This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that 's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the file s We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't off er guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
any where in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's Information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
at|http : //books . google . com/
über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google -Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter http : //books . google . com durchsuchen.
M
"/i
i\^ - - »^.A^üJ, ^:r>.>.-
>:
o
ROMANISCHE FORSCHMGEN
ORGAN
FÜR ROMMISCHE SPRACHEN UND MIHELUTEIN
HERAUSGEGEBEN
VON
KABIi VOIiliMÖLLEB
yi. BAND.
-l.^51?^^J-
EBLANGEN
Verlag von Fr. Junge
1891.
V- ' •
K b. l|of> und ITniv.-Bocbdnickerei von Kr. Junv« (Jiiuk*' & 8obn) In Kriaiigen.
Inhaltsverzeichnis.
Seite
Manitias, Lateinische G^ichte ans Cod. Dresd. A 167« 1
Roth, F. W. B., Lateinische Gedichte des XII.— XIV. Jahrhnnderts .... 9
Roth, F. W. E. , Mittheilongen zur Literatnr des Mittellateins 17
Rhode, Max, La Prise de Cordres 57
Vollmöller, Karl, Laberinto amoroso 89
Mall, Ed., Znr Geschichte der Legende vom Pnrgatorimn des heil. Fatricins . . 189
Roth, F. W. E., Mittheilangen ans alifranxösischen, italienischen und spanischen
Handschriften der Darmstadter Hofbibliothek 198
Kubier, Bernhard, Commonitorinm Palladii. Briefwechsel swischen Alexander
dem Grossen und Dindimns, dem König der Bramanen. Brief Alexanders des
Grossen an Aristoteles über die Wunder Indiens SOS
Baist, G. Alboraz-Campeador 238
Roth, F. W. E. , Mittheilnngen aas nuttellateiuischen Handschriften der Hof-
bibliothek zn Darmstadt 839
Roth, F. W. £ , Das Missale nnd Antiphonariom der Abtei Echtemach 0. S. B.
saec. X in der Gr. Hofbibliothek zu Darmstadt 271
Mettlich, Jos., Zur Quellen- und Altersbestimmung des sogen, altfranzösischen
Hohenlieds 285
Baist, G. , Eine neue Handschrift des spanischen Alexandre 292
Zingerle, Wolfram, Zum „Songe d'Enfer* Raouls de Houdenc 298
Otto, Richard, Der portugiesische InfioitiT bei Camues 299
Mann, Max Friedrich, Zu Fhilipp's von Thaön Werken . . • 895
Zingerle, Wolfram, Zur Margarethen - Legende 414
Vöio-J
Inhaltsyerseichnif
Seite
Werner, J. , Eine Züricher Handschrift von Arnulf 8 Delicie cleri 417
Patzig, H., Lantfrid und Cobbo 424
Otto. Richard, Rumänisch imurare 427
Vollmöller, K., Zu RF. VI 37—39 428
Roth, F. W. E., Mittheilungen aus lateinischen Han^lschrifteii zu Uarmstadt, Mainz,
Coblenz und Frankfurt a./M 429
Roth, F W. E., Der Buchdrucker und Verleger Johann Schoeffer zu Mainz 1503
— 1581 als Verleger lateinischer Klassiker und Schulbücher 462
Roth , F. W. E., Beiträge zur Geschichte und Literatur des Mittelalters, insbesondere
der Rheinlande , 475
Manitins, M. , Die Messias des sogenannten Eupolemins 509
Voigt, Ernst, Das Florileg von S. Omer ö57
Voigt, Emt, Karl Bartsch' mittellateinischer Nachlass 575
Baist, G., Callar, span 580
Baist, G., Acechar, span 580
Manheimer, Georg, Etwas über die Ärzte im alten Frankreich 581
Vollmöller, K. , Laberinto amorofo (Schlnss) 615
Lateinische Gedichte aus Cod. Dresd« A 167''.
Von
M. Manitius. (Niederlössnitz bei Dresden.)
Der Cod. Dresd. A 167' 8. XII— XIII ist ein Sammelband und für
die Oeschichte der lateinischen Poesie des Mittelalters von hoher Wichtig-
keit. Er enthält bekanntlich das Epos des Amarcius Oallus und Willi-
rams leoninische Paraphrase des hohen Liedes. Ausserdem aber finden
sich in jener Handschrift einige kleinere Gedichte, welche — ausser
der Passio S. Mauricii — noch nicht veröffentlicht sind. Es dürfte hier
der Ort sein, dieselben bekannt zu machen.
I.
Fol. 37» steht ein Gedicht pe quadripertita conpunctione', be-
stehend aus 11 leoninischen Distichen. Nach dieser Form dürfte das
Gedicht nicht vor dem 11. Jahrhundert entstanden sein. Die Ueber-
lieferung ist völlig anonym^ und auch in den Versen selbst findet sich
nichts, woraus man auf den Verfasser oder den Ort schliessen könnte.
De quadripertita conpunctione.
Est quadripertita cordis conpunctio tota
Qu^ confert vit^ gaudia perpetue.
Nam vite veteris mores dum deserit omnis I.
Querens ex toto corde placere deo,
5 Primo preterit^ coram domino mala vite
Deplorat merens nocte dieque gemens,
Sic tractans; quanto mersus foret ante profunde.
Ex quo divina se rapuit bonitas.
Hinc dum iudicium tacitus reputat metuendum^ II.
10 Perpendens vigili mente locetur ubi,
Si non condigne mutatis moribus ipse
c. de quatripertita c, sed cf. vs. 1.
RomanitchG Forschnngen VI.
2 M. Manitius
Grimina que gessit fletibus abluerit^
Cum peccatores infernus suscipit omnes
Per proprio dignum crimine supplicium.
15 Vel dum tractat, que sint presentis mala vite, III.
Que premit adversis quemlibet innumeris,
In quis versatur vivens^ dum carne gravatur,
Eius pacatum que quatiunt animum.
Vel dum perpetu^ perpendit gaudia vite, IUI.
20 A quis longinquo degit in exilio —
Quatuor ex istis pia mens conpungitur omnis
Commemorans sepe talia soUicit^.
IL
Fol. 71^—71^ steht ein Gedicht; welches das im Mittelalter so be-
liebte Thema des Kampfes der Tugenden und Laster behandelt. Das
Gedicht besteht aus 25 Teilen, jeder derselben aus zwei leoninischen
Hexametern. In jedem ersten Hexameter spricht das Laster, im zweiten
mahnt die Tugend davon ab^ den Eingebungen des Lasters zu folgen.
Ein kurzes Vorwort von zwei Versen leitet das ganze ein. Auch hier
finden wir keinerlei Anspielungen auf Zeit und Ort; nichts lässt auf den
Verfasser oder den Entstehungsort schliessen.
Vos qui sub Christo mundo certatis in isto
Discite virtutum conflictus et viciorum!
In cunctis opibus tibi non equabitur uUus!
Putridus es vermis^); quid, homo periturO; superbisP
5 Fac propter famam, quecumque potes, bona palam.
Obta celari; bona queque potes operari.
Exterius sancto te conformare studeto.
Deforis, albatis qui vos tumulis simulatis^)!
Hoc discede locO; locus ille beatior isto.
10 Cum sit ubique deuS; maneas ubicumque quietus.
Quid facias? per se qui multo vilior est te.
Quisquis vos spernit, deus inquit; me quoque spernit').
Cur quocumque modo non es sublimior illoP
Congaude fratri, fer opem quoque perficienti.
13 c. infemi 21 c. existis II, 6 c. scelari 7 c. confirmare
1) cf. Job 25, 6. 2) cf. Matth. 23, 27. 3) Luc. 10, 16.
Lateinische Gedichte aus Cod. Dresd. A 167*
15 Qualiter hunc quis amat sibi qui contrarius extat?
Verus amor fratris brevis est inpletio legis.
Quis toleret sileatve malum; quod perpetrat ille?
Occulte numquam debes reprehendere quemquam^).
Cur noQ obsistis cum quod fieri tibi non vis?
20 Quid Don pro Christo toleres pro te crucifixoP
Peccanti semper sis durus, amarus et asper.
Argue coge roga, Timothee, sagaciter ista.
Seit deus ipse quod eS; nullo de iudice eures.
Suspiciosus eris; si uon delicta fateris.
25 Quo gaudere potes, qui gratis tot mala perfers P
Cur modo contristat; quod post tibi gaudia praestat?
Lumine privariS; si continue lacrimaris.
Mors yenit absque mora, noctuque dieque labora.
Non surges penitus peccati mole gravatus^).
30 Dant tibi spem venie peccata remissa Mari^.
Multiplica fenus neo mendicabis egenus.
Quantumvis babeas, nichil hoc moriendo reportas.
Unde tuos pascis, tua si dispendis egenis?
Si quid habes^ tribuas; sin, sit tibi larga voluntas.
35 Non est quod tribuas ; furto vel fraude requiras.
Prostat nulla dari, quam furto fraudeve queri.
Perfice fallende, quod non quis vera loquendo.
Os quod mentitur, anime mors esse probatur^).
A factore datis cur non epulis satieris?
40 Parce quibusque cibis, pereas ne cum Sodomitis.
Fac oongaudere socios risusque movere.
Unde tibi risus; cum sis miser hie peregrinusP
Est nil peccati perplurima, sed bona fari.
Numquam vitabis culpam, si multa loquaris.
45 Non est culpa gravis quevis poUutio carnis.
Clauditur immundis paradysus cunctipotentis.
Utere luxuria , nescis que vita futura.
Si castus fueris, vita sine fine frueris.
i f
15 c. sibq 16 c. 5 uise 36 c. fraude veqri 45 gravis in ras.
4) cf. Eccle. 10, 11. 2) cf. Juvenc. hiet. ev. 11, 786. 3) Sap. 1, 11.
. 1*
4 M. Manitius
Non est grande nefas animo concepta voluptas.
50 Gerte mecharis^ cum sis cupidus mulieris^).
Quid dulci vita valet esse venustius istaP
Si carcer talis; deus^ o tua mansio qualis!
m.
Auf das Gedicht ^de quadripertita conpunctione' folgt Pol 37» — 39»
ein umfangreicheres Epos, gleichfalls anonym überliefert. Der Phantasie
eines Geistlichen entsprungen, welcher das Ganze als einen Traum
hinstellt, behandelt es einen Kampf zwischen Fuscus von Jericho und
Dicaeophilus von Jerusalem. Dieser Kampf ist nur eine allegorische
Vision und lehnt sich allerdings in einzelnen Zügen an historische Daten
aus der Vulgata an. Die Darstellung selbst ist äusserst lebendig und
frisch; besonders deswegen, weil sich der Verfasser vielfach eng dem
Vergil angeschlossen hat. So erinnern die eingelegten Reden sehr an
Vergil; auch die Schildbeschreibung fehlt nicht und öfters finden wir
Versteile aus Vergil abgeschrieben. In dieser Beziehung gehört das
Gedicht entschieden zu den besseren Producten des Mittelalters; ab-
gesehen vom Stoffe hat es in seiner Anlage und Ausführung eine ge-
wisse Aehnlichkeit mit dem Waltharius' Ekkehards. Ausser den leoni-
nischen Versen finden sich keinerlei Zeitspuren und so muss auch bei
diesem Gedichte die Frage nach dem Autor und der Entstehungszeit
vorläufig offen bleiben. Die Verse 1—8. 11. 12. 36 — 38. 100-103.
140 — 142. 151. 152 hat schon Herschel in Naumanns Serapeum XVI^
175 f. veröffentlicht.
Nox erat et lentus carpebat [lumina somnus];
Corpora predulci reddens defessa quieti,
Tum mihi predarum per visum cernere bellum
Contigit. ninc Jericho ruit effera milite lecto,
5 Hinc Jherusalem nichilominus obtulit [ensem].
Fuscus prcdictam partem, Dicheophilus istam
Instituit. Fuscus Balaac de sanguine cretus,
Bethelemitarum dux altus stirpe parentum.
promtior edere ferrum
10 fimPJmittere vulnera membris.
1 c. ox] aote o spatiuin litterae ioitialis vaeuum lumina somnus snpplevi
5 ensem snppl. Herschel 7 Balaae falso Herschel 9 sq. plara macula
fusca deperdita legi non iam possant
1) Matth. 5, 28.
Lateinische Gedichte aus Ck>d. Dresd. A 167*
Ergo dispositis quali decet ordine turmis
Ductor uterque suos agiles monet esseque cautos,
Tunc accersitis Dicheophilus ipse roaniplis
Incipit: „0 multis noti mihi sepe periclis,
15 Nunc opus est animis^) ad fervida prelia promtis!
Inminet ora^) trucis belli, vos ne fugiatis,
Gontinuare fuga vitam pudeat viciosa.
Nam quicumque fugit, bellator eum bonus odit.
Audaces densis opponite pectora teliS;
20 Nee quisquam fedo ledatur vulnere retro.
Inconcussa fides domini mandata colentes
Protegit ut murus. Frustra lorica galerus
Occultant artus, nimucro rotetur in ictus.
Quid moror? Intrepidi studio pugnate procaci.
25 Jerobaal magnos domino donante tyrannos
Quatuor evieit'); ceu soptim^) pagina dicit;
Credulus ille deo bellat potiturque tropheo.
Sic vestris armis presens superabitur hostis,
Si rogitatis opem vobis prestare tonantem/'
30 Talibus acceptis plausu plebs annuit omnis^),
Corripit alipedem dux ascenditque volucrem,
Inceptum pugne tuba coneava clangit utrirnquO;
Undique concurrunt, hortantur^ spicula mittunt
Grandinis in morem, crebris et iactibus ymbrem
35 Eb:imium faciunt et tela volantia stridunt.
Jamque propinquantes®) coUidunt ensibus enses,
Brachia sustollunt, et scutis scutä repellunt,
Vulnera yulneribus mercantur, et artubus artus.
Res agitur ferro'') certatur utrimque periclo.
40 Aflictos subitum videas horrescere casum
Et gemitu fracto mutire pudore magistro,
Linquere finitam diffuso sanguine vitam.
Ecce per insidias infestat Bethlehemitas
In vultu pallens, tamen aspera vulnera tradens,
45 Quem memorant Acis prolatum germine Saulis,
Luscus Enoraienes ; illius facta, clientes
Sectantes opera pugnant in parte sinistra
11 Ergo dispositis perdifficile cognitu 33 c. occurrunt 35 /actun^] cfauüt
1) Aen. VI, 261. 2) i. e. hora 3) cf. Jud. 7, 25. 8, 12. 4) i. e. schofetim.
5) cf. Aen. I, 559. 6) Aen. H, 730. 7) cf. Sali. Cat. 60, 2.
M. Manitius
Urbis Davitic^. Raresount [igne vel?] . . . .
Ductoris rigidis cumulumque dedere peremptis.
50 Et fors non parvo finem disorimine hello
Fecisset, tenuans aoies et funera oaloans,
Ni bonus Eudochius contemplans talia mestus,
Qua strages misoet Dicheophilus , aooelerasset.
Ilico divertit dux oonoitus atque recessit
55 Rumpens perdensas protenta euspide turmas.
Poscit Enoraieneu; socium qui sparserat agmen^),
Inventumque fugat telis et euspide turbat.
Nee minus ille tegit se, pellentemque repellit.
Et yice diversa vineit fugitque eaterva.
60 Interea Gandax formosus miles et.audax
Hortatur comites, stipatos irruit bestes^
In se bellantem cumulata strage phalangem
Terrens. Jamque fere Jerioheni terga dedere.
Fuseus ubi socios valido Candace fugatos
65 Gedere conspexit: „Quo vos agitat tremor?^ inquit
„Prob pudor, exanimes fugitis; prob, sicut inermes.
Huc advertentes pugnate viriliter omnes,
Me duce nequaquam vos ledet, me ducO; quisquam.^
Dixit et ostentat, quem pro munimine gestat,
70 Ingentem clipeum, sie firmans corda timentum;
— Huic divum vultus bac pictor in arte peritus
Aptarat tales, ut vivos^) esse putares,
Moreque virgineo spectares ore modesto,
Subridere deos ad factum turpe vocatos')
75 Mulciber illatam referens de Marte querelam
Vindictam poscit , simul et scelus indice prodit.
Et de subtili mirantur et pede capti —
Dux igitur clipeo velat sua membra superbo,
Gontra se fortem quaciens caput incitat bostem.
80 Compos quisque sui vovet artus bellipotenti^),
Ipsius formam cemens in tergore pictam.
Sunt gemini montes Stigio fervore calentes,
luxta quos longo collis petit aera coUo
48 plara macala deperdita 49 peremptis paene deperditam 55 c. per
denaaa 58 c. pellentem 81 c. tergore repictam priua re eras.
1) AeD. n, 613. 2) Aen. VI, 848. 3) cf. Ov. Amat. V, 561—588.
4) Aen. XI, 8.
LateiDische Gediehte auB Cod. Dresd. A 167)* 7
lugi fönte recens^ quem silrula circuit horrens.
85 Nutic scaadene Pubcus clamat de colle protervus:
^Quisquis ea^ ufe tantas caedes moriendo rependas
reperiare
• ..,,.* [gere fuir?] pueriliB
. • . . - i8tuc est tibi pugna choreia,
90 Que portare soleot peltas^ cum prelia miBcentM,
Hie yetus [est?! gladiua, rimatur viscera bövub;
Et tu ridicults hodi© privaberiß armia,
Ni to forte aua probitate tegena homicida,
Quem deteetaDdis stmilem sigDat tuua orbie,
95 Subducat vivum.'' — Pictue Finees^) ibi zelum
Exereens fede coeuntes perfodit ense
Nitena in capulo, cruor exit vulnere crudo,
Seque miaer Zambri cupit a meretrice moveri
Sed nequit, inmiBgum conoectit corpora ferrum —
^ 100 Laocea vibrato comitatnr dicta lacerto,
Qae velud iraacena vadit per nubila stridens
Visu temblHs. Draco sie EpidauriuB^) antris
Aureua exiliens cecia et in aere pendens
Frovolat intente pernicis more sagitte,
105 Donec ad ignote regionis dulcia Tempe
Pervenit inque dovIb ee colligat advena nidia»
Quam FüBCtis misit tali Stridore volavit
Haata, sed offendit, clipeoque roten ta reeedit,
Ilicet inataurat iactue arcumque recurvat^
110 Certo vulnificum miasurua verbere ferrum.
Prccipitat iuvenem ae perturbare parantem;
Dumque suo trepidat capiti parmamque BUpinat
Inaidiis, Inmboa cauter perstrinxit anheloB
Mititia egregii, traiectaque coata caballi
115 Stridenti telo roravit aanguine multo*)*
Subaidit sonipoB^ sed frena vacantia mileB
Ignorat leva capulumque remittere dextra,
Labitur exaanguia^), pallesount ora minaoia,
86 0, est 37 sq. plara macula deperdita 94 c* de testandis 95 c.
Sub ducat 98 c* ameretrice 100 c. mmmüatur 103 atre] c. aer^
108 c. cUpeo 109 c. in btaurnt 111 c. Ptecipit et 113 c. Imidia^
1) Aen. X, 23. 2) Num. 25, 7. 8. B) Porphyr, ad Hör, Sat. 1, 3 27.
4) Aeo. Vm, 645, 5) Aea, Xr, 818.
M. Manitias
Atque Buper nivea reoubat oervioe remissa;
120 Perdit ut insignem rosa falce recisa ruborem.
Hostiles türme tarnen extinotum timuere;
Credentes illum simulato funere vivum.
Tandem victor adit mentemque paventibus addit
Insultans tumidis prooalcatos pede verbis:
125 „Si poteS; eternum nnno a te disoute somnum;
Ut saliens nostras de more
Esse Palestinos latos sat
Quos tu metiris modo cur nostros ....
Sic quos temptamuB belle traetare solemus.^
130 Sic ait et spolium rapit hac de sorte superbum^).
Vestigans Fassor victorum sedulo victor.
Quem validum pugilem dixerunt esse nepotem
Belligeri David, qui plurima forcia gessit^
Stat nimium tristis precibusque deum vocat istis:
135 „Factor natur^, precor, hec attende meisque
Viribus asspira, Fuscum tua proterat ira.^
Tunc iaculum resono cepit dimittere nervo,
Quod per victoris pectus nil tale furentis
Transit et in sectis defessum desinit extis.
140 Concidit ille sono, iam corpore debilitato
Et se collabsum subito miratur. At illum
Scuto merentes portant in castra sodales'^).
Hoc et agunt bestes , Gandacem namque levantes
Terra seminecem gestaut in papilionem.
145 Atque dies clause dedinabatur Olimpo');
Que res a pugne motu semovit utrosque.
Surgunt in castris pro cognatis moribundis
Grandes ploratus et amicum deflet amicus.
Simpliciusque pater Gandacis fletibus ater
150 Ut natum vidit: „Gur patrem deserisP" inquit.
Hic.ego et lacrimis manare ^idebar amaris
Inque dolore gravi me versans evigilavi.
119 c. Et super 125 c. ate 126 sq partes versäum macula deperditae
129 solemus 130 superbum vix legi posaunt 140 sono] no in ras. 143 agunt]
gu in ras. 146 c. apugne
1) Aen. Vm, 202. 2) Aen. X, 505 sq. 3) Aen. I, 374.
Lateinische Gedichte des XII. ^ XIV. Jahrhunderts.
Aus Darmstadter HaDdac^hrifteo mitgetbeÜt ¥on F*, W, E« Eütb.
Bei DurchmuBterUDg hiesiger Codices kRm ich auf die nachstehen-
den meines Wissens ungedruckten, lateiniachen Gedichte, die ich hier-
mit den Historikern und Literaturfreunden mittheile.
Nr. 1 befindet sich in einem Samnielbaode Quart, saec. XII — XV
Nr. 815 j der durch die SaramluDg v. Uüpsch aus der Abtei 8t. Jacob
in Lütticfa in die Bibliothek zu Darmstadt gelangte und unter anderm
eine schone Handschrift des Computua Hermanns des Lahmen von der
Reichenau mit Zeichnungen von Hand des Xll. Jahrhunderts enthält
and zwar am Ende einer astronomischen Prophezeiung, die im Jahre 1179
Terfasst ist, was mit dem Tode Thomas von Canterbury (1170) auf den
die Verse hinzielen, stimmt. —
Kr. 2 Gedenk verse auf die Schlacht bei Woring (1288, 5. Juni)
fand ich in Hs, 2666 saec. XIII — XIV in., die ehedem ebenfalls der
Abtei St. Jacob in Lüttieh gehörte und vermischten Inhalts, meist theo-
logischen ist. — Das Gedicht ist jedenfalls Arbeit eines Lüttichers.
Nr. 3 steht in der nämlichen Uandachrift Nr. 2666 folio ClIH^ von
Hand saec. XIII— XJV. —
Nr, 4 und 5 fand ich ebendaselbst Blatt CHI. Manches ist un-
sicher durch Verrieben höit der Schrift, aber mit ? bezeichnet. —
Nr. 6 ein Gedicht auf die Missbräuche der Zeit entnahm ich dem
Codex Nr. 810 f. 96—97 (Doutschordenstatuten aaec. XIV) woselbst es
eine Hand saec. XIV eintrug. —
L
Versus angeli, quos dedit Jerosollmia cuidam viro pernoctanti ad sepul-
cnim domlni anno, quo mterfectus est archiepisoopuB Cantnarie.
Die Cayphe, mercedis Caput dampnatur alumni
Celea cadunt humilis pcndet uterque gradus,
Salvant et perdunt ah ah ah, que sunt Jheremie.
Interit et perimit quod consonat euphonie
lü F. W. E. Roth
In Bcorium ruit exitium egra potentia migrat.
MontibuB excedunt onagra atque leo.
GorDua vervecis mutilabunt federa tauri.
Sydera Pollucis fraternum corruet astrum
Una dies mortis deponel serta duorum
Et Babel Archadie perfuaa cruore rubebit.
II.
Versns de viotoria Johannis ducis Brabantie hiiius nominis primi,
quando viotoria facta fuit apnd Worono.
Bissenis demptis annis a mille trecentis
Brabantinonum leo dux petit inferiorum
Partes yallando Worono ibi castra metando.
Ad Nonas mensis sexti cum Coloniensis
Venit prelatus et Guelrensis oomitatus
In turba forti, Brabantinos dare morti.
Presul ZibertuB nimio fervore refertus
Hanc lucem olare voluit sermone beare^
Fecit sermonem: Veni vincire leonem,
Gurrus adduxi, funes, et vincula struxi,
Nam fortuna oeoam deduxit ad hunc modo ceoum,
Quia locupletemur septenium nunc gratulemur
Anime response, galea quoque lumine sconso.
Concurrunt cunei sub sexta parte diei,
Stat leo dux fortis cinctus virtute cohortis
Pugnans securus, seu victor ab hoste futurus.
Hinc bestes mille pereunt, fugit hie, cadit ille,
Hio captivatur, perit hie, alter iugulatur,
Alter in amne perit, alterque latibula querit.
Ducitur ingratus sermonis preoo ligatus
Ad castrum comitis de monte velut bene sitis.
Luceburgensis oum fratribus en iaoet ensis
Ore Bupinatus et Ouelrensis oomitatus!
Ipsius vioto domino, iunctoque relicto
Spargitur ad predam, quanto supra dux redam
Transvehit in Brabant. Sie Brabanti superabant.
Luceburgensem ; Guelrensem, Goloniensem. —
Lateinische Gedichte des XII. — XIV. Jahrhunderts 11
m.
Anno domini M.^ cc. nonagesimo quarto heo scripta sunt de papa
PetrO; qni et Gelestinns.
1. Petru(8) de petra mittitur deserti monte visere
Syon et proprium oollitur mitti vestibus vellere
Fratrum fastus reprimitur novo reoisns vomere
Oratia clero tollitur iam lucis orto sydere. —
2. Celesti rore preditus buo respondens nomini
Celestinus vir inclitus sacrosancte regimini
Ecciesie prepositus velut in oelo gemini
Irradiat divinitus iste oonfessor domini. —
3. Petrus laudum carmina, Petrus pro grege yigilat;
Petrus absolvit orimina; serpens antious sibilat,
Petrus confert iuvamina; quibus omnis plebs iubilat,
Post Petrum oanunt carmina, ambra luois rutilat.
IV.
YYT versus de innndantia aquamm et de destmotione pontium facta
Parisius.
Parisius prime trabe tetras mille tricento.
Vespere quod Thome pontes cecidere memento.
Tunc tantum crevit; tunc tantum Secana sevit,
Quod pontes fregit et eorum summa subegit.
Suntque molendina desubtus facta supina
Avulsis trabibus cecidi peuitusque subaota
Portus erat ratibus extra Haymonis madefacta
Secana trabibus ut mare tergidus excuciebat
Undique littora fluctibus, et mora nulla fiebat
Ob . . . dia^) tellus noxia clade redundans.
Cur das flumiua sicut fulmina semper inundansP
Parisius domibus nivibus mala tot tribuisti,
Tot querulos iuibi populos alibique dedisti.
Defecit siquidem panis venalis ibidem
Gens patrie plorat, vocum degens agit, orat
Orat, agat degens vocum plorat patrie gens.
Divinum numen rogO; nunquam Secana flumen
1) Durch Rasur undeutlich.
12 F. W. E. Roth
Sic anginen cecis^ verum flictus modereris
Ergo languore pulso procul atque dolore
Tu populo domico nimio potu procul ito
Ito piger potu nimio domico populu tu. —
V.
Anno milleno tricenteno minus annis
Quatuor e fl(uvio)^) solito Secane fluit omnis
Parisiusque vago motu meat ista vorago
Per totamque plagam regia tulit hereme plagam.
Pontes saxoBOs secat hie strepitus per aquosas
Et fere complosos facit istos flumine rosos
Fundit castella, muros quasi in eva procella
Hospicii cella Christi cadit atque capella.
Dum consternuntur pontes, multi moriuntur,
Carbasa multorum franguntur plena virorum,
Unda molendina rapit hinc absente farina,
Pluribus est pena (P); non desert ulla carina,
Fruges vel vina tanta veniente ruina^
Cessat doctrina victum; bone Christus propina!
Descum plenus tristis proclamat egenus
Heu quis non fieret discurrere, quando videret
Parisius pontes tantasque domos pereuntes,
Merces (?) et gentes mersas nautas quoque flentes,
Parvos infantes et dolia flumine nantes
In propriosque lares, nequeunt remanere scolares^
Sed tristes fugiunt^ peregrini sie quasi iiunt.
Ad templum Secana Bernardi brachia cava
Transtulit et lavit vicos, quos nunc superavit
Per plateam torrens inaberti (?) cursitas horrens
Pressaque tu ploras, quod fers gariadis^
Quis posset tanta mala vobis dicere^ quanta
Hinc sunt Parisius, ego non, non igitur^) alius.
Circaque sedes pontis et edes destruis undis
Quando (?) decedis. non magelides (?)') quos male condis
Parisius via deficiet pia iam studiorum,
Nam stat inopia nullaque copia lata ciborum. —
ibid. Blatt CIH.
1) Basar. — 2) Ms. gtor. - 3) auch Rasur; undeutlich.
LateiDiscbe Gedichte des XU. — XIV. Jahrhanderto
13
VI.
Viri fratres servi dei
Non V08 turbent verbi raei,
Sed audite propter deum
Flebilem sermonem meum.
5 Mundum dolens cireuivi;
Fidem undique quesivi,
Ubicunque fidem quero:
Vel in plebe vel in clero,
Vel in claustris vel in foro;
10 Ubi fides sit, ignoro.
Fides nullibi apparet.
Totns mundus fide caret.
Filius non servat patri
Fidem neque frater fratri.
15 Heu de sede sua ruit
Fides, que tam firma fuit!
Quondam eo pro ea^ dolus
Triumphat per orbem solus
Tam potenter et tam dire,
20 Ne quis possit contraire.
Si quis dolo non obedit,
Non impune sibi cedit,
' Sed qui bona hie gesserunt,
Uli soli salvi erunt.
25 Quicque dolus iubet esse,
Hoc implere est necesse.
Clerus populusque totus
Dolo subiacet devotus
Dolus papam, cardinales
30 Et episcopos totales
Regit et ubique reges.
Dolus glossat iura, leges,
Dolus omnia pro voto
Disponit in orbe toto.
35 Qui cum dolo conversantur,
Uli sunt, qui principantur,
Sed qui modo dolum nescit,
Est abiectus et vilescit,
Et vocatur ydiota,
40 Non est dignus una iota.
Prelati ecclesiarum
Habent dolum valde carum,
Nam per eum prebendantur^).
Et potenter dominantur.
45 Estimo pro sensu meo,
Quod prebendas non prodeo.
Pure dant, sed mos est sibi:
Nunc da mihi, tunc do tibi.
Sic ad invicem ooUudunt,
50 Atque pauperes excludunt.
Qui redonant, illis datur,
De egenis non curatur.
Heu quam ob rem non atten-
dunt,
Qui sie bona Christi vendunt.
55 Que precepit deus dari,
Symonizant, et est equum,
Quod mercedem sumant secum.
Miror, quid tunc responde-
bunt.
Ante deum, dum parebunt
60 Responsuri de re gesta,
Si sit yilis vel honesta.
Ubi genus, res, honores
Nemini sunt adiutores.
Advertatis vos prelati,
65 Quanta oportebit pati
Post hanc vitam pro peccatis,
Et, que iusta sunt, agatis.
Curati et sacerdotes
Possidentes amplas dotes
70 De salute animarum
Subditorum curant parum;
Nichil querunt, quam habere,
1) Es stand dominantur.
14
F. W. E. Roth
Et hominibus plaoere.
Non advertuDt ad olamores
75 Pauperum, sed claudant fores.
Sic nee snbditis^ ut debent,
Formum bone vite prebent,
Sed per pravoa suos mores
Multos ducunt ad errores.
80 Canon regula locatur.
Eine canonicuB gignatur,
Eo^ quod sub regulari
Vita debet famulari.
Cum devocione deo,
85 Modo Garant nil deo^
Sed libencius ad forum
Currunt , quam frequentant
chorum.
Nichil, quam mundana querunt,
Vestes militares ferunt,
90 Non imparciuntur dignis
Suas opes, sed malignis.
Quidquid eis superesset.
Hoc pro deo dandum esset.
Modo nunc est tam avarum
95 Gor, quod nichil dant vel
parum.
Item^ qui in claustris degunt,
luxta normam se non regunt,
Quam patres instituerunt,
Sed; que sunt fetida, querunt.
100 Vestes deferunt daustrales,
Sed in mente non sunt tales,
Namque sub religiosa
Veste latet mens dolosa.
RixaSy lites et rancores
105 Habent inter se maiores
Monachi et moniales
Plus quam persone mundiales.
Qui vult Sathane servire,
Debet claustrum introire.
110 Ite fratres mendicantes;
Fere omnes sunt truphantes,
Parent, quasi sint devoti
Sunt hü tarnen nequam toti.
Quidquid predicant sermone,
115 Raro complent actione,
Metunt ubi non sperserunt;
Semper plus quam sua que-
runt,
Oves alienas tondunt
Et parochianos confundunt.
120 Dantibus applaudant care,
Sed qui nichil possunt dare,
Vel replere eis manum,
Illos mittunt ad plebanum.
Pu(l)chre peromare sciunt^
125 Qui credunt; decepti Sunt,
Per yerborum apparatum
Aures pruriunt magnatum.
Valde diligenter notant^
Ubi divites egrotant,
130 Ibi currunt nee cessabunt,
Donee ipsos tumulabunt
Sed ad casas miserornm
NuUus ire vult eorum.
Puto vere, quod prodesset,
135 Qui in mundo nuUus esset
Sive seeta beghinalis
Postquam tamen monachus
neo monialis
Sie creverunt.
140 Lex et fides perierunt,
Et totus mundi Status
Est in malum comutatus.
Utrum culpa sit ipsorum,
Hoc seit conditor eorum.
145 Cesar, reges, marchiones,
Duces, comites, barones,
Omnes prineipes terrarum
Possident de fide parum,
Inter omnes vix est unus.
^^^^^^^^^^^ LateiDiBcbe (iedicbte dea XII,-rXIV. Jahrhunderfa ^^^l^^^^H
^H 150 Quia respiciunt ad monus»
SicconfunduQt mundum iotum. ■
^^^^ Et iusticiam postpODaüt^
190 Istud est ubique notum. ^^M
^^^^V Pro eis, qui dona donant.
Poodua, Dumerua, monaural ^^H
^^^V Per tyrannidem et guerram
Simul omnifi mercatura ^^M
^V Disdipant ubique torram.
Sic per ipaos sunt infleete, ^^H
^H 155 Magie querunt Christianos
Quod vix UUD3 agit recte. ^^H
^H Uebetlare, quam paganos.
195 Nisi opem deua prostat, ^^H
^^^^ Non verentur nee fonnidant,
Deperire mundua reatat, ^^|
^^^H Quod innoeuos occidant.
Tot et tanti sunt reatus^ ^^H
^^^^P Cur tarn dire sinit deus^
Et tarn pravua est nunc statue. ^^B
^B 160 Quod occidit iustum reusV
NatuB ante annos mille ^^H
^^^^ Quondam milites statuti
200 Vere felix fuit ille. ^H
^^^H Erant. ut per eos tuti
0 quam venenosa peatis! ^^H
^^^P Esaent vidue, pupilli,
Severatur falsus teatia^ ^^|
^^^^ CleriGua, sed nuoc et illi
Für, periurua, latro, mechus, ^^B
^H 165 Tales minime defendunt.
HomiciJa lantum deeus, ^^H
^H Sed predatitur, et iotendunt.
205 Habent tanquam probi viri, ^^H
^^^^ Cor eorum magis pronum
Quidquid poteat nunc acquiri. H
^^^H Est ad malum quam ad bo-
Sive bene aive male^ ^^H
^^^^P
Est hominibus equale. ^^H
^H Cives, Dobiles, communes
NuUuB devitatur questua ^^H
^H 170 Raro doli eunt immunes.
210 Quantumcunque lohoneBtua, ^^H
^^L Noliles iniuriantur,
Lex et diariplina perit^ ^^H
^^|H Civea Tero se Yerbantur.
Nemo facit id, quod debet, ^^H
^^^^B De communibus vix uIIub
Nemo alteri hoc probet^ ^^H
^^^^T Eet fidelis sine nullua.
Quod habere vult ab eo, ^^H
^H 175 Naute maris et eoloni^
215 Nemo curat iam de deo, ^^H
^^^K Qui fuerunt quondam boni,
Nemo curat modo briam, ^^H
^^^^P Sie pervertit eos doIuB^
Nemo teoet rectam viam, ^^H
^^^0 Qaod vix est iustus unus aolos.
Nemo novit misereri, ^^^|
^F Item mundi mercatorea
Nemo curat confiteri^ ^^^|
^H 180 Qui aunt quam defraudatores,
220 Et qtiamvia confiteantur, ^^|
^H äive emuot, aive veodunt.
Ideo parum emendantur« ^^^|
^H Semper fallero pretendiint.
Iam nee populus nee elerua ^^H
^^^H Deum aanctoaquc periurant;
Est in auo facto verua, ^^H
^^^V Et mentiri parum curant*
Licet fratres quod erramus ^^H
^H 185 Dumque boui nummi vadunt^
225 Tempus eat, ut redeamua^ ^^H
^H Statim eos ignl traduDt^
Tompus est nos convertendi^ ^^H
^^^H Et quod manus pagameutum
Tempua est nos penitendi^ ^^H
^^^^L^ Scoria eat et oon argootum.
TempuB est nos conßtendi, ^^H
16
F. W. E. Roth
Tempus est nos redeundi
230 Ab errore falsi mundi.
Tempus est nos emeudandi; 240
Vere tempus est plorandi,
Seimus Dam, quod transit hora;
Redeamus sine mora,
235 Bedeamus, non tardemus;
Vitam nostram emendemus. 245
Nemo debet desperarO;
Darmstadt im December 1887.
Nemo debet dubitare,
Tam misericors est deus
Nemo vivit ita reus.
Quin, si veniam petetur,
Deus eins miseretur.
O quam parva coneubitus hora,
Qua perditur yita eterna,
Ad quam nos perducat;
Qui sine fine vivit et regnat.
Amen.
F. W. E. Roth.
MittheiluBgen zur Literatur des Mittellateina.
Aus Darinstadter Handacbriften von F. W. E* Roth*
Zweck der BachBtehenden Arbeit ist, die Freunde der mittellateini-
Bchen Litteratur mit einer Anzahl einschlägiger Handgchriften, nament-
lich Dichter, Grammatiker, Lexicographen und alter Autoreu der hieeigen
Bibliothek^ über deren Bestand sehr wenig bekannt ist, bekannt zu
machen und einige wichtige Stücke als ungedruckt mitzutheileo, einige
andre nicht hinreichend gedruckte besser zu liefern. Von den circa 3090
hiesigen mehr als der Hälfte nach neueren oder wisBenachaftlicb wert-
losen Codices habe ich die ältesten und besten mit Ausschluss der
liturgischen Bücher und Bibelcodices ausgewählt und beschrieben. Da-
bei bin ich bis Ende des XIII. Jahrhouderts gegangen als eine Zeit-
periode, in der die Handschriften sowohl Reste clasBischen Lateins wie
auch BprachUch wichtige Formen des frühen Mittellateins enthalten und
dadurch lexikalische Ausbeute liefern. Hievon bin ich nur in wenigen
Fallen abgewichen und habe späteres mitgetbeilt Ausgeschlossen habe
ich alle Hymnen^),
Nr. 7. Quart, Papier, saec. XV ex. Blatt 1 (doppelt) — 27.
(Hüpsch 250). Blatt 1'^: Mappe mundi quantum ad partes transmarinas
glosa. Blatt 1 ist durchstrichen ^ der nämliche Text nochmals Blatt 2.
Variacionem morum operacionum sive oceupacionum et rituum diver-
sarum gentium habitantium in diversis provinciis ad orieotalem plagam
necnon et septentriooalem plagam et meridianam constitutis narrat
nobilie vir et discretus dominus Marchus civis Venetiarum, narrat etiam
condiciooes provinciarum et fructuum etc. — Schliesat: homo vel alius.
Deo gracias. Beschreibung von Asien unter Benützung des Werkes
dieser Art von Marco Polo, mit eingestreuten historißchen Notizen. ~
1) Freunde solcher mache ich auf meine jüngst erscbieDeiie reiche Sammlung
(ganz aus hiesigen Qss. and Drucken) : Lateinische Hyiunen des Mittelalters^ Augs-
burg ld88| aufmerksam.
Komuüitclt« Fo»cliang«)n VI. 2
18 F. W. E. Roth
Nr. 14 12^ Papier, saec. XV. Aus St. Jacob in Lüttich. (Hüpscb).
Darin: 1) Incipit liber de mysteriis ecciesie editus a magistro Jo. de
Gallandia. Beginnt: ^Anglia quo fulget quo gaudent^ etc. — 2) Tobias
;Ex agro virtutum^ etc. Mit der Schlussschrift: Explicit explicitum Tho-
biam, qui leget instet Thobiam merita religione sequi ^): Verse mit
lateinischen Glossen über denselben. Am Ende steht: Hunc libellum
ego nonnus Philippus prior huius loci emi. Orate pro anima mea". —
Eine Einschreibung von 1416 Lüttich betreffend. —
Nr. 15. Quart, Papier ; saec. XV. (Hüpscb). Aus St. Jacob in
Lüttich. Sammelbandy darin: Johannes de Garlandia de misteriis ec-
ciesie. ,Anglia quo fulget' etc., wie in Nr. 14. — Versus de septem
artibus. ^Inveniesque locum^ etc. —
Nr. 23. Quart, saec. XV. Papier. 1) Grammatik in Versen. ^Est
pater hie' etc., 1—107. 2) Lateinisch-deutsches Glossar, 108—128. —
3) Incipit doctrina beati Bernhardi de contemptu mundi. Wie in Ms. 3223.
Cartula nostri tibi mandat dilecte etc.
4) Gate. ,Cum animadverterem quam' etc. In Versen. 5) Avianus.
Rustica deflenti' etc. Mit Schollen. — 6) Anstandslehre in Versen.
Scolaris qui vis provehi culmen ad honoris etc.
7) Desgleichen. Quid puer ingressus studii loca etc.
Nr. 102. Folio, Perg., saec. XIIL (Hüpsch). Aus St. Jacob in
Lüttich. Geschichtswerk des Albert von Aachen über den ersten Ereuz-
zug. Am Ende defect. Ueber den Verfasser cf. Röhricht - Meissner,
Palästinareisen. Bibliographie s. v. — Kugler, Albert v. Aachen. Stutt-
gart 1884. — Druck : R. Reineccius. Helmstadt 1584, und in Bongars,
,gesta dei per Francos I, 1, 184—381. Hanoviae 1611. Folio.
Nr. 103. Quart, Perg., saec. XU. (Hüpsch). Aus Grafschaft. Ent-
hält die Schrift des Rupert v. Deuz de vita vere apostolica, wie sie
Martine in der collectio amplissima IX, 971 nach diesem Codex heraus-
gab^). Der Rest des Ms. besteht aus älteren Legenden (Peter -Paul,
Andreas, Jacob maior, Johann, Philipp, Jacob minor, Bartholomaeus,
1) Es ist dieses wohl die Schrift des Matthäus ViDdocinensis, eine poetische
Umschreibung des Buches Tobias, das als fiistoria sacra de Tobia seniore et
inniore öfter gedruclct erschien, mir aber nicht zugänglich ist. —
2) Ein gleicher Codex saec. Xn aus Deuz (St. Maria -Heribert) befindet sich
unter den nicht von v. d. Linde catalogisirten Codices zu Wiesbaden. — Ueber
das Werk selbst cf. meine Monographie über Rupert v. Deuz in der kathol. Be-
wegung, 1887, Heft 16—18. —
MittheituDgen zur Literatur des MittellateiDs
Matthaeus, Sjmon-Juda, Reden auf Maria Magdalena, Peter- Paul, In-
ventio sce crucis, exaltatio eiusdem). Auch hier ist das Pergament
theilweiee rescribirt. —
Nr, 187. Folio, Perg., saec. XIL Liber S. Alexandri in Grascaph.
(Hüpsch). 1) In Christi nomine incipit prologus Rufini in ecclesiastica
historia. ,Chriatorum dicunt ease etc. — recepturua premia meritomm.
Amen. Explicit über undecimus ecclesiaatice hiatorie. Mit Initialen. —
2) Excuaatio Origenis, ^Quidam eorum, qui libenter* etc, — inter noB
disputatio. — Eine Spalte. Deck- und Voraatzblätter Theile eines
Uiaaale's saec* X. —
Nr. 328. Folio, Ferg., saec. XIL Aus Weingarten 1628, kam 1807
aus Fulda nach Paris in die Nationalbibliothek. 00 Blatt. Summa
tnagistri Alani (de Insulis) de predicatione. (V)idU Jacob etc. —
hostia ipai fuerimus. —
Nr. 344. Folio, Perg.» saec. XI— XIL (Hüpach). Ana St. Jacob
in Lüttich. Legendarium (^Silvester, Gregorp Päpste, Nicolaua, Vincen-
tius, Theodardus, Rede auf Bischof Lantbert, Mauritius und Exuperius,
Nereus und Achilleua, Petronilla, Felicula, Vitus, Nazariua^ Donatus,
^Criapinua , Crispinianus, 4 Gekrönte; Theodorus, Marcollus, Calixtus,
>isanthu8 und Dariai Maria Egyptiaca^ Hemigiua. ßlatt CXXXVI' ein
Renten verzeichnias von hiatoriachem Interesse und ein Segen. Anlagen 1
üod 2. —
Nr. 675. Quart, Papier und Pergament;, saec. XV (Hüpacb), Sammel-
band; datin : 1) Verse über den Glauben, ho wie das : Quicunque vult salvua
ease. — 2) Oollacionis gracia sum pertracturus aliqua [ de statu clericali.
Narrabo de ineania^
Que regnat in ecclesia etc. Anlage B.
Das Gedicht, eine jedenfalla übertriebene Schilderung der Zeitlage bei
Leben dea Verfasser«, spielt auf Weatphalen an und rührt von der Hand
des Conrad Moirsultz her. Bemerkt sei, daas das Gedicht das Einzige
des ganzen Codex zu sein scheint, das Moiraultz acbrieb. —
Nr. 716. Folio, Perg., saec, XIII--XIV. (Hüpacb). Aus 8t Jacob
in Lüttich. Biblia veraificata a magistro Petro Riga, que appeUatur
aorora. ^Frequens sodalium meorum peticio* etc.
Primo facta die duo celum terra leguntur
Fit firmamenti spera sequente die etc.
Schliesst: Hie finit über et consumroat linea metrum.
Explicit vetus et novum testamentura. Amen.
Elxplicit biblia versificata.
20 F. W. E. Roth
Das Werk des Petrus Riga ward nie gedruckt, ist aber in zahllosen
Handschriften verbreitet, Stücke daraus theilte Leyser in seiner hist.
poet. medii aevi. Halae 1721 mit.
Nr. 725. Polio, Perg., saec. XII. Blatt 1 — 167. (Httpsch 363).
Liber monasterii sancti Jacobi Leodiensis. Priscianus maior.
Incipit ars Prisciani viri dissertissimi grammatici Caesariensis doc-
toris urbis Rom^, Constantinopolitane praeeeptoris. Priscianus Caesa-
riensis grammaticus Juliano consuli ac patricio salutem.
Wertvolle Hs. Priscians, die griechischen Worte in Majuskeln^).
Auf der ersten Seite Neumen auf 4 Linien mit Text: Fabrice mundi.
Fabrice mundi. Fabrice mundi. Et veritate. (Xu. Jahrb.). —
Nr. 729. Grossfolio, Papier, saec. XV. Aus Podozzi's und Q.
Fischers Besitz. Auf dem Rücken falschlieh als Manuscriptum de 1286
bezeichnet, durch die Abfassungszeit veranlasst^). Papias Gatholicon,
lateinisches Wörterbuch. —
Nr. 736. 8% Perg., saec. XIII. Aus St. Jacob in Lüttich. (Hüpsch).
Inhalt wie Nr. 716. Hunc librum emit nonnus Philippus de Ochey prior
huius loci videlicet sancti Jacobi; orate pro eo. —
Nr. 737. Folio, Perg., saec. XII. (Hüpsch). Enthält das Werk
des Gajus Julius Solinus polyhistor. s. de mirabilibus mundi. Ausgaben
bei Hain,^ rep. 14873 f. Die Widmung ist unvollendet. Quoniam qne-
dam impacientius etc. — Indiculus capitulorum Juli Solini rerum collec-
tarum infra scripturarum sie. Solinus Advente suo salutem. Cum et
aurium dementia et optimarum etc. — Angehängt die passio sanotarum
undecim milium virginum. ,Regnante domino^ etc. —
Nr. 739. Perg., Quart, saec. X— XIV. Aus St. Jacob in Lüttich.
1) Euclides de geometria. Punctus est illud, cuius non est pars.
Blatt 1 — 39. Mit Scholien; saec. XIV. Explicit sextus liber Euclidis
cum commentis Campani. Blatt 21 Verse:
Forma salutis ave,
Quia per te vivitur ave
A fidei nave etc., und Blatt 30:
1) cf. PrisciaDauBgabe von Hertz praef XX. Das enthaltene Werk ist: In-
stitutioDCS graecae I— XVI. —
2) Geheimratb Waltber fiel denn auch dadurch gründlich herein, indem er Bei-
träge p. 66 diese Hs. als Codex de 1286 und BibliotheksmerkwUrdigkeit anpreist
MittheiluDgen zar Litemtur des Mittellateins
21
Prima pedt oampi
Dubia Bub aorte duelli etc*^ sowie Sprichwörter:
Error (qui) tibi non contradicitur, approbater.
2) H». flaec, X (ehedem besonderer Codex): lociplt ars Bede pre&biteri
de metris et acematibufi. In primis de metro dactylico exametro* ,Me-
trnm dactilicum' etc., sowie Verse (stark verrieben):
Roma muro luceas . . .
3) Incipit ars Euticia de verbo diöcipulo quo nomine Craterus, ,Ciim
semper novas qiiestiooes* etc, XI. Jahrh. Am Ende defect — 4) Me-
diciDiBche Abhandl. saec. XIV. defect — 5) Grammatik saec. XIV-
Queritur, utrara etc. — 6) desgleichen, saec. XIV. ,Quia Über' etc. ^
7) Desgleicheo saec. XIV, Quoniara ecire** ^ Explicit equivoca a
magistro Matheo Vindocinenßi coraposita (Mathias de Vendome). Hierauf
Astronomisches des Alburaasar, Planetentafel 1340— 14<H) von Johannes
de Danekowe dictus de Saxonia, Urk. Papst BeDedicts VI 1338, Ar-
beiten über Geometrie, saec. XIV. —
Nr. 748. Perg., 8", saec, XIIL Incipit gemma anime. ,Agmen
in castris eterni* etc. — scrutinium agitur. (Andere Hand). Explicit
über sextus gemmeanime Honorii presbiteri AugustodunensiSj qui floruit
Bub Heinrico quinto anno domini millesimo centesimo nonagesimo et
malta opuscula scripsit. J. t. a. S. —
Nr. 749. Octav, Perg., saec. XH. (Hüpech). Aus Grafschaft, lieber
diese Es. cf N. Archiv VH, 622^629. IV, 164-165, IV, 293-294. -
Die Widmungen der Werke Rhabans im Katholik 1875, 107 und 109
jetzt auch in M, G. poetae latioi ed. Dummler, II, 167—168 abgedruckt
Die Definitionen über orator etc. (uogedruckt) Blatt 85^—86^ folgen
als Anlage IV, da sprachlich interessant. Ungedruckt sind die Stücke:
1) Incipit narratio de casu Theophili vicedomni.
Quid .... (eine Zeile getilgt).
Bit tibi sola pia mediatrix sancta Maria etc.
Eine andere Vita Theophili in Acta Sanct BoU. Februar I, 487, —
2) Vita sancte Pelagie. 3) Incipit vita sancte Eufrosine virginis. Den
Brief des Grafschafter Mönchs Gevehardua an den Abt Nicolaua in Sieg-
burg, mangelhaft geordnet und fehlerhaft gedruckt im Anzeiger d. germ*
Mus. XXI, 375—376 Berichtigung dazu XXH , 246 theile ich als An-
lage V oochmals besser mit. —
Nr. 752. Quart, Perg.^ saec. XII. Aus Grafschaft. (HüpschV
Torsatsblatt aus einem liturgischen Buche saec, XI— XHi
22 F. W. E. Roth
,0 pastor apostolice
0 defensor ecolesie
Gregorü confessor cristi^ etc.
Auf dem ersten Blatte Verse:
Gutbertus factis
Preclaris pluribus actis
Vitam finivit,
Celestia regna subivit.
Premia digna polis
Captans merede laboris.
1) Leben des Bischofs Gutbertus von Beda. Explicit vita sancti Gut-
berti Lindisfarnensis episcopi. — 2) Leben des Abts Columban. ^Ruti-
lantem atque' etc. Auf rescribirtem Perg. eines liturgischen Buches
saec. X wie in Nr. 749. — 3) (Neues Pergament, ehedem besonderer
Codex) Walafrids Leben des Abts Gall ,Nisi me' etc. — Mit den Wun-
dern. — 4) Incipit visio Barunti monachi Longoretensis cenobii ^Me-
morare yolo' etc. — 5) Passio sancti Agilolfi archiepiscopi etc. Jgitur
apud^ etc. Stück 5 ist theilweise rescribirtes Pergament^ darunter das
letzte Blatt solches eines Necrologs saec. XL Es ist noch zu lesen:
VIII Kai . . . Tiburcii et Valeriani. Das Deckblatt Stück eines OfG-
ciums auf Bischof Gutbertus . . . dignatus est inlustrare per ministros
lucis sue cunctos fines terre^ ipsi laus, qui dedit Anglis lucemam sue
salutig Cuthberhtam bonum doctorem hac pro his intercessorem. Do-
mino sanctorum presulum rege . . iubilemus in hac sancta sollempni-
täte . . . pontificis nost(ri) . . . (saec. XI — XII). —
Nr. 755. Perg., Quarte, saec. XIV. Am Anfange defect. Darin:
1. Vita sancte Barbare virginis versificata.
Scribere primo licet, quo patre Barbara nata etc.
Cum sanctis sponsa dei tu memor esto mei. Blatt 382 — 388 ^
2. Incipit elemosinarius.
Ut iuvenis ales vibrare suas decet animas etc.
Auxilioque tuo quod perfectus liber iste.
Explicit elemosinarius. Amen. Blatt 388— 392 ^
3. Incipit Ovidius de ventre.
Consilium celebrant humani corporis artus etc. Blatt 392— 395^.
4. Incipit vita hominis versificata.
Nascitur omnis homo rudis, infans, exul, egenus etc.
Si quis furetur hunc librum, mortificetur.
Explicit yita hominis; deo gratias. Blatt 395'' — 398\
Mittbeilungen zur Literatur dcB Mittellateins
29
5. Incipit vita sancti Martini Turoneoais episcopi vereißcata.
Martine pie natum deposce marie etc, —
Hec de Martino scripsi, sed plura relinqui,
Que poeaent scribi, quoniam brevitatiß amicus
Eflse volo, fioera verbis istis faciendo,
Petrus de sanctia fuit huius causa libelli
Efficiene, et ei Christus det gaudia oeli
Anno milleno trecentesimo quorura pleno
Addas bis septem scriptus fuit iate libellua
In Sacra nocte aanctl patris Nycbolay*
Explicit Vita aaucti Martini Turoneusia epiacopi ^). BLSOS"" — 40V,
6. Vita Jude traditoris domini versificata.
Balaama non etc.
Sic declaratur nomine fictor erat,
Explicit vita Jode, qui tradidit Chriatuin. Blatt 4<J2— 405^
7. Vita sancti Pauli apostoli veraificata,
Alma feata micat^ decorat impassio Pauli etc. Blatt 405 — 407^.
Nr. 756. Folio, Perg., aaec. XL (Hüpach), Aus Ht. Jacob in Lüttich*
1) Incipit liber anticimenon Id est contripositorum (!). Quomodo Christus
dicit etc. — neacit reprobando. Bildet Buch II von dem Antikeimenon
des hh JulianuB bei Migne patrol. lat XCVl c. 663 f. — 2) Incipiunt
differentiae Isidori epiacopi iunioris Spaniensis« Jnter deum et domi-
num etc. — humilitatia Christi* Explicit differentiarum liber — 3) In-
cipit liber sextus de novo et veteri testamento exceptus de Yaidori libro
ethymologiarum. ,Vetus testamentum ideo' etc. — Es folgt der Über
noDUs und unbeendet der liber decimus der Ethymologien^ ferner Ho-
milien, darunter solche ßeda's» — 4) de circulo lunaris. Zodiacua cir-
culua id est etc. — Mit Planetentafel in Miniatur und Calendarinm. —
5) Calculum Victorii, ,Unita9 illa, unde' etc. — 6) M. Tulii Ciceronis
de officiis liber L ,Quamquam te Marce' etc. — 3 Bücher. — 7) In-
cipit Über prirous Julii Firmici Materni iunioris v. c/^) matheseos, —
,llm tibi hos libellos Mavorti' etc. aatron* Inhalts. Am Ende defect«
Druck Basel 1551. Dann Stellen aus der hl Schrift nebst Olosae und
1 j Dieses Lebeo ItfartiDs v. Tours ist unbekannt und mit der Arbeit Wiberta
V. Gembloiüc in Pitra aoalecta VIII nicht Ginerlei.
2] Abkürsung für des Jiih'ua FirmtcuB Maternus BeinameD: vir clartssimua.
Es ist das Werk: MathcscoB libri VfIT ad Lollianum^ deaaen ed. Princeps ed.
Peicen. Fr. Niger, Venedig 1497 in folio erschien. —
24 F. W. E. Ruth
3 Blatt Glossar A — V. Nach dem Register auf dem Deckblatt enthielt
der Codex im 15. Jabrh. noch : Marci Tullii Ciceronia directiva in Ver-
rem epistola^ fehlt jetzt , etwa 2 Blatt. —
Nr, 765. Folio, Perg., saee. XIV. (Hupech). Aua St. Jacob in
Lüttich. 1) Ifitraductoriura Albumazar Albalachi in afltrologia. ^Apud
latinoa^ etc. Blatt 1—108. Ehedem ein besoDderer Codex. — 2) In-
eiptunt canoneB Buper tabulas Hnmenux philoaophi Bummi Egipciortim.
^Sciendum , quod Humenux Bummus Egiptorum philoaophus etc. Mit
astronomiaehen Tabellen, darunter die des Alfonsua und einigen astro-
nomiachen Äbhaodlungen ohue TiteL Das Voraatzdoppelblatt entstammt
einer Ha. aaec* XL BruchBtück ana des Oichtera Prudentins paaaio
eancti Laurentii beatiasimi martyria cf A. Frudentii opera ed, J. Weitzius
Hauoviae 1613, S^% p 87 Vers 436—537. Der Text weicht stark ab.
Das andere Stück beginnt:
Cornipedum refugas orbita trita viaB^ und Bchliesst:
Nee iam denaa sacro * . . (Rest verrieben).
Den Nachweis der Herkunft kann ich vorerst nicht liefern. —
i
Nr. 766. Quart, Perg., saee. XIT. (Hüpach). Aus 8t. Jacob in
Lütticb. Sammelband. 1) Abhandlung über Zeitrechnung. 7 Seiten. —
2) Brief Papst Paacala (11) an den Bischof ß. Novioraensis seu Torna-
ceuais wegen Bedränguug der Mönche von St. Martin durch den Clerus
von Tournay, O. J. (Unvollendet). — 3) Brief eines A (Algers?) an
H. Bischof von Lütttch wegen 8t Jacob in Lüttich, 0. J* (Zerstört). —
4) Abhandlung über Zeitrecbnung theilweise in Versen:
Quid subiecta forat cognosces pagina lector etc.
9 Seiten. — 5) Decretalenstelle, Papst Nicolaus über Bischofswahl und
Ordination, auf dem concilium Lateran, gegeben. — 6) Versus de diebus
Egipciacis (spätere Ueberschrift)
Prima dies nona etc.
7) Reden St. Bernarda, mit romauisehem aitzendem Christus in Minia-
tur. — 8) Versus sancti Gregorii pape mirabiliter eonprehen dentis
eaoramenta incarnationis Chriati in sabbato ante Palmam compositi*
Virgo parona hac luce etc. — ipae mori. —
9) Liber regule pastoralis Oregorii pape urbia Rome ad Johaunem
archiepiscopum civitatis Ravennenßis. — 10) Zehn Verse über Lebens-
zeit des Menschen und der Thiere.
Ter binos deciesque novem etc. — arbiter evi. —
U) Reden St. Bernards. — 12) Algers von Lüttich Bohrift über die
Gegenwart Christi im Abendmahle. Quia saucti de corpore etc. — in
MittbeiluDgeD zur Literatur des Mittellateins 35
honcmodum. Nur Buch 1 und 2 des Werkchens. Druck: Freiburg 1530
nod ed. Malou Löwen 1853. Daß Ms, weicht von letzter Ausgabe in
Lfesarten ab. —
Nr. 815. Quart, Perg., aaec. XII— XIV. (Hüpsch). Aus 8t Jacob
in Lüttich. Ehedem mehrere besondere Codices. Theologischer Sammel-
band. Darin 1} Istud scripsit nonnus Üuilielmua de Vocemia prior
buiüs loci. Medicinisches. Ad sanandos omues morbos exteriores K.
i setin de canfr© etc. — 2) Incipit faeilia compoti libellus a domno
Herimano editus, quem ipse his verbiß inscripait. Abbreviatio compoti
cuiusdam idiote. ,Qui compoti^ etc. Mit Zeichnungen. 12. Jahrh. Dann
anflchlieBsend ein astrologisches Frognosticon (Anlage VI) und jene
Verse, die ich in den Roman. Forach. 1888 p, 10 aus diesem Codex
mittheilte. — 3) Ichi commence le medicioair. A la dolour del chief etc.
Am Ende: Hie finit über, orate pro Liberto, qui iatud scripsit, —
3) Papier auf dem Rückdeckel aufgeklebt Verse: Vado mori, ähnlich
wie in Ms. 1988. cf. Anlage VIL
Nn 868. Kleinfolio, Perg., saec. XII — XIII. (Hüpsch 622, 144).
Graduale und Hymnarium mit Neumen« Aus der Abtei Arnstein a. d.
Lahn nach Steiofeld (Rheinpreussen) gelangt. 185 Blatt. Oraduale Ton
Ad?ent an Blatt 1—125. 125^ — 129^ die Kyrie's, Glorias etc. Blatt
129^—167 Hymnarium saec. XII— XIII, 167—185 Hyranarium saeo. XV,
Die Vorsatz- und Deckblätter (3 Stück, eine verloren) von Hand saec.
XII — XIll bilden von Petrus de Rigas sogenannter Aurora oder Bibel
in Versen Buch Daniel Capitel 4 bis Ende und den Anfang von Judith
in sohoner ziertioher Handschrift. Die drei Blatt gehören einem Bogen
an and bilden ein ununterbrochenes Qanze. —
Nr. 888. Quart, Perg., saec. XIIL [Hüpach 481, 282), 80 Blatt
Der über usuum ordinis Cisteroiensis dem Stephanus Abt von Citeaux
zugeaohrieben. Druck in Tieaier, bibl. script Cisterc. Bonofont 1660
folio L —
Nr. 892. Folio, Perg. , saec. XI— XIL Monaaterii Weingartensis.
(Hand saec. XVII). Kam 1807 in die Pariser Nationalbibliothek.
183 Blatt Incipit prologue Paterii. ,Cura beatissimi atque* etc. — tur-
batus hilarescit. Auszug aus des hl. Gregor Expositio in beatum Job
von dessen Schüler Paterius (um 6CK3). —
Nr. 897. Grossfolio, Perg., aaec. IX. Monasterii Weingarfeensis
Anno 1630. Kam 1807 aus Fulda in die Pariser Nationalbibliothek.
26 F. W. E. Roth
206 Blatt. Glosse and Reden über die ersten fünfzig Psalmen, von
4 — 5 Händen geschrieben. Auf dem letzten Blatt von einer Hand
saec. XI Verzeichnis des Constanzer Clerus. cf. n. Archiv XI.
Nr. 899. Polio, Perg., saec. XIII. 233 Blatt. Liber sancti Martini
in Wingarten. Kam 1807 aus Fulda in die Pariser Nationalbibliothek.
Incipit summa magistri Petri Pithaviensis super disputabilibus sacri eloquii
questionibus. ,In deserto manna' etc.^).
Nr. 909. Folio, Perg., saec. XIV *). (Hüpsch). Aus Bt. Jacob in
LOttich. Lexicon des Papias. Auf dem letzten Blatte Verse:
Quattuor hec lingna; cedrus, cipressus, oliva
Cum quibus etiam palma, sie crux componitur alma;
Ponitur in longum cedrus, cipressus in yma,
In latum palma, sursum locatur oliva.
Sowie: Fidus amicus erit, qui me plus, quam mea querit,
Quando mea plus querit, fictus amicus erit.
Nr. 947. Duodez, Perg., saec. XIV. (Hüpsch 226). 1) Expositio
abbatis Vercellensis super cantica abbreviata. — 2) Meditationes Ber-
nardi. — 3) Sancti Juliani episcopi liber pronosticorum. Es ist das
nqoyvotTxiKOv futuri saeculi des Julianus, dem Bischöfe Ydalius von
Barcelona gewidmet. Migne patrol. lat. XCVI, 463; complet in drei
Bttchern. — Von den übrigen Arbeiten nenne ich nur noch: Libellus
Hermann! contracti de composicione astrolobii. ,Herimannus Christi
pauperum peripsema et philosophie tyronum asello' Druck : Pez. thes. HI,
2, 97. Die fremden, arabischen Worte theilweise anders als im Druck.
1) Nachdem die reiche Abtei WeiDgarten dem Prinzen von Oraoien zugefallen,
kamen die Handschriften derselben meistentheils nach Fulda (Oetober 1806). Der
französische Obrist und Interimsgoavemeur Thibault verschaflfte sich nach Ent-
fernung des Prinzen von Oranien nach der Schlacht bei Jena einen Theil der
Handschriften und sandte solche nach Paris. Von da kamen dieselben nach dem
Pariser Frieden wieder zurück. Einige derselben kamen irrthiimlicherweise nach
Darmstadt. Dieselben tragen innen den Vermerk: Imperiali bibliothecae Lntetiis
Thiebault Fuldensis regionis gubernator 1807. Ueber die Weingartner Bibliothek
cf. Kindlinger, Katalog und kurze Nachrichten von der ehemaligen aus lauter
Manuseripten bestehenden Bibliothek zu Fulda Leipzig und Frankfurt 1812.
Schaab, Gesch. d. rhein. Städtebundes ü, Vorrede VHI. Nass. Annalen XI, 366.
2) Walther, Beiträge 129 gibt nach seiner Art fälschlich saec. XIII an. —
Gedruckt erschien das Werk Mailand 1476, Venedig 1491, 1494 und öfter.
MittheiluQgen zur Literatur des Mittellateiofl 27
Leider am Ende defect^ scbliesst: p. 133 bei Pez« Zeile 12 mit: se-
cemo. —
Nr. 1948. FoliOj Perg., eaec* X. Evangelienbuch aus Colö. Darin
Verae auf die Evangelisten. Druck: N, Archiv IX, 620 f.
Nr. 1955. Quart, Perg., eaec. Xu. 175 Blatt. (Hüpsch). Aus
8t. Jacob in Lüttich* 1) Calendanum mit Diätregetn Blatt 2 — 5. In
dem Kalendarjum 2 Einträge. XV kaL Junii. Obitus domini Henriot
de Percy secuodi domini de Weikenworth anno domini M. ccc. IXVIII. —
Xn kal. Sept. Obitua domin© Idonie de Percy anno domini millesirao
tricenteaimo 1XV*°, ^ 2) Incipit speculum ecclesie. Fratree Honorio
galutem. ,Cum proxime in' etc. — vita regnare, Amen, — Indulgen-
tiam^ ut supra,
Scriptorem libri
Benedicat dextera Christi,
Qui super aatra micat,
Lubizium protegat et benedicat Amen.
Auf dem letzten Blatt von Hand saec. XV. Anno domini M,^ cccc. XXIIP.
ultima die Maii, que fuit in crastino aancto trinitatis, mieit ac dedit
monasterio sancti Jacobi Leodiensis ordinia sancti Benedict! istum librum
et altes duo6 videticet policrattcum et aoticimenoo contrapositorum , in
quo habetur eonflictus Arnobii et Serapionis^ magister Johannes de Stral
seu dictus Stralen canonicus ecclesie sancti Lambert! Leodienaie frater
Doster per omnia condam (!) rector et magister universitatia Parisienais,
qui in pluribus necessitatibua nostri monasterii fideliter et iuste nobis
aubvenit Orate pro eo. --
Nn 1988. Quarte, Perg., saec, XI— XIV. (Hüpsch). Aus St. Jacob
Lütticb. Ehedem mehrere Codices bildend. Mosikaliacher Sammel-
baody Werke Guido'a^ Berno^a, Hermanns des Lahmen etc. Darin die
Vorrede Guido'» von Arezzo zu dessen Antiphonar.
Musicorum et cantorum magna est diacordia.
Dnick abweichend: Gerbert, 88. rei musicae H. — Blatt 146 von Hand
saec, XIV; Hos veraua compoauit frater Lambertua dictus Boreia prior etc,
cf, Anlage VlIL Vornen eine lateioiache Einachreibung über die Natur-
geschichte des Vogels Phoenix. Der Musiktheil dea Codex beschrieben
von mir in Vierteljahrachrift f. Musikgesch. 1887 Heft IV. —
Nr, 2297. Folio, Perg., aaec, XIII. Aus dem Stifte Wimpfen. Ent-
halt Traditionen ; Urkunden, Statuten, Zinsregister, Chronik und Seel-
28 F. W. E. Roth
buch des Stifts. Die Chronik, Autografoo des fiurkard von Hall und
Diether von Helmstatt ward hiernach von mir in den hess. Qnartal-
blättern 1887 Heft UI und IV edirt. Blatt 131 stehen Verse, die bereits
in Mone, Quell, zur Gesch. des bad. Landes UI^ 16 gedruckt sind und
hier nochmals folgen.
Versus de cronica Wympinensi.
Urbis erat nomen huius Cornelia quondam,
Nomine mutato, que nunc Wippina yocatur;
Istud ab eventu nomen traxisse refertur.
Huni namque suis egressi finibus urbem
Hanc destruxerunt, in ea maribusque peremptis
Mammas succidunt mulieribus. Incipit inde
Ektunc iste locus primum Wippina vocari:
Wippin teutonice, mulierum pena latine. —
Nr. 2663. 8^«, Perg., saec. XIV — XV. (Hüpsch). Istum librum
scripsit dominus Joh. de Bocis monachus .... (2 Worte getilgt) Colo-
niensis ... (1 Wort getilgt). Theologischer Sammelband, darunter
Legende der hl. Barbara in Versen.
Scribere primo Übet etc.
Wie in Ms. 765, aber abweichend und besser im Texte, mit darüber
befindlichen Correcturen und Glossen.
Nr. 2666. Perg., Octav, saec. XIV. (Hüpsch). Aus St. Jacob in
Lüttich.
1) Auszug aus den Schriften des hl. Augustinus. Mit Prolog in Versen.
Prologus in verbis exhaustis fönte beato etc. —
2) XXI versus de inundantia aquarum et de destructione pontium
facta Parisius. Druck: Rom. Forschungen 1888 p 11..—
3) Versus de victoria Johannis ducis Brabantie huius nominis primi,
que yictoria facta fuit apud Woronc. Druck: ibid. p. 10 f.
Nr. 2709. Polio, Papier, saec. XVI— XVHL ( Alfteriana 9). Sammel-
band von Cölner historischen Sachen, darunter lateinisches Gedicht auf
Erzbischof Bruno von Coln. , Bruno pacificus^ etc. Druck: M. G.
S. IV, 279.
Nr. 2777. Quart, Perg., saec. XIII exeunt. (Hüpsch 58). Ehedem
mehrere Codices. Liber monasterii sancti Jacobi Leodiensis. Cuius
tytulus est liber nonni Symonis Tungrensis. Iste cum esset canonicus
ecclesie Tungrensis, fuit ordinatus presbiter anno domini M^ CC^ nona-
gesimo sexto. Cum autem esset et cantor eiusdem ecclesie, ex magna
MittheiluDgeo zur Literatur des MiltellaleiDB
29
Jeyotione factus est monachus in sancto Jacobo in insula Leodii, Theo-
logischer Sammelband. Unter anderm: 1) Blatt S»" — 4^. Ista sunt
dicta cancellarii PariaieDsis. Alliterirende Verse, Homo natus ad labo-
rem | tui atatus tue morem | sortis eonsidera^ propensius oie parcius que-
rclia aapera, questus ergo reprime, nee anitne qood misere cum miseris,
quod pateris miaer impropera etc. Blatt 4"^' heisst es: Beata nobis gau*
dia I reduxit proles regia | Philipp! primogenitus, qui patris actis inclitus
nee laudem carena propera post tot belfomm tedia, poat tarn felices
exitus tibi debetur Gailia rogni^ cuius initiataa tu dei gestus aspirare
dementia, yeni ereatur spiritus. Stark politischen Inhalta. — 2) Blatt 5'
GeheimmltteL Ad hoc, ut hominca videaDtui- nigri velut Etfaiopes^ ac-
cipe vitreolnm et atramentum etc. 1^/.^ Spalten. — 3) Blatt 12 ^ Verse:
Sumptum non etc. Anlage IX* — 4l Incipiuot miraeula beate virginis-
,Licet ergo* nach 1230 verfasst, welche Zahl Blatt 15*" vorkommt. Er-
zählungen von Marienwundern. — 5) Blatt 41'" Verse: Septem opera
miaericordie. Anlage X. — 6) Blatt 69^ Verse: Adde esae ad omnes
Tersus sequentea. Anlage XL — 7) Blatt 75' Verse: Anlage XU, —
8) Blatt 87* — 89^ Prologus in pavonem metrice. Anlage XIIL —
9) Blatt 91'" Verse: Tuum Syon exilium etc* Druck: Bartsch, Ger-
mania 1887, 254. — 10) Blatt 91^ Verse: Quid ultra tibi facere etc.
Anlage XIV. — 11) Blatt 112"': Segen gegen Zahnweh Anlage XV. —
12] Blatt 114"* Verse: Ante Jhesum.
Nr. 2780, Quarto, Papier, saec. XV. (Hüpsch 152, 471). 2 Bände,
Bd. I. 1 Catho. ,Cum animum adverterem' etc. Blatt 1 — 16,
Schliesst: Explicit commixta utriuaque kathoois. — 2) Verse. Male
tibi mente dones ter treaque ducenti etc. Blatt 16 — 22 Schlieast: Ex-
plicit facesias deo graciaa. — 3) Verse über Pilatus. Sl veluti quon-
dam Bcriptor vel scripta placerent Blatt 22 — 29, Explicit pravua
Py latus deo graciaa. — 4) Verse. Laudis ut eximie tytuloa augere
Marie etc. Blatt 29 — 35. Explicit niilitanus, deo gratiaa. — 5) Verse,
Hie rudium prirao vivendi forma docetur. Blatt 35'* — 35*^. Unbeendet
und durchstrichen. — 6) Verse. Utilis eHt rudibus prcsentis cura libelli etc.
Blatt 36 — 44, Explicit doctrina rudiom. — 7) Verae. Palma trium-
phalis katherine virginia alrae etc* Blatt 44—59. Explicit historia
katherine. (Legende der hl. Katherina). — 8) Veree. Ut iuvatur et
prosit, oonatur pagina presena etc. Blatt 59—80. Explicit Esopus deo
graciaa. Am Ende.
Si quis scribebat, nomen aibi dare nolebat.
Finis adest vere, scriptor volt precium habere
O scriptor cesaa^ quod manua est tibi feasa.
30 F. W. E. Roth
Explicit Esopus deo gracias. — 9) Verse (PrndentiuB). Eva colomba
fuit tanc Candida etc. Blatt 81^). — 10) Fabeln^). Explicit antiqoas
Avianus. — 11) Verse. Noctis sub silentio tempore brumali etc.
Blatt 103 — 108. Explicit lis de corpore et de anima. — 12) Verse.
Peniteas cito peccator^ cum sit miserator etc. Blatt 109—111. Explicit
summa penitencie. -— 13) Novus Avianus. Rustica deflentem yagitus
et facientem etc. Blatt 113 — 132. Explicit novus Avianus. — 14) Verse.
Cartula nostra tibi mandat dilecte salutes etc. Blatt 133 — 140. Ek-
plicit contemptus mundi. Das Stück ist auch in Ms. 3223 enthalten
und in Opera s. Bernardi ed. Mabillon 1690 II; 896 gedruckt; weicht
ab. — 16) Verse. ^Res rerum natura parens ita concipit omnes' etc.
Blatt 141—150. Explicit fagifacetus. — 16) Leben des Judas. Auc-
torum veterum etc. Blatt 150^ — 165. Explicit vita Jude. —
Band II. Bildete ehedem mit 1 ein Ganzes und läuft in der
Foliirung fort. 1) (Novus physiologus). Que sit nata vegetans etc. Blatt
156 — 186. Explicit novus phisiologus. — 2) Augurio docti fraudis di-
dici etc. Blatt 186—199. Eplicit Doligamus. — 3) Erzählung vom
armen Heinrich. Quomodo sola sedet probitas etc. Blatt 200 — 220.
Explicit pauper Hainricus. — 4) Verse. Hos morum flores etc.
Blatt 220—229. Explicit antigameratus. — 5) (Vita sancti Gregorii).
Gratia potentis. Blatt 229 — 238. Explicit vita sancti Gregorii. —
6) (Antiquus phisiologus). Tres leo naturas et tres habet inde figuras etc.
Blatt 239 — 245. Explicit antiquus physiologus. — 7) Verse wie oben
in Band 1 n. 6. Hac rudium primo vivendi forma docetur ein. Blatt
245—264. Explicit vita scolastica. — 8) Historia Troye figmenta poe-
tica etc. Blatt 265—283. Explicit hystoria Troye. — 9) Verse. Mori-
bus et vita quisquis vult esse facetus etc. Blatt 283 — 290. Explicit
facetus Deo g(ratias). — 10) Ethiopum terras iam fervida corruit
estas etc. Blatt 290—297. Explicit Theodolus deo g. — 11) (Leben
des hl. Alexius). Vir quidam magnus Rome fuit Ephamianus etc.
Blatt 297—303. Explicit vita sancti Alexii. — 12) (Flores sanctorum).
Cum sit etc. Blatt 303 — 311. Expliciunt flores sanctorum. Beide
Bände ganz in Versen. Blatt 311—312 Register. Blatt 312 "" steht von
Hand saec. XV: Anno domini M<> ccc» (!) statt cccc») LXXX<> finitus
e
est iste liber in vigilia assumptionis Marie per manus Gonradi dicti
e
Hanchel.
Finito libro sit laus et gloria Christo.
Detur pro penna scriptori celica regna. Amen. —
1) Es fehlen im Ms. mehrere Blatt
2) Ohne Anfang.
MittheiluDgen zur Literatur des Mittellateins 31
Nr. 3140. Folio, Perg., saec. VIII (in Umschlag) 1 Blatt klein
Qaart. Aus Weingarten. Bruchstück der Bibelübersetzung Itala aus
dem Propheten Daniel in Uncialschrift. Druck: Fragmenta versionis
latinae ante Hyeronimianae prophetarum Hoseae^ Amosi, Micheae alio-
rumque. E codicibus msptis eruit etc. E. Ranke^ Marburg 1867 — 58,
1— n 4». -
Nr. 3149. 4 Blatt klfolio, Perg., saec. XI. Schluss von Prisciani
grammatici tractatio Aeneidos libri XII versuum primorum. Auf der
Rückseite des ersten Blatts steht: Innam de Anno 1578. Aus Wimpfen.
Diente als Umschläge von Rechnungen. ,unde maris domitor' etc.
(cap. X). — Prisciani grammatici explicit tractatio Aeneidos libri XII
versuum primorum. Darunter sechs Verse:
Christo patris verbum cuncti concordia mundi
Te ooram fluvii currunt per secula fusi etc.
cf. N. Archiv XI, 77 Note. —
Nr. 3223. 8^*>, Perg., saec. XIV— XV. Fragment eines Codex von
8 Blatt. Gedicht als Beglückwünschung, dem hl. Bernard zugeschrieben.
Cartula nostra tibi mandat dilecte salutis
Plura videbis ibi, si non mea dona refiiges etc. —
Hoc tibi dat munus, qui regnat trinus et unus.
Explicit iste Über.
Qui me scribebat,
Everardus nomen habebat.
Druck: opera 8. Bernardi ed. Mabillon 1690, II c. 896, abweichend,
das Ms. hat zuweilen mehr Verse. Ueber das Gedicht cf. mein Buch,
die Visionen der hl. Elisabeth v. Schönau, ed. II , Brunn 1886 An-
hang Ln.
.A. n 1 a g e n.
I.
In Vrcei decem novem vineas habemus, de quibus tenet Albertus
octo, Theodericus et Bertrannus unam, Heinricus iurnales tres, ava de
Banivel tres, Remudis unam, Godefridus unam, Hezelo unam, Gode-
fridus unam, Rodulfus unam. —
Trecensus vini, qui debetur nobis in Urcej. —
32 F. W. E. Roth
Johannes ac Emmericas hamam onam de vinea-una, qne iacet
apnd Erde. —
Lodowicns cog^ominatns Hezelo hamam unam ibidem« —
Hezelo et Lodowicns nnam amam ibidem. —
Seifridus et Symon tres hamas de yinea; qn^ vocatnr Woecerle. —
Hezelo dnas embras de vinea, que yocatur Nuscove. —
Albertus unam embram de veteri monte. —
üxor Theoderici sextnm unum de ortulo nno. —
Preterea terram arabilem in montibus ibi et prata habemns. Si
quis fiodatus obierit^ ad misericordiam prepositi filius velfilia snccedena
fiodum suum recipiet. Quicunqne in fiodo et orto Alberti manserit, tem-
pore vindemie preposito fenum, ligna, sal, hospicium et ntensilia domns
sue debebit. —
n.
t Dens infirmitatis humane singulare presidium, qui Septem mar-
tyres tuos f Maximianum f Malachum f Martianum f Dyonisinm, f
Johannem f Serapionem f Gonstantinum f in monte celio per multorum
annorum curricula dormire fecisti, ßt quando tibi placuit, eosdem ex-
citasti, istorum et omnium sanctorum meritis et precibus huic famulo
tuo somnum pacis et sanitatis indulgO; ut ope misericordie tue ad adiutus
ecdesif tue sancte sanus et incolumis representari mereatur. Per
Christum dominum nostrum Amen f. —
m.
Collacionis gratia sum pertracturus aliqua
De statu clericali
Narrabo de insania, que regnat in ecclesia
ProcesBU terminali.
6 Ubique nunc religio recedit a yestigio
Sanctorum precessorum.
Mundanis est mundanior et vanis multo vanior
Ubilibet locorum.
Non est in ea sanitas, sed vanitatum yanitas
10 Et omnia neglecta,
Permixta secularibus et feminis et maribus
Omnino fit despecta.
Mittli ei langen zor Literatur des Mittellateins
33
A maximis ad minimum vix habet unüin filiam
Religio tarn sacra,
15 Qua pure propter dominum religioniB habitnm
Portare vidcatur,
Sed nunc permulti proch dolor! conversi qnidem non ad cor
Sed magis ad pulmonem.
Ut vivant commoaius (!) et bibant gloriosius,
20 Intraut religionem.
Kon BIG voB impii; non sie, sed tamquam puhiB eBtis hie,
Qui rapitur de terra,
Si vivitis neutraliter, torquimini peoaliter
8ub mieeroruin aerra.
25 Indigoi deo domino, despecti quoque seculo
Peribitia m guerra.
VoB omnes esse timeo de preBtitorum numero
Damptiabili revera^
Omnes ad clericalia recurrunty ut per talia,
30 Que Bua sunt^ aequirant,
MeBsjam non inveniunt, nee invenire cupiunt,
Spontanee delirant
De ChriBti patrimonio 8ub pompiB et preconio
Viventes intuineacunt,
35 lutenti votuptadbuB et mundi sophismatibus
De cappiB erubescunt.
Non Bolnm noto moDachos, sed etiam canonicoB
Et fictas moniales,
Qui propter «Hiesum minitne videntur esse filie
40 Et filii spiritaleB,
Sed magis ut deliciis fruantur et diviciiB
Et ceteriB eupitis;
Que replicare uequeo nee toIo neque debeo
De iBtiB ypocritis.
45 A quibus multa patitur, confunditur et quatitur
Na?i€ula marina,
In qua dormivit dominuB, quam suBcitavit diecipulus
Et postulat divina.
Ve mundo nunc ab seandalid a clericis et layciB
50 In mundo cooBtitutis.
Impellitur naTicula^ iam tenta @unt pericula
Et vix est BpoB aalutiB,
Vix tamen surgit aliquis et rogat dominum pro hiie
I Porvoll auf eo VL g
34 P. W. E. Roth
Periculis instanter,
55 Ne navis sancte fidei mergatur ab ypocrisi;
Que regnat habundanter
In cunctis terre finibus cum ventis et turbinibas
Innumeris tarn dire;
Quod nisi deus faciat de speciali gratia,
60 Timendum est perire
In die propinquissimo zizania cum tertico
Est converso quidem^
Nam Satban est in foribus multimodis coloribns
Ad destruendam fidem.
65 Quam Christo suo sanguine construxit in examine
Gruente passionis;
Dum perfides dampnaverat et credulos salvaverat
In propriis personis.
Quid amplius ediceram^ si yera loqui debeam
70 De vita clericorum.
Prelati sedent hodie in opulenta requie
De Sorte miserorum
(B1.273'') Vivendo supervacue^ qui caritate maxime
Deberent exercere,
75 Pre ceteris fidelibus in omnibus hominibus
Virtutes exhibere,
Cum bonis exemplaribus tam feminis quam maribus
Viam salutis dare.
Non alta quidem sapere, non fremerO; non rapere,
80 Non aliqua trufare.
Hec essent meritoria servorum dei gloria
Fideiium tutela.
Per quem manerent principes et Christiani simplices
In fidei sequela.
85 Sed ubi possunt hie discerni, cum nco priores nee moderni
Pro deo famulentur.
Ymmo pro temporalibus quasi omnes spiritalibus
Insistere videntur.
Majores cum minoribus, indocti cum doctoribus
90 Et ceteri de clero
Non habent rectum spiritum^ nee curant meritum
De Christo deo verO;
Sub cuius umbra latitant et sua bona dissipant
In pompa seculari.
MittheiluDgen zar Literatur dea Mittellateius
35
95 Hii sunt; Pjlati non prelati, plus quftm tyraoni depraYati
Virtutibus ignari.
Per quoB grex fidelium trahitor ad interitum
Hessya perniitteiite.
Corrupti simul pereuot^ abhominabiles facü sunt
100 Dyabolo suadente.
Noo est qtii bonum seminat^ non est qui deum diligat
iDUtiles effecti
Ad mtinera reßpiciuQt, iusticiaiD non faoiuBt
Deliciis illecti,
105 Non vivant Chriatianiter^ nee iuste nee humaniter
In seculo preeenti,
Ut magna sortalicia^ et plura beneficia j possideant intenti.
EoniiQ vere Spiritus inanis est et irritus
Ad dei famiitatum.
110 Ab iatis omnis gravitas egreditur et pravitas
In seculo pasBatiim^
Emergit insolentia, recedit conscientia
Communiter a clero.
Que qualis^ quanta furia committitur in curia
115 De cortizanis quero,
Nam illi sciunt practicam de Symone trufaticam
Scripturas et klausuiaa,
Quas ille mille artifex diabolus eorum rex
Invenit exercendae,
120 Ut pauperes abieiant et divites alHciant
In modifl et in formia.
Quid aliud per atria quam patens ydolatria
Efit clericuB enormis^
Non psallitur davitice, sod prorsus ypocritiae
125 De beneficiatis.
Qui qualiter et quomodo Bervire Bolen t domino
laoi dicebatur satis.
Nunc de eorum vestibus^ moribus et geatibus
Ad modicum tractabo,
130 In quibus fatualiter et vere laycaliter
Incedunt, increpabo.
Canonici cum ceteris collegiorum aociis
Mundaniter imbuti
In varÜB et serico vestitu ?adunt Jberico
135 MolliBBimis induti,
3*
36 F. W. E. Roth
Ne quid eorum oorpora sustineant, vel aspera
Tenerrimos offendant,
(B1.273'')De preciosis pellibus subtilibus et moUibus
Camisias emendant^
140 Ut placeant hominibus, nituntur suis crinibuB
Incedere politis.
Coronas in capitibus gerunt de pilis mitibus
A rebus exquisitis.
Sic ymitantur dominum; qui pro salute hominum
145 Est spinis coronatuS;
Sic serviunt altissimo, qui non pepercit filio.
Dum stetit ymmolatus
In cruce nudis genibus et manibus et pedibus
In dextra perforatus.
150 Sic deridetur dominus a servo nichilominus
In via prosperatus.
Prebendas habet quatuor et est ecclesie pastor
Vel pocius mercator,
8i forte chorum visitat, non propter deum ibi stat,
155 Presentie suspector.
Mox habita presentia cum magna vehemonoia
Recurrit ad mundana^
Sequentibus consociis in seculi negociis
Multiplicat prophana,
160 Cum longis amplis manitis et actibus tyrannicis
Intendit equestrando,
Persequitur deificos, subsanat scientificos
In malis gloriando.
Eligitur prepositus, decanus vel scholasticus,
165 Ut alios defendat,
Quod semetipsum destruit, et omnia; que reperit,
Dyabolo commendat.
Vocatur tamen arduus vir probus atque strennuus
In terra Westphalorum,
170 Que plena est maleficis, raptoribus, veneficis,
Sentina miserorum,
In qua laudatur impius, peccator imperterritus
In laycis et clerO;
Qui clausa conscientia non pertimescit aliqua
175 Nepharia sub celo.
Nil plus de hac materia tractabo nimis seria
MittheiluQgen zur Literatur des MiUellateiDs
De alÜB lotentus.
Deplaogam aingQlariuS; et argnam mordacius
Btudentium convenlufl.
180 lam fit magißter arciiim, c|ui neacit quotas partium
De vero f und amen to*
Habere öomen appetit, sedrem öod eunit, neque seit
Examine contepipto.
lam fiunt baccalarii pro munere denarii
185 Quamplures ydiote^
In artibus et aliis egregiis scientits
Sont bestie pronaote.
Quid dicam de preBbiteris, quoe preBul sine liiteris
Ad ordinea deducit,
19t) In quibus nee acientia ncc vite condecentia
Ad mioimum relucet»
Apparet de militibua^ qui bellant pro divitibus
öermonibue et factiö*
Ut mihi dicunt sompDia^ perverse fiunt omnia
195 Que cernimuß in mundo.
lam dieB eat novisßima, ut credo, propmquiasima
Dolore cum profundo.
Peecatifi exigentibuß citißBime peribimuB
Propbeta conquerente.
Liber fratris Conradi MoiröBultss ord. eancti ...*)•
IV.
or est igitur vir bonuB^ diceudi perituB, vir bonus eonsistit na-
ira, nioriböfl, vita, artibus. Dicendi perituB couBistit artificiosa elo-
quentia^ que conatat partibuö vel inventione, dispoaitione^ elocutioDe^
1) Rasur, Die Lücke über die Herkunft läest sich leiclit ausflilleu. Die Biblio-
thek besitzt nämliclt eiEeii Druck vou Peter Schtiffer, MaiDZ 1471 folio, Thomas
de Aquioo, summae theotogicae partis aecuudae prima pars. Hain 1447* mit dem
Eintrag: Hoc proclanirii opus Prime »ecunde sancti Tboiue de AquiDO frater Con-
radus MoirMultz ordiois sancti , . (2 Worte verl^ratzt» die Paphniitii Jheroaolimi-
tani lauteD) alma io urbe Agnpplua geoitus ae eiusdein loci filius conventualis
fratribaa ibidem contulit pro Bui ipsiua raeuioria ac pareutiira, propinquorum et
benefaetoratD ad dominmu fideliter babeoda, quorom omnium aniuie in Cbriati re-
juieacant pace Amen 1472. Das Bucb (V | 3010J stammt wie der Codei 67& aus
ier Sammlung des Baroos von HUpsch, —
38
F. W. E. Roth
memoria j pronunciatione et fine officii, quod est aliquid persuadere.
Ipsa autem pericia dicendi in tribus rebus consistit: natura, doctrina,
usU; natura ingenia^ doctrina ߀ientia, ueu assidtiitate. He sunt enim^
que non solum io oratore, eed io uno quoque homine artifice exspec-
tantur^ ut aliquid efficiat. —
Demonstrativum genus dictum, quia unam quamque rem aut lau-
dando aut vituperando demonetrat. Laudis ordo tribua temporibus
diatinguitur^ ante ipsum hominem, in ipso homine^ post ipsum hominem*
Pari ordine et vituperatio sorvanda est aute ip8um, in ipso, poBt ipBum,
Deliberativum genus vocatur, eo quod de unaquaque re in eo delibera*
tur, de quibuslibet utilitatibus Tite quid aut debeat^ aut non debeat
fieri tractatur. Huius enim genus duplex est, suasio et dissuasio, id est
de oxspectaado et fugiendo^ id est de faciendo et non faciendo. Sua-
Boria autem in tribua loci 9 dividitur, honeato^ utili et poaaibili. In dia-
BUaaoria autem due sunt, que plus ?alent^ spes et motus. Judicialai
autem dictum^ eo quod indicet hominem, et sententia aua oatendat,
utrum laudabilia premio eit, aut certe reus condempnari liberarique
supplicio« Statua apud rethores dicitur ea rea^ in qua cau(folio S6^]sa
consiatit; id est constitucio. Greci autem statum a contentiono ietas
indunt Fit autem ex intentione et depulaione. De racionabili oriuntur
coniectura, finia, translatio. De fine nascitur iudicialis, negotialis. Del
ludieiali abaoluta et assumptiva. De asaumptiva nascitur concesaio, re-
motio criminia, relatio^ compensatio. De eonceseione uaacitur pnrgatio
et deprecatio* —
Porro sapientiam veteres philesophiam vocaverunt, id est omnium
rerum humanarum atque divinarum scientiam. Huius philosophie tres;
esse partes veteres dixerunt: physicam^ ethjcam^ logicam. Phisia natura, '
pbisica naturalia, que de natura omnium rerum^ et oontemplatione dia-
putat. Ethis, id est mos, etbjca grece, moralia latine ^ que in actione
et in cauaa recte vivendi versatur. Loia grece, ratio latine, loica ra*
tionalia, que ad diacernendum verum a falais dieponitur. —
Arithmetica est numerorum acicntia. Aatronomia lex aatrorum, quaj
oriuntur et occidunt astra. Astrologia est astrorum ratio et natura et]
poteataa celique conversio, Mechanica est pericia fabrice artis in me-i
tallis et in lignis et in lapidibua. Medicina est scientia curationum ad
temperamentum et saluiom corporis inventa locorum, Qeometrica est
diaciplina mensurandi apacia et magnitudines corporum. Muaica est
divisio sonorum et vocum varietas et modulatio canendi. Dialectica est
diaputacio acuta, verum diatinguena a fatso, Hethorica est disciptina
ad (Blatt 86^) porsuadendnm quoque idonea. laagoge sunt introduc-
tiones et sunt eainim species quinque* Catbegorie sunt predicamenta.
Mittbeiliingen zur Literatur des MitteUatoins
m
que in decem verbia conetant. Topica sunt sedes et Fontes argumon-
torum et sunt Dumoro XVL Periermenie sunt intcqiretationes specicrum
orationia et sunt VH, Diffinitiones suot circiimpositiones ßeneuum et
sunt XV. —
Prudentia iE agnitionem veritatis inducit honiinem. Jueticia dei
amorem et proximi servat, fortitudo vincit adveraa raortemqoe con-
tempnit. Temperantia Yiciosas voluntates reprimit et omnia moderatur.
He sunt quatuor virtutee principales, que morea ornant, merita prebont,
diabolum vincunt, celum aperiunt. Prima intelligit, aecunda diligit^ tercia
victoriam dat, quarta modum imponit. —
Abbati claro Sigebergouei Nicoiao ^)
Servus Alexandri Geuehardue martiris almi.
Mona Sigebergenaifi vincendo crimina fortis
Te gaudet patre, quia vicisti^ Nicoko!
5 [Monti Teuttiiaca, tibi ludit dorica linguap)^
Sed mons teuthonicO; tu Victor famtne greco.
Vincis et ornaris, victrici sorte boaria.
Nomine preclari victor frueris Nicolai,
Vinci non poteria^ qui nomine victor haberis.
10 Abait, vincarie, quia sie Nicola© vocaria.
Ne timeaa vinci, meruisti öic quia dici.
Nomine vulgari victor refugis vocitari.
Nomen babes rarura, sed vincere non tibi rarum.
Rarus es, et raria victor! bus asaimilaria,
15 Vinceadi ratio de nomine conatat opimo.
Nominis ex dote auberit tibi vincere poase,
Nomen habea fortis, ufe aemper vincere pOBsiBi
Ut non vincaris^ facit hoc nomen pietatia,
Ut vincas plane, de uominia est pictate.
l) Dieser Abt Nicolaua von Siegburg ist der nämliche, an den Burchardua*
chreiber K, Friedrtclis l 1162 ein Schreiben über 4ie Einnahme Mailands ricbteto
und denselben aeinen Günner nannte. De viutoria Friderici et de cUde Mediola-
nenaiam in Freher Script rer Germ. I. Frankfurt 16B0 folio. Nicolaua kommt bei
Lacoinblet N. ürkb. von 1150—1172 in Urkunden vor. er starb am 27. Desember
IM Das Eingeklammerte von andrer Hand saec. XII oben am Bande mit Ver-
weisungszeichen, das allerdings undeutlich zeigt und könnte der Vers aoch uach-
•iebea.
F, W. E. Ri>th
20 Sit felix omen, cui dat victoria Eomeo.
Que tribuit nomeo, victrix fortuna det oiiieo,
Omme felici victorem gaudeo dici.
NominiB ex gemma condam tibi nobile Btemina.
Vtere centeois victor de nomiße sertis,
25 Nominis ex flore fiant tibi mille corone.
Numquam deficiat^ que laurea nonien opimat
De lauri fronde tibi sint Nicolae corone.
[Victor dicaris, Dunquam viöci verearis,
Vincere coeeris, quod diceria eßse proberis,
30 Vineendo poteria, qui nomine posse mereriaj *).
^1. 138) Te probat iuvictum, qnod habee nomen benedictum,
Victor OB et credo, qnia nomen iit tibi celo.
Credimus in celis, quia nomen victor faabebis.
. . . , habere^).
35 Promittuntur ibi victorum nomina ßcribi*
Fax tibi, vita, ealuB, eemper vincat Nicolaus.
VL
Ab anno presenti incarnatioma domini noatri Jhcsu ChriBti, qui est
millesimus centesimuB Beptiiageaimus nonus usque in annoa Beptem mense
Septembri aole existente in iibra erit; Bi dominus volueritj conTontio
omnium planetarum in tibra et cauda draconiB. Ibidem mirabilia non
mtitabilium mutationis significantia, Sequetur enini terrc motuB mira-
bilia et destruet loca conaueta perditionia per Saturnum et Martern
manenteB in signis aeriß, et erit mortaÜtaa et infirmitae, Oatendet etiam
cadem coniuncfcio ventum validum ^ denigrantem aerem, et obscurnm
reddcntem, veoenia infectum et in vento vox terribilia, deatruet corda
hominum et a regiooibus arenoais sablonem accipiet, et arenis civitates
proximaa cooperiet in planitie sitas^ et primo civitates orientia Mecham
et Babiloniam et omnes civitates proximaa arenoais locia* Niilla qui-
dem evadent, que arenis et terra non operiatur. Signa autem huius
rei hec precedent. Erit in eodem anno^ antequam planete conveniant^
in Iibra celypsia solia^ qua totum corpus illius obaourabitur, et in oppo-
sitione precedeoti luna tota patietur eclypsin^ et erit eclypais ßolis ignei
1) Am imtem Raode elngeBcbatien tod andrer Handr die auch obigen Vera
beiaehrieb,
2) Ein Vera radirt,
Mittheitimgen xur Literatnr des Miltelbtems
41
coloris et deformis, oetendens maiorum futurum bellum cum effusione
sanguinis prope fluvium orientis et similiter in terra occideotia et cadet
dubietas et ignorantia inter Judeos et Harracenos, dooec relinquant
penituB Bynagogas et mahumerias suas et eorum facta iussu dei anulla-
buntur, Unde nobiB notum sit, ut quando eclypsin videritia, cum Om-
nibus veetris a terra exatis (!). lila dies Julii, que tercia prevenit idus,
egre lucis erit, et opertum Bidere sydus. Lunarig aexta Bubeunte hora
diei tercia salaris lauguescet pars faciei. EclypsiB quia moram per
Bolam protrahet horam. —
VII.
Vado mori, quod morte quidem uil certius hora
Nil incertius est huic^ ego vado mori.
Vado quid amem, quod semper spoudeo amarum
Cuius inania amor cui amo vado mori.
Vado mori videat quo currat quisque superstos
Cursor habet mecum dicere vado mori.
Vado mori presenB traneactis equiperando^
Sed non tranaivi^ trauseo vado mori.
Vado mori misero aubBtautia dura beato
Grata mori aequitur viverc vado mori,
Vado mori cinis in cinerera tandem rediturus
Ordine, quo cepi, desino vado mori
Vado mori Beetans alioa sectandus et ipse,
Ukimus aut primus uon ero, vado mori.
Vado mori papa, quod me papare diu mors
NoD »init, OB cogit claudere, vado mori.
Vado mori rex Bum, quid honor quid gloria mundi
Est via mofB booiinis regia vado mori.
Vado mori presul baculum, sandalia, mitram
Nolens sive volens deaero vado mori.
Vado mori miles belli certamiDe victor,
Mortem non didiei vincere vado mori,
Vado mori pugil hie pugilea doctus auperare
Sed mortem nequeo vincere vado mori.
Vado mori magnus mundi morituruB amoro
Nunc BpretuB posBum dicere vado mori.
Vado mori medicus pocio vado morL
Vado mori logicus alioa coocludere novi
Conclusit breviter mora michi vado mori.
42 F. W. E. Roth
Vado mori iuvenis quod nil valet olla iuventus
De nece protegere non queo, vado mori.
Vado mori senior^ nam finis temporis instat
Jamque patet mortis ianua^ yado mori.
Vado mori dives aurum vel copia rerum
NuUum respectum dant michi, vado mori.
Vado mori iudex quod iam plures reprehendi
Judicum mortis horreo yado mori.
Vado mori princeps mortem non effugit unquam
Nee causa nee regum menia vado mori.
Vado mori pauper nil meeum defero mundo
Contentus mundus transeo, vado mori.
Vado mori non me retinet viciosa yoluptas
Nee luxus anget vivere yado mori.
Vado mori genitus de sanguine nobiliori
Nee genus indutias dat michi vado mori.
Vado mori pulcer visu mors ipsa decori
Nee forme neseit parcere yado mori.
Vado mori sapiens sed nee sapientia novit
Mortis oautelas fallere vado mori.
Vado mori stultus mors stulto vel sapienti
Non iungit pacis federa vado mori.
Vado mori variis epulis vinoque repletus
Hiis utens restat dicere vado mori.
Vado mori sperans per longum vivere tempus
Forte die[8jest hec ultima vado mori.
Vado mori gaudens non gaudeo tempore longo
Mundi dimitto gaudia vado mori.
Vado mori, sed nescio quo, sed nescio quando
Quo meque loco vertere vado mori.
Vado mori cernens, quod mors ounctis dominatur
Tensa videns mortis retia vado mori.
Vado mori non me tenet ornatus neque vestis
Linea non mollis ouloitra vado mori
Vado mori sors hec cunctis nil impedit illam
Quin cuique ferat sors data vado mori.
Vado mori miserere mei rex iudice Christe
Omnia dimittens debita vado mori.
Vado mori sperans vitam sine fine manentem
Spernens presentem sie bene vado mori.
MUtbeiltiDgeu zar Literatur des Mittellateins
43
\TIL
Hos yersuB composuit frater Lambertus dictus Boreia
prior ordiniB Predicatorum LeodionBiuni ia extremis.
Vado mori^ mori nature cedo, recedo,
üt pereüoti abeunt cetera, vado mori,
Vado mori tortus, ortus sub littore portua
Qui vix^ 81 vixi, discite vado mori.
Vado mori, pueri teneri, sub aorte teneri,
Me morbis orbis scntio, vado mori.
Vado mori creacene, adolescena^ corpore grato
Fato compellor cedere^ vado mori.
Vado mori iu venia ^ et plenia sanguine venia
Areo^ nunc pereo, marceo, vado mori.
Vado mori miro me stante viro rutilante.
Deficio vario vuluere, vado mori.
Vado mori vetulus, querulos, fractusque subactus
Tempore, nunc Criati corpore vado mori.
Vado mori, metas mortis non effugit etas,
Cernena, dlscernena hec^ ego vado mori.
Vado mori modicus^ mcndicus^ egeDB, male degens^
Quid mihi? sie misere vivere, vado mori.
Vado mori plenua opibos, quibus heu male partia.
Usus et effusuB exulo, vado mori.
Vado mori victua parti, mordentis amictus
Ne crucier, aacier amodo, vado mori.
Vado mori crapula que sedula ferola retorquct.
Torquet adeps raisera viacera vado mori.
Vado mori caBtus, nullaque libidiDe paatua^
Ut videam, teneam celioa, vado mori.
Vado mori veneriß celeriß teda cum lue feda
üt pene plene sint michi, vado mori.
Vado mori vilis, humilis non corde tumente,
Vi michi sit varia gloria, vado mori,
Vado mori tumidus et acerbnsj mente superbus,
Ad limos imos transeo, vado mori.
Vado mori late, oircumfuaus pietate,
Dya michi reaerans ostia, vado mori.
Vado mori pavidus, miser, invidus, oranibua hoBtie
Pestis avernus avet me sili, vado mori.
44 F. W. E. Roth
Vado mori, comitis, duois, auctus honore quiritis
Predia , preliaque transfero , vado mori.
Vado mori, regia clarus dyademate, legis
Cnstos et iostos transeo, vado mori.
Vado mori bacule, quid et anale, mitra peristis.
Tristis adest hora, nee mora, vado mori.
Vado mori papa, velim satrapa^ nomen et omen
Hoc leve siye breve desero, vado mori.
IX.
1. Sumptum non minuitur corpus salvatoris,
Idem totum sumitur omnibus in horis.
Forma panis frangitur deute comestoris,
Virtus carnis fugitur morsibus amoris.
2. Christus niohil patitur huius lesionis,
Forma panis solvitur vi digestioniS;
Tuuc si Christus queritur^ est in cell thronis.
X.
Septem opera misericordie.
Infirmos sicientes esurientes captivos nudos pauperes mortuos.
visito poto cibo redimo tego colligo condo.
(Sieben Hauptsunden),
ria ricia bia cidia invidia iracundia gulositas.
Luxus ava super ac invidus via gula.
XI.
Adde esse ad omnes versus sequentes.
Omne quod est, ex se deus est, per quem datur
Quod non est, ex se deitatis non habet
Esse quod est, deus est, cui verum co(m) petit
Convenit huic soll, quod nulli convenit
Ante deum nichil est, quod eo possit prius
Mitlheituugen 2ur Literatur des MitteÜateina
ADte deum nichil eet, quad pasterius qoeat
Supra quem oichil est, quod credam latiua
Et sine quo nichil est, nicbil aut fuit aiit valet
Omne quod eet, apuB lUioa est^ dedid omnibua
Cuius maießtas dispooenß cuncti per
Ut Buoquam cepit sie nuDquain desinet
Omne quod est, qeod erat, quid erit, par huic nequit
Preter quem solum deua alter non valet
Namqiie deum verum verax ratio negat
Quem lapie atque manus hominura perduxit ad
At deus omoipotens cui nullue homo dedit
Hie vere deus est, et non deus bic nequit
Ei deus ipse deos super omnes creditur
Totum totus habens toti vult iure pre
Cuucta creaudo sibi vult, cuncta creata aub
TotuB ubique suum non alter nat deus
Qui modo non aliua quam pridem creditur
Omnia trauamutans neacit mutabilis
In quo aemper erat, in eodem permanot
Eternuaque deua habet eternaliter
Qui cum aie magnus maior nequit aut minor
Quem decet eaac quod eat, aed non aliud decet
Immo necease per hunc bonus omnia homo valet
Non aliena bonum bonitas illum facit
Ex propria bonitate sua acitur bonue (esse). —
46
XII.
Frincipio mundus fert bona, fine malum
Dulce priua, poat mortiferum, cum melle venenum.
Et quia flos mundi cito transit et aret^ ad illamf
Qu*i nunquam marcet^ currite, queao, rosam.
Est rosa» que dicit: Ego flos campi, rosa certe
Aurea, principii neecia, fine carens.
Ut gustaret olus homo debilia, hec rosa facta,
Pro nobis olua est facta, manena quod erat,
Floruit in celis, in mundo marcuif, illie
Semper olons, istio pallida facta parum.
Hunc florem paradyaus habet, Seraphin videt, orbia
Non capit, infernus neacit, adorat homo.
Benedictum sit nomon domini nostri dei Jhesu Christus«
46
F. W. E. Roth
xm.
Frologua in pavonem metrice*).
Vera loqui timeo, dedignor dicere falsa,
Nee tarnen esse caoia sine latratu toIo mutU3.
Et quid in hoc trenio faciendum denique? Snmmatn
Carminis ia rerum cautus converto figuras^
5 Ne^ 81 forte deam nudis detexero Terbia.
Data Bom canibua mordaci deute Yoranda,
Utqoe videns videat et non videat, nisi regni
Myaterium sciat exceleumj quo cuncta reguntur. —
Pavo: papa. — Coluraba: cardinales et epiecopi. -* Palumbos: Ab-
bates albi et nigri, — Turtur: abbates Ciatercionaee. — Anseres et anas;
cives et burgenaes. — Passeres: differentie clericorum, — Yrundo: or-
dinea mendicantium. — Corvus: Laici et clerici Gebelini. — Capo:
opiöcopus Gallicuö. — Gallus: Rex Gallicorum. — Pica et cetera: Pi-
cardi, Normaoni, Bretones et atia genera hominnra. — Aquila: Im-
perator, — Alle aveß rapaces: Teutonici et Alemanni. — Bubones:
Greei. — MiWi: Sicnli. -^ Falcones: Hyspani. —
PaFo de natura Beculi.
Pavoni natura dedit cum voce timoris
10 Pre reliqüis avibus plumas et amoris amictum.
Cumque columbarum grex preceptore careret,
In dominatorem concordi voce yocatur,
Quem vox tremificat, quem pulcher amictus honorat.
Tantis ergo boniö nature munere pollens
15 Intumuit pavo, peperit mox gratia culpam,
Principioque boni vitiorum crevit origo.
Namque feras iam pensat aves Buperare potenter
Ut rex, quem timide fecere patrem sibi sponte.
1) V. Karajan Hess in den Denkschnften der k. k. AcaderniQ der Wibs. m
Wien, phiUjs. bist. ClasBe II, Wien 1851. folio beide Stücke naoh Ms. 59D (biet,
prot 900 j in Wien abdrucken und kannte auch die liiesige Ha. cf, Arcb. d.
Uoselbch. VIH» 112. Eine dritte Es. ist In Pari», Archiv VII, 45 Nr. 3184 «aec. XV*
Die Wiener He. lat saec. XIH— XIV wie die Üarmetädter Karajane Abdruck ge*
nllgt nit-iit, die Ueberachrifteo febion . da dieselben den Text wesentlicb erklären
lieKen und die hiesige ü». beß&«?ren Text als Karajan bietet, drucke ich das SlUck
nochmals unter Benützung von Karajans Abdruck ab. Zur Sacbe Wattenbach G, Q.
ed. V, It, 43y. Allg. d. Biogr. XIV, 501. Verfasser des Pavo ist der Osnabrücker
ScboSastJous Jordanus, —
JV^''..
Mittheitungen zur Literatur des Mittellateins
47
Qaomodo pavo constituit concilium generale.
Änxia ineiia igitur doraioaDdi fervet amore,
20 Ferren terque studet; quo fine seqtiatnr amanüs
Tandem complacuit prorsus generale gregari
CoDäilium, quo poBsit aves involvere ctinctaa.
Conveniunt aves domestice.
Evolat edtcttim, quod qaeque doraestica etatim
Indubitanter avis, viais preseotibus; assit.
25 Ecce columba^ palumbus n terque volando gregatim
Adveninnt Neque turtur abest, venit aoaer et aoas,
PasBeris omne genus, nitro comparet yrundo
Ordine quadruplici^ communi lege solnta,
Piuribus ex cauais merito, quia eacra vocatuFf
30 Si non eecaaset egestio crnda Tobiam.
Corvua ab adverso, cornica, inonedula, cornix
Et plures alii venerunt non vooitati.
Capo mittitur pre gallo.
Mitdtnrj ut referat, capo, quod foret in veniendo
Gallna et ut placeat avibua diiFerre parumper
35 Conailiumj quia non decet, ut veniat alne pompa
Tarn celebria genere, cui tot Bpccies faranlantur,
lüter qnaa etiam pica, garrula, graculua, huppa.
ümnea vadunt in oceuraum gallo.
lamque propinquanii mox ad tria milia gallo
Currit in occursum properanter curia tota.
40 Quid reeitare iuvat soUempnia teniporia imiua
Hactenus Invisa^ nee forte videnda deincepa?
Dum pavo gratulana auscepit ad oacula gallum.
Hio sunt aanguiucoi quod de celo aydera triate^
Nee fuit auditna clamor per aecnla tantua
45 Pavoni aiquidem in gallo via maxima vox est.
Altera die conveniunt ad concilium.
(Blatt 88' Spalte 1).
Altera lux aderat ^ dum primo mane priorea
Conveniunt tractaturi, quid ait faciendum.
Protinus ilie patcr, qui iam conceperat omnetii
Concilii summam^ blandis aermonibua ipaoa
50 Alliciena inqutd: Ü quantis dotibus ipaa
48
F. W. E. Roth
Fratres domina rerum natura beavit!
Cetera terra tenet animantia corpore leoto,
Quedam nutrit aqua^ voa autem more deomm
Nunc celum» nunc terra vehtt, nee denegat ipsa
55 Nostria mida vtam! Salamandro subiacet ignis^
Quicquid luna tegit, nobis nostrieque ministratl
Quod &i ßpectemus ad corpara, forma vigorque
Nobia, ei moreB^ amor et coDCordia ceduBt!
Hoc tarnen ezcepto, quod raptor et improbus iste,
60 Cui neque vox neque pluraa decensi eed tottia ineptua,
Quem dicunt aquilam^ cum complicibua sibi paucis
Eiusdem generiB nostrum conturbat honorem!
Quomodo diverse aves conqueruntur de aquila.
Nomen ut audiatur aquile, fit murmur, et omnis
Conventus vokcrura turbatur, nee fuit ulla,
65 Que non materiam tractande litia haberet.
Pasflena inpatiene accueat queatio nieum^
Parsqoo columbarum turgenti turture falcum
Dampnant et accipitrem querulana denuntiat anaa.
Inacribens aquilam legaliter impetit anaer
70 Tamquam predonem vel raptorem manifestum.
Oallus vero dolos milvi elamare nimiaque
Vindieat; offitium dedignans indicia ipae,
Sufficiat, qMod oulliia ibi fuerat niai corvua^
Quin omnee aquile cauaani litemque moverent
Quomodo citetur aquila.
75 OmnibuB hiis pavo dedit aurem corde libenti;
Intendent ex propoaitis concludere meotis
Premeditata sue! Jubet ergo tacere loqtientea
Et vuUu placido aic oepit: Dii michi teatea!
Me gaudere bonis et corde dolore siniBtris
80 Cueotorum; quos penna levat. Nunc alt! üb huiuß
in tantum valuit infantia, quod aine magno
Denique non poterit discrimine diaainiulari.
Expedit ergo via proccdere iuris et ipaum
Citari, ut veniat promptua. 8i venerit» omnia
85 Prodeat accuBana, bi non» dampnabimus ipaum.
Placet omnibua citatiOp ßed corvua contradieit.
lata placent! voce eiaraatur ab omoibus una,
Nee fuerat^ qui non pavonis dicta probaret.
Mittheilungen zur Literatur des Mittellateins 49
Sed Ventura sciens mala, nee curans bona eorvus,
Gutture grandisono sie fatur et ore loquaci:
90 Hee est concilii sententia, quod vocitetur
Nunc in ius aquila! sed nobis non placet illad
Ex certis causis. Incommoda namque sequentur
Plurima, cum alt avis, que quam vis pauca loquatur,
Multa tamen seit, et illa potest, animique ferocis
95 Est, rostro mordax, celer aus, unguibus atrox.
Quod si ceperitis tamen lacescere verbis,
Verborum parcus se facto forte iuvando
Imiet in plumas, quod sanguinis exiet humor.
Pica prona ad garritum dixit.
In medium saliens et connitiens pica corvum:
100 Tu nostris, inquid, dominis obstare paratus
Semper adhuc minime contraria dicere cessas!
nie quis est; quem tu sie asseris esse superbum
Principis ut precepta neget decretaque fratrum?
An non est ille raptor, qui Nestoris evum
105 Transgrediens avium semper de sanguine vixit?
Gorvus respondet.
Dum Silvester erat, omnes mactare solebat,
Postquam vero manus hominum non horruit, illos
Tantum corripuit, qui viventes sine lege
Horrebant homines, nisi forsan auca vel anser
110 Excedens temere metas occurreret ipsi.
Pica reprehendit corvum dicens.
Stulta refers, corve, dicas mihi tu, quid ad ipsum,
8i placet anseribus transire per avia? Sed plus
Hoc adverto, quod armigeri reliquique sequaces
Eins aves alias depredantur quasi iuste!
Corvus.
115 Non peccat, qui concesso sibi iure potiturus.
Ius aquilam iubet, ut peccantes puniat, ergo
Si non contenta discretis finibus auca
Carpit agros alios, iuste dampnabitur ipsa.
Dicere non poteris, quod eo presente ministri
120 Ipsius offendant aliquem. Si vero suorum
Romanische Forschongen VI. A
50 F. W. E. Roth
Quilibet excedat, iustusque appareat aotor,
Mox sine prostraiu fertur sententia viris
Et delinquentem constringit debita pena.
Pica Corvo respondit.
Non veniam pro iusticia; neque prima tribuDal
125 EiuB adire volo metuens, ue forte rapaces
ÄDticipent aditus et diripiant miohi plumas,
Cum michi preter eos fuerit ianiariuB hostis.
Corvus respondit pico, (verte folium).
(Bl. 88^) Ipse caret culpa^ tua sed tibi lingua cachinnans
Garrulitate nocet, siquidem derisio vestra
130 Ingenuas offendit aves, que despicientes
lurgia compescunt non ore, sed ungue loquaces.
Graculus hiis auditis obstupuit.
Graculus hiis obicit: Feriat mala passio tales^
Qui tumidi rancore iocos in seria vertunt!
Payo compescens omnes loquitur pompöse.
Hiis igitur sie propositis per singula^ pavo
135 Voce gravi iubet, ut taceatur et ipse recensens
Quedam dictorum; postremo continuando
Dictis dicenda sie intulit omnibus illud:
Constat; quod nobis debetur honor dominandi.
NoB gemini vigiles noctis discernimus horas.
140 Yox etiam nostra torpentes excitat et quod
Ore gerit virus vel cauda eliminat omne
Nos aliunde decus non querimus, ecce, quod ipsa
Contulit imperii nobis natura coronam;
Et merito, scimus etenim regnare modeste
145 Contenti^) propriis nee curantes aliena^
Etsi competeret nobis imponere leges
Omnibus^ et nemo regnare potest sine nobis.
Nunc autem temere sibi vendicat improbus iste
Raptor iuditium sine quolibet ordine iuris,
150 Dampnans innocuos, peccata fovensque malorum.
Ex quo quod veniant incommoda scire potestis
1) Ms. coDtil
Mittheilangen zur Literatur des Mittellateins 51
OmDeS; eius adhnc qni snpplitiis superestis.
Ergo concilio nostrorum denique fratrum
Talern^) citamns edioto pro tribus iinO;
155 Ut per se coram nobis compareat ipse,
Suscipiens quicqnid iuris dictaverit ordo.
Omnes timent futurum malum.
Hiis dictis tremit omnis avis, secura futuri
ScismatiB inter eos, quo milia multa peribunt,
Nam fuerant, qui dicebant: Quam Buave; modeste
160 Vivere sub rege , quam triste subesse tyranno !
Affirmant alie^ si non sit iniqua potestas^
Accipiter frenaret aves, quod pace soluta
Iret iu meritum^) prorsus genns omne volucrum.
Nee decet; ut pavo vindietam sanguinis ulli
165 Infligat, sine qua respublica tota periret,
Cum multi reprobi sint, pauci denique probi.
Monedula non vult esse aliena a concilio.
Se trahit in summam sociisque monedula partem,
Concilii recitat ratione sequentia monstrans,
Que dicens, quod fine malo concluditur omne
170 Factum vel dictum^); proprius quod deserit ordo^
Cumque sit offitium pavonis, voce sonora
Clangere, fulgentis caudeque extendere pennas
Et delectari, delusus ab ore iocantis.
Pavo delectatur^ cum laudatur.
Nunc aquile comptis sermonibus ambit honorem
175 Et formidari vult, qui consuevit amari.
Sed quia totum vult, oportet, ut omnia perdat.
Dixit et indignans grex piceus ille recessit.
Corvus crudelem dicit aquilam.
Et corvus memorans, quam grandia frustra frequenter
Insipide carnis aquila prandente vorantur^
180 Advolat hanc et concilii sibi nunciat acta.
1) Ms. Talern'.
2) Druck: In interitum.
3) Ms. vel dictum vel dictum (1).
52 F. W. E. Roth
Aquila hiis auditis blande respondit.
Que brevibus verbis respondit: Desine, corve!
Prodiga vox et parca manus, si mente superba
Erigitur, mox deprimitor, marcens velud herba.
Nee ratio patitur, quod stet violenta potestas,
185 Nee tenet ultroneum dudum natura colorem.
Etsi defioimus gravitate modo seniores,
Tempore nostra tamen certo renovabitur etas.
Ergo oompeteret pavoni stare quiete,
Ne, si noB et se turbaverit, accidat ipsi
190 Hoc oanis exemplum carnem perdentis et umbram.
PavO; gallus et columbe conpromittunt.
Hiis mediis gallus cum pavone columbe
Funiculum nectunt triplicem, qui dissotiari
Non queat ex faoili; spondentes pondere firmo
Auxiliis et consiliis relevare vicissim.
Corvus et monedula revertentes tuentur aquilam.
195 Adveoit ergo dies prefixa. Monedula^ corvus,
Quilibet in totum mandato sufficienti
Comparent, aquilam defendentes meliori
Quo possunt iure tutorum nomine , sed lex
Nee canon neque commentum nee glosa tuentur
200 Absentem, quin mox in eum sententia currat;
Et condempnatus cuncto privatur honore.
Petrus de Vineis.
Unde monedula^ garrula provida taliter orta est :
Iste dies, maledicta dies et causa timoris,
Ista dieS; ubi nulla quies, ubi virga furoris!
205 Conveniant et doleant inopes et habundi!
(Bl. 89') Nunc fugiant et nunc timeant pariter tremebundi.
Hiis aliisque modis confusio fit labiorum
lusticie forma monstrato precipitata.
Et male conceptum phariseat scisma perhenne.
210 Quilibet ergo suum subito petit anxia nidum
Consiliando sue parti socios et amicoS;
Tutius ut valeat insultus ferro futuros.
Verba auctoris.
Naturam vocat in sotiam fortuna potentem,
Ut spolient aquilam plumis hec, iuribus illa.
Mittheilangeo zar Literatur des Mittellateins 53
215 Non etenim tantas solas decet ire sodales
Cumqne simul veniunt, inopem de stercore formant;
Ut cum principibus sedeat. Cum vero recedaDt^
More suo pariter fatiunt de principe servum.
Sic aquflam primo nature^) conditione
220 Deserit obsequium pennarum, postea vero
luribus ablatis sors totis viribus ipsam
Deiecit, ac inter pedites inoedere iussit
Pavoni tribuens ius imperio dominandi
Cum prius obtentis; sie mersit gloria muudi.
Item contra ambitionem.
225 0 miseranda cupido^
Que studio dominandi
Ceca carens rationis
Lumine, se ligat ipsa
Nexibus anxietatis,
230 Seque resolvere nescit;
Dum Übet. Expedit ergO;
Quod manibus pedibusque
Suppeditata ligatis
Pulvere serpat in imo,
235 Que prius alta volavit.
Incipit secunda particula.
lam novitate gravi totum turbaverat orbem
Altilium scisma, pax desidiique libello
Exulat accepto, dolus et violentia summum
Surripiunt solium, simulatio quodque nefandum
240 Palliat et leges prosternit iniqua potestas.
Omne licet libitum sine pena, quelibet ergo
Pennas alterius avis arripit ordine spreto.
Forma columbina^ que simplioitatis amica
Aut fetus fovit ventosve volando preivit,
245 Non contenta suo spoliare laborat amiotu
Nisos et faloos. Mutatis colligit anser
Pennas accipitris propriisque subligat aus.
Pavo adiutorio galli devicit aquilam.
Ipse etiam pavo gallo sibi subveniente
Plumas et pennas aquile rapiebat easque
250 Alis et caude proprie religare studebat.
1) Ms. natur (1).
54 F. W. E. Roth
Propter desidiam olericoram et Inxuriam neoesse est, ut
alii suppleant defectus eomm.
Nee retieere volo, quod yrundo sneta volando
Ore ciboB capere terra residere recusans
Sacra nichil metuens ferventer et anxia qnerit
Nidum surripere puUosque foyere columbe,
255 Invida defidie lascivantis genitricis,
Sed quia rare cubat et non discurrere cessat,
Putresomit ova, perenntque a frigore pnlli,
Cura neglecti matris dubieque noverce.
Quomodo aquile debeatnr dominium.
Et licet hiis studiis totum genus alitis hnius
260 Concors intendat, specietenus est tamen illi^
Que celis proprior soleat volitare, simultas,
Tempore nempe suo paritura malum manifestum.
Conclusio auctoris.
Ferro quis finis hiis principiis mediisve
Conveniat, verax determinat auctor, et inquit:
265 Regni scissuram sequitur destructio regni,
Destructo regno veniunt pro rege tyranni,
Qui penam sceleris reddant auctoribus equam,
Ut qui nolebant aquila regnante modeste
Conregnare, sibi contempti finibus illiS;
270 Quos natura dedit; discat moriendO; rebelles
Bubones, milvos et falcones peregrinos,
Quos illis secus calaber transmisit et hesper.
Explicit pavo. — Explicit pavo*).
S superi scrip li poti
^ortec;^ ];;:::orumC^ ^^öJ^C. !!^^"C ^atur.
co(P) süperb rap li mori
XIV.
Quid ultra tibi facere vinea mea potui,
Quid potes mihi reddere^ qui pro te cedi, conspui;
Et crucifigi volni, et tu pro tanto munere
1) roth.
MittheiluDgen zur Literatar des Mittellateins 55
Fracto baptismi federe presumis vice mutui
Me rursum orueifigere, et habere ostentui.
2. Existimasti temeri et me et mundo perfrui.
Non posaunt mihi vivere, qui non sunt mondo (!) mortui;
Et tu quas spemi dooui, non cessas opes querere
Relicto Christo paupere, et que signari volui
Paupertatis caractere mundano vacas luxui.
3. Verum a sanetuario processit hec malicia,
Et a cleri contagio monstra creantur omnia.
Qui defluit luxiria (!) turpique mareet ocio
In apparatu regio, facitque mutatoria
De meo patrimonio, qui sto nudug ad hostia.
4. Quidquid ipsa religio crucem fert in angaria,
Et cum datur occasio, reourrit cum leticia
Ad pepones ad allia stimulataque vicio,
Simulato negocio redit ad secularia,
Que derelieto pallio fugerat ab Egyptia.
5. Quasi non ministerium creditum sit pastoribuS;
Sed regnum et Imperium nundum (!) precinctis renibus
Extinctisque lampadibus usurpant sacerdotium,
Pensantque lane precium, et non curant de ovibus,
De quorum sanguis ovium est requirendus manibus.
6. Meum ire vicarium meis deceret passibus,
Meumque Patrimonium meis dare pauperibus
Non ignaris parentibus, at in ovile ovium
Ingressi non per hostium, sed vel vi vel muneribus
Quesitis per flagitium abutuntur honoribus.
7. Prope est dies domini mee, qui me diligitis
Tune conformes ymagini me, sicut sum, videbitis.
Beati, qui nunc plangitis, quia oonsolabimini,
Nam Yos, qui me sequimini, super sedes sedebitis,
Et qui nunc iudicamini, mecum tunc iudicabitis.
8. At vos, qui gloriamini in opubus illioitis,
Qui vobis mortem domini prodesse non permittitis,
Qui Lazari et divitis exemplo non terremini,
Cum ipso puniemini, quicquid tarnen egeritis
Dum licet convertimini ad me et salvi eritis.
Explicit.
56 F. W, E. Roth
XV.
Contra dolorem doDtium ter dicatur hec oratio et similiter pater
noster. In honore sancte AppoUonie Virginia et martiris. Oremus. Om-
nipotens et misericors deus^ qui per tnam ammirabilem providentiain et
dementiam singulareln sanctos tuos nobis in exemplum et presidium
tribuisti; ut nos eorum illuminent opera, foveant continuata presidia,
tue piissime bonitati humiliter supplico, ut per intercessionem beate Appol-
lonie martiris tue, que excussionem dentium pro amore tui nominis
viriliter et patienter pertulit, me famulum tuum N. a Stridore dentium
sempitemo et ab omni dolore dentium temporali misericorditer liberare
digneris. Per.
Darmstadt im December 1887.
F. W. E. Roth.
La Prise de Cordres.
Iltfranzüsisches Volksepos aus der Wende des 12. und 13. Jahrhunderts.
Von
Mas Rtibde.
Die vorliegende Abhandlung M über die Chaneon de geste „La Prise
de Cordres^ beruht auf einer Abschrift, die ich während meines Pariser
AafenthalteB im Sommer 1884 auf der National - Bibliothek genommen
habe. Die einzige, dazu noch unvollständige Handschrift dieses Denk-
mals ist uns daselbst in der Hs. ionds franij 1448 (anc, 7535) auf-
bewahrt und umfasst auf 19 Blättern zu je 4 Kolonnen (Bl. 164* bis
182*) 79 Tiraden und 2 Einzeiverse, im ganzen 2953 Verse, Ihm voran
geht „Le Si6ge de Barbastre*' (Bl HC) — 163), dessen beide Teile (vgl.
Victor Keller, Le Hi^ge de Barbastre, Marburg 1875, 4<*) in dem von
moderner Hand angefertigten Inhaltsverzeichnis je besonders bezeichnet
sind, und zwar Bl. 110—133 als ^oves de Commarcis^, Bl. 133--163
als ,>Le Siege de Barbastre^*. Die Hiatoire litt6raire XXII 547 fasst
dieses Denkmal (von ilir ^Beuve de ComarchLB' benannt) mit dem
unarigen als ein zusammengehöriges Ganzes auf, indem sie letzteres als
unmittelbare 7 vom Kopisten vorgenommene Fortsetzung des voraus-
gehenden bezeichnet: La chanson se poursuit au delä du retour des
FranQais ä Narbonne^ apr^s la conquete d'Espagne; le copiste fait le
recit de Tarrivde en Espagne d'une nouvelle armoe de Sarrasins, com-
mand^e par les amirants Butor et Judas. Guibelin, demeur6 roi ehre-
tien d'Espagne^ va au-devant d'eux^ et termine la guerre par la mort
du roi Butor et la d^faite complete des Sarrasins. Cette continuation
ne se retrouve pas dans le deuxifeme manuscrit (d. i. in La Valliere,
nr. 23, BL 11.5 — 156 ,,Li Sieges de Barbastre'^). — Auf das Unberechtigte
einer solchen Zusammenwerfung hat bereits Gautier im 4. Bande S. 4
seiner Epop> frang. aufmerksam gemacht: Mais personne d'ailleurs, heisst
es da von unserem Denkmal^ ne lui a reconnu une existence k part^
et THistoire litt^raire Ta confondu avec le Si^ge de Barbastre. — Nach
1) Ein 2. Teil, enthaltend Text, erklärende Anmerkungen und Wörtervenaeich-
nis. ]iegt bereits im M&onskripi abgeschlossen vor nnd soll im Druck dieser Ab-
bandlang in kürzester Frist uautifolgen.
r>K
Max Rühdti
dem Vorgange dieses Gelehrten behalte ich auch für unsere Chanson
de geste den Titel ^La Prise de Cordree'* bei, ohoa demselben damit
einen besonderen Vorzug vor der Benennung ,.La Conqueste d'Espagnc''
zuerkennen zu wollen, welche das iJenknial in dem obenerwähnten
Inhaltsverzeichnis vorn in der Hb. trägt Weitere Rrwähoungeu der
„Prise de Cordres" finden sich im gleichen Bande der Epop^es 8. IX,
20, 21. 26, 71, 85 u ö.
Wenn die Hist litt ferner in unserem Denkmal nur die selbständige
Leistung eines Schreihers erblickt, ao konnte zu dieser Vermutung aller-
dings der überaus dürftige und lückenhafte Inhalt, sowie die unbeholfene
Form des Ausdrucks Veranlassung geben; aber der Widerspruch zwischen
Schrei bgebrauch uod Assonanzerfordernis muss schon auf den ersten
sorgfältigen Blick vom Gegenteil überzeugen, ganz abgesehen von der
Art der Fehler, die zum grossen Teile nur aus einem Verlesen in der
Vorlage heraus sich verstehen lassen.
Welchem Dialekte die Sprache des Dichters angeh5rt|j
tässl sich mit voller Sicherheit nicht bestimmen, deshalb vor allem^
Dicht, weil bei dem alleioigen Vorhandensein unserer Handschrift jede
Kontrole ausgeschlossen ist, in welcher Ausdehnung sich der Kopist
eigenmächtige Äenderungen in Gestalt von Ein Schiebungen ganzer Verse
und Verspartieen hat zu achuldcn kommen lassen.
Alle negativen Indicien, die wir aus dem Assonanzverhalten er-
aohliessen können, würden uns berechtigen, lle - de - France für des
Dichters Ileimatöland zu erklären ; denn gegen die Picardie spricht die
lautliche Gleichstellung von an und en, gegen das Picardisch-Burguodisch-
Lothringischc der Umstand, dass lat. o in Pos. nicht diphthongiert und
die Endung des part. pasa. fem. derl. Konj. -iee nicht zu -le zusammen*
zieht, gegen das Burgundisch - Lothringische endlich, dass -age nicht
-aige =r ege giebt, sondern erhalten ist (vgl. E. Metzke, üeber den
Dialekt von Ilede-France, in Herrigs Archiv Bd. 65 L Das Normannisch-'
Anglonormannische kann gar nicht weiter in Betracht kommen. AU
positive Htütze für unsere Annahme würden uns die ausschliesslichen
Formen moi, toi, soi für das betonte Pronomen und die allerdings ver-
einzelte Erscheinung armes 1254 in e- Assonanz dienen können. Aber
gerade die Verdumpfung eines e vor r zu a, und die Schwächung von
ursprünglichem a vor r zu e sind andrerseits auch im Lothringischen
ein nur zu bekannter und beliebter Lautwandel* Nehmen wir zudem
noch das part. cainte 2084 in i-Assonanz (vgl. Lothr« Ps. XXXIU), das
part. efrai 11)95 (der Vers scheint allerdings eingeschoben) und antir
2878 ebenso, ferner die durch das Metrum wenigsten» nicht beanstande*
ten Präsensformen laissont 1524 und trovont 1H48, beide mit präteri-
La Priae de Cordres
59
taler Bedeutung (vgl Bonnardots Artikel in Rom. IT 251)^ hinzu, so
will 68 UQB nicht zu gewagt eracheinen^ wenn wir in un-
serem Dichter einen Bewohner der Champagne, und zwar
der östlichen, mehr nach Lothringen sich neigenden Cham-
pagne vermuten, der in der reinen Mundart von Ile-de-
France hat schreiben wolIeD, Inwieweit durch diese Annahme
die Ansicht Tarb^s an Wabrecheinlichkeit gewinnt, der in dem ganzen
Qestencyklus, welcher die Thaten des Girard von Viane, des Aimeri von
Narbonne und seiner Kinder zum Gegenstand der Verherrlichung hat,
das Werk des einzigen Bertrand aus Bar-sur- Aubo zu sehen geneigt
ist (vgl. Girard de Viane, ed. Tarbe, S. XXVI der Einleitung), wird
jedoch erat eine genauere Untersuchung aller übrigen zu diesem Kreis
gehörigen Denkmäler unserer Ilandschr; festzustellen vermögen.
Der Kopist gehört, soviel eich aus der wirren, mannigfach ge-
mischten Hchreibung erkennen lässt, seiner Sprache nach ent-
ftcfaieden dem Osten bezw, Nordosten Frankreichs, d, h.
dem nördlichen ßurgund oder Lothringen an: dafür spricht
die standige Schreibung -ie für -iee (gegen die Assonanz I) sowie von
i für ie, häufiges parasitisches i, a in betonter und unbetonter Silbe
statt e, o für Ol, Verwechslung von oi und ai, geschlossenes o nur
selten ^ eu, poisse gegenüber der Endung -tiusse der übrigen Verben,
die häufige Erhaltung von isoliertem t, häufiges seguri die Imperfekte
cuideve 756. 1556. cuidevet 1888. amevent 2088, dann Weglassung
des r vor folgendem Konsonanten, i = il, Ueberwiegen der Verbal-
formen ohne zwischen nr bezw. Ir eingeschobenes d, mehrmaliges c für
anlautendes s u. a. m. Die drei letzten Verse sind von einer zweiten Hand
geschrieben^ die eine reinere, konsequentere Schreibung erwarten Hess.
üeber die Entstehungszeit unseres Denkmals ist in der Hs.
selbst keine Andeutung enthalten. Die Geschichte aber bietet nur die
röckwärtsliegende Grenze mit dem Jahre 1134, dem Todesjahre unseres
Aimeri, des Vikomte von Narbonne. Einzelne sprachliche Erscheinyngen,
wie das Fehlen des fiexivisehen s für den Nominativ der Masc. latein.
3. DekL, das verhältnismässig häufige Vorkoraraon von Kontraktionen
wie to, CO, ques, sowie die metrische Form der Dichtung lassen nach der
aoderen Seite hin nur den Anfang des XIIL Jahrh, in Betracht kommen,
80 dass wir wohl nicht irre gehen, wenn wir die Zeitbestimmung Gau-
tiers i:^pop. fr, 21) etwas erweiternd, die Wende des 12. und 13. Jahrb,,
allerhöchste ns aber das L Decennium des 13. Jahrh. als die Abfassungs-
»elt der ^jPrise de Cordres^ ansetzen.
Die Handschr« entstammt frühestens dem 14. Jahrh. (lors häufig
neben lort)*
60
Max Robde
Wie stellt eich nuo aber uneere „Priße de Cordree" zeitlich zu dem
schon erwähnten „Si^^'g^ de Barbastre", wenigstens zu der Redaktion,
in welcher letzteres Denkmal in unserem Kodex überliefert ist? öie
geht ihr eotachieden voraus. GeDÜgendeo Beweis dafür bietet schoo
die Form beider: „La Prise de Cordres'* ist zum gröseten Teile noch
io dem alten Veremassi in aasonierenden Zehnsilbnern geschrieben und
weist erst in der letzten Tirade, von v 2927 ab, und so wahrscheinlich
auch für den ganzen fehlenden Schluasteil Alexandriner auf, „Le Si^ge
de Barbastre'* dagegen ist schon durchgängig in das Gewand gereimter
Zwölfsilbner gekleidet, ohne jedoch den allmählichen Uebergang von
der Assonanz zum Keime ganz verleugnen zu können.
Diese Formentwicklnng einerseits, sowie gewisse über das gewohn-
liche Mass hinausgehende und schon bei blosser Vergleichung der In-
haltsangaben auffallende Aehnlichkeiten in einzelnen Hituatiouen, Ver-
wicklungen und kleinen Charakterzügen lassen mit einiger Sicherheit
in dem noch wenig entwickelten Verfasser unserer Chanson den späte-
ren Dichter des ^Siege de Barbastre** vermuten. Es ist bedauerlich, dass
V. Keller in seiner oben angezogenen Dissertation keine sprachliche
Behandlung seines Textes gegeben, oder von demselben nicht wenigsteo»|
einen längeren Auszug veröffentlicht hat, der eine genauere Peststellung'
des Verhältnisses beider Denkmäler ermöglichen würde* —
Eine andere Chanson kommt hier noch in Betracht, nämlich der
nur in einer Hs. La Valli^re nr. 23, Bl. 157 — 170 überlieferte und daselbst
unmittelbar auf ^Li Sieges de Barbastre" folgende „Guibert d'Andrenas**.
Ea ist nicht unwahrscheinlich, dass dieses Denkmal gleichfalls unserem]
Dichter zuzuschreiben ist: auf jeden Fall hat derselbe es gekannt.
Man vergleiche mit der Hist. litt XXII 498 gegebenen Analyse die
Verse 183—185, 406—424 und 2370—2381 unserer Chanson. —
Zum Schluss möge hier eine kurze Uebersieht Platz finden über
das Verhältnis, in welchem die 3 Schreiber, die an der Anfertigung
unserer Samraelhdschr, offenbar beteiligt gewesen sind, sich auf die ver-
schiedenen Denkmäler verteilen:
Schreiber A schrieb La Chanson de Qirart de Viane (Bl 1 — 4<-l),
den % Teil der Despartemenz des anfenz Aymeri de Narbonn©
(Bl. 73—88) und die 3 letzten Reihen unseres Fragments,
Schreiber C den 1. Teil der Despartemenz etc. (Bl. 68 — 72 Endd),
Schreiber ß den ganzen Rest: Li Ystoire d*Aimerit et du roi Charlc
(Bl. 41 —68), Le Conronnement de Louis und Le Charroi de
Ntmes (Bl. 89— 99), La Prise d'Orange iBl. 100— ir)9), Boves de
Commarcia — Le Siege de Barbastre (Bl. 110—163), La Con-
La Priae de Cordres
queste d'^ßpagne, d. i. Prise de Cordres (Bl, 164 — 182), Lei
Enfances Vivien (BL 183— 204 K La Chevalerie Vivien (Bl 204—215),
La Bataille d'Aleschans 1, u. 2. Teil (Bl. 21Ü— 272i, La Bataille
de Loquifer et de Reaoart (BL 292 — 297), Le Moniage Retioart
1. u. 2. Teil (BL 297-'342). —
Inhalt der Prise de Cordres*
EiDleituBg: Der Dichter will singen von dera rautig kühnen
Almen und von Butor, einem öchurkischeo Heiden, der den trefflichen
Guibert zum Zweikampf forderte. I — 5.
Es ist in früher Morgenstunde. Die eben aufgegangene Sonne ver-
goldet mit ihrem Glanz den Palast und die Türme von Salerie- Da
hält der Erzbischof Turpin von Rheims die Messe: er vermählt heute
Agaie dem tapferen Quibelin (Gniberti und empfiehlt beide der Gnade
des Herro, der itmen Kraft, Gesundheit und edlen Sinn verleihen möge.
Uaa üoehamt beschliesst die kirchliche Feier; der weltliche Teil des
Festes beginnt. Im Garten unter dera Turme herrscht eitel Lust und
Freude. Agaie wird von Grafen und Herzogen an die Haupttafel geleitet.
Mehr als dreihundert Knappen bieten Wein und herrliche Speisen in
goldenen Bechern und Schalen dar, und Alles tont wieder von Sang^
von Saitenklang und Harfen schlag.
Da drängt sich durch die fröhlichen Reihen ein nichtswürdiger
Sarazene, den der Aumacor von Cordres (Cordova) nach Salerie ge-
sandt, um die Franzosen auszuspähen und zu verraten. Er erkennt
sogleich Guibert und seine Gemahlin an den Kronen, die ihre Häupter
schmücken, und kühn tritt er mit folgenden Lügenworten vor sie hin:
Er sei ein Franzose vom Schlosse Peviers. Auf dem Wege nach Se*
bille zum Markte begriffen, sei er von Heiden aufgefangen ^ nach Cor-
dres geschleppt und gezwungen, dem Christenglauben zu entsagen und
zu Mahomet sich zu bekehren. Doch glaube er an den wahren Himmels-
gott und sei gekommen Guibert die Kunde zu bringen, dass der König
Judas mit dem Aumacor seit gestern Cordres verlassen hätte: die Stadt
sei leer von Heiden und Sarazenen, aber alle Kellerräume voll von
Rüstzeug. Wenn Guibert sich nicht aufmache , um das Land seines
Schwiegervaters in Besitz zu nehmen, so möge es Gott nicht gefallen,
dem ruhmreichen Himmelsherrn, dass er je wieder zum Waffenspiel ein
Streitrofls besteige*
Guibert lässt sich täuschen. Seine Aufforderung an den Sarazenen,
erst zu Bpeiseni lehnt dieser, Kopfschmerz vorecbützend, ab; wohl aber
62 Max Rohde
möchte er gern ein wenig schlafen. Sofort wird er anf des Königs
Befehl in das Schloss geführt und auf einem weissen Lager gebettet.
Er schläft aber nicht: sobald er allein, erhebt er sich, schleicht durch
das Thor der Stadt, eilt zu der Vorhut des Heidenheeres und fordert
diese auf, in die Stadt zu dringen und die Franzosen zu überfallen;
die Gelegenseit sei aussergewöhnlich günstig: die Franzosen sässen
trunken im Garten beim Mahl und führten keine WaiBPen zu ihrer Ver-
teidigung bei sich. In freudiger Hast reitet Judas mit den Seinen gen
Salerie. „Wenn Gott nicht Wunder thut, sind die Franzosen ver-
loren". 7 — 111.
Die anrückenden Heiden bemerkt zuerst ein Knappe, der sein Pferd
zur Tränke geritten hatte. Er galoppiert zurück, den Franzosen mit
lauter Stimme seine Wahrnehmung mitzuteilen. Aber fast gleichzeitig
mit ihm sind auch schon die Feinde in die Stadt gedrungen. Alles
fahrt erschreckt auf. Die Stätte, an der eben noch ausgelassener Jubel
und Frohsinn geherrscht, ist im Nu in eine Scene wilden Entsetzens
und grässlichen Mordens verwandelt. Mehr als hundert Franzosen wer-
den von den Heiden erschlagen. Aimeri rettet Agaie durch die Flucht
Aber Wilhelm, sein Neffe Bertram, Guibert der König, und'Hemalt
werden gefangen genommen, gefesselt auf Kamele geladen und unter
Schlägen fortgeführt.
Als Agaiete von einem felsigen Hügel aus ihren Gatten fortschleppen
sieht^ da will sie in schmerzlicher Befürchtung, dass ihm von ihrem
Vater sicherer Tod bevorstehe, sich vom Felsen stürzen. Aimeri hält
sie zurück und sucht sie zu trösten : Es sei so Brauch, dass Ritter ge-
fangen genommen würden; aber wehe den schurkischen Heiden, dass
sie ihre Gefangenen geschlagen; eher sollten sie sich alle Finger ab-
beissen als jene anzurühren wagen! Noch könne er bei Nacht reiten,
seine Waffen tragen und sein Streitross tummeln; wenn Gott seine
Erben am Leben lasse, so werde er sie wieder aus der Feinde Gewalt
befreien.
Im grimmen Zorn legt er sofort seine Waffen an, alle Nerbonenser
wappnen sich gleichfalls, Reiter und Fusssoldaten : Gerart von Blaives,
Guielin und Gautier, Bernart und Guairin. In dicht gedrängten Scharen
eilen sie zum Thore hinaus, hinter den Feinden her, Baldus, ein be-
kehrter Heide, allen voran. [Lücke P]
Bis zum Sonnenuntergang wird gekämpft. Unzählige Leichen von
Heiden und Sarazenen decken das Schlachtfeld. 112 — 1§2.
Aymer , Aimeris Sohn , tötet ausser anderen Aucibiers, den Vetter
und Bannerträger Butors, des Königs von Afrika. Gleich darauf trifft
er mit diesem selbst zusammen, der ganz am Ende des Heeres reitet
La Prise üe Cord res
und eich dem Kampfe fernzuhalten sucht. Ayraei fordert ihn auf, Rache
für den Tod seines Vetters zu nehmen. Nach anfänglicher Weigerung
entachiiesst sich Butor zum Kampf unter der Bedingung, dass Aymer
ihm von seinen Leuten Waffenruhe erwirke.
Während die Feinde die Gefangenen über ein Wasser führen, reitet
Aymer schnell zu den Seinen zurück und erbittet von ihnen die Er-
laubnis, einen Zweikampf mit Butor einzugehen. Wenn es ihm nicht
gelänge^ denselben zu werfen und durch seine Vermittlung die Be-
freiung der Gefangeneu zu erwirken, so woile er in Zukunft auf Essen
und Trinken und auf Liebe verzichten, und alle Welt solle ihn für ein
Weib haken. Der greise Aimeri ist empört, dass sein 8ohn sich
solchen Rat erst erholen komme, und droht, ihn zum Mönche zu
machon mit geachorenum Haupte , mit Kräutern und Wurzeln zur ein-
zigen Speise, falls er sieb den Heiden entwischen lasse. Die Furcht
vor einer solchen Entehrung treibt Aymer in rasender Eile zurück. In
einer Thalsenkuog holt er Butor wieder ein und sichert ihm völlige
Neutralität der übrigen Franzosen zu. Butor sprengt gegen ihn, als
aber sein erster Angriff erfolglos bleibt, wendet er sich zur Flucht,
Aymer setzt ihm nach, stosst ihn zu Boden und übergiebt ihn seinen
Leuten. Dann macht er sich zur Verfolgung des entlaufenen herrlichen
Aosses Butors auf ^ um dessen Besitz es ihm bei dem ganzen Kampfe
nicht zum wenigsten zu thun war. Vor den Augen der Franzosen
stürzt er sich in das reissende Wasser, wird von der Strömung fort-
gerissen ^ endlich aber doch durch sein Pferd ans jenseitige Ufer ge-
rettet. Hier dringen Perser und Türken auf ihn ein, fliehen aber bald
entsetzt vor seiner ungewöhnlichen Tapferkeit. Inzwischen hat sich
auch Butors Boss vor dem Kriegslärm der Heidentrappen zurück-
geäüehtet und wird nun von Aymer aufgefangen. Dann kehrt dieser
zu den Seinen zurück.
Heftige Auseinandersetzung zwischen Aymer und Aimeri. Letzterer
tadelt seinen Sohn, weil er sich so tollkühn in die Wogen gestürzt und
seinen Zurufen kein OehÖr geschenkt habe. Aymer entgegnet» Aimeri
wäre vor Andernai ebenso verfahren; ohne Gefährten hätte er das
Lager verlassen und wäre verloren gewesen^ wenn Gott und Baldus ihn
nicht gerettet hätten. Dem Alter komme es zu, daheim sich zu ruhen,
sich zur Ader und schröpfen zn lassen, die jungen Mäaner aber müssten
sich mühen, um ein wenig Anerkennung und Lob sich zu erwerben.
Aimeri will im weiteren Vorlaufe des Streites sich an seinem Sohne
vergreifen, wird aber durch Bernart und Baldus zurückgehalten und
an seine gefangenen Kinder erinnert. Klage um die Gefangenen, Heim-
sug mit Butor. 192 — 4S7.
u
Mzx Eohde
Allgemeine Trauer in Salerie. Aimeri traatet Agaiete mit der
Mitteilung j daas Butor in ihrer Gewalt und so ein Auntausch der Ge-
fangenen leicht zu bewirken sei. Butor aoll auf Agaietes Befehl in
den Kerker geworfen werden, wenn er nicht Ouiberta Befreiung ver-
anlasBe. Wortwechsel zwischen beiden. Airaeri aueht Butor zum
Frieden zu bestimmen, und dieaer verspricht den Franzosen aein ganzes
Hab und Gut; vorerst aber will er Guibert zum Zweikampf fordern
dafür daas er seinem Könige Judas widerrechtlich sein Land entriaaen
habe. 458-58!.
Butor wird in den Kerker geworfen. [Lücke: Judas* und des Au*
macors Ankunft mit den Gefangenen vor Cordrea].
Der Aumacor sucht Guibert zu bereden, Judas Tochter und Land
zurückzugeben, andernfallß er das Leben verlieren würde, öuibert
weigert sich* Sie sollten nur keine Besorgnis hegen^ daas er aus dem
Kerker entfliehen werde; er gedenke mit Hülfe seiner nachrückenden
Verwandten Stadt und Burg zu behaupten- Judas hält es für geraten^
Guibert zu aieherem Gewahrsam mit sieh nach Sebille zu führen, während
die übrigen Gefangenen in des Au macors Haft in Cordrea bleiben.
Durch seinen Wächter Baufuraes lässt sie dieser in ein finsteres Verliesa
werfen, in dem ekles Gewürm seine Wohnstatt hat. 582 — 6>9.
Nubie, des Aumacora liebliche Tochter, bat Bertram gesehen und
ist sofort von verzehrend heisser Liebe zu ihm ergriffen. Mit Baufumes*
Hülfe, die sie achnell gewinnt, beacblie&st sie die Gefangenen zu be-
freien. Sie steigt in den Kerker hinunter und nimmt Bertram das Ver-
sprechen ab, nach vollbrachter Befreiung aie zu seinem Weibe zu
nehmen. Dann schickt sie ihnen Speise und Trank (Episode: Hernalts
Trunkenheit 944 — 968), sowie auch Waffen.
Die Sarazenen feiern gerade ein grosses Fest. Nübie erlangt von
ihrem Vater die Erlaubnis, beim Mahle selbst aufwarten zu dürfen, und
durch einen kräftigen Schlaftrunk, den sie in den Wein gemischt, ver-
senkt sie den ganzen Palast in tiefen Schlaf. Die Franzosen werden
herbeigerufen und freuen sich über den Anblick der regungaloa achlum-
mernden Heiden. Daraufnimmt Nubie an Geld und Gewändern, so-
viel sie mit sich zu führen vermögen. Die Franzosen wappnen sich,
und schon ziehen aie durch die Strasse der Stadt, da bemerkt Nubie,
daas sie daa Beate vergossen haben, ihren Vater. Die Ritter kehren
um, laden den wie ein Eber schnarchenden, bewegungaloaen Aumacor
über ein Lasttier und ziehen nun, von keiner Wache belästigt, die
Maultiere vorsieh hertreibend, aus Cordrea hinaus gen Salerie. 700 — 123S.
Bei anbrechendem Morgen erblickt Bertram am Abhang eines Hügels
tausend bewaffnete Reiter, £e ist König Galerien von Persien mit seinen
La Priae de Cordres
66
Leaton: auf dem Wege nach Cordres befindlich, am den Aumacor um
die Hand seiner Tochter zu bitten, ist er durch den angeschwollenen
FIuss aufgehalten worden. Er fordert die Franzosen auf. ihm die Habe^
den Aumacor und das Weib^ das sie mit sich führen, auszuliefern: ver»
geblieh. Baufumes weist den Franzosen einen alten Turm in der Nahe^
in den sie sich im Notfall zurückziehen können.
Unterdes haben sich auch 400 sarazenische Reiter, die von ihrer
Wacht ausserhalb der Stadt nach Cordres zurückgekehrt sofort die
Flucht Nubiens und der Gefangenen entdeckt hatten, zu ihrer schleunigen
Verfolgung aufgemacht und sind bereits auf 2 Bogenschuasweiten nahe
gekommen. Der Führer Orafaus fordert wie Galerien sofortige Rück-
gabe des Schatzes, seines Herrn und dessen Tochter. Statt aller Ant-
wort rennt ihm Bertram den Speer durch den Leib, Baufumes bemäch-
tigt sich des Rosses und der Waffen des Sarazenen und verrichtet
Wunder der Tapferkeit in dem sich nun entspinnenden Kampfe.
Die Sarazenen senden einen Boten an Galerien, und durch diesen
Boten erst erfährt Galerien zu seinem Schmerz, dass das Weib im Ge-
folge der Franzosen Nubie ist. Er will am Flusse entlang ziehen, um^
sobald es möglich, denselben zu überschreiten und sich im Verein mit
den Sarazenen gegen die Franzosen zu wenden. Dies gelingt ihm bald.
Die Franzosen sind gezwungen, sich vor der Uebermacht der Feinde
auf den Turm zurückzuziehen. Der Angriff der letzteren bleibt anfangs
wegen der Tiefe des den Turm nmschliessenden Grabens und der Hohe
der Mauern erfolglos. Da zeigt den Heiden ein von einem Wolf ver-
folgter Hirsch eine Furt. Galerien fordert die Franzosen nochmals zur
Auslieferung des Aumacor und seiner Tochter auf und verspricht ihnen
dafür freien Abzug. Nubie warnt Bertram^ den Worten des Verräters
zu trauen. Zwei weitere Aufforderungen Galeriens haben ebenso wenig
Erfolg, Unterdes werden durch Steine und einen alten Nachen ^ die
die Franzosen von der Höhe des Turmes herabschleudern, viele Feinde
getötet. in4— 1S4I.
Wie Nubie schon geahnt, naht den eingeschlossenen Franzosen
Hülfe. 3000 Franzosen; Graf Naimes, Vivien, Qerart de Blaives und
Aymer an der Spitze, sind aus Salerie ausgezogen nach Sebille*
Sie begegnen einem Boten, der von Cordres kommt und ihnen Mit-
teilung von der Bedrängnis der Genossen macht Sie ziehen vor Cor
dres, fangen am Morgen das ausgetriebene Vieh weg und machen sich
damit zum Entsatz ihrer Gefährten auf. Sie gelangen gerade an, als
die Sarazenen den Graben durchschritten, die Mauern an drei Stellen
durchbrochen und Baufumes gefangen fortgeführt haben. Auch die be-
ladenen Maultiere und der Aumacor sind von ihnen mitgenommen
lUrnuLuiivclic For^chuugen VI. ^
66 Max Rohde
worden, und der Äumacor ist durch ein Heilkraut, das ihm ein drei-
hundertjähriger Greis eingegeben, aus seiner Erstarrung wieder zum
Leben erweckt. Wortwechsel zwischen dem Aumacor und seiner Toch-
ter, die sich standhaft weigert; zu ihrem Vater und dem alten Glauben
zurückzukehren. Ein Galgen wird errichtet, und eben soll Baufumes
an demselben hochgezogen werden, da bemerken die Franzosen vom
Turme aus die annahende Hülfe. Eampfesmutig gemacht durch diese
unerwartete Unterstützung steigen sie auf ihre Streitrosse, die die Sara-
zenen zurückgelassen, und sprengen gegen den feindlichen Haufen
hinaus. Ihrer Unerschrockenheit gelingt es, Baufumes noch zu befreien.
Die Hülfe ist auf zwei Bogenschussweiten herangekommen, die Feinde
bemerken sie und wenden sich erschreckt zur Flucht. Galerien und
der Äumacor werden zu Gefangenen gemacht. Einem Kampfe zwischen
Vivien und Bertram, den ersterer durch Bertrams Sarazenentracht ge-
täuscht beginnt und dem letzterer sich nicht entziehen zu dürfen glaubt^
wird durch Naimes noch rechtzeitig Einhalt geboten. 1642 — 1911.
Grosse Freude des Wiedersehens zwischen Befreiern und Befreiten.
Nubie wird als Braut Bertrams seinem Vater Bernart vorgestellt. Der
Aumacor verweigert anfangs energisch seine Einwilligung zur Ver-
einigung der beiden Liebenden, auf Nubiens Bemerkung aber, dass er
sich ganz in der Franzosen Gewalt befinde und sich deshalb wohl oder
übel fugen müsse, will er die Entscheidung von Aimeris Urteil abhängig
machen.
Eine Bote wird nach Salerie vorausgesandt, um Aimeri die Rück-
kehr seiner Söhne (ausser Guibert), sowie die Ankunft der Gefangenen
anzuzeigen. Mit Agaie reitet Aimeri den Heimkehrenden bis zu einem
Fichtenwald zur Begrüssung entgegen. Galerien wird in den Turm ge-
sperrt, der Aumacor um Nubiens willen ehrenvoll bewirtet. 1912— 2tM.
Nun soll die Blüte des Liedes anheben, von der Befreiung Goi-
berts, und wie er seine Gattin und die Herrschaft über Spanien wieder-
gewinnt.
Grosser Jubel herrscht ob des Wiedersehens in Salerie. Der Au-
macor nimmt auf Aimeris Bitten mit Nubie und Baufumes die Taufe
und verspricht Bertram als Schwiegersohn Cordres mit all seinen
Schätzen. Darauf Vermählung Bertrams mit Nubie und grosses Fest-
mahl. Aimeri giebt Befehl, sich am nächsten Morgen zur Fahrt nach
Cordres bereit zu halten. Dann sucht er Butor nochmals zum Frieden
zu stimmen; der besteht aber hartnäckig auf seinem Kampfe mit
Guibert.
Am folgenden Morgen Aufbruch nach Cordres. Schon von ferne
tnoheint die prächtige Stadt mit ihren hohen Türmen und herrlichen
^a Prifle de Cord res
Palästen. Der Aumacor preist ihren Reichtum und übergiebt sie Ber-
tram: er selbst sei zu alt und habe nicht lange mehr zu leben ^ jener
tooge sein Lehen übernehmen um der Liebe willen zu seiner Tocbter-
Vor Cordrea selbst angelangt linden sie die Thore geschlossen^ und
er^t auf des Aumacors ausdrücklichen Befehl werden ihnen dieselben
geöffnet. Drei Tage weüen sie in der herrlichen Stadt, dann ziehen
sie mit 1400Ü Mann weiter nach Sebille. 2031 — 2230*
König Judas hat den Lärm der anrückenden Truppen gehört. Mit
Guibert tritt er ans Fenster und blickt hinaus auf die Ebene, Quibert
erkennt die Franzosen und sein Gemahl Agaie. „Aimeri komme zu seiner
Befreiung; gegen solch eine Menge könne sich Judas nicht behaupten;
Sebille käme doch wieder in seine, Guiberts, Gewalt^'. Wütend stürzt
Jadas auf Guibert, um ihn niederzustossen ; seine Barone halten ihn
zurück. — Inzwischen schlagen die Franzosen ein völliges Lager Tor
Bebille auf* Aimeri lässt Butor vor sein Zelt rufen r dieser fordert
immer noch den Kampf mit Quibert. Bertram stimmt dafür^ den Kampf
zu gestatten. Aimeri beruft eiQe Versammlung zur Entscheidung über
diese Angelegenheit. Der Erzbischof Turpin giebt den Rat, Baldua als
Boten nach Sebille zu senden, 22S1 — 2206.
Baldus findet eich auf Aimeris Bitte sofort bereit, in Begleitung Ber-
trama die Botschaft an König Judas zu übernehmen. Mit herben Vor-
würfen darüber^ dass er sich habe taufen lassen, wird er von diesem
empfangen. Baldus entgegnet: Judas habe ihn vor Andernai schmäh-
lich im Stich gelassen; alle seine Erben habe er dort töten sehen
müssen und nur mit Mühe sei er selbst mit seinem Weibe entkommen.
Gegen die Franzosen könne er nicht ausdauern im Kampfe^ darum habe
er sich taufen lassen. Er sei bereit, mit Wort und Schwert zu be-
weisen, dass er in seiner Handlungsweise 7,plus leaus^ sei als Judas selbst.
Jähzornig wie immer will sieh Judas mit der Lanze auf ihn stürzen;
sein Kammerherr Brufebalt Josuant hält ihn zurück und mahnt ihn an
die Unverletzlichkeit der Gesandten*
Darauf nimmt Bertram das Wort und fordert Ouiberts Freilassung
und die llerauBgabe van Sebille. Judas weigert dieselbe^ rät dem Boten
schleunigfi Umkehr, und als Bertram trotzdem standhaft bleibt^ um seine
Botschaft bis zu Ende auszurichten, droht er, Guibert am nächsten
Morgen vor dem Thore aufhängen zu lassen. Erst als Baldus den Vor-
schlag Butors zu einem entscheidenden Einzelkampfe mit Quibert vor-
bringt, wird Judas gewonnen. Er bedingt sich Geiseln aus, die Besten
aus Aimeris Stamm. Bertram verspricht ilira dieselben unter der Be-
dingung, dass Judas ihm eine Unterredung mit Guibert gestatte^ damit
er sich von dessen Zustand überzeugen könne. Die Unterredung wird
68 Max Robde
gewährt. Ouibert ist hocherfreut, als ihm Bertram Kunde von dem in
Aussicht stehenden Kampf mit Butor giebt. 2297 — 24&2.
Auf die Zusicherung sicheren Geleites nach Sebille zurück, faUs
seine Vorschläge bei den Franzosen keinen Anklang finden sollten,
macht sich Judas sofort mit Baldus, Bertram und Guibert nach dem
Lager der Franzosen auf. Wiedersehen zwischen Guibert und Agaie.
Auf die Mitteilung von seinem Kampfe mit Butor drückt Agaie ihre
Besorgnis aus: Butor sei ein tapferer und sicherer Ritter, der schon
mehr als 20 Könige besiegt habe. Guibert stellt seine Sache Ck>tt
anheim.
Judas ergeht sich in erbitterten Drohungen gegen seine Tochter.
Von Baldus auf den Zweck seines Kommens hingewiesen, lässt er Butor
holen und erfährt aus dessen eignem Munde, dass es mit der Forderung
zum Zweikampf seine Richtigkeit habe. Dann sucht er Agaie zu be-
stimmen, zu ihrem alten Glauben zurückzukehren und als Butors Gattin
Königin von Afrika zu werden. Agaie weist ihres Vaters Ansinnen mit
höhnenden Worten ab. Judas braust auf, aber Baldus beruhigt ihn mit
der Bemerkung, dass er keinen Grund habe seine Tochter zu schelten:
ein Weib nehme den, den ihr Herz begehre, und verachte jeden an-
deren ; Judas solle darüber nicht den Hauptzweck seines Kommens aus
dem Auge verlieren. 2483 — 2614.
Die Bedingungen des Kampfes werden nochmals festgesetzt: der
Sieger erhält den Besitz der Städte Salerie und Andernai, und ausser-
dem Agaie zur Frau. Im Falle dass Guibert siegt, will Judas zudem
noch seinen Glauben aufgeben. Die von Judas ausbedungenen Geiseln
werden nach Sebille abgeführt. —
Die Gegner rüsten sich. Agaie warnt Guibert, sich Butor eu
nahe kommen zu lassen; wenn derselbe ihn mit seinen Händen er-
griffe, würde er ihn unfehlbar töten. Der alte Aimeri spricht in kurzen
eindringlichen Worten:
beaus filz guibert, dist aymeri li uiez,
hui vient li iors tu seras essauciez
ou do trestout honis et uergoigniez;
pause biaus filz do droit deu esaucier!
Und jener spricht:
biau sire volantiers.
Damit sprengt er in die Schranken. Das Volk und Agaie eilen
nach. Noch einmal tröstet Guibert zärtlich seine Gattin: sie solle sich
nicht fürchten; heut werde sich zeigen, welcher Glaube der bessere
(plus riche) sei, der an Gott oder der des Heidenvolkes.
La Prise de Curdres
60
Inzwischen ist auch Butor prächtig gerüstet. Unter den Klangen
der Musik und dem freudigen Zuruf der Seinen reitet er auf den Kampf-
platz ein und höhnt seinen Gegner übermütig: lebendig werde er ihn
fangen, um ihn in ein VerlieBs zu werfen und von Schlangen und an-
derem Gewürm fressen zu lasaeu. JfilS — 2771.
Während dann Gtuibert sein Gebet verrichtet, schlendert Butor ein
Wurfgeschosß gegen ihn, das seinen Schild durchdringt. Mit dieser
hinterlistigen That ist der Anfang des blutigen Schauspiele gemacht.
Die Lanzen brechen nach kurzem Kampfe; man greift zu den Schwer-
tern. Auf dem Turme ist Mahomets Bildnis von den Heiden auf-
gepflanzt: zu ihm betet Butor um Beistand.
PAgaie liegt auf dem Ratten hingestreckt und küsst den Boden und
fleht zum Christengott, der Meer und Winde schuf, ihr Guibert im
Kampfe zu schützen. Wenn er ihm seine Hülfe versage^ werde sie nie
mehr an ihn glauben,
Guibort zerschlagt Butor den Schulterknochen , aber Butor ergiebt
sich darum nicht. „Nie hatte man einen aolchen Kampf zwischen zwei
Konigen gesehen'*, Butor war gross und Quibert klein, aber dafür ver-
stand sich letzterer besser mit dem Schilde zu decken, und mit dem
Schwerte wusste er sich wohl zu schirmen, wie es ihn Tritrans, ein
Bretone^ an seines Vaters Hof gelehrt. Er verwundet Butors Pferd,
beim Zurückziehen jedoch zerbricht sein Schwert und er behält nur
den Griff in der Hand. Da unterdes auch sein Pferd von Butor zum
Tode verwundet ist, schwingt er sich auf den Sand nieder. Er hat
ganz seine Keule vergessen» die am Sattelbogen befestigt war; mit dem
Schwertgriff allein in der Hand stürzt er sieh auf Butor und bringt ihn
beinahe zu Fall. Darauf kommt er in die grösste Gefahr^ da ihm von
Butor der Schild zerschlagen wird; auch streckt ihn ein Schlag Butors
fast zu Boden. Ua^ in höchster Not, wie er zu Gott und der hl. Jung-
frau betet, wird er ruckwärtsblickend erst seine Keule gewahr; er be-
mächtigt sich derselben und nun gelingt es ihm leicht, Butor mit wohl-
gezieltem Schlage zu töten, Freude Agaies und Aimeris, Letzterer
will alle Sorgen der Geiseln wegen selbst übernehmen, Guibert solle
sich nur ruhen. Judas wird gerufen, um sich von dem Ausgange des
Zweikampfes zu übezeugen^ und zur Auslieferung der Geiseln auf-
gefordert. 1772" IMS,
70 Max Rohde
Lautlehre.
Bei der Anführang von Beispielen ist der eiDfacheren Uebersicht
wegen vielfach von der Flexionsendung abgesehen und nur die Grund-
form citiert worden. Ebenso sind verschiedenartige Schreibungen, die
an anderer Stelle noch Erwähnung finden ^ vor der Hand immer un-
berficksichtigt gelassen.
Vokalismus.
Vlglt. a. §.1 Für latein. a in offener Tonsilbe begegnet in der
o-Ass. und im Innern der Zeile neben e die Schreibung ei.
In der Ass.: neis 454. 710. 1181. 1547. 2278. 2442 neben nes 448,
remeis 674. 700. 1538 neben remes 1526. 1730. walfeis 689
neben mal/es 702. 803. 2468.
Im Versinnern: neis 598. 599. remeis 75. mandeit 2947. repcUeit
2423. Auch oeis 1626. —
freire 147. 534. 541. 549. 650. 739. 755. 819. 903. 982. 1101.
1367. 1673. 1933. 2064. 2183. 2395. 2436. 2455. 2530. 2646.
2673. 2677 neben frere 848. 994. 1820. 2140.
Patrem ist bis auf zwei Fälle, vs. 2856 und 2892; wo es
in der Form pere ausgeschrieben ist, durch die Abbreviatur
l>e wiedergegeben: 148. 1015. 1080. 1951. 1955.2769. 2771, so
dass nicht zu entscheiden, ob pere oder peire zu lesen sei.
Matrem erscheint immer als tne: 655. 1030.
Infinitiv und 3. plur. perf. der 1. schw. Konj. zeigen kein
parasitisches i.
§. 2. Während sich in der Ass. entsprechend dem lat. Suffix
-aticum (atj) bezw. lat. apj und adj nur die Endung -age findet
{mesage 1976. ostage 1980. lignage 1986. bamage 1991. sages 1974.
gage 1981), steht im Versinnern neben derselben Endung (vgl. bamage
48. 341. 1000. 2928. vaselage 140. lignage ibl, 673) seltner die Endung
-aige: bamaige 23. 1250.
§. 3. Parasitisches i nach a auch sonst mehrfach in betonter
wie in vortoniger Silbe: datrt 397. 2748 neben dart 368. 2346. 2356.
2386. lai 101. 506. 1919. 2008 neben la 163. jai 2440 neben häufigem
ja. — chaius 363 neben chaus 143. chaiene 311. chaienas llbA. Ouairin
174. 534. 2646 gegenüber Guarin 1167. 1823. 2443. 2673. guairist 162.
2130. 2822 gegen guarist 663. 2138. 2769. praierie 2238.
§.4. vadit ergiebt va und vait: beide nur im Innern der Zeile,
habet begegnet ebenso als a und ait. In ai 808 ist wohl Abfall von t
anzunehmen , da sonst ai = a mit parasit. i für die 3. sing, nicht be-
gegnet. Ueber et s. §. 9.
Ui Vme de Cordres
71
%. b* La t. a lern erscheint als al and eL
Nur el zeigen tel 361, 766. 1011. 1143 u. o. quel 120. 343, 974.
1038 u. o. el ^ alid 694. 723. Neben häufigem mal steht eiomal mel
1327 im VerainDern. mortui 1574 in a-Aßs, gegenüber mortes 569.
1544 1779 in e-Ass.
§.6. Schreibung e für a in betcmter Silbe vor b und r be-
gegnet im Innern des Verses in es ^= habes 223. 1764, 2565. 2591.
cherB = carro9 2157, vortonig in hermin 904 1063. 2587. In a-Aas.
ateht 1169 eher (Antlitz), Aussprache e für a durch den Dichter be-
zeugt das einzige armes in e-Asa, 1254,
Ä*di 3. 513. 1169. 1801 und /idemem 958 sind wohl, wie die aus-
geschriebenen Formen , z. B. hardi 2847 , an die Hand geben , sämt-
lich in hardi, hardemens aufzulöaen.
Statt eines gemeinfranz. e, gleichviel ob auf lat. o, i oder auf a
zurückgehend, finden wir umgekehrt häufig a geschrieben: unter dem
Ton in mal 483. inaz 2511, vortonig in alandrelle 264> 1486. amaier
1267. 1597, baizebu 1472. craez2iWL dahait2tb0. trau 978 = tributum.
t^aer 2466, und besonders häufig vor folgendem r: sarpent 2814. sarre
178. vares (varresj Üb, 825. 1912. 2557. 2757, selbst wenn e und r
irwei verschiedenen Wörtern angehören : saresbalditisent 2749 = se res-
bald. — chamin 1351. 1357 neben cheminßi, 2022. chavtlle 1146. chavox
608. 1720 neben chevox46'^. 59u 1781. /rrtrm^ 2747 gegenüber, /Veswme
2728. hanap bl. 287 gegen henas i2b, munantlbl neben menunt2\l\\\
ferner aussen 1556. aii?^t 1740. 2934. phmi 839 u, a, m.
Statt e r= lat. a vor dem Ton haben wir zweimal i: gisoit 2928
u* gitast 2787 neben ^/€SiV 1872 u. (jetoit 1511. 2« Hl.
§.7. Vorton. o statt a in domuge 1525. Domas 2622.
§. 8. Anlautendea unbet a ist abgefallen in m/raä/e2164.
§. 9. Lat. a -(- i = fr. ai ist auslautend sowohl wae inlautend
vor ein- und mehrfacher Konsonanz einigemal durch e vertreten :
devmre 850. donre 904. laire 2073. et 729. 1672. avret 17. feret 2546.
fere (inf.) 147L mes 606. sevmt 11 10; vortonig: esselfe2119, Ilemon 664.
Umgekehrt ist e durch ai dargestellt in a/.sf 2551. /o/'.s|^] 1148.
raine 329. 1321, regraUe 2932. alchauguaitier 1354 gegenüber eschaurg-
2a33. aimaier 153 gegenüber esmaier 380, 744. 1342, 2730. 2756.
aissies 227. vairm \M)4 rairas 1369, Vitires 690. 922 2681. vairoies
[2479.
Durch diesen Wechsel in der Schreibung und durch den Umstand,
dos« ai, gleichviel ob aus a -|- erweichter Gutturalis, so in platt 1499,
for/ais 1506. faire 276. 881. 1246. 1263. traire 283. aigue 253. aieve
72 Max Rohde
1258, oder aus a -j" ftttrah. i, so in aire 306 = area, entstanden, yer-
schiedentlich in 9-Tiraden als Assonaozvokal sich findet, wird das
Schwinden des rein diphthongischen Lautwertes und eine nach 9 hin-
neigende Aussprache für diesen Diphthong wohl zur Genüge erwiesen.
Durchaus nicht als dieser Annahme widersprechend braucht ange-
sehen zu werden das Vorkommen von faire 1984, contraire 1990 und
repairent 1979 in a-Ass. Es liegen uns in diesen Fällen nur drei
weitere Belege vor von dem in §. 6 besprochenen , besonders vor r
üblichen Uebergang eines e zu a. Unterstützt wird diese Erklärung
der doppelten Verwendungsmöglichkeit des Diphthongs ai; einerseits in
e-; und andrerseits ina-Ass., noch durch die Schreibung vars^ die drei-
mal (711. 718. 1924) neben einmaligem vairs 590 begegnet.
Möglich wäre es ja auch, für lat. ari -|- Vok. von vornherein die-
selbe Entwicklung anzunehmen wie für lat. a Pos., also ohne Attrak-
tion des i. Dann wären wir aber wieder gezwungen^ für das oben er-
wähnte aire (= arje, arre) den umgekehrten Uebergang von a zu e
vor r zu konstatieren , \m^ faire 1984 in a-Ass. nähme eine ganz un-
gewöhnliche Sonderstellung ein. —
Als Uebergangsstufe zwischen ai und e liesse sich die Schreibung
ei betrachten, die uns in seis 1036 und seit 317. 1022. 2391 gegenüber
8ait 1539 entgegentritt.
oi für ai begegnet in oi (habeo) 221. 316. 755. oit (habeat) 1350.
2272. soi (= sapeo) 869.
§.10. Aqua tritt in 5 verschiedenen Formen auf: aigue 196. 253.
408. 1289. 1470. aive 351. 354. 1291. aieve 1258. 1534. eve 1006. 1331
und aie 112. 1408 (oie). 2095 mit fälschlich ausgelassenem v.
Die Schreibung aieve (zweisilbig) lässt sich vergleichen mit [ajote-
sier (dreisilbig) 214. defnoienent 25. amoienent 2177. croiera 1612. an-
soies 625 und mit dem zweisilbigen saiesier im Po&me moral (s. Gloetta
in RF ra 50 u. 55).
§. 11. Lat. —ationem hat; wo es als Sufßx gefühlt ist, statt
-aison durch die Mittelstufe eisen, eson (diese wohl gegenüber der
von Forster im Ch. II esp. XXXIV angesetzten Mittelstufe -oison an-
zunehmen) -ison entwickelt: arestison 1069. 1076. delivrisson 585. 840.
pamissons 480. venissons 124.
§. 12. Lat. ani -|- Vok. erscheint ausser in extraneus^ das in
der Assonanz sowohl (659. 667) wie im Versinnern (1982. 2207) als
estrange begegnet, stets in der Form aigne.
In der Assonanz: angraigne 661. bargaigne 665. canpaigne 658.
663. Alemaigne 664. Bretaigne 662. Sartaigne 657.
La Priae de Cordres
7»
Dieaem &ign6 entspricht aine in remament 656: vgl, dazu Ä, Fleck,
Der betonte VokaÜamufl einiger aUostfr. Sprachdenkm.j Marburg 1877,
S. 19; Nenmann, Altfr Lautl S. 49.
Plüigne Ebene 6G(J ^ ^planea anzuaetzen, vielleicht aohon 2ur
UnterscheiduDg von pimne ^ plena (s. §. 16): vgL Th. Pohl, unter-
such ting der Reitiie in Maialre Waces Rom de Ron et des Du es do
Norm., RF U 619.
Im Versinnern; apiaigne 608. conpaigne 1824. plaigm 266. plains
2234 Ebenen ^= planum -[- ^
In vortoniger Silbe ist aign© geblieben: conpaigtwn 419. 60Ü. 838.
conpaigme 651* 2608.
g. 13. üeber lat. an 4- Kons. 8, §. 18.
Vlglt e. §* 14. e in offener Tonsilbe ergiebt oi. Statt
diesee oi begegnet einigemal die Schreibung ai, m in conrai 1794.
otrai 2565 gegen otroi 2582. mi 2841. veraie^ 98K aiaü 213. umenmt
2110. armait 1181. commencait ,59. getaä 2011. lamait 721. livrait\%M,
parlait 1219. 2213. 2590. iranchait 2858.
An Futurforraen auf -oia in der 2 plur; treten in der Assonanz
nur auf mndrois 530. perderois 53L raverois 2401. iairo/s 2837 gegen-
über 8 Formen mit der durch die ^-Asäonanz gesicherten Endnng -es^
die auch im Innern der Zeile weit überwiegt.
§. 15 In der Behandlung von lat. e und i-|-gutt. c lasst
sich ein eigentümliches Schwanken beobachten. In der Tonsilbe schei-
nen i und oi eich gleichzustehen: pr/ 1639. 2190. otri 2299 gegen otrai
2582^ otrii' 1951. reßanbie 2735 neben pecoie 2801, Ausser dem Tone
dagegen hat oi entschieden den Vorzug: anphietllQA, 1S21. ßanboiani
2804. 2808. gramoier 1819. loier 1868. loie 1814. 1871 neben lies 136.
fWies = necatus 18, ^ negatus 217. noter 66. 1294, 13iK). nec-entem:
noiant (naient) 1091. 1404. 1412. 1566. 1975, 2563, 2818 neben nierU
1419. 1764, 2553. otroiomes 2662. j^aumaiant 1096. protet 1826. 2051.
proiere 2772. pecoier 1896,
|. 16. Freies e vor n im) ist ai geworden in araine 1565.
2237. Rains 12 (wie rains = ramos 1532). plain^ -e: 76. 405. 975.
1345. 1491. 2512. 2759. 2803. Dies ai ist vertreten durch e in chaiene
(dreiailb.) 311, — oi begegnet in jmne 1211. 1213. 1265. 1926- ntoine
127. 355. 686. 798. moimnf 25. 145, 256. 659. 2177.
Aus dieser stammbetonten Form mit oi scheinen sich dann die
Infinitiv- und Participformen mit o in vortoniger Silbe herzuleiten:
moner 790. 1682. 1694. mam 669. 797. 981. 1749. 1763. 2474 gegen
mme 89. 517. 1815. 2280.
74 Max Rohde
§.17. e vor n H- Gutt. entwickelt sich in betonter Silbe zu
ai: vaintre 565. vaint 2655. catnt 2700. caignent 1184. cainte 167. 2084.
destraignent 1653. Ausserhalb des Tones erscheint ebenfalls ai neben
gleich häufigem a bzw. e: vainquera 2538. 2580. 2626 vainqtierait 22,12,
2311 neben vancra 2473. vanquera 2145. 2433. vancu 2480. vencii 18.
2927.
In cainte 2084 wird durch die Assonanz Schwächung von ai in i
gefordert (vgl. dazu Apfelstedt, Lothr. Ps. XXXIIi). In interessanter
Weise stehen sich so saim = sanctos 2500 in a- Assonanz und cainte =:
cinctam in i-Assonanz gegenüber.
§. 18. in ebenso wie en vor folgender nicht gutturaler
Konsonanz steht lautlich vollständig an -|- gleicher Konsonanz
gleich: vgl. die Tiraden 30. 36. 59. 65. 67. 71. 75.
Für alle 3 Gruppen finden sich die beiden Schreibungen en und
an unterschiedslos neben einander. Als besonders bemerkenswert seien
erwähnt: bonemant 2504 gegenüber sonstigem -ment als Adverb -En-
dung, pane = pennam 264, ferner tent 979 (so auch als Particip-
Endung in chantent 1088. entrent 1099) und Ingleterre 29 neben Angle-
terre 2186. — tranchant 170. 1390. 1440. 1444 wohl mit Hofmann,
WArch n 133, = tranicantem zu setzen.
Auffällig könnte erscheinen, dass sich das Schwanken zwischen e
und ä in der Schreibung bei verschiedenen Verben verschieden ver-
hält. So hat descendre überall c bewahrt, entendre mit einem Aus-
nahmefall (entandes 2170) ebenfalls, atandre zeigt nur Formen mit ä,
von dem in zahlreichen Formen vertretenen rendre erscheinen die
stammbetonten mit e (2 Ausnahmen bei 11 Möglichkeiten), die endungs-
betonten mit ä geschrieben (2 Ausn. bei 14 Möglichkeiten), prendre
hat abgesehen von prandre 209 nur Formen mit e aufzuweisen. Ob
bei den 3 ersten der genannten Verben vielleicht eine Einwirkung des
vorausgehenden e bzw. a als Schriftbild auf die Schreibung des folgen-
den Nasalvokals stattgefunden hatP — Für das statt der diphthongi-
schen Form in unserem Text ausschliesslich sich findende ans = antius
begegnet, um das hier anfügend zu bemerken, nur zweimal die Schreibung
ens 41 u. 2844.
e vor n -j-Kons. -\- i tritt nur einmal in unserem Denkmal auf
und zwar als ei: prelgne 1081.
In ä-Assonanz steht 2500 sainz = sanctos.
§. 19. vlglt. c vor I und f (Gruppen ilj, i -f- Gutt. -h 1, i -f-
g + n) tritt in unserem Text unter dem Tone wie ausserhalb des-
selben mit Vorliebe in der Gestalt ai auf: consail 291. 633. 636. 2073.
2120. 2280. 2286. 2290. consaillie 83. 2268. comailles 14ßb. wert;ai7654.
La Prise de Cordres
75
742. mervaiUes 1512, 2919. mervaillox 1495. 1544. 1779; — aparuiWe
208. 215. 1793. 1796. 26Ö0. availleroieni 1151. vaillier 1927, flektiert
»olaz 187; — caigue 666 (in ai-Aaa.). ensaigne 326. 1832. l8o8. vb.
migne 21. ansatgines 2()9'J neben ameignies KUÜ. dainfies 124.
Neben ai und vereinzelt ei begegnet auch die Entwicklung oi in
comols 229bv. consol 296 und soloz 9 (soloz auch von Apfelstedt aus
St Bern.j und consoh aus dem Lothr, Pa, belegt).
In vortoniger Silbe erfährt jenes ai (ei) mehrmals Schwächung
in i: amlleront 1150. an-sigiiie- 1139. 2074. 2709. Hier sei im Zu-
Bammenhang erwähnt, dass die gleiche Schwächung von ai zu i auch
in der lat. Lautgruppe an -|- i- haltiger Konsonanz zu Tage tritt:
grignor 33. 36, 1912. 2860. 2909, —
§. 20. Vor dem Tone hat viglt. o^ jedenfalls durch Einwirkung
der benachbarten Konsonanz, Verdumpfung zu u erfahren in uhuvrer
na afvbU 732. ansument 2506. bmes 1052, buvoit 1480. fumelle 2B8.
prumier 126. 183. 1219. 1360 1364. 1904. 2369- 292L prumerain 1190
gegen premiers 2358. 2364 depremerains 112.
Vlglt. e, §, 21. Statt des von der Assonanz geforderten
ie schreibt der Kopist e in darers 12S und es 220.
§. 22 Das Imperfektum ert statt iert kommt nicht vor.
Letztere Form findet sich neben weit überwiegendem estott v* 2691*
2743 ierent 1354. — quiert 2691 könnte qui ert sein, ist aber mit
Rücksicht auf die beiden andern Stellen wohl als qu' iert zu fassen.
§. 23. Zusammenziehung von ie zu i begegnet im Vers-
innern in siele 28S. 1164. 2115 neben siecle 1084. sieut statt sieent 101.
592. Umgekehrt liegt ie statt i vor in unbetonter Silbe bei gieron 3(J2.
Durch Kontraktion aus iei entstanden ist i in tigne 288 und
rigne 245. 1333. 2947 im Versinnern, sowie in mttlr aus integrum 2878
in i-Ass, [antiers 1343, 2922 in ie-Ass.). Auf gleichem Vorgang be-
ruht die Erscheinung iu, die für gewöhnliches ieu (*ieiu) sich findet in
iriu^s 24(3. 250. 279 {tnies wohl Schreibfehler). 316. Dagegen begeg-
net 237 lettes = leiues =: l^cuas ohne Diphthongierung des g; ^iu:
eQ wie in *sieiut (sßquiti: aieut, das neben siut erscheint. Diphthon-
gierung des e ist auch unterblieben in de in e-Ass.: 421. 433. 564.
677 u. o., in fmerit 1148. 1655 gegenüber timent 1149. 2812, und in
^cretmt 7. Vgl. auch §. 21.
§.24. ^ vor Kons, (ausser 1) 4- I ergiebt i: Grice 2092. m;53.
96. 273. 695. 737. 893. 1013, 1025 u o. mienuit 1657. demi 494. äemie
278ii gegen demeie 2792. anplre 2<»66 batestire ATI. 752. 1206 2064.
2076. hermine 904. 1063. 2587. tvre 101. eire 630, 1628. eglise.
76 Max Rohde
Vor folgendem 1 dagegen erscheint ie: mielz 54. 163. 179 in ie-
Ass. Im Innern des Verses stets in der Schreibang miolz 158. 210.
305. 778. 782 u. s. w. viel(z) 219. 426. 945. 1182. 1635. 1736. vielle
1724.
Vor dem Ton bleibt e: mellor 12. 15. 234. 544. 561. 733. 2053.
2439. 2449.
§.25. Vorton. ^ ist zu i geworden in alixandrin 2108. ligiers
1692 2445. parigal 1573.
§. 26. Für eile bzw. el 2012 = illam findet sich zweimal die
Form jlle 2725 bzw. jl 503. — virge 270 im Versinnern ist gelehrt.
Vlglt. T. §.27. Lat. si ist immer durch se wiedergegeben.
§. 28. ecce ibi 605 = ce^ sonst cu
Vlglt. 0. §. 29. vlglt. 0 tritt in unserem Denkmal in den
Schreibungen o, ou^ eu und u auf. In der Assonanz herrscht o
yor^ selten steht eu: corageus 3. 594. Im Innern der Zeile finden sich
0 und ou ungefähr gleich häufig neben einander^ doch durchweg nur
nos u. vos; eu in preut 1969. 2279. 2443. 2846 , u nur vor n in dunt
64, vortonig in alundrelle 264. anuncier 2324.
Bemerkenswert ist; dass vor r (in - orem) nie eu erscheint: immer
seignor 16. 145. 611. mellor 12. 15. 234. 2439 u. s. w.
§. 30. Bei oultre, das sich 336 neben oltre 772 und häufigem
outre 328. 444. 828. 975. 1216 findet, wird man jedenfalls, wie Förster
es für moult thut (ZOG 1874, S. 148), Einschiebung eines parasitischen
1 anzunehmen haben.
§. 31. Lat. ü Pos. diphthongiert nie zu eu: cote = cubitum
2904. cort = currit 440. 832. cor (cort) = curtum 448. 454. 1181.
2442. 2697. Jones 428 u. s. w.
§. 32. sQa zeigt neben häufigem soe, z. B. 404. 1957. 2608 u. 5.,
einmal soue 491. lüpus ergiebt lom 1533.
§. 33. sOlus erscheint immer, selbst ohne nachtoniges e^ mit o:
sol 749. 8ol8 229. sole 735. solement 820.
§. 34. Ausser der Regel hat sich o entwickelt in der
lat. Oruppe -orn: durch Assonanz gesichert tortie 319. 332. 344.
adors 601.
§. 35. Dass lat. aut geschlossenes o zeigt, ist bekannt: ou 1091.
1279. 2351. 2383. 2719. 2732.
§. 36. Zu den Wortern mit 9 hat sich, wie die Assonanz be-
weist, auch hömo geschlagen: vgl. homes 316. 342 on 849. 850. kons
1041. Auch im Versinnern immer mit 0 geschrieben.
La Prise de Cordrea
77
Eheuflo bÖDUB: ion 168. 199. 1676. bans 364 und natürlich auch
bone 2. 1189. 27yi.
§. 37. Das Uübestimmte on, das in dieser uraprÜDgl. Qestalt
am häufigsten begegnet, hat sich durch die Mittehttife en 462. 2738
zu ölt entwickelt 561. 2035. 2879*
Die gleiche Entwicklung weist non auf: durch nen 103. 104 zu
nan 321. 411, danf ==: domintiin 5. 339. 422. \\, o. Ebenso haben
wir in vortoniger Silbe statt voiontiers — vokmiiers Hl, 1811 u* volantm
815. 1775. damoiselle lOtJB, 1626. 2090.
§.38. Vortonig hat sich o erhalten in roo«n601. roo^m> 1873,
§. 39. Q 4- aus erweichter Qott. entstandenem oder aus
der folgenden Hübe attrahiertem lat. i ergiebt oi: acomtier
(= ad-cögnitare) 236. 2353, 2657* conoistre in sämtlichen Formen.
foisson Hl48, molssom 1486. poisson 1040. 1225. 1588. amjoisse 309.
ffoissa 1154. agenoille 1457. agenoillier 2887* gefioiUons 1047. ntoUlier
51. 78. 1303.
Joint 2869. point = pungit 2027. 2841. = punctum 735. poing 129,
170. 301* 440, 463. 495. 1814. 1854* poigniere (poigneorj 6. 1122, 1130.
fing 462. broigne 27tK). vergoigniez 2719.
Ebenso erscheint mönachusj da 9 vor n zu <^ wird^ als moines 295.
Wenn hier im Änschluss noch od 2929 (=: öculi) und ollz 2168 (=s
&culo9) erwähnt werden, so geschieht das mit Rücksicht darauf, dass
ein durch die zahlreicheren Stämme auf -ucul- begünatigter Uebergang
von öculura zu üculum nahe zu liegen acheint. Die häufigere Schreibung
ist iolz 494. ÖU9. 57L 590. 711. 718. 1813. 2867.
§.40» oi ist zu o reduziert in besogne 317. roogntes 1873
und in glore 1375 neben gloire 2771,
Ueber Picadoine u, Sidotne in tj-Ass. 8. §, 48.
Vlglt. 9. §. 41. vlglt. 9 erscheint^ abgesehen von receult 837
= recolligit, stets als 0 geschrieben: dos 1188 ^ clavoB. enclös 1468.
povre 2088. Pol 2933. 2946, sor 1419. Zu pnu und pi^i — ersteres
2939 in der Assonanz und 149. 1566 im Verainnern, letzteres 882. 1085.
1246. 1744. 1827* 2589. im Versinnern — s. Cloetta, Po6me moral, 8. 70.
Zu y hat sich auch foris geschlagen^ das in der Assonanz 524.
29*29. 2931 auftritt*
§. 42. Lat. ö in hoch ton iger Silbe wird im Innern der Zeile
wiedergegeben durch 0, ue^ eu:
foria: fors 179* 230. 365. 392. 393. 418. 877. 891. 9CK). 939. 940.
985. 10Ö8, 1072. 1088. 1554. 1716. 1726, 1788. 1834. 2379. — fuers
1701. _ feurs 891. 897. 1712* 2054.
78 Max Rohde
föcum: rmrfeu 783. 2567.
jöcum : nur jeu 2680.
löcum: üloc 1451. illoques 2bU. — illeuc 2024. Ieu947. 2502. 2535.
milleu 323.
sOcrum : seure 606.
bör (aus bona hora): buer 185. 1548.2115 {V 249. 1591 mit
Schwächung in eP). — beur 763.
cor: cuerCs) 303. 515. 516. 1598. 2167. 2589. 2611. 2631. 2692.
2847. — {cor 2041? in Ass.)
söror: sor 875. 1267. — suer 924.
döl — : nur deul 35. 647. 661. 1248. 2475.
est 5pus: esteut 1962. 2472.
cömes: cuens 393. 538. 541. 1116. 1210.
böves: bues 1661.
apud höc: avoc 859. 934. 979. 1196. 2355.
colöbras: colovres 689. 690. 743. 1483. 2766.
§. 43. trover zeigt, abgesehen von dem konj. truisse 821, nur
Formen mit O; keine Diphthongierung zu ue bezw. eu. potes^ po-
test sind wiedergegeben durch pues 565. 1314. 1997. 2241. puet 140.
405. 487. 584 u. s. w. In der 3. pl. puent steht u = ue: 742. 1250.
1519. 2602. Das Perf. potuit erscheint nur als pot 262. 475. 940.
1535. 1898. 2831; habuit dagegen ist durch out und ot vertreten,
ebenso sapuit: sot 1030. 1537. 2853. sout 2854. Im Plur. sind per ent
und orent die einzigen Formen.
§. 44. Schwächung zu e begegnet in ves 805. 961. 1624. 2446
gegen veus 1947, in velt 814. 1080. 2242 gegenüber häufigem volt^ und
in ques 899, da ques = cues nicht anzunehmen ist (s. Förster, Cliges
S. LXIÜ).
§. 45. ö + i stellt sich als ui dar:
apuies 50. apuia 2728 bruillet 1658. cuis&es 400 = coxas. nuit 160.
1251. 1657. hui (ancui) 271. 276. 816. 1373. 1417. 1525. 1803. 2052.
2479. 2546. 2634. 2681. 2718. 2818. puis 1. ind. 85. 160. 577 u. s. w.
puist 3. conj. 452. puissent 104. puissant 1087. puis = postea 166. 199.
250. 1390. 2889. tuit 74. 76. 101. 158. 551. 693. 698. 949. 1054. 1141.
1292 u. s. w. Zu diesen Wörtern tritt auch buies 2574, da sich 9 vor
unmittelbar folgendem j in 9 verwandelt: s. WArch IV 120.
Eine vereinzelte Ausnahme von dieser sonst streng einheitlichen
Schreibung stellt poi 1450 = pödium gegenüber den oben genannten
Ableitungen dar.
§. 46. Verkürzt ist ui zu i in videra 2796 = ♦ vocitare (vgl.
La Prise de Cordres 79
Rom. IV 256 ff. IX 624, ZRP II 169) und in wtderoie 1171, wofern
hier nicht w = vu anzunehmen ist.
§. 47. au + i = 9i:
pqi: 8. §. 41. joie 25. 521. 533 u. s. w. noise (= nausea) 361. 385.
2235. — Joiant 105 u. ö. noisier 1326.
§. 48. Dieses 9i ist auf 9 reduziert in pqu: s. §. 41, und
80 auch wohl in joie 2196 in 9-A88onanz : über anzusetzendes J9e vgl.
Jos. Kehr, üeber die Sprache des Livre des Manieres, Köln 1884,
S. 24. In derselben Assonanz finden wir auch Picadoine 2208 und
Sidoine 2209.
Vlglt. u: §. 49. Für die endungsbetonten Formen von fügire
sind die mit jotacistischem I von denen mit vokalischem i zu scheiden :
foir 235. 1449; aber/w/es 205.
§. 50. Lat. ü -f- n ergiebt bestandig on in cha8con(s) 175. 1275.
1399. 1460.
Anhang.
Einflass eines folgenden 1 auf vorausgehendes lat. e und I.
§• 51. in illum erscheint ausser in der gewöhnlichen Form el
als ou und o:
el 984. 1144. 1355. 1468. 1510. 1517. 1711. 1741. 2017. — 0tt262.
267- 369. 519. 570. 1301. — 0 323. 352. 944. 1099. 1114. 1571. 1572.
1579. 1583. 1789; vgl. hierzu die Kontraktionen nely no, selten nou,
jel, jo u. sei, so,
-illos ergiebt ebenso ous 274. 787. 956. 2333, ox geschr. 26.
chevox 463. 590. 608. 1720. chevos 1781. Daneben aber auch aus 122.
788. 1283. 1786. 2062. 2507. as 1582. ecce-iMos = caus 208. 2241. 2450.
ceaus 1695. ceas 2250. 2602.
§.52. Suffix-ellum -|- s stellt sich meist als eaus und iaus
(ias) dar:
beaus 739. 819. 848. 903. 1285. 2717. biaus 228. 268. 1101. 1324.
1649. 1937. 1946. 2327. 2476. 2720. 2922. 2937. 2940. meniias 2587.
Vereinzelt oisels 1485 in e-Ass.
Ohne f lex. s: bei 1512. u. ö. poitrel 2862. poitriaul^OQ. helme
1252. hiaume 439. 1714. hiameCs) 1183. 1601; 255 ist helmes zu schrei-
ben; tarne 166. 194. 354. Villiaume 1488 im Versinnern; die Assonanz
fordert überall die Auflösung Ghiillelme,
8(1 Max Rohde
Eonsonantismiis.
Gutturale KoDsonanten:
C. §. 53. Lat. und deutsch, c vor ursprüngl. a erscheint
durchgehends als franzosischer Zischlaut in der Schreibung ch, gleich-
viel ob a zu e bzw. ie übergetreten ist, oder ob es sich in seiner ur-
sprünglichen Gestalt erhalten hat.
Ausn.: cief 1813. fresce 2021. vaques 1661. — eandelabres 2113
ist gelehrt.
§. 54. Lat. c vor e und i -\- Kons, erscheint als palatales c
(() im Wortanfang und nach vlglt. Konsonanz in der Schreibung c.
Einige Ausnahmefalle s. §. 57.
Vor dem Accent nach schon vlglt. vorausgehendem
Vokal zeigt sich s und ss:
s in cuisine (= *cocinam) 898. damoiselle 1008. 1626. 2090. masel
1504. aisel'S 1485. 2799. voisin 551; ss in luissant 1452. 2809. plaimr
543. 554.
Ausl. _'. cem wird s: crois 817. 2892. /o/s 1156. pais 541. 611.
618. vois 59. 118. 146. 204. 469. 1391. 1605. - trelise 2734 von trelis
gebildet.
§. 55. Lat. c vor e und i -|- Vok. wird c:
arcon 2704. 2899. face 81. 415. facent 963. France 208. Oriee
2092. onces 324. pelice 896. pelicon 1063. place 79. troncm 438 =
*truncionem.
Hieran schliessen sich an arcevesques 11. 2079. 2292. 2700. brtMce
1134. anbracie 1103. bracie[e] 2778. macon 1471 = macionem oder
maccionem P
Einmal erscheint sc in foesces 913 = focacias.
Ausl. j_ cium: laz 2616. las 1714. Dazu lace-nt 1183. 2699.
2735. 2918. lade 166. 1252. 2616. bras 129. 149. 495. 837. 1111. 1207.
2904. 2910 u. o. Nach urspr. Konsonanz: chatiz 1565 = calceum.
§. 56. Gleiches Verhalten zeigt die Lautgruppe ti -f-
Vok.:
aucor 2041. 2047. chacel361. chacent pt. prs. 1416 (chachant 1446
vielleicht unter Einfluss des darüber stehenden tranchant oder infolge
Verwechslung mitcachantP). cAawcon 602. 2052. cheveciersl2%^. fr(mce=-
frontiat 599. hake 896. 909. manconge 2005 = mentitionea. mace 2703.
2871. 2899. 2913. reancon 544. 584. 1081 u.a.m. Ausnahmen s. §.57.
et + i Vok. ebenfalls = c: beneicon 846. 852. 1013. facan 589.
610. 836. directiare, das in den endungsbetonten Formen nur c auf-
weist, — so drecie - 1843. 2265. 2892. dreca 833. 835. 2572 — , er-
La Priae de Corel res
81
P
P
Bcheint in den starambetonten Formen nur mit ec : redresce 2013. 2489.
2616. drmceni (ee drescent für das falsche dreace 86 zu leaen) 1410. —
Anel. _L tinm =^ s: palais U\ 628. 769. 897. 966 u. o. tapis
2107. 2282 = tanhtof ( vgL Horning, Zur Geschichte des lat C vor E
und I im RomaDischen, S. 23).
§. 57. Im Anlaut^ sowie iDlautend na^sh Konsonaoz (n) ßndet sich
palatales c Tcreinzelt durch s wiedergegeben: saiis ^= ecce
iUo8 2241. 2450. se für ce 634. %/ßg = cyclas 632. 914, 2061. chanson2.
ronsine 166L Fast auBnahmslos s in ansois 625. 681, 1088. 1552,
1837 gegeoüber ancois 1271.
§.58. z erseheint inlautend nach n in c^o^i^:^/ 1508, zwischen
Vokalen in den bekannten Wörtern ((saze2ll9. jazermit 2931. pala-
^/n5l437. 145L 1458. 2492. sarrazhiel31. 746. 762. 893 u, a. w. veziez
47. 93. 19L
§. 59. Das ti der lat Gruppe— atiön- wird meist durch ss
dargestellt:
delimisson 585. 840. pamissons 480. poissons 104*3. 1225, 1588.
raissm 540, 843. 847. 856. 1071 u. o. araissone 314. traissofi 853. 1Ü82.
venissons 124. Dem gegenüber arestison 1069. 1076.
§. 60. Lat. -itium^ ^ itiam:
coardise 2782; daneben coardie 642. 2676. commendise 1956 u.
eofHtnendisselbS; daneben cammandie 19&2, Justise 640 n. justice 2085.
proesce 2754. 2847. servises 997 gegenüber sonstigem servisse 473. 995.
182L 2248. vice 1022.
§. 61. Lat. c vor den dunklen Vokalen o und u bleibt
gntteral und erscheint ausnahmslos in der Schreibung c.
Vor rom. e und i wird mit alleiniger Ausnahme von receult
837 ^ recolligit gutturales c durch qu vertreten^ so in arcevesques 11.
2079. 2292. 2700, in qHf^}^ für queus 899 und in anqui = eccu' hie 66.
1790. 2283. In letzterem Worte scheint ursprünglich steigender Diph-
thong und darnach Verstummen des u aogenommen werden zu müsseUi
da sich cu mit lautendem u sonst nie durch qu vertreten findet; cui
1967. 2112. 2113. ciut = *cQgito 163. 1805. 2211. cmdaimu cuidevet
1888* cuhses 400. cuisine 898, ancui = hanc • hodie 816. i:i73. 2479.
2546. 2634. 2681, häufiges mens u, s. w.
§. 62. Uebergang von c in die Media findet sich vor fol-
gendem l und r in sigles 632. 914. 200L grapam 690 neben cra-
paus 703.
§. 63, Inlautendes lat gutt, c zwischen Vokalen ist als
g erhalten in segur-s 262. 1871. 2390. 2424. 2433, 2530. 2538. 2543.
2711 gegenüber einmaligem seurB 2425.
llotiuiniacbci Foncbangen VL
6
82
Max Robde
360. 1774. 182Ö.
Turs 144L 1463.
§. 64« AubL c Yor flexivischem s fallt aus:
Mans 964. 1115. 2304 /««ä 678. 1713. /m?/s 147.
scms 467 (oder ^ aensumP). Imis 492. — haubers 255.
— dm 360. 1672. 1904. 2523.
§, 65. Auat Gutturalia ist nach n erhalten infmic 1572 =^
fange, lonc, sehne 196. 252. 253. 909, 143 L 2023; abgefallen in Jon
1060.
Q. §. 66. Lat qu behält Torrom. iutid e seine Schreibung
qu oder q.
Das u ist jedenfalls verstummt; Ersetzung des qu (q) durch k
findet sich indessen nur sehr vereinzelt: ki 116L ke 1301, sowie ki
2952 und k'eti 2953 in den letzten ^ von anderer Hand geschriebenen
Zeilen.
Vor rom. a und o erscheint q(u) meist als gutturales c:
eafU 140. 152. 390. 418. 426. 440, 448. c'an 2950. c^am 537. car
249. 315. 54L c'at^es 425. c'auire 266. eartier 169. 1828. 1831. 1853.
chascons 175. 1275. 1399. 1460. c'onques 424. co = qui lo 1366* 1533.
2500 (dagegen qti'ou 262 ^^ qui ou). escartelee 2929. seeance 2736,
Doch qu i^ qmrt 379, 2227. qmrres 495. 1187. quarrel 1473, 1484.
X. §. 67. Lat. X, einerlei ob ursprünglich, oder durch
Umstellung von sc zu os gewonnen^ ergiebt bs: so in sämt-
lichen Formen von laissier bis auf lamerent 2252 u. laise 2951 (s hier
wie häutig für ss); ferner in eBselle 2779, moissons 1486. Letzteres
Wort kann sich jedoch auch direkt, ohne vorangegangene Umstellung
aus müsceones entwickelt haben,
X ist geblieben in alixandrin 2108.
Deutsches sk erfahrt keine Umstellung, sondern wird zu seh
(ch): esefnne 2741. l tische 273, lache 3(}l,/r€sche 2<J2l (hs. hat fresce).
2223. 2282.
O. §. 68* Vor uraprüngl. dunklem Vokal^ der sich erhalten,
ist g 2U j geworden:
jaet UliK janbes mi. 1021. 1208. 1572. 19C»5, 2898. ^au 1088. jiai?#-
los 2347, joie 25. 26. 1038. 1664. 1992, joiani 105,
g präsentiert sich als c in Sarracoce 261. sarracocais 2828. 2830,
con/anöH 171. 1188. con/anomners 2<n. 1377,
Vor zu 6 oder i übergetretenem a erscheint g: longetneni
805, 961. 1033. 2191. ^etiies 56. 124. Gironde 339.
§, 69. g vor ursprüngl. hellem Vokal wird in der erdrücken*
den Mehrheit von Fällen durch g wiedergegeben; durch j (i) nur in
Jenos 2887. Janres 2260. Jantis 925. 2615. Jeldon 1055. borjois 2189.
La Prise de Oordres
88
§. 70. Aue fall iron g vor n liegt vor io dine 2091 gegenüber
diffnes 19. rerw 2116. pimant 55, 11Ü8, pismani 123. Zu dine vgl. afr.
orine und sme ^ Signum in Qeate de Li^ge II 5925.
^ J* §. 71* Lat j vor rom* a^ o und u bleibt in seiner Schrift-
gestalt bestehen.
Vor rom, e, ie und i begegnet es meist als g^ nur vereinzelt
als j: jerrai 2531, Jesir 1872,
B H. g' 72. Lat an laut h ist teils erhalten^ teils unterdrückt.
Unetymologisohes h liegt vor in hals 1531, haute 299. 1379.
honäe 2321. Aonjwe^ 668. 734 1009. 1030. 1062. 1128, 1471,
■ Deutsches an laut h bleibt meiatens bestehen; unterdrückt ist
das h in tarne 166. 194. 354. auberc 166. 180, 325. 370,
^b Dentale Konsonanten«
T.D, §.73. Erweichung der Tennis zur Media liegt vor in
_ aäors 601. dans — tempu» 2861. {SL Salvador 13),
I §-74* Auslautende Dentalis ist nur zweimal durch c ver-
treten: in enteric 641 und branc 2905.
§. 75a. Äusl. lat. t, d, gestütztes wie isaliertes, wird
nicht mehr gesprochen. Betreffs der Schreibung besteht ein gleich-
mäsaiges Schwanken^ indem sich von demselben Worte bald Formen
mit t, bald solche ohne t finden: so niehtfoit 316, 1079. 1269, 2400
neben /<?* 930. 950. 95L 1609. 1615. 2410. 2839. n^?i^o/ 223, 2025 neben
neifü 1838, piet 1791. 1815. 1845. 1870 neben pie 1788, pret 400 neben
pre 2897. prout 606. 613. 764. 2654 neben /jmi 50L preut 1823.1969.
2279. 2443 neben preu 2846. ravoit 365 neben rami 359. ai 808 für
ait fu 493 neben aonstigem fut.
Nach vorausgehender Konsonanz: cor in der Verbindung cor neis
'448. 454 u. 8. w. neben cort {.j\ ganbais cort) 2697. ier 2743 = iert.
,par 2403 = part Endung -on = ont 384. 1664 u. ö. fores 2023.
\fQiB 1148.
Infolge dieses Verstummens von aual. t tritt daaaelbe dann andrer-
seits zuweilen, besonders nach n, in Formen an, wo es etymologisch
unberechtigt ist: ffiteront 484 und vefront 489 für die 1. plur. — dont
1623. 1719 = tunc oder donique , während 1649 don = deunde ßteht.
da«^ = dominum 5. 339. 422. 1133. 1932. 1936. 1998. 2025. 2496.2797.
fui für die 1. pera. 2925. cuidevet ebenso 756. gtst 2. sing, imperat.
2942 u. a. m,
§. 7ob. Das t der 3, sg. praes, der I. conj. iat bewahrt in
apeliet 730. enchaucet 183. 2883. redoutei 672. 1985. Nur apellet ist
einigermassen durch das Metrum gestützt, doch vgl. 849 apelle ton*
6*
84
Mäx Rohde
Dae t der ParHcipial-Endungen ist noch bewahrt in folgen^
den Fällen:
nach e (ei), ie: anploiet 1821. aparailliet 215. 2650. brisiei 2833.
deloiet 187h escorciet 2917. /o/s^/e^ 1981. 2277. 2377. 2483.
2547. mandeii 2947. mmiet 2724. ;<o/e/e/ 438. proiet 1826,
recerchiet 1847. r^;)a/ri^ 2423. tranchiet 377. 2862, rn^/iiVf 2920.
nach i; ^ramif 986. samit 1387, 1874. 2132. /?aW/ 525. 678.
nach u: fi?^ü 1224. comt 1928. s^cornf^ 384. crewn476. /fln(/un866.
2867. mut 393. 645. 1600. 1652. 2517. 2520. metmt 717. imn-
dut 2704. |jerc/w^ 521, 2598. randtd 349. ^m«^ 2519.
g. 76. t j d -|- 3 giebt gewohnlich s ; nur verhältniemäsBig eelten
begegnet z und zwar nie, ohne dass die entsprechende Form mit s zur
Seite stände.
st -|- B zeigt s und z zu gleichen Teilen :/«ä= fuBtes 138. 1152
und OS = hoflteB 252 neben oz 2240. 2249. 2943.
8. §.77. Tönendes s zwischen Vokalen ist häufig in der
Schrift durch ss vertreten.
Neben Formen mit gewöhnlicher Schreibung wie baisoieni 2587.
guise 727. 2814. mise 1004. 1014. 2744. osa 720. omsseni 159. osoie 796.
oseroieni 158 stehen assisse 33. 2059. 2737. 2746. avtsson 1598. balssier
kössen 150. balsse 482. 2820. demser 777. devisses 2652. foisson
1048. guisse 617. 946. 1214. 1368. 2739. misse 1021. ossoies 563.
posse 1728.
Verbalflexion: jfesew^ (pf.) 66.
Einmal findet sich a durch x vertreten in maixon 1581.
Umgekehrt erscheint tonlosea s zwischen Vokalen oft durch ein-
faches 8 bezeichnet:
asaUlent 1496. 1519. 1545. asali 1526. 1544. 1564 1700. 1730. 1779.
1787. ases 1325 neben aooatigeni asses 689. 726. 920. 943. 955. 980.
051$/ 539. 2283. /ose 1523 neben häufigem /osse 1521. 1571. 1579. 1704.
groses 1896, pasage 253. jE>aÄer 313 neben passer 990.
Verbalflexion: disises 854 neben -isses 756. susent 784.
§. 78. Statt eines anlautenden a zeigen c: cot^en/ 1437.
caigne 666. (?i :^ sie 357. con ce 2629. cö =^ §e lo 68.
§. 79. 8 vor Konsonanz ist verstummt. Beweis dafür ist einer-
eeita das Fehlen von etymologiachem s in ahome 701. aimakr 153.
1267. 1597. imte 202, bateiire 472. eine (= * cicinum) 900. 903. 910.
croitn 317 neben croistre 244. d^mesitres 573 neben desniest^res 2287,
ecM^ 1389. egarder 1680 neben esgarder 1685. graille 716. inellemmit
117. 1105. 1118. 1434. 1447. 1465^ 1994. 2340. 2457. 2902. 2816. (i7n.
La Prise de Cordres
85
1274. 1900 ^ iBB, zu lesen, da Verwechslung von 1 und b in der Schrift
in unserem Denkmal häufig), manade 2501. 2511. meimes 1007, 2446.
pamissoHs 480. rene 307. 329. 351. 389. 1654 neben resne 273. trite 701
(La Curne belegt triteace neben tristeßee au» Chroo. d© Nangia); —
andreraeits das Einachieben von e vor Konaonanz in Fällen^ wo es ety-
■ mologiach keine Berechtigung hat: aimidresles 1486 gegen ahmdrelie 264.
chaspe 1236. croste 1850 neben crote 1724. croute 1178. pismant 123
neben pimant 55. 1108. susperbes 1262. 1270, torst 446 neben ^or^2255.
iresiis 710. vosie 1149.
§. 80. Im Aualaut nach n tritt fast durchweg a an als
^-flexi viechea Zeichen, wogegen nach 1 nur z begegnet:
f Ions 492, pffts 370. pons 375. ^om^ 170, 44ü. 463. 468 neben i^om^
129. 495. Auch san (ao 1109. 2948) =^ aine erscheint mit dem ad-
verbialen 8 nur in der Form sans 106. 735. 1109. — mielz {mioiz) 54. 158.
179.210.305. Zofe (017^)482, 494 509. 571. 590. 2168. >7^ 471. 751. 886.
K930. 1594. 1597. 1937. 1946. 2006, 2360. 237L 2717. 2720. 2922. 2937,
^2940, vielz 1736,
§. 81. AubL s nach n ist verstummt; daher zahlreiche L plur.
praea. auf «on und -ont, a. Formenlehre.
Nach r iet s abgefallen in fo7' 293 L
§.82- 8 ißt zu r geworden in/rarm('2747^ *fraxinam, während
ine 2728 = *fraxinlQam.
Liquide Konsonanten,
L. §. 83* Neben gewohnL geminiertem 1 erscheint in
Iden gleichen Wörtern ebenso oft einfachoB 1: ele neben elie^
tele neben celle. file 639. 1020 neben fille 558. 729. sah 725. 736.
892. 917. 2107 neben salh 2094. Sebile 646. 2234. 2251. 2314 neben
Sdnlle 638. 2231. 226L 2306. vile 645, 2508 neben ville 627.
Umgekehrt neben häufigem parole : paroUe 1966.
§, 84. Vor flexiviachem (und anderem) s wird 1 gewohn*
lieh nicht vokaliaiert, sondern fällt aus:
nach a; as (dat. plnr. des Artikels) 91. 97. 255. 1254. 1440. 1462.
1645. 1787- 1905. 1929. 2157. chevas 180. 344. 348. 353. 364.
396. 2785. loim 1576. mas 1877. poignas 1520. vasas 12Q0.
Ausnahmen: 1 ist geblieben: bals 2543, poignals 1568.
1 ist vokaliaiert: aus 255. 389. 1215, 1561. 1645. 2111.
^aMÄ2711. /e«?^2384. mai^ := malleos
1152. saut = salv't 2368.
Max Rohde
Ueber da» PronomeD auSj ob und cau8^ cmuBy ceas u. a, vergK
§§. 51. 52,
nach e (ie): anges 156. 1858. mortes 569. 1544. 1779. mtures691,
les 184, 7(M>. 1394. 1524, — des 1893.
Ausnahmen: oisels 1485. Beachte tex 207. 600. 2355,
immer vor Zahlenangaben in der Bedeutung
^ungefähr, gegen".
Bach i: geutis 147, 393. 470. 824. 895, 916. 925. 970. 1040. 1228.
192L 2615,
nach o: cos = cols 1186. 1853. dos 2938. jenos 2887. vosist 267.
AuBnahmen: sols 229. volsist 1716.
nach u; uns 245. 318- 1041. 1667. cuvm^s 290. 315. 338.
Neben deuls 476. 479 steht endlich auch deus 467.
§. 85. 1 fällt auch vor anderen KouBonanten aus:
cop = colp 1454. 1867. 1897. 2830. 2889. 28üO. cus (= colp8-cop§-
C08) 1883. 1894. 1902. 2828. 2832. cochie 149 neben Formen mit er-
haltenem 1. sodor 2017. 8o auch wohl immer Guibert zu lesen; in
V8. 2054. 2129. 2143, 2148, 2236. 2239. 2253 echeint der Schreiber aller-
dings durch einen übergesetzten Accent die Aussprache Giubert an-
deuten zu wollen.
Angeführt sei hier auch das Schwinden des vokalimerten 1 nach a
in Bqfumes 770, 1573. {h)iame 166. 194. 354. 1183. 160L pafonniere
1125, dem die Setzung eines nicht etymologiachen u nach a in Au/rique
2593. 2634, eschau-^ aichaurgumtier 1354 2333. gaugn 1366. 1375
gegenübersteht
§. 86. Ein parasitisches 1 findet sich eingeschoben in /müde-
steul 1007. fmdcom 1924. ouifre 336.
§. 87. 1 ist in ruh er gegangen in fwttra 1348,2178. 2244, 2518,
principer 769. 966. ancofibr' 130. 164. 190. 229, 244. 412. — gara^is
2335, gariäe 2590,
§.88. Aus 1, 1 ist abgefallen in oste 684. 691. seignori 2104.
2121, sowie mit Ausnahme von // les 98 regelmässig in dem Pronomen
il vor einem mit 1 beginnenden Worte: 82. 88. 137. 216. 358. 815. 878.
889 , vor 8 1003, vor f 2491, Umgekehrt steht // für i 460. 2327.
R, §. 89. Neben etymologisch begründetem geminier-
tem r tritt einfaches r auf in wechselndem Verhältnis bei den vor-
ßchiedenen Wörtern.
Verdoppelung von r in Fällen wie arresimner 1232. arrire 1019.
u. 0. w. ^^ a rest. , a rire ist häufig«
La Prise de Cordres
87
§. 90. r iet einigemal ausgefallen: aier-ea 116. 136. 197.
206. 213. 250. 293. 387. 1116. 1123, 1200. 2354, «nd ho besonders vor
folgender KoDsoDanz: abolestriers2202. aickmiffuaäier X3M, anv€8 2ß4S.
chairemer 675. gas 1163. fiadis 2876. mabre 696. 828. 1473. maberin
1203* paler 1759. 1765. repaldi 2423. pQ{u)fi€ 649. 765.
§. 91* Methathese von r liegt ?or in prevee 901 (neben />«*
vree 911). Auvreig^iim 30.
§.92. r ist zu 1 geworden in aiimdrelle 2&A. 1486. chanbeiian
1807. cmiralie-nt 514. 1642- palffroH 1348. 1848. Sw/iö 1971.
§.93. Eingeschoben ist nicht etymologisches r nach
Dentalen, besonders nach st: alundrelle 264. 1486. baldre 716, ce-
Imtres 268. 275. 872 u. ö. escientre 90b, honestre 272. vostres 1474 =
Yoltes (voste für volte 1149). So auch in dem häufigen Cordres (:=
CordubamP): daneben dreimal die Form Cordes 1333. 2110. 2125.
H.N* §.94. Qeminiertes m statt des einfachen m in
ßomme 346 {Borne 155),
Umgekehrt häufig einfaches m und n an Stelle von mn und von
geminiertem n : ferne 1083. pane 264.
§. 95. Auslautendes m wird zu n:
ain — amo 501. 606. 1785 2826. con 709. 728, und so auch wohl
immer das Zeichen 9 aufzulösen, cr'mi 1333. non {no) 16. 218. 730.
839 u. 5. so/i t^ summum 493. 495.
Einzige AuBnahme: plom 1475.
§.96. Vor folgendem h (auch dem vor 1 und r eingeflchobenen),
▼or p und t geht m gleichfalla in n über:
cmbtZn. janbes 59L 1021. 1208. 1572. 1905. 2898. LanbertlblB.
tnmnble 698. 788. 790. 829. 860. 1182, sanbl- 194. 299. 598. mieonbr- 130.
164. 190. 229. 244. 412. chanbretöl, 432. 1029. chanberiers 88. chanberlans
791.1807. manftr^r 443. 1C^64. 1192. 1220. ^mim 275a tinbrent 2100.
2751. — anpliv 1027. chanp' 190 {ckans), 2472. 2478. 2480 u. ö.
cmpaign- 419. 600. 658. 663. 838. 1824, destranp- 1031. 1040. sanpres
434. 988. 1093. — conie 1708. 1852. 2330. 2672. contor 32. criefUdSl.
§. 97. Im Auslaut ist n nach r gefallen in char = carnem
525. 709. 731. 1923. 1925. 2888. antor 1470. an/er 1472. jor 14. 18.
35 u. o.j und fehlt demzufolge auch vor flexi viachem s in adors 601,
TS 1502; ebenso m: ars 2860. vers 727.
Im Inlaut hat folgendes s Ausfall des n bewirkt incosins
201. most- 488. 720. 796. 1100. 1106.
§. 98. Zur Bezeichnung der gutturalen Aussprache daa
silbenflchliessenden Nasallautes ist graphischesg angefügt
in doing 1775, dong 2181. iming 301, 2864. soing 462.
88
MX Böbde
Labiale Eonsoßanten.
P. §,99. p ißt vor t gefallen in bate{s)tire 472. 2064. 2075.
batessies 2207. Daoeben aber Formen mit erhaltenen] p: baptistirelb2,
vb. baptis- 185. 860. 2080. 2217. 2372. 2381. Ist es zufällig, dass
gerade die Formen ohoe p das i der folgenden Silbe zu e geschwächt
haben, oder liegen hier zwei verschiedene Bildungen vor, eine mehr-
volkstümliche und ©ine mehr gelehrte, dem lat, Schriftbild buchstäblich'
nachgeahmte? Besonders der kirchliche Charakter des Wortes spricht
wohl für letztere Annahme, —
%, lO^X p ist vor flexivisehem s gefallen in cos ^ colpa
1883. 1894. 1902. 2828. 2832. con 434. A\^. 1099. 1422. 2488. drm
1158. 2187. lom 1533. 1538.
P.V.W- §* lOL Lat V vor flexivisehem ß fallt aust
bHes 192. hm 1661. cers 1514. chaltis 290. des 1228. nes 2176,
vis 990. 1767? 1793? 2707. Da 1751 deutlich U vif diable geschrieben
steht, schwanke ich, ob in gleicher Verbindung vis 1767 und 1793 wie
herkömmlich als vifs, oder ob ea als vils :== böse zu deuten sei. Doch
liegt in vil wie in ilnelletnent jedenfalls VerwechsluDg von 1 und s vor.
Ebenso wie urgpr. v. fallt auch aus lat. p bzw. b im Auslaut ent-
standeneB f vor Flexiona-s ans: ehies 915, 1804. 1884. meschies 1369.
ires 2199.
§. 102* Lat. V im Anlaut bleibt bestehen.
Ausnahmen: mit w findet sich geschrieben «^WeroiV 1171 (whier^^
vu?) neben r/t/erö 2796, wirres 702. 726. 743 neben r/t>re5 2766. Wivim
1690. 1822. 1838 u. o. Durch gu ist lat. v wiedergegeben in gues 383.
1409. 1536. 1541. guitres 2748 (als Waffe; oder sollte für diese Be-
deutung doch ags. vifer zu Grunde liegen?).
Inlautend steht neben suivant 1123 suigani 1116. Ebenso präsen-
tiert sich lat. aqua als aigue und aive, epe etc. s. §. 10.
§. 103. Deutsches v, w stellt sich anlautend als gu und
g dar:
Ouaii)rin 174. 534.1167. 2443, 2646.2673. gua{i)rir 162.663.2130.
2138. 2769. 2822. guaites 8. aichau', eschaurguaitier 1354, 2333. guen-
chist 332. 1535. Guiberi 5. 41, 70. 81. 133. 147. 257. (vgl, dazu §.85),
GnibelinU OuicharfAim, GwiWw 173. 1166. 2545. GiaVZ' 256. 454, 879,
guise 617. 727. 946. 2739. 2814.
gaaignicr 1366. 1375 [gaugd). 1443. tjmbais 2697. Garin 1823-
gamir 2143, 2184. gamemmt 76. 601. 963. 1158. 2695. Gautiers 173.
gerpir (g'-) 347. 401. 910 u. ö. gerrier (g'-) 211. 218. 2645. 2654
V findet sich für deutsches w nur 1488 in VilUaume.
(Scbluss folgt)
LABEEINTO
A M O E O S O
De los mejores, y mas nne-
nos Romances, qne ha-
rta aqd ayan falido
a Inz.
Con las mas curiofas Letrülas
de quantas fe han cantado.
Sacados de los proprio» origi-
nales por el Licenciado
luau de Chen.
n^gnette: Amor, mit Bogen io der rechten and Pfeil in der linken Hand.]
EN BARCELONA,
Por Sebaftian de Cormellas,
al Call. 1618.
L ROMANCE.
% ROMANCE.
i^^^^l luinofi ojoe hermofo8,
ll M<^^ quien el quarto PJa-
)l/l neta,
W^l para dar Tu luz at mundo,
Yforpa de Tu belleza.
Regalo del coragon,
ateforada riqueza,
eftrellas del cielo proprio,
que foys def(e cielo eftrellas.
Dlllee albergtae de amor^
10 a quien feruia de faetas^
pues en vofotraa burlanda
eftaua quien os deffea.
Que foys la quarta esfera,
puee abrafays las almasi que ob
coDtemplan.
8i per raoftrar el poder,
eftendeys las luzes bellas^
no mas, ojos regalados,
que fon muy coftofas prueuas.
Bafta el ver, que trmmphays
de tantas almas fugetas,
idolatras deffos rayos^
que hafta al alma penetrau.
8ocorred con piedad
a ^h^ iDundo, qoe fe anega
entre lagrimas vertidafl,
corao leila que fe queina,
Que foys la quarta esfera,
puee abrafaye las almas, que os
coutemplan.
ÄJOB, puea teneya licencia
^'de pedir lo que no puedo
y ToyB las lenguas del alma,
no tengaye taoto filencio*
5 Hablad; no moftreys temor,
que ea de cobardee el mledo,
y la fortuna leuanta
a loB atreuidos pechos.
Entre lagrimas ardientes
10 dcfpedid del alma el fwego,
porque fus Ilamas no abralen
a ßeliia^ que eftä dentro.
Dezid con afecto huniilde
mia penfamientOB foberuioß,
15 que oomo firmes Atlantes^
fufteotan del fol el eielo.
Que peno, y rauero,
[5] ayuda, amor, fauor, piedad, re-
medio.
Sccretarios foye del alma^
20 y la voz do mis deffeoa
efcriuid en vueftro blanco,
fi puede caber mi intento.
Bufead la dulce triaca
donde hallafteya el venenOj
25 quiga fanarcys mirando
del mal que cobrafteys viendo.
8i Belifa fe enojare,
y enojau de amor los yerroB^
dezidle^ qoe amor es rabia^
30 y que con ella la muerdo.
7*
92
Laberinto
Si refponde, que foy loco^
dezidle me boeloa el fefo,
que como me tiene el alma,
eftoy Hn entendimiento.
35 Que peno, y muero,
ayuda, amor; fauor^ piedad^ re-
medio.
3. ROMANCE.
La hermonfsima Ginthia^
^Albauo, firme, y fecreto,
de la fö con que la adora
[6] haze fegura, diziendo :
5 Si per idolo del alma
no te adoro, eftimO; y tengo,
rayos baxen de tus ojos,
que hazen ceuiza mi ouerpo.
Y fi no he borrado della
10 todos quantos penfamientos
he tenido, hafta Uegar
a ver effos ojos bellos.
Falteme tu fauor, la tierra, y
cielos,
perfiganme defdeu; oluido, y
zelos.
15 Si con mas veneracion;
que fe tuuo a Apolo en Delfos,
tu hermofura; gracia, y gala,
no la adorO; y reuerencio.
Si otra mirarän mis ojos,
20 mudando Tu penfamiento,
de la locura que hizieren
oaftigues Tu atreuimiento.
Si de la for^ofa aufencia,
quo por mi defdicha efpero
äft momorias de tu hermofura
no me truxeren bien prefto.
Faltomo tu fauor, la tierra, y
cielos.
[7] perfiganme defden , oluido , y
zelos.
Si en qualquier parte que eftes
30 no te bufcare, yo ruego
al cielo, que me confunda
al profundo del infierno.
Efto afTegura mi tk,
y mi amor afTegura efto,
35 que eres de mi yida alma,
y de mi aluedrio el dueflo.
Sino es verdad lo que digo,
en lo mejor de mi fueno
den affaltos al coragon
40 rabias, congoxas, y duelos.
Falteme tu fauor, la tierra, y
cielos,
perfiganme defden, oluido, y
zelos.
4. REDONDILLAS.
#jo8, ouyas luzes bellas
efmaltan mis arreboles,
muchos foys para fer foles,
pocos para fer eftrellas.
5 Soys soles, y no alumbrays
al que por veros fe encumbra,
[8J que el fol todo el müdo alubra,
y vofotros le cegays.
Ni eftrellas; aunque ferenas
10 las moftrays en tanta copia:
que en vofotros ay luz propia,
y en las eftrellas agena.
Ni lunas foys a mi ver,
que la hermofura fin par,
15 ni en vos fe puede menguar,
ni en otros puede crecer.
Ni foys los cielos daros,
ni infierno de defconfuelos:
que foys chicos para cielos^
Atdarofo \jß ^^H
20 y para infierno mny claroi*
|10]no nie legren loa cieloa ^^|
Äunque aiigeles pareceyB,
10 efta porfia, ^^H
no merecGye ta! renombre:
n en tus ojoa no yeo ^^H
porque elloa guardan al höbre,
la loz del dia. ^^H
y vofotros le poräeya.
Si merece verte ^^^|
25 Ni Toys diablos, auoq aiidaya
mi pccho rendido, ^^H
dando pena a los que os viero :
15 desfauorecido ^^^|
qtie elloB del cielo cayeron,
me entrei^ue a la muerte t ^^H
y vorotroB en el eftays.
muera defta fuerte ^^^
' Ni muerte, aiiqtio rigurofoB,
morena mia, ^^H
30 ni vida, qyando Ilagays:
n en tiis ojoa no veo ^^H
Tida no, porque oiatays,
20 la luz del dia. ^^M
muerte no, pues foys hennoTos.
Ni foya pobres död© eftaya,
Vn toro furiofo ^^^|
[9J ni ricos, donde yo oa canto :
me haga peda^os; ^^H
^K 35 pobres no, pues podeys tanto,
y ¥ea en tua bra^oa ^^H
^K ricoa no^ porque robaya.
otro nueuo efporo; ^^^|
^H Ni foys fuego, ni oa couiene
25 falteme el reporo, ^^H
^H el Dombre quo en el bufcaya.
y la alegriai ^^^^
^V pnes con Hamas no abrafays
n en tua ojoa no veo ^^^|
^B 40 el mifmo lugar quo oa tiene.
la luz del dia. ^^H
^1 Ni foye agua ojoa traydorea,
^H
^H quo me robaya el foriega',
6. LETRILLA. ^|
^1 puea nunca niatays m\ fuego,
^H y fiempre enc^^ndoya ardorea.
IP pr Ilegar a tu torre ^^H
^ fino me ahogo, ^^^|
^V 45 Maa en hazoros, de modo
^H naturale^a eclia el refto;
[lllPaffare quäl Leandro ^^|
^H que no (lendo nada defto,
el mar de mia ojoa. ^^M
^H parece que lo Toya todo
5 Del pecho abrafadoe ^^H
^^^k
faleo mia rufpiroa; ^^H
^^V 5. LETKTLLÄ.
pero van perdidoa^ ^^H
puea bueluen eladoa: ^^H
^V 2?|)L cielo me falte
^H ^Imorena mia,
como enamoradoa ^^H
10 Hegau a tu cielo: ^^H
^H fi en tua ojos no veo
maa puea no ay coDfuelo ^^H
^^^^ la Im del dia.
fm tu roftro hermofo^ ^^H
^^^B 5 Riiniroroa zelos
Paffarö qua! Leandro ^^H
^H me caufen pafsioOi
el mar de mia ojoa, ^^H
^H y a mi cora^on
15 8i el ver mi tormento ^^H
^^^^ cerquen derconfueloe:
no ablanda tu ira, ^^H
94
Laberinto
mi vida es perdida,
y mi rufrimiento :
n con efte inteDto
20 tu pecho no ablandO;
fere quäl OrlandO;
y quäl el furiofo;
Paffar^ quäl Leandro
el mar de mis ojos.
25 Medoro muriendo
de Angeliea en bra^os,
[12] hall6 mil abra^os
fu muerte fintiendo:
mas yo trifte viendo
30 quanto me aborreces^
mayor muerte ofreces
que tuuo Medoro^
Paffar^ quäl Leandro
el mar de mis ojos.
7. ROMANCE.
Gradecido paftor,
^q por eftas feluas mudas
guardas del rigor del cielo
tus cabras; y tus venturas.
5 Para que duren las mias^
dame la palabra^ y jura^
de que flempre feras mio,
pues yo la doy de fer tuya.
Jura al cielO; que primero
10 faltarä fu lumbre pura,
que tu lealtad a mis bra^os^
y el fe obligue a q la cumplas.
Que fl la fö te dura^
de Celia fera eierta la Ventura.
15 Ay, que no podran los tiempos
que todas las cofas mudan,
[13 J mudar la fö^ que no tien<^s,
de mi amor deuda tan jufta.
Si mueren Cartago, y Troya,
20 el alma no muere nunca,
yiua yo, fi viuo en ella
eternamente fegura.
Y eftMo yo de fus ojos,
de que ninguna, entre muchas,
25 fera, como yo, tu dueno,
ni lo feras de ninguna.
Que fi la f^ te dura,
de Celia fera eierta la Ven-
tura.
Di, que conmigo fon feas
30 las mayores hermofuraa,
y no las mires, ni hables,
ni de veras, ni de burlas.
Alabame fiempre entre ellas,
y diles, fi defto guftas,
35 que mereces mis regalos,
como calles mis locuras.
Eferiueme por momentos,
fi darme gufto procuras,
lo que no fe te acordare
40 quando eflian las almas juntas.
Que fi la f6 te dura,
de Celia fera eierta la Ven-
tura.
No te apartes de mis braves,
[14] andemos por eftas murtras,
45 como tortolas canfadas,
que fe befan, y fe arruUan.
No fe enreden mas las yedras,
que con los olmos fe anudan,
de los dos, hafta que el fol
50 deftierre fu blanca luna.
Yo dire, que tuya foy,
n me preguntaren cnya,
di tu, que tu vida es mia,
fi alguna te lo pregunta.
55 Que fi la f6 te dura,
de Celia fera eierta la Ven-
tura.
^^^^^^^^^^P ^^^H
^^m 8. ROMANOE.
^ que cedula para el cambioP ^^H
Ya no mas, que Toy menor, ^^|
^H X^SperEDgaa de Cardena,
^^^1 «^fundadaa eo ayre vano,
y quiero Harn arme a engano, ^^H
oluidar quiero a Cardeila: ^^^|
^^^1 mag defefperan mi Yida^
y n agora no lo hago^ ^^^|
^F qae fus defdenes, y agrauios.
45 Yo diro quaodo* ^^H
^K 5 Fidiendo le eftoy remedio
^^H
^H al cabo de tautos ailoä,
^H
^H para miß locos defreos^
9. ROMANCE. ^H
^H j refpondeme burlando:
^^H
^H To dire quando.
X)iOr la puente luana^ ^^H
^que no por el agua. ^^H
^H 10 Paffan ligeros loa dias^
^^ y no los males que pafib,
Agora que el tiempo ^^H
^^ |15Jy Qunca efte qüando ilega,
con mano fraoca ^^^|
^H porque viae en reyno eftrano.
5 de jazmin, y rofaB ^^H
f Eftoyme yo deahaziendo,
compone tu cara. ^^^|
^_ 15 zelofo, y defefperado,
Y dan tus cabelloB ^^H
^H y de todaa mie triftezas
el oro de Arabia, ^^H
^H es el remedio que aguardo:
dan tus dientea perlas, ^^^|
^K Yo dire quando.
lü y tuB labioa grana. ^^H
^B Quando me man da reruilla,
Tu prouecho bufca^ ^^H
[ 20 iniito al ayre volando,
mira no te engaßen ^^H
^K fin faber quando^ ni como
de mancebos locoa ^^^|
^H ee mi remedio^ o mi daoo.
taa promeffaB f alias. ^^H
^H T quando el como le pido
15 No aguardes que el tiempo ^^H
^V do lo que eftoy deffeando,
COD la mano elada ^^H
^M 25 me dize con mucha flema,
marchite las rofae, ^^H
^H defpuea que pieDfa vn rato:
[17] buelua el oro en plata. ^^H
^H Yo dire quando.
Vag por agua agora ^^H
^H No fe qoe quando es aquefte,
20 defnuda, y defcal^a, ^^H
^^^^ tan pere^.ofoi y tan largo,
fin ver que loa tiempos ^^^|
^^^B quo obligacioQj o efcritiira,
paffan como el agua, ^^H
^^^^ que nunca le Ilega el plazo.
Tiene el interea ^^H
^H Pues para cobrar la renta
vna puente larga, ^^^|
^H de todo el tiempo paffado,
25 que Ilega a la» Indias ^^H
^F mirad que donofa firma
ftn lleuar armada. ^^^|
^B 35 de Tu letra^ y de fu mano:
Paffo de difcretaa, ^^H
^H Yo dire quando.
y puente que paffan ^^H
^H A que feria me remiteP
loB cuerpos Teftidoe ä^^^l
^H a que tercios, o que pagas?
30 enxutae las almas. ^^^^|
^H[16Jque Ubranga en teJoreroP
Por la puente luana, ^^H
96
Laberinto
que DO por el agua.
8i a la Primanera
de tu edad dorada,
35 en tierras vaidias
flembras efperanfas.
Äi eftio ardiente
cogeras turbada
arrugas del roftro,
40 del cabello canas.
Los papeles tiernos
no te engatiien laana,
que al fin fon papeles
plnmas; y palabras.
45 [18] Si llouieren ojos
hechizeras anfias,
capote en los tuyos,
que no paffe el agua.
Y fi por Ventura
50 Hrenas te cantan,
a fus dulces yerfos
tus oydos tapa.
Porque no ay fonido
de viguela de arco^
55 que iguale al que hazen
con plata las armas.
La puente que digo
las tiene a la entrada,
agora eftä abierta;
60 cerraränla fi tardas.
Por la puente luanai
que no por el agua.
10. LETRILLA.
£DOn tus ojos nifla
S'mas bellos que el fol,
cada vez que los miro
me matan de amor.
5 Es tan grande el bien,
[19] ojueloB; que fiento
en mi penfamiento,
que adoro vn defden:
que (in efte bien,
10 es muerte el viulr,
que vida es morir
por vueftra ocafion.
Cada vez que los miro
me matan de amor.
15 La luz que atefora
el fol en fu altura,
es de la hermofura,
nina, que en ti mora:
y aunque fe mejora
20 quando en ti fe mira,
los rayos retira
de fu refplandor.
Cada vez que los miro
me matan de amor.
25 Mueftrenfe piadofos
effos nortes bellos,
que parece en ellos
mal fer rigurofos:
que ojos tan hermofos
30 no han de fer crueles
[20] con pechos tan fieles
de firme aficion.
Cada vez que los miro
me matan de amor.
11. LETRILLA.
SI fus ojos bellos
Galatea efconde,
como, quandO; y donde,
viuire fin ellos P
5 Caufanme fus ojos
clarosy y ferenos
de mil graoias llenos,
vida, y mil enojos:
^^^^^^v
97^H
^H pero mis defpojos
hizo exemplo de lo8 otros* ^^H
^m 10 dare (i refponde«
Echate mogo^ ^^H
^H Como, quando^ y doode,
20
que te mira el toro. ^^^|
^H vioire fm ellos?
Vencer le quifieron Heyes, ^^^|
^H Sqs ojoB Tuaues^
^H que daD luz al Tuelo,
domar le quifieron doctos^ ^^^|
caftoB quifieron herralle, ^^H
^H 15 tienen de mt eielo
y at fin erraronle todos, ^^H
^K las doradaa llaues:
25 Vb mofo le ech6 la capa^ ^^H
^H y (i en ercondellos
liendo a ms bramidos Tordo: ^^H
^V mi ^loria Te efcoDde:
pero coftole eftar prefo ^^H
^" [211 Como, quaDdo> y donde,
por vn falTo teftimonio. ^^H
L 20 viuiTö fio eiloB?
Amor te llama la gente, ^^H
30
que no le ha vifto eo el coffo : ^^H
^H La luz de mi alma
mas loa que Tus bueltas faben, H
^H de Tu luz fe alumbra,
le llaman yenenOj y monftruo. H
^H y por ella encumbra
Echate moQo, ^^H
^H Tu glonofa palma:
que te mira el toro. ^^^|
^H 25 y fi eftoy Rn velloe,
^^1
^H Ulis Inzee ercondo.
^^^1
^^^_ Como, quando, y donde^
13. BOMANCR ^H
^^^H viiruira fin ollos?
jj%.Onde vays mi penfaraieto ^^B
^ tan ligero como foye, ^^H
^H 12. ROMANGE.
mirad bien, quo vueftro dueno ^^B
[23
] Te defuela^ y no por vos. H
^H ^Kalque te mtra el toro.
5
Agradable acogimiento, H
penfareya que teneys oy H
^H Ya que a la pla^a del mundo
al lugar donde folia W^^
^H falifteB, maucebo loco^
defcanfar mi cora^on. ^^H
^H 5 con la garrocha ea las manos^
Tiranizado os lo tiene ^^H
^H y con la capa en el hombro.
10 el tiraoo oiilo dios. ^^|
^H Affegurado en loa pies^
que como daros lo pudo, ^^H
^H y defeuydado en loa ojos,
para otro ob lo quitd. ^^H
^m Cm ver, que fi corre vn ciego,
Teneos^ teneoa^ ^^H
^H 10 ileua el peligro notorio.
no tanto rigor, ^^H
^H Mira bien^ que te ha mirado
15
que amor que ob regalaua ^^H
^B aquel toro cautelofo,
ya OS faltig. ^^H
^^ que pritnero que la muert©
Creedme mi pefifamiento, ^^H
L [22] nacio, para darla a todos.
no fubays tan alto, no, ^^H
^H 15 A penas, Hendo nouillo,
que fuele Ter ta cayda, ^^^H
^B falio de fus verdee Totos,
20
a las vezoB muy mayor. ^^^|
^H y al primer bombra del mudo,
Amaynad la inchada vela^ ^^|
^ 98 Laberinto ^^H
^^^B puea el tiempo fo troc6^
que han fabido que ea amor, V
^^^H y no penreys tomar puerto,
Y voa tril'te coraQon ^^H
^^^V Udo en vueftra perdicion.
llorad mia zelos, ^^H
^»^ 25 Y que no feays exemplo
15 que terribles Ton« ^^H
^^^B del Icaro qtie €aj6,
Effaa puertaa, y effas rexas, V
^^^^1 pties del mar de mia pafstoaeB
penfauan , oyendo el Ion, ^^H
^^^V 110 podeys efcapar, do.
que el alto cielo llouia, ^^H
^H Teoooa^ teneos.
y era que lloraua yo* ^^B
^H so no tanio rigor,
20 Mirando por zelogiaa ^^H
^H [24J qtie amor que oa regalaua
de mia zeloa la ocanon, ^^H
^H ya 08 faltö.
defuelada en otro gufto, ^^H
^^^K T puea va determinado^
y dormiendo a mi razoo. ^^H
^^^^ 00 partis de mi veloz,
Noche, tinieblas, y eftrellas, ^^H
^K^ 35 prefentadle a mt eoemiga
25 zelogiaa^ confufton, ■
^^^H la caufa do mi dolor.
lagrimaa, puertaa, y resaB, H
^^^H Dezidj que fe la enibio
dezilde, que muerto eftoy. ^^M
^^^^p del medio del cora^ou,
Y TOB (rifte cora^on ^^^|
^^^H do naeio Ter Tu mudan^a^
llorad mia zelos^ ^^H
^^^^ 40 y madraftra en condicion.
^ que terriblea fon. ^^H
^^^^- Y que doode fe canftente
No (e fi ea amor, o rabia ^^^H
^^^H lä memoria quo oeup«!)
efte mi zelolo ardor: ^^H
^^^^H en mia gultos rblamente^
pienfo que ay otro duefio, ^^H
^^^^"^ no la g02e a^ora yo.
{26] y que aborrecido foy. ^^H
^^^^ 45 Teneos, teneos^
35 La dulce firena mia ^^H
^^^^h no tanto rigor^
tiene el cora^on traydor, ^^H
^^^^H que amor que os regalaua
que vn alma quiere a vn dueno ^^H
^^^^P ya oa faltix
y ella qutere teuer dos. H
Duerma puea, mientraa q velo^ H
^^H 14. KOMANCE.
40 como el afpid, a mi voz, ^^|
que no quiero yo alegria ^^H
^^^H j:^ Ezidle Yos noche obfcura
^^^H ^'pues lo raboya fola vos,
de tan toea porrefdion. ^^H
Y ¥0B trirte eora^on ^^|
^^^H que lagrimaa he llorado
llorad mia zeloa, ^^H
^^^^P por mia ojoB, hafia ei ToK
45 que terriblea ion. ^^H
^H 5 Vueftras tinieblaa lo digan.
^^M
^V ctiya triTte confufion
15. LETRILLA. ^H
^H [25J ayuda a mi trirteza,
^H que en foledad ea mayor.
«iRercoB ayrezitos ^^H
^ fauor os pido, ^^^|
^^^H Y vueftraa pocas ertrellas
^^^H 10 digan tambien mi pafsion.
que me auego en las olaa ^^H
^^^H ptiea entre cllaa ay algunas,
del mar de oluido. ^^H
^^^^1
il^^HH
^^^^f
Ainorofö 99 ^^^B
^V 5 Pues veya que me aoego,
16. LETRILLA. ^H
^^^K duices penramientOB,
^^H
^^^H reformad los vientoB,
^lOmerito florido ^^H
^^eoge la niila, ^^H
^^^f fople mi rüfiego:
^K las velaa defplego,
y el amor de fus ojos ^^H
^H 10 faoor 08 pido^
flecbas cogia. ^^H
^H Que mo anego od las olae
5 Las luzes hermoras _^^^l
^B [21] de] mar de oluido.
de fus bellos ojo& ^^^^|
^H Aurencia, mar fiero,
tornan los abrojos ^^^H
^H mi amor desbarata.
jazmineSy y rolas^ ^^^|
^^^^ 15 oltjido me mata,
dexaado embidiofas ^^H
^^^p que fopla ligero;
10 las luzes del Fol, ^^H
^^^^ en mi fin poftrero.
que en ver Tu arrobol ^^H
^^^^ fauor OS pido,
fus rayoB retira. ^^H
^^^H Qae me auego eu lae olas
Bomerito florido ^^^|
^^^^ 20 del mar de oluido,
[29] ooge la uina, ^^H
^^^H Pues mi duefio ingrato
15 7 el amor de ius ojos ^^H
^^^1 fe me va, y me dexa,
Sechas cogia. ^^H
^^^H a quien dare quexa
Con fus pjantas beilas ^^H
^^^^ de fu falfo trato:
dexa todo el fuelo ^^H
^H 25 fople amor tu rato^
como el mifmo oielo, ^^H
^H fauor le pidoi
20 bordado de eftrellas: ^^H
^H Que me anego en las olaa
fembrando querellas ^^H
^^^^ del mar de oluido.
van miß triftes ojos^ ^^|
^^^^ Amena^a aufencia
tras de fus antojos, ^^H
^^^^ 30 mi cora^on delocho,
doode ella los guia. ^M
^^^B qoe vn lugrato pecho,
25 Romerito florido H
^^^H DO halla renftencia^
coge la niila^ ^^H
^^^^ Topla cou Tiolenoia,
y el amor de Tue ojos ^^H
^^^P fauor le pido,
flechas cogia. ^^|
^^^^ 35 Que me anego en las olas
Cou tanto rigor ^^H
^H [28 j del mar de oluido*
30 el defdeu me trata, ^^H
^H A fant EImo Hämo,
defta bella iugrata, ^^H
^H que es el bien que adoro.
que muero de amor: ^^^|
^H Tu fauor imploro^
nace mi dolor ^^^|
^H 40 pues taoto le amo:
de mucho qtioror^ ^^H
^H^ en Tu luz me enflamo,
35 como naoe et ver ^^^^1
^^^H fauor le pido,
de Tu hermofa vifta« ^^^|
^^^1 Que me anego en las olas
Romerito fiorido J^^l
^^^^^^ det mar de oluido.
coge la niilaj ^^^|
Laberinto
100
[30] y el amor de fus ojos
40 flechas cogia.
Entre flor, y rama
anda, y Te fuftenta
qaien mi fuego aumenta,
y fugeto me enfiama:
45 de mi ardiente Uama,
quäl Fenix defecho,
fufpiros del pecho
el alma le embia.
Romerito florido
50 coge la nina;
y el amor de fus ojos
flechas cogia.
17. LIRAS.
pN el campo florido,
ficuya efmaltada margSTor-
mes laua,
de vn ganado perdido
eftrangero paftor Belardo ef-
taua;
5 fobre vna peiia fria
anfi lloraua, aunque cätar
queria.
[31] Dulce deftierro mio,
querido agrauio, y finrazon
dichofa;
agradable defuio
10 nacido de vna caufa tan her-
mofa;
en foledades tales
vofotros foys mis bienes, y mis
males.
Nadie pienfe que lloro
el dano que padezco en tierra
agena;
15 que n la caufa adoro,
y fus efeetos fon tormento, y
pena;
la pena es bien, que adore
quando afligido mis defdicbas
Uore.
Gomo diuinos ojos
20 auiendo vfado tal piedad con-
migo,
OS pude dar enojoSi
fin que temieffe del cielo el
caftigo:
mas ya de vueftros cielos
[32] baxaran rayos a abrafarme en
zelos.
25 Lo efcrito, y mal hablado
no es bien, difcreta Pilis, que
te affombre,
pues como condenado
alguna vez blasfemo de tu
nobre^
llorando el alma mia
30 diez anos triftes, y vn alegre
dia.
La pena del infierno,
porque del cielo priua, ofende
tanto,
y anfi es mi mal etemo,
mayor mi pena, y fin ceffar mi
llantO;
35 traendo a la memoria
que me priua mi culpa de mi
gloria.
18. ROMANCE,
f)Ampo inutil de pizarras,
Bribera agoftada, y feca,
[33] que por la falta del rio
defcubres iflas de arena.
c
Amörolb
Pues te excoden mis defdichafl^
y Q vezea miB ojos prueuan
a fuplir con llaoto trifte
la corriente que deffeaB.
Oye del hombre mas Iblo
10 que tiene el mundo las (|uexa8:
qtiG pues las paredes oyen,
bien puedeß oyr las piedras.
0 claro Tormea
mi dolor te raueua,
15 y pues vas a mi bien
mi mal lo cuenta.
Para tu curfo en llegaodo
a la aotigua, y noble cerca
de la ciiidad que en Efpaua
^2<J es la maß ooble en letras.
Y pues DO las Iteuas mias,
Tino lagrimas per ellas^
letras do fuego te doy,
que con el agua Te me^clan.
T pues centellas pareoen,
bien podra Ter que las vea,
eomo de noche en el agua
fe fuelen ver las eftrellae«
0 claro Tormes
30 [34 1 mi dolor te mueua,
y pues vas a mi bien
mi mal te cuenta.
O hermofifsima AmariliB,
gloria^ y houor deftaa leluas,
35 para quien te mira diofa,
y a quien te efcucha firena.
Diuino imporsible mio
efeucba efta toz poftrera,
que lo que pide el que muere,
40 obliga con mucha fuen;a.
Y fi en tus diuinos ojos
tan grande piedad me niegasi
Tolas las piedras me efcucfaeD;
quiya me oyras entre ellaa,
45 0 claro Tormes
mi dolor te mueua,
y pues vas a rai bien
mi mal le cuenta.
19. ROMANCE.
Os pedaQoa de vn retrato
^ü*por vnas manos rompidos
tan crueles, quanto hermofas,
mirando eftaua lacinto.
5 Preodas por Tu mal faalladas^
[B5] duices quando el cielo quifo :
que fiempre es el fruto amargo
de amor el arbol antiguo.
Como quando eftao las nubes
10 amena^ando granizo^
tal tietie el paftor los ojos
para llorar preuenidos.
Y mirando fu retrato,
en dos partes vio partidos
15 los ojos, a quien llorando
con bnmilde voz les dixo.
La culpa que no teneya
aueys pagado, ojos mios:
y quien tal os pufo pintados,
20 que hiziera a teneros viuos?
Lo mifmo pienfo que hiziera,
y pues biziera lo mifmo,
Hören eftos verdaderos,
pues que agraui:i los üngidos.
25 Que fi los viuos rompiera
mas honra le huuiera (ido :
que vengan^a con loa muertos
es de cobardes olicio.
20, ROMANCE.
[lObre las blancas efpumas
Pdel mar de amor va huyedo
[36] vn rico vaxel, cercado
^^^ 102 ^^^^^^^^^^^^^^^^H
^H de enemigos, y de miedo.
45 Dale fuego ^^^^^|
^H 5 Dizeoj que lleua cargados
artillero niilo eiego^ ^^^^^H
^H de coral, y oro los feeoBi
carga, que es for^ofo ^^H
^H y que ?ale vbbl ciudad
rendir vn vaxel hermoro. ^^H
^^^^ft voa perla que va dentro.
^H
^^^" Tras el le va dando ca^a
^^1
^H^ 10 otro Vüxel mas ligero,
21. ROMANCE. ^|
^^^^k cuyo artillero es amor^
^^H
^^^H grande hurtador de hierroB.
». L humilde Mainjanares, ^^H
^^q adoruan jücos, y lirio», ^^B
^^^H Dale fuego
^^^H artillero diiio ciego^
y al eelebrado Xarama, ^^M
^^^^ 15 carga, que es for^jofo
por fuB famoros nouilloB. ^^H
^H reDdir tu vaxel hermofo.
5 Donde los Junta vna felua, ^^|
^H De fuB penas haze balae,
[38] ouyoB arboles rombrios ^^M
^^^K de Tu lirmeza pedreros^
bazen las aguas juezes, ^^M
^^^^^ la poltiora de fu irai
competieodo con los rifcoB. ^^H
^^^ 20 de fus fofpiros el fuego.
Vn paftor pobre^ y aufente, ^^B
^^^ft El deHeo de alcaD^alle
10 y mas difunto, que viuo^ ^^H
^^^^1 le va Hruiendo de remoS|
que bafta dezir aufente, ^^H
^^^B fuB pafaiones de for^adoe,
miratido las aguas dixo. ^^H
^^^H y Tu dicha de gouierno.
Quando famofoa rioa ^^H
^^^^ 25 El alma ofendida, y libre
vere los ojoB ^^H
^^^^- fime de oomitre dieftro,
15 con que veu los miod? ^^H
^^^H que COB crueles metnoriaB
Quando vere de Lucinda ^^H
^^^H a^otaua a los remeroa.
aquelloa ojob diuinos, H
^^^^ Dale fuego
que fiendo en el eielo eftrel- H
^H Bü [37] artillero milo eiego,
J
^H carga^ que es for^ofo
foD en la tierra zapbiros. ^^H
^^v rendir vn vaxel hermaro.
20 Aufenteme de fus ojos, ^^H
^H Quando el vaxel haze agua,
fobre ciertos enemigos^ ^^H
^H dauan a la bomba luegOj
que lo fuerau de mi alma, ^^M
^H 35 y la bomba orao Tub oJob^
fioo quedara contigo. ^^B
^^^_^ y efte mar falia dellos.
Y pues afsifte en tu peeho^ H
^^^^B De aguja de marear
25 hazla de mi bien teftigo, H
^^^H le rirue fu fh de azero,
y quo no te me han qui- H
^^^^ que depre mira ha?Ja el norie,
tado , H
^^^^ 40 y el norte es el que va huyedo.
aunque te me han efeondido. ^^|
^^^H Efte famofo cofrario,
Quando famofoa rioa ^^^|
^^^H disfragado en manncro^
vere Iob ojob ^^H
^^^B dizen, que Te llama Albanio^
3Ü con quo ven loa mios? ^^M
^^^H y que fue paftor primero*
j
Amornfo rnri ^M
B^[39] 22. LETRILLA.
23. LETRILLA, ^M
^^^_ |Ur^O la« temo madre
^^^H ^^JaB flecbas de amor^
ippOmo retumban las palas ^^M
^^de lott remeroe^ ^^H
^^H que es mi pecbo piodra,
en las olaras aguaa ^^H
^^^H bronze el eoragon.
del facro Tejo. ^^|
^M 5 Ya de mis pafaiDiiea
5 Eo la barca hermoCa ^^H
^M quedo ratiBfecbo,
donde va mi cielo, ^^H
^M que Yn agraulo becho
que Ueua por laftre ^^H
^H borra obligacioDes:
[41] corales, e iDcienfo^ ^^|
^H Taeftras Hnrazones
los baucoa de plata, ^^M
^1 10 bazen mi razon,
10 de oro los remos^ ^^M
^M Que es mi pecbo piedra,
van mis triTtes ojos ^^H
^H bronze el cora^on.
kgrimas vertiendo, ^^|
En las Claras aguas ^^H
^H Confierib que am^,
del facro Tejo. ^^|
^m mas pafeo, Tolia,
^^H
^1 15 y afsi madre mia
15 Los furpiroa mios^ ^^M
^H en bumo fe fae:
mas que el fuego inmenro, ^^^
^H de tu poca fe
queman a los olmos, ^^H
^H tarne la oeanon^
y abraran los frerooa: ^^M
H Que es mi pecbo piedra,
y a Y08 bella iugrata, ^H
^H 20 bronze el cora^^on.
20 caufa por quien peno, ^^M
endurece el agua^ ^^H
^m Mudft de lugar,
y no quema el fuego^ ^^H
H [40] y mui^ de Inerte,
En las Claras aguas ^^|
^B que fola la muerte
del facro Tejo. ^^|
^H pudiera mudar:
^m 25 n por bien amar
^L days tal galardou,
25 Aguaa criftalinaa^ ^^B
que feruis de efpejo ^^|
al cielo que adoro, ^^H
^H Que es mi pecho piedra^
Y a fus doa luzeros. ^^H
^H broDJse el cora^on.
moftralde mi Yida, ^^|
^H Rerirtio el engaüo
30 que eu viendola entiendo, ^^H
^^kgjSO mi loca porfia,
que ablandara vn marmol ^^H
^^^^^P
mi dolor eterno, ^^^|
^^^ aunque jaoias via
^H de mi cauia el daüo:
[42] Eq las ciaras aguas ^^H
^^B OOD vn defeDgafio
del facro Tejo* ^^H
^H QO porfie amor,
35 Peiiaa lofas rezias; ^^H
^H 35 Que es mi pecho piedra,
que del curfo eterno ^^H
^H broDze el cora^on.
de las ciaras aguas /^^H
^^M ^^^^^^ ^^^^^^^^^^^H
^^^^H defte prado nuertro
pero yo en fcr fuego. ^^^H
^^^^^^ blandae os bolueys^
Y eu la miiIHtud ^H
^^H^ 40 rogad a mj dueiio
de luzea contemplo ^H
^^^^H Tu dureza ablande^
B5 la gran muchedumbre ^H
^^^^^H 0 me mate luego,
de miB triftea duelos. ^H
^^^^^^ Eq lae ciaras aguas
Y efta m la victoriai ^H
^^^^H del facro Tejo.
Belifai que ofrezco ^|
[44] a lae aras TacraB ^H
^^^H 24. ROMANCE.
40 de tu roftro hello. ^^
Ay que me quemo, me quemo ^
^^^^^V Jl^Staua la nocho
^^^^H ^^en mudo filenclo^
como no tocan a fuego? ||
Defde la atalaya ^J
^^^^V y dormian todos
de mis penramientos, ^H
^^^V en profund 0 fueno.
45 gritan mis cuydados, ^H
^^H r> Yo Toto euytado^
pidiendo reniedio. ^H
^^^^^ por mi mal defpierto,
Y aunque de mis ojoa ^H
^^^^B YGO que me abrafo,
marea de aguas vierto, ^|
^^^^H y coDtento muero.
no fe difmintiye ^H
^^^^^V Que morir^ Belifa;
50 vn punto mi fuego. ^H
^^f 10 por tu dolce empleo,
Que ea de tal materia ^H
V es victoria grande.
Tu viuo elementOj ^H
1 [43] y ganarla quiero.
que de vna centella ^H
^^^ Äy que me quemo, me quemo^
fe ha^e vu Moogtbelo. ^H
^^^h Gomo no tocan a fuego?
55 Ay que me quemo, me quemo,
^^^1 15 Como al abrafarre
como no tocan a fuego? j
^^^1 de conti DO vemoa
Procuro morirme, ^J
^^H fadar muchas gotas
y jamas me muero, ^H
^^H el verde madero.
con paffar mil muertea ^H
^^H Afsi la gran furia
(iU en cada momento. ^H
^^^H 20 de ml brauo inceudiO;
El remedto bufco, ^|
^^H el bumor expele
y üD vez de remedio ^H
^^^1 de todo mi cuerpo.
ireo que del alma ^H
^^H Säle por loe ojos,
Talen mil iueendios. ^H
^^H porque firuen elloa
65 ECme ya la cama ^H
^^H 25 como de alambiquee
[45] potro de tormento^ ^^M
^^H al ardiente pecho.
todo fti repofo ^^M
^^H Ay que me quemo^ me quemo,
martjrio del cucrpo. ^H
^^H como no tocao a fuego P
Ay que me quemo, me quemo^^
^^H Las eftrelks miro,
70 como no tocan a fuego? J
^^H^ 30 pueB les parecemos,
De toda la noche |
^^^■^ tu en el Ter hermofa,
quartos^ y horas fiento« ^H
^^^f Araorofa 105 ^^|
H y para contallas
que ea defcanfo, y le falto: ^^M
H miB defdichas cuento.
mas n eJ tnorir es defcanro, ^^|
H 75 Procuro adormirme,
Ileua dercanfo niayor. ^^M
^1 pero nada puedo:
Defta fuerte le lleuaron ^^M
H qtie no quiere el alma,
30 a otra remota region^ ^^|
^M porque ea de otro dueilo.
do de aeentos humaoos ^^|
^P Luego viene el alba,
jantaa pudo oyrfe voz. ^^M
■ 80 y mas tne entriftezco^
^H
B en penfar^ Belifa,
^H
^M que eftoy de ti lexos.
[47] 26. LETRILLA. ^M
H Äy que me qiienio, me quemo,
^H
H^ conio no tocan a fuego?
1^1 querey» que ob eurame ^^|
^ la puerta, ^^|
vida mia de mi ooragou: ^^M
^H 25. ROMANCE.
n quereys que os eurame la ^^|
puerta, ^^M
H 3p Ob paftores de Segura,
H le^itodos quantofl Ton,
vuertros amores mioB fou. ^^H
^1
■ coronadoa de ciprefes,
5 Si quereys, falid quando el alua ^^H
H caminan de dos en dos.
a alumbrarnos falga, ^^M
H 5 Cd vn corro de zagalas.
que n mi efperan^^a ^^H
H [46] mas hermofaa que no el foi,
el n Yueftro alean(,^a, ^^H
^m eon vnaa funeftaB andas
por mottrar mi fe« ^^H
^1 lleuan vn muerto paftor.
10 el fol eubrire ^^H
H Dizen que de mal de zelo»
eon vna enramada ^^H
^ lü el defdichado murio,
de gran perßciou. ^^B
^^ enfermedad que fe engendra
8i quereyä que os eurame la ^^|
^H Tolo en la imagtnacioo.
puerta, ^^M
^F A labella dan la culpa,
vueftros amores mios Ton. ^^|
^ y a fu fiera condicioD,
^1
15 pues pudieodo darle vida,
15 Si quereys, poneos demailana ^^M
■ no quifo; y fe la quito.
a vueftra ventaua, ^^1
H La mortaja que le cubre
vereys como arrauco ^^|
H ea de amarillo color,
vo alamo blanco, ^^M
H que defta eolor fe vifte
y en vueftro reruicio ^^|
H 20 toda dererperacioD.
2f) [48] io pongo eu el quicio ^^H
H No Ileua rico pellioo,
texido cou hojaa ^^M
^^ oon vno, y otro girou^
de vn verde limou. ^^M
^H que detnudo vbl a la tierra,
Si quereys que os eurame la ^^M
^" como defnudo nacio.
puerta^ ^^M
1 25 Tan poco cayado Ueua,
vueftroB aniorea mios fon. ^^M
^B RoBMmiaeli« Fortehouf^tMi VI,
^H
106
LaberiDto
25 Si qreys, pondre vn verde pino
vn neuado endrinO;
vn cermeüo lindo,
vn oamuero, vn gaindo,
vn tofoo nogal,
30 vn hello peral,
los vnos con fruta,
los otros con flor.
Si qaereys que os enrame la
puerta,
vueftros amores mios fon.
35 Si quereySi fi vueftra prefenoia
me diera lioenoia,
pondrOi fi os alegro,
vn alamo negro,
hermofo; y lo^anO;
40 con fruta vn manfano,
que befe tos hierros
de vueftro balcon.
[49] Si quereys que os enrame la
puerta,
vueftros amores mios fon.
4^ Si quereyS; pondre mirabeles^
y lindos claueles,
la aya frondofa,
la palma viftofa,
el cidro cruel|
50 el facro laurel,
que fiempre eonferua
la verde color.
Si quereys que os enraroo la
puerta,
vida mia de mi cora^on,
55 fi quereys que os enrame la
puerta,
vueftros amores mios fon.
i
27. ROMANCE.
OEnora^ ya eftoy canfado
^de ver qua poca es la pena,
que tiene de mis pafsiones,
fiendo ya la caufa dellas.
5 Creame que la conozco
mejor, que fi la pariera,
que es por eftremo burlona,
[50] y falfa en la quinta eCfencia.
Que defdeuai y no defpide,
10 y con rigor amartela:
y entre guftos al fiado,
da de contado las penas.
Sepa, que ya no me pago
de comendador de efpera;
15 que es muy pefada la cruz,
y nunca acude la renta.
Cantaua vn tiempo mi parte:
pero ya no meto letra,
que he perdido en tatas paufas
20 la entonacion, y la cuenta.
Prefteme vn poco atencion,
fenora, fobre vna prenda;
pues por ella a fus defdenes
he preftado yo paciencia.
25 SeruicioS; que en tanto tiempo
tan poco luzen^ y medran,
fon de palma, cuyo fmto
no le coge quien le fiembra.
Son paftas de porcelana,
30 que por cien ailos la encierrau;
y flrue a fus fuceffores,
quando ya no tengan muelaa.
Tres anos anduue loco,
quäl ruego a Dios, que fe vea,
35 [51] dando tributo al amor,
primicias de tu belleza.
Siempre anduue defdenado
de fu libertad efenta,
y quando mas la feruia
^^^^^^H
H 40 era mae iDgrata, y fiera.
10
eftrafto, y peregrino eafo; ^^M
H Haa como la priuaclon
y Cm ella me amaoece ^^m
H el apetito acrecienta,
el dia de mis trabajos. ^^M
^^^ creciendo Tu defaiDor
Anoc'hecio por mi bien; ^^|
^^^P fe aumentaua mi firmeza.
amanecio por mi dafio: ^^H
45 LIamaua pena a la gloria,
15 hallte la luz en la uochc, ^^|
llamaua gloria a la pona,
y en el fol tinieblas hallo. ^^M
y a la muerte dulce vida^
Ay correo precurfor ^^M
libertad a la cadeoa.
h^31
1 de loa tormentos que paffo, ^^M
De ai)ui adelante fabra,
eoo la fentencia de muerte^ ^H
50 que a difguftos doy la ricnda;
2ü
a que me coodenen tantos. ^^M
que foy amador taymado^
Como n eftod guttos fueran ^H
traydor a amor, y a fus tretSB.
huriados, y no cafados ^^M
Ya me parece otro mundo,
de noehe viene^ por etlos, ^^^M
otro fer, y otra viuierida;
y lo8 gozas fobre falfo. ^^M
55 no traygo al reues la vida^
25
Qual efperarK^^a enemiga, ^^M
H y empieijo a viuir de veras.
nacida de intentos vanos, ^^B
H Ya como muy bien de todo,
a mi porfelsioQ Fe atreue, ^^H
H cuydados do me defpiertan,
confirmada por mia bragos. ^^M
rio, baylo, tano, y canto,
Ayer vjenes, oy te vas, ^^M
60 a pefar de la trifteza.
■ luramento tengo hecho,
30
partido quando llegadO| ^^M
por la poTta en el eamino^ ^^M
[52] que fi mil ailoß viuiera,
y en el coniento volando. ^^M
_ de DO morirme por nadie,
Si fuera eon mala fe, ^^M
H aunque mil por mi fe muerao.
buuiera pleyto ordtnario: ^^|
■ G5 Que vale mucbo vna vida,
35
mas Qendo mi fe tan buena, 1
^L y no es razon, que fe pierda,
feguro dueüo me Hämo. ^^M
^M Aunque rindays vos mas atmas^
A laa demandas, y quexas ^H
^M que tiene la mar arenas.
de Flerida rufpirando, ^H
tierna la voz^ como el alnm^ ^H
^H 28. ROMANGE.
40
anfi le refponde Albanio. ^^M
^m Jf^^^ ^^ ^"^ ^^' ^^^^ hermofa
^^^- ^my ta dcl alma ett los braf^os
^H
29. Refputßa, ^H
^^f del fuefio qui3 no ha dormido
AiElTad eftrellas del cielo ^H
wmi tormeto y vueftro llato, ^^|
V defpierta Fferida Albanio.
B 5 Regalado efporo, dize^
[54;
] no cubran tanto rocio ^^|
^^ mira del alua los rayos,
las rolas de vuertroa labiüa. ^^|
^1 efcureciendo la mia^
5
Si con gufto anochezirtcs, ^^|
^m para deftierro tan largo.
amaneced eon regalo; ^^|
^K Con alua me anoehedo.
quo quion prolo viene a veros, ^^H
^1
108
Laberinto
mal podra libre oiuidaros.
No por regalos agenos
10 dexo yo vueftros regalos;
Uno por largas pririones,
afperezas^ y trabajos.
Si me partiera de yos
a bafcar guftos paffados,
15 de cuyas ouentas pafradas
tiene amor carta de pago.
luftas fueron vaeftras quexas;
y mis difculpas engano:
pero Ueaanme por^fuerfa,
20 y en effa fuerga me faluo.
Defde vn muro en vna rexa
eftan mis ojos, mirando
al campo (1 los humillo,
y al cielo quando los al^o.
25 Por el Camino que veo
mis penfamientos alargo,
van, y vienen hafta vos,
como las flechas al blanco.
No fe fi encuetran los vuel-
tros
30 [55] porque vienen mas de
efpacio :
que amigos que no fe hablan,
0 van ciegos, o enojados.
Bien me llamays alua a mi,
pues amanezco llorando
35 rooio, que faca en fior
la verdura de mis aiios.
Eftimad la porfefsion,
victoria, que vine al cabo;
pues foys legitime dueßo,
40 y quien me fuer^a tirano.
Que algun dia el alua trifte
faldra del Oriente claro^
con fol que abrafe las fuer^as
de tan patentes agrauios.
45 Con eftos abra^os tiemos,
de Florida parte Albanio
a la prifion donde viue
en la ribera del Tajo.
30. LETRILLA.
Sfomöfe la nina
^BL ver la eftrella;
de corrida la luna
fe efconde en vella.
5 [56] Quifo ver el cielo
de eftrellas bordado,
el rortro atapado
con vn futil velo:
fus ojos de buelo
10 leuantö abrafando:
la luna penfando
que era rayo, o eftrella;
fe efconde en vella.
Sino fe pufiera
15 el lienfo en la cara,
el ayre abrafara,
la luz confumiera:
pero reberuera
fu rayo de fuerte,
20 que abrafa^ y da muerte,
y la luna bella
fe efconde en vella.
En el ayre forma
amorofos foles;
25 con los arreboles
que en cielos transforma
eftrellas de forma,
que la luz retira:
la luna la mira;
30 [57J y temblando della,
fe efconde en vella.
Amorofo
109
10
31. LETRILLA.
^MpErde primaaera
w Uena de flores,
Corona de gairnaldas
a mis aiDores.
De blanca a^uzena,
de jazmiD; y rofa;
morqueta olorofa,
Yioletai y berbena:
de claueles Uena,
y de varias fiores;
Corona de guirnaldas
a mis amores.
Las madexas de oro
que matan, y prenden,
15 los foies que endenden,
y el bien que yo adoro^
mientras mi mal lloro,
efcogiendo flores,
Corona de guirnaldas
20 a mis amores.
[58] La ferena frentO;
donde amor Fe anida,
dexad guarnecida
de aljofar de Oriente,
25 con oro luziente
lazos de colores,
Corona de guirnaldas
a mis amores.
32. LETRILLA.
^ Vzen mas tus ojos,
«ÄBelifa mia,
que el Planeta dorado
que alumbra el dia.
5 Mientras quo tus ojos
forregados duermen,
las tinieblas frias
ninguno las vence:
pero n recuerdan,
10 mas Tu luz embian,
Que el Planeta dorado
que alumbra el dia.
De tuB ojos nacen
ynas Indias bellas,
15 [59] nacar en tus labios,
oro en la cabe^a:
dentro de tu boca
mas perlas crias,
Que el Planeta dorado
20 que alumbra el dia.
Claridäd preftada
toman las eftrellas,
y de ti las damas
de toda la tierra;
25 pues que puedes dalla
muy mayor, Belifa,
Que el Planeta dorado
que alumbra el dia.
33. ROMANCE.
|Q)Ara contarte mis anfias
»he templado el inftrumeto:
que muchas vezes el canto
fuele feruir de tercero.
5 Vi con atreuidos ojos,
fefiora, tu roftro belle,
y como puertas del alma,
amor Fe me entr6 por ellos.
El arco de tus hebras de oro^
10 [60] es la carcel do eftoy prefo :
que quien la prifion adora.
110
Laberlnto
le tendran por yd cabello.
Se que pretende imporsibles
mi penfamiento foberuio:
15 mas donde ay difficultades^
(iempre crecen los defTeos.
Mi humilde fuerte conozco,
tu Ter, y merecimiento:
pero que no intentara
20 vn atreuido pechoP
Contra tu defden efquiuo
en vano valer pretendo:
mas quien fe e(tk abrafando;
folo fe acuerda del fuego.
25 Conruelome quando miro
en mil antiguos exemplos,
que el amor leuanta humildes;
y fuele humillar foberuioB.
Quantos el amor gigantes
30 ha fepultado en el centro:
y quantos defde fus hombros
fobre las nubes ha puefto.
Mas fi Ton fuego mis quexas,
en vano al ayre me quexo:
35 que fe acrecienta la llama,
quando la hieren los yientos.
[61] Ingrata enemiga mia,
templa tu rigor inmenfo:
que no es de pechos hidalgos,
40 Ter con vn rendido fiero.
Ya te confieffo verdades,
gozofo, y alegre muero:
que el que muere confeffado
Ueua efperan^as del cielo.
5 A folo vn Argel me part0|
y me fuera a mil Argeies,
por no fufrir las mudaoQas
de tu oorafon aleue.
Perfigueme como fombra
10 el retrato de quien eres,
que en no teniendo firmeza,
qualquier cofa te parece.
El viento ligero, y facil,
las olas que van, y vieneU;
15 la blanca luna, que a pofta
para folo menguar crece.
[62] Si prefente me oluidauas;
que puedo penfar aufente,
Hno que ya de mi nombre
20 las memorias aborrecesP
En eftas anchuras pongo
por teftigos a los peces,
de que jamas te ofendi,
y de que fiempre me ofendes.
25 Eternos males fufpiro,
y aquellos paffados bienes:
que pues los caufö tu oielo,
bien es que al cielo me quexe.
Mis ojos dexo llorar,
30 para que fus niilas quiebren:
que no las he menefter,
eftando lexos de verte.
Efto Fileno dezia
en vna piedra del muelle,
35 que ehk leuantando el nombre
de Barcelona la fuerte.
34. ROMANCE.
Gera eftariis contenta,
i^Belifa ingrata, que puedes
aparejar las albricias
de las nueuas de mi muerte.
35. ROMANCE.
)Egunda vez defterrado,
^aunque por varios fnoeffoSy
entoDces por vna embidia,
y agora por vnos zelos.
5 [63] Sobre las tierras heladaa
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Äinorofo ^^^^^^^^^^^^^^^iTT^^^^^B
^V de Guadarrania foboruio,
Mil noches frias rondandu ^^H
^H los eampod de Mani^^anares
Pub puertas^ y fus efquinas ^^^H
^H Belardo miraua atento.
15 entre la efcarcha, y el yelo, ^^H
^M Por HO perdellos de vifta,
fuy tambien Duque de Frias. S
^H 10 fiendo for^^ori) perdellos^
Conde de Niebla^ y Lodofa ^^|
^K fobre voa pena feotado,
fuy tambien por mi defdicha, ^^H
^H mira Tu patria, dizieodo:
las noches que fobre mi ^^H
^H Ardas en fuego^
2i) neuaua el eielo, y llouia. ^^H
^V como fe abrafa
Si echaua agua la criada, ^^H
^H In mi cautiuo peeho.
virtiendo la bacinilta, ^^H
^H Mejor fuera que acabara
era Duque de VenaguaSp ^^H
^V rai vida en aquel deftierro,
y fobre mi las vertia. ^^H
^M que HO ver agora el alma
25 [65] Metiendome por fu cauta ^^M
^H en tan mortal cantiuerio.
en mil barajas, y rinas^ ^^|
^H 20 8i me dieron libertad
era Conde de Barajas, ^^H
^H para perdella tan prefto^
y todas fe las refiia. ^^H
^^M mal aya et hr)mbre que üa
Velaodo toda la noohe, ^^H
^H en las oiudanyas del tiempo«
30 mirando fus zelogias, ^^H
^H 0 patria eDemiga mia,
era Marques de Velada, ^^H
^H 25 que Ultos dailos nie has hecho^
velando mientras dormia. ^^H
^H que en todas partes foy libre,
Combidandome a cenar ^^H
^H y en llegando a ti me pierdü,
con ella, y otras amigas, ^^H
^H ArdaB en fuego,
35 fuy Marques de Caraeena^ ^^H
^H cetna (e abrafa
pues fue todo a cofta mia. ^^H
^H 30 mi cautiuo pecho.
Äquella noefae que akauc^ ^^H
la patma que pretendia, ^^H
yo fuy Conde de Palma, ^^H
[ [64] 36. ROMANCE.
40 con fu amorofa conquifta. ^M
Defde entonces coraence H
^H J|, Mor abfüluto Rey
^H «^^de las almaB, y las vidas,
con magßftad excefsiua ^^H
a fer el Marques del Gafto, ^^H
^H me lubio defde merced.
del gafto^ y de la comida. ^^H
^H a Exeelencia, y Hefloria.
45 Todas las ferias del atio ^^H
^H 5 Vi el alua vertiendo perlas
Duque de Feria me hazia, ^^^|
^H en los ojos de vna nina,
aunquo procuraua yo ^^^|
^H haziendome Duqtie de Alua
fer Conde de Fuenfalida. ^^H
^H Tu hermorura, y gallardia.
Conde de Fuentes mi! vezes ^^H
^H CoD los arcüS de fus ojos
50 me htzo en la plateria, ^^^|
^H 10 vna flecbitia me tira«
diziendome le compraffe ^^^|
^H y fuy, con (er Conde de Arcos^
t661jarrü3, ftientes, y faluillas. ^^H
^H tambien Marques de Ftechilla.
Si a cafo fe le antojauan ^^H
"1
112
Laberinto
azeytunas de Seuilla,
55 era Gonde de Oliuares,
y luego fe las trahia.
Quando para fus oonferuas,
quajado en alias pilas,
Ueuaua el a^ucar blanco,
60 era Duque de Gandia.
Quando le daua mas oro,
que ella pefaua, y valia,
era Conde de Oropefa,
rin Ter Marques de Tendilla.
65 El dia que le Ueuaua
todo lo que me pedia,
libre de defden, y zelos;
era Conde de Buendia.
Si zeloa.me defuelauan,
70 Conde de Chinchon me hazia:
porque fon rabiofos zelos
chinches que en el alma pican.
Lleuando llena la bolfa,
al boluer de la vidta
75 no fuy Marques de Villena,
que Hempre la vi yazia.
En los feruicios de cafa,
en el gafto, y en la comida^
[67] fuy Hempre el Adelantado
80 de Canaria, y de Cafdlla.
T con dar todas las horas,
como relox de capillas,
era Conde de AQouer,
pues de aiio en ailo la via.
85 Defde el dia que la habl^^
no pude; fin dar primicias^
Ter Conde de Vilafranca,
ni Duque de Francauila.
Dandole algunas puüadas
90 en fu roftro, y fus mexillas,
fuy Conde de Pufioenroftro,
quando zelos me pedia.
Y viendola focarrona,
que el titulo pretendia
95 de Conde de Penafiel,
Conde de Cabra me faazia.
Quife poner tierra en medio,
viendo Tu trato, y mentira,
fuy Conde de Saluatierra,
100 y afsi faluar me querria.
37. LETRILLA.
i|f) Aleritas de Efpana
^»i fulcan por el mar,
[68] y mis penfamientos
las hazen volar.
5 De dar caga vienen
a vn Moro pirata,
y el que me maltrata
en ellas le tienen:
victoriofas vienen
10 agotando el mar,
Y mis penfamientos
las hazen volar.
Si tomaffea puerto,
porque el alma mia
15 le tome efte dia
en mi pecho abierto:
mas fi bien acierto,
a mi es el prouear^
Y mis penfamientos
20 las hazen volar.
Mi amor por patron
paffan el eftrecho,
y de mi defpecho
oy fus xarcias fon:
25 delTeo es timon,
remos mi efperar,
1 69] Y mis penfamientos
las hazen volar.
Amorolo
113
38. LETRILLA.
¥Aiire mis amores,
madre mia; y dexanme^
morire cuytada,
qne foy niiia, y tengo fe.
5 To que do podia
fufrir vn defden,
a penas vn bien
fln otro admitia:
yo que no fufria
10 yna hora de aufeDcia^
tan larga dolencia
mal la fufrire.
Morire cuytada^
que foy niüa, y tengo fe.
15 No ay difsimular,
madre, en tat dolor,
que aunque es mudo amor
no fabe callar:
fi voy al lugar,
20 finjome doliente,
[70] y lleuo en la fronte
efcrito el porque.
Morire cuytada,
que foy nina, y tengo fe.
39. LIRAS.
Qui llor6 affentado
^vn paftorzillo folo trifte-
mente,
de amores laftimado:
bien lo fabe el criftal de aquefta
fuente,
5 que pagaua entre tanto
tributo al Tajo, de fu amargo
llanto.
Ay paftora, dezia,
mas blanoa que la nieue, y mas
hermofa^
que al comen^ar del dia
10 el lirio azul, y la encarnada
rofa:
quando querran los cielos,
te goze el alma, fin temor de
zelos?
[71] Los animales moran
de dos en dos: hafta las verdcs
palmas
15 con efta fe fe adoran:
mas quien te culparä^ fi en
nueftras almas
quiere lugar vazio
aquel tirano de tu bien, y del
mioP
Si los arboles miro,
20 de dos en dos las tortolas con-
templo,
y de embidia fufpiro,
de ver, que yo no viuo por fu
exemplo ;
pues defde polo a polo,
tus aues no han cubierto vn
nido folo.
25 No deuo yo culparte,
culpar deuo mi eftrella fola-
meiite,
caufa, principio, y parte,
que efte bien impofsible me
atormente :
que quanto el tiempo haze,
30 [72] de auer nacido con def-
dicfaas nace.
/
114
Laberinto
Mas ya feas agena^
como en eftar por ini mal lo
fuifte:
ya con zelofa pena
el alma viue en tu aufencia
trifte:
35 que mas quiero mis daiios,
que quanto bien prometen de-
fenganos.
40. ROMANCE.
jM^EnDofifBima Dorida,
^»^regalo, bien, y teforo,
cielo del alma que embio,
luz eterna de mis ojoB.
5 Defcanfo del cora^on,
afrenta del dios Apolo,
gloria de mis penfamientos;
alma pura^ fol que adoro.
Fuego de quien foy el fenix,
10 fenix en donayre, y roftro,
que eres vnica en valor,
por quien foy en penas folo.
[73] Hermofa^ regalo, y bien,
cielo, luz, ojoB hermofos,
15 Apolo, gloria, defcanfo,
alma, fol, fenix en todo.
Sino te adoro,
dexeme todos en eterno lloro.
Falteme el cielo, y la tierra,
20 huyendo de mi el repofo,
mis amigos me perfigan,
denme plazeres del codo.
No me dexen repofar
mil penfamientos zelofos,
25 pefadumbres me enloquezcan,
ya entre brefias, ya entre fotos.
Matenme mis proprias armas,
rian mi muerte embidiofos,
enfadente mis fufpiros,
30 no tengas pena (i lloro.
Cielo, tierra, y los amigos,
plazeres, fotos ymbrofos,
fufpiros, armas, y brenas,
lloro, pena, maliciofos.
35 Sino te adoro,
dexeme todos en eterno lloro.
Cotra mi, como a otro Adonis,
algun jauali cerdofo,
herido me ih la muerte,
40 [74] falto de abrigo, y focorro.
Perfigame todo el vulgo,
Ilamandome a yozes loco,
cayga vn rayo fobre mi,
y defpedazeme vn offo.
45 Saqueme vn leon del cuerpo
el coragon que te abono,
y defpues le coman buytres,
0 algun Hircano furiofo.
lauali, vulgo, y la muerte,
50 locos, rayo fulminofo,
offo, leon, crueles buytres,
Hircano tigre en vn coffo.
Sino te adoro,
dexeme todos en eterno lloro.
41. ROMANCE.
J^El real de Man^anares,
^i^por fofpechas mal regidas,
por bien Uorados rezelos
aufente eftaua la niiia.
5 Oy6 dezir, que la aufencia
apaga el fuego que atizan
deffeos que van volando
tras ciego amor que los guia.
Zelofa dex6 fu aldea,
10 [75] trifte fe vino a la villa,
penfamientos la combaten,
foledades la fatigan.
De la fierra de Xarama
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^aororo ^^^^^^^^^^^^^^^n^^^
V la tierra por quien rurpira,
o alguna zelofa rabia?
H 15 ayres baxauan alegres,
5 Mas no Ton zelos; que zelos
H y afsi les dize la nhia.
vna fofpecha los caufa^
y lo que a mi me tormenta
H Ayres de mi aldea
fon verdades apuradas.
H Tenidf y lleuadme,
No esdefde; que loa defdenos
H qoe los ayree de aufeneia
10 auiuan las efperan^as:
H 2() Ton malos ayres.
pero al fin lo que me aflige,
es amor, y cl ferlo bafta«
[77] Que es fuego, y rabia^
H Äyrea de mi aldea,
^m donde ehk mi vida,
^B de vueftra partida
^1 da fol que la vea:
es niiio, ciego^ lince,
15 yelo, y brafa.
Mas Cl es niilo, como tiene
^f 25 a quien me defroa
H venid, y llcuacjme,
las fuer^as tan leuantadas?
n es Dios^ como tan injuTto? ^^rf
^M Qae los ayres de aurencia
^^H Ton maloB ayres.
y n es yelo, i-omo es brara? ^H
20 Como no quema, fi es fuego? ^H
H Bien podeys lleuarme«
como no mata, fi es rabia? ^^M
H 30 (in fentir excefro,
y n es eiego^ como es lince, ^^M
H que es muy poco pePo^
que ve, y penetra las almas? ^H
^B pues puede Diudarmcr
Como es pefado, (1 buela? ^H
V n he do alexarme,
25 como da vida, fi mata? ^^M
' [76J renid, y lleuadme,
como le llaman amor^ ^^M
35 Que los ayres de auiencia
n es ingrato cod quien am«^ ^H
H Tod malos ayres.
Que es fuego ^ y rabia, ^H
■
es nino, ciego, lince, ^^|
B Lleuadme ligero
30 yelo, y brafa. ^H
pues teneys poder,
Niüo es^ que como niiio, ^H
porque pucda ver
no tieoe firmeza en nada; ^^M
40 el fol que deffeo:
pues lo que de noche di^e, ^^M
y pues no le veo,
no ay nada a la maftana. ^^M
vonid, y lleuadme,
35 Es fuego ^ que pecfaos yela, ^^M
Que los ayres de aufeneia
y yelo^ que los abrafa, ^H
Ton malos ayres.
y rabia, que los confume, ^H
y tormento, que no acaba. ^^M
Vee mas que lioce^ y es ^^|
42. ROMANCE.
ciego, ^^M
40 |7H] pues a eiegas hiere a vn ^H
JJ|*L fuego que me coui'ume,
1 «Ipues mas q fuego mo abrafa
alma, ^^M
por tan cierta punteria, ^^M
que puede Ter fino amor,
que no yerra a quien encara. ^H
^^H
116
LaberiDto
Que es fuego, y rabia^
es niiio, ciego^ lince,
45 yelo, y brafa.
43. DECIMA8.
8Ien pefarä quien me oyere,
viendo q he llorado tanto,
que me alegro agora, y canto,
como el cifne quando muere;
5 crealo quien mal me quiere:
mas fepa quien fe laftima
de quel duro amor me oprima,
que con efte mifmo Ton
pude romper la prifion,
10 y diflmular la lima.
Mas como las efperangas
me eftoruaron la falida,
aunque hermofura lo impida,
rompe por fus affechan^as :
15 las plantas hazen mudangas^
fegun les infiuye el cielo^
no dan flor en medio el yelo,
f79J y la que fe da, fe pierde,
y a la region que es mas verde
20 hazen las aues fu buelo.
En dulce correfpondencia
crece el amor cada dia:
pero en la defcortefia
mengua toda fu potencia:
25 ya fe acab6 mi paciencia,
y el tiempo me defengaiia,
y la razon me acompaüa,
que fiempre vn höbre no deue
contemplar vn corcho leue,
30 como pefcador de cana.
Negarme lo (jue no es mio,
fefiora, no es cafo injufto:
que no tiene ley el gufto,
ni es cautiuo el aluedrio:
35 mas teniendo el pecho frio,
dar a entender que fe arde,
para que llegando tarde
trayga el defengaiio furia;
vengan^a pide efta injuria
40 en el pecho mas cobarde.
Mas ya no foy deffe intento,
[80] por no eftoruar mi fofiego,
que aun las cenizas del fuego
no las ha lleuado el viento:
45 alguno dira que miento,
y que deffos graues males
fiempre quedan las fefiales;
pues fepa vn tal^ q vn defpecho
puede conuertir vn pecho,
50 que fera vnos pedernales.
Ya de la memoria borro
todas las obligaciones,
pues que vueftras finrazones
me dieron cartas de horro:
55 y tal eftoy, que me corro
de que tengays prendas mias :
mas por no tener porfias^
en vueftras manos las dexo,
quäl la culebra el pellejo,
60 para renouar fus dias.
44. LETRILLA.
i|f) Aleritas de Efpana
^SPparad los remos,
para que defcanfe
mi amado prefo.
5 [81] Galeritas nueuas,
que en el mar foberuio
leuantays las olas
de mis penfamientos;
Amorofo
\Vi
pues el viento fopla,
10 nauegad con viento,
Para que defcaDfe
mi amado prefo.
En el agua fria
encendeys mi fuego,
15 que el fuego amorofo
arde entre los yelos ;
pues la vela ayuda,
nauegad fin remos,
Para que defeanfe
20 mi amado prefo.
Plegue a Dios que deys
en peUafcos rezioB,
y en agudas puntas
08 hagays barrenos:
25 y que quebrantadas
08 boluays al puerto,
Para que defeanfe
mi amado prefo.
[82] Comite cruel,
30 pues teneys buen tiempo:
defplegad las velas,
no mateys a ciento,
con vela, y trinquete
yrey8 con contentO;
35 Para que defeanfe
mi amado prefo.
Mirad que 08 nouicio,
no le deys tormento,
y fu8 bragos tiernos
40 no auran fufrimiento:
dad flluo de auifo,
que paren los remos,
Para que defeanfe
mi amado prefo.
45. LETRILLA.
I^Adre, la mi madre,
tyo me he de embarcar,
a la mar, a la mar me lleuan
quien fe va al mar.
5 Vientos a la vela
daran mis fufpiros,
[83] mi cora^on tiros
del mal que rezela:
fera centinela
10 mi ouydado eftremo,
y el deffeo al remo
tengo de echar.
Yo me he de embarcar,
a la mar, a la mar me lleuan
15 quien fe va al mar.
Piloto, y patron
hau de fer mi gufto,
que en efto me ajufto
con ley de aficion:
20 hare embarcacion
de dulces memorias,
porque el flete en glorias
le pueda pagar.
Yo me he de embarcar,
25 a la mar^ a la mar me lleuan
quien fe va al mar.
AI mar que me arrojo,
no le tengo miedo,
porque eftarä quedo,
30 fi yo no le enojo:
y quando me arrojo
[84] en fu blanca efpuma,
me da el bien en fuma
que me puede dar.
35 Yo me he de embarcar^
a la mar, a la mar me lleuan
quien fe va al mar.
^H 1 18 LabeHoto ^^H
^^^^P Pues que mi hermorura
pintado: mas yo confieffo, ^^M
^V fe fugeU a amor,
que lo que ob eftä. roejor, ^^H
^H 4i> no temo rigor,
es vn veftido de azero. ^^B
^^^^ llaueg. Dl elaufura:
Vueftra guarnicion mas rica, ^^B
^^^H y pues mi Ventura
30 ee de foldados efpertoa, ^^M
^^^H tuuo fundamento
0 que bien oa eftarian ^^B
^^^^r de TD atreuimiento,
las mangas de arcabuzeros. 1
^^^ 45 y le fupe v(ar.
Galan ee eftan las armae, H
^^^^L Yq me he de embarrar«
|86]ved; que deffa fuerte pienfo, 1
^^^H a la mar, a la mar Die tletian
35 que el grau fepulcro de Chrifto ■
^^^^1 qiiion fe va al mar.
08 aguarda por Oofredo. H
Si OB vieffen de aquefte modo H
en medio de vn eampo abierto ^^H
^^^^H 46. ROMANCE.
los Efpaiioles, fin duda ^^M
40 les viniera el mundo eftrecho. ■
^^^^^^ Wjr Ii'^tiflo ertaua ¥o retrato
^^^H ^fibiel Hey Felipe tereerOp
Dad que dezir a la fama ^^|
en aquette minifterio, ^^H
^^^H aonde armado le pintaran.
quitareyfle de la boca ^^H
^^^^1 vn pobre foldado viejo.
los Cefarea, y Pompeyos. H
^^^^1 5 Mirauale con vn ojo^
45 A que me derpacharreys vine, ^^H
^^^V (aunque quidera con ciento]
y no hareys mucho en hazerlo: ^^H
^V [85] que vna pelota le hi^o
porque para la oira vida ^^H
^^^^L falte en Frifia del yzquierdo.
medio defpachado vengo. ^^H
^^^V De yn motquetazo tenja
Pjdiendo andamos limorna, ■
^V 10 la piema derecha menos,
50 fanto Rey, por vueftros reynoa H
^H que lleuo (us miembroa pares.
loa que por defenfa fuya H
^^^» y truxo uones fus miembros.
eftamoB Hn carne, y huerfoa. H
^^^H A puro caiToQ de lata,
Pintado, leSor, os hablo: H
^^^^B en q a EfpaiTa truxo em-
porque os hablo Ho porteroa: ■
^^^^ bueltos
55 que por vos no temi lanQae, H
^H 15 papeles de fus feruicios,
y en vueftra guarda laa temo. 1
^H vn organo venia hecho.
LtegÄ en efto vn Alguazil, H
^H Y delpues de euterueeido,
y ecbiMe maoo, diziendo, H
^H Iloro folo con el verlo,
que por vagamundo^ y pobre, ^^M
^H ante el puefto de rodillas,
60 le mandauan echar preTo* ^^^
^H 20 a vozes le dixo aquefto.
|87|Yo lo vi, yo lo lior^, ^W
^^^_^ En Tan Quintiu vueTtro padre,
delito el Ter pobre hizioron: H
^^^H fobre Roma vueftro abuelo,
mirad Rex por vueftra oaufa, H
^^^H en la Naual vuertro tia,
que la del pobre ea la menos« ■
^^^i en mil peligros me vieron.
■
^^K^^ 25 Otras vezes ob fae vifto
1
■^
Amorofo
119 ^M
^^^ 47. ROMANCE.
40
porque me maltratas? ^^H
Que agrauios te faize, ^^|
^H m gloria de mi alma,
que de mi te enfadasF ^^H
que defcuydos tuue, ^^H
^M viua en la memoria^
que mudarte baftanH ^^H
^B muerta en la efperaD^^a.
45
Na era yo tu preoda ^^|
^1 5 Retrato diuino^
en vn tiempo amadaP ^^H
^m del cielo morada,
quien mudo tu gufto, ^^|
^1 defprecio, y afrenta
[89
que de mi te agrauias? ^^|
^m de la edad paffada.
De Uli rar no precias ^^H
^f Angel de mi vida,
fj^t
a quien defpreciara^ ^^H
10 que de glorias tantas
por mirar tus ojos ^^H
^H tu DOmbre enriquezes,
la vida, y el alma. ^^H
^H y enfalgas tu fania.
8i por Ter tan tuyo ^^H
^H Imagen glorioTa^
tienes confiani^a^ ^^H
^V en quien le adelantan
55
que aunque me mattrates, ^^H
^1 15 Tobre todo el mundo
feruire en tu eafa, ^^H
^M dircrecion, y gracia.
Bien fegura puedes ^^H
^H Tratame quäl tuyo,
moftrar tu defgracia, ^^H
^M 0 mi vida acaba:
ftn tcmor que huya ^^H
^1 corta miB delTeos^
()0 de rigor, ni laiTa. ^^|
20 0 mengua tu gracia.
Efclauo loy tuyo, ^^H
[88] Hechura Toy tuya^
tengo a la garganta ^^H
^^ y tu fola baftas
tu argolla, y eadena, ^^H
^B a hazer de vn peeho.
que prende en el alma. ^^H
^m quäl de cera blanda.
Gf)
Ni romper la puedo^ ^^H
^M 25 Haz en mi fortunaf
ni el tiempo la gafta^ ^^H
^B eon moftrar tu cara,
fi oiatarmo quieres, ^^B
^H ferenar las olas
vn efclauo matas. ^^|
^M de mi fuerte amarga«
■
^M Del fol de tus ojos
^m 30 mi vida Te canfa,
48< ROMANCE. ^B
^H n me faltan ellos,
^g^O foy Martiguelo, ^^H
w echado an el valle, ^^H
^H morire fin falta.
^H No apartes feuora
que de mis coftumbres ^^H
^B effas luzeß Tantas^
[90] quiero hazer alarde. ^^|
^B 35 0 junto CDU ellas
5
Dire mis faciones, ^^H
^^ mi viuir aparta.
y mi lindo talle^ ^^H
^H Viua yOf fi viuo,
por quien las muchachae ^^H
^H en fe, que me amas:
fe mueren, y arden. ^^H
^^L maera H muriere,
Say blanco en ertremo, ^^H
120
Laberinto
10 que dudo fe halle
cueruo como yo,
aunque fe bufcarfe.
Tengo lindo caerpo,
y puedo alabarme,
15 que en tierra de enanos
puedo Ter gigaote.
Y mi carantoiia,
que podria pintarfe
para efpantar niuos,
20 quando no callafren.
La freute pequef a^
que uo ay diuifarfe:
las cejas tan juntas
que no ay apartarfe.
25 La boea pequeüa,
que ay hartos pajares,
que fus boquerones
aun no fon tan grandes.
La barba de bobo,
30 que agora me nace,
[91 J fegun es de efpeffa
parece ataharre.
La cintura jufta,
que es gufto mirarme,
35 parezco al dios Baco
quando fue a cafarfe.
Los pies tan pulidos,
que para cal^arme
prueuo mil ^apatos^
40 y ninguno me cabe.
Y acabo con efto
de dezir mi talle,
con que a todas pienfo
de rondar la calle.
45 Y fi al cabo defto
alguna guftare
de mis hinohazones,
venga a defmembrarme.
Porque bien parezca
50 foy en gufto, y talle
tan dulce, que dudo,
que otro tal fe halle.
u
49. ROMANCE.
A del efcriuano,
&la rezien cafada,
[92] con el FrancefiUo
de la cuchillada.
5 La que tiene al rio
vifta, y puerta falfa;
para fer tan mofa,
no es del todo fana.
Como paffo malo
10 defcubrio la hilaza)
y en materia defto
lindos cuentos paffan.
AI marido ayuda
a lleuar la carga,
15 y los aranzeles
tiene ya en eftampa.
El corta las plumas,
y ella las arranca
a los paxarillos,
20 que en fu red enlaza.
El cuelga la fiefta
fu tintero, y oaxa:
y ella da madera
de la que fe labra.
25 Haze el tinta fina
que gaftar en cafa:
y ella en fu efcritorio
de la agena gafta.
El da fe de todo:
30 [93] y ella dk efperan^as
a los pifauerdes,
que le dan la ca^a.
Toma el confefsiones:
y ella las dilata;
35 aunque Ah mil bueltas
la femana fanta.
Amorofo f2i ^^H
^H EI haze preguntas
y tarn bien miichacha, ^^|
^H a loB que declaran:
y con Tu marido ^^H
^V j elia da relpuertas^
80 encuerda guitarras. ^^H
^K 40 y ninguna mala.
El buifca las primas ^^H
^H El d^ tertimonioä:
frefcaa de Alemania: ^^|
^H y ella los leuanta
y etia las terceraB ^^H
^H a la vezindad,
[95] de la tterra^ y rancias. ^^|
^m por cubrir Tub faltaa.
85 El mira las euerdas^ ^^|
^m 45 El fe ya a jujzto
que folas dos hagan: ^^H
^K a feguir fua catifas:
y ella por no farlo ^^|
^M y ella fuera del
haze las que baltan. ^^|
^M da al marido hartas«
T otrdB mil conilaB, ^^|
^m Haze el teftamenios^
90 que el hombre Te calla, ^^|
^M 50 y teftigOB llama:
por tener prefente ^^H
^m y ella, aunqüe (in ellos,
la amiftad paffada. ^^H
^H cumple bien Tub mandaa.
Oh'o la celebre, ^^|
^M El renuDcta teyea,
GODio a la ercriuana, ^^|
H que en el cafo hablan:
95 hafta hazer entre ellaa ■
^B 55 y ella fe iomete
la Irauiefa pata. ^^M
^» a las que le agradan.
^H
. [941 El haze contratOB
^H de firmezas bratiaB:
^^^1
50. LETRILLA. ^M
^V y ella tiene tratos
mj Veten mis penTamientoB ^^|
^^ü bolar pueden, ^^M
^m 60 llenoa de nrndan^as.
^M Toma el jiirameiitos:
que pues tieuan alas ^^H
^1 y ella Iob quebraotd;
bien es que buelen. ^^H
^H fi jnro algun dia
^^1
^H de no Ter bellaca«
5 Vieronte mis ojoB, ^
^M 65 El protefta coftaB,
y luego te dieron ^^H
^m y Diega demaDdaa:
el alma por pago ^^H
^H y etia las concede
de fu atreuimieoto: ^^|
^H a los que laa pagan.
y pues te pagaron ^^|
^M El antea que firme,
10 lo maa que yo pucdo, ^^H
^M 70 los errored falua:
[96J Tubau a tu cielo, ^^M
^H y ella con los fayos
y lleguen a verte: ^^|
^M condena mil almaB.
Que pueB Ileuan alas ^^H
^M Con la del violero,
bien es que buelen* ^^H
^M qud Yiue de cara,
^^H
^m 75 comanica mucho,
15 Suban los fufpiros ^^H
^K y fon como hermanas.
del fuego del pecho, ^^M
^H Ella es de la vida.
que loa ayres rompan ^^H
^1
H ^^^^^^^^B
mnnto
^^H
^^^L eoQ Tu mouimiento:
Las figuras eftremadas, ^^|
^^^^ y pues como fenix
30 de variaa colores llenas, "^^
^^1 20 viuo, y muero entro elloB,
fierapre las pintan morenas, ^J
^^^H Gon dolor eterno
para Ter bien aeabadas: ^H
^^^1 a tu cielo llegoen:
[981
Y puefto que la blancura ^^^
^^^1 Que pues Heuan alas
por mala no fe condena^ ^^|
^^^^ es bten que bueleD.
35
ea menos qua hermofura ^^M
mezclada con Ter morena« ■
^^^p 51. LETRILLA.
52. LIRAS. ^M
^ ^M^ilua contenta, y fegura
^^^B ^( de qiianto puede dar pena
JT^Efpues que de tua ojos ^^M
^ parti, Leüora mia, ^H
^^^H la qua tiene hermofura
^^^P mezclada con Ter tnoretia.
aquel amargo dia ^^|
de todos mis enojos, ^^H
^^^^ 5 Ninguno puede juzgar.
5
por efte inutil luelo ^H
^^B Hoo jtizgao Gon pafBiou,
no he viTto alegre al Fol, ni J
^^^H que las quo morenas Ton
elaro el cielo. ^^|
^^^^ prenden para no loltar:
^M |97| Que auifo, y defemboltura^
Porque fin tu hermofura 1
mis feutidos en calma ^h
^1 10 es lo Que mas encadena:
^^^ y es donde ay Ter hermofura
fiempre tienen el alma ^^M
10
en trifte noche efcura: |
^^^^^^ mezclada con ler moreua,
que a quien tu lux fe niega^ 1
^^^^^ Color blauGo es argumeuto
viue en el polo^ adonde luz no 1
llega. J
^^^f de Ter el fugeto frio^
^■^ ir> y el moreno, de maa brio,
A bordar et Oriente ^^M
^^^L y mejor entendimiento.
el claro fol fe eafuer^a: ^H
^^^H Y con efto fe affegura
15
pero no tiene fuerQa ^
^^^P de embtdiar beldad agena^
mi claro fol aufente:
^n la que tiene hertuorura
199
que (in ti, Cetia mia^
H 2() mezclada con Ter xnorena.
el fol es nocha^ y donda eftAs
es dia.
^M Donayre, gracia, y auifo
^^^ft tienen las morenas beilas,
Si ?oy por alegrarme
^^^1 pues que hizo Dies en ellas
2(> al mar, mas me eDtriftezco: |
^^^P otro Bueuo parayfo:
ü a la tierra ine ofrezco,
^K 25 Y la mayor defuentura
no puede fuftentarma:
^1 de quautas am er ordena,
que mal tan dran fofiego
^^^ es penar por hermofura
en viento la elperan^a, el alma
^^^H de dama, quo no es morena«
en fuego.
^^^^^^^^^^^^^^^^^" ^^^^^^* H
^K M 8i bufco alguna cofa,
que eofeua a Ter graue ^^|
^^^H ^^^ hermoia me parezca,
con iu mouimiento: ^^H
^^^H haze que tue eotrirtezca
[101 J dale dulce alienlo, ^^M
^^^1 el Ter tu mas hermora;
10 que entre piedraa ünm ^^H
^^^^ y afai en lo maa perfeto
a gozar caminas^ ^^H
^^^^ 3<) te conozco, te adoro, y te
y vfano ti bu eines. ^^|
^^^H refpeto.
Sopla maa quedito, ^^|
no la recuerdeB* ^^|
^^^B Si doy el cuerpo al rtieiio,
^H
^^^1 qyien dormira, feüora,
15 Dexa eftar eerradoa ^^|
^^^H teniendo el bien que adora
los hermofos ojos, ^^|
^^^^ en bra^oa de otro dueno?
que tan tos defpojoB ^^H
^^L 35 que quien efto no fientey
tienen ya gauados: ^^H
^^^H ni labe que es amor, ni viiie
que n recordados ^^H
^^^^^1^
20 a loa hombret miran, ^^H
con rayos que tiran ^^H
^m [100] Si duermo; a mi defreo
todo el mundo encienden. ^^H
^B tu vifta reftituyea.
Sopla mas quedito^ ^^H
^M y fi defpierto, huyes
no la recuerdea. ^^|
^K^ 40 adoDde no te veo^
^^1
^^^B y abra^ado del viento
25 Ouarda no defpierte ^^H
^^^H prueuo a etigailar mi proprio
del luefio en que duerme^ ^^|
^^^^^^ pen Tarn ieu t o *
que temo que el verme ^^H
eaurar& mt muerte: ^^H
^^^^^^Ta fe que a morir vengo:
dichofa tal fuerte,, ^^H
^^^B maa puede coDfolarme^
BO venturofa eftreUa^ ^^H
^H 45 que no podraa quitarme
puea niiia tan bella ^^|
^^^K el amor que te tengo:
alentar merece, ^^B
^^^1 que quanto maa me oluidaa,
Sopla mas quedito, ^^H
^^^H^ me uaceo almaa para darme
no la recuerdea. ^^H
^^^^^^
H
^^^V 53. LBTRILLA.
[102] 54. LETRILLA. ^|
^^^^^^ABK^Ieutraa duerme mi niüa^
cvl aueya de matarme^ ^^H
^^ojueloB verdeß; ^^H
^^^^^^HMZefiro alegre^
^^^P fopla mas quedito^
dadme corta vida, ^^H
^^^ HO la recuerdes.
y HO tantas muertes. ^^H
^M 5 Hopla manlo viento
5 Con Tueftra elperanga ^^H
^H al fueijo fuaue.
maa mi gloria crecOi ^^^M
^^H
^H 124 ^^^^^^^^ Laberinto
^■H
^^^K ; tambten feneeo
15 mil lan^as atrauefadaB^ ^^^^|
^^^H la defconfiani^a:
daodole dolor eterno. ^^H
^^^H dichofo el que alcanga
Por vn pecado de amor ^^H
^^^H 10 Ojuelos verdes,
[104
1 metido en el alma, y cuerpo, H
^^^^H dadme corta vida^
he venido a quebrantar H
^^^H y no tantas muertee.
20 todoa loa dies; mandamientos. ^^|
Gq el primer 0 me acuroi ^^H
^^^H AI alma me llegan
que no amo a Dies como deuo ^^B
^^^V de amor los rigores,
porq quiero taoto a vn hdbre, H
^H 15 pues iua disfauores
que maa q a mi vida le quiero. H
^^^^L todo el bien mc niegan:
25
Gn el feguodo, he jurado H
^^^^P mis ajos fe riegan.
.
con mas de mil jurameutoa H
^^^^B Ojueloa verdcB,
de no oluidalle jamas, ^^B
^^^H dadme corta ?ida,
ni lacarle de mi pecho. ^^^^|
^^^^ 2ö y no tantas muertea.
En el tercero me aculb, ^^H
3<)
que quando eftoy en el templo H
^^^H Si el viento os offende^
DO eftoy atenta a ta Miffa^ ■
^^^^ flOS] no OS cegueys del viento;
porque en verle me diuterto. H
^^^_^ pued el contento
Bn el quarto, no he guardado H
^^^^B que mi alma cnciende.
a mtö päd res el refpeto : ^^B
^ 25 la fe me defiende,
35
porque le amo tan loca, ^^M
^^^H Ojuelos verdeB,
que folo a el lo obedezeo. ^^B
^^^H dadme corta vida.
En el quinio, he delTeado H
^^^H j no tantaa muertes.
la muerte a inßnitos neeios, H
que han procurado apartamie H
40 {tmiamor Dor muchosmedios. H
^^^^K 55. ROMANCE.
Puee foya tan difcreto^ padre,
^^^^^^^ 1p A bella Cetiaj quo adora
^^^H A^vn galan a lo moderno,
no ay que dezir en el fextof
puea por lo menos fabreys^
^^^^H por eumptir con Tu paroquia^
que aure tonido deffeos.
^^^H fuefe a vn cierto monarterio.
45
|105J El leptimo no fe paffa
^^^^B 5 Hincada eftä de rodillas
(In tener parte en los yerroa;
^^^H delaote vn padre rupremo,
porque hurto para bablalle
^^^H y a conferrarfo eomien^a;
todoa tos ratoB que puedo.
^^^^1 dePta manera diziendo.
Ya eftamoa en el octauo» ^^f
^^^V Padre; fi de amor fupirtes
f)0
y en efte me confierfo, ^^|
^H 10 en YueftroB ailoa primeros:
qua he mentido muchaa vezes^ V
^^^^ que Ton poeos los que efcapan
porq importa al amor nueftro. ■
^^^H defte tirano ibberuio.
Solamento mi apetito H
^^^H Efcuchad a vna muger^
no ha tocado en el noueno: H
^^^H quo trao dentro a fu pecho
55
porque no ha auido ocadon, H
^^^^^^V Amorofo 125 ^^H
^M nt habla conmigo el precepio.
podra, j Hendo difereta, ^^M
^M El decimo, que be deffeado
amarle de cora9on^ ^^M
^M ioAoB loa bienes a^enoe,
y cumpljr con la conoioncia. ^^H
^m por entregarfelos juuto&;
Ko jure que no ha de querer^ ^^M
^M 60 a quien el alma le ontrego«
30 [107 { aunque agora le parezca : ^^H
H Y el ma^^or mal que yo fiento,
que Ton las mugeros flacas, ^^H
^^K de que^ padre^ me confieffo^
y a la mudanga fugetas. ^^|
^^H es que no ie H teodre
Vn rato que Dies le ptde^ ^^H
^H de amalle arrepentimiento.
hija, el dia de la fiefta, ^^M
^m 65 £n efto fe defmayo.
35 que ehhs quaudo oyes Mi IIa, ^^M
^B pordiendo color^ y aliento
en el facrificio atenta. ^^|
^m en las rofas de Tu cara
Ä loa padres, hija mia, ^^|
^m con el deruaDeeiinieiito*
obedezca con prudencia: ^^H
que no tendra buen fucclTo, ^^H
4ü n lee nicf^a ta obediencia. ^^|
^^^ 56. Re/pueßa.
Loa que iotentan apartarla ^^|
^1 XI 1^^^'^^ Bolued manana^
^B Ä?^que yo penfarö en ello,
de aquefta correfpondeneia, ^^|
le quieren bien, y haze mal^ ^^H
H [t06j y el dja que concertaron,
H la muerte lee deffea« ^^M
^H boluio CelJa al monafteno.
45 No haga por effe deffeo ^^M
^m 5 Pidio por et mifmo padre,
le priuen de aquefta prenda, ^^H
^H y pafore en fu prereDcia,
que ea a loa ojos de Dies ^^|
^H aguardando la ablblucion,
muy agradable, y aceta. ^^H
^m los ojos pueftOB en tiorra.
T que para fu marido ^^|
^M No ea menertor^ hija mia^
50 fe guarde virgen, y entera: ^^H
^1 10 le dize el frayle^ que buelua
no pierda el refpelo a Dios^ ^^|
^H a dezirme los pecados,
dexaudo de Ter donzella. ^^B
^1 que delloa bien fe me acuerda.
No es pecado muy graue ^^B
^M Es el amor natural
burtar los ratoa que pueda ^^M
^m en nuertra naturalesa,
55 por hablar con Tu galan, ^^|
H 15 y para bleu refirtirle
Q de Dioa no huuiero ofenfa. ^^H
H es menefter mucha fuer^a.
|10d] Procure afai Dloa la guarde, ^^|
^1 Pida la fuya a Dioa,
no meutir; y quaudo mieuta, ^^H
^H que no es baPtante la nueftra;
que le Importe hazello, y miro ^^H
^B que es vaüeute el enemigo^
60 que a ninguno eu ello ofenda. ^^H
H^ 2S.) y en nuertra cafa fe enciorra.
Si por dar a fu galau ^^M
^^^K Bieu puede teuer amor
bleues agenos quifieraj ^^H
^^^1 a vn hombre, eon tal «lue Tea
eftara proTpera, y rica, ^^H
^H con fin tan bueno, y tan fanto,
n a mis conTejoa fe allega. ^^H
^B que la ley de Dios no ofenda.
65 Por todos ertoa pecados ^^^H
^B 25 Porque Ileuando efte fin^
diga, hija, en peuitcocia ^^^H
126
Laberioto
aqui, o en quatquiera parto
del rofario vDa tercera.
Digm trea vezea lefuB^
10 mieDtraB que yo la ablueluo,
y HO buelua a pecar jamas:
hagala m\ Dios Tu Herua.
57. LETRILLÄ.
/^Bras fon amores,
^'^querida iograta,
obras fon am o res,
que BO palabraa.
5 Tu8 palabras Ton,
niiia; las que hao dado
rienda a mi cuy dado^
llü9]ftiego al corag-on:
pagar no es razon
10 con folo razooes
las obligaciones^
qu6 tienes al almat
querida ingrata.
Obraa fon amot'eai
15 que DO palabras.
Bufcate el deffeo,
110 paede hallarte:
folo por agradarte
tue lifoDJas creo:
2(1 conmigo peleo,
por irer fi podria
veocer mi porfia
tue promen'as falfas,
querida ingrata.
25 Obraa Ton amorea,
que no palabras.
58. ROMANCE,
Legrate, noche obfcura,
le afligirme cn tus tiiiie-
blas^
y que no ropofe el alma,
y de que el cuerpo no duenna.
5 I llüj Da tormonto al coragoo.
puea la memoria inquietas:
y aeaba coo vn rendido,
fi con los que lo eftan te vegas.
Mueftra todo tu poder,
10 pues te doy franoa licencia:
que al pefo de tu rigor,
bas de ver rai fortaleza.
Efconde effa blanea luna,
cubre tus ciaras eftrellas:
15 que a fe que fi viene el dia,
que otra goze, y otra vea,
Fues que en Narcifa^ y en fus
gracias bellas,
oontemplo el fol, la luna^ y las
eftrellas.
No imagines, noche ingrata,
20 maa que tus efectos fiera,
que no es verdad, q en Nar-
cifa
falten effas excelencias.
Que fu entendimiento es Coli
que fus rayos me penetran:
25 y a f u voluotad, que es luna,
lo mas hello fe fugeta.
Las eftrellas fon fug ojos^
y fu belle cuerpo esfera,
donde la ciencia del alma
30 [inj aumenta mas fu belleza.
äi es verdad, que en effe cielo
fe vean marauillaB nueuas^
cubrej noche» con tu manto
efte cielo que me niegas.
35 Pues que en Narcifa, y en fus
gracias bellas^
oontemplo el fol^ la luna^ y laa
eftrellas.
^^^^^^^^^^^^^F Ämorofo
127
^^H 59. LETRILLA.
De los alamoB
vengo madre,
^^^B ^vengo madre,
de ver como
4U los menea cl ayre.
^^^H de ver como
^^^H los meoea el ayre.
1113]
60 LIRAS.
^H 5 Qua firmeza^ madre mia,
j?|Vlce bien, y teforo,
^^de mis graues cuydados ^^B
^^^K conmigo el amor tendra?
^^^B (i TB arbol fe viene, y va
folo empleo: ^^B
^^^H adonde el viento le guia:
bella imagen que adoro: ^^^B
^^^^ n mil vezes en vn dia
blanco da tira fiempre mi ^^B
^H 10 hojas, y ramas fe mudan,
defteo; ^^B
^H^ las mirmaa teinoD, y dudan
5
efcucha vn poco atenta ^^B
^^^ft Tu efperaDya, y mis verdades.
la cuenta de mis penas tun B
^^^B De los alamoa
(in cuenta. ^^B
^^^B vengo madrOj
^H
^B 15 [112] de Ter como
8i de las dos ertrellas^ ^^B
^^^^ lofi menea el ayre.
que entoldan tu roftro al claro ^^B
eieloj ^^fl
^^^B Su8 oJQs Tod para mi
faltan tales centellas, ^^B
^^^H lenguas q me eftan hablando,
10
que abrararan al pecho mas ^^B
^^^^ con el viento murmuraDdo
de yelo; ^^B
^B^ 20 de que por el me perdi:
porqtie hazes burla, y jucgo B
^^^K todo quanto fuena alli^
las Veras que te cuentan de B
^^^^ es exemplo de mi pona,
mi fuegoP ^^B
aqni mata, y alli ftiena^
^^B
lefufl^ que aguero tan grande.
Qyando, hermofa Talia, V
25 De los alamos
entre el negro nublado deffas ^^B
yeogo madre,
^H
de ver como
15
me amanecio tu dia, ^^B
los nienea el ayre.
[114]
con el arco viftolo de tua ^^B
^^B
Que lealtad, o fundamcnto
fus mattzes mo aduierten ^^B
30 aura que mi fe confirme,
del agua que por ti mis ojos ^^B
n vna hoja que eftä firme
vierten. ^^B
tan prefto la lleua el viento?
^^1
ya no ay fe con juramento :
A tu dichofa viTta ^^B
los mudos lo dizen ya:
20
rendimo: que no ay pecho ^^B
35 todo es viento, y todo eftä
tan de azero, ^^fl
fageto a fiis vendaboles.
que a tus ojos refifta; ^^B
128
Laberinto
te di mi fe, y el cora^on entero :
y dasme por trofeo;
vn, Baftale Ter hombre; no le
oreo.
25 La afioion, mi fefiora,
por Ter pafsioo del alma, es
iouifible :
pero vna fe traydora^
poder difBimularfe, es impof-
fible:
Ton loB ojos criftales;
30 por do fe vaD del alma las
renales.
que te obligara amarme
qui^a el oyr mi pena, y el
ereucharme.
[116] Baftaaa, bella ingrata,
50 del hierro defTas rejas la vio-
lencia :
mas n efta me maltrata,
ta aumentas con defdeneB Tu
inclemencia:
quo pues mi bien do medra,
la reja es hierro, y tus en-
trafias piedra.
Son menrajeroB madoB,
[115] que defcubreo por fenas Iob
fecretOB
del alma, tan agudos,
que fin formar palabras, ni
conoetos,
35 veräSy (i bien los miras,
Ter verdad mis palabras, no
metiras.
Mas ay, querras firena,
que con tu voz el alma me
robafte,
y con vifta ferena,
40 quäl baniifco fiero, me ma-
tafte:
que fi tu voz encanta,
que mates con los ojos no me
efpanta.
Y por cerrar la puerta
al premio que au efpero de
tus manoB,
45 oftäs afpid alerta
cerrando efTos tus ojos inu-
manos:
61. REDONDILLAS,
^A vn buhonero empleado
s>en bigaa oy Tu caudal,
y annque no Ton de criftal,
todas las ha defpachado:
5 para mi le he demandado,
aunque yerdades me diga,
vna higa.
AI neoiO; que le dan pena
todos los agenos danos,
10 que aunque fea de cien anos
alcance vifta tan buena,
que vea la paja en la agena,
y en la fuya no dos vigas,
dos higas.
15 [117] AI galan que le dan
jaque
con vna dama treguada,
y mas bien peloteada,
que la Coruna del Draque:
que fiada del ^umaque
20 le defmienten tres barrigasi
tres higas.
^^^^^^^^^^^^^^^^^f ^^^M
^V AI que pretende nias faluae^
62. KOMANCE. ^H
^H y ceremoDias mayoros^
^^^1
^H que les deuen por reiloree
i|!VQue bonita que cftas^ ^^^|
^^(dixo Mingo a Beaitilla) ^^H
^H 25 a los InfantazcoSj y Aluas^
^H Hendo nacido en las maluas,
Tino valeß man defpierta, ^^H
^H y eriado en lae hortigas,
que Mega^ y Sancba dormidas, ^^H
^^^^ quatro higas.
5 [119] Yo te juro a Tau Bartolo, ^^H
que tienes vna carilla^ ^^M
^^^^ A la viuda de Siqueo,
que a no Ter de nuePtra aldoa^ ^^H
^H 30 que fiendo de regadio.
juzgara fer de laa Ifidias. ^^H
^1 Fe calienta el lecho frio
8on tuB ojoe agraciadoB, ^^H
^H COD rufpiros de deQeo:
10 coiuo Tendaa ercudillas; ^^H
^H pero Ton, a lo que creo,
y tuB cejaB^ y peftaüas ^^H
^H por Eneas Pub fatigaBj
luengaa qual crineg de pia, ^^H
^H 35 ciDco higas.
Tu boquita de chiuela, ^^H
y tus narizeß de chita^ ^^^|
^H AI marido, que ya es llano^
15 cou tuas bueltatjj y altibaxoB» ^^H
^H fm dar vn marauedi,
que de eallejon eliiuina. ^^|
^V que le binche el atmodi
Pues elTa frente de tarro, ^^^|
^H [118] Tu muger cada vcrano;
cofi efias fienes bundidaB, ^^^|
^B 4r» n pienfa que grano a grano
COD uiaB entradas quel raftro, ^^^|
^H fe le hinohau lae hormiga8,
20 y effas moradas mcxillaa. ^^H
^H feye bigaa.
A quien no dara mal rato^ ^^H
n cou quiUotro te mira? ^^H
^H AI que de fedas cargado.
quien por ti no dexara ^^H
^B tal para Cadiz cainioa^
la olla^ que ei\ä vazia? ^^H
^1 45 que a pcnaa Te determina,
25 Matafteme como albarda, ^^^|
^1 n ea yaudera^ o 0 es Toldado :
pero por Ter de pollina, ^|
^H deHa voluotad forgado,
faüaran niis u]atadura8, ^^^H
^^^_ Uorado de fus amigas^
aunque a fe que no fon chicas. ^^H
^^^P Qete higas.
Oefpues que te vi^ y nie vifte ^^H
30 eon tal buerte meloDia^ ^^H
^V 50 AI pobre pelafuftauj
no como Uno luafcaDdO; ^^H
^H que de arrogancias Te paga^
1120] y aodo Ueno de tericia. ^^H
^H y prefenta )a viznaga,
El Fefico no aquillotra ^^H
^H pi>r teftigo del fayfaii,
a encertar mi malatiai ^^^|
^B viendo que las barbae dan
35 aunque oy mirj^ en vu mor> ^^H
^H 55 teftimonio de las migas,
^^H
^H ocho bigas.
mis rebotadaB orinaa. ^^^|
Hizome mucbas pefcudas, ^^H
pero mejor mala ehina ^^H
^^^IW^^^^^^^^^^^I^boriiito ^^^^^^^^^^^^^H
^^^h le aoierte eotre ceja; y ceja,
y publice Te en la villa: ^H
^^^H 40 qye yo que te quiero diga*
que por no eiiru»iar dos cafa«|^l
^^^^^^ Efta mafiaoa parece,
80 dixeron que coDuenia. _^J
^^^^^B €00 do§ fartenes de inigas,
^H
^^^^^H dod hogazae, y vn ialon^
^^^^^" que fe aliuio mi fatiga.
63. LETRILLA. ^M
^^^K^ 45 No pudo paffar de a([ui,
vgr^Na äecha de oro ^^M
W me tiro el amor, M
^^^^^A qua no Tue poca dcrdicha;
^^^^^V coo que perdi el apetlto
[122] ay lefua, que me ha dado 1
^^^^^H hafta cafi medio dia*
en el coragon. ^J
^^^^H Malo ea Ter enamorado,
5 Si libre me hallaua^ ^^M
^^^^^^ 50 que fe afloxa la barriga;
ya cautiuo ekoy\ ^^M
^^^^^- y QO ay burla mas pefada^
pues bufeando Toy ^^H
^^^^^H que quando el mafcar Te ol-
a quien adoraua: ^^M
^^^^^H
el amor me paga ^^M
^^^^^1 Vi que fe murio Pafcual^
10 con tales tormentos, ^^H
^^^^^P y con dezir Ynefilla,
que a mia penramienloa ^^M
^^^V 55 DioB te de faolgan^a buena^
lea d^ el galardon. ■
^^^^K fe VLiio al bayle otro dia.
Ay lefus^ que me ha dado ■
^^^^^H Ohi dezir a mi aguela,
OD el coragoD. ^^m
^^^^^1 que era eu todo muy fabida^.
15 El bien de mi alma ^^M
^^^^ {121] que fiempre en cabega agena
fiempre me aborrece, ^^M
^^^_ 6<j ercarmeutar fe deuta.
ya mi llanto ofrece ^^M
^^^^^ Mucho OS quiero por TaD juco,
tormentoB en calma: ^^M
^^^^H y mucho os deuo ßenita:
lleua amor la palma, ^^M
^^^^^H pero maß me quiero a m!^
20 porque eftoy de fuerte, ^^M
^^^^^V que al ün no tengo dos vidas.
que es vida la muerte ^^M
^^^V 65 Si quereys tnatrimoniar.
por vueftra oeafion. ■
^^^H direfefa a vueftra tia«
Ay leruB» que me ha dado 1
^^^1 que dexu de yr a la haga,
en el coragon, ^^B
^^^1 por mirar vuercrae feruillaa.
^H
^^^B Beoita^ muy vergongofa,
64 KOMANCE. ^M
^^^1 70 como quien a galgoe Hlua,
^^^1 dixo TU n muy repulgado
goErranas de Manganarea,
^^^H entre voae ciertas babillas.
®yo me muero por Ynes,
^^^^^^ Que era vn poca boquiuerdc,
[123] cortefana en el arreo,
^^^^^B fobre las graciae ya dichaa:
labradora en guardar fe.
^^^V 75 y por parecerfe a Mingo,
5 De cuyos ojoa honeftos
^^^^^K que mas que vu buey de-
fe dexö el amor vencer:
^^^^^p
que au D que Tu color ea pardo,
^^^^^B CoDCertofe al tin la boda^
CS maa bello que Aranjuez.
^^^^^^H AtDororu
^T(^^^^i3i ^M
^H Trafsi fe lleua rnis ojoS;
que te vean enlutada^ ^^H
^H 10 pero ya no es menertor:
fi defpues que Fe murio ^^H
^H porque elloa fe vati tras etla^
2ü
no has rezado por Tu alma? ^^H
^H defpues que faben quien es.
De que (Irue el manto a ^^H
^H Cuydados eii d alma cngedra,
^H
^V que DO dexan de afreoer:
de que lae tocas tan largas? ^^H
^M 15 porqiie como Tod fua hijoB,
fi ea todo enigma, que dize, ^^^|
^H quiere que fe empleen bien.
(125
jviuda, que marido agtiarda. ^^^|
^H Embidia pone a los cielos,
25
De que firuen a tu cuello ^^H
^H quando (u hermofura Yen :
Pin deuocion euentas largas^ ^^H
^H porque puede a los jardiuee
n Ueuas baxo vn corpiiTo^ ^^^|
^H 20 bazer rieos con fus piea
por que te alegre^ eon randas? ^^H
^B Celebremos pues zagalee
De que firue la Yafquiua ^^^|
^H cou voz dulce el pecho fiel,
30
con guarnicion negra^ o parda ^^H
^H effe iBitagro del cielo^
Hdq folo para fuuda ^^H
^V y dezid como yo dire.
del faldellin que entrefacas? ^^H
^H 25 Labradora, tu puedes rendir
De que Hrue el chapin uegro, ^^H
^B a ainor,
n eB la plantilla doradaP ^^^|
^H n e) Abri) Ton tue plaiitaB,
35
y de que el ^apato trifte, ^^H
^H tU8 ojo8 el Tel
n es liga^ y media encarnadaP ^^^|
De que Hrue defcolgar ^^H
los tapizes de tu oafa^ ^^H
fi Yas a Tifta de todos ^^^|
H [124] 65. ROMANCE.
^H a voa viuda.
40 de Yu penfamiento colgada? ^^|
^^^_ Vf^Iuda fola de marido,
^^^H w! humilde, y martirizada,
Ue que te (Irue de dia ^^H
cerrar puertas^ y vontanae^ ^^H
^^^^ Dias por falta de recreo,
fi (fio que por fuer^^a fea) ^^H
^H que por delTeo de cafta.
ay de rioche quien las abraP ^^B
^H 5 De que te drue llorar
45 De que drue por la ealle ^^|
^H por el dueno que te falta,
Ileuar la cabega baxa, ^^H
^H fi Itorauas alguu dia
Ueuando la YJfra al fefgo ^^^|
^H porque a morir le tardaua?
por tu gufto atormentada? ^^^|
^H De que el |>erame te ftrue,
De que te Hrue frunzir ^^H
^H 10 n al tin 00 te pefa oada?
50 boca, y ojob quando hablas^ ^^^|
^H que al fiu peia poeo yd muerto
|126|
y a lo beato el lenguage, ^^H
^H que era quando viuo carga.
dar mueftras de pefar falfasy ^^H
^H De que te Tirue rez^ar
De que te Hrue eo la Iglefta ^^H
^H por el dueilo que te lalta^
rezar a vna imageu ranta, ^^H
^H 15 (i rezauafi alguu dia,
55 n tieneB el coragon ^^^|
^H porque a monr fe tardaua?
puefto eti otra, que idolatraBp ^^^|
^H De que le firue al difuato,
De que firue, hcrmana mia? ^^H
132
LaberiDto
pero DO Hrua de nada:
que qniero encubrir tu nöbre,
60 por no defcubrir tus faltas.
Siruate aquefte de auifo,
auoque anifos no to faltan:
yo, el feruidor de tu gurte,
ol Lioenoiado Campana.
66. ROMANCE.
Süqv
A zagala mas hermofa^
lue fu ganado apacienta^
aufente de Mangaoares,
rinde Tu llanto a Pifuerga.
5 Salio a apacentar memorias^
quando el Fol prefta a las
feluas
neos tapizes dorados;
y alfombras de ricas mueftras.
Quando Pifuerga furiofo
10 corria con mayor fuer^a:
[127] porque aumentauan fus aguas
la corriente de fus perias.
Y en el criftal de las aguas
defeubrian dos eftrellas;
15 que dan defde el cielo fuyo
la luz al quarto Planeta.
No Fe paga de fus ojos;
aunque dos foles parezcan:
porque les falta vna nina^
20 de cnyos ojos lo es ella.
Pero quedöfe corrida,
de que Pifuerga le ofende,
pues fne en Manganares blanca
y en fus efpejos morena.
25 Y viendo que murmurauan
las aguas de fu belleza,
por difculpa con las ninfas,
cant5 llorando efta letra.
€
67. LETRILLA.
On el ayre de la fierra
bizeme morena.
Vn ciergo indignado,
a bueltas del fol,
5 qualquier arrebol
[128] dexan eclipfado:
ellos, y el cuydadO;
que mi muerte ordena«
Con el ayre de la fierra
10 bizeme morena.
Si blanoa naci,
y bolui morena,
luto es de la pena
del bien que perdi:
15 que fufriendo aqui
rigoros de aufencia.
Con el ayre de la fierra
hizeme morena.
68. LETRILLA.
^Omped penfamientos
^al ayre futil,
y a mi bella ingrata
mi mal le dezid.
5 De todas fus fenaa
OS quiero adnertir^
que es en forma humana
belle ferafin:
y para fi a cafo
10 [129] fe oluida de mi,
A mi bella ingrata
mi mal le dezid.
Dezidle, que quedo
cerca de morir,
^^M
AmöS!^^^^^^^^^^^^^13^^^^^B
H 15 y de mi mny lexos
con el fol de Tu vifta ^^M
^m defpuea que la vi:
en el prado verde. ^^H
H y aunque refifta,
25 Y ayudaua a cogelle ^^M
H 7 no 08 quiera oyr.
loa blaneoB paiioa ^^M
H A mi belta iograta
el amor que paffea ^^M
H 2Ö Uli mal ]e dezid.
loa verdea pradoa. ^^|
1
[131] Palag per alli, ^H
B Hallareysla en medio
30 dixele burlando^ ^^M
^^^1 de Tu rcrde Abril,
fi querria que ontraffe ^^M
H efparzieDdo rofas,
con ella en el baiTo. ^^M
H clauel; y jazmin:
Dixo vn n gracioro; ^^M
B 25 y aunque os efpante
wo quife acetarlo, ^^M
H el hallarla anH,
B5 trirte, y penfatiuo ^^|
^M A mi bella ingrata
de algtin nueuo engmln. ^^M
H mi mal le dezid.
AI ün efperela; ^^|
^^^M
y die en breue rato ^^M
^^ 69. LETRILLA.
fin a fus tardan^as, ^^M
40 maa no a mia cuydadoa. ^^M
H 3|ml zagala fus pailos
H cßlÄeDxuga, y tuerce,
Y (\iB blaneos paiTos ^^M
enxnga, y tuerce ^H
H con el fol de Tu viUta
con el fol de fu vifta ^^H
flfW] en ol prado verde.
en el prado verde. ^^M
5 Y ayudaua a cogelle
45 Y ayudaua a cogelle ^^M
H loa blancos pauoa
los blancos pafioa ^^H
H el amor que pafiea
el amor que pafiea ^^H
H los verdea prados.
los verdes pradoa. ^^|
^1 Las doradas treu gas
^1
H 10 bordando fus fienes,
70. ROMANCE. ^M
H y a Tu blanco pecho
XJtN loa maa triftea folarea ^H
B regalada nieue.
»vn paftorzillo fin alma, ^H
H Los bragos algados
para contar fua agrauios ^^|
B de Goral, y leche^
tomo la pluma en la mano. ^^|
B^ 15 parece que hizieron
5 [132j Va efcriuiendo dos mil ^^M
^k Junta de fus bienes.
quexaa ^^B
^M Las plantas al agua,
a l'u paflora amada, ^^M
^1 con que la enriquece^
baftantea a derretir ^^B
H temerofa llega
vnas entrauaa de marmoL ^^B
H 20 al pie de vn torrente.
Ya le falta el eoragon, ^^H
^H Y fus blancoB pauos
10 abriendo de nueuo el llanto, ^H
^^ enxuga, y tuerce,
que lagrimaa de amor ^^|
^^^^ 134 ^^^^^^^ ^^^^^^^^^^^^^^^^^B
^^^L ertan en medio del alma.
Ya no quiero mas dezirte,
^^^^^^ Con todo le va diziendo^
que es beiier del mar las
^^^^^^P ay pafiora» ay iBgrata^
aguas,
^^^V 15 que es de la fe^ que me diftes?
55 y de las arenas del
^^^^^H que es de tu anior, y trato?
faber quautos foii Tus graiios.
^^^^^^B Bien me acuerdo^ quo vua vez
Coo efto paro el trifte,
^^^^^^P en amorofaa palabras,
baiiando el papel en lagrimas,
^^^^^^ quexandome yo^ dixirte^
[134] recoftado Te adormio,
^^^H 20 no temieile, y que erperaffc.
6tJ y cantü defpuea fofiaudo,
^^^H No me dieCfen pena zeloe,
^^^^^^ ni [alietTen de mi alma
^^^^^^H leiialeB que declarafren
71. LETRILLA. ^M
^^^^^y que tu a oiro adoraffeB.
^Agales dileretos ^^M
^no fieys de amor, ^^M
^^^V 25 Sin duda que tu, de humilde,
^^^^^^B te hizirte leona braua;
que el mas firme es ayre, ^^H
^^^^^^P pues mis lagrimas de fuego
y el mas bueno es flor. ^M
^^^^^^P enfrian tu euerpo^ y alma.
^H
^^^^^^ Detente ciega efperan^^a,
5 Dexaos de amar, ^^B
^^^H 31) no turbes mas mi euydado,
que todo es engaro, ^^H
^^^H que efperH^a que eftii eo duda,
y de nauegar ^^|
^ ]133] viene a fer martirio largo.
6Q mar tan eftraiio; ^^|
^^^H De que me firue el penfar
que tendreys mal aüo, ^^H
^^^H en tu hermofo retrato,
10 fi abra^i^ays amor: ^^M
^^^H 36 que es fubirme a las eftrellaa,
que el mas firme es ayr^^ ■
^^^^^^L para caer de mas aUo?
y el mas bueno es flon ^^|
^^^^^H Que me ilrue el imaginär
^H
^^^^^H en tu amorofo trato,
^^^^^^ que ÜB efcuchar las Jlrenas
72. ROMANCE, ^B
^^^H 40 para quedarme eneantado?
^ E Tnas enigmaa q traygo 1
^'^bien ciaras, y bie dudofas, 1
^^^H Que nrue quo mi memoria
^^^H Taya tu beldad mirando,
pide la difioicion m
^^^H n es facarmG de la carcel,
vn bombre que las ignora. 1
^^^H para quedarme ahorcadoP
5 Ser vna dama de Corte 1
^^^H 45 Querellofos mueftran fer
deftas que corren agora, 1
^^^^^^L tus penramientos hufanos,
[135] morena qoando amaueee, ■
^^^^^H pues dellos querella das
y blanca de alli a dos boraa* ■
^^^^^^B a quien nunea to hizo agrauio.
Que es coficofaP 1
^^^^^^ Las antiguas amirtadea
1
^^^H 50 dificilmento Te pagan,
10 Teuer vna buena vieja, 1
^^^^K^ aunque las rompan, dizieodo,
pobre ba^ieda^ e hija het^ 1
^^^^^H que todo lo nueuo plaze.
^
mofa ; 1
^ AmoroA]
► ^^^^^^^^^is^^^H
^H Ter Manhernandez ayer,
que en Tua manoa^ y Tu aguja ^^H
^H y de alU a yu idgb dofia Al-
fe encierra fu hazienda toda. ^^|
^H do^a.
50 Y que fiendo la virtud ^^H
^H Teuer galas, y galanes^
la mas eftimada joya^ ^^H
^M 15 labrar cafas, comprar joyas,
oadie por muger la pida, ^^|
^K auer parido vna vez,
por que le faltan eiTotras. ^^^H
^B venderfe por virgen otra.
Que GB collcora? ^^H
^B Que 88 concoraP
^^1
^H
55 [137] Que trayga vna bnena ^^M
^B Teeer hermora muger,
^^1
^M 2C^ (In tener hazienda propria^
negro luto, y blancas tocüs^ ^^H
^H mas de aquAlIa, que eti d
que en vida de Tu maridn ^^H
^H roftro
fue tan libre como agora. ^^H
^H le pufo la gran pintora.
Que no le temiene viuo, ^^H
^B Corner las dos (In traello,
TiO y mucrto eftf^ tan medrofa, ^^H
^B veftir fm que cucfte oofa^
que todas las noches dv ^^H
^1 25 j teDcr lö mag del afio
Orden en no dormir Ibla. ^^H
^H bien baftecida la bolfa.
Que es coneora? ^^H
^H Que es coricofa?
^H
^H Partirfe a vna comifeion
73. LETRILLA. ^|
^H vn buen hobre, y qoudo toroa,
^^H
^M 30 en Tu cafa ballar enferma
j;%^Ve n (by morena, ^^H
^^madre a la fe. ^^H
^H [136] de mal de ba^o a Tu efpofa.
^H Eftarfe vn ano fin verla,
que n foy morenita ^^H
^B y en vna femana folai
yo rae lo parfar^. ^^H
^M qtie la trata fu marido,
^^H
^H 35 parir. y publicar honra.
5 Erta Qii color ^^H
^H Quo es coficora?
morena^ y toftada, ■
^H
es color qneniada H
^H Que pretendan dos cafarre,
del fuego de amor: ^^H
^H que es aueriguada cofa^
toftöme fu ardor ^^H
^H qii6 et vno nacio en Vizcaya,
10 la tez de la cara^ ^^^|
^H 40 y el otro en Canftantinopla.
en la quäl declara ^^H
^K Que por Ter pobre no balle
lo que me abrafe. ^^|
^H el Vizcayno vna nouia,
Que n foy morenita ^^|
^H y halle ciento por Ter rico
yo me lo paffarS. ^^H
^H el fucerfor de Mahoma.
^^H
^H 45 Qne es coricorap
15 [138] Si el color me afea, ^^|
^H
de hermofa prefumO} ^^H
^H Qne fe eüh en Tu encerramieto
porque tizna el humo ^^H
^H la donKella virtnora;
de fu chimenea: ^^H
136
Amorofo
no me Hamen fea,
20 aaoque mas me atizoe^
ßno blanco eifne;
que pluma mad6.
Que fi foy moreoita
yo me lo paffar^.
25 Para mas aiTarme
en Tu llama eterna,
defdo nifSa tierna
quifo perdigarme:
fue efto fenalarme
30 oon Tu clauo; y elTe,
porque amor Fe yiefTe
do agora Fe vö.
Que n Iby morenita,
yo me lo pafTar^.
74. ROMANCE.
EAgamos pazes GapidO;
por amor de Tan ArnaO;
que para yn trifte mancebo
[139J bafta un aiio de lilao.
5 Bafta lo que me has traydo
como pobre Genifao,
de tierra en tierra, jugando
a1 juego de Birlimbao.
üon mas Fortuna, y tormenta^
10 que en medio el golFo vna nao
partiendo por ti mas bierros,
que ay hierros en todo Bilbao.
Siendo de vna ingrata Elena
Argolico Menelao,
15 que mi bonrado penFamiento
no le eftimo en yn cacao.
Quantas yezes remojado
me yi, como bacallao,
limpiando lagrimas triftea
20 con yn lien^ de Bilbao.
Hecho a Fu puerta yn retrato
al yiuo, de yn Galambao,
que con el cebo dezia,
como el gatO; maramao.
25 Y loB niüoB de la eFcnela
me dezian, hola, holao,
ea al loco, ninos; ea,
que eftä loco aquefte bao.
Con dexartO; darte quiFe
30 en Valenciano yn girao,
[140] y pareciome deFpues
Fer de picaros del Qrao.
Si me abraFa mas que el ftiego
del Fanto que tiene el Tao,
35 me abraFe, y luego me yea
como el pece Nioolao.
Que pues tienes mas mn-
dangaB
que el Fon de pie de giaao,
cante, y bayle a Fu alaedrio
40 el Indiano Macacao.
Nunca he tenido contigo
Fola yna hora de Farao,
ni aun he podido hablalla,
aunque he eltado en Alealao.
FIN.
Tabla 137
iB' i'"i TABLA
Bamances.
Agora eftaräs contenta. Nr. 34.
Agradeoido partor. Nr. 7.
A la hermolifsiina Ginthia. Nr. 3.
Alegrate, nocho obfcura. Nr. 58.
AI hamilde Man^anares. Nr. 21.
Amor abfoluto Key. Nr. 36.
BieD penfarä quie me oyere. Nr. 43.
Campo inutil de pizarras. Nr. 18.
CefTad eftrellas del cielo. Nr. 29.
Con la laz del alua hermofa. Nr. 28.
Del real de Man^aoares. Nr. 41.
De vnas enigmas q traygo. Nr. 72.
Dezilde yob noche obfcura. Nr. 14.
DininoB ojos bermoros. Nr. 1.
Dixole, bolaed manana. Nr. 56.
Donde vays mi peDfamieto. Nr. 13.
Echate mofo. Nr. 12.
El fnego que me confume. Nr. 42.
En los mas triftes rdares. Nr. 70.
Efperan^^ae de Cardena. Nr. 8.
Eftaua la Doche. Nr. 24.
HagamoB pazes Cupido. Nr. 74.
Ha vn bubonero empleado. Nr. 61.
[v®] Heriüofjföima Dorida. Nr. 40.
La bella Celia, quo adora. Nr. 55.
La del eforinaoo. Nr. 49.
La zagala mas hermofa. Nr. 66.
Los paftores de Segura. Nr. 25.
Los peda^os de vn retrato. Nr. 19.
Mirando eftaua yn retrato. Nr. 46.
OjoB; cuyas luzes bellas. Nr. 4.
Ojos, puea teneys licencia. Nr. 2.
O que bonita que eftäs. Nr. 62.
Para contarte mis anfias. Nr. 33.
Por la puente luana. Nr. 9.
Segunda yez defterrado. Nr. 35.
Senora, ya eftoy canfado. Nr. 27.
Serrauas de Maufanares. Nr. 64.
S. |61J
110.
. [12]
94.
» [5J
92.
« [109-
126.
. [37]
102.
r, [64]
111.
n [78]
116.
r [32]
100.
n [53]
107.
n [52]
107
« |74]
114.
» [134]
134.
. [24]
98
. [3]
91.
„ [105]
125.
. [22;
97.
» [21]
97.
n [76;
115
n [131]
133
. [14]
95.
n [42]
104.
„ [138
136.
. [116]
128.
» [72]
114.
r, [103
124
» [91
120
. [126]
132.
r, [45]
105.
» [34]
101.
r, [84;
118
« [7]
92
» [<
91.
n [118]
129
n [59]
109.
n [16
95.
» [62]
110.
» [49]
106
«[122]
130.
i;is
Tabla
Nr. 41.
Sobre las blaocas efpumas. Nr. 20.
Vida de mi vida. Nr. 47.
Viuda fola de marido. Nr. 65.
Yo foy Martiguelo. Nr. 48.
Letrilla».
Ariomöfe la niila. Nr. 30.
Ayres de mi aldea. <S. Del real de Manganares.
Buelen mis penfamientos. Nr. 50.
Como retumban las palas. Nr. 23.
Con el ayre de la fierra. Nr. 67.
De los alainos vego madre. Nr. 59.
El eielo me falte morena mia. Nr. 5.
Frefcos ayrezitos. Nr. 15.
[Bl. 2rOJ Galeritas de Efpaua parad. Nr. 44.
Galeritas de Efpaiia fulcan. Nr. 37.
Luzen mas tus ojos. Nr. 32.
Madre, la mi madre. Nr. 45.
Mientras duerme mi oiiia. Nr. 53.
Mi zagala fus pafios. Nr. 69.
No las temo madre. Nr. 22.
Obras fon amores. Nr. 57.
Por llegar a tu torre. Nr. 6.
Que fi foy morena. Nr. 73.
Romerito fiorido. Nr. 16.
Romped penfamientos. Nr. 68.
Si auoys de matarme. Nr. 54.
Si quereys que os enrame. Nr. 26.
Si fus ojos bellos. Nr. 11.
Son tus ojos niila. Nr. 10.
Van(e mis amores. Nr. 38.
Verde Primauera. Nr. 31.
Viua contenta, y fegura. Nr. 51.
Vna flecha de oro. Nr. 63.
Zagales difcretos. Nr. 71.
Liras.
Aqui lloro affentado. Nr. 39.
Defpues quo de tus ojos. Nr. 52.
Dulce bien, y teforo. Nr. 60.
En el campo florido. Nr. 17.
FIN.
(Annierkuugcn und Nachwort folf^cii im näcliHten lieft.)
K. YollmoUer.
S. [35]
101.
. [87]
119.
« [124]
131.
r, [89]
191.
r, WA
108.
n [75]
115.
» [95]
121.
n m
103.
n [127]
132.
r [111]
127.
[9]
93.
« [26]
98.
n [80]
116.
n [67]
11-2.
« [58]
109.
r [82|
117.
r [100]
123.
„ [129]
133.
n [39]
103.
„ [108]
126.
,. [10]
93.
n [137]
135.
. [28]
99.
n [128]
132.
n [102]
123.
n [47]
105.
r, [20]
96.
n [181
%.
n [69]
113.
» [57]
109.
n [96]
122.
r [121]
130.
r 113-IJ
134.
n [70]
113.
. [98|
122.
r |113]
127.
. [30]
100.
Zur Geschichte der Legende vom Purgatorium des
hell, Patricius.
Von
Eil. Mi\\l
I
I. Mittlieiliingeii aus Haudseliriften.
Vorbemerkungen. Die Qeschiclite der Legende vom Purga-
toriam des h. Patricius ist eine sehr verwickelte. Ich habe mich ur-
sprünglich nur 80 weit mit ihr beschäftigen wollen, als ea für den Zweck
der üerausgabe des franzÖHiaohen Textes der Marie de France noth-
w^endig schien; ich bio indessen, wie es ja leicht vorkommen kann,
immer tiefer in die Sache hineingeführt worden , so dass mir das Ma-
terial zuletzt ins Ungemessene anzusehwellen drohte. Da brachten
verschiedene äussere Umstände Störungen; die Arbeit blieb längere Zeit
liegen und ehe ich wieder zu ihr zurückkehren konnte, erschien die
Schrift von Eckleben V). die eich als den ersten Theil einer umfassen-
den Untersuchung über die Legende und ihre Geschichte darstellt
Solche Konkurrenzen sind natürlich in der Regel sehr unwillkommen
ttod auch in diesem Falle trifft dies in sofern zu, als mir Herr Eck-
leben manche meiner Resultate vorweggenommen hat. Allein im Ganzen
ist der Nachtheil für mich nicht gross; denn einmal ist meine Unab-
hängigkeit von Eckleben schon dadurch sicher gestellt^ dass die Ver-
öffentlichung einiger Hauptresnltate meiner Unteröuchung gleichzeitig
mit dem Erscheinen von E.'a Schrift, oder noch etwas früher erfolgte (das
Doppelheft Nr. 2 3 des IX. Bandes der Zeitschr, f. rom. Philologie wurde
im Herbst 1885 ausgegeben und ungefähr um die nämliche Zeit erschien
auch die Arbeit Eckleben's). Sodann aber ist der Zweck, den E, ter-
1) Die älteste Schfldenmg vom Fegfeuer des heil. Patricius von Dr. Selmar
Eckleben, Halle 1885.
K«lliftcil>rlii» FomchuQft«)!) VI« "^Q
140
Ed. Mall
folgt, ein anderer, als der meine, und so kommt es, dasa, wenn wir
auch oft zusammefitreffen müssen, unsere Wege sich doch auch vielfach
scheiden. Der Stoff ist eben ein so reicher und bietet der Untersuchuug
80 viele Aufgaben, dass auch für mehrere Arbeiter hinreichend zu thun
bleibt. Es konnte daher, al« nach dem Erscheinen meines Aufsatzes
Herr Dr. Eckleben sich an mich wandte, kein© Schwierigkeit haben,
eine Einigung über eioeTheiluDg unserer weiteren Arbeiten zu erzielen.
Demgemäss gedenke ich zunächtst denjenigen Theil meiner Materialien
und Untersuchungen, den ich für meine speciellen Zwecke brauche, zu
veröffentlichen und dann später soviel von dem Uebrigen folgen zu
lassen, als zweckmässig scheint, sei es um Eckleben's Resultate zu ver-
vollständigen, oder zu berichtigen, sei es um gewisse Punkte festzu-
stellen, die für die weitere Forschung von Wichtigkeit sind. Wenn ich
sonach auf E/a Schrift noch apeeieller zurückzukommen vorhabe, so
muss ich doch schon hier im Allgemeinen Stellung zu ihr nehmen, lind
da kann ich denn kurz erklären^ dass die Schrift, von meinem Stand-
punkt aus beurthdlt, trotz einigen Mängeln als eine recht tüchtige Ar-
beit bezeichnet werden mnas, und dass sie, wie schon angedeutet, io
vielen wesentlichen Punkten zu Ergebnissen gelangt, die mit den meinigen
entweder völlig oder annähernd zusammentreffen. Einen erheblichen
Fehler hat E. allerdings begangen, Er mag für ihn vielleicht nicht zu
vermeiden gewesen sein ; ich muss ihn aber hier berühren, weil er für
das Verhältniss des Verfassers zu mir besonders bezeichnend ist. E.
hat mit der Schrift des Henricus Saltereiensis gearbeitet ohne sich vor-
her über die Ueberlieferung des Textes hinreichend orientirt zu haben*
Was das für Nachtheile, wenigstens für einzelne Partien seiner Arbeit,
zur Folge gehabt hat, wird z. Th schon durch diese Publikation klar
werden; Anderes mag später berührt werden.
Damit komme ich auf den Zweck und den Plan der vorliegenden
Veröffentlichung. Für mich handelt es sich hauptsächlich um zwei
Punkte: 1) Ermittelung der Quelle ^ aus der Marie geschöpft hat, und
2) Bestimmung der Abfaasungszeit dieser Quellenschrift, um ein Datum
für die Lebenszeit jener Schriftstellerin zu gewinnen. Den zweiten
Punkt lasse ich hier vorläufig bei Seite aus Gründen, die, so weit sie
sich nicht von selbst verstehen^ spater hervortreten werden. Was aber
die Quellenfrage angeht, so wusste man zwar seit langer Zeit, daas
Marie nach dem Werke eines Mönches, der Henricus Saltereiensis ge-
nannt wird, gearbeitet haben müsse; allein damit war Niemanden viel
geholfen, da, abgesehen von anderen Punkten, schon aus dem bisher
gedruckten Material zu ersehen ist, dass das Werk dieses Mönches in
verschiedenen Veraionen auf uns gekommen ist^ und dass keiner der
Zur Geschichte der Legende vom Pur^atoriuiu dea heil. Patncius 141
gednickten Texte ^) genao genug mit dera Mariens ubereinstimnit, um
als ihre Quelle gelten zu können. Diese bleibt also immer noch ge-
nauer zu bftstimmen^ und der sicherste Weg, um das zu erreichen, ist
natürlich der der Durchforschung der handschrift liehen Ueberlieferung
des lateinischen Textes. Diese Arbeit ist zudem auch für die Klar-
stellung des zweiten Punktes nöthig, weil bei der Bestimmung der Ent-
stehungszeit der Scbrift auch die in dertjelben vorkommenden Angaben
und Anspielungen auf bestimmte Personen^ Schriften und sonstige Ver-
hältnisse berücksichtigt werden müssen^ und es ja möglich wäre^ dass
die in Hetracht kommenden Stellen für spätere Zusätze erklärt werden
müssten und somit ihre Beweiskraft verlieren würden. Auch hier fällt
meine Aufgabe zu einem beträchtlichen Theile mit der von Eckleben
zusammen; doch ist bei mir die Möglichkeit gegeben^ die Untersuchung
der lateinischen Texte abzubrechen, sobald ea gelingt^ einmal die Quelle
Mariens zu finden, und dann ein ausreichend begrlindetes ürtheil über
die Beglaubigung jener Beweisstellen zu gewinnen. Ich habe nun die
Handschriften nur zum Theil untersucht; nämlich nur die in London
befindlichen und zwei, die auf dem Kontinent aufbewahrt werden* Aber
schon die Untersuchung dieses Materials hat soviel ergeben, dass ich
nicht nur für meine Zwecke damit ausreiche, sondern auch noch einen
Ueberblick über die weitere Geschichte des Textes gewonnen habe,
der, obwohl für mich nicht absolut erforderlich, doch immerhin von
Werth ist und ausserdem einem Herausgeber des Qesammttextes seine
Aufgabe um ein Erhebliches erleichtern kann. Ich habe nämlich u. A,
folgende Punkte feststellen können:
1) Keine einzige Hb., aus der bisher Stellen bekannt gemacht
worden sind, und noch viel weniger die Drucke des ganzen Werkes
oder von Theilen desselben bieten den ursprünglichen Text der Schrift.
2) Vielmehr zerfallen alle diese Textgestalten in drei Gruppen, die
von sehr ungleichem Werthe sind, aber sämmtlich auf eine gemeinsame
Quelle (x) zurückgehen, in welcher der Urtext schon eine ziemlich tief-
greifende Umarbeitung erfahren hatte.
3) Wir besitzen aber glücklicher Weise einen bemerkenswerth gut
erhaltenen Repräsentanten des Urtexts in einer Hs*, vgn der bisher
noch Nichts weiter bekannt war, als dass sie existiert. Diese Hs, be-
findet eich nicht etwa da, wo man sie am ehesten suchen würde ^ in
England, sondern in — Bamberg, ein Umstand^ der es vielleicht er-
klärt, dasa diese älteste Fassung der Legende bisher unbekannt ge-
1) Am wenigsten der von Meaflingham (Florllegiüm etc. 1624 ^ s. Eckleben
S. 20), der willklirlicb ans verschiedenen Versionon Kusaiumeugestcltt ist
10*
Ed, Mall
blieben iBi Ich kann nun zwar, wie schon aus dem oben GeBägten
folgt, nicht entscheiden, ob diese Hs, der einzige erhaltene Repräaen-
tantdea Urtextes ist; aber so, wie sie ist, hat sie für meine Zwecke eo
grosaen Werth, daaa ich kein Bedenken trage, sie zu veröffentlichen.
Dies wird auch das beste Mittel sein, um die Entdeckung anderer Hss.
von gleicher oder ähnlicher Güte^ wenn solche erhalten sein sollten, zu
erleichtern* Nebenbei will ich schon hier darauf aufmerksam machen,
dass diese Hs. die einzige mir bekannte lateinische ist, welche die ur-
sprüngliche Zahl der Rathgeber Owein'a in der Halle, nämlich zwölf,
erhalten hat (die in Kölbing'a Engl.^ übergegangen ist, n, seinen Auf-
satz in Engl. Studien, I 69 )j und dass nach dem Zeugniss dieser Ha.
der Urtext von den in anderen Versionen und auch bei Marie am
Schluss erwähnten beiden irischen Äebten und von dem Bischof Floren-
tian sammt seinem redseligen Kaplan Nichts wnsste bezw. weiss^ ein
Punkt^ dessen Bedeutsanikeit für die Geschichte der Legende Jedem
und ganz besonders Herrn Eckleben sofort einleuchten wird»
4) Endlich hat sich unter den von mir untersuchten Hss, eine ge-
funden, die zwar nicht die direkte Quelle der Marie ist, dieser aber
sehr nahe kommt und in Verbindung mit der Bamberger Hs. (die ich
mit A bezeichne) sie ziemlich entbehrlich macht. Es ist diea die Lon-
doner Hs. Ärundel 292 (verzeichnet von Th, Duffiis Hardy, Descript.
Catalogue I, 1, S»76; ich bezeichne sie mit K)* Die Hs. ist schon von
Eolbing (Engl. Stud. I 58) angezogen, aber wenig benutzt worden, offen-
bar weil ihre Stellung in der UeberlieferuDg nicht richtig beurtheÜt wer-
den konnte, solange der Text von A nicht bekannt war. Auch hier gilt
das eben bezüglich A Gesagte: die Publikation dieser Hs. wird die
Auffindung der wirklichen Vorlage Marlene , wenn sie zufallig erhalten
sein sollte, am ehesten ermöglichen. Von weiterem Suchen nach derselben
habe ich abgesehen, da ein Erfolg desselben nicht eben wahrscheinlich
war und man für die Herausgabe und Beurtheilung des französischen
Textes mit den beiden Hss. A und K so gut wie völlig auskommen kann.
Ich gebe daher hier den Text von A und den von K uod von Colgan
(Triadia thaumaturgae etc., Lovan. 1647^ s. Eolbing ebd.. Eckleben S. 13).
Erstere Hs. habe ich selbst abgeschrieben. Dagegen musste ich mich
in Bezug auf die Londoner Hs, {K) aus äusseren Gründen mit einer
Kollation derselben mit dem Drucke Colgan'a begnügen. Ich ver-
danke diese Herrn Dr. Stürzinger^ der wahrend seines Aufenthalts in
London im J* 1881 die Güte hatte, sie für mich vorzunehmen. Der
Umstand, dass K mit Colgan verglichen werden musste, hat allerdings
eine Unbequemlichkeit im Gefolge. K steht der Bamberger Us, be-
deutend näher, als jenem Drucke, und so wäre es denn an sich rationeller
Zur Gesehiehte der Legende vom Purgataritim des beil. Patricius 145
gewesen, K mit A zu vergleichen und den CoIgan'Bchen Text, der ja
im Einzelnen ohne Autorität ist, wegzulassen* Dazu konnte ich mich
aber nicht entschlieasen. Eine Umwandlung der Kollation von K mit
dem Druck in eine solche von K mit A wäre sicher eine Quelle zahl-
reicher Fehler geworden, und dann dürfte es auch kein Schade sein,
dase dieser Text noch einmal gedruckt wird; das Buch von Colgan
ist sehr selten und seine Version der Legende liegt vielen Arbeiten
ober diese zu Grunde.
Dass einer künftigen kritischen Ausgabe durch die folgenden Ab-
^drücke in nachtheiliger Weise vorgegriffen werde ; ist mir nicht wahr-
'scheinlich; denn einmal halte ich es für sicher, dass auch eine kritische
Ausgabe den Text in mehreren Gestalten wird bieten müssen^ und
dann fragt es sich sehr, ob selbst in diesem Falle das vorliegende
Material gerade in der Gestalt zur Veröffentlichung kommen wird, in
der ich es brauche.
Ich kann diese Vorbemerkungen nicht achliessen, ohne den Ver-
waltungen der Bibliotheken von Bamberg, Basel, Göttingen und München
meioen verbindlichen Dank abzustatten für die Liberalität, mit der sie
e% mir ermöglichten, Handschriften und seltene Drucke hier in Würz-
burg zu benutzen.
Anm. üeber die Art, wie ich die Texte abdrucke, a. später.
Text der Baiiiberger H§. £
VII 59 (A).
De Pupgatorio S. Patritij (von
moderner Hand).
[fol. 104] Patri suo preoptato in
Christo domino, abbati de Sartis,
frater H., monachorum mioimus,
cum continua salute obediencie
munua. lussistis, pater venerande,
ut scriptum vobis mitterein, quod
de purgatorio in vestra rotnti pre
sencia. Quod quidem et (//es eo,
Hs. Z) libencius aggredior, quo ad
id explendum paternitatis vestre
inssione instaneius compcllor. Li-
cet enim vtilitatem multorum per
[ie venire desiderem, non talia
aen nisi iussus presumerem.
Text Colgau's,
Patri sno in Christo praeoptato
Domiiio H., Abbati de Sartis, frater
H., Monachonim minimus, continua
salute, Patri flJius, munus obe-
dientiae.
[8.2731 [I]Vssi8ti8, Pater Vcno-
rande, ut scriptum vobis mittercm,
quod de Purgatorio in vestra me
retuli audisse praescntia: quod
5 quidem eolibentius aggredlor^quod
ad id implondom Paternitatis ve-
atrae iussione instantius compollor-
Licet enim utilitatem multorum
per me perveuire desiderarem,
10 vestnim vero minime lateat Par-
ternitatem nunquam me legisae
144
Ed. Ifall
Vestram voro noD lateat paterni-
tatem, nunquam me legisse uel
audisse quicquam^ vndo in timore
dei et amoro tantum proficerem.
Et quoüiara papam Gregorium le-
gimua multa dixiase de hiJ9, que
erga animas fiant terrenis exutas
et corporali (sir) plurima Darra-
tioD© propoatiiese, ut ex {lies: et)
tristibu» animoB negligeticium ter-
reat, (et zu ergänzen? fehlt Ms.)
letie iustonim affectua ad deuo-
tionem iDflammaret; fiducialiuB
quod iubetis ad profectiim sim-
plicium proferam, Id raultis exem-
plis, que proponit, ad exitum aoi-
marum angelorum bonorum siue
malorum preaenciam adeeae dicit,
qui animas pro meritis nel ad tor-
menta pertrahant [foL WA vöo,J,
tiel ad requiem perducaot. 8ed
ipsaa animaa adhtie in corpore po-
sitas ante exitum molta aliquando
de hijsj que Ventura sunt super
eaSf Biue ex reapouBione eonacien-
cie interioris, siue per reuetationes
exteriuB factas, prescise (sk) fa-
tetur* Baptaa eciam et iteruni ad
Corpora reductas , uisionos quas-
dam et reuelationea eibi facCas
dicit narraaae, siue de tormentia
impiorum^ aiue de gaudija iuato-
rum; et in hija tarnen nichil niai
corporale uel corporalibue simile
recitasae: flumina^flammae, pontea,
claases, d om oa, n emora, prata, flores ,
homines uigroa uel alboa et cetera,
qualia in hoc mundo aolent uel
ad gaudium amari, uel ad tormen-
tum timeri. Sed quoque corporibua
aolutas mauibuB trabi, pedibua de-
quidquam, unde in timore ©t
amore Dei tantum proficerem; et
quoniara B. Papam Gregorium legi-
15 mua multa dixisae de hia, quae
erga animaa fiunt, terrenis exutaa
corporibua, narratione plurima pro-
posuisae^ ut et triatibua negligea«!
tium auimoB terreret; et laetifl
20 iustorum affectum ad devotionem'
inflamraaret; fiducialius.quod iubea,
ad profectuin simplicium perfeiam.
In multia enim exetnplis, quae pro-
ponit, ad exitum ammarum, An-
25 geloium bonoruui, ßive malorum
praeaentiani adeaae dicit; qui ani-
maa pro meritia vel ad tormenta
pertrahant, vel ad requiem perdu-
cant. Sed et ipaas animaa, adhuc
30 in corpore poaitaa, ante exitum
multii aliquando de hia. quae Ven-
tura Btiut auper eas, aive ex res
ponsione conacientiae interiori, sive
per revelatioues factaa, praeaciase
35 fatetur. Raptaa etiam^ et iterum
ad Corpora reductaa, vieionea quaa-
dam et revelationee aibi factaa
narrare dicit, sive de tormentia
impiorum, aivo de gaudiia iuato-
40 rum: et in hia tarnen nihil niai
corporale, vel corporalibua simile
recitaase^ flumina, flammaa^ pon-
tes, navea, domoa, nemora, prats
Eorea, hominea nigroa et caudidos
45 et caeteni, qualia in hoc mundo
aolent ve) ad gaudium amari, vel
ad tormentum timeri; ae quoquo
aolutaa corporibua mauibua trahi.
Zur Geachicbte der Legende vom Furgatorlum dea heil. PatriciuÄ 145
duci^ collo euBpeodi, flagellari,
precipitari et alia muka huius-
modi, que nostre repugnant mi-
nime narrationi.
Notum est autem muttoa mul-
tociens quesisae^ qualiter aoime a
corporibus exeant, quo pergant,
quid inuenient, quid percipiant, uel
quid eustineant; que quia nobis
abscondita magis nobia sunt ti-
inenda, quam querenda. Quis enim
onquam cum securitate in iucerto
perrc*xit itinere ? Hoc vero omiiibus
certum est, [fol. 105] quod vitam
booam mors mala doo sequitur;
et licet usque ad mortem maneat
meritum et post mortem reddatur
premium, pena tarnen pü6t mortem
eaee dicitur, que purgatoria voca
tur, in qua hij, qui in vita cum
aliquibus culpiä, mi'ti {Hes: iusü)
tarnen et ad vitam predeetinati
oternam oxtiterunt, ad tempue pro
eia cruciabuntur et (sie) purgon-
tur Vnde et quemadmodum a deo
corporaleö pene dictinturpreparari,
ita ipsia penis loca corpi^ralia, in
quibuB sint, dieuntur esee disHncta,
Creduntur tarnen tormenta maxi-
ma, ad que culpa deürsum premit^
in ymu esse et loca mbi habere;
maxima veru gatidia^ ad que per
tusticiani sursum asccnditur, in
fiummo ; media autem bona et mala
in medio: que {sie) huio videtur
congruere narrationi. Et quod
infernus subtus terram^ uel infra
torre concauitatem, quasi carcer
et ergastulum teoebrarum a qui-
busdam esse creditur^ narratione
lata nee minue aseeritur^ et quod
pedibua duct, collo Buspendi^ fla-
50 gellari, praecipitari, etmultabuius-
modi* quae oalurae minirae re-
pugnant, narrat {sie).
Kotnm est autem multos multo*
tteB quaesisae qualiter animae eor-
55 )>onbu8 exeant, quo pergant, quid
inveniaot, quid percipiant, quidve
sustineant; quae, quia nobis sunt
abscondita, magis nobis suut
timenda, quam quaerenda. Quis
60 enim, inquam, cum securitate in-
viso perrexit itinere? Hoc voro
oranibua certum habetur, quod vi-
tam bouam mors mala non sequi-
tur* et licet usque ad mortem raa-
65 neat meritum, et post mortem red-
datur praemium; poena tarnen post
mortt?m esse dicitur, quae purga-
toria dicitur, in qua hi, qui in hac
vita in quibuadam culpis iusti ta-
70 men^ et ad vitam aeteruam prae-
destinatt , vixerunt; ad tempus
cruciabuntur» ut purgentur, Unde
quemadmodum a Deo corpora-
les poenae dieuntur praeparatae,
75 ita ipsis poenis loca corporalia,
in quibuB Bunt^ dieuntur esse
distineta. Creduntur tarnen tor-
menta maxima» ad quae culpa
deorsum premit, in imo esse; maxi-
80 ma vero gaudia, ad quae sursum
per lustiHam asceoditur, in summo :
in medio autem bona et mala:
quod et huio videtur congruere nar-
rationi ; et quod infimus {sie) subtus
85 terram^ vel intra terrae concavi-
tatem, quasi carcer et ergastulum
tenebrarura, a quibusdam {nie) nar-
ratione ista nihilominus asseritur:
14B
Ed. Mall
paradistts in Oriente et terra sie et quud paradieus in Oriente^ et in
{sie) Darratio ostendit, vbi fidelimn terra Syr, narratio ista ostendit,
anime a ponis purgatorijs liberate ubi fideliutn animae a poenis
dicuntor aliquamdiu morari iocun- [S, 274J purgatoriie liberatae dicun-
de. Dielt vero beatua Augugtioue, iK) tur aliquandiu commorari iacuade
animas defunctorum usque ad ul~ Dicit vero B. Augustinus animaB'
timam resurrectionem abditis re- defunctorum post mortem usque ad
ceptaculis coQtineri, eicut vnaque- ultimam reaurreetionem, ab arctis
quö digna eat, uel in requie, uel (sie) receptaculis sicut una, quae
in erumpna. Quod [fol 105 vöo] 1*5 dignaeat, velpoena, vel aerumna*)*
vero et beatus Augustinus et bea- Quod vero BeatUB Augustinus, et
tue Gregoriua corparcoa spiritus B. Gregorius^ spiritura dicuot pDena
dicunt corporalibus ignibus poase corporalia ignia cruciari, ista viden-
cruciari, narratio eciani ista hoc tur affirmari narratione: in poena
videtur affirmare. In pena vero 100 vero purgateria, qua poet exitum
purgatoria, qua post exitum pur- purgantur electi, certum est alios
gantur electi^ eertum est alios plus aliis plua minusve pro meritis cru-
minuaue alios {sie) pro meritis tor- ciari , quae quidem ab hoznioibaa
queri: que quidem ab hominibus non possunt defJniri , quoniam ab
non posBunt diffiniri^ quia ab eis 105 ipsis minime poseuntsciri: ab eis
non poBsunt sciri* Ab eis tarnen, tarnen, quorum animae a corpori-
quorum anime a corporibus exeunt bua exeunt et iterum Deo iubente
et iterum deo uolente ad corpora ad corpora redeunt, signa quae-
redeunt, signa quadam corporali- dam corporalibua similia, ad de-
bus similia ad demoostrationem 110 monstrationem spiritualium nun-
spiritualium nunciantur ; quia niai tiantur: quae nisi in talibus et
in talibus et per talia animiibus per talia ab animabua corporibus
corporibus exutis induerentur(.^iV), exutis viderentur, nuUo modo ab
nutlo modo ab eisdem ad corpora eisdem ad corpora roversis, in cor-
reuersis, in corpore viuentibus^ et llOporo viventibus et corporalia tan-
corpora (sie) tantum scientibus, tum scientibua inlimarentur, Unde
dicerentur. Vnde et in hac oar- et in hac narratione a corporali
ratione a corporali et mortali ho- et mortali homine spiritualia di*
mine spiritualia dicuntur videri, cuntur viderij quasi in forma et
quasi in corporali forma et specie, 120 specie corporali, Quis vero eam
Quis uero michi eam retülerit, et mihi rotulit , et quo modo eam
quomodo ille ea agnouerit, in
fine narrationiß indicabo. Quam
quidem narrationem, si bene me-
mini» ita exorsua est.
agnovit, in tine narrationis indi-
cabo; quam quidem (ai bene mc-
miui) ita exoraua est
i) ^D^est alkitiid**, EandnoU Valgan^e,
Zur Gewhiehte der Legende vom Pur^jatorium des heil. Patricius 147
Dlcitnr magnus pater eanctuB
Patricius a primo eecundus dam
in Hybernia verbum dei predicauit
atque miraculis gloriosiß chorus-
caret; etuduit bestiales hoininum
illiuB [fol. Iü6] patrie animos ter-
rore tormentorura infernalium a
malö reuocare et paradisi gau-
diorum promissione in bono fir-
mare* Cum igitur huiua gentis
beetialitatem vellet et terrore tor-
mentorum infernalium et amure
gaudiorum paradiai aucrtere et
eueUere, dicebant ad ChriBtum se
Dunquam reuersüros, nee pro mira-
cnlie, que videbant ab eo fieri,
{Lücke in Ä; s.Colg*) nisi aliquis
Incipit Narratio.
I. Igitur Magnus 8. Patricius, qui
a primo est secundus, qui dum
in Hibernia verbura Dei praedi-
caretf atque DiiracullB glorioBUa
5 coruBCnret, studuifc infideles ho-
minum illius patriae animos terrore
tormentorum infernalium a raalo
revocare et paradisi gaudiorum
promisfiione in hima confirmare;
10 dicebant, ad Christum nuncjuam
ae conversuros, nee pro miraculie^
qnae videbant per eum lieri, nee
per eiuB praedicationem^ nisi ali-
Varianten von K {der Prolog Jehli der HatuhcHriß), I, 1 Igiturl Di-
citur 4 atqüe] a quo gloriosua] gloriost« 5 infideles] beslialea
9 in bono conf.] in bonum firinare. Eos uero inquid rela(or horiim bestiales
csae, ueraciter et ipae comperi (röpi Ma.). Qüi Qm (idc) cum in patria iUa
fui, acceasit ad me ante paacha uir quidam cano capite ac ducrepita etate
dtcena ae corpus ehristi DUDctinaui percepiaae et in illo die proximü pasche illuü
oelle dnacipere. Et quoniam uidebat me mouacbuiD et aacerdotem eaaet niibi per
ooDfeMiODem uitam auam uelle Dianifeatare, quatinua ad tantum sacramentiim ae-
curioa posaet accedere. Et quouiam patrie illiiis liDguam miniioe sciuimui, ioter-
pretem mihi adhlbeiia eiiia coDfeasioiieiu recepi. Qui cuiu mihi cUD€tä üixiaBet,
lue dicere iioluieaet, et de bomicidio iiitiicionem non fecisaet, ipaum ioterpreteiii ♦)
ioterroj^aui, si uoquam occidiaaet homioem. Hf spondit hoiDo, neacire ae pro carte,
ai pturea quam quiuque hominea tantum uccidisset. Multoa ueru ase ha. uulüeratoa
eaae aase mit, de quihua neaciret^ ai tnde obieriitit an dod. ha dixit paruipendena
et qaati inuocena aatia esaet. Nüaciuit enlm bomicidium dampaabilo eaae pe<.^catnm.
Cui cam dicerem, grauiasimum ease peccatum hoc et tali facto creatorem auurn
dampaabiliter offrudiaae. qulcquid illi pro peiiitencia intuDgeremi grataoter aus-
oiperet et abaque ulla retracciotie perficeret {das reg. Verbum fehlt}. Dabeot eninj
hoc qu&ai naturaliter bomioea illtua patrie^ ut aicut auat alieriua gentia haminibus
per ig-noranciam ad malnui prouiorea, aic dam ae errare cog^noueriut, promciorea et
ttabiliures aunt ad peniteiidum. Hec idee dlxi^ ut eorum osteoilerem beatialitatem.
Qttiai genlem cuui beatua, ut predixi, patritiug uuluiasot et terrore mfernalium
toriDentoram et amore gaudforutn paradiai auertere et aiiellere (diceh. etc) 12 per
eum] ab eo aec . . . praedic. fehlt aliqui] aliqni»
*) »IC; 8« auch Kölbiog, Engl 8tud. [ 63.
148
Ed. Mall
eorum et tormenta illa malorum
et gandia bonomm passet intueri,
quafenuB rebus visia certkires fie-
rcnt, quam promifisis. Beatus vero
Fatriciuö deo deuotus et a deo
öatiö diloctus deuotior eciam pro
aalute pojmli vigilija, jeiunija et
orationibue atque atijs bonie operi-
bii8 ineistebat Et qiiidem dum
talibus pro salute populi inten-
deret bonie operibus, pius dominus
IheöUö Christus ei uisibiliter, sicut
sepiuB fecerat, apparuit, textum
ewangeliorum et baculum vnum
dedit^ que hucusquo in Hybernia
pro magnis ac precioais reliquijs,
ut iustum est; habentur. Bacillus
vero ille pro eo^ qued illum saucta
8U0 dominus Ihesus ChriBtiis dedit
baculus eßtlhe8U3(«/r) vocatue. De
hiJR eciam in vita eancti. Malachie
»criptum invuninius, Quicunque
von) in palria illa eummuH fuerit
Hrebit^piH^nfMi«, huno babebtt ijuasi
pro signo sui apostolalus. Sanctum
vero Patricium dominus in loeum
|foL I0(> vflo,! desertuni educeivs
fossam vnam rotundam atque in-
tus obscuram ostendit dicens ei,
quod quicunque vere penitens et
fide armatus fossam illam bona
qiii eorum et tormenta illa malorum
15 et gaudia boDO-(s/tOpoBaent intueri,
quateuüB rebus visis eertiores fie-
rcot, quam promissis. Beatus vero
Fatricius Deo devotus, etiam tunc
(>ro aalute populi devotior in vigi-
20 liifl, jeiuuiia et orationibus, atque
operibuB bonis effectus est. Et
quidem dum talibus pro salute
populi intenderet bonis, pius do*
minus lesus Cbrietus ei visibiliter
25 apfraruit, dans ei textum Evan-
geliurum et baculum unum, qui
us([ue huc pro magnia et pretiosis
reliquiia in Hibernia. ut diguum
eet^ veneratur. Idem autem ba-
30 culus, pro eo quod Christus lesus
illum dilecto auo Patricio contuUt^
Baculus leau cognominatus est:
Quicunque vero in pafrria illa fuerit
Archiepiacopua, haec habet, scili-
35 cet, textum et baculum, quasi pro
aigno eommi Praesulatua illius pa*
triae. Sanctum vnro Patricium Do-
minus in locum desertum addoxit
et unam fossam rotundam, intnn*
40 secufl obscuram ibidem ei ostendit,
dicens; Quisquis veraciter poeni*
tens, Vera üdo armatus, fossam
I5bono-poaseQt] bononiti] poaaet 17 nach pmmissis: et predicatia 18 nach
devotoB: et a deo eatia dileetns '20 atque alüs bonia operibus 24 Chmius /ehU
25 nach apparuit: sieut ecpiii» fecit statt danü ei steht ei dedft am Schltut
26qtitlque 2d dignum] iuattini 29 veneratiuj habentur Idem AUtem] Beatus
uero 31, 32 illuin aancto boo dedit dominuB iheiiuBt bauuluB domlni ihesu eat
uoeatUB. De qiäbus ia uita saact! malachie scriptum ioueoimue. Quicumque
S3 illa] summtia 34 acjlicet . . * baculum fchil 35 sumuii] sui illiui»
patriae fehlt 38 adcki^tit] eduxlt 39 nach rotuadj atque 40 ibidem
ci /Mt 41 QuisquiaJ quod quisquia 42 vera] et 42 #, fosöain . . , taceret]
tbiaaai illatu bona iuteutione iutroiijBet spacio uaius diei ac tioctid
Zur Geschieht» der Legende vom PorgatonuiD des heil. Patricius 149
I
tDtentiooe introierit, spacio vmtis
diei et noctits ab omnibuB in ea
purgaretur peccatis, que in tota
viia 0ua commiserat, et quod eam
intrans noo solum tormeDta ma-
lonim eaaet visurus, sed eciam. si
fidei easet constana, gaudia bo-
norum. Sicque ab eias visu do-
mino disparente, spiritali ioeundi-
täte repletus est ßanctua Patricius
tarn pro domini apparitione, quam
pro foese illioa oBtensione, per
quam aperabat pupulom conuer*
aunim ab errore. Statim vero in
illo loco beatus Patriciuä ecclesiam
conatruxit et Canonicus reguläres
in ea couBtituit; fosBum nutem
illam^ que in cimiterio extra fron-
tem eccleaie Orientalen] {mt fehlt
A) y muro eircumdedit et ianuas
aeraaque apposuit, ne quia homi-
num 8ine licencia per diem uel
per noctem eam intrare presume-
ret; dauern quoque hostie {ßii'\
cuatodioDdam prebuit eiusdeni
eccleaie priori.
Cuoi vero tempore beati Patrieij
foesam illam nvutti introiaaeut pe-
nitencia ducti, et tormonta ae
maxima perpessoB et gaudia ge
YidiBse [foK 107 ro.J testati sunt.
eandem ingresBUB^ unius diei ac
Doetia moram in ea faceret, ab om*
45 nibufl purgaretur totius vitae Bua
peccatis, aed et per illam trän-
eiens^ non Bolum viaurua eaaet tor-
menta malorum, verunietiam, si in
tide constanter egissetj gaudia bea-
50 torum* Sicque ab oculis eins Do-
mino diaparente, apirituali iucuu-
ditate repletus est B, PatriciuB,
tarn pro Domini aui nppariliono,
quam pro foaaae illioa oßtenBione,
55 per quam 8|)erabat popnlnm ab
errore conversurum: etatirnque in
eodem loco Ecclesiam conatruxit,
et B. Patris Auguatini caooni-
C08, vitam Aposlolicam eectanteß,
60 ia ea constituit: foeaam autem
praedictam, quae in caeraiterio est
extra frontem Eccieaiae Orienta-
lera, muro eircumdedit, et ianuas
aeraaque appo^uit, ne ^uia eam
65 ausu temerario et sine Mcentia in-
gredi praesumeret; clavem vertj
custodiendam commendavit Priori
Ecelesiae eiusdem, Ipsiuß autem
B. Patrieij tempore, multi poeni-
70 tentiaaddoeti fosanm ingressi sunt,
qni egredientes et toi'menta se per-
pessos et gaudia so vidisae testati
45 tot. V* BuaJ que io tivta uita «tia corouiiserat 46/. sed . . , solum) Et
qaod non soltim per eam introleos 48 in . . . egisset] fide conseaus esset
50 oculU] uisu 54 pro . , . ost.] professiooe illius osteasjone 56 coii-
vtfsuruai] conueraum 57 c^odfiii) jllo Ji^cAi loco; bi'atus piiiriciue 58/. ei
, • « coDstituit] et canouicos regulärem niiaLu duceüti^s to ea ooDatiluit 60 atitf m
praedictam] uero iltam 63 muro] muro l:ipideo 64/. qais *. , iagredij quitt
homtnum siae eins licencia per diem uel aoctem eam iatrare 66 vero] etiam
bostjj 67 commond.] exibuit 68 Ipsiua autenjj Cum uero 70 adductil dnmi
iogresai taut] introisseat 71 qui egredieates] fehlt Be| se m&^ima
150
Ed. Mall
Quorum rektiones et dicta iuseit
beatUB pater Patriciua Boribi in
ecclesia illa; quorum ergo at-
teatatioßu ceperunt alij patria
sancti predicationem suscipere.
Et quoniam ibi honm a peccatia
purgatur^ purgatorium locus illo
vocatur. Quia autem beato Patri-
eio priusquam alijs osteneiie est,
idem locus »ancti Patricij purga-
torium ouucupatur, Porro eccle-
sie locus regularis {sie) dicitur.
Post obitum sancti Patricij erat
in hac ecclesia prior quidam sancte
conuersationis , ita decrepitus, ut
pre Bonectute nou haberetur in
eiuB ore nisi den» vime. Quia, ut
beatUB scribit papaGr(*gorius, licet
senex sit sanuB, turnen ipse {sie)
8ua senectute semper est infirmus,
vir löte no Beuectutis sue infir-
mitate alijs videretur inferre mo-
leBtiani, iuxta dorniitorium cano-
nicorum Bibi fecit pnrari habita-
oulum. Porro iuniores, qui in
ecciosia natriti erarit , sepe ex
amore iocando eidem seni dicere
conBueuerunI: ^^Quani diu pater in
hac vita vis raanere et quando hinc
via abireP'* Quibus ille: ,. Mallem,
fihj, 61 deus vellet, hinc cicius
abirei quam tarn diu hie mortali-
eunt^ quorum relationes iuBsit B.
Patriciua in eadem Ecclesia notari
7fj Eorum ergo attestatione coeperunt
alij Beati praedicationem suscipere;
et quoniam homo a peccatis pur-
gatur, locus ille Purgatorium ö.
Patricij nomiaatur; Iocub autem
80 Ecclesiae Reglia dicitur.
IL l'oöt obitum autera 8, Pa-
tricij erat Prior quidam in eadem
Ecclesia, vir quidem aanctae con-
versatioTiia, ita tlecrepitua, ut prae
5 senectute non haberet in capite,
oiai tantummodo dcntem unum;
et quia sicut B. Gregoriuß dicit, licet
senex sanuB sit, ipaa seuectute
Bua semper tarnen infirmus est:
10 vir ille ne senectutis suae infir-
mitate videretur aliis inferre mo-j
lesti^im^ iuxta Caoonicorum dor«
mitorium parari sibi fecit cellulani.
Porro iuniores fratros senem viei-.
15 tantes, saepe ex amore iocandi
interrogare consueveranti Quam-
diy Pater in hac vita via morari?
Quandü vis hinc abire? Et iUe:
Mallem citius hinc abire, quam
2C> ita diu vivere: fiat voluntas Dei*
73 nach relatioDea: et dicta 74 acribi id eccleaia 77 qaooiitDj quoo. ibi
78/. Purgatorium ... nominatnr] purgatonum uocatiir. Et qnm beato (ditht drti
Worte auf Hamr) patricto pruitiqiiaiD alij a domino ostendebniurJ puri^atoriam ^^
aaocti patricij novninatur Sü Heglist reglis (ri h. ebenso) 11, 2 quidam /eAlli^H
vir quidetnj homo quidam 9iüe]i3te 13 celhilaiD] habitaculiim 14 — 16 lUDiores
.... oonauevcrautj iuniores qtü io ecclesia Dutriti fueranr. eidem seni sepe ex
amore iocuadu dioere coDBueueraot 17 aiorari) permanore 18 Jf- Ei Ule «<c-
et eeaex itle. Mallem ülij si deus uoluerit biac magia cicius abiret quam tarn
diu bic oiortaliter uiuere* 20 /. tiat vol. DeiJ fehlt
Zur Geschichte der Legende vom Purgatoriuni des heil. Patncius 4.51
ter viuere* Uio enim noD eeDtio
nisi miseriam; ibi non habebo niei
raagoam gloriam/^ Porro illi, qtji
ennif at dictum est^ interrogabant,
Hie enim non sentio niai miseriani,
alibi vero magnam habeo gloriam,
Porro ipai Canonici Angelos a dor-
mitorio buo saepius circa eum can*
sepe in nocübus angelos in habi- 25 tantes audiverunt; Cantus autem
taculo illo, quo senox [fol 107v8O.| eorum hunc habebat raodum; Bea-
morabatur, circa eum cantantes tus ee tu, et beatua est Deua, quj
de auo dormitorio audierunt Can- est in or6 tuo; quod nunquam
tti8 autem eorum hunc habebat cibua delectabilis tetigit: Eius
modum: „Beatua es tu et beatua 30 enim cibua erat sal et panis sic-
est deus («c, lies: dens), qui est cus: potua autem aqua frigida;
qui tandem, ut optavit, foeliciter ad
Dominum migravit
in ore tuo, quod nunqnam tetigit
cibus delectabilis !"' Eius enim erat
cibuB aal et panis siccua y potus
Tero aqua frigid a, Qui tandem,
utoptabat, migranit ad dominum.
Hoc autem sciendum est, quod Uic autem aciendum cat^ quod
ID tempore sancfci Patricij et alijs 35 et tempore Sancti Patricij et alijs
postea temporibus purgatoriura postoa temporibus multi homines
illud intrauerunt quorum aliqui Purgatorium intraveruntj quorum
reuersi sunt, alij nunquam rodie- alij reverai sunt^ alij in ipso perie-
runt, quia omnino ipsi perierunt; runt: redeuatium aufem narratio-
redeuDcium autem narrationes et 40 nesaC'anonicis eiuademlociacripto
dicta a Canonicis loci illius sunt mandantur.
in monaaterio conscripta.
Est autem talis couBuetudo, tarn
a saoctoPatricio, quam ab eius sue-
ceaaoribua tradita^ ut purgatorium
illud nemo, nisi qui ab epiacopo^ in
cuius epiacopatu oat, licenciam ha-
best, ingredi preaumat^ et qui pro-
pria üoluntate illud intrare pro
III. Est autem cunsuetudo, tarn
a S. Patricio, quam ab eiua auc-
cesaoribua constitiita^ ut Purgato-
rium illud nulluB introeat, nisi ab
5 Episcopo, in cuiua oat Epiacopatu,
liceDtiam habeat, et qui propria
volimtate illud iotrare pro peccatia
22 Alibi . . . gloriam] ibi non habebo niai magnam gloriam 23, 24 Gaiio-
nici . . .] qui eum interrogauerunt ut prediL-tiim est. sepe in noctibus aogeloa in
hibitaculo illo quo quieacEfbat senex circa eum cantantes de suo dormilono au-
dierunt 28 quod] quem 29 tetigit] tegit 34 Hie] Hoc 36 poslea]
poste nach homioea: poatmodum illud 38 in ipso perierunt] nuncqaam re-
dierunt. quia omoino ibi perierunt 39 nach narratjonea: et dictii 40 scripto
loaiidaDtur] sunt in moDasterio scripta.
ni, 1 Nac?t consuetudo: talia 4 nis») niai qui 7 pro . . . suia] pro
pargatiooe peccatorutu snorum
159
Ed. Mail
pui'gatione peccatorum suorum eli-
gat. Qu! cum ad episcopum ve-
nerit et affectum euura ei mani-
feetauorit; prtus eum cpiscupus
hortatiirj ut a tali proposito de-
sistatj dieendo oi, quod nmlti illud
introierunt, qui nunquain redie-
runt; et si sie la propoöito per-
durauorit, perceptis litteriB ab epi-
scopo [fol, 108 ro,] ad locum per-
git. Quas cum prior loci receperit
et hominis uoluotatcm cognouerit,
suis eligat: qui cum ad Epi-
scopum venerit et ei propoaitum
10 suum oianifestaverit, priuß hor-
tetur eura EpieeopuSj a talt pro-
poeito desistere, dicene quod
multi illud iutroieauDt, qui Dun-
quam redierunt: ai vero perse-
15 veraverit, perceptis Episcopi lit-
teriB ad locum feBtinat; quascum
Prior loci illius legeritj mox ei-
dem hoinini Purgatorium intrare
dJBsuadet, et ut alium penitentiam
Hiox ilü purgatorium iötrare dis- 20 eligat^ diljgenter admoeet, oaten-
suadet et ut aliam ponitenciam
eligat ammonet, dicens, quod multi
peneruDt de illia, qui intrauerunt: ; et
ei uiderit eum non poaae flecti a
proposito, facit eum ecclesiam in-
trarc, ut qoiodecim diebus in ea
oratiooibus alt intentuö. Cr reu finem
vero horum dienim coiiuocat prior
loci jUiuB viciuum clerum, aicque
deua ei multorum in eo esse
periculum: quod ei peraevera-
verit, introducit eura in Eccle-
aiam, ut in ea quindecim die-
25 bua ieiuniia et orationibua vacet
QuibuB peractia convocat Prior in
unum clerum maneque Miaaa
celebrata, munitiir poenitene aa-
cra communione et aqua ad idem
in ecclesia miasa maue celebratur, 30 officium benedicta aapergitur;
ad quam homo aacra communione aicque cum proceaaione et littan-
munitur^ aqua exorci^ata exorcis- uiia ad ostium Purgatorij demam
mia ad hoc officium a beato Pa- docitur. Prior autera iterum de
tricio et eius aueceaaoribua conati- infeatatione daemonum et mul-
tutia aapergitur et cum proceaaione 35 tornm in eadem foaaa perditione»
et letanie cantu ad hoatium pur-
gatorij deducitur. Et tunc prior
8 cum] dum 9 propoaitum] affectum It hortetur] hortatur ut a tali propoaito
reoertatur. diüendo ei 13 introieaumj iötroieruat 14 si .. ,| Et mi aic io pro-
posito perduraücrit 16 featioat) pergit 17 legerit] perceperiL et bomiDia
aoIuQtateiB cogiioucni 21 #. luultorum . . . Eocles,] quod multi perierunt de
eis qui illud intrauerant. Et si poal borum oateoaioneED m proposito uiderit eum
omniDo persisteret facit eum tunc ecclesiam iutrare 25 ieiaoüs et] f€hU
vacet] latentua {?sit int.?) 2G Quibua per.J Circa tinem uero borum dierum
in uDum] uieitum '27 nach clerum i et populum 28 colebrata) in ecclesia
celebratur. Ad quam poenitens] homo 29 ff^ ad . . .] cxorcizata exorctatnia
ad hoc officium a beato patricio et aucceasoribus auia couatitQÜa aapergitur
31 aicque] et littanj letanie cantu ad hoatl predicti purgatonj edueitur.
I
I
I
Xur Geeohichte der Legendi vom Ptirgatorinm dea heil. Patricitta 153
coram omßtbus ei ostiutn aperiens
et mfestationem demonum et mul-
torum, qui ilbm fossam iiitrauerunt
et Dunquam redierunt, denunciat
periculuii]. Qüod si adhuc ^eree-
iierans intrare uoluerit, percepla
ab Omnibus sacerdotibus benedic-
tioiie et omnium {bb fehlt A) com-
mendans orationi propiia se maDU
BlgDO cruciö gignans ingreditur;
moxque a priore osttum obseratun
[Lücke mA) Sicque processio ab ec-
clesia ad foesam regreditur o&tium-
que a priore reseratur, et si homo re-
uersuslf. 108vso. ) inveoitur, in eccle-
siam iotroducitur et kerum alija w
diebus iü ea orationi est intentus.
Quod ai altera die eadem bora^ qua
ingreBsaa est, reuersum non inve-
oerint , eum certiBBinie omnioo
periaee sciunt. Sicque astio a priore
obseruato (^Ic) omnea pariter re-
ceduot.
CoDtigit autem hija noBtris teni-
poribus, diebua scilicet Regis Bte-
pfaani, ut miles quidani nomine
OweiBj de quo presens est narratio,
ad epiaeopum, in cuiua episcopatu
prefatum est purgatorium^ con-
ostium ei coram oranibna ape-
riens, denuotiat: %\ vero conöfans
in propoöifco fuerit, percepta ab
omnibuB aacerdotibus [S/275J be*
40 nedictione et omnium se com-
mendans oraüonibus propriaque
manu Signum er u eis fronti suae
imprimeuB, iogreditur: moxqne a
Priore ostium obseratur: Bicquo
■45 proceasio ad Ecclesiam reverti-
tur; quae die altera iterum mano
de Eccleaia in fossam regreditur,
ostiumque a Priore aperitur^ et
si homo reversus inventus fuerit,
5i> cum gaudio in Eccleaiara dedu-
citur, in qua aliis quindecira die-
bu8 vigilits et oradonibuB inten-
tus moratur(8): quod si eadem
hora die altera reveraus non
55 apparuerif^ certisaimi de eins per-
ditioue, ostio a Priore obaerato,
universi redeunt.
IV* Contigit autem hie tem-
poribuB noatris^ (diebus scilicet
Regia Stephani) militem quen-
dam nomine Oien, de quo prae-
5 sens est narratio, ad Epiaco-
pum, in cuiuB Epiacopatu prae-
fatum est Purgatorium^ confea-
aiouia gratia venire; quem cum
pro peccatia increparet Episco*
B7 /. ai . . . fuerlt] Et si adhac lotrare uolaerlt 41 tprat] oratiooi 42 manu
. . . itoprimena] se maau aigao crucia aigaans 44 ostium fehlt 47 in foasan]]
ad hostiam fosaae egredJtur 49 mv. f.] iouetiitur 50 gatidio] letbia magna
dedocitur] ttitraduckur 52 vigilia et fehlt oraL] oratioDi est 53 moratars
fehlt 54 nach hora: qua ingreasuB est reuersus . . . redeunt] reueraura
OOQ inuenerint: eum certiasiuie perieae omniDo sciunt» aicque hoatio a priore ob-
aeratoi omnea pariter recedunt.
\N 2 ff. diebua . . . Oienj s. anno gracie .m.ciiij. tempore Regia Stepliani.
anno regoi sui .xix. utilitem queodam atreauum de domo et familia dicti Regia
. a , aomine Owein 9 Epiac, fthlU
154
Ed. Mall
fesBioniB gratia accederet; quem
cum pro peccaüa increparet et illum
grauiter deum offen diBse diceret^
miles grauiter iodoluit condigoaque
penitentia deo Batisfacere excogi-
tauit. Cumqiie episcopus ei peni-
tentiam^ secuodum quod ei yide-
batur, iQiutigere voluiBset, reepon-
dit: „Quia, ut asseriB, factorem
meum in tantum offendi^ pentten-
tiani Omnibus penis grauiorera as-
sumam^ ut remi&sionem accipere
merear peccatorum: purgatorium
aanctt Patricij subire volo.'* Epi-
scopus autera ab hoc proposito eum
reuocare studuit; sed virilia animi
miloB diBsuaBtotii episcopi ncqua-
quam conaensit. Cumque cpiscopua
ei ad terrorem muUoa perisse pro-
poneret^ virilem eiuB aiiimum nuUo
modo flectere potuit. Ämmonitus
quoquc ab episcopo, ut monacho-
rura, uel saltem aliorum regularium
clericorum suBciperet habttumi
[fol. WJ ro.l ilie negauit se fac-
turum^ douec a purgatorio rediret.
lu pua. iUumque Dominum graviten
offendiaae diceret; intima cordia
contritione ingemuit, seque eon-
dignam poeoitentiam acturum^
ad Episcopi libitum devovit,
15 Cumque Episcopus ei poeniten-
tiam Bcoundum peccati modum
iniuDgere voluiaset, respoDdit:
unde ei, ut aaserlB, factorem
meum in tantum ofiTeoBum ha-
2n beam, poenitontiam omnibus poe-
nitentiis graviorem assumam. Ut
enim remiasionem peccatorum
accipere merear, Purgatorium S*
Patricij te praecipieote ingrediar.
25 EpiaeopuB autem hoc ei prae-^
Bumere disauaait. Sed virilis animi
miles Episcop] dissuasioni non
eonsensit. Epiacopus vero quam-
plurimorum in eo perditionem^
30 ut eum ab hoc averteret inten-
tione, narravit- Sed vere poeni-
tentis et jQde(.w)^ militis animum
fleiifcem non potuit terrere* Ad*
monuit Episcopus, ut Canonico-
35 rum, vel Monachorum snsciperet
habiium: Miles vero respondet,
ee nulla hoc ratione facturum,
donec praefatum intraret Purga-
torium. Epiecopue igitur, videns
11 — 14 intima . .< devovit] miles grauiter doluit. atque condigna peniteoei«
domino aaüafacere excogitauit, 16 peccati m,] quod stbi uidebatur 18 unde
m] Dum 21 üi entm] qü quidem ut 24 te pr&ecip. fehlt iDgrediar) oola
iDtrare 25 praesumere] excogitare 26 virilia . . . miles] utrititer animoa*!
miljtis 27 non) minfme 28—31 Episc narravit] Dijtitqae ei epUcopUf |
quod tuulti in co perierunt. qui iliud tntrauerunt purgatorium 3t i^ed . .
terrere) Sed vere militia animute terror nullus flectere potuit 35 inonachoruiii
nel regularium canouicDrum 36, 37 milea ... facturum] s; sc respoudit non -
esae factnrum. 39—45 Epiacopus . . . intromitleret] Cum igitnr episcopus uidiMel
enm oiillo modo posse a propoaito flectil per ipBtffaa milteus epistolatn, mandauil
eoolesie ilUua priori, quatinus erga eum »geret. «icut erga hominem qui purga-
torium iutraret agi debuisset.
Zur GeAcMchte der Legende ?f>m Purgatorium des heil. ratriciuB 155
Missus ergo ad priorem, secundum
modam predictum in ecclesia die-
bUB XV iD orationibua vacauit ^Sic-
qne a fratribus et a clero vicioo,
ad hoc conuocato, miaaa mane
celebratur, ad quam miles com-
tDUoicatus ad foaee introitum aqua
benedicta aspereus cum procesaione
et letanie cantu eet deductue. Et
aperto a priore ostio^ sie coram om-
Dibue dictum est ei: „Eccehicefit
locus, quem intrare deaideraa ; sed
81 oostrie", ait prior, j^acquieseis
consilijs, ab hoc omnino desietes
et vitam tuam in hoc seculo alio
modo corrigCB. Hie eoim multi
introierunt^ qui nunquam reuersi
sunt, quia per fidei incoBstanciam
et tormeotofum intolleraneiam om*
nino corpore et auima perieruot
Quod ai intrare volueris, dicam tibi
lameu quod primo sie inveoturus/*
Quo reßpondente: „Pro peccatis
meis intrabo absque retraotione ! ^
audiuit a priore : „Ecceuuncin no
40 iatius poenitudinis constantiam,
miBit per ipsum epistolamj lUius
loci Priori, quätenus eundem poe-
nitentem aecuodum poenitentium
morem intra Purgatorium intro-
45 mjtteret* Quo cum pervenisset,
cognita ipsiuö causa ^ Prior ei
mokorum perditionem pericu-
luuique propoeuit, ut eius ani-
mum abhacintentiooe revocaret
50 Milee vero ae graviter Deum
offendisso reminiscens et vere
poenitens, fervore poeüitudinis
vicit disöuasiooem Prioriö. Prior
igitur eum iu Eccleaiam intro-
55 misit, in qua eecuudum morem
quindecim diebus ieiuoÜB et ora-
tionibua vacavit: quibus expletie^
et a fratribus et a vicino clero,
aicut aupra scriptum est^ ad Pur-
GO gatorium ducitur; ubi iterum
enumeratis tormentorum intole-
rabilium generibus, disauaeum est
ei a Priore^ huiuamodi subire poe-
uiteutiam, Milite vero constaDter
65 IQ proposito permanente, hoc a
Priore dictum accepit; Gcce nuuc
45 Quo . « . causa fehlt 47 multorum] aljorum in eo 48 proponuit /.]
proponena uolait a proposito militiB flectere animnm 50 Milea . . . vicit] Set
qtüa corde penltult ae deutn offendisset äecti a proposito nulla potuit ammonicione.
per inafancinin desiderij ardentis * uicit 54 intromisit] duxit 56 iemniis et fehlt
57 TÄcavit] uacabat qiiib. expletis et] Sicque 58 clero] clero ad hoc conuo-
cato 59 eicQt . . , est fehlt ad Purg, ducitur] miasa maoe celebratur. ad
quam miles communicatua ad foaae iDtroitum aqua benedicta aepersus cum pro-
cesaione et letanie concenta est ductus. 60—66 ubi . , . accepit] et aperto a
priore hostio' sie coram otonibug dixit eidein uiro. Ecce hie est locus iUe qoeiD cupis
totroire. Si aoetris adquieac^it; (sie) consilijs ab hoc proposito omnino reuerteria.
et uitam tuam in aeculo hoc alio corriges modo. Hic enim multi introieruiit qui
nuncqaam redierunt qoia fidei incooBtancia et tormentorum iDtolIerantia- omBino
et corpore et anima porieruat. Quod si intrare uoluerist dico tibi quid primu
tarnen inuenies. Quo reapondente pro peccatis meis intrabo absque retractacioDC.
sie dictnm accepit a priore. 60 nunc] nunc intrabia
FartchangcQ Vf, 1 J
156
Ed Hall
mine domini intrabis et per cob-
cauitatem (ambulabis/e'A/^ A )^ donec
in campum queudam exibis, in quo
inveniea aulam artificjosiasiine fa-
bricatam* Quam cuni inueneris, sta-
tim ex parte dei nuncios habebia,
qui tbi quid facturus bis^ pie indi<
cabunt, et sie te solüm relinquen-
tes ab aula exibunt. Sic enim scrip-
tum est euenisse hijs, [f. 109 V30.]
qui ante te ingreaBi sunt." Vir au-
tem virilem in pectore gerene aoi-
mum quod alioa absorboerat noD
formidat periculum* Via quippe
interni doloris pro peccatis con-
tempnit vniuerßa, que ei ostendun-
tur foris. Qui ergo armifi munitus
ferreia bellis interfuerat hominum
quam plurimis, fide, epe et iuBtitia
armatus ad pugnam audacter pro-
rumpit demonum. Prius namquo
omnium orationi se commendaos
frootemqee cruci muniens confi-
denter et hylariter portam intrauit,
quam prior Btatim a foris obae-
rans ad ecclesiam est reiiersus.
in nomine Domini, tamdiu pe
concavitatem subterraneam ita- ^
ruB, donec exeas in campum
70 unura, in quo aulam unam in*
venies mira arte fabricatam^
quam cum intraveris, statim ex
parte Dei nuntios habebis, qui
tibi quae facturus es, vel pas-
75 Burus, diligenter exponent: illia
autem cxeuntibuB, et te aolo in
ea remaneDte, statim tentatores
accedent. Sic enim habetur eve-
niBse hjs, qui ante te iDtroierant
80 Tu vero in Christi fide conatans
esto. Milea autem in pectore gerens
virilem animum, quod alios audie-
bat absorbuiBse» non formidabat
periculum. Et qui quondam ferro
85 nmnitua pugnis interfuit homi*
num, modo ferro durior, fide, epe
et iustitia, de Dei miBericordia
praeBumens, armatus, conBdenter
ad pugnam prorupit Daemonum.
90 Primo namquo so commendaDS
omnium orationibua et dextera
elevata, fronti Buae imprimens
Bigoaculum sanctae cmcis, con-
fidenter hilariterque in fossami
95 intravit^ quam Prior statim prae*
foris reseravit et cum proceasione
ad Ecciesiam rediit.
G8 coDcav. . * . tturua] cauitaCem terre tarn diu ambulabia 69 exe&a] exibia
71 mira arte] artificiosiasime 74, 75 quae . . , expoiientj quid faciee pie indicsbaßt
75 Ms auL exeunt.] de aula exibunt 76 et te . * . remaoente] et aic te aoluw
relinquentes 77 statim t, acced,] Jehlt 78 enim] mim scriptum ÖO Tu . * .
estoj fehlt Öl Miles) Vir 82 quod . , . abeorbuiaae] quod etiam airo« obflor*
buerat 83 formidabat] forroidat 84 nach periculum folgt: Vis ia im (liftr
iDtenil] doloriB pro |jeccads cooteiopiiit uniiiersa que ci oateoduntar uerbis. Culpa
que ab 60 aeneiuotur inlrinaecaa- eontempnuiit tornnCDCa quo audit exterius
84 Et jf.]AriDia ferreia mumtiis qui bell ura (äic) interfuit iam bomiuum 90 Primo]
Prius ae . . , oratioDibua] se ge orationi bomiuum commeudauit 91 et] «ic*
quo 92 imprimeaa] impresaU 94 hikmterc|ae] alacriter in foasaop] per portam
95 praeforia] foras 9G reseravit] obaerauit et cum proo, ad] sicque processio io
Zur Geschichte der Legende vom Purgatorium dea hei). Patricfus
Novatn igitur miliciam aggreaeug
miles noster, licet aolus, intrepidus
tatnen, diucius pergit per foueam.
Ingrauedcentibusque magis ac ma-
giö tenebrie, lucig totius amittit cla-
ritateni. Tandem ex aduerso lux
paruula ei cepit exoriri. Ad au-
lam denique et campiim porufoit^
de quibus ei dictum fuerat a prior e,
ubi lucem doq iouenit^ nisi quan-
tum hjetnis tempore hic inter diem
et noctem, quam horam crepu&cu-
lum appellamus, solet apparere.
Aula enim (non fehlt A ) circum*
Qallata erat panetibus^ eed in mo-
dum claustri monacborum super
oolumpnas erat fabricata. Cum
igitur diucius per eircuitum deam-
bulans [foLllÜ] eius ammirabilem
ammiraretur structuram , taudem
ingresBUs interiorem vehemencius
oepit atupere fabricam. Cum ita-
que tatidem residens hoc et illuc
eurioBe oculos infiecteret, aequa iu
hoc seculo opus simile uunquam
Tidiase cogitaret: ecce viri duode-
cim in veate oandida et barbis
Duper rasis religionis habitum pre-
tendentes, Intrantes igitur et be-
nigne eum in nomine domini salu-
V. Miles itaque novam et inusi-
tatani exercere oupiens militiam^
pergit audacter licet soltis, ac di-
vinitua, confidens in Domino, per
5 fovoam. Ingravescentibus roagis
ac raagis tenebris, lucem amiait
in brevi totius claritatiä; tandem
ex adverso lux parvula coepit
per foveam tenuiter lucere. Nee
lü mora, ad campum praedictum
pervenit et aulam. Lux autem
non apparuit^ niei qualis hic in
byeme solet post SoUb occasum.
Aula vero parietem integrum non
15 habebat, ecd columnis et archio-
lis erat undique conetructa^ in
modum claustri monacborum.
Cumque circa aulara diutius am-
bulassety eins mirabilem mirando
2U strncturam, infra ejus septa vidit
eam multo mirabiliorem, Sedit
itaque aliquandiu, oculos bne illuc
iactans^ eius apparatus satis ad-
mir ans. Cumque aliquandiu sotns
25 sedisset; ecce quindeeim viri^
tanquam Religiös! et albia veati*
bna amicti , domum intraverunt:
et salutantea eum in nomine Do-
mini, consederunt et tacentibus
30 aliis unus cum eo loquebatnr^ qui
V 1 Miles . . . cuplens] Pouam {l, Nouam) exerceBs S divinitus] diucius
4 conf. in Dom. fehlt 7 in brevi fehli 9 tenuiter . . . mora] euoti nitescere
oiro. PergenB itaque per foueam subtcnaneaaii tandem 11 /* autem D. app.J
uero ibi dod habebatur 12» 13 hic ..* occasum) hio aespertiDis horia in hyeme
habetur. M non] in ae non 15 aed] qaoniain 16 constr. i m. cl] con-
Btructutn quasi claustrum 20 nach etracturain folgt: ingrediebatur intus et
21 molto] satis Sedit i* aLj Sedens igitur in aula 22 nach ocuIob folgt: curiose
23 laotana] iactauit eius app. satis] pulcrltudmem et appaiatutu quem iu ea
nldit nach adm, folgt: Sicut enim eatioiaiiit in boc seculo aula talis uisa ab
bomiue uel facta nuncquam fuit 24 Cumque] Cum itaque Bolus] in ea solut
2t) nach religiosi: et nupor rasi 27 doujumj domum illam 30 alifsj ilüa eo big
11*
158
Ed. Mall
tantod pariter resideruot Ceteris-
que tacentibus vouSj qui alijg
preesee videbatur, railitera alloqui-
tur in huec moduni: j^ß^ödictus
deus patcr omnipoteDS, qui cordi
tuo tantum et tarn salubre ioepi-
rauit propositum, et qui cepit, ipse
perficiat, confinnet solidetque. Nunc
igitur, quoDiani ab omni te delicto
raundare dßsiderans in hunc locunoi
venire decreuißti^ vnum necesse
est e duobua eligaä^ aut fortiter
et conetanter agere^ aut per de-
geoerem cordis ignauiam turpiter
credere aduereario et perire. Mox
etenim, ut hinc egressi fuerimus,
replebitur domua hec malignorum
spirituum, qui et grauia inferent
et grauiora se tibi iOaturos iiiina-
buotur tormenta. Ad portam, per
quana buc introiati^ to illesum se pro-
mittent reducturoB, sed false temp-
tantes^ bi forte ad redeundum ani-
mum tuum [f. 110 vao.] potuerint in-
clinare. Qaod si eis aut tiraore
penarum ceeseris, aut blandimentis
deceptUB asaensunij quod abeit, pre-
bueriB, scito to eadem hora corpore
pariter periturum et aiiima. Quod ai
fidei septus munimine regio nulla-
tenua fueria ab aduerearijs supera-
tUB, noD modo quam desideraa
peccatorum ommuoi obtinebis ve-
tauquam Prior et eomm duxl
videbatur, dicens: Benedictus sit
Omoipotens Deus, qui in Corde
tuo conßrmavit propoaitum, et
B5 ipse perficiat in te booum, quod
iocepisti: et quoniam ad Purga-
torium veDiBti^ ut a peceatis tuia
purgeris, aut viriliter agere ex
neceesitate compelleria, aut per
40 iuertiam^ (quod abait) et anima
et corpore peribie* Mox enim^
ut egreasi fuerimus, replebitur im-
mun dia spiritibua domus ista, qui
tibi gravia inferrent tormenta^ et
45 inferre miuabuutur graviora: ad
portam, qua intraati, te ducturoa,
61 eia^ ut revertariS; afBeDseris,
promittent^ conantes ai te vel
hoc modo decipere posaint: et ai
50 quolibet modo, vel tormentorum
afflictione victus, vel uimia terri-
tus, aeu proniiasia deceptus, Ulis
aaseneum praebueria^ et corpore
et anima pariter peribia. Si vero
55 firmiter in fide apem tuam in
Domino posueris, ut nee tormea-
ttB| nec minia eorum, nee pro-
miaais ceaaeria, aed conatanter
tanquam uiliil contempaeris ; non
60 Bolum a peccatia omnibua purga-
beria, verumetiam et tormenta,
quae praeparantur peccatoribus,
et requiem in qua iusti laetantur.
M cöofirm. prof.) bonum propositum mlait 36 iacepisti] incepit PurgJ
hoc purg. 40 quod abait fehlt 41 perib,] pariter peribia 42 nach faeri^
mua; haoc donium immuud. spir.] ioatnuodorutD miiltitudine detDonum 43 do-j
iDus ista fehlt 46 iDtraati] iiitroisti illesum 54 vero] autem 55 tirmitei]
ilrmatua tuam] totam 56 posuerta] poaiiia, [es ist wohl nur das AbkUrtunffS-
leigeii für er ver[/€^sett} ut] ita ut 58 conatanter] ex corde 60 a pecc.
omD J ex actualtbua peccatia tuis 61 verumetiam et] aet etiaiu 62 praepar.]
parata sunt rtach peccatoribus folgt pro peccatia
Zur Geschiebte der Legende vom Piirgatorium des beiL Patricius
i5<J
Diam, Yerum inBuper et reproborum
oculis tuifl aBpiciee tormenta et
eam, quam iusti habituri sunt, letus
videbis requiem et gloriam. Quo-
ciens ergo varijs te conabuntur
tormentis afficerej nomeo domini
Ihesu Christi habeto in momoria^
quoniam ad eius iavoeationem nuU
latenus preualebunt aduersua te.
Nunc itaque coofortare m domioOj
cui te hinc abeuntes deuotisBime
cominendamus.^ Et hija dictis, or*
dioe, quo venerant, recesserunt.
Ille autem omni humaoo deeti-
tuto {sie) fiolatio spem suam^ qua
potoit animi deuotione, domino
commendans et toto corde auxiHum
de guperniö expetena et exapectanß
in Iheau nomine intrepidu@ aduersa-
videbis. Deum semper habeas
65 10 memoria: et cum te crucia-
verint ^ invoca Dominum noatrum
lesum Christum. Per invocatio-
nem eoim huius nominis, etatim
a tormentie MberaberiB: sedOmni-
70 potenti te commendamus. Sicquo
data beDcdictione viro, receaee-
ruut ab eo.
VL Milos itaque ad novi ge-
neria militiam iustmctus, qui
quoudam viriliter oppugnabat fao-
mitieB, iam presto eat virilius cer-
5 tare coDtra Daeraooea, armis
Chriati muDitus^ cxspectat quis
eum Daemouum primo ad certa-
men provocet; iustitiae lorica
induitur. Spe victoriae aalutiaquo
10 aeternae, mens ut caput galea, re-
dimitur; acute fidei pretegitur:
habet etiam gladium epemj quod
est verbum Dei, devote videlicet
invocans lesum Christum, tit eo
15 regio munimiuö tueatur^ no ab
adversariia infeatautibua aupore-
tur Nee eum pietas divioa fo-
fellit, quae confideutes in se fal-
64 Deum semper] Semper jgitor deuiii 66 nmtmm fehlt 68 enim] ergo
69 a toriD.] a quocumqiie tortDeiitoruin io quo fueris nach liberaberia foftjt:
TecQtn uero hie eaae amplius düb posaumiis. sed fehlt; dafür deo 71 data
bened] eorum data brnedictä i dahinter ein Zeichen ausradiert),
VI 1 Milea itaque] Pro iitm ita ialla remauet ibi niileB solas 2 qai] quo-
oiaoi quidem 3 quondaiii] oliin virilvter fehlt oppuj^ti.] obpiigDan« 4 vlu-
Hm fehlt 9 nach ioduituf : acuta fidet protegitiir {umyest. aus Z, 11) 12 etiam]
et apem] spiritus {die Ih, hat spa; apem scheint aus einer ähuL Abkiirzntttj
Colgan falsch aufgelöst zu sein) tS videlicet fehlt 14 ut ea] quatinua
ib tueatur] sie aepiatur 17 divina] boni iheau
160
Ed Mall
riorum preatolatur conflictum. Cum
igitiir in aula talis suspensuB ex*
Bpectatione reaideret, subito circa
domum ceplt aiidiri tumultus^ quasi
totud mundus moueretur. Etenim,
ßicut ei videbatur, ei totum ff. 111]
genue humanum, volucrcB vniucrse
et cuncta aDimalia in vnum con-
gregata pariter tumuUuarenmr, non
tuaior audiretur eonitua aut fragor.
Vnde niei premomtua fuisöet et
premuQLtuB a yiriB^ qui eum paulo
ante visitauerant, et niai pietas
Ihcßii eiim coüfortasset; procul du-
bio se statim crederet anientari. Et
ecco poBfe horrorem huiua auditionia
visio sequitur demonum horribiÜB,
Viaibiliter eum (/,enim) cepit vndi-
que multitudo demonum muUifor-
mium diarumpere atque cachinnando
ac illudendo quael congratulantes ei
dicere: „Älij qui nobis aeruiunt ho-
mines mandatieque nostris conteni-
perant^ tui videlicet Binitlea, non
niei post mortem ad no8 venire
consueuerant. Tu autem bene fe-
cisti ßupergreaaus vniueraoa, quod
corpore pariter et anima nobis fo-
atinas aociari. Vnde multaa tibi
lero nescit. Milea igitur, ut dictum
20 eat^ cum in domo solua Bederet,
animo impavido, Daemooum pug-
uam expeetanß, aubito circa do-
mum caepit audiri tumultus^ ac
81 totus commoveretur orbis. Et-
25 enim ai omnea hominea et omnia
animantia terrae, raariB et aeris
toto conanime pariter tumultua-
rent, ut ei videbatur, maiorem
tumuUum non facerent. Unde
BO nisi divin a virtute protegeretur,
et a viria praedictis commodius
instrueretur/ipeo turaultu amenta-
retur. Et ecce poat horrorem talia
auditua t sequitur horribilior Dae-
35 moDum [S. 276] viaibilia aspectus.
Visibiliter enim uudique coepit
innumera multitudo Daemonum
formarum deformiura irruere, ca-
cbinnando ttlum aalutare et tan-
40 quam per opprobriura dicere; AUi
hominea, qui nobis aerviunt^ non
niai poat mortem veniunt ad noa:
unde tibi maiorem mercedem re-
com peil aare debemus, quod aocie-
45 tateui noatrani , cui studiose de-
seruiati, in tantum honorare vo-
luistif ut, aicut alij, diem mortis
expectare ooluisti; aed vlvendo
corpus tuu[ti et animam simul
öO nobis tradere: ut maiorem re-
19 neacit] non conaueuit 19/ Milea . . . enw] Cum iam infttrnctUi atque
21 animo] animoqiie 22 exp.] exupectaret 23 ac si] quasi 24 orbi«] muadu»
26, 27 aoimaiitia , . , pariter] aoimalia et beatie cotiuocarentur et iiocibua pariter
fluis 28 ei videb.] aibi est uisum (32 ameataretur] argumenuretur) 33 hor-
rorem] horridum atmiim 34 hornbiliter] et horriblli» 35 viaib. asp ] uitoa
38 irruere] in domum illam irraere caciiioD.] cachiuiiando ac deridendo 39 tan-
qQam] lam ei quasi 43 maiorem merc, recomp ] eo ma^pa grttes aoire el
majorem mercedem pro aeruicio tim reddere 47 alij] alij hominea diem
morti« Jehlt 48 üoluiatij noluerb 49 «Imul fthU bO remun.] mercedem
Zur Geschichte der Legende vom Purgatorium ded heil. Patdciita
IGl
gratiaa referentes et dignae tanti
beneficij mercedes retribuentes no-
fitrorum te tormentorura faciemus
perpetuo partieipem. Verum ptameo
gratxfisimuiu nobie adhuc eese po-
tent obsequiiiui tuum nobieque
in mundo multo tempore oiilitane
delicijs affiliere carnisque deaide-
ria poteris perficore. Vnde quia
nobis hucusque &atis fideliter te
seraisse eciinus, hec tibi pro magno
prestabimua munere^ bi Doatria ac-
quiescaa consilijs, quod ad portam,
per quam [fol. 111 vso.J huc ad
HOS deacendistf, reducemua inco-
lumeD et illeaum ojundoque reati-
tuemua, ne totum perdae, »ed quod
residuutn est vite in voluptatibus
iocundisque delii ija expendaa. Ac
miles Christi eorum aduertena ver-
auciaa nee terrore concutitur, nee
blandimentis seducitur, eodem wltu
et aninio peraiateDa ponit oH auo
custodiami et quasi eorum parui*
pendene dicta labija auia indicit
eilenciuHj, nee reispondet Dolens
autem pars adueraa ao ooEteuipni
aiiaeque non ferena despectionoa^
quod ille eoe auo nou dignaretur
reeponaOj fremobat deDtibus suia.
Subito ergo et in ictu oculi mira
tnagoitudinia rogum atrueutea^ tergo
munerationem a nobis acoiperoa,
hoc fociati; recipiea ergo a nobis
abundaEter» quod meruiati. Huc
enim venisti, ut pro peccatie tuia
55 tormenta aualineres, habebia ergo
iiobiacüm, quod quaeria^ preaauras
videlicetet dolores. Verumtamea^
pro eo quod haetenua nobis ser-
uierisj ai noatris acquiescendo con-
60 ailiia, reverti volueria, hoc tibi pro
raunere faciemua, quod ad por-
tam, qua intraati, illaesum redu-
cemus,, quatenuö adhuc vivendo
io mundo gaudeas^ ne totum quod
65 ßuavG est corpori tuo amittas.
Haec ei promiserunt; qui aut
terrore, aut blanditiia eum deoi-
pore yolueruDl;. Strenuus miles
Christi nee terrore coneutitur,
70 nee blaudiinento eeducitur, codem
auimo et terrentea condemnabat
et blandientea , nihil ponitua re-
apondena. Daemonea igitur a mi-
lite ae contemni cernentea, horri-
75 biliter fremebant in eum^ struxe-
runtque in eadem domo maximi
51 a Dobis fehlt 52 hocj hec ergo fehlt 53 quod] i^ue 54 enim jchlt
55 ergo fehlt 56 quod quaeris fehlt 57 videl. fthU 58 eo] hoc hae-
tenua/fiA/i b% nach conailtiä: et illesua 62 reducemus] te deduceiniis
63 vivendo] uiiicjs 65 nach tuo: fuiiditua 66 HaecJ Hoc promiaO dixerunt
67 blanditiia] blandinientis 68 StreEDua] Set 69 nach terrore: eorum
70 bland,] blaudimentia eod.) eodem euiuj 71 conderaj contempnebat
72 nibil peu. reap.J atque sedendo ornniao tacuit. nee ucl uaum aerbuin eis re-
apoodit 73 Daem, ig. a tnlL fehlt 74 cernentea] uidentes 76 eadem
fehlt
162
Ed, Mal!
illi manibEB ligatis pedibusquo nodo
cmdeli cooiunctia, eum dederunt
incendio, atque vncis ferreis huc
illuc per ignem detrahebant et to
tam domum terribilibus vocibuB
repleotes. Ae adletha fortieBimus
Bcieos cui credidit atquo certus ad
ea, que paulo ante a viris sanctis
acceperat, arma recurrit. Dicit au*
tem nomen salutifemm Ib esu Christi ^
qtiod cum mente concipiens ore
quoque proferre festinaret et oec-
dum a labijs ipeius plene esset
egressum, totum quod eum iaiu
quidem ceperat grauiter affligere
incendium, viiii huius nominiB non
Bustinens disparuit [foL 112] et adeo
ad nichitum redactum est in mo-
meEto, ut ne BiDtilla (sie) appareret.
Qiiod aduertetis agonista xiobilis eo
redditur ad ea, que reetaet^ certa-
minaanimosior, quo ad h\iiu8 saDcti
BominiB invocalioDem omnes iosi-
dias inimici faeile exsofflare posse
noo diffidit. Ftigientea igitur operti
confueione et pudore demonea vni*
uersi cum gemitu et ciulatu horri-
bili ae terribiliter damitant Bupe-
rari. Ne tarnen militiB nostri ne-
ineendij rogum, Itgatisque niani-
buB ac pedibus militem in ignem
proiecerunt, uociaque ferreis huc
80 illuc per incendium clamantes
traxerunt. Primitus ergo missas
io ignem ^ grave sensit tormen-
tum, sod veri Dei Regis eui tarn
munimine septus, quam a prae-
85 fatis viris ouper instructus, arma
militiae spiritualis nequaquam
oblitus est. Cum enim ad^ersarij
eum in incendio torrerent, pij
leäu Domen inTocavit; statimque
*M} de illo incendio, utpote de prima
illorum assultii liberatus est. In-
vocato enim piiasimi SatvatoriB
Bui oomioe, dicto oitius ita ex-
tiQCtUB est tatiuB ineendij rogus,
95 ut nee seintilla inveniretur ipsius:
quod dum miles cerneret. auda-
cior effectufl est, constanter animo
suo proponeEB^ eoe deioceps non
formidare, quos ad vocationem
IQO sancti nominis tarn facile con-
spexit ae vincero posse.
VIL Relinquentes igitur Dae-
monesdomum cum ejulatu et hor-
rido tumultn coßtraxerunt mili-
tem: Egredientea vero alij ab
77 Ijgatiaqcie . . . rnttitem] Post heo malus ei pedes nailitis ligauerunt ligatnm-
que 79 huc ilJacJ •^illuc '^hucque (sie) 81 / Priraitus . . . tormentom folgt erst
rmch liberatus est (91 ) 83 sed veri Dei] Ät ille 85 arma] artem 86 ne-
quaqyatD] minlnie S8^ 89 torreretit) prostemere conati »um quasi a saltu primo
(pij eta) 89 sratimque) sicque 90 illo , . . priiiio fehU 91 iHoram)
eonim aseultu] asaltu liberatus estj ae defeodit nach tib est fol^ii
Primittis etc. (8. 81) 91 #. Invocato » . . citioa] et lo ipsa angustia boDOot ]
Domen nominauit 93 ita] ita uero 95 pt] ut per iuuocactoneiD domtni
iesu ipsius] tocius igois 97 effectus est) efficitur contra hoste» const an.
8. prop.] hoc iD auiujo propusuit 98 deioceps] absluiic 99 ad voc. sancti]
per iuöocatiooem Cbristi iQO /. tarn facile . , . posse] ita »ioci conspexisseL
Vn 3 coutrax.] iode traierunt
Zur Geschichte der Legetide vom Purgatoriup des heil. Patriciu« 163
gocium maneat imperfectBEU, asBunt
dno oequam spirituS; qui eum dex*
tra leuaque tenentes trahont im-
miaericorditer quo non vellet.
Ingredinntur igitur terram tenebro-
sam et opertam mortis caligiee,
terram sine habitatore aec nisi
demonibus peruiam aut cognitam.
In hanc ingreasus miles Btupebat
vehementer, quenam esset regio.
Letor (?) veatus turbiois^ ut sibi sen-
tire videbatur, penetrabilior omni
gladio aneipiti. Nani et totum eor-
pUB eiua sicut nouacula acuta pe-
netrabat, cuius tarnen aonituB auri-
bus percipi non poterat. Videbatur
antem ei, quod ad partes ilUs du-
ceretur, in quibus boI oritur estiuo
tempore in hac noBtra regione.
Cum ergo quasi ad fioein infeliciß
patrie illius peruenerunt, subito
conuer(erunt gradum ductores ne-
quisstmi ad [foL112v8o.J auatrum
et cum aliquamdiu ambulassent,
cepit audiri eiulatus et clanior, quasi
totUB populus terre conuersus esset
in lamentum. Et quanto plus ascen-
debant, tanto clarius audiebatur
mirabilis fletus et Stridor dencium,
Tandem latissimum peruentum est
in campum dolore plenuni et mi-
serijs, cuiua ünh oculua non poterat
5 alija disceasenint. Quidam autom
eoruni, militem per vastam re-
gionem diutius traxerunt Nigra
erat terra et regio te[n]ebro8a:
nee quidquam nisi Daemonea, qui
K) eum traxeruot, vidit in ea. Ven-
tus quidem urena ibi affuit, qui
vix audiri potoit^ aed tarnen sui
rigiditate corpus suum videbatur
perforare. Traxerunt autem illum
15 versus fines iiloa ^ ubi sol oritur
in media aestate. Cunique illuc
euntea veniBsent^ tanquam in fino
muodi ^ coeperunt dextrorsum
conuerti et per vallem latiBsimam
20 contra Auatrum teodere, scilicet
versus quo eol oritur media
hyeme. illucque divertendo coe-
pit tanquam vulgi totius terrae
miserriuioa ejulatua et fletus au»
25 dire : et quo magiB approximavit,
eo clarius clamorea eorum et
fletus audivit. Tandem itaque
tractu Daemouum latiasimum et
longieaimum pervenit mileß in
b autem fehlt 7 tr&x.] secum traxenmt 11 quidem ureos] tauieu umis
{vom Schreiber verlesen für urenft?) affuit] talis fuit 12 potuit] posset mmen
)li 13 vor videbatur: iit sibi 14 perforart?) perforaiiit autem fehlt
illtt©] militem 15 tines illosj locum illum reeto tramite 16 / iu uied.
aest.) longioribu« diebus m estate 17 euotes fehh 19 et] et quasi 21 ver-
aut] contra locam media] breuiorihus diebus in
24 vor ejol) olamores 25 magia] ipagis illuc
26 olariaa] clariores ac muttiplices eorum fehlt
i fehlt
22 divert ] converteud*!
approx.] approximabant
et fletus] fletuum 27 im-
104
Ed. Mall
a milite comprehendi (sie). Campus
hie plenue erat hominibue utriueque
Bcxufi diuerseque etatis oudis et in
terra iacentibue, Horum corpora
super faciem terre extenta eraut,
ventnbus in terram dimissiB eisque
clauiö ferreis atque candentibua per
pedes et tnanus affixi tenebantur,
Hij aliquando pre dolorie angustia
terram comedebaut; aliquando
tientea eteiulautes: „parce/parce^,
uei ^miserere*' clamitabant Sod
heu^ibi misericordia locum neu ha-
bebat. Demones quoque super eos
diäcurrentes ftageJlis crudeligBime
cedebaot. Cum itaque ad hunc
locum tormentonitn deueni&sent,
dixerunt ad militem qui eum at-
tractauerant: ^Hec, que vides^ pa-
cieiia tormenta, niäi nostriB ac-
quieacena eonailija et a tno de-
sistena propoaito ad portam^ uobis
duoentibue, illeauö conuerti consen-
cias". Ac ille, miaericordie dei non
immemor, silencij metas uuUatenua
esttrausgreesus. Quod aduertentes
inipijseimi et in sui cootemptum
[fol. 113 ro.J reputantea illum in
terram proaternuot et extendunt
molientes manua pedesque illius
clauis transfigere et affigere humo
30 campum miBeriis ac dolore pla-
num. FiDiB autem illius campi
prae nimia longitudine uon po-
tuit a milite videri. Ille itaque
campuB homiDibufi utriusque sexus
35 et aetatiBj in terra iacentibus, nu-
dis erat plenus, qui ( qui ) ventre ad
terram verao, clavia ardeutibus,
per mauuß pedeaquo defixia, in
terra extendebaotur. Hi vero
4<j aliquando prae dolore videbantur
terram comed©r(er)e, aliquando
autem com fletu et eiulatu mi-
eerabiliter, parce, vel miserere,
miserere, clamare. Sed non erat
45 in loco, qui miaereri poseet^ aut
parcere. Daemones enim inter
eoB et super eoa videbantur dis*
currere^ qui non cessabant flagel-
Mb durisaimis caedere. Dicuni
50 igitur ei Daemones; Hec tor-
menta, quae tu vidoß, experieria,
81 nostris non acquiedceris con*
süiiö, hoc est, ut a propoßito
cesses et rovertaris; quod si
31 auteiD fehlt 32 oimta] &ua 35 et] diucrseque 36 qui qui]
quunim corpora et corptirum membra siippr terraoi tixtendebaotiir et naek
clavia: ferreis 38 in lerra ext.] miserabilitcr tenebaotur 39 Hi vero fr hU
40 dolore] dolurifl angustia videbant comed.] commedebaDt 42 auteoi ßhU
iDiserabiliter fehlt 43 parcti parce 44 claiuare] clamabünt] 44 ff. Sed
noii . . parcere] Set qui üutirum ibi misererRtyr uoo babcbaot 46 enim] etiam
47 videb. diac] currentea 48 qui dob ceiia. fehlt 49 durissimts] i^raaiori-
huB caedere J cedebant 50 igttur fehlt 51 experieris) 8<^D€iendo pacieds
52 Bi non] niai aequ.] atiquteacrie 54 et] ut quod si] et si ita
Zur Geachichte der Legeide vom Purgatadum des heil. Patdcfus
165
IQ modnm aliorum* Ille vero ad
situiii recorrens vDicum refugium
Domen domini inuocauit et ab iui-
quorum volumine confestim libera-
tus est.
Post hee reaumentes eum duxe-
runt ad campum alium, in quo ei-
militer repereruiit iuuenes et vir-
gines; senes cum iunioribua utrius-
qae aexue et diuerBe conditionis, io
hoc ab illie differenteß, quod illi
quidem ab anterior! parti terre ad-
herebantp hij reaupini siipra dor-
sütn recumbebant. Porro horura
incurabebant pectoribus draoonee
crudelissimi, qiii eoa morau amaria-
simo deuaatabant; serpentes quo-
que, membra miaeroritni circum-
eingeoteB eorumque colla horribiU
55 voluerifl, ad portam, qua venißti;
te pacifice dticentesj illaesum
abire permittcmua. {Lücke) Sed
invocato leeu noraine, nihil in eo
conamine perfecorunt.
VIII. Igitur ab illo campo re-
cßdentes, traxerunt militem ad
alium niaiori miseria plenum ; iste
itidem campus hominibua utrius-
5 que aexue et aetatis, elavis in
terra fixis plenua (sie), Inter istos
tarnen et alterlua campi miaeroe,
haec erat diversitaa, quod illorum
quidem ventres, istoruni dorsa
10 terrae haerebant, draoonea igniti
super alioB aedebant et quaai
comedentes eos modo miserabili,
dentibuß igoiti» lacerabant: alio-
rum colla, vel bracbia^ vel totum
circumuolutione anibicntes, capita 15 corpus aerpentee igniti circum-
§ua ad eorum retorcjuebant pectora dabant et capita sua pectoribus
ad ea depaacenda. Sed et bufonea niiserorum imprimenteß, iguitum
igniti horura obßidebant viacera, aculeum oria aui in cordibus
rostra sua immitteetes ac interiora eorum infigebant; Buffones etiam
euellentes, extrahentes atque auide 20 mirae magnitudinia et tanquam
deuorantea iecur illorum et pul-
ignei, videbantur euper quorun-
dam pectora acdere et roatra sua
deformia iiifigentea, quasi eorum
corda conarentur contrahere, qui
55 vedflti] iDtrasti 56 /. ducantea . . . permiet.] a nobts pactiice deduceria et
aic illesus iibibis. Dann folgt: Ille uero meote retiaens qualiter alibi ab eis
ddU8 liberauit. hoa omoiuo coDtempBit. Uli uero tu terra itlnm proflierDauerunt.
[gic) et clauis tigere ut alij erant conatf sunt. 58 / nihil . . . perfec] ei m
loco illo amplius facere nequfuerüDt,
VlIL Igitnr . . recedentea fehlt 2 trax. mil,] ceperimt trahere ilUita ad
al.] ad campum almm 3 pleüiun] repletuin ö et] dioerBüqiie in teTT^ fehlt
6 iBtOB . .. mfaeroa] istos et alfos qui iu alio campo erant 8 nach diversitaa; eorum
(10h*cbant) 13 lacer.Jmordebant Hlior.]aliorum autem iiioinmfthlt 15cor-
pos] Corpora circumdj ciiixi^niot 17 miser. imp.] homiuum apon^Dtea 19 eonuu
frhlt fofig.] irifixcruat 21 ignei] igniti videb.] aifli aunt 22 aedere]
iaiiatere 24 coBar. coutr,] conati aunt extrabere
166
Ed. Mfttt
monem. Hij nunquam a fletu et
horrido cessabant vlulaüi, quippe
super quorum discurrebaot cor-
pora nequam Bpiritus cedentea et
f foL 113 vBo.] sine misericordia eos
affligentes. ^Hec"» inquiunt qui
eum trahebant^ „que coDspicie, raa-
nent te tormenta, nisi tibi ipBi
consulens promittaa de reditu^.
Quo taceote, io eum stridentes
dentibus moliuDtur, ut ipsum eis-
dem peniB adicereut; aed ad nomen
benignisBimi Ihosu deficientea quera-
admodum fumus defioiunt.
HiDC ergo eum traheniee, ad lo-
cutn et campum tertium deueniunt,
plenum hominibuB cuiusquo etatis
et sexua ad terram prostratis, fer-
reis atque candentibuB clauiB om-
nia membra transfixia, ita ut a
plaota pedia usque ad uerticem oon
easet locus a plagis vacuiis, quan-
tum palmo posset coucludi. Herum
rauce fiierant faueea^ dum clama-
rent tote. Et quouiam pre iotolle-
rabili anguetia omnino tacere non
poterant^ audiebatur vox ex illis
quaai raucitatio eius, qui iam ad
extrema deuenerit. Nudi videban-
25 ita fixi et afflicti a fletu et eiu-
latu nunquam cessabant. Dae-
mones enim iuter eo8 et super
eoa trauacurrentea» flagris eos
vehementer cniciabant Finem
30 huiua campi, prae sui longitudine
videre nou potuit, nisi in latitu-
dine, qua intravit et exiyit; in
tranaversum enim campoa per-
traußivit. Haec, ioquiunt Dae-
35 monea, tormenta^ quae videB, pa-
tieria, nisi nobia, ut revertaria
asaenseria : curaque eos cotitemp-
BiBaet, conati sunt, sicut et supe-
rius, clavis eum infigere: sed non
40 potuerunt audito Christi nomine.
IX. Transeuntea igitur inde,
duxerunt Daemones militem in
tertium campum, miseriia plenum.
Iste enim campus hominibus
5 utriuaque sexus et aetatia plenus
erat, qui ita in terram clavia fer-
reis, condentibuaque fixis iace-
bant, ut prae multitudtne clavo*
rum a Bummitate capitis, ueque
10 ad digitos pedum, locus vacuus
non inveniretur, quantus digiti
uaius fiummitate tegeretur. Isti
vero vix vocem ad clamandum
formare poterant^ sed sicut homi-
15 nes, qui mortui (sie) proxiaii sunt,
25 ita f.] in boc clauls fixi erant et ^Mcii fehlt eiulatu] ululatu 27 eniin|
uero 28 transcurr*] tranaitabant eos] eos cedendo (u etem ) Pinera h,
cftmpi) Fines hiiiiiB caoipi dob uidit quoDiam 30 ntii fehlt Sl vid.] eos videre
33 enitn fehlt :U Oatjc] tloc H5 tormetita fehlt qiiae] quod 36 oobfa]
nobiscum 38 et fehlt 39 iotigere] tigere 40 aud. Chr. oom.] inuocato »b
ifta nomine ilvesii.
IX. 1 Tran».] trahentfss eum 2 dtix, dacui. miL] fehlt 4 enim] etiam
& et] dineraeque 6 terram] terra 7 condenC] oandentibu^que fixiej fixi
8 olav.] cladonim ignltanim II quaotus] quantum 13 vero fehlt 14 po*
terant] potaeruut
Zar Geachichte der Legende vom Purgatorium des heil Patricias 167
tur ßicut etalij^ eorumque corpora ita utrinque vocem emittebant:
ventus vrens coneumebat Et ne nudi et isti, aicut et caeteri vide-
quid ipsortim deesset miöerie, de- baiitur, et vento frigido et urente,
moDum non deeraot flagella. „Mi- flagria daemonum cmciabantur.
ser", inquiunt ad militem qui eum 20 Haec, ioquiunt Daemones^ tor-
trahebant; ,,UBque quo nostro 8a- metita patieriä, si nobiB^ ut rever-
lubri non acquiescis coneilio, ut taris, non asBenaeriB, Et cum
reuertaris. lam nunc euadere non
poteria, quin easdem [foL 114] pa-
cieris penas^. Tacet ille. Et illi
eum rapere temptant ad tormenta,
aed ad nomen Ihesu deäciunt«
Transeuntes inde deueneruot ad
campum quartum, in quo et di-
uersa hominum geoera et tonneota-
Alij etenim igneis cathenis per pe-
des, alij per manus et brachia at-
que alij per tybias, capitibus ad
jma versie, depondebant sulphureis
Igneis suppositi. Nonnulli quoque,
TnciB ferreisj eorum oculis; auribue^
naribusj faucibua, mamillis, aut ge
nitalibus infijtis, appenai^ crudole
prebebant apectaculum intuentibua.
et hij omnea foroaci, fumo et va-
pore aulphureo estuanti^ deauper
eum oontemneotem illorum com-
moDitionea figere voluisaet^ in-
25 vocavit nomen lesu Ohriati; iieo
quidquam ampliua ibidem ei fa-
cere potuerunt.
X. Dehinc ergo militem trahen-
tesj pervenerunt in quartum cam-
pum multia ignibua plenuni, in
quo omnia genera inventa sunt
5 tormentorum. Alij auspendeban-
tur catenia igneia per pedea, alij
per capilloa, alij per bracbia,
alij per tibiaa, capitibua ad ima
versia et aulphureis fiammia im-
10 merai; alij ignibua pendebant
uncia lerreis, in oculia fixia, ve!
auribus, vel faucibua, vel nari-
buB, vel mamillia^ aut genitalibua:
Älij fornacibua aulpbureia crema-
imminebatit. Alij in aartaginibus 15 bantur; Alij quaai super aarta-
ferreisuteban tur (/.ureb.); alij uecti- gines urebantur; Älii verubus
I igneia traafixi ad ignem aaaa-
^^ bantur, quos Daemones alii ver-
Hf tunt; alii diveraia metallis Uquea-
20 centibuß deguttaverunt^ quoa
flagr
24 \
toriD
ymia
]6 ntritique] utq; emittebantj emlaerunt 17 na<r/^ ceteri: esse 19 flagria]
flagrieqaa 21 si nauj nisi 23 coaCemn, eor. eommon,] fehlt; dafür: clauis
24 voluisset] ooluenint 25 lesti fehlt
X 1 Deb. 6. niil. traheutes fehlt', dafür: TranaeuDtea igttur 4 idv. sunt
torm«] iöoenerunt penaram Ü nach pedes: alij per maDua 8 ima veraia}
jmiB aerais 9 immeraij in meraia 10 jgDlbusj io ignibua 11 fixisj infixia
{9ttht hinter genitalibua] 13 uel naribus uel faucibua {umgestellt) 17 traa-
fixi] infixi 18 nach alü: igni appoaltoa vertimt] uerteruDt 19 Vique^c* fehlt
20 quoa tarnen fehlt
168
Ed. MaH
bufi tr&Dsiixi ad ignem aseabantur
atque versabantur, auper quos de
mones diueraa liquebaot in modum
raetalla (sie) pinguedinia. Nec3 ab
hiie tortoreB fiagella eoBtiodbant.
ibi heu vidit ei agoouit milea noster
aliquoB in tormentiSj quos in hoc
fieculo socios meminit habuiage.
Hie igitur, eicut et ubique, cum ad
uerba demonum non reaponderet,
conati sunt penis adicere; eed eem-
per aed iheau nomen transit illesuB.
[fol. 114 VBO.] dvctuB est hinc ad
rotam ferream mire magnitudiniBj
Guitia radil et aDoi tdcIb ferreia
atque oandenfcibua vndique erant
circumBeptir in quoium Biogulis
homiDea aftixi eraot et appengi.
rote autem pars media super fa-
ciem terre immioebat; altera vero
in concauitate terre mergebatur.
Porro de hoc terre hyatu conBur-
gebat circa rolam Bulphurea et
teterrima flamma, que miserrimoa
ardore, fumo etvapore euo crucia-
bat cum igitur illuc deuenisaent^
euraentea demoncs uecten ferreum
atque in transuerBO rote per me-
tamen Daemones discurrentes
flagria cecideruDt. Omnia genera
tormentorum, quae exagitari {sie)
poaaunt; ibi vJBa sunt. Ibi etiam
25 vidit qooBdam de suis quoDdam
aociis et eos cognovit, Eiulatua
et clamores mieerorum, [8. 277]
qiios audivitj oulla sufficit ho-
minum exprimere lingua. Hi
30 autem campi non aolum cruoiatia
homioibuaj sed etiam excrucian-
tibuB pleni eraüt Daemonibus,
Cumque illum ibidem torquere
voluisaent, invocato leeu Christi
35 nomine, illaesus remansit.
XI. Cumque traDaiBsent inde,
apparuit rota ante eos ignea,
mirae magoitudinia, euius radij
et canthi uocia igneis erant an-
5 diqne circumaepti, in quibuB ain-
gnli homincB infixi pendebant
HuiuB autem rotae medietas aiir-
Bnm in aere atabat, alia media*
tas in terra deoraum mergebatur:
10 flamma vero tetri aulphureique
incendij de terra circa rotam aur-
gebat et in ea pendentea miaer-
rime torrebat. Haec, inquiunt
Daemones, quae iati patiantnr,
15 patieris, nisi reverti volueriB:
quae tarnen tolerant, priua vide-
I
21 di&cmr, fi'hU; dafür: omnes 22 nach cecid*: nulti parcere uoluerünt
23 exag.l excogitari 24 ibi] in quodam modo esse etiam fehU 25 vidilj
iQueDit 26 ton] hmet Ejul. et dam. mis.] De etdatibus et fletibas et clamo-
ribai 29 exprimere] dicere ex toto lioguaj uox 30 cmciatia] cruciatibiis
33 torquere] cruciari 34 ittroc* * . . remaBsit] aomen chriati iiioocauit Et
92 ae ex eornm cruciatibus ae extorsili
XI 1 ff, Cumque . . . ma^imdioiB] Inde igitur deaceodeutea aidit aste ae
maximam rotam ferream et igneam 4 oantbi] tanti 5 ainguti] siogults 6 in*
fixi] quaai fixi 9 mergeb*] erat 11 ratam] illam 13 torrebat] ardeliat
14 patlnntur] tollerant 16 tolerantj toUerent nach priUB: ounc
I
I
Zar Geschichte der Legende vom PurgatoHiio] dea heil. Patnciua
169
dium radiorum immittenteB tanta
eam agilitate et velocitate cepe-
runt circuoiuoluere, ut eos qui in
eapendenteerotabantur^ miles uullo
poterat oculo deprehendere, sed
tantummodo gemitum lacrimabilem
audibeat. Tollentes itaque eum
adaersarii, cum eis responsum non
daret; rote iniecerunt, Sed eolifca
eum DomiDis Chnsti pietas liberauit
et in locum suam sine dolore re-
BÜtuit
Procedentes inde veniunt ad do-
inum quandam quaai fornacem et
vaporem hornbilem e tecto emit-
teiitem; cuiub latitudo ineBtimabiUs
erat , longitudioem vero visu noo
potuit miles attiDgere« Ad hanc
¥ero apropinquana [foL 115], cum
adfaac aliquantulum ab ea esset
reiDOtue^ caiore nimio, qui de ea
egrediebatur^ affiictns vellet noltet
coactus est, pedem retrahere. Cum-
qae eum subsiatere cemerent de-
monesi dicunt ei: quid tardaa^ quid
trepidasP Balnearum vsoa est hoc
quod cerDis; ue timeas ibi cum
bia. DaemoneB igitur ex utraque
parte ^ alij contra alios, vectea
ferreos inter rotao radioa impin*
20 gentes eam tanta agilitate rota-
bant, ut in ea pendeDtium om-
DiDO uulliim ab alio visu poaset
discernere et prae nimia cureua
8ui celeritate videbatur circulus
25 igneus ioteger existcre: ctimque
iactaaeeot eum super rotam et in
aerem rotanda levassent, invocato
leau nomine deacendit illaeaua.
XII. Procedentes igitur inde
cum milite Daemonea traxeruot
eum veraua domum unam gran-
dera borribili fumo fumigantcm,
5 cuitia klitudo nimia fuit^ longi*
tudo vero tanta, ut illius non
potuiaset ultima videre. Cum
autem adhuc aliquantulum ab ea
loogiua esaent^ prae nimio caiore^
10 qui inde exibat, subsistit proce-
dere formidans. Dixerunt igitur
ei Daemonea, Balnearium est,
quod videa : velis, nolis^ illuc us-
que progrediens; cum cetaeria in
15 eo balneabia. Coeperunt autem
23 nach alioa: ateteruoL et atij in utraque p&rle 19 nach impingentes]
rotam leaaueniDt. Alij ex alia parte uectes ferreos impingeDtes eam depreaseruot
deorsom 20 agilitate] uelocitate rotabant] uoluerunt 21 io ea peDdeot.]
fdkU 23 etj quia 24 sui fehU videbaturj utdebantur circulus igu. tat. ex.]
quasi ignfs esse. Dann folgt: Plaoxeront rnfserrime et fleuerunt omnea qui rote
Infixi fuerunt 26 et] et ©um 27 aerem] aere 27, 28 invocato . , . Ülaesus]
in descensioue rote aomoD christi iuuocauit. et Btatim de ea deacendit. Et quia
pott tDUOcacionem christi Domiuis aliquid ibi facere ai ultra mequiuerunt-
Xn 1—4 Procedentes . * . fumo] lüde iilum extraheotes proceaaerunt {ist
offenbar Nachsatz zu dem vorigen). Ecce uidit ante ae domum grandem quasi
fornacem 6 vero fehlt 1 potuisaet fthli 8 autem] nero ueraua eam horri-
billter tractariis esse (esset'?) et 10 eubatiat. proc. form,] uoJena procedere non
polerat 12 nach daemooes: Quid öubaistcDdo tardasi 13 uaque progrj pro-
ileria cum . . < balueabis] ut cum eis qui ibi sunt balnioris.
170
Ed. Mall
aliis necesee est balneia reficians.
Traheotes ergo eum dorn um m-
troeuDt, iö qua miies vieibilem, ter-
ribilein atque omni tormento vidit
de domo illa miaerrimi Actus au-
diri in planctua. Introductue
autem domum vidit duram visio*
nem et horridam: etenioi domos
penara grauiorem. Etenim totiua 20 illius pavirnentum fossis rotuodia
domus pauimentum pleniim erat erat plenum, quae ßibi invicem
foBsia profimdiasimis et rotiindiB^ ita coehaerebant, ut vix inter
ita ut noneBaetia eo vacuum, quo eas, aut nullatenus iri potuißaet.
pedem quis lo€are posaet aut ata- Eraut autem fosaae singulae me-
tuere pro nimia foBsarum conti- 25 tallis diverßis ac liquoribiia fer-
guitate. Eraot autem pleni (sie) ventibuB, in qutbua ntriusque
ueque ad aummum diueraia metallia sexus et aetatis mergebatur ho-
bullientibuB atque liquatis. In hiia minum multitudo non mioima,
fosaia erat innumera hominum yi- quoruDi alij omnino erant im-
rorum videlicet ac mulieFum infan- SO mersi, alii usquo ad aupercilta,
tum et senum multitudo, quorum alii ad oeuloa^ alii ad labia, alii
alij in hoc tormentorum genere ad coUa, alii ad pectus, alii ad
peuituB immerai erant^ alij vcro ua- umbilicum, alii ad femora, alii
que ad aupercilia^ alij uaque ad ad gcnua, alü ad tibias, alii iino
labia, alij collotenua, alijapectore 35 pedo teocbantur, alii utraque
et infra^ alij ab vmbilico aut fe~ manu, vel una tantummodo; om-
nea pariter per dolores plangen-
tea elamabaot et flebant. Ecee,
inqniunt Daemones ^ cum iatia
40 balneabia: sublevanteaque mili-
teni, eonati sunt eum in unam
more uel genibua; hij vno tantum
pede^ Uli vtroque, noonulli manu
sola. Omnea pariter conclamabaot;
rna omDium vox miaerabilis et
singultibua plena. lu yna igitur
ietarum foasarum cum vellent mili-
tem [foL 115 VBO,] mergere demo-
uoBj per nomen Dieau Itberatua est.
foasarum proiicere; Bod audito
Chriäti nomine, defecerunt io auo
conamine.
16 nach miierrimi] oagitus emitti 17 in] et Introd.] Intrana 18
domuiB: illaDi 19 et borndaiu fehlt 21 quae albt i. i. coh.] de quibua alle
alüa 81C cobeaerunC 23 aut Dullal iri pot.J uia aliqna patuit 25 fervent] bol-
lientibus ptene 27 et] dmeraeque mergebatur] erat demersa 28 non ml»
uiuiaj maxima 31— 34/ur ad stets imque ad Mvor uoo: tantum 35 tene-
batitur] io metallo buIlieDte atabatit 35, 36 utraque . . . tantummodo] noaiD
maDUtii tiel utratnque in eis tenebant 37 per dolores] pre dolore plangentei
fehlt 33 clamab.l coaclamabaDt etj omnea miaerabttiter 40 baloeabia] bal*
neaberia uisi reuertt notueris 40—44 sublevanteaque . , . coaamine] et cnm
eepiaaent eum tu foasam unam mergere« inuocato ab eo chriati nomine oeperuat
lade procedere.
I
I
I
I
2ar Gesebichte der Legende vom Pargatorium dea heil. Patrfcios 171
Exinde tuigrantes veniunt ad la-
cum Iniserie et luttim fecis, dico
autem fiuuium queDdam omni ge-
nere metalli roananiera sulphureo-
que Tapore eetuantem inter duos
moDtefi positum. Porro in alterius
horum montium cacumine erat po-
ptilas iDDumerabilis cuiuslibet etatis
et aexus nndus super eummoB pe*
dumarticulos inDixus curaüs; facies
eonim a facie aquilonis, et hjj simt-
lea homiDibus exspectantibua mor-
tem aut gladium de propinqoo.
Cum itaque mites noater cum nimio
atupore et timore, quid hij miaeri
prestolarentur^ intra se cogitaret,
dixit ad eum atter e ductoribus
anis: ^Miraria forBitan, quidnam
exapectat hie populuB. Sed in
proximo eat, nisi oos audias, et
tu cum illia calicem bibaa, quem
exapectant.^ Adhuc ille loquebatur
et ecce ventus vehemens ab aqui-
lone et regione deaerti involuens
tarn eom^ qui loquebatur, quam
ipsumi cui loquebatur, et omnea
pariter, qui exspectatiooem mise-
ram exspectant, et traus fluuium ad
alterius montia radices transpor-
tauit. Cumqae reptitanies maoibus
moatem oonarentur ascendere^ ut
Xin. Recedentes autem a loco
illo perrexerunt contra montem
unuoi^ in quo utriusque sexus
et diversae aetatia et super digi-
5 tOB tantum pedum curvatam vidit
muUitudinem sedore nudorum ho-
miuumj ut pauci vidcrentur ei om-
nes, quoa ante viderat: hi omnea
quasi mortem com tremore poatu-
10 lautes versus Aquibmera incede-
bant. Cumquö miraretur railes,
quid haec misera multitudo prae-
ötolaretur, ait unus Daemonum
ad illum: forte mirariä^ quid
15 tanto timore populuB hie expec-
tat? nisi nobis coneentiena reverti
volueris, scies, quid tremebundua
expectat, Vix Daeraoa verba
finierat, et ecce ventus turbinia
20 ab Äquilooe veniebat, qui et ipsoß
Daemones ac simul militem to-
tumque populum fleatera et ulu-
lantem arripuit et in quoddam
flumen foetidum ac frigidissimum
25 in aliam montie partem proiecit,
in quo iuaestimabili frigore vexa-
bantur: et cum nitcrentur de aquis
XrQ 1 Beced« . . , iDd] et iDde protrahentes iUiim 4 et fehlt 5 taDtam
pedttm 8 nach vidcrat: ad coinparacioaem eorum bi omDea] Omaes oero
c}iios uidit ibl 9 poatul.] exdpectantes 10 iniedeb] eraot uersi 11 tniim]
ille 12 misera fekU 13 ait] dixit 15 tanto] cum taato timore] tre-
more bic] iste 16 oobis cotiöetitiens fehlt 17 quid trem, exap.] boc s^&tiesime
19 nach ecce: aebeGQeotis 21 Daemones ac s, miK] et quem ducebant totatnqj
omoernque 22 nach populum: itlum fleotem et ululantem fehlt hier, wicht
nach frigid. («. ^u 24) olulantero] eiulaDtem 23 quoddam fehlt 24 frigid.]
f. fu 22 25 in] looge in proieuit] iactauit 26 ioaestim.] aimio
Ed. Malt
fluuij euaderent ineendium^ ascen- emergere^ currentes Daemones
dentes de flumiöe [fol. 116] de- super aquas eos iuceseanter im-
mones vDciö ferreis eo8 retrahebant 30 meröeriiEt. Ät miles, adiutoris
et in profundo lad deniergebaat.
Verum luiles Hominis Christi Iheau
auxüium eo atteociuB et ardencius
expoetoIaDs, quo se cernere (sie)
periculo propinquare, confeBtim in
altera parte fluminis in loco, quo
priua eteterant pedes eiue, ae in-
uenit reatitutum, Affuere continuo
duo nequam ductores, qui ad bra-
chia eum trahentes festinabant ad
partes auitri* Et ecce cum ali-
quandiu ambulassent, appamit
flamm a horribilis fetoris et terre
[lies: tetre) caliginis ascendens de
terra- Cumque app[rop]iDquaBeent,
vjdit milea quaBi os putei, de quo
BUi non immemor nomen ipsme
reclamans; in alia ripa se sine
mora reperit»
XIV. Necdum militis ChriBti
Daemones iDiuria satiati acce*
dentes traxerunt illura contra
AuBtrum: Et ecce vidit ante se
5 flammam teterrimam et sulphureo
faetore putentem tanquam de
pnteo quodara ascendere et tan-
quam bomines nudos et igneoB,
utriusqne sexus et aetatis diver-
flamma egrediebatun Sed cum 10 sae^ sicut scintillas ignis auraum
exiret de ore putei, exibant pariter in a£ire iactari, qui et flammarum
et anime omnis bbxub et etatis^ vi deficiente, ceciderunt iterum
quaa cum flamma puteus in mo- in puteo et igne: quo approxi-
dum scintiUarum euaporabat et mantea dixerunt militi Daemo«
iterum absorbebat. Hucigiturcum 15 nes; iate flammivometis puteua
peruenisaet j dixerunt demones ad
militem: ,^Et si hucuaque peper^
cimua tibi, sed iam nunc non par-
cemus. En porta inferi^ quam
vides^ bic introitus gebenne; hie
Tia lata, que ducit ad mortem;
hanc qui semel intrauerit nunquam
inferni est introitus; hie habitatio
nostra, et quouiam nobis hucus-
26 emergere] aurgere 29 super aquaaj deaaper aqaam eos iDceaaaater]
10 ipao iumine omnea 30— 32 adiutoria *,. reclamaiia] aomen christi inaocauit
32 aioe mora] atatim.
XIV 1 Necdum mil. Chr. fehlt 2 iniuria s^ÜEiii fehlt acced, trax.l acc«-
dunt ad eüni trahentea 4 ae fehlt 5 teterrimam] tetram aulphureain
6 potentem] fetidam de puteo quodam fehlt d et] diueraeque 11 iactare
12 vi deüc] iadeficicnte 15 ^ammivomeua] iaminoaua 16 hic] in boc
loco babit] habitaculum
Zar Gescliichte dßr Legende vom Purgatoriam des heil, Patricius 173
egredietiir, quia in inferno nuUa
est redemplio. Hie est ignis eter-
niis, qui paratua est dyabolo et
ministris eiue, de quorum numero
jfol HGybo.J te eBi6 negare non
potes. Puteum igitur faunc oobis-
cum aizie ape exeundi ingredere,
aut ducatu oostro ad portam, per
quam hiic introiati^ quantoeius re-
uertere.'' lllo itaque tacente, dex-
tera leuaque eum tenentes^ cum
Samoia eosj quos circa poteum
exalaueratj ad se recolligeret et in
abisso illa secum eiulantes et ge-
mentes demergeret^ ee quoque pa-
riter in illo trahentee dederunt in-
cendio. Descendens ante (?) oculos
eircumquaque per loea diuersa pe-
narum voluebat non nisi calami-
iatem aspiciens. Mirabatur yehe-
menter^ quod de tanta orie anguetia
sie se ptiteaa dilataret^ ut eius lati-
tadinem viau minime eomprehen-
deret. Sed nee huius antri pro-
fundiasimi fundum videbat* inde
Dtmia anzie estuabat, qtiod non
inveniret, vbi pea eiua requiesceret,
lam ergo pre nimio panore et an-
gustia cordia deaperationi proxima-
bat; ex perturbatione quippe animi
Ulud auauiaaimuo] et aalutifenim
Domen Iheau ab ipaitis mente exte*
que servißtij hie sine fiae nobia-
eum maoebia: omnea enim^ qui
20 nobia serviunt, hie aioe fine no-
biacura manebnnt: quo ai semel
iiitraveria^ in aeternum et anima
et corpore peribis: ai tarnen nobis
eonaenaerie, illaeauB ad propria
25 remeare poteria. Illo vero de
Dei auxilio praeaumente iSlorum-
que promiaea apernente , praeci-
pitaverunt se Daemonea in pu*
teum trahentea aecum militem;
30 et quo proftiudiua deacendit; eo
ktiorem puteum invenit, aed et
gravtorem poenam pertulit Ädeo
naraque fuit intollerabilia^ ut
pene aui Balvatoris ait oblitua
19 Omoes] omtilfl 20 serviunt] aeruit 21 manebunt] manebit quo ai
aemel] £t ai hoc iDferDi os 22 in aeterniiai fehlt 23 nach corpore: pari-
ter nach tarnen: adhüc 24 consena.] agaenaens ut reuertaris ad propria
rem. pot.] ad portam qua intrasti a nobis deduceria 26 aus.] adiutorio
27 aperoeDte] contempnente praecipj iecerunt 28 DaemoDes/e/tiÄ puteum]
igne potei 29 trabentes] traxernut 30 nach profimdias: in puteum
31 puteum in?.] illum iutriosecus uidit aed et] et eo 32 pertuHt] seosit
Adeo . . , intoUerabiliB] Yu eo uero tantam aeiiBJt miles angustiam 34 nach
peue ; pre Dimletate anguatie et doloria omuiDO aalYat.j adiutorfa
12*
Ed. Mall
rat Tum ex dei dono in se reuer-
8US cepit Iheaom deuotissime in-
vocare. Ät illej qoi prope est oni-
nibna invoeantibus sc in veritate,
militem eiitim contioiio de ventre
inferi reuocauit. Nara cum puteus,
quos cum ipso absorbiieral^ [fol. 1 17 1
remoueret, et ipsom pariter exalauit,
Cumque iuxta oa putei est {eMs.)
proiectus ia pedes öurgcns ataret
attonitus^ et quid ageret^ aut quo
86 uerteret, in se ipso cogitaret^
Buis quippe dactoribus destitutum
se videbat. Äffuere ex inprouiao
duo alij uequam apiritus, — nam
priores refugerunt, — qui dicootei:
„Quiß tu hie? Vode venia, aut quo
tendifl?^ Quo non respoDdente, sub-
sequuutur: „Mendaces socij nostri,
ut te deciperent, terrendo dixerimt,
portas mortis et puteum gehenne
hie ease; sed recte metititi sunt in
capud suiim* Non est hie, aed veni :
Osten demue tibi mansionem in-
ferni''. Et hoc dicto, cum tumultu
et clauiore trahentes eum veoerunt
ad fluuium latisaimum, igne et sul-
pbure fumigantem, solo aepectu
omni tormento crudeliorem. Nam
et iriDumera horribilium demonum
rnultitudo super huiusmodi flu-
35 nominia: Deo tarnen inspirante,
statimque flammae cum reliqais
eum Bursum in aerem proiecit.
Deacendena itaque iuxta puteum
Bolus aliqiiandiu stetit; cumque
40 se ab ore putei subtrahena ste-
tiaset igooransque^quo se verteret,
egressi sunt alii de puteo ab eo,
ut ita dixerim, Daemonea in-
cogniti, qui dixerunt ei: Quid
45 ibi stas? quod hie infernus ait,
dixeruDt tibi aocii nostri; mentiti
sunt: consuetudinia noatrae sera-
per est mentiri^ ut quos non
posaumiia per verum, fallemus
50 per mendaciuoi; non est hie in-
fernus^ sed nunc ad infernum le
ducemua.
XV. Inde igitur trahentes mi-
litem cum tumultu magno et bor-
ribili pervenerunt ad flumen
quoddam latissimum et foetidumi
5 totum tanquam sulphurei incendii
flamma coopertum Daemonum-
que multitudineplenum. Dixerunt
35 DommJs fehlt tameD inapir.] autem opitulante oomen ihesu cbrittl
iniiocauit aöflammae] uis tiamroae 37 proiecit] eleuauit 38 Desc* itaqae]
eleque in deÄcenaione 39 —41 cumque . . . verteret fchU 42—44 egresii
* . . ei] Ecco demones iilij et ab eo ut ita dicara incogniti de pnteo procedcQtea
aducQeruut eique ita dixerunt 44 Quid] Et 45 sit] easet 46 meotiti stiDt)
86t 48 nach quod] : deoipere 49 faUemaa] decipiamua 50 infernus] infemi
lucus.
XV 1 trab, niil.] eum extraxeraot 2 et horribili/fÄ/i 4 quoddaml tinam et
fuetidum /e/ij< ; dafür: Erat autem ttumeii lllud 5 totuui quaai sulph.
Zur Geschichte der Legende vom Piirgatoriam des heiL Patricius 175
minis aquas deambulabat vncis
ferreis et vectibus longissimis ar-
niata. Porroper transuersuin hulus
lacu8 pons protendcbatur prop-
ter tria ad traiiBeutidom difficilis,
jmmo^ ut videbatur, penitua in-
traDsibilis. Erat Biquidem tante al-
titadiDiS; ut, 81 quis ex eo deorsum
aspiceret, ßola poterat aspectu
mente alienari. Erat autem sub-
tilis et angustus^ ut, si eciam euper
terram protensus [foL 117 vso.) vno
tantum pede ab ea esset exaltatus,
nollomodo tamen^ ut videbatur,
quis super ©ura iter capere po-
tuisaet. Tertiura erat inconueniens,
qaod super omoem glaciem erat
lubricus, ita ut, si planus onmino
easet atque latissimuB, aut ^ix aut
nunquam pedem aliquis m eo si-
fitere valeret^ ut putabatur^ aut
figere. lüuc ergo cum perueniasent,
dieoDt ad militem duo iiequam, a
quibus ducebaturr ,,Sub hoc 'S in-
quiunt^ y,fluinine, qucra {sie) aapicis;
vere infernum noueria esße. Et
nunc necesse est et proreus invi-
tabile, ut per pontem istum iter
aggrediarid. Cunique ipsum ascen-
deris, auram commouebimus , sta-
ergo ei: sub isto flumine noveris
infernum esee: ultra flumen illud,
10 quod videbatör, pona unus pro-
tendebatur. Dixeruntque Dae*
moneg ad militem: oportet te per
huDc pontem trauäire ; nos autem
ventos et tiirbinee commovenfeea
15 de pontö proüciemus te in Humen :
socii vero nostri, qui in eo sunt,
te captum in infernum dem er-
gent; volumus autem probare,
quam tutum tibi sit per illuni
20 transire, Tenentea igitur manum
eins fricabant super pontem. Erant
autem in eo tria transeuntibua*
valde formidanda: Primum, quod
ita lubricus erat, ut^ etiamsi iatia-
25 simua esaet^ vix aut nullatenua
pedem in eo figere poaset: 8e-
cundum, quod ita strlctus erat
et gracilia, ut vix aut oullo modo
in eo aliquis stare, vel ambulare
30 posset: Tertium, quod adeo pro-
tendebatur id aere, utetiamhor-
ribile videretur, ad ipsius aUitu-
diuem oculoa erigere. Si tarnen
8 fluni,] flammante flumine uDveris] aciaa 9 illiid] autem 12 per] super
13^15 transire . . . flumen] ambulare et per noa uentua ille qui te deiecit in
flamioe alioi deiciet te iu isto. 16—20 socii .... transire] et statito a soeijs
nostfis qui in flumine sunt eapieris. et m profandnm inferoi demergeris. Priua
taxuen habes probare quäle sit super pontem ambulare. 20 ig-itur] Et 21 fri-
cauenmt pontem , . » eo] pontem illnm et occe lu ponte illo 23 formid.]
dabitanda 24 etiamsi] etiam latisa.] latua 25 vix aut rmlL] nullus aut
nix quiB 26 Socundum] Aliud 27 erat] fuit 28 et grac. fMt vix . , .
modo fehlt 29 vor in; pedibus aliquis] nnllua 30 poaset] potnerit
30—33 adeo ... erigere] pons ille ita altus erat a flumine quod borridum eBset
deoraum aspicere 33 nach tarnen: inquiunt
176 Ed. Hall
timque ventus turbinis, qui te paulo nobis assenseris adhuo ut re-
ante de monte trans fluumm per- 35 vertaris, etiam ab hoc discrimine
tauit, in hoc quoque flumine dei- securus ad patriam remeare po-
ciet; et sie a eocijs noatris, qui teris. Cogitans intra se miles
Bicud leo parati ad predam te Christi fidelis, de quantis eum
exspectant, ut cernis, suscipieris, liberavit advocatus eins piisai-
quiletantes, sicut exultant victoree 40 mus, ipsius iterato nomine, coe-
capta preda, quando diuidunt spo- pjt pedetentim super pontem in-
lia, te ad infernorum claustra per- cedere. Nihil igitur lubrici sub
ducent, vbi nobiscum sine fine pedibus eins sentiens firmus in-
cruciaberis. Ut autem quod dicimus cedebat in Domino confidens: et
indubitanter credas, hoc quoque, 45 quo ajtius ascendit, eo spatio-
quod pontem nuUatenus pertran- siorem pontem invenit: et ecce
sire valeas, extende manum et
' pontis experire difficultatem.^ Te-
nentesque manum eins super pon-
tem fricabant; quo facto dicunt ei
denuo : „ Vere vides et expertus es,
quoniam transire non possis; qna-
propter, si sapis, nostro acquiescere
[fol. 118] consilio et ad ianuam,
per quam insipiens huc venire au-
8U8 es, a nobis blande leniterque
reduceris.'' At ille malignorum non
ignorans astucias obmutuit et non
aperuit os suum. Inuocansque no-
men, quod est super omne nomen,
pedetemptim cepit pontem ascen-
dere. Et cum ambularet in eo, in
tantum ceperunt solidari gressus
eins, ut facile se non diffideret
transiturum. Sed et cum paululum
pertransisset, cepit adeo pons dila-
35 — 36 etiam . . . poteris] ad portam qua intrasti illesus a nobis dedaceiis
37—38 intra se . . . fidelis] autem ille 39 aduoc. eius fehlt piiss.] pias ibesna
antea periculis 40 ipsius it. nom.] inuocato eius sanctissimo nomine 41 in-
cedere] ambulare 42—44 Nihil . . . confidens] Quo uero super pontem amba-
lauit ampliusi eo ambulauit securius 44 et quo a ascend.] Quo enim in eo
magis ambulauit 45, 46 spatios. pont.] niam largiorem 46 n^ch invenit:
Semper etenim ut ambulauit latitudo uie ex utraqne parte oreuit
Zur Geichicbte der Legende vom Purgatorium des heil. Patri eins 177
tari| tit eciam ea ?ia pateret latis- post paululum tanta orevit pon-
aima. Cum autem ad medium pontis tis latitudo, ut etiam undecira
perueniBBet, pre latitudine eius a carra exciperet Bibi obviantia.
dextris uel a siniBtris iam fluuiua 50 Porro Daemones, qui hucusque
Doa oomparebat. Vnde gaudens et porduxerant, ulterius progredi
exultans cepit velle perambulare. oon Talentes ad pedem pontis
Porro ductored aui videiites, qood öteteruntj quasi lapsum militis
eorum manus euaderet, horribili [S. 278] praestolantes. VideDtea
clamore aera replentee ceperuot in 55 autera eom libere tranßire, ita
huDC modum intonare: ^Heu, heu, clamoribua aerem percufisernot,
heul Quid agimue, o socij? perdi- ut intoleiabilior ei videretur huiua
mus predam noatrani. Quid facere horror clamoris, quam praeteri-
YoluimuB, ut eum dimitteremus! tarum aliqua poenarum, quam
ferte auxilium; properate, prope- 60 ßustinuerat ab ipßia. Cernene ta-
rnte« currite, currite vos, qui in men eos snbiBtere et ultra pro-
fiumine estis; vncis vestris ipsum gredi non valentes, püque duc-
ad vos deicite!'* Ad hane vocem toria sui remjnisceua Becurus in-
et ad terribilem omnium alioruni cedebat. Daemones autem aupra
demonum vlulatum et eiulatum 65 flumen diBcurrentes uucos buob
mileB noater subßtitit attonitus, et ad eum iaciebant; aed illaesus
fere mente captus, vbi nara efiset ab eia praeteriit. Securua tan-
et quid agere [foL 118vso.] debe- dem procedens vidit latitudinem
ret, eat oblitua Demonea vero, qui pontis in taetum excrescere, ut
sub ponte erant, accurrentea vocia 70 vix ex utraque parte poeaet aspi-
et TectibuB suis in altum vibratia cere*
eum attrahere moliebantur; sed
omnino non poterant contingere.
47 — 49 tanta . . . obvjaotia] latita (sie) pimtia exeiperot carnmi bonuBtuio,
et po9i tuodicum uia erat ita larga- ut aibi in ea obularent duo carra jO huciisquo
perdux.] eam adduierunt 51 ulterius . .. valentes fehlt 52—54 ad pedem . . ,
praestolantes] ad ripam fliimitiia restlterunt [altes Andere fthlt) 54 Videntes
. . . eum] Et uideotea militem 55 traosire] abire ita clamorj ibi uocibus suis
56 percusB.] coocuaseruDt borrende > 57— 60 intolerabilior . . . ipsia] magis esset
aocuuk illoruiB terrore percuasus, quam tormeDtoruin illaciune antea ftierat excrucia-
tus. 60—64 Cerneus ... iocedebat fehlt 64— G5 Daemonea . ., discurrentee]
Alij demoDf's qui aub ponte in Öumine erant 66 eumj illtim iacieb.] iactauenmt
ftß — 67 ilJaesiiÄ , . . praeteriit] ilbim tangere non potuertint 67 Seeurus] se-
eure procedens] procesÄit- dann folgt i quia sibi nil obaiatere iDueoit, vidit]
Sicqne 69 in tant excresc] excreacente 69—71 nt . . . aspicere] flamea
reapexit ex utraque parte a longa.
178 Ed. Mall
nie vero post panlulum in se re-
uersuB diuina visitura (sie) gracia,
quod residuum erat pontis hylariter
oeleriterque transourrit.
Conparentur, obseoro, temp-
tationi {sie) huius vite locorum
illorum tormentis et miserie, que
si sibi opponuntur in statera
mentiS; quasi arena maris gra-
uior Omnibus, que hie patimur,
afflictio illa apparebit. Vnum pro
certo sciO; quia quisquis in hijs,
que scripta sunt, tormentis oculum
mentis fixerit atque ea mordaciter
tenuerit, non delectabitur nolup-
tates carnis perficere, aut se alijs,
que ad ea ducunt, peccatis impli-
care. O^ utinam claustrales nostri^
quotiens temptationum insurgit
procella, an pro longa^ ut sibi forte
videtUF; regularis obseruancie susti-
nencia languorem spiritus incnr-
rerint, hie quasi quid appensum
ante oculos suos habeant tormenta,
cogitentque, quod inter ea, que pa-
ciuntur, et ea, quibus in illis pe-
narum locis inferorum cruciantur
animO; uUa habere(-i ?) possit coUa-
tio. [fol. 119] Sed et dos omnes mente
duntaxat frequenter ergo per hec
transeamus tormenta, et caros
nostros parentes, cognatos et na-
tos, qui aliquibus eorum versantur;
pia inuisamus compassione ; et, quia,
sicud postmodum auditurus est
miles noster, quandoque libera-
buntur a cruciatibus illis preter
eos, quos puteus gehennalis ab-
sorbuit ; et quia pium est pro mor-
tuis exorare, ut a peccatis soluan-
tur : orationibus, ieiunijs et elimo-
Zur GeBchichte der Legende vom Purgatormm des heil Patricius
sinis alijsque bonis operibus pro
eoram liberationa dioiiie uon de-
ficiamus ineiatere clemeEtie. Sed
iam narratioDis ordioem prose-
quamur.
Procedena igitiir milös^ iam a
demooum infeBtationibus Über, pon*
tem letabundus descendit; cumque
ftliquantulum proceesifiset^ attoUens
ocqIos vidit ante se mire altitiidiniB
jDurum et incomparabilis structure,
CuiuB porte ex auro purissimo la-
pidibuBfulgebant precioais. Ad quam
(quag?) cum ad dimidiuin circiter
miliare apropinquaBset^ ultro eibi
conspicit eaa aperiri; et ecee taitta
ex eis emanauit soauisBimi odorie
fragrancia^ ut, n totua mundua sicut
Gjnamomuni et balsamuin aroina-
tizans odorem daret, ei minim©
raleret comparari. Exiode aiqui-
dem adeo recreatua eat et vires
recepit milea^ vt, sicut ei viBum
est, [fol. 119 vßo.] iam per omnia,
que non eine timore et labore
traaaierat^ torinentonim loca viri-
liter et sine attgustia po^set et au-
deret repedare, Tractua itaqoe et
tractua [sie] tante auauitatia odore
iam ad illam beatiasimam tolo
Corde suspirat patriam. OculiBpre-
XVI. Procedens igitur railea
iam Über ab oranium Daemonum
vexationep vidit ante se murum
quendam tnagDum et altum in
5 a^re a terra erectum* Erat enim
muruB mirabilis et incomparandi
decoriB ac ströcturae: in quo
muro portani unam clausam vi-
debaf^ quae metaüis diversis la-
10 pidibtisque pretioais ornata mira-
biliter radiabat: cui cum appro-
pinquaaeet^ aed adhuc quasi apatio
dimidij millliaris abesset, porta
illa contra eum aperta eat, et
15 tantae suavitatiB odor per eam
exiitj ut, Bleut oi videbatur, si
tottiB mundua m aromata verte-
retur, non vinceret buius magnitu-
dmem »uavitatia^ tantasque vires
20 ex ea percepit suavitate^ ut aeati-
maret tormenta, quae pertuleraty
iam poBse eine moleatia austi-
nere: reapicienaque intra portam
vidit portam Soiia aplendorem
25 claritate vincentem: et murura
introtre cupiena ait: Beatua homo^
XVI 2 ommum fehlt 4 quendam] un am maignum et fehlt 5 a] de eaiiöj
autem 6 muras ille int-orap.] incomparabilis 7 decoria ac fehlt 9 diaer-
Bi» fehlt 10 mirab.j mirabili ehorusnacioDe H cui] Ad quam 12 aed] et
14 eum ap. est] illum patiiit 15 odur] odore occiireas 16 ei fehlt 17 totus
m.] re« tocios niundt arotn.] aromatiboa vert.] conuerleretur {sie) 18 vinc]
aiacereat 20 ea] illa aestiuj.) aibi atdebatur 21 pertulerat] antea per-
tülit 22 moleatia] aDguatta Td intra] infra portam] patnam 25 vidc]
uinccnte luBtratam vidit (vid. wiederholt) murum fehlt 26 ciipieD» aitj con-
copiult. homo] uero milea
18(1
Ed. Mall
cuirentibus dirigit gresBue suos;
lücem quippo in ea videbat im-
niarcessibilem ot eam loDgas paBaua
teoebraB*) totia viribus aflFectabat,
lam porte iactu lapidia apropin
quaaerat^ et ecce cum vexiilis ce-
reisciue, signo crucia preetinte,
obuiam ei ocourrit Candida turba
virorutn, mulierura et iöfaütum.
Porro in hoc beatissimo coouentu
quidam quasi archiepiacopi emine-
bant; alij eptscopi^ alij abbates uel
monachi, nounulli presbjteri^ qaam-
cui talis aperitur ianua. Nee fefetlit
militem qui cum (eumP)il]o venire
permiait. Com enim aliquantu-
3ü tulum longius egset, egressa est
ia occursum eins crucibua et
vexiilis et quasi palmaruzn ao-
reamm ramiB procesBio talis ao
tanta, quanta in hoc mundo,
35 prout aeBtimavit, nunquam visa
est. Ibi vidit homioes unius-
cuiußque ordinis ac religionis,
diuersae aetatis et utriusque
sexuB; AlioB quatsi Archiepiaco-
plui imi dyaconi videbantur. Set et 40 poa, alios ut Episcopos, alios ut
ceteri ecclesie ordioes a laicorum
muUitudine proprijs secernebaotur
indiciJBj queraadniodum vnicuique
secundum ordioiB sui gradum babi-
Abbates^ Monachos, Canonicos^
PnesbyterOBj et singulorum gra-
duum sanctae Eccleaiae ministroe,
Bacris vestibus bimo ordini con-
tum prouiderat vocatio diüina. Duo 45 gruentibuB indutos. Omnes vero.
igitur infulis ßacris taniquam archi-
preBules alios precedentes militem
honestisBime salutantes blande
leniterque ßuacipiunt et choropsal-
tentium ac inenarrabiliB suauitatis
armonia et dulci melodia reßonan
tium afisociant. Sicque pariter
[foL 120J ciuitatem cantanteß et
tarn Clerieif quam Laici, eadem
forma vestiura videbantur induti,
in qua Deo aervierunt in saeculo.
Militem vero cum magna vene*
i>{) ratiooe et laetitia susceperuni
eumque cum concentu saeculo in-
auditae harmoniae secum produ-
centes per portam iutroierunt
Finito autem concentu et soluta
55 procesBionCi sedentes duo seorsiin
quasi Episcopt, militem in suo
27 aperitur] ueoieDti patult tauuaj porta 28 militeaj| cum illo] eo
29 nach permiBit: qma eiua iüox deaideriun} com^ileuil. (Cum enim) adhuo SO nach
esaet: a parla 31 in occuraum eJuej contra euiii cum (crucibus) 32 (vexillia)
cereiHque 36 Ibi fehlt hom, ud. ord.j quad hominum formaa de omnibuA
ordiDibufl 37 ac religioDia /cA/f $9 wr alioa: Vidit 41 uel (mauacho«) caoo*
nkoB fehlt 43 saoctae ecd. fehlt 44 auae ordini] suis ordinibus 45 in-
dutofi] esse ueBCiti i^f) 4^ qua] quibus Deo] christo io saec] dam fuerunt in
boc seculo niui 51 eumque] flicque illum 53 per] itifra introierunt]
dieruDt 54 ei sol. proeeasiüije] qui iliuni inirodaxcrunt 55 aedentea fehlt sa
aim fMt 56 episcopi] archiepiacopi militem] eum
1) Oicr begegnet Marie ein intereasantea MisaverstäRdoiaa; aie ttbersetzts Um
pas Vit tut reaplandisaant (152QRoqf).
Zur Geschichte der Legende vom Purgatoriuin des bei!* PatnciuB 181
psallentes introeunt Cum igitur
ad medium ciuitatis deuenisEient^
concentQi suo finem imponentes
siDguli Bua repetunt clomicilia le-
tabaD[di]M. Ac preeulee sacri, qui
eom dextra leuaque teuebant^primo
quidem laudantes et benedicenteB
dominum, qui ßeruo quo tantam
comitatu sueceperunt secumque
duxernnt^ quasi patriam et eiuB
amoenitatem osteufluri; qui cum
60 eo loquentes prima benedixerunt
Deum, qui eius animam in tor-
mentie tanta roboravit eonstantia.
Ipsis igitur illum per amoena
patriaö ducentibuß, huc illucque
prebuerat conetanciam, eura bo- 65 pertransiena multo plura, quam
nigne alloquntur atque ostendentefl ipse, vel aliquifl hominum peri-
ei claritatis iliiua beatitudinem per- tissimuB liugua, vel ealamo poß*
lustrant cum ea ciuitatem de para- »et explicare, delectabilia iucun-
diso voluptatis. daque prospexit Tauta vero lucis
Erat autom ciuitas illa taute lucia 7U erat illa patria claiitate illustrata»
illustrata splendore, ut aol ei com- ut, aicut lumen lucernae Solia
paratUB non nisi steüa videretur
exigua* Erat quoque tota quaai
prata amenissima, diuersorum flo-
lumi frondium, fruetuum et her-
baram varietate decorata, oroata
atque yeuuBtata; ita ut, eicut viaum
est, ex soliuB auauisBimi odoris
fragraucia ame humani cibi am*
obscuratur Bpleodore, ita Solis
claritas meridiaua videbatur posae
obfeeoebrari lucis illiue patriae
75 mirabili fulgore. Finem vero pa-
triae prae niraia ipaius raagni-
tudine Bciro nou potuit, nisi tan-
tum ex ea parte^ qua per portam
intravit. Erat autem tota patria
minicuio vitam poeaet conseruare 80 quaai prata amoena atque viren-
in aonos multos. Nox ibi diei nou
Eucoedit; sed semper et sine de-
fectu spleodor puriaBimi aeris de-
I
tia, diveraia floribus fructibuaque
herbarum multiformium et ar-
borum deeorata: quorum, ait,
odore eine fiue vixieset, si ibi*
85 dem aibi vivere licuiaBet Nox
^^^^^ illam nunquam obacurat* quia
57 ductu et (comitata) 58 quam fehlt et «ins amoenitatero) ei tJl aoimaiD
to form.] ÄniniiiiD contra tormeuta per que transijt et que pertiilit 62 robor.]
^■coDfirmaQit 63 amoeoa patriae] patriiin] 65 pertraiisj pertransiuit et
^BS6— 67 ipse ..* cklaLWO fehlt 67 poaaet explicj dicere potuit 68 dAeet, fehlt isor
^BhetiDda: in illa 69 prosp.] perepexit* 69—75 Tanta . ,. fulgore] Vidit tarnen
^BlMUiiam tanta claritate lücis luätratam. ut miixt kiiuen lucerne eeeatur aplendore
^fiolis huius Bic sol meridiaiiua» ut aibi erat uiauro, obtenebraretur pre niöiia clari-
' täte lud« illius. 75 Finem vero] Finea 76 ipsfus/eÄ?! roagnit ] longitudine
79 twr tora: et 83 quorutn ait odore] ex quorum tantum odore ut aibi uide-
batar 84 si ib. . . . licuisaet] oi ibi sine fioe manere potiiisact 86 /* quia
lemper apL
1) Im Text stand jetabanftir ; daa tur ist radiert^ aber nicht ersetzt
182
Ed. Mall
super indlicibili rutilat clantate* splendor eam purissimi coeli
Sed öec ymbrium interaperancia perenni claritate perlustrat. Tan-
illic locum habet aut veotorura vio- tamque vidit in oa tnulütudiDem
lencia; sed omnia placata, ornnia 90 homieura utriusqiui sexus, quan-
quieta^ omnia placita sunt atque tarn in hac vita neminem aeati-
gratiasima. Hanc [fol 120 vso,j mabat vidisse mortaliuni: quorum
igitur beatissimam patriam cum alij in bis, alij in alijs Iocisiä'.m,)
ducatu sanctorum presulum miles proutvoluerunt;alijdeistiain iilas^
Instraret, tantara vidit in ea tocius 95 alij de istia in istas catervas cum
dignitatis, sexus et etatis sine tu- taetitia tranaibant: eicque fiebat,
multu multitudinem, ut in mundo ut alij de aliorum visitatione
hoc nunquam se meminit pimilem gauderent Chori per loca choria
aspexisse. Abj in hijs, alij in illis asäistebant; dulcisque harmonicae
morabantur locis, prout per conuen* lOOconeentu Deo laudes resonabant.
tos dinina ordinauerat dispositio. Et eicut Stella differt a Stella
Quocienscunque tarnen alija ad claritate^ ita erat quaedam diffe-
alioa transire placeba*, licebat; Bcd rentia Concore in eonim vestium
et illi de eorum visitatione gaude- et vultuum claritatis venuatate.
bant et eos cum inenarrabiÜB exul- 105 Alij enim induti videbantur re-
tationis tripudio suscipiebant Chori
choria oppoeili per loca diuerea
aaaietentes dulcia armonie conccntu
creatoris laudes personaliant. Et
Bicud Stella a Stella differt in cla-
ritate, ita in eis gratissima varie-
tas apparebat Alij, quasi reges, in
dyadeniate renitentes incedebanti
alij palmas aureas in eignem vic-
Btitu aureo« Alij atque alij viridi,
purpureo, hiacentino, ceruleo, can-
dido. Forma tarnen habitus, qua
singuli utebantur in aaeculo.
110 Forma etenim veatis indicabat
militi, cuiufi meriti quisque fuerit,
vel ordinia. Quorum habitus va-
rius color variae videbatnr clari-
tatiB splendor Alij, quaai Reges,
llöcoronati incedebant; alij palmos
87 puriaaimij pnri SS perenul] deauper in ea indicibili pcrlustr.] rutilat 39 in
ea] ibi 91 «ac/i vita: aDtea aeatira.] putabat 92 mortaliiim/pÄi* quommfehU
93 all!»] illiB nach loci» ; per conueDtu» diatincti commaDebaot et tarnen (prout ete.)
£. zu XVII 44 94 illas] iHis 95 ia!ia]illrs jstai cat.] fstis cateruis 97 alij] et
aiij vifllL gaud,] utalone gaiidebant; dann: et alij de atioruui uisitacione exaK
tabaat 99 asaist.] astiteruDt 100 Deo I. reson.] creatorem saam laudaaeruat
101 a Stella] ab alia in 102 quaedatu fehlt 103 c4JtiLors| uaria 104 olari-
tatia veuüBiaU'] nitnre 105 laduti videb. vesL] amictu aitebaritur lodui 106 Alf)
. . . cand.] a!ij uiridi alij purp, alij biac aliij c«r. alij caDd. 110 etcmm]
etiiiD iodic. mil.] nouit milra 111 meriti quisque] ille uel ille 112 %'el] io
Beciilo 113 videbatur] potiua uidebatur esso 114 nach spleador: Hoc eoini
qtiod aidebaiur esse nestiiioi color et forma nidebatnr uestia uniitaciiiaaque podua
e8«e aitetitia claritatis gloria 115 palmoa aureos] palmas aureaa
I
i
I
I
I
Zor Geachichte der Legende vom Purgatorinm dea beil. Patricias [83
torie gestabant; singuli sie do sua
felicitate gaudebant et eciam de
aliorum salute non minus quam de
sua viderentur(sKO exuUare. Tanto
patria itla odore respersa erat, ut
ex 8ola posaent sine fine viuero
fragrancia qui in ea morabantur*
Omnes igitur, qui militem iotue-
bantar, deum benedicentes de eius
aduentu exultabant. Videbatur quo-
dammodo de ereptione eius^ quod
seilioet tot et tanta ffoK 121] eua-
sisset perieiila^ noua in omnibus
exorta exultatio* Vnuaquisque ibi
exultabat; Tudibue Banctorum me-
lodia reeonabat; nee estum^ nee
friguB ibi aenciebati nee quod ofiFen-
dere nel noeere possit, ibi quid-
quam vidit, Omnia ibi pacata,
omoia placita, omnia grata; multo
plara in beatorum requie oeulis
suis yidtt^ quam in hac vita de ea
rmquam audiuit, uel quantum inde
Bcire possit
CoDspectis tandem locia multis
et sanctorum eonuentibus atque
eonun auditia cantileniR suauibus,
pootificee^ qui ei patriam ostende-
rtiDt, ab aliis seorsum subtrahentes
aureos in nmnibua gestabant.
Talium igitur et tantorum Tutt
in lila requie iustorum militi de-
leetabilis aspectus, nee minor
120 eorundem harmoniae suaFis et
ineffabiliter duicia auditua Un-
dique audivit Sanctorum coneen-
tum Dei laudes personantium.
Singuli Tero do propria felicitate
125 gaudebant, sed et de singulorum
gaudio singuli exuUabant Tan-
taquo patria illa adoris suavita-
tis repleta erat fragrantia, ut
inde vivere viderentur habifantea
130 in ea* Omnes vero , qui militem
intuebautur, Deum benedicentes
de eiu8 adveutu et a Daemoni-
bue ereptioue fraterna dilectione
gloriabantur. Videbatur ibi de
135 ipsiüs adventu quodam modo
quasi noYa exultatio fieri. Omnea
exultabant; undtque Sanctorum
melodia resonabat Nee aestum^
nee frigua ibi aentiebati nee
140 quod ullo modo posset offen-
dere, vel noeere quidquam vide-
bat. Omnia eoim paeata, omnia
placida, omnia grata: muUo
plura vidit in illa requie, quam
^
116 gest.] ferebant 117 — 121 Talium , . . anditas] Tantorum in requie
militj fuit delecfabiÜB sua-suamaqne (mc) auditus 125 sed et fehU 126 nach
gs^udio: et erepcione 126—130 Tantaque , , . in ea] Tantusque patriam odor
repleuerat auauitatis. üt tpsa suauttat&s friigraacia uiderentur susteotari h^bitactes
et ambulantes in ea. Darauf: Ibi uidebAntur manaiones aariorum eonueutUHm
uel fiingaloruai. ErarU siognle magaltudme lucia replete. 132 et a Daemon.]
qoäsi a morte de Urepiiorje) 133 dilect fehlt 134 glorlab.] gratiilabantar
135 ipsius] eius 136 Omnes exult] VDUBqiiisqiie in patria illa exuUauit 139 (sen*
9entiebat) (sie) 140 ullo modo fehlt 141 quidq.] ibi quicqiiam 142 eoim paoj
ibi pau (sie) 143 placlda] placita 144 vor vidit: ociilia snis illa] bea-
torum
£d. Mail
milid sie dixenint: ^Ecce, f rater,
deo auxiliante, que dcsiderasd vi>
dere vidisti; acilicet peccatorum
torineiit[a] (or statt a Ms.) et re-
quieixi beatoruBL Benedictua Crea-
tor et redemptor omuium^ qui tale
conttjUt tibi propoaitura, cuius gra-
tia coDstantiam habuisti to tormen*
tiB^ per quam (qua Ms*) transiati;
et qooEiam eius gratia et virtute
ad HOS venlBti; viBomin ratioiiem
a nobis audies.
Patria ista eet terrenus paradiaus,
Tnde pro peccatis proiectua eat pri-
mua horao. Hinc autem expulsua
in miBeriam mundi eat proiectua;
poatquam enira deo aubici per
precepti obedienciam noluit, celica
gaudia, que[fol* 121 vso.] in hoc loco
pofiitua coDtemplabaturf ultra videre
uon meriiit. Hec {sie) uerba dei
Bedulo audierat cordis mundicia et
celsitudine visionis; hie beatorum
145 aliquis hominum loqui sufßceret^
aut scribere. Hia igitur itaque
completis, dixeroQt Pontifices ad
inilitem: ecce, f rater ^ auxiliante
Deo vidisti, quae videre deside-
löOraeti: vidiati cDim huc veniendo
tormen ta peccatorum, hie autem
reqniem iustorum. BenedictuB
Sit Creator et Redemptor om-
nium, qui tibi dedit tale proposi-
155 tum, cuius gratia per tormeuta
transiens constanter egisti; nunc
autem scire te volumus, quae siut
illa, quae vidiati, tormentonim
lüca^ sed et quae siut [sie) ista
160tantae beatitudmia patria.
XVII, Patria igitur lata ter-
reetris est paradisus^ de qua prop-
ter inobcdtentiae culpam eiectus
est Adam protoplastus. Post-
5 quam eu im Deo inobedieus subüci
cOQtempsit; ultra videre quae
vides, imo longe incomparabiüter
maiora gaudia non potuit. Hie
enim ipsius Dei verba eedulo
10 audierat cordis munditia et cel-
situdine visionis iuternae: Hie
145—146 aliquia . . . acribere] id hao utta de ea uoqaain ael quaotum quis
inde scire posoit 146 — 147 Bis . . . completia] Conspectis tandem locU muliii
et saoctDruiB coBaentibus atque eonim ab eo audttis suauibcis ita (dixj nach
PoDtiiices: qui ei patriam oatenderunt ab alija seorsum anbtrahentes ad mil]
militi 151 hlc . . . ittator.j uidtsti hie et rec^utem beatorum 153 alt] autem
Sit 155 per torm. traos.] m tormenti» per que transiati 156 constanter . . .
patria] et quoDJam eius gratia et uirtute ad noa perductus esi de singulis qas
uidisti ratiooem aliquiun a nobts audlre debes.
XVn 1 igitur fehU 2 de qua] uode proptcr inob, culp.] pro peoeatti
4 Adam prot.] pritoua homo — darauf: binc A' (Adam? Ä hat autem) ex*
pulsusi in miaeriam illam In qua bominea nascuntur est proiectas 5 inobedie&s
fehlt 6 contempsit] per precepti obedieneiam noluit — darauf: celiea gaudia
que in boo loco positua coutemplabatur 6—8 quae . . . gaudia fehlt 9 enim
ipstus fehlt U interuae fehlt
Zar Geacbichtfi der Legende vom Purgatorium des heil PaUiciafi 185
angelorum spiritibus intererat. Cum beatorum Angelomm visione per-
Tero per inobedienciam eecidU, frui poterat. Com aotem per ino-
eciam lumen mentis^ quo luetra- bedieutiam a tanta boatiludine
batiir, ab eo receseit. Ex cuius 15 cecidisset, et lumen mentis, quo
earne noe omnea nati surnua in lustrabatur^ amisit; et quiact^mm
miseria. Sed tarnen per fidera do- konore esset non infeilexit (sie);
mini nostri ihesu Christi, quam unde comparafus est iumentis in-
in baptismaie suscepimus, rediui- sipientibus et simUmfa^im estiüiB^
mua ad hanc patriam. Vitam aliam 20 Huius autem univerea posteritas
eese crediinus per spiritnm Baue- ob ipsius inobedientiae culpam,
tum; quam esse non potuimua scire, ßicut et ipse, mortis auBcepit
sicud ille, per experiraentum. Ve- senteotiam. 0 detestabile scelua
nuDptamen, quoniam poat fidei iQobedientiao. Motus tandem
ausceptionem multis actualibua pec- 25 pietate piiasimus Ileus super hu-
catis implicati faimusj non nisi per mani generis miseria filium auum
purgationem tormentorum^ per que unigenitum incarnari constituit,
transisti, huc venire potuirans. Feni- Dominum nostrnm lesum Chri-
tentiam enim^ quam ante mortem; stum, cuius fidem suscipientes,
uel in morte auseepimue et non 30 per baptiBmum tarn ab actuali-
perfecimus, in illis penalibus locis bus, quam ab origiuati peccato
alij maiori^ alü minori spacio tem-
poriß secundum qyantitatem cul-
parum tormenta luendo peregimus.
Omnes ergo, qui in hac requie
Biimns, in Ulis locis pro peccatia
liberi, ad istam patriam redire
meruimus. Verum quia pallium
fidei susceptum maculavimus,
35 cum per fragilitatem carnis pec-
cavimus^ necesse erat, ut per
poenitentiam actualium veniam
impetraremus. Poenitentiam ete-
nim, quam ante mortem, vel in
40 extremis positi suscepimuB; neo
12 Tit. perfr. pot.] ipiritibai lotererat 14 a taota beat. fehlt 15 ceoi-
disaet] cecidit 16 amisit] ab eo recesuit 16—19 et . . . \[1\b fehlt 20—23 Duius
. . . seDteDliamj Ex cuius carne noa omuea nati sumua m miaeria 23 0 detest
sc. inob fehlt 24 — 33 Motus . * , memimus] Set tum per fidem domini nostri
ifaesu Christi quam in baptismate suacepimus rediulmua m haBc patriam. Darauf:
Vitam aliam esse credidimua. per aanctum {ergäme spiritutD) quam ea»e non po-
tuimas soire sicut ille per expenmentum. 33 — 38 Verum . . . impetraremus]
vr
Verumptamen qm post fidei suacepdoDem multis actualibue peccatis implicati
aumos. noo oist per piirgatiooem tortoram {sie) per que tranatsti hac ueuire potuimus
38 etenim] eoim 39 in extr. positi] in morte 40—47 nee . w peraolvimua] et
minime perfecimus. (cum (? l. in) illis locis penalibus. alij maiorl. alij minori spacio
temporis (t^is M») secundum modum et quautitatem culpamtn tormenta luendo
pere^imus. {Durch Druckversehen steht bei Colgan Z, 44 f hier statt oben X VI^ 9^.)
186
Ed. Mall
ooBtris fuimus. Sic et omnes ia in ?ita peregimuB^ post carnis
aiugulia locis penalibus vidiBti pre* Bolutionom, io lociß quae vidisti,
ter eoa, qui infra ob putei iDfer- poenalibua alij maiori, alij minori
nalie quia positi poßt [fol. 122] per coaventus diatiDcti, eommane-
purgiitiooem ad haue, in qua su- 45 bant: et tarnen (s.w.) temporia spa-
Hius, requiem peruenientes tandem tio, secundum modum culparum^
saluiemnt(?)* Omni vero die soculi tormenta loendo pereolvimua.
inde purgati huc ad noa veniunt Omnea autem ad hanc requiem
aliqiii, et noa obuiam venimus eis, per illa ioca traoBivitnus. O trän-
sicut et tibi fecimua, et eoa in hanc 50 aitua inaeötimabiliter horribiliß!
requiem introduciniiia. De eis verO; Bimiliter et omnes, quoa in ain-
qui ibi aunt, alij alija maiori^ alij gulis illis loets poenalibua vidisti,
minori tempore erunt. Qui vero praeter eoa, qni infra oa putei
bene purgati de corpore exeuot, infernaHa detineutur, postquam
statim huc ad nos veniunt. Nuliua 55 purgati fnerint, ad iatam requiem
autem eorum, qni in penia aUDt, venioDtes salvabuntur: aedetquo*
nouit, quam diu ibi moraturua Bit. tidie quidara purgati veniunt, quoB
Per miaaaa vero et paalmos, ora- Buacipientea (sie], ßicut et te aua*
tiouea et elimoainaa^ quoeiena pro cßpimus^ cum gaudio huc introda*
eia fiunt; aut eorum tormenta mi* GO eentea. Eorum vero, qui in poenia
norantur, aut de tormentia ipais in aunt, nuliua novit^ quaodiu tor-
quebitur. Per misaaa autem, per
paalmoa, orationea et oleemoainaa,
quotiea pro eia fiunt; aut eorum
65 tormenta mitigantur, aut ad mt-
nora et tolerabiliora transferun-
tur, donec omnino per talia bene
ficia liberentur. Ad hunc autem
locum quietia cum venerint,
70 quamdiu hie permanauri fuerint,
neaciunt; nullus enim nostrom
4d — 49 autem . . . transiviiuüe] nero qni in hac reqtiie autDtia. m illis loeia
pro peccatia noatris fiiimua 49» 50 0 tratisituB inaesi. horr. fehlt 51 Simi-
liter] Sicut 52 illis fthlt &4 detineDtur] sunt poalq. purg. f.] poat purgm-
ciouem 55 iatamj hano in qua duoc aumtia 53 veoieiit^a] perueoieotea saloab*]
aalui tandem erunt 56—60 sed , , . iutröduceDtes] Omni uero die seculi inde
purgati huc ad noa ueciiuut aliqui. et noa eis obmam ueDimus aicut et tibi feci-
muB. et eoa in banc requiem mtroducimua. De eia uero qui ibi auDt. alij aiijs
maiori uel mioori tempore erunt. Qui uero bene purgati de corpore exeuni. siati©
buo ad noa ueniunt. 61 torqueb.] deiuoratiirua ait 62 per] et 65 miüg.]
tomorautur ad min. et tolerab.] de ipaja torineDtia in mmoribua 68 — 69 Ad
huno . . , mm] Et uum in hanc palriam 70 pertuana. fuer.] manauri aiot
minora transferuntur, donec om
nioo per talia beneficia liberentur.
Et cum in hanc patriam venerint,
tat Geschichte der Legende vom Purgatoriuni des heil PatriciuB 187
qnamdiu hie maDBUri sunt, neaciunt hoc ecire potest de ee, quamdiu
NulIaB enim hec acire potest de se, hie debeat esse: sicut enim in
quamdiu hie debeat esse. Sicut locis poenalibus secundimi cul-
enim in locis peoalibua secundum 75 parum quaefeitatem morandi per-
Iquantitatem culparum percipiunt cipiunt spatium, ita et qui hie
remorandi ibi epacium, ita et qui sumus, secundum merita bona
hie sumus^ soeuDdum merita bona plus miuusve morabimur in ista
minus plusve huc demorandi spa- requie, et licet a poenis omDioo
cium p[er]cepimti9; et licet a penis 8() liberi aimus, ad supernam laeti-
Bumus liberati, tarnen ad supernam tiam Sancfctrum nondum ascen-
celi letitiam nondum sumus digni dere digni sumiis; diem tarnen
sscendere, Nullus de [fol. 122vso.] et terminum nostre promotionia
se Douit (sie), Ecce hie, ut vides, in melius nemo nostrura novit»
in magna requie sumus et letitia; 85 Ecce hie (ut vides) in magoa re-
eed post spacium a deo coustitu- qnte sumue; sed post terminum
tum hinc transibimus. Cotidie enim singutis constitutum in maiorem
eocietaa nostra crescit et decrescit. transibimus. Quotidie enim socie-
Sicut enim cotidie aliqui de tor- tas nostra quodammodo crescit
mentis purgati huc ad nos veniunt, 90 et decreseit, dum stngulis diebus
ita et hinc a nobis in paradiso ad nos a poenis et a nobis in
terrestri constitutis in paradisum
celestem ascendunt. Pontifices vero
perdueentes illum in montem vnum
iusserunt illum ^ ut aspiceret sur-
Bum; quo cum aspexisset, inter-
rogauerunt^ cuiusmodi colori8{ £ücfc^
inA; 8. Colg, u, K) aurei osse si-
mile ardentis in fornace. „Hoc", in-
coelestem paradiaum ascendunt,
XVIU. His dictis aesumenteß
militem secum in montem unum
iusserunt y ut sureum aspiciens
diceret, cuiusmodi coloris ei super
5 se coelum videretur. Quibus ille
respondit: auro mihi siraile vide-
tur ardenti in fornace. Hie, in-
Ib morandi] remorandi ibi et 78 tnorab« in i. req.] bic moraodi spaciutn
pereepimaa 79 omnino/«Ä?i; dafür i liberati et 80 vor ad: tarnen 81 Banc-
tormn] cell 82 — 84 diem . . . nouit] Quam dm tameo bic quis moraturua sit,
nollua de se nouit 85 {requie) et lotida 8G terroinum] spacium a deo 87 in
maiorem] hinc 90 vor decreacit: cotidie 90—91 dum . . . in] Sicut enim
coddie atiqai de tormentis purgati buc ad nos ueaiunt ita et hinc a nobis in
paradiao terrestri constitutis in
XVin 1 , 2 Bis . . . secum] Pontifices uero perdncentes illam 3 nach
iosBerunt; illi aspiciens diceret] aspiceret. Darauf i Quo cum aspestisset inter-
rogaaerunt eum 4 et super Befehlt 5 videreturj esset; darauf: contra looum
in quo »taret Quibus feJUt ille . . . ardenti] miles respondit aurei esse aimile
ardentis 7 — 8 Hie . , . portaj Hoc inqmunt quod nunc uides Introitus est cell
et porta oeleflttt
Bonuiüich« Foricbiuigttni yi, ^Q
189
Ed. Mall
qiiiunt, ^quod nunc Tidee, est introi-
tu8 celi et porta celestis paradisi.
Quando aliqui a nobis deaceodunt
{sie ; lies : discedunt)^ hinc ad celum
aflcendunt Qoamdm autem hie
manemuB, cotidie pascit dob cibo
celesti domiDus. Quali aotem hie
pasciraur cibo, iani ecies nobiscum
gustando." Vix hoc serraone finito,
quasi äamma igais de celo descen-
dit, que, nt sibi visutn eefc, patriam
cooperuit et quasi per radioa super
Biogulorum capita descendoes tan-
dem in eis tota iutrauit, Super
militis eciam caput ita desceudit
et iu eum sicut in alios intrauit;
sed tantam iode delectationem et
suauitatem in corde et corpore sen-
sit, quod pene pro nimia suauitatis
delectatione [fol. 123] noo intellexit,
vtrum viuus an mortuua fuerit. Sed
bora lila cito pertrausiit. ,,Hic^'y
inquitj „est cibue ille, vnde semel
pasciinur cotidie. Qui vero hinc
in colum ascendunt, hunc perfmun-
tur sino fine. Ibi miles libenter
permansiaset, ei permanere licuis*
set Sed poat talia et tarn iocunda
quiunt; est porta Paradisi: hac
introeuet^ qui a nobis aasumua-
10 tur in coelum. Nee te latere de-
bet, quod quotidie nos pascit Do-
minus semel eibo coelesti: qualis
autem fuerit clbua igte quarnque
delectabüis, iam Deo donante sen-
15 ties nobiscum guatando. Vix aer-
mono finito et ecce quasi flamma
ignis de coelo deacendit, qui to-
tam patriam cooperuit et quasi
per radiod divisa^ auper singu-
20 iorum capita deacendens^ tandem
in e08 tota intravit; sed et super
militem iuter alios descendit et
intravit. Unde tantam delecta-
tionis dulcodinem et in corde et
25 in corpore sensit , ut pene prae
nimietate dulcedinis non intel-
lexerit, utrum vivus, aut mortuua
fuisset. Sed illa hora cito tran-
siit. Hie est eibus ille, inquiunt^
30 unde semel, nt diximus, a Deo
quotidie paacimur; qui modo in
coelum a nobis assumuntur^ eo
sine fino perfruuntur.
I
8 — 10 bac , . « cüclumj Quando aliqui a nobis recedunt^ hie in celum aacea-
duQt 10—11 Neo . , . quod fehlt; dafür i Quam diu hie maDemoa 12 lemel
feJiU qualis * . . tste] Quali autem bic pascimur cibo 13 quamqae delect
fehlt 14 Deo donaiite fthU 15 nach vix: hoc 16 et ecce fehlt 17 qoi]
que ut sibi uidebatar totam fehlt 19 ^IyIbsl fehlt 21 eoe] eis aed et
fehlt 22 tBiliCeni] militis uero capud iuter alios] ita 23 voriotravit: in eo
siout in alijs Uade] et inde 24 dulced.] auauitatem 25 ia vor oorp. fehU
26 nimiot. dulced*] nimia suauitate delectacionis 28 fuisset] fuerit trau«.]
pertransüt 30 ut diximus fehlt 31 modo] uero 32 a nobis fehlt aasom.]
asoendnnt eo] boc 33 nach perf, fol(ft: Ibi miles libenter manaisaet, si per-
maoere ItGulsset. Set (post) tatia et tarn iucunda refernotur (ei) triatia (poit
und ei mid Korrekturen einer fremden Hand (»X/K JahrK?'^ Stürmn(fir).
Zur Geschichte der Legende vom Purgatorium des heil. Pairicius 189
refemnfcur ei tristia. j,Quoiiiam%
tnqaiunt^ ^ex parte iam vidieti que
videre desiderasti, requtem scilicet
beatoram et tormoDta peccatomm,
oportet iam nunC; ut redeas eadem
via, qua huc veneras; et ai bene
ammodo ia seculo vixeris, securus
eatOf quod buc ad noa venias egres-
8U8 e corpore. Si autem^ quod
absit, mala vita vixeris, vidisti;
qnanta te exspectent tormonta. In
isto aütem redita^ quo nunc redi-
bis, nee demones, nee tormeDta
formidabis, quia demonos non au-
debunt ad te accedere, nee tor-
menta, que vidisti^ te poterunt
ledere." „Hinc", ait miles lugens,
„recedere non potero, quia, ei hine
recessero, ne aliqoid per fragilita-
XIX. Sed quoniam ex parte
vtdisti, quae videre desiderastii
requiem videücet bonorum et
tormenta peccatorum ^ oportet
5 nunc frater ut recedaB per ean-
dem viam, qua venieti: et ei
amodo sobrie ac sancte vixeris,
non solum de ista requie, sed et
de coelorum mansione Becunia
10 esse poteris: ßivero, quad absit,
vitam tuara illecebrie carnis pol-
lueris^ en ipse vidisti , quod tibi
maneat in poenia. Securus ergo
redeas, nnm quidquid tibi huc
15 venicnti terroris erat, tibi re*
deunti apparere non pertimescae.
Ad haec verba pavefactus miles
naagnopere Pontificibus suppli-
care coepit, ne a tanta beatitu-
^
tem adraittam, quod me huc venire 20 dine ad aerumnas saeculi huiuß
impediat, timeo." „Non^* inquiunt, redire cogerctur Non, inquiunt^
„sicut tu vis, erit;sed sicudille, qui ut postulas^ erit^ sed sicutDeus
no9 et te fecit.^ Merens igitur ad dieposuit; quidquid otnnibus ex-
portam ab eis redueitur et contra pediat, boIub agnovit. Miles igi-
voluntatem inde est egressus, et 25 tur miserabiliter volens nolens
porta fitatim post eum clauditur. egreditur acccpta benedictione,
Viam igitur rediit, per quam venit, tristis admodum» sed tarnen intre-
XJX 1 Süd fehlt nach qaonmmi inqumot 2 i?or vidisti : iam 3 videL]
ioiUcet bonorum] beatormu 5 iiinc] iam frater fehlt recedas] nunc
retfeas per eand. viam] eadeui ula 6 veniati] huc iieneras 7 sobrie ac
»incte] bene in ßeculo 8—10 sed . . , poteris] aecurus esto quod huc ad nos
neniea. quando de corpore cxieris. 10 uero] aiitem 11-13 vitara . . * poenis] tnala
aUeris niuf uidisti quantate exspectant tormenta 13—21 Secarus . . . cogeretar]
In iulo autem reditu etc, bis timeo genau gleich A; nur steht statt formidabisi formi-
daverts, und es sind einige Worter anders ^eHeJH (nämlich: ne per frag, »liquid
vndi quod huc me) 22 nt postulas] »icut tu uis Dens diBpoBuit] ille qui et
te et noa fecit uoluerit 23—24 quidquid , . . agnouit fehlt 24—29 Miles . . .
via] Anch hier stimmt K mit A überein mit geringen Abweichungen; K hat näm*
lieh: Merens ig. ac lagena ad portam red. et contra uol. mde egr* (est fehlt,
,). porta 0t. p. eum oL Via ig, red« qua uenit. den. a. a. preQoiDtnatam
13*
190
Ed. Mall
[foL 123 TBO.] donec ad aulam pre-
dictam peruenit, Demonea vero,
quos in ipso reditu vidit, quasi
timeutes illum ab eo fugerunt et
tormenta, per quo transiuit, Uli
omnino non nocuerunt. Et cum
intraret in aulam structura mira-
büi factam, in qua post viaionem
sanctorum occurrit ei antea multi-
tudo demonum, occurrnnt ei atatim
itorum duodecim predicfci viri et
pidus^ eadem, qua venerat, re-
vertitur via.
XX. Egre8BU9 itaque de para-
diso lugena eo quod alterata foeli-
citate ad huius vitae misoriam
redire cogeretur; quem quidem
5 redeuotem Daemonea terrere eo-
nati sunt, sed ad eius aspectum
per aera diffugenint; sed nee
eura tormenta quidquam laedere
potuerant. Cumque venisset ad
laudantes dominum de bona con- 10 praedictam aulam, in qua Dae*
stantia, quam tulit: ^^Pcr labo-
rem^, inquiunt, „quem austinuiati
a peccatis es purgatus« Nunc
autem oportet te, ut hino aacen-
monea euni pnmitus invaaerunty
ecec viri quindecim, qui ibidem
ei primo apparenles instruxerunt^
aubito apparueruDt; qui Deam
daa quantociua; iam enim in tua 15 laudaotea eiuaque victoriae con*
patria clarescit aurora, et niai
portam aperiens te invenerit, de
reditu tuo ultra diffidena, obaerata
porta, in eecleaiam redibit. öicque
gratulantes dJxerunt: Eia frater
noater^ acimus quoniam per tor-
menta, quae viriliter austinuisti^
vicisti et ab omnibus peccatis
percepta ab eia benedictiooe^ prout 20 tuis purgatus es. Et ecce iam
potuit^ascendere festinauit; eadem- in patria tua lucis aurora da-
reacit: asoende igitur quam cito
poteris: nam si Prior Ecclesiae
post Missarum Bolemnia , cum
25 processioue veniens ad portam,
te redeuntem non invenerit: sta-
tim de tuo reditu diffidena, ob-
aerata porta redibit Accepta
itaque benedictiooe , protinua
XX 1—9 EgreasuB . , . potneriintj Demooes uero bü nooueruDt etc. wie A;
nur heisst es: tituentes eum ab illo fug. 9 — 20 Cumque . , , purgatui ca.]
Ehensox Et cum intr» iu aulatn super colauipuas struct. mir. factam^ In q, p. aid-
taciooem sauet ei occurnt aut. muiL dem. statiui occurt. illi iterum .XV* pred. airi
laiidancea deum de b, const. quam coixtulil ei per lab* inq. q. sustio. a peec. es
c
purgatuB. Darauf: nunc aut (sie) oportel n {L ut) binc asccDdas quam locint
20 Et ecce fMt iam euim 21 diurne lucia 22 — 23 aaceode . • .
poteris fehlt hier {s. oben) 23 nam ai (non)] et niai Eccleaiae fMt
24 missarum soll uitsaaro 24—25 com , * , portam] portam aperiena 26 re-
deaniem fehU itulm fehlt 28 nach porta: io eecleaiam Acc. .,. bened]
Sicque uccepia ab eia bened. 29—30 prot aac] proat potuit aacendere festinadt
Zur Geschichte der Legende vom Purgalodam des heil FatrIcmB 19 1
que hora, qua prior portam aperuit,
et miles de intro veniena aparuit.
Quem com laudibua Christi prior
ensoipieDB in ecclesiam iDtrodiLKit;
ibique iterom XV diebuB in ora-
tiontbu8 permanere fecit Sicque^
craee in humero BUBcepta, Ihero-
soHmam perrexit; et iode rediens
regem domioum Buum cooBulturus
adiit, ut eius cousilium [sie) se-
cundum illum religionis ordinem
exinde viueret, quem rex ipse illi
laudaret. [Fol. 1241 Diebus autem
Ulis, quibu9 circa regem ipee
miles moraretur pro causa huitia-
modi, pie memorie abbas igitur
isius (igi^ isius Ms,, verieävn aus Ger-
uaaiua) Ludensis cenobii^ qui ab
eodem rege locum ad construen-
dum (sie) abbaciam ^^acquisiait,
moDachum suum Qillibertum de
Lada« qui postea fuit abbas de
Basingheben {sic)f apud euodem
regem in Hyberoiam misit^ ut ot
locom susciperet et abbaciam io-
ciperet Cum ergo ad regem venienB
30 aacendit; eademque hora, qua
Prior portam aperuit, miles de
iotro veniens,apparuit:quem cum
gaüdio magno auscipiens, in Ec-
clesiam introduxit; ibique eum
35 aliia quindecim diebus orationj-
buB insiBtore coostituit
XX!, Deiode signo Dominicae
Crucia in humero suacepto, Do-
minici corporis aepulchrum lero-
ßülymiö visitare perrexit Et
5 iode rodiens Regem dominum
suum, cui priuB familiaris extite-
rat , (utpote virura indostrium
et prudentem) adiit, quatenue
eiuamodi , quem aibi cooauleret,
10 ipsehabitura religionis susciperet.
Eodem autem tempore piae me-
moriae QerFaaiua^ Abbas Lu*
denais coenobü, qui a praefato
Rege locura ad constituendum
15 monasterium impetraverat^ mo-
nachuni suum nomine Qirbertum
de Ludo , cum quibusdam aliia,
(qui Bcilicet Girbertus poatea
fuit Abbas de Baeraegeweirth):
20 ad eundem Regem in Hiberniam
misit; ut et locum susciperet et
nionaaterium fundaret, Qui, cum
veniens ad Regem gratanter
31 miles . . . apparuit] et militem ibidem |»romptuin inuenit 32—33 quem . . ,
Do] eum com amDi gaudio el leticia magna 3i ibique eum a1.] ibi
Dim iasisi. constit] permauere fecit
XXI 1 Deinde * . . cmcis] Sicque cruce suscepto] accepta 2—4 Du mi-
nici * . * visitare] ierosolimam 6 — 10 cui . . . susciperet] coDsulturua adijt,
ot eiua consilio etc. hü laudaret wie in Ä tl Eodem a, tempore] Diebua autem
ilHs qttibua circa regem ipae mites moraretur pro cauaa bi' 13 a praefato] ab
eodem cosalit monast.] conatruendam abbaciam 15 impetr.] adquiaiuit
16 Girbercum] Gilebertum 17 Ludo] Lada cum quib. aliis fehlt 18 sciL
Girb. fehlt 19 baaiügeweic 22 monast, fimd.) abbadara inciperet Qui
com ven*] Cum ergo ueDissßt 28 gfAt, suso easet fehlt
192
Ed. Mall
conquestus est, quod patrie illius
nesciret linguam: ^0^, inquit rex,
„deo auxiliante bonum tibi inter-
pretem inveniam"; et, vocato mi-
lite ipsO; iussit eum rex, ut ma-
neret cum eodem Gilleberto. Nee
renuit mileS; sed concessit regique
domino suo ita dixit: ^Gratanter
debeo eis seruire, et gaudenter
debetis monachos Cistersiensis or-
dinis in terra nostra suseipere,
quoniam, ut verum fatear, in alio
seculo in tanta gloria non vidi
alios homineS; in quanta vidi eos
esse.^ Sicque miles cum illo Gille-
berto mansit ; sed neo monachus, nee
conversus esse uoluit^ quin pocius
seruum se domini (dorn) reddidit.
Äbbaciam vero construere ceperunt
et duobus annis ac dimidio in ea
manserunt. Gillebertus domus illius
erat cellerarius; miles vero in Om-
nibus negociis minister fi-[f.l24vso.J
delis et interpres fuit et (lies: ei?)
deuotus. De ipso vero milite Gille-
bertus testatur, quod sanote et re-
ligiöse vixerit; quamdiu moraba-
susceptus esset, conquestoB esti
25 quod illius patriae linguam igno-
raret. Quod audiens Rex alt,
Optimum Interpretern tibi com-
nendabo. Et accepto praefato
milite, iussit, ut cum monacho
30 maueret. Quam iussionem liben-
tissime miles suscipiens ait ad
Dominum suum : gratanter ei ser-
vire debeo: sed et vos cum gratia-
rum actione monachos . . . (sie)
35 ordinis in regno vestro suseipere
debetis, quoniam,ut verum fatear,
in Sanctorum requie non vidi
homines tanta gloria praeditos,
ut huius religionis viros. Mansit-
40 que cum eodem GirbertO; sed neo-
dum monachus fieri volait, nee
conversus. Goeperunt igiturmo-
nasteriujn construere et manse-
runt simul ibidem duobus annis
45 ac dimidio. Girbertus vero domus
illius erat cellarius : miles autem
forinsecus erat in omnibus pro-
curator et minister devotus in-
terpresque fidelissimus. Yixit
50 sancte ac religiöse sicut idem te-
25 igDoraret] nesciret 26 Quod . . . optimum] 0 ioquid rex deo auxiliante
booum 27 comnend.] inueniam 28 Et acc. pr. mil.l Euocato milite ipso
29 nach iussit: ei rex monacho] eodem Gileberto 30 — 32 Quam . . .
suum] Nee renuit miles. sed consensit regique dorn. s. ita dixit wie in A 32 ei]
eis 33—36 sed . . . debetis] et gaudenter debetis monachos cisterci ordinis in
terra uestra suseipere 36 verum] uera 37 in s. requie] in alio secolo
38 homines . . . viros] homines alios in tanta gloria in quanta uidi esse illos
39 Mansitque] Sicque miles mansit 40 eodem Girberto] ipso Gileberto nec-
o o
dum] nee 41—42 fieri . . . conversus] uero (u Ms,; lies: nee (n)) conaenus
esse uoluit — darauf: qain pocius seruum se domui reddidit 42 monast.] äb-
baciam 44 ibidem] in ea 45 Girb.] Gilebertus vero fehlt 46 celerarios
47—49 forinsecus . . . fidelissimus] in omnibus negocijs minister fidelis et inter-
pres fuit ei deuotus 49—51 Vixit . . . Girb.] De ipso uero milite Gilebertus eU.
wie in A bis quamdiu cum eo morabatur
Zur (raschlchte der Legende vom Purgatorium des heil. Patricius 1 93
tnr cum eo. Quando vero solus
alicnbi cum eo fuit^ hoc illum sepe
pro edificatione narrare fecit Postea
vero monachi, qui missi fueruiit,
eum reliquenint et ad Ludense oe-
nobium in ÄDgliam redeuntea mili-
tem sancte et honeste in Hyberniam
dimiseruDt
Heo com ipse Gillebertus coram
multiSf me quandoque andiente^
(ergänze sicut) sepe a milite aa-
dierat , pro edißcatione retulisset,
vnus affuUy qui ita se dubi-
tare dixit Cui GiltebertuB ita
reepondit: „Sunt quidam", inquit,
„qui dicunt intrantes^ dum aulam
primum iotrauerunt, in extasi fieri,
et predicta ab eis in spiritu videri.
Quod quidem miles noo concessit,
quia corporalibua oculis hoo ae
Tidisäe et in corpore corporaliter
pertulisse dixit,^ Adiecitque Gille-
bertua: ^Si non credie, que ab eo
audiui; pro certo credo {sk) saltem
auod oculis meis vidi.
fitabaturGirbertua. Et quando soli
simul erant familiariter alicubi,
ipsiueGirberti rogatu ob aedifica-
tiouem haec omnia dlligentisBimo
55 narrare consueverat, Postea vero
monachi, qui cum eo misaifuerant,
adLudonae caenobiam in Augltam
redieruDt militemque in Hiber-
niam honeste ac religiöse viven-
60 tem dimiserunt.
XXII. Ilaec autem omnia cum
saepe dietuaGirbertus coram raul-
tia, me quoque andiente, sicut
saepius ab ipso milite audierat,
5 retutisaet, affuit inter alios unus,
qui haec ita cootigisse, se dubi-
tare dixerat. Cui Girbertus : sunt
quidam (inquit) qui dicunt^ quod
aulam iotrans primo fuerat in
10 extasi et haec omnia in spiritu
videre: quod omnioo aibi niilea
sibi eontigisse coDtradioit, sed
corporeis oculis se vidiase et
corporaliter pertulisse constan-
15 tissime testatur. 8ed et ego in
monaaterio ei {am Randei forte
cui) praefuf, et oculia meis harum
rerum noii valde disaimile, multi-
que mecum conapexere.
51—55 Et . . . conaueuerat] Qaatido uero etc, hu narrare fecit wie in A 56 cum
d] eo nach fueraot: illum locum reliquerant et 58 redierunt] re-
BfiteB qae fchU natürl.
XXn 1 Hec . . . Girb,] Hec cum ipse Gilebertue 3 quoque fehlt 4 sae-
pioij aepe ipso fehlt 5 vor retulisect : pro edificacioDe inter alios fehlt
S coDtigiafie] esse 7 Girb.) Gilebertus ita respondit 8 — 11 quod . . . videre]
intrantes cum aulam primatn intrauennt iu ext. etc. bis videri wie inA 11<- 15 quod
. . . testatarj quod quidem miles amtiiuo dod concessit. quia corporaliter oculia
hec se uidisae. et in corpore corporaliter pertulisse dicil. Dann faltjt {vgL
A)t Adiecitque Gilebertus, Bi uoa credia que ab eo audiui. crede saltem
Cfuod ab oculia meis utdi. 15 Sed e. ego fehlt 16 monast. ei] domo cui
(prefui). 17 ff^ ä. folg, S.
194
Ed. Mall
In domo, cui prefui^ monachum
satia leligioBum vidi, qui cum bonis
operibua toto corde esset intentus,
a demonibus, qui ei invidebant,
dorraiens de dormi-[fol. 12r>]torio
est dilatuö corporaliter. Qui ita,
nescientibus cunctis, quid ei acci-
derit, tribus diebus ac tribus noc-
tibus a coDuentu abfuit, Sicque
XXm. £rat enim in Mona-
sterio Monachus qui dam valde
religioBusj cuius sanctitati Bae-
mones invidebaet: dormientem
5 nocte quadam de dormitorio cor*
poraliter tulerußt: qui tribus die-
bus et tribus noctibus ab ipsis
detentus est^ fratribus nescienti-
buB quid de eo factum fuisset.
postea relatua et in lecto iactatus 10 Post tertium vero diem in lectulo
peoe usque ad mortem est äagel-
latus, et horrende per loca in cor*
pore wlneratus a demooibus foit.
Et, sicut ipse dixit michi^ stupenda
et horrenda tormenta yidit, que
Don obliuioni tradidit. Et per* XV,
annos postea ?ixit; sed wlnera,
que a demonibus illi suot infixa,
in vita sua non fuerant sanata,
Nullo enim niedicamine sanari pote-
rant; sed semper aperta et quasi
recencia fuerunt. Fuit auteni wlne-
rum illorum aliquod ita profundum,
quod longior digitus tuua in eo
posset intrare vsque ad manum.
Etquando vidisset aliquem iuuenem
ridere^ uel aliquam inordinationem
3U0 a fratribuB inventuB est pene
uaque ad mortem flagellatus horri-
biliterque a Daemonibus verbera-
tus. Mihi quoque confessus est
15 Bo et horrenda ^idisse tormeota.
Vixit autem postea quindecim an-
nos, aed vulnera eius nullo po-
terant curari medicamine. Sem-
per enim aperta et quasi recentia
20 Fidebantur, quorum quaedam ad
mensuram longitudinis unius di-
giti profunda fueruot. Hie autem
cum vidisset aliquando iuniorum
aliquem immoderatiuB ridentem,
25 vel iocantem, vel aliquo modo
inordinate se haben tem , aiebat:
0 si Bcires quanta huic diesolu-
tioni maneat poena, forsitan
gestus tuos incompositos et morea
17 — XXni 1 et oculia , ♦ . tDOQasterio fehlt; nach prefui folgt: mouachutn aatia
reltg. etc, bis abfuit wie in A; nur heisst es: ocrporalJter est delatus und tribus
vor noctibua fehU. Auch nach abfuit ^eht f** weiter fast genau wie in Ai näm-
lichi Hicque poatea est relatua et in l iactatua pene aaq. ad m. 6agelL et hor-
reode per locn io corp, a demon. üuJner. fuit^ Dann folgt für Mihi , , . tor-
meDta: Et sicut ipse mihi dixit , . , uidit wie m A; darauf: que mißime obliuioDi
tradidit t6 autep] et vor qaiadecim: per 17 eins] que a demoaibus. tili
sunt iatlixa' in uita sua non fuerant saoata poterant curari] sanari potueraut
18 Semper eiiinj] Sed aemper 20 videbantur] fuerunt 20 — 22 quorum . , .
fuerunt] Fult autem uulnerutu ilL at. ita prof, ut long, dig. tuua in eo p. lutr. its-
que ad maouui (vgl A) 22 — 26 Hie autem * . . aiebatj Et quando uidisaet
iuueueni aliquem ridere uel aliquam exordLnacionem facere- sie eolitus fuit dicere
27 disfloK] exordinacioDi 28—30 foraitau , , * melius] certe nou faceres ita.
Zur Geschiclite der Legende vom Pargatorium dea heil, Patriciue 195
facere, sie solitus est dioere: „O,
si scires, quanta huic exordinatioui
maoeat pena, certe non faceres ita^^
„Ego", inquit Gillebertus; „wlnera
ipea ?idi et attractavi^ et gratias
deo omnipotent] ago ^ quod ip8urn
sepeliui maoibus meis^.
Hec, pater venerande^ prediotuB
Gillebertus et micbi et alijfi pro
edifieatione Darrauit^ eicut ipse ab
[foL 125 vßo,] eodem milite sepiua
audiuit. Ego ?ero sequeDB sensum
Terborum et narratioDiB eiua^ prout
potui inteüigere, dixi vobts* Si
quie autem hinc me reprehendere
Tolueritf sciat, quod vestra me hoc
Bcribere iussio coegit.
Explicit über de purgatorio sanoti
Patricii in Hybernia coDstituti.
30 emendares in melius. Huius mo-
nachi vuloera vidi et manibus
meis attroctavij ipsumque post
obitum ego ipse sepelivi. Huius
itaque viri tarn Banctij tarn reli-
35 giosi mihique tarn familiaris re-
latio, ßi quid Buperioria relationia
mihi dubietatiß inerat, penitas
excussit. Hucusque Girbertus,
XXIV. Ego vero poetquam
haec omnia audieram, duo de
Uibernia Abbates, ut adhuc cer-
tior fierem, ßuper hia conveni^
5 quorum unus quod nunquam iE
patria ßua talia audierit reapon-
dit; aliua vero quod multotiea
haec audierit, et quod eßsent om-
nia Vera affirraavit: aed et hoo
10 teßtatua est, quod idem Pyrga-
torium iutrantium raro ullua redit.
XXV. Nuper etiam Epiacopum
quendam affatua aum, nepotem
S* Patricii tertii, socii vide-
licet S. Malachtae, Florentianum
5 nomine, in cuiub Epißcopatu
(ßicut ipae dixit) est idem Pur-
gatorium; de quo cum curiosius
iequirerem, reapondit Episcopus;
certe frater verum est, locua au-
10 tem ille in Epißcopatu meo est;
et raulti pereunt in eodem Pur-
gatorio, et si forte redeant, ob
30 if- Haiiifl . . . sepelivi] Ego inquid Gilebertue ipaa uulnera uidt et attrectaui
et gradas ago deo omnipotenti quod maDibuB nietä ipaum Bepeütii.
XXrV fehlt
XXV 1 Nuper etiam] Forte et hoc anno 2 quendam fehlt 6 vor dixit:
mihi klecQ] prefatam 8 inqujrerem] Interrogareia si uerum esset quod de eo
audioi* Epiac] ipae epiäcopua milii 9 auteiu] et 11 multi bomines eodem]
eo Pargat. /eA/£ 12 ai] qui redeuot 12— lö ob . .♦ tabeaeunt] aemper
saot infiroih et nnncquam Bteut alij hommes aunt coloraCL pro multia tormentia
qae paciuntur ibü
ll)«i
Ed. Mall
immanitatem tormeotaruni, quae
paeai Buot, languore, sive pallore
15 diuturna tabescunt; Sed si poetea
sobrie et iuete Tixerinti certi sunt
aliaB pro peccatis suis poenas se
non perpesauros.
16 flobrie * . » vH.] in bono perseueraueiint 17 quod (alias) pro ipsia
pecG. fie D. perpeasj non Bustitiebunt. I>ann folgt t
Nqqc autern est ibi iuxta beremita uniia maoeua. qui est ulr bonus et sanotas,
et omni nacte Lüäibtllter coDgi egantur demoncs iofra aiubitum cellule sue statim post
aolts occaaum. et sie teoentes suiiui pbicUum aote soUs ortum recedunt. Et cam
Gotigregati fiieriQt. narrant Btuguli magist ro bho quid in die egeriot Saactas
auteoi uir ille uidit maDifeste demoDes. et noctibas etogulis audit eomm narra-
cioDes. Äd boatium iiero edle eins neniunt. set int rare non possunt. et quaai
nudas tDiiiiereB ibi multotiens oatendciiit. Sicque ät ut per narraciones demonana
aciat beremita ille uitaHi iu patria illa plorimorum* [Lücke] Sacerdoa qaidam saneta
uite et boneste parocbiam regebat in bac patria ouiua taUs fait consuetado. ut
cotidie mane surgens ad eccleaiam iret priiis cimiteriam cireuiret. et pro animabus
corum quorum ibi corpora quiescebant .vij. Psalmoa decantaret Caste uero uixit
et bonis operibus atqtie da(.'lrine soiUcile operam dedit. Demones uera maltociens
conqueari sunt de eo. quod nulluB eorom ilium äectere posset a proposito, locrepa-
LI OH
bat autem Z (^ic) satellitea magtater. quod tarn diu in bono permanBisaet prea-
bjter. Et accedens unus demonum. Ego ioquid artem inneni! per quam deoipiam
ittom« Ego entnt iam preparaui mulieremt per cuiua eum ego decipiam et deiciam
speciem. Set oon uisi iufra .xv. annoB Id facere potero. Si inquid magist^r in-
fra .XV. annoB deicerea raagnam rem faceres, Heremita uero bec audieoa doliiit.
et de lapau sacerdotia metuenai aacerdoteni uocauit. et omuia ei per ordinem
oateudit. Sacerdoa ideo deo gracias reddidit quod talia per senmm auum digoa-
batiir ei ostendere. Et aic ab bac die ieiuuija uigilijs et oracioDibuB magis ac magia
de die in diem camem auam Icgidme macerabat. In illia autem diebua quiboa
bec a demoDibus dicta auut, uenlt aecundum conBuetudinem mane aacerdoa. et
circtiiena cimiteriuni repperit tuxta crucem iofantulam poailam. Quam acoipieoa-
commendauit eam nutrici ut eam nutriret quaai Biiam filiam propriam. Que com
ablactata fuit, in filiam aibi eam adoptauit et aaTictimonialeui eam facere propo-
auit. et licas {l. lit&ras) eam dfacere fecit. Que cum ad pubertatia annoa peroe*
üisaet et illiuB puliTitodiüi preabiter assuete et familiariter intendiaaet cepit
templari de eiua coocupisoentta. quia aecundum (?) caruis puicritudinem ucl poeiua
putrediuem erat nimia apecioaa. et aepe quo aecreciua et familiariua. eo frequeDcina
de ea temptatua (-tur? } * tiuper cansenaum peeijt et inuenit. Quod enim a pres-
bitero petebatnr uirgo concesait, Nicbil laraeii adbuc de corrupeione peregerunt
aliud. Kocti aequenli poatea quam uirgo concesait accionem aacerdoti demooea
qui boc loco conuenerunt. gaudium de eiua lapau magnum fecerunt. Et enim
demon ille qui eum apopondit deicero magiatro auo cepit dicere. Dixi aonoa .iv<
quod per mulierem deicerem illum aacerdotem. Iam feci iilum a uirgino quam
I
I
I
I
I
)
Zur Geschichte der Legende vom Purgatoriam des heil. Patricias 197
sibi in filiam adoptanit. petisse con[8en8am et Si feti {l tantum feci) ut oirgo ei
prebuit assensum et mane eos decipiam in] ^) meridie. visne inqoid magister
demonnm socios habere tecnm. Non est inqaid necesse ut socios babeami per
me ipsam illos deiciam. Gracias igitur illi magister inde agebat. et illum uiri-
liter egisse dicebat Die crastina predictus presbiter uirginem ad se uocans. in
cnbicnlom suum introdoxit et super lectum suum collocauit. Sicque dei adhuc
grada protectus. et ab heremita iterum premunitus. stetit ante lectum cogitans
quid ei esset agendum. Inssit ergo ut uirgo in lecto exspectaret. donec ad illam
rediret et sie ad hostium cubiculi processit. et cultro arepto uirilia abscidit. et
foras proiecit. Quid inquid putatis demones quod non intellexerim temptaciones
oestras! De perdicione mea. uel filie mee non gaudebitis. quia nee me nee illam
babebitis. Seqnenti aero nocte interrogauit magister demonum discipulum si fecisset
qood se factamm promisit in meridie. Ille uero omnem laborem suum se dixit
amisisse. et quid sacerdos fecisset cepit enarrate {h -re). lussu igitur magistri
demon ab alijs flagellatur. et sie cum eiulatu recedentes horrido, et totum eorum
placitam dissipatur. Heremita uero hec audiens. gauisus est ualde. et inde gra-
daa deo reddidit. Sacerdos uero uirginem quam quasi filiam nutrinitt deo servi-
toram in monasterio commendauit. explioit.
1) Das in [ ] eingeschlossene steht auf Rasur.
Mittheilungen aus altfranzösischen, italienischen und
spanischen Ebtndschriften der Darmstädter Hofbibliothek.
Von
F. W. E. Roth.
1. Französische Handschriften.
Nr. 132. FoliO; Papier, saec. XV. Mit einer blattgrossen MiniatOTi
ein Eriegslager vor einer belagerten Stadt darstellend. Band 11 der
Chronik Froissarts. fiy commence le second volume des croniques
maistre Jehan Froissart. Et premierement comment le duc de bourgogne
Retourna en france daucunes incidentes Et du grant amas de gens,
que fist le duc danjou pour asseger bergerach le premier chappitre etc.
In der Randbordüre Wappen (Lowe mit rothsilberner Querbinde. 457 Blatt
Text. Ausgaben: Paris 1503, 1505, 1514, 1518, 1530. Lyon 1559, 1561.
Paris 1574. cf. Walther, Beiträge 134, 21.
Nr. 133. Folio, Papier und Pergament, saec. XV. Blatt 1—4 und
182 — 185 leer. Mit kleinen Miniaturen. Les anciennes croniques de
Pise. ,Cy commence le prologue de ce present libre dit les anciennee
croniques de Pise en Ytalie. Uebersetzung auf Veranlassung Herzog
Karls des Kühnen von Bernardo Marangone Chroniche della dtta di
Pisa ins Franzosische, cf. Tartinii Script, rer. Ital. I, 307. Ausgaben
bei Potthast s. v. und Wattenbach G. G. ed. V, II, 294. cf. Walther,
Beitrage 133 n. 19.
Nr. 714. Folio, Papier, saec. XV. Uebersetzung des Boethiua de
consolatione. Auf dem Vorsatzblatte: Boece de consolation texte et
glose pour noble damoiselle Johanne de Beaucours dame de Montmar-
tin et du Brossay. ,Cy commence le prologue de boece de consolacion.
A la royal mageste tres noble prince par la grace de dieu roy de France
phelippe le quart je Jehan de Meun, qui iadis ou rommant de la rose
puisque Jalousie eut mis en person etc. Druck : 1483 und O. 0. u. J.
Hain, repert. bibl. 3360, 3361, 3363. - Walther, Beiträge 182 n. 2.
MltthetlaDgen aas altfranzÖsischeD, itatienischeo u. spanischen HandscIirirteQ 199
I Nr. 717. Folio, Papier, saec. XV. Lateinisches Gloeaar A— V, am
Ende defect. Auf den Deckeln Perg. Hb. aaec. XIV Hymnen mit Musik-
noten, darunter auch französische:
Douche dame par amors
Virge mere au roi eourain
Pör allegier ma dolor . . .
und vier weitere Bruch siücke ohne Anfang des Iljmnus.
f Nr. 815. Quart, Perg., saec. XII— XI V. cf. Rom, Forschungen VI S. 25
über die Hs. und ihre franzoeJBchen Theile.
Nr. 858. Octav, Perg., eaec. XIV— XV. Sammelband, darin Aus-
legung des Vaternuaerfi io franzos. Sprache: ^Ces eount ies priers del
ewangile que noetre dominus Jesus Crist priat a cea disciples, 1 Seite.
f Nr. 1007. Sedez, Pergam, , saeo. XV ^ — XVI. Livre d'heures mit
mehreren Miniaturen uod Initialen (Cölner oder flaraischer Schule). Mit
französischem Calender. Ex donatione Cartusie Trevirensis Arnoldus
Neinoth med.
Nr. 1699, Octav, Papier, aaec. XV. (Hüpsch 149). Auf dem Vor-
«atzblatt: NB, Cette vie de J. C. manuBcrite est une traduction Gauloise
de la vie de J. C. ecrite en latin. Cette traduction a €t^ faite par or-
dre du prince Jean^ duc de Berry, doc d'Auvergne, eomte de Poytou
celt (/. terz) fils du roi Jean I. mort a Loudrea vers Tan 1364. LeBerry
avoit €t6 ^rig^ en duch*^ en 1360 par le roi de France en faveur de
eon troi&i^me ßls. AprJs la mort du roi Jean L lo comtö de Poytou
fut donn^ par Charles V a son frere Jean duc de Berry, qui fit traduire
cette vie de N. S. J. C. a Paris Fan 1390 environ. — ,Cy commance
moult belle et moutt noble et moult devote matierej qui est moult prof-
fiiable' etc. — ,de la foy catholique etc. Deo gratias Amen. — Walther,
Beiträge 133 n- 18,
Nr. 2524. Folio, Papier, aaec. XV mit Zeichnungen* Le Roniant
de Ysaye le Tristre et de Marquieailliet aon fil Die Ilaodächrift wurde
1883 von Herrn Gymnaaiall ehrer W, Forcke in Gotha benützt, cf. Wal-
ther, Beiträge 130.
Nr. 2534. Folio, Perg., aaec. XIV, Am Ende defect. L'histoire
du 8. Graal. cf. Walther, Beiträge 130- 13L
Nr. 2640. Octav, Pergam., aaec. XIV. Ana St. Jacob in Lüttich,
Enthalt Cato^a Distichen mit französischer Glosse.
Nr, 2663. Octav, Pergam., saec, XIV. Ehedem der Carthauae in
Coln gehörig. Enthält die Musiktheorie des Johann de Grocheio Lehrer
in Paria, worin im lateinischen Texte viel Frauzösiachea, cf, Monata*
200
F. W. E. Roth
hefte für MuBikgeschichte 1888, S. 50 und 70, — Am Ende medicinische
Abhandlung.
Nr. 2G97. Quart, Papier, saec. XV. 1) Exemple de nostre dame.
(Verse). ^Tout ainsi com' etc. — 2) Ici comence la vie saint Juliens.
Legende des Bischofs Julianus yod Toledo. — 3) Le dist de saches
(Verae). — 4) Französische und lateinische Gebete, Tageszeiten und
Hymnen.
Nr. 2769. Octav, Papier, saec. XV. Aus St. Jacob in Löttich,
Blatt 253 — 262'' Documenta medicine in gallico. Contre le dolour delle
Chief R. polioul et* etc.
Nr. 3133, Octav, Pergam. , saec. XIV. Fragment der chanson de
geste des Qui de ßourgogne* Mit Brief von L, Spach und photogr.
Nachbildung des Bruckstücks.
Nr. 3306. Octav, Perg., saec. XII— XIU. 11 Blatt, Brnchstück der
chanson de geste des Gui de Bourgogne v. 3095 — 4219- Diente als
Umschlag.
2. Italien.
Nr. 101. Folio, Perg., saec. XV ineunt. Italienische Schrift. Titel
ein blattgrosses Gemälde: Petrarca in einem Studierzimmer am Schreib-
tische sitzend , beschädigt. Libro di Mess. Francescho Petraccha in»
titolato de viris illuatribus di quali il primo e Romolo fondatore di
Roma el primo re di Romani. ,Komolo fu il primo re di' etc. An den
uotero Rändern vielfach Darstellungen in Miniaturen, die sich auf den
Text beziehen. — cf. Walther , Beiträge 134 n* 20.
Nr. 155. Folio, Papier, saec. XVII— XVIII. Verzeichnis und Ab-
bildung der Grabdeokmäler in St. Johann Baptist zu Malta in italieni-
scher Sprache, cf. Walther N. Beitr. 97 n, 17.
Nr, 835. Quart, Papier, saec* XVIL (Hüpseh 441, 2G6). Relatione
di Roma fatta nel senato Veneto da 111™° Sig'"« Kaniero Geni Ambass.''»
di quella Republica appresso buo santita. — Testamento della Cittä di
Candia moribonda dalli calori troppo vehement! della Monarcbia Orieo*
tale. (Notarielle Copie), — Raggionamento del Re D. Filippo 2® negP
Ultimi giorni di sua vita al Principe auo Figlio.
Nr. 1032. Qnart^ Papier^ saec. XVI. (Hüpseh 65). Lateinische und
italienische Statuten des Johanniterordens aus der 2. Hälfte des 16. Jahrb*
Nr 2001, Folio, Papier, saec. XV~XV1. (Hüpseh, aus St. Jacob
in Lüttich). Italienische Schrift. — 1) Vita, studii et costumi di Dante
4
UlttheiluDgeQ aus altfr^iBZösfeehen, itaUoDischen iL apaulscheD HandschriftfiD 201
Aldighieri fiorentino poeta famosisBimo par Leonardo Äretino nuova-
mente compoeta. ,Havendo questi giorni posto fino ad una opera as-
Bai* etc. — 2) Vita de] Petrarcha par lo prefato Leonardo Ar(etiiio}
compoata. ,France8cho Petrarcha huomo di grande iogegno et doh di
minor virtu^ etc. — 3) Anhang hierzu ohne Ueberachrift. — 4) Pream-
balo fattü a una oratione di M. Tullio Cieerono a Cbio Ceeare par la
reetitutione di Marco Marcello. ,Oratione di M. T. Cicerone par Leo-
nardo An Ynlgarizata. — 5) No?ella beüiseima et legiadra di Seleuco re
disoria et Dantioco auo figlivolo, tracta dell antiche hystorie et in vol-
gare ydioma par lo excellentiaeimo oratore Leonardo Aretioo compoata:
Contraria ad quella di Tancredi« ^Non aono molti anni pasaati^ etc. —
Novella — dello imperadore frederigko barbarossa de bardi. — Lectura
di messer Giovanni Bocaccio a Francesco de bardi. — Novella — della
Ghuiglielma figlivola del re d'Anglia et dona del re d'Ungheria. — 1 und
2 erschienen im Druck: Vite di Dante e del Petrarca. Florenz 1672. 12^,
H Nr. 2814 Octav, Papier, aaec. XVIII. 11 Qoverno dUtalia,
Nr. 2862. Folio, Papier, saec. XVI. 2 Blatt. I casti e suenturati
amori del barone della Spina e di Lticretia della Prada del paeae di
Qaacogna. ^Li historiografi che ci hanno' etc.
B Nr. 2892. Folio, Papier, saec. XVI — XVIL Berichte Türkei,
Hltalien und Spanien betreffend.
^^H 3. Spanien.
B Nr. 196. Folio, feines Papier, saec. XVIIL Chronica de loa Reyes
^ de Navarra asta el Principe Carlos 4^. Escrita por este* cf. Walther,
N- Beiträge 97 n. 18.
1^ Nr. 462. Folio, Papier, saec. XVL Alter Prachtband. Albriamoe
de Caio Cornelio Tacito que aon texto verdadero de los diacuraos hiato-
ricoa de donde procede la experiencia universal, madre de la verdadera
pradencia en etc* — Dirigido al felicissimo priocipo y Sefior nostro
doü Phelipe tercio par don Baltasar Atamos do Barrientos studtoso de
lag letras humanas necessarias para elconocimiento consideracion y
frttto de la Mistoria.
f Nr. 1712. Quart, Papier, saec. XVL Instrucciones del emperador
Carlos V. al rey Don Felipe 2*^ en al anno de 1548.
Nr. 2301. Quart, Papier, saec, XVIIL Repreaentacion que el Conde
de Florida blanca hizo a — Carlos 3 eo 10 de Oct. de 1788 y renoveda
por otra al S' D. Carloa 4« en 6 de Nob. de 1789.
202 F. W. E. Roth
Nr. 2457. Quart^ Papier, saec. XVIII. Actenstücke und Berichte
über Cuenoa und das Colleg del Spirito 8. (in Madrid) 1766—1768.
Nr. 2459 und 2459. Quart, Papier, eaec. XVin, defect. PoHtißche
Satyren in Prosa und Versen 1735—1736.
Nr. 2466. Quart, Papier, saec. XIX. Actenstücke betreffend die
Thronbesteigung Ferdinands VE. 1808.
Nr. 2468. Quart, Papier, saec. XVII. Varias poesias y Prossas
de d. Andreas Rodriguez.
Nr. 2504. Folio, Papier, saec. XIX. Briefe und Acten theilweise
den Krieg von 1808 betreffend.
Nr. 2589. Octav, Papier, saec. XVIII. Spanische Gebete, Hymnen
und geistliche Gedichte, Paraphrase der Lamentationen des Propheten
Jeremias, Lieder und Gebete auf Johannes Nepomuk.
Nr. 2893. Folio, Papier. Discorsi della Monarchia di Spagna fatti
da fratre Tomaso Campanella 1595.
Nr. 3079. Quart, Papier, saec. XVII. Burlas en Enquivocas com-
puestos por Alonso de Ledesma.
Nr. 3083—3084. Folio und Quart, Papier, saec. XVI— XIX. Mis-
cellen zur Geographie, Geschichte und Statistik Spaniens.
Nr. 3085. Folio, Papier. Denkschrift Rads V. an den Infanten
Philipp d. d. Augsburg 18. Jan. 1548.
Minder wichtig und nicht näher von mir untersucht sind 1709 und
2867 spanisches Kirchenrecht, 2464—2465 spanisches Kirchenreoht fBr
Mexico 1662 geschrieben, 3080 Briefe, Gedichte, Dramatisches de 1819^
3082 spanische Briefe und Acten saec. XVII, 2483 Gedichte, 2460, 2666,
3034 und 3035 saec. XVII — XVIII Gedichte. Einiges bietet noch die
Abtheilung Liturgie an neueren Sachen. Sonst macht meine Zusammen-
stellung für die drei Abtheilungen keinerlei Anspruch auf Vollständige
keit.
Ilernliard Kdbier.
Commonitorium Palladii. Briefwechsel zwischen Alexan-
der dem Grossen und Dindimus, dem König der Bra-
raanen. Brief Alexanders des Grossen an Aristoteles
^über die Wunder Indiens.
Nach der Baiober^^er HantiBehrift E. III. 14 zum ersten mnl JierKUSßr^ßfpl^^i^
Indem ich hier aus dem Codex Bam bergen eis E. III. 14 drei kleinere
zur Älexandersage gehörigo Stücke, das Commonitorium Paladii^ den
Briefwechsel zwiacheu Alexander dem Grossen und ÜiDdimus, dem
König der Braraanen, und den Brief Alexanders an seinen Lehrer Aristo-
telea über die Wunder Indiens, veröffentliche, beabsichtige ich eine Er-
gänzung zu liefern einerseits zu Landgrafs Ausgabe der Vita Alexandri
Magni des Archipresbyters Leo, gewöhnlich Historia de preliis genannt
(Erlangen 1885), andrerseits zu meiner demnächst erscheinenden Aus-
gabe des Julius Yalerius^ wo ich im Anhange zwei dieser Stücke, je-
doch in anderer Fassung und nach andern Quellen zum Abdruck bringe.
Icn hoffe, durch die Publikation dieser Stücke den Romanisten eine
tticht unwillkommene Gabe zu liefern, weil das Latein derselben, das
im X. oder XI. Jahrhundert in Unteritalien geschrieben ist^ an vielen
Stellen den Uebergang vom Lateinischen zum Italienischen besonders
denlUch erscheinen läset. Zur Einführung schicke ich oinigo kurze
Bemerkungen voran, erstens über die Ueber lieferung der Stücke und
ihr Verhältnis zur Historia de preliis, zweitens über ihr Verhältnis zu
der älteren uns erhaltenen Recension derselben Stücke und ihren Ur-
sprung, drittens über ihre sprachliche Form.
I.
Ueber den Codex Bamborgensia E, IIL 14, der mir durch die
Freundlichkeit des Herrn Bibliothekars Dr. Leitschuh auf einige Zeit
Dach Berlin gesandt wurde, ist am ausführlichsten gehandelt worden
Romanlftcli« Forecttuiiiieii VI. ^4
'204
Bernhard K übler
von a Waitz io Pertz' Archiv für alt, d. Geach, IX, 673—708. Er ist
auf 351 Pergamentblätfeern in Folio ifn XL Jahrhunderfe geschrieben.
Jede Seite enthält zwei Columneü. Die Schrift ist sehr echön und regel-
mässig, Abkürzungen eind nicht häufig. Der Codex stammt aus Unter-
italien und zwar aus der Bibliothek des Herzogs Johann von Campanien.
(Das Nähere bei Waifcz a, a. O.) Er enthält ff. 192 — 219 Alexandri
Magni vita et gesta (Hietoria de preliis^ fif. 219''— 223** Commonitorium
Palladii, fF. 223^ — 228* den Briefwechsel zwischen Alexander deni
Grossen und Dindimua^ dem König der Bramaoen, ff* 228* — 23rj** den
Brief Älexandera an seinen Lehrer Äristotelea über die Wunder Indiens.
Die Historia de preliis ist uns ausser im ßambergensis noch in
zahllosen Handschriften erhaltend; sie liegt aber im Bambergensis in
einer von der gesamten übrigen Ueberlieferung — ausgenommen den
MonBcenBia 23489^ der aus dem Bamberg, abgeschrieben ist — wesent-
lich abweichenden Gestalt vor. Der wichtigste oder wenigstens am
meisten in die Angen fallende Unterschied ist der, dass im Bambergen-
sis der Briefwechsel Alexanders mit Dindimus und der Brief an Aristo-
teles als aelbatäodige Stücke neben der Ilistoria stehen, während sie
in den übrigen Handschriften in die Historia hineingearbeitet sind.
Waitz a. a. 0. war der Ansteht, dass der Bambergensis die von einem
Italiener gemachte barbarische Verstümmelung der ursprünglichen Qe-
atalt der Historia de preliis enthalte. Dagegen haben Ausfeld (Ueber
die Quellen zu Rudolfs von Ems Alexander, Progr, v, Donaueschingen
1883) und Landgraf in der Einleitung seiner Ausgabe zur Evidenz er*
wiesen, dass wir vielmehr im Bambergensis „einen der ursprünglichen
Fassung ziemlich nahe atehenden Text^^ beaitzen* Hietür spricht schon
der Umstand, dass in ihm jene von uns zu veröffentlichenden Stücke
(Briefwechsel mit Dindimtis, Brief an Aristoteles) selbständig stehen*
Denn diese aus dem GanKon, in das sie später verwebt waren ^ wieder
herauszutrennen und in ihrer selbständigen Gestalt wtederherzustelteo,
wäre eine Aufgabe gewesen, die die Kräfte eines gewöhnlichen Ucber-
arbeitera oder gar eines barbarischen Verstümmlers wohl überstiegen
hätte.
Wir wissen nun, dass die Historia de preliis eine direct nach dem
griechischen Original des Paeudo - Callisthenes gefertigte Bearbeitung
der Alexandersage ist, und kennen als Verfasser derselben den Arcbi-
1) Verzeichntsse derselben in Landgrafa Ausgabe p. 9 und bei P. Hejer,
»JJexandre le Orand dan» la littfirature frao^aise du iDoyen äge» T. IL Paria 188$
|i. 41 if. Nach eiuigeD jüngeren Handschriften tat die IIf»toria herauagegeben
0. Ziiigerle, Breslau laSD.
Üommonttortu»] Paltadii
205
presbyter Leo aus Neapel , der in der zweiten Hälfte des X. Jahrb.
lebte. Ebenso kennen und besitzen wir von dem Com moci fori nra Pal-
Ifldii das griechische Original , wenn wir auch über die Pereon des
Debersetzers keine Nachricht haben, Dagogcrj sind uns Uraprting und
Verfasser des Briefwechsels mit den Bramanen und des Briefes an
Aristoteles völlig unbekannt. Es liegt allerdings die Vermutung nahe,
dass auch sie nach griechiachen Originalen gearbeitet sind und dass sie
ebenfalls vom Archipresbyter Leo herrühren. Doch ziehe ich es vor^
den Gedanken an die Autorschaft Leo's auf sich beruhen zu lassen,
während für die Annahme eines griechischen Originals noch einige
Wahrscheinlichkeitsgründe beigebracht werden können.
n.
Die sämtlichen vier zur Alexandoraage gehörigen Stücke, die im
Bambergensis stehen, sind uns auch in einer andern^ und zwar älteren
lateinischen Veraion erhatten Der Historia de preliis entspricht die
lateinische Uebereetzung oder Bearbeitung des Alexanderromans von
Julius Valerius, welche um 3<J0 nach Chr. entstanden ist. Vom Com-
monitorium Palladii haben wir eine lateinische Uebersetzungj die unter
dem Namen des heil. Anibrosius geht und in dessen Werken bei Migne
abgedruckt ist. Dem BriefwechBol Alexanders mit Dindimus steht gegen-
über die Collatio Alexandri et Dindimi de philosophia per litteras factai
deren Abfassungszeit wir nicht kennen, die aber jedenfalls älter iatj als
das entsprechende Stück im BambergenBis, Die älteste Handschrift, in
der sie erhalten ist (Voss. Lat. Q. 20) stammt aus dem IX, od. X. Jahr-
hundert. Der Brief an Aristoteles ist ebenfalls in einer andern Version
enthalten, die älter sein muss, als die des Bambergenaisj denn auch er
steht in jener Vossischen Handschrift des iX. od. X. Jahrhunderts.
Merkwürdiger Weise haben wir von diesem Briefe sogar ein Grammatiker-
cjtat. Die Worte desselben „Pabs erat sicca" werden angeführt in der
anonymen Schrift de dubiis sermonibus (Keil, Gramm. Latin. V, p, f^Sö),
Leider nützt uns dieses Citat wenig ^ da wir das Alter der Schrift de
dubiis sermonibus nicht kennen. Nur das wissen wir, dass sie frühe-
stens im VU. Jahrhundert verfasst sein kann, da Isidorus in ihr eitiert
wird.
Wir haben also von sämtlichen vier zur Alexandersage gehörigen
Stücken^ die im Bambergensia stehen , entsprechende ältere lateinische
Versionen^ und wir haben von den beiden ersten Stücken, der Historia
und dem Commonitorium, auch die griechischen Originale. Wir wissen
ferner, dass diese beiden ersten Stücke im Bamberg, von den älteren
lateinischen Versionen, die Historia von Jul Valerius und das Oommoni-
Jorium von der Uebersetzung des Pseudo-Ambrosius, unabhängig sind,
14*
20(1
Berohard Kühler
dass sie Tielmehr direct aus dem GriechiBcheo geflosaeo sind. Voo den
beiden letzten Stücken, dem Briefwechsel mit Dindimus und dem Brief
an Amtoteles^ haben wir zwar keine griechischen Originale, aber dass auch
sie durchaus unabhängig sind von den entsprechenden lateiniacben
iitteren Versionen, davon kann sich jeder leicbt überzeugen, der ein Stück
in den beiden Versionen vergleicht. Demnach liegt es nahe, anzunehmen,
dass auch diese beiden Stücke Uebersetzungen eines grieehiscbon Ori-
ginals sind. Mit dieser Annahme erklären sieb auch die zahlreichen
Oräcismen, welche in der älteren lateinischen Version der CoUatio cum
Dindimo und des Briefes an Aristoteles enthalten sind.
Das Commoüitorium Palladii ist in der griechischen Originalgestalt
herausgegeben von Ed. Bissaeus, London 1668, 4**. Dort ist auch die
lateinische Bearbeitung des Pseudo - Ambroaius und die CoUatio cum
Dindimo hinzugefügt. Sodann findet sich dieselbe griechische Schrift
abgedruckt in MüUer's Ausgabe des Pseudo-Callisthenea Paris, Didotl847^
und zwar bildet sie dort die Capitel VII — XVI des dritten Buches des
Alexanderromans, da sie an dieser Stelle in der Handschrift Paris. A
des Pseudo *Caliisthenes steht. Unter dem Text hat Müller die latei-
nische Bearbeitung des Ps. - Ambrosius beigegeben.
Der Verfasser der Schrift ist nach MüUer's Annahme Palladius aus
Galatien, der um 4CH} lebte^ zuerst Bischof von Helenopolis in Bithynien,
dann von Aspona in Oalatien war und von dem wir noch eine dem
Fräfecten Lausus gewidmete Schrift, Heiligengesehichtcn enthaltend,
die sogenannte Historia Lausiaca besitzen. Wenn diese Annahme rich-
tig ist^), so wird auch das Commonitorium an jenen Lausus gerichtet
sein. Es beginnt nämlich mit einer Einleitung an einen Ungenannten,
worin der Entschlusa auagesprochen wird, zu einer früheren an den
Adressaten gerichteten Schrift — nach der oben ausgesprochenen Ver-
mutung also zu der Historia Lausiaca — nun auch noch die vorliegende
über Lebensart und Bräuche der Bramanen hinzuzufügen. Die Kennt-
nis davon habe der Verfasser freilich nicht aus eigner Anschauung,
sondern nur durch Vermittlung Anderer, da er selber mit Musaeus, dem
Bischof von Adulis, zwar bis zu den äussersten Enden Indiens vor-
gedrungen, von dort aber der zu grossen Hitze wegen umgekehrt
eeiy so dass er das Gebiet der Bramanen, die jenseits des Qanges
wohnen, nicht erreicht habe. Der Ganges sei der Phison, der nach der
Erzählung der heiligen Schrift durch das Paradies fliesse. Alexander
1) Grässe, Allgetu. Literaturgeach. I, p. 870 und B (Bahr?), der Verfaiser
des Artikels Palladius in Pauly's Realen cyclo päd ie, spreclien aicb dagegen iiat,
ohne jedoch hin reichende Grtindo anzugehen.
CoiEiiiioQitf^rium Palladii
207
iei bis dorthin gelangt und habe, wie eine Erzählung seines Lebens
berichte, dort eine Säule errichtet. Er, der Verfaaser, aber verdanke
seine Kenntnis vom Lande und Leben der Bramanen einem Scholasticus
Thebaeua. Dieser sei mit einem Presbyter über Adulis nod Auxume
bis zur Insel Taproban© (Ceylon) gelangt^ wo die Langlebigen (fiaxQo-
iitöi) wohnen, welche 150 Jahre alt werden. Dem Könige jener Insel
seien 100 kleinere Inseln unterthan. Dort sei auch der Magoetstein,
der das Eisen anzieht, weshalb die Schiffe in jener Gegend nicht mit
eisernen Nägeln, sondern mit Holzpflöcken zusamraengefügt würden.
Der 8cholasticu8 habe sich den Kaufleuten angeschtoBsen und ßci mit
ihnen weiter gereist zu den Besaden, welche Pfeffer sammeln. Dort
aber sei er vom Könige gefangen gesetzt worden und habe sechs Jahre
in der Mühle arbeiteo musflen. 8päter sei der König der Besaden von
einem andern Könige beim König von Taprobane verklagt worden, weil
er einen Romer in strengem Gewahrsam halte. Dadurch habe der
Hcholasticus seine Befreiung erlangt. Er habe aber in der langen Zeit
der Gefangenschaft die Sprache und Gebräuche jener Völker kennen
gelernt. Palladiua berichtet dann weiter, was der Öcholasticus übor
die Bräuche der Bramauen erzähit habe. Die Eioleitung schliesst:
l^gpttwov TOv fiftt^ fjTQV fifrTOt ^EntxJiqtöv tov ffiXoaaffov zov xai i^ovXov
yfj'ifij^^lViiv, öt* nfftnuf di fhfiHog tig tfiXonQqlar iXdnat^iog *V lotg KutQoTg
Ni^mrog xov ßatrtXüt/g iqv Toi^g itotäifiovg unotTToXovg xoXuiTayJog^ loig fiti-
HttQtovg flhpoy xat UavXot', tovtov t« xurt\ r^l^ut'Sßoy jot^ Muxfcioya
tmo^^auvrogy o infKifif-ir^v nnyr^f^taitoi' aniajttXa rrj a^d^tm jfjg a^g xaXo-
xaya&iagy imoral^ag fwv ifp vnofiyr^^iattxifr SntQ avayiymaxiüy vovyt^fog xat
ff^Qoa^imtg ififaXwgf ßmmtq afjffuXm^,
Es folgt nun eiu Brief des Dmdimus, des Könige der Bramanen
an Alexander, dem jedoch auch noch eine kurze Einleitung vorausgeht.
DindimuB setzt dem Alexander in jenem Briefe auseinander, dass er
sehr mit Unrecht den Lügenberichten des Calaous. eines entlaufenen
Bramanen^ Glauben schenke^ da dieser Apostat die Sitten seiner ehe-
maligen Landsleute stark entstelle. Er sucht darauf die Vorzüglichkeit
der Braraanen in glänzenden Farben auszumalen , nicht ohne derbe
Seitenhiebe auf die Immoralität der Macedonier.
Biß zu diesem Briefe (Cai) XJ u, XII bei Müller) reicht die lieber-
Setzung im Bambergensis. Was im griechischen Original noch folgt —
Alexanders Unterredungen mit Dindimue Cap. XIII— XVI bei Müller — ist
fortgelassen. Es wird ersetzt durch den Briefwechsel zwischen Alexander
tmd Dindimus. ÜerBelbo enthält fünf Briefe, drei des Alexander und
Äwei des Dindimus. Alexander bittet zunächst um Auskunft über die
Sitten und Lehren der Bramanen. Diese wird ihm in einer ausfuhr-
208
Bernhard Kubier
liehen Äntworteopistiet des DindimUB in reiefalicbem Maasee zu ToiL Er
ißt aber nicht von allen Ausführöngen des Dindimus überzeugt und
wirft diesem in einer Replik vorj nach «einem Schreiben müastcn die
Branianen keine Menschen sein, sich vielmehr für Götter halten oder
die Götter beneiden. Darauf folgt eine lange Dut>lik des Dindimufl, in
welcher dieser den Alexander zu widerlegen sucht Ein längeres Schrei-
ben Alexanders beschliesst die Correapondenz. Der Macodonierkonig
zeigt dem Dindimus, das» die Bramanen nur durch die unglückliche
Lage ihres Landes zu so tugendhaftem Wandel gezwungen seien, daaa i
sich nicht aus freiem Entschluas aller Genüsse enthielten, und dasa
das Leben von Sträflingen führten.
Für das Nähere verweise ich auf die Leetüre der Briefe aelbat^
ebenso für den Brief an Alexander.
IIL
Auf die aprachlichen Eigentümlichkeiten der im Cod, Bamb. E. IIL 14
beflndlichen Schriften hat schon Waitz in dem erwähnten Aufsatz in
Pertz' Archiv Bd. IX hingewiesen. Ich halte es jedoch nicht für über-
flüssig, hier noch einmal zusammenzustellen, was mir in den drei
von mir publicierten Stücken besonders merkwürdig erschienen ist.
Von ungewöhnlichen Verbalformen merke ich an mltrent statt
veileM f. 230% dagegen vellent 232*^; poterenms statt possemm 232*;
odirent statt oäksent 232 \
Ungewöhnliches Geschlecht haben nix der Schnee, (f. 232** zwei*
mal, f. 233 *J und sith der Durst, die beide als Masculina gebraucht
werden.
Von syntaktischen Eigentümlichkeiten erwähne ich den häufigen
Gebrauch von de mit dem Ablativ statt des Genetivs, wie multa genera
de aucellis f. 229% und nach einem Comparativ: melius de omni regno
f, 223'*; nullus fortior est de altero 224»; fortior de elephanto 231» n.
öfter; ferner den Gebrauch von Ipse als Artikel; sodann eine aulTallende
Anwendung des Gerundiums: interrogando mandavi 223 *•; mandetis nobis
nuntiandum, dioendo mandate^ rogando maudamus, rogando mitto te,
diccndo mittas, ibid,, erogando mandasti, rogando nnsi8ti224*; endlich
den Gebrauch von quia mit dem Indicativ statt des Acc. c. Inf,
Von lexikalischen Besonderheiten seien zunächst einige Ausdrücke
erwähnt, welche der Verfasser selbst als vulgär bezeichnet: corUi id est
avellnuae (Haselnüsse, Italien.: aveilana) f. 220% elleborum qnod vulgo
velatrum dicitur f. 229^; crura, quae vulgo gamha» dicimus f. 231%
Utes id est ameUi f, 234"^; lacunaria id est stibßcfay verbessert aus ähA-
fieata (itaL; sofßite).
CotuTnoDitonnm Patladii
309
Der Rest möge in alphabetischer Ordnuog folgen.
aliperguvi = caetra, ital. alhergo u. 8. w. 229^* 2S0^ 281*, 232% 232^
am
221 ^ 280»;
^fJHÜL
ngmtia ^^ die Anget, ital f/ngoscki u. e
bar 229**; angmliattts sunt 23U*; ungmiarer 234 ^ ifeal. aHgüSciarsi; cf.
Grober, Vulgärlat. Substr. roman. Wort io Wölfflin'a Archiv I, 240.
aucdlus = der Vogel ital. uccello u.a. w. 222^ 229% 231», 234**;
dagegen avis 224% 225, 226 \ Gröber a. a. 0. p. 245.
avellana ^ die Haselüusa 220 \
cahallu^ = das Pferd, ital. mvaiio u. s. w. 229% 230% 231*; m-
baHicare ^ reiten, itaL cavalcare u. s w. 232»; cubnllkimtes ^ die
Reiter 229% 232% 233%
carrus ::=: der Wagen 224*.
cctsQ ^ das Haus, ad faciendas caßas 229 '\
causare ^= rechten, streiten, coeperunt hominos mihi calumniari et
mecum oausare 220^.
confortare ^ trösten, ital. cön/oriure u, a* w. 220% 232%
decollare ^ enthaupten, ital. ebenso.
discoriare -= die Haut: abziehen precepit illum regem viyum dis-
coriare^ wie den heiligen BartholomeuB, f. 221».
fubellare = reden, schwatzen, \t&\. /fiveliare -^ non alium tcnetis,
niei qui sspit fabellare, hominem f. 223».
focus = Feuer, lial. fmco n. s. w. 231% 232% 233** u. öftere.
fossntm -=. der Graben 232», Bekanntlich auch romanisch,
gauiba = Schienbein, Wade; crura quao vulgo gambaa dicirauö231».
iactare ==^ werfen; iactamus illum a nobis 223».
impregnare, pregmire ^= »chwängern, itaK ebenso 229 ^'^
mandare = schicken, itaL ebenao 223% 214» ■" u» öfter, daneben
auch mittere*
maudncare ^ essen, itaK mmigiare u. s. w. , etwa zwanzig Malj
dagegen ronndere vier Mal 229% 231% 232% 234^; cf. Gröber i, Wölfllin's
Archiv HI, p 525.
mufmo ^ Wohnung, Italien, mansione u. a, w. 228^ Gröber
a, a. O.
mittere = setzen^ legen, ital meUm^e u. s. w.; mifctitis aurum in
digttofl vestros 223 ^
mulium = sehr; ital* hiolto u. s. w* raultum mirabilis 223^; mul-
tum incredibilis ibid.; multum sapientes ibid, u. öfter.
nmncella = Schiff, Kahn 230», Gröber Archiv IV 130.
pedo pedonis = der Fnaseoldat; itaL jjedone 229% 232",
l>^>isi/re r=z wiegen, intransit.; murenaa pensantes ducentas quinqaa*
ginta libraa 235».
210
'Berobard EUbler
pizuSf pizzHS = der Schnabel [lial.jHzzo der Zwickel barfc) 231 % 235».
pkmgere ^ weinen, ital piangere 230% 234 ^ plaoohjs 234**.
pregnare\ siehe impregnare.
presentialiier = sofort 231^; bei Georges nur mit einer Stelle be-
logt, Acro zu Hör. Ep. I, 7^ 1.
securiter := sicher, unbesorgt.
mhßctu =: die Decke des Zimmers, der Boden; ital so/fitt4i\ lacu-
naria id est subScta, corrigiert aus subfieata 22^)^.
tenda = daa Zelt; ital ebenso 232 ^^^
mricare = übersetzen, quando illi varicant 221*5 timent Uli vari*
care predictum flumen ibid.; varieavirnus illa parte ipsum flumeii235\
Bei Du Gange ist eine Glosse angeführt varicare r= imiQfiaiynf\ doch
glaube ich, dass das Wort mit barica^ barea zusammenhängt. VgL Grober
in Wölfflin'a Archiv I p. 248, s. v. barica.
Ganz italienisch hören sieh Sätze an, wie die folgenden: miles Ze-
firus nomine invenit aquam in una petra cavata 229 '^ oder: ad unum
castellum, quod erat positum in codem fluniine in una insulaetc. 23i;)%
und andere mehr.
I. lueipit Comnionitoriaiii PatladiL
SIO^] Mona tuaMi f|uae semper amat discere et scmper est accensa
in amore sapicntiae, etiam iniunxit nobis, ut alium laborem^i facere
deberemus, hoc est^ quomodo vivit gens Bragmanorum et qualem
consuetudinem habet Ego quidem neque tllam gentem neqoe patriam
5illius vidi. Multum enim longe est illa terra non solum ab India^ aed
etiam ab ea regione, quam Sericiam nominant, attamen iuxta fluvium
Gangen. Perrexi antem ante aliquos annos usque ad finem Indiae cum
Muaaeo episcopo Dnienorum^)» et ibi cum stare non potuisaem propter
niniium solia ardorem, eo quod talis ardor snlia ibi erat^ ut etiam vide-
10 rem aquam bullire in vasculis, quae implebantur ex fontibu8| statim
redii in meara terrara, quia tantum incendium sustinero non poteram.
Ilic autem fluvius, qui Ganges diciturj ille est, quem sancta scriptura
Syson nominat^], unus de illi» quattuor fluminibus^ quae de Paradiao
exeunt Hoc autem dictt historia Alexandri, imperatoria Macedonum.
moribus
15 Quami?
^)
Bragms
1) Nach C. MUller's ÄDsicbt wird LausuB, vir illustris et Sacri Cubtculi Prae-
positiia, angeredet, welchem PalladiuB eine Scbnft , Diatoria Lauaiaija, Heiligen*
leben eDthallend, gewidmet hatte. 2) Die erste Arbeit war die eben erwühote
Hiatoriu Lauaiaca. 3) Griecbiat'h: l4i^ovktytov icmL A) od, *A^övlijvmv (Ed,
Blia.) Müller: *A^ovlnmp, 4) noinioant, das n auBradiert. 5) Cod.: diriti.
I
Commotiitoritim Palbdii
iamen ipsum Gangen fluvmnn, ubi illi habitant, non tranBivit: tantum- [f. 22ft
modo eniöi nsquo ad illam regionem fiiit, qüae SeriHa dicitur, ubi
et ipsum Sericiurn naacitur, et ibi fecit ponere marmoream colura-
ßam et scripflit in ea hunc versum; Ego Alexander huc usque per
Teni. Ego tarnen de ipaia BragmaniB potui aliquid eognoacere, quod5
mihi narravit quidam Thebens scolaaticus, ([ui propter hanc oauBam
voluntate sua illic peregrinari voluit. Hie ergo ut ipse dicebat, cum
desideraret scire patriain Indorum^ cum quibuädatii senioribua illic
nayigavii: et priraum venit ad loca Dulenorum et postea venit ad loca
Sumitarum^). Dicebat autem isdem Tbebeus, ut esaet ibi regulus In- 10
dorum parvua, et cum esset ibi praedictus Thebeua permultum tempU8,
voluit eriam pergere ad illara insulam, quae Taprobane dicitur, in qua
illi habitant, quihus est aomen beatorum^)- Qui vivunt per centum
quinquaginta annoa propter aerem bene teinperatum et domini uolun-
tatem. In bac itaque inaula erat rex maximuB) cui omnes alii reguli 15
erant aubieeti, et illoa regulos vocavit ille rex maximue praefectos, aicut
praedictus Thebens nobia dixit; nam et ille ab aliis hoc audivit, quia
et ille in predictam insulam non introivit. Hunt autem mille aliae in-
sulae in rubre mari, quae sunt subditae ad istam praedictam inaulam,
in quibuB sunt illi lapides, quoa magnete^ nominamua, qui trahunt ad 20
se ferrum Etiam si qualiacumque Davis advenetit, quae habuerit de
ferro clavum, statim apprehendent^) eam et non dimittunt eam. Habi-
tatorea autem de illis inaulis quando faciunt naves, non ibi mittunt
clavoB ferreos, sed tantuni clavoa ligueos, et semper cum illia vaduot
ad illam insulam, ubi habitat ille rex magnus. In iam dicta insula25
Taprobane sunt quinque maxima flumina, et aicut Thebeua nobis dice-
bat, nollo tempore ibi poma niinuuntur; in una eiiim arbore dum unua
ramua in flore est et alter ramus prope est ad maturitatem, alius iam
Aatura poma habet. 8unt autem in eadem insnla dactali et nucea
grondissimae et corili, id est avellanae. Vivunt autem habitatorea ipaiuB 3ü
terrae de pomis et de lacte vestioieutaquc non babent nee de lana nee
de lino^ sed tantum pelles pecomm sibi veatiuntur. Pecora vero ipsius |f. tll'*]
terrae non habent laoam, eed pilos*) et setas; lae multum habent
et babent caudas lataa; et habitatorea illiuö insulae manducant carnes
caprarum et peeorum. A Thebaida (sie) enim usque ad regiones Indiae et 85
Ethiopiae homines non posBunt habitare propter nimium ardorem Bolis.
1) Gneeb« (Cod. A) thn t^v M^ov^ttiv, ünaere ÜebersetEuug atimmt hitr
geoau mit Paria, Ä, während die dem big Atnbroaiua zugeachiiebeue üeberaetzuDg
mebr enihälL 2) Griech. at Xiyt^furot A/«jrpo^ifli, voni Uelieraeticr falsch
galefen (.ßand^tot), 3) besser: approheoduot, 4l Cod.: piloaas.
212
Bernhard Kubier
Praedictus itaque Thebeua dvcebat nobis, quod vidisset hominea de In-
dia, <jtti fußrant cum navibua in eisdem parlibus propter negotium;
cum ([uibus et ego ip&e in navibus volui ire uaque ad tines illarum ia-
sularura, et perrexi ueqne ad Ve^sadas*) fines^ ubi piper nascitar et
Scolligitur. Gens autem illa, quae in eadein terra habitat^), parvam ata-
turam habet ot sine aliqua utiÜtate est et seraper coUigit piper cum
raraUBCulis suib; arbores vtro, quae piper raittunt, parva» stirpoa babent;
homuQcuü autem, qui hoc colligunt, sunt subtiles et habent maiora
capita et planes capillos; populi vero Ethiopiae et Indiae capilloa cris-
lOpoe habent. Dicebat vero et iadera Thebeus, quod in eodem loco ille,
qui fortior erat, me apprehendere fecit; ceperunt primum homioeß mihi
ealumniari et tneeum caußare, quare ego ausua fuisaem in patriam
eorum contingere; ego autem cum duicibue verbis volebam rae excuaare
et defendere, ut de raanibus illorum me liberare potuiasem; et neque
15i]lt mo intcllegebant neque ego illos intellegebam'i, qula neo Uli lin-
guam meam neque ego illorum intellegebam^), aed tantum ex solia
vuUibus noa iDtellegebaraus^). Ego intellegcbam ^|, quod essent irati
contra uie, quia cum tortia oculis me eouapiciebant, et tili poteraut
me infellegere, quia hoc quod dicebam, cum timore et tremore dice-
2öbam; aed illi oullam miaericordiam mecum fecerunt, sod atatim me
comprehenderunt et per sex annos iussorunt mihi, ut ßervirem in pi-
striuo. Expenaum autem rex ipsorum non habebat in toto i^iuo palatio,
nisi tantum uoum modium de grano. Foat sex autem annoa cepi ali-
quid diöcere de lingua eorum et cogooscere ioca illlua terrae. Sod de
25eaptivitate mea hoc modo liberatua sum. Kex autem cum KUpradicto
rege litem habebat et accuaavit eum ad illum regem maiorem, qui ha-
bitabat in inaula Taprobane, ut apprehendiaset uobilem homioem et
Romanum et mieaiaset eum in euo aervitio ad faciendum opus de
►] pistrino* Quod cum audiaaet ille rex magnus, atatim miait auuni
3Ufide!em, qui cognoaceret, ai hoc verum esaet annon. Qui cum ve*
niaaet et me vidiaaet in tali aervitio positum, atatim nunciavit regi
omnia, aicut viderat. Quod cum audiaaet rex, precepit illum regemi qui
me in aervttium raiaerat, vivum diacoriare eo^ quod bominem Romanum
auHUB fuiaaet in aervitium mittere. 8ic autem illi dicunt, ut debeatar
35honorari Romanus imperator atque timeri, quia ai voluiaaet imperator
Romanua, potuiaset illos iactaro de auo regno [Gap. IX Mü/ier], ladem
vero Thebeua dicebat nobia de gente Bragmanorum, quod non au
1) Griecb.: Bt^uSmy (Cod. A) od. BnßatSmv (Ed. Bisa, aber nachber B%%ffi^%^\
ßei Ptolemaeus: Bfjua^at, 2) babiUnt; d ausradiert. 3) Corngiert
iu iDtellJgebam.
CommoxiitonuQi Palladli
213
volantate dimitteret honorem seculi sed iudicio dei. Naturaüter enim
nudi vivunt in patria sua prope npam iara dicti flumiais; nulla quadru-
pedia habent, nullos^) fructua de terra, nulluni gladium de ferro; habent
aerem bene temperatum; colunt semper deum, quamvis bene 8cire
enm non posBUßt neque diviuttatem ciua diacere; semper et aBBidu6 5
orant, et quando oraof, non teneot faciem contra orieDtem, sei Burßum
ad celum. Manducant autera, quaecunque invenire potuerint, aive folsa
arborum sive olera silvatica, quemadraüduin pecora. Est etiam apud
illoa illud ligDum, quod pirainum^) et acantiniim dicitur. Habent et
alias arbores; quaa ego nescio, de quatura fructibus semper manducant 10
h, Mascult habitant de illa parte Ganges {sfc) fluminis in partibua Oceani
H marifl. Peminae vero habitaot de ista parte Huminis iuxta partes Indiae et
omni anno mense iulio et augusto mariti sui oavigant praedictum flu-
viom et pergunt ad eas; ist! enim menses apud iiloa sunt frigidi, eo
quod lUo tempore sol venit ad nos^ et hoc tempore temperatum est 15
tcmpus apud illos et dicunt^ quod eit aptum terapus ad inpregnandura
mulieres suas. Cum vero fuerint per quadraginta dies cum mulieribus
suis, statim redeunt ad ioca sua. Cum autem fuerit pregnata mulier
alicuius viri duabus vicibus et feeerit unum filium et iterum fecerit
altentm, iam maritus eius ad eam non transit tieque concumbit cum 20
ea. Si autem quiscuraque habuerit uxorern sterilem, Transit ad eam
per quinque anoos et concumbit cum ea^ et si per quinque annos
non fuerit inpregnata, statim dimittefc eam propter haue causam- Non
eat multa gens Rragmanorum, Et ista est vita et consuetudo illius. [f. 221^
[Cap, X Müller] Quando autem traoseunt praedictum fluvium^ cum magna 25
angustia et cum magno timore transeunt illum, eo quod dicunt, ut sit
in eodem fluvio tale animal^ quod sie raagnum sit, ut totum elefantum
poasit deglutirc, Tamen eo tempore, tiuaudo illi varicant, non apparct
in eodem fluvio. Sunt autem et ibi maximi dracones, qui habent in
longitudine sexaginta cubitos, unde et ego unani peHem vidi, qiiae ha- 30
L bebat in longitudine duos pedes. Sunt et ibi formicae sie grandes^
H qtiomodo una manus hominis^ ibique sunt tales scorpiones^ qualis est
unuß cubitus, et propter istas bestiaa timent illi varicare predictum
flurium. Non tarnen in omni loco istae bestiao nascuntur, sed tantum
in illis partibus, ubi homines non habitant multi; namque elefanti lUic 35
dicuntur esse. Haec igitur narrat istoria Ädriani ^), quam ego legeram,
Et tibi in hac epistola mandavi. Illius Adriani istoria haec narrat, qui
fuit discipulüs Pitti*), Qui cum esset de genere servili, propter magnam
^
1) Cod.: nuJIu«. 2) Cod A: nf^^wov od. nt^^vßor; Edit. B\bb IleQtmtvov,
S^Edit BiEE.:jiSgttt%^ov, Cod A: agi^v MtUler: Wf^iavo^. 4) Cod. h:^E7tntii}Tüv
Edit. Bisa, llaat ea aus.
ft2«-j
aapieotiamf quam habuit, ad maximum pervenit honorem teoiporibuB
Ncronia imperatoris, qui Petrum crucifigere et Paulum decollari fecit,
DindlniEs nomine BragmanorEm mag^ster Titas eortun referens. Haec
locntM est.
[tin
5 [Cap, XI Müller \ Alexander imperator cum ei *) oon eufficeret Imperium
Macedoniae neque bb voluidset tiominari ßlium Philippi, dicebat bc 6686
fiitum ÄmmoDis^) dei, quamvis secundum veritatem esset cognita nati-
vitas illiOBj et quia videbatur esse victor super alios, aliam sibi na-
turam mutare voluit et filium dei Ämmonia se eaee dicebaL Siout sol,
10 sie exiit^) a regione Macedoniae et totuni mutidum perambulans, aote-
quam ad Babyloniam appropinquarel", subiugavit sibi Aeiam et Europam
velut parva loca, venit ut videret partes nostrae terrae^ quam cum vidis-
set, haec iti sensu suo dieebat orando: f,Sapientia„ quae es caput om-
nium virtutum, et per quam fit serrao ex ore nostro, et perquiris et
15vides omuem seientiam, et iustis et iDrustis reddes secundum facta
illorum^ rogo te, esto mihi placabilia, ut possim perveDire ad ea^ quae
desidero, hoc est, ut possim cogooscere bonitatera et sapieDtiam Brag»
manorura.*^ [Va^p. XU Müller} Bragmaoi vero, quietlodi*), dicebant isla
Aloxandro regi: „Venisti ad dos, ut cognoscereB Bapieotiam nostram.
20Nos enim talem voluntatera cum placido anioio suseipimus, et quod rex
doöiderat, in vita et in coosuetudine nostra potegtis cognoBcere. SapteDs
enim alteri homioi debet imperare, non ut alter imperet illi. Sed quo-
niam huiusraodi nobia non credidiBtif eo quod usque modo male fuit dic-
tum tibi de nobis a Catano. Iste enim Oalaous fuit apud oos homo
25pessimuBj per quem homines de Graecia cogiioverunt Bragmanoa; aed
perfecte eos cognoscere non potuerunt, quia iHe Calanuß non fuit nosteri
eo quod amavit divittaB, quas nos non amamus; cui non sufficiebat
bibere aquam do Tababeno^) i^avio et manducare lac et omnia, quae
ad utilitatem sapientiao pextinent. Ute traxit ad vida vuluptatis. NuUua
30autem ad focum de nobiö sedet pro frigore; nullos dolores aliquandu
corpora nostra sentiunt, sed dum vivimuB sanitatem semper faabemus.
^1 Naturaliter enim liberi sumus ab omnibus diyitÜB et uno termino
mortis vita nostra finitur, quia nulius de nobis plus vivit de altero»
Et si aliqujii fuerit, qui audierit do bonitate nostra et ?oluerit aliquam
35 malitiam seminare inter nos, Don poteat mutare couBuetudinom nostram.
1) Verb, aus eis. 2) Verb* aus iimmouiB. 3) Verb» aus exiviL
4) Codex: inde. 5) Grioeti. : T$ße(toßt3a^ (Edit Biso); Pseud. Orig. phil, 24
vol I, p. 201 ed, Par. 1733; Tafaflivä. öebersetÄ. ± AmbroB i de Taberunco fluTio,
CommoDitorium Palladii
215
Tale autem eat^ qui credit ad mentienteoi; qiialis est ille, qui mentitur^
et sie nocet ille^), qui suadet, ut fallacitatem dioat bomo, sicut nocet et
illeV), qui fallacitatem dicit. Ex iraciindia etiim naacuntur liles et pugnae.
Nulla tarnen virtus est occidere hominem. lata autem* consuetudo la*
IroQum est, qob autem veram virtutem tenemus, atare semper cum nudo 5
corpore contra ventum et deeideria ventris non facere et omeia per
patientiam supportare. Tu autem, Alexander, iata omnia vince, et ißtos
inimicoS; quos ') intra corpas tuum habcB, si fortia es, occide, et ai istofi
occideria, quos intra corpus habes , iam foris inimicos habere non po-
teria, Propter haue causam pugnas cum iniraicis^ quos^) foris habea, 10
ut istos ioimicos nutrias, quos intoa portas, 8ed primum cogita; rex
Alexander, quia inimicoa, quos foris habea, vincis^ istos autem non
flolum non vincia, sed etiam illi te vincunt. Conaidera ergo, quanti ini-
mici eint in corpore humano, id est oculi, aurea, nares» venter et alia
membra, quibua diebus vitae suae humanum genus servit, et cum istia 15
moritur et omnia mala per istoa faciti et verus fortis est^ qui deaideria
iatonim occidere potest. Noa autem ßragmani omnea inimicos, quos in
corpore habuimua, occisoa habemua et ideo inimicoSj quo» foris habe-
mos, non timemus^ sed aeeuri aemper et sine aliquo timore vivimua:
ailvam videmua, caelum anscipimua^ et aemper audimua cantationea de 20
Omnibus aucellis; corpora noatra cooperta babemus de frondibua arbo*
rum et fructue arborum manducamus; aquam bibimua; laudea deo
aemper canimus et desideramua vitam futuri saecnli et non desideramua
nllam causam audire, quae ad utilitatem non pertinet, et non loquimur
multa^ sed cum locuti fuerimus^ non dicimus niai veritatem et 8tatim25
tacemua. Voa autem dicitia multa, quae debeant fieri, et noo faci-
tis; sapientem non alium tenetia, nisi qui sapit fabellare^ hominem; [f. Stlj
Benaum veatrum in lingua habetia et tota vestra sapientia in bucca
vestra consistit; aurum et argentura colligitia et desideratia habere mul-
tos servos et maximaa domoa et honores habere cupitia et tantum 30
manducatis et bibitis, quantum et alter homo manducat et bibit; habe*
tia aemper vestimenta mollia et delicata; et de raalo, quod facitia, quando
paenitentiam exinde levatie, eic loquimini voa contra*) ipea mala, quae
facitia, ¥elut contra inimicos aoletis loqui. Quamvia tarnen habeatia
potestatem in lingua vestra multa loquendi, tarnen longo meliorea sunt 35
illj, qui aciunt tacere. Ponitis auper voa glorioaum ornatum; mittitie
aurum in digitoa vestroa; vos quoque sicut feminaa videmua ornatos,
Unde aciatia, quia de hac cauaaj unde voa spemtia eeae maiorea, ad
veram utilitatem nihil vobis prodest; de auro enim non Sunt beatae
1} Codex: Uli. 2) Codex: quod. 3) Codex: qwK 4) Codex', contra vos,
Bernhard Kribler
animae nequo corporahumana exinde aatiantur, sed magis de hac causa
vitiantiir. Nos auteni Bragmani, qoi cognovirnus veritatem et sciraiis
ipsam naturam auri^ quando Bitimus^ imua ad fluvium^ ut bibamua
aqtiatn, et calcamuB aumm cum pedibus nostris. Äurum emm noo poteet
5 tollere faraem neque sitim; noD venit aliqiia egritudo propter aurura ad
hominem; nam curatio aegroti homvaiB refrenatio cupiditatiB est. Et ei
Bitieril homo et biberit aquam^ tollitur Bitis eius; Bimtliter et si eBorierit
homo et manducaverit, cessat fameB eius, Si igitur eodem modo et de
eadem natura aurum eeset, cum desideraret horao illud et acceperit^
11) sine dubio cupiditaB ipaius ceBsaret; sed ideo malum est aurum, quia
cum incipiet homo illud habere^ pluB crescit ipea copiditas. In eo autem,
unde apud voe ornati sunt homiDes, in eo eet gloria illorum. Calanus
veBter amicus est, et nobi« propter s^uam cupiditatem est inimicus*
Quicunque est malus homo, boooratur a vobia et colitur, apud noB
loautem, qui oialua fuerit, nee honoratur nee colitur^ sed magis iactamus
illum a nobis et omnia, quae nobis non plaeuerunt. Propter cupidita-
tem, quam habuit Calanus, concupivit iüa omnia et ideo non potuit
nobiacum habitare neque inter istaa silvas securiter vivere, quomodo
no3 vivimuB; ille miser perdidit animam suam propter cupiditatem et
20 ideo non potuit esse amictis uoBter neque istam securitatem habere,
^[f. t23*'] quam nos habemus neque illam gloriam aperare^ quae promittitur in
futuro Beculo.
II. Briefweeksel zwiselieu llexander dem OroHsen iiiid Dindiiuus
dem Mömg der Bramatten*
25 Ineipit epiatola Alexandri regia ad Dindimum regem-
Per muUas vice» nuntiatum est nobis, quod vita veatra et moros
separat! multum essent ab aliis hominibus; etiam nuntiatum eet nobis,
qnod nuUum adiutorium quaeratis ') nee de mari nee de terra, Quod
fii verum est^ multum mirabiles homines estis et propter novam cau-
30 Harn, quam audivimua de vobis, multum incredibilea erinde perman©-
raua; et proindo per istaa litteras te, Dindime, interrogaodo mandavi^
ut si verum est, quod audivimua, et si per aapientiam hoc faeitisi man*
detis hoc nobis nuntiandum, ut certus exinde permaneam; ego autem
si potest esse, et ego eequar vitam veatram. Semper enim ab infantia
35 mea etudium babui dtecendi. Sic enim docomur a nostris sapientibus
ad bene vivendum, ut vita noatra non reprehendatur. Sed quia audi-
vimus de vobis^ quia supra sapiontiam^ quam didiciatia a vestria sapien-
1) Cod.: queratis.
Briefwechsel Alexanders mit Dindimtis
217
tibus, aliam doctrmam obBervatis^ unde rogando mitto te, ut sine ali-
qua tardidate hoc Dobis dicendo inittas; quia vobis nullum damnum
»exinde adveniet, et nobis foraitan aiiquid utile accrescit. Bona enim
et utilis causa est, quod commtioe habet homo cum altere, et nulluni
damnum patitur bomo de eua bonitate, quando alterum hooiinem facit 5
sie boDum^ quomodo et ille est. Talis est enim ista causa ^ quooiodo
81 faabuerit homo accensam facculam^) et alii hominea ex ipsa accen*
derint mulfas alias facculas^); hob perdit suum lumen, sie est et de
bonitate hominis. Quapropter sicut iam dixinius, sine aliqua tarditate
^^ nobis dicendo niandate hoc, unde voö rogando mandaams. 10
^" fecta 9
Prima Responsio Dindimi/').
Cognovimua*) de te^ Alexander; quia deaideras acire^ quid sit per-
fecta sapientia, quamvis te aciamua multuin esse sapientem; sed valde
te in hoc laudo» quia hoc ncire voluisti» quod melius est de omni regno.
Imperator enim, qui neacit aapientiatn, non dominatur ille alios, sed aliia 15
serviet ille. Verum tarnen durum et inpossibile mihi videtur, ut teuere \ttti
TOS possitis Titam et mores nostros^ quia muitum separata est vestra
doctrina a nostra. Voluissem quidem tacere et veniam tibi petere pro
hac caasa, de qua erogando mandasti super omnia, quia nihil deest,
st ego tibi de vita et conauetudine nostra acribere volueroj quia tu 20
tempus non habes ad legendum, eo quod tu es oceupatus in causis
belloram; sed ne dicas, quia ego pro invidia hoc facia, quantum poa-
sum de hac causa, unde rogando misiatl, scribam. De nuntio enim, quod
de nobis ad te pervenit^ incredulus fuisti, modo vero a me poteris
cognoscere sine aliqua dubitatitme certam veritatem. Quales enim noB25
sumus, qui beatani vitam ducimus, cognosce per hae litteras. Nos enim
Bragmani simplicem et puram vitam ducimua; nulla peccata facimus;
nolumns plus habere, nisi quantum ratio nostrae naturae est; omnia
patimur et sustinemus; illud dicimus esse neeesaariunj, quod non est
superfluum; habundanter enim annonam habemus; nullam aliam anno- 30
nam ad manducandum quaerimus^}, nisi quam mater terra productt
sine aliquo labore; de talibus cibis iniplemua mensas*) nostrae, qui nos
non nocent, et proinde sumus eine aliqua egritudine; et dum vivimua,
sani sumus; nullam medicinam nobis facimus; nuUum adiutorium quae-
rimus*) pro santtate nosttorum corporum; divitiaa non amamus; inter35
QO8 nulla invidia est; nullua inter nos forttor est de altere; et pauper-
t) Verb, aus faculam«
Cebtt 10 der Handschrift
6) Cod.: mcDscs.
2) Verb, aus facula».
4) in der Handschrift rot.
3) Die Ueberachrift
5) Cod.: queritnus.
218
Bernhard Kühler
tatem, quam babemuB^ per eam divites sumua^ quia nos omnes iUam
communiter habemus; iudicla noo habemuä, quia malum doq facimus^
uude ad mdicium ire debeamus; una lex mt cootraria noatrae naturae,
quia miBericordiam nulli facimus, eo quod nee noa ialem causam faci-
5 muBj undo mieericordiam petere debeatnus; culpa» alicui non dimittimus,
ut per eas deus Dobis dimittat peccata noetra; nee damus divitias
nostras pro noatria peccatis; nullutii laborem facimus, qui ad avaritiam
pertitieat; membra noatra libidini non tradimus; adulteria nulla com-
mittimua nee aliquod Vitium facimus^ nude ad peuitentiam ire debea-
lOmuB* Inlicitum est apud noö arare campum cum vomere et ad carrum
bovea lungere; non inplemue ventrem noatrum de muUo cibo; neque
retia mittimu8 in mare ad coinprehendendoa pisces; nee aliquas vena-
JJ4**| tiones facimua sive de avibus sive de quadrupedibua terrae; neque
coria beatiarum dooium reportamus; eat enim insatiabilia eauaa cupi-
löditasj quae seiet ad paupertatem horainea adducere, cum non poa-
aint liDem aequirendi facere; nam quantum plua habet homo ayarua,
tautum plus deaiderat habere; balnea non facimus neque aquam cali-
dam, et corpora noatra lavemus. Quare corpora noatra lavare debemua,
cum aliquod inmundum ibi non sit? aol nobis calorem dat; et de rore
20infundimur; quando aitimiia, bibimua aquam fluminis; lectum in terra
habemua; quando dormimua, sine aliqua aollicitudine dormimua; nuUam
cogitatiooem habemus; nulluni borainem in aervitio noatro habemua;
non dominamur au per bominea, qui aunt noatri aimilea ; alioquin crude*
Utas eat premere hominera ad aervitium, quem nobis ipsa natura fratrem
25 dedit et qui est creatus ab udo patre caelesti, aicut et nos aumua; non
reaolvimUB nos petraa in calces^ ut faciamua nobis domua ad habitan-
dum; et vaacula noa de terra non facimua, neque tegulaa de eadem
terra factaa babemus; fundamenta non ponimus^ ut palatia faciamuSi
quia aut in foaaia aut in apeluncis montinm habitauius, ubi nullua aonua
SOventorum auditur et ubi nuUam pluviam timemua. Noa enim tales do-
muB habemua, in quibua dum yi?imus, habitamus ibi, et dum morimur^
babemus illaa pro aepultura. Nos nuUum veetimentum vel varioa colorea
tingimue; membra noatra non cooperimua pro aliqua tnrpiCudine; feminae
noBtrae non ornantur ut placeant; etiam ipaum oroamentum pro pon-
35dere computaut, quia norunt\) pulchrae eaae pro ornamentis, sed tantum
in ea natura^ qua natae sunt; nam quis poteat mutare opus naturae?
quod ai aliquis mntare voluerit, criminosum eat, aut quia non est rec-
tum factum, aut quia non poteat atare. Litea non facimus^ arma non
apprehendimua, pacem habemua per consuetudinem , non per Tirtutem.
40 De fatia nihil querimur^), quia omnes rectum facimua j mortem non pa-
1) non QoniDt? 2) querioiuB Codex.
Briefwecbsel Alexanders mit DindimaB
219
^
timur nisi legiiima aetate, quia omnes aequaliter mori noTimus. Nostra
Bepulcfara noa orDamas» nee in vaeis geramatis cmeres filiorum nostro*
rum reponimua; quid enim peius esae poteet, quam oaea, quae terra
recipere debet? Vos ea incenditis et non dimittitis, ut in sinu suo re-
eipiat terra, quos genuit, quando raiseri hominis delectabilem eepul- 5 [f. 225*
turam tollitis. Discant homineB, quäle meritum vestria amatoribus
redditis, Vos Asiam et ÄfFricam in parvo termino concludere diciÜB;
voa monstratisj ut horribilem oceanum DEvigaret homo; vos omnia man*
ducantes vultum semper jejuoum portatis; tob faoitis adulterare veatras
matres; vos mittitis diBOordiam inter reges; qui sunt humilea^ etiam et 10
per voa auperbi facti sunt; vos et per vestros deoe multa mala com-
mittitis^ Bicut illi fecerunt; nam tefitimonium poteBtatia a Jove^ deo vestro^
et a Proaerpina, quam colitiQ, quia ille multas feminas adulteravit, et
lila multos viroa ad infernum deacendere fecit Vob liberos homines non
dimittitis esae honoratoa, et veatros servoa Bicut nobileB habetia; vos 15
indicia reeta non ludicatiB; vos iudicea mntare legem facitis et omnia
tenetis et dominanimi super illa vitia, quae voa ipat habetis. Sed sola
sapientia Bragmanorum vincit vos in omnibus, quia aieut nos couBidera-
muB, illa mater vos genuit^ quae et lapides genuit. Nos enim Bragmani
aubitam mortem non patimur^ quia per aordida facta ipaum aereni non 20
earpimuSf unde pestilentia venire solet; nuUos iocos^) amamus^ ai autem
¥olamu8 Bcire aliqua, quae ad iocandum^) pertinent^ legimus facta^ quaa
fecerunt, qui ante vos fuerunt et quae voa faeitis; et cum debemua nos
eiinde ridere, noa inde plangimus. Sed alia videmus, in quibus ammi-
ramnr et delectamur; hoc est, videmus caelum optime reaplondere do25
stelUs; solem rubicundum^) io curru auo^ et radios eius illuminare totum
mandum; videmus sempor mare in colore purpurea esse; et quando
tempeetas^) illi surrexerifc, non dissipat vicinam terrami aed amplectitur
eam sicut aororem suam; et ubi sunt varia genera piscium, et ubi vide-
mus Gotidie saitare et iocare^) deMnas; delectamur deniquo videre flo-30
ranles campos^ de quibus in noatria naribua snavisaimus odor aacenditj
tinde et oculi nostri videndo satiantur et corpora nostra; et delectamur
in optimis locis silvarum et fontium et gaudemus, quando audimus can-
tare aves* Ilanc ammirationem semper habemua; nostra enim natura
hanc Gonsuetudinem habet; quam^) si teuere voluerisj durum tibi esse 35
videatur; et si nolueris eam tenere^ tua culpa est; nos ad negotiandum ff. 225*»]
per mare non navigamuB neque mandamus ad extrancas terras; ubi et
multa pericula sustinent, qui illuc pergunt^ et alia multa miracula
220
Bernhard Ktibler
B2I«]
cogDoscuot. Noe artem non discimus, ut bene loquamur, aed per na-
turam bene loquimur; per simplicitatera omnia dicimus, quae oiioquam
no8 permittit mcntiri. Scolas phylosophorum non frequentamus, in
qöorum doctriöa discordia eat^ et nihil ccrtum definiene atque stabile,
5 ßed semper mendacia; sed illas scolas frequeotamus, in quibus bonam
diBcimuB vitam^ et quae demonstrant Bcriptuoi boe, quod dicunt, et non
docent noa aliquem laedere, sod aecundmn veram iustitiara iuvare do-
cent, et non disclmus in eis caosam^ quae Dobis aliquam tristittam fa-
ciat. Nos in honoro deorutn pccudea non occidimus^ neque templum
lOfacimuB^ ubi statuam auream vel argenteam poaamus de qualecunque
deo. Vos autem talem legem habetia, ut de omnibus bonis vestris ho-
noretis deos veatros, ut vos exaudire debeant; voa non intellegitis, quia
deuB non pro prefcio neqne pro sanguine vituli neque pro sanguine hirci
neque sanguiDe pecoria exaudit aliquem homiDem. Dens enim non diligit
15 aliud niai bona opera, ut per verbum exaudit orantem homioem, qoia
de verbo tantum modo homo simile est deo^ nt deus verbum est Et
verbum istum mundum creavit et per verbum vivunt omnia. Nos autem
hoc verbum colimus et hoc adoramus et hoc amamus, nam et deus
Spiritus et meoa est. Ideo autem non anaat aliud nisi mundam men-
20tem Quapropter niminm yanoB esse dicimus vos^ quia non tenetiS| quod
natura vestra caolestis sit et cum deo habeat communitatem, sed de
adulterio et*) fornicatione et de Servitute idotorum vos ipaos et veatram
naturam sordidatia, vos iatas causas amatis^ iata semper facitis, quaa cum
facitis^ quouaque vivitis, mundi non eetia, et post mortem exinde tormenta
25 6U8tinetis, Vos denique speratis habere deum propitium pro carne et
sanguine, quae ei offeratia; vos non servitis deo^), qui solus regnat in
coelo, aed ad multoa deos aervitia Vos tantoa doos Colitis^ quanta mem*
bra habet homo in corpore. Junonem dicitia esse deam cordis, quae
dieitur apud vos esse dea iracundiao. Martern pro eo, quod fuit deus
30 de pugna, dicitis illum deum esse pectoris. Mercuriura pro eo, quod
multum loquebatur, dicitis illum deum esse linguae. Herculera vero,
propter quod duodecim rairabilea virtutes fecit, dicitis Ulum esse deum
brachiorum. Baehum pro eo, quod fuit deus ebrietatis, dicitis illum
esse deum guttnris et sie stare supta guttur hominis^ quomodo supra
35cadum de vino plena^]. Cererem vero pro eo^ quod fuit dea frumenti,
dicitis eam*) ease ventria ; Venerem, quae fuit dea fornicationis, diciUs esae
deam membrorum genitalium; Jovem autem dicitia esse deum naris pro
eo, quod dicitis eum tenere spiritum aeris. Apollinem vero pro eo, quod
invenit ipae primum medicinam et musicam, dicitis illum esse deum
I
I
I
1) Verb, aus: est.
2) Cod.
Ho
aut UDÜ dm.
3) plßDum? 4) deam?
Briefwecbsel Alexaodera mit Dindimua
221
I
maouiim; totam enim corpus hominis dividitis intor deos^ ei non tenetis^
qaia Corpora vestra unua deus^ qui in caelo est, creavit Unue quisque
autem deus de his, quoa Colitis, eive avem eive frumenta eive aliam
qaalemcumquG causam coosecratam habet, et vos quomodo illoB dicitis
habere poteetatem iti vestro corpore? nam quoDiodo appellantur , qui 5
non habent potestatem, nisi in animalibus, quae ilüs offeruntur? Gerte
digaa vota et digna tormenta post mortem auetinetis propter errores
ve»tr09*), Re enim vera^) non rogatia deos adiutoreß, sed carnifices;
qui membra vestra per diversa tormenta dividunt, Necesße est enim
taota tormenta suetinere corpora vestra, quantos doos dicitis habere 10
potestatem in corporibus vostria.
ünuB deus^) vos facit fornicare, alter manducare, alter bibere, alter
litigare^ omnes vobis iraperant, et vos omnibus servitis, omnes Colitis,
et miserum corpus vestrum debet doMcere propter tanta servitia, quae
facit ad tnultos deos^ et rectum est vos talibus diis servire propter 15
tanta mala, quae facitia et quia non vnltis cessare a maus. Ideo ser-
vitiß talibua diiaj sine causa enim servitia ad tales deos, qui vobis im-
peraut omnia mala facere. Si vera exaudierint vos ipsi dii vestri^ quando
€08 rogatia» damna faciunt in conscientia vestra; si autem vos non
exaudierint, erunt contrarü desidcriis vestris, quia vos non de alia20
cauaa illos rogatis, nisi de malo; ergo sive vos exaudierint*), vobis
semper noceot« Uaec sunt illae deae vcstraei quae dicuntur furiae,
quae et peccata hominum per furorem post mortem vindicant- Haec
etiQt illa tormenta, quae vobis doctorea veatri dixerunt, quae vos velud
mortuoB iam in illo seculo cruciant, Etenim si bene volueritis coDsi-25 [f. 226'v
derare, non peiorem cauaam potest aliquia in inferno auatinere, quam
modo sustineatis vos, et quanta simulaera dicuotur esse apud inferos,
voa ©atis. Poenae sunt in inferno et vos poenaa patimini, quando vigi-
latts propter committenda adulteria et fornicationes, Dicitur enim Tan-
talus esae in inferno, qui semper sitit et nunquam aatiatur: et vos tan- 30
tarn eupiditatem habetis, ut nullo tempore satiemini. Üicitur enim esse
Cerbcrua in inferno, qui habet tria capita; et venter vester, si conspi-
cere vultis, sie est, quomodo Cerberus, propter multnm manduearo et
bibere. HimiUter dicitur, ut ait in inferno ecrpens^ qui vocatur Idra:
et TOB propter multa vitia, quae per aaturitatem ventris habetia Idra 35
dici^) poteetis. Et omnia alta^ quae dicunlur esse in inferno, si consi-
derare vultis, propter vestra mala vos estia. Ileu vos miaeri, qui talem
fidem tenetis^ unde post mortem tormenta sustinere debeatis«
1) Verb, aus: veatras,
hinzu: sive non exaadterint.
2) Verb, aus: vestra. 3) Cod.r dcoa.
5) Verbessert aus: dicere.
15 *
4) Füge
222
Bernhard Klibler
Item responsia Alaxandri ad Dindimum^)*
Si ita sunt omnia^ ut dicis^ o Diodime^ erga soü Bragmani suot
homines et ipei tantum sunt separati a malis hoaiiiiibuB, qui multa mala
faeiunt, qtii non habent in conauetudioe facere ea, quae humana natura
5 facere Bolet, qui dicunt peccatum esse omnia; quae nos faciruus, qui
diversaB artes, qiiaa [skf] apud nos sunt, peccata esse denuDÜant, qui
volunt destruere omnea coDauetudineB, quas humana natura ueque modo ■
habuit, Voa aut deoB vos esse dicitiB aut; invidiaiD contra deos habetie,
Hanc causam secundum meum iudicium de vita et de moribus vestris
lOdico, quia plus pertinet ad stultitiam, quam ad sapieutiam.
Altera Responsio Diudimi^).
Ad^) haec respondit Dinditnue: Nos non sumuB habitatores istiua
mundif quasi semper hie esse deheamus^ sed BumuB peregrini in isto
mundo; quia morimur, pergimus ad domus patrum nostrorum; non gra-
15 vant noa peccata nostra, nee manemus in taberuaculis peccatomm; nul-
lum furtum facimus^ et pro bona nostra conaeieiitia^)^ quam habemne^
in publicum eximus. Neu dicimus, ut dii simus, aut invidiam contra
deum habemuB, aed non facinma ea, quae contra deum sunL Deua
[h 227*] enim^ qui omnia creavit in mundo, variaa cauaaa operatua eat, quia non
20 poterat atare mundue sine varietÄte multaruni rerum et dedit arbitriura ■
homini ad discernendum de omDibuB; quae in mundo sunt Quieunque
ergo dimiaerit peiora et aecutus fuerit melioraj hie non est deua, aed
amicus dei. Noa autem, qui aancte et continenter ?ivtmu8; propter quod
dieeretiSi quia aut dii esaemus aut invidiam haberemus deo? lata auspicioi
25 quam de nobis habetia, ad vos pertinet Nam cum tantum inflati silis
de uimia prosperitate, quam habetia^ obliti estia, quia ex hominibua nali
estis; et dicitis, quia non curet deua morialia. Aedificatis vobis templa^
atatuitia altaria, et delectamini, quaodo oeciduntur ibi peeora et nomen
veatrum ibi nominatur. Hoc factum est patri tuo, hoc avo tuo, cunctia-
30 quo parentibus. Pro qua causa veraeiter dico ego^ quia furiosi eatis, ■
qui quod agitia ignoratis. Erga nobis, qui recla videmus^ vultia ad-
ducere tenebras caecitatia^) veatrae^ et non diniittitiB^ ut plangamus de
miaerita veetria. Nam tantum beneficium praestat homo homini perdito,
quantum si plangit eum. Quieunque ae non agnoverit esse mortalem,
35 de tali honore remuneratur, quali honore remunerati sunt Salraoneus et
EnceladuS; qui inferno retruai sunt, sicut dicunt fabulae filoaoforum.
1) üeberscbrift and das S id Si rot 2) Die Uebersehrift fehk io der
Handschrift. 3J A rot, 4) Cod.: Conaientia, ö) Cod.: eeoiutis.
Briefwechael Älexaudera mit Dlodimufi
223
Respomsio Alexandri^),
Ideo, Dmdime^ dicis te esse beatunip quia in ea parte mundi tiatura-
liter sedem haberia, ubi nee extraoeua est; nee vobia inde exire per-
mittitur, sed quaai inclusi in illia partibue sie permanetis , et dam non
poteatis dimittere terram ve&tram, laudatio Ülam, et damna, quae pati* 5
mini, dicitis, quia per continentiara ea patiamini. Jtaque secundum
vestram doctrinam et Uli, qui in carcere poeiti Bunt^ beati diceodi BUDt,
quia penalem vitam in carcere uaque ad senectutem habent; neque
eoim dissimilis est a talibus doctrina veatra. Nam et voa bona quao
habere dieitia, eimilia annt cruciatibna eorum, qui in carcere sunt, et 10
illud, quod de malia horainibuB lex nostra iudicat, vos naturaliter pati-
mini. Propter hoc ita üt, nt qui a vobis sapiens dicitur^ apud nos reua
pronuntiatur. Et certe convenit, nt pro vestria miaeriia plaDgamuB et
pro tantis vestris malia loDga suspiria trahamus, Quae eoim peior
aflSictio hominia potest esae, cui negata est poteataa in libertate viverePlö
jNoluH voa deua in aeternia aervare suppliciie^ sed vivos iudicavit vos
lustinere tanta pericula. Quamvis philoaophoa voa esse dicatis^ pro hoc
tarnen nnllum fructuni laudia habetis. VeriuB ergo confirmo, quia non
est beatitudo vita veatra, sed caatigatio^ et ai placet, dicamua siogula
de ordine vitae veatrae. Dicitia enini^ quia Bragmani non habent con-20
auetudinem seminandi nee vitea ponere ad arboresi non aedificia pulcra
facere. In hoc manifeata ratio eat: quia non habefie ferrum, cum quo
laborare pOBaitis ista^ quae diximus; aliunde navigationem navigii habere [f. 227^1
non potestia, ideo necesse eat, ut pascatia herbas et duram vitam du-
catia fiicut pecora. Nuniquid non et lupi hoc faciunt? cum enim non 25
potuerint praedare carnem, quam manducent, saturantur de terra pro
penuria famia« Quod ai üceret vos in nostraa venire terraa, non re-
quirerem sapientiam vestram de penuria, quam habetiß, sed in suis fini-
bua remauaerat ipsa penuria, aut si nos^) ipsam penuriam transire po-
tuissemuö, pauperes facti fueramua. Non est laudandum, vivere homi-30
nem in angustia et paupertate^ sed si vixerit in divitiis temperanter.
Nam caecitaa et panpertae ipsae soiae habuerant gloriam, caecitas, quia
^Don videt quod desiderat, paupertas^ quia non habet nt faciat* Dicitia^
)uia feminae veatrae non ornentnr et apud vos non sint fornicationes
et adulteria. Miranda causa fuiBset^ si hoc voluntarie feciaaetis. Sed 35
ideo hoo facitis, quia non placet vobia speciea feminarom veatrarumi
1} Schwarz, jÜDgere Hand, welche auch das I von ideo Dachgetragen hat.
Für L*in grosses rotes J iai zwar Raum gelaaseu, aber^ wie es scheint, ist die
Jitelie vom Miniatur Hberaelien wurden. 2) Cod.; non.
224
Bernhard KQbtcr
quia non aunt omatae, et propter genua (?), quae habctis^ proinde in
castitate perraaneatiB^), Dicitis, quod studiura discendi non habeatis et
misericordiam oon qoaeratis^J neque altcri faciatis. Omnia haec com-
muoia habetis cumbestiis; qui sicut non habent naturaliter, ut aliquod
5 booum seotiant, ita nee io aliquo bono delectantur. Nobia autem racio-
nabilibus bominibuS; qui liberum arbitrium habemus; ad bene viveodum
dedit ipsa natura inultas blandicias. Impoaeibile est enim, ut tanta
mundi magnitudo non haberet temporamentum moderationiSf ut post
tristitiam non adveniret laetitia^), 8i quidem voluntas humana varia est,
10 quae etiam cum caeli rautatione vertitur. Similiter et mens ipsa homi-
nis diversa est, et quando sincerus dies est, et voluotaa et mens in
gaudio ennt, et quando tenebrosua dies fuerit^ tristes sunt Similiter
et seusus homiDis per diversas aetatea immutatur. Hine est, quod in-
fantia gaudet in simplicitate et iuventus in praesumptione, senectua
15 tardatur in instabililate. Quis enim quaerit in puero aatutiam aut in
iuvene eonstaDtiam ant in sene mobüitatemP Multa enim delectabUia
sunt, quae ad usum noatrum occurruiit:, alia in auditu, alia ad odorem
vel tactum vel aaporem*), et modo saltationibus deleetamur, modo can-
tileois, aliquotiena suavitatc odoris aut in gustu duleedinis aut in tactu
20™ollili^ö^) deleetamur* Si enim omnes bonos fructus habemus de terra
et habundantiam pisdum habemus de mari et delicias avium habemus
de caelo^ si volueris te ab bis omnibua abstinere, aut superbus iudica-
beria^), quia talia dona despicis, aut invidioauSi quia mihi meliori^j tibi
donata esse videntui**
m. Epistola llexantlri ad Aristotelem.
[Ueberschdt't fehlt in der HaDtlaobrift.]
Karissime^l magiater, quem habeo amantissimum aecundum matrem
et sororea meas, semper te habui in memoria etiam inter angustiaa,
quas in praeliis paasus sum, et quoniam scio, quia in arte philosophiae
positua es, cogitavi scribere tibi de partibus Indiae et de generibus eer-
SOpentium et hominum et ferarum, quae illie sunt, nt quando cognoverti
homo aliquod de nostris^) causia, crescat ingenium et Studium ilHus.
Quamvis magna prudentia sit in te et nullum adiutorium veatra sapien-
tia qyaerat*^) de alterius^^) doctrina, tarnen quia amas me, volui scri-
bere tibi ea, quae vidi in lodia cum magno labore et periculo de Mace-
1) Verb, aus: permaDetts. 2) Cod.: quoratts. 3) Cod.: leticia,
4) Cod>i aoporeni. 5) Cod.: moüicip. 6) Cod.: iudtcaveris. 7J meliora
quam? 8) rot. 9) Verb, aus: nobia. 10) Cod.: qu«rat. 11) Verb.
aus: alteribua.
I
[Brief Alexandere des Growen an Aristotelas über die Wunder Indiena 22S
donibus; ut cognoscaB mea facta, et ut non Bit aliquid, quod tibi in-
cognitum sit, Etenim dignum eat, ut in memoria habeantur cuöcta^
quae vidi. Non Boim crediderani tanta signa esse in terra, nisi ego
ipse priua vidissem cuncta ocuHb mois. Mirabtlie est mater terra, quae
multa bona generat et multa mala, habeuB diverfia& figuras de fructibus 5
et animalibus et multis aliis caiiBis. Qtiae si omnia licuisBent homini
¥idere, vix potuerat esse^ ut crederentur ipsa oomioa causarum^ quia
sie divorea sunt,
8ed ego dicam primum de illls caueis, quaa vidi^ ne aut dicatur,
ut fabulosum sit, ant ego mendax appaream- Tu enim, qui fuisti ma- 10
gister meus, nosti naturara auimi mei; quomodo terminum rectitudinis
cüstodivi et minus omnia locutua sum, quam aicut facta sunt Et dudc, |L228*'|'
sicut spero, cognoacts, quia non pro gloria nostra iBta omoia dicimuB,
et utinam minua fuissent, quia non fecerant nobis magnum laborem, ut
tanta cognoaceremus^ quanta cognovimus* Ago gratias iuvenibua de 15
Macedouia et cuncto exercitui nostro^ quia in taota patientia persevera-
verunt, ut reat regum appellarer. Et ecio, carisairae praeceptor, quia
delectaris de mea gloria, et error in me est, niai scribam tibi aut Olym-
piadi matri et sororibus meis de singulia utilitatibus regni mei, quia
sicut coosidero, et tibi et ilüs commune esse videtur, quod mihi utile 20
est. In prioribus namque litteris aignificavi tibi de defectu soHb et
lunae et de atellia et de siguiB aeria^ quae omnia com magna cura or-
dinavi et sie tibi trauömiai, et faciendo novaa hiatorias omoia in cartie
scripBi, quae cum relegis, scito [esse], qualis BoUiciludo Alexaudrum po-
tuit comprehendere. 25
Menße magio, poetiquam vicimuB Darium regem Peraarum apud
flumen, qui dicebatur OranuiuB^); subiugavimus nobia omuem illiuB terram,
et poauimus in proviticüa orientis noetros honoratOB, et divitOB facti
sumuB de multis divitiiB^ sicut iam tibi in priore epistola Bigniiicavi.
Sed ne videatur multtplicata ipaa locutio^ non repUcabo facta priora^dO
quae cognita sunt.
Mense iulio deficiente venimuß in ludiam Faaiacen, ubi cum magna
—^eeleritate Forum regem vicimus, et oranea divites facti aumus de multis
^divitiis'*) illius. Et ut semper in memoria teneatur, rectum mihi ?ide-
tur» ut soribam de multitudine exercitua eiua, in quo fuerunt sine pedi* 35
tibua quattuordeeim milia octingentae quadrigae, omnea falcatae, et
quadringenti elefanti, qui portabant turreSj ubi stabant homines armati
ad pugnandum^ et apprehendimus ipsam civitatem Fori et domum eius;
in qua fuerunt quadringentae columnae aureae cum capitellia aureiB, et
1) d. i- Granicus; nius auf Raaur. 2) Verb, aus: de multa divitia.
226
Bernhard Kubier
parietes tlliua domus eraet inveBttti de lammiDis aiirciB, quae eranf
gro&aae, quantum est grosBua unus digitus hominis de manui etiam ego
ipBas lammiDas incidere feci in mtiltis locis. Vinea quoque de auro
pendebat ioter columnas, quae folia aurea habebat , et racemi iilms
5 erant de criBtallo^ et JDterpoBitaa habebant gemmas igDitas et smarag-
doB, et omnes ipsae maDsiooes erant ornatae de gemmiB, quae marga-
229*] ritae nomiaantur, et de unionibus et earbuncuIiB. Regias vero de ebore
albo habebant ^) et lacuearia^ id est subficta^) de ligno^ quod nominatur
ebenum, et est lignum fuacum, quod naacitur in ladia et Ethiopia, et
lOcamerae erant factae de lignia cipreseia* Et foras ipaam domum erant
etatuae de auro poeitae et erant ibi platani aurei, et inter illas erant
multa genera de aucellia cum variia coloribus; et habebant ungulaa et
roetra inaurata, et in auriculiB peridebant eis margaritae et uniones.
Multa yaaa gemmea et cristallina, seu et aurea, invenimus ibi^ de ar-
15gento pauca. Cuntique omnia in mea habuiBaem potestate, desideraTi
videre interiorem Indiam, et perveni ad portaa Caapias cum univerao
exercitu; ubi cum ammirarer ipaam terram, quae erat bona, cognoTi ibi
aliqua, quae odiosa mihi Yidebantur eaae. In ipais autem locia erant
diversi aerpentea et ferae^ quae in ipais vallibus et campia et silvia et
20 montibus habitabant^ et dixerunt nobis hominea de ipsa terra, ut eaae-
mus solliciti pro ipsia aerpentibud et feria. 8ed ego volendo persequi
Forum regem , qui de prelio fugerat^ antequam in deaertas solitudinea
abiret, tuli centum quinqtiaginta dueea, qui ipaam viam noverant; et
menae Augnato perresimua per ardentiesimum Bolem et per loca arenoaa,
25 et promiai praemia illie, qui me portabant per incognita loca Indiae» ai
me perducerent iu Bactriacen cum omni exercitu meo salvo, ubi sunt
gentea, quae nominantur SereB, et sunt Ibi arboree^) habentes ipsa folia
veludlanam, quam hominea loci illiua colligunt et veatimenta sibi exinde
faciunt. Nam et ipsi dueea noatri coeperunt de eadem lanugine coIH-
30gere. Uli namque, qui nobia viam oatendebant, sicut ego cognoacere
potui; volebant nos portare per loca mortalia^ ubi erat multitudo ser-
pentium et ferarum et beluarum.
Quod ego ut vidi, ex parte pro culpa mea hoc e?enire dixi, quia
deapexi conailia de amicia mets et de bominibuB de loco Caspiae, qui
35 dix erant mihi , ut non sie festinarem vincere. Praecepi militibus meis,
ut omnea se armarent, eo quod timebam, ne forte super venirent hostes
et tollerent divitiaa auri et geinmarum, quaa milites mei portabant.
Tantum enim erant divites facti| qui vix ipsum aurum portare poterant;
1) de ebore albo babebant, am oberen Rande nachgetragen,
ana: aabficata. 3) et sunt ibi arboresi am Bande nachgetragen.
2) Vcrii.
irief Alexanders des GrtiBsen an AnBtoteles über die Wunder Indiena 227
insuper et ipsa arma gravabant moltuoi, quia omnia ego feceram in*
cludere in auro, et resplendebat totus exercitus meus ad eimilitudinem
BteHarum; et erat magna ammiratio videre talem exereitum, quia et in [f. 221 j
ornamento et in virtute aupra erant, quam aliae gentea. Ego certe
videndo proeperitatera meam niinium gaudebam de nobilissimo numeroö
iuventutis. Sed quia solet aliquatido, ubi habet homo prosperitatem,
secuDlur iltuna adversa, coepimus sitim habere maiorem^). Quam com
üOQ potuiBsemus durare^ tone quidam miles, ZefiruB oooiine, inveuit
aquam in uua petra cavata; iraplevit exinde ipsura capsidem suum et
adduKit illam mihi^ quia plus amavit vitam meam^ quam ee ipBOm. Ego 10
vero conTOcayi exercitum meum et coram omnibus e£Podi ipaam aquatn
in terram, ne forte dum videret ipse exercitua ^ quia biberem ego ipae
aqaam^ pluB inciperent illi sitire. Laudavi booitatem Zefiri^)| quam ha-
buit in me, et dona ei optima feci. lata namque causa, quae facta est
de ipea aqua, confortavit ipsum exercitum, et deinde cepimue iro. Cum- 15
que ambularemus, apparuit mihi non longe Humen in deaertis locia, et
erant lo ripa ipaius flumiuia cannae altae sexaginta pedibuB et erant
groasae plus quam pinus^ quia iude fiebant tabulae ad facieudas eaaaa.
Tunc ego ßtatim feci figere alipergum, quia et homines et animalia
nimium sitiebant, Cunxque ex eadem aqua bibere voloisseoi, tantum20
erat amara, aicut elleborum^); quod vulgo velatrum dicitur, unde nee
homo nee ulla auimatia aiue tormento *} bibere poterant. Anguatiabar
ego plus propter ipaa animalia quam pro nostra^) necesaitatej et cognovi,
qaia plus durat homo omnia mala, quam animalia. Uabebam mecum
mille elefantos, qui portabaot aurum, et quadringentoß currus falcaloa, 25
ubi erant per currum quattuor caballi, et mille ducentOB currua alioa,
abi erant duo caballi per currum; caballicantea erant nobiacom viginti
milia^ pedonea dueenti quinquaginta milia, et erant prope doo milia
muH, qui portabaot causam de ipso alipergo et caoaam de ipao popolo,
cameli dromedae et boves duo milia, qui portabant aniionam. Et bovesSO
et vaccae et pecora ad comedendum maxima multituda. Multi ex eia-
dem equiB et elefantiB et mulis freoa aurea habebant.
Ipaa namqoe pecora non poterant ae continere prae nimio siti;
milites autem alii lingebant ferrum, alii bibebant oleum ^ alii ad talem
oecessitatem perveniebant, q*ii etiam urinam suam bibebant De qua 35 [t 2l
cauaa nimium anguatiatua Bum et plua eram sollicitua de ipao populo,
quam de meo periculo. Praecepi, ut omnea armati sequerentur, et talem
legem dedi, ot vindictam darem in illum, quem armatum noo ioTeoid-
1) Cod.: majorem 2) Cod.: Zefili 3) Verb- aus: illcborijHi. 4) Cod.:
tormenta. 5) pro nostra zweimal im Codex geachrieben.
Bernhard K Ubier
f. tJt^
Bern, unde omnes mirabantur, quia ubi nulluB appcreret inimicus, quid
neceese esset in tali siti pergere armatoj*. Hed ego sciebam , quia per
loca debereraus abire, quae plena erant de bestiia et serpentibus.
Igitur socuti sumua ripam iam dieti fluminisj qui habebat ipsam
5 aqoam amaram, et ad octavam horam diei venmius ad unum castelluiD,
quod erat posituoi in eodem flumine in uoa inaula et erat edificatum
ex praedictis cannis^ de quibuB supra diximus. Vidimus ibi paucos
homioea mjdoa de Indis. Qui atatioi ut nos videruntj absconderunt ae.
Ego vero volebam loqui cum Ulis, ut osteuderent mihi aquam; aed cum
lönulloö ex eis apparei-et, praeeepi paucaa sagittas iactare in eodeoi
caatello, ut »i sua uoluntate non volerent exire, propter timorem tarnen
sagittarum exirent 8ed illi propter timorem plus so abseonderunt»
Tunc ego niiai in eodem flumine ducentos miiites de Macedonibus cum
levibua armis,
15 Iam quartam partem fluminia nataveraotM,^ et aubito nova causa
nobis apparuit. Vidimue venire de profundo aquarum ippotamos fortiorea
quam aunt elefanti Ippotami dieuntur, qui medit aunt hominea^ medii
caballi. Videotibus autcm nobia et plangeotibua mandueaverunt ipsos
Macedones, quoa in eodem flumine ad nataudum misimua. Ego vero
'SOirafeua contra illoa, qui noa per talia loca portabant, iuesi ex eia ceotum
in ipao flumine mittere. Tunc coeperunt exire ippotami sicut formicae
et devoraverunt illoe.
Sed ne forte cum eiadem ippotarais nocte pugnaremus, moti exinde
ßumus. Igitur cum pervenimus ad horam ^) diei undecimam, vidimua in
25 medio ipao flumine homioca cum navicellia rotundia faetis de canna.
Interrogaviniuö illoa, ubi aquam dulcem inveniremua. Uli vero sua
liogua djxerunty quia deberemue invenire lacom cum aqua dulciaaima,
in quo loco portare noa debebant illi, qui nobia viam trabebant Am-
bulavimue tota nocte fatigati de siti et erat angustia, quia ibant omnes
30 armati, Inauper et alia nobia anguatia advenit ; occurrebant nobia leonea,
ursi, pardi, tigres, et tota nocte pugnavimua cum eis. AHo vero die
cum iam laasi eesemua, erat quasi octava hora, quando pervenimua ad
ipsum lacum. Cumque bibieaem aquam dulcem, gaudio magno repletua
BUm et bibit totua exercitua et omnia animalia. Tunc iusai alipergum
35figere in latitudine et longitudine ad tria miliaria. Oeinde fecimus in-
cidere ipaam ailvam, quae erat de giro in girum super ipaum lacum;
ipse lacua erat spatioaua ad unum miliarium. Tunc fecimua poni ele-
fantOB in media parte de ipso alipergo, ut bene continere ae posset
ipse exercituB; si aliquid nobia nocte superveniret. Tunc accenderunt
1) Cod.t nataverat.
2) Cod.: oram.
Brief Alexanders des GruBseii an Aristoteles Über die Wunder Indiens 239
focos mille quingentos^ qoia ligDa ad Bufficieoduin babebamtis de ipea
Bilva. Hora deinde undecima^ sonante bucina, manducavi ego et feci
coenare omnea milites meos, et accensae eunt^) lucemae aureao prope
duo milia, Cumque luna lucere inciperet , subito coeperunt scorpionea
Tdiiire ad bibendum in ipso lacu; deinde coeperunt venire magnaeö
besHae et serpentes, et omnea habehant varios colorea, alii rubicQndi,
alii Digri et candidi coloria^ alii auretim habcbant colorom, et tota ipsa
terra resoDabat de aibilia lUorum et niagnum iiobis pavorem miaerunt.
Iq fronte vero de ipso alipergo feci ponere acuta per ordinera et
tenebamus in maoibus lanceas longae et sie recipiebamue aerpeotea, qui 10
veniebant cootranoa; aliquantos occidebamua ex eis''*) ad ignem; steti*
mus in lata pugna cum serpentibus. Cumque de eadein aqua bibiasent
ipai aerpentes, abire coeperunt; noa vero magoum ex hoc habuiraua
gaudium. Erat autem tertia hora noctis, quando aperabamus habere
requiem, et ecoe veniebant serpentea alteri, qui habebant criatae in 15
capite, et erant grossiores sicut colunmae; exierant enim de montibus,
qui erant prope noa, et veniebant ad ipsam aquain* Adducebant pec-
tora erecta^ buccaa apertas, et de illorum oculis sciotÜlabant venenum ;
halitus^] eorum erat raortalis; puguavimus cum eis plus quam unam horam
noctis; occideruot nobis triginta servoa et viginti militea» Rogaham ego 20
Macedonesj ut nou deficeret animus illoruni in tali periculo. Poatquam
abierunt aerpeotea, veneruot cancri, babentea^) doraa duriora aicut cro-
codiUi, cumque super illos lanceas iactaremua, nou intrabant lu doraa
illorum^ tamen multos ex eis occidimus ad ignem^ alii vero intraverunt
in ipsnm lacum. 25
lam venerat quiuta vigilia noctis et requiescere volebamua; sed
venerunt albi leones, qui erant maiores sicut tauri et cum magna mur- |f*2Sl*
muratione concutiebant cervicea auas et impetum fecerunt in nos; noe
▼ero recepimus illos in venabulis noatris, et mortui sunt.
Pro bis omnibua adveraia magna perturbatio crescebat in ipso ali- 30
pergo* Post haec coeperunt venire porci nimiae roagnitudinia, haben-
tes diversoa colores, et cum illia aimiliter pugnavimue.
Üeinde venerunt vespertiliones sie maiores, sicut palumboa; habe-
bant dentea eicuti homo; feriebant in faciea nostraa; etiaiu aliquantos
militea plagaverunt. Intcrea apparuit una bestia fortior de elefanto, 35
habebat in fronte tria cornua armata et aecundum Indicam linguani
nominabatur ipaa beatia dendetyrano^^); erat similis caballo; caput habe-
bat nigrum. Antequam de ipaa aqua biberet, subito videna ipsum ali-
1) Cod.: accenseruDt. 2) recipiebamus — ex ets, am Rande nachgetragen.
3j Cod.: alitas. 4) Cod.: abeutea, 5) d. L odontotyraDuus.
Berohard Kilbler
pergum dedit impetum contra noB. Poeui Macedones ad resistendum
ei. lila vero occidit de ipsis viginti qüattoor, quinquaginta et duos ex
oiB conculcavitj tarnen occidimue illam. Ueiode venerunt in ipso ali-
|]ergo BOriccs maiores sicut vulpes^ quantas de Doetris animalibus mor-
bdebant, etatim moriebantiir ; homines autem non nocebat moraus illorum
sie, ut morerentur iode. Appropinqiiante luce venerunt aucelli ainiiles de
vuituribua; habebant colorem mbicundum et habebant pedea et pizum
nigros: noo nocuerunt nos; impleveruDt totam ripam de ipso laca et
coeperunt extrabere pisces et anguillaa de ipso lacn et comedebant illoa;
10 nee fecerunt contra noa aliquid nee nos contra illos,
TuQO ego iratus Bum contra illos, qui mihi viam trahebant et per
talia dura loca nos portabant. Fecimus illis frangere crura, quae vulgo
gambaa dicimus, nt vivoa eoa comederent serpeotes; similiter et manua
illiB absei dere fecimus, ut digtia merita pro suis factis reciperent. Deinde
lölocutus sum cum militibus meis, ut fortes essent et noe deficerent in
adversla äicut feminae. Sonaate bucina movirnus alipergum, quia eol*
lecti barbari et Indi in UDum iio¥am pugnam contra nos committere
cogitabant
Milites antem mei fortiHsimuin habebant animiim propter Tictorias
20 et prospera, quae priua habuimus. Dimisimua loca periculoaa et am-
bulavimua iam per bonam viam et quae erat plena de auro et aliia
divitiia; et benigne recepertint nos homioea ipsiua terrae. Stetimua ibi
[f. ZSl ""l p<^r viginti dies, ut haberet requiem ipse exercitus et postea in septem
dies venimua in illo loco^ ubi priua Porus eonsederat cum coUecto suo
25exercitu, antequam cum eo pugnaremua. Habebat autem deaideriam
Bcire me et interrogabat milites meoa^ ubi esaem ego vel quid facerem.
Tuoc milites mei dixerunt ei: Nescimua quod Alexander faciat, et
venerunt et nuntiaverunt mihi hoc, quod eos Porus interrogaverat
Qaod cum ego audisBem^ oxpoliavi me veatimenta regalia et vestivi me
SOveBtimenta de milite et finxi me ire in castellum ad comparandum
vinum et carnem^ et cum vidiaset me Perus, fecit me ire ad ae et
interrogavit me, quod faceret Alexander et quantos annoa haberet
Tunc ego mentitue aum et fincxi me dicere: De annis illius sapio^ quia
eat eenex, et forsao sedet ad focum, sicut senex aolet facere, Tune ille
35gaudio repletus est; quia cum homine sene dcbuisaet pugnam committere,
et cum esset ille iuvenis, elevatua est in gloria et dixit: Quare ergo
non videt euam senectutem et vult pugnare cum iuveneP herum dixi
ei; Quid facit Alexander, ego nescio^ t^nia paator aum de uno milite
Macedonico. Tunc ille statim dedit mihi unam epiatulam plenain de
40 minis, ut darem eam regi Alexandre, et praemium mihi exinde promisit
dare, Cui ego iuratus sum et dixi; Sciaa, quia certissime in manua
Brief Alexanders dea Grosaeo an Aristoteles über die Wuoder tadletiB 2'U
Alexaodri venient istae literae. Preflentialiter redii in ipao alipergo, et
antequam legerem ipsam optstulam et postquam legi eatn^ magnum
habai riaump et proinde exemplum de eadcm epistula mandavi tibi,
magiatro meo, et matri meae et Bororibue meia^ ut miraremiDi de auper-
bia et praesumptione ipaiua barbari. Tunc pugaavi cuid Indis et Yici 5
eoa, sicut volebam^ et tuli regna, quae tenuerat Porua rex, et poatea
reddidi ea illi. Postquam vidit^ quia reddidi ei honorem auum, mani-
featavit mibi thesauros auod, quoa ego ne»ciobam; unde et ego me
ipeum et comites meos et Universum exercitum divitem feci.
Tunc Porus rex factua est amicua Macedonibus, quibus fuerat antea 10
inimicua, et deinde portavit me, ubi erant statuae de auro, quas ibi
poauerat Liber pater et Hercules, qui fuerunt dii apud paganoa. Cum-
qne yoluiaaem scire, si fusilea eaaent ipaao statuae^ omnea eaa per-
forare feci, cumque inveDiaaem, qnia fuatlea eeaent, feci implere ipsa
pertasa de auro. Abiena inde nihil iam aliquid novum invenire potui, 15 [f. 21^
niai vidimua deaertoa campos et silvaa et montes contra Oceanura, ubi
dicebaotur habitare elefanti et serpentea Tamen perrexi uaque ad
mare^ ut ai possem navigare orbem terrarum per oceanum^ et quoniam
hominea loci ipaiua dicebant, ut tenebrosa loca illic esaent^ et quod
Herculea et Liber pater non fuiaaent ausi ad illae partea accedere, tunc 20
ordinavi, ut cireuirem sinistram partem Indiae, ut non eaaet locus, qui
mihi incognitua remaneret , et non absconderet mihi Porus bona regni
aui. Inyenimua paludem aiccam, quae habebat cannaa multas; per
quam cum voluiasemuB tranaire^ exivit inde nova beatia; habebat in
dorso sicut aerra; aimilia erat ipsa beatia ippotamo^ pectua habebat 25
eicut corcodilluB, deutea habebat fortiasimoa; subito occidit nobis duoa
militea; non potuimua eam traneforare cum lanceia, tantum cum malleia
ferreia occidimus illam. Obstupefacti de tali nova beatia ^ quam vidi-
muB; pervenimus deinde ad ultimaa eilvaa de India. Pecirnua alipergum
tu loDgum miliaria aex et in latum miliaria duo et medium prope flu- 30
vium, qui dicebatur Buemar, Erat hora diei undecima et yolebamua
iam Gomedere, et ecce subito ve niebat fugiendo pastor et illi, qui ligna
trahebant, nuntiantea nobia^ eo quod yeniret de Silvia contra noa multi-
tudo elefantorum*
Praecepi caballicantibus de Thesaalia, ut caballicarent et tollerent35
secum porcoa et occurrerent contra eoadem elefantoa^ quia aciebam
egOf quod stridorem porcorum odirent elefanti. Deinde poat ipsoa man-
davi aiioa caballicantea armatoa et otnnes tubicincsj pedoncß omnes
dimiaünua in alipergo. Procedens ego cum Poro rege et caballicantibus
omnibua, videmua multitudinem elefantorum tendentes promoscidea con- 40
tra noa, quoa babent in bucca sicut dentes; et erant doraa illorum nigra.
232
Bernhard Kubier
Candida et rubea. Dicebat autem Porua rex, quia poteremus vincere
eosdem elefantoa, ei non cesßarciit atridere ipsi porci, quos ipai caballi*
cantes portabaot, quod et factum est; nam cum audisaent ipsi elefanti
eonitum bueiunrum et stridorem porcorum, coeperunt fugere. Milites
5 autem, qui *^raDt caballicantefi, coeperunt persequi eos, et subnervabant
tit^] illos et occiderunt ex eis nongentoa octagiota et tulerunt ex eis dentes
et cornua et sie reTersi sunt in ipsum alipergum. Tudc iubsi^) de
giro in girum circuradari fosaatuna de ipso alipergo de armis, ne yenirent
ipsa nocte elefanti seu atiae bestiae et facerent nobis damnuni*
10 Habuimus qutetam nocteoi, usque ad diera omnea dormivimus. Alia
vero die coepImuB ire in alias partes de India. Cumque ambularemus,
invenimus campoa patentes et vidimns'^) ibi femioaB et maBCulos, qui
habebant totum corpus pilosum sicnt bestiae, et erant nudi; longi erant
novem pcdes ; consuetudo illorum erat et in fluminibus et in terra habi-
Ibtantes. Nara cyin voluisseraua ire ad eos, subito inmeraerunt ee in
flnmine. Deinde venimus in Silvas plenas de cinocefalis, cumque dos
perculere vellent, nos üloa cum sagittia fugere faciebamus; cinocefali
dicuntor homines, qui capita canina habent. Intrantibue nobis in de-
serta loca dixerunt nobis lodi, qui nobiacum erant, quia iam iu illis
20 partibus nou esset aliquid oovura, quod videre deberemus.
Post iiaec coepiroua redire in Fasiaceu, unde veneramua, et prae-
cepi, ut ab illo loco usque ad duodeeim miliaria in longitudtne exten*
deretur ipsum alipergum, ut essGoiug prope aquam. Iam omnes tendae
erectas habebamus et multos focoa accenaoa, cum subito tanta virtiis
25 euri venti flare cocpit» qui omnes tendas ad terram dedit, et ipsa ani-
maÜa multum vexabanturj quia scintillae*) de ipso foco et titiones
fcriebant in dorsa illorum et incondebant illos. Tunc confortavi railites
meos^ dicens illis, quia non accidisaet ipsa tempeatas propter iram
deorum, sed pro aequinoctiali tempore accidisaet.
30 Recollegimus omnia, quae ipse ventua diaperserat, et invenimuB
unam vallem' et ibi posuimus alipergum. Postquam omnia ordinayicuQs,
praecepi ut omnes milites manducarent; nam et flatus venti oeciderat
et magnum frigus accrescebat. Coeperunt cadere nivea tantum maiores
sicut lana; ego vero tiraena, ne creacerent ipsae nives multura in eodem
35 alipergo, praecepi militibua ut calcarent eosdem nives; adiuvabai^) et
nos multum, quia habebamus focoa, quamvis ab ipso nive aliquant! ex
eis extinguerentur-
Una autem causa salutia nobis futt, quia supervenit fortlssifl
pluvia et oessamnt ipsi nives« ätatim autem supervenit obscura nubcsf
1) Cod,: iasait 2) inveßimas — vidimua, am Bande nachgetragen.
VA
3) Cod.: dntillae. 4) Cod,: adiubant.
Brief Alexanders dea Groasen an Aristotetea über die Wunder iDdlens 233
»
I
et Tidimud cadere de coelo ardentes oubes, Bicut facciilas, ita ut totua
campus arderet de incendio illarum.
Timebant dicere railites iiiei , quia de ira deorum talia eobiB acci- [t 2JS*
dissent, quod ego bomo voluisscoi transjre plua^ quam Liber pater et
Hercules abierunt; praecepi tarnen militibus, ut rupta vestimenta ob- 5
ponerent ad ignes^), qui ipso campo ardebaot. Inter haec oraotibus
nobis sereDitas coelo reddita est; fecimus omnes focos accendere; sed
deauper obecurae nebulae erant, et per tres dies sine claro sole fuimus,
eo quod nubes desoper pertdebant. 8epeIi%'i£DU8 ibi quingentos mililes,
qui de ipso nive mortui fueraot, et moti ßumua ex eodem loco. 10
Post haec Yiäiinua speluncam, ubi Liber pater lacebat. Dictum
est Dobis, quod ei aliquid in eandem gpeluncam intraret^ in die tertia
de febre raoreretur, Tuoe homioes perditoa ibi miaimua et invenimus,
quod ita esset, sicut audivimug. Coepi rogare ipsos deos, ut me, qui
essem rex totius muodi, facerent me redire iu Macedoniam cum victoria 15
ad Olympiadem matrem meam. Cogoovi autem [quia]^) sioe causa de
Uli ratioDe.
Denique interrogavi Indoa, qui mecum erant, si vel una causa esset
ammirabilis, quam videre debert-mus, OmDes negaverunt nihil esse
uovum, quod videre deberemus. Inde apprehendi viam ad euudum in 20
Fasiacen; tunc inobYiam venerunt nobis duo senes. Interrogaviraua
illoa, si aliquid novum scireot, quod nos videre deberemus, üixerunt
nobis, quia^) scirent causam aiirabilem^ quam nobis ostenderent, sed
easet ipsa via longa, ubi in ambulaodo decem dies mittereraus, et esset
iria districta et aquae multae et loca serpentibus plana. Blande itaque 25
Bermone percontavi eosdem senes dicens: Quid est hoc tarn nobile et
magnificum^ quod nobis monstrare juODiittitia? Unua vero ex eis cum
gaudio dixit mihi: Videbis rex duas arbores, unam solis et alteram
lunae^ arbor solis loquitur Indica lingua et arbor lunae Graeco sermone,
et ab ipsis poteris scire, quae bona aut quae mala tibi eveaire debeant. 30
Cumque tarn incredibilem causam audissemus, cogltavi, quod per iocum
talia mihi dicerent; feci eos impingere et aliquam coutumeliam illis fa-
cere et dixi; Sicut pervenit gloria mea ab occidente usque ad orien-
tem, ut ieti senes de me riaum facerent. Ipsi vero senes affirmabant
iuraudo, quia nullam fatlaciam dicerent, sed per veritatem ostenderent, 35
quod dicebant. Rogabant oie amici mei et comitea, ut duHo modo [f, tti^
praetermitteremus, quatenus non iremus ad videndam talem causam*
TqU mecum triginta milia caballicantes; alium vero exercitum cum ali-
quantis praefeetia et Poro rege et Omnibus divitiis trausmisimua in
234
Benihard Kubier
FaaiaceD. Nob vero cum electa iuyeotute secuti sumus iam dictos aenefi,
qui nos^ gicut dixeruot^ per diötricta et dura loca portaverunt [oos] ^)
uaque ad locum, ybi ipsae arbores erant.
VidimtiB autem muUos eerpeDteB et feraa^ de quibus proinde non
5 tibi scripsimusi eo quod Bccundum Indicam linguam noniinabantur. Cum
appropinquaremuB prope ipeum locum^ ubi ipai aenes ooa portabant,
vidimua feminaa et masouloa pellibus yestitOB; ioterrogaTimus illos, qui
68880 1; dixerunt ut Indi eesent. Venientea ad looum, ubi ipeae arbores
erantj vidimus locum , qui erat largus; libanum et opobalaamum habe-
10 bat multum^ eo quod ibi erat ailva, ubi naacebantur, et hominea loci
iliiuB ipaum manducare coQsueverant. Itaque iDtraviniuB in praedictum
locum sacratum et vidimus antistitem loci ipsius, cuius statura erat
altior plus decem pedibea^ babebat mgrum corpus , dentea caninos^
aures illius perforatae erant, et pendebant ibi geromae. Qui cum salu-
15 taret me, ioterrogavit me, pro qua causa veDissem; ego vero dixi ei:
Veni, ut videaoi sacraa arbores aolia et lunae. Tunc barbarus mihi re-
apouditj Si mundus es a forüicatione raascuH et femioae, licet ut intres
in diTiouin locum* Secuti sunt me amici mei trecenti* Imperavit ipae
aacerdos, ut poneremuB anuloa , vestca et caiciamenta ; oboedi?imu8
20illi et fecimuß, quod voluit. Erat undecima hora diei^), et esspectabat
aacerdos^ ut poneret sol, nam dicebat^ ut sie loquereiur et responsum
daret. Item dicebat de arbore lunae^ quia quando luna inradiaret, §ic
daret reBpousum. Mihi vero plus videbatur eaae falaum^ quam verum,
Igitur coepimus perambulare ipaam silvam, quae erat incluaa intra
25 maiua edificium parietum ; vidimua largiasime currere opobalsamura de
ramusculia arborum; tunc ego et comites mei coepimus totlere cortice»
de ipaia arboribus, quia optimus erat ipse oder. In media parte de
ipsa Silva erant arbores similes cipressis, altae pedes centum. Cumqae
mirarer de ipsa altitudine et dicerera, quia de multa pluvia tantum cre-
|4»] 30 viaset, dicebat sacerdos^ quod numquam in ipaa loca plueret^)^ sed neque
feranequeavis neque aerpens in ipaos terminos intraret^ quia antiquitus
a maioribus Indorum locua ipse conaecratua esaet aoli et lunae. Volui
ibi immolare victimas, aed non dimisit me ipse sacerdoa, dicens non
licere in ipso !oco aut incensum de libano facere aut qualecunque ani-
35 mal occidere; sed praecopit^ ut baeiarem ipsas arbores et rogarem
solem et lunam, ut vera responsa mihi darent Interrogabam sacer-
dotem^ si lingua ludica an Oreco sermone ipsae arbores nobis respon-
dere deberent Reapondit ille: Et Indica lingua et Graeca; sed arbor
Bolie prius Indico sermone adnuntiat futura, arbor lunae Greco sermone
1) nos von zweiter Hand uaterstricheti. 2)Cad.:dei. 3) Cod.: plnerenL
Brief Alexanders des Groaaeo an Ariatotelea über din Wander Indienfl 235
incipit loqui, Indico fioit. Foat haec vidimua radios solis reaplendere
sursum in caciiminibua arborum, et sacerdos ait: Stirsura, inquit, re-
spicite, et de quali caoea interrogare quisque voluerit, in corde suo
cogitet, palam noo dicat. Tqdc cum magna cura coepimua respicere,
ne forte inter ramoa arbomm easent pica aut patthacus, quia solentö
quasi vocera humanam mittere. Postqoam non vidimtis aliquam frau-
dem inter ramoB arboruni, cogUare coepi in auinio meo, si triumpband
reverti posaem io patriam meam ad Olympiadem matrem et sororea
cariaaimaa.
Cum subito Indico aermone respondit arbor: Sicut interrogasti 10
Domen meum^ Alexander, eris dominua orbia terrarum; sed vivua in pa-
triam non reTorteria, quoniam fata tua sie defioierunt de te. Tum ego
cum neacirem, qualia esaet ipea arbor ^ ioterrogavi cxinde Indos, quoa
meeum portaveram, ut mihi ipai verba interpretarent^ dixerunt mihi,
quia eeaet arbor solis. Amici mei coeperunt plangere de tali respon- 15
ßione, quia mecura erant trea fidelissimi oiei amici, id est Perdica et
Clitona et Philotan, quia nullom hominom timebam, nee erat cauaa, pro
qua timere deberem in eo loco, ubi non erat licitum aliquem occidere.
Movimus noe inde et hora vespere voluimus intrare ad interrogandam
arborem lunae; sed luna nondum apparebat. ItitravimuB postea in eun'20
dem aacrum locura, et cum stetiesemue iuxta arborem tonae, adoravi-
mua, et interrogavi^ ubi mori deberem, Poatquam aplendor knae tetigit
cacumen arboris, respondit ipsa arbor et dixit mihi Oreco aermone:
Alexander, plenam iam fioem aetatis habea, sed iato anoo adveniento
menae magio in ßabilone morieris et deceptua habebis esse, a quo mi-25 [t t}|
nime apcraa. Tunc plangere coepi; eimiliter et amici mei flebant; ego
autem nou cogitabam de eis, ut aliquam fraudem mihi facerent, quia
parati erant mori pro mea aalute. Exivimua de eodem loco; animus
mens nimium erat tristis, et non volui comedere. Kogabant me amici
mei> ut non anguatarer et affligerem corpus ieiunio; tunc contra volun- 30
tatem de animo meo manducavi modicum et coüocavi me in ipso sacro
loco^ ut paratus eaaem, quando primum exiret soL Alia die valde dilu-
oolo Burrexi et amicoa meos de somao excitavi; ipae autem aacerdoB
ioTolutUB petlibuB iacebat, et erat ante illum posita magna gleba de
libano in tabula ebena, quae illi de coena remanaerat, et ibi posaituaSö
culter, nam aere et ferro et plumbo et argento et auro habundant^j
opobalaamum et libanum mandueant et bibunt aquam, quae de vicino
monte exit, Excitavimus Bacerdotem et tertia vice intravimtis ad inter-
rogandaa ipaas arboree* Die mihi, aacratiasima arbor, cuius manua me
1) God«; babundat.
RolDAcikcfao PorvcbuDgcQ VL
16
23Ü
Bernhard Kiibler
occidere debeant et quali morte mater mea et sorores meae mori de-
bcant Arbor greco dixit: 8i dixero tibi, quis te occidere debebit, tu
occidee itlum, et iani mutatur, quod de te ipsa fata ordinaverunt, et
irascentur mihi trea sororea, id est, Clotho, Lachesia, Atropos., eo quod
5 impedimentufli focc?rira in eo, quod illi etatuerunt Igitur ad unum anonm
et octo menses Babilone niorieriSy non per ferrom sicut speraa, ßed per
venenum. Mater tua turpiasima morte morietur, et non sepelietur, sed
avea, id eat aucelli, et ferae coraedent iilam; sorores tuae bene esse*)
habebunt; tu autera in parvo tempore eris dominus terraroin. Nunc
10 voro noli ampliua interrogare nos^ sed exi de iato loco nostro et rever-
tere in Fasiacen ad Forum. Sed et sacerdos monuit^ ut abiremus, di-
cens, quia de planctu et ululatu nostro irasceretur, Tunc ego locutua
sum ad univeraoa milites et dixi, ut ad Forum in Fasiacen reverte-
remur; de interrogatione antem vitac meae dixi militibus meis, qui
15 mecum fuerant, ut nuUi dicerent^ quod aiidierant, aed per meum coo-
silium in aua Me accretum teueren t^ quod audieraot.
Pervenimuö deinde in vallem Jordaneam, ubi erant serpentes, ha-
bentes in collo lapidea^ qui smaragdi appellantur. Fraedioti serpentes
I35»J non dimittunt^ ut aliquis ipaam vallem apprehendat; vivunt de lasere
20 €t pipore albo et singulia annia pugnant inter so et multi inde moritin-
tur; inde tulimus noa paucoa smaragdos, quimagnam formam habebant
Per magna deinde |iericula venimue in loea, quae erant fortis&ima, in
qua erant bestiae, quae habebant caput sicut porcus, caudam sicut leo,
ungulas duas latas pedibua sex, cum quibus feriebant milites nostros,
25Mixti erant inter eoa grifasi qui habebant pizzos sicut aquila; qui cum
magna velocitate feriebant in facies noatras. Nos vero cum sagittis et
contis defendebamus noa ab eis. Perdidi in eo certamine ducentos octo
militea. Inde pervenimus ad äumon, qui currebat in Oceanum; erat
latus miliuria duo et medium; erant in ripa ipatua fluminis cannae^ tan-
30 tum altae et grossae^ de quibus vix poasent triginta milites unam por-
tare. Habitabant in eodem loeo multi elaranti^ qui, neacio quare factum
fuisaet, nullum malum nobis fecerant. Fecimua navoa de ipsis cannia
et vuricavimua illa parte ipsum flumen. lovenimua ibi bomines, qui
habebant veatitas pellea de ballenia; dederunt nobia apongias albas et
Söpurpureaa et concaa marinaa, quae capiebat'^) duoa et trea congioa. De-
derunt et tunicaa de vitulie^ factas de vitulia mariois^ et cocleaa, quae
capiebant sextarium* Item posuerunt ante nos vcrmea, quos de ipao
flumino traxerunt; erant groasiores aicut coxa hominis; melior erat
sapor illorum de omni pisce. Dederunt et fungoa rubicundos. Posuerunt
1} seae?
2] capiebant?
Brief Aleicanders dea Grossen slh AHstoleles Über die Wunder Indiens 237
nobid et mureDas pensantes duoeßtae quinquagiDta Itbras et dicebant^ quia
plus fortiores de ilüs essent in ipao oceano^ qui erat iüib vicinus ad viginti
tria miliarla« Pisces, qui nominantur Bacri, posuerunt aote nos pensantes
libras ceotum quioquagiuta. Erant in eodetn tiumine feiuiDae capillatae;
iBtaequando videbant; extraneoa bomices natare in ipso flumioe^ apprehen- 5
dentes illos aut sufFocabant io ipso fiumine aut trahebant eos ioter
ipsas caooasi et quia erant nimium formoaae aot per nimianci iram oc-
cidebaot illoa, aut tantum faciebant illos secum concumbere, quousque
sine aeima remanereot. Nos vero apprehendimua ex eis duae; erant
albae sicut nix et habebant capillos longOB aparBoa per doraa. Vidi- 10
mu8 in Gangen fiumine^ quae si dicere votuissemus ^ miranda fuiBsent,
8ed oe dicatur, quia causa fabulosa sit, proptera nolui vobia inde ali-
quid scribere *).
Venimus inde ad castellum^ quod Indi colunt^ ubi accepimuB optima
monita a aenibua iIüb^ qui noa revocabant et ducebant per CaBpiaa por- 15
taa in Fasiacen ad Poriim regem; non voluimus aacuUare"^) monita de [T MI
ipais senibuB, quia aperavimuB, tit per fraudem darent nobia consiliuni;
aeouti sumue flatus euri venti, et inde venimua in loca, ubi erant ferae^
de quarum capitibus exiebant oaaa serratat sicut gladius acutus^ et cum
ipsis feriebant super mÜltes noatroa et nmltos illorum cHpeoa trans- 20
foraverunt; occiderunt ex eis usque ad octo milia quadringentoa^) quin-
quaginta, Sic deinde cum multo labore et magno periculo pervenimus
ad Forum regem, Ibi namque praecepi militi meo; nomine Alcone,
quem in Perside proposueram, ut in Babilooiam et Peraidem poneret
meaa atatuas duas de auro fusilea, altaa pedea viginti quinque, et in 25
ipsis scriberet omnia facta mea, et in ultima India illa parte, ubi erant
eentum statuae positao in honore Liberia et Ilerculi, poneret idem AI-
con statuaa aureas quinque, decem pedibua altas, in honore raeo, Nuno
autera, karissime praeceptor, propter miracula, quae futura sunt in
poeteris saeoulia, magnam ammirationem monatravirnus^ et novum atque 30
perpetuum exemplum in virtutibus nostriS; ut in venientibua magna esaet
fama de nobia et tu^ magiater^ cognosceree sollicitudinem et ingenium
atqae Studium animi mei^).
1) VidimUB — Bcribere, am Rande nachgetragen, 2) Cod.: aacnlta.
3) Cod.: qiiadringente. 4) Kiplicit epTa alexandri regia naagni maecdon.
ad niagii, siiü aristotele \* (rot).
16
r^BilBt
Alboraz - Campandor.
Dozy Recherchos II* 63 gründet seine von mir schon anderweit
bestrittene Erklärung des dem Cid beigelegten Ehrennahmens als Einzel-
kämpfer n. a. auf eine Stelle des Briefes Berengars in den Gesta Ro-
derici 8. XXXVII: Tandmi vero faciemus de (e alboroz iUud idem qimd
scnpsisti ßcisU tu ipse de twbis. Alborüzo Tumult^ Lärmen giebt keinen
Sinn, die Form welche die Cronica general (foL 322) in ihrer Wieder»
gäbe des Schreibens bietet ist wahrscheinlich die bessere: e /aremos de
fi alboras io que fernste de nos, Dozy corrigirt daraufhin albaraz\ et
ist nicht nötig dabei eine Corruptel anzunehmen, da die Beeinflussnng
von unbet. a durch die Labiale castilisch zwar selten aber immerhin
vorkommt: vulgärarabisch kann ich sie nicht constatiren, auch nicht
aus den von Dozj bei almoradux gegebenen Formen. Er übersetzt:
yjjnalment nom ferons de foi^ alburräz! rela meme que^ comme tu icris^
tu as fatt avic mus.'^ Ärab* barrdz sei der welcher gewobnheitsmäa
zu Einzelkämpfen herausfordere; der Graf von Barcelona übersetze
höhnend den Titel seines Gegners weil er diesen mehr für einen arabischen
als christlichen Ritter ansehe. Dass das Wort nicht zu belegen, sondern aus
baraza und mobthiz gewonnen ist erhellt vollBtändig aus Dozj, 8uppl.I,70;
im Spanischen würde es sich nnr an der einzigen Stelle finden. Ich glaube
ferner kaum, dass der Graf, der nicht viel weniger Freibeuter und schwer-
lich civilisirter war als sein Gegner, auf einen derartigen Einfall gekommen
wäre. Nach der Coostruction und im Geist der Zeit liegt es viel näher
in aiböroz das Object und die einfache Rückgabe einer der Beleidigungen
zu suchen mit welchen, nach seiner eigenen Antwort, der Cid Berengar
in einem vorausgehenden Schreiben bedacht hatte. Das später sehr
häufige aibarraz t aburraz, habarruz Flohkraut ist zu jung um in Frage
zu kommen. Es bietet sich ausserdem albarazo, albarraz Cal. y Dymna,
Art AussatZj von idburai< und ein weiteres arabisches Wort, baraz, excremm-
tum das in valencian. fdbard „del/aldd de la camisa^ erhalten ist» Das
gröbste ist hier das hoste, Ueberdies erklärt gerade die beschränkte
Verbreitung des Worts seine Verunstaltung in den Gesta und vielleicht
auch derCr<5nica. Doppelsinn scheint mir ausgeschlossen; solch sylben-
stechenden Witz gab es damals nicht
il Baigt
Mitthailungen ans mittellateinlsehen Handschriften der
Hofbibliothek zu Darmstadt*
Von
P. W. E. Batli,
Die nachstehenden Beschreibungen einer grosseren Anzahl mittel-
lateiniBcher Codices zu Dariiistadt bilden gleichsam Fortsetzung und
Abechluss meiner ähnlichen Arbeit in dieser Zeitschrift 1888 17 f.
Wie dort habe ich auch hier eine sorgfältige Auswahl von literarisch,
Bpracblich und historisch Wertvollem gemacht^ meine Angaben aber auch
auf Codices des XIV, und XV. Jahrhunderts ausgedehnt. Auch hier
wird der Fachgelehrte eine Menge wertvollen Materials verzeichnet fin-
den, da über diese Codices nichts bekannt und kein gedruckter Catalog
in nächster Zeit über die Darmstädter Handschriften zu erwarten ist.
Nr. 3. Quarto, Papier, saec. XV (Hüpseh). Deckblätter Donat
oder Grammatik saec. XI V^ Perg. Inhalt eine Bibel in Versen zum
Schulgebraucho. Sicut et iniuncto suscepi, ut ita singula biblie capit-
tula tarn ?eteris quam novi testamenti memorie commendarem, quatenua
nusquam quota remota ab oculis etc. — In der Vorrede Huguicion und
Catbolicon angeführt als Quellen. — Am Ende Nachricht des Verfassers
und Aböchreiberfl an den Leser in Versen (ohne Namen).
Nr. 28- Qüarto, Papier, saec. XV. Aus Wimpfen* 1) Gewohn-
heiten des Dominicanerordens in Leben und Gottesdienst* ^Ea que sub-
scripta sunt' etc. — 2) Liber officiorum ordinis fratrum Predicatorura.
^Religionea approbate sicut* etc. Verfasser ist Humbert* — 3) Verzeich-
nis der Ordensproviozen mit ihren Conventen, theilweiso mit Jabrzahlon
der Gründung. (Ob Arbeit des Bernardus Guido?), — 4) De inicio or-
dinis fratrum Predicatorom* ^Sanctus Dominicus' etc. — Chronik der
Meister des Dominiranerordens bis an den 26. Meister 1424; der 27. bis
29. Meister von andrer Band, der 31. Meister von dritter beigefügt.
1474. — 5) (Nider) tractatus de abatinentia a carnibus. ,Bonum est* ete, —
240
F. W. E. Roth
Geschrieben per me F. Fridericum Swert anno domini M^cccc'* 37. —
6) Stelle aus einer Schrift des Abts Yaaae de Syria ad servos dei soH-
tarioB pro corporum domatioiie, — 7) epietola fratris Humberti quinti
magistri ordinis Predtcatorum — de tribus Bubatantialibus religionia et
de quibosdam yirtutibus etc. Druck: Hagenau 15Ü8> folio. — 8) Stellen
aus Huraberts über officio rum und Petrus Damiani de pervereitate reli*
giosorum. — 9) Tractatus de Castro humani corporis. — 10) Hjstoria
beate Helene.
N. 76. Klein Octav, Perg., aaec. XIV. (Hüpech 65, 455):
1) Abhandlung über Zeitrechnung, mit prosaiacher Einleitung. Licet
modo in fine temporum etc. Ganz in Versen: Que priua explano
dehiuc explanata legantur etc*
2) Sequitur de nomiuibuB XII meneium et quid agatur in eis nt aic
possimuB scire^ in quo tempore anni sint.
Bisseuos mensea tenet annua^ nomina quorum etc.
3) Sequitur, quot dies quilibet mensis habeat,
Junius, Aprilis, September necne November
Terdenos retinent continnantque diea etc.
So geht ea fort über Zeitrechnung und Jahreaeiotheilung auf 8 Seiten,
SchlusB fehlt. Blatt 9—11 eine ähnliche Arbeit, am Ende Verse:
Poat featum terne regum lege fioit in Abdon etc.
Explieit compotus manualis per manne Alberti, —
Blatt 19 Verae:
ünam seraper amo, cuina non aolvar ab hämo,
Dicitur arbor acer, vir fortie et inprobua acer etc.
Blatt 23 Rückseite heiast es:
Serlo docetur uti: non doctus amoribue uti.
Blatt 35:
Grecorum studia nimium quod diu quod Bequtua eto.
Am Ende heiast es:
Geta quidem non Bum, Getaque dicar ego eto.
Nr. 78. 12 ^ Perg,, saec. XIV. 1) Exempla fratris Jacobi de Vi-
triaco. ^NaviB per ee deecendit* etc. — 2) Predigton durchs Kirchen-
jahr, — 3) Erzählungen wunderbaren Inhalts. — (Bonaventura) de sex
alis. — ,Prima ala est* etc.
Nr, 79. 8% Papiefi aaeo. XV. Sammelband, darunter: 1) (Ohne
üeberachriftL De modo interdictionia, verfaaat von Jo(hann) Anidreao)
decretorura doctorem. 8 Blatt. — 2) Desgleichen, de aimonia, ge-
schrieben 1461 ^Gratis accepiatis' eto. — 3) Henricua de Uaaaia^ ape-
MittheiiuDgen aus mlttellat. HaDdschnften der Hofbibliothek zu Darmstadt 241
culum aDjme^ geschrieben 1481.
penitenciam, etc.
Nr. 82.
4) Qiießtionea ac casus varii. ,Circa
8**», P©Fg., Baec, XIV* 1) Mathias Vindocioenaia Tobias,
Ex agro veteri ?irtutom etc.
Plantula iusticie puUalat aprilia segea etc,
Schlieflst: Thobiam posait religione sequi.
Explicit hie über, de pena sum modo über.
2) Verse: Res rerum natura parena iara concipit omnes etc.
Bchüesst: Expücit fagifacetua. Dann eine Notiz in Prosa über dieaea
Schriftchen* Am Schlusae : late über est Ottonia de Kode.
3) Verse: Pax est in cella,
Sed sunt foris undique bella.
Si pacem queris,
Hinc rarius eo redieria,
4) Verse! Data Ihesu Christi titulus libro datur iati etc.
Am Ende defect.
Nr. B4. 12», Papier, aaec. XV. (Hüpsch). 1) Wilhelmus epiaco-
pus Paridienais divinum officium misse. — 2) Arbeit über Eucharistie.
jlnter omnia opera sua' etc, — 3} Tractatus collectua ex diversie de
duodecim dentibus apirituaübus, id est cogitacionibus acutia, qm verum
eucharistie veoerabile sacrameotum a celebraotibua et cooimuuicantibus
est masticandum, ut eins dulcedo senciatur* — 4) Notizen über virga
de radice Yesae. — 5) lateinische öcbriften der h. Gertrud, III Bücher,
copiatus ctiraorie aatis per F. Conradum de Susato senem anno 1473
ipso die sancti Servacii ad honorem dei et consolaclonem iuniorum fra-
trmn Carthuaiensis domus sancte Barbare in Colonia. Buch IV und V
fehlt.
Nr. 208. Folio, Papier, aaec. XV. (Hüpach), 1) Frohemium de
historia beati Thome de Aquino ordinis Predicatorum et primo de ne-
cessitate institucionis et eiua commendacione capitulum primum. 2) ,Dcus,
qui diiit* etc. — Geschrieben per me fratrem Francisoum de Malender
(bei Coblenz a* Rhein) regulärem in insula in opposito viUo Valender
anno domini M° CCCC' IXXXVIF in vigilia sancti Calixti martiris.—
41 Blatt.
Nr. 209. Vita sancti Malecbie episcopi edita a beato Bernardo ab-
bate. jMalachias noster' etc. — 211 Blatt.
Nr. 210. Legenda aancti Lebuini confeasoris. ,8anctus Lebuinus'. —
2 Blatt.
242
F. W. E. Roth
Legonda sancte Odilie ete, ,TemporibuB Hilderici' etc, —
Vita sancti Martini pape. ,Böatuß urbis' etc — 4 Blatt.
Vita sancti Guniberti episcopi. jTemporibuB Dagoberti' etc.
Nr. 21 L
6 Blatt.
Nr. 212.
Nr. 213.
2 Blatt,
Nr. 214 Prefacio in passioneni Livini. ,Bonifaciu8 homo* etc. —
12 Blatt.
Nr. 215. Paseio sancti Theodorici presbiteri. (XIII kal. Novem-
bris). ^Tempore bone memorie* etc. — 3 Blatt.
Nr. 216. Rede über Noitburgts (H kal. NovembriB).
Nr. 217r Vita beati Gregorii primi abbatis Porcetensis (Burtseheid
bei Aachen). ^Beatus Gregoriüs^ etc. 17 Blatt. Enthält Manches über
dessen Beziehungen zu K. Otto II und Theophaoie, sowie die Stiftung
Burtacheids.
Nr. 218. De sancto Machnte episcopo. ,Eo quoque* etc. — 4 Blatt.
Nr. 219. De sancto Edraundo archiepiscopo Caniuariensi. ,Anno
ab incarnatione^ etc* — 16 Blatt,
Nr. 220. Vita sancti Waltgeri BerYordensis ecclesie fundatoris, —
7 Blatt.
Nr. 222. Prologus in vitam sancti ColnmbaBi abbatis. .R^tilaotem
atque' etc, — 18 Blatt.
Nr. 230^). Chronik des Johann Buschius des Ordens der regulier-
ten Chorherrn ^ cf. Gudenue, sylloge p. 387, mit dessen Mittheilungen die
Hs. nicht überall stimmt. Druck: H. Rosweyde 1621, Antwerpen 8"'
als Chronicoe canonicorum regularium ordinis s. Augustini capituli
Windesemensia auctore Joanne Bnschio can. regularium etc.
Nr. 231. Folio, Papier, saec. XV, (Hüpsch). 1) Cronica brevis
magistri Oliveri de terra sancta et recuperacione eius et amissione.
Druck: Eccard, corpus bist. 11^ p. 1355—96. ~ 2) Cathalogus regum
Jherusalem latinorurn et de preliis eorum. »Primus quidem^ etc. 3 Blatt.
Nr. 232. Folioj Papier, saec. XV- (Hüpsch). Oesta Alexandri magnL
ySapientissimi quippe^ etc.
Nr. 233, Folio, Papier, »aec. XV, (Hupsch). 1) Epistola preebiteri
Johannis do maiestate sua. ,Pre8hiter Johannes' etc. — 2) Ex vorbie
Palladii sumpta sunt infrascripta secundum quod audivi a quodam The-
1) Nr. 205-230 bilden einen Band.
MittbeiluDgen aas mitteltat. Haudschriften der Hofbibliothek zu Darmstadt 243
beo etc. jQuidam ThebeuB^ etc. — 3) De Macbumeto. ,CIericuB qui-
dam' etc.
Nr. 234. Folio, Papier, saec. XV, (Hüpßch). — 1) Gesta Karoli
magni iraperatoris. ^Qloriosissimuß namque' etc. — 2) Testament Karle
des Grossen, ,ln nomine' etc* — Ex gestis Romaoomni imperatonim.
fLoDgobardi igitur* etc- — Stellen aus Theodericufl de Nieni; Petrarca,
Boccacio.
Nr. 272. Folio, Papier, saec. XV. (Hüpsch). 1) Tabula super
moralibua epiatolarura Senece aecundnm ordinem alphabeti ordinata per
M. Jo. de Wasia. — 2) Tabula auper libros sentenciarum. — 3) Liber
de oonservanda sanitate a ma^stro Johanne de Tholeto compoaifcus.
,Scribitur ad^ etc. — 4) (Arooldus de villa nova). Regimen sanitatis
ad inclitum dominum Äragonum ab ordinatione directum. , Prima con-
sideracio^ etc. — 5) Summa de legibus et univerao. (Wilhelm v. Paris)
drittes Buch. Am Ende defect* — 6) Liber ortua vite vel obitus pri-
mitiorum patrum sanctorum etc. alias liber Ysidori Hispalensia epiacopi
de viris illuatribua. ,Quorundam aauctorum' etc. — 7) Liber beati Ysi-
dori Hispalensis episcopi de plana nominum Jegum et ewangelii ioter-
pretatione etc. — 8) Errores Judeorum. — 9) Jeronimus de viria illti-
stribus (defect). — 10) Liber primua dyalogorum beati Qregorii (de-
feot). — 11) Tabula auper librum ethicorum des Thomas Äquinas.
I Nr, 312. Folio, Perg., saec. XV. Liber monaaterii aancti Jacobi
Leodienais. (Hüpsch). Itecretalea cum novella Johannia Andreo super
sextum decretalium. Nota quod ista novella non est completa, aed tan-
tummodo est ueque ad titulum secundi libri qui est de exceptionibus*.
Item , . . (radirt). Ego frater Pbilippus prior huius loci istam novellam
emi et feci hie ligari. Anno domin i m^ cccc^ XVIP ,quo anno tercia
dominica quadrageaime fuerunt duo inagistri in civitate Leodienai or-
dinati, ut priua erant ante bellum, quod fuit in Ochey. Mit gutem
Initial. Enthält Gregorius IX papa decretalium libri IL cum glosaa.
Mit Register. — Andreae novella super aexto decretalium. Erstes Buch.
Nr. 313. Folio, Pcrg., aaec, XV. Aus Lüfetich. (Oüpsch). Gleiche
Hand wie Nr. 312. Bonifacius VIIL liber sextus decretalium* Mit der
Qlosae des Johann Andreae. Am Ende 2*/a Blatt kirchenrecbtliche Ver-
ordnungen von andrer Hand,
I Nr. 316. Grossfolio, Perg., XV. Jahrh Aus 8t. Jacob in Luttich.
(Hüpsch). Mehrfach defect und Initialen ausgeschnitten. Gregore IX.
Decretalen mit der Glosse*
244
P. W. E. Roth
Nr. 317. FoliOj Perg,, saec, XV, Aus St. Jacob in Luttich* (Hüpsch).
Rubriken zum siebenten Buche der Decretalen, Siebentes Buch der-
selben. (Clemens V. papa coostitutiones). Auszug aus dem Catholicon
des Johann Baibus de Janua (Prosodie).
Nn 318. Quart, Perg., saec. XÜI. Aus St.
(Hüpsch). Summa decretorum. Liber domiui . . . ,
lano canonici et custodis ecciesie Leodienaid,
Jacob in Lüttich.
(Rasur) de Medio-
Nr 331. Kleinfülio, Perg , saec. XV, Glosse des Johannes Andrea©
auper sexto libro decretalium. Aus St Jacob in Lüttich, (Uüpsch)* Hie
liber est (corr. fuit) magistri Egidii Boais de . . . — Am Ende: Hunc
Hbrum emit nonnus Philippua de Ochey prior hniua loci ?idelicet sancti
Jacobi anno domini M^ cccc"^. XXLIj hoc anno veneno obiit henricus'
rex Anglie Pariaius qui Francoa debellaverat die Criprini (!) et Cri-
spiani XV. milibus oecisis et de suis pluribus perditis.
Nr. 341. Kleinfolio, Perg, aaec. XV. Aus Lüttich» (Hüpscb).
Summa magistri Qofredi de Tran o sedis apostolice cardinalis super
Decretalen \ am Ende defect.
Nr. 345. Polio, Perg., saec. XII — XV. (Höpsch). Aus 8t- Jacob
in Lütticb. Prologus beati Augnstint supra psalterium* — 2i TheoL
Arbeit, von späterer Hand überecbrieben : Iste docior reprehendit Tho-
mam de Aquino, puto, quod sit Durandua. ^Questione* etc. (XV. Jahrb.). —
3) Decretalen P. Benedicts Xll. für den ßenedictinerorden, Ital. Urk.
Schrift aaec. XV, an manchen Stellen durchlöchert. De capitulis pro-
vincialibus — de viöitatoribua — de capitulis generalibus — de sub-
ventionibus collectis — de capitulis cotidianis — de studiis — de studeu-
tibuB ad generalia atudia mittendis — de pensionibua studentium —
de mutuis ac vendicionibus ailvarum et coocesaionibus iurium — de
fictis ac dolosLS contractibus — de forma iuramenti a prelatis pro-
standi — de epoliis — de inveotariia per novos antiatites, abbates et
administratores alioa in eorum novitate faciendia — de locia non tra-
dendis ad firmam nisi cum certa aolemnitate etc. Datum Aviniona
XIL KaL Jnlii pontificatua noatri anno secundo.
Nr. 367. Polio, Papier, saec. XV. (Hüpsch). 1) Commentar zu
den Psalmen. ,Qne aino ficcione^ otc. — Hec dicta psalterü annt reve-
rendi magistri Conradi Zoltonis doctoris sacre theolige (!) collecta^
Praghe etc, Completus eat iate liber anno domini M« CCCC^ XXVIU*^
feria tercia post diem palmarum per me Hermannum Stovena filier etc. —
2} Qlosa magistri Alani (do Inaulis) auper cantica in matutinis aeu ia
IftudibuB. ,Hic considerandum est' etc.
MittheiUmgen ans uaitteUat. HandBchriften der Hofl>ib)iottiek zu Darmstadt 245
f Nn 368. Folio, Papier, eaec. XV. Heden auf dem Basler Concil
gehalten. Unter andern: per provincialfim Saxonie magiatrum Mathiam
ordinis fratrum Minornm in die Nycolai, — per decamira Toronensem
super reforraacione, — per magistruni Emericum de Campo sacre theo-
logie profesBorem studii Coloniensie. — per dorainnm episcopum Catha-
nensern iE exequiis domine ducisse Britanie filie Francorum regia
ChristianiBsimi in presencia illustnasimi et invictiBsimi SigiBtBundi Bo-
manorum imperatoris semper augnsti ac sacri cetua ibidem solempnie
^congregati in monasterio fratrum Minorum anno domini M** cccc**
^XXXIIII^ — in exeqmifi domini archiepiscopi Mediolaneneis. — per
magistmm Mathiam de Kyritze fratrum Minorum minietrum et provin-
cialem Saxonie eacre theologie professorem. — in exequiia regis Polonie
per quendam doctorem Pragenaem et canonicum Cracoviensem. — auf
die Ankunft des Johann de Turrecremata. — Rede de 1434. — per
magiBtrum Rudolphum de Porta. — per ambasiatorem domini Alberti
dttcis AuBtrie videlicet magiatrum Thomam de Hasilbach. — per fratrem
Wilhelmuni ordini» fratrum Minorum de obaervantia. ~ per magistrum
Heinricum Tok sacre thcologie profeasorem» — per dominum Johannem
de Monte Martis decretorum doctorem, in artibua magiatrum et in legi-
bus baccalarium, — per prioreni sancti Beuigni. — per dominum Lude-
wicum de ordine novorum ministroruuj provincie eancti Anthonii de
Padua, — per venerabilem provincialem ordinia Minorum. — per ma-
gistrum Thomam de Haspeibach [!) ambaeiatorem ducis Auatrie. — per
magiatrum DioniHium doctorem Parisienöem factua in prima dominica
adventus Cristi XXXI (= 1431)^).
f Nr. 381. Folio, Papier ^ saec. XV. Aus Wimpfen. Kirchenrecht-
liche Schrift. Allegacionea Lapi de Castillionoeho de Florenüa (Jacquee
de Castillionchio) soliempniBöimi advocati abbreviate per me Anthonium
^ de Butrio. ,Allegacio prima' etc.
' Nr, 401. Quarte, Papier, eaea XV, (Hüpsch 346, 72). Aus St. Jacob
in Lüttich. 1) Commentar zu Aristoteles Metaphyaik, , Circa materiam
primi libri methaphiaice qui editus est a venerabili magistro Johanne
de Nova domo temptatore univereitatia Pariaiensis uoßtro domino efec/
,Queritur primo, utrum* etc. — Unbeendet. — 2) Commentar zu Äri-
1) Ein ähnlicher Codex iat Nr. 11 in Wiesbaden. Ol. Hfudieo ans d. Bene-
dict ine rorden t886 ( Vll) 11, 439—40, eio andrer war In der Abtei Anchin in Frank-
reich, Cf, voyagG litt^raire de deux r6ligieux Bönödictins etc. Paris 1724, l",
246
F. W. E Rotb
^tum*
etotelea de celo et mundo* Am Anfange defect um ein Blatt . . Am
Ende:
Explicit hoc to — ^ — __^
Pro pena (!) da michi po'^
Utile alt dictum j quamvia non sit bene pictum,
Qui reprobat scriptum, caput eiufl sit maledictom.
Nr. 403, Quarte ; Papier und Pergament, saec, XV. (Hüpseh}?
Sermones hyemalea de eanctie Henrici Coesveldie prioria HoUaudie or-
dinia Carthuaiensis, Scripti per Symonem menachum ordiDis eiußdem
et fiUiim domu3 eancte Barbare in Colonia etc.
Nr. 407. Folio, Papier, saec. XV. Aus dem Dominikanerkloster
Wimpfen. Erklärung der Paalmen. ,Antequam ad textum' etc. Explicit
über per manus Hinrici Harimanni de Hildeusem«
Nr. 410—412. Folio^ Papier, aaee. XV. 3 Bde, Aus dem Domini-
kanerkloster Wimpfen. Des Alexander de Ales summa universe theo-
logie»
Nr. 416, Folio, Papier, aaec. XV. Aus dem Dominikanerkloster
Wimpfen. Liber Rabani sapientissimi doctoris de veteri et novo testa-
mento et de origine omnium rerum, — — scriptus et finitua per me
Jobannem Prantz de LeyppheiD aono domini 1467 feria aexta post Bede
preebiteri quarto kalendas Juntl infra octavam et nonam horas de mane
ante meridicm.
Nr. 425, Folio, Papier, aaec. XV, (Hüpsch). Wahrscheinlich aus
8t. Andreas in Coln. De vita et honestate clericorum, Kirchenrecht-
licho Schrift über Kochte des Clerus im geselligen Leben. ^Clerici aaQa^
3 Bücher
Nr. 434. Quart, Papier, saec. XV. (Hupsch). Aua St. Jacob in
Lüttich. Auf den Deckeln Text aus einem Officium s. Laurentii mit
Neumen auf Linien aaec. XI — XIL Blatt Bi" der Eintrag: Anno domini
M** CCC** octoge&imo primo in octava beate Katherine Tirginis obiit
venerabiliö pater dominus Johannes de Ruyshroec priua prior Viridis
Vallis ordinia canonicorum regularium, cum iam fuisaet annis sexaginta
quatuor presbiter, vir utique admirabilia sanctitatia, euius nierita ante
deum clara» — 1) Tractatua sive epiatola venerabiUs patris domini
Johannis Scoenhovie de contemptu mundi, ^Nolite diligere* etc. —
2) Collatio desselben. «Venite ascendamna' etc. — 3) Brief desselben
an Symon, — 4) Brief deaselben an Nicholaus. — 5) Brief dcaaelben
an Wilhelm. — G) Collatio desaelben. ^Videte quomodo* etc. — 7) Brief
Mittheilongen aas raitlellÄt. HandschrifteE der Hofbibliathek zu Darmatadt 247
desselben ad magiBtrum Egidium in Bethleeß]. — 8) DeBaelben eermo.
,Fiet uimm ovile' etc. — 9) TractatuB super defenHione quorundam dic-
tomm devoti patria Johannis Ruyebroec, quem magieter JohaoneB Ger-
eon eancellarius ParieieoHiB per epistolam notaverat et est JohaDnis
Scoenhovie. ,Quoniam quidam' etc. Druck: Gersonia opera L —
10) Predigten desselben, — 11) Briefe dessolben an Egidiua in Bethleem,
SymoD in EjmsteiD^ Johann de BaeloDia^ profeado monaBterii aancti Ja-
cob! Leodiensis
I Nr, 511. Oetav, Perg. , saec, XIV. (Hüpsch)* Ana St. Jacob in
Luttich* Bibel ^ Exodus mit Scholien, Blatt 1 eine Stelle aus Vinceu-
tiuB speculum hystoriale lib, XXX. circa priocipium über Petrus Lom-
bardus. Am Ende; Hunc librum emit nonnua Fhilippus de Cefa ey prior
huius loci. Cuiua anima per miBericordiam dei requiescat in pace.
Amen.
Nr 516. Folio, Papier, saec. XV. (Ilüpsch 470, 184). Auf dem
, losen Vordeckel Notizen über Inhalt und Defectheit des Bandes. Aus
St- Jacob in Lüttich. Ilunc librum emit nonnus Fhilippus de Ocheyo
prior huiuB loci. Et frater Petrus de Wint Iigavit aono domini M*^
cccc^ Vll® orate pro ipais. 1) Commentar des Joh. ßuridanna über
Aristoteles Metaphysik, nur 8 Bücher, verfaast 1346. — 2) Commentar
desselben über Aristoteles de anima. Am Anfange defect.
Nr. 520. Folio, Papier, saec. XV. Historia scholastica Petri Co-
mestoris. ,Reverendo palri et domino^ etc.
} Nr, 523. Folio, Perg., saec. XI, (Ilüpsch). Aus St. Jacob in LÜttich,
Predigten durchs Kirchenjahr von Advent bis Ostern von Bischof Maxi-
mus, Augustinus, Beda, Origenes, laydorus, Papat Leo, Fulgentius,
Hieronymus, aus der historia ecclesiastica, Severianua, Ambrosius. Am
Ende von mehreren Händen saec. XII: Sententie Caasiani abbatia de
practica et theoretica. ,Practice erga multas^ etc. — Sententia sancti
üierommt de significatione Hierusalem. — Omelie Beda^s. — Zehn Verse:
Defuncto puero etc. — inde gonus.
Predigt über St. Jacob. ,Gonaiderantea presentem' etc. — anime reli*
giositas. Amen.
Nr 524. Quarto, Perg., saec. XII kennt. (Hüpsch). Aus St. Jacob
in Lüttich. Librorum Aurelii Augustini de baptismo parvnlorum re-
tractatio. ^Venit etiam^ etc. — Epistola Augustini episcopi ad Cassulanum
presbitenim de ieiunio sabbati. — Decretum Bonefacii pape, qni quar-
tas fuit a beato Qregorio über die Zulassung der Mönche zur Priester-
weihe (610). — Vt abbates in episcoporum poteatate consistant. (Deere-
248
t Rotb
tale). Ex concilio Toletano. — Ex concilio Agathensi. — Ex dictia
Isldori — Ex concilio Cartha (ginienßi). — ex eodem. — De clerieis
fQrfcom vel sacrilegiura facieotibiia. — Ex coocilio AgathensL — Ex
eodera. — Ex dictia Jheronimi, — Ex dictis Äugiistini episcopi. — De
furtia in monasterio perpetratia. — Ex concilio Wormacensi. — De
eucharistia. Ex coocilio Wornaacenai. — De calice. Ex coociüo Re*
mensi. — De corporali ex concilio ßemcnsi. — Ut nullus sacra vasa
preauoaat ad alioa usuß retorquere. — üt parvulus ogrotaDs baptize-
tur. — De abatissa et ut monasteria monachorem et ganciimoniatium
frequentcr epiöcopus vi&itet. Ex concilio Rotamagensi. — Ex concilio
Mogoütiaceasi. — Ex eodem concilio. — Ex concilio Spalensi. — Ex
concilio Carthaginiensi* — De corruptis sanctimonialibns. — Ex epiBtola
Inoocentii papae. — Ex dictis Baailii cpiacopi. — Item ex epietola
Nicholai pape ad Kamlum. ,Scripsit nobis Tietberga regina regis a se
velle dignitatem sou copiilam' etc. — ,fuerit auctoritaa retractari^ — De
hia, qui uxorca eine ludicio dimiaeriint. — Ex concilio Agathensi. —
De sabbato ieiunando et feriis, — Ex epistola Innocentii pape. — De
oppresaione virginum ac viduarum. Ex capitulari, (Frankfurt 952). —
De abhatia, que electionem habet. Ex capitnlari, — De clerieis pro-
positüra raonachorum appetentibua, ex concilio Toletano. — Scriptum
Qregorii ad Andream Tarentinum episcopum.
Nr, 525* Perg. und Papier, Quarto, saec. XV— XVI. Distinctionea
exemplorom novi et veteris testamcnti roduct{ae) ad divcrsas materias
per ordineni alphabeti per fratrem do Senis ordiois heremitarum sancti
Augustini, Geschenk des F. Scverinua Bruch au die Carmeliterbibliothek
in Hirschhorn am Neckar.
Nr. 535. Polio, Papier, saec. XV. (Hüpsch). l)Speculum Christiani-
tatia utilissimum pro salutc hominum salvandornm. ^Jeronimus in prin-
cipio' etc. Geschrieben per nianus Ottonis filii Johannis, presbiteri
AmstelredammeDBis isto tempore aervientia in capella beate Marie sub
anno domini M^ cccc^ sexagesimo post Mathei apoetoli et evangelist«
de mane imfra (!) octavam et nonam horam scriptore peregrinante in
anno suo sexagesimo quinto. — 2) De modo confeasionis generalis. —
3) Descriptio corporis Christi. — Descriptio corporis beate Marie Vir-
ginia et matris domini etc. (7 Verse). — 5) Verse. De tribus, que odit
deus. — <j) Verse. Hec tria pertinent aanctia et bonis post mortem. —
7) Cogita frequonter, ubi nobilissimi, potentiasimi, sapientiaaimi^ for*
tissimi et pulchorrimi, qui ante nos fuerunt, modo sunt etc. (Verse). —
Quod eermo dei est cibna mentia, — 9) Dominica oratio patet per hos
versus. — 10} Quod homo semper debet laborare in bono, (Verse)* —
1
I
I
I
I
I
Mittheilungpii ans mittel lat. Handacbriften der Hofbfbliotbek zu Darmstadt 249
11) 4 Verae über die letzten Dinge. — 12) Contra divites avaros,
(Verse), — 13) Item contra auperfluam curam circa divitias. (Verae). —
14} Brief dea Nicolaus Cusaiiüs an den Clerua in Utrecht, Ex Tre-
veri XXVn* die mensis Octobria anno domini M** ccce*^ quinquageaimo
pritno. — ^Venerabilea viri* etc. — 15) Brief dea Sultans Johann an
P. Piuö IL »Johannes Soldanus* etc. — 16) Antwort P. Piua IL Datuna
Senia in aula episcopali quiDto ydua Julii anno domini milleBimo qua*
dringenteeimo sexageaimo etc. — 17) Hec est tabula continens in figura
divinum iuditium euper clerum. /Quid ultra tibi' etc. — 18) Erzählung
von einem König , der sich über den Verfall seines Reichs wunderte,
und Weiae in Cöln aufsuchte, den Grund zu erfahren, ,Erat quidam rex,
qui' etc, — 19) Advocatia beate Marie Virginia contra demonem pro
genere humane necnon processus domini Quidonia de Colomedia quon-
dam episcopi Cameracensis tempore Ronifacii octavi super hoc verbo:
Eya advocata noatra etc, — 20) Haymo super apocaüpsim. ,Sancti
Spiritus' etc. — Geschrieben per manus Burchmanni 1461 für Otto
T. Amsterdam (siebe oben). — 21) Stella clericorum. ^Architector in
libro* etc. Geschrieben 1461 von Otto. — 22) Compendium Petri Ble-
senaiö Bathoniensis archidyaconi in vitam beati Job prologus. jHeyn-
rico dei gracia' etc. — Geschrieben von Otto 1463. — 23) Testamentnm
beati Francisci. , Dominus dedit' etc. — 24) Confirmatio ordinia fratrum
minorum. ,Honorius aervus^ etc. -- Geachrieben von Otto 1463, —
25 Epistola sancte Ilyldegardis ad Colonienses de futura tribulatione,
,In nomine' etc. Druck: Migne, patr. lat 197 n. 48. — 26) De testa-
mento Christi, — 27) Tabula elocidani. ,De eancta trinitate' etc. —
Verfasst von Otto 1463. Am Ende defect.
Nr. 536, Folio, Perg. und Papier, aaec, XV. (Hüpsch). Enthält
den liber malogranatua des Abts Qallua von Kloster Königaal in Böhmen
Ord, eist. Als Deckblätter eine Orig. Urk, Tranasumpt zweier Bullen
Papst Urbana VI für Münstermaifeld de 1388^ woher auch der Codex
atammt.
Nr. 544. Kleinquart, saec. X— XL Evangelienbuch. Beschrieben
N. Archiv XI ^ 409. Enthält nebstdem zwei sehr mystisch gehaltene
Qebete eioea Moncha und einer Nonne,
Nr. 549. Quart, Perg.» saec. XII— XIIL (Hüpach). Ehedem 2 Co-
dioea. Aus St* Jacob in Lüttich, 1) Hugo Floriacensis de profesaione
Enonachorum. — 2) Soliloquium Hugonis de aancto Victore de arra
anime. — 3) Einige Zeilen aus Äugustinua de civitate dei. — 4) Pro-
feasformel dea Benedictinerordena, De profeaaione bona et utili in-
etruoiio. — 5) S. Bernardua prologua in libro de precepto et diepen-
R W, E Roth
satione* — 6) Desselben über apoiogeticua. ^Venerabili patri W/ etc, —
Äuguatinus do diffinitioiiibiis eccleaiasticomm dogmatum. — 8) Medi-
taliones Aurelii Augustini. — ^}) decem omelie sancti Cesarii epUcopi
ad monachos. — 10) Sermo beati Augustim de penitentia. — 11) Dicta
sancti Basilii ad monachoa. — 12) Gebet zur Erioneriing des Leidena
ChriBÜ vor der Messe. — 13) (Codex saec. XII ^ stark beaehnitten).
Kugo von St. Victor de archa Noe. — 14) Bruchatücke aus St- Ber-
nardö Werken, — 15) Desgleichen aus Hogo von St. Victor archa
Noe. -' Vordeckel Stücke einea Copialbnchs mit vier Urk., zwei davon
datirt 1260.
Nr, 668. Quarto, Papier, saecXV, (Hüpach 19). 1) Vita et passio
beati Lamberti Tungrensis episcopi. ,Dilecto in Christo' etc. — 2) De
vita et converaatione sancti Huberti ante episcopatum. ^Tempore quo
Ebronii^ etc. — 3} Epiatola beati Euaebii ad Damasuni Portuensem
episcopum et Theodonium Komanorum senatorem de morte et obitu
glorioflissimi confessoris Jhcronimi- — 4) Epistola beati Auguatini *— —
ad bcatum Cirillum episcopum etc. de magnificcncia gloriosi Jhero-
nirai. — 5) Brief des Cirillua Biachofa von Jerusalem an St, Augastin
de miraculis beati Jherooirai doctoris eximii. — Qeachrieben per me
fratreoi Johannem de Thenis ordinia aancti Salvatoris et conventaalem
monaßterii ad Aquas Marie prope Buacumducis (Herzogenbusch [bois
le Ouc] bei Aachen) Leodiensis dioccBis in parochia Roosmali etc. —
6) Prologus in vita et raoribus beate Elisabeth. ,Cum de vita* efce.
(Elisabeth von Thüringen). Geschrieben von Johann dictua de Thenia
professum monachum ordinis sancte Birgitte monasterii ad Aquas Marie
prope Buscumducia 1471 am 31. December. — 7) Vita domine Katherine
filie beate Birgitte cum aliquibus miracuüs. ^Venerabilis et deo' etc. Ea
folgen SVx Seiten Wunder, ohne Schluss, — 8) Quidam ÜoacuH sive
articuli ex Bancto Birgitte revelacionibua divinia collecti pro consolacione
timorate consciencie. , Maria loquebatur^ etc, — 9) Oracionea beate Bir-
gitte divinitus revelate etc, — 10) Arbeit de voluntate, libero arbitrioetc.
An die Mönche de monte Agnetis (bei Z wolle) gerichtet* — 11) Senno
de sacerdotibus. — 12) (Atanua de Inaulia) De modo predicandi* Ge-
schrieben per manus fratris Johannia Thenis vel Ileylczem ordinis sancte
Birgitte ac sancti salvatoris 1450 am Tage S. Hieronimus.
Nr. 673. Quarto, Papier, saec. XV. (Hüpsch), TheoL Sammelbaod,
unter anderem: 1) Brief des Jobann von Schoenhoven an N(icolau9) in
monasterio vallls araoria etc. — 2) (David de Augusta). Speculum mo-
nachorum. ,Primo conaiderare' etc. — Ein liber beati Auguatini de vita
Christiana ist geschrieben per manus Ilenrici Braut apothecarii Arnham
Mittheilnngen aua miltellaL Handschriften der Hofbibliothek zu Darmsradt 251
completua etc* 14CM: feria tertia poat festum Laurencn, — Brief Ger-
hards Groot von Deveoter. ^Apprehendite disciplinam' etc. — Der
Adressat ist ein ungeoEODter Priester.
Nr. 680. Quarto, Perg. , saec. XIV. (Hupech). äub St. Jaeob in
Lüttieh. Commentar des Gaufridua de Trano über die Decretalen.
r Nr, 681. Quarto, Papier und Pergament, saec. XV. Aus St. Jacob
in Lüttich. (Hiipsch). 1) Vita beati Johannis elemosinarit archiepiscopi
seu patriarche Alexandrtni ad dominum Nycholaum papam. ^Cogitante
ac' etc. — 2} Briefe Johannes de Scoenhovia in Qroendal (bei Brüssel]
an Symon, an Nycholaus Novize in monasterio vallis amoris, an den
Carthäuser Wilhelm bei Utrecht. — 3) Exettiplum mirabile de gloriosa
virgine Katherina. ,Sabinua archiepiecopus' etc.
Nr. 682. 8^^ Papier, saec, XV, (Hüpsch). 1) Vita beati Cornelii
pape et martyris eximii patroni contra morbum caducum et epy (lepti-
emn). ^Cornelius origine* etc. — 2) Hystoria sancte Irmgardia virginis*
,Fait hec virgo' etc,
Nr. 687. Quarte, Papier, saec. XV. (Hüpsch 156,. 349)* Aus
8t. Jacob IQ Lüttich. Enthält die 10 Bücher von Aristoteles Ethik.
lOmDis ars et omnis doctriEia' etc. TheiJweiae mit Scholien,
f Nr. 690. Quart, Perg,, saec. XIV. 107 Blatt. (Hüpsch). Wahr-
scheinlich aus St. Jacob in Lüttich. 1) Prologus in librum, qui dicitur
Stimulus amoris, verfasst von frater H. de Balma. ,Qualiter homo de-
bet* etc. — 2) Meditation es beati Augustini. — 3) Hugo de arra anime* —
4) Auszug aus Werken Augustina. — 5) Desselben Schrift de tribus
habitacuUs. — 6) Liber prosologiorura Anselmi Cantuarieusis archi-
episcopi.— 7) Auszug aua Anaelms über similitudinum. — 8j St. Augu-
stinus de bono discipline. — 9) Schrift des Bruder David aua Himmerodo
de vita et conversacione imitabili religiosorum seu informacione spiri-
tualis YÜe.
Nr. 697, Folio, Papier, aaoc. XV. (Büpsch). Aus St. Jacob in
Lüttich. ReyneruB de sancto Trudone supra Boetium de conöolatiooe.
^Hec me consolata est^ Vollendet 1427.
Nr. 703. 120, Pergament, saec. XIV. (Hüpsch). Aua einem Colner
loster. 1) Blüthenleae aus Werken des hl. Bernard. Am Ende die Verae:
Fiagrat Bernardus saeer indoctia quasi nardua
■ E quibuB hie traetuB liber est in scripta redactua.
2) De miraculis beate virginie Marie. ,Juatinianu8 imperator' etc. Die
Arbeit ähnelt der in Ms. 2777 gleicher Ajft (Blatt 13).
UuiUAuI*vlie Funcbunjfi«D Vf. 17
252
F. W. E. Roth
Nr. 717. Folio» Papier, saec, XV, Wahrsoheinlich aua Wimpfen.
1) Hugwicion sive hortiilua grammaticae Joannia Frantz Heidelbergensis
anno 1470. — 2) Lateioiscbes Glossar A — V. Am Ende defect. —
3) Grammatik hierzu, alphabetisch j Anfang tind Schluss fehlen. Auf
den Deckeln Perg. Hs. aaec. XIV Hymnen lateinisch und altfranzdeiBch
mit Noten (Bruchstücke).
Nr. 750* 8^^, Perg. saec. XII. 1) Liber eancti Johannie episcopi
Constantinopolitani (Joh. CbrysoBtomuB) de eordie compunctione ad De-
metrium. ^Cum te intueor^ etc. — 2) Buch II deraelben Arbeit. —
3) Derselbe de reparatione lapei. jQuis dabit capiti* etc. — 4) Incipit
prefatio sancti Jeronimi presbiteri de spiritn sancto Didimi Alexaadrini.
,Duui in Babilone' etc. — Incipit liber Didimi AJexandrioi de spiritn
sancto* Theilweise codex reacriptns. Wahrscheinlich aus Grafschaft
Nr. 753. Quart; Papier, saec* XV* Aus Lüttich* Von Prior Phi*
lippua de Ochey zu 8t. Jacob 1421 gekauft, — 1) Tractatus iuris civilis
et canonici compilatus a fratre Johanne Vromiardi ordinia fratrum Pre-
dicatorum. jAbbaa non debet' etc. — 2) Tractatus de corporibus a
magistro Christoforo de Honeatis, — 3) Tractatus compendiosus de
pulaibua (von Henricus de munda villa). — 4) Tractatus practicua de
modo medicandi (Arnold de nova villa). — 5) Desaelben regimen aani-
tatia, ^— 6) De epiatola Aristotelis ad Alexandrura. — 7) De pane.
Bäckereiwesen und Getreide betreffend, — 8) De venatione divini
amoris. Am Ende defect. — 9) Himpnarius mit Commentar. — 10) Aus-
legung des Hymnua: Veni saocte spiritus. — 11) De iodicia Bruch-
stück. — 12) Brief an Wilhelm Bloc, Unbcendet, — 13) Auslegung
der Lectionen bei der Todtenvigil. — 14j Expoaitiones lectionum vigilia*
rum. — 15) Bruchstücke der Expoaitio von Cato versus.
Nr. 759. Folio, Papier, saec. XV* 1) Incipit tractatus contra Hus-
sitas puta falsa ipsorum argumenta dirumpena contra eademque bona
ponens auctoritatesque per eoadem volpine ac fraudulose allegatas divine
ac magiatraliter disaolvens eorundum vcritatem exprimens conpilatua
per vonerabilem virum magistrum Johannera Hoffman sacre theologie
profesaorem canonicumqueMiasnensem et reportatus in studio. Lipcensi
per quendam baccalarium ab ipso protunc deputatum anno domini mil-
lealmo quadringentesimo vicesimo primo; sit laus deo. ^Debemus io-
vicem diligere, scribitur Johannis^ etc. — et regnat Amen. ExpUctt
tractatus etc. anno domini M^ CCCC^ 21** in studio Lipcensi. Rescripius
anno XXViij*' et ßnitua eodem anno sexta feria post featum omnium
sanctorum. — 2) Incipit tractatus de contractibas veaerabiUs magiatri
Mittheilungeo auB mittellat. Handflchriften der Hoft>ib)iot)ick zu Darmstadt 2r>3
H* de Uassia etc. de iogo laboris originalis etc. Tj'tulus, ,In sudare
wltus tut' etc. Beendet 1429.
Nr. 762, Folio, Papier^ saec. XV. Theologischer Sammelband,
darunter; (Liber pontificalia), ^lievereudiaaimo iu Christo patri et domino
auo preeipuo domino Bar. dei gracia Iloatienei et Veleutrensi epyscopo
Njcolaus miseracione divina archipiacopus Jadrenais etc. — Schlieast;
Et sie eet finis hoiua libri pontificalie, finitus est liber iste in vigilia om-
nium saoctomm anno Xl^ (1440) et ecriptus per mauuß Hermann! Kaw-
derwalch presbiteri et primisaarii in Heyttingafelt (bei Wirzburg) etc, —
Et luminator (!) et pictor Reynhardus Stewbich in Wirczburg P. 8.
auuo Xlj in vigilia FranciBoi et Ludewici.
Nr. 763. Folio, Papier^ saec. XV. Legendarium, ara Anfange fehlen
132 Blatt. Deckblatt Perg. Hs. saec. XV. Erlasa gegen die Wiklefiten
und HusBiten, über Kreuzpredigt und Ablasao bei dieser Gelegenheit.
Legendea sind enthalten: Gereon, Victor, Calixtus papa, Gallus, Janua-
riusj XI miL virg., (Regnante domino), Severinus^ Columbanus, Criapinus-
Criapinianus, Quintinus. Predigten auf Heilige vermischt mit Heiligen-
leben. Vita Willibrorde^ Leonhards, Quatuor coronati, Martin, Lyvinus^
Othmar, Elisabeth (v. Thüringen) , Ceoilia, Clemens, Crisantus - Darius.
Am Ende stark defect.
Nr. 768. Folio, Papier, saec. XV. (Hüpsch). Domus aancti sal-
vatoria in Ewicb etc. — 1) Prologua ßufini in ecclesiasticam historiam.
,Peritorum dicunt' etc. — XI Bücher. — 2) Excusatio Originia. ,Qui-
dam eorum' ete. — 3) De pena eorum, qui domiaicum diem celebrare
non curarunt. ,In diebua Georgii patris' etc. — 4) Invenitur in analibua
Romanorum, quod dominus Jhesus propheta dictus veritatia stature fuit
procere, — 5) Briefe dea Biachofa Ignatiua an Maria und Johannes. —
6) Odo'e Martyrologium. ,Odo peccator' etc. — 7) Visio Wittini monachi,
Druck: M. G. Poetae H, 268—275, 301—333. — 8) De duobus ducibus
altercantibus et per ammirabllem animarum ostenaionem in pace con-
Tenientibue. ,Rem vobis refero' etc. — Hec ex relacione domini abbatis
Maioli sancti et summe auctoritatis viri etc. (gleiche Sache betr.). —
9) Sermo de exitu anime. ,Pensandum quippe' etc. — 10) Pasaio aancte
Fidis, sancti Eustachii, Epicteti et Aationis,
Nr. 792. Octav, Perg., saec. XV. 1) Epistola domini Quigonia
Carthuaiensis ad fratrem Gervasium de vita contemplativa, Geachriebea
1I59 pro fratribufl domus beate Barbaro in Colonia ordinis prcnotati
per f. Conradum de Suaato, — 2) Tractatus de meditacione magiatri
Hugonis de sancto Victore Parisiensis, geschrieben von demselben Con-
17*
254
Roth
rad 1468. — 3) Henrici de Vrimaria tractatua de qüatuor inatinctibus.
jSemoii cecidit^ etc. — 4) Solufionea quorundam questionum reverendo
magistro Heinrico de Hasaia propositarum, an in persona domini nostri
Jhesu ChriBti est yerue deus et homo. — 5) DeBselben Schrift contra
quendam heremitam de ultimis temporibus vaticinantem. — An den
Propst Gregor in 8alzburg gerichtet. Druck: Pez I, 2^ 508 — 564.
Nr. 794* S^*»^ Papier, aaec. XV. (Hüpach). (Bonaventura) com-
pendium theologice veritatia de natura deitatis.
Nr. 797. Quart, Papier, saec. XV. (Hüpsch), 1) Ockam de cor-
pore Christi, — 2) De libero arbitrio. ^Sciendura quod* etc, — 3) Versus
Pascasii de corpore et aanguine domini* , Regie adire sacre* etc. —
4) Die Schrift selbst. — 5) Bruchstücke aus Augustinus super Jobannem,
de origine aninie, de symbolo^ de cura pro mortuis, de spiritu et anima. —
6) Henricus de Vrimaria exposicio misse. ,Sic vos' etc, — 7) Sinonime
Yaidori minoris. — 8) Prologus in philobyblion Richardi Dunelmenais
epiacopi. — 9) Speculum aureum de titulia beneficiorum ecelesiasti-
corum. ,Revereüdissimia in Christo* etc. — 10) Hermo sancti Augustiai
de resurrectione domini.
Nr. 811. 12«, Perg., saec. XIV. (Hüpsch). 1) Allegoria Rabani.
^Quiaquia ad^ etc. — 2) Similitudo inter instrumentum et voluntatem.
Register, ,Voluntas tripliciter intelligitur etc.
Nr. 816. 8^%Perg., saec XIII — XIV. (Hupach 456, 56). Aus
St. Jacob in Lüttich. Ehedem drei besondere Codices, Vorsatzblatt
saec. XIV päpstliches Decntale gegen unwürdige Beerdigung der Todten,
gegeben Anagnie IUI EaL Octobria pontificatua nostri anno quinto.
Der Anfang mit dem Namen des Ausstellers fehlt. — 1 ) Ein Blatt über
Astronomie, Geometrie etc. saec. XIV mit Zeichnungen, sehr blass. —
2) saec. XIII. Gloae super Beetium, über desaen über de conaolatione*
Am Ende Mäusefrassschaden. Blatt 35 '^ Stelle aus einem griech. Classt-
kof; deren lateinische Uebersetzung ich hier mittbeile: fortissimus in
mundo deus omnia regit, aut fortissimus, cum omnia secula preTidet
et prospicit, griechische Majuskelachrift. — 3) Definiüonen, eine Spalte.
,Ecce formam summi boni* etc. — 4) Desgleichen^ aufBoctiua beruhend.
,0 qui perpetua* etc. 3 Blatt Bis dahin 3 Hände saec. XIII. —
5) Glosse über Lucans Pharaalia III, 124 bis VI, 264; IX, 575 bis
Ende. ™ 6) Gloase über Ovids Tristien, defect. 5—- (3 zweiter Codex
saec. XIV, — 7) (Raymundus) Super summam de casibus abbreviatam
prologus.
MittbeilungeD aui mlttcltat. Handaclirifeeu der Hoftibliothek zu Darmafadt 25&
' Nr. 833. Folio, Papier, eaec. XV, (Hüpsch 436, 10). Mit dem Ein-
trag: Liber iste quintus hic relocahis per venerabilem d. magistrum
Henricom Maengolt doctoreni Gcclcsie Paderbornensis prepoßitiim ac
ColonieDsig canonicum quondam Berboldi huius eccköie cappellanum
execntorem. Orent auccessorea pro animabus eonin dem fHaiid aaec. XV).
Aymo Buper Cantica^ Sapientia, Ecclesiastea Comraentare und andere
theologische Arbeiten,
Nr, 84L Quart, Papier, saec. XV, (Hinricua de Oanabrug, Car-
thänser) über ympnorum vel ßoliloqniorum prophete de ChriBto. Eine
Erklärung der Psalmen.
Nr. 858. Quart, Perg., aaec. XIV— XV. (Hüpach). JedenfallB aus
St. Jacob in Lüttich. 1) Calendarium Blatt 2^' und 7^ mit zwei Ein-
trägen die edle Familie de Percy domioua de Wicke worth betreffend. —
1 2) Allerheiligenlitanei. — 3) Meditationes eancti BernardL — 4) Medita-
ciones sancti Dunetani archiepiscopi. — h) Meditalio Anselmi archi-
epiacopi. — 6) Äualegung der Bitten dea Vaterunaers. 1 Seite. (C) es
BOUQt les priera del ewangile que nostre dominus Jesus Criat prist a
ces diaciples.
Nr, 887. Quart, feinstes Pergam,, aaec. XV. 49 Blatt, alter Pracht-
band, mit mehreren Initialien und Rändern. Enthält den ordo Roma-
naa Eonig Rudolf zugeachriebon. ,Ad coosecrandum aeu eoronandum
regem Älemanie hoc modo procedatur^ Druck nach dem Pariser
Codex 985 saec. XV in M. G. Legea 384—393, aber unzutänglich. Der
Codex scheint officielles Exemplar oder gute Copie desselben zu sein.
Der Ordo füllt 22 Blatt von einer Hand, dann 2 Blatt leer, hierauf
das Formular des gewöhnlichen Hochamts von andrer Hand.
Nr. 926. Octav, Perg., saec. XIL (Hüpsch). Calender und Evan*
gelienaammbng (Lectionen). Ana St. Cunihert in Cöln. Nur merk-
würdig durch den Eintrag eaec. XIL In rogationibus in secunda feria
conventus sancti Pantaleonis celebrat missam apud sanctum Cunibertum.
Eadem die conventus aancti Heriberti (in Deuz) huc veoiunt (!). In
tertia feria conveDtus aancti Martini hic celebrat raiasam. Deinde con-
ventus sancte Marie advenit. In quarta feria conventus aancte Cecilie.
Eadem die generalis conventus clericorum.
Nr. 929. Quart, Perg., saec. XII. 116 Blatt, Agende und Bone-
dictionale aus Hirschau 0. S, Ben. Reicher culturhiötoriacher Inhalt.
Exorcismus salia in domioicis diebus. — Benedictio salis. — Exorcia-
mus aque. — Benedictio aque. — Oratio in choro. — In Bacrario. —
In domo infirmorum. — In eccleaia aancte Marie. — In dormitorio. — In
Rolh
refectorio* — In coquioa, — In cellario, — Ad introitum ecolesie, --
In choro — In adventu domini ad saoctam Mariam, — In dominica
infra ocfcavam natalis domini ad aandam Mariam. — Weitere Marien-
feste» — Dedicatio eccleeie, — iDventio sancte cmcis. — Benedictio
ignis in cena domini et in Parasceve. — Benedictio ignis in sabbato
aancto (hier fehlt ein Blatt). — Benedictio casei, o?ornm, — lardi, —
agni, — in aancto die Pasche. — Incipit ordo ad monacbum facien-
dura. — Benedictio ealis et aque contra fulgura. — Oratio ad repellen-
dam tempeetatem, — Post sedatam tempeatatem, — Benedictio riai vel
aque cum ligno aancte emcis pro sanitato infirmi.
Nr, 943. Octav, Papier, saec. XV, (Hüpach). Legendarium. Am
Ende: Tita Godefridi comitis de Kappenberg und zwar die sogenannte
kleinere Vita dcsselbon, in M. Q. Script. XII mehrfach in den Noten
als Ergänzung der daselbst abgedruckten grösseren Vita (p. 514) be-
nützt. Der Jesuit J. Garn ans lies diese kleinere Vita in den acta eanct*
RolL Jan. I, c. 857 — 60 nach einem Ms. der Cöloer Carthause und einer
andern Ha. abdrucken. Die hiesige Hs. gibt bessere Lesarten.
Nr. 945. Quarte^ Pörg.^ saec< XIL (Hüpsch). Aue Grafschaft
Blatt 1 ^ Miniatur St Anno Erzb* y. Cöln stehend, 5 Kirchen zu beiden
Seiten und über dem Haupte. 1) Leben (kürzere Vita) Anno's von Cöln.
Vt N. Archiv 1886. — 2) Bericht über die Translatio der Gebeine Ännos
von Cöln von Siegburg nach Grafschaft, ibid. — 3) Passio septem sanc*
torum fratrum. ,Temporibus Anthonini* etc. — 4) Passto aanctonini
Viti, Modesti et Crescencie« ^Tempore quo^ etc.
Nr. 948. 8^^ Perg., saec XIV--XV. 1) Hedwigslegende, ,Beata
Bedwigis etc. — 2) Legend a de sancta AppoUonia. ,Eterne deus* etc. —
3) Legenden von St. Eraamus, Jodocue, ElygiuSy Nicolausi Sophia,
10,CKX) Märtyrer. (XV. Jahr/). — 4) Lectionar saec. XIV (am Anfange
defect) von Advent an, theilweiso mit Erklärung der Heiligennamen.
722 Seiten.
Nr, 9y6. 8^'**, Perg,, saec. XIV, (Hupsch), Liber monasterii S. Mariae
aanctique Lauren tii in Wedinckhausen prope Arnsberch, Anno 1602. —
Enthält des Jacobus de Voragine legenda aurea.
Nr. 1085. 16 ^ Papier, saec, XV. (Hüpsch). Opua v. p. Henrici
Gissen Osnaburgensis vioarii huius domus doctisaimi ac devotissimi.
Legendariura und Predigten auf Heiligenfeste.
Nr. 1090. 12^ Papier, saec. XV. (Hüpsch). Sammelband, darin.
1) Do spiritualibus ascensionibus. (Gerardus de Zutphania). — 2) Petrus
Damianus ad Blancam comitissam.
[mheilungen aus mitteUat, Hsrndschrifteii der Hofbibliothek tu Darmatadt 2S
Nr. 1101- 120, Papier, saec, XV, (Höpech). 1) Tractatua beati
Bernhardi ad fratres CarthusieiiBeg etc. — 2) (David de Auguata) ape-
culum moQacboriim. ,Primo cooeiderare' etc. — 3) Dialog, ^Sic debet
frater Tel aliquis proximua in extremis laborantem alloqui et irtterra-
gare' etc, — 4) Stella clericoram. iQuasi Stella* etc. — 5) Eine ähnliche
Arbeit, ,Negociatorein clericum^ etc. — 6) Ordo benedicendi campa-
nmn, — 7) Juvenia quidam reiigioDem intrans dicebat:
Grata domus genitor fratres charique sodales etc. (7 Verse).
Nr. 1102. 12^ Papier und Perg., saec, XV. (Hüpach). Theolo-
gischer Sammclband, darin: 1) (Job de Schonhovia) Brief an Symon.
iDüectiBsimo mihi* etc. wie in Nr, 434. Ziemlich am Ende die Verse:
Sepe recorderia bone frater, quod morieris.
Hoc scio, quod moriar, ubi^ quomodOf neacio, quando etc.
Nr. 1446. Papier, Quart, saec. XV, 1) Benedictinerrcgel. ,Aii8-
culta o fili* etc. — 2) Ex epistola congregationis aancti Benedicti ad
Karolom regem Praocorum de privatia eornm moribua. ,Quia ad' etc, —
3) Expositio Petri Boern et quorundam aliorum doctornm in regulam
aancti Benedicti. ,Qiiatuor genera* etc. — TractatuB de arte audiendi
ßonfessionem. ,Etai virtutes* etc,
I Nr» 1447, S""^, Papier, aaec. XV. 77 Blatt. Liber domiig sanc-
tomm Joaaniß et Gnlii in Colonia. (HGpsch). — 1) Tagebuch über die
Reise des Johannes de Indagine de Kempis artium magiater nach Pa-
lästina 1475 April bis 1476 Februar ^ mit meteorologischen Noten. —
2) Ueber Muhamet. Von demselben, Blatt 69 ^-'72'', Rest leer. Cf,
Walther, N- Beiträge p, 94.
Nn 1640. Folio, Perg., aaec. X — XI. Eyangelienbuch aus dem
Damenatift Meschedo in Weatphalen. Mit Miniaturen und Summarion
in Goldschrift auf Purpurgrund. Blatt l"* Verzeichnis der Schenkungen
der Hidda Ct N. Archiv XI, 4W. Blatt 0^ in viereckigem Rahmen
mit Purpurgrund in Goldachrift: ,Hunc librum aancto Walburge Hitda
abbatiasa pro se suiaque und Blatt 7^ eine Miniatur^ die Aebtisain Hitda
der hl Walburg das Buch darreichend. Blatt 209 — 210 die Stifts-
statuten: Iste est ordo seu consuetudo eccleaie Meschedenaia von Hand
saec. XV ex.
I Nr. 1953. Quart, Pergam , saec. XIL (Hüpach). Aus Grafschaft.
1) Incipit prologus libri primi de vita sanctorum patrum heremitarum.
^enedictus doua' etc. — 2) Inatitutio Nili monachi de octo viciis ge-
oeralibus. ^Principium fructificationie' etc. Auf dem letzten Blatte der
Eintrag von Hand saec. XV: In vigilia decem milium . . . (fehlt etwa:
F. W. E. Roth
martirum prcHo) unciartim duaruni Thilmannus traiiemisit librum istiim
Lyrapurg. Der Codex ist theilwoiBe rescriptus eioer E?aDgeIieiihaiid-
achrift saec. XII in.
Nr, 1955* Quart; Papier, saec. XV ex. Gehörte 1573 einem Jo-
hannes Krömer. 1) Grammatische Äbhandltiog. ,Circa nomina numeralia
fiotandiimj quod qoinque sunt genera principaliora* etc. — 2) Gramma*
tiBche Abhandlung, ,Plenam acquirendo veritatem lucidam* etc. —
3) iDcipit fuodamentum artis metrifieandi cor rectum et emendatum mtil*
tum Valens poeria aed et communiler etc. — 4) Sequitur tabuJa pro
coniuncione aotiquorura pedum perutilia. 1^/^ Seiten.
Nr. 1980. Quart, Papier und Perg., saec. XV. 1) De reformacione
mentis. 2 Bücher. — 2) (Matheua de Cracovia) dyalogus rationis et
consciencie etc. — 3) Serrao optimua et utilis de eacramento altaris
magiatri Mychaelis doctoris sacre theologie studii ParisieoBis. «Memen-
tote mirabilium^ etc. — 4) Liber qui iotytulatur de farailiaritate dei.
,ProiDieai mei'. Geschrieben von Symon Carthauaer. — 5) Brief des
Henricus de Hassia über die unbeäeckte Empfängnis Maria an Abt
Jacob von Eberbach. ,Reverendo in Christo^ etc. — 33 Blatt von Hand
des Carthäuserö Simon*
Nr. 1989. Folio, Papier ^ saec, XV. (Hüpsch). Dario BernioneB
poatillarum dominicales lectoris Jordani de Quedeliotzborch de tempore
hyemali completum anno domini m^ cccc^ XVIIP in vigilia Katherioe
flanctissime virginis et martiris. ,Deo laus*.
Nr. 2202. Folio, Papier, saec, XV. Aus Wimpfen. 1) Lupoid de
Bebenberg tractatus de iuris dictione imperii poat translationem ad Ger-
manos. /Reverend] ssimo in Chriato patri ac domiDO suo Baldewino aancte
Treverensia' etc., defcct Blatt 11 — 12. Mit der Schlussschrift: Com-
pletus est hie tractatus in civitate Herhipolensi sub anno domini mil-
leaimo tricentesimo XI *"^ in crastino purificacionis beatisaime virginis
Marie etc.^), — 2) Abhandlung über Zehnten. /Quia tractatus de deci-
mis et primiciis etc. — ün beendet, •— 3) Johannes de Lingnano, trac-
tatus pluralitatis beneficiorum. ,Revocatur in dubium* etc, — Rest
kirchenrechtliche Abhandlungen, theilweise nur Brnchstücke.
1) Gedruckt erflcbien diese Schrift: TRACTÄTVS 1 DE IVRIBVS REGNI
ET J DIPERU ROMANOKVM, l editus k [ D. LVPOLDO DE BEBEN- | BVRG,
M0GVNTINEN8. ÜERBl* Ipolcns, BabenbergeBs. Ecclesiarum Canonico» Do-[ctore
DecrctorniD: demiiox Eplscopu | Babeobergensi. | etc. | ARGENTORÄTL 1 Typit
Jodiae Rihelij, per Andrcam Rtetschium. | AKNO AL DCIIl. | 4^ Ei DArmaUdt
M I 40MJ400,
MittheiluDgeD aus mittellat. Handacfarifteo der Hofbibtiuthek zu Darmatadt 259
f Nr. 2225. Quart, Papier» aaec, XV.
Blatt 3. Verse, eine Art Anschauungalehre. De . . . gladiua cdsIb
res Tina vocatar etc. Schlieast Blatt 42^ unten: Explicit textua com-
posicionim. — 43 — 50 eine ähnliche Arbeit in Versen. Vescor cum etc. -—
Blatt 51 — 53 Wörterbuch in Versen, mit deutachen Glossen darüber. —
Verse über die HimmelBzeichen, In capiti facies ariea cum luna reful-
get 54. — VerauB de martiriie apostolorum.
Petrus et Andreas, Philippus sunt crucifixi etc, — Bl. 54—55.
Versua de actibua apostolorum quas qulsquis gcntes convertit (?)
Per me Romana plebs inspuit ydola vana etc.
VerBUB de singulis martiriis apoBtolorum magistri Oerhardi.
Bcala cnicis tibi in omno dueis etc.
De Omnibus apostolia duo versus.
More ducum etc.
Tot fuerunt angeli^ qui de celo ceciderunt.
Nota decies X faciunt centum^ decies centum etc.
Hie iocipitor arbor bonorum et malorum versifice.
Deapicio miseroB quia dicor maximUB eros — Superbus dicit.
Ilic iQcipiunt diversarum historiaram exempla cum probacionibus
allegorie et tropologye.
Virgineis digitis capienda fit hee fera mitis etc.
Vado mori, rea certa quidem, nil cercius illa.
Item alii verBUs de cura et timore mortis.
Nunc homo, non homo, etaa, nunc ortua, mortuuB es eraa
Nunc bomoj cras scoriea, nunc homo, cras humus es-
Mundum despiciaa etc.
Ter tria sunt septem, septem sex sex quoque tria sunt
Et bene si numeresi erunt ter milia quinqne.
Veree: Clara dies Pauli deeignat vertilitatem t!)
Sed nix et pluvia designat tempora cara.
Si fuerint ncbule, pereunt animalia qucque,
8i fnerint venti, exsurgunt prelia genti.
Verse: Per primum potum vinum non est mihi notnm.
Per potum binum non posaum cognoscere vinum,
Non laudo vina niai pocula sint mihi terna.
Per potum quartuni mens mea tendit in alfeum.
Verse: Est tarde nimium, qui post flatum vult clauderc culum,
Est tarde nimium^ qui poat Jitem vult querere acutum.
Und folgende mit dieaen Anfängen:
Quatuor ut etc.
Vult eal cultellum etc.
2*}0
F. W. E. Roth
Indult hiinc Bacro etc
Armati nudum etc.
Blatt 67 deutsch -lateiDiache Verse:
Manig man treit banzer et eat viribus quasi Cancer.
LeQooem (!) lena non diligit absque tormeDa etc, 2^/^ Seiten.
Nr. 224L 16^ Perg, saec. XIIL {Hüpsch,457, 76). Aus St. Jacob
in Liittich. Glosse zu Virgik Äeneis, theilweiae doppelt vorhanden.
Nr, 2244. 12», Perg., aaec. XIII — XIV. 110 Blatt mit gleich-
zeitiger arabischer Bezeichnung. (Hüpschj. locipit Über artiß predi-
candi editus a magistro Alano (de Iniulie). ,Vidit Jacob^ etc. Am Ende
Register.
Nr. 2282. Octav, Perg,, saec. XII ex. (Hüpsch 81, 61). Blatt 1»
Federzeichnung, mitten dialectica doraina, linke oben Plato, rechts oben
AriBtoteles, links unten Socrates, rechte uoton Magister Adam (ob Adam
von St. Victor?) lehrend vielleicht auch den Besitzer des Buchs an-
deutend 1) locipiunt isagoge Porfirii. ,Cum sit necessarium Oriso-
rari^ etc. Commentar des Boethios über des Porphyrius Schrift institu-
tiones ad GhryBaorium. opera Boethii 1491 Blatt 2. — 2) Blatt 6^
Commentar des Boethins über Aristotelis categoriae. ^Eqnivoca dicun-
tur quornm nomen solum commune^ etc. ibid. — 3) Blatt 13*. Com-
mentar über Aristotelis de interpretatione, ,Primnm oportet constituer^,
quid sit' etc. — opera Boetii 1491 f. 47. — 5) Blatt 18 ^ Boethius de
divisionibua. opera Boethii 1491 Blatt 111. Hchlieest Blatt 23 ^r dili-
genter expressi. Annii Mallii Severini Boecii viri clari divisionum über
explicit. — 6) Blatt 23^. ,Oracio disserendi quam loycen etc. Die
Schrift des Boethius de differentiia topicis. opera 1491 Blatt 127. Nur
Buch I — III, letzteres am Endo defect. — 7) Blatt 34^ Boethius de
syllogisrao hypotherico, ,Cum in omnibus philosophie^ etc opera Blatt 141.
2 Bücher. — 8) Philosophische Abhandlung ohne Anfang, ^conaultissi-
mus relinquere tractatibua' etc. Blatt 49—59, Der Codex weicht viel-
fach von der Ausgabe in Lesarten ab.
Nr. 2283. 8^% Perg,, saec. XIL (Hupsch, 461, 80). Format und
Schrift wie 2282. Am Rande Mäusefrass, am Ende defect und waaser-
fauK Enthält Cicero de inventione libri II und (Corrüicius) rheticorum
ad C. Herrennium libri IV.
Nr, 2481, Quart, Papier, saec. XV, Darin 1) Tytulu« istius libri
est Ydillicon supra decrotum. ,Scienduni quod modus* etc. — 2) (Catho).
Kubrica prima de glorificando et colondo deum. ^Si deus est animus
nobie' etc. — 3) Bonaventura de ligno vito.
*
i
1
*
»:
MittheilungeD aus mittellat. Haadechriften der HofbibHotbek zu DanDfitadt 261
Nr. 2525. Quart, Papier, saec. XV. (Hüpsch), 1) Oratio habita
in funere reverendisBimi patria domini Nicolai de Älbergatis episoopi
BoQonieziBis necoon cardinalis saocte crucie. ,Iq niaxirao dolore* etc. —
2) Item oratio per G^ habita in eceleaia BoDOoienai in fuoere cardinaliB
eancte crucis. ,Si dolorem* etc. — 3) Das ächachbuch des Jacobus de
Ceasolis ordiniB fratrum Predicatorum. — 4) (Nigellus Wireker) spe-
cülum Btultorum, »Dilecto sibi* etc. Druck: CÖln 1499. 4^ — 5) (Dia-
logus inter clericum et niilitein). ,Clericu8. Minor optime* etc, — 6) Vita
beate Birgitt©* ,Ecce descripsi* etc. — ana Ende defect — 7) Petrus
de Roßenheim 0, 8. B, zo Molk) Roaeum memoriale etc, ,Aßtripoten8
celum' etc.
^
Nr. 2640. Octav, Perg., aaec. XIV. (Hüpscli Ö4). Aue St Jacob
in Lüttich. 1) Theodulua mit lateinischen Schollen. Com animadver-
terem' etc. — 2) Dasselbe nochmals theilweise, mit aUfranzosiachen
Glossen, — 3) Conjugation von volo durch alle Tempora. — 4) Verse.
,Ex agro veteri virtutura^ ete, mit Schollen^ am Ende defect, — 5) Verse.
,A Phebo Phebe lumen capit a sapiente* etc. — Expliciont parabole
phtlosopbice. — 6) Verse:
^fe Die evangelium ca?eas ne dixeria evan.
^H Quod 81 forte legas, mala nuncia dicere suades.
^^^^^^ Evan. est grece pervereum signo latine.
^^^^^B Eu bene designat et ountius angelus extat*
^^^^^H Hioc eyangeliiim per v. simpIex non geminatum.
^^^^^^ V(erbom) debet ecribi aolura, solumque referri,
^^^r Cum precedenti vocali sillabicetur. —
^pT) Avianus, Rustica defleuti etc. ^), Mit Scbolieu. — 8) Claudius Ctau-
I diani. ,Magnanimum eatidem' etc. Mit Scholien. — 9} Algorismus des
Johannes de sacro Buato. Mit Scholien. — 10) Massa computi dea
DyonysiuB. Mit Scholien. — 11) Compotus manualia Johannis de Gar-
landia. — 12) Massa computi. ^Licet modo* wie in Nr. 76. — 13) Trac-
tatua de spera von Johannes de sacro Busto. — 14) Speculum compoti.
,Äuctoritate freti* etc. -^ 15) Isaac de definicionibus, — 16) Liber
elementorum Isaac. .Philosophus in plerisque' etc. — 17) Algoriamus,
wie oben n. 9; ohne Scholien.
Nr. 2653. 12 ^ Perg. und Papier, saec. XV. (Hüpach 202, 167),
Aus der Carthause in Wesel 1) (Speculum peccatricis anirae). ^Vanitas
vanitatum et omnia' etc, ^ Betrachtungen nach den Wochentagen ge-
ordnet — Am Ende: Explicit perutilis tractatulus pro peccatoribua
1} et ATiani fabulae ed. C, LaohmanD^ Berlin 1845, p. 4.
F. W. E. KQth
mundique huius amatoribuB, qui intitulatur aurenm »pecoluin pGccatriciß
anime a quodam Carthusiensi collectum etc. Am Eaode: A domioo
Jacobo priore Leodienß], — 2) Optima instructio prelatorum per mo-
dura dyalogi. ,Fac raecum Jheeu' ete. — 3) XII gradus hiimilitati«
secuadum beatum Bemardum. — 4) Liber Älberti Magoi de adherendo
deo nudafo intellectu et affectu et ultima et summa perfectione hominit,
quantum poeeibile est — ,Cogitanti mihi' etc. — 5) (Job, Ruysbrock)
epistola devota de ornatu epiritualium nuptiamm Auszug ^Celeeti con»
vive N.' etc. — 6) Ex epiötola devota ad quendam Carthusieneeni
prope Traicetum de passioae domini et vßüerabili aacramento altaris*
^Circa venerabile^ etc. — 7) Ex tractatu cumadam CarthuBJensis qualiter
Bacerdoß ante celebracionera, in celebracione et post celebracionem se
habere debeat ,Qiialis debeat' etc. — 8 ) Hoc dictameti metricum scrip-
eit magiöter Johannes de Beka egregius poeta, qtiod dominus Johannes
de Ärkel epiecopuB Traiectenais confirmavit, coneedenB omnibuB devote
dicentibtiB XI diorum indulgentias et unius carene. Et habet fere om*
nem colorem metricum.
Balye eancta parens et nata dei benedicta
Omni labe carens, que lumine solis amicta etc.
Weitere Hymnen: 0 mater matrum etc* — PIos florum ctc, — Sehr
reicbbaltig. — 9) Recept für Pest R. magistri Heymerici de Campo, —
10) Maximianua de iocommodiB senectutis, Auszug^ 1 Seite,
Nr. 2689. Quart, Papier, aaec. XV. Dares Phrygius historia Troiae»
Vollendet 1458 quinta kal. Julii.
Nr. 2751. Quarto, Papier, saec XVIII. (Alfterianadl). Vorarbeiten
des BeoedictiDera LegipontiuB für eine Ausgabe der gesamraten Werke
und Briefe dea Abta Trithems. 1) Venerabilia Joannie Trithemii abba-
tis etc. tractatuB theologicue de Immaculata conceptione gloriosiaaimae
¥irginis Mariae. ,Quid Bit peccatum originale et quare a B. virgine con-
tractum dicatur?*). — 2) Poema sacrum in virginalem et illibatum dei-
parae candorem ad reverendissiraum D. Berthol dum aanctae Moguntinae
ecolesiae arcbiepiscopum.
Candorem primum mentiaque animaeque decorem
38 Seiten. Explicit hio vatea carmine virgo tuua. — 3) Ven. Joannts
Trithemii epigramma crucifixo fiubscriptum. ^Huc mo aidereo* etc. —
4) Briefe TrithemB, alle gedrnckt. — 5) Epistola ven, domini Joanni«
Trithemii abbatia Spanheimensia in aequentem tractatum de immaculata
1) Silbemagel, Trithemius ed IL 1885 p. 91 Note 12 Isuguat die ExI«t«DS
dieser UBgedrucktea Scbrtft Trithem«.
MlttheiluDgen aus mitteUat BaDdachrifteD der Hofbibliothek zu Darmafadt 263
conceptione. Folgt Docbmalß ein Stück von 1). — 6) Trithemianae
KTindiciae delirameDtis Jacobi WimphcliDgii RbedapolitaDi prcßbyteri a
^Paulo Langio PoaavienBi monacho a. 1510 oppositae, Aos dem Ms. in
Wurzburg. — 7) Eberhardi de Campis priorie monasterii S. Malhiao
Treyiris epigramma contra Wimpbelingi deliramenta, — 8) Jacobi
Spigelii Selestadienöis diri Caesans Maximilianij Ferdinandi, et Caroli V,
auccessive conailiarii ad a. 1535 conspicui deTrithemio iodicium etc.^).
W Nr. 2768. 8^", Papier, eaec. XV. (Hüpach 612). Vorsatzblatt Ma.
aaec. X aus einer Bibel. 1) Regula beati Jeronimi quam aei'ipBtt ad
Eustochium virginem. — 2) Eegula eancti Basilii. — 3) Regula beati
Augustini episcopi. — 4) Inatituta beati Basilii de celesti milicia. —
5) Prefacio beati Jeronimi de preceptis aaucti Paechoraii patris uoatri
primt fundatoriö ordinie in Egipto. — 6) Consuetudinea prime doraua
Carthuaie per domnum Guigonem priorem ibidem conscripte, — 7) Car-
thusie primi priores. ChroniBtischo Relation über den Carthäuserorden.
^Magister Bruno* etc, 3 Blatt. — 8) Miraculum de origiae ordinis Car-
thasieDsis. — Ö) Ex novella Johannis Andree etc* — 10) Prologus in
regulam canonicorum.
Nr. 2769. Quarto, Papier» saec. XV. (Hüpsch 137^ 124). Aus
St. Jacob in Lüttich. 1) Cordiale, dem Henricus de Haaaia zugeechrieben.
,Memorare novisaima' etc. — 2) Visio Tuogdali militia HyberniaeuBls {!).
jVenerabUi ac domino^ etc. — 3) Stella clericorura. ^Quasi atella* etc. —
4) De duodecim signia, Diätregeln. — 5) Tractatus contra epydimiam
(die Peat). — 6) Octo versua de quatuor complexionibua:
LarguB^ amans, hylaria, ridens, rubeique coloris etc.
7) Becept gegen die Pest. — 8) Ad prescrvacionem epydimie aecun-
dum Jo, cum Barba. ,Vitet unusquisque^ etc. — 9) Quinque veraus
contra mortale venenumr
^. Hoc est antidotum contra mortale veeenum:
^■^^ Nux, ficus, ruta ieiuoo corpore sumpta,
^^^^ Terra sigillata, bolua^ alo^s et tyriaea^
^^^V Sit venter laxus^ sit aanguis sepe minutua^
^^^r Spiramen hominum fugias et bona gaudia queraa,
■ 10) Summa domini Benergarii eto, ,Quoniam circa coofessioneß etc. —
11) Liber magistri Albertani causidici Brixiensis de doctrina dicendi
atque tacendi (defect), — 12) De penia et locia inferoi, ^Legitur ia do
2) Am Eode der Ha. eia Conapectiia openim Trithemiattortim simul cd en darum
iccarante B. P. Oliverio Legipontio etc. (Druck), Die Ausgabe aoUte VI ßäiide
erbalten.
264
F. W. E. Roth
Tita patnsm' etc. — 13) Speculum anime editum a magi&tro üejorico
de Hassia. ,Anima mea' etc. — 14) Gebete. — 15) Verse. Tu de noete
eile, 81 via intrare eubile. — 16) Grammatik. ^Dominusque pars no-
mea* etc. — 17) Compieitionea vorborum. In Veraeo. Äsipo composi-
tum, sunt obsipo ^diesipo dicta eto. — 18) Grammatik. ,Diruo, rodo,
paro* etc* — 19) Compotus cyrometralia. ^Cogoicio veritatis* etc. (un-
beendet)« — 20) Verae: ^\
0 felicisgtma rerum magna dearum aanctior omni ^H
Maria Mariamm virgo^ virginnm domina dominaetium eto.
21) Cisioianus. iCisioianus epy aibi veiadicat* etc. — 22) Älgorifimus
in prosa (defect), jOmniaque* etc. — 23) De aeptem peccatis seu vicüs
mortalibiiB. jQui vult^ etc. — 24) Expoßitio canonia pro preabiteris sim-
plicibns et minus litteratis*
,Exue me domine veterem' etc. mit altfranz. Ueberaetzung. \
25) Documenta medicine in Galileo. Contre le dolour delle chief R.
(ecipe) polioul et etc. — 26) Lateiniache Recepte. — 27) 2 Bruchstücke
ohne Titel, — 28) Supra Bummulam Petri Hyapani«
Nr, 2942. Folio, 14 Blatt, Papier, aaec. XV. Jedeufallö früher
Voraatzblatt einea Drucke. 1) Stellen aus Clasßikern. — 2) De virtüte
cardi beoedicti (deutech). — 3) Verse:
Salvia confortat nervoa^ manuumque tremorem
ToHit, et sua vi febria acuta fugit, und:
laopua eat herba purgans de pectore phlegma«
Item pectoris humores Yaopi decoctio mundat,
Item ad pulmonia opus confert medicamen isopue,
Item via aiuapta cerebrumi aed purgat pectua ieopus
Pectoris herba cavaa rupea inaedit insopo.
4) Joannia Beckenhaub Moguntini: Elegie auf den Tod seiner Eltern.
Anlage 1. — 5) Regiment der Geaundheit, mittelrheinische deuUche
Diätlehre verfasst von Johann Heyao 1490. ^M
Nr. 3065. Quart, Perg., aaec. XIV. Unter den Cimelien. Enthä^^
die goldene Bulle Karla IV. 1356. Beaprochen von O. Harnack, das
Kurfüratencollegium bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts. Gieaaeo, 1883,
p. 163.
Nr. 3068, Quart, Papier, aaec, XV. Schriften des Nieolaua d
Clemangis: de filio prodigo^ de utilitate adversitatis et de fructibus tri-
bulationia — de fructu heremi — de studio theologico ad Johannem
de Pedemoncium in theologia bachalarium — narratio de quadam puella
adolescente, que pro eaatitate servanda semetipsam proprio cultro iugula^
Vit — contra Symoniacos — de novia festibua (!) non instituendis. —
0,
MittheiluDgen aua mittellat. HaDdscbnften der Hofbibliothek zu Darmstadt 265
Den Hauptwert des Codex bilden: Epiatola (dea Nicolauej nomine uni-
TOTsitatis Pariaiensis — epistola univereitatis ad papam pro sedacione
scismatis — contra id^ quod dicitur precedeniem epiBtolam esse malam
et venenosam — ad domioos cardinalea pro efficaciter laborando ad
extirpacionezn Bcitmatis — ad unlvcraitatem Colonieneem — ad cardi-
nalea ad exürpationem sciBmatia — ad regalea iitteras responaoria et
exhortatoria ad viriliter ageödum in facto Bcismatie — ad ßenedic-
tnm XIII. in papam electum exhortatoria ad viam Geasionis ~ viele
andere Briefe ohne Ueberschriften, die nähere Untersuch tiog bedürfen, —
Sertno magiatri Thome de Courcellis factus in concilio Baeiliensi etc. —
Oratio domiei Jo. Ant, Campani episcopi Aprat. in eonventu Ralipso.
ad exhortandoa principea Germanorum contra Turcoa et de laudibua
eortim legato Car. Senenai M. cccc. LXXI.
Nr. 3148. 12^ Perg., saec. XIV, 14 Blatt, Brnchatück von Ugo-
bardus über Phädrua Fabeln^ theilweiae mit SchoHoD*
Nr, 31d<). Quart, Perg,, aaec. IX — X, 5 Blatt in UmBchlag, Aua
St, Jacob in Lüttich. Fragment von bibltca sacra vulgatae aditionis
Haccab. 1, XII, 4S. — XIV. Beginnt: intraverunt gladio etc. Die
Textrecension entapricht den Leaarten bei Tiacliendorf Noten.
Nr. 3151, Fragmente meiat aaec, XIV, 1) Sjnodalatatut des
Bifichofs Heinrich von Verdan 1313 feria IV post feBtuna beati Luce.
Das Bnickstück atammt von einer Ha. des Johannes de Qarlandia de
misteriia eccleaie und diente ehedem als Umachlag von Nr. 14 der Hof-
bibliothek. — 2) Briefe, darunter einer eines Königs AlfouB von Caati-
lien. 0. D. Bittet für einen Cleriker, qui defectum natalium patitufi
um Dispena. — 3) Brief deaselbeu 0* D. eine Pfründe betreffend, —
4) Grammatik j saec. XI — XV. — 5) Anleitung zum Versmachen
saec, XIII^XIV, , Stucke, deren Herkunft nachzuweisen mir nicht ge-
lungen. — Q) Theoria vel practica sive versus dictaminis magistri Lau-
rentii de Aquilegia edita BononiCj XV, Jahrh, — 7) Decretalenbruch-
stücke aaec. XIII etc,
Nr, 3243. Octav, Papier, aaec, XV. Ex cod. in s. bibl. a. Petri
Erfordie. Aus Schannats Nachlass 1) Brief dea Cardinala Nicolaus von
Cuea an die Böhmen^ mit eingerücktem Briefe deaselben, Ratispone die
XXVII Junii 1452; Brixen IL Oetober 1452.— 2) Decrctum eacri con-
cilii Baailienais de concepcione gloriosisaime Marie virginie, — 3) Des-
gleichen de communione aacrati euka (riBtie). — 4) Desgleichen corro-
boracionis Eugenii pape quarti de institucione fe&tivitatia sacrati euka-
ristie eum addieione certarum indulgenciarum* — 5) Institutio feativitatia
266
P, W. E. Roth
viaitaeionia digBissime et gloriosiBsime virgiDis Marie facta per felicia
recordacionia Urbanum papam sextum, cuiua morte ioterveniente sub
butta et literiB pic memorie Bonifacii pape tunc ipaiOB iDiuncti succea*
aoria publica expedita et tradita roperitur aub forma, que sequitnr» —
6} Decretuin sacri ßaailiensis concilii de electione et confirmaeioDe pre*
latorum. — 7) Desgleichen de siibleYatione aoDatoruni. — DeBgl eichen
de iaterdictis.
Nr. 330t Quart, Perg., saec. X, 4 Blatt. Aus Wimpfen. Cf, N-
Archiv XI 77,
Nr, 3314. Quart, Perg. , saec» XIII. Aus der Abtei SeUgeoetatt
(Heeaen) ao Druck M | 4607 verklebt geweseo. Muaikalieche Theorie
über die TonC; einem Sammelwerke angehorig; ähnelt dem ToDariaa
Berno'B von der Reichenau, neumirt, Ungedruckt, Anlage II.
Nr. 3316. Folio, Perg., saec IX — X. 1 Blatt. Bruchetücfc aua
liegeBippua de bello Judaico. et ed. Weber, Marburgi 1864. Quarta
pag. 13ii Das Bruchstück beginnt: qui fratria viventiB uxorem er |
achlieeat p. 131 oben Zeile 1 : moderati | die Rückseite ist vomen ab*
geschnitten und entspricht dem Weber'ßchen Texte p. 132 cap. VIl.
Beginnt: | gyptius quoque paeudo | Bchliesat p. 133 cap. VIII Zeile 8^
itaque [ .
^ n 1 a g" e n,
I,
Johannia Beckenhaub moguntini oblate in pareEtum ezeqmaa elegie*
Hansonia beckenbaub, Gude quoque coniuges ossa
Conaecratus habet cespitis ille locua.
Ah moribundus ego si cespite contegar illo
lam mihi grata foret mortis acerba lues.
Meu procul a patria^ procul a tellnre aepulcri
Huiua me profugant triatia feata mihi!
Ergo meia lacrimts cinerea matrisque patriaque
Rite salutati, rite valete modo
Hinc domua, hinc fratreaque sorores atque propinqui
Sanguinis ex vena, more valete pari
Sim licet in patria ratos expertus amicos
Valde tarnen dnlces, ergo valete simul,
Patria deinde vale patrieque valete penates
Exul in iguoto mox eo rure vagus
Mittbetlangen aus mittellat Efandschriften der Bofbibliothek tu Darmstadt 267
NoD tarnen ut corpus bic mens hinc exui abibit,
8ed tumuli custos plaDgit ot orat ibi.
Alma dei genitrix hominum spes virgo Maria
Te preeor, ah precibiis annue diva meia.
Heu fateor labe scelerum pollutus adoro,
8ed tua iam pietas diluat omoe Bcelus.
Bya ergo venie moderatrix fac raea vota,
Fac patris et matris molliter osaa cubant,
Fac anime, squalent nigris m forte latebris
Ne baratri vidf?ant horrida monatra diu,
Nee voret infernua vasto, qui turget hiatu,
Nee rauco crepitana murmure flamma coquat,
Nee volvat gelidus vortex Achirontia avari,
Nee rötet alternis illa vorago malis.
Ve quid te precibus temere complector anheile^
Ne meritas penaa tollat uterque parens.
Gerte cum sceleris fernes caro lubrica promptoa
In 8oelu8 hos geoult^ te pia iure precor,
Nara protboplaatus Adam sine fomite criminis uUo
FactuB erat. Fecit^) crimen et ille tarnen
Corporis aerii decus uno luci peracto
Crimine, nnm di?e polluit artis opus,
Alter opem venie meruit^ meruiseet et alter,
Si sceleris proprii peoituisaet eum.
Ergo quoB agitat earnis vicäata libido
Hiia veniara facile celica virgo dabis
Et pete det veniara deus hie, quem ventre pudico
Enixa es, votia uam favet nitro tuia
Aut si vutt huius sentontia iusta parentea
Dt magiä iltius carceris umbra promat
Ah precor, o tenebras illuatra virgo corusca
Et penas miouant numinis ora tui
Temperet algorea gracia tua, temperet estua
Horribiles geraitua^ temperet illa quoque
Demonis infesti, si lurida vexat imago
Haue insigne decus regia sceptra fugeuL
Sic prece sie penia dum sera piacula trietes
Egerunt anime, raitia adesto precor.
Assit et angelicus chorua, ut sit tutus uterque
Hlnc celer ad superos te duee acandat iter.
1) Am Bande £ fecerat von gleicber Hand,
VL
18
268 ^^^^^ F. W. E. Roth
Est ubi Vera qmea, ubi vere gaudia vite,
Quo nece proBtratum me tua dextra fetat
A patriB ah matrie nunc ossibuB ac aßitnabus
Funerii officium^ fuDebre earmeD agat.
Hoc Sit, quo tumulua tegitor lugubre tapetum
Sit lux porpetuo lampadiB igne micans
Sit quoque thuris odor^ sit aque cooBperao sacre
Sit referenB memori notnina vestra die^).
... et In Becula seculorum AmeD ... * impende in me*
dio et in fine precipita. Magnificat anima mea dominum.
Benedictiis dominus deuB larahel, qiiia visitavit et fecit re-
domptioctem plebia eue. Tercii toni prima difrerencia duaa habet
iniciales bui cantua litteraB C etD. C ut^ Quando natue es^ Dico
autem y* 0. ut.
Secunda differencia UDam habet eautus aui inicialem litteramGut:
Seculorum amen. Tu Bethlehem. Fac benigne. Omniaque*
eunque.
Tercia diSereaeia duas habet inicialea Bui cantuB litteraa h et c.
ut: (s)eculorum Amen. 6 nt: Ecce dominus noster Accipiens
Symeon. C ut: Vivo ego. Unum opus f — Huius toni il!e diffe-
rencie peregrin© Evovae. Omnia q. vel evovae penitus sunt re-
spuende.
Diffinitio in R(eapoosoriis) et versibus. K(eöponsoriura) Salva-
torem expectamua. V. rreoccupemuB faciem eius in con-
fessione et in pBalmis iubelemus ei. Gloria patri et filio et
spiritni saneto.
DifjBnitio ad introitus. Gloria patri et filio et spiritui
aancto. Sicut erat in p. et nunc et semper et in secula ac-
1) Eb ist üuklar, welcher der beiden Johannes Beckeuhaub der Verf&fiser
dieses Gedichtes ist. Es gab eineD Buchdrucker Job. Beckenhaub aua Mainz, der
wandernd nmherzog und in Strassburg, mit Sensensuhmidt in Nlirüberg, mit Rayaer
iD Wiirzburg druckte. Er lebte um 1472—1484* — Ein anderer J. Beckeohmit)
gab 1489 in Basel in foHo eine Drucksclu-ift : In scripta S. Bonaventare cum teittt
sententiaram tabula heraus. Hain 2731. Erhalten ist von ihm ein Brief an Nico«
laus Tinctoria de Uuntzcuhausen impcrialis ecclesie Bambergensts predicatort der
in BoDavßQlura's Perlustratio in Hbroa quatuor sententiarum steht. Anagaben
Hain 3540—3543. Beckeuhaub glänzte überhaupt als Herausgeber und ErkVinx
der Hcbrifteu ßuoaventura's. Ob er ein Mainzer und mit Ersterem Job. Becken*
bub verwandt war, steht nicht fest Manche halten Beide sogar für einePersoo.
Mittheilimgen aus mittellat. HaDdachriften der Hofbibliothek zu Darmetadt 269
Bulorum Amen. Ego autem. Dum clamsrem. Ecoe oculi*
Differentia aecunda. Seculoruirj Amen. Tibi dixit Intret ora-
tio. Hunc modiim et ceteri similem habeant introitiis. De quarto tono.
Plagalis deuteri. Quartus modus asceudit ad h, raro autcm ad c. ^des-
cendit vero ab B coDtinena inter b et h, secundam dyapaBon speciem
supra vero et infra vocem, Quarta (Blatt 1^) . . . ecundum autem
in fine et in medio, Bicvariabis. Magnificat auima mea do-
minum. BenedictuB dominus deuB Israhel, quia visitavit et
fecit redemptionem plebis sue.
äecundi toni differentia duaa habet iniciales sui cantus litteras D
et C. D nt: 0 sapiencia. De Syon oxibit. In omnem t. Cut:
Sicut lilium i, Virgo verbo concepit
Secunda differencia uoam habet cantua sui inicialem litteram Fut:
Seculorum Amen. F ut A(ntiphon); CoüBolamini eonaol
Male quidam hanc differentiara devitantj quidam vero peius in eius
loco de octavo tono lüam differontiani cantant. Evovae. Veniet
fortior, quod nullo modo procedit. Diffinitio in r(espon8orio) et v(er-
Bieulo), R. Letentur celi. V. Ecee dominator dominus cum
virtnte ve, Gloria patri et filio et spiritui sancto*
Diffinitio ad introitus. Oloria patri et filio et spiritui sancto.
Sicut erat in princ* et nunc et semper et in secula seculo-
rum Amen. Veniet o. Ecce advenit. C: Sicientes venite.
Miohi autem. D: Domintie dixit. Ex ore infant. F.: Me ex-
Bpeotaverunt p. Venite adoremua.
Autenticua deuterus* De teroio tono. Tercius modus iotenditur ad e,
raro autera ad f; reraittitur autem ad D^ possidens inter{valla) c et e,
quintam dyapason spedem, supra vero et infra vocem. Tercia diea
est quod hec facta sunt. Evovae.
Blatt 2"' . * . Amen d. ut veniet . . . terre. Ille vero peregrine
primi toni differentie ut evovae. A. Speciosus forma, vel: Evovae»
A. Biduo vivena. 0 beatum pontificom, penitua abiciende sunt,
quia nullius auetoritatia sunt«
Diffinitio in responsorio et versibus. R. Ecce apparebit d.
V, Ecce dominator dominus cum virtute veniet Gloria pa-
tri et filio et spiritui sancto.
Diffinitio ad introitus» Gloria patri et flio et spiritui sancto.
Sicut erat in principio et nunc et semper et in secula secu-
lorum Amen. A* Gaude te in domino* Memento nostri. Sic
et ceteri sequentes introitus semiditono ab alia littera exordinntur. F:
partipatemeson. Misercris omnium. Ego autem. Exclamaverunt
ad te.
18 *
F. W. E, Roth
Differentia aecuoda. SecuIorumAmen, C paripateypatoo, Ro-
rati coli* Suseepimus deus. Gaudeamus omnes.
Differentia tercia. Seculorum Amen. A. Mese, Meditacio
cordis. Lex domini. Sapientiam sanctorum.
Seoundus tonua aseendit; ad a, rare autem ad h^ remittittir autem
ad A, interdumriuQ adhue tono iofenua^ quem moderni addideruDt et F
greca littera notavemnt. Possidet autem hie tonus iater A et a primam
diapaaon formam, supra vera et infra rariCua) vocem. Secundum
autem simile est huic. Seculorem Amen. Gloria patri et
filio et spiritui sancto . . , (Blatt 2^) . * , Primus . . raro autem
ad e ot descendit ad e^ raris&ime yero ad B babeDB inter D et d quar-
tarn dyapaaon formam. Supra vero et infra chordam, ut dictum est,
rariösime duaa inferiufi. Primum querite reguum dei. Seculorum
Amen. Gleria patri et filio et spiritui sancto, Sieut erat in
principio et nunc et semper^ et in seeula seculorum. Amen,
Primi toni melodiam psalles in directum. Magnificat anima
moa dominum. Benedictus dominus douslsrahel, quia viai*
tavit et fecit redemptionem plebis sue.
Primi toni prima differentia duas habet iuiciales litteras 8ui cantus
D et f. Seculorum Amen. D, ut: A. Ecce oomen domioi. A. Senex
puerum. P. ut: A. Canite tuba in Syon. Ä. Speciosua forma. A. Biduo
vivens.
Secunda di0'erentia seoundaB habet iniciales l(itteras) D et C. Se*
oulorum Amen. D ut: Fontes et omnia • . Leva Jberusalem. C
ut: A. Posuerunt super o. A. Mulieres aedentes.
Tercia differentia uuam habet initialem sui cantue litteram C, Se-
culorum Amen. C, ut: Virgo dei gr, A, Domus mea.
Quarta differentia uuam habet inicialen l(itteram) F. Seculorum
Ämeu, F ut: A. Venit lumen. A, Dominus iudicabit.
Quinta differentia unam habet iuicialem sui cantus litteram F ut;
Seculorum Amen. F ut: A. Apertia theaauris, A. AUigacione,
A. Pulchra es. A, Diffusa est.
Sexta differentia duas habet sui cantus inicialis litteraa a et F. Se-
culorum .... bricht ab.
Das Missale und Antiphonarium der Abtei Echternach
0* S. B* saec. X in der Gr* Hofbibliothek zu Darmstadt.
Beaprooben vod
F, W. E. Roth.
^M Vod den liturgischen Büchern des frühen Mittolalters eind dio bo-
genannten Sacramontariee die bedeutendsten und interesaanlesten. Sio
enthalten Alles, was der Priester bei Spendung der Sacramente der
römischen Kirche, namentlich dem Meaeopfer, der Taufe, Ehe^ letzten
OeluQg sowie der Beerdigung zu sprechen hatte. Von den verschiedenen
im Gebrauche gewesenen Sacramentarien der romischen Kirche ist daa
des Papstes Gregor des Grossen das bedeutendste und fand desehalb
seit dem achten Jahrhundert die verbreitetste Aufnahme und geradezu
alleinige kirchliche Anerktmnuilg* Dadurch ward es Grundlage des
^ heutigen romischen Missalo's und der römischen Kirchenagende.
f L. Deiisle beechreibt in den memoires de i'institut national de France.
Acadämie des inscriptions et belies - lettres. tom. XXXIl Paris 1886
p. 65 f. nicht weniger als eiDhundertsiehenundzwanzig Sacramentarien
des siebenten bis elften Jahrhunderts, theila ganze Codices, theils Bruch-
stücke, wie solche früher in Italien, Spanien, Frankreich; England und
Deutschland im Gebrauche gewesen. Auf Deutschland kommen hier-
von allein achtundzwanzig Exemplare. Deliale betont den Werth dieser
ijaeramentarien für Geschichte der Liturgie, der lateinischen Sprache,
der Schriftschulen und Malerei. Es gereicht mir zur Freude, die Zahl der
von Deiisle beschriebenen Sacramentarien um ein weiteres Exemplar
zu vermehren, das sich io der Hofbibliothek zu Darmstadt befindet und
sich durch Alter, Schönheit der Schrift und Daratellungen, Wohlerhalten-
heit und Inhalt Beinen Genossen würdig anreihen dürfte,
§. 1. Die Haudgihrifl.
Dieselbe ist Pergament von ziemlicher Starke und Steifheit, so-
genanntes deutsches Fabricat, von drei Händen des X. Jahrhunderts auf
272 F. W E. Roth
279 Blatt zu 17 Zeilen per Seite aufg sorgsamste und gefälligste go-
Bchriebon, mbricirt und gemnltt Der ehrwürdige Quartband gehörte
ehedem der reichen Abtei Echtornaf^h an der MoseP), Benedictiner-
ordeos, kam nach der Klosteraufhebaog'-^) in die Bibliothek des Barons
von Hüpech in Cöln und von da durch Erbachaft in die Hofbibliothek zu
Darmatadt^), Auf meinen WiiöBcb neu foliirt tragt der Codex die Hand-
schriftenstautlnummer 1940 und iöt in den handschriftlichen Yerzeich*
niesen der Handschriften als Missalo saec. X eingetragen. Jetzt befindet
dieselbe sich unter den Cimolien der Bibliothek aufgestellt. Dieselbe
dürfte nicht allein der kostbarste Codex durch Alter und Erhaltung,
sondern auch der wissenschaftlich wer th vollste der alten Codices der
Bibliothek sein* Ein Eintrag des frühern Besitzers, der Abtei Echter-
nach, findet sich nicht, die Eigenthumechaft dieser Abtei geht aber aus
der Nennung Willibrords in den Gebeten als Patron Echternachs aufa
bestimmteste hervor- Der Einband des Codex ist braunes Ledor mit
einem ziemlich einfachen Linienmuster, mit je fünf Buckeln von Messing
und dürfte dem 15. oder 16. Jahrhundert angehören. Die Erhaltung
des Codex ist gut und zeigt derselbe auffallend wenig Qebrauchsspuren
am untern Rande. Blatt 1, 9% 18 , 109 "^ und 279 sind leer, mehrer«
Zettel von späterer Schrift sind eingebunden und bei der Foliirung mit-
gezählt. Die Schrift ist dreierlei, eine gefallige runde Majuskel in »ar-
tem Roth für die Rubriken, eine grössere Minuskel in Schwarz für die
Gebete des Priesters, eine kleine Minusjcol in Schwarz für die gesang-
1) Die Abtei Echteroacb liegt 5 Stunde» aördUoh von Trier, 7 Stuudan von
Luxemburg, 698 von Willibrord Mönch zu Rathmelsing in Irland ♦ dann GrUnder
und erster Abt zu Echternaob^ errichtet, cf, n^-ineifi A HiMhtnMrli» ,^ mu! nnn;in-
tisches Echternach, Eohteroach ISSO.
2) Nach Aufhebung der reichen Abtei iLclHernnch (SU3 rcsp, \>\)l kinu <ti^
Bibliothek nach Paris, wo dieselbe tbeilweiiie noch i»t. Vou dieaeu wcrtv*die
Codices Ist Nr. 9433 der Natioualbibliotbeit das Eduerüacher Sacramfntnrium
des X. Jahrhimdorts mtt dieser Inachrift: Cootiuet ordinatloneai b ea t i Jer onimi de
ofHcio inissae« — Oratlooefi pro fratribus lu vfa itirigo)i<U9. Ejn»tula Chromate
ad ilieronymum. — Kalcndttriam. — Quatnor viimu» de quolibct m*'fj«e. — Cou-
fessio pecoatorum et litania omnium aaaoturiaij, pracfaiitmea, beuedicUo cpisco-
porum et beoedlciionea öacerdotuiö, exorclsnji etc, - Nr. 10510 dor Narioaal«
bibliothek ist tl " '■• klrintT Quartbaud von
117 Blatt, tbciiu lift^raach gcatorbM) gü-
flcbriebea, et 8tudEeu au I^J29 f.
^^^^^^HB^Ma|^D stand,
onbed
I
Das Miaaale and AntiphoDariutD der Abtei Eclitentach 0. S. B. a&eo, X 273
liehen Theile des Codex, die dann immer Nenmenschrift ohne Linien-
System überschrieben haben* Die Schrift ist die rheinischer Schrift-
denkmäler im X, Jahrhundert und hat in den Majuskeln auffallend
Äehnlichkeit mit jener berühmten Steintafel des Mainzer ErzbiBchofs
Wüligis von Mainz in der Pfarrkirche zu Eltville am Rhein. Es lässt
eich leicht feststellen^ dass der Codex Arbeit der Echtem acher »Schreiber-
schulo ist und nicht etwa ein Geschenk von Ausserhalb. Durch die
dreierlei Schrift des Codex gewinnt derselbe an Mannigfaltigkeit für den
Typenforscher, wie sich ja überhaupt die Sacramentarien in dieser Be-
ziehung mannigfaltig und formenreich erweisen. Abkürzungen finden
sich wenige: Ps. für Psalmus, off. für offertorium^ tr. für tractus, V.
für versus, or. für oratio; Siglen kommen sparsam vor, die meisten
Worte sind ausgeschrieben nach Art des Jahrhunderts, die Silben zweier
Worter hängen oft zusammen , grossere Worte sind in zwei getrennt,
wie dieses in Handschriften des frühen Mittelalters üblich.
§. t. Der Inlalt des Cadex.
Der Codex enthält zwar das Hacramentariura Gregors des Grossen^
aber nur gekürzt. Das ganze Sacramentarium enthält bekanntlich die
Messen durchs Jahr, die kleinen Weihen am Lichtmessetag, Ascher-
wittwoch, Palmtag und vor Ostern, den Taufritus, Ritus der Ehe^ Priester-
weihe, letzten Oelung^ die Beerdigungsfeier bis zum Dreissiger sowie
Gebete für besondere Zwecke. Von allem diesem enthält der Codex
nur ein gekürztes Mesaformular, die Festmessen durchs Jahr gekürzt,
die kleinen Weihen, sowie die Votivmessen für Verstorbene bis zum
Dreissiger. Der Codex ist also kein Pienarium oder Missale plenum,
er hat nämlich keine Evangelien und Episteln noch einen comes dieser
Lesestücke. Es fehlt ihm also alles, was bei festlichen Aemtern der
Diacon zu singen hatte. — Das Sacramentar Gregors erfuhr im Laufe
der Zeit vielerlei Voränderungen durch Weglasaung und Zusatz. Das
Sacramentar Gregors war ja vorerst für den CuUua Roms uud Italiens
bestimmt und zeichnete sich durch dort namentlich verehrte Heilige
aus. Als das Sacramentar sich verbreitete, liessen die deutschen Dom-
kirehen, Stiftskirchen und Klöstor diese Heitigenfeste theilweise weg,
OB blieben in den Ferialmessen der Quadragegima^ der Ostern und
Pfingsten die Stationen des Sacranientars zwar erhalten, doch wurden
sonst deutsche Heilige eingefügt und damit der Umfang einerseits ge-
kürzt, anderseits erweitert, 80 entstand ein Sacramentar Gregors mit
deutschem Heiligencharacter. Gleiches thatcn die andern Länder für
ihre Ueiligenfeate. Auch richtete man die Gebete vor der transsub-
Btantiatio, das memento für die Lebenden und Abgestorbenen so nach
F, W E. Roth
Srtlichem Gebrauch© ein, dass man die HeiligeD, welche Gregor dem
Sacramentar einverleibt, zwar beibehielt, aber um die Patrone einer
Kirche Yormehrte. Das SacrameDtar wuchs also an Festofficien von'
Patronen uod nahm an Namen in den preees zu. Dadurch blieb daa
Sacramentar im grossen Ganzen erhalten ^ gewann aber an localer
Färbung und Mannigfaltigkeit. Der Mcascanon war im IV. und X. Jahr-
hundert längst festfitehend, nur in den Gebeten kamen Weglassnngen
und Zusätze vor. Auf diese Weise lässt sich oft bei Sacramentarien
ohne Inacripte feststellen^ welchem Orden oder welchem Kloster der
Codex seine Entstehung verdankte* In vielen Fallen hat dieses für Ge-
schichte der Schreiberschulon, der Malerei und Feststellung der Her-
kunft der in den Caleodarien 00 oft enthaltenen Listen von verstorbenen
WohUhätern, von Würdenträgern, von beigeschriebenen Urkunden und
andern Aufzeichnungen grossen Werth. — Auf die oben beschriebene
Art der Weglaasung und de» Zusatzes entstand auch der Darmstädter
Codex. Die in demselben aufgeführten Heiligenfeste sind diejenigen,
wie 816 im Benedictinerordeu im X, Jahrhundert üblich waren, di«
Nennung des Eucharius ond Willibrord in der Allerheiligenlitanei, im
Stillgebete vor der Wandlung , im memento sowie speciell als Officien
gibt zur Genüge an, dass der Codex der Abtei Echternach jener Stif-
tung Willibrorda angehörte. — Als sich das Christenthum nach dem
achton Jahrhundert in Deutschland immer mehr verbreitete und der Cul-
tus an Mannigfaltigkeit gewann^ damit die priosterlichen Verrichtungen
an Umfang zunahmen, machte man für die verschiedenen Verrichtungen
des Prieators aus dem einen Sacramentarium Gregors mehrere Bücher
für sich und bediente sieb derselben für specielle Zwecke. Aus dem
Sacramenlarium entstand das missale plenum, das missale itineranüum^
das collectanenm, epistolarium, evangeliarium, das ad te levavi, da
ßenedictionale, oft sogar noch ein Bnch mit den Praefationen. Diesen
zertheilenden Gebrauch kannte man in Echternach im X. Jahrhundert
längst und der Damistädter Codex ist ein weiteres Zeugnis von solchem
Verfahreu. Die MeseCj wie sie der Priester alltäglich iu ihrer unwandel-
baren Formel am Altare betete, stand in einem andern Buche, ein
zweites enthielt die Evangelienlesestücke; ein drittes die Episteln, ein
Umstand, der das Fehlen dieser Htücke in dem Darmstädter Codex
verstehen lässt. Derselbe erhielt nur das einverleibt, was der Priester
zu dem gewohnlichen Messformular für die einzelnen Festtage speciell
beten musste, die Weihen und Votivmesscn. — Bekanntlieh pflegte die
romische Kirche frühe den Kirchengesang und gerade joner Papst Gregor,
welcher sich so verdient um das Sacramentar machte, lieferte auch in
seinem Äntiphonar eine Sammlung von damals üblichen Kirchengeaängeo
Das Hissald und Antlpbouarium der Abtei EchterDacb 0. S. B. saec. X 275
mit Notation. Aus dieaeni AoliphoDar machte mao im Laufe der Zeit
ebenfalls kleinere Bücher als Ai]B7.üge. Es entstand das Oraduale, das
Troparium, der neumirte Psalter, das Hymnarinm. Oft machte raan auch
eine Verschmelzung des Missale mit dem Antiphon ar, wie ja das heutige
romische Missale nichts Anders als eine solche Verbindung ist. Der
Darmstädter Codex ist einerseits ein Auszug aus dem Sacramentar,
resp. Missale, andrerseits ein solcher des Antiphonars und bietet hierin
eine Merkwürdigkeit für die Geschichte des romischen Messbucha. Es
geschah dieses aus dem Grunde, um dem Codex eine doppelte Brauch-
barkeit für Priester und Sänger zu verleihen. Ganz klar ist dieses Ver-
hältnis wohl nicht; da auch hier der Hänger ein zweites und zwar voll-
ständiges Antiphonar zur Hand haben mnsste, wenn er nicht als so
geschult zu denken ist, dass er Text und Singweise auswendig wusste.
Der Annahme f dass das Buch das des regens chori gewesen und der-
selbe nur die Anfänge der Psalmen j Offertorien und Versus nothig ge-
habt, widerspricht wohl die Sorgfalt, mit der die Gebete dem Codex in
grösserer Schrift einverleibt sind. Möglicherweise sollte der Codex aber
diesem und dem Priester dienen und wurde von letzterem vorausgesetzt,
dass er das tägliche Meesforraular auswendig kannte. Beides war bei
den Sängern und Priestern keine Seltenheit.
§. S» Die Dlnsik des Codex.
Papst Gregor der Grosse lieferte, wie bemerkt, auch ein Antiphonar
der römischen Kirche. Dieses verbreitete sich bald durch Abschriften.
Enge damit zusammenhängt, dass an den grossen geistlichen Cultur-
platzen des S.Jahrhunderts: Mainz^ Fulda, St. Gallen, Reichenau, Prüm,
Trier, Cöln etc. sich SäDgerschulen bildeten, die die Singweise dieses
Antiphonars zwar practisch erhielten, aber ebenso auch im Laufe der
Zeit verderbten. Im Jahre 79Ö sandte Papst Hadrian I auf Wunsch
Karls des Grossen zwei römische Sänger nach Metz, den Petrus und
Romanus, versehen mit zwei Abschriften des ächten Antiphonars Gre-
gors. Romanus blieb in St. Gallen, mit ihm die Abschrift desselben,
die Schicksale de& Petrus und dessen Abschrift kennen wir nicht. Jeden-
falls bildeten sich von beiden Antiphonarien wiederum zahllose Ab-
schriften ^ und zwar in jener Schrift, die man die Romanus'sche nennt
nach Ilomanus dem Sänger und die im allgemeinen Neumenschrift heisst.
Es ist wahrscheinlich, dass Echternach alsbald ebenfalls direct oder auf
Umwegen das Antiphonar Gregors erhielt. Die Abtei gehörte ja dem
Benedictinerorden an und bei diesem stand die Gesangskunst in hoher
ßlüthe. Sängerschule und Antiphonar ist also in Echternach voraus-
zusetzen. Im Laufe der Zeit trat durch Willkür und Versehen der
276 F. W. E. Roth
Abschreiber des Antiphonars eine grosse Verderbtheit der Weisen Ore«
gors ein. Theils vereinfachte man die Schreibweise des Romanos, theils
verändert man sie durch Zusätze. Eine solche Abschrift ist auch der
Darmststädter Codex, die Notirung ist noch in Neumenschrift; aber nicht
mehr in der des ßomanus, wie sie Lambillotte nach dem St. Gallener
Antiphonar Hartkers aus dem Codex des X.Jahrhunderts herausgab^),
auch weicht die Melodie von der dort in Facsimile gegebenen vielfach
ab. Es wäre zu wünschen, dass sich ein Musik verständiger des Codex
annähme und Uebereinstimmungen und Abweichungen gegen das
St. Qallener Exemplar in Facsimile's herausgäbe, da beide Exemplare
einer Zeit angehören.
§. 4. Die Malere! des Codex.
Der Prunk bildlicher Darstellungen den man in den Evangelien-
büchern, Bibelcodices, Psalterien und Sacramentarien von den Hero-
vingern bis unter die Ottonen entfaltete, ist hinlänglich bekannt. Auch
der Darmstädter Codex ist in dieser Weise mit zahlreichen kleineren
und grosseren Initialien in Roth, Gold und Silber versehen und trSgt
ausserdem 7 blattgrosse Darstellungen in Miniatur^). Letztere bestehen
in buntfarbigem viereckigtem Rahmen, darin Purpurgrund, hierauf die
Schrift der Praefation und des Canon in Gold, oder geradezu bildliche
Darstellungen. Die Malerei ist zwar schlecht perspectivisch gehalten,
breit im Ausdrucke der Gesichter, aber höchst fein und in zarten Farben
ausgeführt.
§. 5. Der Text des Codex.
Wie bekannt sind die meisten Sacramentarien durch die Bemühungen
von Menard, Muratori, Tomassi, Martine und Mone längst gedruckt,
grosse Ausbeute ist daher, Litaneien und Calendarien abgerechnet, auf
diesem Gebiete nicht mehr zu hoffen, wenn auch der Text des Sacra-
mentars nach der Ausgabe Muratoris^j oder in der editio opera Gregorii
noch lange nicht genügen dürfte Auch der Darmstädter Codex bietet,
einige Gebete und eine Reihe von Praefationen ungerechnet, nichts
1) Antiphonare de saint Gr6goire. Fac-Simile du manascrit de saint Gall.
Paria 1851. 4^
2) Die Miniaturen befinden sich Blatt 9^— lO«* (Praefation), 11 r (Canon: Te
igitur), 121' (Christus am Kreuze), 17 ■* Lamm Gottes, 18 ^ segnender stehender
Christus unten ein liegender Benedictinermönch , \9^ (Canon ad te levavi). Die
Bilder hat noch Niemand näher beschrieben.
3) Liturgia romana.
Daa Blissale imd Antipbotiariuna der Abtei Echternach 0. S* B. aaec. X 277
wesentlich Neues und DnbekannteB, was man nicht bd Muratori, im
Leofrio missaP) und irisch missaP) fände.
Sprachlich erscheiot der Codex reicher an bessern Lesarten als der
Abdruck bei Muratori, sowie im Leefrie missal, er ergänzt manche
Auslassungen derselben. Die Reihenfolge der Messen ist eine andrei
sie theilt nicht strenge nach dem Proprium de tempore und dem Pro-
prium de sanctis ab^ sondern vermischt beides nach der Calenderfolge.
Das Kirchenjahr beginnt der Codex nicht mit Weihnachten, sondern
mit der dominica I adventus domini. Die Epipbanie hoisst beharrlieh:
Theophaoie, die postcommunio tragt stets die Lieberschrift: ad com-
plendum. — Nationale Efgenthümlichkeiten ausserdeutscher Art tragt
der Text keine. Gerade bei Echtem ach sollte man solche Eintlüsse
erwarten, da Willibrord jedenfalls die ersten liturgischen Bücher aus
seiner engeren Heimath mitbrachte und diese damals noch irisch-nationale
Sigenlhümlichkeiten bewahren mussten, die in die Abschriften über-
ingen. Letzteres ist aber bei dem Darmstädter Codex nicht der
^Fall, die Vorlage desselben kam also direkt oder indirekt von Bom^
Tielmehr einem deutschen Kloster her. Ebenso wenig zeigt der Codex
Reste des Qelasiussehen oder Oatlicanischen Sacramentariums, er bietet
nur eine ziemlich reine Fassung als Auszug des ächten Sacramentars
Gregors, wenn dasselbe auch Veränderungen deutsch - nationaler Art
aufweist.
Meine Ausgabe des Codex blieb ohne Verleger der hohen Kosten
(wegen. Vm aber doch dem Lateiner, Liturgiker, Musiker und Freund
der Malerei einen Ueberblick über dieses alte Schriftdenkmal mitzu-
theilen, liefere ich diese Beschreibung und nachstehend einen Auszug
aus den Rubriken desselben sowie besonders Hervorragendes als An-
lagen, Ein Calendarium ist dem Codex nicht beigefügt, dasselbe ergibt
sich aber leicht aus der von mir gegebenen Reihenfolge der Heiligen-
f6«le. Auch dieser Beitrag zur Geschichte der Heiiigenverehrung am
1) Tbo Leofric missal as used In the cathedra! of Exeter During tbe epiftco-
I j>atc of iu firat bisliop a. d. 1050 — 1070 together with some account of Ihe red
Ibaok of Derby, the tnissal of Robert of JuniiTes, aud a few other early mana-
Bcript Service books of tbe eugtfsh cburch. Edited witb iniroductlou and aote«
'bjr F. E Warren. B. D, F. S A, etc. Oxford 18^3. Quarto.
2) I1ie manuscript irisch miseal. Belooging to thö President aod fellows ot
Icorims Christi coUege Oxford. Edited with introductioa and notes by F. E* War-
Iten, London i879, 8^°. Beide ßUcber, welcbü die in römiöchcr Liturgie schlecht
bescbajfaoe Oofbtbl ntebt besitzt, sandte mir Herr Director Dr. A, 8cbmidt am
Semjoar ad a. ({eorgium in München aufs bereitwilligste, wofUr ich demselben
timals hier danke,
278 F, W, E, Koth
Unterrhein dürfte eiDigen Werth beaBspruchen, wie überhaupt die Calen-
darien und liturgischen Werke in dieser Beziehung noch lange nicht
genug gewürdigt sind und manches falsche Urtheil unterläuft.
Verzeiehnis der eetbaltetieii Gebete und Feste.
L (Orationes).
Oratio dicenda a sacerdote. ,Änte oculos tuos' etc, — Alia, ,8ancfi"
dei, quorum' etc. — Orationes dictjnde ante altare a aacerdoto. ^Ignosce
domine^ etc. — Alia. jOmnipotens mitissime' etc. — Item alia. ,Ante
conspectum* etc. - Item alia, ,üeu8 qui' etc. — Item alia. , Domine
deua* etc* — Oratio post offerendum. ^Deus qui' etc, — Oratio ante
Bacrifitium. ^uacipe domine^ etc — Tunc mittat oblatam super cor-
porale dicens. ,In nomine^ etc. — Tunc ponat incensum super saeri-
fitium et dicat- ^n nomine* etc. — Quando facit crucem auper caiicem
et oblatara de turibulo. ,üomine deus noster' etc. — Tunc sacerdos
petat pro se orare. »Orate fratres et sorores^ etc, — liesponsio populi
ad sacerdotem, , Spiritus sancti gratis^ etc. — Quando pars in calice
mittitur. Jlaec sacra commixtio' etc. -^ Tunc osculetur altare dicendo.
,Domine Jhesu Chiiöte' etc. — Oratio ad euchariatiam. ^ Domine Jheau
Christe' etc. — Post perceptionem eucharistie* , Corpus et sanguis* etc. —
Missa peracta dicat, ,Non nobis domine' etc. — Oratio. ,Placeat tibi
domine' etc.
i, (Ordinarius fDissae).
Laus angclica. ^Gloria in excelsis deo* etc. — Sequitur symbolum.
,Credo in unum deum* etc.
%. (Casoii missae).
Per omnia secuta seculorum, Amen. Folgt die Praefation, das
Sanctus fehlt. — To igitur cleraentiasime etc. — Memento, domine etc. —
Dann characteristisch für Echternach: Communicantes et memoriam
venerantesT inprimia gloriosae «emper virginis Mariae genitricis dei et
domini noatri Jhesu Christi, sed et beatorum apostolorum ac martyrum
tuorum Petri, Pauli; Andreae, Jacobi, Johannia, Thomae, Jaoobi, Phi-
lippi, Bartholomoi, Mathei, Symonfs et Üathei, Lini, Cleti, Clementis,
Syxti, Cornelii, Cypriani, Laurentii, Chrisogoni^ Johannia et Pauli^
Co«m^ et Daniianiy Ililarii, Martini, Auguatini, Gregoriit Hieronimi, Be*
nedicti, llomigii, Germani, Paulini, Mari, Felicia, Wiliibrordi necnon et
ilbruni etc, — Uanc igitur oblationem etc. — Quam oblationem etc. —
Supra i|uae etc. — Supplicea te rogamus etc, — Si defunctorum Domina
Daa Missale und Antipbonarinm der Abtei £chteniach 0. S. B. saec X 279
dicenda sunt, dicitur. ^Memento mci' etc, — MemeDto etiam, domine^
famuloriim^ etc* — Ipsis domine etc, — Nobis quoque peccatoribus
famnlis tuia de multitudine miserationum tuamm sperantibus partem
aliqoam et societatem donare digneria cum tuis saoctis apostolia et mar-
tyribus, eum Johanne, Stophano, Mathia, BarDaba^ Ignatio^ AlexaDdro^
Marcello, MarceJlino, Petro (= Exorcist!), Lantberto, Felicitate, Per-
petua, Agatba, Lucia^ Agne, Cecilia, Anasta^ia et cum omnibus etc.
4. (Propdaiu de lempore).
Die Rubric dea eratea Adventsonntags fehlt. ,Ad le levavi ani-
mam* etc, — Hiermit beginnt der neumirte Theil des Codex, neumirt
ist das Gr( aduale), Psalmus, V(er8U8), Offtertorium), die Versus, sowie
der Tr( actus). — Dominica III ante n(atalem) d(omioi}.
5. (Fropriiini &aocttrQui I).
m kal. DecembriB vigilia aancti Audree. (Muratori II, 133). —
Saturnini, Chrisanti, Mauri- — ntatale) eiusdem (=: Andreas), — octava
sancti Audree. — natalia aancti Eucharii. — natatia aancti Daoiasi
pape. — eancte Luciae Virginia. — sancti Thomae apostoli,
5. (Proprium de tempore II).
Dominica II ante natalem (domini). — Feria quarta. — Feria
eexta, — Sabbato in XII (lectionibua). -= Orationes, — Dominica I
ante natalem domini, — Villi kal. Januarii vigilia natalis domini. —
In natali domini ad galli eantum. - Mtsea in primo mane. — De aancta
Anastasia. — Vlll kal. Januarii nativitaa domini.
C. (Proprium ganctoruin II).
Natale aancti Stephani, — sancti Johannie evaogeliste. — natalis
innocentum. — Si in dominica evenerit, canatur. — Dominica iofra oc-
taTam domini canatur. — natalis aancti Silvestri.
L 7. (Proprium de tempore III).
Kaiendia Januani octava (natalis) domini. Einer circumcisio domini
^rd nicht erwähnt. — In vigilia Theophaniae. — In die Theophaniae. —
Octava Thoophanie, — Dominica I post octavam Theophanie. — Do-
tuioica n post octavum Theophanie. — Dominica HI poat Theophaniam
, (d. h. octavam Theophanie). — Dominica Uli post octavam Theophanie,
8. (Proprium sandoTom III),
Natalis sancti Felicia, — natale sancti Marcelli, — sancte Prisce. —
eaacii Fabiaai et Sebastiani. — natalis aancto Aguetia, — natalis sancti
280
F. W. E. Roth
VinceDtii. — Es folgen die Feste Emerentiana* — Macharius. — con-
versio s. Pauli — Octav von Agnes, — Lichtmesse. — Mit der bene*
dictio cerae. — Agatha* — Zoticus. — Erencus — Jaeinthus. — Valeo»
tin, — Vitalis. — Felicola. — Zeno. — Juliana. — cathedra a» Petri, —
Matthiae apoatoli. — Gregor papa. — dopositio sancti Benedict!. —
Maria Verkündigung. — Leo. — Eufemia. — Tiburcius. — Valerianus. —
Maximue. — Oeorg,
(Proprium i? lempore)*
Dominica Septuagesima. Statio ad sanctum Latirentium. Von da
bis Ostern entspricht der Codex dem Sacramentar im Leofric missal
p. 72 f. — Das Officium in sabbato eancto Pasce enthalt Blatt 145 die
Allerheiligenlitanei, cf. Anlage L — Mit Ostern beginn ein neuer auch
räumlich durch Miniaturen abgegrenzter Theil des CcMlex. Der Text
entspricht wiederum dem Leofric missal Der Codex ordnet die Sonn-
tage nach Ostern y daun ascensio domini, die Sonntage hiernach und
Pfingsten, hierauf die Sonntage nach Pfingsten. — De sancta trini-
täte. — in dedicatione ecclesie. — de sancta cruce.
(Propriiiin {^anrlorom).
Beginnt mit XVIU kal. Mail. Tiburtius- Valerianus -Majdmus. —
Georg. — Marcus ev» — Vitalis. — Philippus - Jacobus. — Juvenalia-
Alexander-Eventiufl, — inventio sancte crucis. — Johannes apostolus. —
Qordianus et Epimachus. — Nereus- Achilleus. — Pancratius. *— ür-
banua. — Nicomedes. — Marcellinua* Petrus. — Medardus. — Primus-
Felicianus. — Basilides - Cyriuua - Nabor. — Nazarius. — Vitus. —
Marcus - Marcellianus, — Oervasius - Protasius. — Johannes Bapt. —
Johannes * Paulus. — Leo papa. — Peter - Paulus. — Procossua - Mar*
tinianus. — septem fratrum* — translatio Hancti ßenedieti. — Praxe-
des. — Apollinaris. — Jacobus ap. — Felix -Öirapiicius-Fauatinus. —
AbdoQ -Sennen. — Petrus, — septem Machabei. — Stephanua papa. —
Stepbanua - Oamalihcl - Nichodemus. — ßenedictio unae. — Oonatus
ip. — Cyriacus - Largus - Smaragdus. — Laurentius. — Tiburciua. —
rDolitu«. — Vig. assumptioniö eancto Marie. — Agapitus* — Mai^nua. —
J<>lheu8 • S) mphoriauus. — Bartholomeua* — Kufus. — Hermea. —
ni8. — Sabina. — decollatio sancti Johannia. — Felix et Ao-
riHCus, — Natiritaa saneto Marie. — Adrianus. — Gor-
iraelJua * Cypriauns. — exaltatio aanete crucU* — Nico-
imia. — Lucia et Gominianus. — Matheus. — Mfturicius. —
kAHQB. — JUichahelia. — Hioronimus. — R^niigios ' ^^'
ifl - Nicotiua. — Marcus conf. — Marcellua • Apuleua. —
Das Mlssate und AntfpboBariam der Abiei Echternach 0. S. B. aaec. X 281
DioQisius-Rustlcus-Eleuteriud. — CaliBtus. — Lucas.— Symon-Juda. —
omDJum saDctonim. — Cesarius. — Willibrorduß cf. Anlage II. — qua-
tuor coronatoruin, — Theodoruö, — MartinuSp — Cecilia. — Clemens, —
Felioitas. — - Chriaogonus.
(Commane »ancloruin).
Messen: Vigilia apOBtoli. — in natali unius apostoli. ^ vigiliapluri-
morum apostolorum. — uniua apostoli, — vigilia unius martirie. — in
natali uniua martiris. — vigilia plurimorum martiruiu. — in natali pluri-
morum martirnm. — vigilia unius confessoris. — in natali unius con-
fessoria. — in natali plurium coofegsorum, — vigilia uoiue Virginia (d. h,
martiris). — in natali virginis unius (d. h. non martiris), — Eine Messe:
plurimarum virginum fehlt.
(Missae Toti?ae),
feria U pro peccatis* — in de sanctis angolis. — IV de saneta
sapientia. — V de saneta caritate. — sabbato de eancta Maria. — de
sanctis, qni in ecciesia requiescunt. — in aecclesia euiualibet martiria
vel confessoris. — Missa propria sacerdotis. — missa in tribulatione* —
de quocunque tribulatione, — ad poscenda suffragia aancti spintus. —
pro peticione lacrimaruni* — pro temptatione carnia. — pro tempfcatione
cogitationuni. — Pro peticione recte vite,— pro rege aive imperatorep —
Anlage III. — pro pontifice. — pro episcopo, — in eontentione. —
contra iudices male agentes. — pro quacunque tribulatione. — pro
peccatis. — ad poscendam humiiitatem, *- pro antistite vel abbate. —
pro familia scu congregatione» — Pro rege. Anlage IV. — Pro amico
vivente. — pro tamiliaribus* — pro iter agentibua, — pro pace. — pro
ininiiois. — pro peccatis, — pro mortalitate, — pro pluvia. — ad
serenitateni petendam. — pro pestilentia. — pro infirmia. — pro (a)
doemonio obaessis. — pro confitentibus, — miasa communis vivorum et
mortuorum. — pro in agone conalituto.
(A^etiik mortuurnffl).
Missa in die depositionie h III. VIL XXX. — Ad commendationem
anime. — super episcopum deftinctum. — pro aacerdote defuncto. —
pro abbate. — missa unius laici defuncti, — pro deaiderantibus poeni-
tentiam et non consequcntibus, — Missa unius defuncti. — pro femina
defuncta. — in anniversario. — pro fratribus defunctis nostre congre*
gationis* — pro his, qui in cymiterio requiescunt. — missa pluriraorum
defunctoram* — missa in dedicatione basilic^ per octonos dies«
282
F. W. E. Roth
A. n 1 a g" e n.
KjrieleysoD.
Christe eleyaon,
Cbriste audi do§.
SaWator muDdi. Adiuva nos
Sancta Maria. Ora.
Sancte Michahol. Ora.
Sancte Gabrihel. Ora.
Sancte Raphahel. Ora.
Sancte Johannes Baptista
Sancte Petre. Ora.
Sancte Paule. Ora.
Sancto Andrea. Ora,
Sancte Stephane. Ora.
Sancte Laurent!. Ora.
Sancte Vincenti. Ora.
Sancte Willibrorde. Ora.
Sancte Euchari. Ora.
Sancto Maximino. Ora.
Sancte Benedicte. Ora.
Sancta Felicitad. Ora.
Sancta Perpetua* Ora»
Sancta Barbara. Ora.
OrancB eancti.
Propitius esto
Propitius esto.
Ab omni malo
A peccatis nostris.
Ah insidiiB diaboli.
Orate pro nobis.
Parce nobis,
Libera nos domioe«
Libera nos doniine.
Libera.
Libera.
Per reeurrectionein tuam. Libera
nos dominc.
Ora. In die iudicii. Libera.
Peccatoros. Te rogamus.
Ut pacem et concordiam nobis da-
nes, Te.
[foL145^] Ut indulgentiam ontiDium
peccatorum nostrorum nobis dones.
Te.
Ut nos exaudire digneris. Te roga>
miis audi qob.
Fili dei, Te rogamus audi nos,
Agnus dei. Parce nobis domine.
Agnus dei. Exaudi nos domine,
Kyrie eleyaon.
Feativitas sancti Willibrordi archicpiscopi. Ad ve»-
poras. Omnipotens sempiterne deus,, qui nos pia devotione beati
Willibrordi confessoris tui atque paatoria nostri in hoc sacratissimum
ovile congregasti^ concede, quaesumuB^ ut cum eodem pastore ad celestis
vite gaudia per venire mereamur. Per.
Introitus. Statutt ei dominus testamentum pacis» et principem
fecit eum^ ut sit illi eacerdotii dignitas in eternum. Per. Misericordiam
domine.
G(raduale), Domine prevenisti eum in benedictionibus dulccdinis,
posuisti in capite eins coronam de lapide preciosa.
V(ersus). Vitam peciit, et tribuisti ei longitudincm dierum in se»
culum spculi. Alleluia. Juravit dominus et non penitebit eum. Tu es
aacerdos in eternum secundum ordinem Melchisedech.
Das Missale und Äntiphonanam der ÄWeTEchternach 0. S. B. saec. X 2^^
[fol. 231*]. Off(ertorimn). Poeuisti domine in capite eiua coronam
de lapide precioso^ vitam petiit a te, tribuisti ei.
V(er8UB). Magna eat gloria eiua in aalutari tua, gloriam et magnum
decorem imponed super euna.
Coiii(menioratio). Beatus servus.
Collecta. Deua, qui in diversis nationum popiilis preclaros verae
fidei constituisti doctores, coneede, queaumus^ ut oninee, qui ad sanc-
tisfiimi doctoria noatri Willibrordi festa conveoerunt, presentis proaperi-
tatis gaudium , et futurao beatitudinis gloriam consequantur. Per.
Secreta. Sit tibi domino deua, queaurnua, nostre devotionia ob-
latio acceptabilia^ utbeato Willibrordo confeeaore tue intercedente utrum-
que (Blatt 232 J et tuae placeat maieatati, et noetre proficiat aaluti. Per,
Prefatio. Vere — — — aeterne deos, qui beatum WiUibrordum
confesaorem tuum nobia doctorem donare dignatua es, per quem a tene-
bris ignorantie liberad eterne lucia fieri filii meruimuß. Qui quod ore
docuiti exemplo monstravit. Cuiua vita nioribus eflPulait egregia, cuius
meritum miraculia illtixit» Que antiqua libria leguutur inaciipta, qu^
etiam nova cotidie videntur in facto. Cuiua patrocinio preaenti gau-
dentea tuam auper noa predicamus gratiam habundanter infuaam. Per
ChristuiD.
Ad co(inplenduni}. Myateria divinis refecti domioe deus, queau-
mua, ut beati Willibrordi coofeaaoria tui ubique interceaaione prote-
gamur, pro cuiua annua veooratione hec tue obtulimns maieatati. Per.
(Blatt 232^]» Caeleati benedictione miaericors deus populum pre-
aeoteni coBfirma, et quem magno ac speciali patrono acilicet Willibrordo
confeasore tuo decoraati^ eiua aemper presenti aulfragio ab omni ad-
Tersitate protege propitius* Pen
Alia. Coneede^ queaumuB, omnipotens deua beati Willibrordi oon-
fesaoria tui nos ubique tuterceaaioDibua adiuvari^ cuiua hob doctriuia ad
aguitionem tui eaucti nominia pervenire tribuiati. Per*
in,
HiBsa pro rege sive imperatore.
Oratio. Deus regnorum omnium et Christiani maxime protector
imperiiy da servo tuo imperatori noatro illo triumpbum Yirtotia tuae
Bcieoter excolere, ut qui tua cooatitutione eat princepa, tuo aemper
munere sit potens. Per dominum^).
Secreta, Suscipe, domine, precea et hoBtiaa eccleeiae tuae pro
Salute famuli tui suppltcantia, et in protectione üdelium populorum an-
1) Cf. Leofric mUsal p. 179.
RoQiftftl««!}« PomchoDgcn VI.
19
284 F. W. E. Roth
tiqua operare miracula, ut superatis pacis inimicis, secura tibi serviat
[Blatt 251''] Ghristiana libertas. Per dominum^).
Ad complendum. Deus qui ad predicandum aeterni regia evan-
gelium Romanum imperium preparasti, pretende famulo tuo imperatori
nostro illo arma celcstia, ut pax ecclesiarum Dulla turbetur tempestate
bellorum. Per dominum.
IV.
Pro rege.
[Blatt 256^]. QuesumuB omnipotens deus, ut famulus tuus im-
perator^) noster, qui tua miseratione suscepit regni gubemacula, vir-
tutum etiam omnium percipiat incrementa, quibus deoenter ornatus et
vitiorum moustra devitare, et hostes superare, et ad te, qui yia, veri-
tas et vita es, gratiosus valeat pervenire. Per.*).
Secreta. Munera, quesumus, domine, oblata sanctifica, ut et nobis
unigeniti tui corpus et sanguis fiaut, et regi ad optinendam salutem
anime et corporis, et ad peragendum iniunctum officium, te largiente^
usquequaque proficiant. Per.').
Ad complendum. Hec, domine, oblatio salutaris famulum tuam
imperatorem®) nostrum ab omnibus tueatur adversis, quatinus et ^ccle-
siastice pacis obtineat tranquillitatem, et post istius temporis [Blatt 257]
decursum ad ^ternam perveniat hereditatem, Per.*^).
1) ibid. 179. 2) ibid. 179. 3) Darüber: rex. 4) Leofricmissal
179 — 180. Irish missal 63 — 64. 5) Leofric misaal 180. 6) Daröber:
regem. 7) Leofric missal 180. Irish missal 64.
Zur Quellen- und Altersbestimmung des sogenannten
altfranzösischen Hohenlieds.
Von
Jus. Mettlieh.
Bis jetzt sind Ältersbeatimmungen über das Fragment des sog, alt-
franzöaischen Hohenlieds nur auf ^aläographische uod linguistische
Gründe hin gegeben worden. Gast. Paris setzt die Entstehung der
einzig erhaltenen Handschrift (Copie) nach der Form der Schriftzeichen
und Abkürzungen in das erste Viertel des XiJ. Jhs. (vgl ib. VI 362
und Gast. Paris^ Alex S. 92). Koächwitz will^ in seinem „Commentar
zu den ältesten französischen Denkniälern", (Fleilbronn 18S6) die Hand-
aohrift „auf Grund der sprachlichen F'orinen etwas später ansetzen",
(S. 195), — also etwa in das 2. Viertel des XIL Jhs. Er sagt jedoch
selbst (a. a. 0. u.): „Eine sichere Altersbestimmung gewähren bei dem
Mangel an litterarischen Denkmälern aus dem XL und Anfang des
XII. Jhs. alle angeführten Alterskriterien nicht, und wir müssen uns
daher mit der allgemeinen Behauptung begnügen» dass unser Denkmal
Ende des XL oder Anfang des XIL Jhs. entstanden sein wird".
Wir glauben uns hiernach in keinem allzuschroffen Widerspruch
weder mit Gast. Paris noch mit Koschwitz zu befinden, wenn wir aus
historischen Gründen die Entstehungszeit des Originals in die 2» Hälfte
des Xn. Jhs, verlegen» also in die Zeit, in welche Koschwitz auch die
Anfertigung unserer Handschrift vorrückt.
lieber historische Beziehungen unseres Gedichtes sind bislang nur
Andeutungen gegeben worden. Schon Gast* Paris sagt, in seinen Be-
merkungen zur ersten Publication seines „Fragment d'un poeme devot"
Jb, VI, und Koschwitz (a. a. 0.) stimmt ihm bei, die Einleitung^ sowie
die ganze Anlage des Gedichtes lasse darauf schliesseuj dass „unser
Stück durch ein Ereignis veranlasst sei, in welchem irgend ein Wirrnis
der Kirche die frommen Seelen betrübte." (Comment. 173.)
Welches Ereignis dies gewesen sein könne, hat man bis jetzt noch
nicht festzustellen versucht. Ebenso wenig ist es gelungen eine directe
Quelle für unser Gedicht nachzuweisen (vgl Comment, 174). — Man
19*
286
Jos. MeUlich
ist jedoch berechtigt anzunehmen, dass der Dichter durch eine der
mittelaUerlicheii Erklärengen des Hohenlieds direet oder indirect die
Anregung zu seiner Dichtung empfangen habe. Koschwitz (8. 174)
führt als solche an: die Auslegungen von Beda (Expoaitio in Cantica
Canticorum), — Haymo von Ualberetadt^ ™ Walafried Strabo, — An-
selm von Laon. Es war aber hier jedenfalia für uoser Gedicht, dessen
Copie in der 2. Hälfte des XIL Jhs. entstanden ist und für dessen
Original sich eine sichere Alterbestimmung nicht geben lieaa (Com-
ment. 195] auch Bernhard von Clairvaux mit seinen SC Predigten über
das Hohelied zu nennen. Bernhard begann diese Predigten im Jahre 1135
und setzte sie 18 Jahre lang fort (vgl. Opera Sancti Bernardi, edit. Mabillon,
Paris 1690 Präf. in tom. IV, Cap* H, IV). Dieselben liegen also unter
den genannten Erklärungen des Hohenlieds der von Koschwitz an-
genommenen Entstehungazeit unserer Handschrift am nächsten. —
Hierzu kommt noch, daas die LebeDsachicksale des h. Bernhard nach
dorn Jahre 1135 aufs Innigste verflochten sind mit zwei Ereignissen,
welche sehr wohl geeignet sein mochten die Seelen der Gläubigen in
Verwirrung zu bringen und die Kirche zu aehnsüchtigen Klagen um den
verlorenen Bräutigam zu veranlassen. Diese Ereignisse waren das durch
Petrus Leonis (geat. 1138) veraolaaste Schisma und das bald darauf-
folgende Auftreten des Peter Abalard als Irrlehrer, Welch grosse Auf-
regung und Betrübnia hierdurch thataächlich bei den Getreuen der
Kirche hervorgerufen wurden, ersehen wir am besten aus den aus jener
Zeit überlieferten Briefen des h. Bernhard,
Diese Briefe zeigen in Inhalt und Ausdruck eine merkwürdige
Analogie mit unserm Gedicht. Das Bild von der Braut und dem Bräu-
tigam wird in demselben mit überraschender Häufigkeit auf Christua
und seine Kirche angovpandt. Einzelne Stellen darin erinnern sogar im
Wortlaut an unser Gedicht, Wir wollen nur zwei solcher Stellen an-
führen aus den Briefen, w^elche die Irrlehre Abälards betreffen.
Epiat. CLXXXVII (Opp. S. Bern. vol. I, Col. 181 Ä) datirt aus dem
Jahre 1140 „ad Episcopoa Senonas convocandoa contra Petrum Abelar-
dum^ enthält die Worte: j^Obnixius rogo ut amicoa voa in necessitate
probetia. Amicoa dixerim non noatros aed Chris ti^ cujus sponaa clamat
ad voa in ailva haeresum."
Eine ähnliche Wendung findet sich EpisL CCCXXX (ibid. voL I
Coi 305 A) gerichtet an den Papst Innocenz IL „Plorana ploravit in
nocte Sponaa Christi et lacrimae ejua in maxillis ejus: non est qui con-
aoletur eam'*.
Wenn man diese Stellen mit den folgenden Versen unseres Ge-
dichtes vergleicht: „Per unc matin Une pulcellet odit molt gent plorer
Et 8on ami dolcoment regreter^^ ao sollte mau sich wohl veraucht
Zur QuelleD- und ÄlteräbeatlmmuDg dm sog, altfranzcJs. QohenUeds 287
fühlen einen mehr ala zufälligen ZuBammeoklang unserer Dichtung mit
jenen Briefen anzunehmen*
JedeDfalls können wir die Annahme, dass sieh unser Gedicht auf
die Irrlehre des Peter Abälard beziehe, mit weitern Griindon stützen.
Ueber die beiden ersten Verse unseres Fragments :
Quant li solleiz convaraet en leon
En icel tena qu'est ortua pliadou
sind bisher zwei Ansichten geltend gemacht worden. — Gast. Paris
(Ib. IV 363) schreibt: „Äu d^but il y a sans doute dans la dötermina-
tion en termes astronomiquea de Vepoque oü ee place le rdcit une In-
tention allegorique que je ne saisis pas'^ — Grober (Zs. VI 474) be-
merkt zu denselben Versen: „Die astroDomische Zeitangabe spricht
von der heliakischen Zeit der PIejade (ortus pliadon), die in dem Monate,
wo li solleiz converset en leon (s. dazu Phil v. Thaun, Cump. 1315 ff.)
d. h. im Juli der Morgen ist; V, 1 und 2 sagt daher dasselbe nur ge-
lehrter, wie V. 1 u. 3; an einem Julimorgen- '^ Koschwitz (a.a.O. 196)
stimmt dieser Erklärung bei, fugt jedoch mit Rilcksichl auf die von
Gast Paris geäusserte Ansicht hinzu: ,,0b diese Zeitbestimmung einen
allegorischen Zweck verfolgt, ist aus dem Zusammenhange nicht zn er-
kennen."^
Die astronomische Zeitbestimmung lässt sich mit unserer obigen
Annahme sehr wohl in Einklang bringen.
Petrus LeoQiSj welcher sich unter dem Namen Anaclet zum Gegen-
papst aufgeworfeD hatte, hatte den rechtmässigen Papst Innocentius II,
gezwungen Rom zu verlassen und seine Residenz in Pisa zu nehmen
(vgl. Op. Op, St Bern, voL I Prät in tom. I Cap. XLIII: „maximam
partem sibi sociaverat societatis , . . , vero Lateranensis palatii sedem,
ad quam imperialis celsitudo pertinet, occupavit'* vgl. auch Epist. CXXIV
u. CXXV). Erst im Jahre 1138, nach dem Tode seines Gegners konnte
Innocenz nach Rom zurückkehren. Seine Hauptstütze und zeitweise
der Genosse in seioer Verbannung war Bernhard von Clairvaux gewesen
(vgl. die eioleitenden Worte des Sermo XXIV in Cantic. Cant., welcher
hiernach in das Jahr 1138 gesetzt wird). — Kaum war dieser Kirclien-
conäict beigelegt , ala in Frankreich Abälard mit seinen neuen Lehren
auftrat und durch deren eifrige Verbreitung in Wort und Schrift die
französische Kirche in die grösste Verwirrung brachte. Zum Ürtheils*
Spruch über die sieben Hauptlehren Abälards wurde eine Synode der
französischen Bischöfe nach Sens anberaumt. Dort sollte eine Dispu-
tation zwischen Abälard und Bernhard stattfinden, Das Resultat war,
kdasB Bernhards Beredsamkeit den Sieg davontrug, und Abälards Lehre
^ala Irrlehre verurtheilt wurde. Diese Synode fand statt in der Pficgst-
woche des Jahres 1140 (,vgl. 1. c. Pracf. LIII und Epist. CLXXXVII,
288
Jos. Mßttlich
Col. 180 F. „ apud Senonas in octavis Pentecostes vocamur et
provocamur.*') Abälard beruhigte ßich jedoch nicht bei dem Spruch
der Synode. Seine Lehren hatten Anhänger und Freunde, selbst inner-
halb der römischen Curie, gefunden (vgl. Epist. CXCHI, Col. 186 B.
„Secunia est tarnen quoniam Cardinales et clericos curiae se discipotos
habuisse glorialur et eos in defenaione praeteriti et praesentis erroria
asfiumit'^)* Er appellirte daher an den Papst. Aber auch Bernhard
blieb nicht müBBig. Im Namen der französischen Bischöfe sandte er
einen Bericht über die Synode von Sens an lonocenz; er forderte bierin
in ziemlich schroffen Ausdrücken die Verurthtiluög Abälards (vergl.
Epist. CCCXXXVII). Zugleich warf er seinen ganzen personliehen
Einfluss in die Wagschale, um der Lehre seines Gegners ihre mäch-
tigsten Anhänger zu entziehen. Er schickte seinen Notarius nach Rom
(voll, Col. 184 B) und schrieb ausserdem eine Menge Briefe an Papst^
Cardinäle und Prälaten^ in welchen sich zumeist seine tiefe persönliche
Erregung und Unruhe über den Ausgang des Conflietes kund gibt (vgl.
die 8 Epist, CCCXXX bis CCCXXXVHIJ. Der Papst bestätigte denn
auch trotz aller Gegenbemühungen Abälards und seiner Anhänger das
Urtheil der Synode von Sens und verdammte die 7 Lehren desAbalard
im Juli des Jahres 1140 (vgl Epist. CXCIV, — „Datum Laterani de-
cimo septimo Calendas Augusti.") —
Da nun die Synode zu Sens in der Pfingstwoehe stattfand ^ der
Entscheid des Papstes aber erst frühestens Ende Juli in Frankreich
eingetroflen sein kann, so dürfen wir mit Sicherheit schliessen, dass
grade in diesem Monate die Spannung und Unruhe bei der Gegenpartei
Abälards den höchsten Grad erreicht hatte. Die astronomische Zeit-
angabe in den Anfangsversen unseres Gedichts passt also zu unserer
obigen Annahme mit einer Genauigkeit ^ wie wir sie nicht grösser
wünschen können.
Wir wenden uns nun zu der Ansicht (s. o), welche Gast. Paris
über die beiden ersten Verse unseres Fragments gibt.
Grade die scheinbare Ueberflüssigkoit des 2 oder 3. Verses bei der
astronomischen Zeitangabe bietet Anlass zu dem Glauben ^ daaa nach
der ganzen allegorischen Anlage unseres Gedichtes auch io dessen
ersten Versen eine allegorische Anspielung enthalten sei. — Wir
haben schon oben auf die Aehnlichkeit aufmerksam gemacht, welche
zwischen dum poetischen, bilderreichen Ausdruck der Briefe dea h. Bern-
hard und dem unseres Gedichtes besteht. Grade in den uns wichtigsten
Briefen werden Personen und Verhältnisse fast ausschliesslich gleicbnid*
weise und sinnbildlich dargestellt. Vor Allem gibt der Name Petrus
Leonis z\x Wortspielen Anlass (vgl. Ep. CXXIV Col. 129 P, „Pugit ille
(i, 6. Innocentius) nimirum a facie Leonia sicut dixit Propheta: Leo
Zur Quellen- und AlterabealiuiamDg des sog. altfranzös. Hohenliods 289
rugiet quis non tiraebit" Epiat CXXV, CoL l:TOF,: Bestia illa de
Apocalypsi .... Petri cathodram occupat tamquam leo paratas ad
praedam^), — Abälard wird hauptsächlich unter dem Bilde des Drachen
dargestellt Merkwürdig und für una von grosser Wichtigkeit ist, dass
Beide so oft in einem Bilde nebeoeinander gestellt werden (vergK
Epiet. CLXXXIX Col, 182 D * , * , Leonem evasimua, sed ineidimua ia
draconem (AbäL). Epiet. CCCXXX Col. 305 C „Evasimue rugitura Petri
Leonte^ eedem Simonis Petri oooupantem sed Petri Draconis incurrimua
fidem Petri Simonis impugnaDtem". Epist. CCCXXXII Col. 'MJiy E „Evaei-
mua rugitum Petri LeoDis^ sibilos Petri Draconia incurrimus^j.
Auf die Biebenzahl der Irrlehren Abälards bezieht sich folgende
bemerkenswertbe Stelle; Epiat. CCCXXXI Col* 306 B: „Egreaaua est
de caverna sua coluber torluosus et in similitudinem hydrae, uno prius
capite succiso, aoptem pro udo capita produxit, Succiao uno, succisa
fiiit uoa iUiua haereeis Suesaionis; (i. J. 1121, vgl. Präf, LIII) sed jam
loco illius Septem et eo ampliua haereaea emereerunt."
Wie nahe lag nun hier ein Vergleich mit den Sternbildern des Löwen
und der Plejaden, zumal da sich durch das Zusammenstellen beider Bilder
eine als Zeitbestimmung verwerthbare astronomiecho Constellation ergab*
Abälard, der daa Licht seiner 7 Lehren selbst in der Residenz dea
Papatea leuchten zu lassen wagte, hatte sich ja in der That zu den
»lernen erhoben (vgl. Hpht CLXXXVUI Col 181 P „ (Abelardus)
qui ascendit usque ad caeloa descendat usque ad inferoa^^ Ep. CLXXXIX
CoL 183 A „. , . . eo docipiuut (AbäL u, Genossen) plures quo trans-
figurant ae in angeloa lucis . * . .; ganz ähnlich lautet Ep. CCCXXX
CoL 3CÖ C; vgL auch Epiat. CXCIII . . , „Iniquitatem in excelao loquitur").
Wir geben hiernach den beiden Versen:
„Quant li solleiz converaet en leon
En icel tens qu^est ortus pliadon'*
folgende Auslegung: „Zur Zeit; da der Statthalter Chriati (figürL: H aol-
leiz) wieder in den Lateran, die bisherige Reaidenz des Petrus Leonia
(en leon)^ eingezogen war^ zur selben Zeit, da Peter Abälard den
falachen Glanz seiner 7 Lehren (des pliadon ) sogar in der unmittelbaren
Nähe des Papstes leuchten zu lassen wagte^ da u. a, w." — Die Ver-
wandlung der 7köpfigen Hydra der Briefe Bernharda in das Plejaden-
geatirn kann unacrer Erklärung keine Schwierigkeit machen^ wenn man
bedenkt, welch' glückliche Verschmelzung von astronomischer und alle-
gorischer Zeitbestimmung grade durch diese Metamorphose dem Dichter
möglich wurde. —
Der terminua a quo für die Entetohung unseres Gedichtes wäre
somit durch dessen Anfangsverse genau präcisirt auf den Monat Juli
dee Jahres 1140.
2M
Jos. Mettlicb
Ausser in den beiden beeprochenen Versen scheint uns noch eine
zu d^ bißherigen sehr wohl passende Zeitanspielung zu liegen in den
Vpraen: (Bartsch 52, 28)
„•..... adunc fut faitet Rome quel part que alget iluoc est ma
Coronet et mes tresors.'* — Diese Bemerkung bei der Erwähnung Roms
mitten in der sonst rein chronologischen Aufzählung der sex aetatea i
mundi, besooders aber die Worte „quel part que alget" scheinen nn«'
der Deutung ebenso bedürftig, als fähig* Der Dichter spielt mit diesen
Worten offenbar auf eine Zeit an, wo die Kirche, d, h. ihr sichtbares
Oberhaupt« gezwungen war Rom zu verlasaea. Wir deuten diese ver-
steckte Beziehung ohne Schwierigkeit auf den Conflict mit Petrus LeoniS|
welcher mit der Irrlehre Abalards in der Einleitung unseres Gedichtes
sowohl, als in den Briefen Bernhards gemeinsam erwähnt wird. —
Wir hätten somit für die Untersuchung über das Alter unseres
Fragments einen festen historischen Ausgangspunkt gefunden. — Schott
die auf paläographische und sprachliche Gründe sieh stutzenden An-
sichten von Gast. Paris und Eoschwitz^ welche zusammengenommen
unser Manuscript zum äussersteo aus den 40 er Jahren des Xu. Jhs.
datiren lassen, legen die Vermuthung nahe> dass das Gedicht nicht
lange nach 1140 entstanden sein wird. Zu derselben Annahme drängt
auch der Charakter des Ereignisses, welches unser Gedieht veranlasst hat.
Mit dem Urtheilaspruch des Papstes war der französische Kirchenstreit
beendigt. Abälard zog sich zurück nach der Abtei Clugny und später
nach dem Kloster des h. Marcel bei Chalona s./S., wo er als gläubiger
Sohn der Kirche starb 1142 (vgl. Präf. LIIl), — Nun bildeten aber
jedenfalls die Klagen der französischen Kirche über ihre im Juli 1140
ertragenen Leiden, besonders über die Unsicherheit ihres Verhältnisaea
zu Rom in dem Abälardschen Streite, den Hauptinhalt unseres Ge-
dichtes, Es ist klar, dass die poetische Wiedergabe dieser Klagen nur
in unmittelbarem zeitlichen Zusammenhange mit dem Ereignisse, welches
sie erpresste, Sinn und Interesse hatte, (Aus diesem Umstände er-
klärt sich auch die anzunehmende Gleichaltrigkeit des Originals und
der uns erhaltenen Copie). Auch wäre es weder schicklich noch poli-
tisch gewesen lange Zeit nach Beendigung des Streites und nachdem
Abälard^ als reuiger Sünder in den Schooss der Kirche zurückgekehrt
war, das Andenken an diesen Conflict wieder aufzufrischen. — Ebenso
spricht die Anwendung der allegorischen Zeitanspielungen gegen die
Annahme^ dass unser Gedicht weit über 1140 hinaus zu datiren sei.
Vor allem aber ist es der ideelle und formale Connex unserer
I>ichtung mit den oben besprochenen Briefen des Abtes Bernhard, der
auf einen nur geringen Unterschied in der Entstehungszeit beider
schliessen lässt. —
Zar QueÜBD- und AlterabcBtimmutig des sog. altfranz^ia. Hohenlieds 291
Wenn wir den Ausgang des sog. altfranz. Hohenlieds nach Ana-
logie der ihm verwandten chansonu d'istoire constrtiiren (vgl Gröber
Zs, VI 474) so wird der Schluaa der gewesen sein , dasa die Jungfrau
ihren verlorenen Freund wiederfand (Koschwitz, a. a. 0. 173, 74) d. h.
auf unsere Verhäitnisae bezogen, daas die glüc:kliche Beilegung dee
Abalardechen Conflictee dargestellt wurde. Hiernach wäre also das
Gedicht wahrscheinlich in den letzten Monaten des Jahres 114D ent-
standen,
I Zum Schlüsse noch die Bemerkung, dass wir sehr wohl den Reiz
der Versuchung fühlen Bernhard von Clairvaux selbst als den Ver-
fasser unseres Gedichtes anzunehmen oder doch diesen in seiner nächsten
Nähe zu suchen. Indessen wird uns einstweilen der Weg zur Auf-
klärung des jedenfalls sehr intimen Verhältnisses, welches zwischen
Bernhard und unserm Gedichte besteht durch den umstand versperrt,
dass in Clairvaux nach der Ordensregel der Cistercienser jede Beschäf-
tigung mit Poesie, selbst das Lesen von Gedichten verboten war [vgl.
hierzu Epist XV (des Notars des h, Bernhard) Nicolaus an einen
Freund: Versus Galten mei immo et tui nondum habui. Sed et si
vidissem non perlegissem : quia nos nihil recipimus, quod metricis legi-
bus coerceretun Opp, S. B. Präf, in Tom. III Cap, XLIV]. Dem-
entgegen behauptet allerdings Berengar^ ein Anhänger Äbälards, in
seiner „Apologia pro Äbelardo contra Bernardum'* — „Bernardum
ipsum a primis fere adolescentiae rudimenttB canliunculas niimicas et
urbanos modulos fictiasse et rytfamico certamine cum fratribus conten-
disae« [Opp. S, ß. vol. II coL 891J.
An dieser Bemerkung, mit wie grosser Vorsicht sie auch im All-
gemeinen aufzunehmen sei ^ ist immerhin das Eine beachtenswertb^
dasa sie sich grade an den Streit zwischen Bernhard und Abälard
knüpft. — Da nun auch die sprachlichen Eigenthüralichkeiten unseres
Gedichtes sich am besten erklären y wenn man einen Südes tfranzosen
als dessen Autor annimmt (s, Koschwitz» Comment* 194) so erscheint
die Möglichkeit, dass Bernhard von Clairvaux der Verfasser des Ge-
dichtes (oder einer lateinischen Vorlage) sei^ nicht ausgeschlossen
Unsere Ausführungen ergeben folgendes Resultat; — Das sogen,
altfranzösiscbe Hohelied kann nicht vor dem Juli 1140 abgefasst sein;
wahrscheinlich entstand dasselbe während der letzten Monate dieses
Jahres. Sein Verfasser stand zu Bernhard von Clairvaux in intimen
Verhältnissen^ möglich auch, dass Bernhard selbst der Dichter ist*
Münster i./W. im Februar 1886.
29?
G. BaiBt
1
Eine neue Handschrift des spanischen Alexandre.
Der am 20. Juni 1. J, von Baillieu in Paris veröffentlichte Monats-
katalog bot unter Nr. 175 eine Hi stör in de Alexundro Mag}io^ en cop/asj
y Imujaje mui/ antigim por Gon*;alo de Berceo . . . ms, du XV"* siicief^^
$i4r ptipier, comp, de 18U f. et rmfermant un roman de chevalerie en
plus de dix müle verSj divisi par Hvres et ecrit en coplas de 4 vers , • ,
Einem sofortigen Angebot des Heran sgebera der R. F* war die Biblio-
th^que Nationale echoo zuvorgekommen, und wir dürfen jetzt eine ein-
gehende Mittheilung über den Fund von Morel -Fatio erwarten. Seine
Bedeutung Esst sich schon aus den wenigen von dem Aniiquar mit-
geteilten Zeilen ermessen; sie weisen zugleich auf Identität mit der
Romania IV^, 25 nachgewiesenen Handschrift. Die Autorschaft des Ge-
dichtes bat immer Zweifeln unterstanden; wenn man auch geneigt w^ar
den Juan Lorenzo der Hs. Osuna als solchen gelten zu lassen, erweckte
sein y^cscrivi/)'^ Bedenken. Ich selbst habe, weit dies Wort und der Name
den Vers verderben, hizo für escrivio ihn corrigirt, die Ueberzeugung
ausgesprochen, dasa der Copist sich au die Stelle des Verfassers eia*
geschoben haben müsse. Derselbe nennt sich übrigens nicht Segura
de Astorgüy sondern, wie eich mir bei sorgfältiger Prüfung der arg mis-
handelten Stelle des Ms. ergab^ natural de Astorga. Gegen die mehr-
fach wiederholte Vermutung als ob das Gedicht von Goozalo de Berceo
herrühre, sprach — s. Morel-Fatio 1, c. — der Umstand, dass Diaz de
Gamez und dem Marques de Santillana Nichts derartiges bekannt ge-
wesen zu sein scheint^ nicht weniger dasa die Hs. dos Bivar einen Autor*
namen nicht enthalten haben kann. Um so überraschender wirkt die
Mitteilung der ursprünglichen Schlussverse. Der Antiquar Messt:
Sy queredes saber gen (1 quicn) ßso esta vitudo (l ditado)
Oongalö de Berceo es por nomhre clamado
Natural de Madrid en Saut Myhan (1. Mylhan) quado (L crkfda)
Del abfd Johun Saucho notujo (1. notarlo) por nobrado (L nombrado
Die Aecht heit der Verse ist nicht zu bezweifeln. Wenn sie ein Spätere^
auf Grund genauster Kenntnis der Werke des Dichters gefälscht hätte,
würde er doch nie auf den Gedanken gekommen aein^ dass dieser nicht
in Berceo selbst sondern In dem kleinen Madrid od. Madriz gel)oren
war^ welches nach der Vida de San Millan bei Berceo lag und eine
Depondenz der grosseren Ortschaft gewesen sein muss. Sie erhält
ausserdem eine ausdrückliche Bestätigung durch Oauna 1386, 4 E dixo
t% Gonzalo ve dormir que asiittz a$ ve/ado, wo Juan Lorenzo von Astorga
M einer defekten und verschobenen Stelle einen Scbreiberwitz auf
Konten des Verfassers macht.
23. August 1888. U* Baist
Zum „Songe d'Eufer'' Raouls de Houdenc.
Von
Wolfram %iii;i^crle.
Dio der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts angehörige Hb. fr. 2168,
aoc. 7989 ^ der Biblioth&que Nationale in Paria enthält BL 80^ bis
BL 84** ein Gedieht mit der Ueberschrift ,;Ci coumence li fanliaus
d'iafer^. Es ist, wie es scheint, bisher uobckannt geblieben, dass selbes
der »Songe d'Enfer" Raouls de Houdenc ist; dean Äug, Scheler ver-
öffentlichte von diesem Gedichte in seinen Trouv^res Beiges (nouvelle
8<ärie) nur den Text der Hs, B. N. fr. 837 und gab dazu die Varianten
von Hs. 1593; auch der Catalogue des rass. de la B. N. fr. I Nr. 2168
gibt wohl die ueberschrift unseres Oedichteti und die zwei ersten Verse,
nennt aber keinen Autor, noch finde ich sonst wo eine Notiz über diese
3. Hs, des Songo d'Eofer. Was die Stellung der drei Has. zu einander
betrifft, so bemerke ich im Allgemeinen, dasa 837 und 1593 ziemlich
genau mit einander übereioetimmen^ nur fehlen in letzterer einzelne
längere Partien j beide gehen» wenn auch nicht unmittelbar, auf eine
gemeinsame Vorlage zurück. Unsere Hs, bietet eine von dieser Vor-
lage unabhängige Ueberlieferung, sie gibt nicht nur einzelne Partien in
kürzerer Gestalt und anderer Form, sondern zeigt durchgehe nda kleinere
oder grössere Abweichungen, Andererseits stimmt jedoch 1593 an maöchen
Stellen gegen 837 mit 216S überein; man wird daher nicht irre gehen,
wenn man in solchen Fällen der Üebereinstimmung dio ursprünglichere
Tertgestaltuog erblicktf aber auch sonst bietet unsere Ha. gegen die
beiden andern öfters die entschieden bessere Lesart Jedesfalls wird
sie bei einer kritischen Ausgabe des S. d'R berücksichtigt werden müssen.
Wie H. Suchier in seiner Ausgabe der reizenden Novelle Aucassin et
Nieolete, welches Stück dem unseren in der Hs. vorangeht, S. G7 be-
merkt^ hätte der Schreiber desselben ßl 47** bis 82* des Codex ge-
schrieben, so dass nur ein Theil unseres Gedichtes von derselben Feder
herrührte; doch zeigen auch die weiteren Blätter gleich flüchtige und
294
Wolfram Ztngerle
nicht leicht zu lesende SchriftscUge und ganz dieselbe dialektische
Färbung, so dase ich diesbezüglich einfach auf Suchiers's genaoüte
AuBgabo verwöiaen kann, wo die Eigenheiten und mundartlichen Züge
des picardischen Schreibers eingehend behamlelt sind. Bei der nach-
stehenden Collation der Hb* blieben die rein graphischen Abweichungen
unberUckaichtigt Ich treonte zusammeogeschri ebene Worte und brachte
Apostrophe an; Interpunktionen des Schreibers blieben stehen.
ßi M^] Ci courncDce ii fauliaus dMnfer.
1 fehlt fahles. — 4 Eü aonge et en soogent me viot — 5 Talene. — 6 Ja
iii^atorijiti et liug ma v. Das tu in ma üt von fraglicher Gestalt^ wohl durch
Verbesserung etttstanden, — 8 Tout te wia (da eine Silbe zu wenig ipare»
könnte man den mittleren Schnörkel des w als das bekannte Ahkürsungs-
zeichen nehmen und werin lesen) et tout l'iver. — 9 Errai tant que en infer
fui. — 10 qu'oti infer cooniil — 15 Treaue eil qui infer va qaerre, —
16 Quant jou fui partia. — 18 Me herbegai p. n. — 19 Covoitise fehlt, der
Raum dafür ist leer gelassen, — 21 En la cite dont je, — 22 Ving tout a un
mcrscedi,
ßl. 81 »] 24 Born OBtel euc et. — 25 Menames. et — 26 K*enuie ert dame. —
27 Qui ricenient me. — 28 Li soir aueuqnes nou8. — 31 11 tonte« cnsanble. —
32 veir ai ct>m inoi sanble, — 35 Maioteneot sans plus deinorer. — 41 De-
mande. enei tne dematida. — 42 Et de cou mes cuers li coDta. — 46 et 8*ert
tant porcacie. — 47 gene. — 49 penst aler — 50 fehlt pluu. — 53 Icoa H
dia et molt li plot. — 58 De cans qui. — 59 Ten sauoie.
BL 81 1*] 60 Et jou U dts ci au respoüdre. — 61 De aoo voloir ne mais com pou, —
62 ert eu poitou (die o vor u in den Eeimworten der letzten swei Verge m
wie V. G8 in poitous sind wie a geschrieben^ schon Suchier l. c. Ä 40 he-
merHet dass o dem a oft sehr ähnli4:h). — 63 Justice et dame. — 64 Et por
ateodre sa. — G5 vous. — 66 Premea castiaus. — 67 Trop hac deuers le
plus de] monde* — 68 poitoua est a. — 69 Acaioa et clos tes eat aa farce. —
70 Et trecerie qui s^esforce. — 71 Les garnist ai de, — 72 n'a poiat d«
uerite. — 73 u. 74 fehlen. — 75 Voirs est car jou ii*en dout de rien. —
76 deueot bien. — 77 Cil qui — 78 Car de. — 80 ot trecerie ensanble. —
81 d'uu coasel — 82 Co dla. molt eo rist bonemeut. — 83 ea fehlt, —
84 Puis diät ue aai s'ele mesfiat. — 85 Quant j'ai lea. — 37 amis ce u*eit
paa ro. — 90 Et joti toa seua demorai la. — 81 Äueoc mon oate daaqii'ao* —
94 me fehlt. — 96 Fora de la porte la.
Bh 81*^^] 1*J0 Saciea que je Toi to»t trouee — 101 u iü2 fehlen, — 103 noa mte
en. — 104 Tr. rober. — 105 to 110: Qae tox ert aire du pars Car rob^ra
eat nea et nais De M meniie et s'en eat mealrea Voirs cat que tant me plot li
eatres Qu'o lui disDai. quaut disiie oi Äprea ue demoura qu'un pol, — 111 Que
mea oates me viut enquerre. — 113 se coiitenoit — 114 ae maintenoiL —
115 Envera douner icou lue qniat. — 116 Et jou de quanque iL — 117 R»
droit. — 119 et en viute. — 120 C*on aoloit tenir en eierte. — 121 Or eat A
pie or — 124 ciea J. prodome, — 125 Ne aera mais .11. jora ensanle. ~
126 A ttaate cort. — 127 Que dounera n'ait tuaia la. — 123 Dooera tieot sea
Zum |,8oDge d'Enfer'* Haools de HoudeDc
295
mains en sen aain. — 1 2^ Las et hais penais blasmes. — 130 Tolir» qui biax
est et ames. — 132 est si grans. — 134 Comroe gaians et dönera vaina. —
135 Mes OBtea quant c. — 137 plot et ie rn'en part
Bl. 81^] 138 Et moö cemiu tiog cele part. — 139 V ie aeuc que alerd. — 143 Me
c — 145 ßtin .1. maiDs. — 1-56 Qtie on. — 147 Ä cel fluo ving oiitre pas-
bäI, — 148 de fi Ie. — 149 Cis äuoa qu'aio de plua vil n'issL — 150 Dedena
UDe t^uerne. issi. — 153 Que. — 155 De jote et euc. — 156 meacont. —
158 diroie jou je Foi tel. — 15R peut plus joiant. — 160 de lor a, — Statt
dtr Verse 162 bis 212 hei Scheler bietet unsere Es. folgenden viel kürzeren
und verschiedenen Te:ct: Meacona et meatrais demandereDt Coiimeot tavernier
»e baratent Jou respoadi cou qifil acatent VKX. vaut .X, a rescot Et
puia .£11, pintes por .1. lot 8'oDt lar petia pocoiis faitia Dout il abülurent
lei caitia Tout aouaiiet et fcout a trait Lora fureßt mescons et mestrait Hliia
joiant c'on ne porroit dire Lora vieirt basssirs et si me tire Par Ie mance et
conter me rueae Couiiient en cest paia ae preuue
..BL 82^] Jas de des. et a^it a grant foule Par lea oatex la oti tient bonle Et jou
li respondi bnement CW i iue coumutiaiiiiient Et qui pert ai laiace Ie aien
Et qui gaargoe n'en a rien Ains li taut oq de totea pars Lora fu lies et
joians haaara Quant verite m*oi rfitraire. — 212 Dont rist et esb. — 213 Et
tout et toutes. — 214 De moi. ne cnit que jainais oie. ^215 Tele, n'onques
mais cou n'aviut. — 216 Taut c*a cele (cale geschrieben und darüber ce). —
217 mere Guinsoi. — 218 Si arnena aon fil o soi. — 219 Guinsct qui grans
ert et creus. — 220 Et mult ames et mult creua. — 222 fu nes. — 224 Ja-
[loais oe cuit qa*en terre eufaut. — 225 NuL tel bien pueeot corre ensanle. —
;6 Car H uns d'aas Pautre reaanle. — 227 D'ueure de fais de tox eafora* —
228 Gar se Gautiers est outre fors. — 229 Que nm a lui ue. — 230 Cist est
oütre passe merveOe, — 231 Si grans ai fors et si d. — 232 plus fors, — 233 aai
et joa coument. — 234 aviut que tout. — 235 ff. Qae Guinaea en Fostel me
v!t H m^acola et ai m'a dit Qu'o lui me pleust a iuer Et taut me sot bei alluer
Que deffendre ue m'en peusce.
BL 8^»>] Mais lors aus! com iou eussce Bras de fer reons et entier. — 242M'e8tcut
tot erranment luitier. — 246 Puia uous bailla dex t — Statt 247 bis 265 bei
Sehehr bietet unsere Es, folgetiden kürzeren ujid abiüeichenden Text: Tei
quMI couenoit a tel ouure Bastona d^orlleua fretes d^aueuerre Ot cascuus en
aa destre main Alaiuteoant nous vaiuent a main D^armes quauque caacun
couuint Et jou li voia et il me viut Et jou aous pene et il retraite Et jou
jete d*une retraite Sor luL et il me vint a trait Et retraita. a vn louc trait
Et trait si nel mescreea vam Lea retraites de rescremie Guinaea aet. qull lea
a portraitea Et plus i a trais que retraites. — 265 Maintenant apres cele
eh. — 267 Guinaea ae drece. si. — 268 Et jou li sali et il m© saut, — 269 Et
joü m^abaiae. et. — 270 fiert ai qu'el. 271 Testormie* — 272 Por ce mont li
cop aonnontee. — 273 Que il me monta. — 274 Et Guioses qui tox lea e, —
In unserer Hs. folgen hier noch zwei Verse: M'enpaint et boute et me des-
cneore St me desatire et deacueure. — 275 a braa et Guinaea torne. — 276 Et
jou torne. et Guinses m*at4)rne* — 277 En aon tor. et met coutre terre, —
278 Taatoat d'un Gaubet d'eugleterre,
296 Wolfram Zlngerle
Bl. 83 c] 279 Ainc ne me seuc si bien garder. — 280 Nis eil qui me deaoit gar-
der. — 281 Que ne me veisce erranment. — 282 Tout seul enmi le paae-
ment. — 284 Quant iurece me tint men cief. — 286 Apres grant piece vint
a. — 287 Gainses et dist en es les pas. — 289 S'a mon toor voos ai abatn. —
290 Maint s'en sont a moi combatu. — 291 Que j'ai trais en male fricon. —
292 Nis maistre Robert de oorcon. — 293 Ting jou si fort encor m'en mem-
bre. — 294 Qu'asener ne seut a sa cambre. — 295 bis 300 fehlen, —
301 Quant Guinses ot fine ses dis. — 302 Jou mesmes qui. — 303 ala o*on-
ques iurece. — 305 uaut guerpir en nul sens. — 306 Quant eu grant piece
este laiens. — 307 und 308 fehlen. — 309 blecie. — 310 en quel condut
j'estoie. — 312 Fors de la uile m'avoia. — 313 Et mult i. — 315 a un. —
316 G'on nome castel dorel. — 318 Cies honte la fille pecie. — 323 et
enquist.
Bl. 82 d] 326 Jou qui respondi de lais. — 327 A lareoin dis sans f. — 328 Qae
tant est combles de instise. — 329 Li rois. et tant le tient a point. —
330 Que li larron sont en mal point. — 331 Cou lor dis car bien. — 332 Apres
lor demandai. — 333 DMnfer a la. — 335 Pres d'ileuques m'ont auoiie. —
336 Entre larecin et peccie. — 337 Et dient ja plus n'atendras. — 339 ta
voi. — 340 Et deuant la uile. ta uoie. — 342 A murdre. — 344 Sc tien le
grant. — 345 und 346 fehlen. — 347 En infer venras orendroit — 350 nos
parlemens. — 351 mai voie. — 352 qui m'orent — 353 ting si condac toa-
tes. — 357 vig droit a deperance. — 358 ü toute la joie. — 359 Et joa
jamais n*arai tes joie. — 360 Desesperance est la monjoie. — 362 doBqu'a.
Bl. 83*] 365 c'an flun a tr. — 367 Me penai. tant — 369 Lorsque li diable me-
toient. — 370 t. et s'entr. — 371 Li keu del mangier atomer. — 372 Mais
ainc portier. — 373 Ne m*i pria et tant. — 375 tieg pas a. — 376 Que menj. —
377 infer vient. — 378 En nul tans n*en nul point n'avient. — 379 Qae ja
la porte soit veee. — 380 est passee. — 382 Nus a lor mangier s'il. — 383 Ne
uient cou voit on en apert. — 387 loo. — 388 N'onques. — 389 com iL —
390 com il me v. — 391 Me fist cascuns grant joie a cort. — 393 Gregnoor
que on ne puist conter. — 394 Venu furent a lui conter. — 395 Treetont
icil qui de lui tinrent. ~ 396 Se li plus principal. — 397 bis 402 fehlen. —
403 fait mie a. — 405 Por cou qui les voloit veolr.
Bl. 83 b] 406 Les fist environ lui seoir. — 409 Gel jor fui. — 411 et bengibos« —
413 vieg d'engleterre. — 414 und 415 fehlen. — 416 ceste terre. — 419 Li
mangiers fu aparellies. — 420 Ainc si reces ne fu mangies. — 421 bis 431
{inslus,) fehlen. — 428 Tout maintenant li p. — 429 Napes de cuirs a u»e-
riers. — 430 bis 432 fehlen, — 433 A estendu desus. — 436 Aus! com fast
en .1. couuent. — 437 Mes sieges fu et tout li autre. — 438 De papelicana.—
439 Et ma table d'un userier. — 440 Li panetiers sans atargier. — 445 Un
pen basset ne mie en coste. — 448 Au mangier mais. — AAd u. 4bO fehUn. —
456 Dedens la caudiere d'usure.
Bl. 83 c] 457 Boulis. en larmes et puis tex. — 458 catex. — 459 Larde. sarras
que sor la c. — 461 demi doit de. — 465 Icou vons di jou sans. — 466 Ne
tenoient pas a. — 467 Tex. — 468 Qu* entr'ex sont. — 469 Tox jors et —
470 Gar c'est li generax d'infer. — 473 Que sont a sauses destenpres, —
ZiiDQ „Songe d'Enfer^ Raouls de Houdeno
297
474 ff, Uettt unsere Rs, um 4 Ttrst mthr aU die Schelefscke : De sanc aa
marqueaDs tues Apres eumes moities nofrs N^eat tnle inencoDgne ains eat votrs
PoT fresce veniaon au poiiire Qiie (?) bien fnrent aale por boiure Que par iofer
fait ftister Mii vaut lor cars que de sengler- — Nun sind hi&r die Verse bll
bis bb2 eingefügt : 577 Puis eumea ,1. iiies mult bax. — 579 Fi st on paatea. —
580 delequierent — 5§1 Tout li confrere de laiena, — 582 Por coa qifele
füreDt puana — hierauf kommen 477—486: 477 Paia eüDies un. — 47S C'on
»tiDt et a bon, — 479 V, putains plaidoiereBses. — 480 Ki out cona autex com
asDCBses, — 481 Mengamea a caude sauor. — AS2 Encor an sent joa la
puor. — Nach 480 ^nd meder 583 bis 588 eingefügt:
ßt 83^] 585 cras corame Baains. — 586 N'eat mm fromagea loquaiDS. — 587 A
mengier. ne »i porroH preudre. — 588 Od n^en treuue galre« a v. — Nun
fpird mit \%1 fortgesetzt, — 488 Maintenant noiis mist on aea. — 489 ün mea
qui mult fii d. — 490 iisles. — 491 A le Hone aauae ealee, — 492 Qiil fa
de lor faia deatempree. — 493 Et ai lor fist cm ce. — 494 D'un oDgement
trestox enaanle. — - 495 signablement. — 496 de dangnement. — 497 A tel. —
Statt 498 ist Vers 497 noch einmal geschrieben, — 499 Furent deuant le roi
dMofer. — 500 Aporte. — 501 Qtiant \\ Jea vit farmeot li plot. — 502 Car
entor — 505 Partout et tant» — 506 bis 510 fehlen, - 511 A grant mer-
melle a'en looieDt. — 512 Et por le loa qae eil sauoieot. — 514 Si en fieeot
8t grana deuises. — 515 Enlr'ax. que lor saüloit puiaoo, — 516 S'eo orent
tot a grant ftiison- — 517 bis 524 fehlen. — 525 ff. : bougres por larsia De
craa faua plaideors farsia. — De plaia et de fax jugemena Euren t a eort par
tox lea rena 8i grana pieces que tout en oreut. — Die übrigen Verse bei
Seheier fehlen nnd es folgt gleich 542 Li keu lea langea priases orent
Bl. 84»] 543 Dea fona plaideors et trait i — 544 De goules et cea laüges lors. —
545 Fritea en tort coonul a droit — 546 ont langea de lor tort, — 547 lor
vtrlte m — 548 Car quant lea langea furent fritea. — 549 Et traveraeea par. —
550 üne malatrie ea. — 551 Dont les laoges furent. — 552 ff, Car de double
loiier loees Furent au metre eu cel cardure Sona cea langes eu cele ardurc
Del fu. n on les demenot Toua lea raax visaea a *[, moL — 557 puet aor
plaideors. — 558 Pncierent eoa por aguiacier. — 559 que une ju de ver-
leilK — 562 De plains paamer de. — 563 Furent ces langea acruciea. —
564 tnencongnea ficies — hier folgen noch twci Verse : Quant aparellien fu
eis mea En \m li keu d'un entremea. — 565 ff, Le porterent el doia amont
Deuant le roi. qui riena el mont A inengier tant ne desiroiL — 568 Com
ces. — 569 Mult a*en loa. tot a'en looient. — 570 voloient. — 571 commuDal-
ment. — 572 Demander penat vraiement. — 574 as faus* — Die Verse 577
bSS fehlen hievy da sie vor All und nach 486 eingereiht worden, — 5ddce8t
'mea !or vint.
BI, M^] 590 ÜD8 mea c*on dist debrix en paate. — Nun folgen viertüeitere Verse:
Aprea orent begines fauaea Et faua begina a froides sauaea Por ce que paa
n'aiment luor Deatempreea de tenebrors. — 591 a ricropeaie {das c ist mct
whriiben). — 592 le taneaie. — 593 al ciuorre. — 594 a le cretoire. —
595 S. poBes en, — 506 Tana mea que je u'en sai. — 600 Deuinailles en. —
603 Ont eil d'iDfer tex est — 604 Et lora que la cora fu fenie. — 605 tout
298 Wolfram Zingerle
erramment. — 606 M'enquist et demaoda commeot. — 607 «Testoie venus a
sa cort. — 609 Trestoat m'enquist et jou. — 611 Com a. — 612 ne mentoie. —
613 rois et por. — 616 met. — 618 Les foles vies et les plais — 619 Doot
li rois Doit justice fair. — 620 ff, Troauai et tout le mal afaire Escrit el
Hure et puis le lui fit tant que en (?) lisaot l'(?) eslui (öm Warte, hinter denen
das Fragezeichen steht, sind unleserlichy da das Pergament abgerieben ist),
Bl. 84c] Xout droit eq droit par mi le cime Tox les max visces et le crime Dont
OD 86 deuroit mix oster ^ins n'i laiscai a aconter. — Das üebrige bei Scheler
fehlt und es folgt 639 Pecie ne. — 640 Que l'on puisce dire. — 641 5t« 644:
Gar de cascun le pior tecce Le plus vil peccie dont on pecoe Troauai de-
dens le liure escrit Gomment que cascuns s'en aquit — ßAb bis Qb2 fehlen. —
653 #. Quant li rois d'infer oi m*ot Si longement comme lui plot Et bei li fa
non mie mains. — 656 fist a doubles mains. — 657 .L.X. s. de diabloia. —
658 DoDt j'acatai bisces ablois. — Hierauf folgt : Tantost ne demoora c'on
pou Cil d'iofer por aler en frou S'arment a mienuit obscnre Ne jamais je eoit
tel murmnre Com jou oi ne quit que j'oie Mais au partir me fiscent joie Si
graut com ce fn a mervelle Congie prist Raous qui s'esvelle Et eis contes
faut si a point Qu'apres cou n'en diroie point. — Alles üebrige bei Seiheier
fehlt
Innsbruck.
1
Der portugiesische Infinitiv bei Camöes*
Biehard 0t tu.
E im UngnA, nm quäl, qiiAiido Inmgliui,
Com poncs corrop^ao cr^ quo d latfoa.
Leu. I 83«
§. 1. Wetm bisher auf dem Gebiete des syDiactischen Studiumß
des Portugiesiacheo wenig geBchehen ist, 8o ist das auch im Besooderen
der Fall iu Bezug auf die Werke der grossen und merkwürdigen Luiz
de Camoea, Die wenigen — zwar wohl zutreffenden — Regeln bei
Diez und die Regeln und etwas zahlreicheren Beispiele bei v. Rein-
bardstoettner waren bislang dem Eomaoiaten, der nicht eigens hierüber
zu Quellenstudien hätte schreiten mögen, die einzigen Mittel , die Syn-
■ tax des Insitanischen Dichters kennen zu lernen.
Eine unverdiente Vernachlässigung der porlugiesisohen Syntax, ja
der ganzen Sprache überhaupt, macht sich deutlich fühlbar* So hat
2. B* Jolly in seiner Geschichte des Infinitivs den flectirten In-
finitiv im Portugiesischen mit seiner räthselhaften Etymologie und emi-
nenten syntactischen Bedeutung ganz und gar mit Stillschweigen über-
gangen! Bei Spezialarbeiten über die Syntax romanischer Schriftsteller
der Renaissancezeit findet man nie eine der zahlreichen und treflFlichen
Analogieen erwähnt, die z. B, die Schriften des Camöes und auch die
seiner Zeitgenossen in reicher Menge enthalten*
Allerdings kann die portugiesische Sprache — wie die Literatur —
in manchen Beziehungen, ganz besondere in Hinsicht auf ihre Syntax,
für eine weniger originelle Sprache gelten, da man in ihr Vieles findet,
waa man anderswo, z. B. im Italienischen, schon kennen gelernt hat.
Gewiss ist die portugiesische Literatur eine recht unselbständige stets
gewesen — doch welche romanische Literatur wäre von tiefgreifenden
Einflüssen verschont geblieben? Es ist mit den fremden literarischen
Einflüssen in Portugal auch gewiss viel auf die Sprache der Dichter
eingewirkt worden ^ doch darf man nicht deshalb meinen, dass die
Sprache dabei ohne alle Selbstbestimmung in ihrer Entwickelung ge-
P blieben wäre.
Bei der syntactischen Erforschung eines Renaissance-Schriftstellers
muss man immer zweierlei fragen: was ist bei ihm alt-überlieferter
^m KomAolvcb« Forscbangcn VI. Q^
Eiehard Otto
Uiberüefenirig naturgemass und allmählioh
SpffEchgebrauch ? welche EigeDthümlichkeiten da-
r Anlor dem Zeitgebrauch ^ sich möglichst an die
aozusehUessen P
I die Syntax der Infiaitive und Participien,
starke Veränderungen erlitt, grade am besten
mt^ den bezeichneten ünterBchied klar darzustellen^).
n sad neueren Linguisten gerühmte Aehnlichkeit der
SfRiche mit der lateinischen macht diese Aufgabe be*
L Die durchaus ursprüngliche Verwendungsart der In-
lu der der anderen romanischen Sprachen, die
istmctionen , die Verblendung des fleotirten Infini-
Alles Puncte, die zu genauerer Erforschung verlocken.
XU dichten begann ^ hatten die Wogen der direct aus
aenden Renaissancestromung auf die Entwickelung der
Kunst und der Sprache bereits mehrfach zu wirken be-
Der hochangesehene DichterphiloBoph 8k de Mi ran da
M} hflite den antiken Dichtungsarten das Bürgerrecht in der
Tersekaffit und der Sprache seinen Stempel aufgedrückt. An-
arreira (1528—1569) hatte im allerengsten AuBchluss an die
ül ao die Italiener seine mannigfachen Dichtungen verfasst^ in
^ bigaistert für Hebung und künstleriecbe Belebung seiner por*
Ikttefsprache eintrat.
IMa Aufgabe, die Syntax eines SchriftsteUers wie Camoes zu er-
ial 9i%t dann als gelöst zu betrachten^ wenn es gelungen ist,
derselbe an Eigenthümlichkeiten den klassischen resp.
OMcboü Vorbildern verdankt und was andererseits überlieferter
ich ist. Wir haben von solchen Untersuchungen leider
^mlmt tiidaatci. Der Grund liegt vor Allem im Fehleu von Vorarbeiten^
t)|» di^ Uc^tite Portugiesisch zum Gegenstände haben und die wir durch
!^ voa Beispielen aus den Cancioneiros oder den Urkunden
' au gehöriger Müsse nicht ersetzen konnten. Somit kann
^, im günstigsten Falle nur für einen Schritt zur Erreichung
.k^ 2i4>lö# angesehen werden. Es hat auch aus diesem Grunde
.^. >iuehuQg oft etwas breit werden müssen^ wo anderenfalls
....ug möglich gewesen wäre.
0 Km ¥rUd hier auf oioen Abschnitt biogedenleti der in gleicher Weise, wie
^ t*tidou Hlätteru der Infinitiv behandelt ist, die sämmtlichen Parti-
;ti^«iiMtaude hat. Derselbe Ist hier aber nicht beigeftigt.
K^luha(ibt09itiier, Gr. p. 30.
Der portugteslBche Infiniti? bei CaiQuea
I. Der reine InAiiitiT.
2. Wir folgen in diesem Abschnitte im Allgemeinen der Grimm-
Diez'schen Gruppirung des StofiFea, obwohl wir wiseeD, daas von Jolly
a. a. O. p, 60 aus sprach wiesen schaftlichen Griinden, die sich anf die
dem Paiiini entstammende Bopp'Bche loliDitivIehre stützen und deren
Berechtigung wir anerkennen müssen ^ leise Ausstellungen an dieser
Anordnung gemacht worden sind. Doch die Pietät gegen den Alt-
meister einerseits, der Vorgang anderer Spezialforscher auf diesem Ge-
biete andererseits*); bewogen uns, nicht zu sehr im Sinne einer der
Romanistik doch noch immer etwas fern stehenden Wissenschaft re-
formiren zu wollen*
A, Der Infinitiv als Substantivum/^).
P Bekanntlich sind die neulateinischeo Idiome in der substantivischen
Verwendung des Infinitivs weit über das im Lateinischen Erlaubte
hinausgegangen und haben namentlich die Sprachen der hesperiachen
Halbinsel durchaus sich auf den Standpunct gestellt, den im Alterthum
das Qriechische inne hatte. Das Griechische to q>tXetp war im klassi-
schen Latein unn ach ahmbar ^ am nächsten kam ihm noch das bei Ci-
cero Att. 13;29 stehende vivere ipsum oder bei Flau tus Cure. 1,
1,28 tuum confesto amare*) — doch sind wirklich klassische Bei-
spiele hierfür äusserst selten, (Virg, Aen. 1^ 37 u. Her. Sat. 1,9, 27b.
Draeger a. a. 0.).
Wenn nun im heutigen Portugiesisch gradezu jeder Infinitiv —
auch der flectirte — als Substantiv mit Artikel und Pronomen gebraucht
werden kann^ nicht selten sogar in den Plural tritt ^ so ist dies auch
schon bei Camoes erlaubt, ja sogar ganz frühe Texte (z. B. dorCan-
cioneiro von Resende) bieten dafür recht oft Beispiele; aber mit
einer Einschränkung stellen wir diese Regel auf: in denLusiaden
macht nämlich Camoes mit einer überraschenden Selten-
heit von dieser Substan tivirung des Infinitivs Gebrauch.
i Für das heutige Portugiesisch vgl. folgende Beispiele:
' Herculanoin Revista Univ. Lisbon., Tom. VlI p. 5 (abgedruckt
bei Gony. Dias^ Cantos, ed. V (Brockhaus) 1. 1 p. IX— XIV) schreibt
Folgendes:
Da tristeza de sen vegetar Inerte — ao entrar do templo — o agitafem-se, o
morderem-se, o devorarem-se acerca dos graves intereses — o ser o ßrazil o
mercado principal
1) Vgl z.B. 6. Schiller, Der Infinitiv bei Chrestien. Oppdn 1883.
2) Vgl, Diez, Gr. m 218, v, Reinhardstoettner, Qr, p, 362.
3) Vgl Draeger, Histor. Syntax I 331—32,
20*
308
Eichard Otto
Ferner Gong. Dias a. a. 0. p. 25;
Dao foj do tempo
Fatal 0 perpassar Ab faces lindaa. ib. p. 72: Qae triate foi meo eoDharl
Betrachten wir nun bei C am des zunäehBt den einfachen 011 b*
stantiTiacbee Infinitiv.
Wie das Französische, das der SubstantiriruDg des Infinitivs im
Ganzen abhold ist, den Gebrauch einer bestimmton Anzahl substanti-
virter Infimtive aanctioiiirt hat^ so hat auch das Portugiesische ganz
entsprechend Infinitive, die als Substantiva in die Lexica übergegangen
sind. Auf diese beschränkt sich nun das Vorkommen substantivischer
Infinitive in den Lusiaden fast ausschliessEch.
Lus. I 14, E outros em quem poder nao tave a oiorte,
seu parecer —
E vao a sen p ras er faser agaada,
Sab er hamano ^
N'um falao parecer mal entendido.
Quem viu» um olbar aegiiro, um gesto brande.
Cum sab er 86 d'experiencias feito. VergK zu saber V31,
V 42, 66.
do esperar — V 80» o pezar terä firmeza —
Harpyas, quo o manjar Ihe coataminem
39, Ob olboa contra sea querer abertos.
Man wird bei diesen Fällen an daa französische le savoir^ 1$
paraUre, VHre^ le manger etc. unwillkürlich erinnert, Allerdinga
haben diese französischen Verbalsubstantiva ihre verbale Bectionsfahig-
keit gänzlich verloren, was im Portugiesischen im Allgemeinen nicht
der Fall ist; ea muss aber gleich ^ wie oben schon angedeutet^ ans-
geführt werden^ dass in den Lusiaden der substantivische Infiniü^
überhaupt sehr selten^ mit verbaler Eection aber nie vorkommt.
Pluralformen in den Lusiaden sind:
VI 33, mens pezarea — VI 96, raanjares novoa —
Vni 52, diver soa parocerea e cootrarios Ali ae dao —
I
37,
I
93,
E
31,
m
139,
m 143,
rv
94,
V
70,
V
89,
VI
39,
§. 3, Um in Bezug auf die Lusiaden das Bild gleich zu ver-
vollständigen, sollen hier, obwohl es etwas aus der Disposition fallt, die
Falte des dort vorkommenden substantivischen Infinitivs mit dem GNh
nitiv betrachtet werden.
Subjectiver Genitiv;
111 122, 0 murmurar do povo —
VI 72, No romper da vela —
ObjectiTer Genitiv kommt nicht von
Der portagiesische Infioitiv bei Camoes
303
. 4. Gehen wir von den Lneiaden^ die doch immerhin nahezu
ein Drittel sämmtlicber Schriften Camoes' ausmachen^ zu den übrigen
Dichtungen ober, so wird das Bild ein viel buntereß.
11 B. 61 ') Por virtude do muito imaginär
Son. 10 ( {^ao tenho agora mais que derejan
Canc 10 r ^ imaginär aqui ae convertta
feiBer imaginär: ß^doiidilien }' Filodemo I ö}'
fßon, llf» ***^P«°*^- ^®'^*' Son. 122]* Caog. 2 T
n 6. 11t Ao Q0&80 Portugal, que agora vemoa
Son. 21 f rpg^ differente de seu ser primeiro
Ob Tossoa derao hoara e liberdade,
ferner ser: Son. 27» 57, 76 (o ser triate)» 104, 124 (o aer atormen-
tado), 244,
n B 257 I ni Bd. 961
Son. 25,
Son. 25,
Ecbge llf^ Kedond. } f*' ®^' '^*^ ^ tr ansparen te)>
ib. p, 98 (o aer formoaa), ^^^ ^^ ^^^\ (o ser deixada), ib. p, 191
III B 292 i
(o aer contente), gj *' '^/J {^*li*6^1^ ^^^*^*^ ^®'' *1'^ ^ *''^'*^^)*
III B 22'5i
Epistel 2"! ^^ »er vencido — 0 aer agora tao malqolBto delle)»
™od! f% f° ^^^ man h 08 0).
Um encolhido naar —
Vereia que do viver me deaapoaaa
Aqnelle riao com que a vi da daia.
Vgl zu viver: Son. 170, 261, 270, 284. —
fBoo. 59| Alexandro aerä,? Ninguem ee egane:
Mala que 0 adquirir, o auatentar estima.
Son. 70y 0 modulo cantar, de que ceasavao,
J deagl. cantar ^^^^^^^^. Filtid. 11 3 r
Boa« 21i E um naoquerer mala que bem querer
. desgl. qnerer Sop. 105. 122, 149, 154, 209. ^i^^'J,^l\^ ib. p, 73, £,?^g^lOj^
f III B. ItO* ;u ^ ... ITI B. 399* III B. 425* ID B. 431*
Redond. h ^- ^"^^^ Filod. l öf Filod. II 5?' Filod. 11 6r
I Son, 85, Oh, vao, caduco e debil esperar
deael esoerar ^ B. 209* II B, 235* H B. 310»
oeagi. esperar g^j^^^ ^J, ^^j^^^ ^J, ^^^^ 4 ^,
i) Auf dieae Weiae citiren wir den 2. und 3* Bd. der Hamburger Camuea-
Äaagabe. Die obere Zeile giebt ZabI dea Bandes und der Seile an, wHbrend die
untere die Diobtungagattuug, ev. ancb Nummer dea Gediehtea beselchnet; bei den
dramatischen Werken giebt sie Titel, Act und Scena an.
SM
Kichard Otto
Sollt IIS, Um desejar honesto —
deagl desej&r Sod. 130.
Son. 146, Quo moBtra ser eDgaDO ou fiDg-imeoto,
Dizer que em tal descanso luais ae acerta.
Sod« 156t Pc»r maia que no toroar haja tardanya.
SoiL 180, Um tiem aveaturar, que aempre dura
Sod. 201, De um longo padecer choro aa memoriaa,
Son. 229» Oh ditoso morrer! aorte ditoaa —
H««^l mn^rAi. " B. 2861 HI B, 1761
desgl, morrer Erlöge 14f' Elegie 5. }'
Son* 269, 0 manao caminhar — eiconder — recolher. —
Son. 274, Cü'nm brando suapirar d'alma sahido
deagl auapirar: ^^^^^^ ^ j, ib. p. 209, ^a«^.
5 r OcUve 3 V
II B, 1641 Nao pöde mais ao peisamento,
Ecloge 2r Qn^ eate phantaaiar -
TT R Ift^^l
Edoee 3 r ^^ P*^^ ^ ^^^^ esquecero o comer,
Ecloire 4 r ^^ ^^ humano parecer nao se defende,
Vil' ^--: l^\ (fugi.). g^,^^} (morar), g,,^?) (eo.^
^*»'««^)' Moge6h°"^ß*^'4fog?5l^ tranaformando),
U B, 304* /.,,„* X n B. 314» .,,,,.,> U B 318* . „, „^*,.„v
Can«. 2 I («<^^v")» Canft. 5 } (recear), ^^^^ ^ J (o ser preao),
Canc iT} ^*^ aotivinhar e ter por certo) (o desdizer^me), it
« QQR fr. e.n^.^ lIB.374t /^K,.;,\ ^ B- 379* . ^^. ffl B. 2a*
p. 336 (o fallar), ^^^ ^ J (abnr). ^^^^ ^ J (ver), g^^j^i }
(gerar}t Ib. p. 44 (orar), ib* p, 49 (fallar)« ib. p. 51 (roabar), fb.
p,5S (Bade ser sempre o dar Nas ancas do prometter), ib. p. 81
(o ?oar)t ib. p, 100(0 prometter), ib. p. 133 (aventurar),g| :^ ^ i
t^an^ar^ ^'^ B. 187i ,, ^,. Ul B, 199L^„«,,,.^ HI B. 232( .x.^..t
ib.p.233(mentir),j;^ß^^^^^^^^ (obrar), ^^^'f Jj (remetter),
III B 3951 .,^^^«,v III B. 4041 ,^^^.^x h««^, HI B. 4471
Es sindj wie man siebt, die Ij^rischeD Dichtungen, die die gr
Masse der Beiepiele hergeben. Die dramatiachon Gedichte lieferten —
um es noch einmal kurz zusammen zu fassen — aubstantivirt remeii€r
Imal, imaginär 1 mal, querer Imal, ecr^eir 2mal^ cantar Imal, ser ImaL
Der Grund dafür liegt zweifellos am Gegenstände jener Lyrik selber^
die iu starker Anlehnung an Petrarca gedichteten Sonette zeigen dies
am klarsten. Wenn wir oben auf das häufige Vorkommen aubstanti-
Tirtor Infinitive in dem Cancioneiro von Resende hinweisen
Der portQgiesJBclie lufiBJtiv bei Gatii5e9
aoB
konnten, so müsBen wir doch nachträglich dazu bemerken, dass dessen
lyrischer Inhalt stark in Betracht gezogen werden muss, — Dennoch
ist durch solche Erwägungen das fast gänzliche Fehlen des substanti-
vischen Infinitiv in den Lusiaden und beeondera das Fehlen dos
rection »fähigen subsL Infinitivs daselbst noch nicht erklärt. Wenn
wir die Betrachtung des rectionsfahigen subst. InÜDitivs vollendet haben
werden^ wollen wir auf diesen Punkt zurückkommen.
■ Der einzige Fall eines flectirten substantivischen Infinitivs bei
Camoes ist:
ni B. 193( Qne nao ine dao iDeae males tanta pena,
Elegie 8 y Qaanto o serem por ti me da de gloria,
B Im §, 66 ist auf diesen Fall von einem anderen Gesichtspuncte
aus noch einmal Bezug genommen.
B §« 5. Die Fälle des subjectiven Genitiv s beim Infinitiv sind,
da in ihnen am acht substantivischen Character des betreffenden In-
finitivs nichts geändert ist» so wenig von Interesse, dasa wir sie kurz
abtbun können.
n B. 9
Son. 16
II B. 241* U B. 374>
L 0 lindo 8 er de vossos olboa bellos —
Ferner; Son. 232, 269, g^,^^}, ib. p. 176, Elagiel^}, Oda^^'l^
m B^ 46J i^, „ or II B. 409»
Redoud }' ^^' P" **^' FiloaJUr
Weit wichtiger sind schon die Fälle des objectivon Genitiva
beim subst. Infinitiv, da hier das mit de angefügte Subetantivum als
Object der durch den substant, Infinitiv bezeichneten Thätigkeit ge-
fühlt vdrd,
Soü, 35, Um mover de olboa brando e piedoao.
8oo. 73, Que ao passar do Letheio voa percais
Son. 156, No volver de eaaea olhor —
Son. 252, Ao prezar des desprezor dae jÄ fiiii
Ecloffe 2 r ^^^ ^^ ^^ volver d^ollios todo o gado
IT B 2191
P I e fi }' ^^ *^ revolver d'olbos piedoso.
n B. 2371 EsacOi qüe o aegiiir de seus am eres
Ecloge 7 J' Q trouxe a ver tao cedo o eitremo dia.
Od 5 I» ^"® ^^ ^^ vi rar d^elles reaplendece
ni B. 159* j^gjjj ^^ p ÄS aar do Lethe Ihe pasaasse
306
Richard Otto
Wir weDdea hob nunfnehr den Fallen za, in denen der eubatanti-
virte Infinitiv auf die klarste Weise die verbale Natur bekundet, zum
B übst anti vir ten Infinitiv mit Object.
Das Gaetilianische, Catalanische und Portugiesische
gehen hierin allen romanischen Sprachen voran; im Neufranzosischen
hat bekanntlich der aubst. Infinitiv gar keine verbale Rection, in der
älteren Sprache — noch bei Montaigne (vgl. Dioz III 218) — war sie
gestattet Im Portugiesischen ist da» griechische xo q>il&7y ti^
natiqa wortlich nachzubilden. —
Es sei hier nun noch einmal die Thatsache berührt ^ das» in den
LuBiaden sich kein einziger Fall von substant. Infinitiv mit Object
(oder auch nur mit objectivem Genitiv) gezeigt hat. Wenn es gilt, hier-
für neben dem oben angeführten Grunde noch einen bestimmteren zu
finden, so ist man genothigt^ anzunehmen, dass der Dichter für sein
mit so grosser Liebe und Sorgfalt geschriebenes Hauptwerk diese Aus*
drucksweise für unzulässig und für unklassisch hielt. Eine gleiche Er-
wägung mag die Franzosen in ihrem klassischen Zeitalter zur Ver-
meidung der substantivischen Infinitivs mit Object genöthigt haben.
Doch gebrauchen — wie wir oben zeigten — noch heute die besten
Stylisten und Dichter in Portugal diese ÄuadruckB weise uneingeschränkt,
ohne dasa die Sprache dadurch auch nur im Geringsten an Werth verlöre.
SoD. &8, No V0S80 arrepender miaha vinganya.
8on. 80, Firm© jura que o vel-o bonan^oso
Do seu lar o nao tire socegado.
SoB. 89| meu buacar Ventura —
Soa. 94, Um espalhar suspiros vaos ao vento
Son. 97» Oh quao caro me custa o entender-te
Son. 1Ü5, Peixar nao posso o amar-voa algum' liora.
Son. 106, Quanto \m aoia maior ao coatemplar-voa.
Son. 116t o imaginar^vos
SoD. 145, E o ganhar-se a mioba alma, ou o perder-se
Son. 191, 0 reoder-ae terao por bom partido -
IT Tl A R*?!
E lo^e 2 V ^^^^ qii'em pago da der tome o aoffr^-la
E loffe 5 I' Qae deixe o amar-te neata e esa'outra vida.
LSge'^e !• ^'""•* " '"-*« -
II B. 227* — por mais qae duro
Ecloge 23r Fo5fie o deixar o ninho em qne aaset —
^loM 5 {• ^^^ ^ ®®^^ ^ dizer-mo mui penoao,
EcloielSr ^ espÄDtar-me de ver-te estar queixando
Der portagiesische lofiBtti? bei Caiofies
307
r • me —
Suic 4 r ^^^ ^^ derradeiro deapedi
IT R ^121i
Caoc 5 r ^^^ ^ querel-a louvar 6 jil scusado)
ib. p. 313^ 0 fatlar e esqaecer-aie do qae dtgo
R ma\, 0 deadizer-me de corrido
Can^. 11 r
n B. 33S1 Q^^ y^j descontenUr-me —
H Can^, 11 y
^L_ „ 4^ft UI B- 152» nf B. 156» in ß. 165* DI B, 183» IH B. 193>
^^K P- "^^ Sextine 2 T Hextine 4 T Elegie 3 T Elegie 6 r Elegie 8 T
UIB. 195* m B. 199* in B. 226:71 Ul B. 227* HIB. 237* lU B,444*
Elegie 9 )• Eiegie 10 f' Epistel 4 P Epistel 4 r Octave 3f ' Filad.U[2f'
B< Der reine (verbale) Infinitiv,
§. 7. Obwohl der Bubstaotivische Infinitiv eine der jüngeren Phasen
der Entwiekelting des Infinitivs in der Sprachgeschichte daretellfe^), haben
wir hier mit aeiner Betrachtung begonnen; in diesem Abschnitte wenden
wir nun dem Vorkommen des Infinitivs ala Subject unsere Aufmerksam-
keit zu, einer VerwenduDgaart des reinen Infinitive, die sich der obigen
ganz eng anacbliesat. Darauf werden wir zur Verbindung des reinen
Infinitivs mit Verben ^ worin seine achte Natur sich klarer offenbart,
übergehen, so dass damit der Lauf der Entwickelung rückwärts ver-
folgt Bein wird*
1. Der lußnilir ist Subject^
a) reines Subject.
In der lateinischen Sprache war eine derartige Verwendung des
Infinitivs durchaus gewöhnlich. Vgl. Hör, Od, 3, 2, 12: Dulce et
decorum est pro patria mori.
Los. III 4, Mas louvar os meus proprios, arreeeto
Que louvor tao sospeito mal me esteja^
In diesem Falle und auch in den folgenden hätte der Infinitiv aehr wohl
den Artikel bekommen können. Es ist deshalb zwischen den hier be-
handelten Fällen und einzelnen des vorigen §. keine besonders scharfe
Gränze.
Las. m 137| Fazer tios maos cruezas^ fero e iroso«
Eram os seas mais certos refrlgerios*
1) Jelly, a. a. 0. p. 191.
308 Richard Otto
IV 40»*), De que serve oontar grandes historias?
Son. 52, De amor vos nasce amar Bern ser amado.
Son. 132, Atrever-se ö valor, e nao loucura.
Ecloge lir ^^^ ^°^^> ^^^^ ^^ ^®^ °^ ^^"^^ alcansa
Po der gozar-8e desta liberdade
Que mais deseja ter?
p I * j w, Mas que poder-vos ver paja me seja
TT O 340^
n.»^' rr ?i Cautal-o bastaria a contentar - me.
Ecloge 14r
n B. S18(
Can^. 7 r
^ond^^l» ^**' ™® ^*® ™*^ iofinlto
Nao poder j4 mais dizer.
ib. p.38, Servirdes-Yos d*ocoupar-me
Tanto contra meu Plaueta,
Nao foi senao azas dar - me —
ib. p.lll, Que mör bem me poasa vir,
Que servir-Yoii, nao o sei —
ib. p. 113, Acabar de me perder
Fora ja muito melhor;
Seztine li' ^°^ ^^^^ ^^ monta ser morto que vivo?
Seztine 3V ^^^ ^^^ ^ gloria tua e ver meu damno.
Elerie 7 I' ^^^^ ^^ rosmarinho qn* 6'squecer?
TTT O 901 t
EDistel 2r ^^ °'^ ^^^ de homens oomettel-as
E nas de Deos eatä o successo dellas.
TTT D QiQ \
Amph.ra4}' Po«^<l°ö * P*'» P"«»'
Ver um caro Tao estranho. —
b) als abbängiges Snbjeot,
§. 8. a) bei ser mit Adjeotiven (vgl. Diez, III 223).
Lus. I 10, E julgareis quäl ö mais ezcellente,
Se ser do mundo rei, se de tal gente.
IV 32, Que menos 6 querer matar o irmao
IV 40^ Nao foi pouco aprazivel a Velloso
Tratrar-se esta materia vigiando
1) Die den Citaten aus den Lusiaden bisweilen angefügten Buchstaben (a,
b, c etc.) bezeichnen diejenigen Verse, die im 1. Ms. jedesmal dem citirten sieh
anschlössen, in die Ausgaben aber nicht herttbergenommen wurden, v. Reinhard-
stoettner hat, ohne ihnen Nummern beizufügen, sie in kleinem Dmek in
Varianten gesetzt
Der portof^esisohe Infinitiv bei CamSes 309
NB. Dieser Fall, sowie die unter VII 86, ^iJ^' ^^gj aufgeführten,
zeigen die Eigenthümliohkeit, dass dem Infinitiv ein Nominativ bei-
gefBgt ist. Ueber diese Gonstruction vgl. §. 59—66.
Los. IV 79, Aventarar-me a ferro, a fogo, a neve
E tao pouoo por vos —
V 53, Como fosse impossibil alcan^al-a.
**®'*^*' Redend, f ' Elegie 8 (•
yn 86, qae ö direito
6aardar-8e a lei do rei severamente.
IX 83, Melhor ö exprimental-o que julgal-o.
desgl. 8on. 236. 8on. 261. So». 281, SJdL^I'säi Ä. |-
X 18, Que atölli vao Ihe fdra commettel-as
Son. 59, qae pouco fdra
Dizer qae sois o todo, ellas a parte.
Son. 64, Mais ö vencer na patria —
TT Ti oni \
Eoloffe 4r ^^^ ^^'^ muito haver tambem a gloria.
TT "D OQA\
Ecloielör ^'^^*^^ tempo me föra deleitoso
Por extreme, Sylvano, gdsto dar-te.
TTT "D OA\
Redond r ^°® ®'* ^^™ certificar- me
No qae mostrava a mentira.
ib. p. 132, Melhor deve ser
Neste aventurar
Yer e nao gaardar
Que gaardar e ver.
^^•^^M,Foi-lhe necessario fagir com ella.
raod n^sl'^^ que ö muito mal feito
Amar hörnern deste geito.
§. 9. ß) bei 8er mit Substantiven (Diez III 225).
Los. I 10, Que nao ö premio vil ser conhecido
I 40, ö fraqoeza
Desistir-se da coasa come^ada.
I 68, Qoe ö fraqoeza entre ovelhas ser leao.
n 112, Nao menos 6 trabalho illostre e daro
Quanto foi commetter infemo e cöo
desgl. y 16.
m 68, caja osan^a
Era andar sempre terras conqoistando.
310 Ricb&rd Otto
Las. IV 67, cojo intento
Foi sempre accresoentar a terra chara.
desgl. X 73 ^
V 18, Nao menos foi a bodos excessivo
Milagre e consa certa de alto espanto,
Ver as navems do mar —
desgl. Vn 80.
VI 41, „Nao ö% disse Velloso, coasa jasta,
Tratar branduras em tanta aspereza.
IX 1, Qae todo seu proposito e vontade
Era deter ali os descobridores.
^^«^- Amph. I sj-
X 58, qae a yictoria verdadeira
£ sab er ier jostiga naa e inteira —
Hn«.i ni B. 571
^«»«^- Redond. ]'
SoD. 5, So por ver qae coasa era viver ledo.
desgl. SoD. 76, Son. 85, EclJgi^Jj-
Son. 148, Grao paga de om engano 6 desejar-te.
Son. 202, Pols nao foi tanto mal ser atrevido.
SoD. 276, Remedio ö nao cantar, senao a morte.
mar vingan^a em tado), ß^Q,^^} (* oonfasao — ), ib. p. 42 (Seu
nataral ö ragir), ib. p. 59 (foi minha estrella — ), ib. p. 84
(6 baixeza-),ib.p.l31(6 vento -), Sigte?^^ (* infam ia-)-
Eine Praeposition ist zu dem Substantivam getreten :
Los. VII 30, Nao 6 sem caasa, nao, occalta e escara;
Vir do longinquo Tejo e ignoto Minho,
Por mares nanca d'ontro lenho arados
A reinos tao remotos e apartados.
(Das Semikolon ist nach unserer Ansicht in ein Komma zu ver-
bessern.)
In einem Falle fehlt die Gopula, da der Hauptsatz ein Aoamf ist:
Ca?9.?^j» ^^ ^"^^ «®"^^* partido,
Trooar o ser do monte sem sentido,
Por 0 qa'em am jaizo hamano estaval
Olbae qae doce enganol
Tirar commam proveito de mea dano.
NB. Der flectirte reine Infinitiv nach ser mit Substantiven findet
sich Lus. V 75, VH 38; Redend. Bd. III 131. Das Nähere darfiber s.
§. 63-66.
t>er pottugtefl lache InBuftiY bei Cainoea
311
Zusatz. Hieran reiht sich das VorkommeQ des reinen Infinitivs
nach einem Genitiv mit ser, einer Verbindung, die im Portu-
^esiscfaen genan dieselbe Stelle einnimmt, wie im Lateinischen eaae
mit dem Genitiv^).
Ein Satz wie: est adolescentis^ majores natu Tereri (Cic.
Off. 1, 34) hat bei unserem Dichter die folgenden Än&Iogieen.
hm. in 99| Forque nao 6 das forgaa Lusitaoas
Temer poder tuator, por loais pequeno,
01127} 8e de bumano ö matar uma donzella.
IV 66, Gastar palivras
E desses gastadorea.
VIH 85, Lhe dtz, porque do certo e fido amigo
E nao tenjer dtj seti nenhum perigo.
Redond "r PofQu' 6 d'tmi alma perdida
Apparecer aempre a geute.
Pjj(j(j'ui2{,Qiie de vosao natural
Nao era aerdes pastora.
An Stelle eines Snbstantivnms kann auch ein ganzer Satz durch
ser mit dem reinen Infinitiv verbunden werden:
III ß 39i
^^^' Rßdniid r "^ clemencia, quo assereoa
tCJora^ao tao siugular,
L S'eu nisflo puiesse a penna^
Seria enserrar o mar
Em cova muito pequena.
m B, 621
in B 6*^1
RedoDd.^r ^^ üingueiQ ouso ßar;
Que seria aventurar
A perder - me ou a perdel - a,
§. 10. y) bei Impersonalien (Diez III 224),
Wir müssen hier den Begriff des unpersönlichen Verbs so weit als
möglich fassen. Nicht allein solche Formen wie bastu, convinha etc,
die auch Diez anführt, soodern auch viele Formen von sonst durch-
gangig persönlich gebrauchten Verben gehören hierher.
Nicht selten kommt coticeder in unpersönlicher Construction mit
reinem Infinitiv vor.
Las« I 25, Ja Ihe foi, bem o visteSi concedido«
Cum poder tao singolo e tao pequeDo
Tomar ao Uouro forte e gaarnecido
Tods a terra que rega o Tejo ameno.
312 Richard Otto
X 142, Atö qoi, Portngaezes, concedido
Yo8 ö 8 ab erde 8 08 futaros feitos.
Ho.1,1 ni B. 2241
La8. I 31, Altamente Ihe döe p erder a gloria.
deegl. IV 39.
Lu8. I 62, E yendo claro quanto Ihe releva
Nao 8e deter na terra iniqua tanto —
I 95, 0 capitao, qae ja Ihe entao convinha
Tornar a eeu caminho aeostamado —
do.gl. Vm 95, g^f^j
m 71, Oh, famoso Pomneio, nao te pene
De teas feitos illtstres a roina ;
Nem ver que a jasta Nemesis ordene,
Ter tea sogro de ti victoria dina.
desgl. IV 79.
V 57, Que te cnstava ter me n'este engano —
Seleuco Prol r ^^® *® custava ser uma bolsa com
desgl.
um par de reales —
in B. 3061
Amph. I 3f*
X 155, S6 me fallece ser a vos acceito.
Son. 82, Pois bem olaro se mostra e bem se entende
Amar-Yos quanto devo e quanto posso.
Son. 94, E se em vos nao se entende haver vingan^a
Son. 119, Qae te pe^a por reparo
Ser neste valle Eneas d'esta Dido?
Son. 122, Poaco me importaji moito soffrer.
Son. 129, Nao vos espante haver ao sol chegado.
Son. 175, Nao basta oonsentir men pensamento.
desgl. Son. 284, ^^^ ^^ J, p.,^^ jj ^j.
TT D AAOi
Eoloffe 3 r ^^'^ ^^^ ^^ presta agora dar descolpa?
CaJ«.?°i' m'entri.teci»
Vel-a a am appetito sabmettida.
desirl ™ ^- ^^\
^^^^' Elegie 7 f-
Ode'4^^^1' Pois tento te contenta
Ver o noctorno mo^o, em ferro envolto.
basta, importa, pena haben den Accusatiy mit dem Infinitiv nai
sich. Vgl. §. 69.
Sdond.^1» ^®™ ^°® *^® valha gemer —
Der portugiesiBclie Infinitiv bei Camoea
Seleuco" Prol T ^ *^**l"' °^® ficon ser filba de meu tio,
(Vgl lat. restat)
TTl R ÄD^i
Filod O 5r ^^ ^^^ ®^^ ^^'^^^ ^ *^^*® ponha
Moairardes - me a trtaga. —
Die Lehre toq den UDpersoDÜchen Verben im PortugieaiBehen iBt
in hohem Grade genauer Behandlung bedürftig. Gewisse Verben , die
wie fr. falloir fast nur unperBÖnlich gebraucht werden, machen im
Portugiesiflchen noch lange nicht die Zahl der unpersönlichen Verba
aus. Custa^ espaniUj failece u. ä. finden sich selbstverständlich meistens
in personlicher Verwendungj doch ist wie in der lateinischen GrammaHk
das beste Characteriaticum für ihre unpersönliche Verwendung der Um-
stand, dass das zu ihnen gehörige Subject durch einen Infinitiv, der
sich auch wohl zu einen Nominativ oder Accusativ mit dem Infinitiv
erweitern kann, ausgedrückt ist
Wie die meisten übrigen romanischen Sprachen pflegt auch das
Portugiesische parecer in unpersönlicher und io persönlicher Construc-
tion mit dem reinen Infinitiv zu verbinden. (Diez UI 225.)
Unpersönlich :
ni B. 442 * t> • u .
Fitod II J 2r " ^ ^^^ parece honesto
Saberdea matar co'o gesto,
ScDao Inda com palabras.
Persönlich ;
Las, V 40, Que parecen aahir do mar profunde.
VI 71, Que a mundo parecea ser destraido.
desgl X 46, X 73s Edoge 1 J' Ecloge 14 f^ UeHond, (^ '^' P' ^^>
in B. 190* III B, 247* HI B. 428* III ß, 441 (
Elegie 8 p Octave 3 T Filod. II 6 T Filod. Itl 3(' "^
r Keine Ausnahme hiervon macht die Stelle
Leb, VI 76, Agora a ver parece, que deaciam
As iDÜmas eatraDbaa do profando.
Ver iflt nicht der von parece abhängige Infinitiv , vielmehr vertritt
a ver einen Conditionalsatz (vgl §. 38),
§. 11. t. Der lüfiaitif ist PraediGaUDameii
a) in Beziehung zum Subjeot.
Tritt der Infinitiv in praedicativea VerhältMB zu einem Satztheü^
80 steht er jedeamal ohne Praepoaition,
314 Hiebard Otto
Hit Hülfe von ser kann der Infinitiv mit einem Sabjecie yerbanden
werden, welches letzteres ein Sabgtantiy, ein snbstantiyes Pro-
nomen oder ein neuer Infinitiv sein kann.
a) Das Subject ist ein Substantiyom.
Liis.Yn27, Qua alegria nao pode ser tamanha,
Que achar genta vizinha am terra estranha.
Eolo^e 4 }» Nenhum bem vejo, que o meu mal espere,
Se nao fosse esperar, que morte dura
Me venha em fim a dar a sandade.
ß) Das Subject ist ein snbst. Pronomen.
Lus, m 5, Alem disso o que a todo em fim me obriga
E nao poder mentir no que dieser.
Son. 122, £ 0 qae inda me d6e mais 6 so cuidar
Elerie 9 r ^ ^^^ ^™^ sömente ösoperder-vos.
y) Das Subject ist ein Infinitiv.
Redond r Servirdes - vos d'oecupar-me
Tanto contra meu planeta
Nao foi senao azas dar-me.
ib. p. 100, Se este vosso prometter
Fosse por me ter um dia —
^xtine 3 r ^*^ ^®' * gloria taa 6 ver meu damno
b) in Beziehung zum Objeot.
§. 12. Viele Verben des Machens und Lassens sowie der sinn-
lichen Thätigkeiten haben neben dem Object den reinen Infinitiv bei
sich; der diejenige Handlung bezeichnet, die das Object vollf&hrt Logiaoh
steht dieser Infinitiv als Praedicat zu dem Objecto da. Gbrammatiseh wird
allerdings vielfach der Accusativ als Object zu dem mit dem Infinitiv
zusammengefassten verbum fini tum angesehen, was Lücking, Franz.
Gramm. 1883^; p. 304 Anm. 3 lehrreich auseinandersetzt. Dennoch ist
es nicht nur ffir eine Analyse syntaktischer Verhältnisse erspriesslicher,
wie es auch Lücking selbst thut, das logische Prinzip zur Grundlage
lu machen, sondern besonders für unser Material, wie sich im Laufe
der Darstellung zeigen wird, gebotener.
a) Die Verben des Machens und Lassens (resp. Verhinderns).
consentir, deixar^ fazety mandar, ordenar, procurar,
render, estorvar, impedir, obrigar, soster.
Der portugiesische Infinitiv bei Gamoes 315
canaentir.
Lob. m 89, tambem do forte
Leonez nao consente estar qaieta
A terra nsada aos casos de Mavorte.
IX 27, qae mal consente
Mondar-se o novo trigo floreoeote.
Redo'nd r ^® ®^"^ "® oonsentio
Fallar-lhe, o mais me consente.
Epistel 2 }' ^°°^^ consentio Borna ennobrecer-se
Com triamphos algaem.
Qa'entender- se nao consente.
Daneben giebt es nun aber auch Fälle, in denen das Object dem
Infinitiv gebort, letzterer dabei passiven Sinn hat.
Son. 170, apressada o negro manto
Lan^ar sobre os teas olhos consentiste.
m B. 96 I /v . j
Bedond y °^™^ ®**® ^^^
Nem pör-lhe os olhos consente.
TT 1% 'Ifii'^)
Ecloffe 2 r ^^^ ^ ^^^ ™^^ ^^^ onvir se me consente
deiacar.
Los. III 120, Naqaelle engano da alma, ledo e cego,
Qae a fortnna nao deixa durar moito.
y 86, Avante mais passar o nao deixaram.
desgl. V 66, VI 11, 21, 68 u. passim.
In einem Falle tritt bei deixar das Object in den Dativ (vgl. v.
Bdnhardstoettner^ p. 301):
Lob. ni 69, Agora Ihe nao deixa ter defesa
Da maldi^ao da mai, qae estava presa.
fazer.
Los. n 9, Qae a faz imaginär no peito alheio.
desgl. II 62, DI 68, 75, 97, IV 6, V 45, 57, 67, VH 11 a. ö.
Anch hier findet sich das Object zuweilen in den Dativ gesetzt^
namentlich dann^ wenn der Infinitiv selber noch ein Object regiert.
Los. Ul 23, A maitos fez perder a vida e a terra,
desgl. m 112, Vn 33, X 53 a. tf.
tnandar-
Los. I 67, manda os diligentes
Ministros amostrar as armadaraq
I Forschitngeii VI. Ol
;Ut) Richard Otto
III 3, Nao me man das contar estranha historia
Mas macdas-me louvar dos meoa a gloria
Allerdings kann im letzteren Beispiel me als Dativ gelten.
y III 90, iDsiste o Malabar em tö - lo preso
Se Dao maDda che gar ä terra a armada.
VIII 92, Diz-Ihe que mande vir toda a fazenda,
u. ö
Das Objeet tritt in den Dativ:
II 75, Lhe maoda rogar maito qae sahiBsem.
IV 40, A muitos man dam ver o Eatygio lago.
VI 86, Em quanto manda ds Dymphas amorosas
Grinaldas nas cabe^aa pQr de rosas.
a. ö.
Doch sind diese Constnictionen von mandar im Ganzen die weniger
häufigen. Meistens ist (s. o. deixar) das Substantiv logisches Objeet
zum InfinitiV; der dann passiven Sinn erhalten hat.
Las. 149, As mesas manda p6r —
I 81, Manda-lhe dar piloto —
I 94, Pazes commetter manda.
I 95, As velas manda dar ao largo vento
V 29, Mando mostrar -lhe pe^as — etc.
Das Subject zum Infinitiv ist in allen derartigen Fällen unbezeiohnet.
Nur einmal — - Lus. X 115 — hat der Infinitiv auch passive Form:
0 corpo morto manda ser trazido.
ordenar.
Nur auf Grund einer Stelle kann ordenar in diesem Abschnitt
gebracht werden.
Las. n 81, Nos ordenassem ver-nos destrnidos.
An einer Stelle — ij ^ * ^^^| — ist das logische Subject des ab-
hängigen Infinitivs unbezeichnet, es wird mithin der letztere (s. o. deixar^
mandar) ebenfalls Objeet:
£ eu, inda que sei certo ser vencido,
Apostar a cantar com eile ordeno.
Doch auch dieser Fall steht bei Gamoes vereinzelt da; die Regel
ist, dass der objective Infinitiv mit ordenar durch de oder a verbunden
wird. Vgl. §§. 17, 25, 31.
2(>rocurar.
Son. 140, Se resistir a sea amor procara.
II R 297i
Elegie 7 r V®*^' rompendo o ar fagir procara.
III B 2f>7i
Seleuco f' ^® ®^'*^ °*® ®® procara.
i
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 317
In den fibrigen Fällen ist der Infinitiv passives Object:
Los. X 72^ De longe dar-lhe a morte procuravam.
ferner: Son. 103, Son. 119, Son. 268, gjieuco^^^}-
Es sei noch hingewiesen auf q x ^ | (sahir procura) wo
procurar nur den objectiven Infinitiv nach sich hat. An 2 Stellen hat
dagegen das Verb in solchem Falle de nach sich. Vgl. §. 25.
render.
Soo. 101, So me rendea ser fabula da gente.
estorvar.
Lob. Vn 2, Vös, a quem nao somente algam perigo
Estorva conqaistar o povo immando
Wir fassen a quem als Accusativ. Vgl. v. Reinhardstoettner; Gramm.
p. 289, Diez IH 97.
i/mpedir.
Son. 61, Porqae o temor morrer me nao impida.
Son. 66, Mas o qae mais me impede inda loovar-te —
oiMrigar.
Los. VII 37, a quem obriga
A lei nao mistarar a casta antiga.
Auch hier muss a quem als Accusativ genommen werden.
soster.
LI18.VI40« nao sostinha
Deizar de ser captivo qae o cuidado.
§. 13. ß) Verben der Sinnesthätigkeit.
ver, ouvir, sentir, (achar), imaginär.
ver.
Los. I 11, Oavil qae nao vereis com vaas fazanhas,
Phantasticas, fingidas, mentirosas,
Loavar os vossos —
I 18, E vereis ir cortande o salso argento
Os vossos Argonautas —
desgl. n 29, 40, 49 etc. --
In den Sätzen:
Vn 85, Nem, Camenas, tambem caideis qae canle
Quem com habito honesto e grave veio,
Por contentar ao rei no officio novo,
A despir e ronbar o pobre povo«
imd
21*
UH Riehard Otto
Bfidomt r
Emfim eabe^ do eanto —
hangt ier InfinitiT mit a keineswegs direct tob ter ab, TertritI lidineiir
«nfflL Temporalsatz. Vgl. Wemekke^ Zur Syntax des portogiesisdieB
VöAs, Wamar 1885, p. 17.
astrir»
Los. H 102, Qae ji ouTis diser —
X 32, Qae ea oa^o retambsr a grao tonncti,
IL o.
Loa. n 27, Se seotem por TentBra Tir pessoa
ym 58r Qae ja sentia em tndo da naliaa
Geote impedir-se qoaato dfiwjif .
Ganz wie ein Verb der Empfindnng ist aehar Terwendet:
y 27, Acbamos ter de todo ji passado
Do Semicapro peixe a graade oieta.
itnaginar.
Za imaginär mit objeetiTom Infinitir Tg^ §. 17.
i. Icr IslutiT kstinrt das Tcrh,
aj als passiyes Objeet,
§. 14. a) bei den modalen Halfsverben.
querer, poder, saberj soer, dever.
querer.
Lus. II 14, Dentro do salso rio entrar qneria.
femer n 26, 40, m 18, 62, 88, 119, 122, 130 o. paMim.
poder.
Lus. I 69, At^ qae mostrar possa o qae imagina.
ferner I 101, II 3, 30, 61, m 35 a. passnn.
saber.
Lus. 1 45, Nao sabe mais qae olhar a caosa della.
(•rner I 71, UI 64, 118, 127, 128, V 75, VH 82 n. ö.
9oer.
:$o% 7« No tempo qae de amor viver sobia —
:$o% '>64 E A ootros 8oe dal-o a deaaventara —
^^^||, A frauta qae sobia
Mover as altas arvores tangendo.
Der poTlugiefliscfae IttlioittY bei Camoefl
319
Urr^i.. II ß' 192i II B, 293» n B. 309* II B. 3191 II B. 3361
lenier g^j^^^ ^ j, Ecloge 15 p Can§ 3 }' Gang. 7 T Gang. 11 f
n B. 346* „ j.
Cant. 14f "• ^■
Das einzige Verb dieser Art, das zu Bemerkungen Antass giebt,
ist dever*
H Eb herrscht im Portugiesischen der Gebrauch, dever bisweilen mit
de zu construiren. Es beweist dies, daas deim' bei Weitem nicht immer
dag farblose Hülfaverb geworden ist^ wie souat die AbkommliDge von
Adebere in den romauischen Sprachen. Wir werden sehen, dass in
dieser Hinsicht Verben wie ousar und desejar mit ihm auf gleicher
Stufe stehen^ die^ den modalen Hülfsverhen begrifföverwaDdt^ meistens
den reinen LnfinitiT regieren, dabei aber auch in einigen Fällen mit d4
vorkommen*
Itlever mit reinem Infinitiv,
Log, I 66, — 0 qiie na alma andar devia —
VI 33f Qae quem com mais razao valer devia«
Vin 32, Portiiguez Scipiao chamar se deve —
Vm 66, Se nao creaaea a quem nao crer de via«.
X 155, De quem virtude deve ser prezada.
desgl. SOB. 18, Soo. 132, Soo. 149, 8o«. 286, J,,Jg/f [, Sdm^^\^ ^^'
f iK « oQi I» ß 346 I in B. 4?9( Itl B. 440 ( III B, 468 *
[ iD.p. iai. ^^pjj jij 2}i piiod. II er Fiiod. m aj* Fiiod. V ir
<ler^r mit cf« und dem Infinitiv.
Las« I 24, Deveis de ter sabido claramente —
I 80, Tu deves de ir tambem co'os teus armado.
rV 99, 0 desprezo da vida, que devia
De aer seoipre eatimada —
Vü 12, Ja devem de fazer aa duras provas.
Vin 54, 0hl qaanto deve o rei, que bem govema,
De olhar ^
'*^°*'' Eelogell^ Redond. ^ '^^ ^' ^^^ P" ^^' Elegie 2 V Elegb 4 ('
m B, 302» ra B. 42&4 III B. 456 I
Amph. l ip Pilod. n 5(' Filod. IV 2f'
Das Proportiontverhältniss beider Verwendungearteii ist 23 : 14. —
KB. Auch haver kommt einmal mit reinem lofinitiv vor in der
Bedeutung müssen^ während es sonst immer in diesem Falle den In-
finitiv mit de nach sich hat^).
1) Ein derartiger Wegfall des de iat Iw Portugieaischen nicht unerhört; v. Reio-
hardstoetttier erwähnt Gramm, p. 368 zwei derartige Fälle. Vgl übrigens §, 18.
{ha, houverü mit r. I. aud dar mit r* L),
3Ö0 Richard Otto
R d d i' ^ nmas Senhoras, qae haviao ser terceiras para com nma dama.
Zu haver de u. haver a vgl. §. 25 u. 36.
§.15. ß) bei den Verben des Lassens, Zulassens, Verhinderns.
conceder, def ender, determinar, so/frer, tolher, vedar.
(Vgl. auch §. 12.)
conceder.
Las. X 155, Se me isto o cöo concede e o vosso peito
Digna impreza tomar de ser cantada.
II B iQ8i
* Ecloffe 4r J^**^*™®"*'® viver compridos anos
Os fadoB te concedao.
defender.
SoD. 68, Tudo me defendei, senao b6 ver-vos
E dentro na minha alma contemplar- vos.
IT T% A'vyi
Ecloee 2r ^^^ empregado amor Ihe defend-ia
Ter de tamenha fö vergonha ou pejo.
determinar.
Los. I 69, Tratal-08 brandamente determina.
n 32, N'algom porto segoro da verdade
Condazir-no8 ja agora determina.
III123, Tirar Ines ao mnndo determina.
VI 87, Abrandar determina por amores
Dos yentos a nojosa companhia.
desgl. Vm 58, X 116, Son 122, Son. 238, Sjond!)' ''^' P' ^^^' me^e T[
Die gleiche Anzahl von Malen (11) findet sich determinar mit de
und dem Infinitiv construirt. Vgl. §. 24.
soffrer.
Los. IV 48, Nao soffre o peito forte, usado d guerra,
Nao ter imigo ja a qnem fa^a dano.
X 11. Soffrerä snas cidades e Ingares
Com ferro, incendlos, ira e cmeldade
Ver destrnir do Samorim potente.
Son. 61, Se podia en soffrer tirar -me a vida
Ootave^sl* ^^' ™*** ^°® ^^^ ^ ^*®'® soffre mal
Mover-se por aqaellas Estrangeiras.
talher.
Los. VIII 50, Se raizes criar Ihe nao tolheis.
vedar.
Son. 178, Vezes mil me vedoa dizer sens danos.
Der portugieusehe Infinitiv bei Camöes 321
§. 16. y) bei den Verben der Willensäusserung.
desejar, intentar, presumir, pretender.
desqfar.
Los. I 63, E mais Ihe diz tambem, que ver deseja
Os livros de sua lei.
II 2, Que nao deseja mais que agasaihar- te,
Ver-te e do necessario reformar- te.
n 7, Os Christaos, qae so tanto ver desejam.
n 88, Que ver tanto desejo ha tantos dias.
desgl. II 106, VI 4, 51, IX 51, X HO, Son. 90, Son. 159, ^^* ^^9},
n B. 253( .u „ oPv^ n B- 274i II B. 297i II B. 3571 lU B. 25i
Eclogelir '"• P' ^^' Eclogel2r Belöge 15f' Can^. 17r Redond.p
ib. p. 113, p. 131, p. 145. - 21 Fälle.
Daneben findet sich an 12 Stellen desejar mit de verbunden.
Los. I 16, Deseja de comprar-vos para genro.
in 5, Segando que desejas de sab er.
SoD. 10, Que mais deseja o corpo de alcan^ar.
Son. 183, Deseja de tentar se Ihe acharia —
desirl ° ^' 2*2( ib n 215 „ 017 D B. 253i III B. 551 UI B. 389J
^®^*- Belöge er ^' P- ^^^» P- 217, Erlöge u}» Redend, f» Filod, I 1 }•
m B. 397( m B. 407)
Filod. I 5 r Filod. II If •
intentar*
Son. 150, Intento com mndar-me estar-me quedo;
Usar de liberdade e ser captivo —
Son. 189, Honrou a Homere o engenho, com que intenta
Orecia do qaarto ceo passal-o avante.
Son. 148, Se presnmo com obras merecer-te —
Son. 257, Livrar-me a parte racional presnme.
Elerie 8 I' Pols quem com outro merito render-te
Presnme —
Imal de:
Son. 106, Qnem, Senhora, presume de louvar-vos.
L11S.VII72, delies p retende
Informar - te —
VII 75, Mas oomer 0 Gentio nao pretende —
VIII 56, Mas o Gama, que nao pretende mais
Que levar a reu rei um sinal certo.
322 Richard Otto
IX 18, e pretendia
Dar -1 he nos mares tristes alegria
IIB.189( ji,^
desgl. IX 25, Son. 11, Son. 74, Son. 82, Son. 264 (2 mal), Erlöge 4}
D 200 D 201 "B-223i ju „ 090 ^ B 304i III B. 1951 III B. 1991
P'^^'P-'^"^'Ecloge7r '^•P-'^^y» Can^. 2 T Elegie 9 (' Elegie lOf-
Zu pretender mit de vgl. §. 24.
§. 17. S) bei den Verben des Denkens, Empfindens und Sagens,
sowie bei verbalen Ausdrücken, die halten für — , nehmen für —
bedeuten.
conhecer, crer, cuidar, nao duvidar, esperar , imagi-
när, temer; assegurar, confessar, jurar, ordenar, negar,
pedir.
conhecer.
Los. n 48, Lhe pagarä tribatos, conheoendo
Nao poder resistir ao Loso horrendo.
Eterie 6 r ^ *"**® ^^® conhece ir-se affogando.
Vgl auch §. 56 (Acc. c. Inf.).
crer. •
Las. V 56, Que crendo ter nos bra^s quem amava
cuidar.
Los. I 90, Qae bem cnidoa compial-a mais barata.
Son. 27, porqne caidastes
Derribar o meu alto pensameoto.
Son. 36, Bem salvar-me cnidel, mas foi em vao.
H«-»i n B- 202( II B. 289J IH B. 82(
^®»«*- Eologe 4 r Eclogel5r Redend. (•
Auch mit de vgl. §. 24; mit em vgl. §. 50.
nao duvidar.
Las. X 65, Que destrair o mundo nao davida.
X 110, e nao davida
Poder tiral-o a terra.
Son. 37, Quem derramar seu sangue nao davida,
Por segair a bandeira esclareoida.
Das positive duvidar hat dei
Son. 111, qae davida
De consegair 0 fim desta jomada.
e^erar.
Los. I 17, Em v6s esperam ver-se renovada
Saa memoria e obras valerosas.
Der portngiensobe Infinitiy bei Cam5e8 323
V 44, Aqui espero tomar, se nao me engano,
De quem me desoobria, Bomma vinganga.
IX 29, Qae espera ter co'a mal regida gente.
desgl. Son. 124. Sod. 191, Edogellf» '^* P'^^^» Eclogelö}' Can^. 4 f'
m B. 102) m B. 243) m B. 268) III B. 461 )
Redond. f' Octave 3 (' Seleuco (' Filod. IV 4f*
An 4 Stellen findet sich esperar mit de und dem Infinitiv.
Los. I 104, porqae espera
De poder ver o povo baptizado.
y 75, porqae entr*ella8 esperAmos
De achar novas algamaa —
„ m B. 101) in B. 267)
^ Redond. f' Seleuco f-
ni B. 157) j
Elegiel }' imaginando
Ver-se de aena Penates apartado.
Für Imaffinar ist auch die folgende Stelle wichtig, in der imagi-
när in ziemlicher Trennung von dem reinen Infinitiv steht.
Lob. IV 80, Imaginai tamanhas aventoras,
Qaaes Euiystheo a Aleides inventava,
0 leao Cleoneo, Harpyas duras,
0 porco de Erymantbo, a Hydra brava;
Descer em fim äs sombras vaas e escaras,
Onde 08 oampos de Dite a Estyge lava;
Porqae a maior perigo, a m6r affironta,
Por vös, oh Rei, o esprito e came 6 pronta.
temer findet sich 3 mal mit reinem Infinitiv, 1 mal mit de.
Los. IV 99, Temen tanto perdel-a quem a da —
TT D 9Qfi|
Ecloffe 5r ^^'^^^ teme perder a qaem namora.
Sdond^^l' Se nao föra salteado
Das lembran^as de temer
Ser por oatrem desamado —
de dagegen:
TT D 283)
Eoloffel4r ^^™ temas ta d'os meas alegres serem,
Vendo tristes taes olhos por me verem.
€i88egurar.
Son. 118, E com am dardo ardente assegorava
Traspassar esse peito delicado.
confessar.
Redond r ^^'^^^^ ™*'' ^'^^ ningaem
Confesso, Senhora^ ser;
324 Richard Otto
SoD. 159, Juraodo nao querer oatra veotura —
Dies ist die einzige Stelle för^urarmit reinem Infinitiv. An 2 Stellen
(Lus. VIII 11 u. X 68, vgl. §. 31) kommt es mit a vor, Imal (Sdon^^l'
vgl. §. 25) mit de.
ordenar (vgl. §. 12).
Nur einmal hat ordenar einen reinen Infinitiv als Object bei sioh:
Ecioffel4r ^ ®"* ^^^^ ^^^ ®®^ ^^^^ *®' vencido,
Apostar a cantar com eile ordeno.
ordenar mit de: IV 58, VIH 91 vgl. §. 25; mit a: ^|eJJ^^^}'
vgl. §. 31.
negei/t*.
Las. IV 15, Ha de sahir quem uegue ter defeza —
TTT \K AM\\
Elerie 7 r ^*^ ^^* quanto me negas merecer-te
0 bem que me mostravas.
pedl/r.
Lus.X72i>, Jk vai a Portugal despeda^ado
0 vestido a pedir ser resgatado.
Hieran schliessen wir die Betrachtung der zusammengesetzten ver-
balen Ausdrücke für halten -— , nehmen fär — , die mit einer ein-
zigen Ausnahme den reinen Infinitiv als Object nach sich haben. —
Lus. III 43, Jnlga qnalquer juizo socegado
Por mais temeridade, que onsadia,
Commetter um tamaoho i^untamento.
IX 46, Ja julga por mao zelo e por crneza
Desejar mal a tanta fortaleza.
m B 1 171
Redond r ^°® ^* ^^^ melhor companhia
Ficar onde vos fioais.
ib. p. 124, £ houverao por bom partido
Dar vos a alma do sentido
Para a gloria do Ingar;
in R 477i
Filod V4i' °^^ haverä logo por mal o Senbor Dom Losidardo tomar
por genro e nora, quem acha por sobrinbos.
Redond^l' ''*' tomar por vingan9a
Amar-vos cada vez mais.
LU8.V1I10, Vedes que tem por uso e por decreto,
Der portugiesische lofinitiv bei Caiii5es 32Ö
Ajantarem o exerdto inqaieto
Ck>ntra ob povos.
Aehnlich IX 17 (ter por gosto), IX 75 (ter por presupposto),
Son. 32 (ter por arte), gclogelll ^^^^ ^^^ melhor vida),
SdL'1 (*«' p«' **^»>^)' aLS;.Tv 3! ('«' p^' '^'''^''^^
Slod.* if e) (^«' P^^ offensa).
Die oben erwähnte einzige Gonstruction eines derartigen Ausdrucks
mit de und dem Infinitiv findet sich (in der Prosa) FUod Arg.r ^^^
teve por mal de casar a Filodemo com Dionysa suafilha.
Zum Schluss müssen noch drei die Begriffe denken und ge-
denken umschreibende Ausdrücke aufgeführt werden, die gleichfalls
den reinen Infinitiv als Object bei sich haben.
Lob. IX 19, Ja trazia de longe no Bentido
Bascar-lhe algum deleite.
Ecloirelir -^P^^^^^'-to do gado leva em conta —
III B Qf>i
Redend r ^* vontade tenho posto
Dar-vo8 a alma, se qaizerdes.
§. 18. <) bei den factitiven Verben.
alcan^ar, atrevev' se, escusar (nicht nothig haben), fingir,
forfavj ganhavy haver, merecer, mostrar, obrar, ousar, pro^
curar, tomar.
Zu costumar- se und obrigar mit reinem Infinitiv vgl. §. 34.
alcamfa/r.
II B 2791
EcIoireUr ^°^ ^^ campo alcan^öa passar a vida —
II B 366)
Ode'3 r '^°' ^"® alcan^aste com lyra toante
Orphöo, 8 er escntado
Do fero Rhadamante,
E co'os teuB olhoB ver a doce amantel
III B 1711
Eleffie 3 1' ^'^^^ *®J^ aqnelle que alcan^ou
Po der viver oa doce companhia.
EDi8t'el4r *^^ ^^ ver-te ob meos olbos aican^arao.
326 Richard Otto
tttrever.
Los. IV 64, Onde oao se atreveu passar Trajano.
X 73', Inda se atreve
Cercar o maDdo em torno por direito.
Zu atrever-se mit a vgl. §. 34.
eseusar. (Auch eimal mit de, vgl. §. 24.)
Lu8. 1 66, Que bem posso escusar trazer escrito
Em papel, o qae na alma andar devia.
fingia:
Los. 1X72, Umas fiDgindo menos estimar
A vergonha que a for^a se lan^avam —
11 B 27ßk
EcloRel3r ^^' ^^^^^0 qae era assi, nao entendia
Qoanto fiDgiste amar, qaao poaco amavaa.
Zufingir mit Acc. c. Inf. vgl. §. 56.
foTfo/r. (Sonst a, vgl. §. 35.)
TXT R Ißf^^
Eleffie 3 (' ^°^ ^^ ^ for^ado andar por varias partes.
ga/nhar.
TTT g nQ\
Redond. f» ^^ ganhou para perder;
Mas ganhou com vida igaal
Nao ter bem, nem sentir mal.
haver.
Schon bei den modalen Hülfsverben ist uns in einem Falle haoer
mit reinem objectiven Infinitiv entgegen getreten, hier kommen wir su
einigen Fällen, in denen es als selbständiges (doch nur unpersön-
liches) Verb in der Bedeutung „es giebt^ u. ä. den reinen objectiven
Infinitiv regiert.
Camj 4^^1» ^ ^'*®™ ^"^^^ P'*^®'*
Que boavesse ahi no mnndo
Apart ar-me en de vos, minha Senhora.
II B ^171
Canc. 6 r ^"® °*® *** ™^' caetigo
Que negar-lhe o castigo que merece.
III B ßßi
Redond I» ^*^ ^^ vel-os, nem ha vel - a,
De mi tao longe.
III R 917^
EDistel 1i' ^® ^^ ®™ ^^ aoabar-se, o qn'en nao crelo.
tnerecer.
Lus. VII82, Qae merecerem ter etema gloria ~
Der portagiesische Infinitiv bei Camoes 327
II B 7^1
Son 144r ^^^^® 4"®°^ mereoeo ver tanta gloria
Captivo ha de ficar —
Son. 202, Onde niereci en ficar vencido.
Ho«^i n B- 193i II B. 247i n B. 378( HI B. 104( lü B. 349 \
"***'• Belogt 4r Belöge lOr Ode 8 f' Redend, f' Amph. III 4)'
m B. 368 ) m B. 373 \ IH B. 441 \
Amph. IV 3r Amph. V If» Filod. III 2)-
mostrar.
Los. Vn 76, mas o intento
Mostrava sempre ter nos singalares
Peitos dos homens —
n 73, Qoe bem mostra estimar o sancto dia.
^..^, n B. 276i II B. 344( DI B. %{
°^''^'- Belöge 13r Gang. 13 f' Redend. (•
obrcir.
Son. 242 r ^ ^"® obra? Reduzir Lusbel a espanto.
ausar.
Ln8.iy83, qae onsoa primeira
Tentar o mar Baxino aventureira.
V 41, B navegar meoe longos mares oasas.
dPAirl ^ B- 27^J n B. 3421 ni B. 62>
"®®»'- Belege 12r Gang. 12}' Redend, f-
Zu ousar de vgl. §. 24, ousar a vgl. §. 31.
procurar (vgl. §. 12).
III B 2301
Oetave ^ |t -^ ^in valle aberto entao sahir proeura.
Zu procurar de vgl. §. 24.
tanuir.
m B. 52Ä p^^x„ ^„
Redend. |» ^^^*'° ®^
Ja tomära nao ser meu,
Se V08 nao foreis tao saa.
SelOTco r ^°® toma morrer a tröeo
De callar 0 qae padeee.
I?od'in2r ^"^ ^"^^^ toma ser pastora
Qne p erder a honestidade
A tröeo de ser Senhora.
In anderer Verbindung mit dem Infinitiv kommt toniar bei Camoes
nioht vor. In den angeführten Stellen hat das Verb durohaus auxiliaren
Character, es könnte ganz gut hier durch querer ersetzt werden.
328
Kichard Otto
Wir miisBen der Vollstaodigkeit halber noch auf eine Stelle hin-
weisen, in der dar mit reinem Infinitiv vorkommt:
LuB, V 88, Dem -1 he mmw oavegar,
Sie hat echon bei v. Reinhardetoettner, Gr* p. 368, Erwähnung ge-
fanden. Hiernach ist vor nmmjar die Praeposidon de als ausgefallen
anzunehmen, was uns (wie oben §. 14 bei harer) als richtig erscfaeint.
In einem neben sächHcben Punete müssen wir indessen dem sehr ver-
dienten Gelehrten widersprechen; es will uns seine an der citirten
Stelle gemachte Identificirung der „dem Portugiesen (und Spanier)
eigenen [?) Cooatruction*^ von qm vor dem Infinitive mit der von de mit
dem Infinitive in Verbindungen wie haver de, dar de, buscar de u. dgl.
nicht plausibel erscheinen. Eine genauere Diseusaion dieser interessan-
tßn Frage versparen wir uns für eine andere Oelegenbeit
b) Der reine Infinitiv zur BezeichnEig des Zieles bei Verben der Be-
wegung.
§. 19. Das im Lateinischen von Verben der Bewegung abhängige
Supinum auf -um wurde romanisch durch den Infinitiv mit oder ohne
ad ersetzt. Im Portugiesischen sind Fälle der letzteren Art besonders
zahlreich, Camoes gebraucht vorwiegend mit reinem Infinitiv : andar
und tn vir bevorzugt dagegen a, während che gar u, tarnar nor
in einem Falle den reinen Infinitiv bei sich haben.
Lue. I 40, Lhe v/i mostrar a terra —
1 83» Vao cahir —
I 9Sp E vao a seil prazer fazer agnada —
desgl. U 48, 69, Jll 64. €8. 78, 81, 114, IV 48, 57, 72, VI 72, VlI 72,
Vni 46, 87, IX 23, 45, 72, X 72*, 151, Son. 31, Son, 116, Ec1oge^2^}'
U B. 252( rFB. 265* (11 B. 23» ju „ «f. « 'i-r « qa ^ »ti
EdogelOf' Eclogelil Redood, }^ '^^ ^' ^^^ P ^7. p. 30, p. 33,
Uaneben an 9 Stellen der Inf. mit a. VgL §. 32.
l 80, Tu deves de ir tambem co^os tens artnado
Esperat 'O em cilada.
1 95, Para ir bascar o Icdo deaejado —
desgU I 100, U 88, IV 54, 58, 91, 101, VlI H, 65. 73. Vni 71, X ».^
ni B, 28» |. _ « m B. 1741 in B. 267i HI B. 470»
Redond. (' *°* P* ^^' Elegie 4 }' Selenco 3r Filod. V il
)8oheu Beleg für den Unterschied zwischen ir mit rein«
»it a giebt folgende Stelle.
Der portagiesiscbe iDÜnitiv bei Camoes 329
m B 4471
Fllod'inir ^^ ^^^h filbo, buscar-vos
Por esses montes, por hi,
Oa a perder- me, oa cobrar-vos.
Daas im letzteren Falle das Ziel deutlicher betont ist, liegt auf der
Hand. Die Praeposition a hat auch auf cobrar vollgültig Bezug.
[Eine Auslassung der Praeposition vor dem zweiten Infinitiv ist ganz
hSnfig. Vgl.:
Lns. m 139, Oa fo! castigo claro do peccado
De tirar LeoDor a sea marido
£ casar- se com ella.
IV 29, que o furor
De offender oa vencer 0 daro imigo.
V 30, que se atreva
Femao Velloso a ir ver da terra o trato
E partir-se com elles pelo mato.
Vn 6, Nao para defendel-o, nem gaardal-o —
a. ö.
Beispiele von Wiederholung der Praeposition sind selten. Vgl.:
Las. X 103, Qae se iDJuria de asar fundido cobre,
E de nao ter das armas sempre os callos.
V 69, Ora v6, Rei, quamanha terra andämos
Sem Sahir nanca deste povo rodo,
Sem vermoB nunca nova — ]
Die übrigen 7 Fälle, in denen ir mit a construirt ist, vgl. §.32.
vi/r wird weit seltener mit dem reinen Infinitiv, als mit dem In-
finitiv mit a (vgl. §. 32) verbunden. Proportion von 39 : 82.
Zu vir por vgl. §. 42, mit para §. 46.
Las. II 74, Da gente, qae vem ver a leda armada
III 23, Vinham a eile e a morte offerecer- se.
in 63, Vem sastentar da longe a terra e a gente.
ferner m 103, V 30, 42, VI 65, VU 9, 15, 25, 49, Vm 3, 61, 65, 68, 73,
IX 3, 36, 55, X 32, 53, 63, 73, 104, 142, 145, Son. 20, Son. 198,
II B.1781 " B- 216i II B. 251( II B. 2851 UI B. 44) ,k « .nc
Edoge 2r Belöge 6^ EclogelOf' Belöge 14r Redond.f» *^' P* ^"^»
m B. 267» III B. 414» III B. 419» HI B. 427( lU B. 4441
Seleaco (' Filod. n3r Filod. U 5r Filod. II 6^ Filod.III2f-
chega/t.
m B 406)
Filod* I9i ^^^^^ qaero che gar primeiro
Pedir licenga a meu pae.
toma/r.
Las. X 18, Qae tornard a vez sepUma, cantava,
Pelejar com 0 invicto e forte Laso«
3:-iO
Richard Otto
§. 20. Zusatz. Im ÄnschluBs hieFan tnüssen wir auf ser mit
dem reioen loiiiiitiT unaer Augenmerk richten. Wie Diez III 229 zeigt,
wird das Perfectum von ease im RomaniBchen oft m der Bedeutung
von Gehen verwendet: sp. fuö ferir, fr, il fut jusques k Rome
implorer le senat (Corneille). Es geht alsdann (nach Diez) die Be-
deutung ^gehen:^ in eine uneigentliche über, wodurch das Antreten einer
Handlung bezeichnet wird.
Diese im lateinischen Sprachgebrauche durchauB begründete Ver-
wendung von esse in der Bedeutung von ^^gehen"" ist aber in unseren
Texten schon derart abgeschwächt, dass wir foi (wie trz. aller vor
dem Infinitive) nur noch als Hülfsverb finden^ indem nur selten die
Bedeutung des Gehens zu verspüren ist.
LuB. Ill 35, que desta aorte
Foi refazer-ee o imigo magoado.
SoD* 31 1 Assi meu peDsamento por a parte,
Que vai tomar de m\, teneste e humana»
Foi, Seobora, pedir esta baixeza.
Son. 277, Oode forao parar? na sepaltura?
Aquellea Reaea olbos graciosOB?
Odr4^^^l Se foi, dcBesperada,
Precipitar da infame rocha chara.
^*'''^^^ Ode 11 p Redond. f' '^' ^ ^^' ^' ^^' P' ^^ P' ^^' Elegie 3 }'
m B. 218* j. „ P,^^ ni B. 317 * in B. 348 l üf B. 353 *
Epistel 2 r ^' ' Amph. I 3p Ampb. lU 4r Amph. IV Ip
III B. 398* ..^^^,. HI B. 4021 ,^ ^.. lü B. 412» -. „ ,,.
UI B. 427» iH n AOK I" B ^321 III B. 439* lU B, 453*
Filod. 1161^ *^' P ^^^' Filod. 11 7r Filod.mi}* Filod. IV If*
Nur ganz selten kann man die Bedeutung ,^gebeQ^ noch heraus-^
lesen. Vgl.
Lus. III 140t Os que foram roubar a bella Helena.
IV 60| que foi buscar da roxa Aurora
Ob termiDos, que eu von buBcando agora.
Die Parallelatellung von foi bmcar mit vou buscando ist beachtena-
werth.
desgl. V 68, VI 29, 56, Son. 275, Zfiwsl' KIS: A^g.}-
Besonders bemerkenswerth ist , dass die dramatischen Dichtungen
an der Lieferung von Belegstellen für diesen Sprachgebrauch unver-
hältnissmässig stark betheiligt sind.
Ueber ser mit c^^' oder a, dem deutschen sein mit zu entsprechend,
vgl §. 23. Doch findet sich an 2 Stellen foi mit a und dem Infinitive,
in ganz derselben Bedeutung verwandt, wie/oi vor blossem Infinitiftj
Der portugiesische Infinitiv bei Gamoes 331
Los. m 99, Foi o soberbo Affonso a soccorel-a.
TT H Oß9)
Eeloffe lir ^"®*'"®'^^® ferida dos ciumes
Foi-se a fazer qoeixames (desoobrindo
Mais do qu'esteve ouvindo) ao pai d'ülina.
Im ersteren Beispiele hat foi noch die ganz ausgeprägte Bedeutung
„ging« inne.
4. Der Infiniti? steht als Persenalferm.
§. 21. a) Im Ansrnf.
Filod Il^r ^^^ ^ ^^^ certeza maior, de muito engauado, esperar em sna
opiniao I
§. 22. b) In Relativsätzen (Diez UI 230 u. 31).
Wir kommen jetzt daran, zu untersuchen, wie weit Camoea von der
in allen romanischen Sprachen und im Mittellatein vorkommenden Ver-
bindung von Infinitiven mit dem Pronomen personale (an Stelle
einer klassisch lateinischen Conjunctivform) Gebrauch gemacht hat.
Es findet dies nur statt nach den Verben achavy dar, ficar^
havery ter.
a^char.
No mundo qu'emendar, nao 6 d'agora.
dar,
^i^'n^l' ^^ sabeis qae basta um Frade raim, para dar qne fallar a um
convento.
ficar»
Sdond^^^}' nao me fica mais que desejar.
haver.
Lns. X 9, ja do estio
Ha pouoo que passar atö o oatono —
m B. 35i Qjjg j^qjji j^^Q Ijj^ que comer.
. , in B. 361 III B. 2651 III B. 296i
^^^*- Redend, f' Seleuco T Seleuco }•
ter.
Los. IV 48, E assi nao tendo a quem vencer na terra
Son. 10, Por virtade do muito imaginär:
Nao tenho logo mais que desejar.
Son. 234, Tem mais estreita coata que Ihe dar.
Ronuuiiichfi Forschongen VI. 22
332
Richard Otto
Son. 284, Nao tenho que perder, j^ de perdido,
Nem teil ho qae madar, ja de mudado.
^««^1 1^ ß' -"^ö* III B- lL)t'< III B. 153* in B. 276( IH B. 303 ♦
**®^^'' Ecloge i3|^ Kedünd, f Sextioe 2 »' Seleuco V Ampb. 1 2}'
in B. 415 { m B. -18BI .. „ jQ.
Praepositionen treten fast nie vor das Relativum. VgL nur
Radond ''r ^^^ t er eis por qnem rezar.
II. Der InJlnittv mit Praepo8itioDen.
A. Der Infinitiv mit de.
NB. Als Subject findet der Infinitiv mit de bei Camoes keine
Verwendung.
§. 23. i. AI» FraedicatsEioiiieu.
In den Sätzen:
Lue. V 35» OulÄ, Velloao amigo, aquelle outeiro
E melhor de descer, qae de aubir*
Nao era d^eapaotar ae a^espautafise.
Qae nao ^ de eatraDhar, Dama excelleBte,
Äprovada antiguamente
Foi^ e aiuito de louvar
A occupa^ao do oagar,
auaserdem Son. 45, Son. 251, ^l^,,^f^\. ^iJ; f ?1 -
bat der Infinitiv mit de die Stelle dee Praedieatsnomens inne.
Die Bedeutnng dieser Verbindung ist ohne allen Zweifel dieselbe,
wie sie im Franzosischen etre a und in noch prägnanterer Weiae das
afr, estre a hat (vgl. Mätzner Gramm, p. 425), Es musa im Hinblick
auf das lat Gerundium mit ad etwaa Wunder nehmen, warum hier
nicht gleichfalls die Präepoaition er verwandt iatM. Doch giebt ea im
Lateinischen zahlreiche Fälle, in denen der Genitiv des Gerundi-
vums mit esse sich findet, gleichfallB in der Stellung eines Praedicats-
nomens und in der Bedeutung wozu gehören, wozu dienen (vgl.
Qrotefendf Gramm, p. 644). Beispiele: 8all. Cat. 6: R^gium Imperium
initio conservandae libertatis atque augendae reipablicae
fuerat* Liviua 27^ 9: Haec prodendi imperii, tradendae Hanni-
bau victoriae sunt Liv. 38,50: Nihil tarn aequandae libertatis
esse u, ä. —
Nach Allem, was die romanische Sprachentwicklung una Iehri|
musste aus dieser latein. Ausdrucksweise im Homanischen ein praedi*
VIII 58,
Son. 17,
ni B. 404i
Filod. IST
1] Nur eiamal verwendet Camoei die Präposition a. Vgl. §, 35.
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 333
cativer Infinitiv mit d e entstehen^ weshalb wir uns für berechtigt halten,
diese portugiesische Spracherscheinung auf solche Formen der lateini-
schen Syntax zu gründen.
2. All Object,
§. 24. a) bei Verben mit dem Aceusativ der Sache.
acertar, assentar, concertar, cuidar, curar, determi-
nar, presumir, presuppdr, pretender, procurar, propör^
protestar; acabar, buscar, cessar, comegar, deixar, escusaVy
ousar, trabalhar; desejar, lembrar- se; haver.
Im Vergleich zu den meisten übrigen romanischen Sprachen er-
scheint diese Anzahl von Verben klein, wofür der Grund darin zu
suchen ist, dass hier (wie im Spanischen) viele solche Verben den
reinen Infinitiv nach sich haben.
Selbst von den hier angeführten Verben haben viele häufig den
reinen Infinitiv nach sich; s. u. —
€i>certar^
Lus. IX 33, Isto aeontece äs vezes, qaando as settas
Acertam de levar bervas secretas.
assentar.
^loffe lir ^® ^^®*® ^^® assentara de casar-me.
concertar.
Son. 52, Ji tenho co'a Fortuna concertado
De 8 off r er os tormentos qae me dais.
cuidar*
Lob. n 5J, Qae cnidar de fazer aos vossos guerra.
IV 40 '^ Bern cuida de cortal-o em dous peda^os.
Son. 50. Nao cuides de render- me;
Ho.*,! Qn« r^o Qn« ioo " B' ^Oli II B. 364) m B. 2S\ UI B. 257 \
desgl. Son. 52, Son. 122, ^^^^ ^ J, ^^^^^ ^ 1» Redond. J' SeleucoProl.r
III ß. 363 i III B. 412i III B. 443 ( III B. 447 \
Amph. rV 3r Filod. II 2r Filod. IH 2^ Filod. III 4(-
Zu cuidar mit reinem Infinitiv vgl. §. 17. cuidar em vgl. §. 50.
curar.
£nJh.^IV l(' ^® neahuma qualidade
Cure de fazer demora«
determinar.
Lns. I 80, £ tambem sei, qne tem determlnado
De vir por agaa k t«rra maito cedo.
22*
334 Richard Otto
I 84, Quando o Gama co'os seus determinava
De vir por agaa a terra aperoebido.
III 37, Determina de dar a doce vida.
desgl. IV 40e, 93, 97, V 53, VI 33, IX 21. J^.^i^i^j. Kv^J).
Zu determinar mit reinem Infinitiv vgl. §. 15.
presumir (vgl. §. 16).
Son. 106, Quem, Senhora, presnme de louvar-vos.
presuppör.
Lu8. Vn 33, Fazem • Ihe a lei tomar com fervor tanto,
Que presuppoz de nella morrer santo.
pretender.
Lu8. m 3d, Se pretendes, Rei alto, de vingar-te —
VIII 70, pretenderam
De saber —
III B *iQ7J
Filod 1 5r ^^® ^^® ®^™ gloria fingida
Pretendeis de m'enganar.
Sonst hat pretender stets reinen Infinitiv nach sich, vgl. §. 16.
procurar.
Lob. I 54, proonramos,
Como proprios da terra de habital-a.
ni 67, S6 de seguil-o o exercito procura.
Zu procurar mit reinem Inf. vgl. §. 18.
prop6r.
Lu8.Vin70, propozeram
De venoer os trabalhos e perigos.
protestar.
II B. 259i , . , ^
Belöge llj' daqui Proteste
De nao receber outro por marido.
acabar.
Lu8. III 95, £ acabou de opprimir a na^ao forte.
Son. 272, Acabai de fartar vossa vontade.
Eoloire lll' '^<^^ha de me ouvir o fim das culpas.
bttscar.
Lue. IX 78, Que subtil modo bnsca de escapar-te.
Die moderne Sprache zeigt auch buscar mit blossem Infinitiv:
Os vaos Phantasmas repellir buscava (Gon^. Dias I 62).
Der portugiesische Infioitiv bei Camoes 335
cessar*
SoD. 234, De alcan^ar oatro bem cesse a poriia;
Ode 3 I' Cessou deal^ar Sisypho o grave canto.
come^ar.
Camoes verwendet comegar 20inal mit Oj wogegen er es nur 5mal
mit de und dem Infinitiv verbindet. Die neuere Sprache scheint co-
mefar de — vorzuziehen^ vgl.
G0D9. Dias I 60, Onde a peleja de reinar come9a, ders. I 114, Come^ao
de mnrmarar.
NB. Die Fälle von comegar a bei Camoes vgl. §. 31.
Las. y 61, comeyando
JA de cortar as ondas do Levante,
yni 76, Come^a de julgar per enganados
IX«68, Come^am de enxergar snbitamente.
desirl ^ ^' 25i m B. 475(
Redend, f' Filod. V 4f-
deiocar.
deixar de bedeutet stets „aufhören mit — ^, eine Verwechslung
mit deixar ^lassen^, das den reinen Infinitiv nach sich hat, ist un-
möglich.
Los. IV 67, Nao deixasse de ser am s6 momento
Conquistado no tempo —
VI 40^ Nao deixa de ser forte qaem o sente.
desgl. VI 40«, Vn 10, X 73 «r, Son. 133, Son. 145, Son. 148, Son. 170,
S- 202, gc?oge1! - -
eseusar (Imal mit reinem Infinitiv, vgl. §. 18).
III B 4il2 )
Filod n 3r ^^ Quo°> padera eseusar
De comer, nem de ver gente!
otisar.
8ele?eo^^t'^°»^^"<>^«^^^^'-
ilLph. v\|' Q"® ^^^ ^^^^ ^^ fazer-
TfT B ^Q7l
Klod I 5(» ^°® ^ ^®^®® °^ imaginär
Nao ouso de m'estender.
ousar mit reinem Infinitiv (5 mal), s. §. 18, mit a und dem Inf.
(Imal) 8. §. 31.
336 Richard Otto
trdbalhar.
Las. IX 22, Infloirä secretas affei^oes,
Para com mais vontade trabalharem
De content ar a qaem se affei^oarem.
Redond r '^^^^^1^^® ^^ os esconderdes.
deaejar.
Dies Verb ist in §. 16 bereits erschöpfend behandelt.
lembrar^se.
Ecloire 6 P ^ "^™ ^^'^ ^^^^^ ^^ ^^^'^ '^^ primeiro
Se lembra de tornar •—
TTT TK 'Ifti
Redond I' Lembrae vos de castigar
Os ruins filhos de Edom.
haver kommt sehr häufig mit de verbunden vor in der Bedeutung
„ w e r d e n" ( zur Umschreibung des Futurums) oder „müssen^, v. Rein-
hardstoettner sagt p. 367: ;,Die Umschreibung des Futurs mit haver de
nahm in der allerältesten Sprache auch a an, so in den Trovas : m'ei a
partir.^ Es bietet indessen auch noch Camoes für haver a ein Bei-
spiel. Vgl.
TTT B ^ftl
Redond r 0 qu' hia a dizer em prosa.
Sonst stets de. Vgl.
Lue. I 34, Que ha de ser celebrada a clara dea.
I 74, Hei de soff r er qae o Fado favore^a
Outrem —
I 75, Mas ha-se de so f fr er, que o Fado dösse
A tao poacos tamanho esforgo e arte —
desgl. IT 25, 44, 48, 68, UI 5, IV 15, V 42, 86, VI 41, VH 7, Vm 89,
IX 38, X 45, 74, 96, 107, 138, 143 u. ö.
In der Bedeutung sich an diesen Infinitiv mit de anschliessend ist
der Infinitiv mit de nach apparelhar und dar. Vgl.
III B. 372 i V. ^u.,
Amph. V l}' V*« ^'^^'»
Que apparelhem de comer.
III B ^7i
Redond (» S® ^^ comer me nao dao.
TTT T> Qfxö \
Amph IV3r ^** ^®® dara de comer.
§. 25. ß) bei Verben mit dem Dativ der Person und dem
Accusativ der Sache. (Vgl. Diez III 232.) Namentlich Verben
des Sagens und Befehlens.
attribuir, certificar, jurar, ordenar, promeiier, re-
prender.
Der portugiesitche Infioitiv bei CamOes 337
Auch die Zahl dieser Verba mit de erscheint im Vergleich zum
Italienischen und Franzosischen sehr klein wegen der starken An-
wendung des reinen Infinitivs.
attrilniir.
Ecloge^l' ^"' m'attribua
A soberba de ser um*agaia nova.
certificar*
Lns. n 14, £ sendo o Portuguez certificado
De nao haver receio de perigo.
Zu certificar mit Acc. c. Inf. vgl. §. 55.
Jurar.
De arrancar d'abna os amores.
Vgl. §. 17.
ardenar (vgl. ebend.).
Los. IV 58, e logo o r d e n a
De ir ajudar o pai ambicioso
Vni 91, — qaando ordena
De se tornar ao rei.
pr&inetter.
Loa. 17 85, Ellas promettem, vendo os mares largos,
De ser no Olympo estrellas, corao a de Argos.
m B 99)
Redend r Prometteo - me hontem de vir —
Redond^}' Mas pois folgais de mentir,
Promettendo de me ver,
En V08 deixo o prometter.
reprender.
Las. VI 42, „CoDtarei% disse, „sem qae me reprendam.
De coDtar cousa fabulosa ou nova.
§. 26. 3. Der hfiDltiT mit de vertritt eioen Gansalsatz.
Besonders ist dies der Fall nach Verben der Gemüthsbewegung.
arrepender-se^ arrepiar'Se, cansar, chorarfderreter-se,
descon/iar, desesperar, doer-se, enfadar-se, espantar,fol'
gavy maravilhar-se, pezar-sBy prezar-se, causar, consolar,
descansar, gabar,
sowie nach einigen Hauptsätzen.
388 Richard Otto
arrepender - ae.
Ele e 8 P Nem que de dar-me a morte te arrependas
arrepiar - se.
Las. y 40, Arrepiam - se as carnes e o cabello
A mi e a todos, so de ouvil-o e vel-o.
cansar.
Las. IX77| Todas de correr cansam, nympha para.
SoD. 14, Cansado ja de andar por a espessara
SoD. 67, Pois meas olhos nao cansao de chorar.
desirl " ß- ^^H "^ ^- ^^
"®®»*- Ecloge 2r Redend. (•
chorar^
Son. 157, Porqae de ver-te rir de novo choro.
IT B 299 i
Edoeelör ^^'' ^® vel-o tambem o monte ebora.
III ß 9^1
Redond r ^® ®® verem desamados
Pöde ser que chorarao.
derreter-se*
Son. 65, Que em lagrimas de vel - os se derretem.
descanftar.
Son. 108, Yendo como vos deixo, me causeis,
Que de tornar ja vou descoDfiando.
desesperar.
TT -D 4Q21
Ecioice 2(' I^ß^esperar d'haver ja cura nella.
II B 2Q4.i
Ecloiel5r ^*^® ®°^*^ d'entendel-o desespero.
doer^se.
Son. 123, De causa r tanta dor vos nao doestes?
en/dutar-se.
Eclo'ge^l}' ^ P**"®^® ^"® Jupiter potente
Se enfada ja d'o mundo durar tanto.
eapanta/r^se.
Los. VI 15, „Oh NeptuDo!'' Ihe disse, „nao te espantes
De Baccho nos teus reinos receberes,** —
IT R 91Ri
Ecloffe 6 r *^*® ®® ^^ ver-me ci no mar t'espantas.
Elegie^Q^}' De nao morrer por ella s6 m'espanto
Einmal mit reinem Infinitiv:
Son. 188, Espanta crescer tanto o crocodilo.
Der portogieaiscbe Infinitiv bei Camoes 339
folgar.
L1U.VII72, £ folgards de veres a policia
Portngueza na paz e na milicia.
TT n 'Ifir^l
Eclofce 3i' ^"® folgavas de 1er dos freixos verdes —
dfiflffi ° ß- 280i II B. 369) m B.80) :h „ ^nn n ifvft
^^^'- Belöge 14}' Ode 4 \ Bedond. \ '*^- P' ^^» P* ^^•
maravUhar - «e.
Loa. VI 14, Das nymphas, qae se estao maravilbando
De ver —
pezar^se.
Los. n 87, De nao sahir em terra toda a gente,
Por observar a usada preeminencia,
Ainda qae me peze estranbamente,
Em muito tenha a muita obediencia:
n B. 18H ^„ A :.
Ecloge 3r ^ ^^ pezava de ser enganada.
m B. 961 1^ ^ X ^
Redend, r ^^ ^^'^ peze, nao, de os terdes.
inB.214> „ ......
Eoistel li' ^"'^^^ ^^ ^^ sentiria maior pena,
Qne pezar-lbe de a vida ser peqaena.
prexar^se.
TT -O 199)
Ecloee 4r ^™' alma, que d'amar-te 86 se preza.
Bedond r ^^^^^^'^^ de dar respostas.
Enistel ir ^^*® ®® ^® desprezar te prezas muito —
causar.
Eoloire öl' ^®'^* "™ ®®^^^ temor ä morUl gente,
Causado de ver o Orbe escnrecido;
consolar.
Son. 161, De no tenerlas tu me consolaras —
descansar.
£j .* g >, De competir co'o merlo nao descansa —
gahar.
Canc 2 r ^ porque a meu desejo me gabei
De conseguir am bem de tanto pre^o; —
Femer steht in Vertretung eines Causalsatzes der Infinitiv mit de
abhängig von Hauptsätzen an folgenden Stellen:
340 Riobard Otto
Lu8.X145, No mais, Masa, do mais, que a lyra tenho
Destemperada e a voz enronqnecida;
£ DBo do canto, mas de ver qae venbo
Cantar a gente surda e endurecida.
SoD. 36, Nao levais de vencer-me grande gloria,
Eu a levo maior de ser vencido.
II B. 205J n» • A * *•
Ecloge 5P ^ 0Q^>>' i"6Q damno as rosas matutinas,
Condoidas se cerrao —
TJT O QQJ
Redo*Dd r ^^^B^®°>> Camilla, os abrolbos
De cbo rares por Cincero:
Redond r ^^ ®^ ^^ ^®^ purauaente
Me transformei no que vi —
§. 27. 4. Der hfinitir mit de bezeichiet den GegeBitand eiier TreiiiBg, ib-
seodenug, Abieigoiig.
Er steht nach den intransitiven Verben : escapar, fugir^ nascer,
proceder, receavy vir, den transitiven: desviar, iirar^ den re-
flexiven: apartar- se, livrar - se, retirar-se, sowie in über-
tragenem Sinne nach desculpar und guardar.
escapar.
Las. II 45, Qae se o faoundo Ulysses escapoa
De ser na Ogygia ilba eterno esoravo;
fugir.
Son. 118, Fuge de ver-te lä nesta aventara —
nascer.
TII B Q6i
Redond }* ^"' *5 e quanto a mim,
Isso vos nasce de a terdes
Tao perto dos olbos verdes.
proceder.
L ; f J, Se procede este bem de conbecer- vos —
recear.
Son. 116, E se nao reoeära de abrazar-vos —
v^ir.
Lus. 1X40, Qae vem de descobrir o novo mundo,
desgl. X 131 u. passim.
desviar.
Redond^^}' Se a fortuua me desvia
De lograr esta alegria?
Der portugiesische InfinHiv bei Camoes 341
tirar.
Son. 143, Os olbos mens de ver os vossos tira —
apartar^se.
TT R QHRi
Canc 2 (• ^^'■^'*® ^® atormentar-me nao se aparte.
Son Ä)3 I* ^^' vendo-as, entendeo que nao podia
De ser morto livrar-se, on de ser pr^zo —
retirar-se.
Son. 174, De qneixar-te, alma minha, te retira:
deaciUpar.
Lus. II 78, £ qne de nao sahir naqnelle instante
De suas naos em terra o descnlpasse.
gtMvdaiK^se).
Los. II 9, Que os Manros cautelosos se guardaram
De Ihe mostrarem tndo qne pediam:
^löil^\ Ver, e mais guardar
De ver outro dia —
§. 28. 5. Der InfnitiT mit de beieichnet das Mittel nach feigendei refleiiTen Terbei :
arrear'8e,contentar'Se,f artar'Se,glor iar 'S By honrar 'SBy
injuriar-scy servir-se, AusserdeoEi bei viver.
Der Infinitiv mit de ersetzt hier den lateinischen Ablativ des 6e-
nmdiams, da dort gloriari und ähnliche Yerba den Ablativ regierten.
arrear^se.
Lus. X 52, Para ti, grande imperio, que te arreas
De seres de Candace e Sabä ninho.
contentar-se.
Lus. X 91, Que nao somente ousados se contentam
De soffrerem da terra firme os danos,
Son. 93, £ ainda nao vos contentais
De ter a qaem vos tem tao descontente?
desirl Son 151 " ^' 357i lU B. 26i lU B. 4401
aesgL son. löl, ^^^^ ^^ J, ^^^^^^ J, pjjod. n 2(-
fartar^se.
TT n ii f*t\ \
Eclo'ire 2r ^°® ™® farte de ser desesperado —
TT 3 2941
£cloffe 151* ^^ snspirar so gaste noite e dia,
Sem me fartar de ver-me descontente.
342 Riebard Otto
gloriar^se.
Las. VI 16, Tritao, que de ser filho se gloria —
honrar -se.
TTT D QQO \
AmDb y 7r ^^^ ^^^' ^^^ saocessores
Se honrarao de serem teus;
injuriar^se.
Lu8. X103, Que se injuria de usar fundido cobre,
£ de nao ter das armas sempre os callos.
aervinrC-se).
Redond }' ^"® *ß^'*
Vos sirvais de me occapar;
Ridonl^^idmung)!' ■"*» »«*>'* «>"• * "'■^''** [so. V.mJ de me tornar >
resuscitar —
NB. In einem anderen Falle bezeichnet der Infinitiv mit de nach
servir den Zweck.
Scrvirao de atormentar-mei
servir mit a kommt nicht vor. Zu «erviV para vgl. §. 46.
SoQ. 20t Senao a mim, que de matar-me vivo.
SoD. 202, Vivo, Senhora, so de contemplar - vos;
§. 29. 6. Der Infiniti? mit de ktogt als Geiiti? t«b eiten N^nei ab:
a) von Substantiven.
Hierbei finden sich solche^ die mit den eben besprochenen Verben
durch Etymologie und Bedeutung verwandt sind:
dor.
Son. 3, Qae a dor de ver as magoas que passiura ~
eapanto.
III B 12 i
Redond. (' Qö*><lade, tempo, e espanto
De ver quao ligeiro passe —
louvores.
I^ns. VniS, E nao qneirais louvores arrogantes
De serdes contra os vossos mui possantes.
^nedo.
Lus. IV 89, A desespera^ao e frio medo
D e jÄ nos nao t o r n a r a ver tao cedo.
desgl. IX 73. X 122, {IjS^J fl\.
Der portagiesische Infinitiv bei Camoes 343
receio.
Son. 202, Receios de perder por vöb a vida,
cantentatnento.
TT B 900)
Ecloffe 4 r ^*^ puderao mover teu duro peito
A mostrares sequer contentamento
De ver o men tormento; —
Ungleich häufiger als beim Verb bezeichnet beim Substantiv der
Infinitiv mit de den Gegenstand, auf den eine Absicht gerichtet ist:
(xtreH/mento.
Son. 66, Que tenha de loavar-te atrevimento —
cabifa.
Son. 80, Me tömo, por cobiga de ganhar-me,
Onde estive tao perto de perder- me.
^^^^' Redond. (•
conflanfa.
Belöge 3 r ® ^^^^^ * confian^a
De ver-me nunca mais —
desejo.
Tendes de ter do pasto mais vontade.
esperanfa.
Las.iy30, as esperan^as de ganhal-a —
desgl. IX 75, Son. 75, gelSge^^l'
exercicio.
Los. X 150, Tenham religiöses exeroicios
De rogarem por vosso regimento;
furar.
Los. IV 29, o furor
De offender oa vencer o duro imigo,
gosto.
Los. V 100, Porqne o amor fratemo e puro gosto
De dar a todo o Lusitano feito •—
desgl. X 8, Son. 98, ^J^Jf],
öbrigagao.
Los. X 41, Obriga^ao de dar o reino inico —
phantasia.
Los. VI 29, Vistes aquella insana phantasia
De tentarem o mar com vela e remo;
344 Richard Otto
Hfiafig begleitet der Infinitiv mit de das Snbstantiyiim zur näheren
Bestimmung seines Wesens:
cat&sa.
Sk>D. 91, Qaanto sao mais as cousas de ser menos.
A^^\ n B- 3031
diu»
Los. VI 58, Chega^se o prazo e dia assignalado
De entrar em campo ja co'os doze Inglezes,
ftm*
Son. 139, Ja chegado era o fim de despedir-me;
glaria.
La8.iy57, gloria de mandar
deBgl. IV 95, ° J-/f j.
hamenagem.
Lob. vi 91, Nas bellas maos tomando-lhe homenagem
De Ihe serem leaes esta viagem.
indicio.
Son. 37, Qae sempre deo na vida claro indioio
De vir a merecer tao santa morte.
Son. 68, Dai-me uma lei, Senhora, de qnerer-vos —
mägoa.
Son. 19, a dor qae me ficou
Da migoa, sein remedio, de perder-te;
desgl. Los. IV 43.
passo.
SoD. 139, Qaando rios de amor se atrevessärao
A me impedir o passo de partir-me.
peccado.
Los. in 139, Ou foi casdgo claro do peccado
De tirar Leonor a sea marido
£ casar-se com ella —
pejo.
Las. X 37, Dao teri pejo
De tirar desto mando aqaelle esprito —
pena.
Las. VII 83, Sob pena de nao ser agradecido.
Der portugiesische Infinitiv bei Gamoes 345
pensafnento.
8on. 202, Onde mereci eu tal pensamento
Nnnca de ser homano merecido?
desirl ° ß- ^^H
^®®«'" Belöge 1(-
perda.
C^:^\f A perda de perdel-o -
TT! B 222i
desgl. poder Epigtel 2 f» Prazer IX 17, razao V 97, Son. 85, (hat
TTT D OOOJ
auch para nach sich), Signal gp-^J^j^S, tem pol 18, Son. 233.
ß) von Adjectiven.
§. 30. Auch hier kann (wie im Einzelnen gezeigt werden wird)
der Infinitiv mit de als Nachfolger des lateinischen Genitivus d. Gemn-
diams angesehen werden.
cansado.
Lns. n 60, 0 capitao illustre j4 cansado,
De yigiar a noite —
canfuso.
Lns. VII 45, 0 povo, qne concorre, vai confuso
De ver a gente estranha —
ledo (laetus i. Lateinischen mit dem Genitiv oder auoh dem
Ablativ construirt).
Son« 186, Ledo de se ver neiles abrazado;
medroso.
Son. 80, S6 de ouvir fallar nelie estA medroso:
recoeso.
Lus. IV 2^ Porque vendo-se o reino receoso,
De ser do Castelhano subjugado —
perto.
Lus in 138, esteve perto
De destruir-se o reino totalmente:
desgl. Son. 80, ^»^^SOj
remoto.
III B 22i
Redond. r ^' postoquc tao remota
Estejais de m'escntar —
seguro. (Im Lateinischen regelmässig mit dem Genitiv.)
Son. 258, Ao menos estivera a alma segnra
De ganhar-se com ella mais victoria.
^^^' Redend. }•
346 Richard Otto
cantente.
Lu8. III114, De alcan^ar tal victoria tao barata,
Inda nao bem contente o forte brago,
Vai ajadar ao bravo Castelhano —
desgl. IV 43. VI 90. VIII 17. l^-^f], 2^,«*^}.
desejoso.
Lu8. II 3, £ porque eük em extremo desejoso
De te ver —
desgl. V 26, VI 68, VU 67, "^J f>§j.
digno. (Zwar regierte dieses Adjectivum im Lateinischen zumeist
das Supinum auf u oder den Ablativus pretii, doch findet es sich
auch [z. B. in Ciceros Briefen] mit dem Genitiv gebraucht. Vgl. Cic.
ad Att. 8; 15: curatio dignissima tuae virtutis. Bei indignus
war der Genitiv weit gewöhnlicher.)
Las. Vin35, DigDO feito de ser no mnndo eterno;
X 139, Gastella, vossa amiga, ser^ dina
De lan^ar-lhe o collar ao rudo collo:
desgl. SOD. 90, LÄI-
1/ndigno.
SoD. 255, Qae possa indigno ser de conhecer- vos;
facU.
Lu8.Vin75, Qae facil 6 a verdade d'entender-se.
B. Der Infinitiv mit a.
Die Praeposition a hat namentlich in der Verbalrection ihre ur-
sprüngliche Bedeutung weit besser gewahrt, als de. Wie mit dem lat
ad ist mit dem port. a noch immer der Richtungsbegriff verbunden.
Am klarsten zeigt sich dies nach den Verben der Bewegung, doch Ifisst
sich auch sonst der ursprüngliche Sinn der Richtung auf ein Ziel noch
immer erkennen.
Im Altfranzösischen ist die Bedeutung des a vor dem Infinitive eine
weit geschwächtere; sie blasst so weit ab, dass der Infinitiv mit a sogar
logisches Subject sein kann, was die neuere Sprache allerdings wieder
nicht duldet. Es zeigt somit die portugiesische Syntax hier (wie in
noch recht vielen Puncten) eine grosse Ursprünglichkeit. Nur so weit
modificirt unser Autor wenigstens die Bedeutung des a vor dem In-
finitive, dass derselbe bei einzelnen Verben Object werden kann, wobei
tber noch immer nicht völlig die Grundbedeutung zerstört ist.
Der portagiesisohe Infinitiv bei Camoes 347
Wenn wir §. 38 a mit dem Infinitiv zur Vertretung eines conditio-
nalen Nebensatzes finden, so ist dies im Lateinischen vorbereitet durch
die — allerdings seltene — rein temporale Bedeutung von ad. (Ad
horam destinatam facere aliquid.) Der Uebergang vom Tem-
poralen zum Conditionalen geschieht stets ohne Schwierigkeit.
§. 31. 1. Als Object.
Der Infinitiv mit a findet sich als Object gebraucht nach
aprender, ensinar; aventurar, comegar, ousar; jurar^
mandar, ordenar.
aprender.
Los. VI 42, E porque os qae me onvirem d'aqoi apren dam
A fazer feitos grandes de alta prova —
X 41, Atö que 4 for^a so de bra^o apprendem
A abaixar a cerviz —
desgl. Son. 116.
enMnar.
Las. VII 37, As partes, qae a cobrir natura ensina:
Son. 92, 0 qae a p erder o medo me ensinou.
deflirl Son IQq ^^ ^' 337» III B. 165\ III B. 200) III B. 2421
aventurar.
TTT D gOJ
Bedond. (» ^® ninguem ouso fiar;
Qae seria aventurar
A perder-me, ou a perdel-a.
come^ar. (Vgl. §. 24, wo sich 5 Fälle von comegar de auf-
gef&hrt finden.)
Los. I 15, Comecem a sentir 0 p^o grosso —
I 59, Come^a a embandeirar-se toda a armada —
IV 30, Come^a se a travar a incerta gaerra;
V 25, A maneira de nuvens se comegam
A descobrir os montes, que enxergämos;
V 28, Come^o-lhe a mostrar da rica pelle
De ColchoB 0 gentil metal supremo —
desgl. V 35, 55, 58, VI 26, 37, 61, IX 72, Son. 29, ^ Jge ^4}' EclV^9}'
n B. 250» n B. 3861 II B. 388> in B. 173( lU B. 2471
Belöge lor Ode 11 f » Ode 11 T Elegie 4 J' Octave 3 f •
atisar.
Los. V 86, Ousou algum a ver do mar profunde —
Diese Verbindung von ousar mit a und dem Infinitiv steht bei
Camoes ganz vereinzelt da. Am häufigsten (5 mal) wird ousar mit
Romantteh« Forichangeo Vf. 23
;)48 Richard Otto
dem reinon Infinitiv gebraucht (vgl. §. 18), ousar de findet sich 3 mal bei
GamoeB. (Vgl. §. 24.)
Jurar.
Lu8.VIIIll, Por quem no Estygio lago jnra a Fama
De mais nao oelebrar nenham de Roma:
X 68, Em sangue Portugaez juram descridos
De banhar os bigodes retorcidos.
Jurar hat bei Camoes trotz seines seltenen Vorkommens sehr
Bohwankonde Rootion. Vgl. das Nähere §. 17.
mandar.
Lu8. IV 73, Te avisamos, que ö tempo, que J4 man des
A recebor de nOs tributos grandes.
IV 76, Vä a gente que mandar cortando os mares
A busoar dovos climas, novos ares.
Solouco^^^l* Mande, Senhor, vossa Altew
A ohamal-o por alguem —
A dar a meu mal sahida;
Das flbrigo vgl §. 17.
§. <^.^ t. Iff laiailif Mit a stflit aa Stelle des lateia. Sipiains aif -la ader
de« CenadiiBS ait ad.
ii"^ boim intransitiven Verbum der Bewegung zur Bezeich-
nung des Zieles.
i>ro«i»r, (if»</(i»\ aspirtir, chfjfan concorrer. correr, dis-
fTorrff , «iVsOf r, fHfrttr. i f\ parftr. p^i^sor. resHrJar, Sahir,
*if /»ir. ro'*««i#\ rir. roar.
la*slV N:\ Oa* xivton** do Kwbaiv\ qae acode
A dofecder Alo*«t^ -
A ;or*r va, l eiria -
V,; H *4* I
Der portngiesische Infinitiv bei Cainoes 349
Diesen 9 Fällen von andar a stehen ca. 36 Fälle gegenüber^ in
denen andar den reinen Infinitiv nach sich hat (vgl. §. 19). Auch die
Praepositionen por und para findet sich nach andar mit dem In-
finitiv verbunden. Vgl. §§. 42 u. 46.
chegar.
SoD. 68, Que se assi nao chegar a contentar- vos —
Hier ist a vor dem Infinitiv das Gewöhnliche. Vgl. Son. 105, 131,
134^ 141 und passim. Ein Fall von chegar mit reinem Infinitiv ist
§. 19 erwähnt worden.
concorrer.
Los. II 93, Da gente, que a ver so concorre leda;
Vn 23, Fez concorrer a vel-o todo o povo.
correr.
Los. VI 73, Cor rem logo os soldados animosos
A dar ä bomba; —
desgl.
m B. 206>
Elegie 11 f*
discorrer.
Eclo^e 3 I» ^^^ * praia do Tejo discorria
A lavar a beatilba e o trangado:
descer.
Las. X 20, Descerao a ajudal-o —
Son. 242, A que desce? A subir a creatara.
entrar.
Los. I 78| £ entrando assi a fallar-lhe —
är j o |, Adonde entra o grao Tejo a dar tribato —
desgl. Lus. in 99.
ir.
Lus. vn 34, Para ir nellas a ser religiöse —
X 64, Despois irä com peito esforgadissimo
A tolher,
X 119, Dizei, se sois mandados como estais
Sem irdes a prögar a sancta fö?
,^„ , II B. 245J n B. 332i III B. 405) m B. 447 i HI B. 477 Ä
^®*- Belöge 9r Gang. 10 T Filod. I 8 f' Filod. III 4^ Filod. V 4 f •
Dass ir weit häufiger mit dem Infinitiv mit a vorkommt, als andar,
hat gewiss keinen tieferen Grund. Es sind auch bei ir die Fälle , in
denen es den Infinitiv ohne Praeposition regiert, in der grossen Mehr-
heit. Zahlenverhältniss 18 : 8.
23*
350 Richard Otto
parti/t.
Lus. I 60| Partia alegramente oavegando,
A ver as naos ligeiras LusitaDas —
III 58, A destruir o provo Sarraoeno,
Muitos com tengao sancta eram partidoB.
desgl. VII 23, Vin 93 u. ö.
passar.
Las. III 86, Da Germanica armada, que passava.
De armes fortes e gente apercebida,
A recobrar a Jadea ja perdida.
resurjar.
Los. X 30, Aqui resurjam todos os antigos
A ver o nobre ardor, qae aqai se apprende:
Sahir.
Lus. II 83, qae nao sabisse
0 nosso capitao esclarecido
A ver-te ou a servir-te —
°®®^'- Belöge 6 r Octave 3 f"
Einmal kommt sahir auch mit para und dem Infinitiv vor; vgl. §. 45.
subir.
TT TK A ^'7\
Ecloffe 1 r ^^ ^**' Frondelio, a mao; e sobe a ver
Tado o mais qu'ea de dor nao sei dizer.
tomar.
Lus. I 29, £, tendo guarnecida a lassa frota,
Tornarao a seguir sua longa rota.
desgl. U 40, ni 118, IV 89, V 9, 34, 65, 73, VH! 48 u. ff.
Der §. 19 erwähnte Fall von tomar mit reinem Infinitiv steht dem
gegenüber ganz vereinzelt da.
vir.
Las. I 60, A conquistar as terras Asianas
Vieram; —
II 51, A qua! vir4 despois a ser senhora —
desgl. U 79, III 22, 38, 65, V 91, VI 23, 29, 63, 75, VIU 34, 68. IX 9,
36, X 56, 59, 66, Son. 3. Son. 17, Son. 37, Son. 47, Son. 56, Son. 156,
Son. 157, Son. 172, Son. 187, Son. 227. Son. 248, Eclogl^J}' Eljb^^4}'
n B. 200i II B. 216J II B. 245» II B. 253» -k « of.a ^ »• 2731
Ecloge 4r Ecloge ef' Ecloge 9r Belöge llf' '^- P* ^^' Eclogel2f
o mal " B- 286J II B 304( II B. 317» II B. 321( H B. 333»
^ ™**' Ecloge 14r Gang. 2 p Can^. 6 (» Can^. 7 T Cao^. 11 V
Ode%^^(' Sdo^nd^^}' i^- P- 19 2 mal, p. 27, p. 31, p. 32 2 «ni,
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 351
p. 34 2 mal, p. 40, p. 53, p. 58, p. 61, p. 106, p. 107, p. 145,
in B. 174) in B. 1761 m B. 188I III B. 20n m B. 208»
Elegie 4 f' Elegie 5 f' Elegie 7 T Elegie 10 T Elegie 11 (*
m B. 227> m B. 239) IH B. 247) .u „ of^h DI B. 267) -k
Epistel 4 r Octave 3 f' Octave 3 T *^- ^' "^^^^ Seleuco r
„ 07O I" ß- 350) .u „ OK, m B. 410) :k « >i>i 1 ni B. 415)
P- 270, A^phjiul, Ib. p. 354, pij^j „2j» ^^- P* ^^^' Filod. 11 3I»
ib n ilß m B. 421) .u „ .^o in B. 431) ni B. 447) III B. 475)
ID. p.4ib, p.,^j jj 5^, ID. p.4^, p.j^^ jj g|, Filod. III 4(' Filod. V 4f-
In §. 19 finden sich die Falle von vir mit reinem Infinitiv in mög-
lichster Vollständigkeit verzeichnet. Die Fälle mit a übertreffen erstere
genaa um das Doppelte an Anzahl.
voar.
Ele^e lor ^*^ *^ fortos palavras que voavao
A aoimar os incertos companheiros, —
Sonst kommt voar nicht wieder mit dem Infinitiv vor.
§. 33. ß) bei reflexiven Verben, gleichfalls zur Bezeich-
nung ihres Zieles.
abrandar-se, ajuntar-se, arremessar'Se,atrever-$e,deS'
pdr-se, embarcar-se, incllnar-se, lan^ar-se, offereger-se^
partir-se, passar-se, ponhar-se.
abrandar-se.
TT -D OQQl
Ecloeelir ^^*» ^*^ ^^^ ™® ^®^» ^^* * primeira;
Qae a dar-ma o velbo AIcido emfim se abranda,
OaviDdo me cantar nesta ribeira.
ajuntar-se.
Los-Vn 29, Tal a gente se ajunta a ouvir o Mouro.
Hiernach tritt auch para und por vor den Infinitiv. Vergl. §§. 42
und 46.
arremessar - se.
Los. 1X73, se arremessa
A matar na agua o fogo, que aelle arde.
atrever^se.
Los. V 30, qae se atreva
Fernao Velloso a ir ver da terra o trato —
VI 46, nao se atrevem —
A sQStentar as damas, como devem.
A^.^\ TY 70 Q^n QQ Q^r. ^ QO " B- 271) II B. 282) III B. 219)
desgl IX 79, Son. 39, Sod. 139, Belöge 12 J' Ecloge Uf» Redond. j'
m B. 419) III B. 455 )
Filod. II 5r Filod. IV 2|-
352 Richard Otto
An zwei Stellen daneben reiner Infinitiv. Vgl. §. 18. Das Sab-
stantivum atrevi/mento hat de nach sich. Vgl. §. 29.
despör-se.
Oct^e 3 I' Amor, que por amor te despuzeste
A re staurar o muDdo errado e triste;
embarcar - se.
Lus. II 92, Quando o rei Melindano se embarcava
A yer a frota que no mar estava.
inclinar'Se.
SÄ ff »" »••"«•'-»
A matar mais de branda qae d'esquiva.
lani^ar-se*
Las. IX70| Se lan^am a correr pelas ribeiras.
Garta I (' ^® ^^® "^ ^* lan^ao a bascar dinheiro —
offerecer-se.
Las.IV 81, A aoompanhar- me logo se offerece —
Hno«,! TY QQ H ^' 163i III B. 97i IH B. 220)
aesgi. lÄ öö, g^jj 244 r Redend, p Epistel 2 (•
partir^se.
Lus. n 97, Nos seus bateis da frota se partia
A receber no mar o Melindauo —
desgl. m 38, V 57, VEQ 44 u. ö.
pasaaV'Se.
Lus. 11197, £ de HelicoDa as Muras fez passar-se
A pizar do Mondego a fertil herva.
ponhav'se.
TT g 289)
Eoloire 15r '^®°*^ ®™ quanto o triste pensamento
Se punha a contemplar tua beldade —
Eoloire 15r ^"® quanto mais me ponho a declaral-o —
§. 34. y) bei Transitiven. Oleichfalls wird hier durch den Infinitiv
mit a das von der Thätigkeit des Verb um finitum beabsichtigte Ziel
ausgedrückt.
ajudar, ati^ar, compeller, condenar, constranger, costu-
mar, desafiar, dif fever, erguer, forgar, inciiar, levantar,
levar, movcr, obrigar, reduzir, trazer.
ajtular.
Lus. V 9, Sancto, que os Hispanhoes tanto ajudou
A fazerem nos Mouros bravo estrago.
Der portugiesische Infinitiv bei Gam5e8 353
Vm 18, Qae ajnda a combater o rei primeiro.
Ho.*i IT RA DB. 39t Q«« OQ U B. 2421 III B. 121
desgl. X 64, g^^ 7g J, Son.93, j,^,^^^ gj, ^^^^^^ |.
TTT n QA|
Redend, r E se a penna nao me atiga,
A dizer pena tao forte —
campeUer.
Los. V 70, Quanto a desesperar ja compellidos —
desirl ° ^' ^22)
^®®«^*- Belöge 6(-
condenar.
II B 284)
Ecloee 14r ^ ver-te sempre rindo me condena —
desirl " ß- 326>
^®®«*- Gang. 9 (•
III B 77 i
Bedond. f» ®^ P°** °*^ constranger
A j u r a r falso por elles.
costumar.
Son. 52, me costamais
A viver de algum bem desesperado:
desgl. Son. 157.
Daneben finden sich allerdings drei Fälle von costumar mit reinem
Infinitiv.
TT D OftQl
Ecloire 14r ®® costuma tingir de cor vermelha.
TTT D -l^aj
Elfi ft 4 I» ^^^ M®''^^"^' Q^® sempre costumou
Paoificar porfias duvidosas —
ä^e a }♦ ^^ costuma na morte resfriar-se.
desafiar.
Ssl e 14r ^**® * cantar vezes mil me desafia.
differer.
Lus.Vin82, Por que razao Ibe impede e Ihe differe
A fazenda trazer de Portugal?
erguer.
Son. 48, Se os olbos ergo a ver se inda apparece —
A..^\ n B- 2061
^^«ß^^ Belogen}-
354 Richard Otto
for^ar.
Lue VI 98, E com for^ar o rosto, quo se enfia,
A parecer seguro —
deegl. VUI 15.
incitar.
Lus. X72b Incitando o exercito espantoBO
A destruir um esqaadrao de Christo?
levantciT.
LU8.X146, Qae os animos levanta de contino
A ter para trabalhos ledo o rosto.
levar.
II R 24QÄ
Edo^e lOr ^"® ™® '®^* * perder meu pouco tento.
vfiover.
TT ;D \^Ci\
Ecloffe 4 r ^*° puderao mover teu duro peito
A mostrares seqaer coDtentamento —
, , II B. 247)
^®^*^'- Belöge 19(-
obrlgar.
Lns. n 3, Qae a natureza me obriga a desejal-a.
desgl. V 99, Son 1, Son. 143, ßedond^^}' '^^' P* ®^» P* ^^^*
Einmal hat obrigar den reinen Infinitiv nach sich:
Las. VII 37, a quem obriga
A lei nao misturar a casta antiga:
reduzir.
Eletrie 8 (' ^°^^ ^^^^ ^^* acharei qua baste, (ai!) onde,
A poder reduzir-te a ser piedosa?
trazer.
LU8.VII30, que Ventura
Vos trouxe a commetterdes tal caminho?
desgl. IX 37, ^Il-^11\.
§. 35. 3. Der Infinitiv mit a steht zur Beieickning des Zweckes nach baatar,
davy {haver) ond ser-
hastar. (Wird auch mit para construirt, vgl. §. 46.)
Lus. VI 73, A manear o leme nao bastaram; —
desffl " ^ ^^^\ "^ ^- ^^^
°®®^*' Belöge 15r Elegie 8 ('
Dies entspricht genau dem Gebrauche des lateinischen suffioere.
Vgl. Tac. 3, 72: Pompeji theatrum . . . Tiberius ezstruoturam
Der portngiesische Infinitiv bei CamOes 3Ö5
pollioituB est; qnod nemo e familia restaurando suffi-
oeret.
Die Vertretung eines lateinischen Dativ des Gerundiums durch
roman. ad mit dem Infinitiv ist durchaus regelrecht.
dar.
Los. IX 86, Dando-lhe a entender, qae ali viera —
in B. 211 r» j j
Redend. }' ^ dando-me a padecer
Tado 0 que qaiz qae puzesse,
Qae me deo com qu'escreveBse
0 qae me deo a escrever —
desirl ™ ^-222^ HI B. 2671
°®'»'' Epistel 2 r Seleuco f-
Hier liegt dagegen ad mit dem Gerundium zu Grunde.
Vgl. Gic. Gr. 3; 26, 103: Ipsa ad ornandum praecepta quae
dantur. Uv. 2, 14: His locus ad habitandum datus, quem
deinde Tuscam vicum appellarunt.
(haver (vgl. §. 24)
TTT g QO\
Bedond r G qu»hia a dizer em prosa.)
ser kann eigentlich nur beiläufig hier Erwähnung finden, da ein-
mal (wie bei haver) der Fall ein vereinzelter ist und ausserdem der
Zweckbegriff nicht so ausgeprägt ist, wie bei dar und bastar.
Son. 84, Qae ser 4 qaando a vir? Begelmässiger wäre de vir, vgl. §. 23.
Die Praeteritalformen von ser mit a und dem Infinitiv sind §. 20
besprochen.
4. Der Infinitiv mit a abhängig; vom Nomen,
§. 36. a) vom Substantivum.
Es ist hier nur ein Substantivum zu verzeichnen, nämlich licenia.
Es sei daran erinnert, dass unter den Substantiven, die den Infinitiv
mit de bei Camoes nach sieh haben, es auch einige giebt, die (wie
daa obige) eine Absicht, ein Streben ausdrücken. Vgl. §. 29.
Ecloie lir ^^ * ^*' ™®^ parecer me das licenga —
§. 37. ß) vom Adjectivum.
Wir begegnen hier einer Anzahl adjectivischen Participien von
Verben, die schon in diesem Abschnitte, da sie den Infinitiv mit a re-
gieren, behandelt sind. Diese sind:
acostumado, costumado, conjurado, usado; bastante.
Von eigentlichen Adjectiven sind nur importuno, pronto und
sujeiio vertreten.
356 Richard Otto
acostwmado.
SoD. 203, A voDcer e a matar acostumadas.
°®®^* Octave 3 }•
co8tu}nado.
Las. ly 56, As Portugaezas tbrgas, costamadas
A derribarem quanto acham diante.
conjurado.
Las. ly35^ Qae estavam conjarados a acabarem
Oa a ganbarem ambos a coroa —
usado.
Las. IV 33*, sempre asados
A resistir os asperos contrastes —
desgl. VU 47, IX 74 a. ö.
bastante*
Las. VI 46, bastantes — a fazer
desgl. Son. 210, Son. 254 a. ö.
importuno.
III B. 491 T
Redond i» Importano a importanar —
pronto.
Redond r ^^^ ixiKo% a matar tao prontas —
sujeito.
SoD. 159, Sujeita a vos servir —
§. 38. 5. Der kÜBiti? mit a yertritt eilen Genditioiabati.
Es ist bereits am Eingang dieses Abschnittes eine ErklSrnng dieser
Erscheinung zu geben versucht.
Las. VI 76, Agora a ver parece, qoe desciam
As intimas entranhas do profando.
SoD. 123, De caasar tanta dor vos nao doestes?
Mas a doer-vos, dor me nao seria —
Ecloffe 1 r ^*® *^"^* * ^^^ conservado do Destino,
As benignas estrellas promettendo
Lh'estao o largo pasto de Ampelusa,
Co'o monte que em mao ponto vio Medusa.
E I e p» r ^™ ^^ *^ desconhcgo a natureza;
Que, a ser de pedra ou ferro totalmente.
Ja tea peito crael föra desfeito
Das ägoas e das chammas do mea peito.
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 357
IT B 91^)
Ecloire 4«' ^ ^^^* ^^^^ ^^^^^ **^ *^*^ excede,
Que, a cantal-o com voz alta e divina,
A fönte do Pamaso move a s6de;
TT T> QßßJ
Ode 3 I' ^ ^^^ como sohia,
Padera levantar vossos loavores;
desirl °^ ß- ^23i III B. 260 \
°®*S'- Redond. f' Seleuco Prol.f«
§. 39. C. Der Infinitiv mit por.
Diez ni 243^ Anm. sagt über den Unterschied zwischen span. por
und para beim Infinitiv Folgendes:
,,Zwischen por und para beim Infinitiv waltet ein feiner Unter-
schied, den das ital. per und das fr. ^02/rnicht beobachten. Por drückt
die Absicht; das Vorhaben^ para den bestimmten Zweck; den Endzweck
auS; z. B. le seguia por ver donde andaba (ich folgte ihm, indem ich
Willens war zu sehen, exploraturus); leseguia para ver donde
andaba (ich folgte ihm zu dem Ende, um zu sehen, ad exploran-
dum). Andere Beispiele: los estudiantes dexaban sus estudios por irse
d Flandes Nov. 10; yo canto por daros gusto; dad me un traguiUo
para consolar este estomago! muevo los pies para andar; trabajo
para ganar.^
y. Reinhardstoettner hat in seiner Grammatik diese Frage für das
Portugiesische unerortert gelassen. Wir haben jetzt die Pflicht; fest-
zustellen; ob und wie weit in unseren Texten etwa der von Diez für
das Spanische nachgewiesene Unterschied sich auch geltend macht.
Es muss dabei darauf aufmerksam gemacht werden, dass in einer
Anzahl von Fällen an eine Vergleichung von por und para gar nicht
gedacht werden kann, nämlich dort; wo dem j9or causale Bedeutung
innewohnt. Man vergleiche:
Lus. I 54, E, por ser necessaria, procuramos,
Como proprios da terra de habital-a;
mit
Los. I 59, Gome^a a embandeirar-se toda a armada
£ de toldos alegres se adornou,
Por receber com festas e alegria
0 regedor das ilbas, que partia.
Eine genaue Trennung der sämmtlichen Fälle des finalen und des
causalenj>or glauben wir uns hier ersparen zu dürfen. Nach annähernd
richtiger Schätzung beläuft sich bei Camoes die Zahl der Infinitive
mit causalem por auf 30; während die der Infinitive mit finalem
por 100 ist. Wir legten dieser Berechnung die Angaben der §§. 42
und 43 zu Gründe.
358 Richard Otto
Zur Beantwortung der Frage über den Unterschied zwischen por
und para stellen wir hier nur einige prägnantere Beispiele einandor
gegenüber.
para.
Lu8. ly 11, Armou delle os soberbos matadores
Para ajudar na gnerra a seiis senhores.
I 6, Dada ao mundo por Deos, qne todo o mande,
Para do mundo a Deoa dar parte grande:
I 63, £ mais Ihe diz tambem, qne vdr deseja
Os livros de sua lei
Para ver se conforme ä sua seja —
I 79, qua todos seus intentos
Sao para nos matarem e roubarem —
I 95, Que tempo concertado e ventos tinha
Para ir buscar o Indo desejado;
An diesen nicht mit besonderer Absicht ausgewählten Stellen drückt
para mit genügender Deutlichkeit „den bestimmten Zwecke den End-
zweck^ aus.
por.
Lns. II 28, Mas por nao darem no penedo immoto,
A ancora solta logo a capitaina —
II 68, Por 86 salvar a gente, ä costa dava.
III 64, Affonso, que nao sabe socegar
Por ästender co'a fama a carta vida:
III 123, Tirar Inez ao mundo determina,
Por Ihe tirar o filho, que tempreso;
Nach diesen Beispielen kann man annehmen, dass die Dies'sche
Erklärung des Unterschiedes zwischen por und para im Aligemeinen
auch für C a m o e s' Sprache gültig ist.
Nun giebt es aber doch eine Anzahl von Fällen, in denen por mit
dem Infinitiv durchaus einen bestimmten Endzweck bezeichnet Vgl:
Lus. III 104, Aquelle que me döste por marido,
Por defender sua terra amedrontada —
IV 52, Que, por salvar o povo miserando,
Cercado ao Sarraceoo s'entregava.
Doch vermögen diese Fälle nicht, den Eindruck des bestehenden
graduellen Unterschiedes zwischen por und para gänzlich zu verlöschen.
§. 40. 1. Der Infinitiv mit por zur Bezeichnang des Zweckes. (In Ver-
tretung eines Finalsatzes.)
Wernekke a. a. 0. p. 17 giebt für die Finalsätze para als diejenige
Praeposition an, die zumeist vor den Infinitiv tritt; seine Beiapiele
Der portagiesisohe Infinitiv bei Cainoes 359
weisen sämmtlich para auf. Hierdurch konnte man sich zu der Ansicht
verleiten lassen, .dass das moderne Portugiesisch — dem die grosse
Mehrzahl der Beispiele W/s entnommen ist — Finalsätze mit por, und
dem Infinitiv nicht gern duldet. Dies ist indessen unrichtig. Wir
hoffen bei anderer Gelegenheit auf den modernen Sprachgebrauch aus-
f&hrlicher uns einlassen zu dürfen, hier wollen wir nur in Bezug auf
Camoes diese Frage erörtern. Nach annähernd richtiger Schätzung
kommen bei Camoes auf 100 Finalsätze mit para 40 mit por^ somit
sind erstere in überwiegender Mehrheit. Die Stellenangaben, auf die
unsere Berechnung sich stützt, finden sich in §.42 — 46^ wo wir mit
möglichster Vollständigkeit die betreffenden Stellen registrirt haben.
§.41. a) Der Infinitiv mit por abhängig vom Nomen.
desesjo, cobicoso.
Son. 39, Se accendeo de oatro fogo do desejo
Por alcan^ar a laz que vence o dia.
desgl. SoD. 168.
^loie 1 r P**"®®®"™^» Tionio, que te vejo,
Por tingires a lan^a cobicoso —
Hiermit sind die Beispiele bereits erschöpft.
§. 42. ß) beim Verb.
Bei allen den folgenden Verben ist vor dem regierten Infinitiv a
neben por gebräuchlich.
andar, concorrer, vir; ajuntar-se, apressar-se, esforgar-
86^ trabalhar, tardar; suspirar.
andar.
Las. V 23, Se os antignos philosophos, qne an dar am
Tantas terras por ver segredos dellaa —
eoncorrer.
Los. IV 88, A gente da cidade aqaelle dia,
(Uns por amigos, oatros por parentes,
Oatros por ver sömente), concorria —
vir.
TT TK i'7(\\
Eeloffe 2 I' ^"® ^* ^* ^enA vem por consolar-te —
. , III B. 239»
^®"«'- Octave 3 f-
c^Juntar-se.
Lii8.Vn29, Qual se ajuntava em Rhödope o arvoredo,
So por onvir o amante da donzella —
360 Richard Otto
apressar-se.
Las. IX 73, — outra se apressa
Por tomar os vestidos, que tem fora.
esfor^^ar-se.
SoD. 149, Mas antes muito mais se esfor9a assim
um contrario com outro por vencer.
trabalhar.
Lus. V 94, Trabalha por mostrar Vasco da Gama —
tardar.
Seieuco Prol T ^''^S^nto-te se tardarao muito por entrar.
suspirar verbinden die Sonette und Eclogen einige Male mit por
und dem Infinitiv.
Von besonderem Interesse sind 2 Fälle von estar mit por and dem
Infinitiv:
Lus. X 7, Altos baroes, que estao por vir ao mundo —
Son. 32, Bem por nascer esta quem vos merega.
Diese Construction zeigt eine enge Verwandtschaft mit dem oben
besprochenen ser mit a oder de und dem Infinitiv.
Sonst ist der Infinitiv mit por nur noch von Hauptsätzen abhängig.
Vgl. (ausser den angeführten Stellen):
Lus. I 32, 37, 59, 65, 77, 86, 100, U 10, 27, 28, 35, 43, 61, 66, 68, 80, 87, 107,
113, III 5, 64, 104, 123, IV 12, 44, 44^, 48, 52 (2mal), 60, 61, 93, V8,
26, 32, 35, 36, 91, VI 48, 54, VII 4, 5, 29, 61, 85, VIII 4, 33, 35, 40,
63, 97, IX 13, 26, X 11, 117. Son. 7, Son. 16 (2 mal), Son. 36, Son. 38,
Son. 53, Son. 87, Son. 89, Son. 140, Son. 143, Son. 171, Son. 178, Son. 182,
II B. 163i II B. 178) II B. 191) .. ^ .o^ ^ onn « oafv ,. oaq
Belöge 2 }' Ecloge 2 1' Ecloge 4 1' '^- P- ^^^' P* ^^^^ P' ^^^ P* ^^
n B. 219) II B. 249) II B. 290) H B. 388) ju „ oqa in R 111
Ecloge 5r Ecloge lOr Ecloge 15r Ode 11 f' ^^' P* ^^' Redond. ('
ib. p. 19, ib. p. 22, p. 27, p. 73, p. 78, ^slLS] (2«nal), ™ «'^^ .
Ib. p. 283, p.,^^ II 2j.
§. 43. 2. Der InÜDitiT mit por znr Bezeichnniig des Grnndeg. (In Vertretung
eines Gausalsatzes.)
Diese Infinitive mit por können naturgemäss nur von Hauptsätzen
abhängig sein.
Ausser den schon oben angeführten Stellen seien hier noch citirt:
Lus. VI 59, Se veste, por nao ter quem nomeado
Seja seu cavalleiro nesta empreza:
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 361
Son. 199, Probeza este Presepio representa;
Mas tanto por ser pobre ja merece,
Que quanto mais o ö, mais Ibe contenta.
Die übrigen Fälle sind in möglichster Vollständigkeit diese:
Lua. I 54, 57, n 89, 101, III 127, IV 40^ 101, V 5, VIII 36, IX 6, Son. 64,
Son. 122, Son. 152, Son. 207, Son. 259, Jelo'ge^^?!' Ecloge^i?^ '^' P^^^»
^ o^n n ß- 283) n B. 306) 111 B. 26) ., ^ ,^ .. ^ q. „ ,oa
P- ^^» Belöge 14f' Can9. 2 (' Redond. J' '^' P* ^^' '^' P' ^^' P' ^^6,
m B. 182) m B. 194) III B. 204)
Elegie 6 j' Elegie 9 T Elegie 11 |*
D. Der Infinitiv mit para.
§. 44. Der Infinitiv mit para zeigt eine weit grossere Verwandt-
schaft zu den Infinitiven mit de und a, als der Infinitiv mit por, weil
erstens seine Abhängigkeit vom Nomen eine ungleich häufigere ist und
es zweitens oft vorkommt, dass para die Stelle der Praeposition a ein-
nimmt| wie die Beispiele zeigen.
a) Der Infinitiv mit ^ara abhängig von Substantiven.
Hierbei kann man, wie es auch im Deutschen nach der Praeposition
zu der Fall ist, eine doppelte Bedeutung des Infinitivs wahrnehmen:
eine activische und eine passivische. Es kommt bei Camoes (wie auch
vorwiegend im Deutschen und fast regelmässig im Englischen nach t o)
der Infinitiv mit para stets in der gewöhnlichen acti vischen Form vor —
nur einmal (on^Qj^ ) durch Anfügung des Reflexivpronomens passi-
visch gemacht — hat aber nicht selten passiven Sinn. Vgl. deutsch:
„ein Vogel zum Singen" mit „ein Buch zum Lesen".
Wir nehmen die (zahlreicheren) Infinitive mit activischer Bedeutung
zuerst.
Die regierenden Substantiva sind: raz(7o,arte, maneira, enseio,
cousa, exefnplo,forga,ltcenga^ meio, modo, poder,remedio,
tempOj vontade, voz, hora.
Lus. I 44, Para se aqui deter nao v6 razao —
desgl. pM^^^' TJ2P "'^^^^^"^^ razoes verisimeis e apparentes,
para nao qaererdes mais de vossa dama que
vel - a.
Lus.Vnid, 01ha tao subtis artes e maneiras
Para adquirir os povos tao fingidas;
IX 15, £ tao longe da patria achou maneira
Para subir 4 patria verdadeira I
362 Riebard Otto
SoD. 2, Porom para cantar de vosso g^sto
A composiQao alta e milagrosa,
Aqoi falta saber, engenho, e arte.
SoD. 15, Busque Amor novas artes, oovo eogenho
Para matar - me —
Naoca tal ensejo vi.
TTT R ^7^^ i
Amoh V ir ^^ cousa para espantar!
Los. VII 82, Que exemplos a faturos esoriptores,
Para espertar eDgenhos curiosos,
Para pörem as causas em memoria,
Que merecerem ter eteroa glorial
Sd?nd^^|' ^ P*'* resuscitar
Tem for9a a graga que tendes;
LuB. VI 53, J4 do seu rei tomado tem licenga
Para partir do Douro celebrado —
desgl. Vn 43.
SoD. 41, Para podel-o ver oao tinha meio.
SoD. 144, Que modo tao subtil da natureza
Para fugir ao mundo e sens enganosl
TT B ^^^i
Canc 11 (' P®'^"® Amor e Fortuna determinao
De Ibes deixar poder para entenderem
A medida dos males que tiverem.
desgl. (remedio) H 89, (tempo) g^^ge^j, und ^leJio^^^j. (vontade)
ni B. 52> . ^,v II B. 185>
Redond. f» ^^^^^ Ecloge 3f-
Ganz an die deutsche Ausdrucks weise erinnert folgende Stelle:
Um'hora para fallar!
Passivischen Sinn hat der Infinitiv :
IT B ')38)
Canc 1 1 P ^^ P*""* respirar se me negava —
AmÄ V^Il' ^*"* ^"^ gentil desculpa
Para hoje dar a Alcmena!
implvS'Ohlraparanaocrer-
Der erwähnte einzige Fall, wo der Infinitiv das Passivum ersetzende
reflexive Form hat; ist dieser:
Para se soffrer.
NB. Wie im Lateinischen aus dem pronomen relatiyam qni
das qui finale ward, so kann umgekehrt im Portugiesischen para
Der portugiesische Infinitiv bei Canooes 3(53
mit dem Infinitiv anstatt eines Finalsatzes einen Relativsatz ver-
treten. Vgl.:
Soo. 248, Pois sdbre tantos damnos inda vejo
Para dar-me outros mil am olhar brande,
B para os nao curar am duro peito.
§. 45. ß) nach Adjectiven.
aptOy apparelhado, bastante, conjurado, debil, pequeno,
formoso, prompto.
Las. IV 24, Apto para mandal-os e regel-os —
(Vgl. hierzu Ovid Met. 15, 376, Limus ranas generat truncas pedibus;
mox apta natando crura dat.)
II B 1491
Ecloffe 1 (' ^*** para te ouvir apparelhado;
La8.yn85, Nenhum que use de seu poder bastante
Para servir a seu desejo feio —
^®®^*- Red^nd^^j- ^'**''*** ""^^ ^"^^"^ ^^^- §' ^^•
III B. 350 ) rv u - A
Amnh III 4r ^°® ambos vmdes conjurados,
Para zombardes de mi;
conjurar-se mit para vgl. §, 46.
II B 333)
Canc 1 1 r ö"***^®'» ™*^ ^ debil e pequena
A voz para poder desabafar - me;
Bemerkenswerth ist, dass hier debil und pequeno mit „zu schwach^^
„zu klein^ übersetzt werden müssen. Eine ganz entsprechende Parallel-
stelle ist noch
Las. ni 4, £ para dizer tudo, temo e creio,
Que qualquer longo tempo curto seja:*)
In den folgenden (sonst ähnlichen) 2 Beispielen ist dies nicht
der Fall.
Nao era bistoria pequena —
Redond r ^*^ sabendo Amor curar,
Foi a doen9a fazer
Formosa para se ver,
Doce para se passar.
Es sei nebenbei noch darauf hingewiesen, dass auch in diesen
letzten 3 Beispielen die passivische Bedeutung der Infinitive durch die
reflexive Form angegeben ist.
Las. IX 55, Como que prompte estä para affeitar-se —
1) Vgl. übrigens Lang i. d. Mod. Lang. Notes, Nov. 1887.
Bonuudaehe Forachungen VI. 24
364 EUchard Otto
§. 46. y) abhängig you Verben (and Hfilfsverben).
abastavy bastar, erguer, servir; andar, Sahir, vir; estar,
ser, ter; ajuntar-se, juntar-se, eonjurar-se.
Einer besonderen Rechtfertigung bedarf der Infinitiv mit para nach
diesen Verben nicht. Schon beim Abschnitte vom Infinitiv mit a wiesen
wir wiederholt auf das Eintreten von para für a vor dem Infinitiv hin.
Am meisten sind noch die Fälle geeignet, unser besonderes Interesse
zu erregen, in denen Hülfsverben den Infinitiv mit para nach sich haben.
Wir nehmen diese Fälle vorweg.
Lus. IV 84, Porqne a gente maritima e a de Harte
Estao para seguir-me a toda parte.
EclSgfe!' Estavao para ouvir -
Beide Beispiele sind nicht ganz identisch. Das erstere würde wört-
lich nur durch ^sind bereit zu folgen^ übersetzbar sein^ während im
letzteren Falle der portugiesische Sprachgebrauch mit dem deutschen
genau übereinstimmt.
Lus. VI 21, Quo tanto bem dso ö para escoDder-se.
IX 48, Sera para sentir que vao morrendo.
Auch hier besteht zwischen der deutschen und der portugiesischen
Ausdrucksweise höchstens in sofern ein nebensächlicher Unterschied,
als (wie beim ersteren Beispiel) der passivische Sinn des Infinitivs im
Portugiesischen nicht immer ohne grammatischen Ausdruck bleibt
Lus. X 25, Se nao 6s para dar-lhe honroso estado,
E eile para dar-te nm reine rico.
Dieses ser para entspricht genau dem auf voriger Seite besprochenen
estar para (Lus. IV 84). Hierin eine einfache Umschreibung des Fu-
turum erblicken zu wollen, würde nicht angehen, man müsste bei wort-
licher deutscher Uebersetzung der ersten Zeile ein Adjectivum wie
„willens" oder „fähig" einschieben. Das S para der zweiten Zeile
entspricht schon genau dem (relativischen) lateinischen est qui. Ueber
die Möglichkeit einer Umschreibung eines Relativsatzes mit para c. Inf.
wurde bereits weiter oben gesprochen. Sonach wäre die möglichst
wörtliche Wiedergabe dieser Stelle: [Es wird vorher von der Un-
gerechtigkeit des Justinian gegen Belisar geredet;] „Wenn du nicht
bereit bist, ihm einen ehrenvollen Stand zu verleihen , so ist er doch
derjenige, der dir ein reiches Land giebt.^
Vgl. ferner zu ser para
Las. X 152, Son. 123, ^^^^^^ ^J, ^^^^ 5 |, R^jond. f' SeleucoProir
III B. 349 ) III B. 393) m B. 4271 III B. 4311
Ampb. m 4r Filod. I 3^ Filod. II 6(» Filod. II 6f •
Der portugiesische Infinitiv bei Camoes 365
Einmal nur kommt ter para c. Inf. vor, ganz wie im Deutsohen
„haben zu — " verwendet.
Lus. YI 3, que ainda tinha
Muito para cortar do salso argento:
Es sollen nach dieser Vorwegnahme die übrigen Fälle in der oben
angegebenen Ordnung vorgeführt werden.
Los. X 111, £ra tao grande o pero do madeiro,
Que s6 para abalar-se nao abasta;
T¥ \K 4 77^
Edoire 2r ^"^ para matar basta o mais pequeno.
^^1 ,n h..*^. n B- 243) II B. 316J III B. 19i III B. 429i
Redond?^}' ^°® ®® °* ^^^^^ ^^ ^^^^
Levantais as maos aos Ceos,
Nao as ergueis para Deos,
£rguei-las para matar.
Los. X 82, So para fazer versos deleitosos
Servimos; —
Son. 93, Nao mo negueis, se andais para negar-me;
Seleuco ^|'^ ^"® ®^ P^*" ^"* andava
Para morrer;
Lob. Y 36, Porque saindo d68 para tomal-o —
Las YI74, Se para derribar entao vier am
A fortissima torre de Babel:
II B 208)
Ecloffe 5r '^®™^'' * ^^^^ para feril-o vinha —
Los. in 34, Eis 8 e a j u n t a o soberbo Castelhano,
Para vingar a injuria de Teresa —
TT ü 0\T\
Ecloire 6 P Toma a lyra na mao, que os moradores
Do vitreo fundo vendo estou juntar-se
Para ouvir nossos rusticos amores.
in B AA'^\
Filod.m2r ^ •'* ^"® ^^® conjurastes
Yös e Amor para matar-me —
§. 47. S) der Infinitiv m\i para abhängig vom Hauptsatze.
Wir können leider die äussert mannigfaltige Anwendung von para
mit dem Infinitiv nicht in allen Einzelheiten besprechen, um nicht diesen
Abschnitt ganz unverhältnissmässig auszudehnen. Jeder einzelne Fall
wäre hier geeignet^ zum Gegenstande der Besprechung gemacht zu
werden. Es seien hier drei besondere Fälle noch herausgehoben.
Los. m 51, Ali se vem encontros temcrosos,
Para se desfazer uma alta serra:
(„So dass ein hoher Berg hätte zergehen können" — )
24*
366 Richard Otto
Noch interessanter ist folgende Stelle :
Lus. VI 44, Dizem que provarao, qae honras e famas
Em taes damas nao ha, para ser damas.
(„ — als dass sie Damen sein konnten^). Wie oben debil und curto
vor para mit „zu klein", „zu schwach" zu erklären war, so mnss
hier gleichfalls nao ha honras e famas im Hinblick auf das para ser —
mit „nicht genugEhre" oder „zu wenig Ehre und guter Ruf"
übersetzt werden.
Redond r Porom, se para assentar
0 que seDte o coragao,
A penna ja me cansar,
Nao canse para voar
A memoria em Siao.
(„ — nie sei mein Geist [zu] müde, um nach Zion zu fliegen^).
Im Uebrigen weisen den mit para und dem Infinitiv gebildeten vom
Hauptsatz abhängigen Finalsatz noch folgende Stellen auf:
Lus. I 6, 63, 79, 94, 95, H 19, 86, 111, III 23, 29, 103, 128, IV 10, 11, 23,
85, V 46, 78, VI 40, VII 6, 43. 56, IX 17, 22, 25, 41, 43, 61, 67. 76,
93, X 18, 19, 155 (2mal), Son. 42, Son. 69, Son. 76, Son.93, Son.103,
SoD. HO, SoD. 121, Sou 145, Son. 192, Son. 197 (2 mal), Son. 198,
Son OOÄ Son 9ß>| Son 07rs U B. 154> H B. 162» U B 202i H B. 2271
Son. 228, Son. 261, Son. 275, ßcloge If' Ecloge2f' Ecloge 4(' Belöge 7}'
II B. 262» .^ ^ nn^ II B. 3091 " B- 351 ( U B. 362> II B. 3751
Eclogelir '^- P ^^^' Gang. 4 T Gang. 15 f' Ode 1 f' Ode 6 T
IIIB.17> HIB. 441 ;h n ßq « 7ft r. Q7 r. Oft I" B- ^53i .om.n
Redondi RedondJ' '^' P* ^^' P' ^^^ P' ^^^ P' ^ö, gextine 2 | ^^"^^^^
III B. 174J III B. 204» III B. 240) lU B. 256 \ ., „ «^7 « or^o
Elegie 4 T Elegie 11 T Octave 3 f' Seleuco Prol.r P-^hP-^^t
III B. 30S { III B. 319> in B. 375 I lü B. 377 i HI B. 3991
Amph. I 2r Amph. I 3^ Amph. V IT Amph. V 5^ Filod. I 5 f'
ni B 412i .^, ^ .,i m B. 446 ( III B. 484»
Filod. n 3r '° P ^^^' Filod. III 3r Carta I (' ""
§. 48. E. Der Infinitiv mit com.
Com mit dem Infinitiv vertritt im Portugiesischen gewöhnlich den
lateinischen Ablativ des Gerundiums. Die Fälle seiner Anwendung bei
Gamoes sind folgende:
Lus. III 141, De Marco Antonio a fama se escnrece
Com ser tanto a Gleopitra affei^oado;
(„dadurch dass").
Los. IV 11 *, Nem na eidade nobre, qae se abona
Com ser dos Seipioes claro edificio.
Der portugiesische Tüfiöitiv bei Cam*>«
Lq8, IY 21« Qae com Ihe oovir as altimaB razoes,
Ri'inovem o tempo frto. importuno —
ferner Lus, VI 83, 97, 98, VJU 40, IX 79, X 53, 63, Son 29, Son. 33, Son. 69,
SoQ. 74, SoD. 82, Soo. 150, Son. 152 i2miin, Son. 153, Sod. 168, Sod, 184,
II B, 232* n 8. 2441 U B. m){ U ß. 2m\ U B. 30H II B. 326l
Eclüge 7y Ecloge 9r Eclogelir Ecloge 141' Cao^. 1 (' Cany, 9 T
I IH B. 201 sk ►, Rö *, en
11 B, 3341 ;. „ ^oQ II B. 3471 11 B. 370i
Can^. 11 }' *^* P' '^^^^ Gang. 14 }' 0*le 4
r. Rh r. in> n irt7 /r«r.^^ '^ ß- ^-^t ^I B. 155» III B. 2771
p. 85, p. 102, p. 107 (Carla), ^^^^^^ J, g^^^-^^ ^ J, g^^^^^^ },
in B, 352 i lli B. 363 * IH ß. 4i7l ,, ,„
Ampk III 4r Amph. IV 31' Filod. II 61 t^'^*^^^
Das cot/) vor dem Infioitiv kann auch temporalen Sinn bekommen:
La«. 116^ S6coiitvotV6ro barbarn Gonlio
Mo8tra o peseo^^ ao jugo j:i iuclinado
Son, 254, 0 luHr os seus furores applacava
Com ?6r coosa tao Iriate e tno hnmosa
deißl ^^ ß' ^36^ m B. 350^
Selbstveratäüdiicb ht hier das OanaalitätaverhäUniBS, das fast immer
com mit dem Infinitiv — abnlicli wie der lat. Ablativ des QernndiumB —
aogiebt, ebensowenig ganz verschwunden, wie in den ganz dem obigen
aom V08 ver eDtsprechenden deutsehen Ausdruck „bei Eurem An-
biick"^. V. Keinhardstoettner (Gramm, p. 314) bemerkt^ dass com vor
dem Infinitive die Bedeutung „obwohh erhalten könne, eine Begriff b-
metamorphoße, die sich leicht erklärt. Bei Camoes findet sich indessen
kein Beispiel hierfür. Die a. a. 0. citirte Belegstelle ist:
China que com ser tania, se cercou <k miiro (Mal. conq, VII 115J-
F. Der Infinitiv mit seni.
§. 49. Die Verbindung von sein mit dem Infinitiv bietet zu keinen
besonderen Erörterungen Anlass, Seine Verwendung steht der des In-
finitive mit com nur wenig nach.
Lus. I 93, Semacbar resisiencia nem defesa
1 94, Sem »er dos Lusitanos enteadido —
11 109, Que sem eabelas sei que aao de prego:
ni 76, »Sem ver 0 fim daquiUo que deseja,
deagK HI 114, IV 5, 46, 68, 93, V 23, 69, 81, VI 57, 73, VII 69, VIÖ 24,
98, IX 1, 47, 58, 93, X 12, 72 s 73 «J, 148, 155, Son. 35, Sod. 75, Son. 87,
Son. 114, Son. 146, Sod, 168, Son. 184. Son. 236, g^i^g^^fj^ EdSgelb)^
ih n mi il R^ 310* IIB. 3191 U B. 3S2| III B 961 Ol B. 258 \
m, p. ..M, ^^^^^ ^ ^, ^^^^^ ^ ^, ^^^ Q ^, Reduüd. r SeleiicoProl.p
IH B. 2761 .. , 0-7 U^ B" 326 ( IH B.412( III B. 433* HI B. 471*
haleucü V * " ' Auipb. II 3r Filod. H If' t'iiod. II 8|^ Filod. V 2»*
368 Richard Otto
G. Der Infinitiv mit em.
§. 50. Diez III 245 giebt an, dass in mit dem Infinitiv im Ro-
manischen dem lateinischen in mit dem Gerundium oder Participium
entspreche. Dies bestätigen unsere Texte vollauf. Es gebraucht Ca-
moes em mit dem Infinitiv in Abhängigkeit von Verben und auch ein-
mal vom Adjectivum, daneben aber in Beziehung zu Hauptsätzen. Im
letzteren Falle ist eine genauere Betrachtung nöthig, da es n&mlich
häufig nicht bei der localen oder temporalen Bedeutung des em bleibt,
sondern letzteres geradezu eine causale Bedeutung erhält. Wir nehmen
diese Fälle vorauf.
Lus.VI 66, Gastar palavras em contar extremes
De golpes feros, cruas estocadas
£ desses gastadores —
VI 90, Qua dias ha qae e m v e 1 - a se recrea —
VI 93, De ledo em ver que a terra se conhece;
Vn 13, Em castigar es feitos iDhumanos
Vos gloriai —
VII 64, Que em ver embaixadores de nagao
Tao remota grao gloria recebia;
SoD. 22, que em soffrer tal pena sentem.
In diesen Fällen ist die Aehnlichkeit mit dem lat. abl. ger. am
grossten. Es sei auch zu Lus. VI 90 (s. o ) an die ganz ähnliche
deutsche Ausdrucksweise ,,im Anblick der Natur Erquickung
finden" (= durch ihren Anblick) erinnert.
Zur besonders plastischen Hervorhebung des Causalitätsverhält-
nisses dient diese Redeweise natürlich nicht, es ist und bleibt das
gleichzeitige Geschehen immerhin noch dabei ausgesprochen, was einer
ganz strengen Causalität widerspricht. Doch sind die besprochenen
Fälle in weit überwiegender Mehrheit.
Vgl. Son. 102, Son. 103, Son. 135, Son. 235, Son. 255, Son. 284, j^j^' ^^^},
II B. 2431 II B. 261 J ^^man ^^ ^' 280i .. ^ ... II B. 294 i
Belöge 9r EclogeUf ^^°^**^ Eclogel4r ^^' ^' ^^^' Ecloge 15 }'
n B 300) II B. 316) II B. 346) IH B. 23) -u « oq n »^i « aak
CaD9. 1 }' Gang. 6 V CaD9. 14 T Redond.l' ^^' P' 2^» P' ^^' P' ^*^'
III B. 212) HIB. 246) .^ „ ... III B. 469)
Epistel 1 r Octave 3r ^ ' Filod. I 5 f'
§. 51. ß) Die Verben, die ein mit dem Infinitiv bei Camoes nach sich
haben; sind die folgenden: cuidar^ fundar^ Insistir, tardar;
deter-se enganar- se; estar, trabalhar. Dazu kommt das Ad-
jectiv professo.
Lus. in94i Em dilatal-o caida —
TTT D 999 J
Octave f» ^ glöria toda fuoda em adquirir;
Der portugiesische Infinitiv bei Camues 369
LaB.yin90, Insiste o Malabar em tel-o preso,
Se nao manda chegar ä terra a armada;
II B 9*^4 i
EcIo'gelOr ^*^ P^^® ®*^* tardar em descobrir
As soas louras tran9as desatadas —
Las. V 26, Porom ea co'os pilotos na arenosa
Praia, por vermos em que parte estoa,
Me detenbo em tomar do so! a altura,
E compassar a universal pintura.
Son. 208, E em amar um e outro nao me engano.
II B mS!2l
Ode 9 r '^^^^ ^ contentamento
Crias qu'estava em ter thesouro ufaco!
Zu trabalhar:
Lus. IX 13, Que em vao co'o rei gentio trabalhava
Em querer delle paz, a quäl pretende
Por firmar o commercio, que tratava.
profesao.
III B 2D2)
Octave 2r ^* <^onde multiplica a mao tyrana,
Professa em mais crescer, matar, mentir;
Ck donde o fazer bem 6 villania —
§. 52. /) Diejenigen Fälle^ in denen em eine mehr prägnante, tempo-
rale oder locale Bedeutung hat, sind da, wo em mit dem Infinitiv auf
einen Hauptsatz Bezug hat, nur gering.
Lu8.yin23, Vel-o entre os duvidosos tao inteiro
Em nao negar batalha ao bravo Mouro:
X 72<J, — tornando fria
A zona ardente, em ver que uoa conquista
Lbe nao faz, que das outras tres desista.
Son. 3, Oh ocioso e cego pensamentol
Ainda eu imagino em ser contente?
vgl. femer Son. 14, Son. 17, Son. 81, Son. 154, g^. fj^j, ^^i,S„e^?j.
III B. 2131
Epistel 1 f*
§. 53. H. Der Infinitiv in Verbindung mit den übrigen wirkh'chen und
uneigenllichen Praepositionen.
Bekanntlich besitzt das Portugiesische die Fähigkeit, seine Infinitive
mit allen Praepositionen zu verbinden, was den meisten der übrigen
romanischen Sprachen, im höchsten Grade dem Französischen, versagt
ist. Daneben hat aber auch noch eine Reihe sogenannter un ei gent-
lich er Praepositionen (vgl. hierzu v. Reinhardstoettner Or. p. 323) im
370 Richard Otto
Portugiesischen die Fähigkeit; sich mit dem Infinitiv zu verbinden,
denen sich praepositionale Ausdrücke wie acerca de, em vez de etc.
anschliessen.
antes, {antes de, antes que,) ati, sobre; al6m de, despois
de,f6ra de, acerca de, a tröca de, em vez de,
antes, (antes de, antes que).
Lus. IV 53, Deixou antes veDcer da morte a vida;
desgl. VIII 74.
Lus. III82, 0 Mir - almaminiD so Dao fugiu,
Porque antes de fugir Ihe foge a vida.
desgl. SOD. 261, j;{od:iuy •
Meus olbos, vos abristes,
Cerrära-vos o soinno eternameDte,
Antes que ver-vos tristes —
Hna^i n B. 259i
^««S^- Belöge 11 }•
ate.
Los. VI 67, At6 tornar ä doce chara terra.
Hnoci viTT Qß Y A(\ " B- 284) II B. 316) lU B. 256 \
desgl. VIU 96, X 10, Eclogeuj' Can«. 6 V Seleuco. Prol.|-
söbre.
Son. 64, Söbre vencerdes, pois, tanto inimigo,
£ por armas fazer que sem segundo
No mundo o vosso nome ouvido seja;
alem de.
CaiS I r ^^'® ** ^"® * ^^^^ ^^^ alöm de serem de rala, faxei-me
mercö que Ihe falleis alguns amores de Petrarca, on de Boscao;
despois de.
Lus. III 3, Quando despois de uin poueo estar cuidando —
III 27, Despois de ter Judea subjugada —
desgl. III 94, 118, V 47, VIII 4, IX 19, 86, Son. 76, Son. 145, Son. 202,
II B. 29S) III B. 21) .. ^ AA r. f^^ r. AAC^ I"B- 152) III B. 297)
Ecloge 15r Redond. ]' '°' P" ^^' P- ^^» P* ^^^^' Sextine 3r Seleaco T
III B. 408)
Filod. n 2(-
föra de.
III B 4774
Filod V 4r ^^^^ föra de crer tamanho contentauaento;
Der porttigiesiBche fniinkiv bei Camr^es
371
acerca de*
II ß. 267* A ^ r- i. • .1
Ecloffe 11 r acerca de ficar hoje comtigo,
Farei pois (ja qu'assi qos dett^emoe)
Tudo o que ta qmzere», coiuo aroigo.
a tt^öea de,
mB.278t ^ ,
»eieuco (^ Q"^ ^^°^* ™^''''«'* a troca
De caLlar o que padece,
em vez de.
II B, 2051 r. , , , * * .
EcWe 5r *® alegrarem, n^entnetecem :
III, Der luftoitiv mit Hubjeet*
§» 54. Der Abschnitt unserer Betrachtungen, in den wir jetzt eio-
treteo^ hat seinen ganz besonderen Reiz. — Wir betreten erstens ein
Gebiet, in dem in ganz hohem Maagae altüberlieferter Spracbgebraiich
mit Neugeschaffenem zusammengeflot^sen ist, eich theils vermischend,
theils ersetzend, wo neue Anlehnung an die lateinischen Voibilder das
Neue dem Antiken gleich zu machen bestrebt ist. Wir komofien aber
gleich in diesem Zusammenhange auf den eigentlichen Schwerpunct
unserer Betrachtungen: den flectirten oder persönlichen In-
finitiv.
Dass wir io diesem Kapilel den flectirten Infinitiv behandela wollen,
bedarf einer Rechrfertignng, die sich nur dadurch geben lasat, daas wir
unsere Ansicht über diese seltsame Gestaltung in der Sprache ein-
gehend darlegen.
Unsere Erklärung des flectirten Infinitivs schliesst sich etwas an
die von Diez ni 251 gegebene an, steht indessen der von Wernekke
a. a. 0* p. 18— 20 (Schiusabemerkung: lieber den Ursprung des mfinito
pe$doal) gegebenen direct entgegen.
Schon das hat unsere Erklärung mit der Diez'schen gemeinsam,
das8 sie im Zusammenhang mit dem Infinitiv mit 8ubject gegeben
wird, was einen weit mehr als bloss äuaserlichen Grund hat,
Diez a. a. 0. p. 251 spricht zuerst vom Nominativ mit dem Infinitiv
im Spanischen und citirt dabei die Beiapiele: et decirlo yo no es ofmda^
lo hice sin saberlo nmguno. Dann sagte er wörtlich: j, Vielleicht (!) ist
dies eine der Sprache abgenöthigte Verwandlung des mehrfachen Satzes
in den einfachen , wobei der Nominativ unverändert gelassen wurde,
und die angeführten Stellen wären aus que la digo yo no es ofenda;
lo hice sin Qne h mpo ningano zusammengezogen. Hieraus würde sich
weh der port. flexionsfähige Infinitiv erklären^ auf welchen nämhch die
372 Richard Otto
Persooalflexion des bestimmten Modus aus dem mehrfachen Satze gradesa
übertragen ward, so dass z. B aus basta que somos (2aminan/es allmäh-
lich basta sermos dominantes entstand."^
Wernekke a a. 0- p. 18 wendet sich besonders gegen den letzten
Satz, ohne die Frage über den Urprung des Nominativ mit dem Infinitir
vorher zu erörtern. Er construirt den flectirten Infinitiv von haver:
haver, haveres^ haver, havermos, haverdes, haverem aus dem
lat. Conjunctiv des Imperfects — was man allerdings lautUch
nicht widerlegen kann. Dann erklärt der Verf. daraus das Entstehen
des infinito pessoal, indem er annimmt, dass vor dem ConjuncÜT des
Imperf. que m Wegfall kam. Die Illustration dazu sollen folgende Bei-
spiele liefern:
Nao poderam parsuadir-te a [que] jurares, 0 estavam observando,
86 curaria em dia de sabbado, para [que] o accusarem. Duzentos amos
autes de [que] tomarem a cidade de Roma, invadiram os Gallos a Italia.
Hierzu wird wörtlich Folgendes bemerkt: ;,Da8 hier eingeklammerte
que kann ich freilich nicht sicher [sollte heissen: ,,überhanpt nicht^]
nachweisen ; die Möglichkeit seines Wegfalles aber wird nach Analogie
zahlreicher anderer Fälle (z. B. vor der ungeraden Rede) ohne grosse
Bedenken zuzugeben sein. Da nun eine Anzahl Gonjunctionen doroh
blosses Anfügen von que an die entsprechenden Praepositionen ent-
stehen, so konnten sie nach Wegfall dieses que wieder als Praeposi-
tioneu; die darauf folgenden Verbalformen also als verbale Substantive,
d.i. als Infinitive aufgefasst werden, z.B. nuo obstante[que\louvar-
des trotzdem, (dass) ihr lobtet = trotz eures Lebens; so auch ohne
Praeposition : era melhor [que] irdes besser war, (dass) ihr ginget =
euer Gehen."
Der Einwurf, mit dem Verf, seinem Vorgänger Diez begegnet, dass,
wenn die Erklärung nämlich von basta sermos dominantes aus basta que
somos dominantes zugegeben werden könne, noch immer basta serem
aus basta que sdo zu erklären übrig bleibe, trifft ihn selber. Wenn
haver mos aus '*'hab6remus richtig abgeleitet ist, woraus ist dann
aber sermos und serem herzuleiten? Es müsste Verf. zu einer Nivel-
lirung aller Formen durch Analogie seine Zuflucht nehmen, was er aber
unterlässt.
Für den Romanisten ist das lateinische Imperfect des Conjunctivs
überhaupt nicht mehr vorhanden; es müsst eine seltsame Laune der
Sprachentwickelung sein, wenn nur dieses so streng analytische Portu-
giesisch doch die sonst längst vergessenen Formen amarem, habe-
rem, audirem sollte aufbewahrt haben. — Eine fernere absolute
Unmöglichkeit ist in unseren Augen die Hypothese vom weggefallenen
Der porlugtesiBche lufinitiv bei CamueB
que. Beim oftmaligen Lesen haben uns die BeiBpielBsätze W/s immer
noch mehr den Eindruck des Gemaehten erweckt. Es wird sicherlich
nie ein Satz wie Näo poderam persuadir-te a que jurares be-
_^legt werden können. Am wenigsten ist die lat Grundisprache geeignet,
^die Hoffnung auf eine ein&tmalige Auffindung derartiger syntaetischer
Formen zu beleben.
Weit annehmbarer ist die hiermit verwandte HypotheBe von Diez
vom Nominativ mit dem Infinitiv, da sie nur von wirklich
I Vorhandenem ausgeht Dennoch will uhb auch sie nicht aehr
Ewingend erscheinen; am wenigsten aber ist une etwas aufgestoBsen,
was dieselbe noch zu stützen geeignet wäre. Es erscheint uns als ein
Miestrauen gegen den Genius der Sprache, wenn man ihm die Fähig-
keit zu kleinen Neuschopfungen — wie es allerdings bei Diez hier (aber
nur hieri geschieht — absprechen wiü* Im Äbd. und Mhd. findet sich,
wie Apelt*) gezeigt haf, der Acc. c. Inf. unabhängig vom Lateinischen,
obwohl man früher meinte, dass eine solche Construction . wenn sie
sich im Deutschen fünde, sicherlich aus der lat, Syntax iraportirt sein
müsste. Kann nun nicht im Rumänischen eine solche Construction,
wie die bei Diez citirten spanit^chen Sätze sie zeigen ^ ganz directe
Neubildung sein? — Man durfte stets sagen: to hice sin saberlo.
Wenn man nun die Möglichkeit dieses einen Schrittes zugiebt, dass
nämlich die Infinitivconstruction bestehen blieb auch beim Wechsel des
Subjectea mit der erklärenden Hinzusetzung der letzferen oder seines
Pronomens, so ist eine Erklärung für den Nominativ mit dem Infinitiv
vorhanden, die wenigstens des schwerfälligen Tranölormationsapparates
Dicht bedarf. Aus lo hice sin saberlo konnte nach unserer Ansicht
to hice sin saberlo yo — f^ln saberlo el retj werden.
Doch es soll dieser Uypothe, so sehr sie auch unserer besten
Ueberzeugung entstammt» nicht das Hauptinterefise zugewendet werden.
Sei sie nun eine Verbesserung der Üiez^tichen Ansicht, sei sie es nicht,
man wird jedenfalls sich erinnern, dass auch Diez nur eine hypothe-
tiache (vielleicht sogar unbeweisbare) Erklärung gegeben hat.
Wir kommen endlich zum flecrirten Infinitive selbst. Den Einwurf
W.'s, den wir weiter oben wiedergaben, gegen die Diez'acho Theorie —
die eben nur eine solche Hypothese ist und sein will, die ihrerseita
wieder auf einer Hypothese sieh aufbaut, — halten wir für zutreffend.
Allerdings haben wir auch zeigen müssen ^ dass sie uns ein Argument
gegen Wernekke selber ist.
Wir lassen unsere vorige Hypothese jetzt ganz auf sich beruhen
(und wollen nur wünschen, dass man sie adoptirt). Hier gehen wir
1) Accnsativ c. Inf im Ähd, uod Mhd, Programtu des Gymii. zu Wdmar 1875,
X:^ ffidiani Ott»
tarn T^rbani^ieü 3nxmnsa^ nie dem Infinmr ans, ^eiehviel wie
ar <Hic»c»uii»tL sein, matis, isd aecrac&cen darmof bm dea fleeCirtoi In-
fiaicrT
Dkz §^. iciüm p. 24Si. «ia» beim Aee. e. Inf. der flectirte In-
fialriT d»4 Proü^O'^a aberflt§§ig mache [= enthiltj: Eb
mvüci hem^rkz -w^^ri^i^ iaa» beim .Ace. e. lof-^ im PortngiesischeD —
ftowek e« Beifw^ ziehe — die E^roaomhia aar im üiomiDatir rorkommen.
Die daan a z. 0> p *2:'.r s«!eeceii€ii Beispiefcuitze zum Nom. mit dem
IsfinitiT zeigen mic ^«itzender Deodiekkeit. daas der flectirte InfinitiT
aa lieh ichoa ii!e besjk^ Coüstmcoon. bildeo kann. Vgl. ib. miaito
Myaria dtt wut cfmJtixri*^ t^i&a tn^eza S. Mai. c. 3. sem a visia ale-
tamiarmoi Loa PT 93. Versieiehea wir hiermit die Sitze: perchi io
dim io arer tro^ato iicritto Malesp. eap. 42. es gram bienaventurama
temer t^ ial erednd J. Coz. 14"^. ^o glaaben wir dadnreh auf den rich-
ti^^en Weg zur Erkianmg zu kommen. Es sei im Vorans bemerkt,
dase uns die eorreipondirende Scellnng der port. Flectionsendeng
mit der de? it. io nad sp. tn die HaopCäaehe ist.
Die Fleetionäeadiingen im Portngieöischen haben eine ganz be-
sonder» grosse Wichtigkeit in der Sprache. Noch hente drückt der
Portugiese alle personalen Unterschiede beim Zeitwort durch die Flec-
tion allein , oder doch wenigstens fast allein , ans ^). Dem FVanzosen
ist die stete Ilinznfugnng des persöolichen Pronomens nnerlässlich, dem
Italiener bif-weilen kaum entbehrlich. Wenn sich jedoch im Portu-
giesischen das persönliche Fürwort beim Verbum findet, so dient es
nur zur stärkeren HerTorhebung der Person. Es können aber sogar
Gegensätze in der Person durch die Terschiedenen Flections-
endungen ganz allein angezeigt werden, v. Reinhardstoettner be-
legt dies p. 337 durch folgendes Beispiel: Ponderou-me que era neeef-
sario iomar algum alimento; recusai : instou. (Herc. Mong. 11).
Letzteres Beispiel, dem sich leicht zahlreiche andere beigesellen
Hessen, zeigt gewiss deutlich genug, welche (in den übrigen romanischen
Sprachen unerhörte) stark pronominale Geltung die Flectionsendung des
Verbs im Portugiesischen noch besitzt^). — War es nun unmög-
lich, dass man beim Nominativ (resp. Accusativ) mit dem
Infinitiv den persönlichen Fürwörtern die sich so leicht
an don Infinitiv anschmiegenden verbalen Flectiona-
ondungen substituirte? —
1) Vgl. V. Reinhardstoettner, Gramni. p. 336.
2) Wir iiiUssen bedauern, mit dein Sardiseben nur oberflächlich bekaont
zu sein, das jedenfalls in diesem Puncte viele Analogien bietet.
Der portugiesische Infinitiv bei Camnes
375
Sollte es gestattet seio, diese Hypothese etwas weiter auezubauen,
'so wollen wir bemerken, dass unserer Ansicht nach die Sprache mit
der Herübernahme der zweiconsonantigeo Suffixformen den An-
fang machte.
^L Die Endungen -mos und -des hatten sicherlich mehr Gewicht, d. h,
^*Bie wurden mehr als selbständiges Element der Sprache gefühlt und
waren somit leichter übertragbar, als -es und -em^ die doshalb fester
am Verbalstamm hafteten, weil zu ihrer Aiiaspracho die Stimme nicht
auszusetzen brauchte, während dies bei den stimmlos beginnenden
Silben -mos und des nöthig ist*).
■ Wir finden auf diesem Wege eine neue Stütze unserer Ansicht.
Keine romanische 8praehe (die sardische abgerechnet!) ist conser-
vativer in der Entwicklung ihrer Verbalflection verfahren, als die Portu-
giesische, dem sich dann gleich das Spanische anreiht
Das Italienische würde vielleicht auch den iectirten Infinitiv be-
sitzen, wenn es vollere und gewichtigere Flectionsendungen hätte. So
aber können wir uns nicht wundern, wenn solche Sprachen, bei denen
die Endungen früh zergingen, diese Sprachform nicht aufweisen. —
Das Spanische muss schon früher als das Portugiesische das zw^ei-
consonantige Suffix der 2, Pers. Plur. in ein einconeonantigea verwandelt
haben ^). Nach n und r spricht man es noch heute!
■ Nach Allem glauben wir sagen zu dürfen, dass das Portugiesische
«ur Hervorbringuog des tlectirten Infinitiv auf die von uns angegebene
Art ganz besonders gut prädisponirt war.
Wo unsere Untersuchungen noch ßeweismaterial für unsere An-
sichten liefern, soll dies jedesmal deutlich hervorgehoben werden.
Zum Schluss formulieren wir unsere Hypothese — der es nach
■
^m 1) Teclimer sieht m dem Aussetzten rterThätigkeit der StimaibKnder während
^■der Aassprache eiDCS und desäelheo Worten die einzige natürliche Grenze zweier
^P&Uben« (MUDdUcbe AeusBeruDg i. d. Vorlesung,)
2) Laut physiologisch ist der Vorgang dieser: Die Zungenspitze, welche zur
Bervorbriogung de» Btiimtihafton Dentals die Alveolen berubren inuaa, erreicht
beim Sprecheü dieselben nicht oielir, so dass eine Mundstellung eotsteht, ähnlich
der bei der Hervorbringnng des i -La fites eingenonimenen. Durch den zur Her -
vorbriDgUDg des Dentals beatimmten Luftatrom entsteht dann wirklich der i-Laut,
Dass wir im Ca talant sehen hier einen a-Laut finden, steht dieser Erklärung
nicht entgegen, da die Zungenstellung Zwecks nervorbringung aller Dentale bei
verschiedenen Nationen wechselt. Beitn Caialanen mnsste der Zungenrücken
viel tiefer Hegen, als beim Spanierj so dass der frei entweichende Ltiftatrom
d&8 u bildet. £s sei erinnert an h&jT, goid (Gold) neben holst, ^ond^ hayr.foisch
(falsch), afr. faus (nach ältester Aussprache).
376 Richard Otto
unserer Ueberzeugung nicht völlig an einigen sicheren Stützen er-
mangelt — in folgendem Satze:
Der flectirte Infinitiv im Portugiesischen ist diejenige
Form des Nominativs mit dem Infinitiv, in der das den
Nominativ bildende personliche Fürwort durch die im Por-
tugiesischen vollen pronominalen Wer th besitzende Suffix-
endung des Verbums vertreten ist.
Wir glauben nun berechtigt zu sein, wie es auch Diez schon ver-
sucht hat, den fiectirten Infinitiv zugleich mit der Construction des
Nominativ (resp. Äccusativ) mit Infinitiv zu behandeln.
Auf einen Puuct sei noch vorher aufmerksam gemacht. Es kommt
wie überall im Portugiesischen, so auch in unseren Texten nicht selten
vor, dass neben der Flectionsendung noch das entsprechende Personal-
pronomen beim fiect. Infinitiv sich findet. Man wird gewiss hierin kein
Argument gegen unsere Ansichten suchen wollen, da doch diese Setzung
des Pronomens aller Wahrscheinlichkeit nach nur ein ganz secundärer
Pleonasmus ist, wie deren die Sprachgeschichte viele bietet. —
Man ist etwas in Verlegenheit, wenn man von einem portugiesischen
Äccusativ mit dem Infinitiv sprechen soll. Im älteren Italienisch
werden (z. B. bei Boccaccio; vgl. Blanc, ital. Gramm, p. 495) die
Accusative des Pronomens: lui, lei und se dem Infinitiv beigefugt
(wenn in alter Zeit auch me vorkommt, so ist es vielleicht Latinismus),
bei den Franzosen und Provenzalen characterisirten im Hittelalter der
Äccusativ mit dem Infinitiv ausser den Pronominalformen die wirklichen
Accusative der Nomina. Doch giebt es zu starken Bedenken Anlass,
dass bei Franzosen und Provenzalen derartige Fälle sich nur in der
Uebersetzungsliteratur finden. (Vgl. Diez III 249.) Im Portugiesischen
hat sich bis jetzt noch kein Beispiel dafür gefunden ; dass den Äccu-
sativ mit dem Infinitiv die grammatische Form documentirt
§. 55. Ehe wir diese Frage weiter behandeln, sollen einige Fälle
noch einmal kurz berührt werden, die schon dem Kapitel vom reinen
Infinitiv einverleibt sind, aber darum hier von Interesse sind, weil näm-
lich das Gebiet des Accusativs mit dem Infinitiv von ihnen stark ge-
streift wird. Es sind dies solche Sätze, die dem Äccusativ mit dem
Infinitiv äusserlich gleichen, in denen jedoch der Äccusativ vom ver-
bum finitum abhängt.
Las. I 73, Olhando o ajuntamento Lusitano
Ao Mouro ser molesto e aborreeido —
I 80% Ouvi dou8 neste caso estar fallende:
Der portagiesische Infinitiv bei Camues 377
I 87, Nao soffre mnito a gente generosa
Andar-Ihe os caes os dentes amostrando;
II 49, £ vereis o mar Roxo tao famoso
Tornar-se-lhe amarello de enfiado;
n 107, Mandava estar qaito e ancorado
N'agna o batel ligeiro que os levava —
Vgl. ferner II 52, 53, 93, HI 2, 73, 111, IV 52, 69, V 18, 19, 47, VI 7,
X 40 etc.
Folgender Fall kommt dem ächten Accusativ mit dem Infinitiv sehr
nahe:
IV 52, Via ser captivo o sancto irmao Fernando —
Bemerkenswerth ist, dass der von ver abhängige Infinitiv in solchen
Sätzen oft pleonastisch die Flection erhält. Vgl.:
Lhb. n 44, que vejais
Esqnecerem- se Gregos e Romanos —
V 48, £ verao mais os olhos, que escaparem
De tanto mal, de tanta desaventura,
Os dous amantes miseros ficarem
Na fervida implacabil espessura:
desgl. IV 52 u. ö.
Gewisse Aehnlichkeit mit dem Accusativ und dem Infinitiv zeigen
noch folgende Stellen:
Son. 5, Me fizerao de gostos baver medo.
Lloge 4^1» ^^P®*"^ qn'algum» bora
Faga o teu proprio mal de mi lembrar-te —
Los. X 142, Trabalhos, que vos fagam ser acceitos —
A. Das Subject steht im Accusativ.
Wir wenden uns jetzt denjenigen Fällen zu^ in denen das Nomen —
ohne vom verbum finitum das Object zu sein — als Accusativ ge-
fohlt wird.
§. 56. a) Der Infinitiv mit dem Subject im Accusativ ist abhängig von
folgenden transitiven Verben:
achary conhezer, descobrir, desconfiar, dizer^ entender^
fingir^ mostrar, notar, pregoar, representar, {sentir), certi-
ficar.
achar.
EdV^ä' ""^ achando
Ser vento o qne sonbava, grita e chora.
X j icail««^ a
--: r l-
:i-> » .rr =1 •-a?*nr»r fii j • ij.t, i»rr
^^- »e Ml poiiro periij^rrVf ^ dar).
Der portugiesische Infinitiv bei GamOes 379
pregoar.
Canc 14 r ®"* Qoe™ atrevido
Pregöa ser maior qae a parte o todo:
representar.
Loa. VI 84, qne vem representando
Cahir o cöo dos eixos sobre a terra,
Comsigo OS elementos terem guerra.
sentir.
SoD. 42, 0 cysne quando sente ser ebegada
A hora que poe termo k saa vida —
Die übrigen Beispiele von sentir sind zu yergleichen mit dem oben
^„„ n B. 320J , ,
aus Qi^jjn 7 f von conhecer gegebenem.
Los. IX 9, Qae foram presos os feitores, quando
Foram sentidos vir-se da cidade.
SoD. 51, Ditoso seja o dia e bora, quando
Tao delicados oihos me feriao!
Ditosos OS sentidos que sentiao
£star-se em seu desejo traspassandol
certifl4^ar.
Los. X73^ Que OS vossos Portnguezes com maiores
Obras ser verdadeira oertificam:
Man wird bei diesem letzten Beispiele am deutlichsten an die
lateinische Gonstruction erinnert.
§. 57. ß) Der Acc. c. Inf. nach ser mit Adjectiven.
4 certo, 6 contrario, i impossibil, i melhor;
Son. 188, que a quem mais merece
Vir 0 premio mais tarde 6 sempre certo —
^offe 4r ^*® ^ contrario acbar-se
Tamanba fö tao mal agradecida.
Liu.iy54, Mas Africa diri ser impossibil
Poder ninguem vencer o rei terribil.
Son. 176, Que muito melbor ö perder-se a vida —
§. 58. /) Der Acc. c. Inf. nach ser mit Substantiven.
^j^ 7 |> Qu'era razao ser a razao vencida.
CaM. 17r ^^ °*^ "^^ *® * sobrado atrevirnento
Querer-se est' alma minba unir comtigo.
BoBumlMlie Fonebmigeii VI. 25
?A() Biektfd Otto
Madar-te data lorte o teapo lere:
Saeeeder i belleza
Da PriaaTera o frneto; a eOa a aeTe;
E toraar oatra Tez por eerto fio
OatoBo, InTerao. PrinaTera, Estio.
g^^^^'j, Porte o tea pretapposto
Fol tentir o TOfto rosto
0 que aas almas aeeende.
§. 59. 6) Der Acc. c Infi nach anpertSnliehen Verben.
basicL, importa, pena.
SoB. 145, Qae basta ettar em tös minba esperanga —
Elecie 2 !' ^^^ ^^sta examinar-me a paciencia —
Canc 151' ^^ ^^^^"^ des£uer-se a neroa eseora
De meoB olhof, importa ettar presente
Oatro fol, oatra aarora, oatro Oriente.
Liia.IY 79, qae maia me pena
Ser esta vida coaaa tao peqaena.
§. 60. {) Der Acc. c. Inf. abhängig von ganzen Sätzen.
Belöge?}' Porqne parece vfcio
Para tao doce mal faltar-me nada.
Canc Ur '^®™ '® ^^' manifesto
Parezer-se ao sogeito o accidente
Mea parecer nao ser nada.
Los. y 97, Sem vergonha o nao digo; que a raiao
D'algam nao ser por versos excellente,
E nao se ver prezado o verso e rima,
Porqae quem nao sabe a arte, nao na estima.
Rlod'^e}' ^** ^®' Solina tambem
Em Duriano o intento,
E levar-me a lenba o vento;
In den letzten beiden Beispielen sehen wir die eigenthfimliehe Thai-
Sache ; dass zwei Acc. c. Inf. wechselseitig durch 4 verbunden Ton
einander abhängen. Diese Ausdrucksweise, obschon grammatiach an-
anfechtbar, kann ästhetisch sehr vsrschieden beurtheilt werden. Wenn
in der Poesie eine gewisse Kürze und dabei Gedankenreichthom
I
Der ptirlugtesisohe Infinitiv bei Camries
Zierde ist, so kann man Camoes für derartige stylistieche Formen nur
Lob spenden, Wenn aber unter der Kürze die Klarheit des Sinnes
leidet, waa beim ersteren Beispiele der Fall ist, so muss man doch
gestehen, dass der Dichter seine Sprachmittel übermässig auBgenutzt
hat, um Prägnanz zu erreichen. Solche Ausdrucksweiae — wie Vieles
hei Camoes — tragt den Stempel des Gezierten, die Ilerüberführung
von Redeweisen des klassiachen Latein in da« lusitanische Idiom ge-
lang Camoes nicht immer so gut, als Boccaceio die Anäbnlichuog
der italien. Spracho an die des Cicero* —
Diez III 248, Anm., giebt italioniBche Beispiele für Subatantivirung
des ganzen Äcc, c. Inf. Sie sind doppelter Art, einmal ohne Artikel,
dann mit Artikel vor der ganzen Phraae. Für das Portugiesische konnte
eine derartige Construction nach Allem , was uns bisher in der portu*
gieeischen Infinitivlehre hegegnet ist, nicht auffallen. Fast könnte man
in den zuletzt besprochenen Sätzen (wo zwei Accusative c. Inf. wechsel-
weise von einander abhingen) je einen für substantivirtansehen,
wie es in dem ital. Satze; e cantar auffeilet ti e atti soavisono un
deserto Pett,Son26lQ wirklich der Fall ist. Der von Diez citierte Satz :
Vusare la domestichezza d'un uomo uva donna ^ peccato natu-
rale Dec, 3, 7 hat seinen engsten Verwandten bei Camoes:
Eleeie 8 }» ^ ^^^* ^^^^ parece quem defende
0 ser essa belleza sempre amada,
For mals qn'eui vao se canse o que a preteade.
Es werden im folgenden Abschnitt, der den Nominativ mit dem
Infinitiv behandelt, nach Diez' Vorgang cur die Falle von Infinitiv
mit Subject dem Infinitiv mit dem Nominativ zugezählt, in
denen entweder der Nominativ durch seine grammatische Form sich
kenntlich macht, was nur beim Pronomen möglich ist, oder in denen
der Infinitiv so beschaffen ist^ (artlculirt oder von einer Praepoaition
begleitet,) dass kein Accusativ neben ihm möglich ist.
In allen anderen Fällen^ wo der Infinitiv rein und das Subject ein
Nomen ist, ergiebt sich nun die Schwierigkeit, dass ein aicheroa Kri-
terium dafür, ob wir ea mit Nominativ oder mit Accusativ c, Inf* zu
thuu haben, gänzlich fehlt. Man könnte sogar durch den Umstand^
dass die Accuaative der perBÖnlichen Fürwörter, wo man in der Con-
struction des Accusativ mit dem Infinitiv sie erwarteu sollte, stets im
Spanischen wie im Portugiesischen durch ihre Nominative ersetzt sind,
verleitet werden, nn der Existenz des Accusativ mit dem Infinitiv im
Süd -Westromanischen überhaupt zu zweifeln. Für die Vulgäraprache
und den Styl der Volksdichtung mag der Zweifel vollauf begründet
2Ö*
382 Richard Otto
sein, — wir haben aber einen Renaissancedichter vor uns, bd
dem man gewiss nicht irre geht, wenn man dem lat. Acc. c Inf. ähn-
liche, um nicht zu sagen congruente, Constructionen für solche wirk-
lich ansieht^). Dafür mag besonders der Umstand sprechen, dass bei
Camoes nahezu dieselben Worter und Phrasen den Accnsati? mit
dem Infinitive nach sich haben, wie im Lateinischen. —
B. Subject im Nominativ.
§. 60. Es ist oben auseinandergesetzt worden, weshalb wir die
Flectionsendung des infinito pessoal syntactisch für genau correspon-
dirend mit dem Nomen oder Pronomen, das in der „Nominativ mit dem
Infinitive'' genannten Construction den Infinitiv begleitet, ansehen. Es
theilt sich demnach der hier folgende Abschnitt in 3 Theile, in deren
erstem der Nominativ von einem Substantiv, in deren zweitem er von
einem Pronomen gebildet wird, während im dritten die Flectionsendung
denselben ausmacht.
§. 61. 1. Der N«iiiBa(iT wird um Sibsiaativ (^bildet.
NB. Beispiele der Construction mit dem Artikel vor dem Infinitiv
bieten unsere Texte nicht.
Mit Praepositionen :
de.
Lus. n 87, De nao sabir em terra toda a gente,
Por observar a usada preeminencia,
Ainda que me peze estranbamente,
Em mnito tenbo a maito obediencia:
V 97, que a razao
D'algum nao ser por versos excellcDte,
E nao 86 ver prezado o verso e rima —
IX 75, Porom nao que perdesse a esperan^a —
X 41, onde se Ibe ate
Obriga^o de dar o reino inico
Das perlas de Barem tribato rico.
TT R ^AAk
Ecloge ir ^ parece qae Jupiter potente
Se enfada ja d'o mando durar tanto.
dAAirl n B- ^Ö5I ni B. 30i m B. 214»
°®®^*- Ecloge 3 r Redond. fEpistell (•
Pleonastisch steht hier die Flection in einem Falle:
TT D 9A3)
Ecloirel4r ^®™ temas tu d'os mens alegres serem,
Yendo tristes taes olbos por me verem.
1) V. Beinbardatoettner, Gramm. S. 365.
Der portDgiesiscbe Infinitiv bei Camoes 385
Ueber die Abhängigkeit der Praeposition braucht hier nichts gesagt
zu werden, da diese und alle folgenden Beispiele in dieser Hinsicht
Bchon behandelt sind.
Las IV 52, Por nao se dar por eile a forte Ceita:
Son. 171, Qaando mais o imagino, bem saspeito
Qae a tal bem tal desconto se devia,
Por nao dizer o mundo qae podia
Acbar-se em seus enganos bem perfeito
para.
LI18.III51, Ali se vem encontros temerosos,
Para se desfazer uma alta serra:
SoD. 198, Porqae desee o divino a coasa hamana?
Para subir o bamano a ser divino.
suhir kann transitiv und intransitiv sein^ deshalb lässt diese Stelle,
eine doppelte Erklärung zu. Nur wenn subir intransitiv ist, gehört dieser
Vers hierher. Es dünkt uns wahrscheinlicher, dass o humano Subject
zu subir ist.
TT p 2A8)
EcIoipel4r ®® '* °^ assento da maior alteza
Te lembras de quem viste c& na terra,
Parate magoar sua tristeza;
Ca 15 r ^°® para desfazer -se a nevoa escura
De mens olbos, importa estar presente
Outro sol, outra aurora, outro Oriente.
^-..«1 n B. 3551 II B. 362( III ß. 375 (
^^^^' Can^. 16 r Ode 1 f' Amph. V If-
setn.
Lus. m 114, Sem Ihe valer defeza ou peito de ago.
VIII 24, Sem Ibe valer defeza ou muro de a^o —
Son. 75, Mas triste quem se sente magoado
De erros em que nao p6de haver perdao
Sem ficar na alma a magoa do peccado.
Son. 150, Entao falle melhor, quando emmude^o;
Sem ter contradigao sempre porfio.
C 4 I» ^®™ ™^ poder ficar mais que a lembran^a;
^.-«1 n B. 382) II B. 3911 III B. 206) III B. 264 ) III B. 412J
^®®«*- Ode 9 r Ode 12 P Elegie llf' Seleuco ProLf» Filod. II 3f'
2. Der Nominativ wird vom Pronomen gebildet.
§. 62. d) Ohne Praeposition.
Son. 270, Me atormenta entao ver eu qu'alcan^ado
Sera por quem de vos nao tem lembran^a.
384 Richard Otto
^dond^^l» Viver eu, sendo mortal,
De caidados rodeado,
Parece men natural;
ä'lfuc?^}» ^''*^* ^"® J^ ^^^ boDdade
Usar eu de tal amor,
£ de tal hamanidade.
§. 63. ß) Mit Praeposition.
de.
Los. IV89, A de8e8pera9ao e frio medo
De ja DOS nao tornar a ver tao cedo.
III B ^ßl
Redond V ^^^^^® * ^^* ®**^ segura
De vos nao vir em pintura;
III B 2H7i
Octave r ^'^^^^^ ^^® ®® ^ Inglez levava gösto
D'ella com sea herdeiro ser casada —
par.
EcSge^JI' ^ * ^"*'®°* t'eDtregaste
Por nada me ficar em qa'eäperasse ^
IT B ^Oßi
Canc 2 r ^^^^ ®"* cobiga mais se apara,
Por Ihe faltar aqailla qu'esperava:
para. Mit pleonastischer Plection:
Perdne 2r ^^^ ™*^ ^^^ '*"^* ^®^'® ®*^* vossa alma,
Para v6s Ihe fazerdes taotos males?
seni.
Son. 114, Em paz estais em mim; e assi o creio,
Sem esse ser o vosso proprio intento;
3. Den NomiDatiT bildet die Flectionsendaag.
§. 64. Im Anschlüsse an Diez^) und v. Reinhardstoettner') tbeilen
wir hier unser Material in 2 Theile. Es kann die FlectionsenduDg
nämlich entweder sich auf das Subject des Hauptsatzes beziehen, wo-
durch sie dann allerdings viel an Wichtigkeit verliert, da sie eine solche
Beziehung logisch fast überflüssig macht, oder es kann die Flections-
endung ein neues Subject für sich enthalten. Im letzteren Falle ist
erst völlige Uebereinstimmung mit den übrigen Fällen des Nominativ
1) Rom. Gramm. III 220.
2) Port. Gramm. S. 364.
Der portngiesisohe Infinitiv bei Gamoes 385
mit den Infinitiv da. Doch auch im ersteren Falle ist die Flections-
endnng nicht völlig bedeutungslos. Der Portugiese verwendet sie, um
das Snbject neu in die Erinnerung zu bringen oder es besonders her-
vorzuheben. Die nochmalige Bezeichnung des Subjects in der Flections-
silbe kann daher — wenn es auch Fälle giebt, in denen sie wirklich
überflfissig ist oder gar des Reimes oder Metrums wegen angehängt
wurde — immerhin mit dem Infinitiv zusammen die besagte Gonstruc-
tion ausmachen; obschon sie von den bisher behandelten Fällen und
denen, die uns in der zweiten Hälfte dieses Abschnittes beschäftigen
werden, etwas abweicht.
a) Die Fleotionsendung wiederholt das Subjeot des Hauptsatzes.
a) Ohne Praeposition.
Las. V 34, De quem nenham melhor conhecimento
Podemos ter da India desejada,
Qae estarmos inda maito longe della:
Hier war die Hinzufugung der Endung dringend nothwendig; ohne
dieselbe wäre die Stelle unverständlich. Die übrigen romanischen
Sprachen hätten hier keinen Infinitiv geduldet.
Las. Vn lOi Vedes qae tem per uso e per decreto,
Do quäl sao tao inteiros observantes,
AjuDtarem o exercito inqiiieto
Contra os povos, qae sao de Christo amantes:
Auch hier war die Setzung der Fleotionsendung nothig, um den
Doppelsinn zu verhüten.
Lob. XI 42, Atöqoi, Portuguezes, concedido
Yos 6 saberdes os futuros feitos —
Kedond I» ^^^ "*^ °*^ confesseis
Serdes mea —
§. 65. ß) Mit Praeposition.
de.
Los. II 9, Que os Mouros cantelosos se gaardaram
De Ihe mostrarem todo qae pediam:
VI 15, „Oh Neptunol'' Ibe disse, „nao te espantes
De ßaccbo nos teas reinos receberes;
VI 91, Nas beilas maos tomando-lhe bomenagem
De Ibe serem leaes esta viagem.
VU 72, E folgaräs de veres a polioia
Portugueza na paz e na milicia.
386 RiduirdOtto
IX 66, Que nao ba nenham delles, qne nao saia
De acharem ca^a agreste desejosos;
deagl. X 52, 91, 150, g^JicL^)' ^' ^3, p. 95, p.92 (2mal), ^^^ ^,
in B. 382 ( in B. 3971
Amph. V 7r Filod. I 5f •
Loa. IV 35 ^ Qne estavam conjorados a acabarem
Oa a ganharem ambos a coroa —
lY 56, As Portaguezas for^as, costamadaa
A derribarem qaanto acham diaDte.
Vn 30, qae ventara
Vo8 tronxe a commetterdea tal caminho?
TT p 199)
Ecloffe 4(» ^*^ paderao mover tea duro peito
A mostrares sequer contentamento —
R d d r ^°® * serdes mea natural
Foreis mofioo como ea.
par.
Lus. IV93, Por nos nao magoarmoa oa madarmoa —
IV 101, Deixas criar ds portas o inimigo
Por ires bascar oatro de tao longe —
y 8, Ali tomämos porto com bom vento,
Por to mar mos da terra mantimento.
V 26, Porom ea co'os pilotos na arenosa
Praia, por vermos em qae parte estoa,
Me detenbo em tomar do sol a altnra —
y 36, Nos podessem mandar ao reino escaro,
Por nos roabarem mais a sea segaro.
Son. 38, Mas ea caido que, s6 por me nao verdes,
yer vos em mim, Senhora, nao qaereis.
desgl. Son. 168, Son. 207, Son. 259, ^^^J'[ ^Jonl^}^ älJeTI'
in B. 262/31
SeleucoProl.f*
para.
Las.iy 10, Qae para resisterdes, vos armastes —
yil 82, Que exemplos a futuros escriptores,
Para espertar engenhos curiosos,
Para pörem as causas em memoria,
Qae merecerem ter etema gloria!
Son. 275, Para fazerdes esse aureo crino,
Onde fostes buscar esse oaro fino?
III B 44)
Bedond r Cerrao - se os de quem vos vem,
Para nunca verem mais.
Der portugiesiflohe iDfinitiv bei Cam5es 387
ib. p. 54, qne fosseis doente,
Para fazerdes ä gente
Doce e formosa a doenga.
-1-»— 1 ni B. 971 5K .. Oft III B. 256 \ -u ^ o^7 HI B- ^^ \
^^'»«'- Redend. }' '^' P- ^Ö' Seleaco Prol.}' '^' P* ^^^^ Selenco Prol}'
m B. 350 )
Ampb. m 4f *
com.
Las. VllliO, Escuros deixam sempre seos menores
Com Ihe deixarem descansos corraptores.
Soo. 168) Qae fazeis mais saudades com vos irdes,
Do que levais desejos por cbegardes.
in B. 352 J n j X X
AmDb in4r ™® quererdes tentar
Tao torvada me fizestes —
sem.
Loa. 17 93, N6s ontros sem a vista alevantarmos —
y 69, Ora v€, Rei, quamanba terra andimos,
Sem sabir nanca deste povo nido,
Sem vermos nnnca nova nem sinal
Da desejada parte oriental.
X 119, Dizei, se sois mandados como estaia
Sem irdes a prögar a sancta fö?
Son. 168, Mas ja qae vös partis, sem vos partirdes, —
1&Un^% 08 PhysiooB vem e vao,
Sem saberem minbas mägoas —
ib. p. 277, Os Pfaysicos vem e vao,
Uns e ontros a mende,
Sem o poderem dar sao.
Ho-^i III B- 326 l in B. 4331 III B. 47n
^®»8'- Amph. n ir Filod. II Sf' Filod. V 2f-
despois de.
TTT g Qg^ \
Selenco Prol i' ® ^^Bpois de cantarem farao nma danga de espadas;
em ve» de.
TT TK OO'^i
Ecloireö r ^™ ^®^ ^® ®® alegrarem, s'entristecem :
§. 66. b) Die Fleotionsendnng bezeiobnet ein besonderes Snbject.
a) Ohne Praeposition.
Las. in 126, Com pequeoas crian^as via a gente
Terem tao piedoso sentimento —
V 75, Alegria mui grande foi por certo
Acharmosj4 pessoas, qne sabiam
Navegar;
388 Richard Otto
Son. 64, 0 que vos da mais fama Inda do mundo,
E vencerdes, Senhor, no reino imigo —
TTT R ^Ri
Redond r Servirdes- vos d*occupar-me
Tanto contra meu Planeta,
Nao foi senao azas dar - me,
Com SLS qaaes von a queimar - me —
ib. p. 57, Qaererdes profano amor
Em Quaresma, 6 consciencia:
ib. p. 95, Ninguem vos pöde tirar
Serdes tao bem assombrada;
ib. p. 130, Isen^oes a mölhos
Qu'elles dizem terdes —
ib. p. 131, Ser - vos - ha castigo
Terdes mea cnidado.
^o.^i Ti,a VII Qft in B. 140) III B. 169i m B. 349 \ III B. 4231
desgl. Lus. Vll d«, B^^jond^ J, E,\egie 3 p Amph. m 4^ Filod 11 öf'
UI B. 442 J ni B. 481) lü B. 487)
Filod. DI 2r Carta 1 f' Carta 2 f'
Ein Fall verdient noch besondere Hervorhebung:
Eleffie 8 r ^°^ °^^ ^^ ^^^ mens males tanta pena,
Qaanto o serem por ti me da de gloria.
Schon bei Gelegenheit des substantivischen Infinitivs ist dieses
Falles gedacht, doch hier müssen wir^ nachdem wir unsere Theorie votn
flectirten Infinitiv dargelegt haben, noch besonders darauf hinweisen,
wie sehr dieses Beispiel — es gibt deren noch viele bei anderen Au-
toren, besonders bei modernen, — geeignet ist, unsere Ansichten noch
zu stützen. Weder hat Dioz bei Besprechung des flectirten Infinitivs
dieses Falles gedacht, noch hat sich Wernekke von der Ursache der
Substantivirung des Infinitivs genaue Rechenschaft abgelegt. Fasst man
mit Wernekke den flectirten Infinitiv als eine ehemalige Modusfonn,
seine Anwendung ohne que als eine elliptische auf, so ist — von allen
den anderen Schwierigkeiten abgesehen — gar nicht zu verstehen, wie
diese Modusform schliesslich zum Substantivum werden soll. Dasselbe
Argument gilt auch gegen Diez. Wir sahen oben, dass der sog. Acon-
sativ mit dem Infinitiv im Portugiesischen einen Artikel erhalten kann;
im flectirten Infinitiv haben wir nach unserer Auffassung einen Nomi-
nativ mit dem Infinitiv, bei dem der Nominativ auf die kürzeste und
bescheidenste Art dem Infinitiv beigefügt ist. Um wieviel leichter muss
sich nun dieser Construction der Artikel anfügen lassen, wenn sogar
dem verhältnissmässig langen und gewichtigen Infinitiv mit dem Nomen
im Accusativ (resp. Nominativ) den Artikel zu praefigieren die Sprache
gestattet? -—
Der portugiesische lofinitiv bei Gamues 389
§. 67. ß) Mit Praepositionen.
de.
Los. I 18, Mas em quanto este tempo passa leoto
De regerdes ospovos, qae o desejam —
IV 93, DetermiDei d e assi nos embarcarmos —
VI 29, Yistes aquella insana phantasia
De tentarem o mar com vela e remo;
II B 283)
£oloffel4i' ^^^ temas ta d*os mens alegres serem,
Vendo tristes taes olbos por me verem.
III B 26i
Redend •' ®"' Senhora, me contento
De terdes mea soffrimento
Por aWo de vossa viata.
TTT D QO)
Bedond r Crescem, Cauoilla, os abrolhos
De cborares por Cincero:
-1..«! ni B. 96J III B. 189i mB.222l III B. 397i III B. 406(
°^^'- Redend. (' Elegie 7 P Epistel 2r Filod. I 5 )' Filod. I 9|-
Las. y 9, Sancto, qae os Hespanhoes tanto ajoadou
A fazerem dos Moaros bravo estrago.
por.
Los. I 57, A noite se passou na lassa frota
Com estranha alegria e nao cuidada;
Por ac barem da terra tao remota
Nova de tanto tempo desejada.
n 28, Mas por nao darem no penedo immoto,
A ancora solta logo a capitaina —
n 66, Maosamente as amarras Ibe cortavam,
Por serem, dando ä costa, destraidos;
TT n 4Q4|
Belöge 4r ^ ^"^^^^ ^^®* negavao,
Por perderem de todo a esperancat
TT D Olgl
Eeloffeior ^^® naenos o teräs por serem minbas.
Ho.«i n B- 283J m B. 19( -K ^ oß HIB. 194) mB.275( III B. 3571
°®*^*- Belöge 14r Redond.f' ^^ P* ^^' Elegie 9 TSeleuco f' Amph.IVlp
m B. 408 \
Filod. II 2f-
para.
Los. V 46, Os deixarä d'um cra naafragio vivos,
Para verem trabalbos excessivos.
IX 22, porque nellas
Inflairä secretas affei9oes,
Para com mais vontade trabalbarem
De contentar a quem se affei9oarem.
390 Richard Otto
TT O QQQJ
Canc 11 r ^^^^"® Amor e Fortuna determinao
De Ihes deizar poder para entenderem
A medida dos males qne tiverem.
TTT R 4 f\^\
Sextine 2r ^"^ °^^^ ^^'^ ^^^^ ^^^^ ^^ vossa alma,
Para vös Ihe fazerdes tantos males?
Filod II2r "^•^r*^^^ razoes verisimeis e apparentes, para nao quererdes
mais de vossa dama que vel-a;
H««^i I" B- 4121 III B. 429i HI B 484i
aesgi. p.j^^ jj 2}' Filod II 6r CarU 1 }•
Sou. 152, Com triumphardes de mi, trinmpharei delle.
TT "D Oft^)
EclogeUr C*8^'Ka-os com me verem; —
TTT R f\^\
Redend r ^" ^^^^ vossa mözinha
S6 com vös serdes a minha.
ib. p. 102, Pois meu viver empeora
Com me fazerdes, Senhora,
Tanto mal, que desespöro.
sem.
Lus. IV 5, Sem Ihe valerem ordens —
Redond!^!' ^"*® "^ *'°^*^ ^®^*^^
A alma, sem o vös saberdes —
S le^ o ^Prol }' P^^^^® ^^ trabalhos, sem os chamarem, de sea ae vempor
seo pö, qae seu nome 6.
äte.
III B. 256 \ ^ agora diz o Anjo que nao ha de entrar, atö Ihe nto darea
ama cabe^a nova, nem o Ermitao atö Ihe nao pdrem ama
estopada na cal^a.
söbre.
Son. 64, Sobre vencerdes, pois tanto inimigo,
£ por armas fazer que em segnndo
No mundo o vosso nome onvido seja;
0 que vos da mais fama inda no mundo,
E vencerdes, Senhor, no Reino amigo —
alem de.
clns^^% Pois as que a terra da? alöm de serem de rala, fasei-me mere*
que Ihe falleis alguns amores de Petrarca, oa de Boacac;
despois de.
aeleuco^l' ^^"' ^®™ ®® Musicos e cäntao, edepoisdecantarem, saben-M
todas as figuras —
Alphabetisches Wörterverzeichniss.
abastar m. para §. 46.
abraadar-se m. a §. 33.
aeabar m. de §. 24.
aceitar m. de §. 24.
achar m. r. Inf. §. 13, m. qae §. 22,
m. Acc. 0. d. Inf. §. 56.
aeodir m. a §. 32.
aeostomado m. a §. 37.
ajadar m. a §. 34
aJQDtar-se m. a §. 33, m. para §. 46,
m. por §. 42.
alean^ar m. r. Inf. §. 18.
andar m. r. Inf. §. 19, m. a §. 32, m.
para §. 46, m. por §. 42.
apartar-se m. de §. 27.
apparelhado m. para §. 45.
apparelhar m. de §. 24.
ainrender m. a §. 31.
apressar-se m. por §. 42.
apto m. para §. 45.
ir m. para §. 44.
arrear-se m. de §. 28.
arremeasar-se m. a §. 33.
arrepender- se m. de §. 26.
arripiar-8e m. de §. 26.
arte m. para §. 44.
aspirar m. a §. 32.
aaaegorar m. r. Inf. §. 17.
aaaeotar m. de §. 24.
ati^ar m. a §. 34.
atrerer-se m. a §. 33, m. r. Inf. |. 18.
atreyimento m. de §. 29.
atlribiiir m. de §. 25.
aventurar m. a §. 31.
basta (nnpers.) m. r. Inf. §. 10, m. Acc.
a. d. Inf. §. 59.
bastante m. a §. 37, m. para §. 45.
bastar m. a §. 35, m. para §. 46.
buscar m. de §. 24, m. r. Inf. ib.
oansado m. de §. 30.
oansar m. de §. 26.
cansar m. de §. 26.
certificar m. de §. 25, m. Acc. u. d. Inf.
§. 56.
ö certo m. Acc. u. d. Inf. §. 57.
cessar m. de §. 24
chegar m. a §. 32, m. r. Inf. §. 19.
chorar m. de §. 26.
cobiga m. de §. 29.
cobigoso m. por §. 41.
comegar m. de §. 24, m. a §. 31.
coiopeller m. a §. 34.
conceder m. r. Inf. §. 15.
6 concedido (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
concertar m. de § 24.
concorrer m. a §. 32, m. por §. 42.
condenar m. a §. 34.
confessar m. r. Inf. §. 17.
confianga m. de §. 29.
confuso m. de §. 30.
conhecer m. r. Inf. §. 17, m. Acc. n. d.
Inf. §. 56.
conjarado m. a §. 37, m. para |. 45.
conjurar-se m. para §. 46.
consentir m. r. Inf. §. 12.
oonsolar m. de §. 26.
constranger m. a g. 34«
392
Richard Otto
te conteDta (uopers.) m. r. Inf. §. 10.
contentamento m. de §. 29.
contentar-se m. de §. 28.
conteDte m. de §. 30.
6 coDtrario m. Acc u. d. Inf. §. 57.
convioha (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
correr m. a §. 32.
costumado m. a §. 37.
costumar m. a §. 34, m. r. Inf. ib.
consa m. de §. 29, m. para §. 44.
crer m. r. Inf. §. 17.
caidar m. r. Inf. §. 17, m. de §. 24, m.
em §. 51.
carar m. de §. 24.
te custava (unpera.) m. r. Inf. §. 10.
dar m. de §. 24, m. a §. 35, m. que §. 22.
debil m. para §. 45.
defender m. r. Inf. §. 15.
deixar m. r. Inf. §. 12, m. de §. 24.
derreter-se m. de §. 26.
desafiar m. a §. 34.
deacansar m. de §. 26.
descer m. a §. 32.
descobrir m. Acc. u. d. Inf. §. 56.
desconfiar m. de §. 26, m. Acc. u. d.
Inf. §. 56.
desculpa m. para §. 44.
desculpar m. de §. 27.
desejar m. r. Inf. §. 16, m. de ib. u. §.24.
desejo m. de §. 29, m. por §. 41.
desejoso m. de §. 30.
desesperar m. de §. 26.
despör-se m. a §. 33.
desviar m. de § 27.
deter-se m. em §. 51.
determinar m. r. Inf. §. 15, m. de §. 24.
dever m. r. Inf. §. 14, m. de ib.
dia m. de §. 29.
differer m. a §. 34.
digno (dino) m. de §. 30.
discorrer m. a §. 32.
dizer m. Acc. n. d. Inf. §. 56.
doce m. para §. 45.
döe (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
doer-se m. de §. 26.
dor m. de §. 29.
nao duvidar m. r. Inf. §. 17, duvidar
de § 17.
embarcar-se m. a §. 33.
enfadar-se m. de §. 26.
enganar-se m. em §. 51.
enseio m. para §. 44.
ensinar m. a §. 31.
se entende (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
entender m. Acc. u. d. Inf. §. 56.
entrar m. a §. 32.
m'entristece (unpers.) m. r. laf. §. 10.
ergaer m. a §. 34, m. para §. 46.
escapar m. de §. 27.
escusar m. r. Inf. §. 18, dl de §. 24.
esforgar-se m. por §. 42.
espantar m. r. Inf. §. 26.
espantar-se m. de §. 26.
espante (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
espanto m. de §. 29.
esperanga m. de §. 29.
esperar m. r. Inf. §. 17, m. de ib.
estar m. para §. 46, m. por §. 42, m.
em §. 51.
estorvar m. r. Inf. §. 12.
exemplo m. para §. 44.
exercicio m. de §. 29.
facil m. de §. 30.
me fallece (unpers.) m. r. Inf. 10.
farUr-se m. de §. 28.
fazcr m. r. Inf. §. 12.
me fica (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
ficar m. que §. 22.
fim m. de §. 29.
fingir m. r. Inf. §. 18, m. Acc u. d. Infi
§. 56.
foi m. r. Inf. §. 20, m. a ib.
folgar m. de §. 26.
for^a m. para §. 44.
for^ar m. r. Inf. §. 18, m. a §. 34.
formoso m. para §. 45.
fugir m. de §. 27.
fundar m. em §. 51.
faror m. de §. 29.
Der portngiesische Infinitiv bei Camoes
393
gabar m. de §. 26.
ganhar m. r. Inf. §. 18.
gloria m. de §. 29.
gloriar-ae m, de §. 28.
goito m. de §, 29.
goardar m. de §. 27.
haver m. r. Inf. §. 18, nnpers. m. r. Inf.
ib., m. de §.24, mit a §. 35, m. que
§. 22; haver por — §. 17.
homenagem m. de §. 29.
honrar -se m. de §. 28.
hora m. para §. 44.
imaginär m. r. Inf. §. 13, §. 17.
impedir m. r. Inf. §. 12.
importa (nnpers.) m. r. Inf. §. 10, m.
Acc. u. d. Inf. §. 58.
importono m. a §. 37.
e imposribil m. Acc. u. d. Inf. §. 57.
incitar m. a §. 34.
inclinar-se m. a §. 33.
indicio m. de §. 29.
indigno m. de §. 30.
injariar-se m. de §. 28.
iosiatir m. em §. 51.
intentar m. r. Inf. §. 16.
ir m. r. Inf. §. 19, m. a §. 19 u. §. 32.
ira m. para §. 44.
jalgar por — m. r. Inf. §. 17.
juntar-se m. para § 46.
jnrar m. r. Inf. §. 17, m. de §. 25, m. a
§. 17 u. §. 31.
Ungar- se m. a §. 33.
ledo m. de §. 30.
lei m. de §. 29.
lembrar-se m. de §. 24.
levantar m. a §. 34.
levar m. a §. 34.
levar em conta m. r. Inf. §. 15.
licenga m. a §. 36, m. para §. 44.
livrar-se m. de §. 27.
louvores m. de §. 29.
magoa m. de §. 29.
mandar m. r. Inf. §. 12, m. a §. 31.
maneira m. para §. 44.
maravilbar-se m. de §. 26.
medo m. de §. 29.
medroso m. de §. 30.
meio m. para §. 44.
ö melhor m. Acc. u. d. Inf. §. 57.
merecer m. r. Inf. §. 18.
modo m. para §. 44.
mostrar m. r. Inf. §. 18, m. Acc. u. d.
Inf. §. 56.
mostrar -se m. Acc. u. d. Inf. §. 55.
mover m. a §. 34.
nascer m de §. 27.
negar m. r. Inf. §. 17.
notar m. Acc. u. d. Inf. §. 56.
obrar m. r. Inf. §. 18.
obrigagao m. de §. 29.
obrigar m. r. Inf. §. 12, m. a §. 34.
oflferecer-se m. a §. 33.
ordenar m. r. Inf. §. 12, §. 17, m. de
§. 17, §. 25, m. a §. 31.
onsar m. r. Inf. §. 18, m. de §. 24, m. a
§. 31.
ouvir m. r. Inf. §. 13.
parecer (pers. u. nnpers.) m. r. Inf. §. 10
partir m. a §. 32.
partir-se m. a §. 33.
passar m. a §. 32.
passar-se m. a §. 33.
passe m. de §. 29.
te pega (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
peccado m. de §. 29.
pedir m. r. Inf. §. 17.
pejo m. de §. 29.
pena (unpers.) m. r. Inf. §. 10, m. Acc.
u. d. Inf §. 58.
pena (Subst.) m. de §. 29.
pensamento m. de §. 29.
pequeno m. para §. 45.
perda m. de §. 29.
perto m. de §. 30.
pezar-se m. de §. 26.
phantasia m. de §. 29.
poder m. r. Inf. §. 14,
394
Richard Otto
poder (Snbst.) id. de §. 29, m. para §. 44.
ponha (unpera.) m. r. Inf. §. 10.
ponhar-se m. a §. 33.
prazer m. de §. 29.
pregoar m. Acc. u. d. Inf. §. 56.
presta (unpers.) m. r. Inf. §. 10.
presumir m. r. Inf. §. 16, m. de §. 16,
§.24.
presnppöi' m. de §. 24.
pretender m. r. Inf. §. 16, m. de §. 24.
prezar-se m. de §. 26.
proceder m. de §. 27.
procurar m. r. Inf. §. 12, §. 18, m. de
§ 24.
professo (Adj.) m. em §. 51.
prometter m. de §. 25.
prompto m. para §. 45.
pronto m. a. §. 37.
propör m. de §. 24.
protestar m. de §. 24.
qaerer m. r. Inf. §. 14.
razao m. de §. 29, m. para §. 44.
recear in. de §. 27.
receio m. de §. 29.
receoso m. de §. 30.
redozir m. a §. 34.
releva (unpers.) in. r. Inf. §. 10.
remedio m. para §. 44.
remoto m. de §. 30.
render m. r. Inf. §. 12, §. 17.
reprender m. de §. 25.
representar m. Acc. u. d. Inf. §. 56.
resarjar m. a §. 32.
retirar-8e m. de §. 27.
saber m. r. Inf. §. 14.
Sahir m. a §. 32, m. para §. 46.
segaro m. de §. 30.
sentir m. r. Inf. §. 13, m. Acc. n. d.
Inf. §. 56.
ser m. de §. 23, m. a §. 35, m. para
§. 46.
servir m. de §. 30, m. para §. 46.
servir-se m. de §. 28.
Signal m. de §. 29.
soer m. r. Inf. §. 14.
soffrer m. r. Inf. §. 15.
soster in. r. Inf. §. 12.
snbir m. a §. 32.
snjeito m. a §. 37.
SQspirar m. por §. 42.
tardar m. em §. 51, m. por §. 42.
temer m. r. Inf. §. 17, m. de ib.
tempo m. de §. 29, m. para §. 44.
ter por — m. r. Inf. §.17, ter m. de
§. 17, m. para §. 46.
ter m. que §. 22.
ter posto no sentido — m. r. Inf. §. 17.
tirar m. de §. 27.
tolher m. r. Inf. §. 15.
tomar m. r. Inf. §. 18.
tomar por — m. r. Inf. §. 17.
tomar m. r. Inf. §. 19, m. a §. 32.
trabalhar m. de §. 24, m. por §. 42, m.
em § 51.
trazer m. a. §. 34.
trazer no sentido m. r. Inf. §. 17.
osado m. a §. 37.
Ihe valha (unpers ) m. r. Inf. §. 10.
vedar m. r. Inf. §. 15.
ver m. r. Inf. §. 13, m. a ib.
vida m. para §. 44.
vir m. r. Inf. §. 19, m. de §. 27, m. a
§. 32, m. para §. 46, m. pw §. 43.
viver m. de §. 28.
voar m. a §. 32.
vontade m. para §. 44.
voz m. para §. 44.
Verzeichniss der benutzten Quellen und Hülfsmlttel.
\
1. Ausgaben.
Os LuHadea de Luiz de Camoes, Unter VergleichuDg der besten Texte, mit
Angabe dpr bedeutendsten Varianten und einer kritischen Einleitung heraus-
gegeben von Dr. Carl von Reinhardstoettner. Strassburg, l'rlib-
ner, 1874. 8« *)•
Obras compieias de Imis de Canioes^ correitas e emendadas pelo cuidado e
diligencia de J. F. Barreto Felo e J. G. MotUeiro. Tomo 2 u, 3, Ham-
barg, Langhoff, 1834. 8^
S. Grammatische Arbeiten.
Dies, Gratomatik der romanischen Sprachen. Bd. III. 4. Anfl. Bonn 1877.
Dr. Carl von Reinhardstoettner, Grammatik der portugiesischen Sprache
aaf Grandlage des Lateinischen und der romanischen Sprachvergleichung.
Strassburg. Tröbner. 1878. 8*».
H. Wernekke, Zur Syntax des portugiesischen Verbs. XXIII. Programm der
Realschule L Ordnung zu Weimar. 1885. A^.
Jolly, Geschichte des Infinitivs im Indogermanischen. BAtinchen, Ackermann,
187:^. 8».
Draeger, Historische Syntax der latei^pischen Sprache. 2. Aufl. 1878.
Die lateiDische Grammatik von Grotefend, die italienisctie von Blanc, die
französischen Grammatiken von LUcking und von Mätzner wurden ge-
legentlich so Rathe gezogen.
1) Nach dieser Aasgabe wurde die Orthographie aller citirter Stellen geregelt.
Bomanlseb« Fortcbongen VI, 26
Inhalt.
EinleitaDg. § 1.
I. Der reine Infinitiv.
A. Der Infinitiv als Sobstantivnm, §. 2—6.
et) ohne Zusatz,
ß) mit Genitiv, (snbjectiv oder objectiv), §. 5.
y) mit Object § 6
B. Der reine (verbale) Infinitiv. §. 7 — 10.
1. Der Infinitiv ist Subject, §. 7-
a) reines Subject,
b) abhängiges Subject: §. 8.
tx) bei ser mit Adjectiven,
fl) bei ser mit Substantiven, §. 9.
y) bei Impersonalien. §. 10.
2. Der Infinitiv ist Praedicatsnomen. §. 11 — 13.
a) In Beziehung zum Subject,
ex) bei ser in Beziehung zum Substantiv,
ß) bei ser in Beziehung zum substant. Pronomen,
y) bei ser in Beziehung zum Infinitiv.
b) In Beziehung zum Object, §. 12 n. 13.
«) bei den Verben des Machens, Lassens, ZuUaaens,
ß) bei den Verben der Sinnesthätigkeit §. 13.
3. Der Infinitiv bestimmt das Verb. §. 14 — 18. •
a) AU passives Object.
a) bei modalen Httlfsverben, §. 14.
ß) bei Lassen, Zulassen, Verbieten, §. 15.
y) bei den Verben des WoUens, §. 16.
<f) bei Denken, Sagen, Meinen, §. 17.
€) bei factitiven Verben. §. 18.
0er portugiesische Infinitiv bei Camües
397
1
b) Zar Beseichnung des Zieles bei VerbeD der Be-
wegung. §. 19.
Zusatz: fai mit dem iDfinitiv. §. 20.
4. Der Infinitiv steht als Personalform,
a) im Ausruf, § 21.
b) in RelativsXtzen. §. 22.
II. Der Infinitir mit Praepositionen.
A. Der Infinitv mit de. §. 23—30.
1. Als Praedicatsnomen. §. 23.
2. Als Object,
a) bei Verben mit dem Accnsativ der Sache, §. 24.
ß) bei Verben mit dem Dativ der Person und dem Accusativ
der Sache. §. 25.
3. Der Infinitiv mit de vertritt einen Causalsatz. §. 26.
4. Der Infinitiv mit de zur Bezeichnung einer Trennung,
Absonderung. §. 27.
5. Zur Bezeichnung des Mittels. §. 28.
6. Der Infinitiv mit de als Genitiv von einem Nomen ab-
hängig:
a) einem Substantiv, §. 29.
ß) einem Adjectiv. §. 30.
B. Der Infinitiv mit a. §. 31 — 38.
1. Als Object §. 3t.
2. An Stelle des lat. Snpinums oder Gerundiums mit «mI.
a) bei intransitiven Verben der Bewegung zur Bezeichnung
des Zieles, §. 32.
ß) bei reflexiven Verben, §. 33.
y) bei transitiven Verben. §. 34.
3. Zur Bezeichnung des Zweckes bei basfaVf dar, haver u.
«er. §. 35.
4. Der Infinitiv mit a abhängig vom Nomen, §. 36—37
a) vom Substantivum, §. 36.
ß) vom Adjectivum. §. 37.
5. Der Infinitiv mit a vertritt einen Gonditionalsatz §. 38.
C. Der Infinitiv mit i>ar. §. 39—43.
1. Zur Bezeichnung des Zweckes, §. 40.
a) abhängig vom Nomen, §. 41.
ß) vom Verbum. §. 42.
20*
398 Richard Otto
2. Zar Bezeichnung des Grundes. §. 43.
D. Der Infinitiv mit parut § 44—47.
tc) abhängig vom Substantivum,
ß) vom Adjectivum, §. 45.
y) vom Verbnm, §. 46.
<f) vom Haoptsats, §. 47.
E. Der Infinitiv mit com. §. 48.
F. Der Infinitiv mit tfem. §. 49.
G. Der Infinitiv mit em. § 50—52.
a) Zur Bezeichnung einer CausalitXt,
ß) abhängig von Verben, §. 51.
y) zur Bezeichnung eines temporalen Verhältnisses. §. 52.
H. Der Infinitiv mit den übrigen eigentlichen und uneigent-
lichen Praepositionen. §. 53.
III. Der InfinltlT mit Subjeet.
A. Subject im Accusativ, §. 54—59.
«) nach transitiven Verben, §. 56.
ß) nach 6 mit e. A^ectivum, §.57.
y) nach ö mit e. Substantivum, §. 58.
<f) nach Impersonalien. §. 59.
B. Subject im Nominativ. §. 60—67.
1. Der Nominativ von einem Substantivum gebildet f. 61.
2. Der Nominativ von einem Pronomen gebildet §. 62.
a) Ohne Praeposition.
ß) mit Praeposition. §. 63.
3. Der Nominativ vom Flexionssuffix gebildet $• 64—67.
a) Die Endung hat mit dem regierenden Satatheil
gleiches Subject
«) Ohne Praeposition,
ß) mit Praeposition.
b) Die Endung bezeielmet ein besonderes Subjeet
a) Ohne Praeposition, |. 66.
ß) mit Präposition. $. 67.
Alphabetisches Wörterverseichniss.
(Die Syntax der Participien wird in einem späteren Hefte der R.F. in gleiohar
Weise behandelt werden.)
Zu Philipps von Thaün Werken,
h
Ist der Begtiarius der HaEdaclirlft Cott> Yesp. E- X des British Museum
Phüipp's Werk?
Philipp von Thain hat bei ailcn detinti, welche über ihn gehandelt
haben, alö Verfasser des im Jahre 1113 oder 1119 geachriohenen Com-
putoe und des ungefähr 1125 gedichteten Bestiaire gegolten. Ein
weiteres Werk, worauf noch Niemand aufmerksam gemacht hat, schreibt
ihm der offizielle Katalog der Cottonian-Uand^^chriften de» British Mu-
seum zu, indem derselbe das 2. Stück der Pergamenthandäcfarift Cott.
Vesp. E. X folgendermaseen charakteriBiert:*)
^Beatiarium^ sive tractatus de qnadiupedibus, avibus^ et serpentibtit;
auctore Phil de Thaun vel Than.^
Gleich von vornherein ist Folgendes festzustellen : Philipp von Thaün
übertrug ComputUi* und Beetiaire in'« Allfranzösieche^ um die Kenntnis
beider Werke denen zu ermöglichen , welche des Lateinischen nicht
mächtig waren. Wird ihm also neben seinem Boetiaire noch die Ur-
heberschaft eines EiostiariuB zugetheitt, ^o ist aus dem eben Gesag-
ten mit Sicherheit zu entnehmen, das« der Be.stiarina vor dem Bestiaire
entstanden sein müsse. Da nun ferner Philipp im Eingange seines
Bestiaire besonders hervorhebt^ dass er einen lateinischen Beatiarius als
Vorlage übersetzt habe, so ist weiterhin zu schliesBen, dasa der angeb-
iich von ihm herrührende Beatiarius diese Vorlage gebildet habe, wenn
man sich nicht zu der widersinnigen Annahme versteigen will^ Philipp
habe mit Beiseitesetzung seines eigenen Werkes einen fremden Bestia-
rius übertragen, oder er habe sich gegen Ende seines Lebens zum
F 1) Vgl. CaUlogue of fhe Mnimscriptii «»f (h<> Cottoriian Library deposed in
M\
Max Fnedriüli Mrdb
Lateioidchen zurückgewendet und einen ihm lieb gewordenen Stoff in
dieser Sprache noch einmal behandelt
Die Frage also: ist Philipp von Thaün wirklich der Verfaaser de«
Bestiarina Ve8|j. E. X? ist identisch mit der Frage: steht dieaer Beatia-
riu8 in irgend welchem VerhältniBse zum Beetiaire rhilipp'e?
Der genannte Beatiarius findet &ich in der Handschrift von fol. 6*
bis fol. 43 ^y und zwar ohne Abbildungen. Den einzelnen Artikeln ha!
eine fremde, mit dem 8toffe nicht vertraute Hand in rother Tinte ge-
schriebene Ueberechriften gegeben. 80 beginnt die Schilderung dee
„Prandrura*^ mit denWorteo: „Ethiopia mittit bestiam prandrura^, und
der Schreiber setzt infolgedeösen darüber: j^De Ethiopia" — Eine An-
gabe über den Verfasser der Schrift ist weder im Teste, noch sonstwo
im Manuscript zu finden.
Der lateinische Beetiariua nun gehört in Inhalt und Ausdruck xu
einer zahlreifehen Gruppe von Bestiaiien, die ich auf englischen Biblio-
theken anzutreffen Gelegenheit hatte und die das Werk ein- und des-
selben Autora bilden. Sie beginnen charakteristisch mit den Worten
Isidor's: pBeatiarum vocabulum proprie convenit leonibus** etc. und liefern
in dea darauf folgenden Abschnitteu eine Schilderung der geaammten
Natur, wie aie dem Winsen jener Zeit entspricht. Die einzelnen Hand*
Schriften aber onterscheiden sich nur dadurch von einander, dass die
eine früher ^ die andere später abbricht. Die Dispoaitiou des Werkea
ist der in laidor^s Etymologien völlig nachgebildet, und dieses letztere
Werk liefert auch dm Haupttfxt. Als zweiter IIau[»tfactor erscheint
eine ausserordentlich volSatändige und entwickelte Redaktion des Physio-
logus^ deren einzelne Artikel am passenden Orte eingefügt sind* In
dritter Linie bilden Solin und Plinius weitere Quellen, und endlich ent-
hält das Werk an manchen Stellen allegorische oder moralische Deu-
tungen und einzelne naturhistariöche Züge, für welche ich eine Quelle
nicht habe entdecken können und die ich deshalb als eigene Hinso-
fügungen des Compilators ansehe. Einen Vertreter dieser Gruppe, den
Beatiariua Burney 327 des British Museum, habe ich in meiner Abband*
lung: „Der Physiologua des Philijip von Thaün und seine Quellen^*)
in dem für uns wichtigsten Theile, dem ,De BestiisS auf seine Quellen
untersucht, weil Wright auf Grund übereinstimmender Partien ver-
muthete, daas derselbe Philipp's Vorlage gebildet habe, und weil Thier-
felder^} diese Vermuthung sofort in eine Thatsacbe umwandelt , indem
1) ÄDglia Vn, 420-468.
2) Thierfelder, Eine Handschrift des Fhyaiologas Theubaldi.
(£d. NaumanQ), 23. Jg, 1862, Vgl. besuaders S. 230,
In : Sctnip«inm
Za Philipp*« von Thalin Werken
401
er vom Bestiairo sagt, daBs sein „Text mit dem des lateitiischen Profia-
physiologus in einer Handschrift (Burner (sie!) Nr. 327), welche der
Herausgeber (sc. Wright) verglichen hat, vollkommen übereinstimmt"
Aus deneelben GrÜDden, aus welchen ich den Beeliarins Borney 327 als
Qaeüe Philipp^a zurtickweisen musete, myaa ich auch Thilipp als Ver-
fasser unseres Beetiarius Veep. E. X verwerfen. Üerselbe ist grund
verschieden von Philipp'« Werk und kann deshalb mir Rücksicht auf
die im Eingange erwähnten Gründe nicht als von Philipp herrührend
betrachtet werden. Auch kann man wegen des eigenthümlichen Ver-
haltene Philipp's zu seiner Vorlage (Angtia VII, 441 L) diet^em nicht
soviel Kritik zuschreiben^ dass er etwa aus dem ganzen umfangreichen
Werke die einzelnen Phyaifjlogusartikel für seinen Beetidire heraus-
gewählt habe, ganz abgesehen davon, dass dieselben dann in völlig
veränderter Reihenfolge auftreten würden. Kine Inhaltsangabe des
Besf. Vesp* E. X wird meine Behauptung erhärten. Ich gebe dieselbe
auf Orund des Textes und zeichne diejenigen Abschnitte, welche einen
Artikel aus dem Physiologus enthalti^n, uiit römitjcher Ziffer aus.
L 1)
Leo.
XVIIL
23) Ibex.
IL 2)
Antolops.
XIX
2A) Terobolem.
IlL 3)
Innocentaurus (siel
XX.
25) Asaida.
Honoc ).
26} Tigris.
IV. 4)
Hericius.
27) Pardus,
V, 5)
Vulpes.
28) Linea.
VL G)
Monocerofl.
29) Qrifes.
7)
Linoceron
corni)>
lue Uni-
'SO) Bonacon.
31) IJrsus.
VU. 8)
Castor.
32) Manticora.
vm. 9)
Hiena
33) Prandrum.
IX. 10)
Hydrus.
34) Eäle.
X. 11 i
Sirene.
35) Ovis.
XL 12)
Uorchon.
36) Vervex.
XIL 13)
ünager.
37) Agnus.
14)
Simia.
38) Hircuö.
XIII 16)
Pantora.
39) Aper.
16)
Dracon.
40) Juvencus,
XIV. 17)
Elephas.
41) Bovis.
18)
Lupus
42) Camelus.
19)
Canis.
43) Dromedarius
XV. 20)
Cervi.
44) Asinus.
XVL 21)
Mustela u.
Aspis.
45) Equus.
5tVIL 22)
Formica,
46) Husio*
402
Max Friedrich Mann
47) MuB.
48) Talpa.
49) Vultur.
50) Grucs.
51) Psitacus.
52) Ciconia.
53) AlcioD.
54) Cinomolgus.
55) Erinee (= Hercyniae
Ares).
56) Perdix.
57) Pice.
58) Accipiter.
59) Lu[8]ciDia.
60) Vespertilio.
61) Corvus.
62) Cornix.
63) Hirundo.
64) CotufDices.
65) Pavo.
66) GalluB.
67) Anas.
71) Aquila.
72) Caladrias.
73) Pellicanua.
74) Nioticorax.
75) Fenix.
76) üpupa.
77) Ibex.
78) Fulica.
79) Pardix.
80) Turtur.
81) Culumbe.
82) CigDUS.
83) BasilicuB.
84) Scorpio.
85) Vipera.
86) ABpiB.
87) Dipa.
88) EmorojB.
89) Salamandra.
90) Prester Aspis.
91) Item de aspide.
92) LacertUB.
93) SauruB.
94. Steilio.
95) SerpeDB.
68) Apes.
De impoBioione Dominum per adam.
[Aus iBidor.]
69) Serra.
70) ABpido tbelono.
Hiermit bricht das Werk ab. Sein InhaltsverzeicfaniB dfirfte sur
Genfige erweisen; daBs es von dem Bestiaire Philipp'B grandversohieden
ist und infolgedessen aus den schon angegebenen Gründen nicht von
diesem Autor verfasst sein kann.
Fragt man nun, wie man dazu gekommen, Philipp von Thafin
unsereren Bestiarius zuzuschreiben, so liegt die Erklärung auf der Hand.
Der VerfasBor des Katalogs der Cottonian ManuscriptB stieBs, nachdem
er Philipp's Bestiaire aus der Handschrift Cott. Nero. A. V kennen ge-
lernt hatte, in der Handschrift Cott. Vesp. E. X auf unseren lateini-
schen BoBtiarius. Eine oberflächliche Vergleichung ergab ihm fiberein-
stimmende Partieen, folglich musste der Bestiarius von Philipp her-
rühren; die Quelle zum Bestiaire sein. — Ein früherer Katalog von
Smith hat sich dieses Irrthums enthalten.^)
1) Vgl. Cat. Libr. Msb. Bibl. Cottoniaoae Scriptore Thoma Smitbo. Ozonii 1696.
p. 118.
Zu Philip|>*a von Thalin Werketi
403
Es ist oben gesagt worden^ daes der ßestiariuä Gott. Veep« E. X
zu einer grosseo Gruppe gleicher Werke gehörig mit d*^nen er in In-
halt und Wortlaut übereinstimmt, Wäre nun Philipp wirklich der Ver*
faseer des Bestiarius Veep* E. X, so mÜ9i?<tü er zugleich auch Verfasser
sämmtlißher anderen Vertreter dieser Gruppe sein. Obwohl nun die-
ielben in den Bibliothekskatalogi.-n sehr häufig verschiedenen Autoren
zugeschrieben werden ^ tritt abgesehen von Cott. Veap. E X Philipp
nie als solcher anderswo auf, sondern es wird mit überwiegender Mi^hr-
heit Hugo v. St. Victor die UrheberschaPt zugeschrieben Es fragt sich,
kmit welchem Rechte.
Unter den Werken Hugo's v. St Victor findet sich schon in den
frühesten Drucken eine Schrift: „Üe Bestiis et aliis rebus" veröffent-
licht/) welche auch in den neuesten a\uBgaben, wie in der Migne's/'*)
I wiederkehrt. Diese Schrift gliedert sich in 4 Tbeilö, nämlich:
Lib, I, Ohoe Titel. 8. 13 — .^5 bei Migne.
Lib. II, Qui est praecifiue de oaturis aninialium, S. 5ö — 83.
Lib. 111, Ohne Titel 8 83-1B5.
Lib. IV, De proprictatibus et epithetis rerum, seric litteraria in or-
dinem redacns. S 135 — 164.
Eine nähere Betrachtung lehrt zur Evidenz, da<a wir es mit einem aus
ganz unzuBammenhängondi^n Thedt^n besiehendon Werke zu thun haben,
welches unmöglich von einem Autor herrühren kann.
Das erste Buch enthält das bekannte Aviarium mit 2 Prologen an
Rainer, Die EigenschaHen der Vögel werden allegoriach-mystisch
gedeutet.
Das 2. Buch besteht aus einer sehr durchgebildeten und voU-
stäDdigen Redaktion des PhyaiologUH, das heisst aus einem Werke, in
welchem die Eigenachnften der Thiere allegorisch - typologisch
ausgelegt werden, Es zählt 36 Artikel.
Das 3. Bucli nun enthält einen Bestiarius im eigentlichen Sinne
des Worts, und zwar ist er aus genau denselben ßestandtheüen wie
unser Bestiarius Cott. Vesp. E. X zusammengesetzt und in derselben
Anordnung, sodass er mit diesem und steinen Genossen zu einer Gruppe
gehört, die das zahlreich vervielfältigte VVerk eines Autors darbieten.
Der Physiologua aber, den dieses Buch enthält, stimmt genau mit dem
überein, der das 2 Buch ausmacht, so sehr zwar^ dass bei Migne f^ich
die Bemerkung findet: „Lib. III: In quo quia plurima eadem cum iis,
qaae in superioribus dicta sunt, recitantur, nolui eadem rcpetere, sed
übt dicta sunt, indicare.''
1) Z. B. Huga (fe 8aticto Victore Opera. T II, Paris 1526, m f«l
2) Migne, Patrolugia, t. 176, p. 13—164,
404
Ifax Friedrich Manti
Das 4, und letzte Buch oodlieh beeteht aus einem alphabetisch
angeordDetOEi Sachregister, einer Ait Converöadonislexikon im Kleinen.
Aus der eben gegebenen Betrachtimg erhellt mit absoluter Sicher*
heit^ daes die Hugo v. St Victor zugewiesene Schrift aus Theilen be-
steht ^ die Bich unter einem gemeinsamen Titel nicht zusammen fasBen
laBsen, dass dieselben also von einem Verfasser nicht geschrieben sein
können. Die Bücher 1 und 2 enthalten Werke grundverschiedenen
CharakterSi Buch 3 reproducirt wiederum vollständig Buch 2, und Buch 4
endlich enthält ein Sachregister, das, weil es zum Theil Dinge bebandeltf
welche in den vorausgehenden Büchern sich nicht finden^ nicht auf
Grund dieser entstanden sein kann und deshalb ohne Zusammenhang
hier erscheint.
Obwohl nun diese 4 Schriften immer wieder als ein Werk Hugo's
in den Ausgaben der Werke dieses Mannes erscheinen, so hat es doch
nicht an aolchen gefehlt, welche wohl in Ansehung der eben geschilder-
ten Zustände dieselben verschiedenen Verfassern zugeschiieben hab^n.
Nach der Histoire Littt*raire de la France, t. XIII, p, 498 f und t* XVI|
p. 422 f. in den Artikeln über Hugues de FoulLoi, bezüglich Atain de
Lille ist
Buch 1 von Hugo de Folie Jo,
Buch 2 von Alanun ab Insuliei,
Buch H und 4 von Gultulnius Perro^enais
geschrieben* Hiermit stimmt überein, dass im Artikel über Hugo
St Victor (t. XII, p. 1 — 72) von einer Autorschaft Uugo's nicht ge-
sprochen wird. Die Histoire Litterairo ist in diesen Angaben einfach
Casimir Oudin gefolgt,^) In der Abhandlung über die Werke Hugo's,
welche bei Migne den Werken selbst vorausgeht, wird das 1, Buch
Hugues de Foulois, das 2 Henri de Gand und das 3. and 4. Guillauroo
Perrault zugctheik^ ohne daas Gründe hierfür angegeben weiden.
Von diesen Angaben ist zweifellos richtig die, dass das 1, Buch,
der Aviarius, von Hugo de Folieto herrührt. Handschriftlich ist er z. B.
erhalten im Ms. Sloane 278 des Bniish Muaeum.
Das 2, Buchj den Physiologus, möchte ich in dieser Gestalt Hugo
V. 8t. Victor zuschreiben, weil er ganz in den (Charakter der Schriften
dieses Mannes passt, und weil sich dann auch erklären Hesse , warum
die gesammten 4 Bücher bestandig in den Ausgaben Hugo's wieder»
kehren.
Das 3* Buch, der Bestiarius, ist w ie schon gesagt^ in Handschriften
ausserordentlich viel verbreitet, und eben deshalb möchte ich e« eineo
1) Casimir Oudio, Comment. de Scriptoribus Eccits, T II, Lipsiae i722^ ji- IW,
2} Migne, Patrologiae t 175, p- CXVIIL
Zu Philipp*!! von ThallD Werken
405
^bekAQQteren Verfasser zuschreiben, als Guillaume Perrault. Doch wem?
ist eine Frage, die der Zoologe zu entsc beiden eher berufen ist als der
Literarhistoriker
Das 4. Buch mag immerhin von Guillaume Perrault herrühren, jeden-
falls ist ea von so geringer Wichtigkeit für une^ dase es zwecklos wäre,
die Richtigkeit dieser Angabe mit neuen Gründen zu erweisen
II.
Die Handschriften des Bestiaire.
Als ich meine Arbeit über den Physiologus Philipp's von Thaun
veröffentlichte f waren mir nur 2 Handschriften des Bestiaire bekannt,
da ich Paul Meyer's Recueil d'Anciens Texte», der auf den Leipziger
Bibliotheken fehlt^ noch nicht kannte und andere hervorragende Quellen
mich auch nicht darauf hinwiesen. Inzwischen hat mir ein günstiges Ge-
schick verstattet, das*s ich alle 3 Handschriften einsehen und behufs Ver-
öffentlichung copiren konnte. Es sei deshalb Folgendes nachgetragen:
^ In der von Wright edirten Hs, Gott, Nero A, V des British Museum
stehen, wie bekannt, je 2 Verse auf einer Reihe, sind aber vom Schreiber
zumeist durch einen Punkt getrennt vrorden Da diese Interpunktion
mit der grammatischen nur in seltenen Fällen zusammentrifft , hätte
Wright schon hieraus schliessen können, dass sie nur gebraucht ist^ um
die Verse zu scheiden , dass also von einem Zwölfsilbler mit Binnen-
reim keine Rede sein konnte. —
B Aus altfranzosischem Texte und lateinischen Zwischen echriften hatte
ich den Schluss gezogen, dass für die Us. Abbildungen zum mindesten
in Aussicht genommen waren. Der Schluss war richtig: es sind zwar
keine vorhanden, wohl aber hat der Schreibor zu ihrer Ausführung an
der betreffenden Stelle den norhigen Platz gelassen.
Die Hs. 3466 der kgl. Bibliothek zu Kopenhagen ist schon von
Abrahams beschrieben. Berichtigend sei Folgendes hinzugefügt:
H Die Us. beginnt nicht auf fo). B\ sondern schon auf fol. 3^^ und
endet auf fol. 51% die letzte Seite (fol. 51**1 bleibt leer.
Für taoniensis (Zeile 2 der L Probe von Abrahams) zeigt die Hs.
deutlich caonensls.
Nach ^ * s. ebraice dictum est^ (Z, 4) hat Abrahams ausgelassen;
fyjMelidia laux dei est".
Z, 5: Für laudatur lies laudetun
3. Probe: V, 3 lies estret für escret;
V. 14 jj que „ qui
V. 23
traitier
traittier.
406
M«x Fri4>clrich Mann
Der Tex^, eprachlich von geringerem Werthe, zeichnet aich durch
Vollständigkeit aus. Es eind nur 2 grössere LQoken vorhanden: im
Artikel von der Hyäne und dem unmittelbar folgenden vom Wiesel
fehlen die Verae, welche bei Wright S. 94 V. 25 bis S. 95 V. 25 stehen,
und im Artikel vom Ele|>hanten sind die Verse Wright 99, 10 — 27
auBgelasaen.
Die 3. Handschrift des Bestiaire, auf welche Paul Meyer aufmerk-
sam gemacht hat« gehört unter Nr. 249 der Bibliothek dea Merton College
zu Oxford an nnd war vor Meyer schon durch Coxo bekannt gegeben,*!
iSie ist eine Pergamenthandechrift in Quartformat, welche ausser dem
Beatiaire 14 lateinische Traktate theologischen Inhalts aufweist Der
Beatiaire aber findet eich an erster Stelle von fol 1*- 10^ und zwar
ist sein Text in zwei Reihen ayf jeder Seite fortlaufend wie Prosa ge-
geftchrieben. Den meisten Artikeln sind aehr roh gezeichnete Ab-
bildungen eingefügt, vollständig wiedergegeben sind ohne grösaere
Lücken die bestiae und aves«, afso 34 Artikel Dans aber die Vorlage
unserer Ilandychrift vollsHindiger gewesen ist, geht daraus hervor, dass
sich hiernach noch eine auf den Aimant bezügliche Zwischenscbrift und
ein geringer Bruch thei! des Artikels voo der ünio finder, während ein
solcher dos Artikels von den Lapidtjs Pyrobidi mit anderen unzusammen-
hängenden Dingen (— ungefähr ^j^ Reihe — ) der ganzen Dichtung voran-
gehr. Die Lücku der Londoner Handschrift im Artikel 7om Magnetsteine
wird aL^o leider nicht auKgefiiüt.
IlL
Zur Echtheit der Zwischenschriften.
Der Text desComijutUö ist, wie bi'kannt, durch zahlreiche lateinis
und französische Zwischenschriften uaterbrocheni der des Brstiaire ebee
aber ausschliesslich durch lateiniBche. Die des Computus werden voo
Mall zum allergrösstrn Thtsilo für echt gehalten, wahrrnd ich die Uä-
echtheit i^ämmtlichcr üebur- und Zwischenachriften des Bestiaire in
meiner Dissürtatiou (vgl Anglia VI!, 428 ff.) nachzuweisen versuchte.
Sämmtliche dort angeführten Gründe halte ich, nachdem irh die U&od-
Schriften eirigeeeben^ nicht nur in vollem ITmfange aufrecht, sondern
benutze sie nunmehr auch als Argumente gegen die tcbtheit der
Zwischonschriften des Coniputns* Was insbesondere aber den Bestiaire
anlangt, so füge ich als weiteren Grund ergänzend hinzu, dajss die
3 Uandachriffen des Bestiaire, obwohl nahe verwandt und im Texte im
1) VgK rjpnnc-Hs O. C>»x<*, t'ar, Co<ld. Mb«, qiii in coli aulisr]!!«* Oion«
adaerv. Pars 1, Oxouii 1852, p. 97 Uer Abth üva C<*11 Merr.
Zu Phili|>p*g vrtD Tliaiin Werk<'n
allgemeinen übereinstimmend, in den ZwlachenBchrif ten weit aus-
eioand ergehen ^ so dasa die wenigsten unverändert allen dreien an-
gehören. — lotereBsant ist auch das Verhalten der Hs, Cott Nero Ä,V.
Während ein kleiner Theil der Zwischenschriften hierin schwarzer Tinte
und in den Schriftzügen des Textes mit diesem zugleich geschrieben
wurde, wahrscheinlich weil dieselben sich schon in der Vorlage fanden,
ist der grössere Theil erst nach Vollendung der üandficbrift in rother
Tinte und in kleineren HchriftKugen an- und eingefügt worden, und
zwar zumeist an ßolehen Stellen, wo zwischen zwei Artikeln einige
Zeilen frei blieben , oder wo der Schreiber übcrhau|Lit Kaum gelassen
hatte für Abbildungen, Die wenigen anderen stehen direkt hinter den
altfranzödischen Versen, und zwar eind die einzelnen Worte aus Platz-
mangel auf verschiedene Zeilen veribeilt. Man wird aus diesem Ver-
balten, sowie aus dem Charakter dieser Zwischenschriften auf nichts
anderes schliessen können, als dass sie Uinztifügungen einer mit dem
StofFo der Dichtung nicht vertrauten müssigen Hand sind. Auch ander-
wärts habe ich derartige Handglossen angetroffen, so im Bestiarius der
Hs» Reg. 2 C. Xfl und in dem der H«. Gott. Vesp. E* X, in letzterem
aber, was besonders lehrreich ist, zweifellos ?on fremder Hand.
► IV.
Nachtrag zu den QnelJeD des Bestialre.
1) Löwe.
Der Artikel vom Löwen zeigt bei Philipp eine Mannigfaltigkeit
einzelner Züge, wie sie keine der mir bekannten Redaktionen dea
PhyBiologUii aufzuweisen vermag Obwohl ich die Sache weiter verfolgt
habe, ist es mir bis jetzt noch niclit gelungen, eine lateinische Be-
arbeitung gleicher Fas8ung ausfindig zu machen. Man musB deshalb
die Quellen für die einzelnen Züge zusammentragen, wo immer man
sie finde. Aber auch für den Abschnitt: Wright p. 76, V. 6— 19 hatte
ich keinen Anhalt finden können. Derselbe lautet:
„Leuna quant volt ohacer,
E perie^i volr. matiger,
De sa cue en verte,
Si cum est esprove,
üne cerne fait en terre,
Quant volt praie concfuere^
Si laiase une baee^
Que ieeo eeit enreiee
1) Lie«: prele! Ha.: ple.
im
Max Friedrich Msiod
Äö bealea qu'il deBire,
Dunt Tott faire Ba priae,
E tel est sa nature^
Que ja ert beste nule
Bi puiase trespasaer
Sud merc, ne ultre aler."
In den Versen 76, 14 — 19 folgt die Auslegung dieser merkwürdigen
Eigenecbaft. kU einsige Spur derselben in lateinische d Schriften
habe ich bis jetzt aufgefunden eine Andeutung dieses Zuges in der
oben genannten Schrift |,De proprictatibns et epithetis rerum^ des
(tuillaume Perrault. Derselbe berichtet nämlich unter
Leo: ^cum cireulum cauda facit, nulla ferarum audet traneire^.
(Migne 177, 15(i;)
Ausführlicher behandeln diese Eigenschaft 2 griechische Redak-
tionen des Physiologus, TMe altere, in Prosa aus dem 6. Jahrhundert,
betrachtet sie in folgender Weise als 4. „Natur"^ des Löwen:*)
uy^m i^fffifff ^ h ugti, xneXiim jonoy noXvt' fifta ri^c x/(>jfoi' aviov, 0V^my
airr^y ^»' tfj yfjt xat notiT Sixj^y ^lavSgug, Ka« oiny nXrifTtutti] ^ od^iy x^w
a^X^^ ^?io/ijöff, liihm finX(tffuyog fV t^ yfj, aytioyfi^vnvg l//t)y toig wfd'aXfiOvg.
Ton ovy noQivojttij'tx i« ^ftiu^ xnt nioovfityn T^y tqv X^oyxog diaffamr^
hdiiti S^'iy otlx inogivd-fj 6 X^wy, nni ft^ tvgoyray nXr^aiACti fiix9* ^^^ X/or-
Die zweite griechische Redaktion, weli^he nach den Handschriften 390
und 929 (13. u. 14. Jahrh ) der Biblioth^ue Nationale zu Paris von
Legrand herausgegeben ist^ erzählt diese Eigenschaft folgend ermassen:*)
Kai naXty^ oVa^' ßovXjjS^ij i^A/j vä xvytjy^nfi,
fTTtt ifg 6aaog xai ßovyiy^ aa^oi'H jo j^tyigoL\
Ha} xaf^iya ro dg aXmya T^tyvQov oXay jo detnog^
x^ QftnQog grij»' no^iar xd&ttiu o Xitoy xrj uyu^tiykt^
Tß Cu?a üka yi^y^yjat, ißyait'ovu Ix TO diaag,
W^i(fxovaty tu fraXoy tov^ yvgfvovy yvivgovy nogtu^
ya diaaxiXitrovy tlVr rog^tovy tov ßaatXuog to aaXoy
äxci^y xal fi^ ßovXofuyoi i'g/oyrai tig j^y nogiay,
nal yigvnmi o Xi^yiag^ noat [xal] ro Kvy^yiy,
1) Cf* Pitra, Spicllegiam Solemiiense. Paria, I. III, p. 430.
2) llmile Legrand, Le Physiologu» Poeme . . En Grec Vulgairo etc Paris t|
p. % ^ Nr. 16 der Coli de Monum. pour oervir k TEtade de la Lan^ae
0ell*niqüe. Äthanes 1873.
Zu Philipp'ß vfm Thalin Werken
409
Das Faktum aUo, dass der Löwe, um Beute zu machen, die Tbiere
rait einem magiechen Kreise umzieht, den sie nicht überschreiten können,
wird in allen den 4 geDannten Werken angedeutet, aber es sind nur
die beiden griechischen Redaktionen, welche diese Jagdweise des Löwen
unter geringfügigen Abweicbnngen ausführlicher schildern. Dass dieser
Zug dann in die lateinischen Bearbeitungen des Physiologus über-
gegangen, dafür habe ich ausser seinem Auftreten bei Philipp eben als
weiteren Beleg bis jetzt nur die Notiz bei Perrault auffinden können
Auch darf hierbei nicht vergessen werden, dass Philipp der Ekphrasis
eine Hermeneia folgen lässt, während in den griechischen Bearbeitungen
eine solche ganzlich feht.
2) Steinbock.
Der Steinbock erscheint hei Wright 84, 8 als ^Porcon^. Ich
hatte in meiner Dissertation dit'scn ei^^enthümtiehen Namen als eine
Verderbung aus dogxug zu erklären versucht, da ich neben dorcas
Schreibungen wie dorcon, corcon, dracon [üh, diagon) gefunden hatte.
Allein es wäre gar nicht nothig gewesen, soweit zu gehen, da die 7on
Wright benutzte Hs. des Bestiaire (Cott* Nero A. V) die richtige Les-
art f^Üorcon'* zeigt. Wright's Fehler ist nm so auffälliger, als die Hs.
gerade an dieser Stelle das D durch eine grosse Initiale einfachster
Form wiedergiebt, wie sie deutlicher gar nicht sein kann.
L3) Hydrus.
In den Versen:
„Idrus est beste e nage
D'un estrange curage-' (85, 4).
war mir aufgefallen, dass Philipp entgegen seiner Vorlage die Eigen-
schaft des Hydrns zu schwimmen ausdrücklich hervorhebt Ich suchte
dies dadurch zu erklären ^ dass Hydrus VVasserschlange bedeute, was
Philipp entweder aus dem Nam^n aelbat oder aus Isidora Worten:
„Hydrus, aquatilis serpens" (Et. XII, IV, 22) entnommen haben konnte*
Die Sache liegt aber viel einfacher. Nachdem ich die üandschrift
kennen gelernt habe, conjicire ich für e nage „euage, evage^, d. h.
*aquaticus. Der Vers laut dann sehr treffend :
^^ ji'*^^^ö ^^^ ^^^^^ evage"
^^^ „D'un estrange curage**,
^^^ft ^Hydrus est bestia aquatica.^
^^^^uaticus aber stellt sich zu evage wie aquarinm zu evier, aus welchem
Worte das englische ewer geworden ist, das den Wasserkrug be-
deutet.
410
Iäx Friedrich Mann
4) Ameise.
In den Artikel von der Ameise ist daa Oleiohois ¥on den 5 Uugeo
und den 5 thörichten Jungfrauen vergleichsweise gewöhnlich einge-
flochtcn. iSo aucfi hei Philipp. Philipp aber weicht von den Obrigeo
Bearbeitungen des Phyaiologus darin ab, dass er dasselbe in den
Versen 89, 21 — 9*}, 1 einer weiteren Auslegung unterwirft. Ich %*er-
muthete hierin eigenes Werk Philipp's unter BenutzAing eines Commen-
tars zu dem geuanntcn Gleichmüiit% kt>nntR aber damals nichts Nähere«
angeben* Meine Verrauthung war, wie ich jetzt weiss, völlig richtig.
Der angegehene Äbnchnitt Fhilipp's ist uamlifh entstanden unter dem
direkten Einflüsse von Beda's Commentanus in Matthneum. ^J Die
folgenden beiden Steilen setzen meine Behauptung ausser allen Zweifel:
„Videntur itaque mihi qninque virgines signiticare quinquepartitam
continentiam in illecebriö: contineudus enim animi appetitua a volup*
täte oculorum^ aurium , olfaciendi, gm^tandi, tHugcndi ''
^Par eine virgines entent
Cinc sens veraiementj
Veer, oir, parier,
Tucher et odurer"^
Diese Thatsache ist aber nicht nur deshalb von Bedeutung, w^
eine neue Quelle durch sie erwiesen istt sondern auch noch aus einero
anderen Grunde. Ich habe in meiner Dissertation (VergL Anglia VIT,
S. 423) nachgewiesen, dass Philipp die Tendenz hat, sich durch Citireo
einer grossen Zahl von Autoren und Scluiften, die er in seinen Haupt-
queilen angegeben fand , den Schein eines ausgedehnten Wissens bei-
zulegen, dass er aber trotzdem für den Computus Isidor^s Etymologieo
benutzte, ohne Autor oder Werk überhaupt zu nennen. Durch die
obige Darlegung i^t nun auch für den Besiiaire ein gleiches Verhaltea
festgestellt. Beda hat auch für den Bestiaire als Quelle gedient» ohne
dass der Dichter ihn nennt.
lat der Computus aus dem Bestiaire interpalirt worden?
Schon Mall hat darauf hingewiesen, dass sich in dem Computua
und Bestiaire eine Anzahl Parallelstellen linden, Ist nun zwar der
Wiederkehr einzelner gleichlautender Verse keine Bedeutung beiza*
messen, so ist hingegen das Vorkommen ganzer Abschnitte in zwei Ter-
fichiedenen Werken desselben Dichters im hohen Qrade auffällig, weil
1) Migoe, Patfol. t. 92, p. 106.
Zu Philipp's von Thaün Werken 411
sioh hier sofort die Frage aufdrängt, ob das eine Werk aus dem an-
deren interpolirt worden sei. Bei Philipp treten nun die folgenden
Abschnitte in beiden Werke zugleich auf; und zwar handeln sie sämmt-
lioh yom L5wen:
E yeez del leün
Signeficaciun.
Forz est el piz devant,
Hardiz e cumbatant;
Fieble at le trait deriere,
Cue de grant maniere;
Qo est dit par figure:
Dens est forz par nature;
Forz sulunc deYtet,
Fieble en humanitet.
La cue signeße^
— Qu'il at de grant baillie, —
Que Deus prendrat justise
D'icels ki funt servise
A diable suvent
[Sum] mun entendement.
Computus, V. 1627 — 42 (Mall); desgl. Bestiaire, V. 75, 4 — 6;
75, 19-22 (Wright).
E ceste entenciun
Avum nus del leün:
De sa cue en yertet^
Si cum est espruvet,
Fait un cerne par terre,
Quant volt preie cunquerre;
Si laisse une baee,
Que cele seit entree
As bestes qu'il desire,
Dunt volt faire sa prise.
E tel est sa nature
Que ja n'iert beste nule
Ki puisset trespasser
Sun merc, ne nitre aler.
Par le cerne entendum
Para^s par raisun,
E la breche est Tentree
Ki nus est aprestee,
Bomaalaehe Fonehnsgen VI. 27
412 Max Friedrich Mann
Se nuB le bien faisum
E le mal guerpiesum.
E la cue est justise
Ki desur nus est mise.
B CO que li leüns
Tremblet; quant le yeDns,
Signefiet itant,
Seiez i entendant:
Que Deus pur nus tremblat,
Ferment s^humiliat,
Quant od sa deYtet
Volt prendre bumanitet
Computus V. 1644—72; Bestiaire deegleichen V. 76, 6—19.
„Or fait Tum questiun
Des chaels al leün,
Que i^o Bignefie
Que treis jurz eunt senz vie
Enz el cumencement
De lur foünement,
E puis yienent a vie
Par le leün ki crie.
C'est grant signefiance,
Aiez en remembrance:
DeuB fut merz, jut en terre
Treis jurz pur nus cunquerre
Sulunc s'humanitet,
Nient Buluno deYtet
Par le cri del leün
La vertut Deu pernum,
Par quei resuscitat
E enfern despuillat;
Aiez en remembrance,
C^est grant signefiance^.
Computus V. 1673-92; desgl. Bestiaire 80, 24—81, 9.
Wie aus dem Wortlaute dieser Stellen hervorgeht, giebt Philipp für
sie eine Quelle nicht an. Man müsste also zunächst annehmen, dasB
sie auf Grund einer der von ihm citirten Schriften entstanden seien.
Allein eine in dieser Richtung angestellte Untersuchung hat ein durch-
aus negatives Resultat zur Folge gehabt, ja selbst in dem bisher noch
nicht veröffentlichten Computus des Gerland, den ich aus der Hand-
Za Philipp's von Thaüo Werken 413
Schrift Cott. Vesp. A. IX des British Maseum kennen lernte, fand
sich keiner der genannten Züge. Nun sind es aber durchgehends
solche, welche sich, wie für einen eben erst nachgewiesen wurde, im
Physiologus finden. Es bleibt also nur noch die Wahl zwischen zweien
übrig: entweder ist der Gomputus aus dem Bestiaire interpolirt, oder
Philipp hat bei Abfassung des Gomputus den Physiologus schon ge-
kannt und benutzt, ohne ihn jedoch als Quelle aufzuführen. Bedenkt
man aber, dass es nunmehr ausgemacht ist, dass Philipp nicht alle
seine Quellen namhaft machte, bedenkt man ferner die Beliebtheit des
Physiologus und seine allgemeine Verbreitung, so kann man sich nur
dafür entscheiden, dass Philipp, als er den Gomputus reimte, auch
schon diejenige lateinische Redaktion des Physiologus zur Hand hatte,
welche er späterhin übersetzt hat. Aus ihr hat er die oben angegebenen
Stellen entnommen und da eingefügt, wo er vom Thierkreise, speciell
vom Löwen spricht.
Für unsere Ansicht spricht, dass auch Mall dieselben als echt in
den Text aufgenommen hat.
Leipzig, 22. Dec. 1885.
Max Friedrich Hann.
21'
Zur Margarefhen - Legende.
Ich veröffentliche nachstehend das Fragment einer altfranzosischen
Margarethen -Legende, welches stud. jur. Emil KnoU von hier bei einem
Antiquar in Nürnberg erworben und mir freundlich zur Verfügung ge-
stellt hat.
Es ist ein Pergamentstreifen, 18.8*^™ lang, am obem Rande 4.7*»,
am untern 5«^°» breit, welcher, wie die rechts sichtbaren Theile von
Initialornamenten erweisen, den innern Theil des Blattes bildete und
auf jeder Seite gerade eine Spalte Text enthält. Nach dem vorliegen-
den Reste ergibt sich für die Hs. folgendes: Sie war doppelspaltig ge-
schrieben, jede Spalte zu 40 Versen, wozu durchlaufende Linien ein-
geritzt sind. Zur Linken der Columnen finden sich zwei Vertikalstriche,
zwischen welchen die Anfangsbuchstaben der Verse hinausgerückt sind.
Abschnitte werden durch einfach verzierte, abwechselnd blau und roth
gemalte Initialen markiert. Die Züge des wohl anglo - normannischen
Kopisten aus dem Ende des 13. oder spätestens dem Beginne des
14. Jahrhundertes sind schöne regelmässige. —
Von der Legende über die hl. Margaretha existiren verschiedene
französische Versionen; drei davon sind bereits publizirt worden, näm-
lich von Joly die Wace zugeschriebene Version nach der unvollständigen
Hs. von Tours, — von W. L. Holland und später von Scbeler die in
zahlreichen Hss. vorhandene sogenannte version commune — und
drittens von Scheler und dann von Joly diejenige des Ms. fr. 19525.
Eine vierte im Ms. de la Clayette hat einen Fouques zum Ver-
fasser und ist noch unedirt; von P. Meyer wird über genanntes Ms.
eine Notiz in den Notices et extraits de mss. erscheinen, so wie er
auch bereits eine Abhandlung über die Margarethen - Legende der
Acad^mie des Incriptions vorgelegt hat. Zwei Versionen zu Cambridge
und York in zwölfsilbigen Versen sind gleichfalls unedirt.
Unser Fragment gehört einer von den genannten verschiedenen,
bisher unbekannten Version an.
Herrn Hofrath Mussafia, der mir letztere Mittheilungen gütigst ver-
mittelte, sei hier mein bester Dank ausgedrückt.
Zar Margarethen- Legende 415
loh gebe den Text diplomatisch genau, nur die kursiv gedruckten
shstaben habe ich ergänzt, da sie vom Fragment abgeschnitten wurden,
recto. Quant tel respuns aueit oiz
Tant fu irez e tant marriz
Des denz cruist. de la buche eschume
Od tut le feu del amertume
5 Dune fait uenir les turmenturs
Oi auez fet 11 seignurs
Geste ki nos deus ad blasmez
E mult vilment deshonurez
Pernez la tost isnelement
10 Si enpernez le uengement
Primes la batez de uerganz
E pois des corgies cillanz
Tant que sa char seit si blesmie
Que dentier ni remaine mie
15 Li turmentur firent tost
Le comandement al prouost
La virgne unt tost esnuee
E mult cruelment turmentee
Tant quen sa char nout tat dentier
20 U lum meist un sul dener
Entre ces grefs bateures
Tant angoisuses e tant dures
Lespuse iesucrist ura
E si faitement deu pria
25 Jesu de tut le mund furmere
Li mens sire e li mens saluere
De ceste bateure grant
Ei tant est orrible e pesant
Tu masuage. e defend
30 Par tun tresduz comandement,
E des desciples al diable
Me deliure reis parmanable
Que par ces tormenz. depeciezi
Ne seit mi cors. ne afeblez
35 E eil seient tuit cunfundu
Confus. Maldit. ensun perdu
Qui tels peines e tels turmenz
Dunent a crestienes genz
Cum olibres li hainus
40 ki yers crist ert tat enujus
416 Wolfram Zingerle
Tewo. eTesuorist deuB graces te rend
Ei mult me Buccurs bonement
En mes turmenz en mes perilz
Ki tant sunt diuers e sutilz
5 Cumande e di reis parmanable
^ue cel enemi nent veiable
Ki uers mei tant fort se desteie
^e io uisablement le yeie
E deuant ma presence estace
10 /Si que iel veie face a face
^ua li me peusse corucier
Feablement. e deraisner
Cum ele leua de sureisun
Es uus un orrible dragun
15 Hydusement dun angle isseit
De la chartre a mult grant espleit
La buche ouerte en reschinnant
Feneit horriblement siblant
Le cors aueit tut eskerdus
20 jTant par ert orrible e hyisdus
^ua la virne enprist tel hysdur
Uhc en sa nie nout greinur
Cume la seinte deu amie
Fa pres del diable englutie
25 Ki la saisi gule abaee
Si cum il lout pres engulee
Cumenca la uirgne a orer
E iesucrist a reclamer
Od lermes e od pie uoiz
30 Del signe de la seinte croiz
Sun chef e sun cors benesqui
E li malfe creua par mi
Que lune part gut de uers destre
E lautre part deuers senestre
35 Cum ele esgarda en virun
E vit si creue le dragun
En tur sei geta meint reguard.
De pour. si vit dautre part
En langle un ethiopien
40 Unc ne vit plus bysduse rien.
Innsbruck^ Januar 1888.
Wolfram Zingerle.
Eine Züricher Handschrift von Arnulfs Delicie cleri.
VOD
J. Werner.
Die seboD vielfach beöprochene ^) reichhaltige Sammelhandöchrift
C 58 \21b) der Züricher Stadtbibliothek enthält auf foL 17 — 21 die
Verae 235 — 835 der Delicie cleri, deren von Huemer^e Text (Roman*
Forsch, II 224 — 244) abweichende Lesarten an verschiedenen Stellen
Beac^htung verdienen, um bo mehr als sie nicht selteo Voigt's Ver-
mutungen (a, a. 0. III 461 ff) bestätigen. Uie Handschrift ist gegen
das Ende des XII. Jahrhundert'«, nicht in Deutschland (in der Nähe
von Schaffhausen behaupten Pfeiffer und W. Wackernagel), sondern in
Frankreich, und zwar wahrscheinlich auf der Schule zu Or!öans^) oder
Poitiera*) geschrieben worden, Der Schreiber mag ein Deutscher ge*
wesen sein (früher glaubte ich den Conrad us a Mure vermuten zu
1) Z.B. Graff, Diustika 11 269. Haeser, Gesch, d, M^dicin I 623. Bagen,
Aoecdota helv. p. LXIIE— LXIX. W ackernagel, a!td. Predlgteo und Gebeto.
Habatach, die lateiii. V»ganteDlieder. SchoiitK, N, Hbeio. Mus, 1868» p. 521.
Haupt, Zb. f. d, Alterthuiü III V. VI, XIX etc.
2) Vgl. fol. 15«^ coL [:
LuBJBti aatJs, ediati satis atque bibbti
Impia gcEs, luala geos Aureliana:
Noü tibi düx, iiet|ue lux, aeque rex, neqae lex, lisi nana.
3) Vgl. fol 4»^ col. l!
Urbs Pictanu8 ane, aedea gratisaima de qua (quo Cod.)
D teere preaumOj tu sola Parisias (atc recte Cod.] equa.
Fax tibi firma iuria, sed firmior est aliunde
Nam tibi munimea auot metiia uicibu« iindts
5. Tripiei robur habes, quia iniles, nienia, rura,
ArtDiB, materia, lapsu sunt coBtnoda eao (?)
Prata rigantur aquia et aquaa ea prati» decoraufr,
Nee Sita penaantea ad mutua hicra laborant.
Qüod spectaQtar aque, dat eis Lee gratta florum . . , .
418
J. Werner
dürfen^ der anf einer dieser berühmten Schalen seinen Stadien oblag.
Aach aas der Schreibweise verschiedener Wörter geht herror. dasa die
Handschrift in Frankreich gescnrieben warde: z. B. 371: doees. das
erst darch darübergeschriebenes 1 za dalces Yerbeasert worde, 3S4 de-
fanti für defancti. TIS scelerem fär celerem, slendor für splendor, d
far t am Ende der Wörter, wie linqnid a. a. m.
Wie andere Zöricher Handschriften hat anch diese dorch Hermna-
schneiden Ton Blänern gelitten, so fehlen im Anfang anseres Stückes
zwei Blatter, d. h. 4 Seiten za 2 Colamnen za 34 Zeilen = 272 Zeilen.
Die Ueberschrift des ersten derselben war wahrscheinlich Salomonis
pronerbia: so lantet wenigstens der Castos am nntem Rande von
fol. 16 n. Zahlreich and nicht immer gewöhnlich sind die Abkürzangen,
mit denen der Text geschrieben ist: am meisten stimmen sie überein
mit den von Haemer in einem Codex des Hago Ambianensis nach-
gewiesenen (vergl. dessen Aasgabe p. XVIH . die dieser Gelehrte mit
einem gewissen tachygraphischen System in Verbindang bringt, lieber-
Schriften über einzelnen Teilen, wie solche Haemer giebt, fehlen ganz;
nar bei V. 763. 757. 771. 775 steht am Rande die Bemerkung: nota.
Die Abweichnngen von Hnemers Text die Silbe le, bei Haemer
darchgängig e. ist in dieser Hs. noch meist darch das geschwänzte e (e),
nar selten darch e bezeichnet) sind folgende:
236: obnormem macalat '26S: clarescat protinus
23S: rari 270: \t bis
240: pandunt. darüber ael pren- 275: pötenti
dunt.
2To:
pocior
24:^:
QsfB
277:
Pernitiem
247:
Ire oauet, lapum ^ui
i frarrem
277:
i\ttit
noui: in antrum.
27^:
Morte
24^*:
rerhoricus
O7Ü ;
cruoriuomam
25»:
Pro:heu5. aihisoet
2^4:
quicqnid sna
*251 :
oxar.ie:re5 alioies
2>4:
linquid
25-:
fiiMiis ari?'^e:ioe
2>5 :
bonas dant
25:"^ :
Nur.o te — nunc
2S'-. :
cuncta uidentis
25^ •
inntnea^ie
2S7:
fsrrrflsr
2:h>:
Ex CO — s;ii>or his
2>S:
solatia
25^ :
Ntviirr.r daiüber: PI«
ocrinir
2v;^:
fT^aJia
2'-^.» :
■rnnstrifirnn
2l>5:
nenti seruat
2t >1 :
nu^ii;:^
'Vi 7
Canis calrar f^ii, gersli
2^2 :
oor u on i er. :ia
2i*S :
maneat — seuum
2»o:
diMiunus sir.ot ultor i
ir.ult.
:>»i:
aaffenti
2i>T:
Quoli j^i i)\u$
;vc^:
premia
Eine ZOrieher HsndBcbrift tob Arnulfs Delicie oleri
419
305: florica — perdita
367:
oresti
307: Cnta
368:
Et
311: tnntabitar
370:
adtacta
314: non
371:
duces
315: multilocuB
e
316: baccam
373:
lux
319: Nunc — aput te.
378:
mandat celebres
1
379:
iniquius? ecce ueretur.
320: nunc ezigat
382:
columpnis
321: Grauiter
384:
defunti
323: Soepes ad in festa
386:
Prendere
325: peeili
387:
miniiiiiig
326: Pascende
387:
decidit usus.
329: bos tibi
389:
dilecti
333: feruidoinm
390:
infiireng
336: feroetur
391:
logus.
pelta salotig
339: lait erg« fatois,
392:
341: conpossio
398:
sabnernant
344: atdecet
399:
exstat.
346: rcpeidere
405:
uentrilocus
347: imber
406:
muscida
348: Nuncins
407:
Noli
351: Srennuos
409:
pupula
351: occat. demetit et agros.
410:
Sien
352: nUecH
413:
estnni sitis
354: onnotos, darüber instos.
414:
conoessus
354: litera
415:
medoUiter
355: sompria
416:
Mocio
356: Nubi'qui
420:
perpecieris
357: pthersicore
425:
Partius
357: et Birmate
430:
Horifluax
358: yperboleon
430:
sabrepat nausea cuiquam
360: diatesseron dyapente dya-
431:
Gloria iam
pason
431:
philoponpo
361: pangam
432:
Intimet
362: ydonens
435:
habebis
363: tendas
439:
inis deitram
364: cedat
440:
proptior
365: Dum
440:
mutuaris
366: ualida
441:
consamitnr
366: carunoa Incta
442:
iaria (!)
42U J. Werner
448: hnln
511: occulam
444: (^uüd — pingnoro (I)
512: ■•■ farilen fie
447: roNoraiitur
512: cogoicionem
449: flt fühlt
513: nescio
4f>l: pulcra
514: quiB uis (also [quis])
451: »t fohlt
519: quem
451: capoHCoro
520: suggaaniens
450: naotUH
522: carmine — retiacs
4m): holluü
528: prescelerato (!)
4iVI\ hory
532: euum
4(1:1: NnrU
534 B: fehlt
404: arfUr
538: Erumpnosa
*
539: SeruuB in guo seruinem
4(15: olionA
pedagogo (P)
541: in terris
4tUi: urinoruiu
544: fehlt
4117: »uppotaa
4tW: »oriptio
546: exproptior
t.on
471: prrM
547: Conceruicati
47a A: IVr Vor» fohlt
549: rapit
474: *upor faouas xu auporuacuad
550: sacias
oorrijj«
rvV2: subpungit
477: faUo
554: niendatia mulgat.
iS\^: «Hgio J^»
:v\^: Tiius — pingit
4S;» *Joht Vv»r 4S2
;v^T: Mutacur
4S'J: puvium
vVS: que
4S4 cAf^'slm
:v9: »tkab^
ASJ^: !Uori* uuiliolTi iw.Jioiono
.>> : »k pudere ifral
iST: iu;x-
Xv^: Cor.ir:e>ie: iscolumi
4SS: *i v^r,i
:vv: ciOA b^n*
4>^>: horu*
:vv («afdbsK
4:»l: orxNiia;:
N^'v ffWfrteft
t^^i mtdw
.-. 1 11 . i.A
rcT: vTC-.-iT'iiA
*Vs> vVvJ;:':iV/?;^J
I :;
A^V r?dt:»ofc
:c!>-. .•-•::.
*i' 7 y c<v>7 u i ;\i' : i v \^
~. ■*-.*■ . ' .. <
\V .;iv.X'>
;"'.• V»/ 'trar?
VJ >.v.A>
?"!",*. •.'O'VC^'iO*
XV. \l;i.!v,» .■,*.*,»vv«^ iuViZ
I-''? ::p:a.'?;r.»
XV y.hi^cL\.'M
I""^: TiXf
XV >u<c* '.a>^»Iuw
>"^ 7rfrtna ÄOt
Eine Züricher Haodscbriffc von Arnalf's Delicie cleri
421
679:
680:
581:
581:
583:
586:
589:
589:
594:
600:
603:
603:
604:
Cur — pacietur
uentriculi
Sic mense citius
lacesset
lacem
paica loqnaris
Non uictor
«o
Docere
609
610
613
616
618
621
623
624
624
625;
625
628:
628
630
631:
632
635
636
635
637;
638
640
642
643;
646
649
obpleti
eerenatos — oluscula
quid pleous
simplice prouus
■alti
vor 607
pntab«
dRctat
suplex (!)
A qnibus est •rtni
sernat seraaila
prepete
Gnatas — aborre.
geminat
clam. afer.
leuisBimum
pitissani
kib« — sicio
hoo oeco t. occulo
quid (!)
iam comitaris
preciam pani gcorti
reuertor
nulH fas
und 636 vor 633 und 634
Ex libani lignis
Salemoiig
forsan
Profecto — querelam.
lodificig
patebit
HalU
650: Qae
ut
652: Et
654: pessundedit
655: Nomina — orama
656: facias mixtum
660: oinci mem. sed aiolenti
ecce
664: ergo
664: remittere
666: Nam
667: uiuisce
668: medit. mentis
672: fehlt
673: J. lociflae nactori pr. oit^.
678: pascat, mox nux, perquire,
patesoat.
679: Incipiens
680: exstat.
681: omnipotentis
682: dioa
683: uisu sillabicus
684: resp. uti p. fehlt.
686: arca fruetur
686: seculorum secula. Amen.
687: culmen
688: qne
689: Effngii
689: 8i8 fehlt
689: ad hostis
694: qui contegat
696: 8U8cipere conmoda
697: sere
698: Gor for
699: turriuoma8 — pale8tra8
700: paciere
702: Soccensene
703: prouehar
m
704: A,modo
705: palcrescere
707: ycarium
422
J. Werner
708: Flecti
708: Phetontls
709: G. mens est mire monitorcolns; ohel
710: graciolas
711: bullatos
713: fabula
715: No8 pop. Qilis non de nif^rantibiis
0018.
718: scelerem (!)
718: calcem
am
720: obliquam forte uereris
721: alcis — felicule
cloquio
722: Elogio
723: ausi
724: He metriciim
724: lacescis
728: Ne mooeat
729: cirurgi
.b. .a.
733 : Que ruh. ia malis ind. fac. flauis
734: obferbuit
737: dedecori
738: cupido
739: Gramata gramaticam
740: Ridiculus fies
741: perobto
743: georcen
744: Menio
745: falce Talia.
746: üngetenus
746: edicere
747: Carior — unica
750: habitum
751: dem&s
furü
752: talia loqui
754: qae qnod
754: quanta screasti (!)
755: Cherilo
756: Nil non — exetruserit
759: qood nondnm
760: orfa populli
768: celeps
769: Phi
772: Quem non pregnatum
774: üadcre
774: hoc fehlt.
777: clanstris
778: qnanaa
780: literulam
780: patermine
781: intres
782: nihil
783: litera
784: cnm uolitare
785: loqnenti
786: fiogantur
787: Salemonis
790: que dicor?
790: me quod
791: GLEU DELITUS biU MnieB ko-
nestins iidas.
792: naleqne
794: conminus — ecleBlastes
795: Salemonis scripta
798: mnnnscnla nolint
800: subde quid
801: dantis tibi git
802: paciatur fusular
803: Sarchologos summ^
805: sena nouum quinquena
806: adhoc
807: mulceas (P)
807: paciens caconatia
808: peregit
809, 810 fehlen, statt deren:
fixpers concubitus si quis sit
sucoine saluus.
Cordis luxurie nupsiplus milies;
heu, me.
812 vor 811.
813: gr. u. sursum finis expediet me.
Eine Züricher Handschrift von Arnulfs Delicie deri
423
814: Expiet
815: Ne retrahas lapso mihi dex-
tranii
816: septum
818: ob erratis precautum
819: ne mors — curet
820: raptet
difl
822: parasidiace
pante
822: plause
823: Qua diffidiadis pr.
823: reperit
825: que
827: Quique — exstas.
828: sicienter
829: Qaem eh. sedes landant et cenc.
832: fons
833: slendor (!)
835: libificans
835: übet.
Eine geringe Anzahl seltener Wörter ist durch darübergeschriebene
Glossen erklärt; doch sind dieselben von keinem Belang, wie folgende
Beispiele zeigen: bullata, inflata; magalia, domus egentum; sponda,
propositum lecto; uligo, furnus terre; exenia, oblationes.
Auch der mittelalterliche Sprachschatz wird durch diese Verse um
einige Worte bereichert, die noch nicht oder nur selten belegt sind:
(adhiscere); benedictiloquus, diuscule, effrenia, faciecula, gratiolae, ferui-
dolus, horrifluax, inuentare, ludificus, multidicus, libidineus; monitor-
culus, inmersile, pompifer, pocellum, (popullus) poesificus; semilatratus,
sacias (== aetas?) subpungere, turpescere, turriuomus, monefactare,
Bubsulcare, uerbipotens, uolitamen.
Lenzburg.
/
424 H. Patzig
Lantfrid und Cobbo.
Die von Oaston Paris aus Ms. Lat. 242 der Bibliothfeque Nationale
im Moyen Age (August -September 1888) veröflfentlichte Fassung Yon
„Lantfrid und Cobbo^, deren Kenntnis ich der Güte von E. Voigt Yor-
danke, versuche ich folgendermassen wiederherzustellen, wobei ich mir
der Schwierigkeit und Unsicherheit des Unternehmens wohl bewusst bin:
1. Cum insignium virorum gesta dictis fulgeant^
ecce dulcibus iam dccet modulis ut clareant,
quatinus illorum facta fidem nobia angeant.
2. Saepe namque quae videtur otiosa cantio,
pura nobis imputatur fidei devotio,
ceu scholastico ludentes caneremus timpano.
3. Quodam tempore fuerunt duo viri nobiles^
sicut fabula testatur, Servitute complices
una; Cobo vocabantur Lanfridusque consules.
4. Unus patria de una natus est nobiliter,
alter altero est natus nomine^ feliciter
una domo penetrantes serviebant pariter.
5. Primus enim unus horum dixit, Cobo nomine:
i,Amplius me ne morare^ Lanfride carissime^
nee ulterius parebo dictis^ f rater optime."
1. 1 gestis dictis fulgead, Par. verb. 2 duoibos ecce iam decem ut modol»
daread, Par. verb, 3 augead, Par. verb.
2. 1 coDsio, Par.: concio oa caDtio? 3 ceu scholasticoram dentes canimniif
impano, Par.: ceu scholastici ludentes canimus imperio. — Oder canimm
81 timp.?
3. 1 Qnadam, Par. verb. 2 scratare compl. , Par. verb. ^ 3 anos cobo noci-
batur laDfridas est consale. — Coosules = comites, duces. Oder ist cooiogei
zu lesen? Das ist freilich Dach DucaDge Bezeichnung für das VerbSltoii
von domini zu vasalli und umgekehrt.
4. 1 patri et de una, Par.: patria de ipsa? 2 alter ex altere natos Donioe
fleliciter. Par.: alter extere est natus? 3 in una d., Par. verb.
5. 1 Primmus e. u. orum, Par. verb. 2 amplius innumerare lanfride carisoe»
Par.: a. bic uolo stare, L. carlssime. 3 sed alterius parebo dixit, Par.:
nee alterius parebo dictis.
Lantfrid und Cobbo 425
6. Af trans mare navigabo, procreant pericula
mei servi et propinqui terra in domestica.
Forsitan illorum sanguis erit mihi gloria.^
7. (Primus Cobo ad Lanfridum dixit inter epulas:
„Multas valde thesaurorum posui divitias,
fieri quas tibi volo, mihi dono capias!")
8. Lanfridus ei respondit: ^Mcum est hoc facere,
tu trans mare me vcnisti visitando quacrere^
ego tibi multa bona debeo rependere.^
9. Dixit Cobo tunc ad illum: „Frater admirabilis,
dic^ tu mihi commode vis fieri placabilis?
Uxor ad amandum tua mihi est amabilis.^
10. Guius uxor sexu ita, fulgebat in thalamis
splendor solis atque luna rutilat ut radiis,
ac prae cunctis speciosa videbatur feminis.
11. Cobo tantum perscrutare volens amicitias:
„Nam et ego thesaurorum posui divitias,
fieri quas tibi volO; mihi dono capias!^
12. Lanfridus eia per manum uxorem accipiens
tradidit Coboni fidem illius prospiciens,
usque ad naves, cum illa pergeret^ egrediens.
13. Gumque in citharizando accepisset murrinas^
canticum chordarum dixit: „Cobo, fidem teneas!"
atque usque repetebat: „Gobo^ fidem teneasl^
6. 1 Trans marea navigabo proptre nnc pericalam, Par. : t. maria n. propter hoc
periculum für den Fall einer LUcko von drei Zeilen.
7. 1 Primmos, Par. verb. 2 ualdcs tresaurorum posuit, Par. verb. 3 qaas
tibi fieri volo mihi deo cupias. Par.: quas fieri tibi v.
8. 1 00 facere, Par. verb. 3 rependere fehlt, von Par. ergänzt
9. 1 Fehlt. 2 die mihi comodo tu vis, Par. : die tu mihi comodo uis.
10. 1 Cuius uxor sex8uit. Par. fasst Sexuit als Eigenname (etwa Seccesuita oder
Secgesuita?) 2 adque luna, Par.: atqne lune? 3 ac pre cunttis sp.
oidebantur femina
11. 1 oolens amicitia, Par. verb. 2, 3 wie 7. 2, 3.
12. 1 L. ei p. manu, Par.: L. ad hec p. manum. 2 prospiens, Par. verb. 3 usque
ad naves quobo cum illa, Par.: usque ad naves at cum ilia.
13 1 i citarizando accepisset mumnas, Par.: in cir. aspexisset nuptias. 2 tenead.
3 que repetebat cobo fidem tenead.
426 H. Patzig
14. In occursum qaidem suum cam venissent invicem,
Lanfrido cum iuramento suam reddit coniagem
sine crimine ac firmam permansit in stabilem.
14. 2 Lanfride oon iur., Par. verb. 3 firmum permaosit instabilem. — Oder ae
firmus p. ad stabilem?
Die Erzählung stimmt in den Hauptzügen völlig mit der Fassung
in Müllenhoff-Scherers Denkmälern (XXIU)^ die allerdings Gobbos Ent-
schluss abzureisen nicht mit der drohenden Gefahr, sondern mit seiner
Sehnsucht nach der Heimat begründet und von dem Anbieten der Schätze
nichts enthält. Wenn nach den Denkmälern Lantfrid den Cobbo ursprüng-
lich begleiten will, so fehlt auch dieser Zug in unserer Darstellung nicht,
wofern man sich entschliesst, die durch Inhalt und Form störende siebente
Strophe mit den epulae, von denen auch in den Denkmälern nicht die Rede
ist, als späteres durch Missverständnis von Strophe 8 u. 11 hervorgerufenes
Einschiebsel auszuscheiden. Freilich spricht G. Paris von einer beträcht-
lichen Lücke vor Strophe 7; aber mit dieser Strophe beginnt eine neue
Seite, und es ist nicht nötig anzunehmen, dass der leere Raum, wenn
überhaupt ein solcher besteht, absichtlich für etwa Fehlendes gespart
wurde, da nach der ganzen Art, in der das Gedicht in die Handschrift
eingetragen ist, der Schreiber gar nicht oben auf der Seite zu beginnen
brauchte. Strophe 8 aber schliesst sich passend an 6 an: „Wie du
herüberkamst und mir halfest (und mein Genosse am Hofe wurdest), so
wäre es meine Pflicht dir drüben zu helfen.^ In Strophe 11 ist dann et
zum ganzen Satz, nicht zu ego zu ziehen. Wollte man dagegen Strophe 7
beibehalten, so müsste die ganze Strophe 11 als Anrede Lantfrids an Cobbo
gefasst werden, was einen hübschen Gegensatz gegen 7 gäbe, aber doch
viel Bedenkliches hätte. Wie in 9^ soll auch das in 10^ in den Text Ge-
setzte nur eine der vielen Möglichkeiten andeuten, die sich ergeben,
wenn man die unwahrscheinliche Annahme eines Eigennamen vermeiden
will. Ebenso möglich wäre sexum inter = inter sexum unter den Frauen,
cuius uxor ut exsurgit, cuius uxor se excussit (vom goldenen Haare, das
sie in der Bestürzung löst) und dergleichen mehr; nur die graphisch
am nächsten liegenden exire und exuere scheinen ausgeschlossen. In
den letzten Versen eilt der Dichter zum Schluss und lässt viel zfrischen
den Zeilen lesen; es hat aber nach der ganzen Art der Erzählung nicht
den Anschein, als wären Strophen ausgefallen. Wie in den Denkmälern
geht Lantfrid mit Cobbo und der Frau an den Meeresstrand hinab, und
als das Schiff die Anker lichtet, bringt er ihnen den Abschiedstrunk
und singt sein Lied von der Treue. Gerührt kehrt Cobbo um, bringt
ihm die reine Frau zurück und bleibt als Vasall (des Lantfrit?) für immer
bei dem treuen Freunde.
Berlin, 28. Nov. 1888. H. Patzig.
Eucaäniscb insurare
427
Hmnänisch tnmirare*
Miklosisch hat in Beinen Boitragen zur Lautlehre der rumunJscheo
Dialekte, Wiener Sitzungsberichte Bd. 100, 8. 235, sich vergeblich be-
müht, für das obige, dem lat. tixorare völlig entsprechende Wort eine
endgültige Erklärung zu finden. Neuerdings hat G. Weigand in der
Leipziger Dissertation „Die Sprache der Olynipo - Walachen, Thoil I,
Lautlehre'' das Problem mit keinem besseren Erfolge berührt Letzterer
lässt das von Mikioaiach recht passend herangezogene neap. nzorar^ das
in verwandten Dialekten gewiss seine Analoga hat, ganz bei Seite und
schreibt S. 19 Folgendes: „Auch in inmrare braucht man nicht einen
direkten Uebergang aus uxQrare zu unsorare anzunehmen , wiewohl es
manehea für sich hat; es kann auch ein inuxorare zu Grunde liegen".
Aus einer Stelle S. 43 kann man ersehen, dass es dem Verfasser mit
seinem inuxorare doch nicht recht Ernst ist. — Man musa sich, um
eine richtige Erklärung zu finden, wie es schon Miklosisch mit neap.
nzorar that, solche Fälle vor Äugen führen, in denen Voc. -|-2- in vor-
toniger Silbe zu Voc. -[- n$ geworden ist. Vor Allem muss man an
das sp. tnsatjö = exagfum denken; das gleicbfalls apaniache (popuL)
anst = acisic hat G. Baist , der in Gröbers Grdr. I 7U8 letÄteres Wort
anführt^ auch nicht erklären können (wobei frz. ainsi^ in Marseille ensltif
zu vergleichen wäre). Letzterer Gelehrter behandelt (wie vor ihm Diez)
diese Erscheinung im Zusamraenhango mit Bildungen wie jttanzana aus
matianum und ähnlichen. Jedenfalls ist wichtig, dass Voc. -|- x:
Voc, -J- ns sich nur vortonig findet; dies giebt den Schlüssel zur Er-
klärung, Der vortonige Vocal ward in der Aussprache stark vernach-
lässigt (nach den Lautgesetzen des Makedoromanischen geht insurare
Otut mmrare zurückl> und i muss nun mit Unterstützung des schwachen
vortonigen Vocales zur nasalis sonans werden. Dieser Uebergang ist
dem von ebriacum zu embriago sehr ähnlich^ doch müssen die Fälle von
Nasalirung fortan schärfer geschieden werden, als man es bisher ge-
than hat. Das vorlit. mxemplo sowie enjugar und einige ähnliehe
Wörter im Spanischen werfen unsere Erklärung nicht um. Im heutigen
ejetnplo wird Niemand ein Fiedürfniss empfinden , aus phonetischen
Gründen ein n einzuschieben. Nur die Betrachtung der ältesten spani-
schen Aussprache wird uns lehren können, ob aus euphonischer Ur-
sache das n eingedrungen ist; bis dahin bin ich der Meinung, dass bei
enxemplo, enjugar etc. die Analogie zu den überaus zahlreichen span.
Wörtern mit en-, bei denen ansaerdem in vielen Fällen die Vorsilbe
ihre Urbedeutung früh verloren bat» diese Formen entstehen liess.
Dezember X886. Riebard Otto.
428 Zu RF. VI 37 — 39 — Bemerkte Druckfehler
Zu RP. VI 37—39.
Kollege Wilhelm Meyer macht mich darauf aufmerksam, dass An-
lage IV zu Roth^ MittheiluDgen, Abschnitt Orator est u. s. w. aus Isidors
Etymologien Buch II genommen ist und das Uebrige wohl auch aus
Isidor stamme. Das ist richtig, wie die folgende Zusammenstellung
zeigt :
IV Z. 1—8 = Isidor, Etymologiae, Liber II, Cap. III, 1. 2.
y, y, 9-12= „ „ „ « « IV, 5 (ein Satz ausgelassen),
n „ 13-16 = „ „ „ „ „ „ 3 und ein Stück von 1.
« „ 17—18 = „ „ « « « n 4 (ein Satz ausgelassen).
„ „ 19-21 = „ „ n „ « » 2 (etwas ausgelassen),
n „ 21—23 = « „ „„„VI (ein Satz ausgelassen).
« n 23—27 =„ „ nnnii2. Dicse Stellen bei Are-
valo Bd. III S. 77—79.
„ „ 28—34 = Isidor, De dififerentiis rerum XXXIX. 149 (bei Arevalo Bd. V
S. 109).
Die letzten zwei Abschnitte sind nicht so wörtlich aus Isidor ent-
nommen wie die vorhergehenden, sondern mehr nur daraus zusammen-
gezogen. So sind Z. 35 — 42 aus De differentiis rerum XXXIX 151—153
nur teilweise wörtlich genommen, meist zusammengezogen (a. a. O.
S. 110). 42 — 43 Rhetorica u. s. w. erinnert an Etymologiae 11, I, 1
(a. a. O. Bd. III S. 76). 43 — 44 Isagoge u. s. w. ist aus Etymolo-
giae n, XXV (a. a. 0. S. 102 f.) entnommen. 44—45 Cathegorie u. s. w.
aus Etym. H, XXVI (a. a. 0. S. 104 ff). 45—46 Topica u. s. w. wört-
lieh aus Etym. U, XXIX, 16 am Schluss (a. a. O. 8. 113)- 46 — 47
Periermenie u. s. w., vgl. Etym. U, XXVH (a. a. O. S. 106). 47—48
Diffinitiones u. s. w. aus Etym. II, XXIX (a. a. 0. S. 110 ff.). Der
letzte Absatz Z. 49 — 54 ist aus De differentiis rerum XXXIX, 154.
156—158 (a. a. 0. Bd. V S. 110 f.) gezogen.
Göttingen, 13. Dezbr. 1888. K. Yollmoller
Bemerkte Druekfehler.
S. 144f rechte Spalte Z, 24 l, animarum.
„ 167 — 170 {linke Sp.) nach Punkt stets Majuskel (ebenso S, 168 Z. 32 Ihesn).
„ 169 L Sp. Z. 23 l. audiebat,
„ 183 l. Sp. Z. 130 l. undique.
[ittheilungen aus lateinischen Handschriften zu Darm-
m Stadt» Mainz, Coblenz und Frankfurt a.iM,
^^
^^K^ F, W. Roth.
m lo Nachstehendem liefere ich wiederum eine kleine Anzahl Mit-
tbeilQiigen zur Litteratur des MittellateitiB, wie dieselben mir bei Durch-
muBteroDg von CodiceB an verschiedenen Orten vorkatDen«
1. D a r m 8 1 a d t
H Nr* 735. Folio, Pap., saec^XV. Wahrscheialich ans dem Prediger-
TloBter Wimpfen a. B. 1) Deutschlateioisches Glossar verfasst von dem
Straasburger Chronisten Jacob Twinger preabiter Argen tioeosia, Vorwort
datirt 1390, yQuoniam ignorantes virttites' etc. UngedruckL — 2) Nota
de heresibus quibusdam Judeorum. ^Pharisei fuerunt quidamjudei' etc.
Bin« Seite. — 3) Glossen in Verson:
■ Est feodum lehen, ius recht, deputatio ding gelt,
I Est pactus gedingeDj zinsus zins, redditus gelt etc.
^Ij Seiten. — 4) Alanus in prologo libri psalmorum. Auszag. — 5) De
interpretationibus biblie et sacre scripture, jÄnnis domini ccc*^* a nati-
Titate' etc. und Verwandtes ^ darunter: Exposiciones quorundam voca-
bulorum in libris biblie et primo in libro genesis. Geschrieben 1419.
Nr. 943. Octav, aaec. XV. Ein Legendarium^ darin die kleinere
Vita des Grafen Godfried von Kappenberg. Uober diesen Grafen be-
sitzen wir zwei Lebensbeßchreibungen, die grössere, wovon eine gute
Ha. in der Mainzer Seminarbäbliothek, brachten die Acta sanct. BoII.
Jan. I und die M. G. S, XII 514 f., die kleinere steht in Acta sanct.
Jan, I, c. 857—860 herausgegeben von dem Jesuiten Garaans nach zwei
Codices, deren einer der Carthause in Coln gehörte. Benutzt ist diese
kleinere Vita auch in M. G. 8. XII beim Abdrucke der grosseren Vita
in den Anmerkungen, fand aber keinen neuen Abdruck Verfasser der
kleineren^ Vita ist ein Eappenberger Mooch, der jedenfalls nach 1204
RoBi«]iIt«b« Fontcfannffon VI. 28
430
F. VV. E. Roth
arbeitete, da Bischof Jobert von Katzeburg (107H— 1204) als verstorben
dario vorkommt. Der unbekannte Verfasser benutzte die grössere
Vita oft wörtlich, hat aber auch eigenartiges von Werth* Andre deiner
Quellen bei M. G. XII^ 514 verzeichnet.
Die nachstehende Recension der kleineren Vita Godfrids von Kappen-
berg beruht auf dem Texte der Ha. 943 saec. XV in Darmstadt und
einigen Lesarten, die ein Ungenannter an den Rand des Üarrastadter
Exemplars der Acta sanctorura aus Ilbenstatt, bekanntlich ebenfalls
einer Stiftung Graf Godfrids, itn XVIIL Jahrhundert nach einer Hs. ein-
trug, der hieraus entstehende Text durfte bedeutend besser als der in
den Acta sanct. sein. Anlage L
Nr. 2777. Beschrieben Rom. Forsch. VI 29. Daraus entnehme ich
Anlage FI, III und IV. Ein Theil dieser lateinischen Gedichte: ista
sunt dicta cancellarii Parisienais steht in dem Drucke: Varia doctoru I
PIORVMQVE VIHO-'rura, De corrupto Ecciesiae sta-ltu, Poemata, | Ante
nostram aetatem coscripta: | ex quibus multa historiea quoqz | oüliter^
ac summa cum uo-|luptate cognosci | poesunt. | Cum praefatione MA-
TUIÄEI FLACH Illyrici, | BASILEAE, PER LUDO- uicum Lucium.
Octav« Das eine 8tuck: Rex et sacerdos prefuit scheint mit dem gleicbr-
lautenden in den MittheiL des Instituts einerlei zu sein. Cf. Watten-
bach G. Q^ ed. V^ II, 438. Ein anderes, quid ultra tibi facere theilte
ich in Rom. P. VI, 54—55 in ähnlicher Fassung mit. Wer der Pariser
Canzler war^ der diese Gedichte verfasate, ist mir unbekannt geblieben*
Derselben Hs. entstammeD die Anlagen III und IV, letztere nahm
ich nur auf^ weil sie zum mittelalterlichen Sprachschatz manchen guten
Beleg für technische Ausdrücke bietet
Nr. 3183. Quart, Perg., saec. Xli— Xlli 228 Seiten. Eine Agende"
mit Auszug eines Missale der Mainzer Üiozese. Cf. Monatshefte f. Musik*
geschichte 1688 p. 66 Beschreibung desselben. Am Hände Eint
von üand saec. XIV. Anlage V.
2. Mainz^).
1. Ms. saec. X — ^XI. Kleinfolio, signirt Nr. 3. Decke brauner ein-
facher Lederband des XV.— XVL Jahrhunderts, unten und oben auf der
1) Die Mainzer Stadtbiblioihek besitzt etwa 1200 ungeordnete Ass., dereo
grösater Theil dem XV. Jahrhundert angehört, in Wörterbüchern» Theologie und
Kirchenrecht besteht und kaum einen literarischen Wertb haben dürfte. Deo
grössten Bestand bilden die Bas. der ebemaligen Cartbauae, meist Sachen 4m
XV. Jahrhunderts I worüber ein alter Catalog des lö. Jahrhooderts vorh&n
650 Niiiumem, die meist noch Torhanden.
MiuheilaDgen aus laleio, ßandachriften %n Darmstadt. Maioz, Coblenz etc. 431
Voraeite qaer je 5 silbergetriebene Plättchen mit Email (weisßblatiy blau
und gruDj rheinisehe Arbeit). Unten links iind rechte als Eckstücke
Engel, links voror S. CANDID'. Dann S. EXVPERr. und S, VICTOR
Die Darstellung des Engels linke oben ist verloren gegangen, es folgen
|S. VINCENTI'. S. STEPHAN\ S. LAVRENXr, der Enge! rechts hat
die Unterschrift S. MAVRICr. Alle Darstellungen sind gute Brust-
bilder. Die Rückdecke besteht in einer Durchausplatte von getriebenem
Silber und gut vergoldet, der stehende Mauritius, jedoch nur in Linien
eingeritzte Ganzfigur, linke und rechte am Kopfe: S. MAVRITIVS,
AU Einfassung dienen eingeritzte Arabesken.
Dae Vorsatzdoppelblatt tat spater eingefügtes Pergament^ auf Blatt 2*^
desselben steht von Hand aaec* XVI: Liber statutorum ecclesie saneti
Hauritii Moguntinensis.
Der Codex ist eine lateinische Evangelienhandschrift, in die man
I die Statuten des St. Morizatifts zu Mainz einfügte. Blatt 1 des Codex
bis 6^ Canontafeln unter Säulen mit Architrav, welcher Blattscbmuck
«eigt, ,B®^^iösi™*> P^pe Damaso Hieronimus. (Roth in Majuskeln) No-
vum opus etc. Durch einen grossen Theil des Codex zieht von der
Hand des Schreibers desselben eine Reihe von Interlinearglosseu,
deutsche wie lateinische, z. B. exemplaria: bilidbuoh, arbiter: compro-
bator, arbiter sedeam: id est sedendo diiudicem, sacrilegum: id est
furorum, violatorum sententiarum saneti evangelii^ collatione: zisamene-
brahti, de curiosie: foracelen, et recurrens: uuidarilendi , ex titulo:
zeichine, econtra: daringegine, mittentes: werfende. Diese Glossen ver-
dienen die Aufmerksamkeit der Mittellateiner und Germanisten.
2. Mb. aaec. VÜI— IX* Quart, Perg., signirt Nr, 12. Commentar
dea hl. Augustinus über das Buch Genesis der hl. Schrift, bekannt als
liber de fabrica hominis. Leider am Anfange und Ende defect und
mehrfach zerrissen.
3. Ms. saec, XV. Quart. Incipit prologus in phjlobybion (!)
Rycfaardi (de Bury)M; Dunelmensia epiacopl. ,,UniveT8iB Christi fideli-
bua ^ad quos presentes scripture tenor pervenerit' etc. — faciei coo-
epectum Amen. Explicit philobiblion deo gracias.
I 4. Ms aaec. XVI. Quart, Incipit hystoria de Sigismunda amica
Tanoreti filta et Guiscardo adolescente quem unice adamavit ab Are-
tioo exquiaitiaaimo oratore e greco in latinum traducta. ^Tancredus
1) Das £ingeklaiDmcrtd von andrer Hand zugefügt.
28^
432
P- W. E. Both
prinoeps^ etc. Am £11 de ein Gedieht. ,Suo magiBtro preetaotfBsimo
N, Adam WernheraB Themarensis b. p. d.
Dum vacet, iDaignis vir, prolege carmina nostray
Hec que Augustinum Brechtel obiro gemuDi^
Qui fuit Aonidum diilcia quoque, eto. (eine Seite).
5. Mb. saec. XV. Quart Incipit tractatuluB de coütracttbus ma^
gistri JobanDis de Franckfordia, Qeaehrieben 1462 die vicesima eecaoda
meneis Ootobris etc.
6. Ms, saec. XIV. Quart, Perg. Lotarius de utilitate eoadieiooia
bumane. ,Uommo patri canssimo P. dei gratia Portueosis epiacopo
LotbariuB indignus djaeoDUs gratiam in preBenti et glon&m io fa-
turo etc. — Am Ende: Explicit über de miseria sive de utilitate con-
dicionia humane editus a domiuo papa Innocencio tercio et a Lotbario
ab auctoris nomine vocato,
7. Ms. saec. XV, Quart Pii secundi pontificis maxiroi pro de-
ceroendo in Turehas bello oratio in conventu Mantuano habita aexto
kalendaa Decembris. ,Cum bellum hodie adveraus^ etc.
8. Ms. aaec. XV, Quart Sermo de sancto Anthonio abbate editus
ab eximio viro magistro Engellino de Brunawick in sacra pagina liceO'^
tiato excelleDtissimo prebendario quoudam domorum sancti Michaelis
prope Magunciam^) et beate Marie Virginia iuxta Argentinam sitarum
Carthusienais ordinia. ,Commovit me venerandua pater nofiter Aütho-
oius' etc. Am Ende: Scriptum ex caritate in domo Argentine pro domo
Maguncie anuo salutia 149B.
9. Ma. saec« XV. Quart Incipit epiatola magistri Heioriei de Hassia
de futuria periculis ecclcBie ex libris sancte HiidegardiSf scripta et deatioata
circa annos domini M. ccc* Ixxsiij ^Revercndo in Christo patri domino
Eckardo episcopo Wormaciensi Heinricua de Hassia etc. — 5 Blatlv
Auszug.
10. Ms. saec. XV. Quart. Tractatus contra hereticoa bekarda8(I)
lulhardus (!) et swestrones reverendi magiatri Waemodi de Hohenberf
plebani ecclesie mainris Mogunünensia. ^Tradentur in manus gladtii
partua volpium erunt> etc.
11. Ms. saec. XV, Quart, Papa Pius secundus contra rebellü
sedi apoatolice. ,Olim surrecturos paeudoprophetas seductores^ etc. Am
Ende defeot
1) Ist die Canhauaa bei Mainz,
MittbeilaDgen ana latein. ßaadachnften zu Darmstadt^ Mainz, Ooblenz etc. 43S
3. € 0 b I e n z.
Die Bibliothek dea kgl. GjmDaeiums in Coblenz besitzt eine nicht
unbedeutende Anzahl Codices, die aus Mainz, dem Niederwerther Chor-
hermstift bei Coblenz, den Anstalten der Jesuiten, Camieliterj Franzis-
caner, Prediger, Carthäuaer und dem Besitze des Grafen von Metternich
in Coblenz, den Klöstern der Carmeliter und Minoriten in Boppard^ der
Capuziner in Cochem und der Carmeliter in Beilstein stammen. Im
Ganzen besitzt die Bibliothek 202 Hss., davon 24 auf Pergament, Ein
Theil davon ist beschrieben in dem Programm des Gymnasiums zu
Coblenz von F. N* Klein 1832, welche Arbeit aber nicht in weitere
Kreise kam. Was ich von merkwürdigen Mss, sah, beschreibe ich nach-
stehend in aller Kürze.
1. Brevier Erzbischof Balduins von Trier, 518 Blatt Octav, saec.XIV,
Perg. mit werthvollen Miniaturen* Hoc ave est completum Metiß VI,
die Februarii anno domini M° CCC**. LXX tertio. Geschrieben von
Frater GerharduB de Metis. Eintrag von späterer Hand: Hoc suo iussu
etiam conscripto breviario XVI II circiter annis ad extremum usque
diligenter devoteque est usus, ac similiter Boemundum, Cunonem et
Wernerum tres immediate subsequentes Trevereosis dioceseos reveren-
dissimi illustres archiepiscopi ac principee electores fuisse haud impro-
babile^ nam hornm postremus id ipsum anno 1491 M in principio et
anno 1493 in fioe breviarii presentis aut capellani sui vel alterius aut
propie raanuß, quod magis verosimile, scriptione in Monthabaur facte
satis probatum testatumque reliquit. Das Buch erbte bei den Erz-
bischöfen von Trier fort, Jacob von Eltz (1567—81) besass es noch,
schenkte es aber an den Decan von 8t. Florin in Coblenz den Cuno
von Homburg, der es den Carthäusern in Coblenz gab*
' 2, Quart, saec. XV, 411 Blatt. Lateinische Bibel geschrieben
von Johann von North eim 1402, Ehedem in der Mainzer Carthause
kam das Buch an die Carthause bei Coblenz. Wurdtwein bibliotheca
Mog. p. 32 erwähnt desselben noch als in Mainz vorhanden.
3. Quart, Perg., saec. X— XL Bibelcodex mit Miniaturen
4 Quart, Perg., saec. XIV, Bibelcodex, ehedem in Mainz. Mit
Miniaturen, aber defect Am Ende: Explicit biblia venerabilis domini
Symonie ^] dei gratia decani maioris ecclesie Moguntine. Quam scripsit
1) Statt 1391 Unten soll es 1394 beisseo.
2) V. Soböneck.
434 ^^^^^^ F. W, K Roth
Symon ipalug humtlis capellanus, et compleTit äDiio domiai H^ CCC®
LXXXP Xn kalendia Marcii.
5. Papiet; eaec, XV. Darin: Articyli confesBi per lolhardum Henne
Becker non secundum ordinem confesBioniB sed eententiae.
6. Papier, eaec. XV. Sammelfaand, darin: HermaDni kaldsen lec-
toriB ecclesie oatbedraÜs Mogutitine tractatus, quo» coUegit a. 1430,
Nuremberge et in conctiio BasilienBi cootra hereticos. Handexemplar
Ealtieeos.
7. Papier^ saec. XV. Cithara spiritualis confeBaionis coUecta et
misaa pape Eugenio quarto per magiatrum Henricum Kaltiaen ordio.
Predicat. Geschrieben 1434.
8. Deagteichen. Subsoriptum expaauerunt Boheml in preseniia
Goncilii Basilienaia ad replicandum contra ea, que eis tradidit. FVater
HenricuB Kaltisea a. theologie profeasor ac heretice pravitatis inqttiaitor
contra eorum articulum tertium.
9. Desgleichen. Henrici Kaltiaen collectanea theologica hiatorica
et iuridica.
10« Oesgleichen. Colloquiom galense de republica. Finita sunt
hec anno domini M^ CCCC** XXIX ipsa prima die Marcii per fratrem
Jacobum de Dsuwelichen ordinia Predicatorum Moguntini. — Contra
Begardoa et Begutaa et hereticoa sermo Waaamundi de Hombarg quon-
dam plebani eccleaie maioria Moguntine aacre tbeologie baccalaurii
poatea profeaaoris aive doctoris. Scriptua anno domini 1428 in crastino
Luce evangeliate per Fratrem Johannem FVeckenfuaa priorem Mogun*
tinum« — De aancto Wernhero in Bacheraco.
IL Deagleichen. Reden Kaltiaena.
4. Fraakfiirt (Stadtbibliothek).
I
1. Ma. Predicatorum 1769. Quart, Pap., saec. XVI in. Predigten
dea Fr. Joannea Heyn ßeaHpolitanuB (Seligenatatt in Ueeaen) in Frank«
fnrt gehalten^ theilweiae datirt 1520—1525.
Andere Predigten sind gehalten in Sachaenhauaen » Höchst ^ Enk-
heim, Hanau, SchonateiDbach bei Gebweiler, Nied bei Hochat^ Seligen-
statt
2. Ms. Predicat. 1724. Folio, aaec. XV. Martinua Polonua mar»
garita decreti, eine Art Wörterbuch A— Z. Geschrieben 1446.
MiitheiiuDgen au0 tateio, Handscbrifteii %n Darmstadt, Mainz, Cobleoz etc. {;15
3. Me. Predicat. 1253. Folio, Papier, saec. XV» Hugo de Ar-
gen tina oompendium^ geachriebea vod Johann Steppe auB Lüttich 1423,
gekauft in Heidelberg 1430.
4. Ma. Predicat. 1767. Quart, Papier, eaec. XV. Tabula super
»peculum Vincentii Belluaeensis verfaest von Philipp Wilhelmi Domini-
caner in Frankfurt a.M. 1496.
J^ n 1 a ^ e n.
I.
Incipit prologns in vitam Oodefridi comitis de Eappenherg et Ottonis
fratris eins.
Temporibus beati Ludgeri primi episcopi MonasteriensiB et Karoli magni
regis inhabitabatur eemper monB Cappenberc. Qui mons quod aliquando
divino mancipandua esset obsequio, longe ante per viaiones fidoiium re-
velatum est a domino. Anno igitur domini M ^ c xxij castriim hon
Cappenberg fit domue religioais, Ä quo tempore plures de fratribuB
nOBtris extra nos in diversis locis episeopatus abbacias, preposituraBi
prelaturas et dignitates alias sunt adepti. Qui ecclesiis*), quas rexerunt,
IQ bonis pluribuB profecerunt. Epiacoporum autem horum, quos ab
eccleBia nostra sie asBumptoa iBgimus^ hec sunt nomina: Norbertus
HagdeburgensiB episcopuB, HisfriduB et Evermedus Rateborgenaia epia-
copi, WaloQue Haveldensis epiacopus^ Witgeru8 Braodeburgeuais epia-
copu9; FlogerUB Sageosis eplscopus io Polouia. Et quia huiusmodi
contigißse credimus noatrorum comitum Godefridi et Ottoniß meritie,
quoB nobis multociens subveüisae comperimus in anguatiis, vitam corun-
dem hie Bub compendio partim notare curavimus, per quam recte vivendi
normam capfamuB et cunctoa legentea ad aimitia provocemua*
[Cap. IJ De Cappenberc et pOBseasoribus eius. — Tempori-
buB Henrici glorioai prinoipia qui fauius nominis quartna Romauorum
rexit imperinm, fuit io Weatfalia caetrum oomine Kappenberg, quod
a Bitus sni qualitate mons 8yon , td est epeeulaciotiia ioterpretatur.
Cuiua antiqoi poBseasores de raagni Karoli et Widekindi regiß filio
deaeenderunt per Imeram^), que Xanctis quieacit. Quam Bororis aue
filiam KaroluB tanquam pacis obsidem Widekindi regis filio dedit uxorem.
1) Ms. J. ecclesli«. Mb. D. ecclesias.
2) A, SS, Imezam.
436
F. W, E. Roth
De comite Godefrido et OttoDe. — Ab biis duobus mediaito
fandatores nostri Godefridufl et Otto comtteB oobilisfiimi de regia stirpe
deacenderunt, Quorum pater Godefridus de Weetfalia natue, mftter
vero Beatrix de Suevia nata procesaerunt.
De ceco illurainato et innocenciaGodefridi* — Hermannu»
comes avua Qodefridi et Ottonia habens Oerbergim de HuDenbergb *)
uxorem devotifisimam, fuit dei cultor tnaxima» et elemoainarum largitor
preeipuus. In buiua elemoaina quidam pauper degebat. Qui die qua-
dam oatensum aibi diviDitus aseerebat^ quod viauin reciperet, si aquam
de qua man es com es abluerat^ admovisaet oculia. Aquam igitur oeiüiB
appoauit et protinua vidit,
HuiuB tanti viri nepos Godefridua noater fuit vir per omnia man-
BuetiaBimußi suavitate voDerabilia^ mir um in modum graciosua^ be-
nignitate laudabilia^ oculia atellaotibuB^)^ facundua eloquio, prudeoa io
conailio, milicie exercicio atrennuus, sed regi aupretno militare nudamque
crucem Chriati baiulare inardescena quantociuB.
[Cap. HJ. Cum aliquacdo buob alieoa rapere coDapiceret^ omoi-
poteßciam aalvatoria exoravit dicena: Domine Jheau ChriBte, tue booi-
tatis altitediuem imploro, ut me de medio JniquitatiB buiua eripias, et
in die iudicii paratura et imroaculatum inveniri precipias^), Scio enim^
arbitBf iustiaaime, quod in meam redundat caput, quicquid a roeia delin-
quitur^ omnisque disBimulacioniB mee negligencia tua merito diatrictioDe
punietur.
Cum ci?ea Monaaterienses adveraua eum adhuc habitu aeculari de*
tentum bella moverent, untia ex mtDistriB auia cum complicibaa predam
copioeam animaliuni aggregavit; quam predam atante in porta eomite
tanquam gloriabundua adduxit. Cumque vir piua equitatis amicua in-
quirena*)^ quid hoo eaaet^ et rem didioiaBet ex ordine, contiQUo sancta
lindiguacione permotua mioiatria aatantihua: Ito, inquit, et iniquo pre-
doni dicite, ne noätroa uoquam preaumat adire conepectuB^ donec eisi
qnoa impie leait, Batibfaciat^ omnibuB; que rapuit, ad integrum restitutia.
Si enim homines civitatia iIIiub ad preaena nobia, prout forta digni
eumuB^ adveraantur, nunquid ob hoc presumptor ille villanos et iono-
centea quoaque nostri aub nominis umbra depredabitur? Ad hoo ille
perterritua aua cuique cum multa eolticitudine reaignavit.
1) Ms, J. Huneburgh. Ebenso Ms. J.
2) A. Sa atellaDtibua. Ms. O. atillantlbüs.
S) A. SS, perüciaa.
4J ibid. Inquireret.
Mftthelltingeii aas I&tein. H&DdschHftet) zu Darmitadt, Mainz» Coblent etc. 437
(Cap. nij. Vir deo plenu8 Oodefridus auxilio dei fratrem aaum
)ttonem s© iuniorem et tanquam leonem pro ordine sevientem ad sancti-
tatis propoaitum, quod ipse babebat, induxit^ et coniugem Buam» qua
omnino renitebatur, et que fuit unica Friderici comitis de Arnesberg,
per quam, qoia sola fuit herea^ adepturus erat totum dominium aui
aoceri; bi seculariB permanBiaset^ sacrum eumere velameQ adhortacionibuB
salutaribus effecit, et eastrum ipsum Kappenberg ac omnia sua deo
fideliter offereoa in die Petronille virginis usibuß ea pauperum Christi
delegavit Et preter plures ecelesias öororum, quas fecit, tria cenobia
fratrum in Kappenberg, in Varlar, et in Eluenstat conBtruxit, que
siDgula prediiß eui» copiose locupletavit. In quibus ordinaTitp ut fratree
Cu*) adipiB et carnium abstinerent.
Pro causia hiia mioistrales eui et servi infimi nimis ilium pulsa-
ruot convicÜB dicentes, eum amentem esse factum, quia sequeretur
falsarium et impostorem illum Norbertum, ad cuiuB iuBtiBctum tarn subli-
mem huius mundi gloriam stulte desereret, et eoB quasi deäolatoe et
acephalos relinqueret, Qoibus inter alia mutta sie roBponditr Si dili-
geretia me^ gauderetis utique, quia ad patrem vado. Et licet premiBBa
et hÜB similia austineret a buib^ principes tameo in remotis positi ad-
miraotea de factis eius summe venerabantur eum. Et imperator Hen-
ricue consanguineus auus, ad quem prius ante converaionem soUempniter
et in eoroitatu magno venire conöueverat, et ad quem post conversionem,
quando tratrum poßcebat utilitaa, pauper» egenua et crine deformtB cum
paucis venerat, quam cito vidit comitemi reiectta eunctis, que ad man üb
■raDt, eum gratiosiBaime recepit^ mens in eius amplexua exclamane
latque dicens: O cognate dilectiasime! Deo noatro gratias infneneas ago,
quia te bodie videre merui. Nee enim hac die talem, tantum tatnque
ftihi precipuum virum me viBurum exiatimavi«
[Cap. IVJ. De peraecucione comitis Friderici de Arnea-
le rg et humilitate Godefridi. — Eridericus comea profanue ava-
ficie facibua accenaua infremuit, fallacia commenta exquiaivit dicens^
liam ßuam arte circumventam hereditatia quoque debile porcionem
fraudulenta illi seductione sublatam. Qua occaaiooe diversia beatura
virum affecit iniuriis, multiaque vexavit contumeliis, affirmana Kappen-
berg^ quod filie sue dotem ease dicebat et quod dominafcum tociua West-
falie tennerat, eandem filiam privari non debere. Hiis diebus comitum,
marchionum aliorumque conventuß nobilium apud Traiectum coram
Uenrico imperatore fuit cougregatua. Int er quos Fridericus comea de
1) Hu. J. eaa.
438
5, Roth
Arnesberg yenerat memoratiiB, Dum ergo tractatis negociis regoi^)
consederent, ecce tmus Suevorum princeps dlsBimulans se omniDO agnofl-
cere, quis eaeet Fridericos^ cepit illum facetisaima urbanitate io iUiiie
seoatua audiencia coofutare^ hoc modo Godefridi noetri eiusdemqoe
germani coüversionem inducene: Paululurn, inquid, o beroea et com-
militones dignemini^) advertere. Äuditum est et celebri eermone rul-
gatum in finibus Dostris memoriabile gratie dei miraculum, quod Tide*
licet Kappenbergenaea duo comitea divina inspiracione conpuncti omnia
sua et seipsos deo reddidere. Felices nimirum ?iri illi^ qui noatna
temporibuB universia Chriati fidelibtie magniücum sanctitatis ac volun*
tarie paupertatis largiti aunt exemplum. Sed ecce^ o nefaa!, qnidam
in vicinia illa filiua dyaboli Fridericua nomine de Aroesberg tante aaocti-
tatiB bonum, ut Fama est^ impedire nititur^ atque nubilo cecattia ava-
ricie in ipaum deum^ quod oullua ambigit Chriatianua, infelicia beUa
machinatnn Ego vero» ai deo nostro hie pessirnua mortalium aliquando
prevaluerit, minua libeuter iili deo me deiDceps serviturum profiteori
qui tantam eui noininis propuleare noluerit iQiuriam. later bec irriaoria
prioeipis verba itifelix ille graviaaima coufuBione deiectua huc illue Val-
ium declinavit, loquentia aspeetum ferro nou suaCinens^ nee in tali cod-
ventu pro consciencie impietate vel mutire presumena. Erat autem
Fridericua iate talia, qui aemper captivoa, compeditoa, incarceratoa mal*
toa habuit^ quibua in hora mortia sue ad oulliua precea elemenciam
exhibebati nee per coufuaionem promiasam se emendavit. Nam paäri
Norberte comminatua eat aio intonans, quod ai ipsum haberet, com
asino auo eum suapenderet^ ut equa lance probaret, quia eorum pon-
deroaior eaaet, et fratrea univeraoa nunc minando, nunc cum müitari
manu terminia eorum proximando. Tantia aliquando tenoribua concua*
aerat, ut unanimiter cum Godefrido et patre Norberto facta invicem
confeaaione tan quam oves occiBionis cervicea pararent et portia ultro
apertia martjrium iudubitanter atque alacriter expectarent, Sed eun*
dem per viam, qua venera t^ omni labore fruatatum nee voluntate motAr
tum dominus redire coegit. Cuiua poatea mentum vir dei in mago«
multitudlnia frequeneia collatia hinc inde muitia aermonibua apprehendit
dicena: Miaer bomo, quid tantopere caducia et iofimis rebua exeetuaaP
Velia, DoJia, iam tempua iraminet, quo resolveria in pulverem. Sic vir
dei pro Chriato mori aummum gaudium eatimavit* Ait enim: Opto
aiquidem, ut quemadmodum acopa longo usu detrita ooviaaime flAmmii
1) regnf fehlt in Mi. D uod dem Drucke. Ma. J. regni«
2) Mb, digüUmmL
MlttheilQDgeii aus lateia. HaodscbHft^n zu Darmatadt Kmnz, Coblenz etc 439
ioicitur, eio corpuB meum Chrieti exhauetum servicio tribulackciis demum
igne coneametur«
[Cap. V]. De rapta uzore et infamia Godefridi, — Dum
Fredericus iiBpiua iuxta viri dei verbum scittim et dignum reoepifiset
iDteritum, quem unus de fratribua ante deaunciatara eius mortem a
leone horrendo traosglutirn) per visum agDOvit, ecce Franco quidam
acelefitus coniugem beati viri^ quo lam aaerum velameo »umpaerat^ dya-
bolico rapuit iDBtinctu. Cui vir dei inermia lixorem repetens eccurrit.
Cumque Franco vesaniens^) ad occideodum viruna dei gladium arriperet,
idem vir dei tanquam agnus ad occisionem dtictus sine voce astitit et
cervicem protinua tetendit. Sed niitu divino territua ille ferire non po-
tuit. Tandem vir dei raptam euam variia laboribus requiaitam cellule
restituit, et raptor ille non longe poat lancea perfoaaua intenit Ex hiia
fit fama, que volat ad Mosam^ quod Qodefridua de habitu peniteret,
religionem et fratrea abieciaset^ uxorem resumpaiaaet.
[Cap. VI]. De constancia in miniaterialibus Godefridi. —
In die asBumpeioDia beate Marie virginia^ quaodo noater ambitus con-
aecratua eat')^ quia digne commemoret^ qualee temptaeionttm impetus^
KaantoB impulaionum fiuctus evieerit, aliie hioc eum trahentibus^ aliia
ide retrahentibuB, ac mira improbitate auggerentibua, oe tante hooeeta-
tia tanteque apectabilitatis locum deaereret? Cum et ipBe anüates car-
nem eapiena alterius*) ei maüaioQia concambium repromitteret. Sed
Christi miles nee terrore terreri^) poiuitf nee tiirbine frangi. Ait enim:
Nulla feram racio, ut deincepa de hoc caatro mundane vanitati aervia-
tur. Micbi credite^ eciam ai quadruplo tantum poaaeaaioQum recompen-
santea*) offerrentia^) nnnquam castrum hoe aeculi Degociia occupari
eonaentirem. Ministeriales eciam centem et quinque, uxorea et liberoa
eorum omnes copioae inbeneficiatoa cum aliia donacionibuB glorioaia
Honaaterienai donavit eocieaie preter alia muUa^ que eccleaie CoIonieDai
aliisque locia, prout locorum proviaorea oravere^ contradidit. PoaCquam
vero a concuasione dura reapirare datum est illi, clauatroque fovere
pacificos sensua, quam tunc purgatiBaimia moribua enituerit, deum teator,
jitod humani sermonis inopia ullatenua explicabit.
1) Druck: deglutiri.
2) Druck: iiifiatiiena^
3) est fehlt im Ma.
4) Ms. alciiie.
5) M». terri (I).
6) Druckt recompeusatioa^a.
7) Draoki Dflfereitar.
440
Roth
[Cap. VUJ, De abstinentia; pacienoia et hnmilitate Gode-
fridi comitis. — Iste sanctua mira pollebat abstiaentia et frequenciui
tantum aqua et pane solo se pavit. Qai cum simul ad refectioaem
communem discomberet, aut cum oraret^ aufc ?erbum dei audiret, pro
desiderio eternorum uberrimia atque creberrimis lacrimarum profloebat
rivuliö. Studebat insupor in omoibus despectum aui appetere iodigoa
queque atque extrema servicia in tantum noo abhorrere, quasi ae cloa-
carium exhiberet. Oblatam insuper eibi a fratribus veneracionem hiimi*
liter declinavit, leprosos aut egrotos quosque alioa non deapexit, et de
Bordifisimo vase iofirmantis^) potum sunipsit; karitatis eciam et elemo-
sifie taiätum babebat amorem, ut domum hospitalem per ee ipdiun cod*
strueret, ubi paiipenim pedes ablutt, nummoa et elemosioas distribuit
Circa omnes cor gestana paternum, oomenque comitia sibi dari tanquam
venenum respuit. Inimicos inauper omues propter deam dilexit, ob*
trectatorum iniuriaa patientiasime sustulit, et Frederieum eomitem pre*
dictum cum putore magDO exapirantem Davitico tuore ptauxit; fiindatuB
enim erat aupra firmam petram.
[Cap* Vfll]* De doctrina comitia Godefridi, — Cum fratrea
quidam tepidi de rigore ordinia modicum relaxando ilH suggererent, vir
dei epiritu aaneto plenua reapondit: Qui magnum fluvium oavigio traoa-
meare proponunt, looge auperiue a deatinata ripa uavigare inciptuol;,
quia fluminia violencia retorquentur. Ita et oos fratrea ^ qui boo mare
^magnum et apaciosum manibua pertranaire contendimuB^ ubi sunt rep*
tilia, quorum oon est numerua^ ad iugem oostrum aacenaum roboremua
propositum, quia humane torpor negligencie semper in descenen eat
Et vereor plurimum, ne^ quia qui modica negligit, paulatim defluit, ordo
in futurum deaceudendo ad teporcm priatinum relabitur^). Exhortacionis
eciam tanta graoia diffuaa erat in labiis^ ut pater^) Norbertus de ipao
gratulatorie dixerit: Poatquam ego in predicacionia curau laasatua de»
fecero^) Godefridum filium meum pro me suacitabo, more cervorum« qui
cum veoator tnataiieia ae super vires laaaari aeneerint, pro ae oerrot
alios exagitandoa auacitare memorantur. Hunc patrem Norbeitum beatut
Bernardus abbaa ob predicacionia duicedinem celeatem fistulam appellat,
[Cap. IX]* Quod solo intuitu fugavit demonium^). — Fttii
vir magno aanctitatis et gravilatis^ quem eo anno, quo teuii ad
1) Draok: fnfirioitatis. Mb. J. ititirmaDtia,
2) Ms. J. ad prlfitiiij teporia decuraum.
a) Druck: B.
4) Druck: defecero laasatua.
b) Das Ma. J. liest: Quidam de fratribus noatris fuit vir etc.
Mittbeilungen aus latein. HaDcLschriflen «u Darmatadt, Mainz, Cobl6D2 etc. 441
ordioem, hosds malignua multis teoiptaciooibus infestavif^ ita ut ipeum
demonem Bcapulis euis insid entern et ab omni devotionB retardaDtem
cootiEue seutiret eundem. Eciara idem frater cum oraodo se coram
altari prosterneret, et divinum auxilium ievocaret, frequencius vidik de-
monem deformem habitu^ vultuqtie tetemmum. Quociensctinque sie
afSigebatur, currebat et inquircbat Bancti ?iri presenoiam. Quo viso
mox ab eo demon fugit et mirabile tarn corporis quam spiritua refrige-
rium sensit, 8i vero frater iate comitem presentera videre non potuit,
extunc quam cito Yocem eius audivit^ gratiam ut priuB recepit. Movit
insnper vir dei per apiritum sanctum noilo mortalium sibi revelaot@;
quando^) frater iste moleatiai huiusmodi pateretur. Ad huuc ergo tem-
pore passionis talis frequenter properat, eumque per annum agonizan-
tem egregie coDBolaodo roborat.
I |Cap. X,| Quomodo Premonatratum^) venit. — Denique ut*)
aummi patriarche*) aibi nou deeaset obedfencia, dictum est illi a patre
Norberto: Exi de terra tua et de cognacione tua et de domo patris tui,
et veni io terram, quam monstravero tibi. Ad quod sine mora implen-
dum paruit. Et dtsceasurus una cum domino Ottone fratre buo; 0
ecce, inquit^)) frater mi^ si quid hactenus residuum fuit, quod non per-
fecta renuDciacioue ealcavimua^ iam fundituB in Gfansti nomine totum
deseramUB, et ad iter obediencie alaeriter properemus. — Venit igitur
ad locum vere iuxta nomen suum a domino Premonstratum, ubi et
origo Dostri ordinia cepit. lllic cum fratre euo est acolitua ordinatue^
ibique fratres utrique quam plurimoa angelice sue conversacionis robo-
ravit esemplo. Nam omnea fratres humilitate pre venire certabant, sicut
eos prius diguitate eeculan preceaserant.
[Cap. XL] Quomodo cupiebat dissolvi et eBse cum
Christo* — Preterea vir iste sanctus mirabili et iDeatimabili ad
Christum transeundi flagrabat desiderio. Nam et frequenter aociia in
itiaere pausantibua ipse^ quomadmodum in exequiis mortuorum membra
eomponi eolent, manus auas et brachia componebat supinus dicens
clamore cordia intimo: 0 si veniat hora illa transitus noatri! 0 si ad
faanc horam aptare me digneris domino deus meua! Propter quod deus
properavit educere eum de medio iniquitatis,
[Cap. XU.] Quomodo Elvenstat venit et mortuus est. —
[Post annum revocatus a Premonstratu ad Norbertum iam archiepißcopum
1) Ms, J. quando.
2) Mi. Preraoatratum {!).
3) Ms. ad, ebenso der Druck.
4) Druck: patnarcbe obedieDtlam (1).
5} Druck: auo ait: 0 eoce.
442
F. W. E. Roth
MadeburgeDßem , cum seculi pompam vel strepitum aancti viri egre
ferret aepectus, domino iam electum soum remunerare disponere, leats
copit pulaari egritudine. Aecßptaqu© patrie Norbert! benedictione ad
Elvenstadenscm declioavit ceDobium, ubi languoris molestia coQseDeim,
cum tune per dies ingravesceret. Adderat ei gertnaiiua suus com aliti
fratribus, quibua ipse transitiim auum se iam iamque desiderare per-
hibebat. Cum^) astaacium uooe diceret: Absit domiae, nequaquam oos
deaolatos reliqueris. Vir beatus velud iodigoaotia voltu respoodit: Eia
frater, qaid est, quod loqueris? Ut quid oro peoitencie babitum sos-
cepimuB. Ut quid eciam pro Christo tota die mortifican cootendimufl^
si noQ per labores hos qujiDtocius ad Christum emigrare coDtendimui«
Optandum mibi est via breviori^j pergere atque ad aspectum Tultoa
Christi, quem semper optavi ^ maturius pervenire. Ad hec dicta cum
gerraanua eiua gravi se merore luctuque couficeret , consolans eum Tir
beatus inter alia multa sie att: Idcirco^ mi frater^ uni versa propter deum
abdicavimus, quia oos morituroa certissime noveramus, nee poterfmus
operum nostrorum retribucionem desideratam percipere, uiei coutingerit
biDc per mortis gustum exire*
[Gap. Xlll.) Qoaliter cum atigelis loquitur migrando. —
Deinde cum sacri olei liquore fuiaset inuoctus^ pacis osculum dedit frt*
tribua uüiversis ita dicena: Ego quidem zelo ordinis et divini houorit
quosdam vehemenciua quaodoque allocutus sum. Unde si quem offendi
de Tobis, queso, mihi^) dignetur iguoscere. Hiis dictis nou sermooe
responsum est^ sed Metibus. Et coutristatfs Omnibus paulo post sie
fratri locutua est: Frater mi^ audio vocem dicentem: Exite ob^iam ei.
Et facto iterum intervallo, cum frater, qui ei sedulus assidebat, ab eo
inquirerety quid spei haberet. vir sauetus latino sermone respondit:
Eabea spem magnam, iam enim pro toto mundo paulo diucius in hoc
nollem demorari extlio. Poet hec paululum conquievit. Apertisque
mentia oculia com ingenti subito exultacione dicebat: Veoiuot nuncii
domini creatoris mei. Quo dicto idtbua^) Jaouarii migravit ad Chriatitai
anno domiulce inearnacioDis MCXXVI etatis autem aue ferme XXX.
[Cap. XIV.| Quo modo nepti apparuit. — Porro Oerbergis
abbatissa monialium^) patrui sui filia, de qua prefati*) sumusi unice
1) Druck: Cumque.
2) Ms. uod Druck: leDion.
3) Ma, me.
4) Ms. idus.
5) Fehlt im Druck.
6) Ms. prefatu (!)•
MUtbeflaiigeo Ana lateiti, Handschriften %n DarmMadt« Mains, Coblens etc. 44^
Banctum Timen dilexit. Quem diBcedentem a se sepius monait, ut vel
TiYQs Tel mortuuB eacn in broTi Tiaitarefc, Ipsi ergo in euo tränet tu facto
in dyocesi MaguntineDsi apparuit in monaBterio miro decore redimitua
aureoque dyadeniate coronatus. Quem illa transitum eius ignorans re-
quislTit dicens; Quid est; dilectissime^ quod sie coronatus tncedis? Et
ille: NoToris me modo , sine dilacionia ioleraticio^), sine ntlo graTis
examinacionie periculo, ad eummi regia migraese palacium, ideoque
tanqnam regia filium beata immortalitate vestitum. Quod ne aliqualiter
dnbites, ecce ecripturam in dyademate meo digeetam agnosce, Respexit»
attenditj et hoc modo dygeatum legit. Indiitt me dominue Testimento
aalatis et indumento leticie circumdedit me, et tanquam sponaam de-
coraTit me Corona. Tunc illa divinum oraculum advertit boc eesO;
statimque fratribua in Kappenberg htiiusmodi transitum intimaviti et
missas pro eo celebrari fecit. Poetea ad decem dies dominus Otto
comes Teniena felicem fratris transitum eadem hora, qua nepti apparuit,
completum^) omnibue nunciavit.
De miraculis beati Oodefridi cotnitia.
I* Est locus dicIuB Eltene, in quo babitat aanetimonialium multi-
tudo. Quarum una acerrimo dolore deneium laborabat. Que cum
nnllum baberet remedium, venit in mentem eius beatus QodefriduBp
quem dum viveret, agoovit Hunc ergo toto cordis afFectu cepit im-
plorare, quatenus auia apud deum precibna tanto aubveniret dolori. Mira
res, nam mox dolor omnta aufugit.
n. Eodem quoque dolore quidam de fratribus noatria Texabatur,
qui aancto viro adhuc viventi familiaria fait. Hic^ quam cito nOBtrum
invocavit patronum^ curattis eat
III. Fuit apud Cappenberg pastor quidam religiosam ducena vitam*
Ib quodam tempore usque ad mortem inßrmatua est^ et in ipso languore
poaitua multitudinia malignorum spirituum fantaeiis pulsabatur. Cum
igitur iam tandem esset deaperatus ooete, per aoporem^) est admonitua^
quatenus locum sepulture eiusdem Godefridi comitis viaitaret^ et de
beati*) viri elemosina reficeretur. Fecit hoc et mox aenait se toto cor*
pore aanum, fugitque aubito fantasticua error ab ipao.
1) Druck: iQatertitio.
2) Ms« J. cDDopletuui. Drack und Mb. D.: cum letieia.
3) Mb. D. und Druck: per se priorem.
4) Druck : bona. Ms. D. beata oder bona, Abkürzung ba.
444 ^' W. E. Roth
IV. Fuit saoerdos quidam de fratribüs nostris, quem fiatnle per
multos dies adeo debilitaveranti quod vix moveri potnit. Hie alienis
manibus ad ecclesiam portabatur. Interea dies anniTersarias Oodefridi
oomitis occurritf et ecee frater iste difficiliter^) arrepens') ad eeclenam
pro vigiliis viro dei celebrandis pervenit in chornnii iibi medallis intimit
ac totus perfuBUB lacrimiB salutis flagitabat auctorem, quateniia inter-
yentu viri dei soBpitatem reoipere mereretur. Oravit, et exauditQS est,
nam indilate Qodefrido subveniente sensim mox properat yaneaeere
morbuB, proioitur bacalus, subsequitarque salus.
V. Cum unus ex fratribüs nostris ad ymnos matntinales proeessams
celerius surrexisset, paululum forte resedit in lectolo, et repentino sopore
concidentibus oculis eiuS; egressa est processio. Moxque vir dei daros
astitit dormitanti et vocans illum ex nomine: Frater mi, ait, sarge
qnantooius, quia chomm iam ingreditur conventus. Ad enias illieo
▼ocem surgit et citato gradu sequitur precedentes.
n.
Ista sunt dicta oanoellarii Parislenais.
Homo natus ad laborem
Tai statas tue morem
Sortis considera.
Propensias me parcias
5 Qaerelis aspera.
Questas ergo reprime
Nee anime, qao misere
Cum miseris, quod pateris,
Miser impropera.
10 In abissum oulpe ducis,
Qae commissum opus ducis
Procurans temere
Me perimis, cum opprimis
Peccati pondere.
15 Tibi nomen anime iam azine,
Qaia recte non animas
Garn perimas me
Mortis opere.
1) Druck: diffioalter.
2) Druck: repens.
Mittbeilnngen ana lateiD. Handschriften zu Darmstadt, Mainz, Coblenz etc. 445
Aristippe quam via sero^)
20 Tuo tarnen tandem quero
Frui consilio,
Quid Rome faoiam,
Mentiri neacio
Potentnm graciam,
25 Dat adulatio,
Si mordaci nitar yero,
Verri nunquam charus ero,
Meretor hyatrio
Virtutis premium,
30 Dum palpat viciam
• Dulci mendacio.
Neo potentum didici
Viciia applaudere,
Nee favorem querere
35 Corde loquens duplici.
Veritate simplici
Semper uti aoleo,
Dari famam doleo
Guiquam preter merita.
40 Nee impingo capita
Peccatoris oleo.
ErgO; sicut consuliS;
Expedit^ Qt taceam
Blandienave placeam
45 Mollibus auriculis
Potentium, quibua me vis
Sic placere,
Adulari, vel tacere^
Nichil ponis medium.
50 Sieque quasi faveam
Aliene subeam
Culpe participium.
Vade retro satana,
Tuas tolle .fabulas,
55 Quiequid enim consulas,
Falsitatis Organa.
Voces adulantium devoyeo
1) Druck: poemata de corrupto statu ecclesiae p. 39 n. XXV.
RoiDftiiiache Forachnngen VI. 29
440 F. W. E. Roth
Nulliusque foveo
Blandiendo viciuni;
60 Sed palponis nomen cavi;
Guius semper declinavi
Fraudis artificium ^).
(Blatt 3^) In hoc ortus occidente
Sol emergeDB de torrente
65 Tenebras illuminat.
Nostre sortis umbra tectus
Fort langQores et deiectus
Morte mortem terminat.
Obumbravit matris Samen,
70 Que concepit saWo tamen
Pudoris signaculo
Parit nata genitorem;
Factor secli supra morem
Factus est in seculo.
75 Que dum reum solvit gratis
Obviatrix veritatis
Fit misericordia
Et de luto pax erexit;
Et de celo nos prospexit
80 Liberans iusticia.
Ad cor tuum revertere
Gondicionis misere
HomO; cur spernis vivere^
Cur dedicas te viciis,
85 Cur indulges maliciis,
Cur excessus non corrigis,
Nee gressus tuos dirigis
In semitis iusticie,
Sed contra te cotidie
90 Iram dei exasperas?
In te succidi metue
Radices fious fatue,
Cum fructus nuUos afferas.
1) Bis dahin der Druck.
littheilaDgen aas lateiD. HandschrifteD zu Darmstadt, Mainz, Coblenz etc. 447
0 condioio misera,
95 Gonsidera^ quam aspera
Sit hao vita
Mors altera,
Que sit immutat statum,
Cur non purgas reatom
100 Sine mora,
Cum sit hora
Tibi mortis incognita
Et in vita
Caritas, que non proficit,
105 Prorsus aret et deficit
Nee efficit beatum.
Si vocatus ad nuptias
Advenias sine veste nuptiali,
A curia regali
110 Expelleris et obviam
Si veneris sponso lampade
Vacuo es quasi virgo fatua.
Ergo Tide, ne dormias;
Sed vigilans apperias
115 Domino, cum pulsaverit.
Beatus qui invenerit
Vigilantem, cum venerit.
Bonum est confidere^)
In dominorum domino,
120 Bonum est spem ponere
In spei nostre termino,
Qui de regum potentia,
Non de dei dementia
Spem concipit,
125 Te decipis et excipis
Ab aula summi principis
Quid inopum aggere
Exaggeras peccatum
In deo cogitatum
130 Tuum iacta prius acta
1) Druck: ibid. 77 n. CXV.
29"
448 F W. E. Roth
Studeas corrigere
In labore manuam
Et Budore yultuum
Pane tuo yescere^).
135 Carnis ab ergastulo
Liber eat spiritas;
Nee peccati vinoulo
Vinciatur et trahatar
Ad inferni gemitus,
140 Ubi locus flentium,
Ubi Stridor dentiam^
Ubi pena gehennali
Affliguntur omnes mali
In die novissimo.
145 In die gravissimo,
Quando iudex venerit^
Ut trituret aream
Et extirpet yineam,
Que fructum non fecerit.
150 Sic granum a palea
Separabit, congregabit
Triticum in orrea.
O beati mundo corde,
Quos peccati tersa sorde
155 Vicium non inquinat,
Scelus non examinat.
Nee arguunt peccata,
Qui domini mandata
Gustodiunt et siciunt.
160 Beati ^ qui esuriunt.
Et confidunt in domino,
Nee cogitant de crastino.
Beati qui non implieant
Se curis temporalibuS;
165 Qui talentum multiplicant
Et verbum dei predicant
Obmissis secularibus.
1) Hier bricht der Drack ab.
[ittheiluDgen aus latein. Handschriften zu Darmstadt, Mainz, Goblenz etc. 449
Ve mundo a scandalis,
Ve Yobis ut acefalis^
170 Quorum libertaa teritur.
Rome dormitat oculus,
Cum aacerdos ut populus
lugo aervili premitur.
VO; quorum votia alitur
175 Et pinguescit exaotio,
A quibua nuUi parcitur^
Ut 8U0 parcant proprio,
Sed in eos revertitur
Sua tandem proditio
180 Et frauB in se colliditur
luato dei iudicio.
Ha! quo se vertet vinea
Qua recondet in fovea
Fructus suos colonus,
185 Cum pari mente scitiant,
Ut labores diripiant:
Hinc pater et hinc patronus.
Quo me vertam, nescio^);
Dum stricto iudicio
190 Prelatos circumfero,
Dum virtutes pondero
Patrum modernorum.
Tanta subit raritas,
Quod vix unum veritas
195 Probat meritorum.
O si Roma respiceret
Patrum suorum merita,
Salubrius disponeret
Talenta sibi credita.
200 Humilitatem coleret
Nube fastus deposita,
Nee spe lucri recederet
Ä veritatis semita.
Terre, maris, aeris
1) Bei FlaccioB poemata p. 40 n. XXVII.
450 F- W. E. Roth
205 Garn metus evaseris
Et re salva fueris
Ereptos angustiis,
Ex quo Romam yeneriS;
Nisi te nndayeris,
210 Vix absolvi poteris
Curie naufragiis.
Si non cubat ianuis,
Spem precidens yaouis,
Symon in assiduis
215 Laborat contactibus,
Argus ciroa loculos
Centum girat oculos^
Briareus sacculos
Centum toUit manibus^).
220 Fontis in riyulum
Sapor ut deflnitf
Oder ut yasculum
InfuBUs imbuit.
Sic yita populum
225 Regentis instruit;
Sic testa figulum
Probat yel arguit.
Prelati munera
Preponunt meritis,
230 Opes non opera
Pensant in subditis,
lüde yox libera
Clamat incompitifl,
Honores dextera
235 Dispensat diyitis.
O qui contra prospicis
Paries in clerioiB
Adipem superbie^
Quos nee terror iudicis
240 Nee legis aut gracie
Cohibent mandata^
1) Bis dahin der Drack:
ttheiloDgeD aus latein. Handsohriften zu Darmstadt, Mainz, Coblenz etc. 451
De sudore pauperis
Ornant equos phaleris
Et se veste yaria
245 DifBuentes prosperis
Sui laxus gloria^)
PredicEDt peccata.
Ha! cum iudex venerit,
Et cum ventilayerit
250 Triticum in area!
Fructum qui non fecerit
De cultoris vinea
Palmes excidetur cicatrices.
Vulnerum Christi clamor
255 Pauperum sordes
Quas non transimus
Accusabunt operum primus
Et novissimus
Quadrans requiretur.
260 0 labilifl sortis humane status
Egreditur, ut flos conteritur
Et labitur. Homo labori natus
Flens oritur; vivendo moritur
In prosperius luxu dissolvitur
265 Cum flatibus fortune quatitur,
(Blatt 4*^) Lux subito ventis extinguitur.
Ha! moriens vita luxu sopita
Nos inficis fellitis condita.
Dum effugis fecundam paupertatem
270 Pre ceteris ditari niteris;
Sed labens in summo egestatem
Cum opibus malus diffluere,
Quam modicis honeste yiyere
Quod questibus fedis qui duplices
275 Linguas dissiciet-
A paleis grana reiciet
Et steriles plantas elBPodiet.
Ha! misernm te nunc excipiet
1) Ob gratia?
452 F. W. E. Roth
Et debitis penis te puniet.
280 Ha! moriens etc.
Beata viscera
Marie virginis;
Cuius ad abera
Rex magni nominis
285 Veste sab altera
Vim Celans numinis
Dicarit federa
Dei et hominis.
O mira noyitas
290 Et novum gaudium
Matris et integritas
Post paerperium.
Quid ultra tibi facere
Vinea mea potui,
295 Quid potes michi reddere,
Qui pro te cedi, conspui
Et crucifigi 7olui.
Et tu pro tanto munere
Baptismi fracto federe
300 Presumis vice mutui^
Rursum me crucifigere
Et habere hostem tui.
Veritas veritatum^),
Via^ vita, veritas,
305 Per yeritatis semitas
Eliminas peccatum,
Te yerbum incarnatum
Clamant fides, spes, Caritas.
Tu prime pacis statum
310 Reformas post reatum.
Tu post carnis delicias
Das gracias; ut facias
Beatum.
1) ibid. p. 78 n. CXVm.
tbdhiDgeii aua latein. Handschriften zu DarmsUdt, Mains, Goblens etc. 453
O quam mira potentia,
315 Quam regia vox principis;
Cum egrotanti precipis:
Surge! tolle grabatnm.
Vanitas vanitatum ^)
Et omnia vanitas,
320 Sed nostra sie malignitas
Gor habet indnratum,
Ut yerbum seminatnm
Saffocet mox cupiditas
Opum et dignitatam,
325 Licet sit nobis rattim,
Quam sit acerba
Proprio iudicio
Gondicio magnatum,
Qni quam maiori discrimine
330 Quam crimine et ingibus
Merentnr cmciatibus
Etemum cmciatum^).
Excuttere de palvere.
Dum opus est remedio^
335 Qui turpiter et temere
laces in sterqnilineo
Snrge^ curre pro bravio,
Dum potes apprehendere
Yiam querens in iunio malorum
340 Reminiscere ad patriam revertere
Gum penitente filio.
Vide, qui fastum rumperis
Ob parentam fastigium,
Quantum fame pertuleris
345 Et honoris dispendium,
1) ibid. p. 78 n. CXVII.
2) Bis dahin der Druck.
ibi F. W. E. Roth
Com ceitns nondnm faerb,
Quod sis proles nobilimn
Aliennm qno niteris,
Quo firante facis proprinm.
350 Exurge! dormis, domine,
Nichil in tno nomine
Potentes agnnt hodie
Miserere miserie
Hiserandorum panpemm
355 Et inventores scelemm
Tue yirtnte dextere^
Potentes cito contere^
Qui laborem consideras
Et laboraotem liberas.
360 Homo qni semper moreris,
Qui defluis cotidie^
Qui sois, quod heri fueris,
Malus et peior hodie.
Cur oculos non aperis,
365 Quid vite viam deseris
Et ebruis efficeris
Inanis fumo glorie.
Die homo res instabilis,
Die universa vanitas,
370 Tu cum non sis mutabilis,
Sed ipsa mutabilitas,
Quid te pulvis sie stabilis
Ac si res esses stabilis,
Quid te delectat fragilis
375 Carnis et yite vilitasP
Rex et sacerdos prefuit;
Christus utroque gladio
ßegnum in ipso floruit.
Coniunctum sacerdotio
380 Utile dulci miscuit^
Sed sub figura latuit
bmlaDgen aas latein. Handschriften zu Darmstadt, Mainz, Goblenz etc. 455
Huius iuDctnre ratio,
Otho quid ad te pertinet,
Quo te rapit presumptio;
385 Cessa iam casus eminet,
lam vicino subvertio
Que reprobum externiet^
Ut Saalum eliminet
David fiet inunctio.
390 Exclamet innooentius
Ledor quem feci bacolo
Conversus in me gladius
Guius cingebar capulo.
Vas est coUisum figulo
395 Fortior ille vasculo
Franget ergo fragilius.
Si vis vera frui luce,
In preclara Christi cruce
Qloriari studeas^
400 Ut de passionis clavis
Fabricetur tibi clavis^
Qua celum introeas.
In hoc vecte botrus vectus,
In hoc palo predilectus
405 Morbos sanat omnium.
Hie est lectus preelectus.
Ex electis est coUectus
Liliis convallium.
Ergo mundas et fecundas
410 Nobis ondaSf crux effundas
Et petra dulcedinis.
Aqua munda nos emunda
Et celestis nos fecunda
Fönte plenitudinis. Amen.
415 Quo vadis; quo progrederis,
Usquequo progressura^
Quo fugis; cui me deseris,
Quousque desertura
Mens levis ; mens dura
ia$ F. W. £. Roth
420 Rectum delibera, considera.
Quam iocundniDy
Quam facundnm,
Qnanto dispendio
De gaudio
425 Subdnxisti,
Quod cepisti
Non exeqntnra
Staltum Christi
Delusisti;
430 lustnm proditnra.
Quomodo cantabimuB
Sub iniqua lege
Oves, quid attendimas?
Lupus est in grege.
435 Decisis pünniculis
Nostris offert oculis
Ihesus inconsutilis
Tunioe sissura
Suam iudex humilis
440 Sustinet pressuram.
O quando discutiet
Speloncam laironuni;
Quam tremendus yeniet
Dies ultionum.
445 Venit Ihesus in propria,
Quem sui non reoipiunt
In dei patrimonia
Perverse gentes seviunt.
Diis alienis hostia
450 Salomonis (Blatt 4"") aperiunt,
Et saltare demonia
Per templum dei faciunt.
Syon ludee gloria
Fit pomorum custodia^
455 Eins amici fugiunt,
Nee alieni veniunt
Ad sepulori soUempnia.
beilangeD aus lateiD. HaDdsebriften sa Darmstadt, Mainz, Coblens etc. 457
Beata nobis gaadia
Reduxit proles regia
460 Philipp! primogenitns,
Qui patris actis inclitus
Nee laude carens propera
Post tot belloram tedia,
Post tarn felices exitus
465 Tibi debetur Gallia
Regni cuius initia
Tua tu dei gestos
Aspirare clementia.
Veni Creator Spiritus.
470 Sol oritur in sidere,
Köret compar in vollere
Et lucifer in vespere
Serenat umbra littere
Intacto semper latere
475 Virginia et puerpere
Prodit proles dei.
Dum medium silentium
Tenerent legis apices
Et littere dominium
480 Regnaret apud simplices^
Ektendit pater brachium
In quo si reete iudices
Regnum et sacerdotium
Relinquid (!) iudex iudices
485 De tenebris hystorie
Processit sol iusticie.
Christus assistens pontifex
Formam scripsit pontificum^
Quibus profecit inicium,
490 Ut pauperum sit opifex
In quo virtutum normula,
In quo vivendi regula
Monstrat satis inspeota;
458 I^- W. E. Roth
Quod ceteris premineat
495 Quasi qui viam doceat
Zacheus super tecta.
m.
De beata Maria; quod mater sit et virgo.
Sic superos cives proprio procellit honore
Virgo, que propriam pariendi lege pudorem
Non perdens matris meruit cum virgine nomen.
In qua concordant duo nomina, Ute sepulta,
5 Que secum pugoare solent litesque movere.
Nee iam discordant mater virgeque^ sed ipsis
Litibus exclusis se pacis ad oscula vertunt.
Hie natura silet; logice vis exulat omnis,
Rethorice perit arbitrium ratioque vacillat.
10 Hec est, que miro divini muneris usu
Nata patrem natumque parens concepit honorem
Virgineum retinens nee perdens iura parentis.
In cuius yentris thalamo sibi summa paravit
Hospicium deitas, tunicam sibi texuit ipse
15 Filius artificis summi, nostreque salutis
Indult ipse togam nostro vestitus amictu.
Hec est Stella maris, vite via, porta salutis,
Regula iustieie, limes pietatis, origo
Virtutis, venie mater, thalamusque pudoris,
20 Ortus conclusus, fons signatus, oliva
Fructificans, cedrus redolens, paradisus amenans,
Virgula pigmenti, vinaria cella liquore
Predita celesti, nectar Celeste propinans.
Nescia spineti, fiorens rosa, nescia culpe,
25 Gracia, fons expers limi^ lux nubila pellens,
Spes miseris, medicina reis, tutela beatis,
Proscriptis reditus, erranti semita, cecis
Lumen, deiectis requies, pausatio fessis.
Hec est, que primos casus primeque parentis
30 Substergit maculas vincens virtute reatum,
Diruta restituens, reddens ablata, rependens
Perdita, restaurans amissa, fagata repensans
Post vespertinos gemitus nova gaudia donans.
iittfaeiinngcn aus latein. Oandschnften su Darmstadt, Mainz, CubleDz etc 459
Post mortis tenebras vite novitate relucens*
35 CuiuB ad adventum redit etas aurea mundo,
Post faoinus pietaS; post €ulpam gracia, virtue
Post vicium, pax post odimiij poat triste iocosum.
Quinta comparacio.
45
50
55
60
65
Vi rosa spineti compensat flore rigorem,
Ut dulcore suo fructua radiciß amare,
Ramus adoptivua redimit^ sie crimina matris
leta luitj matrem fecit sua uata reoasci,
Ut eic mutida ream, corruptam virgo pudica
EfTrontem, miseram felix, humilisque superbam
Abliiat et vite pariat sua filia raatrera.
Htiius ab imperio celestie curia peudet,
Huius ad Imperium devota mente parata^
Cum qua eeloBtia regni moderatur habenaS;
Qui pater et prolea eiusdem natus et actor
Cuncta regit, sine fine regene, quo rege triumphal
In eelo miles, in terra milltat exul.
Uic est, qui cartiis intrans ergastula nastre
8© pena iunxit, ut iunctos aolveret, eger
PactuB, ut egrotos sanaret, pauper ut ipsia
PauperibuB conferret opem, defunctus, ut ipsa
Vita donaret defiinctos^ exulis omnis
Passus ut exilio miseroe subdueeret exul.
Sic livore perit livor» sie vuluere vulnus,
8ic morbus dampnat morbum, mors morte fugatur
Sic moritur vivens^ ut vivat mortuus, hereus
Exulat, ut servos heredes reddat^ egeuus
Fit divesj pauperque potens, ut ditet egenos.
8ic über servit, ut servos Jiberet, imum
Summa petunt^ ut sie asceudant infima summum,
Ut nox sptendescat, splendor tenebrescit ecJipsi»
So! verus langueacit» ut astra reducat ad ortum.
Explicit.
IV.
Ad hoc ut homines videantur uigri velut Ethiopes, accipe vitreo-
Im et atramentum et ipsa distempera oleo olivarum^ ut sit aliquau-
460
F. W, E. Roth
tulum spiß&um et accenda in lampade in domo vel ia loco obeciiro Tel
inunge lautem am (?)
Experimentum* Ad hoc ut homines videantur aioe capitibaa^
accipe sulphur pallidum iq polverem redactum et ispum distempera oleo
olivarum^ ut sit aliquaolum spissum et accende in lampade in domo
obBcura, in qua oon sit candela ardens.
Experimentuii]. Ad hoc ut ovum pendeat in aßre quaai myra-
eulose, primo evacuabis ipsum ab interioribuB per foramen parvum, et
superpone glutimen (?) liminam^) fern miaimam quam frica adamante,
pOBt loca adameutem in pavimento.
Experimentum. Ad hoc ut ovum semper in culo atet erectum,
primo evacuabifl ipaum ab intcrioribua ut dictum est, post iupone pon*
duB Bui argenti vivi, et ceram superfunde, ne exeat.
Experimentum. De littera aurea componenda accipe cmtalU
fragmenta et fiat in lapide mannoreo ovorum glacea^ ut fiat ad modum
miniij de quo acribe in carta, quod volueria, po8t litteram desiccatam
frica anulo aureo vel argeateo, et mox ipaius erit cotoria.
Experimentum. De littera cuprea vel enea componendo accipi
glaream ovi gummatam^ de qua acribe in carta, quod volueria^ cui littere
aupersparge limaturam cupri yel eria aubtiliBsimam, poat dente cadIqo
polieudo imprime.
Experimentum. De littera rosea valde pulcra componenda rade
lignum braaileti Bubtilieaime in concha vitrea, cui superfunde ori gla-
ream et modicum aluminia glaase et move bene cum broculo, die quo
acribe^ quod vis,
Experimentum. De aqua aromatica componenda accipe nucem
muacitam et ganofiloa et cinnamomum et aliquantulum camphore atque
muaci boni^ que in pulverem redacta in aqua pone rosacea per dtem
unam, poat aquam depuratara in ampuUa reaerva vitrea bene clausa^
pulverem vero in pixide.
Experimentum. De potto tlammam magnam faciente inpleaa
pottum usque ad cotlum vioo bono albo vel rubeo sal inponendo^ et
pone ad ignem acrum carbonumf quo buUur incipiente accende vaporein
eiua in toco obacuro,
Experimentum. De ponte aereo componendo accipe pellet
caprinaa quam plures bene preparatas et in modum eulcitre peroptime
oonsutaS; quaa inpleas aere per aliquod foramen canna vel fistula
1) Ein Wort cmdeutlicb.
MittbeilUDgen aus latein. HaDdachrifteit zu Dannstadt, Mamz« Coblenx eic« 461
tDediante^ post ligabis firiaiter corda aliquSi et aer exeat, quo utere dum
folueris.
II Experimeotutn. Ad hoc ut candela ardeat sub aqua, figas
ipaam accenaam in orificio alicoius poüi^ doiade pottum etib aqua pooe
erersum et non oblique idem fit sub aqua ardeute, aut figeudo acum
in uua extremitate ipaius caudele.
(Experiment um. Ad hoc ut ab una eandela acceusa mille valeant
illuminari, intingas filum aliquod in pinguedine terbentioe, tdI oleo ia-
ternio et ipsum exteude per omnea caadelas et accende uoam iilarum,
quam yoluoris in medio.
»Experiment um. (Andre Hand.) Pukia dealbans cuprum. Ac*
Olpe pulverem Bubtilissimum tegule rubee et außugiam poroi veterem
et aliquantulum argenü yivi simul incorpora, ne appareat argentum
vivum et cuprum frica.
Pulverem eulfuris appooe pro argeuto ?ivo et removebit terbeottna
?el sapinum pro aqua ardet
■ Omne experimeutum fallax.
■ Anno domini M*** CCC®. XVII ° empta erat villa Burcholz cum silva
Pit uniirerais suia pertinenciiä per dominum Jobannem dictum Kidesil
militem pro XKXVI. marcis pur! argenti.
Item anno domini M^ CCC^ XXXHP empta erat curia in Hen-
buches cnm sil?a et univereis suis pertinenciis per dominum Johanuem
dictum Rideeil clericura, natum predicti militis pro XV. marciB argenti.
Item anno domini M*". CCC*. XXXIP empta erat Wadenlutike per
predictum clericum pro IIIL marcis argenti.
Der Buchdrucker und Verleger Johann SchoeflFer za
Mainz 1503 — 1531 als Verleger lateinischer Klassiker
und Schulbücher.
Ein Beitrag zur Bibliograne.
Von
F. W. E. B 0 t h.
Der stärkste Hebel zur Verbreitung der Mitte des XV* JahrhuDdert»
wieder zur Geltung gebrachten Rlasdiker war die Buchdruckerkunst
Man bat oft die Verdienste einea Frobenius^ Henricus Stephanos^ der
Jnntaa uod Äldus auf dem Gebiete der Herstelluag tod Ausgaben
lateiniseber Klassiker hervorgehobeo , hier möge ein Buchdrucker uod
Verleger des XVI. Jahrhunderts eioe kurze Besprechung uod Biblio*
grafie finden. Der Eifer der Finder von Handschriften und die Vcr-
ofFentlichuDg durch den Druck hatte für die römisehen Klassiker, ihre
Commentare und die damit zueammenhaogenden Lehrbücher für Gram*
matik und 8HI im XV. Jahrhundert recht Bedeutendes geleistet. Doch
blieb nach dem ersten Eifer noch die Feile für manchen Text verbanden
mit besseren Handschriften übrig. Dieses blieb für manchen Klaasiker
dem XVI. Jahrhundert^ für manchen selbst einer spatern Zeit vor-
behalten, bei manchem ist die Textfrage heute noch nicht erledigt
Man hatte im Eifer oft abgedruckt, was sich fand, der kritischen Philo-
logie aber nicht sich bedient.
Bekanntlich sah die Kirche etwas scheel auf die neue DiscipliD, die
Philologie^ besser als Humanismus bekannt^ da ihr deren Anpreisungeo
wenig behagten, auch bedeutend die Theologie schädigten und maochet
Talent statt auf den Predigtstuhl zu den Klassikern trieb. Ein wirk-
liches Aufblühen der Philologie, der damit verbundenen Lectöre dar
alten Autoren in den Hochschulen und Gymnasien, wie es jettt im
Plane der Humanisten lag und auch vielfach ausartete ; gedieh nur io
Der ßucbdrncker und Verleger Johann SchoefTer i\x Mainz 1503—1531 etc. 463
Städten, wo der Ton eich dem HumaniamuB zuwendete. Damit hing
die BeechäftiguDg der Verleger und Buchdrucker und ihrer rastlosen
Pressen enge zusammen.
Mainz war in dem ersten Drittel des XVL Jahrhunderts unter dem
&eisinaigen und schwankenden Kurfürsten Albrecbt der Sammolptatz,
wo sich humanistische Elemente vereinigten und zeitweise aufhielten,
der Aufenthaltsort eines Ulrich von Hotten^ Carbaeh und Anderer, Dass
die klassischen Studien an der blühenden Hochschule in Mainz damals
flott betrieben wurden, versteht sich von selbst. Alles musste dazu an-
regen. Die alten Bibliotheken der Stadt, der benachbarten Kloster
Lorsch, Eberbach uod Johannisberg boten der Manuscripte gar viele,
mit denen sich Lorbeeren durch Neuherausgabe und Emendirung von
Klassikern erwerben Hessen, Mäoner wie Erasmus von Koterdam, Hütten,
Carbaeh, selbst der gerade dem Humanismus nicht voll ergebene Goch*
laeus und Andre griffen hier zu und fanden an dem Verlag J. SchoefFers
einen Mäcen. Eine ganze Reihe von handlichen, — und das kam beim
Unterricht in Betracht ^^ mustergültigen und schön ausgestatteten
Textausgaben und Schulbücher kam auf diese Art zum Vorschein, von
denen die Liviusausgabe heute noch mustergültig, manche andere noch
brauchbar zu nennen sein dürfte. Diese Ausgaben fanden ihre Wege
durch ganz Deutschland und sind so verbraucht worden, dass sie heute
Seltenheiten geworden. Um 1517 begann J. Bchoeffer den Verlag
lateinischer Autoren und setzte ihn bis zu seinem Tode 1531 fort. Was
sich durch Correspondenz ermitteln lies, habe ich bei den Bibliotheks-
verwaltungen zu Strasaburg, München, Prag, Freiburg i. B., Wiener
St.-Bibl. und Üniv.-BibL^ Krakau und im Haag erhallen, in Darmstadt
und Mainz arbeitete ich selbst. Meioe Zusammenstellung ist trotzdem
nicht überall bibliografisch, doch wird sie das Verdienst eines deutschen
Verlegers um die römische Literatur, Inschriftenkunde und Schulbücher
in besseres Licht als bisher zu setzen im Stande sein.
Wiesbaden im Nov. 1887.
L LindenblSttchen T. LIVIVS PA [ TAVINYS HISTO | RICVS.
DVOBVS I LIBRIS ÄVCTVS | CVM L FLORl | EPITOME. ET | AN-
NOTATIS IN I LIBROS VH. BEL | LI MAOED. | CVM PRIVILEGIO
AD I DECENNIVM. |
Provisorische Ausgabe des Folgenden^ es fehlt der Index, den die
Hauptausgabe besitzt.
Herausgeber ist Nicolaus Carbaeh nach einer neuaufgefundenen
Pkunmehr verlorenen Hs. der Mainzer Dombibliothek, welche Schoeffer
aus dem Dome mitgetheilt erhielt. Mitherausgeber sind U. v. Hütten
30^
464
P. W. E. Roth
uöd ErasmuB v. Roterdam, die Vorreden dazu Bchrieben. Am Ende
Nachwort Carbache. Diese Ausgabe enthält Buch 33 und 40 mehr als
die andern Ausgaben* Bocking^ op. Unit I, 39. — Klemm p. 72. —
Hummel, N. Bibl VI, 13L — Centralblatt IV, 220. — Butsch, Bücher-
Ornamentik I, taf. 77% b. 78 und 80
2, Lindenblättchen T. LIVIV8 PA | TAVINV8 HI3T0 1 RICVa
DV0BV8 I UBRIS AVCTVS | CVM L. FLORI 1 EPITOME, INDI | CE
COPIOSO, ET I ANNOTATIS IN | UBR08 Va BEL | LI MACED. ,
CVM PRIVILEQIO DECENNIL | Mit Titelei nfassung, die noch öfter
erscheint^ z. B. im Huttich 1520 und 1525, Rückseite Druckprivileg Max.
Wels, 9. Dezbr. 1518. Blatt 2' innerhalb einer prächtigen Einfassung
worin unten das Mainz-Brandenburger Wappen^ die Widmung an Albeti
von Mainz des Mitherausgebers Ulrich von Hütten. 0. D. Blatt 3' Vor*
wort des Erasmus von Roterdam, 0. 0, VU Gal. Mart* 1519| dann Re>
giater*
Neuer Titel: Lindenblättchen T. LIVIVS PA | TAVINVS HISTO'
RICVS, DVÜBV8 I VOLV MINIEVS | RECENS EX | VETVSTO 1 CO
DICE I MOGVNTIN. | BIBLIOTHECAE | AVCTVS. 1 LindenblättcheiL
Mit obiger Randeinfaesung. Rückseite Autorenverzeichnis und Grab*
Inschrift des Livius, abweichend von Klemm p. 46. Dann Vorwort des
Livius auf Blatt Aij.
Am Ende (Blatt 1 nach Seite 730): Lindenblatt MOGVNTL\E DJ
AE I DIBVS lOANNia | SCHEFFER MEN | SE NOVEMBRL t AN.
MDXVIIL Lindenblättchen. Rückseite leer, zweites Blatt Nachrede des
Haupt • Herausgebers Nicolaus Carbachius Mainz Idibus Martiis 1519.
Beginnt: Joannes ScheflPer ehalcographus , a cuius avo chalcographie
(d.h. ars) in hac primum urbe inventa, exereitaque est, etc. Dann Register.
Folio, 56 n. n. Blatt Vorreden und Register (Blatt 55* Vorred© det
WIphgangus Euristue, dann Errata und Canontafel Bl. 56'* — 56') +
22 n. n. Blatt (^ Florus epitome)^ dann mit neuem Titel der Liviui
mit 2 n. n. Blatt 4- 730 n. Seiten -f- 15 n. n. Blatt, Text Antiqua-
type 1. Blatt 1 — 56 vornen in kleinster Antiquatype. Mit Initialen.
Das prächtigste Druckwerk J, Schoeffers. Zweite Ausgabe.
Ex. Darmstadt (D 3299). Wien, (auf Pergament). Cambridge (auf
Pergament). Haag.
Panzer VH, p. 29. — Maittaire II, 333. — Wurdtwein p. lil —
Catal Bunemann. 31. — Catal. Thott VH, 111. — BibL DUherr, —
Hummel, N. Bibliothek VI, 131. — Panzer, Butten p. 98. — Klemm
n. 73. -^ Schaab I, n. 119. -- Panzer IX, 539 n. 29. — Murr, Journal
f. Kunstgeschichte XIV, 119-120. — Centralblatt IV, 220.
fÜet Buclidrucker and Verleger Johann Scboeffer zu Mainz 1503—1531 eto, 465
^
^
»
^
^
^
^
»
3. COLLECTANEA | ÄNTIQVITATVM IN VRBE, ATQVE | AGRO
MOGVNTINO I REPERTARVM | Cum gratia & priuilegio Imperiali | ad
Sexennium. | M, D, XX. | Mit Titelbordüre (9 Scenen aus der romiscbea
Geschichte), wie im Livius 1518, von Säulen und Bogen getragen,
Rückseite Widmung des HerausgeberB Johaoo Hutticbiua an Theoderich
Zobel, Mainzer Domscholasten Datae ex arce Curcellina regoi de-
serti XI Caleod. Augusti. Anno Salutia. M. D, XVII).
Blatt 22'' amEnde: Sunt adhuc Moguntiae non paulo plora frag-
meta: quae ex | induetria negleximus: ne corrosa illa: detrita; et ue* |
tuatate consumpta lectori nauseam obiiciant. Tu | lector uale: ik bene
optes ei; aotiquitates has qui | coBlegit, Es aedibus JoannisScboeffer |
Moguotini. Anno Chriati. ] M. D, XX* menae | Martio. | Signet (häugende
Wappeaßchilde) schwarz , Rückseite leer.
Folio, 22 n, n* Blatt i Zeichnungen in Hokschnitt). Antiquatype 2.
Es ist dieae Sammlung theilweise jene angeblich verlorene Zusammen-
Stellung von Mainzer Inachnften, die Theoderich Oreaemund der Jüngere
auf Wunach Wimpfelinga anlegte. Cf. Centralblatt 1885 p. 261.
Ex. Darmatadt (K944)^ Mainz (Seminar), Wieabaden, Mainz Stadtbibl.
(mehrraeh). Haag.
Panzer VII n. 35, — Würdtwein 150. — Maittaire D, 598. — Bauer,
SuppL ü, 152* — Merkwürdigkeiten der Zapfischen Bibliothek II, 399 f.
(mit Abdruck der Widmung Huttich's), — Böcking, op. Hutteni, Suppl. 11,
1, 398—99, — Schaab n. 125.
4 M,TVLtLII CICERONIS | DE FINIBVS BO|NORVM ET MA |
LORVM AD M. | BRVTVM LI | BRI QVIN- | QVe. | Lindenblättchen.
Titeleinfassung wie in Nr, 7; unten Wappen*} mit zwei sitzenden
Schäfern. Rückseite Vorrede dea Herauageberfi Nieolaua Carbachius,
Mainz pridie Cal. Novemb. 1519.
Am Ende: MOOVNTIAE EX AEDIBVS | lOANNIS SCHEFFER, |
ANNO M. D. XX. I MEN8E MARTIO. | Lindenblatt. Rückaeite leer.
Octav, 254 n. Seiten -4- n. n. Schluaablatt mit Schluasachrift auf
der Vorseite; Antiquatype Nr. 2-
Ex. Darmstadt (D 2869).
Panzer n. 33. ^ Maittaire I, 212, — Weialinger, armamentariom
p, 46, — Schaab n, 123,
5. INSCRIPTIONES. | VETV8TAE. ROMAN. ET. EARVM FRAQ-
MEN 1 TA. IN AVGVSTA VINDELICORVM. ET | EIVS | DIOECESI.
CVRA ET DILI- | GENCIA CHVONRADI PEVTIN- i QER. AVGV-
1) Daa oeue Stgoot: Schild mit zwei Hacken mit 3 Rosen, wie es später
Auch Jvo Schoeffer fllhrte.
Roth
BTANL IVRIS- | CONSVLTL ANTEÄ IM- | PRESSAE. NVNC DE- 1
NVO REVISAE. CA | 8TIGATAE, SI- | MVL ET AV | CTAE. | Linden.
blättcben I M. D. XX. | Mit TiCeleiofassung wie im latein, Livitis uod
beiden Huttichauagaben. Rückseite Vorwort Peutingers und Epi-
gramme, 0, D.
Aid Ende: EXCVSA SVNT HAEC ANTI | QVITATVM COLLEO
TA 1 NEA. IN AEDIßVS 10 | ANNIS SCHOEFFER | MOGVKCUCl
AN I NO CHRISTI, M. | D. XX. MENSE | AVQVSTO. | Linden,
blättchen. Signet (Wappenachilde) schwarz. Rückseite leer,
Folio^ 16 n* n* Blatte Autiqnatype 1. Mit HokBcbniiten,
Ed. n. des Werkes.
Ex, Mainz (zweimal), Prag, U. BibL^ Haag.
Panzer n. 37. — Würdtwein p. 151, — Klemm d. 904. — Schaab
127. — Hirsch, millen. I, 13. — Maittaire U, 598.
6. Brevissima maximeque eompendiaria conficieadarom epistolanun
formula per Erasmum Roterodamnm. Moguntiae An* M. D. XX.
Am Ende: Moguntiae ex officina Joannie Schoeffer An. M. D. XL
Mense Septembri. |
Octav.
Würdtwein p. 152. — Panzer n. 42 und vollständiger IX, 42. —
Schaab n. 129.
1. FAMILI I ARIVM COLLOQVIO- | RVM FORMVLAE, m|
QRATIAM IVVEN | tutis recognitae, et | auctae ab ERAS | MO Ro-
iero I damo. | Ad baec per eundem. |
Brcuis de copia praeceptio.
Modus^ siue ratio studendi.
Repetendae leetionis norma.
Contestatio aduersus seditiosas
calumnias. |
Mit Titeleinfassung, unten das Monogramm J S und Wappen (neaat
Signet: 2 Hacken mit 3 Rosen) neben zwei sitzende Schäfer.
Am Ende: MOOVNTIAE EX AEDIBVS | Joannis Scheffer Anno
M. D. I XX,) Menge octobri* |
KleinoctaT, 37 Blatt, Cursivantiqua.
Ex. Darmstadt (D 4584/5) [knapp beschnitten], Mainz.
Völker (Frankfurt a/M.) Catalog 101 (1883) n. 196; 1 M. 20»
8, OPERA POMPONII | LAETI VARIA. | QVORVM CA- | TA-
LOGVM I IN SEQVEN | TI REPE- | RIES PA | GEL- | LA. U; | MO—
Der Buchdrucker und Verleger Johaozk ijchoeffer zu Msänz lÖOI— 1531 «tc. 467
GVNTIAE I An. M. D. XXL I LindeDblättchen. Mit Titeleiöfassung,
worin unten Signet (zwei sitzepde 8chäfer).
Am Ende: MOGVNTIAE EX AEDIBV8 | JOANNIS SCHOEPFER.|
MENSE FEBRVARIO. | AN. M. D. XXL | Rückseite leeh
»Duodez, LXXXIX n. Blatt,
Angedruckt: HENKICI BE | BELII DE ROMANORVM MA | GL
STRATIBVS LIBELLVS | LONGE ELEGANTI8S. 1 NEC MINVS
FRV- I CTVOSVS. I Lindenblättcheö. Rückseite leer.
Duodez, 7 D, o. Blatt -f- leerem Scblussblatt -|" 1^ ^^^ ^^ Blatt In-
dex zum Pomponius Laetus.
IEx. Mainz,
Panzer n. 51. — Maittaire 11, 614. — Schaab b. 133.
9. D. ERAS. I ROTERODAMl DE DV | PLICI COPL\ VER | BO-
RVM AC RE- I RVM COMMEN | TARIl DVO. [ ERAS. de laudibua
literariae aoeieta ] tia, Reip. ac magiBtratuü nrbia Ar | gentinae^ Epi-
atola ad Jacobü Vnim | phelingnm plane Eraamica, hoc | est, elegans,
doota, et mire | Candida. | Mit Titelein faaeung (Häulen).
Am Ende: (Seite 247): FINIS. | MOGVNTIAE EX AEDIBVS
10- I ANNIS SCeOEFFER MEN- l ÖE AVGVöTO ANNO [ MD.XXL |
Lindenblättchen. | Rückseite leer.
■ Octav, 132 Blatt, Vorwort und Index Blatt 1—8, 8 n. n, Blatt +
247 n. Seiten, mit Guatoden sowie Signaturen (All — Rni). Mittheilung
aus Strasaburg.
Ex, StraBsburg (L Univ..Bibl.).
Panzer n. 47, — Schaab n. 138,
10, DE OCTO I ORATIONIS PARTI- | nm conatnictione libel- i Ins,
tum elegas Impri { mis, tum dilucida bre | uitate eopio- | Biseimus. |
Lindenblättchen. | ERA8M0 ROTERO- | DAMO AVTORE. \ MOGVN^
■ TUE. I An. M, D. XXI. |
Mit Titeleinfaasung. Rückseite Vorwort des Johannes Coletus de-
canus von St. Paul an Guilelmus Liliua. Q. 0. An. M. D. XXL
Am Ende: MOGVNTIAE APVD 10- | ANNEM SCHOEFFER, |
ANNO M. D. XXL | Lindenblättchen, Rückseite leer.
■ OctaT, 32 n. n. Blatt| Antiquatype 2,
H Ex. Mainz.
V IL AVLVLA-IRIAPLAVTINA, | Comoediarum lepidisaima, | quae,
etsi aliaa incom- | pleta, ä Codro Vr | aeo tarnen | est per- ( fecta. |
468
F. W. E, Rath
MOGVNTIAE t AN. M. D. XXL | Lindenblättclien. Mit TiteleinfasBung.
Verfasser ist Plauttia T. Macciuö,
Am Ende: MOGVNTIAE EX OFFICI- | NA lOANNIS SCHOEF-
FER, I ANNO M. D. XXI, |
Duodez, 27 n. n* BlaU, CurBiTaDtiqua,
Ex* Mainz.
12. ERASMI I ROTERODAML | De raHone atudij, ao legendi,
iDterpretandiqz | authores libellue. | Officium dificipulorum ex Qninti*
liano. I Qöi primo legendi, ex eodeai. | ERASMI* | Contio de pnero
lESV in fichola Coletica ! Londini instituta pronuntianda. | EIYSDEM |
Expostulatio lESV ad mortales. | EIVSDEM | Carmina scholaria. | Mit
TiteleinfaBöung. Rückseite Vorwort des Eraemus an FetruB Viterios. 0, D.
Blatt 32- MOGVNTIAE IN AEDI-|BVS lOANNIS SCHOEF-lFEß.
ANNO I M. D. XXI. I Rückseite leer.
Duodez, 32 n. Blatt, ADtiquacursiT.
Ex. Mainz, Haag.
Schaab n. 141. — Würdtwein p. 153.
13. TEREN- I TIVS. ] MOGVNTIAE AN | NO M, D. t XXL |
Am Ende: MOGVNTIAE IN AEDI- | BVS lOANNIS SCHOEF- 1
FER, ANNO I M. D. XXL |
Octav, 16 n. n. + 197 n. Blatt. Mittheiluog aus Freiburg l K
Ex. Freiburg i. B. (50, 424).
Schaab b. 148.
14. Brevissiuia maximeque compendiaria cooficiendarum episto-
larum formula per Erasmum Roterodamum.
Moguutiae ex officina loauuis ächoeffer. Aquo M. D. XXII. Menae
Februario*
Octav.
Panzer IX, n* 55 [Bibliotb. Joach). — Schaab n. 150,
1
15. LindeDblättchen. PLV | TARCHI CHAERONEI | apuscui
quaeda longe atilissima, | Rapbaele ac loane Regio, Ni | colao Sagua*
tino, et Gua- | rino Veronen. inter- | pretibus. | Quorum est tiidere cata-
logum in se- | qucntis pagellae elencho. | Indicem in ipsius operis calcfi
re- I peries. | MOGVNTIAE AN. | M. D. XXIL |
Am Ende: (Seite 335): MOGVNTUE APVDIOANNEM | SCHOEF-
FER MENSE MARTIO | AN. M. a XXIL 1 Rückseite leer.
ÜctaVj 168 Blatt, mit Seitenzahlen (4—335), Custoden und Sig&s- ^
turen (Ä 2 - X 4).
Panzer n. 55. — Schaab n. 15L — Würdtwein 154.
Strassburg.
D«r Bocbdmcker nod Verle^r Johann Scboeffer %ü Maios 150S— 15S1 etc. 469
16. P, Torentii ATri cotnoediae cum utiliseimo de Comoedia libello
L. Victons Faußti. Moguotiae per loann* Schoeffer M. D. XXIL
Octav,
Panzer D. 63. — WeisÜDger^ armamentarium 201. — Schaab 11.159.
17. LAVREN I TU VALLAE ELEGANTIA [ tum libri sex d^qz
ReciprocatioDe Sui | et 8uu8. muttis» ditiersiaqz Prototy | pis diligeoter
oollatis, emendati, | atqz adeo in priBtinam illam ge- | Duinamqz faciem
haud aesti- | maodiB sudoribus | restitutio \ AdiectUB est index copio«
ans, I MOQVNTIAE AN. M. D. XXIL | Mit TUeleinfafisung, worin uoten
Schoeffera neues Signet und das Monogramm JS rechts neben. Eück-
seite zwei Epigramme.
Am Eode (Seite 155): MOQVNTIAE EX AEDIBVS lOAN | NIS
SCHOEFFER MENSE DE- | CEMBRL AN. M. D. XXII. |
Octav, 22 n. n, Blatt Index 4" '^ "• ^' ß'^tt Vorwort -|- 8 n. n.
Blatt zweiter Index + 655 n. Seiten + 1^5 n. Seiten; CuraiyaDtiqua.
Ex. Darmatadt (C 847), Mainz.
Panzer VII, 415 n. 61, — Schaab n. 157. — Maittaire 0, 311. —
Hirsch millen. D^ 23.
18. Enchiridion Militis Christiani^ saluberrimie preceptia refertum
autore D. Eras. Roterodamo, cm accessit nova mireque utilis praefatio.
Uognntiae Anno M. D. XXII.
Am Ende: Moguntiae ex aedibtia loannie Schoeffer Menae Decembri
An. M. D. XXn.
Octav.
Panzer n. 60. — Maittaire 11, 633. — Schaab n. 156.
19. Dea. Erasmus Roterod. familiariom coUoquiorum formulae.
Mainz, X Schoeffer 1521 (wohl 1522).
Schaab n, 158.
20. BudaeuB Wilhelm ^ Breyiarium de asse et partibus eius»
^ Mainz 1523.
»Duodez.
Schaab n. 166,
21. Lindenblättchen COLLECTA | NEA ANTI | QVITATVM IN
VR I BE, ATQVE AGRO | MOGVNTINO R& | PERTARVM, | Linden*
blättchen [ Cum gratia et priuilegio Imperiali | ad Sexennium. ] ANNO
DOMINL M. D. XXV. [ MENSE 8EPTEMB. | - Rückseite Widmung
des Uerauagebers (Hutticbius) an Theoderich Zobel ex arce Curcellina
470
F. W. E. Roth
len 1
regni deeerti. XL Calend. | Äugueti, Anno Saliids. M. D. XVD (wie i&
ed. I. de 1520).
Am Ende: Lindenblättchen SVNT ADHVC | MOGVNTIAE NOÄT
PAVLO PLV I ra fragmcta, quae ex indastria oegleximas^ ne coiroei^
Uta, de- I trita^ & uetustate cotisumpta lectori nauseam obijciaat. | Tt^
lector uale, & bene optes ei, aDtiquitates has qui | conlegit. Ex aedibua
loanniB Schoeffer | Moguntini. Anno Chriati. | M. D. XXV. Men- | so
ßeptemb, | Lindenblatohen. Signet (Wappenschilde) schwarz. Rück-
Beite leer.
Ed. II des Werks, Blatt für Blatt identisch mit I, 'Htel und Sehlttse-
Schrift allein weichen ab*
Fotio, 22 n. n. Blatte mit IIolzBchnitten.
Ex. Mainz*
Panzer n. 74. — Schaab n. 171. — Merkwürdigkeiten der Zapfisehen
Bibliothek II, 401. — Hamburger, bibl. bist, VI» 117. — Tentzel, monatL
Unterredungen aufa Jahr 1G90 p. 374. — loannis, rer Mogunt, III, 318.—
Hanckius, de rerum Romanarum Bcriptor. I, 133. — Klemm n. 905.
22. AYMA- I EI RIVALLII ALLO- | brogis, lureconsulti emdi.
tissimi | eloquentiasimiqz., Giuilia histo- | riae Iuris ^ siue in XU Tab. |
Leges cömentariorü | libri qulnqz. | Historiae item Iuris Pont. I Über
Singulari« | MOGVNTIAE i ANNO M. D. XXVII. | Cum gratia & prini-
legio I Imperiali. {
Mit TiteleinfasBung^ unten das Signet mit den drei Rosen von zwei
Engeln gehalten. Rückseite Vorwort des Aymarus RiTallus an den
franzosischen Canzler Antonius a Prato. 0. D.
Seite 291: MAGVNTUE APVD lOANNEM | SCHOEFFER MENSE
MAR- I TIO, ANNO POST NA- | TVM CHRIST VM | M. D. XXVH, |
Lindenblättchen. Rückseite leer.
Octav, 8 n. n. Blatt + 291 n. Seiten.
Ex, Darmstadt (X 1366/110), Mainz (dreimal, eins defect).
Panzer N. 77. — Würdtwein p, 158 mit Facsimile des Titels. —
firunet, manuel IV, 1319. — Schaab n. 177.
23. PLVTAR I CHI CBAERONEI OPV- | acula quaedara longe
utitiesima, | Raphaele ac loanne Regio, | Nicolao Saguntino, et | Guarino
Verooen. in- | terpretibus. | Quorum est uidere catalogum in t sequeoä»
pagellae elencho. | MOGVNTIAE AN. 1 M. D. XXVH. | Mit Titel-
einfassung, unten Schild mit Wappen (links und rechts stehende 9oh&fer)«
Am Ende: Impressum Moguntiae per loanne Schoeffer. | Anit
domini. M, D. XXVII. | Rückseite leer.
Dnodez, 319 n. Seiten« Cursivantiqua,
£k. Mainz.
er Bocbdrucker and Verleger Job«im Sohoeffer za BiftiDx 1^3—1531 otc. 47f
B 24. P. TEREN^ | TU COMOEDIAE A PHIL, j Melanchtooe resti-
tutae, 6iu8- | demqz scbolys illtistratae. | ComiDentaria item io easdem
Aelij I Dooati eruditisBima. in quibus | 6upra omeium editiooes, | qQ6
repurgatiora eti- | am k meudia ede- | reatur, Gom> | plura re- ! eti- 1 tuta &
emendata sunt, Quod ipaum 1 iDduatrio lectori exemplorum | collatio
faoile teatabitur. | MOGVNT. AN, M. D. XXVIIL | Mit TitelemfassuDg
(11, 8x 15) wie bei Butschp Bücherornamentik I, taf. 81 etwas ver-
kleioert. Cf. Dibdin^ bibl Decameroa II, p. 10.
Seite 727 am Ende: IMPRESSVM MOGVNTIAE PER lOANNEM |
SCHOEFFER. ANNO POST CHRLSTVM | NATVM, MILLE31M0
QVINGEN- I TESIMO VI0E8IM0 OCTA- 1 VO- NONO CALEN, 1
AVGVSTI ^). Rückseite Signet (Schäfer unter dem Baume, darau
Wappenachild, rechts Schafe).
Quart, 12 n. d. Blatt (2. 3, [ J, 4 5. 6. | ]. 7. 8, 9. f )• + 727 o.
Seiten -{-3 n* n. Seiten, davon 2 leer. Antiqua. Mittheilung aus Wien.
K Ex. Wien.
H Panzer n. ÖO. — Maittaire U, 280. — Schaab n. 180.
■ 25. M. T. C. I VNICI OMNIVM MORTA | linm iudieio eloqoentiae
'^parentis epi- | atolae familiäres, ex antiquis iam ite- | rum recentioribusq;
exeraplaribus in- | uicem collatie, diligentisBi- ( me recogoitae. [ Anno-
tationes item quaedam illuBtrium | uirorum in aliquot epistolarum { loca
übscuriora. | Graecarum uoeum tralationem (!) omni- | um in calce re-
peries. I MOQVNT* AN. 1528. | Mit Bordmre, worin unten Wappen.
Rückseite leer.
IAm Ende (Seite 630) Bignet (Schäfer am Baume, neben Wappen*
scbüd^ rechts Schafe)«
Duodez f 629 m Seiten + 1 a. n. Seite (=i 630). Antiquacursiv.
Ex. Mainz*
1 26. DIVI I IMP* IVSTINIA- | ni Institutionum sine | elementorQ
iurispru* I dentiae libri quatuor, | genuinae puritati a< | deo reetituti,
Ion I geqz castiga- | tissimi. | Hijs adiecti sunt sepa- | ratim tarne Caij
In- I stitutionü lib. LI \ MOGVNT. AN, | M. D XXIX. | Mit Titel-
einfaesung (Lowe und Drache sich bekämpfend, rechts Fisch und Vogel
im Kampfe). Rückseite leer.
Am Ende: IMPRESSVM MOGVNTIAE PER lOANNEM SCHOEP-|
FER ANNO DOMINI 1 M. D. XXIX. MEN- | SE FEBRVAR. I UL
1) 24. Jali 1528.
472 r. W. £. Both
KALEN. I MAB- 1 TD'). | Signet (Ungende WappeMdüUe)
Büelueita leer.
KlmioetoT, 7 n. n. Blmtt + 350 n. Seite» + b. a. Sehlanbktt
wut Sigoet lud Flnna; kleintte Aatiqamtjpe.
Ejl Dtnnatadt (X 1494).
Pmmer VD, 418 n. 82. — Klemm n. 91. — Sdbaab a. 181. —
WOrdtwein p. 159.
27. Angedinekt hieran:
CAD I INSTITV- I tioniim Ubri dso. | qMmi prior de | penooit.
po- 1 Bterior de } rebus. | MOGVNT. AN. ] M. D. XXDL | Mk Titel-
einbenng wie in Vorigem. Bfickseite leer.
Am Ende: EXCVSVM MOQVNTIAE ] per lonnnem SehoeÜBr
Meo- I te Hmrtio, Anno dni | IL D. XXIX. ; Biekeeiie leer.
KleinoetaT, 44 n. Seiten + 2 n. n. Blatt; Ueinfle AntiqwL
Ex. Darmrtadt (X 1494).
Pamer n. 82. — Klemm n. 91. — Sehaab n. 181.
28. APPIAKII ALEXANDKINIDECIVI!
I Hbri qninqa neCeram eoOatione coficnm a
quam antehae nnqnl | repnigati, «nmmaqi difigcntia exen- | wL
qnidem leetio prae- | tcr kialoriae iacnnditalem« : ad inlilliyJi
qnae- | dam obeeoriora paasim Cke- ronis in opctflma loea, phri-
mam faMris alla- 1 tnra eei. EIVSDEM A\T0RI3
iIDTrieiis i Cdticas ;
Liber JLibjreos «t Sjrins '
ParthicQs <i Medtredaäcas. t
Mit Titekinfasaang i Saalenomamente. am obem Bande BngpnarbInMj
unten ländliche Staffage and Signec Gednickt 1529' .
Quart, 12\, Blatt Vorsatz etc.
Ex. Wien L k. üniTerntitabibBothek defect* reicht nur bis Seite 722).
Fuuer n. 83. — Wurdtwein pt 156. — Sehaab n. 1S3.
29. LAY 1 RENTn VALLAE Elegantiarum Sbri sex, deqfi Beci-
procatxooe Sui 3l Suusv multis di- uersbqs Pto cotrpis ; dili genter
em^daä, atqz in pristinam illam adeo genuinamqz &ciem band
aeetiman- | di» sudori- bus ia accuradus re- ; msm > T) Index copiocas.
1} 27. Februar ly»
2} Saeh Scbaab o. 1^ vard der Dtoek idibaa Aagom 1529
Der Buchdrucker itiid Verleger Joli&iin ScboelTer su Mainz 1503—1531 etc. 473
Hit TtteleiDfassun^, worin das Wappen mit dem Winkelhaken und die
3 Rosen und das Monogramm I S.
^w Blatt 1^ — 16 Index rerum ac yocularnm.
^ Blatt 17 — 18 Lav,(rentiu8) Val.(la) foanni Tortellio Aretino cubi-
colario apostolico Theologornm facundissimo. 8, |
»pag. 1 — 616 Laurentii Vallae Elegantiarum Libri !— VL
pag. 617—652 Laurent]! Vallae ad loannem Tortelliura Aretinnm
eubicularium Apogtolicum, de Reciprocatione Sui et Suns, Libellua pturi*
mum atiliB. |
► pag. 652—655 Peroratio operis atqu© conclueio (
pag. 655 atn Ende: Libelli de reciprocatione sui et boob Laurentij
Vallensie finie. Signet (Wappenachilde) | MOQVNTIAE IN AEDIBVS
10 1 ANNIS SCHOEFFER MENjSE SEPTEMBRI, ANNO | M.D.XXIX.
Bückseite leer*
B Kleinoctav, 18 n. n. Blatt -|- 655 n. Seiten (a— c^ + A— Z, a — s^),
die 18 n. n* Blatt Antiqua, der Regt CurBivantiqua mit Randglossen. —
Mittheilung aus Krakau und München*
■ Ex. München (Bofbibl.) und Krakau.
H Panzer n. 85. — Weislinger; armamentarium p. 209. — Schaab n, 185.
P 30. VALE- 1 RH MAXIMI FACTO | RVM DICTORVM- | QVE
MEMORA- I BILIVM LIBRI | NOVEM. | Index rerum et uerborum |
inaigniura in eundem | copiosus, | MOQVNT, ANNO | M. D, XXX. |
Am Ende: MOGVNTIAE APVD lOANNEM | SCHOEFFER MEN8E
lANVA- I RIO, ANNO CHRISTI t M, D. XXX. [
IOctav, 13 Blatt -f- ^^^ Seiten. Mittheilung auB München.
Ex. München (HofbibL).
Würdtwein p. 161. — Panzer n, 86. — Schaab n. 187.
31. PLACEN^TINI IVRISCONSVLTI VETVSTIS- | simi de uarie-
tate actioDum libri sex. 1 ITEM [ ROGERII COMPENDIVM DE DI- t
nersiB praescriptionibus. ] EIVSDEM DIALOGVS DE | praescriptioni-
büB. 1 ROGERIIITIDEM DEQVORVN- | dam ueterum luriBConßtiltornm
antinomicis | sententijs, adprime ntilis | Enarratio. | EIVSDEM CATA-
LOGVS PRAE- I ficriptoro. | CVM PRAEFATIONE NICOLAI | Rhodij
qui hos autores e tenebris | erutos in lucem aedidit I MOQVNT. ANNO |
M. D. XXX. I Rückßeite leer. Dem Erzbischof Albrecht t, Mainz ge-
widmet.
■ Vorseite des letzten Blattes Signet (hängende Wappenschilde)
" schwarz. Compendij sine anmmae Rogerij de diuersis Prae- | scriptioni-
bus, deqz seutentiJB veterum quorua*|dam lurisGonsultomm Antinomicis, |
474 F. W. E. Roth
enarrationiB finis. Mognntiae ex | aedibns lannis Schef | fer menie
FebruariO; | Anno M. D. XXX. | R&ckseite leer.
Eleinoctav; 10 n. n. Blatt + 214 pagg. -f- n. n. Schiassblatt mit
Wappen nnd Firma. Gothiscbe Type doch mit einem ae in Antiqua
darin.
Ex. Darmstadt (X 378/10).
Panzer n. 87. — Gras, Verzeichnis II, 178. — Würdtwein p, 160.-
Schaab n. 188.
32. Lindenblättchen PLV- | TARCHI CHAERO- | nensis opnscda
quaedam lon-|ge ntilissima, qaoram cata-|logam in sequentis pa-| gellte
elencho re- | peries. | Cnm Indice. | MOGVNTIAE AN. | M.D.XXX.|
Mit Titeleinfassnng. Rückseite Inhaltsverzeichnis.
Auf dem n. n. Schlassblatte : MOGVNTIAE EXGVDEBAT I0-|
ANNES SCHOEFFER MENSE | IVLIO. POST NATVM | CHRISTVM
ANNO I M. D. XXX. | Signet (Wappenschilde). Rückseite leer.
Duodez ; 8 n. n. Blatt -f- 362 n. Seiten -f- ^' ^' Schlassblatt mit
Schlnssschrift^ Antiquacursiy.
Ex. Mainz.
Panzer n. 91. — Würdtwein p. 161. — Schaab n. 193.
33. Galenus, de rennm affectibns dignotione et medicatione über,
interprete Christophoro Sotero (= Hejl ans Wiesbaden). Mains Job.
Schoeffer 1530.
FoUo.
Schaab n. 195.
34. Donatns.
Moguntiae Anno M. D. XXXI. Mit dem hängenden Wappenschilde
als Signet.
Qaart.
Würdtwein p. 163. — Panzer VII, 420 n. 96. — Schaab n. 198.
Beiträge zur Geschichte und Literatur des Mittelalters,
insbesondere der Rheinlande.
Von
F. W. B. Rotb.
L
Legonda de sancto Florino confeBsore^}*
Vir quidam de ßritannia oriondua ad urbem^) mundi primatu superbam
peregre profectus, deo dispooente cuidam ibi mulieri ex gente Israbeli-
tica egresse et orte, sed loage sacramentia Dove gracie aua stirpe geoe-
roaiori federe coniunctus est maritali Biquidem^ aicut credi faa est, non
violata morum saaetitate nee Btudiie peregrinaeionis sancte, qtiia conitt-
gium, quod debiia pollet castitate^ profecto caret peccati labe. Evolutis
igitur diebus aliquot, novi illi coniuges nta quieciori etatetn agere
satagentea relicta urbig, in qua degebant;^ populosa frequencia, cum
locum eecreciorem explorareot io quandam admodum remolam et bumaDO
cuUu desertam domino dirigente devenerunt valleiu, cai ob ipsius epe-
ciem TeoustiB vocabulum antiquitas indiderat. CoDstructo itaque ibi
faabitaciilo pro exprimeDda qua eum amabaot, eommode amenitatis causa
mutato nomiDe locum appellabaut Amacia. Dextro igitur voH bui suc-
ceflÄU potiti, parvo poat tempore delapso aese religiosia parentibus multo
preclariore futuro divinitua ditati sunt filio, qui eciam, quoniam a pue-
ricia in lege domioi erat inatanter ioriturua^ dignumque io buo tempore
fructum daturuB, quasi per divinum oraculum aortitua eat vocabulum:
Florinua. Transcenao autem puerieie terminOi iile bona iudolia alumouB
1) Rotb, sowie im Texte der Name Florioua.
2) Am Hände von andrer Hnod aaec. XV. beigefUgti acilieet Homam, iaxta
lltud to sequencia. Cuiua ex BriUDDtB pater Romam, ex Hebreia mater oraturi
veniunt.
476
F, W. E. Roth
preBbiteri Älexaodri apud Hcremußciam eccIeBiam beati Petri regentii
magisterio est commendatus^ utiliter ibidem litteraruro studiis inauda«
turus. Cum itaque lam Buua eum preceptor insciencia ultra illiua etatib
modum pollere, et in divino quotidie videret timore proficere, cepil
CDim frequeDtiori ao ferveutiori erudire ammooiciooe , atque aa*
pliori dignum estimare et amplecti ditectione. Igitur compensata eioA
humilitate atque animi sollercia, tanquam fideli et prudenti dUpeo-
eatori super omnia, que possedit, ioduxit ei curam miuiaterii. In cuiaa
Dimirum providencie lege eio eancte serviebat largitati et^indiistrie, ut
forinBecUB ex ipBarum rerum attestacione clareret, quis spiritua eam
intuB doceret. Üt enim bis loquar, qui credentibus omDia posBibUia
credunt, licet multa per eum et ad domesticorum et ad pauperum usum
quotidie fierent expensa, supra memorati' tarnen ^lexandri subataati«
Bulla DO0 solum sensit detrimenta, verum, etiam per admiranda cre?it
augmenta. Magnus re?era et maximi preeeptoris digcipulus largus pro-
culdubio et largisäimi patriafamilias misterium nobiÜB dispeneator coo-
fltituendua. Qui enim in manu , . ..^) operatua eat Helye, ne deficeret
letbitua olei aut Hydria farine, ipse quoque aimul boo miraculo illuatrare
dignatUB eat merita dilecti sui Plorioi. Cum iam celebrandus ille ado-
leacena multarum iubare virtutum elaresceret, evidenciori indicio celeatia
Teritatia eiua sanctitatem ?ulgavit. Erat quippe ibi caatrum nomine
CauicuDaB eidem Bupradicte ville vicinum, magnum Tidelieet adversm
barbaroB frequentor iucuraantes muDtmeotum, ubi memoratus preabit^
Alexander aicut et ceteri illiua loci homiuee BUaa quoque , quo nunoi
predouum timeret violeDciam, posuerat facultates. De quo die qnadam
deacendeoB beatua Florinus plenumque vino ferena ooophorum» pauper-
culam nomine Maximiuam obviam habuit, per quam prece obnixa mo-
nitue et exoratus, vinum, quod detulit, viro auo egrogatanti tranamiait
Sed quid apud diabolum remissum? Quid contra eiua iacula tutum?
Reourrentem vimm beatum, ut denuo repleret onophorum, quidam, qui
prefato caatro iure cuatodia erat prefectua, bonia eiua actibuB delrtctana
et felicibuB invidena profectibuB, peasulo valvia obdito ah ingresau enm
prohibuit, quia et miaso ad Alexandrum nuncio quaai rerum ttiamin
profligatorem Odelem illum criminabatur dispensatorem. Quid tum ser^
vua Chriati ageret? Fraudem sanctam ut tegeret, copia non emt, li
sine ¥ino rediret, magiatri offensam timebat. Prudenti tandem arrepto
coneilio, ad divine largitatia emblema confugit^ que in se eonfidentet
nunquam confundit^ aed eoB magia glorificat Ad propiDquum igitur
deelinanB rivulumi vilique illo liquore replena vasculum letabundiit
1) Ein Wort verkrat«t.
Beitrüge züt Geschichte u, Literatur des Mittelalters, Inshea. d. Rheinlande 477
rediit ad magiBtrum* Et ecce divine veritatis dignacio ab infiieto disst*
pacionia crimine euum defendit electum. Nam Alexander inter cetera
de allata etiam doctuB aqua mensa appoaita cibariisque extructa, ilico
afferri sibi iussit et pocula, existimans iam oongrtiere sublucere occasio-
nem, quo vel eum niodeste arguepdo ctilpaDdam, quam fabo de eo
audierat^ pror&us damnaret effuaionem. vel certe ©ius largitatem miöus
, apte ea hora OBtenderet factam. Igitur veneraDdua ille pincema bene-
I dicttODe, ut mon§ est, petita, aque liquorem propiDavit, sed ßuperDe ope-
racio poteDcie bibeoti Alexandro vini saporera iniiiistravit. Oastata
autetn aqua contra naturam mutata, ÄlexaDdmm Stupor invasit^ et ob
falsam euspicionem rubor perfuditi magnique cooßideracio Bigtil in ex-
cesaum mentis duxit. Poetquam vero ad se re versus, mirandum prodi-
gium admirando vin^beati HaöctitatiR ndiudicavit teatinfionium , festioe
de meosa aurgeue staDtia minietri advolutus est pedibus, inultumque
large faumectans lacrimiBp in hec verba ereetua prorupit Nominls me\
excelleneia mag^no di^^na esset honore et gloria. ai eam doctrine et
operacioniB saneta adornaret preBtancia. Iure proculdubio gaudere de-
berem» quod potuissem preesse, bi meruiBsem etiam prodease. Nunc
autem si collacio no^tri meriti facienda eat, quantum mei sublitnitatem
tnagiaterii lue eanctitas (!' humilitatcm precellat, rerura iudiciis patet.
Quoniam ergo vero iudicio maiomm in te virtutura translata est eati-
tnaciOf me doBiderante et ea, qua adhue fungor magiBteni cetiBura
cogente, officii quoque fieri debet tranemutacio , ut versa videlicet vice
tu deincepB preaideaö, ego feram impei*ia. Vir itaque prudentiBsiniUB
DOD ignarua terrene aublimitatiB aciem apicem meritis nonnunquam
(deiicere)M celsitudrnem magistri desiderio et preceptia prorBus coutro-
veraatus, ne qua tarnen inobedientie culpa notetur^ evangelica se tuetur
auctoritate. 8cio, inquit, pater veoerande, meliorem esse obcdienciam
victimarum hoIocauBtomato, aed non ignoro tuuc tantum prelatis paren-
dum, cum in domino fit im[ioriom. Nunc autem cum iuxta vocem do*
minicam diacipulus non sit auper niagietrum, magnii nimirom esaet pre*
sumptio, 81 ego nuUia faltUB virtutibuB in quemlibet etiam ne dum super
te aeciperem primatum- Qu<id ergo periculose auderem te hortaote et
cogente recte roe arbitror repudiare vera raecum causa agente. Igitur
übi in aacro akerne humilitatis litigio ea pars vicit, que se racionia
munimine defenaavit, vir deo dileetus Florinus in studiia vite pracmatiea
iam probatua, commissum sibi dispenaacionis rainisterium humiliter re-
aignaviti tbeorice videlicet vite contemplacioni, liberius et aolidiua mentis
Ij Ea atand jedeofalla deicere, welches aasgeatrichea und von Hand aaeü. 17
^an den Raod deijcere gesetzt ist
RomtnlBcIii« Faraehuaftm TI» Qt
478
F. W. E. Roth
intüitum defixurus. BeatisBimus ergo Christi confesaor maltiformi gra-
ciarum carismate refertus, sicut de virtute in virtutem fecit asceDsum,
sie eciam de gradu promotus est in gradum Nam quia in diacoDatns
ordiJie beoe ministravit; sacerdocii qtioque gloria eubiimari meruit.. In
cuius Qominie excelleotia, cum moreB eius coocordarent et nta^ et iam
circumquaque crebeeceret fama, non post multos dies, magistro suo
videlicet ÄlexaDdro viam universe carnia lugresso, omnium ?oto et
annisu ülius ipse succesait loco. O felieem regenoiam^), cai per beati
vir] doctrinam daturus erat deus graciam et leticiam! Äudent eDim et
vero ausim felieem asaerere plebem. que intelligentem meruit habere
gubernatorem. Cnm igitur vir venerandue uberi sacri dogmatis rore
multorum corda perfudisBet, atque bone exemplo converaacionis, quam
docuerat, coDfirmaaaet prestiena per apiritum lam ae de huioa peregri-
nacionia ergaatulo eximendum, convocatis in ueum diacipnlia oivioin
frequenda poat sancte exhortacionia documenta ait: Nunc vobis ceroenlt*
bu8 in Christo ego perpetuo donandus sum acio, ad qaod ut et tm
quoDdam perducamini^ eatote imitatorea mei, aicut et ego Christi et
dient a me accepiatia yivente, ita quoque me extinoto paatore in via dfii
ambulatote. Tum^) oranibue subito merore perculsia lacrimaromque
Mumine faciem ubertim rigaotibua, vir aaoctua adiecet: S<^iOy inquit, filil
dilectisaimi, quod tnea audita dormitione parentes mei venient glome-
rata amicorum myriade, quatenya quia voa obniti aciunt» vi corpus meniD
poBsint tollere, ütrique nam que veatrum maiori quam sint mea roerita
penaaDteB atatera^ tanto estimatiB interceäsorem apud deum tideUoreo,
quaoto me preseDtia corporis gaudetis viciniorem, cum electi dei, qaorum
utinam contabernio aacribi debeam^ patrocinentur ubique aua suffragii
aincera implorantibuB intencione. Nunc igitur quod accusabilia est illi
amoria devocio, que aduaque pervivax est, donec oruente litis inardeecat
negocio^ meo voa expedit doceri cooailio^ quo et voa nichil amittatia, et
eia rixaudi occasionem non prebeatia. Vili atemate et fabrica aaroo-
phagum unum facietia, in quo me spiritum reddente corpus meum loea-
bitis. 8ed et alterum manu polictori l'actuni illi auperponentea meamqae
in eo caaulam recoudentes aera eum munietia aliiaque ferreis viocuUs
obfirmabitis, que cur vir prophctico apiritu plenua ita fieri voluerit, m
exitus liquidiaaime docebit. Defunoto namque tnox eo at4)ue uü pre*
monatraverat ^ humato« ecce iuxta preaagium ipaiua non parva maJio
aderant pareutea eiua accitaque omni illa ecclesia prorumpunt in verba
1) Eine Hand aaec. 17. sohrieb an den Rand: regenciam scilioet paroeUa*
noruED,
2} Ea stand duiUj ans Rande vom Schreiber der Vita: tuio.
Beiträi^e zur Geacbicbte ti. Uterator des Mfttelallers, insbcB. d. Rheinland e 479
K»T
laorimiB et suspiriis permixta. V'obie» iuquunt, absentibus filium nostrum
debita carnis solTisBe^ quod explicabile sit magie dolemus, sed virtutibuB
et miraculis apud vos eura coruscaese, id vero serio gaudemus. Nunc
i|Cittir, quooiam vob eo a primeve etatis Höre use esHg vel miDifitro vel
doctore, liceat^ quatinus cum graeia ut et dos letemur, recepta vel
ortua prole. Solido dignum est tripudio, qyod bactenus ta]em habuiBtis
relatura, iion est autem iniyrium, si et nos repetimus vel sie pignuß
commendatum« Hufüciat vobia, qtiod eum vite et morum virum ba-
buistiB informatorem, at nunc sinite, ut fios vel defunctum nostri loci
reducamuß patronum et ber<^dera. Neo dixerunt et hoc reeponsum ac-
eipiimt, jub esae gencium, quod exigitis non iDficiamur. sed Cbristiane
legis iusticiam nos coQtra bane exactionem iuBtum defeodere arbitra*
mur. Id vobis pro reddendo viöceiuin estuat aflfectus naturalis, in nobis
pro retinendo Caritas ardet Bpiritualis. Vob recipere oitimiDi virum ex
vobis secundum carnem Datum, nos fovere conteDdimuB patrem in
C%nBto secundum spiritum nobis datum. Et cuiue unquam iudicio nos
invalidiori nitimur causaP Vi ergo breviter quod mens habet, disBera-
iDUB^ nuDquam nisi inviti eum amittemus. Dum vero neque per iua
neque per preces parentes proficere multitudo vidit adducta, ut viribus
verteretur, maturavit esse intenta et parata, sed consilio divinitua in-
apirato, facile dirimebatur litigium. Nam qutdam ex loci illius indigenis,
quibus altiuB erat iogenium^ non sinistre conicientCB quam ob causam
vir ßanctUB duos sarcophagos opere et munimine dißpari fieri et non
eodem situ poni iusBerit. Parti forciori cedendum iudicantes ad locum
monumenti Ulos ducendos cenBebanL Nunc estimet^ qui potest, quid
meBtis parentibus de tollendo, ut putaban^^ filio esset conBolationiB, quid
devoto gregi de humani sagacitate ingenii timoris quid etiam spei de
sermone prioris promisstontsP Ut ergo ad aepulchrum ventum est, spe-
des operia et diligeneia municionis superioreoi sareophagum sacri cor*
poris effigians custodem lelani parentum fefellit opioiooem, nam mox
eo aublato magno reverai sunt gaudimonio. 8ed certe ambiguum reli-
quitis Dum propensius exultent, qui se credunt eum traosferre, an hü,
qui BciuQt se eum fovere in gremio terre. Uta ita compoBitis precioßi
pigDoris posBeBsores dupücitatem rei noo peailendam vcriti aliquo modo
detegendam, ne forte clandestine vel violenter eius oblacioni facultatem
miüistraret, nota celebracio loci^ consilium ceperunt de occulendo mau-
floleo, sicque factum est, ut per aonorum processum posteri locum se-
pulchri minus haberent certum. Sed faa non fuit^ ut pietatis divine
opus ceßßaret miöimeque decuit, ut preconia electi dei oblivio aboleret.
Proinde ut eciam apud homines memoria illius permaneret immortalis^
vetera novia illustrantur Bignis. Sarturnino eius ecciesie presbitero bonii
31*
480
K W, K Hoth
imitabili viro per visum beatoa Ftonnus astititi locumque sepulchri de*
DiODstranSy se inde levari atqiie po«t altare beat? Petri infra eandem
ecclesiam locari precepit. Quod cum presbiter indtcare expaTiaeet« noete
altera vir beatus rediens vehemeoter oius negligenciaro arguit, atquc»
eadem prioria iussioDis verba retoKuit, Sed et iterata ammonicione,
dum presbiter manifestare, i|ue viderat, neglexisset, tercia visione appa-
rens beatus FlorinuB non iam verbie tantiim eiuj* inobedienciam incre-
pavitj Yerum eciam ad emollietidam eordia dunciam dietracta percussioDe
inflicta^ faciem eins atque ocutum livore ac tumore deturpavit. Eruditai
ergo verbere preebiter clero atqiie pupulo oonvocato revelacioDem in-
dicavit, atqae in fidei Privilegium plagam eulpe et veritatis testeni esee
affirmavit Tum omnibus ingens exorta est leticia et exuUatio, atqae
nt mature impleri deberet viii sancti iuRsis , magna inter eoa facta est
cohortacio. Piacuit tarnen , iit priuB icinnio indicto cadtigaciotie camiB
maeula« pecoatorum tergerent, at(}Ue sancto inaervituri rainisterio rigiliis
et oracionibufl se prepararent. Supreoia itaque constituti ieianii noctc
ymnologiis et oracionibus omnibu» iDstaritibns« prefatus presbiter subitl^
sopitUR beatum sibi Plodnum astiistere viditt qui eciam probata ieitiDti
et vigiliarum devociom^ priorem recenauit ammonicionem. Expergrfac-
tus atitem Satumioiis vieiotiem ceteris replicavit. Tum omnia ille cetu»
tanto letior, quanto de revelatione certior iuxta Christiane religionis
morem cum lanipadibuB er turibulis, hymnis canonici« celeatibus ad
locum aepulchn obtemperaturus sacro preiepto processif. Cum autem
Bancti viri corpus levarent, in quanta resurrecturus eaaet gloria o«ten-
debatur, nam et locus magna pcrfusus ent odoris fragrancia, et oaro
eins prorsua adhuc a eornipcione alieua barbam et capillog viaa Cit
produxisse ac si esset munda vivida declarata sunt et alt« preaenti
signo Banctitatis eins merita, nam dum radendo atque lavando cor-
pore sanxissent ronsilinm , ex diviuo nutu per sapientiorum tudtdum
vinum si habercnt, erat enim tunc gelu nimiu^ acutum in glacialt du-
ricia ooactum, maxime ad hoc opus asaerebatur dignum. Tom anos
quasi per spiritum dei loquens respondit. Cum eleetum suued con-
fedsorem ox quondam dominus honore donaret, ut suatt per eam legw
nature perderet, nunquid oeiam hodie eum hone^tare non adidet. Am
non eiuB obtentu in naturalem se vinum resolvot liqnorem. per qn
aqua in vini mutata est saporem. Erectis itaque ad deum omniv
cordibufl ex hoc äermono, pro apportando vino mittitur diaconua eint*
dem ecciesie Passivus nomine magna astancium ape et elgni oxpeetar
cione. Et ecee vinum non liquidissimum duntaxat reperitur^ sed
vehementem retinens calorem ac si igne aupposito concitatutn futa
in fervorem. Aecepto ergo quantum rei necessitas poseebat rino, migno
Beiträge zur Geschichte u. Literatur dea Mittelalterfi, iDsbes. d. Rboinbnde 4g t
populum ex^pectaDtem particip>aturus gaudio, alacri Passivua repedavit
animo et certe, quantym plebs cognito exuBtaverit miraculo, facilius
creditur quam explicetur stilo, Expletü denique Javandi et radendi
officio, preciosutn corpus in loco depoöitum est preraonötrato magna
reverencia ot digno tali funere obsequio. Ex viiio autem .quo totns est
cclebrandua ille dei confV'^sor , cecuB quidam linitus oxoptatam accepit
gratiam visus, egri muUi eodem liquore peroncti a variiä languoribue
sunt carati, necnon a spiritubuB imEDUodb vexati mundacionia munere
ibi sunt positi. Nunc igitur quoniam eis exteriuB ostendenda sunt signa,
qni intus minus vident^ beatum petamus Florinum, quatenus hie eodem
in aobis spiritualiter operet» ut vjdelicet superne lumen contemplacitiuiß
habcamuB, ne presentis vite tenebriB pressi, dum venturam Incem nequa-
quani diligendo conspicimuB^ quo gresBum operia porrigamus, ignoremus.
Efflagitemus eciam, ut per t'ioa suffragium in Hdei firmitate consistenteB,
nequaqmim in animo languescamus, sicque tnaligitis apiritibus habita-
cionem in mentibuH nosfris non prebeamuB prestantc domino nostro
Ihesu Christo, qui vivens et regnana cum patre et spiritu Bancto se
timencium deprecacionem exandivit usque in tineni dierum Amen,
^^ Explicit legenda sancti Klorioi eonfeäsorii«.
^^^^ (Ms. N. 20, folio^ zu Wiesbaden, Hand saec, 15.)
W Min
11.
Mira cu Iura sancti Magni martiris. (10210
Miraculum inauditum, i|iiod evttnit modernu tempore in Saxonia in
munaeterio Batieti Magni martirib regiiant(^ Heinrico tmperatore. Ego
leccator nomine OthbertUö etsi veltem tegere peccatum meum^ indicium
eeaet niearum inquietudo venarum et motus menbrorum, quod ut quis-
que cognoBCat, ob quam causam aceiderlt er ut mihi pro deo inpendat
elomosinam legere volentibua per ordinem pandam. Eramus X. et VIII,,
XV- viri et trea mulieres in villa Oolbizce regioniB Saxonice, ubi sanc-
tUB Magnus martyrium conaummavit. Qui in sanctieairaa nafeivitate
dum expletiB uiatutinis cum missarum Bollempniia intereaee deberemus,
fluadente diabolo choroB in cimiterio duximua. i^resbiter vero nomine
Kuthbertus iam [)rimam miäsam inchoaverat, ^ed beii ita nostra canti-
lena inpediebatur, ut idipBum inter sacra verba peraonaret, Commotus
hae in[^oi'tunicate uos adiit^ monens noa, ut quie>icent6s a tali opere
eeeleaiam intraremus Spreuin ergo a nobia, fiae inprecatus est voce:
lltinam potentia dei et merilo aant^ti Magni martiria »ic inquioti annum
cantaudo ducatis. Noa eins verba ^ubaannantea peratitimus cantantes.
482
F. W. E. Roth
Erat ?ero uaa tdum mulieium filia presbiteri Domine Mersint, qUAto
JU88U p(atri8)^) ipsius mulieriß vocatus Johannee brachio apprehendeni
conabatur a choro retrahere, sed mox brachium a corpore abstraxit, ac
tarnen una gutta sanguinis nun manavit Quodque est mirabUe dictn.
BJne brachio nobisctim canrando et tereodo pedibus secundiun inpre-
cationem presbiteri annum pergit Ergo VL mensibuB evolutis, UBque
ad genua terra inmersi sutnu«, post annum redeunte eadem sacratissimi
nat domini uaque ad latera dimersi in ctrcuitu cboraa duximua, et tanc
per dominum et sanctum Herbertum Colonie civitatis episcopum Chri«<D
voiente liberati öumuö, Idem ad nos eadem die nat. veniend et ort-
tiooem super noe eomplens a licatura^ qua inyicem manu ad manuin
tenebamur^ solvit noB, et ante attare sancti Magni preciofii martiris re-
coneitiavit Sie demum gravisBimus sopor invaeit noe et ante altare
obdormivimus et tribus diebuB cum tiibuB noctibus continae dormiTi*
muB. Uuufl ergo ex nobis Johannes nomine cum supra dicta presbiteri
tilia et cum duabus aliia femlnis ante ipBum [)ro8trati terre stadrn spiri-
tum emiBerunt. Fost excitationem nostran] ad propria re^ersi aocepimos
cibum, et ita actenus tremor membrorum in signo recordationis vel potios
approbationiB nau no6 dement. Sic in toto ilto anno noo maodacaTi*
muB, nee bibimus, nee sompatim cepimus, nee pluvia irrigati sumoB^
nichil sensimus, nichil egimuß, quam cantanteB, sine Bensu fuimuB, Fre-
quenter super nos fabrica tecti ob ar€endos ....*) erigebatur, sed hoc
inici...'*) diBtraxit VeBtimenta nostra et caleiamenta non sunt attrita,
non ungule capillive in modjco erevere, sed ita ut cepimu», ioBenfiati
per totum annum maneimus. Aliqui iam ex Dobis obierunt^ el mirt»
cults choruäcantt aliqui liberati deo laudes dccantant. Acta sunt bec
anno incarnat, dominiceM'*. XXI®. indictione quarta» regnante Heinrieo
secundo. Uec littere date sunt nobis a domino Peregrino Colonienm
epidcopo, domini Herberti successore vener ando,
(Aus Ms. Nr* 96, saec* XII— XIII der Meraeburger Uombibliothek.
III.
(1099— 1118)-
Pascalia episcopuß Bervns servorum dei venerabili fratri B. Nofio-
mensi seu Tornacensi episcopo salutem ot apoatolicam benedictioiieiii.
1) Zerfressene Stelle, uach dem 8iDne ergänzt.
2) ZerfVeseene Stelle, fehlt ein Wort.
S) Dasgleicben, fehlt der Beat dea Worts,
ittrKge zur öeachicbte u. Uterator dee Mittelaltera, insbeB, d. Rhoiulande 4R3
Fraternitati tue iam aecuBdas ütteraa misimoB^ ut moeachis eancH Mar-
tiDT de iDitifÜB itlifl iuBticiam faceres^ quas a Tornacensibtis clericm
patiuntur. Ceterum eaDdem iuaticiam exercere diu miiltumque fraterni-
taa tua dissimulavit, unde oportunum dtutimus idem negocium L. Atre-
batensi, J. MoriDenai ciimproviocialibua fratribua commiaiae (!), qui
nimiram tanquam religioai viri ad pacem vehementius loteiideDtea idem
negotium miaua canonice tractaverunt Quam ob rem noa utratnque
partem ad oostram presentiam evocavimua. Ipais itaque clericis ex
aanctorum patrum autoritate monatrovimus (!)^ quam indebite in deci-
marum exat^tione et aepulturarum prohibitioue monaehos pregravareot*
BeatUB enim G. Äugustino Aoglorum epiaeopo acribena communi sit
Hta viventibua iam de faciendia porHonibus nobia, quid erit loquendum^
cum omne^ quod aupereat, in causia piis ac religiosia erogandum eat.
Quartus autem Leo ainodali conatitutione decernit, ut de criue et pri-
mitie aeu quecunque oblationea vivoriim et mortuorum ecclesiia dei
_ feliciter reddautur a laicia, Ubi ootendum . . . (bricht ab)*
P Aua Mb. 766 zu üarmatadt Blatt 3, Hand aaec. Xu. Ueber die-
selbe N. Archiv XIII, 596. Der Papst iat Pascal IL)
^ (1159-1167,1
V Ex multo iam tempore reverende pater compertum habeo, per ali-
quoa noatratea privatim ac publice peraonam noatre parvitatie iufamari,
eetimationem ledi, conversationi derogari, qua rea michi apud excellen-
ttam vestram parum Bdutie peperit plunmum offenae, Qui etai omnia
peoe nobig imposita datia auditoribus ficta potius quam fida probare
poteram, optiraaa quoque defensorea, qui in cauea mci contra crimina-
tores in tudicio coüsiöterent, gravca videlicet et inatructas personaa mihi
auffioieuter provideram, tarnen familiarium meorum vicem nostram dolen-
tium me conailiis credens, iotentione revocata, deliberavi» omnibua hia
fatigationibua poat poBitiSj paci et concordie consulere, acandaUe occa-
aionem auferre, emuloa meoa patientie pugno referire, dare locum ire,
totani deo occultorum inspectori conmittere non accuaatione conacientie
_ nee diffidentia innocentie nee graiie veati^e deeperatione, »ed ut adver-
I tere digoemiui, non valde me delectatura eorum prelatione cum omnibua
in commune eatia fecero, spontanea absolutione. Idque facio non ex
triaticia, «ed bono et tranquillo animo^ quia quicquid non cum amore
poasidetur, hoc aine dolor© amittitur; tVuatra enim niti, ut ait Cnapus,
neque aliud ae fatigando, niöi odium querere, extreme dementie est.
484
F. W. K. Roth
'Hichi autem iam privato ac desHtuta, hec saltem ait conaolatio^ ijuik
EDtecessorea oostri omnes biBdem. quibua ego, modis affecti cesaeniot
loco. Ea res indicio est» quod duIHub eorum oisi unius solummodo ie-
pulturam meruerunt. Illud cjuoque michi accrescat in consolation
quod criminatoreB mei noo ^unt alii. quam factiosi, blasphemi, tr
tores, perjuri, susurronee, inobedientea, derifloresy contumeliosi, deteriori-
bu8 etiam bis viciia obsessi. Talee etiam, si obsequerentur, si blande-
rentur, si adularentur , devitandi eraut, quantoniagis nunc? Cetenun
omnes boni mc amplectuntur et diligunt Inaipiens propemodum facto«
Bum^ 8ed GoacttiB, forte enim aliqui auditorum causabuntur me, dicentes:
Nimis te ipaum commendando progredcris, contumelioee in tuoe io^eherid.
Qaibus inquam; Qui me aaöidue amaritudine potaverant, uode UIU
duicedinem propinarem? Et eiout patriciuB quidam Romanorum , cam
aibi pro boneficija iniurias retuliasient, impreeaoa dixit: Si male feci
cum Romania^ male ioTeniam; ita et ego ex rompetenti dico: 8i noo
bene egi cum eis, iuetum eat, ut non bene recipiam* Conaulant igitur
Bibif qyando et ubi voltint^ commodiorem äibi peraonam eligant^ in quam
more suo, cum libuerit, irruant, me posthac habere non possunt, etiam
Bi velleot. Eo enim ree mee tedio nimietatia eorum processere, at
ntilitatibuB meia alibi decreverim providere. Dictum est enim a aaJva*
tore: Cum peraequetur voa In civitate iata, fugite in aliam* Neqoe
enim fortndo (!) lapidum fortitudo mea^ neque caro mea enea eat.
{Mb. 749, Quart, zu Darmatadt, Watt 142^ — 143% Druck: Martini
coli, ampl aus gleicher Quelle incorrect Abaender des Briefs iat der
Abt von Orafachaft^ Empfanger Erzbiachof Reinald von Cöln.)
In nomine sanete et iudividue trinitatis. Nob Wimpinensia ecdme
canonici aignificamus cunctis tarn presentis quam futuri evi fidelibus,
qualiter dominua Livtpoldus prepoaitus noater mediante avunculo suo
veoerabili Wormacieoais eccleBie Cvnrado epiacopo pro remedio anime
Bue ßuorumque nobia ad instar sancte matris nobtre WormaoienaiB
eccieaie pro perpetiio iure concessit, ut prebenda noBtra post obituDO
uniuß cuiuaque nostrum per annnm cedat in ueum, quemcumque morieni
frater conatituerit Acta e«t autem hec sollempnia tradieio anno io-
carnacioniB dominiee milleaimo eetiteaimo septuageBimo quinto, indictione
nana, regnante Friderieo imperatore glorioeiBaimo« Cvnrado rever^ndo
Wormaciensis eccieaie epiftcopo, hiia aBtantibus teatibuB: Henngero
trüge sur Genchicbte ti. Literatur des MittelalterB, iOBbes, d. Rbcinlande 48n
decanOi Cvnrado cuetode» Bubone, Gebenone cellerario* Theoderico, Lude*
wico, Burchardo scolastico^ Cunradio. Volcnaado^ Diöthero, Hermanno,
Walthero; de exterioribus fratribus: Adelberto archipreebitero, Hart-
maDDo, Vdalrico, Beiorioo, Heinrico, Cunone, Friderico archipresbitero,
WortwiDo, Adelberto et ceteria quampluribus.
(Aus der Wimpfener He. saec. XIH. Nr, 2797, foHo, zu Darmstadt.
Druck: Schannat^ hißt Wormat. I, 116—117 ohne Zeugen).
^ (1279.)
^ In nomine sancte et iudividue trinitatis. Nos Dietherus prepositus
ecclesie Winpinensis ceceriqiie noatri coucanouici ibidem universi ob
nostrarum animarun* salutera et noBtre eccleaie proraotionem statuknus,
ut qualibet feria quiota quatuor temporum agatur memoria mortuorum
BollempQtter more, quo dtem atiimarum videlicet post festum omnium
Baoctorum cum veaperie, maioribua vigiliia et processione et missa cor-
auevimus honorare, et propter id ille, qtii tunc temporis noster est por-
tariuB, dabit cuiUbet fratmm pretjenti VL hallenBeg. Item statuendo
sanclimus, quod idem noater portareua (!) qualibet feria sexta inmediate
poat feriam quiütam quatuor temporum nobia eomputet et det racionem
de officio öibi coramiagoj et quivi« fratrum, qui huic interest computa-
tioni, habebit per noatrum portareum (!) VI hallenees, Preterea atatui*
moB^ quod ebdomadarius qualibet dominica per circulum aiini poat
aaperaionem tarn ad no» quam ad populum faciat commemorationem
animarum et recitet materna lingua anniveraaria io illa bebdomada
Qobia occurrentia. et ad hec statuta obaervanda nos et noatroa sueees-
aorea fideliter obligamue. Actum anno domini M^. cc^. LXXIX* in
cena domina.
(Ma. 2797^ fotio, in Üarmatadt.)
(eaec. XIIL
^f Dilectis in Chriato fratribus omnibua preaentea litteraa ioapecturiB
W, divina miseracione MutineoBis episcopua in vero aatutari aalutem.
Noverit vestra diacretio, (juod cum io partibua Aquiggrani quibuadam
exigentibua cauaia conversaremur ad tempUB, litteras dumini 0. Bancti
[Nicolai in cacere (!) Tulliano diaeoni cardinaiia apoatolice aedia legati
48G
r W. E. fioth
percepimtis continenteB, quod coosecraotes altare aancti Benedicti b
monasterio de Poreeto^) Cystercieodia ordieis, Coloniensis diocms,
faceremus ibi an Dualem quadra^inta dterum iDdalgentiam perpetüo du-
raturam omnibuB iq die illius coosecratioDis Wsitantibufi ecelesiam supra-
dictam. Quod et perfecimus proxima domiDica poet feetaci apostolomm
Philipp] et lacobi statuentes et publice Duotiantes, quod aemper in tali
dominica predicta indulgentia observetur. Karitas dei et gratia domini
noBtri IhoBU Christi et gaudium id apiritu saacto vobiacum Amen.
(Ms. 951 zu Üarmstadt^ Quart, Antifonar vod BttrtBcheid, von Haod
aaec. XIII eingeschrieben.)
VIII.
iienteD Verzeichnis des Stifts W impfen am Neckar Baeo.XUL
In feato aancti Martini. Heinricue de Tiefinbach dare debet V, soIi-
dos. HeinricuB de inferiori Qriezhein Li. »olidoe. Heilburc de ioferiori
Griezhein III. solides. Iltltebrant de Tutinburc XX. denarioa. Berin-
gerna de Bellingin XX. solidos et VI. denarios. Lipher de BeUingiD
V. solidos et VI denarios. Hermannus de superiori Griezheio VI. de-
narios. Item Albertus de eadem villa VI. denarios. Cunrat de Orieft»
hein III. solidos. Geroch de Bufhlnhart 11. soUdos. Cunrat de Kirehart
XX. denarios, de Kessa inferiori IL solidos. Hedewic et Heinrich de
Bacherheiu XX \1, denarios. Otto et Heinrieus de Helmstat L. denarios.
Meiogoz de lagisvelt IUI denarios. Ludewieus de Tutinburc IUI, soli-
dos et VI. denarios. Adeloch et Ludewieus de Oundolffaein XL. de-
narios. Wieman de Uaginbuch VI. solidos. Heinrieus de Tutiobnre
IUI. denarios. Ueinricus Otterlin cognomine vineam suam in Kienbach
prope Biberah dedit, a qua aonuatim IUI. denarios persolvit. Eo mortoo
solidus datur. Mortua uxore sua alter soIiduB addendus est, et ita per*
manebit beredibus. Guntherus de Biberach XVIII. denarioa, de Keaaa
libram, de Eberbach prope Eicholfshein V Bolidos, quoruoi portario
unus dari debet. De Tiefinbach solidus Berhtoidus et Eberhardns et
Hedewigis de Kessa dederunt ecclesie predium suum ibidem, unde soli-
dus hallenB. feste Martini ^ Reginbertus adhuc vivus duas medietatSi
duorum oobis dedit, unde VI. denarios anouatim persolvit.
Predium Diezmanni in Uaginbuch ülius Sigefridi in lagiavelt apud
noa obtinuity ut eo mortuo id libere cedat in UBUm fratrum. CiinTadai
de W^insberc habet bona nostra Sulmen, sed non hereditArio iure
1) Burtseheid bei A stoben.
ßeiträge zur (>eachicbte it. Literatur des Mittelatlers, insbes. d. Rhetnknde 4H7
f Lncie t Godofridus. In anntiuciacioDe f Gerlaeus. Gerdnidis.
Ädelheit. Stephan! pape f Willeburc- Btirchardi epiaoapi f SigebotOj
pro hiB dantur IL solidi hallens.
(Ana der Wimpfener Ha* eaec XIII zu DarniBtadt Nr. 2797, folio)
I
IX.
He sunt gracie et beneficia; que dantur benefactoribue
fabrice eeolesie s. Stephani Maguncie.
In primis dantur eis patrocinia sanctorum videlicet s Stephani pro-
tomartyris, patroni inclyte ecclesie ac Marie Magdalena compatrone
predicte ecclesie, lueti pape et martjris, Anastasie, Sapientie^ quomm
reliquie in dicta ecciesia b. Stephan! requieacunt^ et aliorum Banctorum
muJtorum.
Preterea d. papa Clemens omnibus benefactoribuE ipsius loci XL.
dies criminalium et annnm venalium iniuncte eis penitencie miBeri-
corditer relaxat, vota fracta, ai ad ea redierint, peccata oblita, iura-
menta, que sine deliberacione fiunt, offensas parentum, si eoormeB non
fuerint.
Item d. Petrus ar«-faiepi8coput» Maguntinus XL. dieB de iniuncta
penitencia ac eciam prelatia eccleaiarum rectoribus, vicariia et clericiB,
qni auam adbibueruiit diligenciam efücacem, quidquid in horis diceodis
seu canendia per negügenciaro omisennt^ bi de hoc confeaBi fuerint et
contriti, misericorditer condooat.
Item InnocenciuB papa XL, diea iniunote penitencie misericorditer
relaxat.
Item Irungus episcopUB tlerbipolenais XL. dies et unara carrenam.
Item Emercho epißcopos Worraacienaia tantum.
Item Albertus HalbiratadensiB XL diea et confraternitatem omDiuni
eceleBiarum et monaBteriorum sue diocesia.
Item SifriduB episeopus CurienBla tantum.
Item TheodoricuR eptBcopua PadeburnenaiB tantum.
Item Widekinduö episcopua Mianensis tantum.
Item d. Gerhardua archiepiscopua Magontinua XL. dioß et unam
carrenam.
Item d. Herbipolensis episcopua XL. diee et unam carrenam.
Item Vironenaiö epiacopus XL. dies et unam carrenam.
Item Conradus epiacopua Olmonacenaia tantum.
Item C. Sambiensia tantum.
488
F. W. E. Roth
Item omnibuB bencfaotoribus prefate fabrice 8. Stephani pleoam
canfraternitatem et participacionem omnium oracionum» vigiliarum, mia-
sarura , ieiutiiorum et aliorum bonorum operom, que fiuDt in mille et
quadringeDtiB inoDasteriiti et ecdeeiid conventualibuB qoq ambigiter efi^e
datas.
Item Bumma diemtn centutn noviea et tot carrenas paparatDi arcb^
epiBcoporum et episcoporum.
Mille ducentarum confratrea ecdeBiarum
Sunt, qm Stephanice gubveniuDt fabrice.
Quadruplieans nunierum dubio procul hie lege veniro,
Cresoit enim varie gracia quotidie.
HoraB neglectas domiDo faciunt quasi lectas,
Et centum noviee promeruere dieft,
Quadragenarum fratrea et episcoporum
OrdiniB et griBoi sunt pietate dei.
(Aus dem XV. Jahrhundert, die 8t Stefanökirche in Mainz b^
treffend. Nach Absobrift des Pfarrers Severus von WalldureiL)
X.
ZinsregiBter der Abtei Eberbach im Kheiiigau, saee. XIV-
Situs agrorum monaBterii Eberbacensia in Scherstein M,
Primo primu8 campuö versus Mueehebach habet VL iugera iuxit
crucem retro villani. Item unum quartale ibidemi quod »e extendit ia
prediota VL iugera. Item unum duale ibidem iuxta Vobanem militem
et ae extendit in predicta VI iugera. Item uuum duale ibidem iujcta
domiDOB Bepuleri domini. Item IIIj, jugera ame ditwege sub Wiltelmo
de Scarpenstein, Item unum iuger ame totBheimerwege iuxta RiBoneoi.
Item unam iuger superius ame toisheimerwege supra clericum öancte
Marie. Item superius ame totsheimerwege III. ingera supra dominam
de Waldertheim. hem zu bechc dimidium iuger sub Willelmo de aear-
penstetn. Item zu beche dimidium iuger iuxta Sifriduro de Gouwe.
Item superius dimid. iuger sub domina de Waldertheim. Item dude
ibidem äupra dominoe sepuleri dui. Item duale ibidem sub Marscalcow
Item dimidium iuger sub Godefrido de Poroerio. Item duale supr«
lacnbum tilium Lergen. Uem duale supra Tilmannum fiUum Boomandi.
Item duo iugera ame eigene sub marscalco. Item ibidem dttnidium
iuger supra Marscalcum. Item duale t*ub domina Clementti. Item
1} Scbiersteia b^\ Wieibatlei>.
Beiträge zur Oeachichte u, Literatur des Mittelalters, iDsbes. d HlieiiilaTide 489
n iugera eupra domitiain Clementis. Item unum iuger ame dotsheimer-
wege et se extendit ultra viam. Item dimidium iuger, qui se extendit
m longituditie anden walewer. Item II, iugera se exteiidunt in predic-
tarn viam. Item unum duale iuxta lacobum de Fomeno. Item duale
andir credeleD sab fontem Item unum duale iuxta Didericum floiseen.
Item IL iugera iuxta Musehebechere marke of der creaelen. Item dimi-
dium iuger inferius sub dominis sepulcri domini. Item IL iugera sub
Marsealco Item ioferius IIL iugera sub lacobo de Pomerio. Item
UDum iuger ne exteudit in predicta tria iugera. Item IL iugera ex alia
parte iuxta raarscalcum. Item VIL quartalia an muscbebechermarke
iuxta dominoB sepulcri domini. Item IIL dimidium iuger in valle aub
Tilmanno filio Boumundi. Item IL iugera ibidem aub Risone, Item
n. iugera ander erummcn anwanden iuxta Kisonera. Item dimidium
iuger anden Wi gebe der wego sub Rieoue. Item inferius iuxta viam
WiBcbeder dimidium iuger sub domini» sepulcri domini. Item unum
iuger in valle aypra Simonem TrippeL Item ibidem dimidium iuger
eub Elegasten. Item inferius dimidium iuger iuxta llisonem. Item
duale 8ub Wisebederwege inter Tilmaunum piacatorem et dominos se-
pulcri domini. Ircm duale an der buuden iuxta Elegasten. Item duale
ame staden iuxta Hertwicum Wellen. Item iuger ame Staden iuxta
Walzonem, Item IL iugera ame totsheimer weide iuxta seitboum. Item
Vni. iugera ander welfisgruben et est tertia iDcnltdf i|ue nun(|uam se>
minatur {?). Item quartale aupra Tilmanoum 8almen«inidere. Item
rinderauwe, qui continet VI. iugera et semioantur omni anno. Item duale
supra faerwec iuxta lacohum de pomerio. Item unum iuger sub herwege
Bupra Kifionem. Item IL iugera 8upra plebanum. Item ibi prope dimi-
dium iuger iuxta 8ifridum de Gouwe, Item IL iugera superius supra
lacobum de Pomerio, Item parum superius IL iugera iuxta Elegasten.
Item IIL iugera ex opposito predictoaim duorum lugerum iuxta Ortli-
bum de Mulboume. Item ex 0[>posito dingen dimidium iuger et duo
nostra iugera predicta ne extendunt in predictum dimidium iuger. Item
zu dingen dimidium iuger inter noetra duo iugera et Elegasten. Item
IL iugera ibidem iuxta dominam de Walderfheim. Item unum iuger
superius super predictam dominam. Item inferius unum iuger sub TiL
mauno^ filio Boumundi. Item ibidem duale iuxta plebanum. Item
superius dimidium iuger iuxta decaoum sancti Stephaoi. Item dimi*
dium iugeris, quod se - entendit in predictum dimidium iuger et est
situm inter lacobum dictum lergen* Item superius IL iugera aupra
dominos sepulcri domini. Item parum superius UL iugera supra domi-
nam Clementis. Item inferius dimidium iuger inter lacobum de Pomerio.
Item versus silvam dimidium iuger isupra lacobum dictum lerge. Item
4iN)
F. W. E. Roth
IL iugera ante curiam domine Clementis. Item zu dasgen reioe
eupra clericum III. iugera. Item parum superiuB supra Riaooem dimi-
dium iuger ante molendinuni. Item parum longiua dimidium iuger sab
plebano. Item 11* iügera indes kelriegrunde sub plebano. Item daale
zu daBgenreioe iuxta pratum Hertwici ander bacb. Item duale zu daa-
genreine iuxta dominam Clementis. Item IL iugera ame lusenarterwege
iuxta decanum sancti Stephanie Item parum inferius unum iuger iuxta
Elegaeten. Item tnteriua unum iuger iuxta ripam aub dominis fiepalcri
domini. Item inferiuä duale, quod tendit ultra ripam iuxta Risouem
Item propiua ville duale iuxta Ilertwtcum ander bach. Item ibi prope
IL iugera iuxta Elegasten. Item FI, iugera que ae extendunt super
agrum dictum ProiTcn et est vicinue lacobu» de Pomeno. Item ome
lueenarter wege UI. iugera preter quartale iuxta dominos gradua »ce
Marie. Item VJL quartalia iuxta dominoa de Blidenstat Item ibi prope
n. iugera iuxta Elegasten. item dimidium iuger. ibidem sub plebauo
Item unum iuger ae extendit trana atercelswec aub Elegasten. Item
IL iugera ame dingen floeae iuxta Kieonem. Item IT. iugera iuxta
lacobnm de Pomerio. Item ofme her wege ame clingeDfioaae dimidium
iuger aub dominie gradue sancte Marie et deberet eaae ante positua.
Item unum iuger inder lachen aupra dim. Wolzonem. Item babemus
ioaulam dictam rinderouwe, que habet IIH. iugera agrorum eub VTol-
zone milite. Item in eadem inaula IL iugera agrorum sub maracalco. —
tOrig. Güterverzeichnie, aaec, 14, Perg.j
XL
Chroniatiacbe Noten über Abtei Arnaburg (Wetterau).
Dampna illata tempore AdotfYi archiepiacopi Hoguntinensia anno
M^ cccc*^ quarto.
Anno domini 1404 aeu circiter quadragesimam bellorum et Uünm
tempeatatee inter quondam reverendiasimum in Cbriato patrem et doa
num AdolfTum archiepiacopum Maguntioum et Lantgravium terre Ba
auborte fuerunt et per diveraa tempora contiuuate. Et durantibaa
dute litibuB dicti duo principe» et eorum hie inde complioea et ei
citua tarn ascondendo a terra liaaaie quam deaceudendo ad
archipreauliB Moguntini frequenter apud predictum monaatertum
spurgk et curias ad id mouaaterium pertinentea applieueroot^ omoia
quodque victui tarn animalium quam hominum et equorum in tiao^
blado, carnibua aive in aliia rebus ouUo precio dato monacbia dicti
monasterii auferentea, noonunquam eciam alias quaallbet res dictonuD
Beiträge znr Geachichte u. Liicrator doB Mittelalters, inabes. d. Rheiulandp 491
abbatia et conventus vi capieuteB. Item fuit et est verum. Et eisdem
difTedalibtis duraotibuB nooDunquam armigeri eorundem hinc inde prin-
cipum in curiis promemoratomm abbatis et conventua presertim in
graogia Kalabuasen «ese collocariiDt maram didtumam ibidem traben-
tes. Et quia dicti veDerabilea domirti abbas et convcatus neuter portam
districtam illorum, viai» et repagti)a aperire audebatit, sepiue cootinge-
bat, quod predicti armigeri accipientes ex horreis curiarum dieiarum
abbatiis et conventus blada siliginia, tritiei et alionim frumentorum
nondum trituratorum apud huiusmodi repagula et viarum portas aeeu-
niulaveruQt; donec mootes ex eiedem bladia aggregati eadem repagala
et viarum claosuran cum equi« et aliia necessariis traosire patuerunt,
huias (?) frumenta per hoc dispergeoda et dampna, que dicti abbas et
coDventus occasione predictorum litium perpessi sunt ad X]I tu. et cL
flor. Beueusis salvo etc.
Post lites vero et gweras predictae reverendieeimo io Chri&to patre
et domino Johanne de Nassauwe in archtepiacopum MoguotineiiBem
promoto, ioter eundem et Laotgravium Hassie scilicet beliorum maxime
tribulacionea suboriebantur. Quod dictum monaaterium occaaione eorun-
I dem beliorum aeilicet et predictorum duorum et prio cipum auorum scilicet
armatorum et exercituum tarn monaaterium quam grangiaa eius quotti-
die accedencium diveraimode, ut supra de prioribus fedaciouibua dictum
est, diversa onera et dampna suatinuit et auatinet iu preseneiam.
Et quod idem dominus reverendua archiepiseopua JohauDea^ cum
dicti abbaa et oonventua ei aubaidium dare recusaasaeut , allegantea
auam exempcionem indignatua omnia bona huiusmodi monaaterii in
districtu nostro off dem gauwe eitra nee ultra Reuum, citra Mogum et
in der Wederauwe cousiatencia aibi ueurpabat in dicti monasterii maxi-
mum dampnum et gravameu. Et cum idem domiuus archiepiacopua
HoguntinuB dicti monaaterii intrusionem dare veluisset, conventus quo*
que auie privilegiis innitena et huic intruaioni cum reatitiaaet, ipae do-
minus archiepiacopua fratrea monaaterii exeommuoicavit , ipaumque
monaaterium interdicebat et in eiadem cenauris eoa detinebat duobua
integris anniai tandem totuni monaaterium deatruere et evertere mina-
batur. Que cum reverendua dominus Wernema de Falckeneteijo pro-
tunc archiepiacopua Trevirenais tantas oppressionea et calamitatea dicto
monaaterio commioare cogooviaaet, aatellitea et armatoa auoa pro huius
monasterii defeoaioue equitea et peditea numero BlX) ad idem monaate-
rium misit, et quod iam dicti 8(J0 armati duobua annia in eodem mo-
uasterio permanentes idem a aubveraione eominata defenderent. Abbaa
autem et eouventus eiusdem moDasterli dictis armatia expeusas neces-
sarias miniatrare habuerunt, quaa de auia habere uon poterant. Ex
492
F. W. E. Roth
quo domiDUB Mogutitinus eorum fere omtiia booa oceupasset, peconii
recepta diversos censue et redditue aliia coDsternere et vendere necnon
sub gravibug uatiris pecunias mutuare 8UDt ooacti in dieti rooDasteni
Irrecuperabile dampoem.
Poat vero dictum dominum lohannem archiepiscopam Mo^untinen*
sem domino Conrado in sede eiuBdem ecclesie MoguotiDeDais promoto
disäensionibtiB quoque et differenciis inter eundem dominum ConradoiD
archiepiscopum et Lantgravium Hasaie subortie propter gweraa et 0€-
castone illai-um inter eoedeni principee vigentee dicti domini abbaa et
oonventus prout et antea in litibus supradtetis ineonvenientissima dampoa
euatinuernnt.
Po9t vero dictum monaaterium diversis et variis altis peraecutioni-
bus a pluribus armigeris oidem monasterio adversantibus factia preaer*
tira a Conrado Belderssheym et dicto Wythenhueen ac eorum conplici*
bus incendiiä plurimts procipue eutiarum dictonim dominorum in Buten
et Burokardisfelden necnon rapinie et moleßtiis multiplicibua persequenti-
buB et dampnilicibuH afflictum et^t molestias quoque ac multiplicia gra*
varaina a diTersis quommlibet condietias et sfatus faabentibus nobilibiif
et ignobilibus, villaniH et opidaniB sustinuit^ et in preaentiam auetinet
publice atque notorie. Et quia proxime dicta litium sine defedacioais
incendiorum; rapinarum ac aliarum diverearum molestiarum et graTa-
minum dampna dicto monasterio illata ad XXVI ^^ se extendunt et pro
tanto eomuniter eBtimata fuerunt.
Preter premißaa fortuitiB caaibuB, incendiia quoque plurimia factia
dictum monaBterium graviaaima dampna invenit.
Predicti Ruteri de RyfTenberg i apucrunt dictis dominia de Arnsaborgk
in Villa WixBtat 600 oveB eatimate com uniter ad 31)0 fl. et alii et diversi
raptores et spoliatoreB preßertim Henricuß 8chenck de Schwynaburge,
qui predictiö domioia equos multos accepit in anno 1437 taxati comuoi*
ter ad fl- fl. Et alii quam plures raptoroB et epoliatorea infinita dampoi
sepiuß et iteratia victbuß, apoliia^ rapiniB, depopulationibua et aliia in-
vaaionibua dictin dominiB intnlerunt ut palam est et manifeste.
Aue Mb saec. XVI des Staatsarchivs zu Wiesbaden. Cf, C^r
flpondenzblatt des Qeaammtvereins 18B2 Nr. 6 p. 42, bist. Jahrbuch U
p. 229.)
xn.
Brief J. Wimpfelings an Th. Gresemund.
Theodorico Gresemundo iure consulto prothonotario ac saeroaaiietoe
eedJH Moguntinae iudici lacobua Wymphilingiu« Schletatatinus aacraa
Beitrage zur Gesebicfato u, litteriitiir des Mitielalters^ iusbcs. d, Hheiulande 493
pagioae licentiatus. 8. R U. — Dum nuper ex n*^y(l«lberga cum
Joanne Vigilio communi amico nostro ad Vangiones profectus eseem,
memor adbac »ntiquao nostrae amieitiae non potui non (!) Moguncia-
cam qiioque desceodere tanta est veri amoris effieatia), ut te eoram
cernere: te alloqui teque ulnis amplexari possem, nee me penituit itine-
ris etiam Bub inclcmenti aere suscepti. Vidi enim et audivi^ quae mihi
magnam atlülere voluptati^m, vidi, inqaam^ non soluni Vrielem Gemmi-
gerum archiepiäcopiiai tum doctum tum lastum, sed etiam audivi omnes
fere collegionim eacerdote^ in summo templo tertio Iduß Novembres,
psalmoa et aaerificiuni alacriter concinne sedulo seusim decantantee
velut in divino cultu absque faattdio et celeritate delectari viderentur.
Vidi etiam in aedibus humaniB»imi domini Oodeacalci Esschenbrocker
tili coDcanoniei praesentibu» eximiis praelati« doctiBsimisqtie et mo-
destissimifi theologiB collegiataram (deo laua) canoniris (quod apud Tre-
bote» piaculum censeretur^ «^altern iiuibtisdam avaris bilem moveret)
sarcopbagum, in quo Willigiai archiepiscopi aedis divi Stephani vestri
patroni fundatoris corpus reconditura fuisae fertur. Ad haec miratus
Bum te inter tantas pontificii tribunaliä occupationes poBse etiam litteris
poHtioribus et venerandis aotiquitatibun tatendere, Quippe qui ad Va-
lerii Probi notas Bingulares cumulatiBsime quaedara adiecieti, qui diversa
urbis et diocesis Moguntinae epigrammata summa iahore coüegisti
quae lectu iticunda fuere. Nee minus mihi iticuudum fuit legere Pom-
ponium Loetum de Romanornm niagistratibuflj sacerdotiis et legi-
bua. Et quoniam non solum nobis nati videmur te mc Tbeodorice per
nostram inviolabitem amicitiam obaecro , ut Valerii Probi cum tuiß ad*
ditamentis abbreviaturas l^ompouium Loetum (ßlatt 2i et antiquitateB
abs te eollectas taudem per nostrum lacobum Chobollium tarn diligen-
tem archigrammateum quamque industrium calcographum in lucem pro-
dire sioaß, quo non Bolum urbs et terra Moguntina iilustretur, sed etiam
\ Germanica iuventuB ad interpretandas litteras singulares et verba apud
priscos truncata in antiqnisBimiB epitaphiis et faistoriis reperta immo
. etiam ad intelligendas facilius nonnullas iuris civilis leges idonea red-
^ datur. Denique nisi rae fallit memoria, dicebae te per ocium tsi quod
forsitan occupationibua tuis succiBivum daretur) scribere destinaflse
cathaiogum et vitas episcoporum et archiepiecoporum Moguntinensium
ad hanc usque aetateni nostram, m quo et ego circa Argontinenses
episcepoa magnopere mihi videor deaudaBBO, Quo circa vehementer te
oro et exhortor, ne hoc institutum ttium ut multa alia egregia veluti
Aiax ille in Bpongiara incubuit obliterari patiariö^ soIob eoim (pace tua
loquar) alioquin etiam in hiB, quae absoluta sunt edeudts eaae tardiuB-
cuhiB, quod cum in multis abs se fiat, tum precipue in hiatoria violatae
Rumit&iscli« ForaebtiiTj^i] VI, U9
494 F. W. E. Roth
cnicis per te versibus exactissime celebrata, quam multi stodiosonnn
frustra hactenus expectarunt. Vale teque dominus deus pro tua maxima
in parentes fide atque pietate diu salvum et incolnmen conserret Ex
aedibuB loannis Vigilii canonici Wormaciensis hospitis nostri libera*
lissimi.
Vorrede aus: Valerii Probi interpretamenta Blatt l' — 2'. —
xin.
Necrologische Noten aus Kloster Burtscheid bei Aachen.
VQ. idus lanuarii. Obiit pie memorie domina Maria a Frenz tri-
cesima prima abbatissa huius loci.
ni. idus lanuarii. Obiit pie memorie domina lohanna terciadecima
abbatissa huius loci.
Pridie ydus Feb. Obiit pie memorie domina Mettildis sexta abba-
tissa huius loci.
XIV. kalendas Martii. Obiit pie memorie domina Catharina ande-
cima . . . (Lücke, zu ergänzen: abbatissa) loci huius.
XII. kalendas Aprilis. Obiit pie memorie domina Maria de Eleede
vicesima quinta abbatissa huius loci. 1680.
X. kal. lulii. Obiit pie memorie domina Barbara duodecima abba-
tissa loci huius.
VI. kal. lulii. Obiit pie memorie domina Aleidis nona abbatissa
loci huius.
XV. kal. Octobris. Item commemoratio patrum nostromm, matraiiii
fratrum atque sororum et monachorum Molismensium et Cuniensiam et
Cartusiensium et sancti Benedicti montis Cassini et aliorum^ quomm
commemoratio fit in ordine nostro.
Nonas Nov. Gregorii primi abbatis et fundatoris loci huius, enioa
vita virtutibus et signis extitit gloriosa.
(Aus Ms. 1210, Quart, saec. XIII zu Darmstadt, einem Martyrolog
mit obigen Einträgen am Rande.)
XIV.
Necrologische Noten zur Oeschichte des Klosters Fürsten-
berg (Rheinlande).
XVI. kal. Aprilis. Obiit domina Oertrudis de Honepel abbatissa
in monte principum. (saec. XV.)
Beitrüge zur Geschichte u. Literatur des Mittelalters, insbe». der Rheinlande 49
XVI. kal. Mail. Obiit domina Anna de Roeeum abatissa (!) in
monte principum ordinis Cieterciensis 1669.
Vn. iduB lunii. Obiit domina Katherina de Wyenfaorst abbatiesa
in monte principum (saec. XV).
IV. idus lunii. Obiit domina Elisabetha de Gutterswick abatissa (!)
in monte principum ordinis Gistercii (saec. XVI — XVII).
Vni. idus Novembris. Obiit domina Margareta do Velbruggen
abbatissa in monte principum (saec. XVI).
(Aus Ms. 188, Quarty saec. XII zu Darmstadt, einem Martyrologium
aas Fürsten berg).
XV.
Aus einem unbekannten Codex saec. XIII des Scivias der
hl. Hildegardis von Bingen 0. S. B.
Im vorigen Jahre erkaufte ich aus dem Nachlasse eines Rheingauer
Landwirts einen wertvollen Codex saec. XIII auf Pergament. Derselbe
trägt den Eintrag von Hand saec XVI: In usum abbatis Ebirbacensis
und entstammt mithin der reichen Abtei Eberbach im Rheingau, war
bei der Aufhebung derselben (1803—1815) verschleppt, aber in einer
Rheingauer Familie wohlbewahrt worden. Der Codex ist in kleinfolio^
ara 25 Zeilen einspaltig geschrieben und hat nur einen Initial in Orün
und roth, die Ueberschriften sind roth. Derselbe enthält das ganze
Scivias der hl. Uildegnrdis. Um auf den Wert der Textrecension^ die
sowohl von dem Drucke bei Migne 197 als den beiden Wiesbadener
Codices abweicht^ aufmerksam zu machen und jetzt schon auf den-
selben hinzuweisen, theile ich die Summarien, Vorwort nebst Cap. I — XI
des über I mit. Der ganze Codex wird bei meiner in Arbeit befind-
lichen Ausgabe des Scivias benützt werden. Alle gesperrt gedruckte
Worte sind Lesarten zu Migne 197.
Incipiunt capitula libri Scivias simplicis hominis. — Incipiunt capi-
tula prime partis. — Capitula prime visionis prime partis.
I. De fortitudine et stabilitate eternitatis regni dei.
n. De timore domini.
in. De his, qui pauperes spiritu sunt.
IV. Quod virtutes a deo venientes timentes deum et pauperes
spiritu oustodiunt.
V. Quod agnitioni dei abscondi non possunt studia actuum hominum.
VI. Salomon de eadem re.
32 •
496 ^^ w. E. Roth
Capitula secunde visionis prime partis.
I. Qaod beati angeli nullo inpulsu iniusticie territi ab amore et
laude dei abstrahuntur.
li. Quod lucifer decorem et vim fortitadinis sue considerans super-
bivit, et ideo cum eibi consentientibus a celesti gloria eiectna est
ni. Quod deus iniustus esset, si eum non deiecisset
IV. Verba lob ad eandem rem.
V. De Inferno, qui in voracitate sua submersionem animamm tenet.
VI. Quod in deicetione diaboli infernus factus est.
VII. Quod gehenna inpenitentibus obvia est, pnrgandis cetera
tormenta posita sunt.
Vni. Verba Ezechielis de eadem re.
IX. De diabolica fraude primum hominem per serpentem decipiente.
X. Quod diabolus nescivit, arborem illam interdictam esse, nisi
ex responsione Eve.
XI. Que tenenda yel que yitanda sunt in coniugio.
Xn. Verba apostoli de eadem re.
Xin. Cur ante incarnationem domini quidam plures axores ha-
berent.
XIV. Cur nee homo nee angelus hominem liberare potuit, sed
solus dei filius. I
XV. Verba sapientie de eadem re.
XVI. Quod consanguinei in coniugio non copulentur.
XVn. Exemplum de lacte.
XVni. Quare in veteri testamento coningium inter consanguiDeos
concessum est, in novo prohibitum.
XIX. Quod vir non nisi in forti etate, non nisi nubilem uxorem
ducat.
XX. De vitanda illicita et libidinosa pollutione.
XXI. Quare mulier post partum vel a viro corrupta in occulto
maneat, et ab ingressu templi abstineat.
XXn. Qui in coitu pregnantis se polluunt, faomicide sunt.
XXIII. Osee de eadem re.
XXIV. De commendatione castitatis.
XXV. Johannes de eadem re.
XXVI. Quod expulso Adam deus paradysum munivit.
XXVn. Quod quia homo deo rebellis extitit, creatura ei priu«
subiecta se iili opposuit.
XXVIII. De amenitate paradysi, que sucum et vim terre triboit
ut anima corpori.
XXIX. Quare deus hominem taleni fecit, quod peccare potuit.
Beiträge zur Geschichte u. Literatur des Mittelalters, insbes. d. Rheiulande 41)7
XXX. Quod homo non debet summa perscrutari; eum nee iafima
?aleat examinare.
XXXI. Quod homo nunc darior fulget, quam prius.
XXXII. Similitudo horti; ovis et margarite ad hominem.
XXXIII. De commendatione humilitatis et caritatis, que clariores
ceteris virtutibus existunt.
Capitula tercie visionis prime partis.
I. Quod per visibilia et temporalia, que invisibiiia et eterna sunt^
manifestantur.
II. De firmamento ad simiiitudinem ovi facto, et quod significet.
III. De lucido igne et de umbrosa pelle, et quid significent.
IV. De positione solis et trium stellarum, et quid significet.
V. De ascensu solis et quid significet.
VI. De ascensu eiusdem, et quid significet.
VII. Verba actus apostolorum ad idem.
VIII. De primo vento et turbinibus eins, et quid significent.
IX. De secundo vento et turbinibus eins, et quid significent.
X. De t'enebrosa igne et sonitu et de acutis lapidibus^ et quid
significent.
XI. De purissimo ethere et de positione lune et duarum stella-
rum, et quid significent.
XII. Die positione aliarum stellarum^ et quid significent.
Xni. De tertio vento et turbinibus eins, et quid significent.
XIV. De aquoso aere et alba pelle, et quid significent.
XV. De quarto vento et turbinibus eius, et quid signi^cent.
XVI. De harenoso globo terre, et quid significet.
XVII. Verba David ad eandem rem.
XVin. De terre motu, et quid significet.
XIX. De maximo monte inter aquilonem et orientem, et quid
significet.
XX. De bis, qui perversa arte in creaturis futura scrutantur.
XXI. Verba evangelii.
XXII. Qualiter diabolus hominibus illudit per magicam artem.
XXni. Parabola de eadem re.
XXIV. Cum salus hominis et utilitas completa fuerit, seculum
mutabitur.
XXV. Verba lob de eadem re.
XXVI. Verba doi de eodem.
XXVn. Quod deus auguria in steliis et in ceteris creaturis am-
plius tolerare non vult.
XXVIII. De stulticia et contumacia hominis.
im F. W. E. Roth
XXIX. Similitudo de bedo et cervo et lupo.
XXX. Comparacio de medico.
XXXI. Verba Johannis.
Capitula quarte visionis prime partis.
L Querela anime de via erroris per gratiam dei ad matrem Syon
redeuntis.
n. De pennis anime.
ni. De tabernaculo, quod ingressa est.
IV. Querela anime diabolicis turbinibus auxilio dei fortitcr re-
pagnantis.
V. De turbinibus, quos diabolica persuasio inmittit.
VI. Qua de causa errores isti excitantur.
Vn. Qua ratione ira, odium, superbia cpmpescitur.
Vin. Querela anime de tabemaculo suo cum tremore egredientis.
IX. Quod Bcientia dei nuUa obscuritate ullius rei obnubilatur,
ostendit.
X. Quod in pulchritudine iusticie dei nulla iniusticia inveoiri
potest.
XI. De sculptilibus, et que deserenda sunt citra.
XII. Ezechiei propfaeta de eodem.
Xni. De inequalitate humani seminis et de diversitate hominom
inde procreatorum.
XIV. Verba Moysi ad eandem rem.
XV. Quare contracti et distorti nascantur.
XVI. Quomodo infans in utero matris vivificatur et inde egreesus
ab anima solidatur et sustentatur.
XVII. Quomodo anima secundum vires corporis vires suas ostendit
XVIII. Quod homo tres semitas in se habet.
XIX. De intellectu
XX. De voluntate.
XXI. Similitudo de igne et pane.
XXII. Quemadmodum in tabernaculo voluntatis id est in animo
omnes vires anime calefiunt, et se invicem coniungunt.
XXIII. De ratione.
XXIV. De sensu.
XXV. Quod anima est magistra, caro ancilla.
XXVI. Similitudo de arbore ad animam.
XXVII. Quod anima ad peccata inclinata per donum dei com-
puncta peccata dcserit.
XXVIII. Quod anima diabolicis insidiis temptata superna inspira-
tione a se iacula diaboli oxpellit.
Beiträge '^ur Geschichte u. Literatur des Mittetalteifl, wnhes, ti RhciulaDtte 4 HB
V XXIX. Qiiod aDima habitaculum corporis sui deserene cum multo
: tremore senlentiam istius ludiciB exspeetat*
XXX. Verba dei ad homines, f|uod divinis preceptis obediaiit,
Iet malum abicientes booum in amore dei üdeltter perGciaat.
XXXI. De fide catholica«
XXXn. Verba Esaie.
Capitula quinte visioois prime partie,
I. De gynagoga matre iDearnationb tilii dei.
U. Verba Salomonis.
IIL Verba Eeaye prophete.
IV. De diverso calore synagoge
I V. De cecitate eiue et quid in corde Abraham, in pectore Sloyaea
invenire eius reliqui prophete, quid sigoificant.
VI. Quod magna ut habeuB circulum in capite similom aurore.
Vn. Verba EzecbieliB.
Vin. Comparatio de Hamaone et de Saul, et de David ad ean-
dem rem.
Capitula sexte vjaionia prime partia.
IL Quod deus creaturam suam mirabiltter condidit et disposuit.
IL De habitu aügelorum et eins aignificatione,
IIL De habitu archangelorum et etus äignifieatione*
IV. De habitu virtutum et eius aignificatiotie.
V, De habitu poteetatum et eius significatione.
VI. De habitn principatym et eius significatione,
VIL De habitu domtnantium et eius signiücatione.
VI IL De habitu thronorum et eiua Bigni^catione.
IX. De habitu Chenibin et eius significatione.
X. De habitu Soraphin et eius significatione.
XL Quod he omnes acies mirabilibus vocibus
Bonaot» que deus in beatis aniraabui operatur.
IXIL Fsalmista de eadem re.
Explieiunt capitula prime vißionjs.
IflC
miraGuia illa re-
Iflcipit libri Seiviaa prima pars* Freteßtificatio veratium
yisionum a deo fluentium.
Et ecce quadragesimo tercio temporalit) cursus mei anno, cum
celesti visioni magno timore et rreraula intentione inhererem, vidi maxi-
mum splendorem, in quo facta est vox de celo ad medicens: 0 homo
fragilis et cinie cineriH ot putredo putredinis, die f>t scribe, que vides
et audis. 8ed quia timida es ;id loquendum et simplex ad exponendum
500
F. W. E Roth
et iodocta ad BcribeDdum en, die et scribe ea oon secQodum os hommU
nee socunduni intelleotum humane adinventionis, nee eecundam irolao-
tatcm humane composittonis^ sed secundum id, qtiod ea in celestibni
deeuper in mirabilibua dei vides c^t audis, ea sie edieeerendo proferena,
quemadDiodum et auditor verba preceptoris sui percipiens ea aecandain
tenorem locutionia illius ipso volente^ ostendente et precipiente propalat
Sic ergo et tu, o homo, die ea, que videa et audio, et scribe ea noo
secundum te nee secundum alium hominem, sed decundum voluntatem
scientis, videntia et dieponentis omnia in secretia raieteriorum snorum.
Et iterum audivi vocem de celo mihi dicentem: Die ergo rairabilia her,
et scribe ea hoc modo edocta, et die: Factum est in miUesimo cen-
tesima quadrageßimo primo filii dei Ibesu Chrieti incarnationia anno,
cum quadraginta duorum annorum essem, maxime coruscatiooia
igneum lumen aperto eelo veniena totum cerebrum nieum tran<*fudit, et
totum cor totumque pectus meum velut flamma non tarnen ardena, sed
calens ita inflammavit, ut aol rem aliquam ealefacit, super quam radicfl
8I10B ponit. Et repente intelleetum expoaitionis librorura videliceC
paaUerii, evangelii et alioium catholicorum tam veteris quam nofi
testamenti voluminum sapiebam ; non autem interpretationem verbontm
textua eorum, nee divisionem syllabarum, nee cognitionem casuum aut
temporum babebara. Virlutem autem et myaterium aecretarum et
admirandarura visionum a puellari etate ecilicet a tempore illo, cooi
quinquennis easem, uaque ad presena tempus mirabili modo in nie
seram sicut et adhuc; quod tarnen nu!li homioum^ exceptis quibu
pauets et reltgiodia , qui in eadem converaatione vivebant, qua et ego
eram, raanifestavi, sed interim tjsquc ad id temporis, cum illod dout
sua gratia manifestari voluit, sub quieto ailentio depreaai. Vieionat
Tcro, quaa vidi, noo eaa in aomnia, nee dorraiens, nee in freoesi, nee
corporeia oculia aut auribua exterioria hominis nee in abditia locia per-
eepi, sed eas vigilana et circumspecta in pura mente oculia et
auribus interioria hominis in apertis locia secundum voluntatem dei
acoepi. Quod quoroodo ait carnali homini perquirere difficile est, sed
puellari meta tranaacta, cum ad prefatam etatem perfecte fortitudinis
perveniasem, audivi vocem de celn dicentem: Ego lux viven« et obacura
illuminans homioem, quem voliii, et quem mirabiliter aecundom quod
mihi ptaouit, exeu3Bi in magnia mirabilibus trana motam antiquoruro
bominum, qui in me multa aecreta viderunt^ posui, eed in terram atrari
illump quod ae non erigeret in uüa elatione mentis aue. Mundua quo-
quG non babuit in eo gaudiiun tine lasciviam nee exercitationem iii
rebus illis«, quo ad mundutn pertinent, quia eum de pertinaci atidaeta
abatraxi timorem bahentem et in laboribua suis pav entern. Ipae eotm
ßeiträi^e ziir Geschii-hte ii. Literatur des Mittelalters, insbes, d Klieinlando 501
in mednUis et in reots oarnis soe doluit conatrictum animum et Bensum
habene, atque multam pasBionein corporis sustinenst iU quod in eo
diverBa securitas qod latuit, sed in omnibus eauBis suib se culpa-
bilem estimavit. Kam rimas cordis ejus circumsepsi, ne inena ipsius
per fluperbiam aut per gloriam se elevaret, sed nt fnagie in omoibus
bis timorem et dolorem qyam gaiidium aut quam petulatitiam ba-
beret. Uade in ainore raeo scrutatuß est in animo euo» ubi itlura in-
veniret, qui viam salntia curreret, Et quendam invenit, et dura amavit,
agnoecena, quod tidelis homo esset, et aimilis sibi in aliqua parte labo-
riß illiua, qui ad nie tendit, Tenensque eum simul cum illo in omnibus
bis per snparnum Studium contendit, ut absconsa iniracnla mea rt^vela*
reotur. Et idem homo super semet ipsum se non poeuit, sed ad illum
LD ascensiono humilitatis, et intentione bone voluntatia, quem invenit,
se in multis suspiriis iuclinavit. Tu ergo, homo, qui hec non inquie-
tudine deeeptionis, sed in puritate simplicitatis accipis, ad manifesta-
tionem abseonditoruni directa; scribe, que vides et audia. Sed ego
quamvis hec viderem, et audirem, tarne» piopter dubietatem et malam
opinionera et propter diversitatcm verborum hominum tamdiu non in
pertinatia sed in humilitatis officio scribere recusavi, quousque in lec-
tiim egritudinis flagello dei depressa caderem, ita quod tandem infirmi-
tatibus üonpulsa testimonio cuiusdam nobilis et botioium morum puelle
et hominis illius; quem occulle, ut prefatum est, queaieram et invene-
ram, manua ad scribemlum apposui. Quod dum facerem, altam pro-
funditatem expoaitioDis librorum^ ut predixi. aentiens^ viribusque recepHs
de egritudine nie erigens vix opus islud decem annis consummans ad
6nem perduxi. In diebus autem Heinrici Maguntiui archiepiacopi et
V V
Conradi Romanorum regia et Cononts abbatis in monte beati Disibodi
pontificis siib papa Eugenio hec visionea et verba facte sunt. Et dixi
et scripsi hec non seeundum adinventionem cordis mei^ aut ulüus ho-
minis, sed ut ea in celeatibus vidi» audivi et percepi per aecreta myateria
dei* Et iterum audivi vocem de celo mihi dicentem: Clama ergo et
scribe sie*
[ Prima visio prirae partis. Vidi quaai raontem magnuni fer-
reum colorem habentem et super ipsum quendam tante altitudinie
sedentem^ ut elaritas ipaiua visum meum reverberaret| de quo ab
utraque parte sui lenis umbra velut ala mire latitudinis et longitudinis
exten de batur. Et ante ipsum ad radicem eiusdem mootia quedam
, imago undique plcna ocutis stabat, euiua nullam humanam formam pre
|ip8ts oculia discernere valebam, et ante iatara iraago alia puerilis etatia
palltda tunica sed albia calci am entis induta^ auper euius caput tanta
elaritas de eodcm auper montem ipaum aedentem descendit, ut
502
F. W. E. Roth
faciem eius iottier] Don possena. 8ed ab eodem, qui soper montem
illuni sedebat; muke viventes seintillo exierunt, que easdem linagiDeB
magna suavitate circumvolabant. In ipso autem nionte quasi plürime
reoeatelle videbantur, in quibus velut oaptta honiinum quedam pal-
lida et quedam alba aparuemnt Et ecce idem, qui «iiper moBtem
illum sedebat, fortissima et acutissima voce clamabat dieens: O homo,
que fragiliö es de pulvere terre, et cinis de cinere, clama et die de
introitu incorrupte aalvationis, quatinus hi erudiantur, qui medullam
Hterarum videntes eam Dec dicere nee predicare volunt^ quia tepidi
et hebetes ad conservandum rustieiani dei sunt, quibus clausuram
mysteriorum resera, quam ipsi timidi in abscondito agro eine fructu
celant. Ergo in foutem abuiidantie ita dilatare et ita in mystica erudi-
tiooe efBue, ut illi ab effusione irrigationis tue concuciantur, qui te prop-
tfit prevaricationem Eve volunt eontemptibilem esse, Nam tu acumen
huiue profunditatiö ab homine non capis, sed a superno et tremendo
iudico illud desuper accipis, ubi preclara luce hec serenitas ioter lucen-
tes f'ortiter lucebit. Surge ergo, clama et die, que tibi fortiseima nr-
tute divini auxilii manifestantur^ quoniam ille, qui omni creature aue
potenter et benigne imperat, ipsum timentes et ipsi suavi dilecdone in
Bpiritu bumilitatis famulantes ^ claritate superne illustrationis perfundit,
et ad gaudia eterne visionis in via iusticie perseveranten perdueit Unde
etiam, ut vides, mons iate magnus ferreum eolorem habene deaignat
fortitudinem et stabilitatem etemitatis regni dei, que nullo inpulsu laben*
tis mutabilitatis potest exterminari, et super ipsum quidam taute dari-
tacis sedens, ut claritas ipsius visum tuum reverberet, osteodit in
regno beatitudinis ipsutu, qui in fulgore indeticientis sereoitatis toti orbi
terrarum imperans superna diviuitate humanis mentibus inconprehensi-
bliis est. Sed ab utraque parte sui lenis umbra velut ala Diire latita*
dinis extenditur, quod est et in admonitione et in eastigatioue beate
defensionis suavia et lenis protectio ineffabilem iusticiaro in perseve-
rautia vere equitatis iuste et pie demonstrans.
II. — Et ante ipsum ad radicem eiusdem montis quedam imago
undjque plena ooutis stat, quia coram deo in humilitate regnum dei
in^piciens timor domini^ vallatus perspicuite bone et iuste intentioniB
Studium et stabilitatem suam in hominibus exercet, ita quod eius nuUam
humanam formam pre ipsis oeuHs diseemere vales^ quoniam omnem
obtivionem iusticie dei, quam sepius homines in tedio mentis sue sen*
tiunt, per acutissimam aeit^m inspersionis sue ita abicitt quod mortalia
inquisitio vigilantiam eius in debiÜtate sua non diseutit.
HI. Urule (t ante istam imago alia puerili etatis pallida tunic«
aed albiä caleiameutis indutii apparet, ((uia preoedente timore domioi
BeStrSge snr GescVitcbte u. Llienitur den ItftttelalterA, iuabes. tl Eheiiilaude 503
Uli, qui pauperes spiritu sunt, subßGquuntur, quoniam timor domini in
devotione humilitatis beatitudinem paupertatia spiritim fortiter teoet, r|ue
oec iactantiao) nee elationero eordie appetit, sed simpHcitatem et eobrie-
tatem mentid diligit, non sibi^ sed deo velut in pallore subiectioois iusia
opera &ua quasi indumentum pallide tunice tribuens^ et serena vestigia
filii die tidelitur eubsequene. Super cuiuö Caput tanta claritaa de eodem
auper montem ipauni sedcnte dcscendit, ut faciem eius intueri non
poflaiB, quia potostatem et fortitudinein eiusdem beatitudinis tanta
serenitas visitationis illius, qui omni creature laudabiliter imperaf, in-
fundit, ut intentionem ipsiua mortali et infirma consideratione capere
Qon valeas, quoniam et ille, qui Celestes divitiaa habet, paupertati humi*
Uter se subdidit.
»IV. — Sed qued ab eodem, qui super montem illuin aedet, niulte
?ivent6s ßciotille exeunt, que easdem imagines magna snavitate circum-
volant; boo est, quod ab omnipotenle deo diverse et fortissime virtutes
in divina claritate fulminantes veniunt, que illosj qui deum veraciter
timeot, et qui paupertatem itpiritus (ideliter amant, suo adiutorio et
■ custodia oireumdantes ardantem amplectuntur, et deliniunt.
V, — Undt^ et in ipso monte quasi plurime fenestelle videntur, in
qnibus ?elut capita hominum quedam pallida quedam alba apparent^
quia in summa attitudine profundissime et acutisgime agnitioni dei
nee celari nee abscoudi possunt, studia actuum, cum et teporem et
candorem in semet ipsis sepissime demonstreut, quoniam et modo ho-
minis et in cordibua et in factis suis fatigati incontumelia dormitant«
modo exsuseitatt in honore evigilant, quemadmodum Halomon in volun-
tate mea testatur, dicena:
VI. Bgestatem operata est manue remissa, manus autem fortis
divitiaa paraL i:^aod dicitur: Debilem et pauperem se homo ille feoit,
qui voluit iustieiatu tiperan nee iniquitatem delere nee debitum remit-
iere, ubi a miraculis opL-rum beatitudinis ociosus permansit. (^ui
autem operalur fortissima opera salutia. viam veritatia currena fontem
salientia glorie capit^ in quo preciosissimaa divicias in terra et in celo
aibi parat. LJnde quicunque scientiam in spiritu sancto et pennas in fide
habet, iste admonitionem meam non tranacendat, sed eam in gustu
anime aue amplectendo percipiat.
I
S 6 0 u n d a y i a i o p r i m o p a r t i s.
Deinde vidi velut maximam moltitudinem viventium lampadarum
multam claritatem habentium, que igneum fulgorem accipientes ita
serenissimum aplendorem adepte sunt. Et eeco lacus multe latitudinia
et profunditatia apparuit^ os yelut oa putci habens et igneum fumum
5()4
f. W. E. Roth
cum multo fetore emitteos^ de quo etiam teterrima nebula te ei*
tendeDsquasi venam visum deceptibilem habentem tetigit,
et in quadam clara regione candidam oubem, que dequadam pttlchra
forma homiois pltirimas plurimasque Stellas in se GontioeBS
exierat; per aam afflavit, ac illaui eandemque farmsm ho-
miois de eadem regiooe ifa eiecit. Quo facto lucidissimuü
spleudor eaadem regione m circutndedit, et ita omnia elementa
mundi; que prlus in magna quieto constituerant, in maximam inqnieti]-
dinem versa horribiles terrores oalenderunt Et iterum audivi iUum,
qui priuB mihi locutus fuerat, die entern:
1. Deuni tideli devotioDe aubsequentea, et in dileetione eius digiio
amore ardentes, a gloria superne beatitudinie nullo inpulsu ioiastieie
terram abstrahuntur^ cum ilH, qui deurn ficte adtendunt, non aolom
ad maiora non proiiioveantur, sed etiam ab his« qui se habere fal-
laciter putant, iusta examinatione detciantur. Quod et hec maxima
multitudo viTentiyoi lampadarum niuUam claritatem haben ti um oatendit,
que est plurimuB exerettus Bupernorum Bpirituum in beata vita fulgco-
tium ac in multo decore et ornatu exietentium, quoniam, cum a deo
creati sunt, non super bia elationem arripuerunt, 8ed in dimo amore
furtiter perstiterunt. Nam ipsi igneum fulgorem accipientes ita sera»
nissiraum splendorem adepti aunt^ quia cum lucifer cum suis auperoo
creatori rebollare conaretur, iati zelum dei in caau itlius et sibi coo*
aentienfium habentes, et vigüantiam divine dilectionia induerunt, cum
ifli torporem jgnorantie, qua deuni äcire uuluerunt, amplexati suoL
Quomodo? In easu diaboli in illis angelicis spirititms^ qui cum deo io
rectitudine perseveraverunt, maxima laus exorta est, quoDiam acutia-
simo visu cognoverunt, quod deus immobiliä sine ulta mutatiooQ
ulliua mutabilitatis in potentia sua perseverat^ ita quod a nullo bellatore
superari poterit Et ita in amore eius exardeaceotes^ et in rectitudine
peraeverantee omnem pulverem iniuaticie eontemserunt.
IT. 8ed lucifer, qui ob auperbiam suam de celesti gloria eieelas
i n inicio creationis sue talia ac tantus extitit, quod nullum defectum
noc in fortitudine sua i^ensit, unde cum decorem suum inspiceret, et
cum vim fortitidinie aue in nemet ipao consideraret. superbiam invenil,
que ipai promisit, ul inciperet, quod vellet, quia periicere poaael, quod
incepisset. Et vtdens locum^ ubi ae aubsiatere posae patavtl tU
decorem et tortitudinem suam ostendere votena^ in aemet ipao sie de
deo dieebat: Volo fulgere illie^ quemadmodum et iste hlo. Uui omnia
aciea eiua aeaeneum dedit dicena: Quod tu vis, hoc et noe volumui*
Et cum in euperbia elatuB illud perticere vellet, quod cogitaTerunt,
scelua domini so extendena in iguea nigredine illum cum omni comitato
eifrige zur Geschichte u. Litenitar d<*s Mittelalters, insbes. d RheinlaDde 505
8U0 deicitp ita quod ipsi fervidi contra fulgareni et nigri contra
serenitatem. quam habueraDfc, effecti sunt.
III. Quid est boc? Quia et deus presumptionem illorum non deiecis-
[Bei, iDiastus easet, C|uoniam illoa foveret^ qui iategritateni diviDitatis
diFidere volebant, sed eoa deiecit et impietatem ipeorum ad nihilum
redegit, sicut etiam et omni@ a conspectu claritatis Bue aufert^ qui ee
ipsi opponere conantur, ut äerYua meus lab ostendit dicens:
[ IV* Lucerna impiorucn extinguetur^ et guperveniet eis inundatto^
et dolores dividet furori« sui, Erunt sicut palee ante faciem venti^ et
sicut fa?illa, quam turbo difipergit. Quod dicitur, Flagrans apur-
cicia petulantis nequitie false prosperitatiB quasi lutiien
honoris in voluntate carnia illoruni procedens, qui doum non timent, sed
qui illum in perversa rabie spernunt^ conteoipnontes aeire, quod ullue
eoß valeat expugnare, cum in igne ferocitatis aue voltin t exurere,
quecunque exagitant^ hec in hora ultionis dei velut terra cooculcatur,
et de auperno iudicio super eosdirm impios cadet abiectio indigDationis
omnium; quo sub ceto sunt, ita quod et deo et hominibua molesti erunt.
fUnde quia deus non ainit, eoa habere, quod volunt^ ideo undique cum
dolore macerati in hominibus sparguntur per rabiem insanie Bue^
cum ardent, hoc possidere, quod deus non permittit, eoa devorare.
Et cum hoc modo a deo recedunt^ magoe inutilitati assimilan-
tur, ita quod nee in deo oec in hominibus quicquam boni facere valen t,
de grano vite in previdente oculo inspectionis dei abcisi. Quapropter
et buiusraodi contritioni traduntur, quod in tepido sapore iniqiii rumoris
dissipantur, cum super venientem rmbrcrm Spiritus sancti non suscipiunt,
V. Sed locus ille multe latitudinis et profunditatis, qui tibi apparet,
est infernus latitudinem vieiorum et profunditatom perditoruniy ut
Tidea, in se continens, os etiam velut os putei habens^ et igneum fumum
cum multo fetore emittens, quia in voracitate sua submersionem ani*
marum tenena cum eis suavitatera et dulcedineiii ostendit, eas ad per-
ditionem tormentorum perversa deceptionc perducit^ ubi ardor ignis
cum suffiisionc tet cnrimi fumi et cum ebulliente inortifero fetoie emanat,
quoniam hec dira tormenta diabolo et eum subsequentihuß, qui se de
summo boDO averterunt, nee illud scire aut inteüigero voluerunt^
preparata sunt, unde et de omni bono abiecti sunt; non quia illud
nescierunt, sed quontara illud in magna superbia contempaerunt. Quid
»est hoc'/
VI. In deiectione diaboli he exteriorea tenebre omne genua pena-
rum in se habentes poaite sunt^ quia hi maligni Spiritus contra gloriam^
que ipsis preparata fuit^ miseriam diversarum penarum susceperunt^ et
contra claritatem, quam habuerunt, densiasimas tenebraa acceperunt.
500
F. W. E. Roth
Quomodo? Cum superbus angelas coluber se sarsum erexit, c»r-
cerem inferni accepit, quia esse Don potiiit, ut ullus dco prevaleret Et
quomodo conveniens esset, ut in uno pectore duo corda esseot? Sic
neo in celo duo dii ess*^ dobuonint. Sed quoniam idero diabolus cum
suis superbara presumptionem arripuit, ideo lacum perditionis aibi para-
tnm invenit. Sic et homineä isti, qui eos in actibus suis imitantor,
particlpes penarum eorum secuDdum merita sua efficiuntur.
Vn. Sed quedam anirae sunt, que cumulum dampnationis haben-
tes a acientia dei proiecte t^unt, et ideo ioferoales penas sioe consola*
tioae ereptioDis habebunt, quedam autem in oblivione dei uon existen-
tes, sed tan tum in Huperioribus exarainationibus pur^atioDem pecca-
torum suorum, in quibus prolapee sunt, reeipientes, tandem absolutionem
vinculorum suoriini sentiunt^ ad requiem erepte pervenientes. Quid eet
hoc? Oehenna his obvia est, qui deum in oblivione cordis boj sine
penitencia habent, cetera vera tormenta his, qui, quamvis mala opers
faciant, tarnen in eis u^que ad finem vite non perseveratur, «ed
tandem ad deum in gcmitibus suis respiciunt. Qnapropter Bdeüa dia-
bolum fugiant, et deum diligent mala opera abicientes, et bona
decore penitentie complentos, ut servua meua Ezechiel per me ini»piri
htirtatur dicena:
VI IL Convertimini et agite penitenciam ab omnibus iniquitatiboi
vcstris, et non crit vobis in riiinam iniquitatis, Quod dicitur. 0 fW
homines, qui haetenus in peccatis iacutstiä, recordamini Christiaoi nomi^
nis vestri» con vertontes vos ad viam salutis, et facite alia opera io fönte
penitentie^ qui prius fecistiä multa sceEora in innumorabilibua TiciiSy
et ita a mala eonauetudine voatra nurgentes non deprimet vos in minam
mortis iniquifas illa, in qua sordueratis, quia illam in die salvatioiiif
vestre abieeiatis Unde etiam hoc modo gaudium angelorum super vot
erit^ quoniam a diabolo reeessistia, et ad deum eucurriatis, eum fl^
melius in bonis actibua cognoscentes, quam prius eum aciretis, etiliii^^|
irrisione antiqui seductoris fuistia.
IX. Quod vero de eodem lacu teterrima nebula se exten den 8
quasi venam visumdeceptabilemhabentem tangit. hooest
quod de prot'undiasima perdttiooe diaboHca fraus emanans aerpf^ntem
virulentum nefaa fraudulente intrationia in se continentem ad dectpieo-
dum hominem invaait Quomodo? Quia cum diaboius hominem tfi
paradj&o vidit, cum magno horrore exclamavit dicens: 0 quia tangil
me in mansiona vere beatitudinis? ßt ita in eemet ipso aoiebat, qaii
maliciam suam, quam in ae habuit« nondum in alia creatura comple-
verat, sed Adam et Cvam puerili innoceDtia in orto deliciarum ire
Tidens cum magno stupore extulit se ad decipienduiD eoa ptr
eiträge zur (Teachichte u. Literatur dea Mittelalter», inebes. d Rheiolaude 507
serpeDteoi. Quare? Quonia serpeotem xoBgh sibi assimilari, quam
aliud aDimal inteüexit, studens^ ut in doloaitate illius hoc occtilte
perficeret, quod in forma Boa aperte conplere oon posset, Uode cum
Adam et Evam ab interdicta sibi arbore se avortere et anima et
corpore conspexit, in semet ipso intellexit, eaa ibi divinum preceptum
habere, quod in prirao opere, quod inciperent ipaos facillimo dciceret.
■ X. Neaciebat enim, eis arborem itlam interdictam esse,
iiiai quod hoc aecundum probatioDem dolose iuterrogationiä sue, et aecun-
dum responsa eorum adinvenit. Qua pmpter in ipsa clara regitme eaa-
didam nubem^ que de quadam pntebra forma hominis plurimasque
Stellas in se coutinens exicrat, per eam afflavit, quoniam in eodem
loco amenttatis Evam innoct^ntem animum habentem* que de inno-
oente Adam omnem multitudinem humani ^eneris in preordiuatione dei
lueeDtem in auo corpore gestaos sunipta fuerat, per seducdonem ser-
pentis ad deiectionem eius invasit. Cur hoc? Qnia sciebat, mulieris
moUiciem facilius vincendani, quam viri fortitudinem, videns etiam, quod
Adam in caritate Eve tarn for titer ardebat, ut si ipse diabolus
Evam viciseef, quiequid illi Ade diceret, Adam idem perficcret. Unde
et diabolus illam eandemque form am hominis de eadem regio ne
Bta eiectt, quoniam idem antiquus seductor Evam atque Adam de sede
beatitudinis aua deeeptione expellens eoa in tenebt-as subversionis
miait. Quomodo? Videlicet Evam primum aeduxiti ut ipse Ade blan-
diretur, quatinue ei asaensum preberet^ quia ipsa cicius Adam quam
alia creatura ad inobedientiam [XM-ducere potuit^ quoniam de costa itlius
facta fuerat. Qua propter mviliyr virum cicius deicit, cum ille eam non
abhorrens verba eiua facite assumit.
XL Sed flicut non parvo puero, sed porfecto viro acilicet Ade
perfecta mulier data est, ita etiam modo, cum vir in p«^rfecta etate
Bua fertilis est, perfecta ci mulier cooiuDgenda est, vehU cum arbor
flores incipit emittere, debita cultura ei adhibenda est. Nam de costa
insito calore et suco Ade Eva formata est, ac ideo nunc de fortitudine
viri et de calore eius semen muUer eoncipit, prolem in mundura
producere. Vir enim seminator existit, raulier autem susceptrix aeminis
est, unde et mulier sub potestate viri mauet, quoniam ut duricia lapi-
dis ad teneritudinem terre est, ita etiam et fortitudo vin ad molliciem
mulieris est. Quod autem prima mulier de viro formata est, hoc est
coniunctio desponsationis mulieris ad virum. Et hoc sie intelligendum
est. Coniunctio iat^ non est vana^ nee in oblivione dei exercenda,
quia qui mulierem de viro tulit, coniunctionem istam beue et honeate
constituit; videlicet carnem de carne formans. Qua propter ut Adam
et Eva caro una extiterunt^ sie et nunc vir et mulier caro una in
OW F. W. E. Ro!h
coniunctione caritatis ad multipIicaDdum genus hamanam efficiantar.
Et ideo perfecta Caritas in bis duobus esse debet, qaemadmodam et in
illis prioribus. Adam enim uxorem suam culpare posset, qaod ei con-
silio sno mortem intulit, sed tamen eam dod dimisit, quamdiu in hoc
seculo vixit, quoniam illam sibi per divinam potentiam datam esse
cognovit. Uade propter perfectam caritatem non relinquat homo uxorem
suam^ nisi propter ratiooabilem causam illam, quam sibi fidelis ecclesia
proponit. Nee omnino divisio iti illis ait^ nisi ambo in una mente in
filium meum voluerint respicere, sie in ardente amore illius dicentes:
Volumus mundum relinquere^ et illum sequi , qui pro nobis passus est
Quod si hi duo in una devotione dissentiunt, ut mundum relinquant,
tunc se omnino ab invicem non separant, quia ut sanguis a came
separari non potest, quamdiu spiritus in iila man et, ita etiam nee
uxor se ab invicem dividant^ sed simul in una volutate ambulabnot
Sed si ibi in fornicatione prevaricatio legis aut in viro aut in uxore
est, tunc aut a semet ipsis aut a sacerdotibus suis publicati censanin
spiritualis magisterii secundum quod iustum est, sustinebunt. Haritos
enim de uxore et uxor de marito coram ecclesia et prelatis ipsins de
transgressione coniunctionis sue secundum iusticiam dei iDcIami-
bitur non tamen ita, quod aut maritus aut uxor aliam copulam qneni,
sed ipsi aut simul in rectitudine coniunctionis permanebunt, aut se t
coniunctione ista simul abstinebunt, iuxta id, quod eis per dii-
ciplinam ecclesiastice institutionis demonstratur, nee se yiperea laoeii-
tione dilaniabunt^ sed pura dilectione diligent, quoniam et vir et midier
esse non possunt, nisi ista copulatione procreati, quemadmodum Paohu
amicus mens testatur dicens. XII.
Die Messias des sogenannten Eupolemius.
Aas eod. Dresd. DC 171"
Heraosgegebeo von JM. Manitins.
Die MiscellanhaTidschrifti) cod. Dread. DC 171* (eaee. XITT und XIV)
enthält an zweiter Stelle (xueret stehen Prospers EpigramniG mit über-
geachriebeoen Glossen) von fol. 17* — 38'* eine Messiade, welche noch
sehr wenig bekannt ist. Zuerst teilte G, Fabriciua in den ^antiquae
scholae Chrietiani puerilie libri duo, Basileae 1564^ p. 2 ff. einige
kfinsere Stellen daraus mit. A. Fabricius machte in der Bibliotheca
latina med. et inf. aetatis 11, 387 auf eine in Leyaers B(?aitze befindliche
Handschrift aufmerkBam ^Cupolemiue sub quo nomine über scripius
carmine fuit Helmatadii apud Polycarpum Leyserum zoy imr.a^ix^r,
Indpit: Contra Mesaiam violend praelia Cact^. Ueber den Verbleib
dieser Handschrift habe ich leider nichts ermitteln können. Später gab
Herschel in Nanraanns Serapeura XVI, 141 f, und 171 f. einige Stücke
aus der Dresdener Handschrift heraus, doch nicht ohne Fehler und
Versehen; nämlich I, 1^47. 598-684. H, 1-33. 426—460. 695—779,
üeber die Dresdener Hdschr. vgl Hchnorr von Carolsfeld , Katalog d.
Hdschrr. der königl. off. Biblioth. zu Dresden Ij 330 f. („fol, 17 Eupo-
lemiuB Messias. Incipit: Contra measiam violenti prelia caei^}. Ausser
der Handschrift selbst verwahrt die Dresdener Bibliothek eine nicht ganz
fehlerfreie Abschrift dos ersten Buches^ angefertigt vom früheren Ober-
bibliothekar Gustav Klemm in cod. Dresd. R 146 f. fol 3i)»— ^48». Eine
weitere literarhistorisohe Verwertung des Werkes ist mir nicht bekannt
^geworden.
^P 1) Die HaDdschrift erhielt ich durch die Gfite des Herrii Oberbibh'oihekars
^Ptof. Dr. Scboorr von Carcilsfeld melinDÄls zur Benutzung nach Haiise geliehen,
WM ich bier unter Docbtualigem Danke erwabne.
RomjMil«cb« Forictatmgea VI. gg
^
510 V- Maoitios
Die Ton ö. Fabricius benutzte Hdsehr. weicht, wie ich ODter dem
Texte des näheren angeben werde, mehrfach tod der Dresdener ab,
indem sich nicht nar Verschiedenheiten in der Orthographie finden, die
man ja anf Rechnung des Fabricios setzen konnte. Die Excerpte des
Fabricins müssen daher ans einer anderen Bandschrift stammen. IMe
Abweichnngen habe ich sämmtlich angegeben.
Die Dresdener Hdschr. stammt aus Merseburg, wie ans der Angabe
auf der RQckseite des Einbanddeckels sowie aus zwei Bemerkungen
am Unterande von fol. 42* (sanctorum apostolorum Petri et Pauli in
Merseburg) und fol. 56* (Sancto Petro [fibergeschrieben ,,in Merseburg**]
Alexander monachus^j hervorgeht. Das fibergeschriebene „in Merse-
burg'' auf fol. 56* rfihrt wahrscheinlich von derselben Band her, wie
die Bemerkung auf fol. 42*. Im Jahre 1538 hat der Codex einem
Michel Gundorif in Meissen gehört, da sich zwei hierauf bezugliche
Eintragungen vorfinden: fol. 33* „Michel Gundorff 1538 Missin" und
fol. 120^ (eine Schroibprobe) : „Ich Michel Gundorff bekenne mit dieser
meiner Ilannchriff^. Vorher konnte die Bandschrift noch im Besitze
eines „Otto magister^ gewesen sein, da eine ältere teilweise verlöschte
Eintragung auf fol. 120^ besagt „Ottonis magistri^. Später wurde der
Codex im Drosdenor Hauptstaatsarchive aufbewahrt, 1834 wurde er in
die königl. öfF. Bibliothek übergeffihrt.
Die MoRsiado ist von einer und derselben Hand, die noch bis
fol. 4P' reicht (kloinoro mittelalterliche Gedichte), sorgfältig und sehr
loHorlich goHchricben worden. Der Abschreiber hat nicht sehr viel
Fnhlor f^oinacht, oh finden sich verhältnismässig auch nur wenig Correc-
tnron und Hasiiron. Zuweilen sind an den Aussenrand seitliche Striche
zur Ihuvorhobung einiger Stellen gesetzt, teilweise von der Hand des
Sehreihers, teilweise aber auch mit blasserer Tinte. Mit eben solcher
Tin((* finden Hieh häufig ganze Verse unterzogen^ meist Stellen moralischen
InhalteH und Sprichwörter. Die Striche finden sich bei I, 9. 13. 19. 20.
:i7. Hb. SS, von späterer Hand und blasserer Tinte bei I, 287 ff. 300. 325 f.
1 ) Aus (li(»8or Hcmorkun^ dürfte sich mit Sicherheit ergeben, dass auch der
i\u\v\ (li\s Aniarciiia (Dicsd. A IG7») aus Merseburg stammt. Denn dort findet
Hieh auT fol. l »» (^vor^H. lut'ine Ausgabe Lips. Teubn. 1888 p. 2) dieselbe ünter-
srlirift. „Saiuto Totro Alexander monachus'*, sie ist von derselben Hand ge-
Noliiii'bcn. \\\o die ^'ioirlie bei Kupolemius. Ausserdem ist die Messias des Enpo-
louiius. wenn nirlit von dorsolben Hand wie die Sermones des Amaroius, so doch
von v'uwY ^anz ähnlirhen. und also höchst wahrscheinlich beide Dichter im Kloster
XU Morjieburjc nioder^esolirieben. Vielleicht stammt die Messias sogsr aas Mens-
bürg, da ilir Verfasser vielfach den Amarcius benattt hat.
Die Messias des sogeDaDnten Eapolemiua 511
Unterstrichen sind die Verse I, 286 f. 300 ff. 324 ff. 332 f. 347—351.
381. 383 f. 424—429, 474 f, 484 f. Solche Hervorhebungen fehlen also
gänzlich im zweiten Buche, vielleicht sind sie von einem Lehrer zum
Zwecke des ünterrichtea gemacht worden.
■ Mehrmals sind einzelne Buchstaben oder ganze Worte nachträglich
schwarz überzogen worden, so I, 1 das C von „ Contra'' ; 1,669 „homas
quod nomen buic dedit urbi"^; zwischen Lib. I und II „explicit über
primas incipit secundus^; n, 1 das J von „Jam^; II, 36 „et dum cer^
tatur utrimque"; II, 442 das E von „Et^. An einigen Stellen finden
sich Lücken am Schlüsse der Verse, so II, 512. 678. 713. I, 97, Die erste
und zweite Lücke sind von einer Hand des 17. Jahrhunderts ausgefüllt
worden. Daraus ergiebt sich mit Sicherheit, daas wir es mit einer Ab-
schrift und nicht mit dem Originale zu tbun haben. Dieselbe Hand ist
auch noch U, 5(iy erkennbar, wo die beiden letzten Buchstaben des
Schlusswortes ausradiert und überschrieben worden sind* Eine andere
Hand ist im Texte selbst nicht erkennbar. Endlich ßind öfters die
grossen Anfangsbuchstaben der Verse ausgelasseui nämlich I, 13. 14.
70. 134. 146, 157. IT; 310 (ausradiert). 31 L Soviel über das äussere
der Handschrift und ihre Eigentümlichkeiten.
Nicht leicht dürfte die Frage nach dem Verfasser unseres Gedichtes
au entscheiden sein, da sich in der Handschrift nur ein einziger und
dazu noch recht unsicherer Anbaltepunct findet. Anfänglich hat näm-
lich das Gedicht keine Ueberschrift in der Dresdener Hdschr. gehabt,
eine spätere Hand (saec. XIV) hat auf die erste freigelassene Zeile von
fo). 17* in Rasur gesetzt ^^Eupolemius". Danach steht in einem kurzen
Inhaltsverzeichnisse der Hdschr. auf Voratehblatt 1* „Eupolomiue" ge-
schrieben von einer Hand saec, XV. Bei G. Fabricius bedeutet der
Name Enpolemius den Dichter, wie aus seinem Inhaksverzeichnisae zu
ersehen ist. Zweifelhaft könnte man bei A. Fabricius sein, doch nach
der ganzen Anlage seines Buches dürfte wohl auch er den Namen des
Dichters im Auge haben. Auch Klemm y Herflchel und Schnorr von
Karolsfeld haben den Namen Eupolemius so aufgefasst. Das Wort ist
natürlich ein Pseudonym wie Sextns Amarcius Gallus Piosistratus
oder Candidua Theopystius Älchimus u. a. Wahrscheinlich verbirgt
sich ein deutscher Name wie Hartwich oder Wicpert dahinter. Von
person liehen Anspielungen auf den Dichter findet sich in der Messias
leider nichts vor; die Zeit wird nur ^^anz im Allgemeinen gekennzeichnet
U, 112^ wo die Worte „ortum de sanguine equealii" auf das Rittertum
hinweisen. Da nun die Handschrift aus saec. XIU stammt^ so ist die
Abfassung des Gedichtes vielleicht hiernach im 12. Jahrhundert er-
folgt.
33»
512
M. Manitina
Die Dichtung selbst, eine Allegorie auf die Qesehicbte der ebrist-
lichen Heilsordnung wie das von mir Rom. Forsch. \T, 4 ff. hemua«
gegebeoe Gedicht, erhebt sich äusserlich nicht über die gewöhnliche
lateinische Poesie der Zeit. Prosodische Fehler sind nicht selten^ m
der Orthographie ist f fast durchgehends an die Stelle von ph geeetst^
i an die Stelle von y; ae fehlt gänzlich, ebenso e, oe und ae werden
durch e ausgedrückt; b steht mehrfach an Stelle von p, so obtatus 1/210
cf. 1,332. Von späteren Wörtern mache ich namhaft I, 251 mortifiean»;
I, 322 cristiger- I, 352 hoba (deutsch: Hufe); h 483 suad^re; I, 43^
(550) muachoa (/fonr/oc); I., 628 infortis; 11, 632 equisca (?); II, 647
bifons; IT, 667 gulatua.
Nach der Sitte seiner Zeit verflicht der Dichter in das Epos eiJie
Kenge von moralischen Bemerkungen und sprichwörtlichen Redensart»,
z.B. 1, 139. 286. 3CKX 484. 065. 6^1. 11, 194 224. Die unamgänglidi«
epischen Vergleiche sind ausserordentlich häufig, sie finden sich 1,130*
203. 218. 250. 320. 324. 357. 424. 535, 592. 608. 659. II, 29. 146* 2K,
350. 384. 433, Auch die Schildbeschreibungen fehlen nicht, cf. II, 65,
82.271, 605; Beschreibung künstlich gearbeiteter Trinkgefaase s. 11^618
und 622. Eine dem Autor ganz eigentümliche Seite ist — sie findn
sich allerdings auch bei anderen mittelalterliehen Dichtern, wenn aüch
nicht in so ausgedehnter Weise — neben die jüdischen Mythen die-
jenigen der Griechen und Römer zü setzen und letztere aus ersterfs
herzuleiten. So I, 410 Moses und Amnion; 502 Cacna und Juppiter;
671 der Turmbau zu Babel und die Auftürmung von Ossa und Palm;
n, 46 Dathan-Abtron und Amphiaraus; 74 Noah und Deucalion; 89 Josui
und Juppiter; 279 Simson und Hercules; 409 David (Jessens) und
Achilles; 609 h^lias und Phaethon u. s. w. Unser Dichter halt \im
stets die jüdische Ueberlieferung för älter; er glaubt, dass Romer uod
Griechen ihre mythologischen Stoffe nach jenen Erzählungen der Bibtl
gebildet hätten. Freilich giebt er uns den Weg dieser My thenwanderungfo
nicht an.
Anlehnung an frühere Dichter findet sich bei Eupolemius nicht eben
sehr häufig. £s lässt sich aber doch eine ganze Reihe von ihm benoti-
ter Dichter wiedererkennen. Vergil, Ovid, Lucan ill, 476 — 552 iii
Nachbildung von Phars. IL 583-595 und 111, 171-283) Statia», Horax
und Prudentius sind von Eupolemius vielfach benutzt worden. Ausfor*
dem zeigt sich öfters eine merkwürdige Uebereinstimmoog mit Amar-
eius^ worauf ich schon in meiner Ausgabe dieses Dichters p. XVI £
und in den Noten aufmerksam gemacht habe. Es sind folgende Sudko
zu vergleichen: Amarc. lll, 141: EupoL I, 224; lV,2il5: I,29G; IV, 30^:
1, 300 f. j n, 356: I, 4^); I, 397 f: I, 473 f.: ül, 256: I, 503 f,; 1,397:
Die Messias des BOgenanntexi Eupolemfns
'519; n, 109 f. (539): I, 566 f.; I, 356: II, 265; lU, 394 f : II, 310;
r, 42: II» 456. Da nun Amareius am 1044 geschrieben hat, und das
(Terk des Eupolemiue wahrscheinlich er«t aus dem 12, Jahrhundert
bmmt, 80 eitid die SermoneB des Amareius jedenfalls durch Eupole-
liaa benutzt worden. Damit wäre eine neue Kenntnis des Amareius
n Mittelalter bis auf Hugo von Trimberg ermittelt, — Von grösstem
Dteresse aber würde es sein, wenn sich noch andere Spuren von Hand-
■briften des Eupolemius vorlanden, als die wenigen ^ die bis jetzt be-
mint siud.
I Die orthographischen EigentQmlichkeiien der Hdschr, habe ich in
mm unten folgenden Texte beibehalten und bin nur dann zu einer
tenderung geschritten, w^enn ein offenbarer Fehler des Absehreibera
orlag. Es wird sich danach erweisen, dass sich Herschel bei der
Wiedergabe einiger Htücke des GedicliteB a. a. 0. nicht unbedeutende
Euheiten gestattet und die Hdscbr. keineswegs getreu wiedergegeben
i Das letztere aber ist um so mehr nötig, als die Handschrift selbst
hrscheinlich kaum ein Jahrhundert später geschrieben ist, als das
l&dicht verfasst wurde. Wir werden daher an unserer Hdschr. eine
iemlieh getreue Wiedergabe der Urschrift auch in Bezug auf die Ortho-
raphie haben und das rauss ja immer zur Vorsicht dem überlieferten
Lte gegenüber ermahnen*
Eupolemii IV^eesiae.
Contra Messyam violenti prelia Caci
Detestanda cano, dudum que fortibus armis
In dominum pugnasse suum niminmqne potentem
InstruziBse ferunl acies lebusea per arva
5 Que circa Solimam sita sunt. Non hie michi Clio
Non michi Calliape sed summa vocanda sophja est,
Omnipotens, qni cuncta regis, quem credere vita,
Quem coluisse salns, quem soluni credimus unum^
Üredimus et trinum, cui ^sanctus^ ter repetitum
Supra V8, i manus saec, XIV scripsit ^Eupolemius*^ 1—47 ed, Herschel
ftpeum XVI, 141 f. 1 Memam A- FabHclüa 1- 1. 6 CaUiope , . . mphia Heracliel
5 f. of, PanliD. Nolan. Carm, XV, 30,
flnarcit SeriuoD« IV, 484 celicolarnm |
rocabula: Sanctus.
Adhelmi aeDigm. praef. 10 flF. 9 f, cf.
, . caterve | Ter proclamaDtes ob trina
10 C^KeiM oirdo eaaäLf Tirei ■&
Ut pomm eaotare aunn, asa te
Hoe geftimi ert mtoflqve dolet te pmale
5tiii pater Aolroiiiu lefo mh priadpe
CfUD geiiitu a le pUuDdl nu Cüa dvobw.
li> Ifauor erat oatn lodiM, ied ioiDor Ettnb
Nomen habeiw; illia animu diitahat ei elas,
Narnque miDer Caeom Teaamia amarit et
Iiusa sequeos stndoit oeaeire qida Agatoa
Hoe etenim saaaore miser nmalaelira Tereri
2^) Et Zoroaifree fallaeia marmom teete
Atqne deis didieit eampos implere laeoiqiie.
At senior Tenebros Cedarei non sponte tyranni
Sab dicione fbit dominamqne raum licet abaeoa
CaptiTUflqae tarnen devota mente eolebat
25 Hec secam rolTens pios Agatos inqnit ad nnom
Cni nomen Hoyses -— namqne hie et fortia et andax
Miles erat nullique viro qnid Hebrea sonaret
Pag^na plus ootum — ^Mihi conTeraacio lade
Haneta placet doleoqae nimia quod tarn bona inati
;K) Vita viri Caco niminm dominante grayatnr.
Vade age, Caldaicam velox urbem pete, namqne
In ßabilone manet totamque ex ordine tristi
Pandito mesticio causam^ quod mereat ipse
Quod 8ub Amartigenis tanta feritate prematnr.
'M) Non mo culpandum sciat immo suum genitorem
AbHtractum verbis Bethelia ab urbe dolosia.
Attamon Anphicopam legatos Polipatrernque,
FortoB atque bonos misi, mea nuncia Caco
Dicturos ut oum dimitteret; hoc quia frustra
10 Tomptatum video, volo bella movere meosque
Solvcro captivos. Hoc iili verba referto
Solatura gravem cordis, mihi crede, dolorem."
i:{ A'aml c. am oinisso litterae initialis spatio; lam Herschel 14 c. ast
f.) c. snnuchra corr. Herschol 20 c. zoro astree 21 inplere Herschel 25 »»•
7M/7|f//.«iMIor«cho! M ChaldaicamEenchel 32 Babylone EencheX c exordine
;vr Amp/iicopum Ilorscliol.
Ji> Prud. Apoth. 494 Zoroastreos . . sasurros 34 Nomen Amartigenis samp*
tum est ox rnidentii Ilainartigeneias carmiois titulo.
Die Messias des sogenanttten Edpolemius
515
lüssa facit MojBea, quam clara Semiramia urbem
Coctilium cinxisse datur compage petranim
[45 IngrefiBUs, dictis ludara compoilit amicie.
nie ubi cognovit quo germine natus et a quo
Missua erat^ gaudeos excepit et id eua tecta
Inducens iuvenem „Mihi gracior hospes adesöo
NuUua posset'' alt i^causa tniesoris et eiuB^
50 Quem tantum video fultum virtutibue ad me
Legatuoi veni&se; ctboa aptate, ministri,
Keetantemqoe diem totum ducamua ovantes"*
Sexta fuit siquidem Moysi venieDt© diei
Hora, ideo dixit: „totum ducamus ovantes^.
55 Hospite cum grato postquam consederat hoepes
AUerniaque diem leti duxere loquelis,
Taodem sugpiraiiB imo de pectore ludae
„Felices" inquid „quos capcio nou teuet et qui
Gratanter dominia poaBunt eerrire soluli,
60 En ego, quod nequeo lacrimans nißi dicere, culpa
Nescio qua teueor longo iam tempore captus
Meque premit qui non deberet". Ad hec bonua hospes
„Ni te aerraonia lougi graviumque laborura,
Quos tibi quosque tuis poasem memorare, pigeret,
65 Quo modo als captus, quod te nou oosse fateris^
Vel cur tuque tuueque frater sub principe Caco
Sitis et a vobia descendens eerta pmpago
Dißsererem" dixit. Tum ludas: „tolle „pigeret";
Immo pergratum mihi ages opuB^. Incipit illei
[70 „Urba est dicta lebus per muUos cognita fincs,
Quam veteres dixere Salem; quo nooiine biuo
luocto appellat eam mutato grammate vulgus.
Hanc Solimam plemmque seien t efforre Latini
Gramatici. Colit ut coluit rex Agatus illam.
75 Ipae trucem Cacum^ feritas est euius ubique
Haut igoota, ducea comitesque auos super omnes
Extulit uaque adeo, ut dictus tum Phosphorus esset
45 conpeUit Herschel 46 c. aquo 48 c. In ducetw . . ad esse 58 (
id 69 c. per giaium 70 Urhe] o, rhu omisao litterae initialie spatio.
1
43 f, -r Ov, Met, IIl, 58 45 Aen. II, 372 verbiß compellat aiDicts.
516
M, MaDttitis
Sed retinere diu nescit male catitua honorem
Prosperitasque necat fatuum* Nam protinus ille
80 Infolix contra dominuo} turnet atque velut par
iDperium regio sibi vendicat, unde poteatas
Regia primatem merito perraota superbmn
Deiecit boHo atque dato privavit honore,
Miliciamque ducia turnefacti conpulit uca
85 Cedere. Dux pulaus Cedar eecedit et inde
Tendit in Egiptum, Dat ei cognomen uterque
Sepe locuß, quia eepe manet proscriptus utrimque.
Tunc exsanguem Äphilum Superifamernque auperbum
Adficivit socios, quibus auxiliantibus omne
90 Patraret scelus ioque sua persietere posset
Nequicia et regem crebrie offetidere bellis.
Apolidem postqiiam aummoverat Ägatus^ unma
Dilectum ßetbele äibi nutrivit alumnum
Indoliß eximie qui te po6t edidit exul
95 In Caldeorum terra. Desiderat illi
Rex, si proüciat, Bolium quod Cacus habebat
Et regni cooferre locum.
luvidia, alterius quid semper honore liquescis?
Impiger ut Cacus cogoovit talia, ßecum
100 Infremuit socioaque suoe crudelia atroces
Consuluit — oec enim poterat sufferre malignua
üt sibi subtracto melior frueretur bonore.
Dumque sub ancipiti volvebat pectore curaa
„Quid dubitas" Aphilus ^quid-^ ait „fortisainie ductor,
105 Ambigis? Attempta beltia in qua manet urbe
nie vir et quid, si tibi Marte favente potenter
Victor eriB? ßea in dubio eat, quid agas nisi temptes?
Siye dolo mavia certare, doloa ineamu»;
Nempe mea nil distat utrum bellando doliave
78 cautusi] c, causu» corr. 78 f, {Sed — fatuum) ed, G, Fabricios L I. p.
88 Aptiilufn] c. amphilum^ philu m ra«. 98 quid] c. quod ÜK) ff. (So
erwUlis — honore) ed. O. Fabnciufl 1. L p. 214 102 c. 9ub traclo 104 ^
amphilus 106 Übt] c. tibi.
88 of. Amaroif Sermon. IV, 295 longus | JDqoit Yperepbanes 9
£p« I, 2 57 invidus alteriua loacreBcit rebus optmli» 103 Ltioan. T, 272 Utqat - <
volveDtem pectore curaa 109 f. Prud. Psychoin. 550 Nil refert antii« coatsagai
pulma doÜBve.
Die Messias des sogenanDten EnpolemitiB
m
110 Vincani, dum vincam, Set quid moror? Incipe, vinces!
Die age: quis, cui sit virtus et tanta proborum
Copia quaata tibi Bociorum, dedecus illud
Tu quod habes tollerare velit? Validusoe magia tUj
Mulfeo nobilior, multo sollercior? MU,
115 Qui te posseeso iam aiibplaDtavit honore,
Postponendua erasP Tecuin bonus Agatua egit;
Turba puerilia quod ubi statuit sibi regem
Eligit hune regemque vocat regemquo aalutat,
Hiiic Caput incliüat, set cum mox abicit atque
120 Quem tuoc vult aliura depulso subrogat; et quid
Hie aliud factum est? Non illic causa nee hie eat.
Quare si mecum Bentis et sunt tibi cure^
Que loquor, iovades hominem vitaque carebit.
Aut si tarn bonuB es^ quod non ego, tollere vitam
125 Ut nolis iuveni, oapiatur et in peregrinas
Ducatur partes vita cariturua amena
Ut aubtraetua houor tibi noo racione aet ira
Nee tibi nee ait ei." Sic postquam dixit atroeem
Frendentemque tarnen tantum sttmulavit in iram,
130 Quantum nota movent Eleura aibila glaucum,
Vel quales Epiros alit, qui carcere uondura
Recluso crebris feriunt hinnitibuB auras^
Et piger eat vectea tollens properaoter agaso.
Tunc erat inter eoa quo non aatucior alter
135 Invidieque capax magia, ilii noraen Ofitea;
Quem quia versutum plenumque dolis videt acer
CacuB ut Antropum temptet aubvertere mittens:
„l bone, ait, iuvenemque dolis quia fallere noeti,
Falle dolia; neque enim poterit, velut arbitror, ulla
140 Simplex arte capi ciciua quam fraude benignua,
Dura credit verbis nee in herba cogitat anguem.
Vade igitur; ai te fortuna remiaerit ad me
Propositi noatri victorem ^ munera certe
Multa tibi tribuam nee erit mihi gracior utlua,"
113 quoä] c. quid 115 c, sub plantavit 120 c de puUo sub rogat
129 slimulamt] c, simulmit 134 Tunc] c. unc omiaso litterae initialia spatio.
1 132 0?* Met, II, 154 biniiitibiia auraa | Flammiferis implent 134 Aen. VI, 164
po DOß praeatantfor airer 135 verbum Ofites fortasae onginem ducit e Lucani
Pbaro. IX, 714 141 Verg. Eci. 111, 93 latei anguis in berba.
11 . Manitlus
145 Hec postquam ducibus plaeuere, doloeus Opbitea
Aniropo parat insidias et ne sua DuUas
Frans habeat vires, forte in Bethete moratitem
Äntifrooonta petit, quo blandis fallere terbis
Non vixit magia aptus homo; serraone saavia
150 Et facte gratUB^ voluit seducere si quem^
Arrisit, Quem rex Solimanus seraper babebat
Suspectum iuvenemque äuum Bethele manentem
Obtefltatud erat, ne crederet iilius umquam
ConBiliis, taiD poadeasum si Dollet honorem
155 Maioremque dein, si sie perstaret, habendum
Perdere et eternum damnandus inire laborera.
Hoc ergo assumpto sibi complbe fraudia Ofites
Pergit ad Antropt pulcre vernantia teeta.
lllic ortue erat vindiaeimus omnigeniaque
160 CoQsitua arboribus gigDentibaBj ut memoratur^
DiTersi generis fructus variique aaporis;
niic fona eciam scatet ex quo quatuor amnes
Emaoare fenint. In eodem naBcitur horto
Tue et mirra flnit preciosaque balaama stiliantf
165 Multaqtie preterea aunt obleetantia vibus
Illic humanofl. Ibi tunc de more sedentem
Inveoiuot lUTenem quem sie affatur Ofites :
^logenio pollens etatie et integritate,
Regie vir, quam grata tibi, quam florida sedes^
170 Ut decet iogenium. Nee ut iuvidiam hee tibi dico,
Set magiö admiror, cur te Solimanus, ut diunt,
lusserit indigeniB Luze bene credere cunctis
Excepto virtute suob qui comminuB adetans
Impiger Antifronon cives Bupereminet omnes."
175 nie refert: ^Vere mihi rex — nam cur ego verum
Hoc präsente negem? — remooens precepit ut omnea
Diligerem quos hec Yicinos urbs habet, unum
Hunc devjtarem; cito traderer huiua iniquis . . ."
^Hunc devitares, quia te cito traderet^ inquis,
Hb Hec] 0. €c cmisBo litterae inltiiilis spatio 146 nullas] o* nutlus
c> üc omisso litterae ifiitialis apatio 169 vir] c* mr.
Wi
159 sqq. desonptfo parndiBi 165 Aen. VIT, 16.H Multaque pr
174 Aeo. VI, 856 viros superemioGt omues.
Die Messias des sogeoatiDlen Eupotemtas
519
180 Artibus hie suis. Non est ita, sei quoQJam rex
Ärtibas atebaf^ Bubicit male fidus Ofites
„Cognovit quam eit soUers paciensque laborum
Antifronon" — et erat aollers paciensque labomin -
„Vitandum tibi censet eum; cui si Bocieris,
185 Ne tibi m faciat similem timet hercola et ipsi
Par fierea magnisque diis. Et si mihi prudeos
Credideriä — set enim vult hac in sede quietum
Et mundo igootum miserara te ducere vitam —
Hoo autem doce si modo te sabieceris Uli
190 Egregio fortique viro^ per tocius orbis
Climata notue eria." Sic poatquam fatus amicum
Attollens iuvenis vultum „Mihi cemeria'' iuquit
„Providua et tibi quis moaatravit nescio noatrum
Sicut habet ae nosse atatum. Res ipaa movet me
195 Coaeilio parere tuo." Quia enim male credat
luraöti? — iurabat enim. Tixnc ambo rogabant
InfauBtum iuvenem fallacis tecta tiranni
Viaere. Vtx Urnen apondentia amica set bostia
Contigerat tectus aubito circuraTolat hostis
200 TorvuB AmartigeniB aatua Antifrononte ducisque
lotimua Apolide iuvenem rapit atque reyinetie
Poat tergum manibus comitante abdueit Ofite.
Sic paator viocto pretentis casBibus agno
Irritare lupum nootu aolet; ille bidentis
205 Crebris illectua balatibua advolat et spe
Prede captus hiat, sed eum plaga preeipitem mox
Innectit nexumque tenet, dum ruBticns acer
Advenit et frnatra temptantem evadere tele
Traicit et stupidum perfoaso proripit agnum.
210 Caciid ut obtatum consiBtere eomminua hoetem
Vidit „lo^ comites, quante noa nostraque eure
Sint superia" ioquit ^probat huius captio, quo non
Capto mererem, aed rex videor mihi capto,
Quam bene diaposuit rex Agatue, ut miser hie me
215 Deiceret aolio! Dia inmortalibus eaaet
193 monstramt] c. momtrarit 194 monei] au mtmet? 205 o. ad vülat
15 0, in mortalibus.
201 aq. Aen. ü, 57 manua iuveneui interea poat terga reviDctaai.
520
M. Manftiufl
Dedecus eternum meritoque fatisceret orbis,
Hibrida^ polluto st tu fruerere ducatu,
Qui Caco permieaua erat! Ceu siquis honeste
Abstrafaat armillam gponse scrofeque lutosaa
220 Ad nares transferre velit!'* Sic fatus et iltum
Tradit Amartigeni religatum coUa catcnis,
Ut semper ßit servus ei, nisi liberet ülum
AgatUBi et dat ei regouin Babilonis. Eodem
Transtulit ille virum. Sulimane sceptriger urbi»
225 Comperiens taatia deceptum fraudibus esse
DÜectum iuvenem dolet et eimul infremit ira
Multaque prequeetus quod non Bibi caverit et qaod
Noü exhorruerit contra 8ua iuasa doloso
Credere, PliriBophum, quo non ioduetrior alter
230 lopigriorque fuit, quam vir seductue habebat
Custodire iubet sedem* Vereatitis illi
Eneis erat eteroena obatantia fulmiDia instar.
At miser Anlropus sub iniquo principe tentus
Ut tandem gemitDa et triatia verba quierunt
235 Uxorem iuoxit aibi que, clarisaime luda,
Te peperit fratremque tuum; muttum fit adultia
Mena dispar vobis et discordatis ut olim
Infelicia Ade geniti de aemine fratrea.
Et ai forte tuas nondum pervenit adaurea
240 Hlstoria hec, dicam quia et eat dieenda iuvatque
Aures bella piaa. Hie solua eod genitus vir
Germauoa - hee prima fuit generatio — binaa
Edidit, alter erat paator gregia, alter araton
Nomen aratori Cain, Abel opilioui.
245 Hi cum diverao ferrent libamina nutU;
Abel dona deua contempto fratre recepit.
Ille velud fieri solet ex melioris hoooro
Lividua eque aua merens sine tine repuUa
InaoDteoi, nhi si aummo placuisae reatua
224 e. ceptriger 236 fit aduUüi\ c. sä ad uttutf 238 c. deHmit
244 opinimti 245 Bi] o. Hie 247 f. ed. Fabriciua L l. p. 2\b (erlttt
Lividua atque. moeren»).
224 AiDarcii Sermoti, III, 141 Romane aceptriger arcis
dcoeptua fraude "227 Ov, Met, IV, 251 Multaque praequeatut
quo UQB praeitaatior alter.
225 Aeo. V. 851
229 Aen VI, 164
Die Mefislas dea sogenannten Eupolemiiis
250 Dicitur, interimit Non eecus aspera tigris
Mortificat vitulum trepiduoive rapax lupua agDum
Inetigante fame. Vox ilico sanguinis Abel
It celo dominumque suos qui vindicat omnes
Poetutat uUorem. Cur, o manus iopia, frußtra
255 In sanctos aevie, extinguere lumina mundi
Äffectane? Gerte plumbatia adde cataatas,
Non tarnen a domiDi) quos ipse gubernat^ amore
Secernes umqtiam» Non peasas, inprobe tortor,
Qui sunt quoa perimia, Nasci facit ista beatos
260 Mors repraboaque n[ion! 8ed nunc ad omisaa revertor
YoB duo sicut adhuc sub Caco mente fuiatia
Principe diveraa, tu noleng, ille libenter;
Namque puer sevi mores laudare tiranni
Cepit et offen dun t summum quecumque tonantem,
265 Hoc didicit monitor© libens: homicidra amare
Et Sodomitarum ritn gaudere siniatro
Celumque et terraa et flumina credere plena
Numinibus. Pro quo scelerom studio veheraenter
Carua erat Caco, tu apernena illa moleatus.
270 Agatue interea veatri aermone parentia
Blande deluai casum miseratus ad istas
Polipatrem terraa sibi coniuncto magia acri
Änphicopa solaturos te dirigit atqui
Inaignes virtute Firos, tarnen hie magia aaper
275 Coneiliia fuerat rigidoque minacior ore,
llaquo adeo eeleba ut precidenda pudicia
Diceret inceatum prepucia, Rex dedit illia
Mandatum quod Amartigeni scelerumque magiatro
Deferrent Caco, Tu quem dixi magia acrem
280 — Alter enim populis haut ignotus fuit istia —
Acoipia hoapicio ; aatis eaae raeraor potes, hec non
Mukum rea vetua est dictiaque per omnia paree
Hoapitii Anphicope^ tuua hunc nee cernere curat
250 secus] c, secim i eraa, 254—260 ed. Fabricius l l p. 222 {Cur —
tortor I Quos perimis mors isla vires facit t8se heatos) 257 a domini] c, adni
263—268 (Nummihu^) ed, Fabriciua l l p, 171 {saevL tyrannL Coepit qua-
eung^, monitu^ Uhtns* Coelumque) 271 c. <h Imi 272 acri] o. atri corr.
256 cf, Prad. Periet. I, 56. X, 467
271 Aen. V, 350 casufl misererL
522
M, MaDJUas
EUuo germanas fedaque libidine fervens
285 Gaudet eis pocius bocüs, quibiie omoia cordj
Turpia. Semper enim fiimilis similem aibi qnerit
Dissimilemqtje fugit. Ceu si qyis vivere sancte
Ineeetum moneat scurram Bcortoque podicam
Commendet Titam , non pIuB sibi conferat ^ ac si
290 In epinia querat ficua, in vepribua uvas.
Sic et moQstraDtem quid honestum quid minus Ethnla
Flagiciis tectua cunctiß Hnguaque maouque
Impiger Anpbicopam aprevit conviciaque ultro
Äddidit: „Unde veuit nobia botus iete magister
295 Tarn eerus studii? quem tunc veniaae decebat^
Cum primum exivit verboauB agagula predo —
Nempe trueidator vitatur iure — petrinoa
ÄBsuetUB, Bi fama canit rata^ sanguine cultroa
HumaDO temerare, docens ignota cruentus
300 Et mordax iuvenum cenaor. Quam raro fidelea
Bunt rufi — nara rufua erat — quam raro benigni;
Qui sapit hunc fugiat, vafer est et fraus alit ipaum;
Iste die tota risatur de uuce quasaa.^
Denique quantum tuU rapid us fluat ipaeque omdne
305 AntipbrononciadeB amboa deapexit et illum
Precipue tarnen irrisit quem scilicet ante
Korat Polipatrem. Quem oon clementer adortua
„Tune aenex" ait „hunc nimis audax in mea duxti
Regna meis libertatera conacisaere aervisP
310 0 homimem miaerum^ stotidum sine mente, ducatum
Ut cuiquam prodesae ßuum putet? An quia venit
Te duce^ tutua erit, duce nutanti duce ceco?
Quos ego iam dudum teneo longumque tenebo
Debentea aervire mihi Cacoque, putaatia
315 Tuque comeaque tuus tarn caute abducere? Laudem
Tunc eane vobis öimiam pareretis, at ingens —
286 a semper et 287 alio atque librarü atramento subterlineati 287—290 <
Fabricius l l p. 219 {Ceu si quü cinere [suprascripmin io exemplari bibliotl
regiae DresdeDsis mvere] tfancte — quaerat — uvas) 288 e. $eurtoque ecn.
298 cultroi] c. cuUos 3O0— 303 oadem qua supra manu BobterliDeaÜ 300 c
Antiphöftftonciadcs 3i& Laudtm] c. laudunt.
284 Elluo rr beluo 296 Amarcii Sermon. IV, 295 irnftria a^folt
300 f. AmarcU Sermon. IV, 303 Raro brevem bumllea vidi rafosqne fideUs.
Die Messiaa des sogenaDiiteD Eupolemius
De dampDO taceo — mihi dedeeus. Haut ita tute
Eveniet Bi vi sunt oobis eripiendi.
Vis ea tristiB erit, multo de sanguine pu^oa.
320 Vester nos contra bellum princeps geret, ut si
Curreodo celeree griphas celereaque volaodo
Cristiger attemptet galluB vel Bedula tortum
In giros mordere velifc formica draconem.
VoB igittir ne vana duo& spes erigat; ante
325 Partus Danubium blbet et Germaiiue Hidaspen,
Ante colet sihaB detphinus etagnaque deute
Trans verso metuendus aper, quam quod petitis yob
Fiat ut hoB lioquam gratoB mihi non tameu eque,
Et 81 adeo tentoa vestor regnator amavit
330 8ub dicione mea, ut vos, cur, mitteret ad me,
Distulit usque modo, ceu tu garris, probua atque
Obtiraus? Hinc vero pietas iomenaa probatur?
Captivis eupiens auccurrere distulit hie ut,
Si male vellet eia, cruciaudi tempus baberet
Prolixum domiuans? cui quo non eripereutur
Seguiter affectans agilea belloque probatoa
Defornaem tremulumque senem rufumque fidelem
Vir bonus et prudena direxit; oempe iocoaum
Et risu dignum, talea ad regia missos
luBsa ferenda viria^ mihi, quem vaga fama per onmeB
lam fecit celebrem terrae, Cacoque potenti.
Nee tarnen admiror, atolidoa quod miait ineptuB,
Nee mibi^ quoB habeo, retiuendi mareida apea est.^
Dixerat at egra iam dudum mente volutat
345 Verba ducis aecumque fremena Bimilisque dolenti
Vir veneraudus ait: „Nequaquam cecus et amena
Iure tibi videor, cum non ait cecus et amena,
Qui ?idet atque sapit; quod membra vaeillo, facit que
523
322 c. atemptet 323 c. Ingiros 324 sq. verba ante Partus danubi Ante
ilet Transverso eaclem qua aapra manu aabterlineata 33t ffarris] ante a
riroa linea Irtterae r scripta 332 c. in menm 332 sq. Eine — succurrere
idem qua eapra manu aiibterlioeata 334 eis] c. eius 342 c, ad mir&r . , ,
i eptuä 347 a cum — 351 eadem qaa supra tnanu aubterlineati.
325 Verg. Ed. I, 62 Aut Ärarim Partbos bib^^t aut Germaoia Tigritn 326 f. Ov,
£p« IV, 104 dente timendus aper 337 of. I, 300 348 f. = quod membra
üacillo faoit d^olor aetaa, quae labefaotat o. q. e. o.
H. Maoitius
Omne quod est ortum labefactat decolar etas*
350 Non tarnen igooro penitus quid streDnua virtus
Inter bella queat, somno neque semper inerti
Parebam. Reges me parvula viderat boba,
öt tu Bat noBÜf leva sita parte Damaaci
Biß binos totidem quos regibus ampliua üqo
355 Inclita comprensis hilararat palma deorum
Ägmina paulo plus uno medioque maoiplo
Sternere, ceu veteres nirabia nivibusque solatis
Termodoii ripas superanä rapiduRque Cinapes
Precipitare solet quercua; predaraque revexi
360 UoetibuB afHictis et totam leti&cavi
Peniapolim. Tarnen hoc quid confert, cum tibi viles
Degenereeque adeo videamur? At o utinara me
Solum carpBiäaeB, noo buDC quoque!^ Nod tulit ultra
Sevus Hiperefanes — oam tunc ibi forte manebat
365 Comnieiitor scelerum — , sed acerba concitus ira
Sic ait: „Huncne tibi tot reddere verba ioquacem
Barbatum et rapidi torrentiö more tiuentem?
Quem ooa — set captum preatat servare suiaque
lungere cogaalis. Quem tu si lin quere vellea^
370 Linquere non sinerem. Rex Agatus et eatus ipso
Huuc honiinem vehementer amant, quem quaodo movere
Cepimus inceptura peragamua fortiter. At qui
Semper eis infenBua eram semperque noeitUB
Ledere consiliia itlos ei ledere possem
375 ConeilÜB atudui. Mostro seceasit ab ilüa
Äpolidee suasu, variis quoque senait Ophttea^
Quam fidus sibi fautor eram» cum fallere miaaua
Incautum tandem me persuaHore fefellit
Autropum. Nuoc hoa retinendaa censeo, nainque
380 Coniuncti genere non debent condictone
Secerni, sequitur proles preeepe parentia.
349 ed, Fabriciu» 1. L p. 208 (acias) 350 strcnnua (c. nUrnua)
nigriore atraroeoto oblita 351 c In Ur 355 c. In cläa 31i8 c. Ter
360 c. letimcam 361 quid] c. quod poat U7 vertu» omiaaiu dMderilQf
371 c, movere o aupra lioeam eraa. 381 a itequüurt 383 a le^atos et 384 eadeo
maau qua supra aubterliueati 381 c. jjarenUs
349 Aen. VÜI, 326 deoolor aetaa. 35>i Ov. e Ponto IV, 10, 49 ei völvw
saxa Cyoapaes 364 cf. l, 88 365 AeD. IX, 604 atqae immaai coacttiu in.
Die Messias des sogenaDDteo Eupolemius
525
Non dubium tentiB quin multum gaudeat istis
CacuB, legatos quamquam vis ledere non sit
Nil agitj esse plua bI volt, qui degit in aula."
385 UIb instigatus moDttia BabiloDius hcros
LegatOB tenet inBoIilum oaptos; ibi paucoB
EvolvenB annoB senior maturus obivit.
Tum vero Ramathus factiB Caciquö ducisque
lllius infremuit, nee äara legatio regi
390 Ut primum tranquilla placet ducibasque profaDis:
„Qui bellum iudicam pro captis teque tuoque
Fratre bonisque viris huc misßis, e quibus alter
Vivit adhuc miserei veteranus decidit alter»
Huc me ex non paucie aelectum dirigit; ergo
395 Ouras mitte ^ malis fiuem faciet deus istis
OciuB ac Bperas, maioraque gatidia magnas
Vincent erumpnas. Divinuni respice loseph,
Ut poat mvidiam fratrum, poBt careeriB umbraB^
Quas iuaona subüt, Phariia regnavit in hone.
400 Hoc laudis votum iocuodua transtulit error
MunuB ad Ypolitum revocatum Peonis arte.
Petisa eciam duroa sub iniquo rege labores
Dilecti summo popiili, Memphitica pro quo
Plagae terra decem paaea est, tandernque malignum
405 Regem dimissoB, quos ignis in aere duxit
Nocte, die nnbes, fatalibne in mare rubrum
Sectatum cuneis canit haut speroenda vetuatas.
Nempe dei cetuB crudi poet dira tiranni
Tempora pOBtqae sacram celia rorantibuB eacam
410 Et laticea de rupe datos — quos fingitur Bammon
Sirtibua in Libicie fudisse — deo duce terram
QuereuB mellifluam per multa pericula tan dem
Promisaa letua potitur tellure colonua/'
Nondum hec ex toto MoyseB depromserat omni
415 AuBcultante domo, cum milea hone^^tuB et armia
389 c. in /remmi 392 c. equibm 393 c. ad huc 394 c. se Uctum
05 — 397 ed. Fabricioa L L p, 220 (Cur am mitte malü factet finem — Ocyus —
\imnas) 393 c. in mdiam 401 c. adypoUtum 405 airt] c. aera
384 LticftD. ym, 493 exeat aula | Qui vult esse ptUB
eaa bta quoque ütiem 399 horis = ons.
f aonumlidifl Fonebn&ges VI.
395 AeaJ, 199 dabit
34
526
M. MaoUiuB
loclitus Eleymon, quo consnltore potiri
CoDsueTit Ramatbua solito veDtitra referre
Sed non caasa fide, plenum feritate cohortea
Ducentem hh quinque Nomum prope nunciat esae.
420 Elicit arreptis heroa letiasimus armia
CorDipedem scandit MoyaeB dapibusque videre
Dilectum spretis festinat, et hospite frustra
Pugnantem revocante vinini, dum cernat et ipae
Secam armatus eat^ ruit efferus haut aliter quam
425 In neraore Albatio aevum cum raurmurat ursa
8ubie€ta quaiDTiB predatum forte molosus
Vellicat audaci retro sideute frementem
Ceesat subpoaitum versare canemve protervutn
Rictu vulturao vehementior lUTolat acri:
430 Sic celer assumpto Mojses Eleymone frenis
Tendit laxatiB, sei postquam lumiue claro
Cemere erat celso soeias io monte pbalange»
^Acceleramus^' ait dux laudatissimas iste
„AnDuat ille modo, cui parent omoia, certuB
435 Advenit ereptor Bub iniquo principe captis.
Sed tarnen admiror cur non huc ip8e veniret
McBsyas ut eos Caci bellando cruentis
Eriperet manibue vel aaltem quem Bibi fidum
CogDOBcit mage fratre suo^ qui me bene quique
440 LegatoB hilari Buacepit mente priores."
Uli Buspirans imo de peetore mitis
Reddidit Eleymon; „Si aunt rata que mihi dudam
AgatuB expoBuitj que non rata non fore credo^
— Neecit euim nisi vera ioqui — durabit eorum
445 Captio ter deois dum mundua et octo pruinis
Horreat; hec ludas ut nunc est tarda putabiB
Tempora germano gaudente quidem modo verum.
Illo preteritam culpabis tempore vitam,
Cum rex rege satuB presenB gerit aspera bella.
450 Hie post dimidium iamdicti temporis orbi
Paeifer adveniet; reliquoB exegimuB aunos.
424 a haut — 429 eadem manu qua supra subterlineatt 4M 6. SlA \
quam vis 429 c. vultulno corr. 439 suC'] c, fuc»
429 vultumo = Tukurmo?
Die Bfeasiaa des sogenaDiten EupolemiuB
527
Hoc autem eibi cur placeat^ tibi dod queo eaueam
ßeddere; quod vero dixisti cur aibi fidum
Vel ludam non eriperet, te uon tatet esse
455 Iguarum lüde qualis ßit vita futura.
Kam predico tibi, si que predicere oovi,
Que DOD cassa putee, quaDdo horrida prelia preaeDS
Moverit Agatites pre cuDctis seatiet hoßtem,
Quem modo pre euDctifl aibi iactas esse fidelejn;
460 Qüique Jovis gypsum ceu yerum euraeo adorat
Atque maDu factis petit Etbois opem simulacris,
Rectum sectari summumque timere tonantem
locipiet totusque deo famulabitur orbis."
Talia dum memorat vates doctiBsimuB, ultra
465 Quam satis est celerem dulci sermoDe retardat
Et gratas seusls compellit adire cobortes.
iDterea sevus per dura per ardua Cacus
DiscurreuB oportuDO iam tempore ^ postquam
Mtlite coUecto latis BabiloDis m arvia
470 Constitit et iam iam bellandi tempus adesee
Compent, iaäatum sie est affatus Äplestem
— Mo8 erat huius opes amplas terraque marique
Quesitis dapibus coDsummere et eius io alvo
Sepe timallus aprum, rhombus capream, lupus uraom
475 LitibuB occultis pressabat — nOura proeaces
Ut maguum uobis lebuBei bella miuantur!
Sed coDfido tarnen quia nos victona tristes
Haut faciet, die ergo meo mea nuncia lüde.
Care, memeoto, liceDt quot quaDtaque uudc tibi quamque
4S0 Aoceptus semper nobis huc usque fuiati.
Nee soIyi cupias; Dumquam magis esse solutus
Quam UUDC es poteris^ cum qoe tibi cumque voluptas
Buadat, liber agas; hioc^ numiua testor, ademptus
Verua eris servus; quam servicium premit acre,
485 Est mala libertas; quapropter si aapia omnem
452 pkiceat] c. placiat 460 c. ad orat 470 c. ad esse 471 c. in-
htam c. ampUßtem 474. 475 eadem qaa supra maou subterliDeati 475 o.
fo eacea 484. 4S5 tisque Ubertaa eadem qtia supra maDu anbtertmeati
[ 4G0 Amarcii Sermon, II, 456 qua gyhaum statuit loyis 473 f. AiBarcil
|Bnnon. I, 397 veDtri sordet cibns albo | Aggravat logeDtes patioas rombusque
puaque.
34*
528
M, ManttiQs
Panens mesticiam caDta, eantanB epulare,
Cornigeroque satur muscho dispone cohortea,
Sit tüus exemplo frater tibi, voce fideli
M« dominum vocat ipse suum preceptaque nodtra
490 Meute gerit leta, nee numine fidit in qdo
Ipse de08 faciene sibi gaudet et udtur omni
Blandicia ut regem ^ Don servem dicere pofisis.
Securoa quisquis que vult agit omnia^ rex est
Hos fratria ritus imitare tueque magiater
495 Eeto voluptati gratisairnua et mea mecum
Regna tene mecumque atude commuDia regna
Defaenaare libena. Sevorum copia grandia
Armorum et probitas invicta labore virorum
Spem paimo magnam mihi dant et numiDa noatre
SOO Cuecta favent parti/^ Sic ore locutua Apiesti
Conflatura fulvo quem lüde deferat auro
Dat vitulum; inde lovem taurum ünKiaae poetaa
Autumo^ quando bovem aimulavit^ Agenore natam
Ut ?iolaret amana, pars orbia tercia euiua
505 Nomen habet. Fert ille datnm aub pectore curaa
Versanti dubiaa, bellum culpetne probetne
Pro seae ceptnm, Tandem aeotentia Caci
Edorauit male auada virum meoteroque reducit
A primo rectore auo. lam penitet acri
510 Anphicope hoapicium acripturarumque perito
Conceaaiaae larem Mojai. lam nomen abhorrot
Regia eoque aati diutumaque aervicia ilü
Sub Gaco dominante placent et proraua ab illo
Mutatnr qoi nuper erat^ fit turpia ut Ethnia
515 Ganeo rixator mechua cultorque deorum
Cunctaque laacive probat oblectamina camis.
Ergo vir egregiua modo factus apoatata Caci
Precepta aggresaua totnm deducit edendo
Atqiie bibendo diem ventremque ingurgitat album.
520 Utque magia placeat ventri famulaudo oraentiB
491 utitur] 0. icHtur
498 G. in nida
515 c. rixatur.
503 f. Amarcii Sermon» III, 255 oppresait . . | . , et Agenore natam 517 Sddol
0. Paacb. V^ 138 vilia apoatata factns 519 Pers. Hat LU, 98 albo ventre Ivn
tar. Amafcii Sermou. I, 397 ventri aordet cibua albu.
Die MesBifta des sogeDaonteD Eupolemlua
Principibus, Moysi, bene qu6m ausceperat ante,
Derogat atque Nomo: „DomiDOB quid detinet illos
Vulgua inersP puto preludiint ptigoarequo primum
Diseuet et discant; ego cunctis prefero certe
525 Huiua bella modi, canitur potatur amator."
Sic dioens pateram toUit plenanique Lieo
Inpiger evertit totamque domum atimulat se
Sic faciendo sequi; vactiant ingencia vasa
Convive tenuesque dphoa, reaalutat Apleatee.
530 Poat ubi multa diea iterumquo iterumque repoatiB
Abaumpta est dapibua, iubet omnes aurgere Caoua
Farvoa atque aenea et feste carmine muscho
Paallere cornigero; aurgunt letaque Corona
Circueuut variaaque aonat petulantia vocea.
535 Sicut leta atrepit prope mixtum melle Coapain
Grua inter eignes vacuove cicooia rostro.
Aut ubi preeeptor multas cautare acolarea
Erudit, iDgeDii prope vim discriminat omneB,
Hi faeilea, illi longaa longo ordine Deumaa
540 DiBcunt et varium atrepitum dat diasona turba,
lamque propinquabaut Solimani forcia regia
Agmina et in planoa aerie deacendere longa
Montia prerupti euperato vertice eampoa
Ceperunt; ibi dum disiectae tramite turmaa
[545 Anguato Mojaea de more recolligit^ et dum
Premonet ut certo precedant ordine iuncti^
Advolat EktrifoD qui Duuciat Apoltdarum
Signiferum ludam coniuratumque malignie
Hoatibua et veri cultum liquisae tonantia
550 Et Prigioa muacho moduloe ceciniaae fabrili.
Denique narrat eum velle inpugnare verendum
Agaton et niti quo longo tempore torvi
Serua Amartigeuia patriisque procul (iL ab oria*
Preterea multoa ex illa parte coactoa
555 Eaae ducea Caci socioa et nominat illoa^
524 effo] c. ergo 536 c. in ter 546 iuncti] c. vincti 548 c. con iura-
^mque 550 c* Etfrigios 552 c einUL
526 t km. l, 738 ille inpiger bausit I Spumaotem pateram et pleno ae proluit
LTO 536 Ov. Met. VI, 97 crepitatite oicouia roatro.
r'
530
M. Manitiiia
Antifrononciaden altoremqtie eius Aplestem
Et Fuscum forteinque Aphilum fortemque DigloBsaro*
Sevus Iperfaoes iuvat hoB censorque litandi
PoliteoQ peeoris — populoB hie subdidit omnea
560 Preter Pragmaoos, primuiD quoe cernit in ortu
ObpoBitum Qeminis sol cum fugat ArciteoeDteni —
Dexteriora töneoa tenaique Crißargiruß ore
Et oimium Pirtalmus atrox; fert omoibuB Bthme
Et ludas male fiduB opem magtiOBque paratus
565 HoBtibus esse referl omnesqye ad bella feroces*
Hifi ßtiipet audiija MoyBeB et nobile quassana
Trißti fronte captit clara sie voce profatur:
^Vera mihi, Eleymoo, de luda vaticinatum
Te fateor, nati Ramatho quod maximuB boBtis
570 Fiat adhuc, hoc ounc impletum dicere poaeis,
Hi duo prepedlaot, quod in eius parte ßtat Ethnia,
Et oondum Agatiteß committit prelia preBOOS.
Sed quia tot tantique Tiri orudelia nobis
Bolla parant, noe tarn paucos confilgere non eßt
575 In multoB fortes cautumj quia stultus habetur,
NoD audax, temere quisquiß pugoam facit, est hoc^
Qui non conaulte bellat Noc ego hec loquor ut qai
Cetum forraidem. Cui causa ißtuc veniendi
Pugna fuiti claramque mihi bic querere famam
580 Non ego magna minor de me^ res ip&a probabit
Quod valeam/^ Simul hec dicenß bellaro paratum
Atquo renitentem multumque diuque eciamque
Iratum remanere Nomum vix cogit et ipse
Inpiger aseumpto pugnaci Eleytnone oec non
585 Le?ita cuncti» somnoque meroquo gravatis
Et belli prorsus securiB hoßtica nootu
Gastra petena primum preacuta cuapide ßegnem
Plagat lerea lüde vigilem iuguliäque
[nnumeria enaes funeata cede cruentant
556 c. amplest€m 557 c, amphilum 559 e. Palüeim Md cf. ü, IT2
561 fugat] uffat iu ra«* o. arci tenenttm 577 e. cansulta lofw>r]io ia fai.
578 formiäem] c, formidinem^ in eras. 5&0 c. deme.
5G6 Prud. Apoth. 570 quM iDane caput male credule qaiMaa? ArnrnnM
Sermon. U^ 109 f. eaptit iDpie quid duhc { Quasaa«; cf. 539. 585 Aeo,Vl«S3^
BomDoque gravatum.
Die Messias des sogenannten Eupolemlus
531
590 TreB nullo prohibente viri calcantque peremptoB;
Bisque deeetn tribua adiectis tentoria cesis
Hostibue evacuaDt, dod aegniue ae lupus acer
IrriimpenB nüctu caulaa, quaa Bon bene paetor
Muuiit incautud^ ringit solitarnque cruentis
595 Dentibuß exercet rabiem laceratque feriua
Manauetum feritate gregem» nee cogitat iillj
Parcere sed totum necat ineaciatus ovile:
Sic bellator atrox MoyBes eiusque sequaces
SopitoB cedendo fremuBt aed et ipse acelestiB
600 lüdae, quod dueibue consensitj vulnere nmlto
Afflictus viteqee aue diffiaua utrasque
Ad celum tendit palmaa oratque aalutem.
lllum aeminecem auadente Eleymone liquit
Magoanimtis Moyses, aed cum iam taDta iaceret
605 Ceßorum Btragea et vaatua ubiqiie ttimuUus
In caatris fieret, prostratis pluribua hoates
Diffugiunt ipaique diices formidine oeca
DiBperai properant eyadere, non aliter quam
Remigio molli veniente per aera milvo
610 Galline puUi horreacunt sparsique volatn
Qualicumqne domum penna trepidante requirunt.
Sic eciam cum rex Sirie Samarica vaatia
AgminibuB circumaedisaet menia^ quadam
Nocte deuB belli strepitu perterruit hoatcB
615 loque fuga celeri fecit aperare aalutem
Monatrifera cedente fame* Tunc hoate fugato
Victor Beductum dictis castigat amaris
Solaturque aimnl: „Ne deaperes, bone luda,
— Desperarat enim — properatara poaße aalutem
620 AdTontare tibi, neacit peccantibus in bo
Eeatitulaae vicem Ramathus, quem acpe videmus
Adversoa refovere Bibi. Modo peniteat te
A recta cesaiase via partemque profani
591 c. ad iectis 594 o. in eautus 598—684 ed, Berschel l l p, 142 ff.
11 qualicunque Herschel 612 S^He Herscbel 614 c, per UrruU,
r
596 f. Aen* X, 880 neo divom parcimna ulli 597 Prud. Paychom. 478 Nee
parcit propriifl amor ißsatiatus habendi 601 f. Aeo VI, 685 palmaa utrasque
letendit 609 Aeo, I, 300 volat iüe per aera . . | Ik»uQigii> alartim 615 Aen. U, 354
pullam sperare saluteoi
532
Laudav^iase ducis; liceat mihi vera referre.
625 Non qiiod te decuit feciBti, quem stabilem naa
Et firme meotia rebamur; at amodo tantum
Horreßcaa patrare nefas^ age, clara potentis
Caßtra Nomi repetae^ cui dod infortibus armia
Cum Foluit licuit misero tibi ferre salutem.
630 Nam quod tuoc oobis animi mea eura fuiaae
CredJB ut Atrifon celeri tua facta relatu
Detexit^ turbare meam dolor iraque meutern
Ceperunt pariter, fremui belloque ferocem
A hello prohibere Nomum couamioo summo
635 Niaua eram, sed vix illud tarnen inpetravi.
Nunc tameu adducam comraittere plurima pro te
Prelia dispositum/' Dixit; tuoc inclitus ista
Subdidit Eleymon „Moyaen tibi certa locutum
Vera acias, horrenda Nemo duce fleudaque multis
640 Matribus bis fient in campis prelia ; post hunc
Ingenio conaurget Oron Ventura canendi
Prepollena belloque ferua; poat forcia facta
Illius eximie laudie piua Agatus ut te
Eripiatj mittet Meaayam^ tuoc lebusei
645 ludee in campia asperrima bella videbunt*^
Hec ubi depromait noti pietate per orbem
Lingua viri prudens ac non ignara futuri,
ludaa dimiasua vultum Bimiliaque pudeoti,
Quippc pudenda videna se commisisse apopondit
650 Ulterius ae non facturum talia, oiulta
Inficians ßdiaque probris et voce paterna
Inproperata aibi. Quo gaudena Omino regia
ConaiUator ait: ^ Video mihi quod placet, ietum
Pern'tet admisai. Veniat Nomue et premat acri
655 Congreaau solitia inniteoa viribus hoates
Qui nostroa hominea affligunt aeque teuere
626 c. rebamm !ta Btraehel 627 age] o. t(fO ita Beracbel 631 an Ak-
irifon (Ekirifon)f 632 c. De t^t 635 e. in petravi 63$ o. ad ducam
637 c. iVi c/i/rt«, inchfius Herachel 639 Nomo] c. Mmo 652 (mine Ileraehal
654 c. ad misAt 655 c, in nitetig.
632 Aeo. 11, 316 faror iriique mcDtem l PraecipiUiDt 63df.Bof. C. I« 1^24
beUaque tuatribufl | Detetjtata G13 Aen. Vll» 4% eximiae Uudii 647 Aeii.IV,506
haut i^ara futuH.
ne Messias des sogenanDlen Eupolemlus
Iure fatentur eos acree et cede piorum
Numqnam et supplicio saclati sanguine numquam.
ütque hiat Hircanis in ealtibuB horrida tigrie^
660 Que aemel armeDti pollutae sanguioe faüces
Semper habet cupidas faaußti ßine fine cruoris,
Sic tibij Cace ferox, ineontes ledere numquam
Sufficit inmerita captorum pascere pena.
Nee tarnen hac feritate diu letabere, ei me
665 Vite auctor deus incolomem eervaverit; omnis
Qtii tumide petit alta cadet, Voluere gigantos
Una mente poli pukare caeumiDa quondam
Sideria turri, sed Yirtus summa auperboB
ConftindeDs lathomaB, quod nomen huic dedit urbi,
670 Ceptum linquore opus per dissoua compulit ora.
lüde poefiis habet vero diveraa Bequentes
[ Terrigenae validos Ossam et Pelion altum
Coniecisee super maiorem ambobus Olimpum
Pelleodis fera bella deis inferre voleotes*
675 Nee mora, Flegeis divum couveoit in arvis
Agmeti et iumanes trifido Satumius hostea
Fulmiue disiectoB ardeotibua indidil Ethne
Speluncis. Ad te redeo qui plurima vastaos
RegDa giganteis bachare ferocior ausis
680 Apolide; tantum ne te tua prospera tollant
Inprebe! Non semper raoHis cadit arbore sorba;
Atqui tempua erit quo tu de clade bonorum
Nunc gaudens doleas exempta clade bonorum/^
Sic ait atque Nomum Moyse comitante revisit.
533
659 Eircanü] c. hirtanis 663 c. in merita ita Herscbel 665 f. ed. Fa-
briciQs 1. I. p. 264 {omnia — cadct) 668 Siderm Herscbel 669 hüma» q
nom huic Jerf urbi in ras* et nigriore atramento oblita, que nomen UcrBchel
670 Conpulü Herschel 673 c. Con kcisse Oli^mpum Heracbel 674 c, im ferre
676 c. in manes 683 clade bonorum an dütographia vers. 682?
f 658 Ov. Met. 111, 140 satiatae saD|(uiiie erili 659 AeD, I¥, 366 cantlbus
borreos | Caacasus Hyrcaoaeqiie adtuorunt ubera tlgres 669 latbumas =
latomias 671 ff. cf. 0?, Met. I, 152 ff.
Die Mefisiaa dea flogenaDDten Eupolemtus
635
30 Cenruß anhelanti cursu festinat adire,
Haut secus infauati bellum dira agmina Caci
Eioptant animique tomeot^ iam clangit utrimquo
Bocina et infestia concurritur undiijue Bignie.
Concurau criapata crepant bastilia primo
35 Mlaaaqtie tela voIant, dein sevos comminiiB ensed
StringenteB certaBt et dum certatur utrimque
Fit Btrages cumulata virum: Moyai inpigra regem
löterimit manus Amonoaim, Nomus acer Acaustura,
Sother Lioglaum, gladia violeDtus Acaetus,
40 Linguaue iaculo eadit alta rector in unda,
Quem Moyaes trepide fugientem petoulit hasta
Atque caTiB iomerait aquiB, tumidumque tiranni
Aurigam ceai dominoque favere parantem
Demisit Stratona neci; ferit ense cruento
I 45 Euzelys Datan in nullo diBsimilem Uli,
Legibus adveraum quem terra obaorbuit^ uude
InfernoB penetrasae domos fioxere poete
Anfioraou amana munuB quem prodidit uxor.
Nunc magJB Euzelo piuB aut aervaucior equi
50 Nullus erat nee degit adhuc; dumque aoria miacot
Prelia multorum poat funera facta cruenta
Cuapide puguacem Meyaes protorbat Aplestem^
Nee minuB ille grari ferientem repulit hasta
Et circumspieiena saxum graye corripit inque
55 AdverBum misit collatis viribus hostem,
Quod Tir prevalidus parma cedente recepit;
Vixque fltetit titubante gradu, uil ille moratus
Ictum iterat vuluusque librat, sed precipit illura
ßelliger euae miuax et forti sauciat ictu
60 MuDitos thorace bumeroB, et forsitan Orco
Mieieset lesum, si non truculentus adesset
Antifrononciades ; iurenilibuB ilte lacertis
30 c. ad ire 31 o. in fausti 33 Buccina Herschel 34 c. hostiUa
I c. de in 36 et dum certatur utrimque uigriore atramüiito oblita 44 c.
I misit 47 finxere] c fingere 50 ^uWtw] o. ÜUtts 52 c. prü turbat
c. ad esset.
L
I 34 Äoo, I, 313 criepana haatilia ferro 47 f, Stad Theb, VH. Vm. Hygin?
b. ed. Bunte LXXIII p. 74 f.; Antioraoo = Amphiaraum 40 Äeo. II, 427
servantlsBimuB aequi. Claudiau. lY coes. Hon. 297 obaervantior aequi.
636
M. Hsnitius
Infiixit Moysi letale per intima ventris
VulouB et ancipiti transegit viacera te!o.
65 nie tameo moriene inBignem eustulit orbem,
Donavitque Nomo celatum mira relatu:
Quod deuB ex Bicbilo fecieset cuncta, diebua
8ol ibi fulgebat, currebaDt fulmina, terras
logens oceanuB cinxiti triplicemque quaterniB
70 Cernere erat liquide discretum partibus orbem»
Factaque priscorum magna argumenta virorum;
Inter que cunctis animantibus ld cataclismo
DeletiB, nidi que Noe collegerat area,
Tollebatur aqua eoopertis naontibuB, unde
75 Deucaliocei proceasit fabula ainibf,
Labitur egregitia Moyses haut illius iupar,
De Pelusiaciß bia sex qui prevms arvis
Per deserta tribua spacioßo tempore duxit
Ignotumque deo meruil tumulante Bepulchrum.
80 Sticeedit Moyai quem fecit gloria belli
RegibuB et populis celebrem per cUmata mundi
HagDanimuB Sother, Uli ctipeUB fuit omnem
Virtutem loBue depictUB et horrida bella,
Ut tumida occubuit lericho, cum sola meretrix
85 Nunc cecidiBse suas, quia sie voluit deus^ edes
Letabatur^ ibi Oabaon populosa auaque
Eteruum famosa fide, mirabile dictu,
Sole morante dies erteuditur ; esse putares
VeroB qtios piuxit radios maous, unde MiceniB
90 Fingitur advorsua cenam fugisae Thieste
Äut quod eam noctem geminavit lupiter, in qua
Aleide pressit genitricem^ Strennuus ieto
MunituB Sother seuto metit impiger omnes
Oppoaitos ceu sevua aper cum cotligit iram
95 Fulmineo rapidoa invadit deute moloeos
Nou homtnes non tela timet set in ipsa paveutie
65 c. in eignem ^1 q, ejDnichüo 77 q, Depelusiacis cprevw 79 c
sepulcrkum 90 o. aä verifus c. Mecte 95 o. in vadit.
83 AeQ. VI, 86 horrida betia 91 i. cf. carm. cod. Dread. A 167* fo).
V. 71 f, (Bomanischa Forsch. VJ, \\) divurn vultua . * pictor , | Äptarat talati
vivo0 eaae putarea 94 Lucad. Phara* 11 , 93 aibi oolltgtt iraa
Pbaedr. 1, 21« 5.
Die MeesIaA des aogenaanteD Eupolemiua
SpEmantl rictu veDabula nititur bostis:
Sic iD confertas Sother mit efferus alaa
Et etrarit ferro reges regumque catervaSi
100 Effudit yalidumijue labin validumque laphiaD,
— Dux erat iste Lachis, dux ille potßoö fuit Assor -
His adiuQgit Iliram famosum et milite roulto
PoUentem Seoo, ampli quem gloria regni
Fecit et ubertas inmensa tumescere rerum.
105 leque ubi Sotherea letum eapiencia dextra
Corpora taota dueum rivoaque cruorie ab uno
Fuei inpuDe viro videt „Optime ductor, an omnea
Ciaram perdemua hodie cum corpore famam?
Tergane semiviris, fuimus quibue ante timori"
110 Exclanaat „Dabimus lebuseis? Rustica nostras
Inpugnant aciea examina; prospice Dumquem
luter eoB videaa ortum de sangmoe equestri*
Hjc evagioaot gladioe, qnibus esset aratrüm
CoDTenienB regere et longos sulcaado ligones;
115 Äpta gerunt colaphia a summo vertice raai
Colla, breves etiam non tecto poplite vestes
Dt SatiroB saltare putOB^ pro lupiter, binos,
Ut stipulas nuUo detenti Yiilnere cakant
Sub pedibufi! Si sie agereraur cede viromm
120 Damnum esset lerius ferremque eger mtnuB^ at duqo
Indignor stupeoque simuL^^ Dum talia iaetat
Vulnificum Sother vibrans hastile per ora
„Ut stupaaSf faciamiiä^^ att „quaodoque nocero
RuBtica tela queunt equiti!^ Pariterque taquacis
125 Impedit ora ducis iaculo per guttura misBO.
Tunc vero esarait oec Toci ireve pepercit
Se?U8 Amartigenis, vokcrique aimillirnua austro
Sothera bellantem fatali cuspide turbans
^Eequid^ ait ^^Sother^ nondum de aanguine nostro
130 Hausisti satisP an te iBpune, miserrime; reria
B37
99 c. Etsiravit 102 c. ad iungit 104 a. in mensa 111 c. In
^gnani c. ex amina 112 c. In ter 114 c. Con veniens 115 c. asutnmo
9 c. bi nos US nollo de Unti 124 equiti] o. equati corr. 125 m
i^etit ? 130 0. in pune.
122 cf. Aen. VIÜ, 446 VotnificuBqae chalyps.
M. Manitins
Tot Btravisae duees et taota cadavera telis
Obtriviase toisP Mojbi te fama forebat^
Dt memini, nee erat vaDum, quod fama ferebat,
Et quad Amartigeoes meminit feras, eese sodalem
135 EiuB quem nuper pallentibue abdidit umbris
Iflta maniii^ nimmm qui te morieiido preivit;
Proöequerig lente, set ni fractis mihi desim
Viribus, borribilem moriendo sequeris ad Orcum
Premisfium socium!^ Sic fatur et appodt haeta
140 Pugnantem ac valido nequicqüam corpore contra
Nitentem, tamen haut cito Yiooitur utpote qui non
Segniter rofensum mucroee repelleret hostem
Ancipiti, puguant et iiterque viriliter, iUe
Fulmineo ense minax, hie uodoea acrior haeta
146 Conflixere raora — taota est industria — longa.
Ut cum fidentem robuste corpore taurum
Aggreditur forti leo pectore, pugnat uterque
Acritefp hie cauda metueudus, cornibus ille;
Hie ferit^ ille petit nee cessaut donec abire
150 Alterutrum sua deficiens fiducia cogit.
Set dum prevalidis iuvicti viribus ambo
Certavere duces, sudore fluente per artus
Sotheris^ an nimium uimiomque eibi Jebuseue
Confideua hastam truncare parabat adacto
155 Funeream ferro, sed caucior ille retracta
Cuspide fruetratum fugieute per ilia pilo
Enecat. Exultant Caldei, ad sidera clamor
Tollitur et multa victorem laude coronant;
^AntifronoQciades sacrata cuspide leto
160 Bina dedit nostre oimium facieutia parti
Corpora^ psaJIentes „set pergite^ gratia qua voa
Eterni ducat regia gaudeteque aemper
Felicea anime, licet heu patria acta luatis
Set tarnen ad tempus dum fertilis in mare cttrret
165 Eufrates et dum per tempora quatuor anni
142 c* ti» fenaum 149 e. ab ire 151 c, in rieft
ibb c. Funereani 160 nostre] c. nro o eraa.
154 c
132 Lacan. Phars III, 417 i&m fama ferebat
haut mihi dero, II, 3« 123 ne tibi desit 152
157 t Aen. XI» 745 Tollitur iu caelum claoior*
137 Hör. 8at I, 9, 56
Aen. V, 200 sador fiaü
Die Messias den sogenaDnteD Eupolemiua
Bse
Solaris etabili volventur secola ciclo,
Nomina perpetuum diirabunt veatra per evom,
Et voa magQificis cum scriptis fama loquetur.^'
PoBtquaiD milicie Ramathi cecidere columnef
170 Famosi virtute viri^ Babilonia pubea
j Aiispice Buccesgii solito magis aepera Bevit.
1 Acer Politeon et crudelissimua armis
I Aotifrononte satus cumque illis turgidus EthBiB
Stemnnt Iiidaicas funesta cede phataDges
175 DiBiuQgUDtqiie globoB legionum; iamque parabant
Agatide tomptare fugaED^ tunc nobiÜB heros,
Cui Crito nomen erat^ Mojbj de aetDine cretus,
ProsilienB „Que vos agitat demepciaj quonam
ExaEimes ruitiB? densa inter milia'^ clamat
180 7,NoD pudet ignava circum formidine pelliP
His monstriB non me, Panoeius, iospice torvuml
Polileoüa magis Sciticus terreret ut illi
Tota mole graves cooperti corporis anres
Diffundunt aut quo» Getulia fertur habere
185 Vicinos agilea pedibus qui corpus obtimbrant
Scinopodes totuoi aut ocuktus Lemnia pectus.
Illorum BimiteB hoB possiB dicere, ei non
BiBsina fuBcornm decoraret membra tacerna
Et ferrugineo vestiB variata colore
190 Lutea. State Tiri, vulgo nee cedat inermi
Bellis apta manuB ferroque accincta lUTentus!
State nee indecorem vobis concedite palmam
HostibuB, et tantum ne formidetiB eorum
Defeettim virtute gregem! plus strennuuB unus
195 Confert, quam reeides m aolticitodine mille.
Adiuyat audaces fortuna, gravatur inertee.
Quid mororj este vire! Si me ductore paratia
Conspirare, nigros exheredabimoö iatos
Ethiopum populos." Dixit pardoque fugaci
200 Ocior aliped<^m calcaribus urget adaotis
II 172 c. crudelissimiss
13 Förmidetü] cformiderie
173 c. AUifromnU
200 c. ad actis.
192 vobis] an testris^
II 178 Aen, V, 465 quae Ukuiz Skmmmn dementia cepit 184 ff. Plio, nat,
k 7, 2» 23 191 AeD. O, 614 Ferro accincta vocat, 196 Ter. Phorm. I, 4, 25
ftiii fortuDa adiavat.
ff¥9
ÜmetUMqme fkgst CbUeM
PoltMMUi feril, TaGdo qn
Egmfftar psgM* Cenemim Uüm
Pim DM^et «CBpfam
2ffß AenoM Agßtide pogBOl, ieril
OodboDid MinqmD ed preiste gnnne mtamn
Bftrbam Kogoa dedit P«il alio Gottondi
DoxfOf Mizflio taote loter milui pugBaas
Bolo« otnuine maoo eea dextra {Muqwre qsnmi
210 Velates ttui membr» tago, tarnen aspera nonl
Prelia. Qoem eontra Nabatm fisibns ortas
Proftilieoi Egon tnniido lic ore profatar:
ffQaOf miaerande, rnuP eni non eat laneea, aon eat
Volnificoi mocro, qoe tanta toeordia mentem
215 Cepit, ot ad pagnam peregrino raaOe Ugnnm
Apeina afferret ? Foitem Tidet hostis et hoslem
Enae carere pntat qni non caret ense, dolonem,
Qaod donaTit ei nomen dolus, ipse repoBtnm
In bacalo geitans.^ Aiqne addit: „PaUida monatrat
22^) Te medicnm facies, ant hec ezotica pixis
Efficit ant certe qaoniam ragende minutor
Elici» egroti — dictu qaoque tarpe — ernorem
Hicut hirndo tenax.^ Tunc pectore Doxius acri
HubridoHB „Premit aut ornat sua quemque facultas;
22r> Cui non est sonipes, aiunt, pede pergat oportet,
Fit no8 adtulimuB baculum, quia defuit ensis.
H()(\ quia sum medicus, nimio tibi sanguine pullas
Flobotomo venas temptabo ferire minutor.^
Fatur ot hostili capulo tenus apdit in alvo
2'M) Aneipitom sicam crasBOBque eviscerat artus;
Htridit aqualiculus, stridunt prepinguia sica
Viscora vorsata ferventi sanguine contra
IJt lacuH inmorso stricta cum forpice ferro
Ignito forvoro solet, quantove per artum
2'M) Kbullit Spina stridoro Lagous adempta.
•207 c. ffothohieli n ex h corr. 208 c. in ter 209 c. qtULm vis 211 c que
2X\ c. hirundo 224 c. queque 226 c. ad {d ex t corr.) tulim%u 230 c
crassunque 23li c. in merso.
2'J2 f. cf. Uor. £p. 11, 3, 476 nisi plena cruoris hirado 229 Aen. X, &36
capulo tonuB applioat ODSbiii 231 Pers. Sat I, 57 PiDguis aqualicalus.
Die Messiaa des sogenannteD Eupotemius
Et dum per medias rumpeos cito forüter alaa
Dimicat atque ducum iriati dat corpora leto,
Torvus AmartigeneB fortunatisairnua armia
iDcuraana alacrem aic eminus inquit ad hostem:
240 „En tuus in bello, cito dcpone arma, magister!
Quo tegeris^ nostruiD — non noatrom iure, sed iata
Affirmat sie esse manaa — acutum cito redde,
Redde cito, miser!" llle refert; j,Tua dextra fatetur
Hoc acutum eaae tuum, non sie mea dextra fatetur,
245 Muniraen dignum me defenaore, aub hoc me
Oppetore aut alios aacius proaternere, quam sie
Ut pecus hoatili lugulandum dedere dextre
Robustasque manua ad viucula feda plicare.
Aat ubi me vita hec defecerit, hoc sibi Judas
250 Pignus amicicie acmperj volo, aervet,^ At ille:
yjEt ludaa meus est, beue laudo aed hoc male laudo,
Tot nostroa aocioa quod manibus addere nigris
Auaus ea; illorum tu vulnera vulnere peudee
Inferiaaque tuo aument de aanguine ut ultis
2ö5 Erraudum oon ait longis ambagibua umbria,
Sed certas habitent aedaa.^ Nee plura locutua
Tendit io adversum atricto mucronC; set ille
lam licet in casauni ßorea avertente aagittam
Miaerat, unde fremeoa ductor Babiloniua ^At tu
260 Cerciua accipies mea quod tibi dextera donat"
Inquit et invicto capud hostia eoutudit enae
Infringens levera coqo cedente galerum
Ac Bubieit frendene: y,Adamantem corpore duro
Obatructum tueare licet rituye Acheica
26Ö Nütere aut simulea variantem Prothea vuUus,
Non sie effugiea; scelerum dabia, iiupie, penaa,"
Hia dictia ictum fortem dedit atque trilieem
Loricam penetrana humeros a peetore vellit.
Protinua extiucto radiantem corpore parmam
541
246 e aui alio^ sacins in ras«
255 c. Erandum 264 c. od« ve ackekUf
256 Lqciui. Phars. 11^ 490 Nee plora locutos 265 Amarcü Sermon, f, 356
bi Prothea vultns. Hör. Ep. 1, 1, 90 volttw mulaotem Protea 266 Aeo. IV, 38G
bis improbe poenas 267 f. Aen, VII, 639 auroque trilieem | Lorieam indtikiir.
Fondbunsea VI, 35
ötö
M. Manitiua
270 Diripit ot celeri percurrit non sine laude
Pieturam viau celebrem; celaverat illic
Artificiß Gedeona manüs velluaque videres
Et mirabiliter terria arentibua udom,
Et mirabiliter terra madida undiqiie siccutn.
275 Quin et SamsoniB dura inter braehia nutat
Exepirare leo conpulsue, frugiferique
Vulpibus inmissia ardent cum vitibus agri;
Allophilum tum mille viros prosternit aselli
Mandibula claususque ruit — rea mira relatu —
280 Fertque humeria Gaze portas. Poat inclita facta
Datila pcrdit eum; virtutem tranatulit iatam
Error ad Aleiden; MilleBiua eiua, ut aiunt,
Pervigil occubuit clava draco rexque tricorpor,
Occidit inque aua iactura dicior Idra;
285 Terruit umbrarum regem Arpiaeque fugaYJt,
Autheum Libicos populautem perculit agros
Et Cacuni Tuacos. Poat forcia geata cremavit
Deianira virura. Clipeue defertur lüde
Tradidit ille Nomo, poatquam belli Crito nodua
290 Opeciit; nee iam rabiem potuere cruenti
Ferre ducis Ramatbi: retra ceaeere cohortes^
Ut contra cursum rapidi cum ducitur amnis
Puppis et adveraa venieutia flamina parte;
Tum si forte rudeos vento fluctuque earina
295 Tardata nimium distentus rumpitur et vi
Flaminis et Suvii vasto ratis inpete pulaa
Kernige nequicquam clamante „Tenote^ recurrit.
Instant Apolide cedentibua , asperat acrea
Bcllantum inentes auccessua, tergaque cedunt
BOO Palautum et dictia mordacibus hoatica pungunt
Pectora: „Deieeti, aegnea, timidi, fugitivi,
Sic nos iam dudum^ aic vos pugnaro decebat!
Vobis geata prius probat exitus esse deorum
Aspernatores et ficte non dubitastia
276 t, ffugi fwiqm 277 c. in mi^sis 288 c. De iamra
peie 301 o* de UcH 304 duhiiasiu] bHs in ras.
283 Aen. VI, 289 forma tricorporis umbrae 289 Aen. X, 42B pufni«
DodUQique 296 Ov. Met. III, 79 Impete natio va^to ceti concitaB imbriboi aartii
303 Aea. IV, 12 geous esse deorum«
Die Messias des aogenaniiten Eupotemiua
543
305 Vivere; non semper bonitas simulata latebit
Expectate, viril Velleraiis pauca locuti
Plora loqui vobie. Auclistis? State parumper!"
Talibaa irrident — fugientea quoque caterve
Pollebaot ductore — Nomum pluresque potentes
310 Plectendos capiunt aut bogia colla terendos.
lamquo hilareä türme superatis hostibiia urbem
iDgenti repetUQt Btrepitu palmaqoo euperbi
Psallunt afcque litant divis omnesque per aras
Tura adolenfc geoiumque vocant Bachumque frequentant
315 Deducuntque epulando diem. Hol proous in altum
Vergebat non totua adhuc set parte videndua
Exigua, quantum oova seu prope mense peracto
Lutia nitoris habet ^ cum tanta e strage virorum
Nübilia Eleymon vatera tufeante flupremo
320 Adveniene Ramatho gemitu lacrimabile mixto
Nunciat acta ducum suadetque ut mittat Orontem,
Qtii pugoam repetat captosque redticere temptefc.
Consitium regi placuit multaque probatum
Virtute, bostilee recidiva in bella catervas
325 Qui poBcat pugne securas, mittit Oronteni.
nie bis ootooas^ sie rege iubente, cohortea
Armat et Eufrateo ductor petit acer in armis.
Ut subitns runior lebuseos esse propioquos
NuQciat, en iterum vulgus desiderat illiid —
330 Namque equifces non iure vocem quos cultus et ipaa
Kuricolaa moustrat Facies — dare terga secundo*
„Neo aatis est unum confusis dedecus^ iuquit
Apolides „Demus quod avent et nota capessant
Arma viri. Capifce arma, viri , vos deouo palma
335 Poscit parta semel; iam iam mente auguror et quod
Auguror, iliud erit, victores nos fore.^^ Necdum
Pinierat, mediis dictis intercjpit Ethnis:
^Et mihi non minor est palme spes; at tarnen ut mens
309 ductotB] 0. doetore 310 Pkctendos] P paene eraa. 31 1 lamque c
\que omiBBO litterae iDitialis spatio 3t3 c. Psallant . . divaß 318 c. estrage
l Ttpttai] c. reperet 325 c. mittat 326 c. oclanas 337 c. in ttrcipit
ä c, Etmihi,
310 Pnid, Psych, praef» 33 attrita bacia (al. hogia) eo!la. Amarcii Sermon.
I, 394 eoUaqne bog^ | Primatiiro »tringant 3U Verg. Ecl. VllI, Gj adole , .
\ mascula tiira 333 L Aeti. III, 234 arma capesaaut.
35*
&44
AL HanltiuB
Bit magis ampla tuie, Parcarum, percipe, fila
340 Consulat ErmadoloD perplexaque fata deonim,
Nullua eo melior misteria manibua atris
Exprimere et sagaa archana rogare volucres
Fat 0 mm Tel id Aasiria peDdere mathesi
Vißuruö quid PHas agat trivieque moleBtus
345 Imbrifer Orion crinitaque Stella cometes^
Aut tripodas Phebi aut tergencia si cupit exta
Visere. Coöclamant omnes et dura sororam
Licia divino rimari pectore mixtira
Vociferaodo iubent. tantus petit alta tumultuß,
350 Quaottis Caucaaeas cum Chorus et orrifer Eurus
Certatim silvas quaciunt, dum robora curvant
Dumque levant, fragor esse solct. lam sole propinquo
Afltra diem fugiuut surgensque ex equore Titau
Cekum cemit Atoß; tum eicut gentie erat mos,
355 Flameo prooedeas redimitus tempora vittis
Primum ?ix moto breve qtiiddam ruminat ore,
Inde scrobea ternaa faciens tibi, lupiter, unam^
Uuam Neptuno, dis iDfernalibus unam,
Scalpit humum, ter ad alta oculos, ter viaas ad ima
3G0 Inmiasaque mola taurum necat, eruta cuius
Viacera condil humi fosaiaque inmurmurat atris
Et ringit cultroque secat aua membra cietque
Horridus effuao Phebeum sanguiDQ Qumen.
Exitiit vials interprea callidua extis
365 Letior exelamana: ,,Multum tibi, maxime Paean,
Omnigeniaque deia debemua, quippe secuode
Rea mihi monatrantur ; para hostica mareida torpet
Inproba, noatra micat. lo, bia io dicite cuncti^
Magnificate deoa! Mihi ae Paaithea litanti
370 Ostendit letam, certa est victoria nobia!"
Ilia dictia arrecti auimi belluraque iuventua
Exoptaut et; seve^ tibi, Gradive^ iuvencum
343 0, (usiriam 353 c. ti^equore 354 o. cernU aioniiMm sieut irei
gentis erat vios 357 c* iuhiter corr. 361 c, in murmurat 362 c euUcfti
363 c. phepeum 364 c* m terprts.
354 Hör. 8at l, 9, 1 aiout meas est mos 355 Aeo. Ill, 81 Vittis et »««•
redimitua tempora Uuro 3G9 et Stat. Th«b. 11, 286 371 Aeii. 1» 57^ Oii
ammum arrecti dictis«
Die Messias des sogenannten Eupolemius
545
Prestanteni maotaet; vaccam tibij torva virago,
QualtB es, anguina cum celas cassida vultum
1^375 Et belli cupiens niveum tegia Egide corpus !
laoique pii regia pubee armata videri
A longe poterat directa domare tiraunos,
Uniiia verique dei firmisBima cultrix.
Et magiß ac vicioa magia fulgentibua armie
380 lodubitata fuit, Geticu cum sevior ursa
Alipedem Cacos rapit et ^Mea tollite" dixit
^Sigua, viri, latisque alacres erompitc portis!'^
Parent precepto leti cunctasque per urbem
Erumpunt portas velud olim vividua amnis
Duris obatructus palia arcenteque cluaus
Sepe ruit vehemens tumidoque repagula Ouctu
Exuperaua quacumque patet locus ^ iopiger exit
Atquo viam parat ipse aibi. Crudelo aocundo
^Bellum oritur triatique aono fera clasaica utroeque
390 Exacuuut; set non quamTis exercltus easet
Amplior^ bostiles in ae tot funera partee,
Quot videre prius — nam plue virtutis habebat
Turma prior — bello tarnen haut cito Victor in isto
Extitit Apolides et utrimque miserrima cedes
395 Comraiasa est; vasti membria animiaque Gethei
Gorpore nou animo parvua de aanguine mtäto
ledaeus torta lapidem in cava timpora funda
Miait, qui lapaua tremefacto pectoro lata
Ilice glandifera texit produetior arva;
400 Cum caderet tellua tremuit magnamque ruinam
Corporis inmenai motes dedit ut diuturno
Dilabens evo quo celum vertice puUat
Impete precipitie Circi petit infima turria.
Accurrit Victor strictoque viriliter enae
405 Amputat obnixe lentisaima colla precantia.
Nee mirum dextra tantum cecidisse gigantem
S73 virago] c. virabo corr. 387 o. quacttm c. in piff er 392 c. Quod
66 c. demnguine 399 c. glafidi fera 401 c. in memi 405 c. ob nixe tcn-
ksima] c. dentis sima.
379 Äen, II, 749 cingor fulgentibua armia 382 Georg, lY, 76 Erumpunt
«jrtia 363 Aen. 11, 607 praüceptis parero 402 üv. Met. V, 84 hiimuiu * .
^rtice pulsat 404 f, Lucan, Pbars. Yf^ 176 Amputat eoae loaDua.
546
M. Mmiüm
lesseu, qui cum puer eseet^ iiristibus ursis
lütuiit alque lupis mortein domuUque leonem;
Ad LariBBeum bUIqs hoc gentilis Acbillem
410 Transtulit. Ipse eciam citharam cithareduB habebat
Qua David regia menteni sedavit atroccm,
Nee quiequam melior magnorum facta virorum
Inolita cum voluit fidibiis replicare canoria.
Set non tanta virum dura ioter prelia virtus
415 Tutari potuit^ quin fata subiret acerba.
Nam poBt inmeziaam Btragem, quam fecerat, Ulum
Asperior dubium bella an felicior enae,
Quo nmItoB alios fortesque boDosque peremit,
ÄDtifrononte satUB Jouatban^ gladio ferua Ethnis
420 FuBCUB Irioeum iaculo proatravlt Adoue,
CuBpide BOTUB Oron letoque dcdisset Aplestem,
lUiuß ioBignia ni te de mort© maueret
Gloria^ Sarcodoraa; tarnen acri vulnere hello
Sauciua egreditur; temeratia sanguine pugnant
425 En&ibus et seva sevit pars utraque cede,
Cum Bolito graviuB Caci certante caterva
Agatido triati cedunt; cedentibus instant
Caldei, cernensque Aphilus crudeÜB Orontetn
Inter condeusas pugnantera fortiter alaa
430 Multuoique boBtilis ftindentem ganguiniB, illum
Impiger incurrena nitido validom dedit ictum
Ense BUper galeam^ tinnitum reddidit illa:
Non maior faguB cum ceditur alta bipeQoi
Fit sonns aut fortis concusaa fronte iuvencl
435 Nee mora, Chaldei properant Aphiloque atraboni
Auxitium piignando ferunt^ coit omnis in unum
Bellica turba^ tarnen diuturno fervidus iile
HoateB eonflictu prohibet; iam parma eagittia
Hirta stetit velud eiicius, nee sustinct ultra
440 Vuloeribua sevis afHictua fesaa movere
413 fidibm] ü, fibidim 414 c. in tcr 418 c, aliasqm 42! c.
plentern m or&e. 426— 46u ed, Herscbt?! L 1. p. 172 f. 428 Chaldei Oer
0. amphilus, ita Uersohel 429 c. In ter 431 Inpigcr ilerschel 435 e.
Hersühel) amphüoque 437 c. (ita Berauhel) diutuma.
409 Aen. n^ 197 Larisaeus Acbtllea 413 Aen. VI^ 120 fldibuflque
Die Mc'SBias des BogeDatmteii Eupolemius
547
Brachia; conprendunt viDctum paueosquo peticotes
Cetera diffugiuDt dumosa p^r avia pubes.
Et caplum ludaa facinus conspexit Orontein:
^Numquid" ait „sie vivit Oron^ sie vivet acerbus
445 Betlator noatri taDtiim qoi sanguinis hausitP
NoD hiioc eripiet rex Agatus? Este pii vos,
8i placet, infandum fandet mea dextra cruorem!"
Sic ait et rigido capti vitalia pilo
Perrupit qui lapsus cquo moriendo momordit
450 Terram obituqiie gravi ?aeuavit spiritua artus.
Nondum destiacti calor ossa reliquerat hostis
Proraus et extioctum Judas deflevit Orontem;
Sed quid vana iuvat querimoDia cum mala plangens
Linquere qoe plangit non vult? Äuget sibi culpam,
455 Qtii fundit lacrimas si non ex corde. liesumit
Quod voniuit canis et ceuum siccus repetit bus.
Sic eetam ludas ubi per Bpacium breve letum
Oris divini deplorat, rureue ad acrem
Vertitur invidiam regeraque favente Diglossa
460 ßlaephemat tumido ore pium partemque in utramque
Lubrious incerto ceu flamine canna movotor.
Caldei reduces bis capto ex hoste triumpho
Ut fecere lovi, Caco suadente, deisque
Omnibus ; ut mos est gentis, libamina, ludam
465 Politeon stabili neutra cum parte mauere
Indignans auimo presso clamoro tumultu
— Namque tumaltus erat populis plaudentibus, hostes
Terga dedisse euos — „luda, quo nos" ait „usque
Suspendea» parti dum queris utrique placere,
470 Mobilior foliis quo succi pondere caasa
Huc illue volitant incerto flamino Libra
Educente tuos, Hiperione nate, iugales.
Dilige coQstanter quod amas; non eogimus ultum
Neqtiieia nobis laudem dare, cogimus autem
475 Virtatis studio, quia cui placet ipsa, placemus,
441 c. (itüRer&chei] con preheHdunt 459 c. in vUliam a. tb glossam corr.
Perschel 461 c. Lubicus in certo 4S5 c. relitcon 470 c. pendere
171 c. fiamina 473—475 etl. Fabricius l. I. p, 240 (Dilige — studio),
i ■
fi 456 2 Petr. 2, 22. Amarcii Sermoi]. IV, 42 Sas ad aeutlDam rediti ad vomitum
kaoiB 472 Ov. Met. iV» 192 Hyperione Date.
548 M. Manitios
Atqui non melior bello fuit illa iaventas,
Quo pociit sontes sub Adrasto principe Thebas
Quamquam illio aoer Tideus pugnaret et armiB
Inclitus HipomedoD aspernatorque deorum
4H0 Prooorus Capaneus; nee Achäia maior in armis
Laomodonteara coiit subvertere Troiam.
Nam quantum censes, si verum obtundere non vis,
Antifrononto satum, cui non Calidonius heros
Non Aiax non ipse Frigum timor unus Achilles
48ß Anteferendus erit, yario nee maior Ulixi
Quam tibi^ Cace, dolus. Neo me inter omnia tanta
Colarim trifidi qui subieci mihi regna
Orbis. Me noti precioso Yellere Seres
Bactria queque oolit parvo gens corpore Nidas
41H) Gathmus et infamis monstrosa gente Catippus
Portimuit qua Nissa ferax prolesque Philippi
Transiit Erouleas pugnaci milite metas;
Qua vastus Ganges bis quinis fontibus exit.
Contra surgentem sua dueens hostia Phebnm,
4lK^ Queque bibunt Habanem, que te quoque, Gamnla, gentes,
Quaquo meat Torides qua diTes Icnsia sedes
Carmannis« domui Partes ftigiendo timendoe
Por^asque ot notas Asrero principe Snsas.
Mo timot Aij^irius. me qui ricinus Araxes
>0 OtM\uluis Hircanis spaeiosum permeat orbem
S;iurv>maio^quo eeler domitorem ridit et acres
Knioohi et oolebor Frixeo Teller? Fasis
Qut\juo duiv? intor nomen reiraxi; ab ipsa
IVrr;:! i.Hoou;» tiuvicvs^ ei fama elara Damascns.
\V^ Mo :ruouloncu# Hiber ivrnixqne ad bell* Gelonus
i'jkvvAv:v\v:>v;uo lirno:::. e« qnem pinitk* pa^it
l^x\:ji di\ OaIäuxuo ;nwv« quv>5<q-^ Henass et Hennom
Aua^*r.$ Mo<j^sd^r :ii::Uv\?A cinraut asidu
* V » - .'.II. i.v • >'/». -:. *: '. c. {'4.^ 4>r y'c"^f« 7*^^ ^*^^ raiaia
Die Messias des sogenauBteo EnpolemiuB
Et quas fama refert^ ei credimuB omaia fame^
510 Invenisse notas, fruitur quibiis Ättica, genteß
Cathmee at<]ue quibus meat umbra siDiatra, Sabei
Et Friges et genti Nabatee affin es Idume
Meotisque palus glaciali frigore semper
Stricta et Amazoniis telluB celeberrtroa bellis,
515 Et qua Ripheis manans de moratibus alto
Oorgite divisum Tanais disterminat orbem^
8ecretique dei cuUor mihi cessit Apella.
Me metuit Meroe topido quo cooparat Außtro
Hircanum Borean^ umbreque ignara Sieoe,
520 Me Rodos atque Paphos^ me noriiDt Ciciadea omnea
Hismanueque Ebrus clarique Macedooea armis
Affinesque tibi, late vulgata Chorinte,
Archadea efc doctiö aum noo ignotoa Äthonis,
Formidatque meuoi Romana potencia nomen,
525 Efc tellus Atheai gelidoque rigata Caico,
Et Dacus Moachia vicinus et acer Alanus
Panuoniusque ferox et corpore Noricua ingens
Geoaque cenozephalis quondam vicina Suevia,
Te quoque concusai cervicia , Vuandalc dure,
530 Te Dana sigoatiß ocnlis, te Frixo rebellie,
Quosque Mogon pagoa et quos interaecat Albis,
Quaquo fluit Keni eavua augens atagna Lemannuß,
Me Moaella, Merus^ nee palmite vilior Alea
Cognoacit; me Belga auoa giraro caballoa
535 Dootus et Alverni tumido aerraone faceti
AUobrogeaque fide dubii, fidenaque aagitfcia
Nervius et pugnax Rotomua mollesque Eqnitani
Et tibi vicini, iactana Veriinande, Rutheni^
Vuaaconasque vagoa domui claramque Tboloeain,
St Beturi, Gadeaque eitaa sub ßole cadentOj
512 affinis Idume acripsit manua saec. XVII
ulamis 527 c. in gern 530 c. tefrixo
^ecat 536 c. iandans
523 c. ignotU 526 Alanm]
531 pagQB] o. yagon c, in
517 Hör. Sat I, 5, 100 credat ludaeua Apella; et'. Amarcii Serraon. I, lü6
Met» IX^ 582 glaciali frigoro 519 Lucan. Phara. II, 587 umbraa nusqiiara
teDte Syene 524 Aen. VIII, 99 Roaiana ijotentm 525 Lucau. 11, 303 et
,do tellua perfüsa Caico 528 — oyDocepliaJis 536 Hon ep. 16, 6 Novis-
rebES inüdelis Allobrox 537 = Aquitaoi.
M. Bffanitins
Et cum ScottigeniB diBiunctos erbe Britanoos,
Cumque Siracusie funde Balearicus auctor
Me tremit et regio Tyria de gento profectis
Posaesaa et frugum non parca Canopica tellus,
545 Priseaque Cirene, Leptis et Regius Ippon,
Queque Digris colitur triplex provincia Mauris
Martnarideque leves et com Qaramante Galaula
Et gens Gthiopum , non ullo aigoa ferentis
Pressa poli spacio, oisi quod bovis tiDgula metam
550 Excessit, Üexo cum poblite procEbuit bos.
Uenique nulla vacat mundi regio, mihi que ood
Sit Bceptria subiecta nieis et serviat ultro,
En rex täte tum, modo quem laudas, modo damnas.
Bis victus bello, qua epe lam cedo^ ^alebit
555 AmpliuB in noatros pugnam traesmittere tines?*'
Tuoc Cacua gubicit: ^PugDam transmitteret ipse?
Si iuirat hoc et pascit ©um quod adhuc superetur,
In propria ti^llure sua euperabitur* llluo
IbimuB et forfi metabiraur agmine castra,**
560 His motuB ludas sermouibus Agaton atquo
Spernit eo natum peuitus vitamque deorum
Peusat et exemplum vivendi sumit ab illia:
lupiter in qnamvi& Vouerem docet ire licenter,
EuohiuB ut multum bibat, atqae canore vivatur
565 Suadet Apollo lira, magicas Citlenius artes
Commendat Cereremque eibi proponit edendo.
Sic degeote viro tempus simul atque statutum
Exegit solis metam* Rex Agatus a ee
HesBiam genitum sibi qui fuit unicus ire
570 Precipit et aevos reparata in bella tyrannoa
PoBcere. Tum vatee, quo nulluB amantior equi,
Inclitus Eleymon puuciß preaentihua orsus:
„Quid iuvat incasaum tociena confligere summis
Viribus P Et muUo pudet ao miseret simul atris
543 genU] c. itnU 557 hüc ei pascit io ras. 564 c. vheiur
569 »Ve] re scripsit in ras. eadem miinue quae versa oi 512 aubplevit
inMla.
568 6.«*
570 t
51! Verg. Ecl, r, 66 divtaoB orho Britannos 542 Ov, Mt?t ü, 727 lUlciil««
plumbum I Fuoda iacit 547 Lucan. Pburs. IV, 679 mini Garamante perm^l
Maruiandae voliicres 550 Aeo. V, 481 procumbit bumi bos.
Die Messtas des ■ogenannteii Eupolemius
575 Milite eonsumpta bellia nos esse immicis
Ludibrio. Numquam noatre nisi dux aciei
Occidat in bdio, vatidos superabimuB hostes.
Ergo tibi uatoque tuo, nisi ei melius vo6
ConicttiB quicquam, presaga mente quod edo
580 Si placet: Est Bethlem caste paupercula farao
Farthenie quam Tauraoto coguomine dicurit^
Stirpis Üavitice, cuius — oec sit pudor — artus
Measiae si veste suo« obduxerit inque
Mortem sponte ruit, pro certo credite, parti
585 lüius haut modico continget honore triumphua.
Ac ne, quod dedimus, te fraugat, regia proles,
Consilium, Decius, perpeude, quid egerit et quid
Regulus; ambo brevi nolentea parcere ?ite
Sponte Bua, aic fama refert, pro clade suorum
590 Tollffoda letum subiore. Quid ergo fideli
Tu de te censee, vane ai gloria laudis
Pagauos mortem non formidaro subegit?
Te vero perpes post triatia tata manebit
Gloria, te locuplee, te pauper ad ethera tollet/
595 Desierat vatea^ eentencia dia diserti
Principibua plücuit^ ducibusque ad bella vocatia
Meaaiaa aumpto muliebri tecmioe aese
Veatit et umbonem membrana triplice tectum
Sumit et ad pugnam duodenia milibue exit.
600 Nunc mihi, te queso^ boue »piritua, Agati darum
Nomina paede ducum^ tua aicut via et ubi via
Hunera qui tribuis! Uux primua in arma treeentos
Pistena fert equitea Abrahe de stirpe beata
Editua; huic circum precioao compta amaragdo
605 Parma fuit — atetit in niedio delaaa prophete
Turba Bacerdotum^ cum mi&so deauper igne
Helle „dominus dcua eat^ plebs ante rebellis
Clamavit; ßterilei^que iaceut annis tribus agri
Et medio populi pro nequicia — hiuc, puto facta est
610 Urentia terram Phetontis tabula currum
Cum regeret. Civisque tuua, Nine peaaima quoudam,
551
581 c. Parthevte e. tau moto 5d2 c, sub e^t.
57d Aen* X^ 843 praesaga ma!i mcDs 610 = Phaethoatis.
552 M. Manitins
Eutropius brevis et rugosa fronte seyerus
Auxit ludaicos sexcentis ensibus enses.
Itque potens Agapes Bethelius horrida in arma
615 Elxacuens bis mille vires, hio pecula lüde
Bina tulit, laudabile opus; nam sculptus in uno
In somnis cernit tangentis ethera scalas
lacob cum domino luctans nervoque recedens
Debilis; idoirco nervös ludeus abhorret.
620 Ex hoc Meonius finxisse poeta putatur
In volucres socios ducis esse deam ferientis
Mutatos. Alter pereuntes crater habebat
Hostes egregii David quos ipse peremptos
Pictus ibi insolitum luxit. Tarnen ista decora
625 Munera concilians regem sibi sustulit Ethnis
Post mortem ducis Agatide. Sequitur comes illum
Malta laude nitens niveoque spadone superbus
Luconous rigidusque Paton de germine sacro
lob veniens, multo fuscatus sole suasque
630 Munitus suras ocreis veluti rosa rubris.
Tu quoque, Bethanicis in menibus orte superbis,
Risus, ceruleo vectus burdone, et equiscis
Amplis subsidium daris, Tapine, tulisti
Regibus. Insequitur collecto milite fortis
635 Sarcodomas, tuus, o Danihel venerande^ propinquus.
Omnes hi Solimam ter mille ad bella feroces
Adduxere vires et per quot volvitur annus
Tritus sole dies^ crescit cum Februus una.
Sed postquam belli, qua Gace manes, reparandi
640 Rumor Achemenias index vagus attigit oras,
Continuo magni magno coiere paratu
Sub Caco rectore duces et grande putantes
Expectare domi violentos dedecus hostes,
Judeam bacis olee palmisque opulentam
645 Agminibus peciere suis vectique quadrigis
Et plus quam satis est pompa venere superba.
U4 c. pethelius 619 c. nervus corr. ludeus abhorret] eus a in ns.
S. per emptos 624 c. in soUtum 628 c. Leueonaus e eras. [zu Lam-
^ (ef. II, 665) primo Leuconous ^ifvxoyoog] 632 c bardone 638 e.
~%8. 639 c. post belli 640 c. Bumor quam (delevit eadem maoai
M2 aabplevit) ac hemenüu 641 c. coi^ere 644 c. epulaUawL
Die Messias des sogenfitiDteD Enpolemiua
553
ürbs eet ladee lordane bifonte propioquo
Condita semiferis olim sedea Chananeis,
Nomen ei JerichOi quam nubilus Eorus ab ortu
650 Aepicit, ÄsphaUus calido ricinus ab axe est«
Hunc pugne legere loeum bellumqtie profanus
Contra cognatum Caco duce movit ludas.
Koeciduß ascendenB terris iofudit Eoiib
Lamen et obscuro gelidas sublatua Ob'mpo
655 Sol dempsit tenebras, cura parte io utraq^e iuveiitUB
Elatis cupide properant coofligere signis
HorrieoDieque tubis acuunt io prelia mentes.
Principio belli Messie sigtiifer acris
Ethnidis ense cadit, qui — sie voluit deus — arma
660 Mox Cedarei fugiens ducis ad Solimantim
Regem legatoa mittit Cacumque odiosum
Asaerit esse eibi ; grates agit Agatus illi
Plaeatusque viro; mactatum sanguine crassum
Politheona tua prosternis, Pastcria, dextra.
665 Lauconous Fuacum, Criaargirus acer Aelpbin
Fuditj Iperfanea Tapinum territat hasta
Rostratoaque pedea curvatia pelieeque gulatas
Et manicas amplas oatentans: „Rustice^ dixit
„Cede loco oec te pannosua ad arma potenfeum
670 Mface! Quid faeit hie gestände burdo farine
AbciorP Herde lutum perooibus bis potes altum
Trudere^ vah, tantum moIitoH me esee locutum
Penitet." „Accipio" dixit Tapinua equoque
TraDsveiBO tumide salientia cuapide timpus
675 PerfodteoB sella auspeneum decutit alta;
Argutumque Agapea Heretimi mucrone corosco
Prostravit fortemque Aphilum fortemqoe Diglossam,
Pittalmumque ferunt dextra cecidisBe Pathontis;
Tu quoque qui tociena vitaraa vuIqub, Apleate,
690 Letifemm moriena te Sarcodomaa dedit orco.
Ante omneB, Caci fiducia tota, cnieetua
Sevit AmartigeEes, cui dux Soli man us avaram
653 ascendens] d priiia s c. in fudit 658 c. Fnncipium 674 c. tumede
ferunt dextra cecidisse Pathontis soripait eadem manaa quae aupra.
670 Abctor i. e. aptior
aco.
674 = tempüs
676 Aen, II, 333 mucrooe
^
laDitiua
Cedibus heroum pollutam sanguine dextram
Amputat atque femur; saliil manus itt sade forii
685 Aut iacto saxo diviae cauda colubre
Inproba sepo mtcat. Torpet manus inpigra multia
FafaliB docibuö. Sub equinara protinus alFum
Victor procubtiit vultumque supinus atrocem
Frendet adbuc. Tuoc Cacua eum eociique levabant
690 Pulvere squaleotem mestique in castra ferebaofc
Serainecem clipeo; nee adbuc voluere tyranni
Cedere; iam tepido manabant arva croore
Atque in sulphureum clarumque bitomine Btagniiii]
Jordanig regum volvendo cadavera duxit.
695 Dum aic pugnatur, Meösiam conspicit acer
CacuB et advereum cupiens occidere etrictym
Vibravit gladium capilique infiigere vulnus
Mortiferum voluit^ eed parma providua ille
Invicta calibe et ferro fortem excipit ictum;
700 DissilieDB partes nriucro Caceius in tres
FniBtratuni ceco fecit trepidare pavore»
Quid faciat neacit, dubius fugiatne vel obstet.
Interea cernens ludam vir stfrennuua inquit]:
^Huc ades et gladio^ qui me exarmaverat, hostem
705 Sterne truci vel pelJe manu,^ Niohil ille moratus
EffeniB incursat luveDem^ quem talibua beroa
Premonet: „0 demene nimiumque oblite propioqat
Sanguinis atquo pie fideit mala cepta relinquel
MeasiaB ego sum, veoi te solvere bellis.
710 AapiciB ora manus F^ Cui ludas ore minaci
^Nescio tu qui sis, pugnans volo diacere qui ais.
^Agatidea aum*^ inquiß, mentiris, non tibi cert©
Agatua est genitor, credi potea indice vultu
Filius esse fabri, fabrique es fiiiua. latam,
715 QutBquia es, esse tibi tucem oxpericro aupremam.^
Sic ait et regem crispata fortiter haeta
Protürbare parat i quem nolens ledere cede
690 c, suakntem 695—779 ed. Heracbel L I. p. 173 ff. G95 Jffwyi*
fleracbel 702 c. obstat^ ita Herscbel 703 rennuus inqt4ii supplevi 701 üdu]
c. ad h€s corr Heracbel c. ex artnaverat 705 c. ntlhil corr* 706 e. h
cur9al 709 Mtäsym Heracbel 711 tu quin sis Berschel 71^ c m dki
715 c, experire ita Heracbel 717 c. Pro turbare.
Die Messias des sogenatintdti Eupolemius
fi55
Dclimmque fugit Messias; ille nepotem
O ficelus! insequitur fugientem. Ne auus in ee
720 Feccct cognatus rex vult. nee vult tarnen ille
A detestando vecore resipiaeer© cepto,
lam fugiens irepido Solitne prope menia cursu
Venerat; hie secum vatis pia dicta receosona
Constidt et sevie nolens arcere füren tem
725 Armis inmotus stabat; ferus advolat ille
Et rigida miti dat cnspide Tnlnera quinque.
Simplex com geritnr eaeram maetandus ad aram,
Pro popnli noxa non est taeiturnior agnus.
nie labat, dumque ille labat terrore caterva
730 Äpolide subito ^ dictu mirabile — languena
Fugit et infamcö verterunt terga tiranni.
Tunc primom Cacura Messie nobilia jrani
Expavisao ferunt, qood ei congresßns inermis
Abseesait, nee in hoe habuit Batis, inpiger iili
735 Intulit Eutropiug plagam tropidumque fugavit^
Et parta est leto Messie palma salubri;
Moxque catenatis licnit remeare solutis
NexibuB in terram felici nomine 8yon.
Leta magis non illa fuit generatio , quam rex
740 Cirns restituit post mesta decem et tria lustra
Cum muta in cania pendebant Organa ramis.
Tempus erat cum Virgiliis repeteotibuB ortum
Sole flagrans ariea equaverat astra diei,
Quando duci ludas vitam truculentus adeniit.
745 lUiua adveniens planctu iam livida mater
Et ßavas disiecta €omas bis ethera pulaat:
„0 cell Sacra stirpsi o proles unica, tene
Sic decuit pugnare tuis ut te dare morti
Non formidares et tanta subire pericla?
750 Inspice me, tua sum genitrix! Heu, cur mihi non das
ResponsuraF cur non „dolor hie mihi» mater, et hie est"
718 Musyas Herachel 724 arcere] c. areere primum e eraa. 726 mt'ti]
nuU^ ita Herechel 731 tyranni Herschel 732 et 736 Messie Herachel
'45 0. ad venüns.
746 Ov. Ep. Xn, 83 Diatectamque comas
irolea*
JuveüC, hist. evaDg* U^ 225 unica
556
M. Manitins
Te referente gemens doleo Bolorque dolentemf
Me miaeram! Quid agam? quid dicam? quid qüeror? lete
Impiua occidit, qui öiquid cordia haboret
755 Humani — certe fera vel plus quam fera — non hoc
Patraaeet facinus! Non te durus Scitha, noa te
Teutonus haut facilis vibrato parcere ferro
CoDfecit, coRsanguinca ceoidisse maDU te
Et plango et stupeo," Sed tu, mater pia, noli
760 Plangere quem cernia defunctum, plangere noli!
UtiliB hec mors est, vitam multie dabit hec mors.
Tollunt perfuaoa lebu&ei aangume aacro
Artus extincti iuvenia, raultumque gementea
Coudunt regali corpus regale sepulcro.
765 Mirum quod refero, iam tercia clarior omni
Sole dies oritur, cum Medsiam redirivum
Veraces homines se vidiaae in Qalilea
ÄBfieruere. Piua gaudens pater acciit illum
Inque trono meritum fecit regnare paterno.
770 Hec longe sunt gesta prius quam Tusca iuventus
DestruGret Solimam, que nunc habet Belia uomen,
GolgothequQ locus muna inclusus habetur* —
Qui sensu mentem cupit exercere profunde
Prelia rimetur, quo scripainius arteque iugi
775 Prelia discuciena — quid enim non discitur usu? —
Inyeniet fracto bene que sapit osae medulUm.
Summa sophia, tuus grates refero tibi scriptor,
Hoc opus incepi per te ceptumque peregii
Ut sit lae teneria et fortis fortibus eaca.
754 Inpius fieraefael qui] g. quod ita Herscfael 756 Sdtha] c. €*thitr
f erta. 762 c, pcr/ustis ita Uerschcl 766 Me^isyam Hencbel
775 diBoUitns Qeisohel 777 c. tibi refero ita Uerachel 778 o. in ctpi
perle c. per e^i
Das Florileg von S. Omar
Von
Ernst VaiRt
Das hier zum ersten Mal veröffentlichte Spruchgedicht fand ich im
[Jahre 1876 im cod. 115 von S. Omer, beschränkte mich aber» mit
'Fabelforschuogen beschäftigt, damals darauf, die mich beaondorß an-
siebeEden ThiereprichwÖrter auszuziehen. Je mehr sich aber Bpliter
meine Arbeiten der Spruchdichtung zuwandten, desto lebhafter bedauerte
ich, nicht das Ganze abgeschrieben zu haben, das sich immer deutlicher
als ein werthvollee Denkmal der mittelalterlichen Gnomik herausstellte,
und es gereichte mir zur besonderen Freude, als es mir gelangy einen
franzosiBcheo Gelehrten für die Herausgabe desselben zu gewinnen.
Dieser hat das Florileg aus dem cod. 115 (A, in der nach Warn-
konig I 415 im Jahre 1136 oder 1140 gestifteten CistercieuBerabtei
Clairmarais bei S. Omer um 1200 entstanden) aufs sorgfaltigste copiert,
eine zweite Handachr, desselben in dem cod, 710 derselben Bibliothek
(fol. 120 — 122, hier mit B bezeichnet^ aaec. XIII extr., aus 8* Bertio
bei S, Omer stammend) aufgefunden und collationiert, sowie die Quellen-
forschung erfolgreich begonnen, hat dann aber, durch dienatliche und
anderweitige gelehrte Verpflichtungen am Abschluss behindert ^ seine
Materialien mir zur Ilerstellung einer Ausgabe unter der ausdrück-
lichen Bedingung übergeben, dass ich seinen Namen verschwiege. Es
ist mir eine Ehrenpflicht gewesen^ mich nach Textconatitution wie
queUengescfaichtlichen Belegen hin des Vertrauens meines hochgeschätz-
ten Herrn Correspondenten würdig zu zeigen. Die Orthographie von
A ist streng beibehalten; Emendationen sind theils aus B, aus den
verwandten Prouerbia Rustici (RF. III 633 ff.) oder aus der nachweis-
baren Quelle selbst, theils aus eigner Vermuthung in den Text auf-
genommen; die Nachweise meines gelehrten Freundes sind in den
Anmerkungen TollBtändig mltgetheilt, eigne Efgänzungen in eckigen
RomAoUcbe ForacbaDiEiOD VI. gg
558
Ernst Voigt
Klammern hinzugefügt. Die Sammlung fuhrt in alphabetischer Folge anter
jedem Buehstaben zunächst meist geiBtliehe Sentenzen vor, die Vorzugs*
weise aus der Hildebert von Le Maus zugeschriebenen Vita B. Mariae
AegyptiacaeiMar.) und aus den verschiedenen HeiligendichtuDgeQ Mar-
boda, nämlich den Versus de S, Laureutio (Laur.), der PassioS. ftlaaritii
(MauriL), der Vita S. Thaisidis (Thais), der Vita B Maurilii (MauriL),
auch der Passio S, Victoris und den Carmina septem fratrum Macha-
baeorum, wie endlich den kleineren Gedichten Marbods (bei denen stet»
die Columne der Beaugendreschen Ausgabe hinzugesetzt ist) mit ver-
einzelten geringen Abweichungen entnommen sind^ und schliesst gewöhn-
lieh mit Volkssprichwörtern, zu denen in den Noten Verweise nament-
lich auf die Prouerbia Rustici (R) und meine eben erscheinende Ausgabe
der Fecunda Ratis (F) gegeben werden. Wenn jene voranstehenden
geistlichen Sprüche zur Feststellung von Heimath und Entstehungszeit
der Sammlung wie für die Geschichte der biblischen Gnomik wichtig
sind, so enthalten die in den einzelnen ßuchstabengruppen darauf folgen-
den eigentlichen Proverbien so werthvoUe Zeugnisse für Verbreitung
und Wortlaut der Volkssprichwörter im XII. Jahrh* imd eine kleine
Anzahl so hübscher Unica, dass dem Florileg von S. Omer ein ehren*
voller Platz unter den Denkmälern der mittelalterlichen Spruchweisheit
gesichert ist. — Einen Titel gibt weder A noch B an; der Text lautet:
f* 97''^ 2 Ardua nuUa bonis spe syderee regionis.
Ad radios morum laxatur hyemps animorum.
Ad Caput ingratum constat remeare reatum.
Astu subtili lupuB insidiatur ouili.
5 Auetor nature proprio facit oraoia iure.
Ardua conscendis, si semper ad ultima tendis*
Ad Bupplex uerbum cor non ualet esse superbum.
Ars simulat uerum mutatcjue uocabula rerum.
Ad libitum mentis ludit deus ex elementis.
10 Aptat dedecori deus hoc uas^ illud honori.
1 Mar. $55 [nach Hör, Carm, 1 3^ 37 f.]
2 [Man 311 /* Non ualt abscondi deus incUta liimina mundi, Ad nutlo*
qiiorum laxatur fayema amcDoriiai.J
a Mar. 329,
4 Mar, 758.
6 [De Epiphania 98, col 1569,]
6 MauriL 61.
9 ex fehU A.
10 [Nach 2 Timoth, U 20.\
Das Florileg von S. Omer
Ars ubi Biluestris, fluit artig Benno pedeetris.
Alligat iti8onte8 censue aoluitque nocentes.
Ad domini niitum puDiri sit tibi tütum.
Actus audacia igtioras tempore pacis.
15 Alta petit uirtuß, petit mfima sordibas hjrtuB.
Anno milleno redit aronis flumine pleno«
Ad quid ceptarit stultuB^ nisi cepta patraritP
Accipit optatam, rem qui largitur amatam.
Aacendit stultue pontem: fit in amne tumultns.
20 Ad granum granis iuüctis fit copia panis.
559
Bacchus sumatur modice, seosus cumulatur.
Boa cum laasatur^ pedo fixier esae probatur.
Bis, que mox dederis, targiri dona mderis,
Baibus si loquitnrf et quod patet hoc operitur.
25 BlanduB sermo datum superat quamuis bene gratum.
11 [Nach Hör. Serm. U 6, 16 f.]
12 Bens OS B — La pihce d^ou eH tiri ce tfer» se cümpcae de irois disHques;
iles voici:
AmplioB inatabiles bomiaiim deflectere meotea
Auri Sacra fames ad maEa uota aolet.
Alligat iDBontes ceosus soldtque ooceDtes
Nee perit in uacuum quem data cauaa tuuat*
At ualida qui ladde uoluot super astra uotare
Quam miDus indigDe digna tamen faciuut. (A /« 103^,)
14 [igDores ?]
15 [Nach Eccles, II 14^ vergl zu F I 799 / i>etrt Beim zu Liebe ist der
Weist durch uirtus, der Narr durch hyrtas (vgl Hör. Ep. I 5, 22) hegeichnet.]
16 amnis] anima Ä — [Vgl zu F I 382 Spes uenieutäs aque^ quo lam fluere
ante solebat.]
rl7 [Vgl Luc. XIV 28—30.]
18 E 18 Kou capit optatumf qui nou impendit amatam.
19 AscendatJS — iaaue ß— [Vgl. zu F 1 125 Non oadit in pontem sapiens
equttator hiantem.]
20 iuüctnm AB — [Nach Augustinus, vgl tu Arnulf 388 (BF. III 4€2),
ferner Wright Lat Storiea II p, 6 Ex multis mmimis graudis aceruus erit und
— n* jp I 964]
P 21 [Vgl zu FI 401, 787.)
22 [Nach Hieronymus Epist 102, 2 Memeuto nulgaris prouerbii, quod boB
■ lasBUS fortius figat pedem^ vgl zu F I 41,]
23 [Nach FubL Sgr. 235, iveitere Nachweise zu Tsengrimus II 452.]
24 [ Vgl Hieronymus EpisL 50, 4 Est proaerblumi balbam melius balbi aerba
cogaoscere.]
36 ♦
560 Ernst Voigt
ßis^ 81 resüteria BtimiilO; panctum patieris.
f, 98*", 1 Bella placent prauis; rectos decet ordo suauis,
ßlanditiir menii lutuleota libido fauenti.
Blanda loquela datur canibus, dum pretereatur.
30 Bis madefaetariB I si Bub foliis latitaria.
Cur tibi aint eure pereuotis amena figure?
Cur habitare oequis cum fratre laboribus equis?
Celum rex cell moderatur adestque fideli.
Cnminia est uere. morum documenta silere.
35 CoDciliat iustoB pacia sapientia cuatos,
Conueniuntque mali aibi federe pemitiali.
Compatitur triati mitia clomeDtia Christi.
Cuncti terra aumus, cito uita fugit quaai fumus.
Celica terrenia preponaa gaudia penia.
40 Cuncta gerunt parce poaiti uirtutis in arce.
Culpa patroni moriuntur eape colonL
Cuoctos furari acimus furem meditari.
Cum tu ieiuuaB, non aorbes, catte, lacunaa.
Cruria tentator aic peccat ut excoriator.
26 [Vgl SU F I 570.]
27 [Wohl leoninüche Umbildung von Otnd Ars am. lU 502 Candida
bomineSf trax decet ira feras.j
29 B 30,
81 aumt B —
33 Mar. 652.
U [Mar. 315.]
35 Conailiat B — Mauril 46.
3G Mauril 47.
37 [ConsolütiO luQCntuim 3, coh 1577 ^
38 ThaU 63.
[MaanL 35,]
[parce :^ motte rate nach Papias und Joa, de Jatiua.]
lye» U 3 Culpa pastorum laaiat pecas ira liiporum. [Wohl nnd^ S^*
4, wie Flor. QoUing. 174.]
I 7mwÄ // 203 ff.
i : i iato pede, 001) est mundior illo,
I deoadat detracto tergore; sicque
US est turpiSt qui cooaentit facienti
quam faciona. ]
Das Florileg von S. Omer 561
45 Canus grassatur, iuuenis qui sanctificatur.
Causa taurorum iuga lambit lingua luporum.
Cautus seruator tibi prostat, stolto lucrator.
Cantus niloscit illi, qui psalloro nescit.
Concta libons tolorat, quisquis sublimia sporat.
50 Disco nichil tutum, ni primo carno solutum.
Dum poteris subici, non debos dicero ,Vici\
Disparibus uitis oritur dissensio litis.
Dolicias cone romouot moditatio pen^.
Dat uis tormoDti sincore gaudia menti.
55 Damna parum lodont, lucra quom terrostria todent.
Deuiat annosus, puer oppido religiosns.
Dupplox peccati tormontum sit duplicati.
Diues OS ot sospos, tua si manet in domino spos.
De stalte stulta procodunt somnia molta.
60 Dilige bufonem: pulchnim similabit Adenom.
Dotorier rotegit; locte qued uterquo poregit.
Duri pilater fit uulturis oxceriater.
Dum pulchor ieous ost, nes hunc dimittero ius ost.
45 [Vgl unten 56.]
47 [Nach Ovid Ars am. U 13 /.]
49 [Mar. 705, auch Flor. Vindob. 59.]
50 Mar. 587.
51 Mar. 50.
52 Mauril. 45.
53 [Nattfragium Jonae 129, col. 1581.]
b^iuB AB — [Laur. 186.]
bl Laur. 63.
59 B8.
60 [Das altfr. Sprichwort Ky crapaud ayme, la lune ly semble, vgl. die ent-
sprechende Parabel Odos de Ciringtonia in meinen Kl. lat. Denkm. der Thiersage
p. 114 und bei Hervieux, Les fdbulistes Latins II 604 /., femer Zacher Altfr.
Sprichwörter 106 (Zeitschr. f. d. A. XI 126).]
61 Je ne suis pas sür s'il faut lire utrumque ou uterque. [Der Sinn ver-
langt jedenfalls uterque d. h. er und sie.]
62 [Vgl. Zacher 78 Dar oisel peile, escorce que uotur. Plumat auem duram
qnis uulturis excoriator, Vix comedit suram mordaci dente uorator.]
63 B 48. [Vgl. zu F I 571, Flor. Gotting. 46.]
562
Ernst Voigt
f. 98% 2 Etatis teuere discas moderameD habere*
65 Ex ope celesti ßt, bi quid habetur honesti.
Edt ßBDsu pleBa nummis impleta crumena*
Est labor et multus, mundanos ferre tumultue*
Etsi siß fortifi, quateria formidine mortis.
Est rex celorum merces immeuBa suorum.
70 Est leue cuique mori pro uiuore nobiliori.
Est opus, ut fictos etiam patiamur amicos.
Eßto maEsuetuB, miseri ne despice fletus.
Ex tenui uena uox sepius exit araena.
EquuB amor morum conectit corda duorum«
75 Electiis dommi sit purior igue camini.
Excitat illecebria meotem Venus irapia crcbris.
Excitat omoo geuus scelerum oir demooe plenus.
Est proprium miseri^ quod habet non posse tueri.
Est melior grossa ueatis quam eil super ossa,
80 Est beee non oraus aliis, sibi ouUa, laborans.
Ex tribuB, est stolidus non uoscens, quid mage fidus.
Forma perit rerum, datur altera quaque dierum«
Filius est ire, qui uult impune perire.
64 [VffL Hot, Ep. 1 2, €4—68,]
65 [Mar. 288, vgl in Flor. Göttin^. 76J]
67 est multus A — Maurih 67.
68 Mauril, 501.
m [Laut, 222.]
70 [Laur, 228 Expedit ergo mori mihi pro uita meliori.]
72 [Mauril 481 Cntn als mansuetas, taotos ne deapice fletaa,]
74 Mauril 44 Nam paritas morum etc. [Nach Sallusi, Cal 20 Idem u^lt
fit Idem tmlle» ea demum firma amicitia est]
78 ( Vgl SU F l 58.]
•»qttfl AB — Mar, 292.
n^rt eH tiri tTum piUe anonyme^ di>nt le pnmür mr9 etl; Te
^ Aicut Dauts uel arundo. Voici le pakSBO^t o^ i( «« trouvet
eöt ire, qui uult impune perire,
paoe perit, qui noD aibi congrua quent;
'cet aero , tamcD adiutoria qurro,
nasA quidem^ quia cognita auul michi pridem;
»a «aluandus aam mediciDa.
letzten drei, mr dtc ifatcrktn jrAgendtn 4 fa
<>d, Oratio poemtentis 16'—22t coi. 1574.]
Das Florileg von 8, Omer
Fortune fragüis fiat tibi copia üilia.
85 FortiB uelle uiri non est semel ense ferirL
Fit leue, quod toleras, si proxima prospera querae.
Forma perit mündig nequit optiraa fama retuodi,
Fama uiri clari eec morte poteat uiolari.
Fructus lucra boni placet in commtine reponi.
90 Floa, decor omois abit, docti fiapieotia stabit.
Federa seriiabo nee pacta prior uiolabo.
Fruatra uitatur, quod noo nisi morte domatur.
Fortior in prato paBcit^ forü super ato.
Fabula dicatur dum forte, lupus caueatur.
95 Formoaum canere tedet, decet ergo silere.
Qaudia mira poli, mala lingua, retexere noU.
Qrandia lucra ferea^ si Christo aemper adheres.
Oloria, qtie penam parit, est omnino caueeda^
Grandis abit flatus modica pluuia superatus.
100 Gaudet habere parum, quem tedet diuitiarum.
Oratta uirtutum comitatur carne aolutum.
1 Heree oe eure tibi sit tuus, o moriture.
Hoatibua infestua, aubiectia eato modestus.
Hie michi aponsus erit, qui nou corrumpere querit.
105 HuDc amplexeria, per quem tu oon uioleris.
HoBtis aummua crit^ qui me michi tollere querit
Hie et in Hyspaniia ue^ cui deest eopia paniß!
563
84 [Contemptus praesentü uitae 18, coh 1572.]
85 Laur* 24,
86 fehlt A —
87 f. [Der Spruch des Anacharsis Vita perit, inortiB gloria oon moritar, vgl,
Brunco p. 43.]
^93 R 23,
94 [Vgl SU F I m)
95 E 47.
96 [Nach Ec£U XY 9, wie F I 578,]
99 H So* Voyts d-deisous, vera 143,
100 [Mauril 32,]
101 [MauriL 638.]
102 [ConiemptH^ pracscntis uitac 21, col 1572, nach Hör, Cartn. II 3.]
103 Parcere »ubiectia , sed debellare superbos ( Vcrg, Am, VI 853),
107 Hoc AB — [Vgl Zacher 123 Ici e en Eapaiogne mal nit qQi ne gaingne.
Hie üt (in) Hispanis, ut dicltur a ueterftnis, Qui non lacralur, male uiiiit, inopa
reprob atur.j
564 Ernst Voigt
In ueniam scelerom decimatur summa diemm.
Imperio fidei redit hora serefia diei.
110 Immensum lumen lippum confundit acumen.
Inuidie telis superatur sepe fidelis.
In facie mellis sapor est tibi, sed retro fellis.
Inuidiam nemo domuit nisi fine supremo.
lustus quassatur, aersutus ad astra leuatur.
115 Ignorat plenus, quam uitam ducit egenus.
Improbus est uates proprios culpando penates.
In quo nascetur asinus corio morietur.
luxta cantellum fac ieiunare labellum.
Irarum plena spait ignea lingua uenena.
120 Laudis amore peris, si mundi miles haberis.
Landes humanas deus abicit utpote uanas.
Landes illustris non narret canna palustris.
Larga dei pietas nescit sibi ponere metas.
Luce fruens clara cordis se mactat in ara.
125 Labitur ordo gregis nonnunquam crimine regis.
Laudat dicta ducis plebs rebus amica caducis.
Legem, quam tuleris auctor, sufferre iuberis.
Lecti mensura discas extendere crura.
Legem complebit faciens, quod posse ualebit
108 [Mar. 126.]
109 [Mauril. 273. Durch die Macht des Glaubens kehrt nach dem Sturm
die Sonne wieder.]
111 [Nach Mar. 57 Proh dolor I his teils saperatur sepe fidelis.]
112 sopor AB — [Vgl zu F I 226.]
115 B 5.
117 [Auch im Flor. Vindoh. 56. Vgl zu F I 353.]
118 [cantellos Dimin. von canthams (cantherus Dief.).]
119 Cf, Ira modiim nescit, uiz friget, uix requiescit,
Flamma calet lignis, sermonibus ira malignis {Äy f. 14^).
121 Mauril 357.
122 [Mauril 331 mit Anspielung auf die Midasfabel (Schol zu Persius 1 119)]
123 Ad monachum detractorem 7, col 1575.
124 [Thais 118.]
125 [Vgl oben zu 41.]
127 actor AB — [Nach dem Spruche Solons (Brunco, Zwei lateinische Sprudh
Sammlungen, Bayreuth 1885, p. 33, 35, 38), in der Fassung von Cato Bist. proL 49
Patere legem, quam ipse tuleris.]
129 uidebit AB —
Daß Florileg von S. Omer
565
130 Lingua neo ossatur, tarnen hac oa precipitaiur.
LoTipedem curtus ridet, nigmm quoquo fuluua.
Lippis infestus nimis est Pbebeius eBtns.
Meate bonis fulta moritur temptatio multa.
Meoti fimcere oomnt elementa fauere.
135 Mens in secreto pulsat olaraore quieto.
Mors est soUempnis , cui merces uita pcrhennis.
Morte perire gregem seelus est et uiiiero regem*
Malit quiaque mori, quam turpi cedat amori.
f. 98**, 2 Multa potcflt eapere, qui multa potest reticere.
H 140 Mutua dando uice auEt filia, mater amice.
^^H Mente uigot cauta non tendens ad fora lauta.
^^^1 Magna manu minima quercus curuator ad ima.
^^H MaximuB est flatus modica pluuia superatUB.
^^^ Meridiea testis erit^ utrum sit tua uestie.
H 145 Morus non morie oneratur in omnibus boris.
m
Nemo leuat morbis animam nisi conditor orbid.
Kemo nimis propere didicit nucitura cauere.
Nee niue nee uentis alget dilectio mentis.
130 [Vgl zu MSD XXVII 2, U7 Oflae caret lingua, socat os tarnen ipsa
maligna.]
H 131 [Nach Juvenal II 23,\
Ä^ 134 Mar. 731.
^^Kia5 [Mar. 259,]
^^^ 136 Mar. 668.
^M 1S7 et fehlt AB — regem] gregem AB —
B 139 [Wohl nicht an Prouerh. XVII 27 /. anzuknüpfen, sondern thm positive
H Gtgensiück zum Spruch des IHttacu» Loqui ignorabit, qui tacere nesciet {Brunco
Hj). J8), vgl, Sencc. Manit, 176 Qui nescit tacere, nescit loqui und HieronymuB,
^ Epist 130,17 luxta aetus elogium .cum loqui neaciant, tacere non püssimt'.]
i40 n 20. [V^l zu F I 3524
rl42 in yma B — E 40.
143 fehlt B — E 35. Voyes ci-deum^ eers 99.
144 [Wejin der Spruch volUtändig üt, so steckt die Verderbni^s tcohl in utmm,
vielleicht nrspr. atraneF]
145 1 Vfjl SU F I 22.]
146 Mar. 74.
147 3Iar. 348.
IIB Mar. 654.
566 Ernst Voigt
Nolli, qoi credit se mundo , mundus obedit.
150 Nil magis ingratum, quam non ponire reatum.
Non uult abscondi deus inclita lumina mnndi.
Non pro persona datur aufertume Corona.
Non gaudet lenis miseros affiigere penis.
Non fit mansuetus miseromm sanguine letus.
155 Nil de presenti caste sit amabile menti.
Nescis, que semas, ad coius opus coacemas.
Nullis decretis dampnatur opus locupletis.
Non bene letatur^ cui fiendi causa paratur.
Non stat securus, qui nutat mox ruiturus.
160 Non decet ante gregem puerorum ludere regem.
Ne fiat peius ) fit male quid melius. %
Nil ibi comburit, ubi nee mens nee oaro prurit.
Nil solidi gerimus fragili de puluere limus.
Non est uirtutis^ rebus se prodere tutis.
165 Non est legitimum^ dominum dimittere primum.
Non contra mortem ualet ullus ponere sortem.
NuUa fames urget^ ubi panis copia surget
Nocte sua macra uidet esce sus simulacra.
149 Mar. 730.
150 Mar. 13.
151 Mar. 311.
152 Mar. 244.
153 f. [Naufragiutn Jonae 150 /., col. 1582.]
155 Äd uirginem deuotam 6, col. 1562.
156 qui AB — Dissuasio mundanae cupidttatia 14^ col. 1573.
153 Ne ^ —
158 f. [ContempttM praesentis uiiae 7 f.^ col. 1572.] Les vera 158 et 159 <
extraita de la pihce tranacrite dana le ma. nr. 115 de St. Omer^ f.8^ — 10\
mengant par ce vera: Carmina noBtra tibi portant, Rainalde, salutes. [In dieaewi,
im MA. viel geleaenen, u. d. T. De contemptn mnndi oder Speonlam mnndi «m-
gehenden Gedichte bilden beide Verae Zeile 158 f., wenigatena in der Faaaung der
Ha. Ay von der ich eine Abachrift genommen habe. Gedruckt iat daa GedidU m
den Auctorea octo opuaculorumj Lugdun. 1509 , in den Werken Bernharde von
Clairvaux, ed. 1690, 11 891 ff. und aonat.]
160 [Vgl. 2 Eeg. VI 20.]
161 quod B —
163 fragilis B —
166 B 7.
168 [Vgl. zu MSDXXVII2, 5 (Flor. Vindob. 45) Adueniunt macr^ de paita
somnia scroff.]
Bai Florileg van S* Omer
567
Non bene mordebit aliqois, qui dente carebit.
170 Non trunces nares, faciem quia dedeoorares.
Non opus est follo anspendere cymbala collo.
Nulla famea fletur, ubi quiuis panis habetur.
Non meBsem cernet, qui apargere semiDa Bpernet
Nou alÜB credas plae quam tibi, ne tua ledas.
175 Non cattua nescit, quam barbam lingere poacit.
f. 99% 1 Noii fraudare, quo tu debes repedare.
f Natura teate quod erat, ait peona geneate,
Non est priuatus, qui non ait retro uücatus.
Optimus est luaua feruens dictamiDis uaus.
180 Omoibua eat uictua deua^ omoibus omnis amictus.
171 R 32,
178 [Nach 2 Corinih. IX 6.]
174 -B 42.
175 posait B — [poecit = cupit — Vgl B 4S,] On Ut dana U ms, nr, 373
de Valenciennes {icriture minusculc de la fin du IK^ gücle) au / 65 ^ recio^ le^
huü veri mivanU:
Ad cuius ueniat acit cattua tingere barbam.
Sepe leo morieoB forti» dat pabula muecis.
In acamDQ fatuus tibiaa per ioauia uibrat^
Sterciis ölet fede^ quo p!iia agitando mouetur.
Zelotipam carruca suam deuinctins ardet.
Compagea äagrantis ubique feruntur amods:
Yiflus et alloquiumf contactuB et oscula atnantun],
Foatremiifi coituSf confecti clausula belli.
[Diese Verse finden sich sümmtlich auch in dem ersteti Buche von F, nämlich 1 =
F 7, 2 = F 37, 3 — F 59, 4 ^ F 113, 6 = F 659, 6— Ö = F 1414—6. Es
sind, wie die übereinstimmende Reihenfolge und der aus einem nach Curtim, dem
besonderen Lieblinge Egberts, gedichteten Dreispruch ( F 1 36—38) mitten heraus-
genommene Vers 2 wahrscheinlich machen, Lesefrüchte aus F, mit einigen Varian-
ten, die zum Theil auf ungenauer Wiedergabe beruhen mögen oder fehlerhaft sind
(6 lies qumque statt ubique), zum 7%eil aber die älteste Redaction durchblicken
lassen, namenilich wird F 37, wo die Kölner IIs, den in der zweiten Balbzeüe
radierten Text Sepe leo fortia muacaruia sumitur eacia bietet^ ursprünglich ge-
standen haben Sepe Jeo fortis moriens dat pabula nmecis, icas auch der Original-
fassung bei Curtius strenger cntspnchL Die Alter sbezeichnuttg der Hs. von Val,
scheint somit wenigstens für diese als Füllsel dienenden acht Verse nicht zu-
treffend.]
176 reputare B — [Vgl su MSD XXVII 2,238 Vix «pedare tarnen, mendiB
potea ire per orbeuj.]
180 Mar, 6öL
568 Ernst Voigt
Obrnta laus Christi luitor discrimine iaristi.
Omina sunt hominis quedam preconia finis.
0 lacrimas letas, quas longa remanerat etas!
0 misenim risam, qao perdit homo paradisum!
185 Omnis in hoo mando fidens est sicat harundo.
Omnia diuitie uincunt documenta sophye.
0 miseram sortem uiaendo querere mortem!
0 mala fortuna, quam sillaba destruit anal
Ocia scriptor amat, paoem colit et fugit arma.
190 Omnem lasciuum tibi semper crede nociuum.
Opto diuine fornace frui medicine.
Optat mente leuis semper noua querere queuis.
011a super lapidem cadat aut contra: metus idem.
Olle merdose tribuantur opercula böse.
195 Preterit absque mora, quod presens exhibet hora.
Perfer pressuras tibi letitiam parituras.
Prouenit a superiS; uel agas bene uel mediteris.
Plura beatorum sunt argumenta laborum.
Per fletum cordis fugit omnis mentio sordis.
200 Proposito morum subit hostis ubique locorum.
181 Mar. 327,
182 Omnia AB [omina im mlaU Sinn = cctsua^ Schicksale. Zu Gründe liegt
Gregor. Hom. in Euang, II 35, 1 Ultima tribalatio multis tribalationibns praeaeni-
tor, et per crebra mala, qaae praeaeniant, indicaDtnr mala perpetaa, qoae snb-
sequentur. Vgl. zu F I 889 f.]
183 f. Ad uirginem deuotam 13 und 12, col. 1562.
185 [Contemptua praesenUs uüae 3, col. 1572.]
187 f. Dissuasio mundanae cupiditatis 35 f., col. 1573.
189 colit fugit et AB —
191 [Vgl, Oratio poenitenHs 18 Sola diuiDa saluaDdos sam medicina, eol.1574.]
193 [contra =: lapis super ollam cadat. Danach ist R 34 011a saper lapideo
cadat aut qua mestus ibidem zu berichtigen.]
194 011a AB — [Das bekannte, von Hieronymus {vgl, Georges s. ti. patelli,
femer contra Rufin, III 24 quod tuum [librum] quasi operculum uenenatae patellae
imponeres) iWerlieferte Sprichwort ^Jeder Topf findet seinen Decket in markolfisch
derber Fassung ; bosa = Kuhdreck.]
196 Prefer AB —
197 Mar. 289.
198 Mar. 265.
J99 Mar. 604.
200 Mar. 582,
Daa Florileg von S, Omer
Premia iaBtorum pendent in fine labomm.
Pauperibus large tua, dum tua mntj bona Bparge»
Penaa crtideles uiticunt patiendo fideles.
Par habitus momm conectit corda duorum,
205 Plus ualet argentum quam Gregorii docuraGntniu.
Prouehitur ceosu», tiitet sine nomine sensus.
Prudenter cupimiiB, quicquid uitare nequimus.
Plura netat fari dementia regis auari.
Pro se prostratoa deus asserit eeee beatoa.
210 Propter detentum dampnamur iure talentum.
P^omunt sincere sine aemine semina cere.
Par equiti Martia fit üatea iusciua artis*
f. 99*, 8 Preata quod presto, memorisque tui memor eato*
Parcus BÜ nictus, rarus aopor, asper amictua.
215 Precipe, quod fieri poßöit deceatque iuberi*
Per quem uita datur, noa omnipotena tueatur.
Prestat honore mori uite^ que non ait faonori.
Plurima girabit loca, qui cum uulpe oiabit.
Pectine detereiia canis: est canis ad sua ueraue.
220 Pergena acrutatur, re&idenß ai quando grauatur.
Parieti lente fera caudam, oatte^ tenente.
Per linguam dentea existunt aepe ualentes,
Poma qaidem durum confringent aurea murum.
569
201 Mar. 5Ji,
202 [Contemptus praesentis uitae 20, col 1572.]
203 [ßlaccat). 4L]
204 Per AB ^ Voir: vers 74.
205 Prenalet B —
207 Laur, 226.
208 olemeDtia regis amati B —
209 [Maurit. 131.]
210 dampnamufl Ä — [Nach Mattk. XXV 24 #.]
213 [Vgl. unten BIO.]
215 doceatque B —
218 quo B —
219 {Vgl, SU B 11, F I 95.]
220 [Vffl £u F n 407.]
221 [Sonst nicht nachweiehar. Der Sitm iX wohlt Die Katzt lässt den
Schicam schltjff am Boden liegen^ wenn die Wand sie fesselty d. h. wenn sie vor
dem Mäuseloch auf der Lauer liegt.]
223 coDfriugit A — [Vf/l Faschasii Badh, Vita Adalhardi cap. IG (MGS.
II 525) Neqae iiuia proaerbium imlgj aureo pugao sit mtirua eins auiml fractus,
570 ErnBt Voigt
Plana gerant lamen, nemas audit uoois acomen.
225 Pias colaphizatur, cui maior herus dominatur.
Per nolucres serere si uitas, stultus habere.
Par uigilat parili, sie raptor alias oaili.
Pigre sargemas, si dos pigritando cabemas.
Pre aacao stomaoho si ponam mas, male placo.
230 Quamlibet etatem niti deeet ad probitatem.
Quam bene narratur, quo proximus edificator.
Qui modo torquetur, nescit, qaam magna lucretur.
Quos par colpa ligat, hos par quoque pena fatigat.
Qais uel uincatur uel ainoat, fine probatar.
235 Que meditatus eris, tabulis dare ne pigriteris.
Qaantam sis mitis, monstrat uitatio Utis.
Quid aalet argenti species berede carenti?
Qui complet totum, nichil huic aalet esse remotum.
Quod faois in tenebris, uulgabit fama celebris.
240 Qui scelus annectit, hunc amplior oltio plectit.
Quod modicum durat, quis non bene perdere curat?
Petrus Damiani Epist, 121 Habens enim, nt aiant rustici, pogillum aorenm firtogii
muram ferream, Bodulph, Olabr. Eist. IV 1 {MOS. VII 66) Estqae pronerbiiiB,
aureo pagillo muram Prangere ferream. Ich verdanke diese Belege der GiUe Enui
Dümmlers.]
224 B 41,
225 [Vgl. zu F 1727 f.]
226 fehlt B —
228 sie B —- pigitando Ä — capemas A, iubemos B —
229 [mus = modicum, parum, vgl. zu F I 348.]
230—234 fehlen hier in Ä. Bs se retrauvent dans le ms. nr. 115^ fol.S2^
oü ils ont Hi mis comme remplissage, ä la suite d'une pi^ce tirie du FhridM
Aspectus de Pierre Biga: Scripta notans oculis etc.
230 uiri B — Mar. 349.
231 Mar. 314.
232 Mar. 778.
233 Mar. 764.
234 Mar. 61.
235 Instüutio pueri 10, col. 1623.
236 Sit B — [Item ad eundem poetam 25, col. 1624.]
238 [Naufragium Jonae 29, col. 1580.]
239 Laur. 291. [Vgl zu F I 575.]
240 Laur. 62.
241 Maunt. 71.
B&B Florileg von S. Omer
571
Quam beoe patratur mala res, oe peior agatur.
Quam sunt uicini Venus et potatio uini.
Quod nequit hortatua, compescat uel cruciatus,
245 Quando pugnatur, probus illic quisque probatur.
Qualb calcatur tellus^ et paDia edatur.
Quam sorbiUare, melius mordeodo uorare,
Qui uenit extremus, iratum sepe uidemus.
Qui Bimul omue uorat, post illa luorando laborat
250 Qui cirothecatur, cattus bene non soricatur,
Qui leue lucratur, lucrum leuiter populatur.
Quo noQ uer&aotur catti, murea dominantur.
Quautum ditetur, tantum ualet et uir habetur.
Qui merdam filat, merdam cum traduce girat.
f. 99^; 1 Quamuis eint leuta^ stut credula nulla fluenta.
Qui macie sordet, pedictua plua intima mordet.
Quod non prospiciet sol, illud non calefiet
Qui festinabit, non hunc deua ipse iuuabit.
Qui bibit, exsoluat michi, cur sua pondera uoluat.
260 Quo tranait uicoa, mors noo dimittit amicoa.
Quam dando claruB^ plua perdit iniquua auarua,
Quis gladio eesus plus est quam corpore lesus?
242 [Das römücks Sprichtcmt Ex malia eligere minima (Cic. Off, III 2), V0h
SU Ysengrimus VI 141 /]
244 [Mannt. 55,]
247 Qaalis AB ^ [B 4.]
249 poat] priaa Ä —
250 Chat ^aoto n^a jamais fait de prise. {Prüuerht.)
251 [Nach Frouerb. XIII 11, Vgl su F I 063.]
252 iJ 14, [Vgl m F I 34 f.]
253 ditatur B — [Nach dem von Augustinus (Migne 3ßj G09) hßseugten pro-
aerbiam auarorum: Quantum habebia, lantus ens ]
254 {VgL Zacher 189: Qui merde file merde troille. Qui atercuB glomerat,
stercua de stercDre nendo, Starcua deglomerat, de stercore stercus habendo.J
255 Sit leota AB — [Nach Cato DisL IV 31, vgl zu F I 28.]
256 pedulus AB, [Amtatt dieser nicht nachweisbaren Form ist mit Syneope
pediolua oder peducius {das ich Amarcius I 337 nicht hätte an/echten sollen) £U
lesen; e ist kurs, weil man das Wort a multis pedibüa ableitete^ daher heisst die
Laus auch polipea. Vgl 3U F i 5B4,\
257 Quem ^1, Qoe B — illum non iL, non itlnm B — E 36.
258 [ Vgl zu F I 715 f.]
261 iVgl Frouerb. XI 24 und zu Ysengrimus V 480.]
572 Ernst Voigt
Quolibet impellam aersans, si tento patellam.
Qui nummum dominum looulis, habet in aase ninom.
265 Qui respondet amen^ monstrat se uelle iuuamen.
Quisquis prebebit se caudam, cauda manebit.
Respuit affectuB carnales nobile pectus.
Res defectiuas contempnit quisque dei aas.
Res docuit multas furari sepe facultas.
270 Res esset mira^ semper fore putrida pira.
Recte multatur qui non feriendo domator.
Res proprias quantum, uestras non diligo tantum.
Res leuiter mestas fert; cui sit semper egestas.
Spiritus absque mora meutern replet, erudit ora.
275 Semper erit presto ^ quod et instet et obstet honesto.
Si qua uagatur ouis, perit obruta uulnere quouis.
Securus nemo uiuit de fine supremo.
Si fas est hodie, cras non fortasse licebit
Sit tua cura sequi doctores iuris et equi.
280 Sceptra potestatis rege cum sceptris pietatis.
Sub spe uentura sumas quasi moUia dura.
Se bene oustodit, qui se pro te^ deus, odit.
Spe fraudis misere plures homines periere.
Solus amor Christi dat iniquis posse resisti.
285 Summi summa mali uenit a plaustro boreali.
Stultum letificas, si fultum dogmate dioas.
Sumat parua data, quisquis petit inmioderata.
263 [Vgl zu F I 641 /.]
264 lociB AB —
267 Bespicit Ä — Maurü, 36.
268 quodqueF, vgl oben 10. [Nach 2 Timoth. II 21.]
269 B 17.
272 noBtras AB — dilige A —
274 Mar. 664.
275 Mar. 588.
276 Mar. 759. [Vgl Hieronymus Epist. 130, 19.]
277 Ad monachum detractorem 14, col. 1575.
279 [Mar. 6.]
282 [Maurit. 132.]
285 a fehlt A —
286 [fultum dogmate = omatum sapientia, vgl oben 133.]
Das Florileg von S. Omer 573
Sermones fandet, si grex muliebris abundet.
StultuB dampnaait, quod pradens edificauit.
290 Si qaando ledas aliquem, non te sibi credas.
Si leoto queris canis anctaaiy stultaB haberis.
f. 99 ^ 8 Seotans baronem mandnoat sepe bratonem.
Si celam rueret, uolaorum oaptura ualeret
Terrea quid prosunt? quasi stercora cuique bono sunt.
295 Tangere docta lyras Euterpe mitigat iras.
Temptat te Bathanas, immittens spes tibi uanas.
TeotQs humo census; sab oeca silentia sensus.
Terrorem mortis uincit dilectio fortis«
Tendit inane foram fidens loculis alionim.
300 Teroia matura fit res inter duo dura.
Vita beatoram uotis succurrit eorum.
Vrbibus et peregre uitium dediscitur egre.
Vt soriptara sonat, fiflis, non pagna, coronat.
Vioitur in celo concorditer et sine zelo.
306 Virtutis Studium ueros oonseruat amicos.
Vix est pena mori sub crimine iam grauiori.
Vir bonus, ut uiuat, se uit^ munere priuat.
Vox, que blanda uenit, citius fera pectora lenit.
291 B 16.
292 [brate = pulpa^ altfr. braon, bran. Das alte Sprichwort Qai sert baroun
si ad braboD, vgl. Zacher zu 237 Qui sert baroo sa brauiun. Noo defraudatur quis,
qnando uiro famalatar; Munere ditatur, tandem braaio domiDatur.]
293 Si le ciel tombait, 11 y aurait bien des alouettes prises {Prouerbe).
295 doote Ä —
296 [Nach Matth, IV 8.]
297 [Nach Gregor. Hom. in Euang. I 9, 1, vgl, zu F II 416 ff,]
298 [Nach Cant. cant. VIII 6.]
299 B 10,
300 B ^.
301 Mar, 241.
302 Mar. 581,
303 pngna fehlt B — Mar. 53. [Vgl. Apocal II 10, 26 und zu F I 8.]
304 Thais 7.
306 Laur, 56.
307 [Mannt. 91,]
308 [Vgl. Frouerb. XV I und tu F I 807.]
Bomaatonhe Foraehnnfea VI. 37
574 Das Florileg von S. Omer
Velox sicut auisy mare tranait concita naais.
310 Virgo uirgineam producit cera ohoream.
Vt firmameDtum^ Btabilis aigor est sapientum.
Velle tuum mandet deus et tua uota seoandet.
Vt uiS) utere me, secaras ad omnia de me.
Viaendi munoB sine fine dies parit anas.
309 [Nach Passio 8. Victaris 206, eol. 1531.]
310 B y a dans le tns. une abrMoHon mal faiie : an peut lire prodaeit aiuä
bien que perdacit. [Vgh oben 211.]
313 [Wohl nach Mar. 404 Nil babeo nisi me; sed si placet, atimini me.]
Berlin, 12. April 1889.
Karl Bartsch' mittellateinisclier Nachlass.
Von
EriiBt V uigt
Die Hinterbliebenen von Karl Bartgeh haben mir den mlat. Nach-
taas desselben zur Prüfung übergeben und mich dann nach Einaendung
meineB Berichtes gebeten, im Sinne des erstatteten Outachtens eine
Notiz für eine Zeitschrift auszuarbeiten. Ich komme dieser Aufforderung
gern nach| in der Voraussetzung^ dasa ea für die Freunde und Schüler
des Verewigten wie für die FachgenosBen überhaupt anziehend ist^ auch
über diese minder beachtete Seite seiner gelehrten Thätigkeit etwas
_ Näheres zu erfahren.
f Es ist ein länglicher Pappkasten mit der Aufachrift am Deckel
JLateinische Poesie des Miitelalteri ^ im Innern durch einen Pappatreifen
in zwei Äbtheilungen geachieden, die ich mit A und B bezeichne. In
beiden Schichten liegen Zettelchen von verschiedener Grösse und Farbe
(graU; gelb, girün^ röthlicb, weiss) , nur in vereinzelten Gruppen aus
dem vollen Bogen ad hoc herausgeschnitten , meist aus einem zer-
schnittenen Zettelcatalog, dessen Blättchen auf der Rückseite unbe-
schrieben gelassen waren, aus Brieftheilchen , Diplomen u. a, f. ent-
nommen. Sie sind mit Ausnahme der Nachträge alphabetisch geordnet
und erstrecken sich auf die in gebundener Form verfassten Dichtungen
vom 5. bis in das 16. Jahrhundert*
H A enthält
H I. einen Incipit-Catalog,
^^^ ine. ^Äbbm nmter tritus est.^ Regula IJberttni^)^
^^B expL Jiima uetus expurgetur' Prosae^),
^^^ II. ein Sachregister, stets mit Verweisungen auf B I, wo K. Bartsch
H vielfach seine mir nicht vorliegenden Collectaneen citiert,
1) Ley8er2132. — 2) Der ent sprechende Zettel in B I bieteti Prosae, coU,44
Sredau m. discK übers. — ö^. Troyes,
37*
r)7() Ernst Voigt
ine. Abendmahl. 8. Hildebert^\
oxpl. Zeno, 3. Jacob, presb.^).
III. Nachträge zu A I; auf Blättehen von gleicher GrÖBse und Farbe
gesammelt aus den Tabulae codd. Vind. I — III (1864 — 69) nnd
zwar 80 y dasB für jedes Incipit ein neuer Zettel genommen ist,
infolge dessen die beliebteren Gedichte wie Cartula nostra tibi^)
wiederholt aufgeführt werden,
ino. Jlli maguntinus? Verse auf d. Kurfürsten. Wien 2426.
14. Jh.
cxpl. ^ArdiM presumens.'' s. Cantica*).
Don Schluss der Abtheilung A bildet folgende Notiz: Eine Menge
mittrllafein. Dichter citiert in der Bataille des arz R%Uebeuf 2,
415^435.
B enthält
L einen Autoren-, bez. Titel-Index,
ino. Df abaci caracteribus. F. 8, 383. («r. 174\
oxpL Zijemy Verse über die Samen derselben. P. 8, 388.
{^nr. 17S\
U. Nachträge tu B I, anf grosaentheils gleichgroasen und gMdi-
farbigen Blättchen ^wie A lU) an« Zeitaehrifken and Handaehrifkei-
oatAlogen, namentlich denen Ton Gotha , Wien ^I — QI» nd
München vQgm. und Clm. I, 1868) auagetogen,
ine« FiihiJosum quoddam metritum l^itinum ei temton. 15. jk
j\t}\ 10 K. i>*. BMig. V- i^- 1^' Jäek 2, 3L
e.\pl. Mor^\ SK\'»ii7riM.w r. Jük. dd Gurlandiii. ßcriio nonm
Teber B Imren noch 2l« nkhx esnceordsew. za B 11 gehörige
Zen>cl. über beidec Abtheünzigen schlies&bc^ emige Xotizblitter
von meiM gTvis^TexD F<»i&a2. die Torv-kc^nd aixfr&nxociaeiie
OoUectai>c<eri ;^aQch ein Zeugidw über dSe Jnngfams ron Qriaaat
ans Mecnd^eji SchfO. rer. jtsm. 111 f endudsen. ssr nlaL Poese
HUT e;Ti l-ieoerrerreichnM* rou Hüarc verra» « Indi FanslSSS)
nii^ eiTjex Ax»^ju: auf Qf-m TR, Eai^oe ow Casal oer deyaite-
T^ OaYire t«< cöne rormudüirii irihrenc o» XnrDber|rf!r Anfeanhaki
IXV^ - ,V >»<^or.neDfv. «icbfii ir Eosuick l^rij- — Ti ion^eMCEse nad
ftm^ >:: «t i f l .'ar/v. ii-t^mmr Jdt^a^ S. 2emim4t. tV. i', 5, äÜ.
k nadewc Ta^m* ««irv-ws; au: I/mw* ^tst. -> .- T8S|r. smi Fmrii wm SL
m lÖäv - A i^ . vflTWft»: ma' Vtf% .23ÄS. 3.'. ä
Eirl Bartsch' mittenateinischer NacliIaBS
577
ohl nach 1869 abgebrochene Arbeit, die ohne Frage zur eignen Orien-
tierung und Itiformation des Sammlers auf einem der romanischen und
germaniseben Philologie so nahe gelegenen Gebiete dienen, möglicher-
weise auch zu einem Leitfaden der spat- und mittellatein. Dichtung
fortgeführt werden Bollte* Um den Bestand dieser Litteratur zu er-
mitteln, hat K. Bartsch die bauptsächlichsten alteren litterarbtBtorischen
Vorarbeiten (wie Leyser, Fabriciue, GräBee), einzelne Zeitschriften
(namentlich Pertz' Archiv) und Handdchriftencataloge DeutschlandB wie
endlich die Collectaneen seiner Forschungsreise nach England und
Frankreich ausgezogen, aber weder während der Zettelarbeit selbst die
ßämmtlichen vorhandenen Hülfsmittel irgendwie erschöpfend ausgebeutet
noch den ziemlich beträchtlichen Zuwachs der jüngsten Jahrzehnte nach-
getragen noch endlich über die blosse Inventarisierung hinaus leitendo
Gesichtspunkte f Winke und Weisungen für die pragmatiscbo Ver-
arbeitung des Stoffes ayfgestellt, Ist somit die Arbeit auch nicht als
druckreif anzusehn^ so nolhfgt uns doch der universelle f-tlick, mit dem
der Verewigte über die engeren Grenzen des Einzelfachs hinaus das
gesammte mittelalterliche Qeistesleben in allen seinen Erscheinungen
ins Auge fasste, sowie das bibliothecarieche Geschick und der hin-
gebende Fleisft, mit dem er die Aufgabe ergriff und fortführte^ An-
erkennung und Bewunderung ab* Wir dürfen deshalb wohl eine Probe
hier anschliessen und wählen dazu von den beiden Hauptabschnitten
der Sammlung A 1 und B I den erateren, die entsprechenden Angaben
jedesmal aus BI unter dem Texte hinzufügend^ denn das Incipit bildet
ein fast immer zuverläsBiges Erkennungszeichen, während in der Autoren-
und Titelfrage vielfach Unsicherheit herrscht. Wir wählen wegen des
mittleren Umfangs den Buchstaben N.
^1^ JfarrcUur BiibylorC Fi^ramus*
^^^L Jfafe patri couequali^ Gedicht
^^^K Jfaiurae genitor Geogmphia.
^^^P Jfaturin variis Ammalta.
V 5 Jffatus purus komo' Gedicht.
H 1 I^ramus et Thishtr in diatich. u. Aea;am., ^Narratur Bab^lmt', PraefaU'o ^Car-
minajingo Ucet\ Hs, in Hdmstädt. Leystr ii066. Trimhg, coli 15. — 2 (Unter dem
Stichwort ^Gedicht' werden in H I die ohne Autornaoae und Titel überUeferten Werke
aufgeHlhrt, alphabetisch nach den Liederan fangen geordnet), P* 6f» 411, S, Ömer. —
3 Geograph, Gedicht ^Äsia" coli 24. — coli 35. Harlej. 2, 705. — 50 Montpell
^Naturae". s. Asia, — A Dt an. tuit coli ^* Sinner 3, 123 naturia variia\
Vgl. Zs, f. d. Pb. XXn 238 f. — 5 Versus acr-'beati de Nativitate, baptiamo,
dnsBione, remrrectione , aacemione^ qui aic incipiunt: Natua purus homo\ AUer
Katalag d. Klont. Marienfeld in Weatphalen, Serap. 1848, a. 23. —
578 Ernst Voigt
JSfec sacer exscaturif Oedicht.
Jtfeciareum rorenf 8. Christm. Maria. St. Omer 115 {coUed).
Clm. 237, 135\ DumMl p. 143.
J^emo condigno' 8. tacetus.
Jfemo valet congrui8 verbis explicari Cofmnendatio seholarum.
Clm. 237 y bl 221, 15. jh.
10 J>fe8cto quis monachu^ Simon Frax.
Jfeustria sub clt/ped Galfr. Vinos.
^Nobile principiuni Guido Ferrar,
ßobilibus quondam^ Udafric. Babenb.
Jfobili8 erigitur^ Joh. d. Garland.
15 JSobili8 et prüder^ Kilianm.
Jffobili8 ingenit 8. Audradus.
Jfocte quadam sabbatt Mapes.
Jffoctis crepu8culd Mapes.
JN^octis sub silentio^ Philibertus.
20 ^oli quaeso pater^ s. Alcuin.
^omina quae musii Mrnae.
6 De musis poeiicis. ^Nec sacer exscaturif. Pommertf. 2928. P. 9, 526. —
8 (Zettel 8 and 29 sind doppelt vorbanden). Faceius ^Nemo eondigno pueriUa
dogmata signo' Nbg. VII 53. pap. 15. jh. 12^. — 10 Simon Fraxiwts^ 1. pn
Oiraldo versus. 2, super innocentia eiusdem. 1. Jlfagistrorum omnium*. 2, ^Nesdo
quis tnanachus*. 3. ad mag. öiraldum J^ons sine fine fluens\ 4, earmina. Lcy-
ser 760. — 11 Der erste der 9 dem Galfridas de Vino salvo gewidmeten Zettel
führt nach Leyser 857 — 986 als nr. 3 dessen Gedicht de statu euriae romamai
jiuper apostolica* L. 979 — 85 and als nr. 5 monodia in obitum regis ^NeusiriB
sub clgpeo' aaf. — 12 Guido Ferrariensis {1310) Margarita Bibliae ^nobile prim-
eipiunC Leyser 2005 etc. — 13 Udalricus Babenbergensis gedickt gegen Born ^o-
bilibus quondam' {Eccard II i, 7) München, Emm. B. 45. 12 jh. P. 7, 117. -
14 Joh. d. Garl. epithalamion d. Marias. L. 311. ^Nobilis erigituf^. eUg. in d.
Cotton. bibl. Claudius X. I. hist. lit. 22, 91. — 15 Der Rilian-Zettel ftthrt ent
eine metrische Vita auf, dann: passio (Trimbg.) coli. 15; gemeint ist Hugo voa
Trimberg Registram II 645. — 16 AudraduSy um 853, de fönte vitae, dem Hirne-
mar dedizirt. Gr. 2, i, 241. epistola hexam. ad Einem. ^Nobilis ingenii Unguam
facunde poeta\ L. 261. — 17 Ueber Walther Mapes sind 4 Zettel vorbanden, auf
denen als nr. 16 De malis monachorum ^noctis crepuseulo* und nr. 22 .noviw rumer
Angliae* nach Leyser 776—788 erscheinen, unser Incipit aber nicht su finden ist
Vgl. W. Wattenbach in Zs. f. d. A. XV 492 — 18 Vgl. bu 17. — 19 Conflictio inter
corpus et animam. Harlej. 1, 488. coli. 32. coli. 33. 2, 668. ^Noctis sub* Mapes
zugeschrieb. coli. 35. 2, 715. etc. Vgl. W. Wattenbach in Zs. f. d. A. XV 505. -
20 Alcuin ad abbatem Radonem in dist. ^Noli quaeso pater munuseula sperntft
nostra." Leyser 215. 218. — 21 Der entsprechende Zettel fUhrt dieses Incipit nieht
Karl Bartsch' mittellateinischer Nachlass 57g
Jfamine Flaretui 8. Floretus.
^on amat ille deunC Coli. 55. Troyes.
Jffon census magnoi Gedicht.
25 ^on decet hunc igitut" Turpin.
^Nan est deteriot^ Sinnsprüche.
^Nostris solemnii s. Columban.
^Nos vagabundulC Vagabunden.
Jfavutn sidus exoritur^ $. Hymnen.
30 ^Novtis rumor Angliae^ Mapes.
Jfox erat et lentus" Serap. 16, 175. Coli, 12.
Jffox erat et somnui Ooidius.
Jfummum descripsC Godefr. Winton.
Jfunc tibi cum curd Hermann. Lehnin.
35 Jfuper apostolicd Gaufr. de Vinos.
Nuper eram locuplei Gedickt. Wien 2229. 13. jh. Defortuna.
^Nuper eram locuples^ Hildebert.
auf, er bietet: de 9 mueie versus. 12. jh. pg. S^. Erlgen. Irm. 101. 4*. filio
historias". Ivrea 53. P. 9, 618. — Coli. 12. Serap. 17, 333. — Wien 3121. 15. jh.
(noch öfier). — 22 Fhretus e. comment. ^Nomine Floretus Über incipit atque face-
tu8\ QuedliHb. hs. s. Eckhardus, codd. mss. Quedl. Quedl 1723. i^. S. 35. pap. 4^. —
24 ^Non census magnos* versus de differentiis dictionum, quid sit etemum, qui
sie incipiunt ^N . / Kl. Marienfeld {alt. Kaial) Serap. 1848, 23. — 25 Turpin.
In seiner vita Caroli M. sind 2 Gedichte eingeschaltet, auf Roland JSfon decet
hunc igiiur vacuis deflere querelis' Leyser 220 etc. — 26 Sinnsprüche, P. 8, 493
{nr. 299). Lehensregeln. P. 8, 832 (nr. 521). Sittensprüche ^Non est deterior*
pap. 4^. HeideJb. P. 9, 581. — 27 Äd S. Columbanum hymni. P. 8, 747. (nr. 450)
Oedichi pg, 4^. S Gallen, Stiftsarch. P. 9, 595. ^nostris sollemnis seculis etc. —
28 Vagabundenlied ^Nos' coli. 23 Wright. — 29 ^Novum sidus exoritur 15. jh.
pap. 8^. Nbg VII 98. coli. 57. Troges. — 30 Vgl. za 17. — 32 unter Pseud-
Ovidius wird Ov. somnium ^Nox* [coli.] 29 aufgeführt und dann mehrfach durch
Hss. belegt. — 33 Oodefridus Wintoniensis i. epigrammata satyrica JJndique st^-
eeptanC. 2. Nummi descriptio ^Nummum descripsi etc.— M Hermannw Lehni-
nensis vaticinium (1322) jiunc tibi cum cura\ hexam. Leyser 2039. Hss.-Verseichn.
Serap. 15, 161. coli. 11. — 35 Vgl. zu 11. — 37 Hildebert de suo exilio. Gr. 2,
i, ^6. Wien Ph 20. P. 2, 534. Valenciennes Sand. 219. P. 8, 443 (?).L. 369.
J^uper eram locuples\ coli. 52. Troyes.
58U
G. Batst
Callar, span..
Ciliar pg. prov., schweigen, stellt Diez, E, W, 1 zu caiare — x*^^'
Dae Spaniecho läest indessen // aus l wohl dialectisch im Anlaut, in
dieser Stellung aber iiberhaupt nicht zu. Peliüy das dafür angeführt
wurde, ist pihda, querelia und camello zeigen Sufßxvertauschuag; muUU^
catal mollj ital mdlo, frz. male stehen in ganz unklarem Zusammenhaaig
mit molea : mouillir Pancre lässt sich nicht heranziehen. Hollin /uli^inem
ist wohl durch das ursprünglich folgende ü beeinflusst: die Houillirun^
des II und der Abfall des unbetonten e sind ungefähr gleichzeitig (ziem-
lich spät) eingetreten. Einzelne scälir (Valdes 63) und ähnliche sind
Analogiebildungen der Conjtigation.
Inlautendes span. II neben portug. / kann nur ursprünglioheo) //
entsprechen. Wir sind zur Annahme einer Grundform ^callare ge-
zwungen. Callum ist, besonders bei Cicero, auch die geistige und
körperliche Unerapfindlichkeit^ callere heisst nicht nur gerieben, sondern
auch gefühllos sein, wie oecallescere, Lasst sich diese bildliche Auf-
fassung als eine, wenn auch nur dialectisch volksthümliche nachweisen,
so sind wir berechtigt daa westromanische Wort auf sie zurückzufuhren.
Acechar, span.,
wird von einem grossen Theil der Wörterbücher mit mecfiar, pg. axtf /far,
cfr. gal. e/tx€/7ar AS8ECTÄHI als gleichwertig bezeichnet; die Academio
sieht richtiger in jenem observarey spectäarij in diesem hrndiarif ebenso
Cuervo. Beide Formen sind alt castilisch ^t, Uebertragung aus einem
der Dialecte die fj und s vermengen, ist nicht anzunehmen. Es hat,
ebenso wie circare die Bedeutung suchen, CIKCULARl die des Spähent
angenommen ; Ducange bietet vircnlare := gudererCy indagare. Die Pra
figirung des a, eine häufige Erscheinung auch ohne zwingende begrifl
liehe Veranlassung, ist hier durchaus angemessen. Das r in die
Stellung fiel in sarho MnAmacho; cercJta ist wohl französisch. Es bleibt
in den Lehnwörtern und in ckercha aus cicercula, welches aber viel-
leicht auch erst dem Ital. entnommen ist.
1) Allerdings nicht selten verwechselt; b, die Beispiele hei Cuervo.
U. Bäht
Etwas über die Arzte im alten Frankreich.
Von
Jeit D. leClerc{Hi8toire do Ift medccine, Geoevö 16U6) und Froind
orj-^ of physick, London 1725 — 6) haben Mediziner nicht wieder auf-
gehorti zu forechen, wie ihre Wissenschaft sich entwickelt hatte. Durch
Jahrtausende wandernd, mieden Bie auch des Uittelalters Jahrhunderte
nicht, achteten jedoch mehr der Heilkunde, als des Heilkundigen, mehr
Europas im allgemeinen, als Frankreichs im hesonderen ^).
f Dem Heilkundigen des mittelatterlichen Frankreichs widmete
Fauchet (Lea oeuvres feu M. Claude Fauchet . , , Paris 1610: Origine
des dignitez et magistrats de France, chap. XIIII S, 490*) einige Zeilen,
Grundstein zu einem Denkmal, das kommende Historiker aösbauten» die
einen mit grösserem Sinn für mittelalterliche Geschichte, die anderen
mit grösfierem geschichtlichen Sinn begabt.
Im Zeitalter der Romantik wurden eifrige Herausgeber Ton Dich-
tungen, wie Roquefort, MFce II S. 197—202; Michel, RViol ö. 106,2 ;
Jubinal, Ruteb. I* S. 345—7 sorgsame 8ittonechilderer, welche der
Dichtungen als Quelle nicht entrieten. Dichtungen nutzte auch Vau-
blano tLa France au temps des croisades . , . Paris 1847» HI S, 125— 37):
im Rahmen seines Kulturgemäldes stellte er ein Bild vom Arzte hin,
ficfaarf ^umrissen f fein ausgeführt, so vollständig wie es Spatere nicht
l wieder schufen, welche das Geschaffene vervollständigten: M^M-ay (La
vie au temps des cours d/amour, Paris 1876, S. 318—23) und Hertz
(Spielmannsbuch, Stuttgart 1886, S. XX 55) zeichneten den Heilraittel-
YOrkäufer, Schultz (Das hofisehe Loben zur Zeit der Minneöinger ...^
Leipzig 1880, H S. 255—7) und Gautier (La chevalerie, Paris 1884,
S. 754—6) rückten den Helfer des Verwundeten vors Auge, Krick (Les
1) Doch vgl Daremberg: Histoire des aciences inödicale« . . . Paris 1870»
H 8. 282. 284^5. 286.
582
Georg Mäfihelmer
donneea Bur la vie Bociale et priv^^e des Fran^ais au XII* siecle cod-
tenues dans les romans de Chreetien deTroyes. WisseDBchaftlicbe Bei-
lage zum Prgr. des kgl. GymnasiuEns zu Kreuznach, Ostern 1885, S*21)
warf einige Züge hin.
Einen Beitrag etrebt auch vorliegende Arbeit zu liefern: sie
sucht zu sammeln, zu BichteD^ was mehrere alt- und mittelfranzösieche^
Dichtungen erzählen.
Sie gilt dem Helfer in Krankheit, — Wer war das fürs alte FVank-
reich? Wie vollzog sich seine Ausbildung? Worin bestand seine Th&tig-
keit? Welchen Rang nahm er ein? — So lauten die Fragen, deren
Beantwortung Ziel ist.
Sie beginnt mit dem Endo des 11., endet mit dem Beginn des
16. Jahrhunderts: vieluraapanoondor Vergleich mit fernen Zeiten würde
manrhes Dunkel erleuchten. —
Sie zieht dem Boden Nordfrankroichs entstammende Denkmäler
heran: alle damaligen Völker germanischer wie romanischer Zunge,
von einem Geiste des Christen- und Rittertums erfüllt, müssten in
ihrem Zusammengehen betrachtet werden. —
Sie schöpft aus der Poesie, nur aus der Poesie: hintangesetzt sind
Zeugnisse der bildenden Kunst, hintangesetzt Zeugnisse der ürkundeo
und Geschichtswerke, der Fache^chriften: verwertet, würden die ersteren
Dichtung von den verachwisterten Künsten, die letzteren Dichtung von
Wahrheit abheben.
Dichtung von Wahrheit! In Wiedergabe der vollen Wahrheit
iöt ja der Poet durch die innere, die äussere Form oft gehemmt. Der
kindlich-gläubige, zweifebbare des alten Frankreichs wird überdies von
träumerischem Hang zum Wundersamen nicht selten auch da erfasst^
wo er im irdischen Lehen 7M verweilen wähnt, von jenem träumerischen
Hang, der ihn im Ileiligenhiramel^ im nebelumwobenen keltischen Feen-
reich, in der Märchenwelt dos Ostens bannt. Entringt er sich ihm gar,
so lässt er sich durch eitles Haschen nach Eindruck leicht znr ver-
zerrenden Übevtreibung verführen. Indes er will die Wirklichkeit
unverfälscht echildern: in guten Treuen giebt er die Versicherung und
beruft sich auf Bücher; er muss es: die nicht durchaus urteil«-
losen Zuhörer verschmähen Lüge: er kann es: zwar wirft er Be-
gebcuheiten wild durch einander^ aber für dauernde Verhältnisse, dif
er Tag ein^ Tag aus anschaut, mit denen er ao eng verwächst, dast
er, scharfes Untorschoidungsvermögen entbehrend, die fremden LandM
ganz wie die der Heimat darstellt, besitzt er klaren Blick^ klare Wortt.
Wahrscheinliches, widcrspruchefreies — im grossen ganzen — meldet er
Über Einrichtung und Brauch.
Etwas über die Ärzte im alten Frankrcicb
583
Die Bauern, die Bürger waren der Medizin nicht unkundig. Frei-
lich der Held des Fablel ^Du vilain mire'^ (Mont* Fahl. III Nn LXXIV
8*156 ff.), dessen europäischen Litteraturen wohl bekannter Stoff (vgl.
V. le Clero, Hiatoire litJeraire XXIII 8,197, Mont. Fabl. III Notes et
Tariantes S, 379, (Euvres do Moliöre h. v, Despois-Mesnard VI S. 8—17)
den genialsten Lustspieldichter zu ,,Le nii5decin malgre lui'* anregte, zeigt
eich nicht gerade mit ihr vertraut: er wagt, um die Königstoohter
von peinigender Grate zu befreien, eine zum Lachen reizende Unflätig-
keit (S. 164: Et la pucele au feu s'msist Seur, L siege qtie ten U
mist; Et li vUains se despoilla Toz nuz^ et ses hraies osta^ Et s'eit
^iravers le feu couchiez^ Si s^est graiez et estriUiez: Ongtes ot grans et U
cuir dur, U iCa honmte dusqu^ä Samur | lA on louast grcUemr poinl Que
eil ne fmt mont bien ä point, S. 165: Et la pucele qm ce voit, A tout
le mal qu'ele sentoitj Vout rire, si ^efi esfor^a Que de la houche li vala
Uareste hors eriz et brasier.), der nicht unähnlich, durch die Brettaus
aus der Schule von Arras dera kranken lieben Gott die Gestindbeit
wiedergiebt iBartsch-Horning 8,522, 27 Breiiaus s^est vantes, k\) Diu a'en
ira^ Flus que tout li autre Veshaniera: II ßst le paon^ se braie avala,
■ Celui de Beugin trestout porhia. Diex en tut tdjoie, de ris s'escreva. De se
nmladie tre&tous respassiL)^ um den Unterthanen Genesung zu bringen, eine
menschliche Lebensfreude ausnutzende List (Mont. Fabl. III Nr. LXXIY
S. 167 Li vitains aus malades dist: ,.Seignör, par cel Dieu qui mrßst, Mmtt
a grant cJiose a vous garir, Je n'en porroie ä chief venir : Le plm malade
en eslirai, Et en cel feu le meterai ; Si Varderai en icel feu, Et tnit U
autre eti auront preu^ Quar dl qui la poudre bet^rant, Tout maintmant
gart seront^^ Li uns a PmUre regardi, Ainz n*i ot bogu ne enflS Qui
otriast por Normendie Qu'eiist la graindre maladie, S. 168 — s'en
vmU tout aufressi Con se il fussent tuit gari,). Anders aber, wenn
Pierre de la Broce sagt, sein Vater wäre Bauer — , und die Wunden
zu heilen, sein erstes Geschäft gewesen, (Compl. S* 25 Mmi pitre fn
B'^tVains — , Et de garir les plaies fu ses premiers mestiers,) , wenn ein
Schmied in der Nornnandie sehr trefflich Zähne zieht (Mont. Fabl I
Nr. XU De la dent 8. 149 li ot un Jdvre en Xonnendie Qui trop bei
arrachoit les dem,), wenn der reiche Bürger den bei ihm einkehrenden
Hugon untersucht und verbindet (Par. Duoh. 8.40 Li ostes li regarde
les ßans et les cotez, 8* 41 Ses plaies H handa bcllement et soi.)j
wenn die Gattin den zerschlagenen Kaufherrn durch Bad aus guten
Kräutern wiederherzustellen weiss (Mont. Fabl. I Nr. VIII De la borgoise
d'Orliens S, 125 De boues herbes li /ist baing^ Tout le gari de son
niehaing»)j wenn Maroto, Tochter des Guyon*le*Gris, durch Mittel
mancherlei Art G^rart gesund macht (RViol. 8. 120 Si li leve sou-
584
llioTg Haohefmer
vent la fache Et les temples de Vaige rase* De lui hien faire tu n-
po$e La puciele ne iari ne ieinpre, Aim le hmgne iant et eUempre, El
le semont tani et esforche K'il est revenm en $a forche)})
Was Wunders da, wenn Vornehmen Heilkunst nicht fremd
blieb? Unterricht in ihr war ein Stück feiner Erziehung der Mädchen,
der Knaben: Kaiserstochter Melior^ die den Vater preist, der auf die
Ausbildung grosse Sorge verwandt hätte (Parth. 4572 . . . Si priä
grant eure et grant conroi De moi afaUier et garnir Por Vempire f>ar
een$ tenir: Maistres ol buetis et de grant pris^ Et je moult bonemenl
apris; Maistres oi de grant easient Par foies bieti plm d^un cevU.)^ er-
zählt, nach den sieben Künsten habe sie die gans^e Medizin gelernt
(Parth, 4581 • . . Les sept ars tot premiirement Aprie et seuc parßU*
metit; Ai>rh apris tote tnecine, Quanqu^esi en erbe et en racine, Ei des
espesces de valor; Apris le froit et le calar, Et de tos maus tote la
cure^ Et Vocoison et leßgure; Fisique ne puet mal garir Dont jo ne
sace a cief venir;)^ Lambert le Tort redet von den Kenntnissen
Alexanders, die er als Knabe sich erworben habe (Alix. 8. 391, 10
Ases sot defusike, apris fot en s'enfance,). nach (Thomas) Eaataehe
de Kent zeigten die Erzieher dem jungen Helden die Heilpflanzen
(AU le grand S. 213, 455 — , sei de herbes por garir,). Die Dame (La
Curne de Sainte-Palaye : Momoirea sur Tancienno chevalerie I, Paris 1T5U,
S. 15. 44 ; Roquefort Gloae. u. W. Mire, MFce 11 S- 198-^9 ; Vaublanc H, l&H
S.306 — 10; Michel Horn S. XLIII; Le Houx de Lincy: Lesfemmes celebrei
de Tancienne France I, Paris 1848, S, 554; Meray 8.352—6; Schalt! I
8, 157—9; Krabbes: Die Frau im altfranzosischen Karlsepas» Har-
burg 1884, S* 12; vgl Jer. 3197 Se les damcs nc fussent^ moult fust tm
malbailUe.) und der Herr versteht, Kranke, namentlich Verwundete
2U behandeln: Angehörige rühmen, sie selbst versichern und erweis«a
es: die heilkundige Dame, der heilkundige Herr ein Typua volkstüm-
licher, höfischer Dichtung: dort ßelissent, Karls des Grossen Tochter
(Otinel S. 46 La fille Karle li cerche les costez, Que il ne soii ne ptm$£
ne najfrez,\ die Gemahlin des Grifon (Gaufrey 8. 119 Et la fame Orife/{
rpte Gaufrey li donna , Est venue h HernaiU et si li demanda^
garist Eobastre,)^ nicht minder Sarazeninnen p wie Alfamie» Gualte,
Belamer (Otinel S. 37 (Et) inüs desarment ie curieis cAerotet:)
L'une prent le hcUme, l'altre le brant d'ascer^ Del dos li tnieiU
i ) Der loUe Übertniit de« Gedichtes verbietet , die Frage der Dame aa
herumBtreichenden Kennelflicker, üb er etwss voo Medium verstebe (MdoL FabM
Nr. rXXX Do maignieu qui foti la dame Ö. 182 S« il mvini poifU de m€cui€:},
eroat zu nehiDen.
Etwas Über die Ärzte im alten Fmakreich
6%
le bon halbere dublier ^ Ses piaiea levetU, si l(e) metienf adchier,),
Floripaa (Fier. ö. 67 — Par /ot, ce dist la bele^ je vom donrai
t8anii.^)y Nicolete (Aue. 26, 10 . . , Ele le portmta et trova quHl
avoit respaulle hors du [ Im. Ele le mania ttmt a ses blances mahis et
^porcaöa, \ si con dix le vauty qui les amans ainme^ qu'ele revint a \ Hu,
Et puis siprist desflors et de Perbe fresce et des fuelies verdes si le loia sus
au pan de aa cemisse^ et iHju tox garisj)j Rosamonde (Elie 1435 . ., Venes
ent auoec moif dist la franche pucele^ Eti tel Heu uos metrai ains petitei
de lernte Que uous seres tous sains ains que uiegne li uespres,"^). — Hier
Bloode (Jeh. et Bl. 4449 . . , Ele le desarme esranment, Puis le let>e
mout doucement, Utauwe le vis et de vin tere Les plaies que il a H leve^)^
Ciarisse (Rieh* 2926 . . , San ßl a desarmer commenche. La biele dure-
ment se haste^ Son ßl tout etiuiron pourtaste, 2936 ..,La pttchielle ßst .i.
baing faire^ Richart sonßl a/ait Imignier, Pour m bleckure assouwagier.
I Tant et bagnies toz est garis,) Enide (Erec 5094 , . . Son seigneur de-
sarme et desuest] Si H a ses ^j^ofes lauees Et essuiees et bendees: Cur
autrui n'i lessa tochier.), Heleioe (Troie 14570 , , . Et dame Heleine
0 le/ranc cuor, Qui molt raime et enore et sert, Et sa plaie li He et
tert Molt franchement et de bon gr^.), Odelia (Mer. S. 200 A MeraugiSj
dont mult II poise, Mist la main blanche sus le piz Et taste ^ s'il est re-
froidiz. 8. 201 Li vasletz et la damoisele Desartnerent le Chevalier;
I B. 202 — La dame a prise Vne manche blanche et dougiie Dont ele Im
a essuih La chiere qui de sanc fu tainte, ebd. Mai nie plaie lui a re-
strainte La dame qui grant paine i fnet,)^ Yseut heilt die Wunde, die
Tristan von Morhout empfing: Triet, I S. 5 De la plaie que vos pristes
En la batalle que fiistes 0 mon onchj je vos gart. S. 218 Moult me
^gari soef ma plaie, S. 219 Moult me gari soef ma plaie Que je re^ui
en Comuaille, Quant ä Mehort fis la bataille, S. 233 — de la plaie
que ge oi Que il me ßst par mi l'espaule^ — Me randistes et sauf et
smn. Autres de ro$ 7iU mist la main; nach Trist, II S, 106 La räine
(die Mutter der Yseut) lä me guari^ De ma plaie sue merci — — Men-
brer vus dait, dame raine^ Cum je guarri par la meschine, die dureh
den landverheerenden Drachen zugefügte: Trist. I 8.26 — serpetU dont
le garistes S. 233 Del veUn del cruiel sarpentf Me garistes sam mehain;
II 8. 109 Vostre mhre e vous me vieles E de la mort me guaristeSf Par grafU
meschine e par engin Me gar{es)istes del venim, vgl* I 8.218 Moult me gari
soef ma plaie. 11 8,57 Quant ele jadis guarr[a]i ma plaiie)^ Mort Trist.
8. 503 car autre fois m*a eile gari^- so ersehnt der Kecke, sterbend^ als
Helferin Yseut: Trist. II 8. 41 Enveiad Tristran Guvemal \ En Engleterre
pur Ysolt, S* 53 Ben crei^ s*eti ma terre fuce^ Par conseil garir i puce ;
Car nuls hume ne me put garir Fors sulement riine Ysolt: S. 54
586 Georg Manheimer
Car jo sai ben fiele le seust, De cest mal aider me piust, Par
ma plai{e) yarir; 8. 56—7 Sern H ne m'ert sanii rendu{e). — Cuarfmi ne
m'ert jam{a)is rendu, Salu de vie ne sanU, Se par li ne funt aporti.
Sele ma salu ne m'aporie E par buche ne me conforie^ Ma sanU od
li dune remaine, Ejo murrai od ma grant peine. 8. 67 — 8 — ja fiawrat
eon/ortf Se n'est par vus, ä ce8t{e) mort; Salu de vie ne santez, Dame,
si vus nH li portez. Mort Trist. 8. 503 — mander la belle YseuU
m'amye qu'elle me vensist garir, — je lui mande qyleUe me vienme
garir, S. 504 — et vous mande que vous ne leissiis pour riens que vom
ne le venis garir dune plaie S. 506 — pour querre YseuU iam9f€
pour amener cha pour le garir. \ vgl. 8. 507 Je vous eetoie venu
garir. 8. 508 Et sachiSs que Tristan estoit malade dune playe dornt nul
ne le povoit garir fors que Yseult;), die Dame nebst der Jongfraa mn
Ouigemar (MPce, Goigemar 369 . . . En bacins dor ewe aporterent: Sa
plaie et sa quisse laverent. A un bei drap de cheinsil blanc Li osterent
entur le sanc; Puis Vunt estreitement bende), die Mädchen um den
Lowenritter und den Löwen (Chlyon 469 , . . Et de lui garir s^antre-
metent Deus {Des A, Trois V.) puceles qui mout savoient De cirurgie et
si estoient Filles au seignor de leanz.), das Mädchen zusammen mit
Oauwain um den verwundeten Ritter (Perc. 8322—3 Et la pucMe U
die Au mius qu'ele onques set et puet.), das Fräulein im Zelt um Dar-
mart bemüht (Durm. 3163 — 4 „Jferct[,] de(J) bien m'en sai mesUr
D'une grant plaie meciner,), die Tochter des Lugurgue (Th&bes
2781 De cest cendal bendes mon cors; 2813 . . . Adont li Ihe de dari
Le pis devant et le coste, Ensanle met sei et piument^ 2817 Döce-
merit li oifjuoit de basme, 2819 — 20 Puis li band^rent d!'un orfrois
Trestot le cors an .iiij. plois: 2838 Et si savoit mölt de meeine,
2850 De tasfoner ne fu par Hey 2869 Sa main li met desör le pis,\
des Tristan (Atre per. 6310 ... Et fai une fille moult franeke^
Qui tel entrait vos i metray Que la dolor vous en traira, 6322 . . . Si
li prie, sele savoit Aidier ä itel Chevalier j Q\£ele li ait sans demo-
rivr.)y die beiden Schwestern des Guiuret (Erec 5073 . . . Jai deus
serors genfes et gaies, Qui mout seuent de garir plaies ; Eies vos garront
bien et tost, 5150 . , . A lui garir ont mout peni Ses serors, cui ü en
pria, Erec en elcs seßa, Qu'eles dou tot [r)aseurerent. 5157 Et celes qid
mout en sauoienty), die Schwester des Aalardin (Perc 13435 En au»
garir tant entendiy), die Freundin des orgellox fa6 (Atre per. 5721 Et
si /ist sa plaie atornery). — Dort Baudewin und Croissant (BSeb. II
Nr. XXI 633 Andoi furent navriy si se tont m^chinanty), ElatieDe de
Valpro (Cov. Viv. 660 . . . Iluec sorvient Estienes de ValprS, Uns Che-
valiers de moult grant poeste: La plaie esgarde, quant il ot eseouUf
Etw&e über die Ärzte Im alten Frank reich
587
{Mmdt longuemetit ot en Salerm est^)), Fromont (Girb. S. 519, 12 ,,.
Sa plaie hende chu hlimd qu'ot vesti Et bien Va ainfe (Vun onc/tiement
guUl ßt, Qu^elle ne puit ne doloir nepuir,), Qarin (Garin I S. 89 Li dux
li täte eile bras et le pi$; ^ „Ce est raotides^^ U Lokcrens a dit, ^Mais
\ se Diiu plaütf demain serez garis.)^ Quibert(Mort Aim, 1849... .I,mgne
metU a denmnde et pris^ Vinl a sonpere, en la plaie fi mist^ Ptiis li benda les
' ßans a un ceinsiL), Huod (HBord. S.28i^^/s Ubmda se plaie pur loisier.), die
Grafen des Vivien (Cot, Viv. 659 Le/er li osient belemeni et soef. 1406 De
Bon bliaut li ont lesßanz hendez, 16111 und 1636 De sea gram plaies fet
edoper les trous.) — Hier Älixandre (Alix. ö. 306, 3 — 4 Se{s) plaies U
estoupe por le sanc qui n'en saille; D'un bendel /(*)* estrmntj par de
delh l'enfrall€y)f Athis (Athis 824 Äthis li garda au paus destre,).
Blancandin (Blanc. 277 — 8 Ains li ot sa plaie bendie Et d*un sydoine
encolepee^)^ Crompart iCIeom. 4443—4 Malades prist ä visiter; Cur de
I fisique sot out>rer, 4449 , , , De ßsique ert si souverains Que pou en
ert de si certains. De Id Jiisques en Stdenique N^ot nul plm seür de
fimqu€,)f Erec und Quiuret (Erec 3908 . . . Chascum [cPax deus) de sa che-
tnise Trencha bandes longues et lee8,(f) S^ant lor plaies entrebetnlees,
Quant li uns ot Cautre bende^), EmeDiduB (Alix 8. 126, 25 , ,. Z>e son
bliaut her^mn{e) a ./. pan descirS; Par encontre ses pknes en a son cors
bmdiy Por le sanc restancier ki en cort ä plente.)^ Eteoclea (Thebes
8. 229), Gant, Sohn des Königs von Norual (Ch. II esp. 10835 Ains
bmde sa plaie — ,), Gauuain (Perc. 8272 — 3 Et mesire Gauwains satwit
Hm qm nus am de garir plaie; Ch, 11 egp. 3115 . . . Et si a trait le
troncon fors A grans amjuisses de son cors Et s*est faissies a mout
grant pttine Comme eil ki durement saine Du mautahnt ^ — ), Oerarfe
(RViol S. 216, 8. 304 A sa pltm bender entent ;), Ouigemar (MFce,
Guigemar 139 — 40 De sa chemtse estreitement Bende sa plaie ferme-
mefU.)j Johan de Rampaigne (Nouv. frgs. du XIV« s. Histoire de Foul-
qTie§ Fitz Warin ö. 93 quar bien savoit de medicines), Pireue de Mon-
flor (Alix. 8, 148^ 5 Et non porqnant s'est-il de son flanc bien bendh.)^
Savis (Athis 781 . . , iSa main li foiehe par lo cors. Savis d'Athenes
^an ist forSf AfhiSf son fil^ a Ini apde^ si II a dite uue novele:)^ Tydeüa
(Thibea S. 184), Freunde und Verwandte, die dem Durbant beistehen
(ClÄom. 11677 ,..Ses plaies adroit atornerent Et li lierent et benderent^
Ahm quil i apartenoit), die Ritter dee Menest^us (Troie 9740 , , .
C Chevalier i a venuz Si home tuit de son pais^ — Estanchie li ont sa
plaie Que sans n^en ist plus ne ne rede)^ der Vater des Fräuleins, das
Saigremor vor Vergewaltigung schützte (Pero. 37335 — 6 Li Chevaliers
qui moult savoit Des plaies ;)j die Vertrauten des tyriBchen Herzogs (Alix
S. 86, 30 Uune bmde de pale li ont le cors bendi;), —
588 Georg Maüheiiuer
Was Wunders, wenn der S€D66cbal (VII, sagea 1460 — 1 Biau
baceier de grani i^eriu, De la terre estoit seneBchal , D. S. 9 — w«y che*
valiet' de sa court qai soti sme.nchai estoit )j dem König schleunige Ge-
nesung versprechen darf, die er in der That ja bewirkt (1481 ... &
croire voles mon consinl, Je vous /erat tel appareü: Ainstrois woispor
saint(e) tgnorinne Serois grailes comme meschine. Vgl. D. S. 10 ^AV
vous doulteZf sire^^ dist le i^eneschal: „se vous me volez croire aincak
qifü soii y^ung an serez amsi gresle que ung jeupie damoisel,^).
Was Wunders^ wenn ihr provost von orgilleuse d'amour als
guter Chirurg und guter Arzt gepriesen wird (Blanc. 1437 — 8 — ei
bohis cirurgiens y,Ei boins maistres ^fisiciens,)? Was Wunders, wenn der
prevost durch Untersuchung festzustellen weiss, dass Claris noch lebt
(Claris 5626 . . Claris contre le euer settti ; Une vainn^^ sent^ qui batoit^ Mn
floibement sr debatoit. Atunt ses compaigaons apele: j^Seingnor, par la
virge pucele!^ Fait il, „encor est m kons vis, Bien h vüm di a mm
apis,^)? —
Was Wunders vollends, wenn Geistliche heilkundig waren? Der
auf Wundbehandlung sich wohl verstehende Eremit zwar, zu dem Mer-
lin den Konig geleitet , ist im weltlichen Leben einst ein hervorragend
guter ßitter gewesen (Merlin I S. 196 — , et estoit li hennites mauU
preudom et de sainte vie, et amit estS tnierveilles bainR ckevailiers au
sieckf et savoft assh de plaies garir,)^ aber Jeban de Meung rat ji
den Prälaten geradezu teils der Naturwissenschaft^ teils der Medism
die Untergebenen sich widmen zu lassen (Le testament de Jehan de
Meung Rose IV S. 31 Les autre^ ä nature, les autres ä ßsique). Der
Priester heisst guter Arzt (Mont. Fabl» IV Nr. CII De celui qui bota la
pierre S. 147 Uns prestres^ bon\s] ßsictefif), von irgend welcher Be-
tbätigung jedoch kein Sterbenswörtchen, Arztin oder Priester zu sein,
so dass sie Trank geben oder Krankheit des Mönches beseitigen könntäi
leugnet die Dame (Mont Fabl II Nr, L Le chevalier, sa dame et le dere
S, 225 Ne stü phisicienne ne presire, Ke sacke pocion doner Ou €<Mn
maladie oster.) y ein Priester ist jener mit Wundheilung vertraute
Parens (8t. Qraal III S. 241 et estoit chil Parens prestres; S. 242 Et
chil Pareus aaroii assh de plaies garir, — ). Innerhalb des Klosten
findet Medizin eine Pflegestätte: Karl der Grosse gründete Enbistnm
Viane, allwo mancher Kranke weilt und genest (Mousk* 3610 — ^l —
Viune^ V maitus en/ers sSJorne et sajie,)^ die von Saint* Vane holen deo
Bernart do Naisil ab, und sind bedacht, ihm die Gesundheit wieder-
sugeben (Mort Garin 8. 153 Moine remportent^ sor hh escu fofit nm Jusqu'a
Saint - Vantf — Apres enfemient le eaxai a garir. vgl, 8. 162—3.
177), in Grant Mont wird Renart völlig hergestellt (Ren. I Nr. VI 1435 TW
Etwas Über die Ärzte im allen FraQkreieb
589
fu gariz rt respmses,)^ Bruder Ludwig und Simon vom heiligen Jakob
Id Aotwerpeii untersuchen kunstgerecht den siechen Priester (Mont.
Fabl, 111 Nr. LXIX Li dis de le vescie a prestre S. 108 Ses mains tfta-
nient, son cüiire , Ses pieSj, ses jambes regarderent Et tot son cors mut
bimi tansterenf ;)f in eine Abtei, um seine Heilung zu ermöglichen, schickt
der Graf von Cheater den Willam (Nouv. fr^s. du XIV* s. Histoire de
Foulquea Fitz Warin, S, IUI *' Ir mauiida a une abbeye pur nn'dici}te}\)f
der alte Franziskaner beschäftigt sich vorzugsweise mit Medizin (C-
nouv. nouv. I Nr, 11 8, 12 tünj ancien cordelier — — , et de sa principafe
Hcience se mesloit fori de ftfedicinef), Hospitalitern liegt ihre Aus-
übung besonders nahe: das aegenareiehe Wirken dieser rückt Reoier
(7862, i nicht mit Namen belegt) den Templern vor (Ken. Nouv. 7879
* ^ , Et tu nostre hospitalite Ki t^st plainv de cariti ^ Sont gariy lt*vi
et coucii Li navrS H li deshaitii, Ki par dtfaute fiHssvnt mort, Ki
puis sunt et haÜiS et fo^ty). Der Pilger steht im Rufe des Heil-
kundigen: der als paumier verkleidete Bernier versichert der Biau-
tris, er wisse gar viel von Medikamenten und findet Glauben
(RCambr. 7235 — 6 r,Que de mecines ruijt saimr asses,'^ \ Ei dist la dame:
^Paumier^ doaqurs l'orres,), dem schlafenden stiehlt Kenart eine präch-
tige Tasche, in der er Arzeneipflanzen erbeutet (Ren. I Nr. X 1333—4 Cil
pelerins qui la dormoity Une richv aumoHcrc avoit Vd3S Sili a l'cmmonere
»OMtee 1341 • . * Uovrif si a trove dedenz Une kerbe qui ert baue o» dens,
Mi herbes i troea ases Doni li rois sera repassez, AUbovon i a trove), —
BerufsärztCi Berufsärztinnen mangeln durchaus nicht. Auch
die Judengemeinde von Troyes besitzt, bis zu dessen Ermordung, ihren
Uaiim (A. Darmesteter: Deux iJlegies du Vatican, Roraania III S. 479»
XV 4 — Haiimf le mesfre de Ihifion, vgl. o und S* 484 1* Auch die sonst
in blindem Hass geschimpften Heiden werden gern zu Hilfe gerufen:
einen von jenseits des salzigen Meeres entbietet Graf Ajmeri (Ajmeri
4413—4 — ./. mire — Fmens fu Ja d'ouire la mer saUe; nach A^ ist
er Christ geworden; Mh m loi ot guefpie et ados^e | Crestiens ert par
Ibone destinie \ ), durch hoch gefeierten Arzt aus dem Orient wird Hector
(Troie 10183 , . . Li buens mireSj Goz U senezj Qui dectrs Orient fu
neZf Ne meins tie le preiseit l(}eft pas Qiie Galien ou Ypoeras^ 14557 , - -
Goz, lipuissanZi lipius senez Qui de niescines/u chasez, Ne (El) d'oi^tement
freis ve [et) d'enplastre, \ — Gnri Hector m doicementf Que nul mal ne
dolor m $ent,)j wird Achilles behandelt (Troie 16243 . . . M'e fust uns
mires d'Oriant Qui de mecine saveit taut Que ttus hom ne polst morir,
S'il i poist ü tens venir.). Einen Armenier preist l^ugurgues Tochter dem
Tydeus (Thöbes 2885 ... ,i. mien privi sai, ,j\ ermiHe Nm hom ne sei
plus medecine^ Ne de plaie^ ne d^enferte^ II vous ara moU tost satte,^),
H RomuilAclia Fortobungeo VI. gg
Georg Maoheimer
eiaen Armenier, der viel von Medizin wuaate, läset Polynice f5r ikn
kommen (Th^bes 8. 191^ bei Godefroy u. W, 1 hermine (er setzt eB =
hermite) Li rois fait mamler un hermine Qui motäi savott de mmk'
eine,)*
Über allgemeine Bildung der Arzte verlautet nur wenig:
Sie konnten lesen und schreiben; (Hörn 3553^ Ne garisun n'en sirl
par livere tfiescitialy C, nouv- nouv. I Nr. II 8, 12, ne en leurs HrreM
n^oni veu ne accousiumS^ ebd. Nr. XXI 8. 117, comme il trouDoit par S€$
lif-res — ebd, S. 114 Et\j\ jasoit qiiil tust de coustutne ii plasieurs d4
leur balUer par escriptp)* Sie konnten Latein: Oarin der den Thurhuter
lateinisch anruft, wird gleich einem Arzte behandelt*) (Garin I 8. 89
Oarins apeiie le porüer en laiin : Cil ouvre ruisj li dux dedans s^ nUäp).
Mit Grammatik und Gäomantie hatte sieh Regnaut de Come in Toledo
beschäftigt i^Quen. Nr. VI 8. 86 — Eegmtnt de Conte^ nage komme h
merveilhj qui en son temps avoit eshtdiS ä Toulette en Varf d^ gram-
mait'f et en geommtrie.).
Zur Berufsbildung sind Salerno und Montpellier am belieb-
testen. In Salerno^) waren die guten einsichtigen » mit Verstand woW
ausgestatteten geboren und auferzogen, die für Begon geholt werden
(Garin I 8» 266 ^e^ bons mires — , Dedetis Salem e orent este norri: II 8.89
Les mires — Qui sunt muH sage et de sens bien f/anii\8\ Cor en Stürme
furent n£ et norri.) In Salerno ist Ritter Estiene de Valpro, der den Vivico
behandelt, sehr lange gewesen (Cov, Viv. 663 (Mou/i longunnmi M n»
Salernr *'Me)), Von Salerno, wo sie sich geraume Zeit aufgehalten habeOf
treffen die drei hochbetagten in Konstantinopel ein (Cüg. 5817 . . . Swil
vfnu troi ßßciien De Salerne mout anciien, Ou tone (ans arment eßl^].
Der aus Salerno»^) Schulen erst ganz kürzlich hervorgegangene
Wicht hätte den Tristan am Leben erbalten, wären ntir die gt
I
I
1) Dies VeriDatuiig von P. Paris, der S. 89, i meiot, „Ave* habe der B«nof
gesagt, um aozudeuteo, er wäre Arzt,
2) Barb. et M. O S. 291 Lea monstlers de Paris 49 SaifU Salemi qui fu tmkis;
M^on 5 ist aiisserstADde, sicheres Über die Lage vorzubringen. Bordier, Les ^^liaei
et 0100*8^:^68 de Paris, Paris 1856, B. 20, ö3, ebeoso Gabourd, Bistoire de Pa
Paria 1864, 11. S. 495, 12 begntlgeD sich mit Wiederholung dieser An
Franklin, Les cria de Paris au uioyen %e, Paris 1874, S. 188, 4 findet nirg
eioe Sptir von irgend welcher Kirche des Namens. Wurde Krhebutg scum Ueiüi^CB
durch MisaveratäodDiB veraulasst? vgl. P. Paris: Gsrin l S. 75 Holland Chlyon so 273^
3) Diese isteile j^ebürt, wieBddier: Romania XY 8.490 und GolUier: Zeiuebr,
für romanische Philolog-ie XII S,357 bemerkt, kaum dem Verfasser des Prosarooiias
an, Bondero dem Original des 12. Jahrhunderts; im 15. ist die Erinneraof as
Salerno fast erloschen.
Etwas über die Ante im alten Frankreich
591
Meister nicht dagewesen fMort Trist S 503 Entr'eulx ntoit ung pavre
mire qui tout nouvelement estoit venu des eseotes de Salep*ne. — HrlasI
quelle doidour quüid U ne demoura! Cor U Peust tont (/an*). —
Aus Ntraee und Montpellier langen jene an, die König Noble für
Roonel kommen Hess iRen. I Nr* XI 526 — 7 Li mire qui mndrent de
NimfS I Et dr Mtyntpelfers par dAa)^ aus Montpellier der als bester Arzt
in England gerühmte Retter des Reoart (Ren. I Nr. XI 1484 Li mins. —
1486 Estoit venus dp MonprUer* 1488 ..• N*ot miillor mire en Engleierre \
Ne nul si boHy si con je cuit, Car il fu sages et recuii De piaieH garir
et sauer.). In Montpellier Heilkundige suchen zu lassen, tragt der
Herzog dem prevost auf iMeon I S, 224 Roman de Trubert 1040 — 1
Envoiez me, Jet ily motdt tost Querre mires ä Monpdlier), In Mout-
pellier hat Regnaut de Corne studiert (Queo. Nr. VI S. 8G — avoit
esfe a Montpeflfcr^ ou il avoit esftfdie fu inedrcine), — Salerno und
Montpellier sind Wohnort tüchtiger Mediziner, Sitz medizinischer Wissen-
schaft. In Salerno hat die Königstochter eine Verwandte, die in Ausübung
ihrer Kuost bereits über dreissig Jahre da lebt (MFce Les dous amanz
10.3 . . . En SaltTHe ai wte parettttf Biche femme est, muH u (jrant
^kfmiie* Plus de trente miz i a eslL Uart de phisike a tant us^ Que
muU est mite de niescines^ Tattt cunuist herbes e racrnesJ) Als Seud-
boten der Trote^) de Salerne, welche er die klügste Dame in den vier
Weltgegenden nennt, brüstet sich der Heilmittelverkäufer (Ruteb, 1
S. 256 Li Diz de rErberie — ainz suis ä wie dame qui a non ma-
—^ dmne Trote de Salf'nUj qm fait cuevreckief de ses oreilleSj et li sorciz
^lipefideni^ fi chaainnes äargent par-desus les espaules; et sachiez que
c*est la plus sage dame qui sott enz quatre parties dou momle,), Iq
Salerno^ dem in manchem Lande gelobten und geschätzten, wolle
er sich niederlassen, sagt Crompart dem Meniadus {Cluora. 6789 . , .
Et dist quil ert fisiciens Et si estoit bons surgiens. Et k'ä Salerne
aloit manoir. Et que lä mrroit remanotr; Car mouit ert Salerne lo4e
Et prisie en mainle contrie — ^Paur ce i vorrai demorer^,). In Sa-
lerno, 80 erklärt Averroys noch bei Nicole de ta Chesuaye, verfassten
angesehene Mediziner für einen englischen König eine Qeaundheitsregel
^ (Jacob, La condamnacion de bancquet 9. Al^2 Ä Salertie loingtaint terre^
^ Les medicins d'auctoriii Fireni^ pour ung ro*/ d^/higleferre \ Ung ife-
gime de santi). — Ob er in Montpellier nicht ein Mittel habe erwähnen
boren, das einen von dem Leiden befreite^ fragt Ilerchanbaus den
Bernier (RCambr. 7260 , , . ^.A MoupelUer^ etile vitk garuie, ^O'istes
1) DasB Rnteb. mit dem Namen Wortspiele macht, behauptet mit Fug Picot,
C, XVI Le monologue dramatlque S. 493»
38*
kr, m iMid ibnnsf dm a
€t X. n La bfible Gminc de Pkvräs S. 3t^I. äSI^ S^£
'ij^ Jfeiif«//i^, S. 3^. 2832 ün? fH /rifs^ d^is^tn Smi^frmf^^
äaleno srnd Moutpeflser Bes. I 5r. VI 144 — 5 ^hbi^ >f |
jcMcit* d» Xecre» Ben. 1 5r. X I3gO— 1 Surf, ^V mi wmm dt Rmms Et 4i
SaUnM ^.t ifitrit mer.u m MoiUpelfier mmd Smieno ; Ben. I Sr. X I4i>— 1
II distt qn/il fu a Mone^Uer Ei em Smtgrme^ ii itn vtmter* jßmmm tm
Meere» and in Salemo 'Ben. I 5r. X 1416 . . . Xm dgfm w^rr /imam.
» ^n SaUm^. n^. oülor^ Ou »^«k? ^Ue wtoit trygmUa», Em Smitnrmt ^m
trtrr.ai M7» ;M^> A qui je dia ro^tr^ wui9m^: Cü cm *nmn%e »jaritmL.
MFee. D Fable UX Don Lkm qni mnnda le Wcrpfi & 253 lit
Saleme fm cetrement^ Si urmü mU U Mim mandef) wS, soB
gewesen fein. — Xire de Saleme^) — mire de Montpeffio'
oder vereint — im 12. — 13. Jabritniidert g«ad€sn apridiwordek: .ker-
Tomgender ArzT* fAye S. ^> — tt »»r>?t Ji 'i? Salenu. Fant. 1330
^ »rir^ de SfiUme — Bod. 201 tmt li wure »ie Saleme Tom. Ant. & T8
Trestmt li mire de Saleme, — BCharr 3484 — 5 ß de pime:i gahr $memi
Plm que tuä eil de Montpellier, — Amad. 316 — 7 Autr^ wur9 — y De
Moffpeili^r. ne df, Sal.y.me-. — (jKJotna. S. 179, 7 . . . hdt li hami pkf-
nirj^'ii, A> hat H hon CffnAtfßien De M^mtpellier ne de Saleriuf: S. 352^
24^—3 -£'/* anlerne na M'/npellier ^Xa si bofie fwiicienne, — NDChnrtr.
S. I-^'J — tuit li (jrant ß^iwii Xe tuit li hon cyrurgien De MonpeUier
II*' dt' >.aUryn' : . Als guten Arzt ans Salemo preiat «cii der Markt-
schreier an^ dem .De la Goate en i'Aine-* in den Mond gelegt iat (Goote
?>. 475 ./^ iuia hhti.i mircü d** S^ileryie,), Vor langer Zeit habe er in Paris
and in Montpellier, aas dessen Schale er vorgestern anlange, grosse
Einiiicht erworben ( — L^ gravi sens — Et que fai pieca con-
rpi^'.ite A Fari.i et u Montpellier j Do-nt Je cing fCescole FautrierS), In
Paris treten Medizin and Chirurgie als Bandesgenossinen der Logik
aaf iHL Andeli, La bataille des VII arts, 99 Fijique — 111 CirHrgie,
la rilf^va.itrc , S^ /^oit Uz J. j'avglent aitre, Qui moult amoit miex les
dfj'cDrdt'^j Qn'fl nf ßi't Ifs g^ntiz concordea,) , mit Medizin Hippokrates
und Galen 99 fistqu*", Y'pocrna, Galieyij)^ ruft doch auch CoqniDart
Ij Crapelet Prov. S. 9<)— l vergibt Eriäaterung von mires de Salerne sieht,
Vaablanc ni S. 12:')— 6 nennt mire de Salerne em im 12. Jahrhundert verbreitetes
Snrichwort.
Elwaa über die Ärxte im alten Frankreich
593
Mediziner uod Hippokratiker auf (Coquillart Les Droits nouvoaux S. 72
Medecins et Ypocratistes;).
Der StoflF des Unterrichtes! Da rühmt sich Hippokrates mit
[eeiDeo „Amphoriemes*^ (Jacob La condamnacion de bancquet, S. 387
Vom ^avez hien quv je jöuys De plminirs srcretz de na füre? Vous
atez, par mmi escripture, Les Ämphorümes de renontj vergl. S, 400
YpöcraSf m ses AmphorimieSj) ^ Galen mit dem Kommentar zu des
Meisters Schriftenj einer Qesundheitalehre, mit „De morbo et accidente^
(S. 387 — 8 Et mof/f ta Commentacion \ Sur les llrres de nosfre matstre:
Velä mon occupafion: De cela me s^'ap entremettre. Puis, par escript
■ ay voulu mettre Ung regime de saniU. Et missi rediger par lettre:
De morbo et accidente,); — auch sonst mit Aristoteles (C. nouv.
—^nouv. II Nr. LXXIX S. 141 Et ne fut oncques Aristote ne Galten ahm
IBatt^om^,), mit Raais, Constantin^ A?ic6nna aufgezählt (Rose III 8, 91— 2
BOwc md eschapper u'en vSistnes^ \ Par Hippocras, ne (ra/ien ^ \ Taut
U/ttssent bon pftimeien, Basis ^ CoHSfatttin^ Avicenne \ I out lessiSe la
^couenne^)^ mit Aviceuua (Froiss. II 8. 200y 209—10 Tant yw' Ipocras
ei Galten^ \ AvicetneSy eil orde^ierent. Long, est, 1039 - . . Gemnetre
Ypocras, Gallen ^ \ AeiceuHe entour le i/eu De la fontaine Hftssnn-
bloientj erbalten sie auch hier in Aviceona und Averroes Gefährten
(Jacob La condamoacioe de bancquet S* 386—7 Conseil discret et ma-
derif SelgneurSf princes de mediciney Quant hien rous ag conmderS, Ceste
cause je vous assigne. Vom uvez tkeorigue itisignef Vous avez engin
irh'haultaht^ Et de pradique la radne j Pour usseotr jugement certain^
YpocraSf docteur trh-hmnain, Et vous, le discret Galiettj Vous vogez bien^
quant fag soubz main Deux gens qui sont en mesme Igen: Avicenne,
seigneur de i/>ir, Ei tous^ l/expert Averrogs, vgl 8, 388 C'est graut
chose de vostre fait: Ung chascun fori vous recommandef] S. 400 Vom
estes getts de grant rahur^ Pour sravotr telz cas dedder:), jenem, dem
Autor von Quatuor fen (S. 388 Combieti que j^ag nobilitej Pour prin-
^kciper et pour regner, Si ag-je ouriosite De seavoir le corps gouvemer:
Et ä Celle fin de donner Enseignement phts pronfßtuble ^ g^ag prins
plaisir ä ordonner Quatuor Jen, llvre notable. S. 408 J'ag mes reigks
scientißqueSf Qui sont Tercia fen prinu vgl Feste Nr. XVII 2563
iAvicennes^ le noble Maijtre,)^ dieaera, dem von Colliget (S. 388 Ypoeras
lest docteur louable^ Galien est sdentifique ^ Avicenne est moult hon-
norable, Prince puttssant et nmgni/ique; Mais mon eugin philosophiqne
1) Vgl üesch. in Nr. CCCLXVIIF \mii\i des grandeors humaines S. 113, 9...
i^u^est dtvtHuz — I — [ ÄrisioU, Ypocrav, et FlaUm, \\ ebd. Nr. CCCXCIX La
iDort dgale paiir tuus S* 182» 3—4 0« ed le corps | Ne ^Ypocras^ le hon phiaicicn?
'Creorg lUDbeimef
Aqullthits (AequaHbus?) non indigH^ Car Jaij composi en phisiquf (k
llrre qu'ott dit: CoHigti^). Hippokrates, den Babyloniern (!) zugehörig,
wird in das Zeitalter Alexandera des Grossen (!) versetzt (Älix. S. 438,2
Et Saligos apiele le bon mire Ypocrm;), Galen unter Antoniua Piot
erwähnt (Ren, Cootref. S, 82), Sie sind die grosaen Meister^ mögen lie
nun beide in einer Keihe (Troie 10185—6 ^V*' meiiu ttf If priseü lOm
fOB Que Gedien ou Ypocras^ Erberie S. 471, et g^estoie ausi sai^e^ comme
ßi Ypöcras li g{r)fuSf ou com fu Galiens^ ou com fu U miges ScUenums,
ne porroie-ge pm dire ne conter la bo}U4 ne la valor de mes oigtiemm^
Ren. Nouv. 4813 S/ m'aprlst maistre Galiiens 4815 Et de mmiir$
Ypocras apris C, nouv. nouv, 11 Nr. LXXIX S 141 oncques Yp
ne Gallen ne pratlcquhent ainsl la science)^ tnag jeder für sich geo
sein (Rem. Am, 1329^ — 30 que Muchaon ne Galgens ne sauroU
garison; vgl Ovid h. v, Merkel 546 llle Machaonia vix ope satms m(,
VII sages H. S. 121 GaUiem vHoit homme ingenieux et pleln de gram
sem^ *) VII Bagea 1693—4 Onqucs tu^ fu u icel trns Nun hom^ U
fust de grigtior Rens^ 1770 Plus sage» hom de lui ne fu* D. S. Vi
— estoit ü taut sage et si bon pkmcieu que de touies- vmladina il gark-
aoit, H. S. 121 y^Vne foys fut uvg grant et souverain medicin qu^a
nom Ypocras j H ej^pcnt et tant subtil que en sa ^^cience natoit
gui le pasm. Mont. Fabl. III Nr LXXIV Du vilain mire 8, 161 Certu
il sei plus de mecines Et de rea/s jugemens d*orines Que onques ne mi
Ypocf'ai. Jub. NRec, II Des femmes S.322 Et lg bon{s} mire{$) Ypocras, Qui
tant savoU de midicgne artZf St, Graal III S. 28 Ypocras li souveraimt de*
ßsi(ei)ens (Hb, 2455 Ypoerm li .soverains pltilosophe,^ qui onques fmd:)
ebd, Ipocras fu moult i^ageti hom et maintea foi.^ en ont ol parier, 8, 29
— Ypocras fu H souvrains clers de Fart de fisique. S. 32 — pos ie^ftn
li plus sages clers et li plus souvrains de ious les fglosopkrs qui onqun
fuiscent, S* 33 — Ypöcras U sovrains mires des filosopkes. (H 2455
Ypocras li saigrs^ li soveruins des pjtilosophes — Ypocras le saige pkila*
sophe) S, 53 Ypocras que vous tmSs ä phglosophe S. 73 — li mgf4
phylosofvs Ypocras, — Peete Nr. IX 1283 Comme Ypocras U- iralte rf-
«o/e, XV Joyes. S. 145 pour ce dit Ypocras^) non Vetu/am novi,
cur moriar?), Hippokrates*) zudem ein Richter in physiognomiacheo
1) maiatre Ipocras Im Sinne von ^Arzt' Baxb. et M. 1 S 322 Ci oomtnee dt
Seinte L^ocadie: Samt com ant un pm la tos, I^r taster la veine ei k pox
Mander covient maistre Ipocrae.
2) Lamin de Damerey Ruae 111 91, i weist dietic Worto aichl eo woU dta
HippokrateB ^(i, als einem itin befragenden, der da tneiate, zur DnatertilicIilMilM
MeiduDi^ voD Votteln gelungen zu oiUsaen.
3) Über die Hippokrateaaagen ist eine besondere Arbeit in V^orberettanfv^
Etwas über die Ärzte im altfln FraDkreicb 595
"Fragen (Desch. I Nr, XCVIII Vices des temps S. 207, 5 Ei trYpo^
cras Jugen\s\{t] phillosamk ^ lll Nr, CCCCLIII ComplimeDt h une
dame 8* 266 — 7, 3 — 4 Malst re Ypocras, — Qui jugerent fouie jikLso-
fwmie^)t Hippokrates eio Bürge für Freiheit des Willeos (Deach. III
Nr. CCCLXXII Sur 1© libre arbitre 8. 125, 51 ... Prince, je Um qu'il
West chose donnSe Des corps du cielj que creature nie Ne pulst fulr
par sa promsion. Puls qu*ll congnoist quelle est sa destinie {Ceste chose
a Ypocras bleu prourie), \ Par tranc Vouloir^ sdon m^opplmon)^ Hippo-
krates Angeber des Rezeptes zum Getränke „ypocras" i) (Jacob La
condamnacion de bancquet S. 387 El sl wj Juit la conßture Du boire^
qui porte mon nom,).
Die Art des Unterrichtes geht nicht hervor aus blosser Anführung
eines verständigen Arztes mit zwei Mädchen seiner Schule (Perc. 5718—9
— HM mue sage Et ,11, puceics de s'escoie)^ aus der Mitteilung,
Regnatit de Corne habe seine Tochter Berthe angeleitet (Quen. Nr. VI
ö. 86, ei liUrodumf darne Berthe ^ saßlief); sie ist zu erachliessen
1) Di* her denn auch Wortspiele; iDesch. IV Nn DCCCXVIII Contre maitre
Mähten 3.337, 11 ^ « . ^<! quatre ros nous fu fait li mangiers^ Et de hon vin a
esti leur moytns: Malst re Ypocrus, U b&ns ßslcienSj Vtnt au derrain a VobUe
rostie ; Coqiiillart Les Droits nouveaux H. 72 MedectTts et Ypocratintee ; Laisses
lom ftanlces et voti moustarde^, Po^sies XII La reaülution d'ftraours S. 323 Pour
en e^tre donc deltvre Prens le rtcipi (V Ypocras^] ; weias , rot (Chartier S. 836 aus
Martial da Paris an^^efUhrt: Hypocras blanc^ vermeil , —)\ ein beliebter Wein:
(St. Bernard 14Ö3— 4 Largtment, voment l*ai/gtte eortj Fauldra deyre et i/pocraa
JübiDal' Salvandy S 88 Ik son j/yinent , de sa clarie Et de son novül yp&cras^
Deach V Kr. DCCCLXXl Adieux ix Paris S. 52, 10 Adieu hom vins, ypocras^
doult compains^ MelUiBitie 1161 — 2 Vlare, rommenlej ypocras Y couroit et par
hauU et par bas; XV Joyes S, 53 comme ung taMeur de viiis d^un petlt rippope
apres ung hon hypocraa ou pineau, S, 56 car ce n^e^t pas k bon ypocratt qtte
eile a autres fois cw, e^ poitrce It ennHye,)\ zum Nachtisch vei'waodt; (Deach IV
Nr. DCCCXVUI Coiitrt^ maitre Mahieu S. 3S7, 13 — 4 Maistre Ypocra», U bons
fisiciens Vlnt au derrain, a Voblie rostie\ V Nr. DCCCCV[ Conseils cüBtre Thiver,
S. 99r 27 Garmtche avant^ ypocras mit portiers} Jacob, La coridamnacion de
bancquet S. 335 Car, pour compaigner V ypocras ^ On posera cy le mestier, vgl.
S. 358 ^ Vypocras? — J7 est encore en son entier, — Le voidez-vous <jarder
pro cras? — J^en sermray tres - volentiers.) ; jedoch lieber zu meiden (Not.
eoseign. S. 1 63 De bvire vons vueilki garder \ YpocraSj clare et Garftacke, 8. 170
MaltUes gens otit eatö pens Et huffoq^uez par trop soupptr^ Par trop hoire et par
trop laptr l^ypocras, — ); borgerastre =: hippocriHsjticum , ausser den Belegen
bei GödelVoy u. W. ßurgeiaalre oot^h Fl. et BI 1675 und S. 59, vgl. Scbeier zu
BCoDD« zu 836 1 nuti's ^» 147; A. Tabler, Zeitschr* für roiiiaDische Philologie XII
S. 268.
596
Georg MaDbetmer
aua der Gewohnhoit der Ärzte ^ in Büchern nachzusehen (vgl, 8. 10),
aus dem Wunsche des Neffen, von Hippokratee Lehre and Bücher zu
empfaugen (VII eages 1S35 — ii Voui< mr dtuis.^itz ftimtpiit't\ El de ffos
bons fiUf'ea laUsier,): Wissen klarnmerte sich an Bücher, Unterweisnng
wohl auch. — Den jungen Parithalßon will der V^ater dem maidtre
Morin anvertrauen. Der erkundigt sich nach dem Alter, nach der
Neigung jenes zum ärztlichen Berufe (Mir. ND. III Nr. XXII Mirscle
de Saint Panthaleon: — 3ß , . , Je vous demant^ dttes mot\ sire, Sf
vous vouldries a apprentiz \ Prendre Panthaleon man fih: Ditts oiL —
Voslre ßlz? et quel uage a il? Dites le mot^, — Maistre Morin ^ /oy qui
vom dof/, II a plus de quinze ans passez* 11 est biau valtton asses Ei
Ineti appert. — 62 Ore, blau ßlz^ voulrez^ vom estre Voulentiers mirr? —
Ce qui plaira mon ph*e, stre; A ii en est. Vgl. 18. . . St fen parU a
maistre Morin f Vourras tu bien avec ha estre f Oe&t des mires le nmlleur
immtrf Qm Pen sacke e^t foul ce pais^. Er erklärt eich unter bestimm-
ten Bedingungen bereit, ihn anzunehmen ( — 66 . . • Pour ce quc U vm
ffent et net, Sire, ooulentiers le prendray Et le tnestier Ii apprendra^
Parfaitiefnenif s'en H ne iient, Mals je rous di bien qu^i ronvient Qu'il
me üvrre set ß«^ entiers, Et dix Iwres de voz deniers Avolr avec* —
Je voHS pmemy d^argent sec Vouleutlers. Or fen amenez Et f?om pri
que ii apprenez Le fait de degri en degri Si que Je vom en s<ichf jri
Mals Je voulrai/y ne vons ennult, QiCavecqup^ moy chascnne nuit Viengne
Jesir,)^ Er mahnt ihn^ aufzumerken, wenn er^ der Meister arbeite
(92 * , * Or ne met pas en nonchaioir, Quant tu besoingnier me rtr*
rtts^ De rcijardtr con tu fem.'i). Er will die Pflanzen angeben , au«
denen Salben herzustellen sind (411 . . . Ore pour ta sciencr acroistre,
II te fault ies herbes congnoistre De guot te$ oingnemens feras Quani
tu de moy parti svras.). Er will ihm die Zubereituog lehren (-134 ... Or
te dlray que tu J'eras: D'aucunes cueUllr m*ai yras. Et je te mouM^rray
conment Tu en feras bou oingnement Au rdourner,).
Reichtum der Schilderuagen von Behandlung des Krankea
bietet willkommen Ersatz für Kargheit der Nachrichten über Ausbildang
des Arztes.
IndeSj auch über Wunden und deren Heilung ist der Hob n kriega-
froher Zeit hie und da knapp: (Aquin 843 ... — ung mlre — , Qm
(tant) sa plalc a bien inediclnö Tont le gulrlt ainz le tiers jour
182Ü . , . — ung mire — Qui de sa plage a duc J\fewi-ea samlm
Tunt/ut 0 luy que ii Hut en santl KCharr. 3486—7 Cil ßst la nuH
au rhetmiivr Tant de bien con feire ii sot. Perc. 13435 — 6 En aus
garir tant entvndi^ Dedf-ns . Vll.jors salns le» rendi vgl. 13441 -*.0r
ne voel men conic alongier Ci endroit, ne moi dilaier Por coi garirmt ti
Etwas über die Ärzte im alten FraDkreich
597
baron: Mont Pabl. III Nr. LXXI Des trois Chevaliers et del chainse
S*298 Üb fait ses phnes remuer^), Emp, Coust, 228 // fist dou garir
«OH pöoir Nouv. frg. da XIII'* 8. L'empereur Couatant S. 11 ii mire
alhent tani entour Penfant ¥11 fu garis. Li eonted doo roi Flore et
de la belle Jehane S. 107 si ßsi sa plaie ofaUier. Atre per* 5721 Et
Bt ßst sa plaie atortier Cl^ora. 962 . . . jPw un petit naorh ou corü,
Mais n'estöä jjas plaie morih. Tant ot fait k*ii fu nmonth^ Qir.
Robb, 8. 191 Enqui ßst bint garir sa pSnlleme plaie Nouv. fr^. du
XIV* 8. Hiötoire de Foulques Fitz Warin S. 33 et yleque ßst medi-
ciner lur pktyes S, 47 Le roy ßst mediciner ces playes. S, 48 Quant
Fouke le Brun fust scyn de sa playe, S. 62 E ileque fust Johan sani de
sa playe. S, 101 e Johatt de Rampaym medicina cfs playes. BSeb. I
Nr, VI 310 MiHechiner sr ßst^ et yarir par J. m/V), zumeist jedoch wird
er durch seine Lebensweise befähigt, aus eigener äd Behauung heraus
zu sprechen» durch des Publikums Neigungen gezwungen , mit behag-
licher Breite bei manchen Einzelheiten zu verweilen, Einzelheiten, aus
denen wechselöeitige Erhellung ein zusammenhängendes Bild ge-
staltet :
Während des Marsches wird Halt gemacht, während des Krieges
Waffenstillstand geechlossen: die Verwundeten erlangen Zeit sich
untersuchen zu lassen, Zeit zu genesen. (Troie 10257^ — 8 Graut leisir
rauront li naiyrS De revenir en lor santS. Otinel S. 26 Nii^trc rmperere
\fait Franceis arei^tier, Sur Vere dd Ton hs a fait oateilicr^ Vint jors
pieniers les ifeit df-murer. Lur chevahfunt seiner e repmer E lur malades
guarir e mesciner. Alix. S. 191, 26—7 Puisfurefit U Grijois des mires
regardSj Et dl qiCen otä mestier rafresci et bendS S. 2(*9; 10 . . , La
herbegent la nuit por lor cors aaisier Del roi mnt regardS fouf li fiavre
{var, 4 eingesetzt) fourrier; Lor plaies fönt laver et terdre et essmiery
Et Jus d^erhe queflir et enplastre loier^ VLoM^k. &\W—\ Pour les nmlades
sejornoit Devant I bore que pris aeoit, 6314 . . . Ptds iaisa Karies ses
grans genSy Pour faire leur aaisemens, A Panpelune sonjorner, Pour les
malades resaner. 7863 , . * Sor faigue d^Ehre ont loyes fetes Pour leur
malades miciner Et pour les nfwres resaner^ Ren. Nouv* 1974 Et les navris
faire tjarir.). Das mit ihnen übersäte Schlachtfeld hallt von Geschrei
wieder. (Troie 10138 Et angoissos sont U navri, 12574—5 La veissiez
tant angoissos Qul sont navre et qui $e plaigttenty 20034 Olent M. navrez
gut se plaignenfj Garin II 8. 140 Grans fu li brais et graut furent li
eri; Ei li navrS[s] vont criant Dieu merci. Alix. 8. 31, 24 — 5 Maint
1) Dies remuer noch Gayd. S. 252, Biiat 465, vgl, Carpentier iL W. 2 reinuer
und A. TobkT, Göttioger Gelehrte Anzmgm 1877, S. 1604.
598
3eorg Matiheimer
navri oisies iluec crier et hraire , Qui preu chevcJier furent et franc et
et deboinaire. S. 2fX), 12 Entor Im oisies navris crier et braire, Ren. I
Nr, XI 2126 — ^7 Lii ot et (frant cri et grant ku Des abatus et dm
piaies. Ren. Nouv. 39B0 — , /i navre hraient^). Scheuen sich doch
nicht einmal grosse Helden vor lautem Schraerzesnif: da klagt Begon
(Garin II 8, 89 ße(jon desannent dont enjorce li criSf), Eneas (Eneas
S. 56), Garin (Garin H S. 142 Diex/ com se plaint li LohSnns Garinsfj,
Saletron (Älix. S. 34, 32 — , et eil geta un brali). Es jammern Ver-
wandte, Freunde, Untergebene (Troie 10171 .., Dame Ämlromacha $a
moillierSf Qui il iert sor toz altres chiera^ Plora des ielz moH tendrt-
ment, Et entor lii puceles C, La n*ot e^char^ ne gapf ne ris. 20100.-.
Assez ot lä crie et hraity Ok Diomedes fu navrez. Onques nus hom dt
ittere nez Ne vii plorer tant chevaiier, Ogier 3344 Por li Juni duei duc
(i conte e princhier, FCandie S, 72 Moli demoinent gnmt duet Franem
entor Foucon: S. 73 De ia plme Foucon furent Frmiqois dssüez:
S. 74 De la plme Foucon dut aa Franrois peser^ 8* 75 Moli parurent
Franpöis couroreus et dolent Por Fom'on , qti*il virent navri molt dure-
mettt. Durm. 8661) ... Li rois Artus fonnent sospire ^ De<it9U ^n
euer est molt ins De son neveu qui est naeres, Ren* I Nr I 1610 MoU
le dotosent et conpleignent: Ren. Nouv. 713 So gent — grant dml fofd,
Ciaria 13 «66 . . . Mes quant Laris navre troverent^ Grant duel en
mainent li plmot^ Et Chevalier et vavtMor Conmunement irrtuit, U
piaigntHf; Sarhiez^ que mie ne sen faignent!). Aofelia heuchelt Trauer;
(PCaodie H. 30 — AYf s'agenoilla, Et dit (ismires: — ^Dites s^il garira?
Se il en muerty la lasse que fera, Qui eint ra querre et sonor en laissa!
Ja en sa vie nule joie n'aura!^ LorsfaÜ settiblant que por Im se paema:
Alis poi Pefi fu\ 8* 31 De sor ses ßans li a ces bras geiis, Vers
lui Festnint: ce dist: — ^Slre entendeZf | Que Thiibaut soit gueris ei
respasses, Äprh /erat toutes vos volontis'^ Ce dist de boche: ailhrs irrt
ses penses. Molt est corage de parole sivris; S. 78 — \) sen faxt mi duel
si grant Que dl ne cuident mie, qui la vont con/ortant, Qu^eJe puisu
veoir le soleil esconsant, — Moult gramentent et pleureni por Foucon
Candie: Änfelise en fit taut que ceis ne cuident mie Qui Pont ä
/orter que long ues dure sa vie.). Das Feld wird abgesucht ( FCandie
S. 33 Ätunt commandent que li champ soit cerchiis Qu'unc nU retnaigti^
des mors ne des plaiis. Alix. S, 32, 2 Et les navris ferh a vos mires
saner, S, 411,31 — 2 Li rois i envoia ei le camp fait cierkier ; Les
mors et les navris fruevent par le vergier, Alex, le Gr. S. 88, 185 ^E
les vis faites prendre, si les ferons saner. 200 y^Les vis ferons garir — ),
das 7.UV üuratlÖBchung mitgenommene Wasser gereicht (Alix.
S. 411, 25—6 ^Et eil qui iront querre^ atent atgkes en lor corB^ j^Qm m
Stwas Eher die Ärzte im alten FrEDk reich
&d»
soient estaini por le caut qui est fors,^ 36 A boire H donireni por U
calour laister, Jer. 3194 Ilttec vinrent les dames chascune rebrachie;
Chelui qui soif avoif out la bocke moiliie; Ckascu?i oni abevre; ce /u
moult grans ate*)^ Können die Verletzten gehen^ so werden sie durch
Angehörige, Bekannte fortgeführt (Elie 1324 — et les naures en
guienL Garia I 8.259 Si Vemmenerent iä dedens Saint- Quetüin: Älix.
S. 86, 31—2 De jeuste le tournoi rmujuieni sl privi Pur detries la ba-
talU, tout droit ä la ciii; RMont. 8. 36, 23 — 4 Li quetis Do de Nan-
tueil et Aimes li ferrant Par defors la hataiUe vonf lor frhe menant
Hörn 3486 Les malemmt nafrez ad vomluit mut bonemeni, Gayd, S. 58
Dedens son Ire/ remmenetent errant, JCondS I Nr. XXI 11 Li dis dou Che-
valier a le inance 735 Ei/u retnenes ä sa tente. Raudoyn S. 8 — eifut
mene le conte 8. 33 Et Guillaunie de Gavre emmena Baudoin)^ wo nichti
weggetragen (Gorm. 553 Puis Vunt porte al paveilluuy Troie 16227
. . . ChascuHS d'els eat si gregiez Qu'a peine pnet e.ster sor piez. Plaii
se sorti si et navri Que del champ en furent porti. Eneas 8. 56,
Ogier 3343 Le roi enportent — Fier. S. 46 „S/re, diu Fierabras, pour
DieUf car m'enportis; CeHes, dist Oliviers, je sui forment iiatris;
j^Ja par moi nU ser[i]is cargiiSy ne rernuis.^ 9. 47 j^Gentis queus Oliviers^
pour Dieu. car menportis; Porter m'en poras bleu — 8. 48 iUais de
Fierabras est cargiis et encombris. FCandie 8, 64 Le roi emportent
bUcie{z\et dueillan{s](ß 8. 77 LoSgs et GuiUaume in ont Foucon port4
Chr, Ben. n 1298—9 Midt volenter^j non a enmz, Emporteiit del champ
lur nafrez; Alix. 8. 306^ 14 Si hmnme remporth'entj de cou ßsent savoir;
Ren, I Nr. I 2197 Lo roi enportent si baron Durm. 13790 Lors l-en
portent li ckevalier Ant, I 8. 39 Carborans fu navrisy SoUmans l'efi-
porta: Jer. 3193 Les navrh emporth^ent ioins d^iluec une archie.
KCoucy 7516 — 7 si renpoHerent^ Le ckastelain Ren. Nouv. 714 Ilors
de la priesse porti foftt HCapet S. 192 Dant le prisent si homme
ä qui il anoia; Mis roni hors de l'assaHltj)^ sei eß auf den Armen
(Tyolet 557 ... Si li prie molt doucement Et molt tris amiable-
ment Qu'ele portast cest ckevalier — 563 Le ckemlicr cn a /tort^f
Ren. I Nr. XI 1472 Si le portireut entre braz]i sei es auf dem Schilde
(Troie 16235 Sor son esou en Ju portez, Thebes 8. 211 Fier. 8.56 Sour
son escu ii m* le fait coucier souS. Puis reu ont li baron tout sonavet
porlS; Mort Garin 8. 153 Moine r emportent, sor un escu Pont mis
RViol 8. 104 En J, escu le fait couchier^ Que ne piusf pas chevauchier ;
Cl^om. 10096 und 11613 Deseur son escu fönt couchie^ 11628 . . . Sor son
escu en reporlerent | Durbant, et parent et und Liement sont dou champ
parti)^ sei es auf der Bahre (Rou 1 3944 De morz e de nafrez en
portent maint en biere. Garin 1 S. 212 Vint biires ot que navris que
600
Georg Hanheimer
d*ociSj vgl, n S. 249 ^Ques kons eM-ce qü'en celle blf^re gid? E$t-ü
maicides ou navris ou ocis?"* AHx. S. 191, 10 Et remis m liiierre et
derrier aprestS. 8. 283, 37 Ses narres mist en biere — Jeh. et Bl,
4485 — 6 Puis 8*en ß$t porter en titiere Duskes en son paU arrien;
Ren. Nouv, 816—7 Lors a commandi c'on etnport Ysentjrin en une Nh'ert^
Bast. 1769 Quil en fu nportSs dedens une litiere; Chron. Qod, 7l>80
Ses gens en la litiere Le mistrenty sans aler arrikre, Quant c&niredire n^i
roskrentj En la Htthre le posdrent^). Sie wird wohl auch eigens bereitet
(Qarin 11 S. 88 Et fönt UHhe sor quol il Pont a^sis;)^ für Roonel
fertigen die Barone eine aua Stabholz, die sie mit Qras ausstopfen
(Ren. I Nr. XI 482 . * . Une biere fönt de merrien Li baron, onques n*i
out autre, Si out dedenz cocie le veautre^ Mes eim ont mis herbe deso2.\
die Gefährten des prevost stellen zwei aus abgehauenen Asten her und
koppeln Claris und Laris an (Claris 5641 , . . Pm/.s ont .II, bieten
aportees De rtwues^ qu'ii ont copees Les compaignons demis coplerent ^)^1
für Laris wird eine aua Gezweig und Blattwerk zugerüstet (Clarial
13377 . . . Une biet*e ont apareillie^ De ramee est et de foillie;
en la biere coucherentj); entweder wird sie von Menschen getragen
(Mßon. I 8. 221 Roman de Triibert 1(.HJ4 , . . Et li Diis qiü fortneM
Be deidty Ne puet soufrir le chcvaucliier^ Si Pen portent li chevalier En
letir eous en une Utiere Toui autresi com une biere, ÖrV chadd entreni
tot de nuit, Claris 13380 — Vem porterenf. Ant. 1 8. 84 Ai conte Esi4^\
venon Jont la hieve aprester, A douze des plus povres de Vo$t se ßst portrrfi
Douze deniers de Luque ä chascun ßst dofief\)j oder Pferden, Maultieren
aufgebürdet (Brut 9119 — 20 Porter sa feit, si com en bihe Ä chevai
en une litiere. Ren. 1 Nr. XI 497 , ^ , La here trossent e^ cherax, Puiä^
chepauceni le /uns d'un vauz Tot belement et n loisir. Tot soavet a
Vaserir^ vgl. 490 . . . Meintenant commande a sa gent Qne U gardent
qu'il 8oit aese. Et eil qui en sont a malese De ce qtie il malade fu
Seti entremetefd et fait fu Ce qne li rois ot conmande. Ch. II esp
1902 * . , Ei une litiere menoient, Couuerte dun uertneil samtig S'ereni
doi palefroi petit Atele devant et deriers. Dedens gisolt uns cfteralins
Ki naures ert dun frone de Imtce 8t. Graal III Histoire de Grimaud
S. 502 Ataintenant fönt U7te litih'e appariUier sor ,11. multM sueifam*
blam : et kant ellvftdt apparilliie, si couchhent le roidesu^ vgl Baudojm
8. 96 — itne litiere que l'en menoit ä ,1111, gros ch&vaulx, oii il g atoit
grant nombre de gens d armes qui la conduinoient, , c'est ung che-
mlieff €*est Hue de Bonnes, qui est moult hardi chevalier ei qui a bien
(Puige sept vingt ans^ et tant que pur viellessej il a petdu la veue: iwyijV
poitr ramour de vous, il a icy voiäu renir: Berte 2366 . . . liluncke*
Jlour la rome ont en litiere mis Entre deus purlefrois qui fnrenl di
Etwas fiber die Ärzte im alten Frankreich
601
I
grant pris, Car ne pot chevaucMeTf tani fu ses cuers maris,). Auch auf
dem Rosse, auf das, gleichwie auf den Karren (Mont. Fabl. IV Nr. C
De la darae qui fist batre aon mari 8. 142 Sor ia charete ua lit li/ontf
Ei docemant cochi^ H ont:)^ ein Bett kommt (Aquin 1819 , . . De main-
tenetit a Charles commendS, Qu^en face tost ung lit encoiäurSj Oü le
duc Nestnes soit vonche et posi ; Et len le fist dh qu^tl ot commendL
Ne8me{z\ h(\ij\ duc[s\ y ont mis et pos^, Desits cheialx (il) fonf nrgs et
poBtif vgl. 1817 — 8 ^Jmnis de cy ne seri remuif jiSt ge ne soy eti litiere
potiS,^ Alix. S, 412, 1 A IL chevaus li fönt i lit aparillier; vgl Alex,
le Gr, S. 78» 2 Lo chuhaieit lo rei li funt ajaireUer; Mer. 8. 202 et lit
Vont m/s 8ur dem chevanh qid n^erent pm Braidiz;]^ wird der Ver-
letzte weggeschafft, den man hinaufbringt oder beim Aufsteigen unter-
stützt (Gorm. 551—2 Piiis fad munte t^iir un gascivij Ü€Stri{e)u H Uni
li reis le jur^ Troie 9735—6 Si home lige natural Vont tost montS en
un chetml , Hots de la presse len ont tretf HBord. 8.28 Si Chevalier l
Vvmu toui.X.j Qui li aidierent volonfierSf non envis, Parmi les Jians
^ m^fefcent Gerardin, {Si) leleverent sor le ceval de pris: Quant il/usus,
ä poi jus ne cai; .IJI.fois se pasme pour le mal que senfi. FCandie
S. 64 Monier le fireni Buirons et Bohasis Moll fu blMes; sichevauche ä
envis. Hörn 3534^ — 5 Godmod prent sun seiynur ki nnkore est vifs^
Sur un destrer amblani belement ta mis, Meon I S. 223 Roman de
Trubert 10Ü2 Tuif li aident ti re^nonter, RViol. 8.233 Par de desus j\
palefroi Le fönt monter, BCom. \lh%Corsolf ont n^rmnU seur un corani
destrier;), während des Rittes festhält (Hörn 3536 . . . Ei eil est derrere
li snr le destrer ctms; Suefpar do^ur entre ses braz Päd pris. Pur li suef
porter dreitenunt ä Bean-Nis. Perc. 13321 .,. Et Carados enmmble od lui;
Sor , /. chenil i^renf. andui^ Car eis ienir ue se p^ust Se d'autrm aide neust
Mai^ Carados soef renmainey Mer. S. 202 Atant i'ont pris Entre lenr braz^
el lit Pont mis — atant s'en mnt le pas, RViol. 8.216 y^Sour mon cheralf
qtiefaimolt chier^ Vous porierat Nouv. fr^. du XIV" a. Histoire de Foul-
ques Fitz Warin 8. ILMJ Jokan, sonfrere, sayly derere Fouke sur le
destrer e ly sustint quHl nepoeit cheyer^ e se mistrent ii fayie^). Es geht
an einen schattigen Platz (Aye S. 96/7/Mfc: ot .1. bei ombre tot droit
desous , I. arbre: — La couchierent le ducj)y in die Herberge (Aquin 1825
Droit aux herberges Pen ont wouU tost portL Alex, le Gr. S. 89, 216 Ä
rauberge remportent li gentil soldaer. Durm. 13817 ^,^rf herberge est rerenus,
Ciaria 16673 i>m^ a son hostel l'em jmrierentf), in das Zelt (Gorm. 553
Fuis Vunt porte al paveilhm, Troie 16235 , , • Sor soti escu en fu portez^
Treis feiz sefti anceis pasmez Qiiilfu dedans son pareillon. 21491—2 De
la baiaille Pont fors fraif^ Et il ters ses fenf^'S s'en vait. Eneas S. 56
ßou I 3368 Nafrez e mehaigniez funt as ires empörter. Fier. S. 47
G09
Georg MaDheimdr
^Porter m'en porm bim as loge^^ et as trh; S, 56 Onques n€ $'art^0rmt
deai au maistre trS. PCandie S. 73 En la tente Femporfmt : — S. 77
Ei en son tref couchii^ Älix. S. 412, 2 Droit au tref AUxandre p&rfent
le Chevalier, Perc, 5723 Ptiis Pont au tref le roi portS, Heruifl S, 27
Gaid. S. 58 Dedens $oh tref l'emmenerent errantf BaudojD 8. 33 Ei
GiiHlanme de Garre emmena Baudoin en ses tentes pour faire adouher
scH plaies JCond^ I Nr. XXIIl Li dia dou Chevalier a le mance 735 ß
fu remefiSs ä 8a tente,) ^ in den Palast (Cov. Vi v. 799 Donf se coutÄ*''
renf par leanz li plaiij Garin fl S. 89 Begon enporteni au ch
de Belin. FCandie 8. 34 En une sah sont porli li navri. Ren.
Nr* I 2197 — 8 Lo roi ettportent si haron Droit et palms de sa me
Nr. XI 513—4 Si sont renn a la tn^son Mon segnor Noble le Hon, M^an f
S. 223 Roman de Trubert, liXMJ — 1 // a un chmtel prh de ci Oit jt
me poudrai sejorner, RVioL S. 104 El ckastiel le porterU errani.
Bast, 1772 Et puis en fu porth ens et palais de pierre. RCoucy 7516 — 7
— si Fenporfermt^ Le ehastelain ens el ckasteL Cleom. 10096 Dedenz
le chastel Fempurterent.)^ in die Stadt (Troie 19293 , , , A la ciii lo
petii pas S'en retoi*nh*ent wat et las Blecii, navri et travaillii^ De pluie
et de sanc sont moiUie ; Mhde ro lor tmt alqnes bff*n^ Qu^esii mnt sor
tote rien, Car osfex ont bons et garniz Et de vitaille repdeniz; MarckU
trovetit grant et plmier De quani qu'a cors d'home a meMien 20025*.* — ,
et U navri Furent la nuit bien onteU. VoletUiers lor f et Pen tel rien
Quis assoage et fet grant bien. Ogier 3343 Le roi enporteni ä Moni-
Loon arier: Thebee S. 211. Garin 1 S. 39 Et par les rues vit let
navris venir, S, 42 Aim l'emmena en la eil de Paris, S. 258 8i fem-
mmirent lä dedens Saint-Quentin: Mort Garin S. 95 Et en la viU n-
fu[r\{i)ent li nairre, AI ix. 8,86, 31 — 2 De JouMe le tortioi Pen gtdefU »'
privS Par detries le baialle, toui droit ä la cüi; Alex- le Gr. S. 78, 3
En la cipt^ t enporteni li gentil chivaler, RVioK 8. 216 — tant que
farai, Trfjuve vile oä vous laisserai ; Clariö 5644— 5 ^ /« rile le.'i rapor-
terent Chies le prevost, Baat. 4719 Vers le chiti femmament dalant ff
piain d\'rour. 4733 — 4 repairent Sans buudour Par derern la chiii
Baudoyn S* 8 et fut mene le eonte 4 Millan et le conte avec po
gu^rir sez plaies. vgl. 8t Graal III Hiatoire de Gritnaud S. 588
grani vilte ei mereillouse on li tnalaide et li navrei reposeroient, S, 651
et li naerei fnrent reverchie ei niSdicinei de lor plaies et remestrent
en la cille, tant quHl furent garit et repasseit.). Sind Arzte nicht
da, 80 werden sie von Verwandten (Bneaa 8* 56. Chljon 6604
Dn cirurgiien qui favoit De cirurgie plus que nu$ Lor f$i mandw U
rois Artus. ChAl esp. 3334 // a mandes iantost ses mire$ Darm. 8664
Les maistres-mires i mena, ^672— 3./. bum mire 8ag€ ei loiat Fait
Etwas tib^r die Ärzte im alten FraDkreicb
603
li rois ctvant apeler,), von Freunden (Pier. 8.57 Karies en a ä soi ,11.
mires apeUs: FCandie S. 77 LohjB et Guiilaume — ^ —^ et h mire
rnand^. Äquin 1826 Qttant Üz y sont, untj mire oHf mande^j MFce,
Chaitivel 162 E si ii nafrez puet guarir, Volentiers nt'vn entremetrai
■ E boHB mires li baill&raV 173—4 S*ifjes mires a^eit nmndez^ Sis a ai
Chevalier livrez^ Clans 5645—6 Chies ie prevost^ (jui a fei otf^rrc Alt res
par toute cde (erre)f vom Herrn (HBord. S. 32 Karies munda .1,
mire bien apris; Durm. 13808 Ains fait venir 8on maistre-mire.
RConcy 7521 , . . Et tous ses mtres ßst mander^ Qu'eminf viengnent
Sans aresier, Mires n'avoit miilours el monde. Ren. Nouv* 821 Li Roii^
a fait mires mander^)^ von Uotergebenen (Ogier 3344 — 5 — duc
■ e conte e princkier, Les mires mandent — ), von Knappen (JCondo I
Nr. XXni Li dis dou Chevalier a le mance 737 Si esquyer quiereni J. w/re,)
kommen gelassen, herbeijreholt. Auf einen Tisch (Tyolet 568
■ Sor une table i^a muchiiy), einen Teppich gestreckt (Troie 16238—9
Sor UH faltre de cichton Le eoickirrent,), werden die Verwundefeen
sanft der Rüstung entledigt (Qarin I S, 259 Ihsarmi tont, S. 266
Jl le disarmenf dd blaue hauberc treslis^ II 8. 89 Begon desarmetit dont
enforce li cris, S. 177 {Le cuens\ GmUmmie[s\ de Mondinf au vis
fier, Ottt desann^ tantost si escnier; Äye 8.96 — sonavet le desar-
ment. ChSax I 8. 145 Pur engarder la plaie fönt tantost desarmi
Alix. S. 91, 24 Le duc Buk desar ment li ,1111, ßl raiel; Pier-
■ S. 56 EoUfins et li Danois, eil lioi tont desarme; FCandie S. 64 Au
desarmer ot assez des plnrans^ S, 73 — illec fu demnnes, S. 75 // le
fönt disarmer: ses dras furent sanglent. Bertran li deslaca son heaume
beUement. Tyolet 563 De ses annes fa despoilliej RMont. 8.36,30 Le
haubere li deslacefit et le hiaume luisant ; Ren, 1 Nr. XI 3087 Desarmer
le fönt meintenant j Durm. 8653 . • . Son escu et son elme osterent Si
vallei qui pres de lui erent^ Sa ventmtle fait deslacier, 13810 Tantost
■ quHl Va fait desarmery Morfc Aym, 1971 , . , II li deslacent lo vert elme
JemS Et li deseelgneHt lo bmi branc acere , Dd dos U traient lo blaue
auberc safri^ Et lo bliattt de paile gironS: Tot remest nuz jmqü'as
braies oster, Merlin II 8.196 Quant li rois fu laiem descenduSf on le
d€sarmef RViol S. 148 Li dus Mite U ßst oster Les armeSj S. 265
■ A Gerart desarmer etitendent^ Gayd. 8* 58 Lors desarmerenf le Che-
valier vaillantj 252 Les barons ont erramment desarmeZy Claris 5635
_ Claris desarment döucementi 5638 — a ses compaignons lors reuve^
I Qu'il le desarment bonnement, Et il si fönt isnelement; EnL Og. 6720
Karahuel ont Sarrazin desarmi^ Cl^om. 10087 . , . En son seant Font
relevi Sa geniy et si li ont osti Son hiaume y et errant deslaciS.
11675 — QDurbant amsi desarmi oretit Au plus doucement que ilporent.
Georg Manheimer
JConde I Nr. XXIII Li die doii chevalier a le mance 736 Et fu dt*
sarmes sans atente; Nouv, fry. du XIV *^ s. Hiatoire de Poulques Fiti
Warin S. 98 E lä ae desarmrrent en un fßoschage.). Frauen voUziebeo
die EntwafTauDg (Troie 10157 ... Sa mere ie prisi en ses brtMZy Et lis
serors ostenf ies taz^ Del chief li ont le hialme oafe^ Del sanc de Im
etmmglante : Vauberc li traimt de son dos. La nuit not gaires de re-
pos. Ses genoillH'res li ostirent, Celes qui de buen euer lam^rmt,
Hernes est en un alqueton^ PorpQin\z\{i) ifun vermeil adcUon; Li 9tmz
glaciez pales et pers, Le li ot si al dos aers Qu'a grmit pehie H oni
ostS. Erec 5094 San setgneur desarme et deuest; Otinel S. 37 Alfamii
Guaite Belamer [Ei] puis de^arment le curteis chevaler, L'une prent le
halinej raltre le braut d^ascer, Del dO!< li treient le bon halbere duhlitr^
Mer. S, 201 Li vasletz et ia damoiaele Desarmerent le chevalier; RVioI. S» 104
La pucielef hi moli/u sage, A Gerart t lehne deslctchißf Puis li a son haubere
sachte; Rieh. 2926 Son ßl a desarmer cotamettcht'. Jeh. et BL 4449 Ele
le dpmrme enranmentS). Nachdem die Arzte das Gewand abgebobeo
haben (Ch. IL esp. 3349 Mais Ines sa robe li asteretd), werden die
Verletzungen an den Körperteilen aufgesucht (Garin I S. 266 [Lt]
(AI) du[x]ic) cevchierent la pkiie ennii le piSf 11 B. 90 Les ptaiea «r-
chent en chiej\ m cors, en pis; HRord, 8. 32 Cerkier li fait le plaii
du mescin. Ogier 3345 por la plate cerquier Otinel S, 46 La fille
Karle li cerche Ivs costeZf Qtte il ne soit ne plaiez ne naffreZy Pier,
S. 57 ^Cerkih moi tost cest roi les ß ans et les costh^^ Perc. 37326 El
ses plaies moult bien cierkihreni; Ren. 1 Nr. XI 3088 Si li voni sa plak
cerchant, St. Graal III S 239 Et kant il Suretit bien cerkiet, Men. Reimfl
S, ti9 Nr. 131 ei li verchierefit la plaie^ et dirent qu*il naveroit garde 6i
il SP vOfdOf't bien gardeir, Glari6 5649 Cil les .II. Chevaliers eerchrrmi,
Jeh. et Bl. 4528 Icil leur plaies cerke et quiert)f betrachtet (Cot.
Viv. 662 La pla/e csgardcf — Troie 10187 Cil a ses plairs rcgardirii
16240 Qitant les plaies li regavdh'tnf Alix. S* 191, 26 Pnis farent li
Grijoiß des mires regardi^ Par. Duoh« S* 40 Li ostes li regarde /«»
ßans t^t lei^ cofez, II a via Ich ßam trestoz ensanglekz: Chr. Ben, II
1300 — 1 — e regardez Fnrent aempres senz dnnarance, Perc, 37297—8
— fßire'^ ne dilaiis^ Mais fantost sa plaie voiis, 42498—9 Qtte na plaie
li regarda Tont mainfenant^ sans plus atendre, Ch II eep. 2270—1 Si
ont les plaies regardees As nanres, 3351 — et tont regardee ^ Dann.
31ÖJ — 1 Ge Pai tres hier^ — Que onqne ne fu regardee.^ 8674—5 La piait"
li fait re garder, Cant li mires fa bien vene, 13809 Si fait les plaies
regarder, Merlin I S, 196 et li prendom prisf garde de .^e.< plaief^
II S»211 rt regardvni ses plaies RVioL 8,265 Puis ont ses plaies e^gar-
dies, 8t Graal III S. 239 et regardihretü ä PierrOfi sa plaie. 8. 251 y^Jcu
Etwaa über die Ärzte im alten Frackrcich
605
vaurroie, s'il vous plalsoity que vom le ßsissiSs apnrter en celpraiel^ et
lors si verroie-Jou pltif^ upfertfmenf sa plaie que Jon ne fas en ckestui
cambre.'' Et ele le fall tnaintmant apotier au praiely atf mleil ; et ch'd
coumence ä garder la plate et dUme purt et cPautre, 8*265 Lors/u U mires
mandh pour resgurder lorplmeSj — Et qant li mires les ot resgardSei^ e/ v6m
lä u il estoit blechihj ECoucy 7524^5 La plaie qui estolt parfonde^
Esgarderenf^ Claris 2297 Et imis les Dufon regardees, JCoiid^ I Nr. XXUI
Li dis dou Chevalier a le mance 47ö Et uns matstres qui le regarde
738 Qid m plaie — remire HCap. S. 192 // regarde le , lalief — )^ be*
tastet tThöbes 2850 , . . De tastoner ne ßi pariie; CamberUre nH
tatst töcier. Mervelle fait biefi a promer: Soef le taste, Fier. 8. 57 — ,
les ßuns li ont tasfSs, Ch 11 eap. 3352 Et quant il l'orent hivn tenfeej
Durm 3168 — 9 La pucitie la bieu tenfee ^ Moli le tnmioie dolcement,
RVioL S. 148 — , iii II fait fefiter Sa plaie ^ Mer. S. 200 Ä Meraugis,
donf mtdf li poise^ Mist la muin blanche sm le piz Et fa^le s^il est re-
froidiz. Nenil; ainz sent qti'encor estoit Vi/s et qu^encore lul batoit
Li cuers qui fti de grantz effortz. y^Diex! fei ele, eist n'e-Ht pas mortz.
yjLicuer lul bat et jH sent chaut. Rieh. 2927 . . . La biete duremetU
se hoiite^ Son fit tont erntiron ponrlaste^ Et quant n'i trmue nnlle playe^
Gayd. S. 252 Lor plaie:^ tante^ — RCoucy 7527 Aval et amont l'ont
tmiie^ Claris 747 ./. mires qni taste Camiff Jeh. et Bl. 4432 . . . La
plaie qu^il ot en l^eapatde Fi st tenter et apparillicrj Car il en upoit
grant mesfier, Ren, Nouv. 822 — 3 Et a fait la plaie tanter D'Ysen-
grin. — JCondß l Nr. XXIII Li dia dou Chevalier a le mance 738 Qui
sa plaie laste — Nouv. frg. du XIV "^ b. Histoire de Foulques Fitz
Warin S* 93 Johan dr Rampaitjne tasta la plaif sire Ättditlfj), Das
Blut wird mit dem Hemde (RCharr. 3136— 7 ie? mnc jus de ses plaies
tert A sa chemise tot antor;)j einem weiseeo, feinen Ärmel (Mer*
S. 202 La dame a jrise Vne luanche blanche et dougiie Dout eh tut
a essuiSe La chiere qui de sanc fit tainte,)^ einem schönen Tuche weissen,
linnenen Zeuges (MFce Guigemar 271 — 2 A uh bei drap de ckeinsll
blanc Li osterenf enfnr le sanv ;) abgefegt, rotes (RMont 8* 218, 32
Le sanc iwrmel en osfe RCharn 3113 et le sanc en oste), geronnenes
(Tydorel 572 Le sancjegii d'entor ost^j) ringa herausgenommeut gleich-
wie durchachoittenee (RMont 8,218,32 — en oste et le tranci^ braan;),
abgeetorbenes Fleisch (Erec 5154 Friines la morte car üstirent). Die
Wunde wird sorgföltig, zart ^} im gaus&en Umfange gewaschen
1) Zur Strafe aolleo dciQ Ignace seine Wund od und Verletzungen mit harten
Steinen heftig gerieben, mit Easig gewasühen, mit Salz gesalzen werden (Mir
N.-D. IV Nr. XXrv Miracle de Saint Ignace 196 * < . Et aprbs ce de pietres dures
BomsDliche Fondiaugen VI. gC}
606
Georg Manheimer
(Troie 10188 — et lavies, Erec 4209 Quant ses plaies orent
6095 Si U a ses plaies lauees 5157 — 8 Et celes^ qui mout en sauoii
Souent ses plaies li lauoleni^ Otinel S. 36 Ses plaies levent, RMont
S. 218^ 31 Les plaies li lava environ et entor; S* 219, 15 L$b pkdm
lor lava environ et entor; Tyolet 569 Ei se9 plaies li a
Qui molt Srent etisanglmtees> Gigkin 3416 Et guant ses plaies
lavieSf Alix S. 188 var. 7 LavS ta bonemenif S. 209, 12 Les plaies fmi
laver RViol S. 148 et i>uis laver molt bien; St. Graal III Histoire de
Grimaud S. 608 qtü li lavait sa plaie et nettoiait Nouv, frg. da XIV* e.
Histoire de Foulqoes Fitz Warin 8, 98 e laverent lur playes;) und zwar
mit Wasser (MFce Guigenaar 369 — 70 En bacins ^ar ewe aporterent: Sa
plaie e sa quisj^e laverent,), mit weichem (RCoucy 7528 Piiis ront (Tiaue
doHcc lavfe,)f mit lauem (Ch. II esp. 3350 — 1 Et puis sa plaie li
lauerent Uiaue iieue), mit Wein (Perc* 37328 — 9 Bien li ont lavks
de vin An plus doucement que on pot ;), mit lauem (Jeh. et BL 4451—2
— et de vin teve Les plaies ffue H a li levej), mit weissem (RMonL
S. 218,30— 1 Maugis ot pris blaue vin Vil ot mis en herbm; Les plaUi
li lava\ Ren. I Nr. I 1611 Totes li levent de blanc vin, Mort Äym. 1992
Et de vin blanc li a fetes laver, Hs. D, De bon vin), mit Claret:
LugurgoeB Tochter setzt Salz und Piument zusammen (Th&bes 2813...
Adont li Ikw de clare Le pis devant et le costi, Ensanle mei sei ä
piument). Die Wunde wird abgewischt und abgetrocknet
(Troie 14572 Et sa jlaie li lie et tert. Erec 421U Essuiees — 5096 Et
essuiees — Alix. 8. 188, var. 7 — j essui — S, 209, 12 Lor plaies fönt
laver et terdre et essuHer,), Die Wunde wird verstopft (Cov. Viv. 66^^
Boute en la plaie, s^a le irou (var. croti fstoupe 1631 und 1636 /l^l
ses gram plaies fei estoper les traus. Troie 9743 — 4 Estanckii li oni
sa plaie y Que sans n'en ist plus ne ne raie, 9989—90 Tret sei arriere
por la plaie Fei*e estanchier; car molt li raie. 10033 * . . Une enseigm
de samis treis Afet Hector pleier en treiSf Sa plaie li ont estanckik
RCharr. 3312 Et voient celut qui esianche Ses plaies Alix. S. 126, 26 — 7
Par encontre ses plaies en a son cors bende Por le sanc resiancier ki
en cort ä phnlL 8. 127, 23 Bien li aroit mestiers nne[s\ (A, Tobler)
qui plaie estagne, S. 306, 3 Se{s) plaies li estoupe por le sanc qui n'm
saille; Gayd. S. 56 y^Vns autres mires l'estanche ä celle fois,^ RCarobr*
5127 — , si les fönt estanchieTf Mer. S. 202 Mainte plaie lui a restrainli
La dame qui grant paine i meL Sur iaz les autres s'eniremei £0^1*
nogres de lui bien faire, Li damesiax de bon qffaire Le betide ä
Sea plaies et ses hUceures Fort li f rotes.
De fnnaigre et de sei salies:).
690 — 1 Tee pUUu U eeroni
Etwas über die Ärzte im alten Frankreich
607
restrahU en maint Heu, Gir. Rose. S. 196 // saigna tant de sane,
bouchier ne pont 3a piaie, JCondc I Nr. XXIII Li dia dou chevaljer
a le mance 742 De sainnier esranwent restajtce.), Roland, Estjene
de Valpro, Eumenidus benutzen hierzu ein Ötück Tuch^ daa sie vom
Büalt abhauen, abfetzen (Ch, RoL 2172 — 3 E sun blialt U ad tut de-
trenckifif En se$ gram plaies les pans U ad ficJnet ; Cov. Viv. 664—5
II tret tespee qui li peni au coste^ De son biiauf en a un pan copi,
I Alix. S. 126, 25 * . . De son blmut hermin a J. pan desciri; Par en-
contre ses plaies en a son cors beiuUj Por le sanc festancier Kl en cort
ä plentS,). Arzt Agar, der zueächst Eiweisa aufgelegt hatte, beruhigt
Tristans Wunde, die zu bluten nicht aufhörte, durch ein Pfiaster, das
er aus Wegebreit-, Eppich- ond Fencheleaft und aus Salz zusammen-
gesetzt hat (Mort Trist- S. 502 Puis prist Paubhi de Pieuf, et le Ue
$t(r la plat/f saus plus faire: la playe ne pol estancher de saingner. Cil
print jus de plantain et d^ache et de/anoul ei sei et enfiM une emplatre
ef le fHiSt dedem la playe ^ si resiancha;). Eingedrungenes Gift ist
zu entfernen: dies bei Piere nicht bemerkt, verschlimmert arg seinen
Zustand: (StGraal III S. 239 mais de gou/urent ü malemetit digetä
que il ne se prlsent garde que la plale fiist enrenhnh, et por rou que
il nH mismU cose ki emt mestier ä ven/m oster, fisent il ä Pieron
plm mal que bien. Car maintenant que il i eurenf mis lor onghemetit
et lotir hierbes ki t). venim n^estoienf contraires^ conmencka la ckars ä
esbotdir et la maladie ä angoissier plus que ele n^avoit faii devant —
vgl. S. 242 chil Pieres — cotnmencha ä empirier trop durement; Cur ti
f>enim qui dedens la plaie estoit, Venfla si doiorousemetU (Hs. F) leB
trois premerains Jours , que nm qui devant tiust via tiele, peust re-
counoistre se ä 2^(ii^^^ won. Et chil Parem savoit assh de plaies de
gartTj mais il ne fu mie si soutix que il cunSust en cele plaie Centos-
quement dont il fu esbahis trop durement. Et qani il vit que la plaie
ne faisoit se empirier non^ de jour en jour, — Pieres qui tant sous-
froit d'angoisse com kom pooit soufrir de plaie vgL S. 251^2 Ei
lors conmencka ö pourchacier parmi le praiel et par auf res Hex her-
bes pöur östfr le venim de la plaie.) ^ so auch bei dem chastelain
(RCoucy 7532 . . . Mh dient que envenimis Fu li quatiam de grief
I venim Dont venus sera ä safin: De mort esckaper ne poura^ Cur nuls
garir ne Pen poura. Ainsi fu lonc temps Sans garir; Palir Vestuet
et amaigrir: Eiens ne vaut eil nitre fönt, Ses corps desinist tous et
fonL). Eingedrungene Geschosse, Waffenspiitter werden mit
eisernen Werkzeugen, die Cirurgie trägt (HAndeli La bataille des
VII, ars 116 — ^7 gram plentez de ferremenz Por fachier les quarrtaus
des paHces,)j mit Zangen (Eneas S. 56) behutsam herausgeholt (Co?.
39*
606
Geor^ Madie tmer
Viv. 659 Le fer U ostmt belement et soeJ\ Men* Reims S. 69 Nr. 131 El
furent U mite apareilUS qui U trairent le carrel fors de respatäe tcyi
entier^ RCoucy 7525— 6-— j et traisent fors Le quarel qui estoii ei corpsj)
Recken, wie Aymeri (Mort Aym. 1175 . , . II mist $a main en tntren
son iloSf Trueve lo fustf s^en a trd lo fer hQt% Desm tarcon decani lui
ta destort;) wie GauDain (Ch. D, esp. 3115—6 Et sl a trait le ironcon
fors, A gram anguisses de son cors) wie Renaut (RMont. S* 185, 13 — 5
Et a prise la lance Fouques de MoreiUon ; De sa cuise Parache ä forte
et h handon; Am barbfaus de la lance petidoient U braon)^ wie Riehart
(S, 189; 10 . * . Au retraire la lanc€j or oieii grant dolor ^ Li cai la boele
mr Vermin peli^on, Par la plaie li pert le foie et le pom^n; vgl.
S. 218, 6— 7 Ijfj boHe oi fremie sor rermin pelkon, Paria plaie li pett
le foie et le poumonA reisaen sie aich selbst heraus. Doch auch dem
Arzte glückt das nicht stets so leicht: da erklärt einer , er müsse r am
dem Piercheval das Eisen aus der Hüfte zu entfernen (Perc. 42 443— i
Une satite — \ Qui estott, je croi ^ eatoschie;), sie vorerst spalten; er
verfährt auch demgemäss, nachdem er sie mit einer schonen weissen
Zwehio hat binden lassen (42500 , , ^ Et dist ke il le carieni /emdre
Pour traire le fer de la bance; D'une touaille bele et blance Le ßst
bander j sans atendne; Quant la Itance li ot fendue Et il ot de fors le
ßer iraiif). Agar zieht zwar den Schaft des Speeres heraus« der
dem Tristan in der Hüfte steckt, das vergiftete Eisen aber bleibt zu-
rück, das Bein färbt sich kohlrabenschwarz, das Geschrei dauert un-
aufhörlich, erst bei erneutem Versuche wird die Spitze unter Angst
und Qual des Helden hervorgebracht (Mort Trist. S. 502 — Agar, Cii
en sachd le fusi. Mais le fer dt'inoura: a mal heure s^en entreinist il
oncquesf ^— mais la Jambe lui devint plus noire que charhon^ Le
chetif Tristan crioit et braioit nuit et jour, ei tvmt ßst qv!il tasia a la
playe ei senti le fer^ si appella Yseult sa femme et lui dit: y^Dame^
iasth ctf, si sentis le fer qui tant me fait med souffrir, que le mire n'fl
pas osti, Pour Dieu^ mandis le moy erraument,'^ Lors tasia Yseuä ^
Benti le fer, puis fu mande le mire et il tj vint tanfost^ si esraeha U
fer; mais moult en i^onffnj le las Tristan angoisse et traimL)* Allen
Bemühungen des trefflichen Yapis trotzt die PfeiUinkei bis er endliob
zum dytan (d. h dictamnus A. Tobler) greift, es anmacht, es dem
Eneas zu trinken giebt: da fliegt die hartnäckige fort, die Wunde heUt
(Eneaa S. 56. vgl S. 57 Li dytan est de yrant{i<) vertus. Et li kievreus
a tel nature, Quant navris est, tot ä draituret Cart al dyian^ ä sa
meciney Soit de fodle^ soit de racine: IVes qu'il en a U cot pasU^ li{
le mal tot oblii; Et se Ufers est el cors, Par ce Vm estu4t aUr ^
Getränke^ auch solchei von deren übernatürlicher Herkunft
Etwas Über die Ärzte iid alten Frankreich
ti09
verlautet, erzielen fibernatürliche Wirkung! Eine übernatürliche Wirkung
nicht gerade jenes, das derArzt dem Köoig Lidel giebt(StGraaHII Histoire
deGrimaud S. 608 ef it dotnfait feit herraige que molt rassoaiJaify)j Gott aber
schafft dem Heetor sehr rasche Genesung iTroio 10189 . . . Boivre U /ist
une poisofi QaUl traid molt tost d garison, Li cors U est asoagiez, N^en
puet mh ei^ire irop gregieZy)^ der Arzt verspricht dem Alixander» den
Eamenidon u. a. durch ein gutes Getränk üsehgesund zu machen (Alix.
S* 189, 30 . . . Le rol afiancie^ ä la clerefa^on, Que U le rmdera
plus sain que L poiscon \ — et par bona pinson;), der seinige verab-
reicht dem Porriis eines, welches dessen ganzes Herz klärt, so daas
weder Gift noch schleimige Masse darin zurückbleibt (S. 362, 26 , . .
Mirre ot ä son talenf , cortois et deböhiaire Qni ttl pmson U done que
tout soH et er esclaire. Onques point n^i remest de venin ne de glaire;
En X.jors/u plus sains que /aus qui guerplst halte , vgl, 8. 365,5—6
Porrus fu sains de plaies ; mire ot ä son taiant. (^uant le cors ot gari
et sain et conbatautj). Der Heide mischt einc^s, das er den Avmeri
herunterscblucken lässt: noch vor Tagesanbruch ist der wohlauf
(Aym, 4415 . . . Une poisan a molt tost destranpk, \ — \ El eors
li a la poison avalie: Ainz que venist an main a rajoni^e^ Fu il
plus sains que West pome parie.), das Fräulein lässt für Durraart
eines bringen, nach dessen Genuss er sich leichter fühlt, (üurm, 3171
. . , Une poison faii aporter Ne sai pas les herbes nomer, Quant la
poison fu destempree, Dune molt grant cope doree En boit mesire
Durmars hrs, Molt li ra^uage le cors): sie versichert, dies, das
beste, das sie kenne, werde ihm innerlich helfen (3180 . . . pSirBj^
dist la pucele simple ^ jyLa poison que je vos donai Est crlr que
miUor ne sai, Efe vos garira dcdens). Weder durch Arzt noch durch
Trank, weder durch Pflanze noch durch Wurzel solle er von
der Wunde hergestellt werden, wahrsagt die Hirschkuh dem Guigemar
(MFce Guigemar 110 ., . Ne par herbe ne par racine, Ne par mire
ne par poisun N'apras tu ja mes guarlsun De la plaie). So be-
kommt Renart medizinischen Trank, er verzehrt auch manche Pflanzen-
wurzel (Ren. 1 Nr. XI 1477 Poison li fönt boivre et mecinf: Derbv a
niangie mt'inte raclne Si con li mirrs lor enseigne,): er glaubt an baldige
Heilung seiner Wunde, fände er nur eine ihm wohlbekannte Pflanze,
(742 . , . Et dit que ne il puet trover Une erbe qu^il bicn conissoit^
Tanfost sa plaie gariroit,); er trifft die ge&ochte an einem grossen
Graben, reisst sie heraus, isst sie, ohne sie lange zu zermalmen
(750 . . . Sor une fosst- qui grant ety'toit A troret* l'frbe qiCil quiert :
Meintenant ses pates i ßert Si l'en a tanfost esrachie, Ne Ca tribke
n^escachief Encois la menja sanz tribler,).\ mit dem Kcste reibt er alle
610
Georg M&nbeinier
seine Wunden und schliesat sie ßofort (756 * . . Del renianant ala /raUr
Trestötes les plaieii qtt'il of. Et trestot meintenant reclot^ Et fu yarU
trestot seins,). Sonst legt man Lßozeolata und Wegerich in sie hmeii]
(Ren. n Nr. XVII 1B60— 1 De lanceiee ei de plantet n St vmidra
en vos plates metre^)^ Gauuain pflückt eine Pflanze in einer Hecke,
sehr geeignet den Schmerz aus der Wunde herauszuziehen , iind_
bindet sie dem Ritter auf (Perc. 8474 . , . Une erbe mit en
haief Trop hoine por dolor tolir De plaie^ et ü tala quellir,
8291 . , . Et, se il a plaie morteL Je ii aport une kerbe tel Qui
je quic ti aidera Et la dolur U oMera De ses plaies une partie^ Ton^o
com il Cara sentie; Que jou ne sai $or plaie metre Mellor herbe^ ee dk
la letre Qui fesmogne qtf'ele a tel force Com a li fits de^^our Te»
D'un arbre qui fitst escorcih 8306 * , . Et n'aroit garde de morir^ M4
damoisikUp vostre amiSf Qui ceste herbe li aroü mia Sar ses plaies
bitfi liie; 8320 . . , Et, de Verbe que il avoit, Sor toutes ses plaies m
lie; Et la puciMe U aie An mius fju'^ele onqites set et jmet,), Tristans
Tochter heftet dem Lai Hardi die wirksame Toscane an (Atre per. 6328
Une herbe de moult grant valor Qui estoit Toscane apelee Sour la plaie
li a bendie;Y). Rasche Heilung auch durch Bad^ wie die Mutter eifi€t '
dem Riebart zurüßtet (Rieh, v. 2936 , . . La puchielle JiM ,/,
faire j Richart son ßl a fait baignier, Four sa blechure aeifmwayien^
Tant est bagnies toz est gans), rasche Heilung durch Salben: Cirurgie
trigt sie (HAndeli, La hataiüe des .VIL ars 115 Boistes portoit dt
oingnemmZf); auch die Arzte über die Wiesen hio (Otinel S. 46 CU mire
portetU oingnemenz par ces prez^). Fromont bereitet eine (Girb. S. bl%%
ongnemeat qu^il ßfj)^ die für G^rart ist olhell^ mit Theriak angerührt
(RViol, S» 105 L'ongkemens estoit clers com ole, Destemprh estoit i
triacle). Sie wird zart auf die Wunden gestrichen (Girb. S. 519, 13 Ei biem^
ta ointe d'uu ongnement —, Thtbea 2817 Docemenf li oignoit de i
Cliges 6065 . . . Un mout predeus oignemant Don ele a oint moui
cemant Le cors ei les plaies celi^ Alix. S. 188, 20 Si Ta oint cfowy^l
ment — Ogier 3350 La plaie ont ointe d*un ongnement muli ckwrJ
RCharr. 4032 , . . —, si lar comandoit Que sor mes plaies me müs^
Tex oignemanz qui m'ocÜsseni. 4043 Et metre un medvie ai§
1) 1o welcher Weise Otivler die mandeglaire hraucbto« wird nicht beriebt«!
Fier, S* 67 — Far foi, ce düt la bele, je vous donrai santi, Vini ä la m€m
glorty , J. peu en a osti; OlMer Vaporta; tantost k*en ot usi, Si tantreM
plaies, jri revint en santi. vgl* 8. 66 En Vun vor de la cambre avmt/aii ./. j
loire, (I ja ne faura fruis ne flora ä nul tempoire; La dedens naist ti
pour voir la mandegloire; De tot^ maus fors la mar$ i troev'on qiuioirt.
Etw&B über die Ärzte im alten Fraolereich
611
äHx, 8. 227 > 31 Des ongemem i misent — Mort Aym. 1849 — 50 */.
üignemefU — , Vint a son pere, en la piaie li nmt^ Durm. 3184 — 5 — U
ongemens Que fai sor mstre plaie miSf Mort Triat, S* 502 Qimnt le fer
fu hot'Sj le mite mist sur la playe ohtgvement ;), Sie heilt diese, sie
macht äuöserlich gesund (Otinel S. 46 Cit mire portent oignmnenz par
ces prez — ^ El les malades ont foz medecinez. Älix. S. 227, 31—2 —
qui fu de graut valor Et garisenf se plaie ^ Ant. I S. 39 Cü prist un
oignemenfj moidi tost l'en re^passa. Diirm. 3184— 5 — garira — Et par defors
li ongemens), Bast. 5451—2 H se fiat mechlner d^un mmdt ricke onge-
ment, Et quant U fu garis,) ~ die für Gßrart verwandte ist ?on solch
eretauDlicher Kraft, dase die Verletzungen, mochteo sie auf Sehnen oder
GeleDken liegen^ wieder zuaammengingen^ aber die grossen sich offen
hielteu (RVioL S, 105 Tel vertu a et tel mlrach Que^ quant ses plaies
li ont öintes^ Ou soient sor ners oh sor JointeSf [?gl* Erec. 4204 Ou
[ ftist sor ners oufust sor iointey) Mais les grans ouvertes se finrent,)f
sie zieht den Schmerz heraus [Girb. S. 519, 14 QiMle ne puii ne do-
loir — Alix. S. 227, 32 — ei traieut le dolour)^ sie beoimmt den Ge-
stank (Girb. S. 519, 14 Qu'elle ne puit — ne puir.). Nicht erstaunlieh
also, wenn von Galeran und G^rart, die sich gegenseitig verwundetenj
der Dichter sagt, sie würden Salbe bedürfen (RVioI* 9. 96 Mesfier aroient
d'onghement. Nun die Charpie (Ren. I, XI, 530 En totes ses plaies
ot teniey Erec. 5155 Pins mistrent sus entrait et tente. Perc, 37346 Mist
en toutes les plaies tente, Ogier 3346 La tente misent ^ (jpuis le Jisent
sackier^ dürfte zu verwerfen sein)^). Perc. 42506— 7 Des estoupes et de
F entrait De desour la plaie li met^). Dann e m p I a a t r e , entrait*).
1) Hier wird ein Vers tuit Reimwort zu tinrent vermiaat Nach RVioL
S 105, 2—3 fehlt der letzte Vers im Ma. 7498, die ganze Steile ist da übel za-
gericbtet»
2) Das Wort „teote** scheint gern gemieden z.n werdeD, vgl. Erec- Version 5155
in IMFce II S. 200, die Prosaübertragmig des Perc. von 1530 Perc. V S.230. 1.
S) Ist da« jenes eotimr les plaies Fler. 8. 56, Garin II S. 91? jenes tancier
le« plaies entor et environ RMoot. S. 218, 8?
4) Dil? Bedeutung van emplaatre wird durch das Etymon verraten, nicht so
die von entrait ^ Michel RViol 8. 104^ 1 Entrait parolt aignifier dea bandes de
toile enduitea de baomea et de Unimens, k ValdQ descjueilea on rapprochoit les
borda dea plaies pour en opörer la gii6mon. Godefroy s. v. fügt dieser Be-
stiiümuDg, die er entlehnt, noch bimu: par extenaion touto subatance molle ou
liquide, cataplaame, ernplätre, onguent, rennäde en gcn^ral. KHofuiann zu GMontu.
V, 652, 686 p. 111 entraites . . , entrait heisat . . . auch Verband — üeberzug. —
Was „entrait** war, leuchtet aua der Mehrzahl der bei Godefroy b. v. angezogeoen
Beispiele nicht hervor, ebenaowenig aus Aye S. 59, Alix. S. 191, 3, Perc. 42056;
612
Georg ManheiiDer
Eb findet Verwendung zusamEieo mit Pflaster Pflanze (Alix. 8. 189^ 32
Pär erbe et pur enplastre — ), Fflanzensaft (Alix, 8. 209, 13 Et jus
d*erbe quelUr et enplastre loier,), Salbe (Doon 8. 176 Li tmre sunt tn-
töurpour les plftiei^ Her; Si meltent oNguetnent, Troie 14559, Ogier33fK^* — 1
La plaif ont ointe iFun onguemeut nndt chier Et les enplaistrts funt
pur desns cochter ; Clig. 6297 , . . Et prant oignemant et antreit Et in-
tmlre qiiele ot feit^ vgl. 6292—3 Sestuet qu'ele vaingne garnie Uoigne-
manz et de leitüeires. Wozu nur die Latwerge? Nacli C Et prent oignt-
ment quele a fait* RCharr. 4034 J'ex oignetnanz qui ni'ocSisstttt. 4043 ß
metre nn malo^s oi(jnemant\ 4036—7 Que quant tt rois un botn enpictstre
Me feisoit sor mes ptaies metre^ Perc. 37575 , . . Et puis hon anqemeni
i VI ist j De lui servir moult s'entremisty Emplastre i mist dun ongemetiL
RViol. S. 105), Es wird auf die Wunde gelegt^). (Atre per. 6311 Qui
fei entrail vos i metra, 6314 (>«('' // / ert mls une foiSf\ auf sie gebunden
(Alix. S. 209, 13 — (t enpktMre loter, Jeh. et BL 4530 Tcx empia.<trrs
dessus lia), wohl auch wieder von ihr abgehoben tRCharr. 4041 Le
m^an fesoit fost remuer^). Es bewirkt Entfernung des Giftes (Trvet U
S» 50), Verhütung von Geschwür, Brandy Geschwulst (Alix. 8,191,3
Par tntruit Pi garUt de drancle et d'ardeure ; 7 Bist au'il U garrira
de trestoute ertßeure.), Vereinigung der klaffenden Stellen. So hatte
Cirurgie die Leiber sehr bald wieder au9gebe**8art, die «*ie durchbohrt
sah (HAndoli (La bafaille des .VII . ars) 118—9 Moult aroit tost reta*
coumz Leu vmtn'^^ qu'el vit bamnnez. Ogier 3352 Li cars raclot — Jeh.
et ßl. 4531 . . . Qu'en quatra jour,^, que Jehans fu A Bouloigne, tous garü
fu Si que il pent bien chrvaucieTf Atre per. 6315 Semprt's ert la pfair
garie,)^ Minderung» Beseitigung des Schmerzes (Aye 8.59 Et fot'
trat» mout boua por dolors alegier. Ogier 3352 — et li dolors tn'^^-,:^
Tom fu guaris que bieti pot chevalcherf Atre per 631 1 — tel entrait —
Que la dolor vou.s en traira. Ja puis angoisse n'i auroifi, Que il i ert
mis une /ai.%). Zuletzt der Verband. Üa schneiden Erec und Guioret
lange, breite Streifen {Erec :1908 — 9 Ckascuns — Trencha bandts lonque^
et lecH)^ ähnlieh Gauwain iPerc, 8311 Por bendiaus faire, — 8318 ß
mesire Gauwains le trance,), ähnlieh Gerart (RViol S. 304 — m tote
deakirre, \ — ^, | Vnt' g^rant bende lues en os/e), solche werden oft Ter-
wandt (Garin II S. 91 — lor handians ont assi^, Jourd. Bl. 872 Primst
un bandeL — so manchen hätie Wistaco nötig (BSeb. I, IX, lÖJ . . .
— Wistace —^ Qui bien eÜ8t besoing ou corps de viaint bendel ; Cor df
son sanc avoit sani plus d'un plauteL). Aus verschiedenen Stücken der-
Kleidung werden sie gefertigt: dem bliaut{Cov. Viv. 664—5 // tret rtüfi
qui li pent au eoM De son bliant en a un pan copi, 667 Et puis lii
estroitement bende, 1406 De son bliant li ont les flans bendez , Qirh.
eher aus Erec, 5159 Et remetoient enirait ms und ähnlich bei Godefroy i. v^
dagegen In UVce, 11 8,200 Et remetent emplastre mn, aus RVtol S. 1^5 Li fu«
emplasires et entrais etwa = emplaatre; aus Erec. 4203 Qut ia plait qui
fust ointe etwa z= oigfiement
1) Legt da rler Ritter überhaupt our ein mit 8albe bestricheties PtlAater inf
die Wunde oder legt er in die Wunde eine gute Salbe und dud auf diesr Salbe
Qücb ein lutt Salbe beatncbeDee PflaiterV
Etwas über die Ärzte im alteD FraQkreich
613
8. 519, 12 Sa plaie bende dou Miaut qu'öi veMk HBord. S, 28 Et tint
iout nu le branc d'achier forbi ; (Notes et Variantea 8 H16 a: ./. pan
de son Uiuid a ä moUie partL) |b De son bliatä ./. poc avoit saisi^j
Fiiis H beuda se phtfe par ioisier. Fier. 8. 7 De sou blimd de soie fait
,1, pan descirer, Ftns a^en fait par les ß'im isndement hendcr^ 8*46 Du
pan de son blmut U a les ßans bmdh. Thfebes 8. 184, dem ceioail
(Mort Äym. 1851), der chemise (Erec 3908 — 9 Ckascujfs dax dem de
8a chemise Trencha battdes fongueB et lees, MFce. iGuigemar) 1^9—40
De sa chemise estreitement Bende sa plaie ferwement.) ^ der guimple
(Perc. 8310 . . . Mais une guimple dMüe^ Por bendiaus faire ^ i covvn-
droit.^ „Je vom ballerai orendroit^ Fait cele qui n^est mie qrief, Cele
m^ismes de cief, Cauire n'ai de ci aportt'e.'^ La guimple n de son cief
osfie, Qui moult est dMiie et bluHce. Et mesire GauwaiNS le trance^
K'ensi faire li covenoif, 37347 . . . Et puis les hnda d'une guimple
Qne la biHe puciMe simple Ki ä lui servtr entetidi Baila ä son pire et
tendi 37397 — 8 — , ei par desus les bende De bele guimple en liu de
bende, Durm. 3179 Bimi Vafaitierent dune guimple RVioI. S. 216),
dem pennon (Troie 16154 Et dun ptnnon estrrit li6e,)^ der toualle
(Alix. 8.25,29. Perc. 42509—10 Qmmt la plaie ot hien atornee Et de
la touaille bendie); aus kostbaren Stoffen, auB orfrois (Th^bes 2819— 20
Puis li bandirent d'un orfrois Tresfot le eors en .iiij\ plois,^ aoa pale
(Girb. S. 519 Sa plaie bende d'un ¥M paile FMP alixandrin F, Alix
S^ 86, 30 Dune bmde de pale li ont ie cors bend^; 8, 152, 28 D'une
bende de / ale estroitement lacier. S. 186, 4 Les ftans li ont bernU d\m
vert pale Grijois,, aus pelieun (Gorm, 550 Faissier le ßst d'un pelicun)^
auB Purpur (Alix. S. 188, 21 d'une fasce porprine par nii les ßans
tataint^ (var. 8 !i aint) 8. 195, 1(> Dune bende de porpre estroitement
Hier;) aus Pindon i Blaue. 277 — 8 Ains li ot sa plaie bendh, Et d'un
sudoine envoleph,), aus ^yriechem Stoff (RViol. 8. 304 — , sa cote
deskirre, Ki faite fu dun drap de sgre, Une grünt bende luh en oste;),
aus Zindel (Thebes 2781). Zart, weiss, schon ist die guimpie, die
benutzt wird fPerc. H310— 1 Mais une guimple delüe^ Por bendiaus
faire, i covefidroit,^ SS16—lLaguimj>le a de son cief ostee^ Qui ntoult
est deliie el blanee, 37398 De bde guimplr^]^ Guiot jedoch ach ilt über
den vielen Unrat in den Binden (Barb. et M. II 8. 389, La bible Guiot
de Provins) 2554 Mont a d'ordure en ces liens.). Rasch (Fier. 8. 7
Puis s'ev fait par hs ßans isnelement bfnder, Giglain 3417 Si les ont
tanto^t rebendSes, Baet. 4688 Mais si mie Hont br ihnen t le corps bendS),
gut [Claris 2296 Ses ptaies bien li a bendets;), sanft und sachte (Par.
Üuch. 8. 41 S(S plaies ii banda beUement et sof}, fest, eng werden sie
angelegt (Cov. Vi v. 667 Et puis li a esiroiiemeni bendS. Troie 10035 — 6
— sa plaie — , Et bien estreitemem liie^ 16153 — 4 8a plaie li ont bien
fessiSe, Et d'un pennon estreif liee ^ {AVtx,S. 196 AO D'unr bende de por-
pre estroftemtnt Uhr; 8. 152, 28 D'une bende de pale esfroitement lader;
MFce iGuigemar) 373 Puis tunt estreitement oendL 139 — 40 De sa
chemise e^tnitfmvnt Bende sa plaie fermement. Aym* 4284 S^ont lor
ßans estroitement bvnde). Mit sehr grosser Mühe hält man den G^rart
inzwischen sitzend (RViol. 8. 105 A molt grani juiinne le sonsiinrent
En siant, fant gne bf^ndh fu,). Gaydon leidet grossen Schmerz und
wird wiederholt ohnmachtig {Gayd. 8. 58 Ses plaies bendf nt. dont moult
sj' rif dolant; De granf angoisse se ra soumnt pasmant. Infoige von
Arger beginnen dem Olivier die Wunden zu schwitzen (Fier, 8. 7
614
Georg Manheimer
lA quens estent ses bras^ aon ßatic prist ä taüer; Ses plaies li c<m*
menchent d'angoisse a fressuer)^ aber sie brechen such geradezu auf
and zwar nicht bloss bei mutwilliger (HBord. S. 32 // prent sott Jrere^
au€ li abes sostintj Se li osta mn mantel i^ebeün^ Et en aprh son pelipm
nertnin; II deabenda le plaie du mescin, Le piaie ouvri ; li sans en est sali»;
Veftfes sepasme^ que rangoisse srniL)^ bei gewaltBamer LoauDg de« Ver-
bandes (Alix. S. löl, 9—10 La bmde li ronpi dont la plaie est loie^ Li
sam en coru fönt dontformmt afoiblie. vgL 24 Lincanors li vasaus ami
formefit sanni; S. IS1,26 Bonpites ot l a bendes dont le cors oi gagnant;
Ses plaieff escrev^ent u il ot dolour grant, Ä .II. rais dolerom en pa
li sans is^^fant; Li cors li va forment et li citf-rn foibloiant ; De la da-
lour qu'il u va IIILfoia pasviant.), sondern auch infolge Hitze, dröckeo*
der Last (Alix. S. 88, 35 ror le caut qui Vargue^ voni se» plaies miniant,
8, 152t 32 Alixafidres Vesgarde, voit ses plaies sainier^ Par mi le ben-
deure le vcrmel .<anc raier Et degouter ä val desi ens k P braier, Dt t
caut et de la laste forment afoibloier. Ch. II. ep. 3428—9 Et «#s plam
li escreuoient S'il escaufoit par md pooir, Perc. 8434 . . • Li chevaiier9
son che val prist Et monta suß, si comenca A porsallir de la, de fä, Ei
mesire Gauwains feagarde S44*i Ei vos plaies faire e^crever), infolge
äuBserer, innerer Bewegung (Perc. 21272 . , . Ä Vire qu'il ot^ ^'is^tm^J
Sa plaie moult trh dnrement, Tont li drap eti furent sangleni,), Lm^H
ans Bett tretend, siebt Lugurguea Tochter nach, ob nicht etwa dem
Tydeiie eine geplatzt sei (Th^bes 2859 — 60 So^f s*en est au lit alit^
Que plaie tii ait escrevee.). Auch ohne dies Erneuerung dea Ver-
bandes! Erec von Guiuret bereite besorgt, wird w^ieder veraebeo
(Erec 42f i9— 10 Quant ses plaies ont — | — rebendee^X deseen Schwestam
legen ihm häufig welchen auf (5158 — 9 Souent —^ Et renietoiefU entrait
Äftsy). Wie sorgt vollends der Ritter für Saigremor! Er zieht die Charpie
heraus und bringt wiederum Charpie au (Perc. 37372 , * * Dti plaiti
sace fors lu tfnfe , Car bivn en mt peuir ä cief, Puis i mist ienteB de
reciff)j er legt frische Pflaster auf und nimmt die alten fort (37393 .,.
Et li sires de la maison Revint por metre garison Dedans le^ plaies ä
8on oste; Noviaus emplastres met, et oste Les vU$, et par d^sus les bende
De bele guimple en Hu de befide.), er setzt die Wunden Tag für Tag
ohne Aufenthalt die sechs Wochen hindurch io Stand, die der Held im
Bette zubringt (37403 — 4 Et li Chevaliers, sans si/our^ Les apparella
cascun Jour,),
Berlin, Mai 1890.
Laberinto amorofo.
Von
Karl Vollmdller.
(SchlQ88.)
Zunäehst teile ich aus der mir mittlerweile zugänglich gewordenen
zweiten Auflage die darin enthaltenen zwei Romanzen mit, welche in
der ersten Auflage fehlen.
»97]
75. ROMANCE.
!)i fe eftä la blaoa nina
^a los hierroB de vna rexa,
aguja de oro en fus manos,
que bien que allieta la feda.
6 Pinta los pezes que nadan,
labra las aues que buelan^
arboles de tierra firmO;
7 del cielo las eftrellas.
Mide con el penfamiento
10 lo que fu memoria aquexa,
7 con los ojos le dize,
que tienen fus ojos lengua.
Por aligerar cu7dados
(fi cu7dados fe aligeran)
15 dize con vozes del alma
oätando al fon de fus quexas:
[98] Don golondron
con dongolondrera^
don golondron
20 con amores della.
Por alli paffo el Rey Juan,
enamorado fe a della.
la vifta pone en fus ojos,
7 la voz en fus orejaa.
25 Par& la nina en fu canto
7 el por dezir fus querellaa,
defta fuerte le pregunta,
por aguardar fu refpuefta,
Porque no canta7s la nina,
30 porque no cantays la bella,
podra fer que efta oancion
a mis cuydados aduerma.
Gomo cantarö, refponde,
mi marido eütä en la guerra:
35 mas por dar gufto a fu Rey
la nifia a oantar oomienfa.
Don golondron, &c.
Prefo me lo tiene prefo
effe Bey de Ingalaterra,
40 no por tra7cione8 que hizo,
ni porque forfo donzellas.
Si le plaze a tu mefura
[99] que fe le armaffe vna guerra,
galeritas por la mar,
45 hSbres de armas por la tierra.
T 70 como a quien le toca
H 6 IQ Labennto ^^M
^^^M yre por capitan della^
de que yo doy teftimoDio.
^^^^■l que hafta las damas amor
Doxe zelofaa roTpechaa
^^^^^ para Marte lea da fuer^a.
30 quo viue Dios, que es tu toto,
^^^L^ 50 Y entoDces con maa cötento
quien no djCdo todo el gafto
^^^^^H Ig caDtarfr a tu grandeza
no pienfa pafTar per todo.
^^^^^H lo que tu valor me pide
Huelguefe pues que le dexa,
^^^^^V coQ tu gufto y tu licencia.
y juegue puea Tamos horros,
^^^V Don golondron
35 y aüq encuetre inü encuetro«
^^^B 55 COQ doDgolondrera,
no nie barage vno folo.
^^^^^ dou golondron
y fepa vueffa merced
^^^^B con amores della.
que caljo, que vifto, y como
a Gofta de mis cortillaa
^^^[138] 76. OTRO ROMANCE.
40 por Ter tau flacos fus lomoi^g
T entienda que ea nocedait^^H
^^H^ intierta ifimn, cortefana
^^^^^H Mide las de arandela y toldo.
pretender con fug adomos 1
no (lendo Marques del gatltaJ
^^^^^1 de las de buen talle y pico.
Ter Conde de puno en roftfoi^H
^^^^H y picara fobre todo.
45 8epa que ya con las damas,
^^^^^^ 5 Hiriola con fua TaetaB
vn metat que llaman oro
^^^^^^ Amor, de amoroB de vn mogo,
eß el difcreco, el galan,
^^^^^^ mae que Narcifo galan,
el gentilhombre, el graciofo.
^^^^^H y mas que galan zolofo.
[140] Por ehe metal que digo
^^^^^^ Gozö della algunos dias
50 habla el mudo^ y anda el coxo,
^^^L^ 10 fin pechar, que no fue poco,
alcan^a el que efta fm brav'^a,
^^^^B porque ea la primer fr^Iqueza
yea deplumaelqea de plomo.
^^^^H que en Tus archiuoä conozco.
Por aquefte babitos vprdea, ^m
^^^^^P Cobrota el Nirifo aficion
y dercendieutea de Godos, ^H
^^^B y pufo fu bolfa eo cobro^
55 dao fu lado a quien los tieoe 1
^^H 15 porque con fola Tu gala
en campo amarillo^ roxos. |
^^^^^^ penfo conquirtallo todo.
Por efte amabte metal ^J
^^^^^H Pidiola zetos vn dia,
en maridable conforcio, ^H
^^^^^H y a buettas del alboroto
de bien difereutea FaogreB ^H
^^^^^^ algo enojado el galan
öü he vifto yo hazer mondonge™
^^^ft^ 20 la dio vn punetc en el roftro.
Por efte arbola vandera
^^^^^H Ella que no auia yifto
quieu eu Tu vida vio Moro,
^^^^"^ femejaQte terremota
ni fabe que es ceotinola.
^^^ [139j ©0 el cielo de fu cara,
rebellt n^ trinehea, o forfo.
^^B toGO a nublo y eonjurolo
65 Da varas fin Ter jueti, '^M
^^^1 25 T fue la conjuracion.
y catedras (in fer voto, ^1
^^^^^ que yendofe de alli a vn poco
y fi quiere hara verdad 1
^^^^^H le efcritiio aquofte papel,
a Ouidio el Hetamorfofio« 1
Amorofo
617
Pues n efte por quie fe alcafa
70 qualquiera premio diohofo
a vuefra merced le falta,
y yo en el mundo no fobro :
Porque fe meto en honduras,
a donde el mar es tan hondo,
[141] que fuele anegarfe en el
vn hobre aunq fea de oorcboP
Con las damas defte tiempo
es muy fabido negocio,
que por vn Magno Alexandro
80 trocaran catorze Apolos.
Paffo ya el dorado Hglo^
que Angelica con Medoro
fe gozauan en la felua,
pagando vn amor con otro.
85 Belerma muy afligida,
hechos fuentes ambos ojos,
Uoraua cinoo; o feys anos.
fobre el cora^on mohofo.
Oastaua la gran Cleopatra
90 fus theforos con Antonio;
dauafe Tisbe la muerte.
y lleuarala el demonio.
Catalina por Pafoual
andaua catorze Agoftos,
95 y al fin dellos fus amores
parauan en matrimonio.
Ya efta tu mudado el tiempo
q aun negras del Monicongo
fe van tras el interes,
100 y dan al amor del codo.
[142] Yo por vn poco fuy necia,
mas bafte la burla vn poco,
bufque fi encuentra otra bona
con quien el fea menos bouo.
105 Y con ella fu merced
fea mudO; ciego y forde,
que a todo aquefto fe obliga
quie quiere muoho; y da poco.
Leyo el galan. el papel
110 y dixo entre rifa y Uoro:
Quie zeloB no tiene es limple,
y quien los pide, es vn loco.
FIN.
Anmerkung e n
1, 2 et quarto Plaoeta {»o noch
66, 16), 27 la quarta esfera» die Sohm,
nach der alten astronütniichen An-
schauung*
7 proprio, veraltet, n^p, propio.
Die Wofterhiicher bringen Folgendes,
Das DictiöQariii Aelii Antonii Ne-
briffefu nöc d'mü aiictü & recogoitü...
HiBpali 1516, (s, Bruoet) und
Das DictioDarmm latiuohifpanicam,
et vice versa hirpaDicolatiDUEn^ Aelio
Antonio Nebrirrenfii interprete, ounc
demio ingenti vocum acceTsione (ocu-
pletatum u.s.w. ^ Atttverpiae M.DXXX«
(wo blos» Kebrija citirt ist bezieht sieh
das Citat auf beide Ausgaben)^ haben
nur propria cofa, propriametite u.s,w,
Lorenzo Franciositi Florentin, voca-
boiario espafot, e italianOi ..< tercera
imprefmon * . ,, Koma 1638, hat ztoei
Artikel: propto, o proprio und pro-
prio, . . • vedi Propio*
Covarruvias, parte feguo da det Te-
foro de la leogua caltellana, o espanola,
anadido por el Padro Benito ßemigio,
Madrid 1673, Bl 14$ v^ hat nur pro-
pio. Dagegen der Diccionano de la
leogtia CaAellaDa, . . . compoellto por la
Heal Academia Espanola, Tomo quiDto^
Madrid 1737, hat bloss proprio. Das neue
Itkine Wörterbuch der Spanischen Aka*
demie, Diccionano de la lengtim Cistel*
lana por la Academia Eapanola. Un*
d^cima edicion, 16B9, hat nur propio.
währefid die 12, Auflage entspreekind
ihrer Neigung cur historischen Jtetrodb-
tungsweise proprio u. s. v. OiU oemiM
aufführt und auf propio terwiiii,
Sobrino, dicionario DUevo de Ui
lengua» Eapafola y France fa u, s. r.
Ed Bruflelaa, M.DCCV und die i. Aus-
gäbe dieses Werkes von M.DCCXUT
haben beide Formen.
Anton ii Nebriasensia . . . Dictiooa-
ritim redlvtvum, ... pars altera complee-
tena dictionariuoi Bispanum . . . opera
et studio . . . Lopea de Rabinoa, Matriti
MDCCLXXVIII. hat: Propio. Veaae
Propdo, y Propriedad etc.
Aus den mir iugänglichen n€Uirm
spanischen Wbb. führe ich noch Fo^tm-
des an,
NuneK y Taboada* dtoeia&ario
Francea - Eapanol y Eopanol - Priaceii
Pari» MDCCCXn, 3.Ausg, MCCCXXn
verweist von proprio auf propio und
bringt nur propiedad u* s. ir.
Seckendorff (18^)» v^rwHH warn
propriamente etc. auf pr6pi — ilc:
SalvÄ, nuevo diccionario, qolnta ed.
Paris 1857, beseichnet proprio m. s. w.
als veraltet statt propio. Booeb'
Amorofo
619
Arltofay ' verweist bei proprio auf pr6-
pjo. FraDCQBQDi nuevo diccioDariü por-
iätil, Varrede von 182 9, und
TolbapseD (1888) haben nur propio.
Der heutige Gebrauch kennt nur noch
äieM Form.
11 vofotroe JB. vofotraa hahe ich
stehen lassen ^ ah auf das zunäcfist
stehende faetas und eftrellas bezogen,
14. 28 hat B wie folgt in zwei
Zeilen: pties abrafaya las almas
I que 09 coDtemplao.
22 que | hafta Hiatus, aber 7bl 48
Synalöphe und so auch 3^ 11 tenido hafta,
se, 23 la triaca duice B. 24 hal-
laAea B^ 26 cobraftea B die älteren
Formen, SO la] le B,
3, 1 Sgnalöphe la hermonffima
trotz asp. fermoJ'o. So bei diesem Wort
noch 3, 17. 4» 14. 6, 12. 10, 17. 19, 3.
23, 5* 36, a 43, 13, 45, 38, 60, 13-
64, 18* 73, 16. 52, 7. 26. Hiatus nur
51, 3. 19, 35. 70, 34. Die einzelnen
Lieder sind ja verschiedener Herkunft
und verhalten sich also metrisch gans
perschieden.
3 la] le B. Vgl Förater, Spa-
nische Sprachlehre, Berlin 1880 § 402,5,
Baiflt m Gröbera Grimdrisa der roraa-
inacben Philologie 1, 710, 64.
8 bazen. Vielktcht besser mit B
hagaa zu lesen, Synalophe bei bacer.
So noch 3, 21, 5, 22. 8, 44. 19, 20- 21.
24, 54. 36, 46. 70. 96, 46, 16. 46. 62.
48, 4. 49, 95. 56, 43. 45. 59. 60, 11.
69, 15. 70, 26. 48. 72, 1149, Hiatusi
9, 55. 36, 50. 39, 29. 46, 7. 47, 2d. 4t.
51, 2X
12. 26 Nach bei los hes%o, preito
encartet der moderne Leser statt Funkt
Komma, Äehnlickes findet sich noch öfter,
13 Faltenme B. Aber Z, 27. 41 hat
B FaUema
35 Hiatus nach que, oder in Eück-
steht auf Z, 36 el daeno auch hier [el]
alma.
4. Auch gedruckt i
SEGÜNDA PARTE | DEL RO-
MANCERO I GENERAL, Y FLOR DE |
diuerfaPoefia. | Recopilados por Miguel
de Madrigal, \ Di rigid a a Ü. Catalina
Gon^aleK, mager del Lioenciada Gil |
Bemirez de Arellaoo, del CoDiejo fu-
premo de Tu Magei\ad. |
Aöo [grosses Wappen] 1605,
Con Pritiilegio, En Valladolid, Por Luis
Sanchez, \ Vcndefe en cafa de Antonio
Gar da, a la iibreria, | Jede bedruckte
Seite (auch Tttelbiatt) umrafiäet (11 cm r
17 cm), unter dem Randstriche ist das
„Vendefe en cafa'* u. s, w, 2, Seite
leer, BL 2 t^ innerhalb des Bandes:
TASSA. Yo Miguel de Ondar^a u,s.w.
di el prefeote En ValladolM a ontB
de Iiilio de mil y feifci^tos y cioco
afoB. Miguel Ondarga Zauala,
Bh2^^ im Bande ERRATAS [8 Zei-
len und ein Stückchen von 9] Doctor
AhmfoVaca di Santjago. [Querstrich]
ÄPROVACION. I POr mandado de V,
Alteza he tiAo vii Ubro, iDtUulado^
Ee Valladolid a veinte Oc-
tubre, de 1604. Antonio dr Herrera,
Bl.3r^ [nicht pagitiirtf im Band,] EL
REY. Dann Wolf Studien S. 356;
SU hessern: Relaclou, q -ueüto. Titel
kursiv. Er erhält die LicenzfUr 10 Jahre,
BL 5 V 0 . . . Fecha en Valladolid a
12. diaa del^mea de Nouiembre, de xall
y feyfcientoa y quatro anoa. Y'O EL
REY. Por maDdado del Rey nueftro
äefor. Juan de Ainezqueta, Nächstes
Blatt, 4, nicht paginirt, im Bande:
A DoBa Catalina Gongalez, mager del
Liceociado Gil Remirez de Arejlano,
del CoDiejo Tupreino de fu Majeftad.
VON Eazon äixo Seneca en el primero
lihro de los Beneficios, que era el agra-
decimiento el vltimo galardon y paga
de grandes mercedes , principalmente
a generofos y keroycos pechos ... m.ä.w.
verao: Cugas manos befo ete, Mignel
Laberinto
de Madrigal. J^un beginnt der Text,
Bl 1 im Hanäc. Kopf hüten. 8E-
GÜNDA ! PÄRTK DEL RO-; MANCERO
GENERÄU I EN LA QüAL SE
VONTIE- I ne mucha varitdad de Mo-
mance^i y air<i8 Ri \ man, que nufica
hafia ama han/ido iinpreffas, \ {Jede
Seite durch Längsstrich gehalten,]
1» 8p : Eomance de Garci Laffo, \
S24 pagin. BU, 4 ^ unter Zählung AA^
{nicht A^ ^4), e5e«Ä0 B B^ t*. », tc,
nach Z kommt Aa, nach Zi: Aaa bis
lii, KK (letzter Bogen). 39 Zeil
per Spalte; über jeder Seite v^\ Se-
gonda parte deU r^: Romanceio
geoeral BL 117" Sp,2'. Ornament
klein. Eoigmas dtferentea. De los
Tantos* Pin (an Je miichoa en vn bablAdti,
vefddos de azul y blanco. IHe anderen
Enigmas haben die üherschrijten: Del
Guero. Del Corcbele. Del erpejo, Del
potro de dar tormeoto. De la jarra.
De la Vela. De la cama. De) Clauo.
De loa morillos. De las teuazas. Del
Almirez. Del jaego de Trucos. Unter
jedem Titel JdeFit angegeben , welche
Ahhildtmg dazu zu fertigen ist.
Bl 120^^1 Fin de los Eomances y
Enigmas* Von Bl 121 an hurt die
Zweiteilung der Seiten auf; der Druck
ist mtl grösser, BlA21*i KopflciMe.
OCTAVAS Ä LA DESGRACIADA Y
LASTIMOfa miterte de don Diego de
Toledo, berinano del Duque de Alaa. —
Dann Bl 133 ^ SONETO A LA
MÜERTE de vna dama que fe llamaua
D. Maria. Blt34^: Otro a la mefma.—
80NETO A LA MUERTE del Hey Fi-
lipo II. nueftro fenor, Cancioncß u.s. te.
Efdf njolos Efpanoles. — Ducieiitos Ter-
cetoa en afabanga de la Academia de
Madrid, — Die Carta de Lope de Vega
a Linan ist Bl 207 "^ Beapuesta de
Lifan a Lope de Vega Bl 210^. 220^
HN. Bl 221 r TABLA DE LO QÜE
SE Contiene eu efta fegunda parte
del Romaticero general. ZwdspaUig,
Alphabetisch gruppirt , Lcilbuckstübt ■
über jeder Gntppt. Innerhalb dt4 Buch* ■
Habens keine Ordnung, Über dem Rande
TABLA (von Bl 221^^224^). Bl 224f _
Fit) de la TabJa. Querstrich. EN ■
VALLADOLID, Por Luis Saochex. AUo
1605. Bl 224^ leer, Bts^denEnigmu
enthält der Band nicht nur B&maiutn,
a ch Glosaas, Redondillas, Letraa, De-
cimas, Endeehaa, Qujntillas, u, s. ip.
(siehe Wolf). Wien, Hofbibliotkek. Fon
Herrn B, IHniand in Wien für mkk
eingesehen. Vgl auch Ferd. Wolf,
Studien S.354ff. Nr.U,{ieG^.) BIS4^
bis 55 f. Ich gebe hier und im Folgen^
den eine auch in Einselkeiten m6glicksi
genaue Beschreibung der 90 «ellciKii
alten Bom^nzenausgaben,
PRIMAVERA, I Y FLOR DE LOS \
MEIORES ROMANCES | QDE HAN
SALtDO AORA | nueuamente en cAa
Corte, recogidoa | de varioa Poetas, y
anadidoa otroa | en efia vltima im*
prefsion. | POR EL LICENCIADO 1 Pe-
dro Arias Perez. | DIRIGIDO AL
MAE8TR0 I Tirfo de Molina, 1
Atio
ßlameovase gefüllt,
I zwei groaae Blumeo ia^i^
häDgen an beiden <
Seiten h^rat.
C30N LICENCLA
En Madrid, Por la iriada de Aloalb
Martin. | Acofta de Domingo Goo^as,
mercader de libroe.
Klein 6f« (^"/-, : 14 cm, das [beschnitU^\
Blatil Das Blatt nach dem TtUlblaU
ist auf beiden Seiien bedrudti, die
erste enthält: Licencla. | YO Hentido
de Vallejo efcrivano de Camara del
Rey N. fedor, u^s.w. Die gamw Seite
Schluss: Ed li Villa de Madnd a
26. diaa del mea de Mayo de 1625. AnoA.
Amorofo
(>21
HeroAtido deValU*jo. Snma («?ei*^ hin
auf die 3, SeÜ€j welche enthält : Suma
de la taßa) | BStd ralTfido e[te llbrOi
Intituladü, I Prinunera \j ßor de Eo-
mances, a qua* | (ro marauedts cada
pUegOt . . . . 8ii {auf Hernando de
Vallejo besogen\ l'tichft en Madrid a 3.
de Deziembre de 1625« anos. Dann
durch Qutriftrich {Breite det Seite) <j€-
trtnnt: ESte Ithro intitulado^ Primii-
vera y Flor de ntieuoB RomaDcea,
tftä bien y ßelmenie imprejfo^ ij con*
cuerda cmi fu original En Akala a
26, de Nouithre 1625. EJ Corretor,
Ml Maefiro Sebastian de Lirio.
Näch^ftes Blatt: Mup Foderofo Sertor.
ESTE Libra de Romances, y otra» cnpu-
Ticiones en forma que va corregido, no
coptradize a la F6 y buenaa coftum*
bres» y afai puede V. Aheza» fietido
fervidoT dar licencia para q fe imprima
como otroa de fu genero. En Madrid
16* Setiembre, 1621. Don Juan de
lauregui, I „Äl** {Hinweis auf folgende
Seite) . 2. Seite : LL i jv«, AL) M Ä ES FRO
TIRSO de Molina... - noch die Hälfte
votn Recto des nächsten Blattes, Unter-
Schrift: Pedro Arias Perez. 2. Seite
Prologo AI Lector . . diese und die
nächste Seite ganz, [Darauf verao des
BlaUes)i DEL PADRE FRAY PLA-
cido de Aguilar, Procursdor luayor de!
Conuento de nueftra 8eüora de la
Merced de Madrid, al Autor.
COmo Abeja artificiofa
Fabrica el dulcu Ucor
De una y otra heriuofa flor,
Qoauto bella^ proiiechoFa,
Para vtllidad prectofa
De oueftra ]engua vulgär
Aueia querido juotar
Ramillpte tan precioro,
Que dando ob nombre glorlolb
Ella fe vieue a illuftrar.
Nächstes BlaUi TABLA DE LOS
B0MANCE8, LETEAS, Y otras coaas
que contieiie efte Romancero, Die
Tahla füllt 3 Blätter, die Gedichte
nicht alphabetisch, mndern in der
Eeihenfülge, in der sie gedruckt sind;
immer der Anfangsvers (Alles kursiv)»
Dann: BL I Kopfleititen (Ornament),
PRIMAVERA, Y FLOR DE LOS MEIO-
KES ROMÄNCES que liiiu falido aora
nueuameute en efia Corte, recogidoa de
varios Poetafi. Romarace, Auf dem
Blatte mit ^Licencia"* steht unten
(recto- Seite) "» 2. Auf dem nächsten
[von Jauregui) 1 3 ; näcfistes ^ 4 Pro»
logo und Tabia sind nicht paginirt
(erste Seite des Prologo ist noch auf
4)y also 4 Bhnter, — Das Weitere
(also die Gedichte) hat 140 BL pagi-
nirt (per Blatt), Wenn man das Buch
öffnet, sieht man überall links oben
Primavera y Flor» rechts oben de
oueüoa Romaoces, Alles kursiv*
Bl 120"^' unten „F1N\ BL 12V ^Mas
Romances anadidos ** — Auch die Bogen
[der Liedertexte) sind gezahlt^ m. s,
steht z, B, auf BL Ir, unten A^ auf
BL 2: A^, auf BL 3: A^, auf BL4:
A^, So auf allen Bögen, aber immer
nur die ersten 4 BL gezählt {A^u,8,w.
nicht mehr]. Die Romance«, Redon-
diltas, EodecbaB, Letraa und einige
Satiras sind in Quartette geteilt; bei
den Quintillaa und Decimas und den
anderen Satiraa sind auch die Strophen
abgeteilt (überall dadurch ^ dass der
2, und folgende Verse eingerückt
sind), — Das Game schliessi (140^)
mit Fin de la obra. Wien^ Hof*
bibliothekf von Herrn Dimand einge-
sehen Vgl auch Wolf, a,a. 0. S. 362 ff,
Nr. 20). {1626) BL2^ bis 4r,
PRIMAVERA I DE | VARIOS 1
ROMANCES NVEVOS, LA QVAL
COHTIENE I niQchoa y dmerfos Ro- |
maacefl, cod Satyraa, f y Letras fa-
mofaB, I por diferentes { Poetas. | Ana
[Ornament (Vase^ aus der eine Pflame
40
622
LaWrtDto
mit Blüten ragt) 1944.] [So statt
ia44] CON LICENCIA, QuerHiich.
Kn Valeoia, por äiluellre erparfa en
la calle de las Barcas. Nächste Sttte
her. BL 2 (untt^n ^^) APROVACION.
Nos el Dütor Pedr<j Garcefl Preubytero»
Prior cJe Ruefta y por el iluftrifsimo, y
HeuereDdirBiüja iVilor doo Kray Ifidoro
Aliaga, por ia gracia de Diu», y de
]a faDta Sede Aportolica Ar^-obirpu de
ValeDtiia . , . Nächste Seite: a %%} del
mes de lulin, Aüo M DC.XXVIil Dolor
Garces Vic. GbL De maDdamiento del
feilor Vicario General Mateo Calafat
Notario. Bl 3 (ufUcn § J) H AVIENDO
vifto, y leido un libro d« eDtretenimU"=io,
iutitutado, Primatiera, y Flor de Jos
uejores HuLuaDt^ea que m. ä» w {s, Wolf,
£u vtrbesaern Eomace Tornado eftaua
fddorea, . .} S. 2 Dat. en Valencia a
14.de Agofto, de 1628. Mora R. Filci
AduQc. -1 4) TäBLä de los R0>
MANCES Letraa, y otraa oolas que
coutieue efte Romancero. Alpha-
httiach. J Bit. BL 5, 6", S nicht pagin.
Dann BL l genau wie 1626. Seiten-
flicht Biattnumenrung ^ die Ziffern
oft mrdruckt; nach S.04 {jgeärucki 64)
folgt 7(1 (veräntckt für 97), Verso dcd-
selben BL tragt 98 und no geht es wei-
ter^ also 95 u. 96 ejcistiren nicht ; daher
sind, trotzdem die letzte Seite die Ziffer2i6
trägtf nur 214 Seiten Text vorhanden.
Über jedem Verso: Priioauera y Fior, Recto:
de nueucisRomaaces Wien^lIoJ'bibL Von
Heim Dimand eingesehen. Vgl. auch
Wolf a. a. 0. S 3G3Änm. {1G441 S. 3—5.
1 luxes J605, 1626. 1644,
2 iDis] mil 1605. 1626, 1644.
b No loys Sol, aonqae abrafais
1605, 1626, 1644. Im Original der An-
fang naht eingerückt, iiolea ist ein
Druckfehler «tatt foles, toiV £U bessern ist
8 J«jJ lo 1644.
9 Ni] No 1626 16U. eltrella Cereoa
1626, 1644* aua ist im Lab, an^ imn$er
einsilbig gebraucht.
10 Ua] lux. ea] coq 1626, 1644.
11 proprja B,
12 agenaa 1605,
13 No ioyBhan^ 1605 1626.1644,
14 Que bermofura üui T p. 1606
que belleza tan f. p. 1626, 1644,
15 ni] fi 1605, no es pofiibk tn fi
m. 1626, 1644,
IG en otroB] de otro 16ÜS, td de
otroB hijos c. 1626, o. ojoa 1644.
JS'ach K 16 folgen in aüen drti
Sammlungen die Fc?f«c33— 36 29—32.
87-^44. Hierauf erst V 17-29. J><r
Einfachheit halber gebe ich die KolU-
tion in der Reihenfolge ufiserts Te^etes,
17 fehlt eiw Silbe, Die andern
Drucke haben : No foyB los dos cielos
raros 1605. Na fais cielos, ojoa rmc^
1626, 1644,
18 iDfiernos 1605, defconftifilot]
defeODcierlos B,
19 foia grandea 1626, 1€44,
20 iDfiernoB B, 1605. 1626. 1644,
muy] maa 1605,
21 Y aunqtie 1605. 1626, 1644,
22 tal renombrej tales oombre»
1605. 1626, 1644,
23 que e. g, a los bobres 16ü5.
1626, 1044.
24 los perdeU 1605, 1626. 1644.
25 Ni] No 1626, 1644.
23 y fehlt 1605, 1626. 1644,
auch in unserem Text iu tilgen,
29 No foya muenes rigurofM
30 ni vidaM «iii^mdü h.^lagays 16t}5
1626, 1644.
31 vidas lüo3. lOJJO. 1644,
32 muürtea 1605, 1626, 1644. poss]
quo 1605, 1626, 1644, Funkt nach hu-
mofoa fehlt im Original^ ist wenigsUns
nicht Hchtbar,
33 no 1606. No L ricos 1026. 1644,
34 ricos] pobres 1626. 1644,
36 pues que 1605, 1626. 1644,
37 No 1605, 1626. 1644.
3d eu el burcays] del gosaif |dJ6.
1644,
AmOFofo
623
39 llarosBl rayos W2n. 1644.
40 el] ftt 1605. 16m. 1644.
41 No 1605. 1626, 1644.
Auf V. 44 folgen in 1605, 16:i6,
1644 folgende Verse:
No fojB dtüfeB, aunq oa dena
adoracioTi m»! dichofoB,
porqae {pne%1644) en nada foi» piadofos,
ni jualDS ruegos 09 maetten.
dann die Verse 45^48
5 B hat keine Ahiveichungen,
0, 6 fospiroB B,
16 Hiatm in | ira So 70, 16. 24, 38.
21 OrUodrö B. 25 f, 76, 92. Vgldie
Eofnanien von AngeUca und Medoro hei
Daran, Roroancero generale (VCüleccion de
Romancea Castellaooa anteriores ai sigio
XVllT, recogidDa, ordeoadoSf claaifica^
dos y anotadoa l (BibiiotecÄ de Au-
tores EapaiRiles Bd, 1), Madrid 1851,
Ä 20 ff.
33 Paffarö] paffare A.
36 el fehlt B,
39 L. affaUo wegen des Metttims.
7. AU Kwi\n\mo gedruckt bei Du ran,
Rom. gen. II 492, Nr. 1563. (Mg).
Durans Quelle n führe ich hier und
sonst nicht an,
10 Tu] la B.
11 ist leaUad sweistlbig iu lesen.
15 Hay B
i7 ist statt HO wohl nicht me zu lesefi,
23 eftölo sc, fegura. Stati fus hat
Hg, tua, und m ist zu lesen.
29 que coTiniigo] ootunigo, qiie Itg.
31 Hiatus: ni | hahle«. So 29,31,
49, 54. 65. 50. 74, 43. SynaUphe 36, 85.
55, 56.
33 entfp ellaa sierupre Bg.
36 cailas B,
39 te ae Eg.
40 quando eftan] eatando Htj,
44 mitrtriis] murtaa J?. Bg. mur-
trai ist die katalanische Form , welche
in Barcelona dem Setzer in die Finger
kam. Vergl. Labernia, DiccionaH de
la Llengna Catalana IL Barcelona 1840,
8. 249. KastiUanisch inurta.
45 caaadoB Hg. Es ist nicht nötigt
so SU ändern.
46 pefan B.
AI maa] ya B.
49 de] que Bg^
50 fu) la Hg.
H Als auunimo gedruckt bei Duran
Rg. Ü 492 Nr, 1564.
1. 43 Gardenia Hg,
19 aervirla Rg.
26 que lo pietifa B. Rg. So su
bessern.
30 que] de Bg.
38 o que] o a qiie B. 6 ä quo
pagoa Hg.
40 para] por Rg.
9, 1 Es wäre hesser modern inter-
pungirt worden, nämlich Komma vor
Jiiana, das Vokativ ist; rgl. :. B. F. 42»
Por la puente que do por el agua ist
ein spanisches Sprüchwori, das übrigens
in den mir sugängUchen Sammlungen
fehlt.
Unzweifelhaft ist unsere Homanse
die Quelle von Lope de Vegas berühm-
ter Comedia Por la puente Jagna, ^e*
druckt :
Zuerst in der Vefnte y nna Parte
der Cotuedia», Madrid 1635; genauer
Titel hei I>, Cayetamo Alberto de la
Barrera y Leirado, tsÄtalogo bibliogrdfico
y bif^grafico del Teatro antlgtio Espaöol,
d^ade aus origenea haata mediadoa del
aigio XVIIt, Madrid 1860. 8", -S, 447,
{ich bent4tte die 21. Parte in dtmi Exem-
plar der Berliner BibUohek. welches
aus dem Braunfels' sehen Nachlass
stammt) BL 249—260
Ferner BibL deAut, K^piin. 34,Bd.
Comediaa eacogid»» de Frey Lopo F^lix
de Vpga Carpio, jnntaa en colecckm y
ordt'Dadas pnr Don Juan Eugen ra
llartzfobuach. Toiuo aegundo, Madrid
1855, S. 541-^556.
40*
p
524 ^^^^ Laberinto ^^^V
^p
^ Deutsch von Moria Rapp m seinem
Romanee.
H
Spaniflcheü Theater, 4. Bd. (Hildburg-
Echate, mozo,
H
hausen 1869i BibL aualändiacber Ktaa-
Que te mira el taro^
H
aiker) S,:347'-'S39 unter dtin Titel „Die
Amor, el toro uiaa bravo
H
achöoe To!ederin oder Über die Brücke
Que encierra el bumano aoto,
H
gehte durchfl Wasser, Ein LuMapiel'*
Y de ta florida edad
H
Vgl a, a. 0. Bil 34, S. 654 wo die
£1 peligro mia notorio^
H
Z. 1 und 2 unserer Romanse als von
Para matarte ae ba puea^
En iiuüs beriDo808 ojos,
H
dm Musikern vorgetragen wörtlich an-
H
geführt werdeHf ferner S, 556^ nament-
Y tu le e»täs toreando,
H
lich aber S, 554 c Z. 5 von unten bis
Moio temerario y loco.
^^^
_ 555a Z, 10 von oben, wo wir deutlich
Mu^atranete afable y manio,
^H
1 den Gedankengang unserer Bomame
Y ea de Earopa el falao toro
^^^
finden*
Qae te lueterÄ en el mar
^^,
Lope^ der bekann ttieh gern Ha-
De mil tormeotoa y eDojoe. i
^H
1 matuen als Quellen seiner Stücke be-
Si 00, diaeurre y verAa ^^M
^P
Huttte, hat unsere Romanze , von der
LIetso de muertos el coao; ^^H
■
ein weiterer Dmck bis jetzt nicht nach-
Y ya que mtiertos no sean, ^^H
H
gewiesen ist, also höchst wahrschein-
A lo mtmos de quejosos. ^^H
H
lich aus dem Laberinto amoroso ge*
Echate, moio, ^^H
H
kannt Vgl Anm su Nr, 57,
Que te mira el toro» ^^H
^k
L 9 dan] den B,
Ddjale 1a capa laego, ^^M
^H
1 33 a] eo B
I^>bate, ßo le bagas roatro; ^^H
^H
1 47 capote] apote B, doch ist
Que ai te coge, inozaelo, ■
^^^
Raum für ein c vor a frei. Das ganze
No ILorarÄa duelos de otro. ^^m
H
Blatt war vom Band longcrissen und
Ferderäa la tiberud| ^^^
H.
ist vom Buchbinder an der Seite auf
Y babrdslo perdido tudo; ^^H
P
einen Papieretreifen neu aufgeklebt und
Que el no libre nada Heut, ^^B
dabei ist das c in Wegfall gekommen.
Y todo lo tieoe el borro. ^^M
10, 25 Mueftranfe B. piadofoe t>t
Si celoso te persig^e, ^^M
dreisilbig.
En ooza brava, ea demooio, ^^H
11, 9 niis defpojoa dare, eins ganz
Que, ai las eapaldaa vuelv«, ^^M
ungewöhnliche, mir sonst unbekannte.
La fe rasga y rompe el voto. ^^M
in den Wbb, nicht belegte Wendung.
Par6cete tiriue agora, ^^M
12. Auch gedruckt Üurati %. 11 421
Y deapuea eacarva el polvo; ^^M
Nr. 1367 mit der Überschrift J.'ontra
Y las Diemoriaa maa firoes ^^H
Amor'', als aooDimo beseichnet
Laa borra eu un punto aolo. ^^M
Bei Duran fehlt am Anfang das
Echate, mozo, ^^H
£chate, moso
Que te mira el toro, ^^H
Que te mira el toro.
Ponte alaa en loa pi6a ^^M
sihnlich folgendes Gedicht, welcftes
Que Iä8 qtie trae en el lomo ^^^
in Gallardos ensayo de una Biblioteca
Son diBculpaa riüe bau baliadtj J
Kspaflola de Hbros raroa y curioaai» I^
Ce^uedad, fiaqueza y goKO« ^^H
Madrid 1863, Sp, i0i4 f. auit einer Ils.
[Jenas tiene laa biatoriaa ^^M
der Madrider Nationalbibiiothek ( i7. »/A.J
De mil ancetoa lloroaoe» ^^M
ita
abgedruckt ist:
De aangre ajena vertida ^^M
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^AniOTofo 6S5 ^^1
^^^V Lob ngndoB cuernoa rojos.
Miitelaltera and der RenaiaBaace. Lei|>- ^^H
^^^V Desoudo ä Marte eo La red
zig 1877, 8. 359 f. ^H
^M CauBole Ä m madre lloro;
41 enflamo] ioflamo B. Sonst eo* ^^^
^B A n6rcules y BansoD
flauia r. B. 16, 44. ^^M
^M Y al fuerte David venciüloa.
10, 1 romerito, Deminutiv van ro- ^^H
^H , , . . . que era de an reino»
mero, Eosmarin ^ fehlt in allen mir sU' ^^H
^1 No hho i 8U furia ennjo,
gänglichen Wörterbüchern. ^^H
^U Qiie arrojado et) una cava
7 f. tornau loa abrojos jazmines y ^^H
^H Mata al Hey y al remo godo.
roaaa, verwandeln Disteln in Jasmin ^^^
^H Echate^ moso^
und Rosen. Diese Konstruktion kenne ^^H
^^ Que U mira el toro.
ich sonst nicht, weder in alter noch in ^^|
H 1. 2 fehlen Rg. (s, o.)
neuer Zeit, ^^H
H 16 Cm] loB Rg.
12 retira«! retira, Ä. ^^H
^M 21 ist leider in le das 1 ztc khin.
44 hat eine Silbe lu viel lüg 7, ^^H
^f 25 ecli6 ta i!8pa] echa lapa J3.
^ 17 findet sich auch in einer Hs. ^^H
H Di^ckfehler.
ToDoa caatellaoos, Ende des 16, Jhs.y ^^H
■ la 12. 16. 32. 48 kann trotz F. 0
der Bibliothek Medtmceli, BL 9Ö. ^^M
^m dtr Hiatus durch Einset sen der Form
Daraus abgedruckt bei Gallardo, enaayo ^^|
^m vüB getilgt werden
I Sp. 1201. (Gall) ^H
V 21 tnchada. inchar bei Salvd^
2 Torrn es, Fluss in der Proteins ^^H
^1 IvtDcbar in allen aUetk und neuen
Salamanca, Der Campo florido ist vom ^^H
H Wörterbüchern,
Dichter wohl in dem Teilenden Tal von ^^H
H 37 Hiatm la | embio.
£1 ßarco gedacht ^ welches der Tormes ^^|
f 40 Esadrarta B,
durcfiströmt Der Tormts wird eben ^^H
14, 7 ayudara ß. So im Text zu
so wie der Manzanares oft in der ^^H
^^ bessern.
Schäferliteratur encähnt. ^^H
^m 8 mayor] majori.
6 anfi] y aai GalL ^H
B 20. B6, HO zelogia, eiMcÄ celogia, ce-
8 y fehlt Gall dichofo B, Druck- ^^M
^^ lojia, tf^lorm [letzteres hei Sobrino^^ in der
fehler. ^H
H 1, Aufl. noch nicht), nsp.zeloBiat^ celoeia.
22 Stn temer de los cielos e. c. Gall ^^H
H 22 defafilado B.
24 Bajaron Gall ^H
H 31 raba B. Druckfehler,
26 bien] muclio Gall diforeta] ^^M
^M 3S Hiatus qn& \ ay.
ingrata Gall ^^H
B 15, 30 Tilge mj il«* Metrums
27 pues] ai Gall ^^H
^t wegen.
28 Blaafemo alganas vezea d. t. n. ^^^
32 00 haüa Synalöphe. So 57, 17.
^H
63, 5. 72, 30. 43- Hiatus 47. 10. 52.
30 y Yu] aiD Gall ^^M
H 37 Saot EltDo, 8t Elmo, ocfer
^" Elrnus, eigentlich Pedro GonÄalea, auch
31- 36 fehlen Gall ^H
18. Von Quevedo, S. Obraa de ^^M
Gonaalvua Amaraöthua genannt , geb.
Don Fraociaco de Qiievedo Villegas^ ^^H
■ nm, gest. 1246, Dominikaner, hielt
Bd. 0, Madrid MDCCXCL 6M49 {Q^), ^H
H Busspredtgten am Hof Ferdinands III,
In den Obras äit Don Fraociaco de ^^H
H Patron der Schiffer {St, - Elmsfeuer).
Quevedo Yiltegas. Poeaias. Ci)leecioD ^^H
^M VgL Müller und Motliea, IlUiHtrirteei
ordeuada y corregida por Don Floren cio ^^^|
^M Archäologiaches Wörterbuch der Kunat
Janer. l'omo tercero (Bibl de Äut. ^^H
^m dea germaifaühea Älterthums^ dea
Eapaä. Bd. 69) Madrid 1877, 6^. 26J ^H
^M ^^^^^" Laberintö ^^^^^^^^^^^^^B
^H Nr, G44 u. Änm, 1 (B ^P und B f!9 Ä\
42 lautet B $9, Q^ PM*d tttt^^
^H gind zwei Fasmngen dieses Homatice
jnata dcBprecian. ^^B
^H amoroao, trie die Überschrift dasdbsi
43 fol&a] aolo B 69. ^H
^H lautet, abgedruckt.
It^a A ^^1
^H ^m genauesten stimmt unser Text
19t 19 Tilge y des Metrums we^ml^^^
^H Tiii£ der dort in der Anmerkung 1 ab-
«0. Auch gedruckt Dumn Rg. ü 457 1
^H gedruckten Fassung. Janer sagt darüber
Kr 1476 (andnimo). ■
^^M Folgendes: Publicose etta composicion
iJberschrift in B: Eomancea. M
^H con el titulo dc^ HomaDce, en el fulio 179
Druckfehler. ^^H
^H de la Prima Vera y fior de Ion raejores
2 va 1 huyendu Hiatus. Aber JI^^H
^H romancfs, canoionea y letrillas curiosas
Sgnalöphe, 47 r 59 ebenfaU* HüUm. ■
^H qua han ealido agora DuevameBte,
Bg hat iba statt va. M
^H bechaa a ditFrentes propoBitus. 8e*
12 burtador] robador. Rg, yerroa 1
^H gUTifta parle. ReuopiJado de diversoa
if^^, burtador und hierro können Hiatus 1
^H antorea, por el alteret FraDcisco de
bilden^ ^^^^
^H Segurftf criado de su mageatad. (Eatd
34 luego] fuego Bg, ^^H
^H aprobado eate 1 ibro en Zarag^oza en 1 6290
26 comite B. r ro« einem y%^ÄÄe- ^^B
^H Es ßnden steh nur drei Ab-
ren Besitzer hineinkorrigirt. ^^H
^H^ weichungen.
33 Hiatus haze | agaa. ^^H
^^^m i inutjl] gentfl B G9 A,
39 niira bitia, Synalöphs, ^^B
^^^M 4 deacubris. B (j9 A.
Sil, 3 Jarama^ rechtsseitiger Z^ ■
^^^^m 5 exopdeo] excedo en B 69» Q^,
/11«« e^e« jfV^o in Neukastilieti; fiiniiiif H
^^^M 7 triac] eterno Qt). B 69.
u. jI. den Mansanares in sich auf und fl
^^^H 8 tää corrlentea Qq. B 09,
mitndet hei Aranjuee. Vgl, AUiZ ßcrra 1
^^^H 9 Oye{ Yo «6 ^>q, ^ ^5>.
de Xarama. ^^H
^^^^m 12 bien puedon oyr] No ea mueho
8 compidjemlo B. ^^^M
^^^H ^9 B 69, qae aii^an Qo, B 6\
15 con] ton ^. V
^^P^ 13-69, 29-32, 45-48 in 2 Zeilen
22 Hmfu9 mi | alina. So 47. 2. ■
^^L hei Qq B 69.
63, 15. 70, 22. 1
^^^ft 16«32cuenla]lleuaai?67/- lleuaQf).
2'A qnedaran B, 1
^^^^ 20 noble] outable B 69 A, was in
itit, 3 iTomma nae^ piedra fehlt 1
^H den Text m setzen ist, weil dadurch
t. 0., mu^^ aber stehen; f?gl lt. t9, 1
^H der Vers gebessert wird. B $9 und
27. 35^ wo es überall steM, ^^H
^H Q^ haben iiisi^ne.
3S3, 10 lies aus metrischen Grümdm^^^t
^H 23 EstA» con BADgre le envio B 69 Q%
y de oro ^^H
^H 24 Qiie eo el agua bieo ae mueatra
12 virtiendo B. ^^H
^^^^ B 69. muesrra Q^.
;M, 8 contento] oODtioo B, ^^^i
^^H 25-28 fehlen B G9.
13 f. «. t, w. Der Refrain steht ■
^^^H 32 ctiPTitaa A.
/a^ iMriJifl^ in I/Ope de Vegas C^iaa^^^fl
^^H 33 0 fehlt B 69, Qq.
rlia famofa Obraa Ton amrirea, Oii«ai4^^H
^^^H 34 de eata selva B 69. Qq
Parte de laa Comedia« de Lop« da^^W
^^^1 38 elU voz] 1a vez B 69. Qf\.
Vi'ga. 1618, Bl 93^ a: ■
^^^H 39 lo que pide el] ta manda del
Ludnda. Yo qiiiero maa qua a coi vida 1
^^^ B r/a (»q.
a Leonida, y ella a mu 1
^M 41 en fehlt B 69, Qq. diuinus] her-
Laura. Si tengo a Leonida aqttf, ^^|
^H inoroa B €9, Q9.
que la verdad tue ba contado, ^^M
Amorofo
627
sojra que eAits abrarado,
y que tue burtü de ü.
Luc, Yo abraladü ? Lau. loco, y ciego.
Luc. Sin ti viuo. Lau, q faaze al oaib?
ay que lue quemo, y me abrafu,
Gomo no loeau a fuega?
Luc. DonayreB. Xau. Voyme tj luego
veDdre aqui Tu MageftHd.
Laura zitiri also hier den Refrain.
Demnach hat Lape unsere Eomamey
wahntcheitiUch au* dem Laherinto^ ge-
kannt.
15 abrararfe] abragarae^. Druck-
fehler; vgl 24» 7 abrafü.
18 Komma ^tatt Funkt nach madero
ist auch hier nicht nötig.
25 de fehlt B.
75 dormirme B,
9£5« Auch gedruckt Doran Rg, II
491 Kr* 1559 (an6Bimo).
1 Segura, Die Gegend von Segura
de la Sierra, die Sierras de Segura , in
denen nach der gewöhnliehen Annahme
der Segura entspringt, b£W. diaier 4felbi>t.
2 todofi] todoa elloB B. totot jun-
t08 Mg, Danach ist der Vers metrisch
£u besseni. L, entweder i, [ellaa] oder t.
[jüDtoa].
5 Ed] Entre Rg,
T cod] Ell B, Bg.
13 d&D] le daij Eg, Bessere [le] im
Text.
15 daUe B. Diese Erscheinung
öfter in B.
25 Tampi>€o B.
31 Donde de humauos acentus Rg.
Bessere im Text dode st. du. Es ist
leicht erklärlich^ wie aus donde de dode
werden konnte : aus döde wurde durch
Abfall des Schlusses de vor dem folgen-
den de do und dann do.
29, 12 perficioQ ^ nsp, perfeccioD.
pQTäciQU fehlt hei Floraniin^ Covarru-
vias, im groaaen Wb. der Span. Aka-
demie, bei NebriöaeDsJa-RubinoSjSecken-
dorö'i FraneesoD^ Tolhaustin^ die per-
feccioQ haben. Dagegen führen a2#a
rwar nicht perfieion sondern perfecoioDf
aber perficlooar u. s, w. auf FlorenttD,
SobriDo' und ', das groase VVb, der
Akademie, Seckeudurff, Franceöaii, Tül-
hauaen* per^cioo und peT^ecdou u.s»h\
haben Salva und Nunes de Taboada.
Booob -Arkossy verweist von per-
ficionar u.s.w^ auf perfeccionar u,s,w.
Die 12, Aufl. des Wb/u der Akademie
hat bloss per^cit^ßte^ sonst immer per*
fecc — *
36 diere B.
47 la I aya weil letzteres -=. haya.
53. 55 Kommata nach puerta /e/i2eit
im Original,
Z7.Auch gedruckt i ROMANCEKO
GE- I NERAL, EN QVE SE CONTIE- ,
neu todos loa EomanceB que acdan
iujpref- fo8 en laa nueve partes de Ro- ,
umuceroB. | AÖEA NÜEUAMEJSTE,
imprcffo, anadido, y emendado, \ Grosse
Vignette (S^j^^^ Höhe : ^'/a**" Breite),
ein Band geschlungen y darauf: SFERO
LUCEM POST TENEBEAS. Drin
ein Vogel (Taube?), unten an der Basis
des Ornaments A« 6. umrahmt. Cqq
licencia, En Medina del Campo^ Por
luan Go- | diaez de Mitlis. | A cofta de
Pedro Offeie y Antonio Cuello Ubreros
de Valladolid. \ Äfio 1602. Nächstes
Blatt (nicht paginirt^ hat sowol auf
r *', wie auf v '» unten Rechts ^TABLA-,
ein Hinweis j der aber nur Jür v^ rich-
tig ist. — Alle Blätter (auch Titel-
blatt) sind mit einem Bande [einfache
Linien) versehen recto: Über dem
Rande: LIGEN CIA, in demselben Yo
Miguel . . . an Antonio Cuetlo Übrero
para poder imprimir vn libro iotltalado
Momanciro generale q otras vezes iia
fido impreffo con Licencia de los
Seuores de! dtcho ConTejo, . . Schluss
di el preieote, en Valladalid, a diez y
nueue dlaa det tnea de lulio de mil y
I'eyfcientos y un atloa. Miguel de On*
628
Amorofo
darga Zaaala. Querstrieh, ERRAT AS.
3 Zeilen imd auf der 4, dann: Eu
Valladolid a 22. de Diciembre de 1601.
Doctor Alon/o Vaca de Sanctiago.
Verso, ühet- dem Bande: TASSA.
Innerhalb: Yo Miguel . . » vn iibro,
ioiitulado Romancerü gpnoral, que eon
fo liceoeia [nämlich deif Conjejo] im-
prlmio Antonio Cuello librero vezino
defta ejudjid de Valladolid, que otras
vezeQ ha Udo impreJTo, , . . . Schlunsi
di la (jrefente, en ta oiudad de Valla-
dolid, a catoroe de Eoero de mü y
fey feientos y dos aooa* Migud de On-
daria Zauala. Nächst es Blatt (unten
1 3) f. Innerhalb des Randen: TABLA
DE LOS Romaoce« que fe cootlenen
en effe Roniaocero geoeral. IHe Seite
iet, wie alle folgenden^ {eine Austiahme
siehe bald) durch Längsstriche in Mwei
Spalten geteilt. Die Anfangsverse sind
nach dem ersten Buch Haben alphabe-
tisch; der Ordnungsbuchstabe [A^ B
u,s,w) steht i^or dem ersten angeführ-
ten Verse, Innerhalb der einseinen
Buchstaben gar keine Ordnung, Die
Tahla occupirt 5 BIL und das Eecto
eines €.; über jeder Seite ausser 3^ na-
türlich ist {oberhalb des Bandes)
TABLA. Bl 3 {das erste der Tabla),
4j 5 sind paginirt, die letzten drei
nicht; auf dem letHen Blatt {recto}
FINIS. Versa ist nicht zweigeteilt und
enthält eine Vignette; in Bahmen ein
Heiliger mit Strahlenring ums Haupt,
langem Kreutstab in der Linken; er
weist mit der Bechien auf ein zu seiner
Linken befindliches Band, unterhalb
dessen {rechte Ecke) ein Lamm; das
Band hat die {durch die Windungen
zerrissene und aus der Wortfolge ge-
brachte) Inschrift: ECCE | QVI TO |
LLIT I PEüCATA | MÜNDI. Die Unter-
seite des Leistens trägt ein kleines (hal^
worin .I.M. Dann Bl L Kopfleisten,
ROMANCERO | GENERAL, EN QUE |
8E CON TIENEN TODOS LOS 1 Roman
ces que audan impreffofl en las noeae |
partes de! Romaocero. | PRIMEBA
PAMTE, Erste SpalU; BOMASCE
DEL Moro Azarque, 362 pagimfU
BIL Die ersten eines jedem Mt^gems
auch unten bezeichnet (A'Ay- Aj^; nadk
Z kommt Aa, Aa^ Aa^; letztes Blait
ist 2z,). Über der Bandlinie^ permi
Bomancero generale rectot Primera
parte {resp. Segunda parte Dann Ter-
cera p.), Quarta, Quinta^ Septima.
Octam, Nouena^). Bl 21^ untei
kleines Ornament; M ,:?^r SEGÜKDä|
PATE [so] DEL ROMAN- | CERO Gl
NERAL* Dann die erste Boman
ohne Titel — Jede Spalte 40 Zeikn,
Bl. 44^ FIN DE LA SEGÜKDA
PARTE. I Auf derselben Seite, nur
durch Querstrich getrennt i TERCEBA
PARTE, I Del Romaacero general.
Dann Romanze ohne Überschrift,
Bl 88 f oben in der 2, Sp.; mU den-
seWen Ti/pen wie die Bomatt^ei Finde
la tercera parte, Querstrich, QUARTA
PARTE Del Roinaocero generaL Pri-
mero Bomance, Bl IIB" unter dem
Längsstrich (nicht in einer Spalte) Fm
de la quarta parte. {Dieselben Typen
wie die Bomanzen). BllXB^'. QVINTA
PARTE Del Ramancero geoeral,^ kein
Bomanzentitel B1153^ Fiti de |a quinta
piitte (unter dent Längstr. geicohnl
Tfjpcn). Querstr. SEXTA PARTE
De flor deRomance«. Primeta Bomance.
Bl 213 r, in der 2, Spaltei Fin de la
fexta parte {gewöhnl Typengrössej,
Bl 213y SEPTIMA PARTE Dd
[oaDcero general Bomance L Bl 269i^
HN DE LA SEPTIMA PARTE
Bl 269^ OCTAVA PARTE Del
uiaQcero geoerat i LA TRAOICA,
LAKEN I U^k historia de los Co
1) Bl 24* Primerä parte (Druck f)il
ebenso 271, 272 Septima sU Octa^, ^
Aamerkungi^n
äadores, y vt^ani^ de Fernando, Venii-
quatro de Cord&unt \ rtajpilada en cinco
Momanccs. \ Bomance. L BL ^M*?"^ FIN
DE LA OCFACA PARTE. Bl msr
NüVEXÄ PARTE Del Rumaijceru
general Otro Romattce. Bl.^G2^ Quer-
Htrich, Flu del RomaiDcerö General: en
qua le Cüntieneii las wuetiH parte» qiie
haJYa aora \\t\n lldti imprelTas. Quer-
tftrich. Ed Medina ei Canipo, Pnr Juutt
üodint£. de Miilis. Aüo de 16ü2,
Die Saviinlung enthält nicht aiuschtiesA-
lieh Eomanzen: BL i67* L tip nach
einer Born, über Hannibal^ steht {un-
vermittelt} A l;i iDUerie df* Anibal SO-
NETO, Bt.:.<i5r Si^.k' ENSALADILLA-
JYana y Francisca con Paula» Ynee»
Cooötanga y Elvira. Vrtc«, Ilof/dblio-
thekf von Herrn Dimand eingesehen^
{im2), El 165 r^
Romaocero generale eo <iue ft?
cuotleDeti tcdua tue Bouianees qne :iq-
dao imprellba. Aoni Dut^vaiuenie aila*
dido, y eumeDdadü. Jküo [Vignette mit
i^msi-hrift: Spero liicem poat tmebra»]
1G04. Con licencia. En Madrid, por
luati de la ruefta. VendeJe eo cafa
de Franciico Lopez, i unp, Bll. 1 BL
TiteL i BL Liicncia, datirt Madrid a
dtez y reys dias del uies de Hebrero
de inil y reyrcieotos y «n aflos, unter-
zeichnet von Francisco Martinnz,
elcriaano de Camara del Key. E«
heisfit darin vmt dem Btirh que otra
vea . . , ha Udo imprefiü, I BL lalTü
liom 11. September it>(U, und Erra-
tos, Alcala 2'j. August 1604. I BL
FranciHoo Lopez Bibliopola AI Lector.
499 BIL 7 unpag, BIL Tabla. VgL
Wolf ö. a, O. S. 348, K. E'nivenntats'
hihlwthek Guttinyen, {1604), BL /SO*.
ROMANCERO | GENERAL, EN |
QVE SE CUNTIENEN TODOS | io^
Borna nces que andan impreffos. \
AOBA NVEVAMENTE \ aiiadido y
emeudado. | Äilo [Freier Maum , wol
für eine Vignette bestimmt] 1lil4.
C*ON LICENOIA | E«i Madrid por luaii
ÜH la Ciieata. Querst rieh. Vendeac»
eu casa de Franciaco Lopez. Verao
des Titelbintten teer. BL^ und 3 Hnd
in alter Zeit handschriftlich ergäfut
und zwar die L und U. Zede in Druck-
schrift, alles Andere in Kurairathriß.
FRANCISCO LOPEZ , Bibliopola. | AL
LEirrOlL Wrilf S. 348 za ändern
. Eaie . . . RomuDct's . . . deaaudo
, , . MuMica « . . Poesia quuai . . ,
Autf^uos . * . Rethorico . . . fuoefisos.
BL 3^ oben (L Zeile) Ed Madrid a
ireinia de Setiembre de mil y l'eyacieD-
u\9 y quatru. Franciacd Lopez. Alk
BIL (auch Titelblatt) mit Randlimen
(lOJ^va : / 7 ^.-5 CO») . Nach de r n ich t pagi-
nirten Votrede kommt BL 1, Im Gan-
zen 498 paginirte BIL, dann ein ge-
schriebenen BL {ergänzt für ein fehlen-
den)^ hierauf die nicht pagin. Tabla.
Die ernten S:^ BIL sind unten bis dicht
an die Bandlinie beschnitten, BL 8J^
hat unten L,, dann folgt L^» L^, ebenno
M, Mj» M3» M^. Mjj; auch bei den
andern Bitgen. BL J^ü beginnt Au;
BL 379 Äaa -, auf dem 4. BL der Taldn
{die nicht pagiuirt i^t) ateht Q<iqs,
dann folgen noch 3 BIL Tabla, Jedr
Seite ist zweigespalten dujch Längs-
strich; 41 Zeilen per Spalte, BL /^
Kopfleiste, KOMANrERO GENERAL,
EN QLTE SE CON IIENEN TODOS los
RornaDces que hnfta aora atidan im-
profios. PRIMKUA PABTE. l. Sp.
ROMANCE DEL Moro Azarqnc. Vber
jedem Vermi RO.MANCERO GENERAL
(fehlt zuweilen)^ über jedem Beclo:
Prrinera parte, u. s. w. BL 21^ unten
kleinejf Ornament. Bl TJr SEGÜNDA
PARrE DEL ROMANCERO GENE-
RAL. Keine Vhcrschnft bei der ernten
Homunif. BL 44^ FIN DE LA SE-
GUNDA PÄR1E. (/mrÄlHch, J'ER-
CERA PARTE Del Roraanceru Gc^
40*^
630
Laberinto amoroTo
Beral, Keine Überschrift EL 85^ VIS
DE LA TERCERA PARTE. Gro^ttes
^ieckigeif Ch^nanurtt. Bl85^ QUARTA
PARTE Del RoiuaDcero General.
I. Spalte: Primero Momatice. BLll'j^
FIN DE LA QUARTA PARTK Or-
nament wie 80 r, BL 116^ QUINTA
PARTE Del Romancero GeueraL
L Spalte: Romance. BL 140^ J, Spalte
X, 41 FId de la quiDta parte {gtwöhnL
Druckt nur ehcas hineingeschohen),
BL 150^ SEXTA PARTE De tioi- de
Romances. (l^Sp.) Primero Mo man er,
BLStJa'^Fm DE LA SEXTA PARTE.
Ä.-3Ö8V SEPTLMA PARTE Del Ro-
oaancero Geoeral. /. Sp.- Homancc
Primero. BL 2G3^^ FIN DE LA SEP-
TIMA PARTE. Ornament Bl. :i63^
OCIVVVA PARTE Del Roiuancero ge-
neraL LA TEaGICä, 1 LAUEN-
tabu hufiotia de loa Conu ndaäoreh' , y
vtngan^a de don Fernando, Vcntiqua-
tro de Cordoua, Becopilada tn cinco
Romances. (L Sp.) Romance pnmcro,
BL30lr FIN DE LA OCTAVA PARTE,
i>rc»«d:»r4e6Jf,i?/..:/^ivN0VEXAPARTE
Del Romancero Geoeral. Romance pri-
mae. BL365^ FJN DE LA NO VENA
PARIE. BLM5^ ÜECIMA PARTE Del
Romaoccro General A la etUrada del
Rcy don Felipe III en la ciudad dr
Zararjora, y Reyou de Aragon el ailo
1599. {L Spalte) Romance primero,
BL383r FIN De LA DECIMA PARTE.
BL 383 ^OmEi^A PARTE Del Roman-
cero Geoeral. DE LAS GRANBEZAS
DE hl Ciudad de Zaragoza. {l.Sp.}
Romance Primero, BL 4W FIN DE
LA ONZENA PARTE. Ornament wie
383 r, BL 4fJIr DOZENA PARTE Del
RoiDaDcero General. (i.Sp.) Rmnanct
I*nmero, BL 444^ FIN DE LA DO-
ZENA PARIE. (Jrnament me 383 k
BL 445 r TREZENA PARTE Del Ro-
mancero General, (i. Sp.) Romance
Primero, BL 499^ PLN DE LOH RO-
MANCES. Ornament tcU B83*. Bl
ist geschrieben^ ehetuo das folge^ide i
{dan emU der Tabla), TABLA DE
LOS ROMANCES QÜE SE CON üeaea
en este Komancero GfneraL A, Aipha*
betisch geordnet, innerhalb de» Buch-
Habens auch alp}i4xbetisch. Dann folgern
3 BIL Tabla^ gedruckt, nicht paginirt,
über der Randlinie TABLA; dann noch
ein BL Tahla^ wieder geschrieben i^AUu
alte Schrift), und am Schluss ^ FIK
DE LA TABLA ^. Der Uh Ted
enthält auch Gloffai, BuelUa, UoU9,
Cartas^ Deciroas, Letras^ OeUuas, Sooe^
to8 (eines A la mnerte de U DugneHa
de Alburquerque, catando en el Par-
tiilo) » Cancionea. 11, Teil nur äk
manzen, 12, Teil auch Letnlla», Lyn«,
Redondillas, Letras, Endecbaa, Deci-
(uas. hh Teil: eine Romance de doD
Aluaro de Luua, LetrUlaa» Cbacooi,
Romance contrabecbo, Octauaa« Letras,
Romances en Endecbaa, Pastoiil ea
endecbaS) Peticion, y querella del Galo
a fu aiuo (Klage einer mishandiUen
Katze, in Quartetten^ Meimsteliung
abha). Die ersten 9 Teile sind gettau
nach Valladölid W^2 ; so sehr das*
das letzte Stück des letzteren, welches
kursiv gedruckt isi^ auch in Madr, lßl4
kursiv ist; nur iM die (Tberschrift im
ersteren : A vna vieja que no lo qne- erria
j>arec {also 2, Zeile das er an sthieck-
ter Stelle), im letzteren: A vna ?l#j*
que no lo qtieria paroeer, EpiUtola.
Wien^ HofbihL Von Herrn Dümamd
eingesehen (1014) BL 180K
üiiran, Romanoetü d« roouui«««
doctrinalcs, aiuatoriot, feativos, jocoaoa,
natiricos y burleseot; aacados de vacioi
eulecclonea generale«, y de la« Obraa
de diverao« poet^i« de loa «igtoa XV«
XVI y XVII, Madrid 1829. (Hd) S,240
Nr. 37.
Mit der Beseichnung ftoddiliM»
bei Duran Rg U 553, Nr. llOUl
Anmerkungen
631
3 tienes 1602. 1604, 1614, Bd, Bg.
4 ya] yo B tu 1602. 1604. 1614.
Bd. Bg.
17 Cantaua] Contaua B.
30 la] le B. tengan] tenga A.
Die Verse 5— 32 stehen nur in AB.
Die übrigen Texte haben dafür Folgen-
des {nach 1602 mit Varianten von 1604,
1614, Bd, Bg):
Ya me canfo de fufrir,
Y de tener tanto acueHtas^)
vna carga tan pefada,
que 68 la carga que mas pefa,
(5)ya voy faliendo a lo claro
q hafta aqui be eftado en tioieblas
ya falgo de la mazmorra
del caotiuerio, y cadenas.
Ya voy refcatando el alma
(10) que ha tanto q eftaua prefa,
ya empie^o a cobrar la vifta,
que ha tanto q andaua a ciegas
ya me parece otro mundo
otro Ter y otra viuienda,
[185^ Sp. 2] no traygo al reues la vida,
ya empie^o a viuir de veras.
Llamaua pena a la gloria,
llamaua gloria a la pena,
y la^) muerte dulce vida,
(20) libertad a la cadena.
Y quando con muchos verfos
celebraua tu belleza,
llamaua fol a tu cara,
y luna a lo que era tierra.
(25) Y quando a tu humilde cho^a,
como fi dentro eftuuiera
todo el bien de los mortales
contemplaua defde afuera,
Y quando por caufa tuya
(30) mil noches, que no deuiera,
andaua Tiempre uelando,
como n lechu^a fuera.
34 fe vea] te veas 1602. 1604. 1614.
Bd. Bg.
i) a cueftas 1604. 1614. Bd. Bg.
2) la] ä la 1614. Bg.
36 de] a 1604. 1614. Bd. Bg. tu]
fu B.
38 fu] tu 1602. 1604. 1614. Bd.
Bg. — efento finde ich nur bei Nebrija,
Sobrino^ und *, bei Florentin und
CovarruviaSf in den spätem Wbb. nicht
mehr, = nsp. exento zügellos.
39 la] te 1602. 1604. 1614. Bd. Bg.
40 eras 1602. 1604. 1614. Bd. Bg.
43 fu] tu 1604. Bd. Bg.
45—48 fehlen hier, stehen eben als
{17)— {20) 1602. 1604. 1614. Bd. Bg.
49 fabras 1602. 1604. 1614. Bd. Bg.
52 fehlt beidemal 1602. 1604, vor
fus fehlt es Bd. Bg.
53 — 56 fehlen hier, stehen oben als
(13) — {16) 1602. 1604. 1614. Bd. Bg.
Dafür haben diese Drucke folgende vier
Zeilen :
No me cautiuan el alma
las cafadas, ni folteras,
no por donzellas me muero,
ni estimo fe mueran ellas.
Nach V. 60 sind in 1602. 1604.
1614. Bd. Bg. folgende Verse ein-
gefügt:
Siempre anduue flaco y trifte,
y de tu amor la flaqueza
me pufo en tan grande eftremo
que perdi de amor la fuer^a.
[5] Ya engordo, y hago barrijo'),
todo el veftido me aprieta,
gracia^) a Dios que acabö
de viuir vida tan necia,
como la que vn tiempo truxe
[10] a mil peligros fngeta.
Efta es buena vida y ancba,
vida alegra') y paffadera,
tan libre de proprios*) danos,
quanto de agenos agena.
\) barriga 1604. 1614. Bd.
2) Gracias 1604 Bd. Bg.
1602. 1614.
3) alegre Bd. Bg.
4) propios 1604, Bd. Bg.
gracios
632
Laberinto amorofo
63 de no] No he de Rg.
68 tiene] ay en 1602. 1004. 1614.
Bd. Rg.
Ä8. Ein Taglied. Auch gedruckt :
Septima | PARTE DE | Flor de Varios
Ro- I mances nueuos Re- | copilados de
mu- I chos Autores | •) Pof F'rancifco
Enri- | quez. [Ornament. Sternförmig
S'Strahlig auf einem Leisten^ Höhe 3^^].
Impreffo en Madrid, en | cafa de la
biuda de | Alonfo Gomez. | Con licen-
cia de los feilores del ] Coufejo Real.
, 1595. (!>*> Zahl unterstrichen).
Nächstes Blatt (unten ^ ^) Yo Gon^alo
de la Vega, efcrivano de Camara del
Rey u. s. w. an Francifco Enriquez
librero, die Jaffa ist 5 blancas per
pliego. Die Tassa nimmt das ganze
Blatt einy Schluss : en Madrid a veinte
dias del mes de Hebrero, de inil y
quinientos y nouenta y cinco. | Gu^alo
de la vega. Bl. 3 (1 3) die Licencia,
aber {sowie die Tassa) ohne Überschrift,
Anfang: YO Gon^alo de la Vega . . .
an Fräcifco Enriquez librero para C\
por efta vez pudieffe imprimir y vender
por cl original, vu libro q ante los
fenores del Cofejo prefento, C\ otras
vezes CO fii licecia a fido impreffo in-
titulado flor de varios romäces nueuos,
feptima parte: recopilado de varios
autores, . . . occupirt noch Bl. 4^
{unten ^ 4) und Hälfte von BL 4^'.
Schluss: dl la prefente, que es | fecha
en Madrid, a cator | ze dias del mes de
Ene- I ro, de mil y quinientos | y no-
ueta y cinco anos. | Gon^alo» de la
Vega. 2). Bl 0 (unten 1 5) TABLA.
S Blätter, so gedruckt wie die Tassa,
so dass fast jeder Anfangsvers eine
1) Also sehr weit und ffut gedruckt;
18 Zeilen per Seite; bei den Liedern
.sind es 28 Zeilen. {Typengritsse wie unser
Text des Laberinto).
2) Die Licencia hat etwas kleinere
Typen, 21 Zeilen per Seite.
Zeile und einen Teil der nächsten aus-
füllt; über jeder Seite steht TABLA.
Die Lieder nach der Reihenfolge des
Druckes'^ paginirt ist nur noch Bl. 7
(n 7). Am Schluss der Tabla: FIN.
dann : Bl. I Ornament Septima. Orna-
ment parte de Flor de varios Romances
nueuos. — 168 paginirte Blätter in IT.
168^ Fin del Romancero. 168^ "^ Im-
preffo en Madrid, | En cafa de la Biuda
de I Alonfo Gomez, En efte | auo de.
1595. I Y con licencia del Con | fejo
Real. I Auf jedem Verso oben Septima
parte de , auf jedem Recto oben Varios
Romances \ Wien, Hofbibliothek. Von
Herrn Dimand eingesehen. Vgl. Wolf
a. a. 0. S. 346, 12 f. (1595) Bl. 41*.
1602 Bl.227^, 1604 Bl.222^, 1614
Bl. 222 r.
2 en fehlt 1505. 16(fL 1604. 1614.
4 a Aluano 1595. A Albanio 1602.
1604. 1614.
8 deftierros. largos 1595, 16o2.
1604. 1614.
Auf Zeile 8 folgen in 1595. 16^)2.
1604. 1614 die Verse 13—16.
18 y fehlt 1595. 1602. 1604. 1614.
Dann stehen 9 — 12. 9 alua me]
el alua 1595. 1602, 1604. 1614.
10 eflraflo] nueuo 1595. 1602. Wfi.
1614, wie aus metrischen Gründen zu
bessern ist.
17 precurfor] prefurofo] 1505.1602.
1604. prefusofo 1614. Druckfehler.
19 conj eu 1595. 1602. 1604. 1614.
la fenteucia 1595. 1602. 1604 1614]
las fentencias A. B.
20 en q. m. condenan t. 1595. en
q. ui. condenan tantu i6V>;?. 1604. 1614.
Auf V. 20 folgen in 1595, 16f)2.
1604. 1614 die Verse 29 — :i2.
29 vienes) Viernes 1595. Druckfehler.
"0 partido. Ilegado 1595. l(Ut2
1604. 1614] partidos. llegado» A. B.
Auf y. 32 folgt in 1595. WKK
1604. 1614:
Anmerkungen
633
Ay alua hermofa y fingida,
qiie el dia prometifte claro,
l'erena fales (falis 1603) al mundo,
que tu Fol aguardo en vano.
(5)Pue8 al falir de tu cielo
te cubren nublados pardos,
haziendo mis ojos nmies
que Heuen y Iloran tanto.
Dann folgen in allen 4 Texten
V. 21—28, 33—40.
21 fueranl fueffen loOo. 1002. 1604.
1614.
23 vieiien de noclie löOo. 1602.
1604. 1614.
24 gozas B. löD5. 1^2. 1604] gozes
A. Druckfehler, veranlasst durch das
unmittelbar vorausgehende vienes. goza
1614.
28 Contirmadas con 1595. con-
firmada con tue 1602. confirmada con
tu bra^o 1604. 1614.
34 que humiera 15i)5. 1602. 1604. 1614.
37 demandas] lagrimas 1605. 1602.
1604. 1614.
39 tierna] tierno 1505. tierno en
1602. 1604. 1614. elj la 1595. 1604.
1614. le 1602.
40 afai la r. A. 1614. le refponde
anfi 1595. 1602 und 1604 (afsi).
ft9. Diese Refpuefta habe ich be-
sonders gezält, weil sie in der Tablanuch
besonders aufgeführt unrd. So auch in B.
In den anderen Texten, 1595. 1602.
1604. 1614 ist 29 einfach Fortsetzung
von 29, ohne besondere Überschrift,
bildet mit 28 eine Romanze. Anders
Nr. 41. S. d. A.
1. 2 lauten in 1595. 1602. 1604.
1614: Ay clara eftrella del cielo,
Ay contento embuelto en llato.
Komma nach 2 llato fehlt A.
4 rofas) cejaa 1595. 1602. 1604. 1614.
7 prefto 1602.
9 nach ageno8 in A Komma.
Auf V. 8 folgen die Verse 13—20.
Dann erst 9^12.
11 priHones] pafsiones 1602. 1604.
1614.
14 vlar 1595. Si no B st. Siiio A.
So noch .^ehr oft.
16 fueran 1595. 1614.
i7fueran B.
18 engano] en vano 1595. 1602.
1604. 1614.
21 UefdeJ fobre 1595. 1602. 1604.
1614.
25 veo] voy 1614.
26 nach alargo würden wir Kolon
oder Punkt erwarten.
27 lautet que van y vienen a ti
1595. 1602. 1604. 1614.
29 cncuentrr* 1595.
30 que v. de nias e. 1595. 1602.
1604. 1614.
V. 33 — 38 lauten in 1595. 1602.
1604. 1614 wie folgt:
Bien me llama el alua (le alma /6*0^,
el alma 1604, Druckf.) amiga,
prometiendo dia tan claro,
eftando mi sol aufente
y quando cerca eclypfado.
Estima 1. p.
V. q. vencio a. c.
31 fe I hablan.
38 vine] viene B.
39 foy 1602. 1604. 1614.
41 Que] y 1595. 1602. 1604. 1614.
43 fol] luz 1595. 1602. 1604. 1614.
la fuer^a 1595. 1602. 1604. 1614.
44 patentes] injuftos 1595. 1602.
1604. 1614.
46 Albano 1595. 1602.
48 las riberas 1604. 1614. delj de
1595. 1602. 1604.
30, 7 atapar veraltet = uMp. tapar
verhüllen. Steht bei Nebrija, Florentin,
Covarruvias, im grossen Wb. der Aka-
demie, bei Nebrissensis-RubiiTos, Nunez
de Taboada, Frauceson, Salva. im
kleinen Wb. der Akad. '2, bei Booch-
Arkofsy. Fehlt bei Sobrino * und *,
Seckendorff, Ak.^* (1869), Tolhausen.
634
Laberinto amorolo
9 de buelo. So auch nsp. de vuelo,
daneben de ud vuelo u. s, w., flugs sehr
schnell Covarravias, Florentin, Salvä,
Akad.'2.
31. Auch gedruckt: Floreata de
Rimas Antiguas Castellanas ordenada
por Don Juan Nicolas ßöhl de Faber,
de la Real Academia Espanola, Ham-
burg 1821, (Fl.) S. 298 Nr. 259,
Tesoro de los Rooianceros y Can-
ciooeros Espatloles, histöricos, caballe-
rescos, moriscos, y otros, recogidos y
ordenados por Don Eugenio de Ochoa
Paris, Baudry, = Coleccion de los
inejores Autores Espanoles. (TomoXVI)
1838 (XXXn u. 582 S. 8«) (0 1838)
8.329 Nr.LVL
Tesoro de los Romanceros y Can-
cioneros Espaäoles, histöricos, caballe-
rescos, moriscos y otros, recogidos y
ordenados por Don Eugenio de Ochoa,
y Adicionado con el Poema del Cid y
otros varios romances, por J. R. Barce-
lona: Libreria de los SS. A. Pons y
Compania Calle ancha. 1840. (XVI u.
664 S. 8«), (0 1840\ S. 545, N. LVI.
Romancero Castellano, 6 Coleccion
de antiguos Romances populäres de los
Espanoles, publicada con una introduc-
cion y notas por G. B. Depping. Nueva
edicion, con las notas de Don Antonio
Alcala-Galiano, Leipsique 1844, {Dr.)
II 465 Nr. 69. Die Herausgeber be-
Vierken dazu: Häblase con la pn'raavera,
y sc la convida A coronar de guirnal-
das los amores dcl poeta
3. 11. 19. 27 Corona] coronad Fl. Dr.
10 varias] otras mil Fl. Dr. 0 1838.
1840.
13 madexasj mexillas B.
25 con oro] el templo J7. 0 1838.
1840.
26 lazos] ornad FL Dr. O 1838.
1840. Dr. hat dieselben Abweichungen,
wie FL, sein Druck stimmt bis auf
einige Aenderungen in der Interpunktion
mit der Floresta, ist also wohl daraus,
oder doch aus derselb, QuelUy abgtdmdcL
3J(, 8 vence] vencen A.
27 Que] que A.
33, 9 Tilge tas des Metrums wegen,
20 eine Silbe zu wenig. X. od tan
oder aqoel, aqueste a. p.
23 Hiatus e£tk | abrafando.
30 en el centro, in der Tiefe.
36 la I hieren Hiatus.
34. Auch gedruckt: Daran, Rom.
gen. II 508 Nr. 1604. (Anönimo).
2 que] pues B.
11 en Jehlt B.
18 penfar] efperar Rg.
21 en eftas anchuras. VgL a mis,
tus, sus anchuras.
27 cauröjR^.]caararonA caufanB.
31 he] han Mg.
Sonst bloss orthographische und
Interpunktions - Abweichungen.
33—36 Typischer Schluss, vgl z.B.
nur Lope de Vcga, obras sneltas 17, 408.
434. 462 und Rg Nr. 1435. 1525. 1531.
1541. 1545. 1574. 1593. 1691. 1709 u.s.w.
34 muelle der alte Hafendamm von
Barcelona. Vgl. Madoz, Dicc. geogrä-
fico etc. Tomo III, Madrid 1837, S. 543.
35 leuantar el nombre wie leyantar
(falso) testimonio (falsches) Zeugnis
geben (Rubifios nnd Booch-Arkofsy),
den Namen ausrufen, proklamiren, ein
überladener, aber zulässiger Ausdruck ;
mir sonst unbekannt.
36. Auch gedruckt: Duran Rg. II
574 Nr. 1735, (An6nimo). VgL die im
Rg folgende Romanze, Nr. 1736.
41 comenc^] comence A.
3 fubio ohne \ Vgl refiftis 22. 29.
murio 25, 10 u. s. w. Oft in Nr. 28.
3 desde merced mttss heisseni „aiM
Gnade*", doch kenne ich desde in dieser
Verwendung nicht. Auch die Wbb.
haben es nicht, de merced steht bei
Seckendorff in dieser Bedeutung.
5 virtiendo B. So 22 AB.
Anmerkungen
11 Coüde] duqiie Bg.
23 Veraguas %. (Fehler/)
29 Velandö] EatiiDflo Btj,
30 mirandü] Velando Rg,
36 todo fue %.
37 lautet Aqiitjsta noche alcMnci-
Btj, Tilge quc iw* TeH.
m Yü fuy] Y f*ii yo i?f/. ^ö «ä<
aus metrischen Gründen in uiucrtn Tej:i
lu leaen.
44 gallto] Guato Rg,
51 le] la %,
58 en] eti muy ii*^. /-. im Text
[muyj alUs.
61 le] la Rg.
72 cbinebes] cbinchaB A. B.
74 boluer] reboluei- B. viTtta] vil'ta B,
78 en la] la Eg^ waft hesmr iat.
82 capilla Rg. So zu htüaertu
91 Pmia eo roftro B.
92 me] la %,
95 Coßde] marques Rg.
98 meDtfrag i?^.
3T, 18 prouear ^= *pmvehare at.
pro vehi , jortMgeln, Ämhntng prauar
(probare), w?*> iP Aa^, ist nicht angi'-
seifft. Ich kenne *prüvebare sonjit to-
anisch flicht,
38. Auch gedruckt: Fl. I 295
Nr 254
Caneionero y Roniancero de Coplaa
y Cancionea de Arte Meaor, Letraä,
LetriUaB, Romancea oortoe y Glosaa
, anteriores at sigki XVIIl, pertenecien-
tea & bs g^oeros Doctrinal, Amatorio,
Jocoso, Satirico, etc., Por D. Agustin
Daran. Madrid, Imprenta de D Euaebio
AguadOf 1829. 4 unpag. Bll. einschl.
TiieUßlati und i Bl Kiratas. 'J72 S S«.
{VftplüB.) 6\ 17-y Nr 62.
0 1838 S. S28 Nr.LV (AntVmuxo).
0 1840 S. ÖA5 Nr. LV (ÄDi'>üitno).
Nur demelben Anfang hat 0 1838
Ä 329 Nr. LVII, 0 1840 S. 546,
Nr, LVII, nr II 4S2 Nr. 80 Loa
amores de la morena. Dieses Lied
erinnert, namentlich in der Pasmng
i>r, au unatre Nr. 73.
2 dejadme 0 1840. Druckfehler,
7 a peoasj que apenas 7*7, que
apeoaa nii bien 0 1S3S. l84iK
8 otro] raegi> Fl. 0 1838. 1840,
10 de) fehlt 0 183$, IS^k
12 mal la) que mal I*L O S838.
1840.
17 es mudo] quiera Fl, O 1838.
1840.
18 Tabe] i,^abe O 1838. 1840.
{ übersetzt von K. Geihel in: Spa-
ßiachea Liederbuch von Emanuel Üeibel
und Paul Heyse , Berlin 1852, S. 141 C :
Wandern geht meiu Liebster,
Lä^^t mich hier mit meinem Scliinerz.
Sterben werd* ich, Mutter,
Weil so juDg und treu mein Herz.
Die Pein schon gelitten^
Winm kalt er grüsate,
Die kaum ihn kiisate,
Ala um Flehen und Bitten,
Der ins Herz es gesehnt tien^
Nur ein Stündlein zu wartetj,
0 wie trag ich den harten
U D a äg lieb e o Se h eu erz !
Sterben werd ich^ Mütter,
Weil so jung und treu mein Herz.
Mich tVoh Rii zeigen,
Wiibl thu? ich mir Zwang;
Doch Sehnsucht bang
Lasst sich nicht schweigen.
Und aleir ich mich krank:
Auf der Stirn mir g<^schrieben
Sieht all mein Lieben,
Steht all mein Schmerz,
Sterben werd' ich, Mutter,
Weil ßu jung nnd treu mein Herz!
3S, 18. Liea el htati aquel des
Metrums wegen.
22 por] a B.
29 quanto] quando B,
40, 9. 12. y in Toy tilgt dt:H Hiatus
bekanntlich.
636
Laberinto amorofo
45 leon zweisilbig j aber 51 muss
fntwtder leon einsilbig ^ oder crueles
zweisilbig genommen werden, bultreö
ist zioeisilbig; die Form buitres. welche
von neueren Wörterbüchern Tolbausen
wenigstens im spanisch -deutschen Teil
hat, ist in Folge von Analogie Wirkung
entstanden. Vgl, Don Andrea Bello,
Principios de la Ortologia y Metrica de
la lengua Oastellana. Edicion ilustrada
con notas y nuevos ap^ndices por D.
Miguel Antonio Caro. Bogota 1882,
S. 61. 180,
48 o] y B.
41. Auch gedruckt: Daran, Kg II
510 Nr 1615 (Anonimo). Ayres de ini
aldea hat im Bg die besondere Auf-
schrift Canurcillo und steht wie in
unsrer 2'äbla, so auch im Indice alfa-
betico bei Duran besonders aufgeführt.
1 el real de Manganares, ein kleiner
Bezirk in Neukastilien^ dessen Haupt-
ort das Städtchen Manzanares ist.
2 Komma nach regidas fehlt A.
4 eftaua aufente B.
6 fuego Bg. Druckfehler.
9 fu] a fu B.
15 baxauan] enviaba Bg.
Nach IG Ueberschrift Cantarcillo
Bg {s. 0.).
24 la] lo Bg.
32 pude B. Bg.
33 fi] Y 81 Bg. So ist in unser e^n
Text z.t bessern.
37 lijeros Bg.
Statt 43 f. hat B am Schluss der
Seite Que los ayres, etc.
4Ä, 7 atormenta B.
31 Hiatus Nino 1 es mit verstärken-
der Wirkung.
34 no I ay. So 56\ .).; no | es.
39 Vee] Ve B. Das erst*' eist undeut-
lichj aber nichts anderes möglich. F.s
ist dies die altspanische Form .^tatt des
sonstigen ve, das z.B. A% 23 steht. Vgl.
Förster, Sp. Sprachlehre S. 329 f. Nr. 7.
AZ. Auch gedruckt: 1604. BK434v^,
Poötica Silva. (Biblioteca de Oampo-
manes) Hs, in 4^ 17, Jahrh,, 224 BIL,
gedruckt Gallardo ensayo I 1083 f.
(GaU.) ^/«Lupercio de Argensolas Werk
gedruckt in Rimas de Lupercio, i del
Doctor Bartolome Leonardo de Argen-
fola. Con Liceneia, i Previlegio De la
Corona de Caftilla i Aragon. £n Zara-
goza En t\ Hofpital Real, i General de
nu^ftra Seuora de Gracia, Ano 1634.
15 unp. Bll., 502 S, klein 4*> Ä lOff,
(Arg.)
Fernandez Coleccion I, Rimas del
secretario Lupercio Leonardo de Ar-
gensola. Por Don Ranaon Fernandez.
Tomol, Madrid MDCCLXXXVI, S. 11 ff,
(Fern. I.)
Bibl. de Aut. Esp. Bd. 42 Poetas
liricos de los siglos XVI y XVII, co-
leccion ordenada por Don Adolfo de
Castro Toiuo segundo Madrid 1857
S. 2G1 (Poesias de Lupercio Leonardo
de Argensola) {Bibl. 62). ^9 S. 99 f,
und B 69 A, S, 257 f. Anm. 1 zu
Nr. 626.
Janer bemerkt darüber Anm. 1 : Con
el titulo de Decima se publico esta
composicion m^ eztensa que en la
edicion de 1670, en el folio 138 de la
Primavera y Flor de los mejores ro-
mances ^ canciones y letrillas curiosas^
que han salido agora nuevamenU^
hechas d diferentes propösitos. Se-
gunda parte, — Becopidado de diversos
autores j por el alferez Francisco de
Segura, criado de su Majestad. (Las
aprobaciones de este libro son de Fe-
brero de 1(>29, en Zaragoza.) Vanaos h
publicarla integra, para que el lector
pueda compararla mejor con la de 1670,
que se inserta con el niimero 628, y
observe por si mismo muy notables
variantes.
Eine kürzere Form des Liedes ist
die im Te.rt des Queredo unter Nr, 628
At]Enerkuugeii
637
»
I
mitgeteilte, dwen Varianten ich tnit der
Bezeichnut^ Bibl, GD gebe,
5 Creame §9. BibL 69,
6 mas] y GalL Q^. Bibl 6$ A. 69.
fe] tue 1604, IUI 4, quel = que el
wie die andern Au^sgaben haben.
7 duro] fiero Q9. amor] mal GalL
Bibl, G9 A,
9 piide] paede B, Fern, I, püdo
l(S04. 1614. Q<). Bibl 42.
11 Maej Que 1604, 1614. Arg, Gall,
Fem, L Bibl 4:>, ^9. Bibl 69 A, 69,
Jas] mh Gall Bibl 69 A.
12 ertoruarun] dexaroD 16o4, 1614.
Arg. Fern. 1, Q^, Bibl 42. Bibl 09.
la] y» ^9. Bibl 69.
13 auoqae] Sin queCrad. Bibl 69 A,
14 rompe] rompi 1604 1614 Gall
Arg. Fem. L Bibl 42, Bibl 69 A,
rompi6 Q^. Bibl 69,
16 [es] las 1604. GaU. Arg. Fcm.L
Bibl 42. Bibl 69 A. l'i^gun ie«J como
las Q9. Bibl 69, lea ist richtig, iM
Dativ.
16 ja que fe da] aquella que da
Qq. Bibl 69. fe) lo 1604. 1614,
la Gall Arg, Fem. L Bibl 42, le
Bibl 69 A. fe pierde] la p. Gall
Bibl 69 A,
19 ee ma«] eflä. 1604. 1614, Gall
Arg. Fem,l, Bibl 69. Q^. Bibl 69 A,
Bibl 42,
20 bazen] Llevan Gall Bibl 69 A.
23 pero] mas 1604, 1614. Gall Arg,
Fern.l (^^ Bibl 69, Bibl 69 A, Bibl 42.
26, 27 ^nd in 1604, 1614. GaU,
und Bibl 69 A vertauifcht. 26 y] ya
GaU, Fern. L $9 Bibl 69, Bibl 42.
So im Text eu bessern.
27 y] ya 1604, Q^. Bibl 69, {Bet
Angabe der Varianten beziehen sich die
Zahlen natürlich auf die Verse wie sie
bei uns stehen.)
28 lautet q« ao f. v. b. d. .irg.
Fern, L Bibl 42,
30 Hiatus fe | arde«
37 eu iregaudo B.
38 defeiigano] »ufrimieiito GalL
Btbl 69 A,
41—50 fehlen p^. Bibl 69,
41 ya] yo GaU. Fern, L Bibl 42.
foy] eftoy GaU. f«>y deffe] tengo efte
1604. 1614. figo erte Arg, Fem, L
Bibl 42. egtt>y de eae Bibl 69 A.
42 ©fttiruar] turbar 1604. 1614. GaU.
Arg. Bibl 69 A. Fern. I. Bibl 42,
44 no] fe 1604. 1614. no laa ba
Ibuado] Mö laa va llevaodo GaU.
Btbl 69 A. fe l h, II Arg, Fem, I.
Bibl 42.
16 deffoB graue«) de los graDdea
1604. 1614. Gall Arg. Fem. L Btbl 42.
Bibl 69 A.
47 Qtiedati Oempre GaU. Bibl69A.
luj los Arg.
4d fepa vnj fepa el B. crea el
1604. 1614, el tal GaU. Arg, Fem, I,
Bibl 42. Bibl 69 A.
49 pudo Gall Arg. Fern, 1. Bibl 42,
Bibl 69 A.
50 Tera vtios] fue cera, od 1604.
1614. Gall Arg. Fern. I, Bibl 42.
Bibl 69 A.
53 pues quej Porque GalL Arg,
Fern.L Bibl 42. Q% Bibl 69 Ä. Bibl 69.
54 dierou cartas} bau dado carta
Gall Arg. Fern, I. Bibl 42. Ö9-
Bibl 69 A. Bibl 69, me d, c] le b. d
carta 1604. 1614. de | borro Hiatus,
55 y tal efroy que] deaenganado
Q^. Bibl 69.
56 tengaa Gall
57 teuer] mover Gall Arg. Fem. I.
Bibl 42. Q% Bibl 69 A, Bibl 49.
60 fus] mia 1604. 1614.
44. Auch gedruckt: 1604. 16U.
Bl404v'\
Poesias escogidaa de Dtiestroa can-
ciotieros y romanceroa autigiioa. Con-
tlDuadon de la Coleccion de D. Kamoo
Feruaudex. Toino XVIl. CoodeDe loa
Eomaocea heroycoa, lo« jnroAoa, y laa
41
Laberinto amoroib
Letrillaa. MDCCXCVI En Madrid en
la loaprenta Real, 364 6*. w. 4 Bit. S".
{Fern. XVU) S. 124 f.
Rg. n 614 Nr. 1808 (Anönimo)
Fl I 257 Nr 153. Coplai Ä 154 Nr 31
(Anönimo), 0 1838 S.318 Nr. XXVIII
(AnÖDimo). 0 1840 S, 535 Nr, XXVIII
{Aunmmo).
3 BS descanse Caplas 0 1838. 1840.
8 ml peoramienlo 1604, 1614 Fern.
XVIL Coplas, Fl 01838, 1840. Hg,
10 Kavega Fern. XVIL Druck-
fehler, con vientij) im reinos 1604 1G14,
Fern. XVII Fl Coplas. 0 1838.
1840, Eg.
11. 12 paraque &c> 1604. 1614.
Cüfloi, während i*>r«. XVIL Fl, Hg.
die Mwei Zeilen iüie unser Text aus-
schreiben,
15 el] vti 1604, 1614. Fern. XVIL
Coplas. 0 1838. 184(J. Mg,
16 etitre los yelos] aun entre yeloa
Fern. XVIL
17—20 lauten in 1604, 1614,, Fern.
XVIL FL 0 1838, 1840. Rg:
qoebrantad taa olaa,
y bolad cod viönto,
paraque, &c.
21 Plegue] Plega 1614. quedeia FL
22 euere penas firmes Fl
23—28 lauten in 1604. 1614. Fern.
XVU:
defendJendo el pAflb
de vn lugar eftrecho, (de algun breve
eBtrecbo Fl^)
y que eftays parado»
ün teuer encaeDtro (eDCuentron Ct^la^^
0, 1838. 1840. f. temor d'encuen-
tro8 Bg.)
para qtie, &c.
29 Comitei Hudermeiiier^ Schiffs-
hauptmann, ist die ältere Nebenform
des nsp, 20, 26 stehettden Comitre.
Die alten Lexika gehen Folgendes :
Nebrija: comltre de gale[r]a. Comes
maf!atri. So Covarruviaa: Comite, 0
comitre» cferto mtDiftro de 1i ^lera, i
cayo eargo ettk la orden» y caftigo de
loa remeroa. Dixofe quaJl comite, por-
que ayuda en quanto ea de Tu parte
al bueti gonierDO, efpecialaiente al
bogar.
Conutre, toa comitres antignoa, mai
parece Ter CapitaDes de las galeraa, qae
lo qae oy fignificaD, fegan lo demaeatim
la ley 4. tit. 24> de la feganda pardda.
FloreDtin hat cömhe und c^miite^ comitie
nicht. SobriDo', MDCCV^Aa^nur coioitre
de galera. Ebenso Sobrino * uod Nebria-
seDaia-Eubinoa. Da« grosse Wörterboch
derSpaDischen Akademie citirt unt^ co-
mitre Covarruvias. Katalanisch im Giio*
ptiylacium cataTaDO-latinüm . . . «actore
loanne Lacavalleria et Dulach V. 1. D.
Barcinone 1696 S, 181 comit trie heute
Mlat. comitus = praefectua navta Da
CaDge 11 451, 6 f. comes, oomitna
ital. comito, /;. comite Lehnwort hei
lAiixh schon im 13. Jh. belegt. Vgl über
die Bedeutungsentwicklung Litlr^ EtyiB.
Die Ausgaben (jf r Siete Partidaa drucken
comitre. Nune« de Taboada, Frmoeesoo,
Booch * Arkofay , Ak. *'^ u. s. w. haben
nur comitre (comite = Graf). P, Fcier»ter.
Sp, Sprachlehre S. 121 ertcähnt c^'tmitre;
wo er besser gesagt hätte: c, oebeii
comite Scheide Form za eoode»
29—44, die letHen swei Strophem
fehlen in 1604, 1614, Fem. XVII, Da-
für haben diese Äusgciben folgtnds
Strophe :
Plegne a Dioa qne oa maoden
paffar el iomeroo,
ocupando el paffo (fondo Fl.)
de Yn lugar eftrecho, (traoqDÜoseiio^.)
y que quebrantadas (sio qaebraatu J7.)
OS boluays al piierto,
para qae, &c
Übersetzt wn E, QtiM in : Vdlki-
lieder and Romanze d der Spanier in
Versmasse 6t^ Originals verdeutselil
durch Emannel Geibel. Berlin . IW
AoinerkuDgeii
(Vm 212 S. S^.) S, 43 f. Nr.XXJX.
wörtlich heriibergenommen in das Spa-
oische Liederbuch S. 168 f. Nr, XCIII:
SpaDiBche Galeeren,
Ziebet ein die Ruder,
Da«0 sieb ausruho möge
Mein geliebter Sklave!
0 ihr schmuckeD ScbiffleJD,
Die im fitoken Meere
Ihr die Wogen aufregt
ÜDd mGin Leid im EerzeD;
Da der Wiod jetzt webet,
Fahret ohne Rüder,
Dasa aicb auarubu möge
Mein geliebter Sklave!
1q den kalteu Fiatben
Zündet ihr meio Feuer,
Denn der Liebe Flammen
Brennen selbst im Eise.
0 zertbeilt die Wellen
Mit dem Winde fliegendi
DasB aicb auBruhn möge
Hein geliebter Sklave!
Wollte Gott, ihr läget
Zwischen sichern Felaen,
Irgend eine Durcbfabrt
Vor dem Feind zu schirmen,
und ihr bliebet dorten,
Ohne Schlacht und Treffen,
Dasa aicb ausruhn möge
Hein geliebter Sklave!
Wolke Gott, aie lieB4seD
Euch den WiDter liegen
Auf dem klaren Spiegel
Eines stillen Golfea,
ÜDd mit leckem Bebiffe
Kehrtet ihr zum Hafen,
DasB sieb ausruhn möge,
Mein geliebter Sklave I
Die Ühersetzung int natürlich nach
dem andern Ttxi gemacht Unserer ist
ja früher nicht bekannt gewesen,
45 , 3. 4 u. 8. w. B hat dieselbe
Interpunktion wie die erste Ausgabe ^
nur nach lleuan Komma, Man inter*
pungirc lleuan, mar?
4. 15. 26. 37. 48 al] a la i? mar
ist CO mm,
46. Auch gedruckt Durau , Rg.
U 675 Nr, 1739 (Anönimo).
1 an] el Bg.
2 tercero] el tercero B,
3 donde. Das erste d ist leider
beim Abziefien dt s Bogen» lädirt worden.
7 pelota B] pilota A.
12 trajo Eg, aber 14 trujo Bg.
13 caüon de lata, ein hi/herner
Schaß.
16 organo, Glied, Fuss,
21 en fan Quiutin, in der Schlacht
bei Saint Quentin 10. August 1557,
22 fobre Roma bezieht sich auf
die Erstürmung Borns unter Karl V,
(abnelo).
23 Naual Die Seeschlacht beiLe-
panto, 7, Okt€^, 1571, üo: D, Juan
d*Au8tria.
32 arcabncero Eg,
33 eftan] hacen Mg.
43 quitareyrie] quitareyslea B,
45 deipacbaffeys] defpacbeys B,
Bg, So im Text su lesen, weil sonst
eine Silbe Jtu viel.
52 fin] en Bg,
61 llore] dire Eg,
63 rairad] catad Eg.
64 que] Si Eg,
47. Auch gedruckt t 1595 Bl54^,
1602 Bl. 231^, 1604. 1614 Bl, 226^,
Duran, Rg. 11618 Nr. 1821 (Änönimo).
Coplaa S, 194 Nr. 11, 0 1838 S. 338,
1840 S, 555.
14 qnien] buen 1595 Druckfehler.
17 tratare 1595, trateme 1602,
19 corta] contra B Druckfehler,
23 a hazer dej Ä que sea. C(^las,
Bg, O 1838. 1840.
25 hazen {ein Wort) 1595,
30 caufa 1595. 0 1838. 1840.
31 ellaa 1595,
41*
(UO
Laberinto amorofo
38 Eiütits me | amas.
43 defcQdofl 1595,
U mudar te 1595, lf>04. a mii-
d&rte, C(^daB. 0 1838, 1840, Rg,
45 no yra iftupenda 1595. yo fehlt
1602. 1604.
52 y bildet hier Hiaiuä,
59 haya] via 1595*
60 saDa 1595,
*>2 teoga 1595.
64 prende] prueae 1595. prendeo
Co/J?a*. 0 iö5^. 1840. Hg, el) la Co/jü/u.
65 paede] pudo 1$14. romperla
Coplas. Mg, O 1838, 1840,
66 ia] laa B.
48. Auch gedruckt: 1595 BL55^.
1602 £?. ^32 r 1 604. 1 6 1 4 Bi. ;?^?7 ^^ Folgt
in diesen drei Drucken^ tcie in unserem
Text, ebenfalls auf Nr. 48.
1 Yo fehlt 1595, Matigiielo 1602
2 ecbado ausgesetzt^ oder „ge-
worfen*", vgl. das wraltete echar a luz.
sur Welt bringen^ eobar al mundo.
3 qaede 1595,
4 alarde] tarde 1595.
7 por quieu] porque en 1595.
8 Hiatm y \ arden.
10 halLafe 1595,
17 oaraotona] caraotoDa B,
18 podia 1602, podria ist iwei-
silbig gebraucht.
22 devifarte 1595,
24 /cÄ?« 1» 1595.
27 Tua) foD i<?(>^. boqueron, die
grosse Luke zum Ein- und Ausbringen des
Strohs, hobuerooeö 1604 kenne ich nicht.
34 quea 1595,
39 prouo 1595,
40 y fehlt 1604. 1614, Tilge es in
unserem Text,
49 bien fehlt 1596.
50 en gui\o] a peresa i5P5.
49, Von Juan de SaliDaa. Vgl,
Rg II 675 *. V. GAngora. /» einer
^ir, d€s 17. Jahrhunderts Veraoi de!
Dr, Juan de Satinaa (Bibliateca d«
Ferndndez * Guerra) BL 17 mit der
Überschrift Jaguete sieh findend iL
Gallardo 4, 417,
Eine andere Es, hei G€tllardo
4, 1215, Nr. 4434 Poesiaa qne §« le atrf
bayen k G6tigora es ima Colecciai» de
Vatios, en4**, letra del »igloXVIL (B,—
Cat. Cördoba, nümero 1%) schreibt
unser Gedicht als Boniance G6ngora lu,
Gallardo druckt das Gedicht nicht ab.
Auch gedruckt: 1602 BL ^S^,
1604.1614 Bl.267''. Übersdtr.: LetriUa.
Ctiplaa S, 220 Nr. 6 (An6aJnio).
O 1838 S, 350 (AtlöQiiDO). O ISiO
5, 567 (Andoimo) Nr XXIV, Rg. ü
630 Nr. 1652, {De Juaa de Salmms).
Bibl. 42, S.253f, unter den PoeBiM»
del Docior Joan de i^aHoaa (iegaiida
Parte). Überschrift z Juguete.
Im Hg, Oberschrift: (De Juao de
Salinaa). Als seine Quelle gibt Durum
u. a. an: C6dioe de poeaias de Salinaa,
aigio XVII, also wohl die e&f» tmgt-
führte Bs,
2 reciencaaada B%bl, 42.
3 el FraDcefillo. Dennnutit ron
Fraoces, in den Wbb. nicht bek^ die
nur FraQGeAilla, Windröschen^ haben.
10 deacubr« Btbl, 42. la büaja
S^fnaUphe,
15 y] A Bibl. 42.
20 enlaaa] se ealazan B, BM. 42.
21 la fiefta] eii la cioU Bl 42,
22 caxas 1602, 1604, 1624. Copku,
01838, 1840. Rg, Bihl42.
24 labraD 1602. Bibl 42,
25-^29 fehlen hier^ stehen n
V, 44 in Bibl, 42.
29 fees Bibl, 42. de] de de 1602.
32 eaaa Bibl 42,
40 A DiQguno mataa, Bibh 42. Du
Verse 48^51 fehlen Bil>t, 42,
48 mando | harUs.
58 de] ooD 1602. 1604. C^^toi.
0 1838. 1840. Mg. Bibl 42,
Aomerkuiigen
68 laaj le BibL 4:i.
71 con los fnjoa) los concede
Bihl. 43.
72 A los qne le pagao HihL 4^.
Also irrtümtich hier 67. 68 wiederkolL
77 eila] efU 1602. 1604. Coplas.
0 1838. 1S40. %, Bihl 43.
78 miichaclia] de! alma Bihl. 43,
79 yj que B«1>L 43.
80 enotierda] coociierda B.
83 la tercera B/i^l. 4^.
89 y fehU BibL 43.
96 pata] parta ;^£M. traviefa-pata
Bibl 43.
50, 20 entrej ea B
23 lIcuaDJ tienen B.
24 ea bien] bten ee B. K ^ «• 14.
stimmen die beiden Ausgaben über ein.
51. Verfasat von Pedro de Padilla
und 15S3 indessen HomKncero gedruckt ,
Neue Aufgabe in : Romaocero de Pedro
de PadiJla, Madrid MDCCCLXXX (Soc.
de Bibliöliloa Elapaöoles Bd. 19) S\578.
Enthält zwei »Strophen mehr aU unser
Text. Nacfistehend die Kollation.
1 Komma nach con teilt a fehlt,
2 pneda. Komma nach pena.
3 1a bermosura.
5 NiDgaDo] Nadie no, juzgar]
negar. .
6 &i no juzga.
8 nach folfar Punkt.
9 Komma nach auilb und delem
boltura fehlt'
11 doode ay iür] don de la.
Die Strophe Z. 13—30 ateht bei
Pedro de Päd i IIa erst später. Da eint
der beiden Strophen, toelche ktsterer
mehr hat, dazieiachen steht ^ so drucke
ich am besten den Best de^i Gedichtes ab ;
Donayre, gracia y adao
denen lae morepaa yellae,
porqiie hho Dios eo ellaa
otro nueuo parayöu.
Y 1a mayor deauentura
de quaotas amor urdeDa,
es penar por bermosura
de dama qae oo ea morena.
Las figuras estremadas
de varioB primorefl tienas,
siempre las piDtaD moreDaa
para ser bieo acabadas.
Y pueato qiie la blaocura
por mala do ae foodeDa,
es m^DOS que bermosura
mezclada con ser morena.
La blaocura, cou miralla,
auDque algno conteoto d6,
tiene easotro el no s6 qu^
que por Ventura ae balla.
Y assi, la muestra mds pura
de la belleza terreua,
es tener la bermoeura
mezclada con ser moreua.
Golor blauco, es argumento
de aer el aujeto frio,
y el nooreno, de m^ brio
y mejor eüteodimieDto.
Y con esto ae asegura
de embidiar beldad agena,
la que tieoe la bermosura
mezclada oon ser morena.
De Sit por gran estraueza
dize la diuioa esposa,
8oy müren«i y aoy bermoea,
que es la perfecta belleza,
Y si a celeatial hechura
esta alabauga se ordena^
no hay que estimar bermosura
de dama que no es morena.
17 efto] effo B.
35 la hermofura B,
5Ä, Auch gedruckt 1604 EL 404^.
1614 Bl. 4()4^.
4 Komma nach enojos fehlt A,
5 por] en 1604, 1614,
9 el] al B mi 1604, 1614.
12 adonde luz] dötle el fol 1604. 1614,
16 claro] bermofo 1604. 1614,
17 Celia] dioia 1€04. 1614.
^^^ 642 Lnberinto amorofo ^^^|
^^^P 18 Doche] fombrji 1604. 1614,
Sl pnes] n a 1604. 1614, Fem, M
^^^V 19 aleg^rame 1614 Drutkftklcr.
XVIL Coplas. 01838,1840. qoeaF7. 1
^^^^L 20 entriftz : coe A, Druckfehler*
32 merec^B 1604. 1614, Fem. XVIL ■
^^^P 2^ teodra B. 1604, 1614.
Coplas, 0 1838, 1840. halagar mere-
^^^ 25—30 stehen in 1604 und 1614
ces FL
^^^^_ als 7. Strophe.
33 t In A wegen Mangel an Raum
^^^M 25 bufco] miro 1604, 1614,
am Schluss der Seite Mass: SopU maa
^^^1 29 afsi eo Id qae ee 1^6#. i^i^.
quedito, no la &c.
^^^B 43 Yä] Bieti 160^. 1614.
54, 1 Komma nach matanne fehU
^^^^m 44 paede] puedo 1604.
in A.
^^H 48 darme] darte 1604, 1614.
4. 12. 20 y fehlt, steht aber 28. B,
^^^^P Zwischen Nr. 53 und 5.3 Aa^ ^ ciie
J7 fe riegan] reniegan B.
^ ifomanre Si fe eftaua la blaiica nma.
23 el] es el B, So in unsertm
^^B «je^cÄc in unserem Ex. fehlt und vor-
Text SU bessern, wo eine Silbe fML
^H stellend S. 615 f, abgedruckt ist.
24 endende] ofende B.
^M 53. Auch gedr, 1604. 1 614 Bl 4m ^
55, 3 fü) la B. - Der Dichlt«r
^1 Fern. XVII S, 127. Fl, J 297 Nr. 258,
betont parr6qnia trie Versmass und
^H Coplas S. 155 Nr. 34 (AndDimo).
Assonanz beu^eisen* Bei Nebrija ot
^H 0 1838 «S\ Jld und 0 1840 ^. dcf^t
Unterscheidung nicht möglich. Floren-
^m Nr. XXXJ [Ati6Qimo).
tin Äflf Parrocbia, 6 Paröqula, Sobrino*
^H 4 recuerdes. reoordar in der Be-
bloss letztere Betonung. Ebenso Nebrga-
^^M deutung ^aufwecketi'* findet »ich nur
Eubinoa. Nnnez j Taboada, 8al?l
^^1 bei FloreDtiD, Covarravias, im groaaen
FrauceaoD (1829) Academla*^, Tol-
^^M und kleinen Wb* der Akademie* bei
hatisen. Parroqtiia ^a&rti Boocb-Arko£qr
^H SalvH, Booefa-ArkofB^r, fehlt hei Nebrija
und Tolbausen.
^^k^ (1570), Seckendorff« Tolbaueen.
14 en B. ^^M
^^K 5 Sopla el Fern. XVll,
lÖ eterno] intenso B. ^^H
^^^m^ y Fl
24 Tilge que des Metrums wegen* H
^^^^h 8 i tu Fl
31 a) en B, M
^^^^^ 9 dale el 1604. 1614, Fem, XVII.
35 Hiatus le 1 amo oder etwa quiero H
^M Coplas, 0 18S8. 1840, dame el Fl,
statt amo, H
^H 10 piedrai»] perlas 1604, 1614,
36 Biatus a | eL ^^H
^^L Fern, XVII Fl Coplas, 0 1838. 1840,
38 oedofi] buenoB B. ^^^H
^^H 12 ti] fehlt 1604, Coplas, 0 1838,
39 proeurado] deffeado S, ^M
^^^ 1840. le B, Fem X VIL — ti bnelues)
40 d = de, aus Mangel an Bai$m H
^^^^ vnelve Fl
in der Zeile, B de. tnucboa] e(tm B. 1
^^^^ 13 f. 33 f. fopla, &c, 1604, 1614.
47 Hiatua porque | bnrto. ■
^^^m 13. 83 mas fehlt Fl,
50 Biatus y 1 en; s. 48| 8; eonsi H
^^H 1^ — 24 fehlen 1604, 1614. Fem.
j eo 3ß, 78, y el 56, 3 i«. t. ic. H
^^H XVIL Fl Coplas. 0 1838. 1840,
^ 54 ha] noTia B. 1
^^^M 25 Guarda] Mira 1604, 1614. Fern.
IHe Königl Bibliothek tu Ktfpen- H
^^H XVII, Fl Coplas. 0 1838, 1840.
hagen be^tit in einem fliegenden H
^^H 26 en fehlt Fem. XVIL
Blatt, Valladolid MDSXXXVIIl, ■
^^^P 29 dtcbofa] bicbora 1604, 1614.
eine geistliche Umdichtung dttser Ro- H
^^^ DmckfehUr, — tal] ta Fl
manze. Vgl Dr. E. Gigaa, Über mn» ■
^^^^ 30 ventnrofa] dicbofa tu Fl
Sammlung spaniBcber Romana«» lo H
™_» -i
fUegendeii Blättero m der Kgl. Biblio-
de mi efpofo los rezetoa, ^^H
thek zu Kopenhagen, Centralblatt für
fofiegaftea, quando el Angel ^^M
ßibliothekeweaeii IL Jahrgang, 5. Hefe,
le hablö en paoifico fueno. ^^H
Mai 1885, S. 169. Nr. XXI. Ich teik
Y que defpues en Helen ^^M
dieselbe nach einer Ähächnft dei Berrn
en VB pobre portal ejo ^^H
Dr. Gigas nachstehend mit-.
el mifmo ftiego diuiBO ^^H
naciö tiritandu al yelo, ^^|
RotDance de Celia biialto a to
Que toB humildea paftores ^^H
diuißo-
a fu Dios reconoeieronf ^^H
La bella Virgen qwe adora
caotando Angeles ta paz ^^H
vo galan que es Chrifto etenio,
a la derra, y glona al Cielo. ^^M
Por curoplir fu obligaoion
Y que eu 1a Orcuucirioti ^^M
fe fue de fu cafa al Templo.
nombre de Jefus pufieron ^^M
Y hincaßdore de rodillas
al lufante quo dar4 ^^M
ante el Padre Sempiteroo
la redencioQ a fu pueblo. ^^H
ie comen^ö a coofüffar
Confeffaronle por Hey ^^M
defta manera di^ieDdo.
loa Heyes quaudo vinieron^ ^^H
H Yo confieffo iDmeülb Padre,
como a bombre, y como a Dios ^^H
^B que aunque fut cnado eo tiempo
dieron oro, mtrra, tnoienib. ^^H
H en el decreto dmino
Y que al que da vida al mundo, ^^H
^M im preferuada ab eterno.
humilde la vida ofrezco <
H Y que para fer la Pen ix
eo raanjar dulce y fuaue
H vnica del YDiuerlb,
coD la lache de mts pecbos.
^m contra los errores de! pecado [sie]
Y puea todf> me lo dio
H Jos TnyoB del ^ol cne dieron.
aqueffa poder Inmenro
^M V afsi pura mmaculada
agradecida y humikle
H por fiDgular priuilegio
oy, Sertor, os le prefento.
^M el alma quedö iDfundida
Se, 2 Hiatus peufar^ | en.
H para orgamzar ei cuerpo.
7 I^lffe des Versmetsses wegen la.
^M Que quatido el tieiopo dicboio
16 es] 00 es. Der Sinn verwirft
H llego de mi Dacimieoto,
ito. B hat no auch nicht
H nact fanta, para Ter
17 faya | a.
^M el Alua del Sol lupremo.
26 podra, | j, Sinnpause,
^H Y qoe de tres anoa de edad,
29 Tilge qua des Metrums wegen.
^1 fiendo prei'eutada al Templo«
34 la fehlt B, Druckfehler; das
^B riempre defee feruiros,
Metrum ufird dadurch zerstört.
^H flempre cootempkV miftcrios.
35 eftoa] effe B. oyes] oye B.
^B Y que a los treze« Seiior,
40 las] le A,
^H por fanCo afpofo ine diaron
48 y Uldei hier und V. 50, wie
^^^H a Patriarca Jofeph,
sonst, zweimal Hiatus, acets — r#^>.
^^^H ?aron diuino, y perfeto.
aceptü angenehm^ millkommen. Belegt
^^^H Qiie vjfitada det Ab gel.
hei R. J* Cuervoj diccionario de coo-
^^^K mi Jefus y el hijo vueftro«
atroccion y regimen de la lengua
^^^B en mia eDtraiias bumildes
Castellana I (Paria 1886) s, v. aceepto
^^^^ fe vifti6 de humanu vt'lo.
*S'. jm Elim, Von den sonstigen Whb,
^^^ Y que ?ieDdoine preiiada
verseichnen die Form aceto das grosse
644
Laberioto amorofo
Wb. der Akademie, Nunez y Taboada,
diccionario Espafiol-Frances, Paris 1812,
Salvi, Booch-Ärkofey, Ak.".
53 uo I es; 80 42, 34 do | ay.
70 la I abraelao.
71 jamas] mas B, was die Stelle
metrisch Tuilt, L. also mas.
57, 3 Komma nach amores fehlt
in Ä. Muss nach 57y 12, 14. 25 stehen.
18 Lies Fol statt folo des Metrums
wegen.
Unsere Letrilla erinnert an den
Titel von Lopes Comedia: Obras sod
amores {gedruckt in der Onzena Parte
de las Gomedias de Lope de Vega
Carpio, Madrid 1618. Eine Comedia
betitelt Obras sod amores, y do bueDas
razoDes schrieb Diego Carvallo de
Figueredo {1685-^1706). Der Catälogo
de Gomedias im Bd, 52 der Bibl. de Aut.
Espaä., Bd. 4 der Lope- Ausgabe S.552K
bemerkt un^er Obras sod amores: „Las
sueltas affadeo: y do bueDas razooes**.
Die Berliner Bibliothek besitzt die
OnzeDa Parte {aus der Braunfels' sehen
Sammlung) und ich bin somit in der
Lage gewesen das Stück durchzulesen.
Die Beziehungen zu unserer Letrilla
sind nur äusserliche. Jeder der beiden
Dichtungen liegt das alte spanische
Sprichwort Obras foo amores zu Grunde,
Ich finde dasselbe literarisch zuerst in
Los refraDes que recopilo yfiigo lopez
de meodo^a por mftdado del Rey doD
Jaä agora Doeuamete glosados. Ed
este Afio de mil e d. e .zl.j., neuer
Abdruck bei Sbarbi, Refraoero Geoeral
Espaflol I (Madrid 1874) wo es S.125f
heisst: Obras sod amores. Dazu die
Erklärung: No ay cosa döde taoto se
maDiiieste el amor: como eD las bueDas
obras q se hazeo los amaotes. Das
Sprichwort findet sich ferner noch bei
Sbarbi V 17 und 136, und ein ent-
sprechendes katalanisches ebenda IX
188 Nr. 40,
Ich führe die Stellen aus Lopes
Stück, in welchen das Sprichwort wieder-
kehrt, hier an. Weitere Mitteilungen
iiber den Inhalt des Stücks sind unnötig.
Bl. 82' Leonido,
Ayer que aborrecias, do jaraoas
a Laura. Lucindo. Ay Dios, que fon
palabras folas,
jnrö verdad, que amor es addente,
que adora, y aborrece juntamente.
Bl. 92^^ ... pide que do es amor folas
palabras.
Bl. 93' b uDteD : Obras feDor Tod amores,
que bueuas razoDes do:
Kehrt Bl, 93^ 9, wieder.
[Bl. 93^ b] Laura
Creedme que eftoy corrida,
y DO por que me mouio
iuteres para quereros,
mas por que hablaodo los dos
Ed cofas de amor, jamas
obras el vueftro moftrö,
que obras fefior fon amores,
que bueuas razoues do.
Felifardo Rey de Vngria.
Tu le Veras eu mis obras,
pues como me dizes oy,
eftä el amor Laura eo ellaa,
qüe eo bueuas razoues no.
[Bl. 95^ a] Fei.
Laura tu me bas aduertido,
tu me dizes Laura bella,
[b] Que las obras fon amores,
y oy quiero yo que fe vea,
que effa feuteocia es verdad,
ola, aqueffa caxa metau
CoD aqueffe pauelloD
por mas decencia cubierta.
Sälen Vrbano con un pauellon de
feda, que bafta para fignificar la caxa.
Vyb. Aqui eCik fefior la caxa.
Fei Pues Laura oy quiero que veas
^Que las obras fon amores,
y fi el dar graudes riquezas
^^^P Aoinerkungen ViiBV ^^ J
es djgtta demoftracion^
era por morir en ellai ^^|
la» raayoree que deffeas
tu hecbura foy, haz de mi ^^M
Te tr^jgo en aquelta casa.
Tu guTco, di lo que ordeua» ^^M
Laum, Seilor, aunque venga ilena
de mi vida? Fd. Que te oafes ^H
de rubies de Zevlan,
con Laura, defde oy DoqJieffa ^H
de diaroantes de las ITerras
[b] de Arles. Luc. A tu grandeza ^H
De Ofir, del oro de Tibar,
Nueaaa Coronas auades. ^^M
de los brocadoa de Perfia,
Lau^ De Atexaodro no le cuenta, ^^M
y las perlas de Cobagiia,
auuque tu graadcza iguala ^^M
rubies, diamanten, perlaa,
vna bazaiTa tau difcreta. ^H
OrOf y brocadoa no Ton
lo qne es razoü que fe etitienda
^^H
Lau. Aqtii acaba la Comedia ^^|
por obraa de los amores.
de las obrae Ion amores, ^^M
Fei Paes que quierea tu que feaDV
para ferdros compuefta. ^H
Loa feraicios perfonalea?
^H^
que en efta edad dar ta bazietida,
58, l Kmnma vor und nach Docbe ^^
DO le fi es mas que la vida.
oblcura fehlt in A, Mass nach 58, lü J
^^HXau, Et aiDor fulo clelTea
stehen, ^^^|
^^^■^ amori la correrpoDdencia,
6 iuquietas ist merailbig, ^H
^1 qtiales bau de Ter las obraa
8 b fehlt B und iet des Metrums ^H
^1 foberanamente eofena.
we^en zu tilgen, ^^M
H FeL Fues fi te doy effQ mirmo,
15 afe B. ^H
H que qmeres Laura que tenga
16 y auch hier hiatustilgend, ^H
^m mayor valor? aora bien
32 vean] veen B, 35 veao ein- ^H
^P hazed que Laura lo vea.
mlhig. So Gl, 12^ Somi zwemlhig: ^H
H Quittn el pauellon, y defeubraje
58, 16. G5, 18, 74, 35. ^M
H Lueindo.
S3 Komma vor und nach oocbe ^H
1 Laif. Que es eltoV FeL Luciodo es^
fehU in Ä, ^m
K [96^ a] Que afBi quiero yo que fepas
JSf^, 2 Komma nach madie fehlt ^^
H que laa obraa fon amorea,
in A, ^^k
^M con lau coftofa experiencfa,
29 lealtad zweisilbig statin wie ge- ^H
^M aqui te doy eo Luoiudo
wöhnlichy dreisilbig. ^^M
^M Rubies, diamantea, perlas.
31 vna 1 hoja. ^^M
H oro, brocado, y auu aluias,
36 vendabol Fehler unseres Teaste^ 1
^1 mira Fi mayor graodeza
statt vendabal, Südwestwind. Auch 1
^M fe ba coDtado da Alexaudro,
die Ajisonans verlangt vendabaL So zu 1
H Lau. Dafmele viuo? FeL No faera
bessern. ^^M
^B graodeza dartete muerto.
37, 3d nnd ebenfalls wie 53, 33 f. ^H
H Oqo vengau^a, y baxeza:
in A aus Raummangel in eine Zeile ^
^m babla Luctndo. Luc. Seitor
geschrieben, 1
H Defde que lu a Laura bclla
VffL De loa älamos vengo, madre» J
^M quifiPte, los cielos fabeu
De ver cömo loa meoea el aire. ^^M
^m mi lealtad, haziendo fiier^'A
De los dlamoa de Sevilla ^^M
H al alma, con que la adoro^
De ver a mi linda amiga. ^ ^^M
^^ Y qiie el partirme a la guerra
De ver como Itjs menea el aire^ ^^|
^M era por no te ofender^
De los älamas vengo, madre, ^^M
Mti
Au$i VlllMMfiOf f MUMhNMt de Jota
VMqn««, A trif )r • etwtro (AI in.)
fnifriifi l«|rrMOi ettot rflltfieieos j
fltnflIiMiM tu e«Mi d« Jüan de Leon,
Inpreior de to Unirereldad de Oemuk
15M. (Hlblloleoft de Medfoaeelf) m^,
t^$94fueki 5WOel1erdo4, 925 { vgl. 921 ;
lind 981 Wh« amfar« Autgabi vm IMO.
(MI. B //tolN« qiie | entoldeo.
10 nuehhiiryvon ytXohiaiUiiHlgind.
Vi Im] de Im J9.
80 ven] ven B.
47 A nmnrme A
48 y rl) jr A (Dcw w^iüel/dUt.)
89 viftel ylfte A.
•I. roM CMii|K»r«. ilMC^ giärudtt
1«04. 1614 HL 44Jr\ in Wner J7«.
(HirM de tU^ttforn nnthgmriiHn^ öfter
iMffAl eAffdrMcM tm (MI. 4, I41i.
*I\mIiui Im obre» de Don Laie de
MMMihMre en veHoe pi^ewM« Reoogkloe
|HW mm tU^HMto de Htwee y CeidoM«
«emrel de le eteded de O^rdoMu De
dieede« e iKm l.nl» ülurM ^l^eede y
VeKliMiolIV« l^iu^Ut^n» de le l>rden de
AKsietArc %^e 1 11'««^^^.) iVe Ikeeoie.
ll^^4^ A%vi>e de Ui HenMttd»d de k«
M^tvA^W^v« de Khv\^ de M«dHd. h^ mmi
^H K:; >^* „•vJLW^ KiÄ»t
^^^«^%» H^r IVvn lei» d<f i«<^i^y«.
>l*»^*%>* de ^"Sfcwi.e»*. Äv ,r w )^;f«M<
\,\\\ VV\ \ » IKMh^ m '^ ^Ä'
Coploi.
te 1654.
BM.XL
Jt$S9.
1659.
le] so
1 Dn
Fem,lX.
1659,
2 HigM 1659.
3 CriltAl 1659.
6 aimqae] Cundo idffd.
Fem. IX. Coplat. Bibl 32.
Fem. IX. Coplat. Bibl 32.
10 qae ftnDqoe] QoMido 165i.
Fem. IX; vgl. datu de Cattrat Amm.$
Bibl 32,492. T a. Coplat. qna/Aft
1659. Btbl 32.
11 «lotnia 1654. 1659. Fem. IX.
Coplat. Bibl 32.
12 eea] ee 1654. 1659. Fem. DL
Coplae.Bibl32. pMie] il§k 1604. 16U.
13 en la luya no] no es U aoya
1654. 1659. Fem. IX. Coplat. BM. 32.
V5 Galaa 1659. Xmqm 165».
16 Dana 1659. atregoada i«54.
1656. Ceplat. BSbL 32. itegaadt
Am. EL Dmd^Mer.
Iregiada = Mg», atragoadau Ire-
fMda ßmdei tiek mcftl im dm Wbk,
trefttar mir alt termäti = dar tiegaai
M ^Ti. Iht BedemiuMg dtt Wartet
am mmatrtr Sitlk iu« midU xweifdk^ft
teim: kalbmärritdk^ toll mmi Udkim bder-
9aUtm>,
15 Am i4, AprH 1569 erobewie mmd
ftinaVrfg FV. Ikaki die Cmttnemde vm
La Oarmma sW »i in mumir die Sekife
X^ ^ T l«M KS». Fem. EL
» de&vMM ^«^ MS». Jlv«. iX
J»C Ja ot» Am MSd. 1«S».
IX. .MH^ M^Jä
JIV ^ ^ .-^i^/M • :4M. teil
^^^^^H ÄDEnerkuDgen 64? J
^^1 26 MAlvas 1659,
AI preten diente enganado, ^H
^^M 27 Hortigas 1659.
Qae puesto qae nada alcantza, ^H
^^^ 28 dnco 1654. 1659. Fern. IX,
Da piatos h au eaperanza, ^H
m Coplas, Bibl 32.
Cuaodo mas deseaperado, ^^M
1 Z. 29 — 35 Strophe 5 ist in den
Figurando que ha ganado ^^M
H andern genannten Texten mit Ausnahme
Ei fruto de aus eapigaa, ^^M
H non 1604 die letzte Strophe,
Cifico higas. ^^|
^^H 29 Sicheo 1604. 1614.
Despiiea de eata algue: ^H
^^^ 80 que lieodo] Bi no es ya 1654.
AI que pretende maa aalvas. ^H
W 1659, Fem. IX, Coplaji, Bibl 32,
Y luego: ^1
AI pobre polafustan. ^H
■ lieodo de regadio: setzt sieh unter
■ ^ Wasser =z weint. Ein etwas wunder-
^^H Uches Bild, aber nicht anders zu
Coucluyendo eo la que empieza : ^^|
^^V fassen.
AI fflozuelo que eu Cambray. ^H
M 31 fe] Paea 1654. 1659. Fem. IX,
36 ya eaj ea ya 1654. 1659, Fem, IX, 1
^^m Coplas, Bibl 32.
Bibl 32. ^
^^P 82 de] del 1654. 165$. Fem. IX,
38 hmche]hmcb6 Fern. iX. Biatus ^M
V Voplas, Bibl 32. Deffeo 1659.
le 1 hinche. Fern. IX: biocho | eL
H 33 pero] Ya que 1654. 1059. Fern. IX,
alboli 1604. 1614. 1654. 1659. Fern, IX,
■ Caplas, Bibl 32,
Bibl 32. alfoU Coplas.
H 34 por Eneas] Por maa buenas 1654.
41 le), lo 1654. 1659, hmcban]
^^^ m&ß fehlt 1659. Formüyhnen^a Fern. IX.
hincbeu B. 1604. 1614, llegao 1654.
^^B Tan litiles Coplaa. Por novenaa Bibl 32*
1659. [hvsLn Fem.IX, SkUegm Coplas,
^^^ Adolf 0 de Castro bemerkt dazu a.a. 0,
Bibl 32. D, Aäolfo de Castro bemerkt
^^^ A. 10: Ed otraa ediciones ae !ee: Por
dazu a. a. 0. A. 7 Otroa leen: ae lo
^^K maa buenaa tue fatlgaa. Y eo otras :
Uegany y otroa, se lo Uevan.
^^* Poco bueoae.
42 Quatro 1654. 1659. Fern. IX.
■ 35 Nueve 1654, 1659. Fem. IX,
Coplas. Bibl 32.
H Coplas, Bibl 32.
43 Armado Fem. IX, Coplas,
■ Zu Strophe 0 V. 36-42 bemerkt
Bibl 32, 1
■ A.de Castro a.a. 0. A.8i Ed algunos
44 cadiz {klein gedruckt) B, ^M
H ntanuacntos eata copla ea La tercera, y
45 a penaa fe] apecua B, ninguno
K termina:
1654. 1659. Fem. IX, Coplas, Bibl 32.
^^^b Se lo allegan laa bormlgaa.
47 deffa] de fu 1654,1659. Fern, IX,
^" Tres higas.
Coplas, Bibl 32.
Deade luego ae comprendera qae
Auf diese unsere 7. Strophe folgt
la que ea aqui tercera esta aupnmfda.
in den genannten 5 Texten folgende
Ed pD8 de la que ae anota ae leeo
Strophe, welche unser Text nicht hat.
estaa doa:
Ich gebe sie nach 1659, mit dem 1654
AI bravo que echa de vicio,
bis auf die grossen Anfangsbuchstaben
Y en los corillos blaaoBa
stimmt :
Que tDil vtdaa amontoDa
AI Mo^uelo que 6d Cambrai ^H
A la moerte en aacrificio,
(catubraia Fern, IX\ ^H
No teniendo del oficio
En Purpura^ y en olorea» ^H
Maa que moatacboa y lrgaS|
Quiere Imitar fua mayores^ ^^M
üuatro higas.
De quieo oy memoriaa ay, ^^M
648
Laberinto amorofo
Qae los fayos (las sayas Fem. IX,
Coplas. los rayos 1654. Bibl32,)
de contray,
AforravaD od lorigas,
Ocho higas.
49. 56 Synalopht.
50 pobre] potro 1654 Potro 1659.
Fern, IX, pelafuftao] pelafrartan
Fem. IX. A, de Castro bemerkt a. a. 0.
A. 9 dazu: Otras ediciones leen eqaivo-
oadameDte: AI potro pelafastran.
51 arrogancia 1654 1659, Fern. IX.
Coplas. Bibl, 32.
52 viznaga nsp. biznaga Zahn-
stocher \ s. Covarruvias s, v, vizDaga,
die Wbb. der Akademie, Salva u. s. w,
s, V. biznaga.
53 de] del Fem. IX, Coplas. FaisaD
1659,
56 seis 1654. 1659. Fem. IX. Co-
plas, Bibl, 32,
Jetzt folgen V. 43^49 Strophe 7.
6je. Auch gedr. 1604,1614 Bl489r,
2 Die Klammern fehlen 1604. 1614.
18 fienes] cienes B.
24 Hiatus la | olla.
2d afe B.
30 tal] tan 1604. 1614, buerte =
nsp. faerte. Vgl. Foerster, Sp. Sprach-
Uhre S. 118. Die alten Wbb. hohen
die Form buerte nicht.
32 tiricia B,
33 Das Verbum aqaillotrar fehlt
in den Wbb., dagegen haben Secken-
dorfif, Booch - Ärkofsy und Tolhausen
aqaillotrado vulgär in der Bedeutung:
rasend verliebt, ganz verkeilt sein. Also
bedeutet das Verbum : auf etwas aus
sein u. ä.
34 encertar, veraltet = nsp. acertar
{treffen, erraten). So NutXez y Taboada,
Seckendorflf, FrancesoD, Salva, Ak.»»»^
Booch- Arkofsy. Fehlt %n den andern
Wbb. eDcertar ist auch katalanisch.
34 malaltia B.
37 pefcQda Frage, und das Verbum
pefcadar ausfragen, stehen hei Nebrija,
FloreDtin (pefcadar ö vocabolo rnstioo),
Covarravias (pefcadar, termino rallico,
pero de baen origen, vale pregontar a
percanctaado, y de alli pefeada la
preganta), im grossen Wb, der Aka-
demie, das sieh ähnlich wie Covarravias
äussert und pefeada aus Calderon be-
legt, bei Nafez y Taboada (v. bas.),
Salvä (ant.), Seckendorff (ndr.), Ak. "
a. 1^, Booch- Arkofsy (valgSr). pescadar
allein haben Nebrissensis-Rabifloa und
Tolbaasen. Beide fehlen in den mir
zugänglichen Ausgaben von Sobrino.
40 lautet in B qae yo te qaiero le diga.
48 medio] el medio B. 1604. 1614.
61 laneo 1604, 1614.
76 def^idia B,
52 Punkt nach olaida fehU in A.
55 dö I bolgan^a.
57 agaela, veraltet und vulgär
■=. nsp, abaela, Chrossmutter. Vgl.
Michaelis, Wortscböpfang S. 236 f.
Foerster, Sp. Spracbl. S. 142. Baist in
Gröbers Grundriss I 702, 40.
67 la I ha^a.
63, 6 caatiao] caariao A.
9 paga] pagaaa B,
17 y a] ya A.
64. Auch gedruckt Rg. II 509
Nr. 1612. (Anönimo).
3 arreo] alino Rg.
9 Trafsi = Tras fi.
13 en fehlt Rg, Muss aus metri-
schen Gründen fallen und ist deshalb
im lext zu tilgen,
22 el] y B. Rg.
24 y fehlt Rg. Muss ebenfalls aus
metrischen Gründen fallen und ist im
Text zu tilgen.
Nach 24 die Überschrift Cantarcillo
im Rg.
25 a] al Rg. Im Rg bildet rendir
al amor eine besondere Zeile. Unser
Text hätte unten noch eine Zeile Platt
gehabt.
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Umerkungen 049 1
^^^ »5. Auch gedruckt 1604 Bl,431^.
13 Deaidla iÖO*. Fem. XVIL Bg. ^M
■ 1614 EL 431 f.
Coplas, 0 1838, 1840. Dezilda 1614. ^B
H Vbtrschfifi in B hifaiv wU sonst:
17 fe refilU 1004. 1614. Fern. X VIL 1
H RumaDce a vna | viuda. In 1604. 1614
noplas, 0 1838. 1840. Bg. ^m
^^^ Otro romance«
18 OS fehlt. Bg. ^^H
^^ft 8 a] ei ib^c»^. 1614.
25 efpante] efpantaffe 1604. 1614, |
^^^^ 10 al £d 00 te pefaj es que n^ te
Fern XVII Coplas. 01838.1840. Bg. 1
■^ p€f6 1604. 1614.
(Übersetzt von Paul Heyse im »Span. J
^^K 16 a| el 1604. 1614.
Liederbuch S. 156 f.: ^H
^^H 19 dif'puea B.
Durc'htliegt, ihr Gedankeu, ^^M
^^M 29 bafquma ^.
Die Lüfte geacliwiDd, ^H
^^H 32 eDlrelacadj eotrefaca A
Und sagt meioer Feindin. ^^M
^^^f 36 Hga, y media] toedia, y llga
Wie weh mir latl ^^M
V /e04 1614.
Li od dass ihr sie keanet, ^H
^^m 43 2K« iaammdTft fehlen 1604. 1614.
Ihr Bild ist dies: ^H
^^M 50 y &t7fje£ ifiaeu«. .S^ /ruAfr.
Ein lieblicher Eugel ^^M
^^H 61 aquefto lßo4
Mit Menachengesicfat. ^H
^^V Wenn el LicenciadD Campana «m
Doch ach, wo aie meiner ^^M
^M wirklicher Name ist, so haben wir hier
im Herzen verglast, ^^M
^^^L das einsige Mal in unsern Liedern
0 sagt iDeiner Feindin, ^^M
^^^K tinen Verfasser genannt. S, Einl,
Wie weh mir ist! ^H
^r 66 1 4 Piluerga^ der bedeutendste
Bealellt dass leh oahe ^^M
V Zufiuss des Duero.
Dem Tod schon bin. ^^H
m 22 ofenda B. So m lesen.
^^^U 67, 1 171 A nach llerra ein Kotnma.
Seit ich sie geseben, ^H
Verlor ich mieb. ^^M
^^^m 5 quaiquier] qualquiera A,
Und ob sie auch zürnend ^^H
^H 68. Auch gedr. 1604. 16 14 Bl 415 >'.
^icbt hören willf ^^H
^^^ Ferö.XVlI 13-if/. CoplasÄ 158 Nr, 39
H (Aoonimo), 0 1838 S. 320, 0 1840 S. 537
0 sagt meiner Feindin, ^H
Wie web mir ist! ^^t
1 iV^r. XXXVI (ÄnÖDimo) Rg 11 613
H Nr* 1306 (AnÖDimo).
In Gärtleins Mitten ^H
1 2 al] el /6^04. JFer/t.XFiJ. 01388.
Da findet ihr sie, ^H
■ i^i^. %.
Da zerpflückt sie die Nelkeu ^H
^^^ 7 68 fehlt B.
Und Roa* und Ja«inin. ^^M
^^P 9 najria^. acafoif. Ftfni.XFil
Sie ao za finden ^^M
Coplas. 01838. 1840. Eg. tkc^io — nsp.
BestOrz' euch nicht. ^^M
acalb, Nebrija, Florentin, Sobrioo * u. *
0 aagt meiner FeiodiD ^^M
haben noch nicJU acafo, sondern a cafo
Wie weh mir ist!
Dagegen steht acaao bei Covarruviaa,
60. Auch gedruckt Kg, IJ 625
im groasen Wb. der Akademie, bei
Nr, 1841 (Aüonimo),
Nebriafiensia-RublnosT Salvä, Fraoce-
5 lautet im Bg, Y si coger le
aoQ u, s^ w.
ayudaba. ^_
11, 19 a mi bella, &c. Coplas.
9 doradfts] dorades A. ^H
0 18S8, 1840.
10 bordando] bordaban Bg. ^H
12 Durch &c. am Sehluss von
19 temeroaas] Uegan Bg. ^H
^^ft Zetk 11 ^e^«£)e;i 1604, 1614,
25 cogerle Bg, wie somi öfter, ^H
65<i
Laberinto acnorofo
30 dJxole B,
34 acetar = nsp, aceptar Vglru
56y 48 und Cuervo a. a. 0. s. v. aceptar
S. 105 EtiftK, CovarmviaB I S. 8'.
Steht bei Sobrino* (fehlt in der ersten
Anklage von 1705) im grossen uud
kleiDen Wb, der Akademie (»»), Nuilez
de Taboada, Francefioo, Salvd.
35 penlarino] receloso Eff.
36 DttPUo J'ehh Eff,
40 mi cuidado Eg.
46 lautet Eg wie 5 Y a^ c. I. a.
70. 6 partora | aioada.
11 tagnmas B. Druckfehler, Fehlt
em« Silbe L. pao] lagrimaa.
13 diieodo B Druckfehler.
14 y Hiatus bildend.
24 tu I a I otro.
26 bizfte B ebenfalls Druckfehler,
33 el fehlt B,
34 trato] reirato B,
37 el fehlt B^ ist aus metrischen
Gründen zu tilgen,
38 trato] retrato B,
47 querellas B.
52 apiaze B,
57 pard 1 el Sonst in diesem Fall
Sf^naUphe: 63, 2. 64, 6. 66, 5. 72, 39-
46. 73, 29.
71t 5 Dezaoe u.s.w. F^i, Foeratert
Sp. Sprachlehre §, 414, 3, S* 320 oben.
7Ä. Auch gedruckt: imiBlU3\
1614 BL443^. Sammlang der besten
alten SpaBiscben Historiseben, Ritter-
und Maurischen Romanzen. Geordnet
und mit Anmerkungen und einer Ein-
leitung versehen von Ch. B, Deppiog,
Altenburg und Leipzig 1817, S, 420 f.
Überschrift j,Was bedeutet dies? oder
die Fragen eines ünerfabrnen'*. Dasu
die Anmerkung i ^Eine ähnliche Ein-
kleidung schalkhafter Bemerkungen über
die WeJtsitten unter einem andern Re-
frain. In diesem Lied liegt jedoch weit
mehr Latme und Witz, als in dem
vorigeo." Depp. U 424 Nr 23. Die
Herausgeber bemerken daeu: «Detd*'
franse unas enigmas, por «l coaJ medio
se satirizan victos j rarezas de io«
hombres/ Rg U 523 Nr. 164$.
Duran a. a, 0. bezeichnet das Ge-
dicht als anönimo, bemerkt aber in einer
Anmerkung dazu: Se auiboye i Dob
Luis de Göogora. Es ist au^h als
Gongoras Werk unter dessen LetrilJaa
gedruckt, BibL 32 S. 504 Nr, LXIV,
In den Göngoraausgaben von 1654 und
1659 steht das Gedicht nicht.
I unos (enigma war in der aUm
Sprache beiderlei Geschlechtes) J?i^*3SL
II e ^und"" hiatustilgend 1 faU»
hija nicht selbst schon genügen sollte,
c] y 1604, 1614, Depp, Eg, Bibl,
12 Mari • Hernaodez Eg, Bibl
16 uua vez parido Eg.
20 propia B. 1604, 1614, Depp,
Eg, BibL 32,
29 buen fehU Hg.
32 verle Eg,
34 trat6 BibL 32,
46 Que estÄndose recogida Mg,
48 y] y en BibL 32,
59 le] lo 1604. Depp.
62 duermir B,
73, 1 Kom%na nach moreü^ fehlt
in A,
3 fi foy] fol B.
5.7*lacolor. 15elcolor. cdotwird
in der alten Sprache auch weiblich gt-
braucht. So bei Nebrija, Teoer bueoa, o
mala color bei Florenün; nsp, auch in
dieser Verbindung männlich Eine Reihe
von Beispielen &et Covarruviaa. ^ Color f.**
verzeichnet Sobnno tfi der 1, u, 4,Auß*
Im grossen Wb. der Akademie ist color
schon bloss männlich; man vgL den
aus Covarruvias abgeschriebenen An*
fang des Artikels mit dem el colof,
los colorea u, s, w, gegtsMsr Covar*
ruvias* la color, las oolorea u. s. w.
Über den Genuswechsel bei color «.t.ir.
vgl Dies 0r, 11 20.
ADmerkiBgefi
aöi
12 abraß] abraa^s A.
30 y hiatusbildend,
74. Auch gedr A604,mA. Bl43ar
2 por amor de San Ärnao. Arnau
1604. Arnao, Arnaa z= Arnaldo, ßS,
D. Joa6 Godoy Akaorara, ensayo h^
it6Hco ettmolögico filolöglca aobre loa
ApelHdoB CaBtc'llaDOB, Madrid 1871,
Ä 96.
6 Geoifao L. Gemifiio, sanst al
gemifao, Hausir er.
1 le] lo mm.
8 Birlimbao ^ birinibao» MauU
trommeL S. Wb, der Akad. ümere
Form zeigt wohl Beeinflussung durch
birlibirloquB Hokuapokus^ oder durch
birlar^ im Kegelspicl zurückachlagen,
wegstipiiieH , rv\ betrugen, um Geld
prellen,
12 bieiTo»] bierro B, 1604. 1614,
too« den Yens heilt. L. alm hierro,
Bilbao ist heute noch bekannt durch
seine ^isengiessereien und seinen Eisen -
handeh
14 Meoetao B.
20 liengo de Bilbao« Taschentuch
w>n Bilbao* Die Leinwand- und
Baumwollindustrie der baskischen Pro-
vineen und *t> auch der Provinz und
Stadt Bilbao ist bekannt. Vgl Ua-
doÄ a. u. 0, 4, 320, 326, MinutoH,
Spanien und seine fortachreilende Eot-
wkkelaDg, Berlin 1852, S. 486.
22 Galambao* Nichts in den Wbb,
Was ist das?
25 maramao. Naturlaut d^r Katze,
Fehlt in den Wbb,
26 bulao] ha 1604. 1614,
30 en] del B, girao, gewiss =
gira, girada, giro.
32 del] el B,
33 que fehlt 1604. 1614.
31 Taa] Tau 1604. el ranto que
tiene el Tao, der heilige Antomua.
Bas Antoniuskreuz hat die Form eines
T (tau das griech. r). e! faego 33, der
K Antonius ist der Patron gegen Feuers'-
brünsie und gegen die Rose, das An-
toniusfeuer. Vgl. Müller und Mothes,
Itlustrift arobäolagiaclies Wörterbuch
6'. 66,
3G peee Fisch ^ jetzt pez und
ppscudo.
Kicolau 1604, pece Nicoiao. Nico-
laus Pece, das Vrbild von Schillers
Taucher* VgL m. A, besonders Herrn. Ull-
rich, die Taucberaage In ibrer litter. und
volkathliml. Entwicklung, im Archiv für
Litttruturgeacbichte XIV (1886) 8. 69
bia 102. Giaaeppe Fitre, la leggeoda
di Cola Peace in aeinem und S. Salomone-
Marinoa Archivio per lo studio delle
tradizioni popolarf VIl (18^8) 9—11,
Vlll (1889) 3-6, IX (1890) 376-84.
Unsere Stelle ist ein weiterer Beleg zu
Ärcb. f. L. XIV 86 f.
37 inudan^as] mudäga B,
33 Ginau 1604. „pie de gtbd.o.
[pi^ di gibdo, vn ballo Franzefe," Flo-
rentin S.615, Nsp. piö de gibado, piA
gibado, ein alter, längst vergessener
Tanz, von detn man nicht mehr weisSt
wie er war (SeckendorfiT, Tolhausen,
Ak. "^ und die Anderen), Auch jibado
geschrieben (Salvä). VgL für unsere
Stelle aus dem grossen Wbb. der Aka-
demie V.2G2i „Lop. Dorot^f. 30, Ay de
ti Aiemana y pie (fihado, que tantos
anoa eftavifte bünrando los faraos.**
Als franfösischen Tanz beseiclinet ihn
ausser Florentin auch noch Sobrino '
und '; die anderen Wbt, wissen davon
nichts,
40 el Indiano, der „Indier*^^ der
Spanier, der in Amerika sein Glück
gemacht hat und nun reich surüekkehrtf
auch = reicher Mann, Macacaa] Ma-
cacau 1604, wohl = Macaco Makako,
gemeine Meerkatze, in Kuba : hässliches
Gesicht, in Mexiko: Knecht Buprecht,
(Tolhausen), Teufel^ Popanz, um die
Kinder zu ersehrecken ( Booch - Ar kofsy).
652
Laberinto amorofo
42 faraa 1604.
44 Alcalaui^O^. Alcalä,
75, 76 sind hier nach A abge-
druckt,
75, 1 eftii] eftaua A,
3 aguja] agugiu A,
4 que] ö que A. Alle diese Aen-
derungen verlangt das Metrum. Auch
hier ist die Interpunktion absichtlich
betbehalten worden. Wir würden z. B.
nach Z. 4 ein Ausrufzeichen erwarten,
Z. 30, 33 Fragzeichen.
17 u. s. w. DoD golODdroD. 18 u. s, w.
doDgolondrera. Ersteres fehlt in den
Wbb, Es wird erklärt durch letzteres.
Vgl. SobriDo ^ und *: «Golondrero,
m. foldado golondrero, Soldat qai fe
dörobe & s'enfait de Tarm^e quand il
oft tems de combatre, foldat qai Ta k
la gaerre pour d^rober plus hardiment
fans daDger.*" Vgl. auch golondrino
Ausreisser, Überläufer und in der
Zigeunersprache Soldat.
21 Juan] dö Juan A. Des Metrums
wegen. So auch 22 a] auia A.
29. 33 Komma nach nina und re-
fponde fehlt in 0.
76. Auch gedruckt: 1602 B1311,
ieOABl.314\ i^UBl.304y. Fern. XVII
194, Rd 234 Nr. 39. 0 1838 S. 546,
0 1840 S. 430. ßg // 555 Nr. 1702.
(Anönimo.)
4 picaras Fern. XV IL
5 picola 1602. 1604. 1614. Fern.
XVn. Bd. 0 1838. 1840. Bg.
6 de vn 1604. 1614. Fem. XVII
Bd. 0 1838. 1810. Bg] vn B. 1602.
10 que bis 12 conozco in Klam-
mem 1602.
14 en fu bolfa Fem. XVII.
15 folo 1602.
16 conquiftarlo 1602.
20 puDtapie 1602. 1604. 1614.
Fem. X VII. Bd. 0 1838. 1840. Bg.
21 nunca 1602. 1604. 1614. Fem.
XVII. Bd. 0 1838. 1840. Bg.
22 femejantes terremotos 1602.
1604 (terromotos) 1614. Fem. XVIL
Bd. 0 1838. 1840. Bg.
24 nublo 1604. 1614. Fem. XVII.
nublo in der alten Sprache = tizoo
Feuerbrand. Also toco a. d. wie
unser deutsches „sie schrie Feuerjoh'^.
conjarolo8l6Ö-2. 1604. 1614. Fem.XVU.
Bd. 0 1838. coDJuröles 0 1840. Bg.
26 en iendofe 1602. 1604. 1614.
Fern. XVU. Bd. 0 1838. 1840. Bg.
SL fehlt 1602. 1604. 1614.
31 quien 1602. 1604. 1614. Fem
XVIL Bd. 0 1838. 1840. Bg] que en B.
gufko Fern. XVIL
32 pienfa 1602. 1604. 1614. Fem.
XVU. Bd. 0 1838 1840. Bg] pienfeB.
37 vueftra 1602. 1604. 1614. Bd.
0 1838. 1840. Bg.
43 Vgl. 36, 43.
44 Pufioenroltro 160^. Bd. O 1838.
1840. Bg. Puffonroftro 1604. 1614.
Fem. XVIL Vgl. 36, 91.
50 y anda 1602. 1604. 1614. Fern.
XVII Bd. 0 1838. 1840. Bg] anda B.
53 aquerte 1602. 1604. 1614. Fem.
XVU. Bd. 0 1838. 1840. Bg.] efte B.
64 trinchera Fem. XVIL Bd. 0
1838. 1840. Bg.
65—68 fehlen Fem XVU.
66 catredas 1602. 1604. 1614.
docto Bg.
68 a] De Bg. MeUmorfofio] MeU-
morfofios 1602. 1604. 1614. Bd. 0 1838.
1840. Bg.
71 Le falu k vuesa merced Fem.
XVIL
76 ? fehlt in B.
77 ff. Vgl. Bg II 548 Nr. 1691.
Z. 25 ff.
78 el negocio Fern. XVIL
82 ff. Vgl.Ariost, Orlando furioso,
Ges. XIX, und die Bomanzen 411—413
bei Duran Bg. I 270 f.
85 ff. Vgl. die Bomanzen bei Duran
Bg. 7 260 ff.
Anmerkaogen
653
86 ambos] los dos Fem. XVIL
92 Ueaauala ie02. Fem, XVIL Rd.
0 1838 1840. Bg, lleaala 1604. 1614,
93 Catalina und Pascual, typische
Bauemnamen im spanischen Theater,
Hans und Qrete,
98 de 1602. 1604. 1614, Fern, XVIL
Bd. 0 1838. 1840. Bg.
100 del] de Fem. XVLL
102 bafta 1602. 1604. 1614. Fern
XVIL Bd, 0 1838. 1840. Bg.
106 y] 0 1602. 1604. 1614. Bd,
0 1838. 1840. Bg.
Zur Tabla.
Das Original hat nur die von mir
in eckige Klammem gesetzten Seitemalen.
Abgesehen von kleinen Interpunktions-
differemen waren zwei Druckfehler zu
verbessern : Bei La zagala mas hermofa
war 26 st. 126, bei Si aueys de matarme
101 st. 102 angegeben, Sobre las blaocas
efpumas 35 war ganz vergessen. Alle
übrigen (belanglosen) Abweichungen der
Tabla von dem Text sind genau meder-
gegeben.
Bei Ajres de mi aldea habe ich
auf Del real de Manyanares verwiesen.
S. Anm.
Die zwei Redondillas Nr. 4 und 61
und die Decimas Nr. 43 stehen unter
den Bomanzen aufgeführt.
Romanlccbe Foraohuogen VI.
42
Namenverzeichnis.
Abril 64, 26. 68, 22.
el AdelaDtado de Canaria, y de Ca-
Wlla 36, 79/.
Adonis 40, 37.
Agoftos. PL Monat August 76, 94.
Albanio 20, 43. 28, 4. 40. 29, 46.
Albano 3, 2.
Alcalao 74, 44.
Aldu^a, dofia 72, 13.
Alemania 49, 82.
Alexandro, Magno 76, 79.
Alaa, Duque de 36, 7.
Aluas, los 61, 25.
Amarilis 18, 33.
Amor 36, 1. 76, 6.
Angelica 6, 26. 76, 82.
Anoaer, Conde de 36, 83.
Antonio 76, 90.
Apolo 3, 16. dios Apolo 40, 6. 15. PI.
Apolos 76, 80.
Arabia, oro de 9, 8-
Aranjuez 64, 8.
Arcos, Conde de 36, 11.
Argel 34, 5. PI Argeies 34, 6.
Amao, fan 74, 2.
Atlantes, PI 2, 15.
Baco, dios 48, 35.
Barajas, Conde de 36, 27.
Barcelona 34, 36.
Bartolo 62, 5.
Belardo 17, 4. 35, 8.
Beleima 76, 85.
Belifa 2, 12. 27. 24, 9. 38. 81 . 32, 2. 26. 34, 2.
Benita 62, 62. 69.
Benitilla 62, 2.
Bilbao 74, 12. lien^o de B. 74, 20.
Baendia, Conde de 36, 68.
Cabra, Conde de 36, 96.
Cadiz 61, 44.
Campana, el Licenciado 65, 64.
Canaria 36, 80.
Caracena, Marques de 36, 35.
Cardena 8, 1. 43.
Cartago 7, 19.
Caftilla 36, 80.
Catalina 76, 93.
Celia 7, 14. 28. 42. 56. 52, 17. 55, 1. 56, 4.
Cefares, los 46, 44.
Chincbon, Conde de 36, 70.
Cbrifro, el gran fepalcro de 46, 35.
Cintbia 3, 1.
Cleopatra 76, 89.
Conftantinopla 72, 40.
la Corona del Draque 61,18.
Copido 74, 1.
Delfos, Delphi, 3, 16.
Dios 27, 34. 42, 18. 44, 21. 51, 23.
55, 22. 56, 17. 26. 33. 47. 51. 56.
57. "72. 76, 30.
Oorida 40, 1.
Draqae, Fr. Brake 61, 18. S. la Coruna
del Draqae.
Elena, 74, 13.
fant Elmo 15, 37.
Eneas 61, 34.
Efpana 18, 19. 37, 1. 44, 1. 46, 14.
Ell^anoles, los 46, 39.
Key Felipe tercero, 46, 2.
Fenix 16, 46. fenix 40, 9. 10. 16. 50, 19.
Feria, Duque de 36, 46.
Fileno 34, 33.
Filis 17, 26.
Kamenveneichois
655
Flechilla, Marques de 36, 12.
Flerida 28, 4. 38. 29, 46.
Francauila, Dnqne de 36, 88.
Francefillo, el 49, 3.
Frias, Duque de 36, 16.
Frifia 46, 8.
Fuenfalida, Conde de 36, 48.
Fiientes, Conde de 36, 49.
Galatea 11, 2.
Oandia, Duqae de 36, 60.
Garto, Marques del 36,43. garto76,43.
Genifao 74, 6.
Godqs 76, 54.
Gofredo, Gottfried von Bouillon, 46, 36.
Grao, el, der Hafenort von Valenciay7^^2
Gnadarrama 35, 6.
Hircano, 40, 48. Hircano tigre 52.
laciDto 19, 4.
Icaro 13, 26.
lefas 56, 69. 59, 24. 63, 3. 13. 23.
Indiano, el 74, 40. S, macacao.
Indiaa, las 9, 25. 62, 8. vnaa Indlas 32, 1 4.
Infantazcos, los 61, 25.
logalaterra 75, 39.
Isbella 25, 13.
do luau, el Rey 75, 21.
luana, 9, 1. 31. 42. 61.
Leandro, 6, 3. 13. 23. 33.
Lodofa, Goode de 36, 17.
Lududa 2t, 16.
Maoacao, el Indiano 74, 40.
Maboma 72, 44.
Man^anares 21,1. 35,7. 64, 1. 66, 3.23.
Man^anares, real de 41, 1.
Marihernandez 72, 12.
Marte, Mars^ 75, 49.
Martignelo, 48, 1.
Medoro 6, 25. 32. 76, 82.
Menelao, Argolioo 74, 14.
Menga, 62, 4.
Metamorfofio, Onidio el 76, 6H. S. die
Varianten.
Mingo, 62, 2 75.
Mongibelo 24, 54.
Monicongo 76, 98.
Moro, 37, 6. 76, 62.
Narcifa 57, 17. 21. 35.
Narcifo 76, 7.
Naual, la 46, 23.
Nicoiao, el pece 74, 36.
Niebla, Conde de 36, 17.
Oliuares, Conde de 36, 55.
Orlando, 6, 21.
Oropefa, Conde de 36, 63.
Ouidio 76, 68.
Palma, Conde de 36, 39.
Pafcual 62, 53. 76, 93.
Penafiel, Conde de 36, 95.
Pifuerga 66, 4. 9. 22.
el Planeta dorado, die Sonne, 32, 1 1 . 1 9, 27.
el quarto Planeta, die Erde, 1» 2. 66, 16.
Pompeyos, [los] 46, 44.
Pufioenroftro, Conde de 36, 91. 76, 44.
fan Quintin 46, 21.
Roma 46, 22.
Salnatierra, Conde de 36, 99.
Sancba 62, 4.
Segura 25, 1.
Senilla 36, 54.
Siqueo, Sichäus, 61, 29.
Tajo 29, 48. 39, 6. S. Tejo.
Talia 60, 13.
Tao, el 74, 34.
Tejo 23, 4. 14. 24. 34. 44. S. Tajo.
Tendilla, Marques de 36, 64.
Tifbe 76, 91.
Tormes 17, 2. 18, 13. 29, 45.
Troya 7, 19.
Valenciano, en 74, 30.
Velada, Marques de 36, 31.
Venaguas, Duque de 36, 23.
Vilafranca, Conde de 36, 87.
Villena, Marques de 36, 75.
Vizcaya, 72, 39.
Vizcayno, 72, 42.
Xarama 21, 3.
Xarama, fierra de 41, 13.
Ynes 64, 2.
Ynefilla 62, 54.
Zefiro, 53, 2.
42'
Wörterverzeichnis.
(Die Citate verweisen aaf die AnmerkuDgen.)
acetar 69, 34.
agaela 62, 57.
en eftas ancburas 34, 21.
aqaillotrar 62, 33.
atapar 30, 7.
Birlimbao, juego de 74, 8.
a cafo 68, 9.
catreda 76, 66.
centro 33, 30.
color /«m. 73, 7.
comite 44, 29. (comitre 20, 26).
dar defpojos 11, 9 f.
defde merced 36, 3.
doDgolondrera 75, 18 55.
ecbado 48, 2.
encerUr 62, 34.
efento 27, 38.
Galambao, 74, 22.
genifao 74, 6.
gibao, pie de 74, 38.
girao 74, 30.
golondron 75, 17. 19. 37. 54. 56.
bobaeroD 48, 27.
baerte 62, 30.
incbar 13, 21.
leuantar el nombre 34, 35.
maramao 74, 25.
mortra 7, 44
nublo, tooar a 76, 24.
organo 46, 16.
pece 74, 36.
perfidon 26, 12.
pefoada 62, 37.
proprio 1, 7.
proaear 37, 18.
recordar 53, 4.
regadio, fiendo de 61, 30.
romerito 16, 1.
tomar mit dappeUem Akkusativ iß^lf.
treguada 61, 17.
viznaga 61, 52.
zelogia, oelogia 14, 20. 36, 30.
Verzeichnis der Liederanfänge.
Da die Tabla des Originals ihren Zweck nioht vollständig erfüllt,
auch nicht alle hier abgedruckten Lieder enthält; so gebe ich jetzt ein
vollständiges Verzeichnis der Liederanfange in alphabetischer Reihen-
folge. Die Abkürzungen Dec. Le. Li. Red. R. bedeuten: D^cimas, Le-
trilla, Liras, Redondillas, Romance.
R. Agora eftar^ contenta,
Belifa ingraU, qne paedes. Nr. 34.
R. Agradecido paftor,
q por eftas feiaas mudas. Nr. 7.
R. A la hermofifsima Cinthia,
Albano, firme, y fecreto. Nr. 3.
R. Alegrate, noche obfcora,
de afligirme en tos tinieblas. Nr. 58.
R. AI hamilde Manganares,
q adornan jücos, y lirios. Nr. 21.
R. Amor abfolato Rey
de las almas, y las vidas. Nr. 36.
Li. Aqui llor6 affeDtado
vn paftorzillo folo triftemente. Nr.39.
Le. Arfornöfe la nifia
a ver la el^rella. Nr. 30.
Le. Ayres de mi aldea
veoid, y Ileaadme. Nr. 41.
D^c. Bien pefarii quien me oyere,
viendo q he llorado taato. Nr. 43.
Le. Baelen mis penfamientos
fl bolar paeden. Nr. 50.
R. Campo Inatil de pizarras,
ribera agoftada, y feca. Nr. 18.
R. Geffad eftrellas del delo
mi tormSto y vaeltro lläto. Nr. 29.
R Cierta dama cortefana
de las de arandela y toldo. Nr. 76.
Le. Como retamban las palas
de los remeros. Nr. 23.
Le. CoD el ayre de la fierra
hizeme moreaa. Nr. 67.
R. Con la loz del alaa hermofa
y la del alma en los bra^os. Nr. 28.
Le. De los alamos
vengo madre. Nr. 59.
R. Del real de Man^anares,
por fofpecbas mal regidas. 4^r. 41.
Li. Defpaes qae de tas ojos
parti, feÄora mia, Nr, 52.
658
LaberiDto
R. De uoas eoigmas q traygo
bieD ciaras, y biS dadofas. Nr. 72.
R. Dezidle vos Docbe obfcora
paes lo fabeys fola vos. Nr. 14.
R. Diuinos ojos bermofos,
de quien el qoarto Planeta. Nr. 1.
R. Dizole: Bolued manana,
que yo penfar^ en ello. Nr. 56.
R. Oonde vays mi penfami^to
tan ligero como foys. Nr. 13.
Li. Dolce bien, y teforo,
de mis graues caydadosfolo empleo.
Nr. 60.
R. Ecbate moyo,
que te mira el toro. Nr. 12.
Le. El cielo me falte
morena mia. Nr. 5.
R El fuego que me coofume,
pues mas ^ fuego me abrafa. Nr. 42.
Li. En el campo florido,
cuya efmaltada margS Tormes laua.
Nr. 17.
R. En los mas triftes folares
VD paftorzillo fin alma. Nr. 70.
K. Efperanyas de Cardena,
fnndadas en ayre vano. Nr. 8.
R. Elltana la noche
en roudo filencio. Nr. 24.
Le. Frescos ayrezitos
fauor OS pido. Nr. 15.
Le. Galeritas de Efpana
parad los remos. Nr. 44.
Le. Galeritas de El^^ana
fulcan por el mar. Nr. 37.
K. Hagamos pazes Gupido,
por amor de fan Arnao. Nr. 74.
Red.Havn buhonerb empleado
en bigas oy fa caadaL Nr. 61:
R. Hermonisima Dorida,
regalo, bien, y teforo. Nr. 40
R. La bella Celia, que mdora
vn galan a lo moderoo. Nr bb.
R. La del efcrioano
la rezien cafada. Nr. 49.
R. La zagala mas bermofa«
qae fa ganado apacienta. Nr. 66.
R. Los paftores de Segora
todos quantos fon. Nr. 25.
R. Los peda^os de on retrato
por vnas manos rompidos. Nr. 19.
Le. Luzen mas tos ojos,
Belira mia. Nr. 32.
Le. Madre, la mi madre,
yo me be de embarcar. Nr. 45.
Le. Mientras duerme mi nina,
Zefiro alegre. Nr. 53.
R. Mirando eftaua vn retrato
del Rey Felipe tercero. Nr. 46.
Le. Mi zagala fos panos
enxuga, y tnerce. Nr. 69.
Le. No las temo madre
las flecbas de amor. Nr. 22.
Le. Obras fon amores,
querida ingrata. Nr. 57.
Red. Ojos, cuyas luzes beilas
efmaltan mis arreboles. Nr. 4.
R. Ojos, pues teneys licencia
de pedir lo que no poedo. Nr. 2.
R. 0 que bonita que efiis,
(dizo Mingo a Benitilla). Nr. 62.
Amorofo
659
R. Para cootarte mis anflaa
be templado el inftraindto. Nr. 33.
R. Por la paente Jaana,
que no por el agaa. Nr. 9.
Le. Por llegar a ta torre
fino me ahogo. Nr. 6.
Le. Qae fi foy morena,
madre a la fö. Nr. 73
Le. Romerito florido
coge la nina. Nr. 16.
Le. Romped penfamieatos
al ayre futil. Nr. 68.
R. Segunda vez defterrado,
aunqae por varios faceffos. Nr. 35.
R. Senora, ya eftoy canfado
de ver qnä poca es la peoa. Nr. 27.
R. Serranas de Man^anares.
yo me muero por Ynes. Nr. 64.
Le. Si aueys de matarme,
ojaelos verdes. Nr. 54.
Le. Si fus ojos bellos
Galatea efconde. Nr. 11.
R. Sobre las blancas er^amas
del mar de amor va bayendo. Nr. 20.
Le. Soo tas ojos nina
mas bellos que el fol. Nr. 10.
Le. Vanfe mis amores
madre mia, y dexanme. Nr. 38.
Le. Verde primavera
llena de flores. Nr. 31.
R. Vida de mi vida,
gloria de mi alma. Nr. 47.
Le. Viua contenta, y fegura
de qnanto paede darpena. Nr. 51
R. Viada fola de marido,
bnmilde, y martirizada. Nr. 65.
Le. Una fleoba de oro
me tirö el amor. Nr. 63.
R. Yo foy Martigaelo,
echado en el valle. Nr. 48.
Le. Si qaereys que os enrame la puerta, L. Zagales difcretos
vida mia de mi coragon. Nr. 26. no fieys de amor. Nr. 71.
R. Si fe eftä [t. 0. eftaua] la blanca nida
a los bierros de ana rexa. Nr. 75.
N a c h w 0 r
Das Ltberioto amoroflo ist wie es seheint aar in den hier 1
Ion zwei Exemplaren erhalten. Weoigsteiis haben aÜe SmchtorwAungm^
nach weiteren Exemplaren bis jetzt keinen Erfolg gehabt Die beiden
Drucke sind folgende:
1) Die hier abgedruckte erste Ausgabe, in den Varianten A be-
zeichnet, im Besitz der EgI. Hof- und Staatsbibliothek Mineheii (P« 0.
hisp^ 115'). Sie kam dahin aus dem Nachlass des Dichte» Platen«
dessen eigenh&ndiger, durch Handschriftenvergleichung sicbergeateltter
Namenszug (Haien unterstrichen) sich auf der Innenseite des Yorderen
Ein band blattes befindet. In früheren Zeiten gehorte das ExempU
eini^m Herrn Chrietoval Diego Muffel, der seinen Namen auf dem Titel-
blatt unten eingetragen hat (Hand des IT./IS. Jahrhunderts). DeTj
NanimisKug ist, allem Anschein nach von Platen, quer durchstriche
Es »ind üinschUesfllich des mitgezählten aber natürlich nicht paginirten
TitelblatteH 140 paginirte Seiten und 2 BIL, drei unpaginirte Seiten,
Tabla^ *> Lagen zu 24 Seiten, bezeichnet A 1 — 6, B 1 — 6, C 1 — 6,
0 1-6, E 1-6, F 1 — 6. Die letzte Seite (zweites Blatt verso) ist
laer. Dif^ niruter eind öj cm breit und 14,7 cm hoch. Der Einband,
au0 dor Züit des Druckes des Büchleina, ist ein dünnes Blatt Schweins-
leder, man kann das Exemplar also eigentlich nur broschirt nennen.
Trotzdem int dasselbe gut erhalten. Das Papier ist kräftig« ja stark«
kaum gelblich, nicht fleckig. SeitenüberBchrift: links Laberinio^ rechts
Amorüjo, wie in meinem Abdruck, nur kursiv. Bei manchen Liedern
ist die Nummer desselben in Durans Romancero general mit Bleistift
beigesehrieben t andere, nämlich Nr. 4, 5, 7, 9, 10, 11, 14, 16, 17, 22,
90, 31» 34. 36, :n, 38, 311, 43, 45, 47» 49, 51, 52, 57, 67, 71, 73, sind
mit HImstift angestrichen i meist -|-, einigemal — ),
Nachwort
Die NumeriruDg der Lieder rührt von mir her. ¥gK noch Zb. f.
rom* Fhil. 5 (1881) S. 85, wo ich auf den Druck hinwies.
Über meine Grundeätze beim Abdruck bemerke ich Folgendes. Der
Text der Ausgabe von 1618 ist genau in der alten Schreibung ab-
gedruckt, und auch die Abkürzungen ,, welche meist des beschräokten
Raumes wegen augewandt sind, sind beibehalten* Wir haben so wenige
diplomatisch genaue Abdrucke älterer spanischer Texte! Manches was
dem heutigen Leser als Fehler eracheinen mag, ist durch Öfteres Vor*
kommen in andern alten Drucken als Eigentümlichkeit der alten
Schreibung erwiesen. Nur offenbare Druckfehler aiud gebessert Die
Interpunktion ist wild wie in allen alten Drucken und ich habe sie ge-
lassen; doch sind auch hier augenscheinliche Fehler verbessert Textver-
beaserungsvorschläge aus metrischen Gründen sind in den Anmerkungen
gemacht. Dort gebe ich auch die Varianten der mir zugänglichen anderen
Drucke unserer Homanzen. Die kostbaren alten Romanzenausgaben der
Wiener Hofbibliothek, welche nicht an Private, sondern nur an öflfeutliche
Bibliotheken versandt werden, konnte ich nicht selbst einsehen, da ich
zu der Zeit^ als ich sie b rauch te, nicht in Qöttingen, sondern an Orten
weilte ) wo sich keine öffentlichen Bibliotheken befinden. So hat sie
Herr Dd. phil. B. Dimand in Wien für mich eingesehen und aufs ge-
naueste beschrieben. Ich gebe seine Beschreibungen dieser schwer
zugänglichen Ausgaben in den Anmerkungen wieder. Solche genaue
Angaben sind manchmal zur Identifizirung von Ausgaben sehr wichtig.
Auch sonst habe ich mich bestrebt i^ Titelangaben möglichst genau zu
sein, da die Romanzenliteratur nicht Jedem geläufig ist. Ich werde
künftig auf die Angaben hier und in den ,,Spanischen Funden" Bezug
nehmen.
2) Nicht 30 stattlich wie das erste sieht das zweite Exemplar
aus (ß)>
Zuerst hat auf dieses Exemplar und auf die Sammlung überhaupt
hingewiesen Ferd. Wolf in seinen Studien zur Geschichte der spanischen
und portugieeiachen Natiooalliteratur (Berlin 1859) S. 366 Nr. 22.
Ich habe dasselbe in der Zs, f, rom. Phil 1 (1877) S. 94—97 be-
schrieben und wiederhole aus diesem Artikel was hierher gehört. Titel:
[LA]BER1NT0 | AMOROSO | DE LOS MEjORES Y ] mas nueuos
Romances que ha- | fta agora han faüdo | a luz. | Con las mas curio/as
LetrUlas de \ quantas fe hau eantado. | Sacados de los proprios origi-|
naies por el Liceuciado | luan de Chen. [Vignette s. unten. J Con
lianciuj En (J^^arago^a, Por | luan de Larumbe. | 1638.
Auf der Rückseite des Titelblattes das Wappen von Saragossa in
Hobtehnitt. VgL die hier folgenden getreuen Nachbildungen:
662
Laberinto amororu
3ERINT0
AMOROSO
DE LOS MEiORES Y
mis AUcuosRomanccs quehi«
flaagora hau (üido
2L luz.
Con lad ma4 curiofas LetriUdd Je
fumtiti ff ban cantaäa.
Sacados de los ptoprios origv
nalcspor clLle^tnciado
^^i€>^
Cm Ikenciat En Caraeo^jij Por
luaQ dt Lariinibc.
-jS?S ' 5'' '■'MiT.
Es siod 142 Seiten und 1 unpaginirtes Blatt Tabla. Der Satx ist
Cicero wie der von Nr. L Das Papier ist nicht 80 stark wie das xu
der ersten Ausgabe verwendete, vergilbt und hie und da etwaa wassor-
fleckig. Pappband mit rotem Schnitt. Ira ganzen gut erhalten^ nur
Titelblatt und ßlatt 1 sind am Rande etwas abgegriffen. Das Exemplar
der ersten Auflage ist besser erhalten*
Nachwort
und
Die Ausgabe vom Jahr 1638 entbäU 7ti Stücke^ zwei mehr als die
voD 1618, nämlich die Romances:
Si Je ejtaua la blanea nina
Cierta dama coriefanu.
Za, 5, 85 hatte ich noch zwei andere Stücke als in der Ausgabe
von 1618 fehlend angegeben. Ich hatte den Inhalt dieser letzteren
Ausgabe in der Münchener Bibliothek nach der Tabla festgestellt; in
derselben fehlt die eine Romanze, und die andere hatte ich übersehen^)
Auf dem Vorsetzblatt steht von einer Hand aus dem Ende des
vorigen oder Anfang dieses Jahrhunderts der Name eines früheren
Eigentümers, „M* Gess", eines württembergischen Theologen, wahrschein-
lich eines Heilbronner Prälaten.
Der 8. Z. so vielseitig liternriseh tätige, auch als Übersetzer spani
scher Dramen bekannte Oberst Adolf Friedrich von Seubert in Cann-
statt (1819—1880) entdeckte des Buch bei einem Stuttgarter Antiquar
und trat es an Dr. Eduard von Kausler, ehem. Vicedirector des K.
geh. Haus- und Staatsarchivs (geb, 20. August in Winnenden, wo sein
Vater damals Hofgerichtsadvokat war, gestorben 27. August 1873 in
Stuttgart) ab. Nach Kauslers Tod kam es io den Besitz von dessen
Neffen, des Herrn Pfarrers Julius Caspart in Dusslingen bei Tübingen,
und wurde von demselben 1889 an das British Museum in London ver-
kauft, wo es jetzt die Signatur C. 38. b. 41 (Gase book) tragt. Bevor
das Buch in den Besitz des British Museum kam gestattete mir Herr
Pfarrer Caspart die Benützung desselben für diese Ausgabe^ w*ofür ich
ihm auch hier meinen besten Dank sage. Der Text der Ausgabe voi
1638 ist weniger gut als der von 1618. B hat ferner eine andere, noch
nachlässigere Interpunktion als A^ gelegentlich auch andere Orthographie.
Die Liederüberschriften sind mit Ausnahme der Überschrift über Nr. 1, g
die in Versalien ist^ wie in meiner Ausgabe^ kursiv , in Minuskel mi^H
grossen Anfangsbuchstaben, nicht Majuskel, wie in der ersten Ausgabe,^^
Kausler hatte begonnen die Sammlung^ nach einer noch vorhandenen
sehr genau und sauber ausgeführten Abschrift, im Format des Originals
und in einer dasselbe möglichst nachahmenden Ausstattung wieder ab-
zudrucken. Aus seinem Nacblass lagen mir von drei Bogen die Korrek-
turen vor. Warum der Druck unterbrochen und nicht wieder auf-
genommen wurde weiss ich nicht. Auch die oben verwendeten Holz-
1) Dieser Teil der ElnleltUDg war schon geschrieban, als im NeupliilologiscIjeD '
CeiitralbJalt 3 (1889) S. 93 ff* eioe Besprechung des RR VI, 89— 138 abgedmckten
Textes des Laberinto amoroso mm der Feder intiiDea Freunde» Robert Beillgbrodt
in HaDDover erscbieo. S, 94 A. 1 berichtigt er obigen [rrtum ebenfalls.
6ö4
LaberJDto amorofü
stocke atammen aus jener Zeit Herr Pfarrer Caspart, in deesen Besitx
616 sich nocb befinden^ gestattete gütigst, nun diese Ausgabe damit sa
Bchmücken. KauBler bat auch eine Tollständig druckfertige EinleitQiig
btnterlaBBenf die aber leider verschwunden und von der Familie niebt
mehr aufzufinden ist.
Einer besonderen Rechtfertigung bedarf der vollständige Wieder-
abdruck dieser Romanzensamnilung nicht Unser Laberinto amorosa
ist nicht bloss eine bibliographische Seltenheit^ sondern bietet auch
durch seinen grösstenteils sonst nicht weiter bekannten sehr interessanten
Inhalt (von den 76 Stücken kann ich, wie in den Anmerkungen ge-
schehen, nur 34, nämlich Nr. 4, 7, 8, 12, 17, 18, 20, 25, 27, 28, 29, 31,
34, 36, 38, 41, 43, 44, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 61, 62, 64, 65, 68, 69,
72, 74, 76 als anderwärts gedruckt nachweisen und diese teilweise nur
in sehr seltenen Wenigen zugänglichen alten Ausgaben) eine Be*
reicherung unserer Kenntnis der spanischen Romanzenliteratur, speziell
des damaligen Modegescbmacks auf diesem Gebiete. Es sind ja nach
dem Titel ,,Iob mejores y mas nueuos Romances, que bafta aqui ayan
falido a luz'' und ^las mas curiofas Letrillas de quantas fe han cantado",
also so recht Modegeschmack,
Ende des 16, und Anfang des 17. Jahrhunderts erschienen bekanut*
lieh sehr viele Romanzensammlungen; ein Beweis, wie beliebt die Ro-
manzen damals waren. Aber die Romanceros generales sind ebenso
wie die Cancioneros generales dicke Bücher und waren zu gross und
zu teuer für den Volksgebrauch; deshalb veranstaltete man schon früh
kleinere, billige Sammlungen, welche auch den weiteren Kreisen zu-
gänglich waren. Diesem Bestreben verdankt unser Laberinto amoroso
seine Entstehung^ ebenso wie die um dieselbe Zeit erschienenen wenig
umfangreichen Sammlungen Jardin de amadores von Juan de la Puente,
1011 (Wolf, 8tud, S. 359 Nn 17); Primavera y Flor de los mejores
Romances von Pedro Äriaa Perez, 1026 (Wolf 8. 362 Nr. 20)^ Maravilla^
del Parnasso von Pinto de Morales, 164U (Wolf S, 365 Nr 21 ); u, a. m.;
vgl, Adolf Wolf, Supplementband zu Ticknor S*223f* Auf dem Gebiet
der Cancioneros diente diesem Zweck z. B. der RF. V 381 ff. {=^
Spanische Funde 8, 43 ff.) beschriebene Vergel de Amorea vom Jahre
1551. Die gimzen Auflagen solcher Sammlungen giengen in Händen^
welche Bücher nicht sorgHttig aufbewahrten^ zu Grunde und so haben
wir von den meisten dieser Bücher nur ein oder ein paar Exemplare
durch Zufall erhalten. Wie viele mögen vollständig untergegangen sein!
Unser Laberinto scheint nicht nur im Format und annähernd im
Umfang, sondern auch in der Tendenz sich an die schon erwähnte
Nachwort
665
SamioIuDg Primera Parte del Jardin de amadoree vom Jahr 1611 an-
zuschliessen uod zwar eine Art Fortsetzung derselben (die sonst nicht
bekannt ist) mit modernem Inhalt zu bilden. Man vergleiche nur
unsern Titel mit dem des Jardin de amadores: ,,en el quäl se contienen
los mejores, y maa modernos Romanees^ y Letrillas que haata hoy se
han aacado^^ Zu diesem Titeel stimmt unserer mehr als zu anderen
immerhin noch ähnliehen aus dem 17. Jahrhundert.
Der Herausgeber unserer Sammlung hat in derselben Gedichte ver-
einigt, welche sich damals besonderer Beliebtheit erfreuten* Sie rühren
von Kunstdichtern her, wie der Inhalt, der leichte Fluas der Sprache,
des Stils, des Versbaues und die bis auf wenige Ausnahmen regel-
mässige Assonanz und Reim beweisen,, aber sie sind dem volksmässigen
Ton angeglichen und die Formen sind durchweg die nationalen bis auf
die Decimas, Nr. 43.
Daas das Laberinto Kunstpoesie enthält beweist schon die grosse
[Zahl der rein lyrischen Gedichte: 27 Letrillas, 4 Liras, 2 Redondillas
neben 42 Romanzen. Die alteren Romanzen fehlen überhaupt ganz.
[Moriske Romanzen enthält das Laberinto keine mehr^ also schon 1618
eine Sammlung ohne solche (vgl. Wolf, Stud. S, TjIS f.). Wie schon
der Titel besagt sind es mciat Liebesgedichte, nämlich neben morali-
I sirenden, ernsten — Liebes-, Schäfer-, Dorf-, scherzhafte, satirische und
'burleske Lieder. Dieselben sind teils in vierzeiligen, teils in anderen
^ Strophen verfasst. Erstere sind mit Ausnahme von Nr. 4 nur durch
grosse Anfangsbuchstaben kenntlich gemacht.
Von unregelmässigen Assonanzen und Reimen (teilweise blossen
Druckfehlern) ist Folgendes vorhanden: 4, 9. 8,34 (die Varianten heilen
[die Stellen); 9,12. 54; 11,9 {der ungewöhnliche Ausdruck dar de/pojos
wird aus Reimgründen verdächtig); 26, 5. 6. zeigen Assonanz statt des
sonstigen Reims; 56,70 (man kann immerhin ahßelna setzen); (59, 36
, und 66,22 sind in den Anmerkungen erledigt); mehrere Unregelmässig-
keiten zeigt Nr. 70.
Einen in ähnlicbor Weise wie unser Laberinto gemischten Inhalt
zeigen, dem Zeitgeschmaük entsprechend, auch die andern eben an-
geführten kleineren Sammlungen, Nr 17, 20,21 bei Wolf Studien, ferner
Castailas Primera Parte de Romances nuevos, Zaragoza 1604, was mit
Bezug auf diese letzlere Sammlung hiemit auch zur Richtigstellung von
Durans Bemerkung Hg 11 679 gesagt sein soll. Es sind Romanzen,
Letrillas, Sonetos.
Über den Licenciado Juan de Chen, der die Sammlung aus den
y^proprios originales'', wie der Titel sogt, zusammengestellt hat, habe
ich nichts weiter ausfindig machen können. Dass das Büchlein sich
666 ^^^^^^ ^ Laberiöto amorofo
einer gewissen Beliebtheit erfreut, daas der Herausgeber die richtige
Wahl getroffen hat; beweist der noch zwanzig Jahre nach dem ersten
veranstaltete zweite Druck'). Und in der Tat, abgesehen von einer
Ans&ahl unserem Geschmack aus Terschiedenen Gründen nicht mehr zu
sagendem, ja ihn verletzenden Stücken enthalt diese Sammlung reizende
Perlen der älteren spanischen Lyrik i welche zur Übersetzung formlich
herausfordern und auch ferner die Übersetzer reizen dürften, wie etliche
derselben, die aus anderen Quellen schon bekannt waren, schon keine
Geringeren als Emanuel Geibel und Paul Heyse zur Übertragung ver-
anlasst haben.
Von Verfassern ist im Laberinto selbst nur einer*genannt, der Licen-
ciado Campana 65, 64. Doch ist das vielleicht ein Pseudonym, wie wir
gewiss auch eines in dem Fileno 34^ 33 haben; vgK die in der Anm.
angeführten Stellen, Sonst sind aus andern Drucken als Verfasser be-
kannt: Quevödo (Nr 18»^ Lupercio de Argensola bezw. Quevedo (43),
Juan de Salinas 149^ doch s. Anm/), Pedro de Padilla (51), G6ngora
(61, 72; doch 8. Anm.), Nun entsteht aber die Frage ob nicht eine oder
die andere unserer Romanzen von Lope de Vega verfasst sei* Bekaontlicb
gebraucht derselbe in Comedias und Romanzen den Namen Betanlo für
sich, Beiisa für seine Frau D* Isabel de Urbina und Fi/is ^para celebrar
a cierta dama^. Vgl. Obras sueltas XVII, Madrid 1778, 4t»5^), Tick-
nor I 540, Wolf Stud. S. 356 A. u. 5. Andere nicht im Laberinto vor-
komniende V^erstecknamen für Lope selbst und für Damen und Herren,
1) Die beiden Verleger smd auch Bonat in der Romanzeu- und scböneo
Literatur jeoer Zeit Überhaupt bekanuL So eracbienen die Romances de Germania
(Wolf, Sind. S.358 Nr 16) zuerst t609 bei Curmellas. daoüp wie unser Laberinto,
bei Larmube 1624| 1644, 1655» allem Anacbein nach im Format de» Laberinto.
Bei CoriDellas erichrcneti ferner der CancioDero IJainado Flor de enamorsdoa,
Ausgaben von 1608 und wohl auch von 1645, 1647 (Duran, Kg 11 686^, Wolf
S. 330 Nr. 6), zwei AoBgaben der Silva de varios romaoces 1611 und 1617, da«
Aasgabe von Ledesmas Homancero y monstruo imag^ioadOf 1616, die Sammlong
der Cidroinanzen vom Jahr 1626 (Wolf S. 362); ferner von Lope die Arcadia 1602,
El Peregrino en su patria, 1605 1 Filomena 1621, von Jorge de Montemayor die
Diana 1614, u. s. w. Larumbe verlegte 1611 die Primera Parte del Jardin de
amarloi*'« (Wolf S, 359 Nr. 17) und 1617 eine Ausgabe der Silva. Die bmden
letztgenannten Sammliingeo und die Cidromanzen von 1626 scheinen tuch dmi
Format des Laberinto zu haben.
2) Hier sind aber nicht alle Hbrigen Loperomanzen gedruckt 8o feblea
Durao Eg. 11 Nr, 149i und 1497, die auch aoust nirgends in den Obraa aurltis
ateheu, In den CouK^clias Lopea, soweit sie Berlin und Göttiogen besitten, lindeii
aloh diese Romanzen ebenfalls nicht
Such wort
661
zD denen dereelbe in Beziehungen stand, sind besprochen in der jetzt
erat gedruckten nueva biografia des Dichters von Barrera, Bd. I der Obraa
de Lopede Vega publicadas porla Eeal Äcademia Eepanola, Madrid 1890,
an versch. 0. Nun finden sich im Laberinto die Namen Belardo und FUh
zusaDiraen in Nr 17, Beianio allein in Nr. 35. Belim m Nr t^, 24, 32,
34. Somit kann wenigstens Nr. 17 ganz gut von Lope sein, die andern
könnten (was allerdings wohl niemand einfallen wird), da in den Lope-
roman^en teils nur Belardo, nur BvUsa, nur tUiB oder auch gar kein
Name vorkommt, bzw. mehrere andere, für Lope zur Not auch in An-
spruch genommen werden^ abgesehen von Nr. 34, ^s müsste denn Lope
auch noch den Verstecknamen FUmo gehabt haben, was nicht der Fall
ist. Es zeigt sich auch eine gewisse AehriUchkeit in Inhalt, Ton und
Ausdruck zwischen manchen der Lopcromanzen und den unseren, wie
z. B. Obras sueltas XVII 407 f. Nr, I gerade an Lab. am. Nr 34 erinnert.
Freilich sind Inhalt und Stil der Romanzen konventionell und die ge-
nannten Namen, abgesehen von Belardoj auch in den Romanzen bäufig,
'welche niemand Lupe zuzuschreiben für geboten erachtet. Anders ist
es also, wenn Befardö und lu'lls sich zusammen in Romanzen finden,
wie ferner in Nr 1512 u. 1519 bei Duran Rg 11 ; 1519 zeigt uns auch noch
Lisardo, Lopea Freund Pedro de Medioilla. Wir müssten der Kon-
sequens halber auch noch diese 2 Romanzen Lope zuweisen, was bisher
niemand getan hat. Man musa aber mit solchen Annahmen doch sehr
vorsichtig sein, da aus folgender Äusserung Lopes, welche bis jetzt
noch nicht beachtet worden ist, hervorgeht, dass gewisse junge Dichter
I ihm seinen Dichternamen Belardo gestohlen und unter diesem Pseudo-
nym gedichtet haben :
ha poeoB dias
que ciertoa poetas mozos
dan en Uaoiarse BELAKDÜ8,
hurtandoroe el nombre solo:
Bubstitutos de mis bienes ....
Obraa aueltas XVII 425.
Der Schlüsfl dieser Ausgabe hat, sehr gegen meinen Willen , lang
auf sich warten lassen. Zunächst waren es die schon früher ange-
führten Gründe, welche eich der Vollendung entgegenstellten, dann
taber wurden die für die Romanischen Forschungen verfügbaren Kräfte
I der Druckerei gänzlich durch llorstcHyng der Festschrift lür Konrad
Hofraann in Beschlag genommen, so dass alles Andere zurücktreten
mUBste. Und so Bei denn diese Ausgabe, deren Zustandekommen sich
668 Laberinto amoroso
seit bald einem Vierteljahrhundert so viele Schwierigkeiten entgegen-
Btellten, der Beachtung der Freunde der spanischen Literatur em-
pfohlen.
Die Abschrift, wonach vorliegende Ausgabe gedruckt wurde, hat
mein Freund Dr. Emil Koeppel, Privatdozent an der Universität
Hünchen, im Jahr 1881 als Göttinger Student angefertigt. Die Ver-
• waltung der Egl. Hof- und Staatsbibliothek Hünchen hat mir mit be-
kannter Liebenswürdigkeit den kostbaren Originaldruck, so lange ich
ihn brauchte, zur Verfügung gestellt. Schätzbare Nachweise lieferten
mir für die Anmerkungen Gottfried Baist in Freiburg i./B. und Rein-
hold Köhler in Weimar. Allen meinen herzlichsten Dank !
Karl Yollmoller.
I
I
3 blQ5 013 053 AS7
OOES NOT CiRCyLATE
i
Stanford Univenity Libraiiei
Stanford, California
thlt book on or belore ilaie dve.
Ä «r /*., ^ f ^
w
1
. 1
1
W' ■
1
v: •-'
'••••>.:;:<:.■.
*•. ■ V
-'
titf -"^is^.'.
■■^ö^:-^-»^'