Skip to main content

Full text of "Romanische Forschungen"

See other formats


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  Copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  Copyright  or  whose  legal  Copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that 's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  Steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  file s  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  from  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  Copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  off  er  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  füll  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


über  dieses  Buch 

Dies  ist  ein  digitales  Exemplar  eines  Buches,  das  seit  Generationen  in  den  Regalen  der  Bibliotheken  aufbewahrt  wurde,  bevor  es  von  Google  im 
Rahmen  eines  Projekts,  mit  dem  die  Bücher  dieser  Welt  online  verfügbar  gemacht  werden  sollen,  sorgfältig  gescannt  wurde. 

Das  Buch  hat  das  Urheberrecht  überdauert  und  kann  nun  öffentlich  zugänglich  gemacht  werden.  Ein  öffentlich  zugängliches  Buch  ist  ein  Buch, 
das  niemals  Urheberrechten  unterlag  oder  bei  dem  die  Schutzfrist  des  Urheberrechts  abgelaufen  ist.  Ob  ein  Buch  öffentlich  zugänglich  ist,  kann 
von  Land  zu  Land  unterschiedlich  sein.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  sind  unser  Tor  zur  Vergangenheit  und  stellen  ein  geschichtliches,  kulturelles 
und  wissenschaftliches  Vermögen  dar,  das  häufig  nur  schwierig  zu  entdecken  ist. 

Gebrauchsspuren,  Anmerkungen  und  andere  Randbemerkungen,  die  im  Originalband  enthalten  sind,  finden  sich  auch  in  dieser  Datei  -  eine  Erin- 
nerung an  die  lange  Reise,  die  das  Buch  vom  Verleger  zu  einer  Bibliothek  und  weiter  zu  Ihnen  hinter  sich  gebracht  hat. 

Nutzungsrichtlinien 

Google  ist  stolz,  mit  Bibliotheken  in  partnerschaftlicher  Zusammenarbeit  öffentlich  zugängliches  Material  zu  digitalisieren  und  einer  breiten  Masse 
zugänglich  zu  machen.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  gehören  der  Öffentlichkeit,  und  wir  sind  nur  ihre  Hüter.  Nichtsdestotrotz  ist  diese 
Arbeit  kostspielig.  Um  diese  Ressource  weiterhin  zur  Verfügung  stellen  zu  können,  haben  wir  Schritte  unternommen,  um  den  Missbrauch  durch 
kommerzielle  Parteien  zu  verhindern.  Dazu  gehören  technische  Einschränkungen  für  automatisierte  Abfragen. 

Wir  bitten  Sie  um  Einhaltung  folgender  Richtlinien: 

+  Nutzung  der  Dateien  zu  nichtkommerziellen  Zwecken  Wir  haben  Google  Buchsuche  für  Endanwender  konzipiert  und  möchten,  dass  Sie  diese 
Dateien  nur  für  persönliche,  nichtkommerzielle  Zwecke  verwenden. 

+  Keine  automatisierten  Abfragen  Senden  Sie  keine  automatisierten  Abfragen  irgendwelcher  Art  an  das  Google-System.  Wenn  Sie  Recherchen 
über  maschinelle  Übersetzung,  optische  Zeichenerkennung  oder  andere  Bereiche  durchführen,  in  denen  der  Zugang  zu  Text  in  großen  Mengen 
nützlich  ist,  wenden  Sie  sich  bitte  an  uns.  Wir  fördern  die  Nutzung  des  öffentlich  zugänglichen  Materials  für  diese  Zwecke  und  können  Ihnen 
unter  Umständen  helfen. 

+  Beibehaltung  von  Google -Markenelementen  Das  "Wasserzeichen"  von  Google,  das  Sie  in  jeder  Datei  finden,  ist  wichtig  zur  Information  über 
dieses  Projekt  und  hilft  den  Anwendern  weiteres  Material  über  Google  Buchsuche  zu  finden.  Bitte  entfernen  Sie  das  Wasserzeichen  nicht. 

+  Bewegen  Sie  sich  innerhalb  der  Legalität  Unabhängig  von  Ihrem  Verwendungszweck  müssen  Sie  sich  Ihrer  Verantwortung  bewusst  sein, 
sicherzustellen,  dass  Ihre  Nutzung  legal  ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  ein  Buch,  das  nach  unserem  Dafürhalten  für  Nutzer  in  den  USA 
öffentlich  zugänglich  ist,  auch  für  Nutzer  in  anderen  Ländern  öffentlich  zugänglich  ist.  Ob  ein  Buch  noch  dem  Urheberrecht  unterliegt,  ist 
von  Land  zu  Land  verschieden.  Wir  können  keine  Beratung  leisten,  ob  eine  bestimmte  Nutzung  eines  bestimmten  Buches  gesetzlich  zulässig 
ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  das  Erscheinen  eines  Buchs  in  Google  Buchsuche  bedeutet,  dass  es  in  jeder  Form  und  überall  auf  der 
Welt  verwendet  werden  kann.  Eine  Urheberrechtsverletzung  kann  schwerwiegende  Folgen  haben. 

Über  Google  Buchsuche 

Das  Ziel  von  Google  besteht  darin,  die  weltweiten  Informationen  zu  organisieren  und  allgemein  nutzbar  und  zugänglich  zu  machen.  Google 
Buchsuche  hilft  Lesern  dabei,  die  Bücher  dieser  Welt  zu  entdecken,  und  unterstützt  Autoren  und  Verleger  dabei,  neue  Zielgruppen  zu  erreichen. 


Den  gesamten  Buchtext  können  Sie  im  Internet  unter  http  :  //books  .  google  .  com  durchsuchen. 


M 


"/i 


i\^  -  -  »^.A^üJ,  ^:r>.>.- 


>: 


o 


ROMANISCHE  FORSCHMGEN 

ORGAN 

FÜR  ROMMISCHE  SPRACHEN  UND  MIHELUTEIN 
HERAUSGEGEBEN 


VON 


KABIi  VOIiliMÖLLEB 


yi.  BAND. 


-l.^51?^^J- 


EBLANGEN 

Verlag    von    Fr.    Junge 
1891. 


V-    '     • 


K    b.  l|of>  und  ITniv.-Bocbdnickerei  von  Kr.  Junv«  (Jiiuk*'  &  8obn)  In  Kriaiigen. 


Inhaltsverzeichnis. 


Seite 

Manitias,  Lateinische  G^ichte  ans  Cod.  Dresd.  A  167« 1 

Roth,  F.  W.  B.,  Lateinische  Gedichte  des  XII.— XIV.  Jahrhnnderts      ....  9 

Roth,  F.  W.  E. ,  Mittheilongen  zur  Literatnr  des  Mittellateins 17 

Rhode,  Max,  La  Prise  de  Cordres 57 

Vollmöller,  Karl,  Laberinto  amoroso 89 

Mall,  Ed.,  Znr  Geschichte  der  Legende  vom  Pnrgatorimn  des  heil.  Fatricins  .     .  189 
Roth,  F.  W.  E.,  Mittheilangen  ans  alifranxösischen,  italienischen  und  spanischen 

Handschriften  der  Darmstadter  Hofbibliothek 198 

Kubier,  Bernhard,   Commonitorinm   Palladii.     Briefwechsel    swischen  Alexander 
dem  Grossen  und  Dindimns,  dem  König  der  Bramanen.    Brief  Alexanders  des 

Grossen  an  Aristoteles  über  die  Wunder  Indiens SOS 

Baist,  G.  Alboraz-Campeador          238 

Roth,  F.  W.  E. ,   Mittheilnngen    aas    nuttellateiuischen  Handschriften    der   Hof- 
bibliothek zn  Darmstadt 839 

Roth,  F.  W.  £  ,  Das  Missale  nnd  Antiphonariom  der  Abtei  Echtemach  0.  S.  B. 

saec.  X  in  der  Gr.  Hofbibliothek  zu  Darmstadt 271 

Mettlich,  Jos.,   Zur  Quellen-  und  Altersbestimmung  des  sogen,  altfranzösischen 

Hohenlieds 285 

Baist,  G. ,  Eine  neue  Handschrift  des  spanischen  Alexandre 292 

Zingerle,  Wolfram,  Zum  „Songe  d'Enfer*  Raouls  de  Houdenc 298 

Otto,  Richard,  Der  portugiesische  InfioitiT  bei  Camues 299 

Mann,  Max  Friedrich,  Zu  Fhilipp's  von  Thaön  Werken       .     .    • 895 

Zingerle,  Wolfram,  Zur  Margarethen  -  Legende 414 


Vöio-J 


Inhaltsyerseichnif 

Seite 

Werner,  J. ,  Eine  Züricher  Handschrift  von  Arnulf 8  Delicie  cleri 417 

Patzig,  H.,  Lantfrid  und  Cobbo 424 

Otto.  Richard,  Rumänisch  imurare 427 

Vollmöller,  K.,  Zu  RF.   VI  37—39 428 

Roth,  F.  W.  E.,  Mittheilungen  aus  lateinischen  Han^lschrifteii  zu  Uarmstadt,  Mainz, 

Coblenz  und  Frankfurt  a./M 429 

Roth,  F    W.  E.,  Der  Buchdrucker  und  Verleger  Johann  Schoeffer  zu  Mainz  1503 

— 1581  als  Verleger  lateinischer  Klassiker  und  Schulbücher 462 

Roth ,  F.  W.  E.,  Beiträge  zur  Geschichte  und  Literatur  des  Mittelalters,  insbesondere 

der  Rheinlande      , 475 

Manitins,  M. ,  Die  Messias  des  sogenannten  Eupolemins 509 

Voigt,  Ernst,  Das  Florileg  von  S.  Omer ö57 

Voigt,  Emt,  Karl  Bartsch'  mittellateinischer  Nachlass 575 

Baist,  G.,  Callar,  span 580 

Baist,  G.,  Acechar,  span 580 

Manheimer,  Georg,  Etwas  über  die  Ärzte  im  alten  Frankreich 581 

Vollmöller,  K. ,  Laberinto  amorofo  (Schlnss) 615 


Lateinische  Gedichte  aus  Cod.  Dresd«  A  167''. 

Von 
M.  Manitius.    (Niederlössnitz  bei  Dresden.) 


Der  Cod.  Dresd.  A  167'  8.  XII— XIII  ist  ein  Sammelband  und  für 
die  Oeschichte  der  lateinischen  Poesie  des  Mittelalters  von  hoher  Wichtig- 
keit. Er  enthält  bekanntlich  das  Epos  des  Amarcius  Oallus  und  Willi- 
rams  leoninische  Paraphrase  des  hohen  Liedes.  Ausserdem  aber  finden 
sich  in  jener  Handschrift  einige  kleinere  Gedichte,  welche  —  ausser 
der  Passio  S.  Mauricii  —  noch  nicht  veröffentlicht  sind.  Es  dürfte  hier 
der  Ort  sein,  dieselben  bekannt  zu  machen. 

I. 

Fol.  37»  steht  ein  Gedicht  pe  quadripertita  conpunctione',  be- 
stehend aus  11  leoninischen  Distichen.  Nach  dieser  Form  dürfte  das 
Gedicht  nicht  vor  dem  11.  Jahrhundert  entstanden  sein.  Die  Ueber- 
lieferung  ist  völlig  anonym^  und  auch  in  den  Versen  selbst  findet  sich 
nichts,  woraus  man  auf  den  Verfasser  oder  den  Ort  schliessen  könnte. 

De  quadripertita  conpunctione. 

Est  quadripertita  cordis  conpunctio  tota 

Qu^  confert  vit^  gaudia  perpetue. 
Nam  vite  veteris  mores  dum  deserit  omnis  I. 

Querens  ex  toto  corde  placere  deo, 
5  Primo  preterit^  coram  domino  mala  vite 

Deplorat  merens  nocte  dieque  gemens, 
Sic  tractans;  quanto  mersus  foret  ante  profunde. 

Ex  quo  divina  se  rapuit  bonitas. 
Hinc  dum  iudicium  tacitus  reputat  metuendum^       II. 
10      Perpendens  vigili  mente  locetur  ubi, 
Si  non  condigne  mutatis  moribus  ipse 


c.  de  quatripertita  c,  sed  cf.  vs.  1. 

RomanitchG  Forschnngen  VI. 


2  M.  Manitius 

Grimina  que  gessit  fletibus  abluerit^ 
Cum  peccatores  infernus  suscipit  omnes 

Per  proprio  dignum  crimine  supplicium. 
15  Vel  dum  tractat,  que  sint  presentis  mala  vite,      III. 

Que  premit  adversis  quemlibet  innumeris, 
In  quis  versatur  vivens^  dum  carne  gravatur, 

Eius  pacatum  que  quatiunt  animum. 
Vel  dum  perpetu^  perpendit  gaudia  vite,  IUI. 

20      A  quis  longinquo  degit  in  exilio  — 

Quatuor  ex  istis  pia  mens  conpungitur  omnis 

Commemorans  sepe  talia  soUicit^. 

IL 

Fol.  71^—71^  steht  ein  Gedicht;  welches  das  im  Mittelalter  so  be- 
liebte Thema  des  Kampfes  der  Tugenden  und  Laster  behandelt.  Das 
Gedicht  besteht  aus  25  Teilen,  jeder  derselben  aus  zwei  leoninischen 
Hexametern.  In  jedem  ersten  Hexameter  spricht  das  Laster,  im  zweiten 
mahnt  die  Tugend  davon  ab^  den  Eingebungen  des  Lasters  zu  folgen. 
Ein  kurzes  Vorwort  von  zwei  Versen  leitet  das  ganze  ein.  Auch  hier 
finden  wir  keinerlei  Anspielungen  auf  Zeit  und  Ort;  nichts  lässt  auf  den 
Verfasser  oder  den  Entstehungsort  schliessen. 

Vos  qui  sub  Christo  mundo  certatis  in  isto 
Discite  virtutum  conflictus  et  viciorum! 

In  cunctis  opibus  tibi  non  equabitur  uUus! 

Putridus  es  vermis^);  quid,  homo  periturO;  superbisP 

5  Fac  propter  famam,  quecumque  potes,  bona  palam. 
Obta  celari;  bona  queque  potes  operari. 

Exterius  sancto  te  conformare  studeto. 
Deforis,  albatis  qui  vos  tumulis  simulatis^)! 

Hoc  discede  locO;  locus  ille  beatior  isto. 
10  Cum  sit  ubique  deuS;  maneas  ubicumque  quietus. 

Quid  facias?  per  se  qui  multo  vilior  est  te. 

Quisquis  vos  spernit,  deus  inquit;  me  quoque  spernit'). 

Cur  quocumque  modo  non  es  sublimior  illoP 
Congaude  fratri,  fer  opem  quoque  perficienti. 


13  c.  infemi         21  c.  existis         II,  6  c.  scelari         7  c.  confirmare 


1)  cf.  Job  25,  6.         2)  cf.  Matth.  23,  27.         3)  Luc.  10,  16. 


Lateinische  Gedichte  aus  Cod.  Dresd.  A  167* 

15  Qualiter  hunc  quis  amat  sibi  qui  contrarius  extat? 
Verus  amor  fratris  brevis  est  inpletio  legis. 

Quis  toleret  sileatve  malum;  quod  perpetrat  ille? 
Occulte  numquam  debes  reprehendere  quemquam^). 

Cur  noQ  obsistis  cum  quod  fieri  tibi  non  vis? 
20  Quid  Don  pro  Christo  toleres  pro  te  crucifixoP 
Peccanti  semper  sis  durus,  amarus  et  asper. 
Argue  coge  roga,  Timothee,  sagaciter  ista. 

Seit  deus  ipse  quod  eS;  nullo  de  iudice  eures. 
Suspiciosus  eris;  si  uon  delicta  fateris. 

25  Quo  gaudere  potes,  qui  gratis  tot  mala  perfers  P 
Cur  modo  contristat;  quod  post  tibi  gaudia  praestat? 

Lumine  privariS;  si  continue  lacrimaris. 

Mors  yenit  absque  mora,  noctuque  dieque  labora. 

Non  surges  penitus  peccati  mole  gravatus^). 
30  Dant  tibi  spem  venie  peccata  remissa  Mari^. 

Multiplica  fenus  neo  mendicabis  egenus. 
Quantumvis  babeas,  nichil  hoc  moriendo  reportas. 

Unde  tuos  pascis,  tua  si  dispendis  egenis? 

Si  quid  habes^  tribuas;  sin,  sit  tibi  larga  voluntas. 

35  Non  est  quod  tribuas ;  furto  vel  fraude  requiras. 
Prostat  nulla  dari,  quam  furto  fraudeve  queri. 

Perfice  fallende,  quod  non  quis  vera  loquendo. 
Os  quod  mentitur,  anime  mors  esse  probatur^). 

A  factore  datis  cur  non  epulis  satieris? 
40  Parce  quibusque  cibis,  pereas  ne  cum  Sodomitis. 

Fac  oongaudere  socios  risusque  movere. 
Unde  tibi  risus;  cum  sis  miser  hie  peregrinusP 

Est  nil  peccati  perplurima,  sed  bona  fari. 
Numquam  vitabis  culpam,  si  multa  loquaris. 

45  Non  est  culpa  gravis  quevis  poUutio  carnis. 
Clauditur  immundis  paradysus  cunctipotentis. 
Utere  luxuria ,  nescis  que  vita  futura. 
Si  castus  fueris,  vita  sine  fine  frueris. 


i  f 

15  c.  sibq  16  c.  5  uise         36  c.  fraude  veqri  45  gravis  in  ras. 


4)  cf.  Eccle.  10,  11.         2)  cf.  Juvenc.  hiet.  ev.  11,  786.  3)  Sap.  1, 11. 

.   1* 


4  M.  Manitius 

Non  est  grande  nefas  animo  concepta  voluptas. 
50  Gerte  mecharis^  cum  sis  cupidus  mulieris^). 

Quid  dulci  vita  valet  esse  venustius  istaP 
Si  carcer  talis;  deus^  o  tua  mansio  qualis! 

m. 

Auf  das  Gedicht  ^de  quadripertita  conpunctione'  folgt  Pol  37»  — 39» 
ein  umfangreicheres  Epos,  gleichfalls  anonym  überliefert.  Der  Phantasie 
eines  Geistlichen  entsprungen,  welcher  das  Ganze  als  einen  Traum 
hinstellt,  behandelt  es  einen  Kampf  zwischen  Fuscus  von  Jericho  und 
Dicaeophilus  von  Jerusalem.  Dieser  Kampf  ist  nur  eine  allegorische 
Vision  und  lehnt  sich  allerdings  in  einzelnen  Zügen  an  historische  Daten 
aus  der  Vulgata  an.  Die  Darstellung  selbst  ist  äusserst  lebendig  und 
frisch;  besonders  deswegen,  weil  sich  der  Verfasser  vielfach  eng  dem 
Vergil  angeschlossen  hat.  So  erinnern  die  eingelegten  Reden  sehr  an 
Vergil;  auch  die  Schildbeschreibung  fehlt  nicht  und  öfters  finden  wir 
Versteile  aus  Vergil  abgeschrieben.  In  dieser  Beziehung  gehört  das 
Gedicht  entschieden  zu  den  besseren  Producten  des  Mittelalters;  ab- 
gesehen vom  Stoffe  hat  es  in  seiner  Anlage  und  Ausführung  eine  ge- 
wisse Aehnlichkeit  mit  dem  Waltharius'  Ekkehards.  Ausser  den  leoni- 
nischen  Versen  finden  sich  keinerlei  Zeitspuren  und  so  muss  auch  bei 
diesem  Gedichte  die  Frage  nach  dem  Autor  und  der  Entstehungszeit 
vorläufig  offen  bleiben.  Die  Verse  1—8.  11.  12.  36  —  38.  100-103. 
140 — 142.  151.  152  hat  schon  Herschel  in  Naumanns  Serapeum  XVI^ 
175  f.  veröffentlicht. 

Nox  erat  et  lentus  carpebat  [lumina  somnus]; 
Corpora  predulci  reddens  defessa  quieti, 
Tum  mihi  predarum  per  visum  cernere  bellum 
Contigit.  ninc  Jericho  ruit  effera  milite  lecto, 
5  Hinc  Jherusalem  nichilominus  obtulit  [ensem]. 
Fuscus  prcdictam  partem,  Dicheophilus  istam 
Instituit.     Fuscus  Balaac  de  sanguine  cretus, 
Bethelemitarum  dux  altus  stirpe  parentum. 

promtior  edere  ferrum 

10 fimPJmittere  vulnera  membris. 

1  c.  ox]  aote  o  spatiuin  litterae  ioitialis  vaeuum        lumina  somnus  snpplevi 

5  ensem  snppl.  Herschel  7  Balaae  falso  Herschel  9  sq.  plara  macula 
fusca  deperdita  legi  non  iam  possant 


1)  Matth.  5,  28. 


Lateinische  Gedichte  aus  Ck>d.  Dresd.  A  167* 

Ergo  dispositis  quali  decet  ordine  turmis 
Ductor  uterque  suos  agiles  monet  esseque  cautos, 
Tunc  accersitis  Dicheophilus  ipse  roaniplis 
Incipit:  „0  multis  noti  mihi  sepe  periclis, 

15  Nunc  opus  est  animis^)  ad  fervida  prelia  promtis! 
Inminet  ora^)  trucis  belli,  vos  ne  fugiatis, 
Gontinuare  fuga  vitam  pudeat  viciosa. 
Nam  quicumque  fugit,  bellator  eum  bonus  odit. 
Audaces  densis  opponite  pectora  teliS; 

20  Nee  quisquam  fedo  ledatur  vulnere  retro. 
Inconcussa  fides  domini  mandata  colentes 
Protegit  ut  murus.   Frustra  lorica  galerus 
Occultant  artus,  nimucro  rotetur  in  ictus. 
Quid  moror?  Intrepidi  studio  pugnate  procaci. 

25  Jerobaal  magnos  domino  donante  tyrannos 
Quatuor  evieit');  ceu  soptim^)  pagina  dicit; 
Credulus  ille  deo  bellat  potiturque  tropheo. 
Sic  vestris  armis  presens  superabitur  hostis, 
Si  rogitatis  opem  vobis  prestare  tonantem/' 

30  Talibus  acceptis  plausu  plebs  annuit  omnis^), 
Corripit  alipedem  dux  ascenditque  volucrem, 
Inceptum  pugne  tuba  coneava  clangit  utrirnquO; 
Undique  concurrunt,  hortantur^  spicula  mittunt 
Grandinis  in  morem,  crebris  et  iactibus  ymbrem 

35  Eb:imium  faciunt  et  tela  volantia  stridunt. 

Jamque  propinquantes®)  coUidunt  ensibus  enses, 
Brachia  sustollunt,  et  scutis  scutä  repellunt, 
Vulnera  yulneribus  mercantur,  et  artubus  artus. 
Res  agitur  ferro'')  certatur  utrimque  periclo. 

40  Aflictos  subitum  videas  horrescere  casum 
Et  gemitu  fracto  mutire  pudore  magistro, 
Linquere  finitam  diffuso  sanguine  vitam. 
Ecce  per  insidias  infestat  Bethlehemitas 
In  vultu  pallens,  tamen  aspera  vulnera  tradens, 

45  Quem  memorant  Acis  prolatum  germine  Saulis, 
Luscus  Enoraienes ;  illius  facta,  clientes 
Sectantes  opera  pugnant  in  parte  sinistra 


11  Ergo  dispositis  perdifficile  cognitu       33  c.  occurrunt       35 /actun^]  cfauüt 


1)  Aen.  VI,  261.        2)  i.  e.  hora       3)  cf.  Jud.  7, 25.  8, 12.       4)  i.  e.  schofetim. 
5)  cf.  Aen.  I,  559.        6)  Aen.  H,  730.        7)  cf.  Sali.  Cat.  60,  2. 


M.  Manitius 

Urbis  Davitic^.  Raresount  [igne  vel?]    .    .    .    . 
Ductoris  rigidis  cumulumque  dedere  peremptis. 

50  Et  fors  non  parvo  finem  disorimine  hello 
Fecisset,  tenuans  aoies  et  funera  oaloans, 
Ni  bonus  Eudochius  contemplans  talia  mestus, 
Qua  strages  misoet  Dicheophilus ,  aooelerasset. 
Ilico  divertit  dux  oonoitus  atque  recessit 

55  Rumpens  perdensas  protenta  euspide  turmas. 
Poscit  Enoraieneu;  socium  qui  sparserat  agmen^), 
Inventumque  fugat  telis  et  euspide  turbat. 
Nee  minus  ille  tegit  se,  pellentemque  repellit. 
Et  yice  diversa  vineit  fugitque  eaterva. 

60  Interea  Gandax  formosus  miles  et.audax 
Hortatur  comites,  stipatos  irruit  bestes^ 
In  se  bellantem  cumulata  strage  phalangem 
Terrens.  Jamque  fere  Jerioheni  terga  dedere. 
Fuseus  ubi  socios  valido  Candace  fugatos 

65  Gedere  conspexit:  „Quo  vos  agitat  tremor?^  inquit 
„Prob  pudor,  exanimes  fugitis;  prob,  sicut  inermes. 
Huc  advertentes  pugnate  viriliter  omnes, 
Me  duce  nequaquam  vos  ledet,  me  ducO;  quisquam.^ 
Dixit  et  ostentat,  quem  pro  munimine  gestat, 

70  Ingentem  clipeum,  sie  firmans  corda  timentum; 

—  Huic  divum  vultus  bac  pictor  in  arte  peritus 
Aptarat  tales,  ut  vivos^)  esse  putares, 
Moreque  virgineo  spectares  ore  modesto, 
Subridere  deos  ad  factum  turpe  vocatos') 

75  Mulciber  illatam  referens  de  Marte  querelam 
Vindictam  poscit ,  simul  et  scelus  indice  prodit. 
Et  de  subtili  mirantur  et  pede  capti  — 
Dux  igitur  clipeo  velat  sua  membra  superbo, 
Gontra  se  fortem  quaciens  caput  incitat  bostem. 

80  Compos  quisque  sui  vovet  artus  bellipotenti^), 
Ipsius  formam  cemens  in  tergore  pictam. 
Sunt  gemini  montes  Stigio  fervore  calentes, 
luxta  quos  longo  collis  petit  aera  coUo 


48  plara  macala  deperdita         49  peremptis  paene  deperditam         55  c.  per 
denaaa  58  c.  pellentem  81  c.  tergore  repictam  priua  re  eras. 


1)  AeD.  n,  613.  2)  Aen.  VI,  848.  3)  cf.  Ov.  Amat.  V,  561—588. 

4)  Aen.  XI,  8. 


LateiDische  Gediehte  auB  Cod.  Dresd.  A  167)*  7 

lugi  fönte  recens^  quem  silrula  circuit  horrens. 
85  Nutic  scaadene  Pubcus  clamat  de  colle  protervus: 

^Quisquis  ea^  ufe  tantas  caedes  moriendo  rependas 

reperiare 

•    ..,,.*     [gere  fuir?]  pueriliB 

.    •    .     .     -    i8tuc  est  tibi  pugna  choreia, 
90  Que  portare  soleot  peltas^  cum  prelia  miBcentM, 

Hie  yetus  [est?!  gladiua,  rimatur  viscera  bövub; 

Et  tu  ridicults  hodi©  privaberiß  armia, 

Ni  to  forte  aua  probitate  tegena  homicida, 

Quem  deteetaDdis  stmilem  sigDat  tuua  orbie, 
95  Subducat  vivum.''  —  Pictue  Finees^)  ibi  zelum 

Exereens  fede  coeuntes  perfodit  ense 

Nitena  in  capulo,  cruor  exit  vulnere  crudo, 

Seque  miaer  Zambri  cupit  a  meretrice  moveri 

Sed  nequit,  inmiBgum  conoectit  corpora  ferrum  — 
^  100  Laocea  vibrato  comitatnr  dicta  lacerto, 

Qae  velud  iraacena  vadit  per  nubila  stridens 

Visu  temblHs.    Draco  sie  EpidauriuB^)  antris 

Aureua  exiliens  cecia  et  in  aere  pendens 

Frovolat  intente  pernicis  more  sagitte, 
105  Donec  ad  ignote  regionis  dulcia  Tempe 

Pervenit  inque  dovIb  ee  colligat  advena  nidia» 

Quam  FüBCtis  misit  tali  Stridore  volavit 

Haata,  sed  offendit,  clipeoque  roten ta  reeedit, 

Ilicet  inataurat  iactue  arcumque  recurvat^ 
110  Certo  vulnificum  miasurua  verbere  ferrum. 

Prccipitat  iuvenem  ae  perturbare  parantem; 

Dumque  suo  trepidat  capiti  parmamque  BUpinat 

Inaidiis,  Inmboa  cauter  perstrinxit  anheloB 

Mititia  egregii,  traiectaque  coata  caballi 
115  Stridenti  telo  roravit  aanguine  multo*)* 

Subaidit  sonipoB^  sed  frena  vacantia  mileB 

Ignorat  leva  capulumque  remittere  dextra, 

Labitur  exaanguia^),  pallesount  ora  minaoia, 

86  0,  est         37  sq.  plara  macula  deperdita         94  c*  de  testandis         95  c. 
Sub  ducat  98  c*  ameretrice  100  c.  mmmüatur  103  atre]  c.  aer^ 

108  c.  cUpeo  109  c.  in  btaurnt  111  c.  Ptecipit  et  113  c.  Imidia^ 

1)  Aen.  X,  23.  2)  Num.  25,  7.  8.  B)  Porphyr,  ad  Hör,  Sat.  1,  3  27. 

4)  Aeo.  Vm,  645,         5)  Aea,  Xr,  818. 


M.  Manitias 

Atque  Buper  nivea  reoubat  oervioe  remissa; 

120  Perdit  ut  insignem  rosa  falce  recisa  ruborem. 
Hostiles  türme  tarnen  extinotum  timuere; 
Credentes  illum  simulato  funere  vivum. 
Tandem  victor  adit  mentemque  paventibus  addit 
Insultans  tumidis  prooalcatos  pede  verbis: 

125  „Si  poteS;  eternum  nnno  a  te  disoute  somnum; 

Ut  saliens  nostras  de  more 

Esse  Palestinos  latos  sat 

Quos  tu  metiris  modo  cur  nostros  .... 
Sic  quos  temptamuB  belle  traetare  solemus.^ 

130  Sic  ait  et  spolium  rapit  hac  de  sorte  superbum^). 
Vestigans  Fassor  victorum  sedulo  victor. 
Quem  validum  pugilem  dixerunt  esse  nepotem 
Belligeri  David,  qui  plurima  forcia  gessit^ 
Stat  nimium  tristis  precibusque  deum  vocat  istis: 

135  „Factor  natur^,  precor,  hec  attende  meisque 
Viribus  asspira,  Fuscum  tua  proterat  ira.^ 
Tunc  iaculum  resono  cepit  dimittere  nervo, 
Quod  per  victoris  pectus  nil  tale  furentis 
Transit  et  in  sectis  defessum  desinit  extis. 

140  Concidit  ille  sono,  iam  corpore  debilitato 
Et  se  collabsum  subito  miratur.    At  illum 
Scuto  merentes  portant  in  castra  sodales'^). 
Hoc  et  agunt  bestes ,  Gandacem  namque  levantes 
Terra  seminecem  gestaut  in  papilionem. 

145  Atque  dies  clause  dedinabatur  Olimpo'); 
Que  res  a  pugne  motu  semovit  utrosque. 
Surgunt  in  castris  pro  cognatis  moribundis 
Grandes  ploratus  et  amicum  deflet  amicus. 
Simpliciusque  pater  Gandacis  fletibus  ater 

150  Ut  natum  vidit:  „Gur  patrem  deserisP"  inquit. 
Hic.ego  et  lacrimis  manare  ^idebar  amaris 
Inque  dolore  gravi  me  versans  evigilavi. 


119  c.  Et  super       125  c.  ate       126  sq   partes  versäum  macula  deperditae 
129  solemus  130  superbum  vix  legi  posaunt         140  sono]  no  in  ras.  143  agunt] 

gu  in  ras.        146  c.  apugne 


1)  Aen.  Vm,  202.        2)  Aen.  X,  505  sq.        3)  Aen.  I,  374. 


Lateinische  Gedichte  des  XII.  ^  XIV.  Jahrhunderts. 

Aus  Darmstadter  HaDdac^hrifteo  mitgetbeÜt  ¥on  F*,  W,  E«  Eütb. 


Bei  DurchmuBterUDg  hiesiger  Codices  kRm  ich  auf  die  nachstehen- 
den meines  Wissens  ungedruckten,  lateiniachen  Gedichte,  die  ich  hier- 
mit den  Historikern  und  Literaturfreunden  mittheile. 

Nr.  1  befindet  sich  in  einem  Samnielbaode  Quart,  saec.  XII  — XV 
Nr.  815  j  der  durch  die  SaramluDg  v.  Uüpsch  aus  der  Abtei  8t.  Jacob 
in  Lütticfa  in  die  Bibliothek  zu  Darmstadt  gelangte  und  unter  anderm 
eine  schone  Handschrift  des  Computua  Hermanns  des  Lahmen  von  der 
Reichenau  mit  Zeichnungen  von  Hand  des  Xll.  Jahrhunderts  enthält 
and  zwar  am  Ende  einer  astronomischen  Prophezeiung,  die  im  Jahre  1179 
Terfasst  ist,  was  mit  dem  Tode  Thomas  von  Canterbury  (1170)  auf  den 
die  Verse  hinzielen,  stimmt.  — 

Kr.  2  Gedenk verse  auf  die  Schlacht  bei  Woring  (1288,  5.  Juni) 
fand  ich  in  Hs,  2666  saec.  XIII  — XIV  in.,  die  ehedem  ebenfalls  der 
Abtei  St.  Jacob  in  Lüttieh  gehörte  und  vermischten  Inhalts,  meist  theo- 
logischen ist.  —  Das  Gedicht  ist  jedenfalls  Arbeit  eines  Lüttichers. 

Nr.  3  steht  in  der  nämlichen  Uandachrift  Nr.  2666  folio  ClIH^  von 
Hand  saec.  XIII— XJV.  — 

Nr,  4  und  5  fand  ich  ebendaselbst  Blatt  CHI.  Manches  ist  un- 
sicher durch  Verrieben höit  der  Schrift,  aber  mit  ?  bezeichnet.  — 

Nr.  6  ein  Gedicht  auf  die  Missbräuche  der  Zeit  entnahm  ich  dem 
Codex  Nr.  810  f.  96—97  (Doutschordenstatuten  aaec.  XIV)  woselbst  es 
eine  Hand  saec.  XIV  eintrug.  — 

L 

Versus  angeli,  quos  dedit  Jerosollmia  cuidam  viro  pernoctanti  ad  sepul- 
cnim  domlni  anno,  quo  mterfectus  est  archiepisoopuB  Cantnarie. 

Die  Cayphe,  mercedis  Caput  dampnatur  alumni 
Celea  cadunt  humilis  pcndet  uterque  gradus, 
Salvant  et  perdunt  ah  ah  ah,  que  sunt  Jheremie. 
Interit  et  perimit  quod  consonat  euphonie 


lü  F.  W.  E.  Roth 

In  Bcorium  ruit  exitium  egra  potentia  migrat. 
MontibuB  excedunt  onagra  atque  leo. 
GorDua  vervecis  mutilabunt  federa  tauri. 
Sydera  Pollucis  fraternum  corruet  astrum 
Una  dies  mortis  deponel  serta  duorum 
Et  Babel  Archadie  perfuaa  cruore  rubebit. 


II. 

Versns  de  viotoria  Johannis  ducis  Brabantie  hiiius  nominis  primi, 
quando  viotoria  facta  fuit  apnd  Worono. 

Bissenis  demptis  annis  a  mille  trecentis 

Brabantinonum  leo  dux  petit  inferiorum 

Partes  yallando  Worono  ibi  castra  metando. 

Ad  Nonas  mensis  sexti  cum  Coloniensis 

Venit  prelatus  et  Guelrensis  oomitatus 

In  turba  forti,  Brabantinos  dare  morti. 

Presul  ZibertuB  nimio  fervore  refertus 

Hanc  lucem  olare  voluit  sermone  beare^ 

Fecit  sermonem:  Veni  vincire  leonem, 

Gurrus  adduxi,  funes,  et  vincula  struxi, 

Nam  fortuna  oeoam  deduxit  ad  hunc  modo  ceoum, 

Quia  locupletemur  septenium  nunc  gratulemur 

Anime  response,  galea  quoque  lumine  sconso. 

Concurrunt  cunei  sub  sexta  parte  diei, 

Stat  leo  dux  fortis  cinctus  virtute  cohortis 

Pugnans  securus,  seu  victor  ab  hoste  futurus. 

Hinc  bestes  mille  pereunt,  fugit  hie,  cadit  ille, 

Hio  captivatur,  perit  hie,  alter  iugulatur, 

Alter  in  amne  perit,  alterque  latibula  querit. 

Ducitur  ingratus  sermonis  preoo  ligatus 

Ad  castrum  comitis  de  monte  velut  bene  sitis. 

Luceburgensis  oum  fratribus  en  iaoet  ensis 

Ore  Bupinatus  et  Ouelrensis  oomitatus! 

Ipsius  vioto  domino,  iunctoque  relicto 

Spargitur  ad  predam,  quanto  supra  dux  redam 

Transvehit  in  Brabant.    Sie  Brabanti  superabant. 

Luceburgensem ;  Guelrensem,  Goloniensem.  — 


Lateinische  Gedichte  des  XII.  — XIV.  Jahrhunderts  11 

m. 

Anno  domini  M.^  cc.  nonagesimo  quarto  heo  scripta  sunt  de  papa 
PetrO;  qni  et  Gelestinns. 

1.  Petru(8)  de  petra  mittitur  deserti  monte  visere 

Syon  et  proprium  oollitur  mitti  vestibus  vellere 
Fratrum  fastus  reprimitur  novo  reoisns  vomere 
Oratia  clero  tollitur  iam  lucis  orto  sydere.  — 

2.  Celesti  rore  preditus  buo  respondens  nomini 

Celestinus  vir  inclitus  sacrosancte  regimini 
Ecciesie  prepositus  velut  in  oelo  gemini 
Irradiat  divinitus  iste  oonfessor  domini.  — 

3.  Petrus  laudum  carmina,  Petrus  pro  grege  yigilat; 

Petrus  absolvit  orimina;  serpens  antious  sibilat, 
Petrus  confert  iuvamina;  quibus  omnis  plebs  iubilat, 
Post  Petrum  oanunt  carmina,  ambra  luois  rutilat. 


IV. 

YYT  versus  de  innndantia  aquamm  et  de  destmotione  pontium  facta 

Parisius. 

Parisius  prime  trabe  tetras  mille  tricento. 
Vespere  quod  Thome  pontes  cecidere  memento. 
Tunc  tantum  crevit;  tunc  tantum  Secana  sevit, 
Quod  pontes  fregit  et  eorum  summa  subegit. 
Suntque  molendina  desubtus  facta  supina 
Avulsis  trabibus  cecidi  peuitusque  subaota 
Portus  erat  ratibus  extra  Haymonis  madefacta 
Secana  trabibus  ut  mare  tergidus  excuciebat 
Undique  littora  fluctibus,  et  mora  nulla  fiebat 
Ob  .  .  .  dia^)  tellus  noxia  clade  redundans. 
Cur  das  flumiua  sicut  fulmina  semper  inundansP 
Parisius  domibus  nivibus  mala  tot  tribuisti, 
Tot  querulos  iuibi  populos  alibique  dedisti. 
Defecit  siquidem  panis  venalis  ibidem 
Gens  patrie  plorat,  vocum  degens  agit,  orat 
Orat,  agat  degens  vocum  plorat  patrie  gens. 
Divinum  numen  rogO;  nunquam  Secana  flumen 


1)  Durch  Rasur  undeutlich. 


12  F.  W.  E.  Roth 

Sic  anginen  cecis^  verum  flictus  modereris 
Ergo  languore  pulso  procul  atque  dolore 
Tu  populo  domico  nimio  potu  procul  ito 
Ito  piger  potu  nimio  domico  populu  tu.  — 


V. 

Anno  milleno  tricenteno  minus  annis 

Quatuor  e  fl(uvio)^)  solito  Secane  fluit  omnis 

Parisiusque  vago  motu  meat  ista  vorago 

Per  totamque  plagam  regia  tulit  hereme  plagam. 

Pontes  saxoBOs  secat  hie  strepitus  per  aquosas 

Et  fere  complosos  facit  istos  flumine  rosos 

Fundit  castella,  muros  quasi  in  eva  procella 

Hospicii  cella  Christi  cadit  atque  capella. 

Dum  consternuntur  pontes,  multi  moriuntur, 

Carbasa  multorum  franguntur  plena  virorum, 

Unda  molendina  rapit  hinc  absente  farina, 

Pluribus  est  pena  (P);  non  desert  ulla  carina, 

Fruges  vel  vina  tanta  veniente  ruina^ 

Cessat  doctrina  victum;  bone  Christus  propina! 

Descum  plenus  tristis  proclamat  egenus 

Heu  quis  non  fieret  discurrere,  quando  videret 

Parisius  pontes  tantasque  domos  pereuntes, 

Merces  (?)  et  gentes  mersas  nautas  quoque  flentes, 

Parvos  infantes  et  dolia  flumine  nantes 

In  propriosque  lares,  nequeunt  remanere  scolares^ 

Sed  tristes  fugiunt^  peregrini  sie  quasi  iiunt. 

Ad  templum  Secana  Bernardi  brachia  cava 

Transtulit  et  lavit  vicos,  quos  nunc  superavit 

Per  plateam  torrens  inaberti  (?)  cursitas  horrens 

Pressaque  tu  ploras,  quod  fers  gariadis^ 

Quis  posset  tanta  mala  vobis  dicere^  quanta 

Hinc  sunt  Parisius,  ego  non,  non  igitur^)  alius. 

Circaque  sedes  pontis  et  edes  destruis  undis 

Quando  (?)  decedis.  non  magelides  (?)')  quos  male  condis 

Parisius  via  deficiet  pia  iam  studiorum, 

Nam  stat  inopia  nullaque  copia  lata  ciborum.  — 

ibid.  Blatt  CIH. 


1)  Basar.   —    2)  Ms.  gtor.    -    3)  auch  Rasur;  undeutlich. 


LateiDiscbe  Gedichte  des  XU. — XIV.  Jahrhanderto 


13 


VI. 


Viri  fratres  servi  dei 
Non  V08  turbent  verbi  raei, 
Sed  audite  propter  deum 
Flebilem  sermonem  meum. 
5  Mundum  dolens  cireuivi; 
Fidem  undique  quesivi, 
Ubicunque  fidem  quero: 
Vel  in  plebe  vel  in  clero, 
Vel  in  claustris  vel  in  foro; 

10  Ubi  fides  sit,  ignoro. 
Fides  nullibi  apparet. 
Totns  mundus  fide  caret. 
Filius  non  servat  patri 
Fidem  neque  frater  fratri. 

15  Heu  de  sede  sua  ruit 
Fides,  que  tam  firma  fuit! 
Quondam  eo  pro  ea^  dolus 
Triumphat  per  orbem  solus 
Tam  potenter  et  tam  dire, 

20  Ne  quis  possit  contraire. 
Si  quis  dolo  non  obedit, 
Non  impune  sibi  cedit, 
'  Sed  qui  bona  hie  gesserunt, 
Uli  soli  salvi  erunt. 

25  Quicque  dolus  iubet  esse, 
Hoc  implere  est  necesse. 
Clerus  populusque  totus 
Dolo  subiacet  devotus 
Dolus  papam,  cardinales 

30  Et  episcopos  totales 
Regit  et  ubique  reges. 
Dolus  glossat  iura,  leges, 
Dolus  omnia  pro  voto 
Disponit  in  orbe  toto. 

35  Qui  cum  dolo  conversantur, 
Uli  sunt,  qui  principantur, 
Sed  qui  modo  dolum  nescit, 


Est  abiectus  et  vilescit, 

Et  vocatur  ydiota, 
40  Non  est  dignus  una  iota. 

Prelati  ecclesiarum 

Habent  dolum  valde  carum, 

Nam  per  eum  prebendantur^). 

Et  potenter  dominantur. 
45  Estimo  pro  sensu  meo, 

Quod  prebendas  non  prodeo. 

Pure  dant,  sed  mos  est  sibi: 

Nunc  da  mihi,  tunc  do  tibi. 

Sic  ad  invicem  ooUudunt, 
50  Atque  pauperes  excludunt. 

Qui  redonant,  illis  datur, 

De  egenis  non  curatur. 

Heu  quam  ob  rem  non  atten- 
dunt, 

Qui  sie  bona  Christi  vendunt. 
55  Que  precepit  deus  dari, 

Symonizant,  et  est  equum, 

Quod  mercedem  sumant  secum. 

Miror,    quid     tunc    responde- 
bunt. 

Ante  deum,  dum  parebunt 
60  Responsuri  de  re  gesta, 

Si  sit  yilis  vel  honesta. 

Ubi  genus,  res,  honores 

Nemini  sunt  adiutores. 

Advertatis  vos  prelati, 
65  Quanta  oportebit  pati 

Post  hanc  vitam  pro  peccatis, 

Et,  que  iusta  sunt,  agatis. 

Curati  et  sacerdotes 

Possidentes  amplas  dotes 
70  De  salute  animarum 

Subditorum  curant  parum; 

Nichil  querunt,  quam  habere, 


1)  Es  stand  dominantur. 


14 


F.  W.  E.  Roth 


Et  hominibus  plaoere. 
Non  advertuDt  ad  olamores 

75  Pauperum,  sed  claudant  fores. 
Sic  nee  snbditis^  ut  debent, 
Formum  bone  vite  prebent, 
Sed  per  pravoa  suos  mores 
Multos  ducunt  ad  errores. 

80  Canon  regula  locatur. 
Eine  canonicuB  gignatur, 
Eo^  quod  sub  regulari 
Vita  debet  famulari. 
Cum  devocione  deo, 

85  Modo  Garant  nil  deo^ 
Sed  libencius  ad  forum 
Currunt ,    quam     frequentant 

chorum. 
Nichil,  quam  mundana  querunt, 
Vestes  militares  ferunt, 

90  Non  imparciuntur  dignis 
Suas  opes,  sed  malignis. 
Quidquid  eis  superesset. 
Hoc  pro  deo  dandum  esset. 
Modo  nunc  est  tam  avarum 
95  Gor,    quod    nichil    dant    vel 
parum. 
Item^  qui  in  claustris  degunt, 
luxta  normam  se  non  regunt, 
Quam  patres  instituerunt, 
Sed;  que  sunt  fetida,  querunt. 

100  Vestes  deferunt  daustrales, 
Sed  in  mente  non  sunt  tales, 
Namque  sub  religiosa 
Veste  latet  mens  dolosa. 
RixaSy  lites  et  rancores 

105  Habent  inter  se  maiores 
Monachi  et  moniales 
Plus  quam  persone  mundiales. 
Qui  vult  Sathane  servire, 
Debet  claustrum  introire. 

110  Ite  fratres  mendicantes; 


Fere  omnes  sunt  truphantes, 
Parent,  quasi  sint  devoti 
Sunt  hü  tarnen  nequam  toti. 
Quidquid  predicant  sermone, 

115  Raro  complent  actione, 
Metunt  ubi  non  sperserunt; 
Semper  plus  quam  sua  que- 
runt, 
Oves  alienas  tondunt 
Et  parochianos  confundunt. 

120  Dantibus  applaudant  care, 
Sed  qui  nichil  possunt  dare, 
Vel  replere  eis  manum, 
Illos  mittunt  ad  plebanum. 
Pu(l)chre  peromare  sciunt^ 

125  Qui  credunt;  decepti  Sunt, 
Per  yerborum  apparatum 
Aures  pruriunt  magnatum. 
Valde  diligenter  notant^ 
Ubi  divites  egrotant, 

130  Ibi  currunt  nee  cessabunt, 
Donee  ipsos  tumulabunt 
Sed  ad  casas  miserornm 
NuUus  ire  vult  eorum. 
Puto  vere,  quod  prodesset, 

135  Qui  in  mundo  nuUus  esset 
Sive  seeta  beghinalis 
Postquam  tamen  monachus 
neo  monialis 
Sie  creverunt. 

140  Lex  et  fides  perierunt, 
Et  totus  mundi  Status 
Est  in  malum  comutatus. 
Utrum  culpa  sit  ipsorum, 
Hoc  seit  conditor  eorum. 

145  Cesar,  reges,  marchiones, 
Duces,  comites,  barones, 
Omnes  prineipes  terrarum 
Possident  de  fide  parum, 
Inter  omnes  vix  est  unus. 


^^^^^^^^^^^   LateiDiBcbe  (iedicbte  dea  XII,-rXIV.  Jahrhunderfa        ^^^l^^^^H 

^H      150  Quia  respiciunt  ad  monus» 

SicconfunduQt  mundum  iotum.           ■ 

^^^^        Et  iusticiam  postpODaüt^ 

190  Istud  est  ubique  notum.               ^^M 

^^^^V        Pro  eis,  qui  dona  donant. 

Poodua,  Dumerua,  monaural        ^^H 

^^^V         Per  tyrannidem  et  guerram 

Simul  omnifi  mercatura                ^^M 

^V              Disdipant  ubique  torram. 

Sic  per  ipaos  sunt  infleete,          ^^H 

^H       155  Magie  querunt  Christianos 

Quod  vix  UUD3  agit  recte.           ^^H 

^H              Uebetlare,  quam  paganos. 

195  Nisi  opem  deua  prostat,              ^^H 

^^^^        Non  verentur  nee  fonnidant, 

Deperire  mundua  reatat,              ^^| 

^^^H        Quod  innoeuos  occidant. 

Tot  et  tanti  sunt  reatus^              ^^H 

^^^^P        Cur  tarn  dire  sinit  deus^ 

Et  tarn  pravua  est  nunc  statue.      ^^B 

^B       160  Quod  occidit  iustum  reusV 

NatuB  ante  annos  mille              ^^H 

^^^^        Quondam  milites  statuti 

200  Vere  felix  fuit  ille.                       ^H 

^^^H        Erant.  ut  per  eos  tuti 

0  quam  venenosa  peatis!            ^^H 

^^^P       Esaent  vidue,  pupilli, 

Severatur  falsus  teatia^                ^^| 

^^^^         CleriGua,  sed  nuoc  et  illi 

Für,  periurua,  latro,  mechus,      ^^B 

^H       165  Tales  minime  defendunt. 

HomiciJa  lantum  deeus,               ^^H 

^H              Sed  predatitur,  et  iotendunt. 

205  Habent  tanquam  probi  viri,         ^^H 

^^^^        Cor  eorum  magis  pronum 

Quidquid  poteat  nunc  acquiri.          H 

^^^H        Est  ad  malum   quam  ad   bo- 

Sive  bene  aive  male^                    ^^H 

^^^^P 

Est  hominibus  equale.                  ^^H 

^H              Cives,  Dobiles,  communes 

NuUuB  devitatur  questua              ^^H 

^H       170  Raro  doli  eunt  immunes. 

210  Quantumcunque  lohoneBtua,         ^^H 

^^L             Noliles  iniuriantur, 

Lex  et  diariplina  perit^                 ^^H 

^^|H        Civea  Tero  se  Yerbantur. 

Nemo  facit  id,  quod  debet,         ^^H 

^^^^B        De  communibus  vix  uIIub 

Nemo  alteri  hoc  probet^               ^^H 

^^^^T        Eet  fidelis  sine  nullua. 

Quod  habere  vult  ab  eo,             ^^H 

^H      175  Naute  maris  et  eoloni^ 

215  Nemo  curat  iam  de  deo,             ^^H 

^^^K        Qui  fuerunt  quondam  boni, 

Nemo  curat  modo  briam,             ^^H 

^^^^P        Sie  pervertit  eos  doIuB^ 

Nemo  teoet  rectam  viam,            ^^H 

^^^0        Qaod  vix  est  iustus  unus  aolos. 

Nemo  novit  misereri,                    ^^^| 

^F              Item  mundi  mercatorea 

Nemo  curat  confiteri^                    ^^^| 

^H      180  Qui  aunt  quam  defraudatores, 

220  Et  qtiamvia  confiteantur,              ^^| 

^H              äive  emuot,  aive  veodunt. 

Ideo  parum  emendantur«              ^^^| 

^H             Semper  fallero  pretendiint. 

Iam  nee  populus  nee  elerua        ^^H 

^^^H        Deum  aanctoaquc  periurant; 

Est  in  auo  facto  verua,                ^^H 

^^^V        Et  mentiri  parum  curant* 

Licet  fratres  quod  erramus          ^^H 

^H     185  Dumque  boui  nummi   vadunt^ 

225  Tempus  eat,  ut  redeamua^           ^^H 

^H             Statim  eos  ignl  traduDt^ 

Tompus  est  nos  convertendi^       ^^H 

^^^H         Et  quod  manus  pagameutum 

Tempua  est  nos  penitendi^           ^^H 

^^^^L^  Scoria  eat  et  oon  argootum. 

TempuB  est  nos  conßtendi,         ^^H 

16 


F.  W.  E.  Roth 


Tempus  est  nos  redeundi 
230  Ab  errore  falsi  mundi. 

Tempus  est  nos  emeudandi;        240 

Vere  tempus  est  plorandi, 

Seimus  Dam,  quod  transit  hora; 

Redeamus  sine  mora, 
235  Bedeamus,  non  tardemus; 

Vitam  nostram  emendemus.         245 

Nemo  debet  desperarO; 

Darmstadt  im  December  1887. 


Nemo  debet  dubitare, 
Tam  misericors  est  deus 
Nemo  vivit  ita  reus. 
Quin,  si  veniam  petetur, 
Deus  eins  miseretur. 
O  quam  parva  coneubitus  hora, 
Qua  perditur  yita  eterna, 
Ad  quam  nos  perducat; 
Qui  sine  fine  vivit  et  regnat. 
Amen. 


F.  W.  E.  Roth. 


MittheiluBgen  zur  Literatur  des  Mittellateina. 

Aus  Darinstadter  Handacbriften  von  F.  W.  E*  Roth* 


Zweck  der  BachBtehenden  Arbeit  ist,  die  Freunde  der  mittellateini- 
Bchen  Litteratur  mit  einer  Anzahl  einschlägiger  Handgchriften,  nament- 
lich Dichter,  Grammatiker,  Lexicographen  und  alter  Autoreu  der  hieeigen 
Bibliothek^  über  deren  Bestand  sehr  wenig  bekannt  ist,  bekannt  zu 
machen  und  einige  wichtige  Stücke  als  ungedruckt  mitzutheileo,  einige 
andre  nicht  hinreichend  gedruckte  besser  zu  liefern.  Von  den  circa  3090 
hiesigen  mehr  als  der  Hälfte  nach  neueren  oder  wisBenachaftlicb  wert- 
losen Codices  habe  ich  die  ältesten  und  besten  mit  Ausschluss  der 
liturgischen  Bücher  und  Bibelcodices  ausgewählt  und  beschrieben.  Da- 
bei bin  ich  bis  Ende  des  XIII.  Jahrhouderts  gegangen  als  eine  Zeit- 
periode, in  der  die  Handschriften  sowohl  Reste  clasBischen  Lateins  wie 
auch  BprachUch  wichtige  Formen  des  frühen  Mittellateins  enthalten  und 
dadurch  lexikalische  Ausbeute  liefern.  Hievon  bin  ich  nur  in  wenigen 
Fallen  abgewichen  und  habe  späteres  mitgetbeilt  Ausgeschlossen  habe 
ich  alle  Hymnen^), 

Nr.  7.  Quart,  Papier,  saec.  XV  ex.  Blatt  1  (doppelt)  —  27. 
(Hüpsch  250).  Blatt  1'^:  Mappe  mundi  quantum  ad  partes  transmarinas 
glosa.  Blatt  1  ist  durchstrichen  ^  der  nämliche  Text  nochmals  Blatt  2. 
Variacionem  morum  operacionum  sive  oceupacionum  et  rituum  diver- 
sarum  gentium  habitantium  in  diversis  provinciis  ad  orieotalem  plagam 
necnon  et  septentriooalem  plagam  et  meridianam  constitutis  narrat 
nobilie  vir  et  discretus  dominus  Marchus  civis  Venetiarum,  narrat  etiam 
condiciooes  provinciarum  et  fructuum  etc. —  Schliesat:  homo  vel  alius. 
Deo  gracias.  Beschreibung  von  Asien  unter  Benützung  des  Werkes 
dieser  Art  von  Marco  Polo,  mit  eingestreuten  historißchen  Notizen.  ~ 


1)  Freunde  solcher  mache  ich  auf  meine  jüngst  erscbieDeiie  reiche  Sammlung 
(ganz  aus  hiesigen  Qss.  and  Drucken) :  Lateinische  Hyiunen  des  Mittelalters^  Augs- 
burg ld88|  aufmerksam. 

Komuüitclt«  Fo»cliang«)n  VI.  2 


18  F.  W.  E.  Roth 

Nr.  14  12^  Papier,  saec.  XV.  Aus  St.  Jacob  in  Lüttich.  (Hüpscb). 
Darin:  1)  Incipit  liber  de  mysteriis  ecciesie  editus  a  magistro  Jo.  de 
Gallandia.  Beginnt:  ^Anglia  quo  fulget  quo  gaudent^  etc.  —  2)  Tobias 
;Ex  agro  virtutum^  etc.  Mit  der  Schlussschrift:  Explicit  explicitum  Tho- 
biam,  qui  leget  instet  Thobiam  merita  religione  sequi  ^):  Verse  mit 
lateinischen  Glossen  über  denselben.  Am  Ende  steht:  Hunc  libellum 
ego  nonnus  Philippus  prior  huius  loci  emi.  Orate  pro  anima  mea".  — 
Eine  Einschreibung  von  1416  Lüttich  betreffend.  — 

Nr.  15.  Quart,  Papier ;  saec.  XV.  (Hüpscb).  Aus  St.  Jacob  in 
Lüttich.  Sammelbandy  darin:  Johannes  de  Garlandia  de  misteriis  ec- 
ciesie. ,Anglia  quo  fulget'  etc.,  wie  in  Nr.  14.  —  Versus  de  septem 
artibus.    ^Inveniesque  locum^  etc.  — 

Nr.  23.  Quart,  saec.  XV.  Papier.  1)  Grammatik  in  Versen.  ^Est 
pater  hie'  etc.,  1—107.     2)  Lateinisch-deutsches  Glossar,  108—128.  — 

3)  Incipit  doctrina  beati  Bernhardi  de  contemptu  mundi.  Wie  in  Ms.  3223. 

Cartula  nostri  tibi  mandat  dilecte  etc. 

4)  Gate.    ,Cum  animadverterem  quam'  etc.    In  Versen.     5)   Avianus. 
Rustica  deflenti'  etc.    Mit  Schollen.  —    6)  Anstandslehre  in  Versen. 

Scolaris  qui  vis  provehi  culmen  ad  honoris  etc. 
7)  Desgleichen.   Quid  puer  ingressus  studii  loca  etc. 

Nr.  102.  Folio,  Perg.,  saec.  XIIL  (Hüpsch).  Aus  St.  Jacob  in 
Lüttich.  Geschichtswerk  des  Albert  von  Aachen  über  den  ersten  Ereuz- 
zug.  Am  Ende  defect.  Ueber  den  Verfasser  cf.  Röhricht  -  Meissner, 
Palästinareisen.  Bibliographie  s.  v.  —  Kugler,  Albert  v.  Aachen.  Stutt- 
gart 1884.  —  Druck :  R.  Reineccius.  Helmstadt  1584,  und  in  Bongars, 
,gesta  dei  per  Francos  I,  1,  184—381.    Hanoviae  1611.    Folio. 

Nr.  103.  Quart,  Perg.,  saec.  XU.  (Hüpsch).  Aus  Grafschaft.  Ent- 
hält die  Schrift  des  Rupert  v.  Deuz  de  vita  vere  apostolica,  wie  sie 
Martine  in  der  collectio  amplissima  IX,  971  nach  diesem  Codex  heraus- 
gab^). Der  Rest  des  Ms.  besteht  aus  älteren  Legenden  (Peter -Paul, 
Andreas,  Jacob  maior,  Johann,  Philipp,  Jacob  minor,   Bartholomaeus, 


1)  Es  ist  dieses  wohl  die  Schrift  des  Matthäus  ViDdocinensis,  eine  poetische 
Umschreibung  des  Buches  Tobias,  das  als  fiistoria  sacra  de  Tobia  seniore  et 
inniore  öfter  gedruclct  erschien,  mir  aber  nicht  zugänglich  ist.  — 

2)  Ein  gleicher  Codex  saec.  Xn  aus  Deuz  (St.  Maria -Heribert)  befindet  sich 
unter  den  nicht  von  v.  d.  Linde  catalogisirten  Codices  zu  Wiesbaden.  —  Ueber 
das  Werk  selbst  cf.  meine  Monographie  über  Rupert  v.  Deuz  in  der  kathol.  Be- 
wegung, 1887,  Heft  16—18.  — 


MittheituDgen  zur  Literatur  des  MittellateiDs 

Matthaeus,  Sjmon-Juda,  Reden  auf  Maria  Magdalena,  Peter- Paul,  In- 
ventio  sce  crucis,  exaltatio  eiusdem).  Auch  hier  ist  das  Pergament 
theilweiee  rescribirt.  — 

Nr,  187.  Folio,  Perg.,  saec.  XIL  Liber  S.  Alexandri  in  Grascaph. 
(Hüpsch).  1)  In  Christi  nomine  incipit  prologus  Rufini  in  ecclesiastica 
historia.  ,Chriatorum  dicunt  ease  etc.  —  recepturua  premia  meritomm. 
Amen.  Explicit  über  undecimus  ecclesiaatice  hiatorie.  Mit  Initialen.  — 
2)  Excuaatio  Origenis,  ^Quidam  eorum,  qui  libenter*  etc,  —  inter  noB 
disputatio.  —  Eine  Spalte.  Deck-  und  Voraatzblätter  Theile  eines 
Uiaaale's  saec*  X.  — 

Nr.  328.  Folio,  Ferg.,  saec.  XIL  Aus  Weingarten  1628,  kam  1807 
aus  Fulda  nach  Paris  in  die  Nationalbibliothek.  00  Blatt.  Summa 
tnagistri  Alani  (de  Insulis)  de  predicatione.  (V)idU  Jacob  etc.  — 
hostia  ipai  fuerimus.  — 

Nr.  344.  Folio,  Perg.»  saec.  XI— XIL  (Hüpach).  Ana  St.  Jacob 
in  Lüttich.  Legendarium  (^Silvester,  Gregorp  Päpste,  Nicolaua,  Vincen- 
tius,  Theodardus,  Rede  auf  Bischof  Lantbert,  Mauritius  und  Exuperius, 
Nereus  und  Achilleua,  Petronilla,  Felicula,  Vitus,  Nazariua^  Donatus, 
^Criapinua ,  Crispinianus,  4  Gekrönte;  Theodorus,  Marcollus,  Calixtus, 
>isanthu8  und  Dariai  Maria  Egyptiaca^  Hemigiua.  ßlatt  CXXXVI'  ein 
Renten verzeichnias  von  hiatoriachem  Interesse  und  ein  Segen.  Anlagen  1 
üod  2.  — 

Nr.  675.  Quart,  Papier  und  Pergament;,  saec.  XV  (Hüpacb),  Sammel- 
band; datin :  1)  Verse  über  den  Glauben,  ho  wie  das :  Quicunque  vult  salvua 
ease.  —  2)  Oollacionis  gracia  sum  pertracturus  aliqua  [  de  statu  clericali. 

Narrabo  de  ineania^ 

Que  regnat  in  ecclesia  etc.     Anlage  B. 
Das  Gedicht,  eine  jedenfalla  übertriebene  Schilderung  der  Zeitlage  bei 
Leben  dea  Verfasser«,  spielt  auf  Weatphalen  an  und  rührt  von  der  Hand 
des  Conrad  Moirsultz  her.     Bemerkt  sei,  daas  das  Gedicht  das  Einzige 
des  ganzen  Codex  zu  sein  scheint,  das  Moiraultz  acbrieb.  — 

Nr.  716.  Folio,  Perg.,  saec,  XIII--XIV.  (Hüpacb).  Aus  8t  Jacob 
in  Lüttich.  Biblia  veraificata  a  magistro  Petro  Riga,  que  appeUatur 
aorora.    ^Frequens  sodalium  meorum  peticio*  etc. 

Primo  facta  die  duo  celum  terra  leguntur 
Fit  firmamenti  spera  sequente  die  etc. 
Schliesst:     Hie  finit  über  et  consumroat  linea  metrum. 

Explicit  vetus  et  novum  testamentura.    Amen. 
Elxplicit  biblia  versificata. 


20  F.  W.  E.  Roth 

Das  Werk  des  Petrus  Riga  ward  nie  gedruckt,  ist  aber  in  zahllosen 
Handschriften  verbreitet,  Stücke  daraus  theilte  Leyser  in  seiner  hist. 
poet.  medii  aevi.    Halae  1721  mit. 

Nr.  725.  Polio,  Perg.,  saec.  XII.  Blatt  1  —  167.  (Httpsch  363). 
Liber  monasterii  sancti  Jacobi  Leodiensis.    Priscianus  maior. 

Incipit  ars  Prisciani  viri  dissertissimi  grammatici  Caesariensis  doc- 
toris  urbis  Rom^,  Constantinopolitane  praeeeptoris.  Priscianus  Caesa- 
riensis grammaticus  Juliano  consuli  ac  patricio  salutem. 

Wertvolle  Hs.  Priscians,  die  griechischen  Worte  in  Majuskeln^). 

Auf  der  ersten  Seite  Neumen  auf  4  Linien  mit  Text:  Fabrice  mundi. 
Fabrice  mundi.    Fabrice  mundi.    Et  veritate.    (Xu.  Jahrb.).  — 

Nr.  729.  Grossfolio,  Papier,  saec.  XV.  Aus  Podozzi's  und  Q. 
Fischers  Besitz.  Auf  dem  Rücken  falschlieh  als  Manuscriptum  de  1286 
bezeichnet,  durch  die  Abfassungszeit  veranlasst^).  Papias  Gatholicon, 
lateinisches  Wörterbuch.  — 

Nr.  736.  8%  Perg.,  saec.  XIII.  Aus  St.  Jacob  in  Lüttich.  (Hüpsch). 
Inhalt  wie  Nr.  716.  Hunc  librum  emit  nonnus  Philippus  de  Ochey  prior 
huius  loci  videlicet  sancti  Jacobi;  orate  pro  eo.  — 

Nr.  737.  Folio,  Perg.,  saec.  XII.  (Hüpsch).  Enthält  das  Werk 
des  Gajus  Julius  Solinus  polyhistor.  s.  de  mirabilibus  mundi.  Ausgaben 
bei  Hain,^  rep.  14873  f.  Die  Widmung  ist  unvollendet.  Quoniam  qne- 
dam  impacientius  etc.  —  Indiculus  capitulorum  Juli  Solini  rerum  collec- 
tarum  infra  scripturarum  sie.  Solinus  Advente  suo  salutem.  Cum  et 
aurium  dementia  et  optimarum  etc.  —  Angehängt  die  passio  sanotarum 
undecim  milium  virginum.    ,Regnante  domino^  etc.  — 

Nr.  739.  Perg.,  Quart,  saec.  X— XIV.  Aus  St.  Jacob  in  Lüttich. 
1)  Euclides  de  geometria.  Punctus  est  illud,  cuius  non  est  pars. 
Blatt  1  —  39.  Mit  Scholien;  saec.  XIV.  Explicit  sextus  liber  Euclidis 
cum  commentis  Campani.    Blatt  21  Verse: 

Forma  salutis  ave, 

Quia  per  te  vivitur  ave 

A  fidei  nave  etc.,  und  Blatt  30: 


1)  cf.  PrisciaDauBgabe  von  Hertz  praef  XX.    Das  enthaltene  Werk  ist:    In- 
stitutioDCS  graecae  I— XVI.  — 

2)  Geheimratb  Waltber  fiel  denn  auch  dadurch  gründlich  herein,  indem  er  Bei- 
träge p.  66  diese  Hs.  als  Codex  de  1286  und  BibliotheksmerkwUrdigkeit  anpreist 


MittheiluDgen  zar  Litemtur  des  Mittellateins 


21 


Prima  pedt  oampi 
Dubia  Bub  aorte  duelli  etc*^  sowie  Sprichwörter: 
Error  (qui)  tibi  non  contradicitur,  approbater. 

2)  H».  flaec,  X  (ehedem  besonderer  Codex):  lociplt  ars  Bede  pre&biteri 
de  metris  et  acematibufi.  In  primis  de  metro  dactylico  exametro*  ,Me- 
trnm  dactilicum'  etc.,  sowie  Verse  (stark  verrieben): 

Roma  muro  luceas  .  .  . 

3)  Incipit  ars  Euticia  de  verbo  diöcipulo  quo  nomine  Craterus,  ,Ciim 
semper  novas  qiiestiooes*  etc,  XI.  Jahrh.  Am  Ende  defect  —  4)  Me- 
diciDiBche  Abhandl.  saec.  XIV.  defect  —  5)  Grammatik  saec.  XIV- 
Queritur,  utrara  etc.  —  6)  desgleichen,  saec.  XIV.  ,Quia  Über'  etc.  ^ 
7)  Desgleicheo  saec.  XIV,  Quoniara  ecire**  ^  Explicit  equivoca  a 
magistro  Matheo  Vindocinenßi  coraposita  (Mathias  de  Vendome).  Hierauf 
Astronomisches  des  Alburaasar,  Planetentafel  1340— 14<H)  von  Johannes 
de  Danekowe  dictus  de  Saxonia,  Urk.  Papst  BeDedicts  VI  1338,  Ar- 
beiten über  Geometrie,  saec.  XIV.  — 

Nr.  748.  Perg.,  8",  saec,  XIIL  Incipit  gemma  anime.  ,Agmen 
in  castris  eterni*  etc.  —  scrutinium  agitur.  (Andere  Hand).  Explicit 
über  sextus  gemmeanime  Honorii  presbiteri  AugustodunensiSj  qui  floruit 
Bub  Heinrico  quinto  anno  domini  millesimo  centesimo  nonagesimo  et 
malta  opuscula  scripsit.    J.  t.  a.  S.  — 

Nr.  749.  Octav,  Perg.,  saec.  XH.  (Hüpech).  Aus  Grafschaft,  lieber 
diese  Es.  cf  N.  Archiv  VH,  622^629.  IV,  164-165,  IV,  293-294.  - 
Die  Widmungen  der  Werke  Rhabans  im  Katholik  1875,  107  und  109 
jetzt  auch  in  M,  G.  poetae  latioi  ed.  Dummler,  II,  167—168  abgedruckt 
Die  Definitionen  über  orator  etc.  (uogedruckt)  Blatt  85^—86^  folgen 
als  Anlage  IV,  da  sprachlich  interessant.    Ungedruckt  sind  die  Stücke: 

1)  Incipit  narratio  de  casu  Theophili  vicedomni. 
Quid  ....  (eine  Zeile  getilgt). 
Bit  tibi  sola  pia  mediatrix  sancta  Maria  etc. 

Eine  andere  Vita  Theophili  in   Acta  Sanct  BoU.  Februar  I,  487,  — 

2)  Vita  sancte  Pelagie.  3)  Incipit  vita  sancte  Eufrosine  virginis.  Den 
Brief  des  Grafschafter  Mönchs  Gevehardua  an  den  Abt  Nicolaua  in  Sieg- 
burg, mangelhaft  geordnet  und  fehlerhaft  gedruckt  im  Anzeiger  d.  germ* 
Mus.  XXI,  375—376  Berichtigung  dazu  XXH ,  246  theile  ich  als  An- 
lage V  oochmals  besser  mit.  — 

Nr.  752.  Quart,  Perg.^  saec.  XII.  Aus  Grafschaft.  (HüpschV 
Torsatsblatt  aus  einem  liturgischen  Buche  saec,  XI— XHi 


22  F.  W.  E.  Roth 

,0  pastor  apostolice 

0  defensor  ecolesie 

Gregorü  confessor  cristi^  etc. 
Auf  dem  ersten  Blatte  Verse: 

Gutbertus  factis 

Preclaris  pluribus  actis 

Vitam  finivit, 

Celestia  regna  subivit. 

Premia  digna  polis 

Captans  merede  laboris. 
1)  Leben  des  Bischofs  Gutbertus  von  Beda.  Explicit  vita  sancti  Gut- 
berti Lindisfarnensis  episcopi.  —  2)  Leben  des  Abts  Columban.  ^Ruti- 
lantem  atque'  etc.  Auf  rescribirtem  Perg.  eines  liturgischen  Buches 
saec.  X  wie  in  Nr.  749.  —  3)  (Neues  Pergament,  ehedem  besonderer 
Codex)  Walafrids  Leben  des  Abts  Gall  ,Nisi  me'  etc.  —  Mit  den  Wun- 
dern. —  4)  Incipit  visio  Barunti  monachi  Longoretensis  cenobii  ^Me- 
morare  yolo'  etc.  —  5)  Passio  sancti  Agilolfi  archiepiscopi  etc.  Jgitur 
apud^  etc.  Stück  5  ist  theilweise  rescribirtes  Pergament^  darunter  das 
letzte  Blatt  solches  eines  Necrologs  saec.  XL  Es  ist  noch  zu  lesen: 
VIII  Kai  .  .  .  Tiburcii  et  Valeriani.  Das  Deckblatt  Stück  eines  OfG- 
ciums  auf  Bischof  Gutbertus  .  .  .  dignatus  est  inlustrare  per  ministros 
lucis  sue  cunctos  fines  terre^  ipsi  laus,  qui  dedit  Anglis  lucemam  sue 
salutig  Cuthberhtam  bonum  doctorem  hac  pro  his  intercessorem.  Do- 
mino sanctorum  presulum  rege  .  .  iubilemus  in  hac  sancta  sollempni- 
täte  .  .  .  pontificis  nost(ri)  .  .  .  (saec.  XI — XII).  — 

Nr.  755.    Perg.,  Quarte,  saec.  XIV.    Am  Anfange  defect.    Darin: 

1.  Vita  sancte  Barbare  virginis  versificata. 

Scribere  primo  licet,  quo  patre  Barbara  nata  etc. 

Cum  sanctis  sponsa  dei  tu  memor  esto  mei.     Blatt  382 — 388  ^ 

2.  Incipit  elemosinarius. 

Ut  iuvenis  ales  vibrare  suas  decet  animas  etc. 
Auxilioque  tuo  quod  perfectus  liber  iste. 
Explicit  elemosinarius.   Amen.    Blatt  388— 392  ^ 

3.  Incipit  Ovidius  de  ventre. 

Consilium  celebrant  humani  corporis  artus  etc.    Blatt  392— 395^. 

4.  Incipit  vita  hominis  versificata. 

Nascitur  omnis  homo  rudis,  infans,  exul,  egenus  etc. 

Si  quis  furetur  hunc  librum,  mortificetur. 

Explicit  yita  hominis;  deo  gratias.    Blatt  395''  —  398\ 


Mittbeilungen  zur  Literatur  dcB  Mittellateins 


29 


5.  Incipit  vita  sancti  Martini  Turoneoais  episcopi  vereißcata. 

Martine  pie  natum  deposce  marie  etc,  — 

Hec  de  Martino  scripsi,  sed  plura  relinqui, 

Que  poeaent  scribi,  quoniam  brevitatiß  amicus 

Eflse  volo,  fioera  verbis  istis  faciendo, 

Petrus  de  sanctia  fuit  huius  causa  libelli 

Efficiene,  et  ei  Christus  det  gaudia  oeli 

Anno  milleno  trecentesimo  quorura  pleno 

Addas  bis  septem  scriptus  fuit  iate  libellua 

In  Sacra  nocte  aanctl  patris  Nycbolay* 

Explicit  Vita  aaucti  Martini  Turoneusia  epiacopi  ^).  BLSOS"" — 40V, 

6.  Vita  Jude  traditoris  domini  versificata. 
Balaama  non  etc. 
Sic  declaratur  nomine  fictor  erat, 
Explicit  vita  Jode,  qui  tradidit  Chriatuin.     Blatt  4<J2— 405^ 

7.  Vita  sancti  Pauli  apostoli  veraificata, 

Alma  feata  micat^  decorat  impassio  Pauli  etc.   Blatt  405 — 407^. 

Nr.  756.  Folio,  Perg.,  aaec.  XL  (Hüpach),  Aus  Ht.  Jacob  in  Lüttich* 
1)  Incipit  liber  anticimenon  Id  est  contripositorum  (!).  Quomodo  Christus 
dicit  etc.  —  neacit  reprobando.  Bildet  Buch  II  von  dem  Antikeimenon 
des  hh  JulianuB  bei  Migne  patrol.  lat  XCVl  c.  663  f.  —  2)  Incipiunt 
differentiae  Isidori  epiacopi  iunioris  Spaniensis«  Jnter  deum  et  domi- 
num etc.  —  humilitatia  Christi*  Explicit  differentiarum  liber  —  3)  In- 
cipit liber  sextus  de  novo  et  veteri  testamento  exceptus  de  Yaidori  libro 
ethymologiarum.  ,Vetus  testamentum  ideo'  etc.  —  Es  folgt  der  Über 
noDUs  und  unbeendet  der  liber  decimus  der  Ethymologien^  ferner  Ho- 
milien,  darunter  solche  ßeda's»  —  4)  de  circulo  lunaris.  Zodiacua  cir- 
culua  id  est  etc.  —  Mit  Planetentafel  in  Miniatur  und  Calendarinm.  — 
5)  Calculum  Victorii,  ,Unita9  illa,  unde'  etc.  —  6)  M.  Tulii  Ciceronis 
de  officiis  liber  L  ,Quamquam  te  Marce'  etc.  —  3  Bücher.  —  7)  In- 
cipit Über  prirous  Julii  Firmici  Materni  iunioris  v.  c/^)  matheseos,  — 
,llm  tibi  hos  libellos  Mavorti'  etc.  aatron*  Inhalts.  Am  Ende  defect« 
Druck  Basel  1551.     Dann  Stellen  aus  der  hl  Schrift  nebst  Olosae  und 


1  j  Dieses  Lebeo  ItfartiDs  v.  Tours  ist  unbekannt  und  mit  der  Arbeit  Wiberta 
V.  Gembloiüc  in  Pitra  aoalecta  VIII  nicht  Ginerlei. 

2]  Abkürsung  für  des  Jiih'ua  FirmtcuB  Maternus  BeinameD:  vir  clartssimua. 
Es  ist  das  Werk:  MathcscoB  libri  VfIT  ad  Lollianum^  deaaen  ed.  Princeps  ed. 
Peicen.    Fr.  Niger,  Venedig  1497  in  folio  erschien.  — 


24  F.  W.  E.  Ruth 

3  Blatt  Glossar  A — V.  Nach  dem  Register  auf  dem  Deckblatt  enthielt 
der  Codex  im  15.  Jabrh.  noch :  Marci  Tullii  Ciceronia  directiva  in  Ver- 
rem  epistola^  fehlt  jetzt ,  etwa  2  Blatt.  — 

Nr,  765.  Folio,  Perg.,  saee.  XIV.  (Hupech).  Aua  St.  Jacob  in 
Lüttich.  1)  Ifitraductoriura  Albumazar  Albalachi  in  afltrologia.  ^Apud 
latinoa^  etc.  Blatt  1—108.  Ehedem  ein  besoDderer  Codex.  —  2)  In- 
eiptunt  canoneB  Buper  tabulas  Hnmenux  philoaophi  Bummi  Egipciortim. 
^Sciendum ,  quod  Humenux  Bummus  Egiptorum  philoaophus  etc.  Mit 
astronomiaehen  Tabellen,  darunter  die  des  Alfonsua  und  einigen  astro- 
nomiachen  Äbhaodlungen  ohue  TiteL  Das  Voraatzdoppelblatt  entstammt 
einer  Ha.  aaec*  XL  BruchBtück  ana  des  Oichtera  Prudentins  paaaio 
eancti  Laurentii  beatiasimi  martyria  cf  A.  Frudentii  opera  ed,  J.  Weitzius 
Hauoviae  1613,  S^%  p  87  Vers  436—537.  Der  Text  weicht  stark  ab. 
Das  andere  Stück  beginnt: 

Cornipedum  refugas  orbita  trita  viaB^  und  Bchliesst: 
Nee  iam  denaa  sacro  *  .  .  (Rest  verrieben). 
Den  Nachweis  der  Herkunft  kann  ich  vorerst  nicht  liefern.  — 


i 


Nr.  766.  Quart,  Perg.,  saee.  XIT.  (Hüpach).  Aus  8t.  Jacob  in 
Lütticb.  Sammelband.  1)  Abhandlung  über  Zeitrechnung.  7  Seiten.  — 
2)  Brief  Papst  Paacala  (11)  an  den  Bischof  ß.  Novioraensis  seu  Torna- 
ceuais  wegen  Bedränguug  der  Mönche  von  St.  Martin  durch  den  Clerus 
von  Tournay,  O.  J.  (Unvollendet).  —  3)  Brief  eines  A  (Algers?)  an 
H.  Bischof  von  Lütttch  wegen  8t  Jacob  in  Lüttich,  0.  J*  (Zerstört).  — 
4)  Abhandlung  über  Zeitrecbnung  theilweise  in  Versen: 

Quid  subiecta  forat  cognosces  pagina  lector  etc. 
9  Seiten.  —  5)  Decretalenstelle,  Papst  Nicolaus  über  Bischofswahl  und 
Ordination,  auf  dem  concilium  Lateran,  gegeben.  —  6)  Versus  de  diebus 
Egipciacis  (spätere  Ueberschrift) 

Prima  dies  nona  etc. 
7)  Reden  St.  Bernarda,  mit  romauisehem  aitzendem  Christus  in  Minia- 
tur.   —    8)  Versus   sancti  Gregorii    pape    mirabiliter   eonprehen dentis 
eaoramenta  incarnationis  Chriati  in  sabbato  ante  Palmam  compositi* 

Virgo  parona  hac  luce  etc.  —  ipae  mori.  — 
9)  Liber   regule  pastoralis  Oregorii    pape    urbia  Rome    ad   Johaunem 
archiepiscopum  civitatis  Ravennenßis.  —    10)  Zehn  Verse  über  Lebens- 
zeit des  Menschen  und  der  Thiere. 

Ter  binos  deciesque  novem  etc.  —  arbiter  evi.  — 
U)  Reden  St.  Bernards.    —     12)  Algers  von  Lüttich  Bohrift  über  die 
Gegenwart  Christi  im  Abendmahle.    Quia  saucti  de  corpore  etc.  —  in 


MittbeiluDgeD  zur  Literatur  des  Mittellateins  35 

honcmodum.  Nur  Buch  1  und  2  des  Werkchens.  Druck:  Freiburg  1530 
nod  ed.  Malou  Löwen  1853.  Daß  Ms,  weicht  von  letzter  Ausgabe  in 
Lfesarten  ab.  — 

Nr.  815.  Quart,  Perg.,  aaec.  XII— XIV.  (Hüpsch).  Aus  8t  Jacob 
in  Lüttich.  Ehedem  mehrere  besondere  Codices.  Theologischer  Sammel- 
band.  Darin  1}  Istud  scripsit  nonnus  Üuilielmua  de  Vocemia  prior 
buiüs  loci.  Medicinisches.  Ad  sanandos  omues  morbos  exteriores  K. 
i  setin  de  canfr©  etc.  —  2)  Incipit  faeilia  compoti  libellus  a  domno 
Herimano  editus,  quem  ipse  his  verbiß  inscripait.  Abbreviatio  compoti 
cuiusdam  idiote.  ,Qui  compoti^  etc.  Mit  Zeichnungen.  12.  Jahrh.  Dann 
anflchlieBsend  ein  astrologisches  Frognosticon  (Anlage  VI)  und  jene 
Verse,  die  ich  in  den  Roman.  Forach.  1888  p,  10  aus  diesem  Codex 
mittheilte.  —  3)  Ichi  commence  le  medicioair.  A  la  dolour  del  chief  etc. 
Am  Ende:  Hie  finit  über,  orate  pro  Liberto,  qui  iatud  scripsit,  — 
3)  Papier  auf  dem  Rückdeckel  aufgeklebt  Verse:  Vado  mori,  ähnlich 
wie  in  Ms.  1988.    cf.  Anlage  VIL 

Nn  868.  Kleinfolio,  Perg.,  saec.  XII  — XIII.  (Hüpsch  622,  144). 
Graduale  und  Hymnarium  mit  Neumen«  Aus  der  Abtei  Arnstein  a.  d. 
Lahn  nach  Steiofeld  (Rheinpreussen)  gelangt.  185  Blatt.  Oraduale  Ton 
Ad?ent  an  Blatt  1—125.  125^  —  129^  die  Kyrie's,  Glorias  etc.  Blatt 
129^—167  Hymnarium  saec.  XII— XIII,  167—185  Hyranarium  saeo.  XV, 
Die  Vorsatz-  und  Deckblätter  (3  Stück,  eine  verloren)  von  Hand  saec. 
XII  —  XIll  bilden  von  Petrus  de  Rigas  sogenannter  Aurora  oder  Bibel 
in  Versen  Buch  Daniel  Capitel  4  bis  Ende  und  den  Anfang  von  Judith 
in  sohoner  ziertioher  Handschrift.  Die  drei  Blatt  gehören  einem  Bogen 
an  and  bilden  ein  ununterbrochenes  Qanze.  — 

Nr.  888.  Quart,  Perg.,  saec.  XIIL  [Hüpach  481,  282),  80  Blatt 
Der  über  usuum  ordinis  Cisteroiensis  dem  Stephanus  Abt  von  Citeaux 
zugeaohrieben.  Druck  in  Tieaier,  bibl.  script  Cisterc.  Bonofont  1660 
folio  L  — 

Nr.  892.  Folio,  Perg. ,  saec.  XI— XIL  Monaaterii  Weingartensis. 
(Hand  saec.  XVII).  Kam  1807  in  die  Pariser  Nationalbibliothek. 
183  Blatt  Incipit  prologue  Paterii.  ,Cura  beatissimi  atque*  etc.  —  tur- 
batus  hilarescit.  Auszug  aus  des  hl.  Gregor  Expositio  in  beatum  Job 
von  dessen  Schüler  Paterius  (um  6CK3).  — 

Nr.  897.  Grossfolio,  Perg.,  aaec.  IX.  Monasterii  Weingarfeensis 
Anno  1630.     Kam  1807  aus  Fulda  in    die    Pariser  Nationalbibliothek. 


26  F.  W.  E.  Roth 

206  Blatt.  Glosse  and  Reden  über  die  ersten  fünfzig  Psalmen,  von 
4  —  5  Händen  geschrieben.  Auf  dem  letzten  Blatt  von  einer  Hand 
saec.  XI  Verzeichnis  des  Constanzer  Clerus.    cf.  n.  Archiv  XI. 

Nr.  899.  Polio,  Perg.,  saec.  XIII.  233  Blatt.  Liber  sancti  Martini 
in  Wingarten.  Kam  1807  aus  Fulda  in  die  Pariser  Nationalbibliothek. 
Incipit  summa  magistri  Petri  Pithaviensis  super  disputabilibus  sacri  eloquii 
questionibus.   ,In  deserto  manna'  etc.^). 

Nr.  909.  Folio,  Perg.,  saec.  XIV *).  (Hüpsch).  Aus  Bt.  Jacob  in 
LOttich.  Lexicon  des  Papias.     Auf  dem  letzten  Blatte  Verse: 

Quattuor  hec  lingna;  cedrus,  cipressus,  oliva 

Cum  quibus  etiam  palma,  sie  crux  componitur  alma; 

Ponitur  in  longum  cedrus,  cipressus  in  yma, 

In  latum  palma,  sursum  locatur  oliva. 
Sowie:    Fidus  amicus  erit,  qui  me  plus,  quam  mea  querit, 

Quando  mea  plus  querit,  fictus  amicus  erit. 

Nr.  947.  Duodez,  Perg.,  saec.  XIV.  (Hüpsch  226).  1)  Expositio 
abbatis  Vercellensis  super  cantica  abbreviata.  —  2)  Meditationes  Ber- 
nardi.  —  3)  Sancti  Juliani  episcopi  liber  pronosticorum.  Es  ist  das 
nqoyvotTxiKOv  futuri  saeculi  des  Julianus,  dem  Bischöfe  Ydalius  von 
Barcelona  gewidmet.  Migne  patrol.  lat.  XCVI,  463;  complet  in  drei 
Bttchern.  —  Von  den  übrigen  Arbeiten  nenne  ich  nur  noch:  Libellus 
Hermann!  contracti  de  composicione  astrolobii.  ,Herimannus  Christi 
pauperum  peripsema  et  philosophie  tyronum  asello'  Druck :  Pez.  thes.  HI, 
2,  97.    Die  fremden,  arabischen  Worte  theilweise  anders  als  im  Druck. 


1)  Nachdem  die  reiche  Abtei  WeiDgarten  dem  Prinzen  von  Oraoien  zugefallen, 
kamen  die  Handschriften  derselben  meistentheils  nach  Fulda  (Oetober  1806).  Der 
französische  Obrist  und  Interimsgoavemeur  Thibault  verschaflfte  sich  nach  Ent- 
fernung des  Prinzen  von  Oranien  nach  der  Schlacht  bei  Jena  einen  Theil  der 
Handschriften  und  sandte  solche  nach  Paris.  Von  da  kamen  dieselben  nach  dem 
Pariser  Frieden  wieder  zurück.  Einige  derselben  kamen  irrthiimlicherweise  nach 
Darmstadt.  Dieselben  tragen  innen  den  Vermerk:  Imperiali  bibliothecae  Lntetiis 
Thiebault  Fuldensis  regionis  gubernator  1807.  Ueber  die  Weingartner  Bibliothek 
cf.  Kindlinger,  Katalog  und  kurze  Nachrichten  von  der  ehemaligen  aus  lauter 
Manuseripten  bestehenden  Bibliothek  zu  Fulda  Leipzig  und  Frankfurt  1812. 
Schaab,  Gesch.  d.  rhein.  Städtebundes  ü,  Vorrede  VHI.    Nass.  Annalen  XI,  366. 

2)  Walther,  Beiträge  129  gibt  nach  seiner  Art  fälschlich  saec.  XIII  an.  — 
Gedruckt  erschien  das  Werk  Mailand  1476,  Venedig  1491,  1494  und  öfter. 


MittheiluQgen  zur  Literatur  des  Mittellateiofl  27 

Leider  am  Ende  defect^  scbliesst:  p.  133  bei  Pez«  Zeile  12  mit:  se- 
cemo.  — 

Nr.  1948.  FoliOj  Perg.,  eaec*  X.  Evangelienbuch  aus  Colö.  Darin 
Verae  auf  die  Evangelisten.    Druck:  N,  Archiv  IX,  620  f. 

Nr.  1955.  Quart,  Perg.,  eaec.  Xu.  175  Blatt.  (Hüpsch).  Aus 
8t.  Jacob  in  Lüttich*  1)  Calendanum  mit  Diätregetn  Blatt  2  —  5.  In 
dem  Kalendarjum  2  Einträge.  XV  kaL  Junii.  Obitus  domini  Henriot 
de  Percy  secuodi  domini  de  Weikenworth  anno  domini  M.  ccc.  IXVIII.  — 
Xn  kal.  Sept.  Obitua  domin©  Idonie  de  Percy  anno  domini  millesirao 
tricenteaimo  1XV*°,  ^  2)  Incipit  speculum  ecclesie.  Fratree  Honorio 
galutem.  ,Cum  proxime  in'  etc.  —  vita  regnare,  Amen,  —  Indulgen- 
tiam^  ut  supra, 

Scriptorem  libri 

Benedicat  dextera  Christi, 

Qui  super  aatra  micat, 

Lubizium  protegat  et  benedicat  Amen. 
Auf  dem  letzten  Blatt  von  Hand  saec.  XV.  Anno  domini  M,^  cccc.  XXIIP. 
ultima  die  Maii,  que  fuit  in  crastino  aancto  trinitatis,  mieit  ac  dedit 
monasterio  sancti  Jacobi  Leodiensis  ordinia  sancti  Benedict!  istum  librum 
et  altes  duo6  videticet  policrattcum  et  aoticimenoo  contrapositorum ,  in 
quo  habetur  eonflictus  Arnobii  et  Serapionis^  magister  Johannes  de  Stral 
seu  dictus  Stralen  canonicus  ecclesie  sancti  Lambert!  Leodienaie  frater 
Doster  per  omnia  condam  (!)  rector  et  magister  universitatia  Parisienais, 
qui  in  pluribus  necessitatibua  nostri  monasterii  fideliter  et  iuste  nobis 
aubvenit     Orate  pro  eo.  -- 

Nn  1988.  Quarte,  Perg.,  saec,  XI— XIV.  (Hüpsch).  Aus  St.  Jacob 
Lütticb.  Ehedem  mehrere  Codices  bildend.  Mosikaliacher  Sammel- 
baody  Werke  Guido'a^  Berno^a,  Hermanns  des  Lahmen  etc.  Darin  die 
Vorrede  Guido'»  von  Arezzo  zu  dessen  Antiphonar. 

Musicorum  et  cantorum  magna  est  diacordia. 

Dnick  abweichend:  Gerbert,  88.  rei  musicae  H.  —  Blatt  146  von  Hand 
saec,  XIV;  Hos  veraua  compoauit  frater  Lambertua  dictus  Boreia  prior  etc, 
cf,  Anlage  VlIL  Vornen  eine  lateioiache  Einachreibung  über  die  Natur- 
geschichte des  Vogels  Phoenix.  Der  Musiktheil  dea  Codex  beschrieben 
von  mir  in  Vierteljahrachrift  f.  Musikgesch.  1887  Heft  IV.  — 

Nr,  2297.  Folio,  Perg.,  aaec,  XIII.  Aus  dem  Stifte  Wimpfen.  Ent- 
halt Traditionen ;  Urkunden,  Statuten,  Zinsregister,  Chronik  und  Seel- 


28  F.  W.  E.  Roth 

buch  des  Stifts.  Die  Chronik,  Autografoo  des  fiurkard  von  Hall  und 
Diether  von  Helmstatt  ward  hiernach  von  mir  in  den  hess.  Qnartal- 
blättern  1887  Heft  UI  und  IV  edirt.  Blatt  131  stehen  Verse,  die  bereits 
in  Mone,  Quell,  zur  Gesch.  des  bad.  Landes  UI^  16  gedruckt  sind  und 
hier  nochmals  folgen. 

Versus  de  cronica  Wympinensi. 
Urbis  erat  nomen  huius  Cornelia  quondam, 
Nomine  mutato,  que  nunc  Wippina  yocatur; 
Istud  ab  eventu  nomen  traxisse  refertur. 
Huni  namque  suis  egressi  finibus  urbem 
Hanc  destruxerunt,  in  ea  maribusque  peremptis 
Mammas  succidunt  mulieribus.    Incipit  inde 
Ektunc  iste  locus  primum  Wippina  vocari: 
Wippin  teutonice,  mulierum  pena  latine.  — 

Nr.  2663.  8^«,  Perg.,  saec.  XIV  — XV.  (Hüpsch).  Istum  librum 
scripsit  dominus  Joh.  de  Bocis  monachus  ....  (2  Worte  getilgt)  Colo- 
niensis  ...  (1  Wort  getilgt).  Theologischer  Sammelband,  darunter 
Legende  der  hl.  Barbara  in  Versen. 

Scribere  primo  Übet  etc. 
Wie  in  Ms.  765,  aber  abweichend  und  besser  im  Texte,  mit  darüber 
befindlichen  Correcturen  und  Glossen. 

Nr.  2666.  Perg.,  Octav,  saec.  XIV.  (Hüpsch).  Aus  St.  Jacob  in 
Lüttich. 

1)  Auszug  aus  den  Schriften  des  hl.  Augustinus.   Mit  Prolog  in  Versen. 

Prologus  in  verbis  exhaustis  fönte  beato  etc.  — 

2)  XXI  versus  de  inundantia  aquarum  et  de  destructione  pontium 
facta  Parisius.    Druck:  Rom.  Forschungen  1888  p   11..— 

3)  Versus  de  victoria  Johannis  ducis  Brabantie  huius  nominis  primi, 
que  yictoria  facta  fuit  apud  Woronc.    Druck:  ibid.  p.  10  f. 

Nr.  2709.  Polio,  Papier,  saec.  XVI— XVHL  ( Alfteriana  9).  Sammel- 
band von  Cölner  historischen  Sachen,  darunter  lateinisches  Gedicht  auf 
Erzbischof  Bruno  von  Coln.  , Bruno  pacificus^  etc.  Druck:  M.  G. 
S.  IV,  279. 

Nr.  2777.  Quart,  Perg.,  saec.  XIII  exeunt.  (Hüpsch  58).  Ehedem 
mehrere  Codices.  Liber  monasterii  sancti  Jacobi  Leodiensis.  Cuius 
tytulus  est  liber  nonni  Symonis  Tungrensis.  Iste  cum  esset  canonicus 
ecclesie  Tungrensis,  fuit  ordinatus  presbiter  anno  domini  M^  CC^  nona- 
gesimo  sexto.    Cum  autem  esset  et  cantor  eiusdem  ecclesie,  ex  magna 


MittheiluDgeo  zur  Literatur  des  MiltellaleiDB 


29 


Jeyotione  factus  est  monachus  in  sancto  Jacobo  in  insula  Leodii,  Theo- 
logischer Sammelband.  Unter  anderm:  1)  Blatt  S»"  — 4^.  Ista  sunt 
dicta  cancellarii  PariaieDsis.  Alliterirende  Verse,  Homo  natus  ad  labo- 
rem  |  tui  atatus  tue  morem  |  sortis  eonsidera^  propensius  oie  parcius  que- 
rclia  aapera,  questus  ergo  reprime,  nee  anitne  qood  misere  cum  miseris, 
quod  pateris  miaer  impropera  etc.  Blatt  4"^' heisst  es:  Beata  nobis  gau* 
dia  I  reduxit  proles  regia  |  Philipp!  primogenitus,  qui  patris  actis  inclitus 
nee  laudem  carena  propera  post  tot  belfomm  tedia,  poat  tarn  felices 
exitus  tibi  debetur  Gailia  rogni^  cuius  initiataa  tu  dei  gestus  aspirare 
dementia,  yeni  ereatur  spiritus.  Stark  politischen  Inhalta.  —  2)  Blatt  5' 
GeheimmltteL  Ad  hoc,  ut  hominca  videaDtui-  nigri  velut  Etfaiopes^  ac- 
cipe  vitreolnm  et  atramentum  etc.  1^/.^  Spalten.  —  3)  Blatt  12 ^  Verse: 
Sumptum  non  etc.  Anlage  IX*  —  4l  Incipiuot  miraeula  beate  virginis- 
,Licet  ergo*  nach  1230  verfasst,  welche  Zahl  Blatt  15*"  vorkommt.  Er- 
zählungen von  Marienwundern.  —  5)  Blatt  41'"  Verse:  Septem  opera 
miaericordie.  Anlage  X.  —  6)  Blatt  69^  Verse:  Adde  esae  ad  omnes 
Tersus  sequentea.    Anlage  XL  —    7)  Blatt  75'  Verse:   Anlage  XU,  — 

8)  Blatt  87*  — 89^     Prologus  in   pavonem   metrice.     Anlage  XIIL  — 

9)  Blatt  91'"  Verse:  Tuum  Syon  exilium  etc*  Druck:  Bartsch,  Ger- 
mania 1887,  254.  —  10)  Blatt  91^  Verse:  Quid  ultra  tibi  facere  etc. 
Anlage  XIV.  —  11)  Blatt  112"':  Segen  gegen  Zahnweh  Anlage  XV. — 
12]  Blatt  114"*  Verse:    Ante  Jhesum. 


Nr.  2780,  Quarto,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch  152,  471).  2  Bände, 
Bd.  I.  1  Catho.  ,Cum  animum  adverterem'  etc.  Blatt  1  —  16, 
Schliesst:  Explicit  commixta  utriuaque  kathoois.  —  2)  Verse.  Male 
tibi  mente  dones  ter  treaque  ducenti  etc.  Blatt  16  —  22  Schlieast:  Ex- 
plicit facesias  deo  graciaa.  —  3)  Verse  über  Pilatus.  Sl  veluti  quon- 
dam  Bcriptor  vel  scripta  placerent  Blatt  22  —  29,  Explicit  pravua 
Py latus  deo  graciaa.  —  4)  Verse.  Laudis  ut  eximie  tytuloa  augere 
Marie  etc.  Blatt  29 — 35.  Explicit  niilitanus,  deo  gratiaa.  —  5)  Verse, 
Hie  rudium  prirao  vivendi  forma  docetur.  Blatt  35'* — 35*^.  Unbeendet 
und  durchstrichen.  —  6)  Verse.  Utilis  eHt  rudibus  prcsentis  cura  libelli  etc. 
Blatt  36  —  44,  Explicit  doctrina  rudiom.  —  7)  Verae.  Palma  trium- 
phalis  katherine  virginia  alrae  etc*  Blatt  44—59.  Explicit  historia 
katherine.  (Legende  der  hl.  Katherina).  —  8)  Veree.  Ut  iuvatur  et 
prosit,  oonatur  pagina  presena  etc.  Blatt  59—80.  Explicit  Esopus  deo 
graciaa.    Am  Ende. 

Si  quis  scribebat,  nomen  aibi  dare  nolebat. 
Finis  adest  vere,  scriptor  volt  precium  habere 
O  scriptor  cesaa^  quod  manua  est  tibi  feasa. 


30  F.  W.  E.  Roth 

Explicit  Esopus  deo  gracias.  —  9)  Verse  (PrndentiuB).  Eva  colomba 
fuit  tanc  Candida  etc.  Blatt  81^).  —  10)  Fabeln^).  Explicit  antiqoas 
Avianus.  —  11)  Verse.  Noctis  sub  silentio  tempore  brumali  etc. 
Blatt  103  —  108.  Explicit  lis  de  corpore  et  de  anima.  —  12)  Verse. 
Peniteas  cito  peccator^  cum  sit  miserator  etc.  Blatt  109—111.  Explicit 
summa  penitencie.  -—  13)  Novus  Avianus.  Rustica  deflentem  yagitus 
et  facientem  etc.  Blatt  113 — 132.  Explicit  novus  Avianus.  —  14)  Verse. 
Cartula  nostra  tibi  mandat  dilecte  salutes  etc.  Blatt  133  —  140.  Ek- 
plicit  contemptus  mundi.  Das  Stück  ist  auch  in  Ms.  3223  enthalten 
und  in  Opera  s.  Bernardi  ed.  Mabillon  1690  II;  896  gedruckt;  weicht 
ab.  —  16)  Verse.  ^Res  rerum  natura  parens  ita  concipit  omnes'  etc. 
Blatt  141—150.  Explicit  fagifacetus.  —  16)  Leben  des  Judas.  Auc- 
torum  veterum  etc.    Blatt  150^ — 165.    Explicit  vita  Jude.  — 

Band  II.  Bildete  ehedem  mit  1  ein  Ganzes  und  läuft  in  der 
Foliirung  fort.  1)  (Novus  physiologus).  Que  sit  nata  vegetans  etc.  Blatt 
156 — 186.  Explicit  novus  phisiologus.  —  2)  Augurio  docti  fraudis  di- 
dici  etc.  Blatt  186—199.  Eplicit  Doligamus.  —  3)  Erzählung  vom 
armen  Heinrich.  Quomodo  sola  sedet  probitas  etc.  Blatt  200 — 220. 
Explicit  pauper  Hainricus.  —  4)  Verse.  Hos  morum  flores  etc. 
Blatt  220—229.  Explicit  antigameratus.  —  5)  (Vita  sancti  Gregorii). 
Gratia  potentis.  Blatt  229  —  238.  Explicit  vita  sancti  Gregorii.  — 
6)  (Antiquus  phisiologus).  Tres  leo  naturas  et  tres  habet  inde  figuras  etc. 
Blatt  239  —  245.  Explicit  antiquus  physiologus.  —  7)  Verse  wie  oben 
in  Band  1  n.  6.  Hac  rudium  primo  vivendi  forma  docetur  ein.  Blatt 
245—264.  Explicit  vita  scolastica.  —  8)  Historia  Troye  figmenta  poe- 
tica  etc.  Blatt  265—283.  Explicit  hystoria  Troye.  —  9)  Verse.  Mori- 
bus  et  vita  quisquis  vult  esse  facetus  etc.  Blatt  283  —  290.  Explicit 
facetus  Deo  g(ratias).  —  10)  Ethiopum  terras  iam  fervida  corruit 
estas  etc.  Blatt  290—297.  Explicit  Theodolus  deo  g.  —  11)  (Leben 
des  hl.  Alexius).  Vir  quidam  magnus  Rome  fuit  Ephamianus  etc. 
Blatt  297—303.  Explicit  vita  sancti  Alexii.  —  12)  (Flores  sanctorum). 
Cum  sit  etc.  Blatt  303  —  311.  Expliciunt  flores  sanctorum.  Beide 
Bände  ganz  in  Versen.  Blatt  311—312  Register.  Blatt  312 ""  steht  von 
Hand  saec.  XV:  Anno  domini  M<>  ccc»  (!)  statt  cccc»)  LXXX<>  finitus 

e 

est  iste  liber  in    vigilia   assumptionis  Marie  per  manus  Gonradi    dicti 

e 

Hanchel. 

Finito  libro  sit  laus  et  gloria  Christo. 

Detur  pro  penna  scriptori  celica  regna.     Amen.  — 


1)  Es  fehlen  im  Ms.  mehrere  Blatt 

2)  Ohne  Anfang. 


MittheiluDgen  zur  Literatur  des  Mittellateins  31 

Nr.  3140.  Folio,  Perg.,  saec.  VIII  (in  Umschlag)  1  Blatt  klein 
Qaart.  Aus  Weingarten.  Bruchstück  der  Bibelübersetzung  Itala  aus 
dem  Propheten  Daniel  in  Uncialschrift.  Druck:  Fragmenta  versionis 
latinae  ante  Hyeronimianae  prophetarum  Hoseae^  Amosi,  Micheae  alio- 
rumque.   E  codicibus  msptis  eruit  etc.    E.  Ranke^  Marburg  1867 — 58, 

1— n  4».  - 

Nr.  3149.  4  Blatt  klfolio,  Perg.,  saec.  XI.  Schluss  von  Prisciani 
grammatici  tractatio  Aeneidos  libri  XII  versuum  primorum.  Auf  der 
Rückseite  des  ersten  Blatts  steht:  Innam  de  Anno  1578.  Aus  Wimpfen. 
Diente  als  Umschläge  von  Rechnungen.  ,unde  maris  domitor'  etc. 
(cap.  X).  —  Prisciani  grammatici  explicit  tractatio  Aeneidos  libri  XII 
versuum  primorum.     Darunter  sechs  Verse: 

Christo  patris  verbum  cuncti  concordia  mundi 
Te  ooram  fluvii  currunt  per  secula  fusi  etc. 

cf.  N.  Archiv  XI,  77  Note.  — 

Nr.  3223.  8^*>,  Perg.,  saec.  XIV— XV.  Fragment  eines  Codex  von 
8  Blatt.    Gedicht  als  Beglückwünschung,  dem  hl.  Bernard  zugeschrieben. 

Cartula  nostra  tibi  mandat  dilecte  salutis 

Plura  videbis  ibi,  si  non  mea  dona  refiiges  etc.  — 

Hoc  tibi  dat  munus,  qui  regnat  trinus  et  unus. 

Explicit  iste  Über. 

Qui  me  scribebat, 

Everardus  nomen  habebat. 

Druck:  opera  8.  Bernardi  ed.  Mabillon  1690,  II  c.  896,  abweichend, 
das  Ms.  hat  zuweilen  mehr  Verse.  Ueber  das  Gedicht  cf.  mein  Buch, 
die  Visionen  der  hl.  Elisabeth  v.  Schönau,  ed.  II ,  Brunn  1886  An- 
hang Ln. 


.A.  n  1  a  g  e  n. 

I. 

In  Vrcei  decem  novem  vineas  habemus,  de  quibus  tenet  Albertus 
octo,  Theodericus  et  Bertrannus  unam,  Heinricus  iurnales  tres,  ava  de 
Banivel  tres,  Remudis  unam,  Godefridus  unam,  Hezelo  unam,  Gode- 
fridus  unam,  Rodulfus  unam.  — 

Trecensus  vini,  qui  debetur  nobis  in  Urcej.  — 


32  F.  W.  E.  Roth 

Johannes  ac  Emmericas  hamam  onam  de  vinea-una,  qne  iacet 
apnd  Erde.  — 

Lodowicns  cog^ominatns  Hezelo  hamam  unam  ibidem«  — 
Hezelo  et  Lodowicns  nnam  amam  ibidem.  — 
Seifridus  et  Symon  tres  hamas  de  yinea;  qn^  vocatnr  Woecerle.  — 
Hezelo  dnas  embras  de  vinea,  que  yocatur  Nuscove.  — 
Albertus  unam  embram  de  veteri  monte.  — 
üxor  Theoderici  sextnm  unum  de  ortulo  nno.  — 
Preterea  terram  arabilem  in  montibus  ibi  et  prata  habemns.    Si 
quis  fiodatus  obierit^  ad  misericordiam  prepositi  filius  velfilia  snccedena 
fiodum  suum  recipiet.    Quicunqne  in  fiodo  et  orto  Alberti  manserit,  tem- 
pore vindemie  preposito  fenum,  ligna,  sal,  hospicium  et  ntensilia  domns 
sue  debebit.  — 


n. 

t  Dens  infirmitatis  humane  singulare  presidium,  qui  Septem  mar- 
tyres  tuos  f  Maximianum  f  Malachum  f  Martianum  f  Dyonisinm,  f 
Johannem  f  Serapionem  f  Gonstantinum  f  in  monte  celio  per  multorum 
annorum  curricula  dormire  fecisti,  ßt  quando  tibi  placuit,  eosdem  ex- 
citasti,  istorum  et  omnium  sanctorum  meritis  et  precibus  huic  famulo 
tuo  somnum  pacis  et  sanitatis  indulgO;  ut  ope  misericordie  tue  ad  adiutus 
ecdesif  tue  sancte  sanus  et  incolumis  representari  mereatur.  Per 
Christum  dominum  nostrum  Amen  f.  — 


m. 

Collacionis  gratia  sum  pertracturus  aliqua 
De  statu  clericali 

Narrabo  de  insania,  que  regnat  in  ecclesia 
ProcesBU  terminali. 
6  Ubique  nunc  religio  recedit  a  yestigio 
Sanctorum  precessorum. 

Mundanis  est  mundanior  et  vanis  multo  vanior 
Ubilibet  locorum. 

Non  est  in  ea  sanitas,  sed  vanitatum  yanitas 
10  Et  omnia  neglecta, 

Permixta  secularibus  et  feminis  et  maribus 
Omnino  fit  despecta. 


Mittli  ei  langen  zor  Literatur  des  Mittellateins 


33 


A  maximis  ad  minimum  vix  habet  unüin  filiam 

Religio  tarn  sacra, 
15  Qua  pure  propter  dominum  religioniB  habitnm 

Portare  vidcatur, 

Sed  nunc  permulti  proch  dolor!  conversi  qnidem  non  ad  cor 

Sed  magis  ad  pulmonem. 

Ut  vivant  commoaius  (!)  et  bibant  gloriosius, 
20  Intraut  religionem. 

Kon  BIG  voB  impii;  non  sie,  sed  tamquam  puhiB  eBtis  hie, 

Qui  rapitur  de  terra, 

Si  vivitis  neutraliter,  torquimini  peoaliter 

8ub  mieeroruin  aerra. 
25  Indigoi  deo  domino,  despecti  quoque  seculo 

Peribitia  m  guerra. 

VoB  omnes  esse  timeo  de  preBtitorum  numero 

Damptiabili  revera^ 

Omnes  ad  clericalia  recurrunty  ut  per  talia, 
30  Que  Bua  sunt^  aequirant, 

MeBsjam  non  inveniunt,  nee  invenire  cupiunt, 

Spontanee  delirant 

De  ChriBti  patrimonio  8ub  pompiB  et  preconio 

Viventes  intuineacunt, 
35  lutenti  votuptadbuB  et  mundi  sophismatibus 

De  cappiB  erubescunt. 

Non  Bolnm  noto  moDachos,  sed  etiam  canonicoB 

Et  fictas  moniales, 

Qui  propter  «Hiesum  minitne  videntur  esse  filie 
40  Et  filii  spiritaleB, 

Sed  magis  ut  deliciis  fruantur  et  diviciiB 

Et  ceteriB  eupitis; 

Que  replicare  uequeo  nee  toIo  neque  debeo 

De  iBtiB  ypocritis. 
45  A  quibus  multa  patitur,  confunditur  et  quatitur 

Na?i€ula  marina, 

In  qua  dormivit  dominuB,  quam  suBcitavit  diecipulus 

Et  postulat  divina. 

Ve  mundo  nunc  ab  seandalid  a  clericis  et  layciB 
50  In  mundo  cooBtitutis. 

Impellitur  naTicula^  iam  tenta  @unt  pericula 

Et  vix  est  BpoB  aalutiB, 

Vix  tamen  surgit  aliquis  et  rogat  dominum  pro  hiie 

I  Porvoll  auf  eo  VL  g 


34  P.  W.  E.  Roth 

Periculis  instanter, 
55  Ne  navis  sancte  fidei  mergatur  ab  ypocrisi; 

Que  regnat  habundanter 

In  cunctis  terre  finibus  cum  ventis  et  turbinibas 

Innumeris  tarn  dire; 

Quod  nisi  deus  faciat  de  speciali  gratia, 
60  Timendum  est  perire 

In  die  propinquissimo  zizania  cum  tertico 

Est  converso  quidem^ 

Nam  Satban  est  in  foribus  multimodis  coloribns 

Ad  destruendam  fidem. 
65  Quam  Christo  suo  sanguine  construxit  in   examine 

Gruente  passionis; 

Dum  perfides  dampnaverat  et  credulos  salvaverat 

In  propriis  personis. 

Quid  amplius  ediceram^  si  yera  loqui  debeam 
70  De  vita  clericorum. 

Prelati  sedent  hodie  in  opulenta  requie 

De  Sorte  miserorum 
(B1.273'')  Vivendo  supervacue^  qui  caritate  maxime 

Deberent  exercere, 
75  Pre  ceteris  fidelibus  in  omnibus  hominibus 

Virtutes  exhibere, 

Cum  bonis  exemplaribus  tam  feminis  quam  maribus 

Viam  salutis  dare. 

Non  alta  quidem  sapere,  non  fremerO;  non  rapere, 
80  Non  aliqua  trufare. 

Hec  essent  meritoria  servorum  dei  gloria 

Fideiium  tutela. 

Per  quem  manerent  principes  et  Christiani  simplices 

In  fidei  sequela. 
85  Sed  ubi  possunt  hie  discerni,  cum  nco  priores  nee  moderni 

Pro  deo  famulentur. 

Ymmo  pro  temporalibus  quasi  omnes  spiritalibus 

Insistere  videntur. 

Majores  cum  minoribus,  indocti  cum  doctoribus 
90  Et  ceteri  de  clero 

Non  habent  rectum  spiritum^  nee  curant  meritum 

De  Christo  deo  verO; 

Sub  cuius  umbra  latitant  et  sua  bona  dissipant 

In  pompa  seculari. 


MittheiluDgen  zar  Literatur  dea  Mittellateius 


35 


95  Hii  sunt;  Pjlati  non  prelati,  plus  quftm  tyraoni  depraYati 

Virtutibus  ignari. 

Per  quoB  grex  fidelium  trahitor  ad  interitum 

Hessya  perniitteiite. 

Corrupti  simul  pereuot^  abhominabiles  facü  sunt 
100  Dyabolo  suadente. 

Noo  est  qtii  bonum  seminat^  non  est  qui  deum  diligat 

iDUtiles  effecti 

Ad  mtinera  reßpiciuQt,  iusticiaiD  non  faoiuBt 

Deliciis  illecti, 
105  Non  vivant  Chriatianiter^  nee  iuste  nee  humaniter 

In  seculo  preeenti, 

Ut  magna  sortalicia^  et  plura  beneficia  j  possideant  intenti. 

EoniiQ  vere  Spiritus  inanis  est  et  irritus 

Ad  dei  famiitatum. 
110  Ab  iatis  omnis  gravitas  egreditur  et  pravitas 

In  seculo  pasBatiim^ 

Emergit  insolentia,  recedit  conscientia 

Communiter  a  clero. 

Que  qualis^  quanta  furia  committitur  in  curia 
115  De  cortizanis  quero, 

Nam  illi  sciunt  practicam  de  Symone  trufaticam 

Scripturas  et  klausuiaa, 

Quas  ille  mille  artifex  diabolus  eorum  rex 

Invenit  exercendae, 
120  Ut  pauperes  abieiant  et  divites  alHciant 

In  modifl  et  in  formia. 

Quid  aliud  per  atria  quam  patens  ydolatria 

Efit  clericuB  enormis^ 

Non  psallitur  davitice,  sod  prorsus  ypocritiae 
125  De  beneficiatis. 

Qui  qualiter  et  quomodo  Bervire  Bolen  t  domino 

laoi  dicebatur  satis. 

Nunc  de  eorum  vestibus^  moribus  et  geatibus 

Ad  modicum  tractabo, 
130  In  quibus  fatualiter  et  vere  laycaliter 

Incedunt,  increpabo. 

Canonici  cum  ceteris  collegiorum  aociis 

Mundaniter  imbuti 

In  varÜB  et  serico  vestitu  ?adunt  Jberico 
135  MolliBBimis  induti, 

3* 


36  F.  W.  E.  Roth 

Ne  quid  eorum  oorpora  sustineant,  vel  aspera 

Tenerrimos  offendant, 
(B1.273'')De  preciosis  pellibus  subtilibus  et  moUibus 

Camisias  emendant^ 
140  Ut  placeant  hominibus,  nituntur  suis  crinibuB 

Incedere  politis. 

Coronas  in  capitibus  gerunt  de  pilis  mitibus 

A  rebus  exquisitis. 

Sic  ymitantur  dominum;  qui  pro  salute  hominum 
145  Est  spinis  coronatuS; 

Sic  serviunt  altissimo,  qui  non  pepercit  filio. 

Dum  stetit  ymmolatus 

In  cruce  nudis  genibus  et  manibus  et  pedibus 

In  dextra  perforatus. 
150  Sic  deridetur  dominus  a  servo  nichilominus 

In  via  prosperatus. 

Prebendas  habet  quatuor  et  est  ecclesie  pastor 

Vel  pocius  mercator, 

8i  forte  chorum  visitat,  non  propter  deum  ibi  stat, 
155  Presentie  suspector. 

Mox  habita  presentia  cum  magna  vehemonoia 

Recurrit  ad  mundana^ 

Sequentibus  consociis  in  seculi  negociis 

Multiplicat  prophana, 
160  Cum  longis  amplis  manitis  et  actibus  tyrannicis 

Intendit  equestrando, 

Persequitur  deificos,  subsanat  scientificos 

In  malis  gloriando. 

Eligitur  prepositus,  decanus  vel  scholasticus, 
165  Ut  alios  defendat, 

Quod  semetipsum  destruit,  et  omnia;  que  reperit, 

Dyabolo  commendat. 

Vocatur  tamen  arduus  vir  probus  atque  strennuus 

In  terra  Westphalorum, 
170  Que  plena  est  maleficis,  raptoribus,  veneficis, 

Sentina  miserorum, 

In  qua  laudatur  impius,  peccator  imperterritus 

In  laycis  et  clerO; 

Qui  clausa  conscientia  non  pertimescit  aliqua 
175  Nepharia  sub  celo. 

Nil  plus  de  hac  materia  tractabo  nimis  seria 


MittheiluQgen  zur  Literatur  des  MiUellateiDs 

De  alÜB  lotentus. 

Deplaogam  aingQlariuS;  et  argnam  mordacius 

Btudentium  convenlufl. 
180  lam  fit  magißter  arciiim,  c|ui  neacit  quotas  partium 

De  vero  f  und  amen  to* 

Habere  öomen  appetit,  sedrem  öod  eunit,  neque  seit 

Examine  contepipto. 

lam  fiunt  baccalarii  pro  munere  denarii 
185  Quamplures  ydiote^ 

In  artibus  et  aliis  egregiis  scientits 

Sont  bestie  pronaote. 

Quid  dicam  de  preBbiteris,  quoe  preBul  sine  liiteris 

Ad  ordinea  deducit, 
19t)  In  quibus  nee  acientia  ncc  vite  condecentia 

Ad  mioimum  relucet» 

Apparet  de  militibua^  qui  bellant  pro  divitibus 

öermonibue  et  factiö* 

Ut  mihi  dicunt  sompDia^  perverse  fiunt  omnia 
195  Que  cernimuß  in  mundo. 

lam  dieB  eat  novisßima,  ut  credo,  propmquiasima 

Dolore  cum  profundo. 

Peecatifi  exigentibuß  citißBime  peribimuB 

Propbeta  conquerente. 
Liber  fratris  Conradi  MoiröBultss  ord.  eancti  ...*)• 


IV. 

or  est  igitur  vir  bonuB^  diceudi  perituB,  vir  bonus  eonsistit  na- 
ira,  nioriböfl,   vita,   artibus.     Dicendi  perituB   couBistit  artificiosa  elo- 
quentia^  que   conatat  partibuö  vel  inventione,   dispoaitione^  elocutioDe^ 


1)  Rasur,  Die  Lücke  über  die  Herkunft  läest  sich  leiclit  ausflilleu.  Die  Biblio- 
thek besitzt  nämliclt  eiEeii  Druck  vou  Peter  Schtiffer,  MaiDZ  1471  folio,  Thomas 
de  Aquioo,  summae  theotogicae  partis  aecuudae  prima  pars.  Hain  1447*  mit  dem 
Eintrag:  Hoc  proclanirii  opus  Prime  »ecunde  sancti  Tboiue  de  AquiDO  frater  Con- 
radus  MoirMultz  ordiois  sancti  ,  .  (2  Worte  verl^ratzt»  die  Paphniitii  Jheroaolimi- 
tani  lauteD)  alma  io  urbe  Agnpplua  geoitus  ae  eiusdein  loci  filius  conventualis 
fratribaa  ibidem  contulit  pro  Bui  ipsiua  raeuioria  ac  pareutiira,  propinquorum  et 
benefaetoratD  ad  dominmu  fideliter  babeoda,  quorom  omnium  aniuie  in  Cbriati  re- 
juieacant  pace  Amen  1472.  Das  Bucb  (V  |  3010J  stammt  wie  der  Codei  67&  aus 
ier  Sammlung  des  Baroos  von  HUpsch,  — 


38 


F.  W.  E.  Roth 


memoria j  pronunciatione  et  fine  officii,  quod  est  aliquid  persuadere. 
Ipsa  autem  pericia  dicendi  in  tribus  rebus  consistit:  natura,  doctrina, 
usU;  natura  ingenia^  doctrina  ߀ientia,  ueu  assidtiitate.  He  sunt  enim^ 
que  non  solum  io  oratore,  eed  io  uno  quoque  homine  artifice  exspec- 
tantur^  ut  aliquid  efficiat.  — 

Demonstrativum  genus  dictum,  quia  unam  quamque  rem  aut  lau- 
dando  aut  vituperando  demonetrat.  Laudis  ordo  tribua  temporibus 
diatinguitur^  ante  ipsum  hominem,  in  ipso  homine^  post  ipsum  hominem* 
Pari  ordine  et  vituperatio  sorvanda  est  aute  ip8um,  in  ipso,  poBt  ipBum, 
Deliberativum  genus  vocatur,  eo  quod  de  unaquaque  re  in  eo  delibera* 
tur,  de  quibuslibet  utilitatibus  Tite  quid  aut  debeat^  aut  non  debeat 
fieri  tractatur.  Huius  enim  genus  duplex  est,  suasio  et  dissuasio,  id  est 
de  oxspectaado  et  fugiendo^  id  est  de  faciendo  et  non  faciendo.  Sua- 
Boria  autem  in  tribua  loci 9  dividitur,  honeato^  utili  et  poaaibili.  In  dia- 
BUaaoria  autem  due  sunt,  que  plus  ?alent^  spes  et  motus.  Judicialai 
autem  dictum^  eo  quod  indicet  hominem,  et  sententia  aua  oatendat, 
utrum  laudabilia  premio  eit,  aut  certe  reus  condempnari  liberarique 
supplicio«  Statua  apud  rethores  dicitur  ea  rea^  in  qua  cau(folio  S6^]sa 
consiatit;  id  est  constitucio.  Greci  autem  statum  a  contentiono  ietas 
indunt  Fit  autem  ex  intentione  et  depulaione.  De  racionabili  oriuntur 
coniectura,  finia,  translatio.  De  fine  nascitur  iudicialis,  negotialis.  Del 
ludieiali  abaoluta  et  assumptiva.  De  asaumptiva  nascitur  concesaio,  re- 
motio  criminia,  relatio^  compensatio.  De  eonceseione  uaacitur  pnrgatio 
et  deprecatio*  — 

Porro  sapientiam  veteres  philesophiam  vocaverunt,  id  est  omnium 
rerum  humanarum  atque  divinarum  scientiam.  Huius  philosophie  tres; 
esse  partes  veteres  dixerunt:  physicam^  ethjcam^  logicam.  Phisia  natura, ' 
pbisica  naturalia,  que  de  natura  omnium  rerum^  et  oontemplatione  dia- 
putat.  Ethis,  id  est  mos,  etbjca  grece,  moralia  latine  ^  que  in  actione 
et  in  cauaa  recte  vivendi  versatur.  Loia  grece,  ratio  latine,  loica  ra* 
tionalia,  que  ad  diacernendum  verum  a  falais  dieponitur.  — 

Arithmetica  est  numerorum  acicntia.    Aatronomia  lex  aatrorum,  quaj 
oriuntur  et  occidunt  astra.     Astrologia  est  astrorum   ratio  et  natura  et] 
poteataa  celique  conversio,     Mechanica  est  pericia  fabrice  artis  in  me-i 
tallis  et  in  lignis  et  in  lapidibua.    Medicina  est  scientia  curationum  ad 
temperamentum  et  saluiom  corporis  inventa  locorum,     Qeometrica  est 
diaciplina  mensurandi   apacia  et  magnitudines    corporum.     Muaica  est 
divisio  sonorum  et  vocum  varietas  et  modulatio  canendi.    Dialectica  est 
diaputacio  acuta,    verum  diatinguena  a  fatso,    Hethorica  est  disciptina 
ad  (Blatt  86^)  porsuadendnm  quoque   idonea.     laagoge  sunt  introduc- 
tiones  et  sunt  eainim  species  quinque*  Catbegorie  sunt  predicamenta. 


Mittbeiliingen  zur  Literatur  des  MitteUatoins 


m 


que  in  decem  verbia  conetant.  Topica  sunt  sedes  et  Fontes  argumon- 
torum  et  sunt  Dumoro  XVL  Periermenie  sunt  intcqiretationes  specicrum 
orationia  et  sunt  VH,  Diffinitiones  suot  circiimpositiones  ßeneuum  et 
sunt  XV.  — 

Prudentia  iE  agnitionem  veritatis  inducit  honiinem.  Jueticia  dei 
amorem  et  proximi  servat,  fortitudo  vincit  adveraa  raortemqoe  con- 
tempnit.  Temperantia  Yiciosas  voluntates  reprimit  et  omnia  moderatur. 
He  sunt  quatuor  virtutee  principales,  que  morea  ornant,  merita  prebont, 
diabolum  vincunt,  celum  aperiunt.  Prima  intelligit,  aecunda  diligit^  tercia 
victoriam  dat,  quarta  modum  imponit.  — 


Abbati  claro  Sigebergouei  Nicoiao  ^) 
Servus  Alexandri  Geuehardue  martiris  almi. 
Mona  Sigebergenaifi  vincendo  crimina  fortis 
Te  gaudet  patre,  quia  vicisti^  Nicoko! 
5  [Monti  Teuttiiaca,  tibi  ludit  dorica  linguap)^ 
Sed  mons  teuthonicO;  tu  Victor  famtne  greco. 
Vincis  et  ornaris,  victrici  sorte  boaria. 
Nomine  preclari  victor  frueris  Nicolai, 
Vinci  non  poteria^  qui  nomine  victor  haberis. 

10  Abait,  vincarie,  quia  sie  Nicola©  vocaria. 
Ne  timeaa  vinci,  meruisti  öic  quia  dici. 
Nomine  vulgari  victor  refugis  vocitari. 
Nomen  babes  rarura,  sed  vincere  non  tibi  rarum. 
Rarus  es,  et  raria  victor! bus  asaimilaria, 

15  Vinceadi  ratio  de  nomine  conatat  opimo. 
Nominis  ex  dote  auberit  tibi  vincere  poase, 
Nomen  habea  fortis,  ufe  aemper  vincere  pOBsiBi 
Ut  non  vincaris^  facit  hoc  nomen  pietatia, 
Ut  vincas  plane,  de  uominia  est  pictate. 


l)  Dieser  Abt  Nicolaua  von  Siegburg  ist  der  nämliche,  an  den  Burchardua* 
chreiber  K,  Friedrtclis  l  1162  ein  Schreiben  über  4ie  Einnahme  Mailands  ricbteto 
und  denselben  aeinen  Günner  nannte.  De  viutoria  Friderici  et  de  cUde  Mediola- 
nenaiam  in  Freher  Script  rer  Germ.  I.  Frankfurt  16B0  folio.  Nicolaua  kommt  bei 
Lacoinblet  N.  ürkb.  von  1150—1172  in  Urkunden  vor.  er  starb  am  27.  Desember 

IM  Das  Eingeklammerte  von  andrer  Hand  saec.  XII  oben  am  Bande  mit  Ver- 
weisungszeichen,  das  allerdings  undeutlich  zeigt  und  könnte  der  Vers  aoch  uach- 
•iebea. 


F,  W.  E.  Ri>th 

20  Sit  felix  omen,  cui  dat  victoria  Eomeo. 

Que  tribuit  nomeo,  victrix  fortuna  det  oiiieo, 

Omme  felici  victorem  gaudeo  dici. 

NominiB  ex  gemma  condam  tibi  nobile  Btemina. 

Vtere  centeois  victor  de  nomiße  sertis, 
25  Nominis  ex  flore  fiant  tibi  mille  corone. 

Numquam  deficiat^  que  laurea  nonien  opimat 

De  lauri  fronde  tibi  sint  Nicolae  corone. 

[Victor  dicaris,  Dunquam  viöci  verearis, 

Vincere  coeeris,  quod  diceria  eßse  proberis, 

30  Vineendo  poteria,  qui  nomine  posse  mereriaj  *). 

^1. 138)  Te  probat  iuvictum,  qnod  habee  nomen  benedictum, 

Victor  OB  et  credo,  qnia  nomen  iit  tibi  celo. 

Credimus  in  celis,  quia  nomen  victor  faabebis. 

.     .     .     , habere^). 

35  Promittuntur  ibi  victorum  nomina  ßcribi* 

Fax  tibi,  vita,  ealuB,  eemper  vincat  Nicolaus. 


VL 

Ab  anno  presenti  incarnatioma  domini  noatri  Jhcsu  ChriBti,  qui  est 
millesimus  centesimuB  Beptiiageaimus  nonus  usque  in  annoa  Beptem  mense 
Septembri  aole  existente  in  iibra  erit;  Bi  dominus  volueritj  conTontio 
omnium  planetarum  in  tibra  et  cauda  draconiB.  Ibidem  mirabilia  non 
mtitabilium  mutationis  significantia,  Sequetur  enini  terrc  motuB  mira- 
bilia et  destruet  loca  conaueta  perditionia  per  Saturnum  et  Martern 
manenteB  in  signis  aeriß,  et  erit  mortaÜtaa  et  infirmitae,  Oatendet  etiam 
cadem  coniuncfcio  ventum  validum  ^  denigrantem  aerem,  et  obscurnm 
reddcntem,  veoenia  infectum  et  in  vento  vox  terribilia,  deatruet  corda 
hominum  et  a  regiooibus  arenoais  sablonem  accipiet,  et  arenis  civitates 
proximaa  cooperiet  in  planitie  sitas^  et  primo  civitates  orientia  Mecham 
et  Babiloniam  et  omnes  civitates  proximaa  arenoais  locia*  Niilla  qui- 
dem  evadent,  que  arenis  et  terra  non  operiatur.  Signa  autem  huius 
rei  hec  precedent.  Erit  in  eodem  anno^  antequam  planete  conveniant^ 
in  Iibra  celypsia  solia^  qua  totum  corpus  illius  obaourabitur,  et  in  oppo- 
sitione  precedeoti  luna  tota  patietur  eclypsin^  et  erit  eclypais  ßolis  ignei 


1)  Am  imtem  Raode  elngeBcbatien  tod  andrer  Handr  die  auch  obigen  Vera 
beiaehrieb, 

2)  Ein  Vera  radirt, 


Mittheitimgen  xur  Literatnr  des  Miltelbtems 


41 


coloris  et  deformis,  oetendens  maiorum  futurum  bellum  cum  effusione 
sanguinis  prope  fluvium  orientis  et  similiter  in  terra  occideotia  et  cadet 
dubietas  et  ignorantia  inter  Judeos  et  Harracenos,  dooec  relinquant 
penituB  Bynagogas  et  mahumerias  suas  et  eorum  facta  iussu  dei  anulla- 
buntur,  Unde  nobiB  notum  sit,  ut  quando  eclypsin  videritia,  cum  Om- 
nibus veetris  a  terra  exatis  (!).  lila  dies  Julii,  que  tercia  prevenit  idus, 
egre  lucis  erit,  et  opertum  Bidere  sydus.  Lunarig  aexta  Bubeunte  hora 
diei  tercia  salaris  lauguescet  pars  faciei.  EclypsiB  quia  moram  per 
Bolam  protrahet  horam.  — 


VII. 

Vado  mori,  quod  morte  quidem  uil  certius  hora 

Nil  incertius  est  huic^  ego  vado  mori. 

Vado  quid  amem,  quod  semper  spoudeo  amarum 

Cuius  inania  amor  cui  amo  vado  mori. 

Vado  mori  videat  quo  currat  quisque  superstos 

Cursor  habet  mecum  dicere  vado  mori. 

Vado  mori  presenB  traneactis  equiperando^ 

Sed  non  tranaivi^  trauseo  vado  mori. 

Vado  mori  misero  aubBtautia  dura  beato 

Grata  mori  aequitur  viverc  vado  mori, 

Vado  mori  cinis  in  cinerera  tandem  rediturus 

Ordine,  quo  cepi,  desino  vado  mori 

Vado  mori  Beetans  alioa  sectandus  et  ipse, 

Ukimus  aut  primus  uon  ero,  vado  mori. 

Vado  mori  papa,  quod  me  papare  diu  mors 

NoD  »init,  OB  cogit  claudere,  vado  mori. 

Vado  mori  rex  Bum,  quid  honor  quid  gloria  mundi 

Est  via  mofB  booiinis  regia  vado  mori. 

Vado  mori  presul  baculum,  sandalia,  mitram 

Nolens  sive  volens  deaero  vado  mori. 

Vado  mori  miles  belli  certamiDe  victor, 

Mortem  non  didiei  vincere  vado  mori, 

Vado  mori  pugil  hie  pugilea  doctus  auperare 

Sed  mortem  nequeo  vincere  vado  mori. 

Vado  mori  magnus  mundi  morituruB  amoro 

Nunc  BpretuB  posBum  dicere  vado  mori. 

Vado  mori  medicus  pocio  vado  morL 

Vado  mori  logicus  alioa  coocludere  novi 

Conclusit  breviter  mora  michi  vado  mori. 


42  F.  W.  E.  Roth 

Vado  mori  iuvenis  quod  nil  valet  olla  iuventus 

De  nece  protegere  non  queo,  vado  mori. 

Vado  mori  senior^  nam  finis  temporis  instat 

Jamque  patet  mortis  ianua^  yado  mori. 

Vado  mori  dives  aurum  vel  copia  rerum 

NuUum  respectum  dant  michi,  vado  mori. 

Vado  mori  iudex  quod  iam  plures  reprehendi 

Judicum  mortis  horreo  yado  mori. 

Vado  mori  princeps  mortem  non  effugit  unquam 

Nee  causa  nee  regum  menia  vado  mori. 

Vado  mori  pauper  nil  meeum  defero  mundo 

Contentus  mundus  transeo,  vado  mori. 

Vado  mori  non  me  retinet  viciosa  yoluptas 

Nee  luxus  anget  vivere  yado  mori. 

Vado  mori  genitus  de  sanguine  nobiliori 

Nee  genus  indutias  dat  michi  vado  mori. 

Vado  mori  pulcer  visu  mors  ipsa  decori 

Nee  forme  neseit  parcere  yado  mori. 

Vado  mori  sapiens  sed  nee  sapientia  novit 

Mortis  oautelas  fallere  vado  mori. 

Vado  mori  stultus  mors  stulto  vel  sapienti 

Non  iungit  pacis  federa  vado  mori. 

Vado  mori  variis  epulis  vinoque  repletus 

Hiis  utens  restat  dicere  vado  mori. 

Vado  mori  sperans  per  longum  vivere  tempus 

Forte  die[8jest  hec  ultima  vado  mori. 

Vado  mori  gaudens  non  gaudeo  tempore  longo 

Mundi  dimitto  gaudia  vado  mori. 

Vado  mori,  sed  nescio  quo,  sed  nescio  quando 

Quo  meque  loco  vertere  vado  mori. 

Vado  mori  cernens,  quod  mors  ounctis  dominatur 

Tensa  videns  mortis  retia  vado  mori. 

Vado  mori  non  me  tenet  ornatus  neque  vestis 

Linea  non  mollis  ouloitra  vado  mori 

Vado  mori  sors  hec  cunctis  nil  impedit  illam 

Quin  cuique  ferat  sors  data  vado  mori. 

Vado  mori  miserere  mei  rex  iudice  Christe 

Omnia  dimittens  debita  vado  mori. 

Vado  mori  sperans  vitam  sine  fine  manentem 

Spernens  presentem  sie  bene  vado  mori. 


MUtbeiltiDgeu  zar  Literatur  des  Mittellateins 


43 


\TIL 

Hos  yersuB  composuit  frater  Lambertus  dictus  Boreia 
prior  ordiniB  Predicatorum  LeodionBiuni  ia  extremis. 

Vado  mori^  mori  nature  cedo,  recedo, 

üt  pereüoti  abeunt  cetera,  vado  mori, 

Vado  mori  tortus,  ortus  sub  littore  portua 

Qui  vix^  81  vixi,  discite  vado  mori. 

Vado  mori,  pueri  teneri,  sub  aorte  teneri, 

Me  morbis  orbis  scntio,  vado  mori. 

Vado  mori  creacene,  adolescena^  corpore  grato 

Fato  compellor  cedere^  vado  mori. 

Vado  mori  iu venia  ^  et  plenia  sanguine  venia 

Areo^  nunc  pereo,  marceo,  vado  mori. 

Vado  mori  miro  me  stante  viro  rutilante. 

Deficio  vario  vuluere,  vado  mori. 

Vado  mori  vetulus,  querulos,  fractusque  subactus 

Tempore,  nunc  Criati  corpore  vado  mori. 

Vado  mori,  metas  mortis  non  effugit  etas, 

Cernena,  dlscernena  hec^  ego  vado  mori. 

Vado  mori  modicus^  mcndicus^  egeDB,  male  degens^ 

Quid  mihi?  sie  misere  vivere,  vado  mori. 

Vado  mori  plenua  opibos,  quibus  heu  male  partia. 

Usus  et  effusuB  exulo,  vado  mori. 

Vado  mori  victua  parti,  mordentis  amictus 

Ne  crucier,  aacier  amodo,  vado  mori. 

Vado  mori  crapula  que  sedula  ferola  retorquct. 

Torquet  adeps  raisera  viacera  vado  mori. 

Vado  mori  caBtus,  nullaque  libidiDe  paatua^ 

Ut  videam,  teneam  celioa,  vado  mori. 

Vado  mori  veneriß  celeriß  teda  cum  lue  feda 

üt  pene  plene  sint  michi,  vado  mori. 

Vado  mori  vilis,  humilis  non  corde  tumente, 

Vi  michi  sit  varia  gloria,  vado  mori, 

Vado  mori  tumidus  et  acerbnsj  mente  superbus, 

Ad  limos  imos  transeo,  vado  mori. 

Vado  mori  late,  oircumfuaus  pietate, 

Dya  michi  reaerans  ostia,  vado  mori. 

Vado  mori  pavidus,  miser,  invidus,  oranibua  hoBtie 

Pestis  avernus  avet  me  sili,  vado  mori. 


44  F.  W.  E.  Roth 

Vado  mori,  comitis,  duois,  auctus  honore  quiritis 
Predia ,  preliaque  transfero ,  vado  mori. 

Vado  mori,  regia  clarus  dyademate,  legis 
Cnstos  et  iostos  transeo,  vado  mori. 

Vado  mori  bacule,  quid  et  anale,  mitra  peristis. 
Tristis  adest  hora,  nee  mora,  vado  mori. 

Vado  mori  papa,  velim  satrapa^  nomen  et  omen 
Hoc  leve  siye  breve  desero,  vado  mori. 


IX. 

1.  Sumptum  non  minuitur  corpus  salvatoris, 
Idem  totum  sumitur  omnibus  in  horis. 
Forma  panis  frangitur  deute  comestoris, 
Virtus  carnis  fugitur  morsibus  amoris. 

2.  Christus  niohil  patitur  huius  lesionis, 
Forma  panis  solvitur  vi  digestioniS; 

Tuuc  si  Christus  queritur^  est  in  cell  thronis. 


X. 

Septem  opera  misericordie. 
Infirmos  sicientes  esurientes  captivos  nudos  pauperes  mortuos. 
visito  poto  cibo  redimo  tego  colligo  condo. 

(Sieben  Hauptsunden), 
ria  ricia  bia  cidia  invidia  iracundia  gulositas. 
Luxus  ava  super  ac  invidus  via  gula. 


XI. 
Adde  esse  ad  omnes  versus  sequentes. 
Omne  quod  est,  ex  se  deus  est,  per  quem  datur 
Quod  non  est,  ex  se  deitatis  non  habet 
Esse  quod  est,  deus  est,  cui  verum  co(m)  petit 
Convenit  huic  soll,  quod  nulli  convenit 
Ante  deum  nichil  est,  quod  eo  possit  prius 


Mitlheituugen  2ur  Literatur  des  MitteÜateina 

ADte  deum  nichil  eet,  quad  pasterius  qoeat 

Supra  quem  oichil  est,  quod  credam  latiua 

Et  sine  quo  nichil  est,  nicbil  aut  fuit  aiit  valet 

Omne  quod  eet,  apuB  lUioa  est^  dedid  omnibua 

Cuius  maießtas  dispooenß  cuncti  per 

Ut  Buoquam  cepit  sie  nuDquain  desinet 

Omne  quod  est,  qeod  erat,  quid  erit,  par  huic  nequit 

Preter  quem  solum  deua  alter  non  valet 

Namqiie  deum  verum  verax  ratio  negat 

Quem  lapie  atque  manus  hominura  perduxit  ad 

At  deus  omoipotens  cui  nullue  homo  dedit 

Hie  vere  deus  est,  et  non  deus  bic  nequit 

Ei  deus  ipse  deos  super  omnes  creditur 

Totum  totus  habens  toti  vult  iure  pre 

Cuucta  creaudo  sibi  vult,  cuncta  creata  aub 

TotuB  ubique  suum  non  alter nat  deus 

Qui  modo  non  aliua  quam  pridem  creditur 

Omnia  trauamutans  neacit  mutabilis 

In  quo  aemper  erat,  in  eodem  permanot 

Eternuaque  deua  habet  eternaliter 

Qui  cum  aie  magnus  maior  nequit  aut  minor 

Quem  decet  eaac  quod  eat,  aed  non  aliud  decet 

Immo  necease  per  hunc  bonus  omnia  homo  valet 

Non  aliena  bonum  bonitas  illum  facit 

Ex  propria  bonitate  sua  acitur  bonue  (esse).  — 


46 


XII. 

Frincipio  mundus  fert  bona,  fine  malum 

Dulce  priua,  poat  mortiferum,  cum  melle  venenum. 

Et  quia  flos  mundi  cito  transit  et  aret^  ad  illamf 

Qu*i  nunquam  marcet^  currite,  queao,  rosam. 

Est  rosa»  que  dicit:  Ego  flos  campi,  rosa  certe 

Aurea,  principii  neecia,  fine  carens. 

Ut  gustaret  olus  homo  debilia,  hec  rosa  facta, 

Pro  nobis  olua  est  facta,  manena  quod  erat, 

Floruit  in  celis,  in  mundo  marcuif,  illie 

Semper  olons,  istio  pallida  facta  parum. 

Hunc  florem  paradyaus  habet,  Seraphin  videt,  orbia 

Non  capit,  infernus  neacit,  adorat  homo. 

Benedictum  sit  nomon  domini  nostri  dei  Jhesu  Christus« 


46 


F.  W.  E.  Roth 


xm. 

Frologua  in  pavonem  metrice*). 

Vera  loqui  timeo,  dedignor  dicere  falsa, 
Nee  tarnen  esse  caoia  sine  latratu  toIo  mutU3. 
Et  quid  in  hoc  trenio  faciendum  denique?  Snmmatn 
Carminis  ia  rerum  cautus  converto  figuras^ 
5  Ne^  81  forte  deam  nudis  detexero  Terbia. 
Data  Bom  canibua  mordaci  deute  Yoranda, 
Utqoe  videns  videat  et  non  videat,  nisi  regni 
Myaterium  sciat  exceleumj  quo  cuncta  reguntur.  — 
Pavo:  papa. —  Coluraba:  cardinales  et  epiecopi. -*  Palumbos:  Ab- 
bates  albi  et  nigri,  —  Turtur:  abbates  Ciatercionaee.  —  Anseres  et  anas; 
cives  et  burgenaes.  —  Passeres:  differentie  clericorum,  —  Yrundo:  or- 
dinea  mendicantium.  —  Corvus:  Laici  et  clerici  Gebelini.  —  Capo: 
opiöcopus  Gallicuö.  —  Gallus:  Rex  Gallicorum.  —  Pica  et  cetera:  Pi- 
cardi,  Normaoni,  Bretones  et  atia  genera  hominnra.  —  Aquila:  Im- 
perator, —  Alle  aveß  rapaces:  Teutonici  et  Alemanni.  —  Bubones: 
Greei.  —    MiWi:  Sicnli.  -^   Falcones:  Hyspani.  — 

PaFo  de  natura  Beculi. 

Pavoni  natura  dedit  cum  voce  timoris 
10  Pre  reliqüis  avibus  plumas  et  amoris  amictum. 

Cumque  columbarum  grex  preceptore  careret, 

In  dominatorem  concordi  voce  yocatur, 

Quem  vox  tremificat,  quem  pulcher  amictus  honorat. 

Tantis  ergo  boniö  nature  munere  pollens 
15  Intumuit  pavo,  peperit  mox  gratia  culpam, 

Principioque  boni  vitiorum  crevit  origo. 

Namque  feras  iam  pensat  aves  Buperare  potenter 

Ut  rex,  quem  timide  fecere  patrem  sibi  sponte. 


1)  V.  Karajan  Hess  in  den  Denkschnften  der  k.  k.  AcaderniQ  der  Wibs.  m 
Wien,  phiUjs.  bist.  ClasBe  II,  Wien  1851.  folio  beide  Stücke  naoh  Ms.  59D  (biet, 
prot  900 j  in  Wien  abdrucken  und  kannte  auch  die  liiesige  Ha.  cf,  Arcb.  d. 
Uoselbch.  VIH»  112.  Eine  dritte  Es.  ist  In  Pari»,  Archiv  VII,  45  Nr.  3184  «aec.  XV* 
Die  Wiener  He.  lat  saec.  XIH— XIV  wie  die  Üarmetädter  Karajane  Abdruck  ge* 
nllgt  nit-iit,  die  Ueberachrifteo  febion .  da  dieselben  den  Text  wesentlicb  erklären 
lieKen  und  die  hiesige  ü».  beß&«?ren  Text  als  Karajan  bietet,  drucke  ich  das  SlUck 
nochmals  unter  Benützung  von  Karajans  Abdruck  ab.  Zur  Sacbe  Wattenbach  G,  Q. 
ed.  V,  It,  43y.  Allg.  d.  Biogr.  XIV,  501.  Verfasser  des  Pavo  ist  der  Osnabrücker 
ScboSastJous  Jordanus,  — 


JV^''.. 


Mittheitungen  zur  Literatur  des  Mittellateins 


47 


Qaomodo  pavo  constituit  concilium  generale. 
Änxia  ineiia  igitur  doraioaDdi  fervet  amore, 

20  Ferren terque  studet;  quo  fine  seqtiatnr  amanüs 
Tandem  complacuit  prorsus  generale  gregari 
CoDäilium,  quo  poBsit  aves  involvere  ctinctaa. 

Conveniunt  aves  domestice. 

Evolat  edtcttim,  quod  qaeque  doraestica  etatim 
Indubitanter  avis,  viais  preseotibus;  assit. 

25  Ecce  columba^  palumbus  n terque  volando  gregatim 
Adveninnt   Neque  turtur  abest,  venit  aoaer  et  aoas, 
PasBeris  omne  genus,  nitro  comparet  yrundo 
Ordine  quadruplici^  communi  lege  solnta, 
Piuribus  ex  cauais  merito,  quia  eacra  vocatuFf 

30  Si  non  eecaaset  egestio  crnda  Tobiam. 

Corvua  ab  adverso,  cornica,  inonedula,  cornix 
Et  plures  alii  venerunt  non  vooitati. 

Capo  mittitur  pre  gallo. 

Mitdtnrj  ut  referat,  capo,  quod  foret  in  veniendo 
Gallna  et  ut  placeat  avibua  diiFerre  parumper 
35  Conailiumj  quia  non  decet,  ut  veniat  alne  pompa 
Tarn  celebria  genere,  cui  tot  Bpccies  faranlantur, 
lüter  qnaa  etiam  pica,  garrula,  graculua,  huppa. 

ümnea  vadunt  in  oceuraum  gallo. 

lamque  propinquanii  mox  ad  tria  milia  gallo 
Currit  in  occursum  properanter  curia  tota. 

40  Quid  reeitare  iuvat  soUempnia  teniporia  imiua 
Hactenus  Invisa^  nee  forte  videnda  deincepa? 
Dum  pavo  gratulana  auscepit  ad  oacula  gallum. 
Hio  sunt  aanguiucoi  quod  de  celo  aydera  triate^ 
Nee  fuit  auditna  clamor  per  aecnla  tantua 

45  Pavoni  aiquidem  in  gallo  via  maxima  vox  est. 

Altera  die  conveniunt  ad  concilium. 
(Blatt  88'  Spalte  1). 

Altera  lux  aderat  ^  dum  primo  mane  priorea 
Conveniunt  tractaturi,  quid  ait  faciendum. 
Protinus  ilie  patcr,  qui  iam  conceperat  omnetii 
Concilii  summam^  blandis  aermonibua  ipaoa 
50  Alliciena  inqutd:  Ü  quantis  dotibus  ipaa 


48 


F.  W.  E.  Roth 


Fratres  domina  rerum  natura  beavit! 

Cetera  terra  tenet  animantia  corpore  leoto, 
Quedam  nutrit  aqua^  voa  autem  more  deomm 
Nunc  celum»  nunc  terra  vehtt,  nee  denegat  ipsa 

55  Nostria  mida  vtam!  Salamandro  subiacet  ignis^ 
Quicquid  luna  tegit,  nobis  nostrieque  ministratl 
Quod  &i  ßpectemus  ad  corpara,  forma  vigorque 
Nobia,  ei  moreB^  amor  et  coDCordia  ceduBt! 
Hoc  tarnen  ezcepto,  quod  raptor  et  improbus  iste, 

60  Cui  neque  vox  neque  pluraa  decensi  eed  tottia  ineptua, 
Quem  dicunt  aquilam^  cum  complicibua  sibi  paucis 
Eiusdem  generiB  nostrum  conturbat  honorem! 

Quomodo  diverse  aves  conqueruntur  de  aquila. 
Nomen  ut  audiatur  aquile,  fit  murmur,  et  omnis 
Conventus  vokcrura  turbatur,  nee  fuit  ulla, 

65  Que  non  materiam  tractande  litia  haberet. 
Pasflena  inpatiene  accueat  queatio  nieum^ 
Parsqoo  columbarum  turgenti  turture  falcum 
Dampnant  et  accipitrem  querulana  denuntiat  anaa. 
Inacribens  aquilam  legaliter  impetit  anaer 

70  Tamquam  predonem  vel  raptorem  manifestum. 
Oallus  vero  dolos  milvi  elamare  nimiaque 
Vindieat;  offitium  dedignans  indicia  ipae, 
Sufficiat,  qMod  oulliia  ibi  fuerat  niai  corvua^ 
Quin  omnee  aquile  cauaani  litemque  moverent 

Quomodo  citetur  aquila. 

75  OmnibuB  hiis  pavo  dedit  aurem  corde  libenti; 
Intendent  ex  propoaitis  concludere  meotis 
Premeditata  sue!  Jubet  ergo  tacere  loqtientea 
Et  vuUu  placido  aic  oepit:  Dii  michi  teatea! 
Me  gaudere  bonis  et  corde  dolore  siniBtris 

80  Cueotorum;  quos  penna  levat.    Nunc  alt! üb  huiuß 
in  tantum  valuit  infantia,  quod  aine  magno 
Denique  non  poterit  discrimine  diaainiulari. 
Expedit  ergo  via  proccdere  iuris  et  ipaum 
Citari,  ut  veniat  promptua.    8i  venerit»  omnia 

85  Prodeat  accuBana,  bi  non»  dampnabimus  ipaum. 

Placet  omnibua  citatiOp  ßed  corvua  contradieit. 
lata  placent!  voce  eiaraatur  ab  omoibus  una, 
Nee  fuerat^  qui  non  pavonis  dicta  probaret. 


Mittheilungen  zur  Literatur  des  Mittellateins  49 

Sed  Ventura  sciens  mala,  nee  curans  bona  eorvus, 
Gutture  grandisono  sie  fatur  et  ore  loquaci: 

90  Hee  est  concilii  sententia,  quod  vocitetur 
Nunc  in  ius  aquila!  sed  nobis  non  placet  illad 
Ex  certis  causis.    Incommoda  namque  sequentur 
Plurima,  cum  alt  avis,  que  quam  vis  pauca  loquatur, 
Multa  tamen  seit,  et  illa  potest,  animique  ferocis 

95  Est,  rostro  mordax,  celer  aus,  unguibus  atrox. 
Quod  si  ceperitis  tamen  lacescere  verbis, 
Verborum  parcus  se  facto  forte  iuvando 
Imiet  in  plumas,  quod  sanguinis  exiet  humor. 

Pica  prona  ad  garritum  dixit. 

In  medium  saliens  et  connitiens  pica  corvum: 
100  Tu  nostris,  inquid,  dominis  obstare  paratus 

Semper  adhuc  minime  contraria  dicere  cessas! 

nie  quis  est;  quem  tu  sie  asseris  esse  superbum 

Principis  ut  precepta  neget  decretaque  fratrum? 

An  non  est  ille  raptor,  qui  Nestoris  evum 
105  Transgrediens  avium  semper  de  sanguine  vixit? 

Gorvus  respondet. 

Dum  Silvester  erat,  omnes  mactare  solebat, 
Postquam  vero  manus  hominum  non  horruit,  illos 
Tantum  corripuit,  qui  viventes  sine  lege 
Horrebant  homines,  nisi  forsan  auca  vel  anser 
110  Excedens  temere  metas  occurreret  ipsi. 

Pica  reprehendit  corvum  dicens. 

Stulta  refers,  corve,  dicas  mihi  tu,  quid  ad  ipsum, 
8i  placet  anseribus  transire  per  avia?  Sed  plus 
Hoc  adverto,  quod  armigeri  reliquique  sequaces 
Eins  aves  alias  depredantur  quasi  iuste! 

Corvus. 

115  Non  peccat,  qui  concesso  sibi  iure  potiturus. 

Ius  aquilam  iubet,  ut  peccantes  puniat,  ergo 

Si  non  contenta  discretis  finibus  auca 

Carpit  agros  alios,  iuste  dampnabitur  ipsa. 

Dicere  non  poteris,  quod  eo  presente  ministri 
120  Ipsius  offendant  aliquem.    Si  vero  suorum 

Romanische  Forschongen  VI.  A 


50  F.  W.  E.  Roth 

Quilibet  excedat,  iustusque  appareat  aotor, 
Mox  sine  prostraiu  fertur  sententia  viris 
Et  delinquentem  constringit  debita  pena. 

Pica  Corvo  respondit. 

Non  veniam  pro  iusticia;  neque  prima  tribuDal 
125  EiuB  adire  volo  metuens,  ue  forte  rapaces 
ÄDticipent  aditus  et  diripiant  miohi  plumas, 
Cum  michi  preter  eos  fuerit  ianiariuB  hostis. 

Corvus  respondit  pico,    (verte  folium). 

(Bl.  88^)  Ipse  caret  culpa^  tua  sed  tibi  lingua  cachinnans 
Garrulitate  nocet,  siquidem  derisio  vestra 
130  Ingenuas  offendit  aves,  que  despicientes 

lurgia  compescunt  non  ore,  sed  ungue  loquaces. 

Graculus  hiis  auditis  obstupuit. 

Graculus  hiis  obicit:  Feriat  mala  passio  tales^ 
Qui  tumidi  rancore  iocos  in  seria  vertunt! 

Payo  compescens  omnes  loquitur  pompöse. 

Hiis  igitur  sie  propositis  per  singula^  pavo 

135  Voce  gravi  iubet,  ut  taceatur  et  ipse  recensens 
Quedam  dictorum;  postremo  continuando 
Dictis  dicenda  sie  intulit  omnibus  illud: 
Constat;  quod  nobis  debetur  honor  dominandi. 
NoB  gemini  vigiles  noctis  discernimus  horas. 

140  Yox  etiam  nostra  torpentes  excitat  et  quod 
Ore  gerit  virus  vel  cauda  eliminat  omne 
Nos  aliunde  decus  non  querimus,  ecce,  quod  ipsa 
Contulit  imperii  nobis  natura  coronam; 
Et  merito,  scimus  etenim  regnare  modeste 

145  Contenti^)  propriis  nee  curantes  aliena^ 
Etsi  competeret  nobis  imponere  leges 
Omnibus^  et  nemo  regnare  potest  sine  nobis. 
Nunc  autem  temere  sibi  vendicat  improbus  iste 
Raptor  iuditium  sine  quolibet  ordine  iuris, 

150  Dampnans  innocuos,  peccata  fovensque  malorum. 
Ex  quo  quod  veniant  incommoda  scire  potestis 

1)  Ms.  coDtil 


Mittheilangen  zur  Literatur  des  Mittellateins  51 

OmDeS;  eius  adhnc  qni  snpplitiis  superestis. 
Ergo  concilio  nostrorum  denique  fratrum 
Talern^)  citamns  edioto  pro  tribus  iinO; 
155  Ut  per  se  coram  nobis  compareat  ipse, 
Suscipiens  quicqnid  iuris  dictaverit  ordo. 

Omnes  timent  futurum  malum. 

Hiis  dictis  tremit  omnis  avis,  secura  futuri 
ScismatiB  inter  eos,  quo  milia  multa  peribunt, 
Nam  fuerant,  qui  dicebant:  Quam  Buave;  modeste 

160  Vivere  sub  rege ,  quam  triste  subesse  tyranno ! 
Affirmant  alie^  si  non  sit  iniqua  potestas^ 
Accipiter  frenaret  aves,  quod  pace  soluta 
Iret  iu  meritum^)  prorsus  genns  omne  volucrum. 
Nee  decet;  ut  pavo  vindietam  sanguinis  ulli 

165  Infligat,  sine  qua  respublica  tota  periret, 
Cum  multi  reprobi  sint,  pauci  denique  probi. 

Monedula  non  vult  esse  aliena  a  concilio. 

Se  trahit  in  summam  sociisque  monedula  partem, 
Concilii  recitat  ratione  sequentia  monstrans, 
Que  dicens,  quod  fine  malo  concluditur  omne 
170  Factum  vel  dictum^);  proprius  quod  deserit  ordo^ 
Cumque  sit  offitium  pavonis,  voce  sonora 
Clangere,  fulgentis  caudeque  extendere  pennas 
Et  delectari,  delusus  ab  ore  iocantis. 

Pavo  delectatur^  cum  laudatur. 

Nunc  aquile  comptis  sermonibus  ambit  honorem 
175  Et  formidari  vult,  qui  consuevit  amari. 

Sed  quia  totum  vult,  oportet,  ut  omnia  perdat. 
Dixit  et  indignans  grex  piceus  ille  recessit. 

Corvus  crudelem  dicit  aquilam. 

Et  corvus  memorans,  quam  grandia  frustra  frequenter 
Insipide  carnis  aquila  prandente  vorantur^ 
180  Advolat  hanc  et  concilii  sibi  nunciat  acta. 


1)  Ms.  Talern'. 

2)  Druck:  In  interitum. 

3)  Ms.  vel  dictum  vel  dictum  (1). 


52  F.  W.  E.  Roth 

Aquila  hiis  auditis  blande  respondit. 
Que  brevibus  verbis  respondit:  Desine,  corve! 
Prodiga  vox  et  parca  manus,  si  mente  superba 
Erigitur,  mox  deprimitor,  marcens  velud  herba. 
Nee  ratio  patitur,  quod  stet  violenta  potestas, 

185  Nee  tenet  ultroneum  dudum  natura  colorem. 
Etsi  defioimus  gravitate  modo  seniores, 
Tempore  nostra  tamen  certo  renovabitur  etas. 
Ergo  oompeteret  pavoni  stare  quiete, 
Ne,  si  noB  et  se  turbaverit,  accidat  ipsi 

190  Hoc  oanis  exemplum  carnem  perdentis  et  umbram. 

PavO;  gallus  et  columbe  conpromittunt. 
Hiis  mediis  gallus  cum  pavone  columbe 
Funiculum  nectunt  triplicem,  qui  dissotiari 
Non  queat  ex  faoili;  spondentes  pondere  firmo 
Auxiliis  et  consiliis  relevare  vicissim. 

Corvus  et  monedula  revertentes  tuentur  aquilam. 

195  Adveoit  ergo  dies  prefixa.    Monedula^  corvus, 
Quilibet  in  totum  mandato  sufficienti 
Comparent,  aquilam  defendentes  meliori 
Quo  possunt  iure  tutorum  nomine ,  sed  lex 
Nee  canon  neque  commentum  nee  glosa  tuentur 

200  Absentem,  quin  mox  in  eum  sententia  currat; 
Et  condempnatus  cuncto  privatur  honore. 

Petrus  de  Vineis. 
Unde  monedula^  garrula  provida  taliter  orta  est : 
Iste  dies,  maledicta  dies  et  causa  timoris, 
Ista  dieS;  ubi  nulla  quies,  ubi  virga  furoris! 

205  Conveniant  et  doleant  inopes  et  habundi! 
(Bl.  89')  Nunc  fugiant  et  nunc  timeant  pariter  tremebundi. 
Hiis  aliisque  modis  confusio  fit  labiorum 
lusticie  forma  monstrato  precipitata. 
Et  male  conceptum  phariseat  scisma  perhenne. 

210  Quilibet  ergo  suum  subito  petit  anxia  nidum 
Consiliando  sue  parti  socios  et  amicoS; 
Tutius  ut  valeat  insultus  ferro  futuros. 

Verba  auctoris. 
Naturam  vocat  in  sotiam  fortuna  potentem, 
Ut  spolient  aquilam  plumis  hec,  iuribus  illa. 


Mittheilangeo  zar  Literatur  des  Mittellateins  53 

215  Non  etenim  tantas  solas  decet  ire  sodales 

Cumqne  simul  veniunt,  inopem  de  stercore  formant; 

Ut  cum  principibus  sedeat.     Cum  vero  recedaDt^ 

More  suo  pariter  fatiunt  de  principe  servum. 

Sic  aquflam  primo  nature^)  conditione 
220  Deserit  obsequium  pennarum,  postea  vero 

luribus  ablatis  sors  totis  viribus  ipsam 

Deiecit,  ac  inter  pedites  inoedere  iussit 

Pavoni  tribuens  ius  imperio  dominandi 

Cum  prius  obtentis;  sie  mersit  gloria  muudi. 

Item  contra  ambitionem. 
225  0  miseranda  cupido^ 

Que  studio  dominandi 

Ceca  carens  rationis 

Lumine,  se  ligat  ipsa 

Nexibus  anxietatis, 
230  Seque  resolvere  nescit; 

Dum  Übet.     Expedit  ergO; 

Quod  manibus  pedibusque 

Suppeditata  ligatis 

Pulvere  serpat  in  imo, 
235  Que  prius  alta  volavit. 

Incipit  secunda  particula. 

lam  novitate  gravi  totum  turbaverat  orbem 

Altilium  scisma,  pax  desidiique  libello 

Exulat  accepto,  dolus  et  violentia  summum 

Surripiunt  solium,  simulatio  quodque  nefandum 
240  Palliat  et  leges  prosternit  iniqua  potestas. 

Omne  licet  libitum  sine  pena,  quelibet  ergo 

Pennas  alterius  avis  arripit  ordine  spreto. 

Forma  columbina^  que  simplioitatis  amica 

Aut  fetus  fovit  ventosve  volando  preivit, 
245  Non  contenta  suo  spoliare  laborat  amiotu 

Nisos  et  faloos.   Mutatis  colligit  anser 

Pennas  accipitris  propriisque  subligat  aus. 

Pavo  adiutorio  galli  devicit  aquilam. 
Ipse  etiam  pavo  gallo  sibi  subveniente 
Plumas  et  pennas  aquile  rapiebat  easque 
250  Alis  et  caude  proprie  religare  studebat. 


1)  Ms.  natur  (1). 


54  F.  W.  E.  Roth 

Propter  desidiam  olericoram  et  Inxuriam  neoesse  est,  ut 
alii  suppleant  defectus  eomm. 

Nee  retieere  volo,  quod  yrundo  sneta  volando 
Ore  ciboB  capere  terra  residere  recusans 
Sacra  nichil  metuens  ferventer  et  anxia  qnerit 
Nidum  surripere  puUosque  foyere  columbe, 
255  Invida  defidie  lascivantis  genitricis, 

Sed  quia  rare  cubat  et  non  discurrere  cessat, 
Putresomit  ova,  perenntque  a  frigore  pnlli, 
Cura  neglecti  matris  dubieque  noverce. 

Quomodo  aquile  debeatnr  dominium. 

Et  licet  hiis  studiis  totum  genus  alitis  hnius 
260  Concors  intendat,  specietenus  est  tamen  illi^ 
Que  celis  proprior  soleat  volitare,  simultas, 
Tempore  nempe  suo  paritura  malum  manifestum. 

Conclusio  auctoris. 

Ferro  quis  finis  hiis  principiis  mediisve 
Conveniat,  verax  determinat  auctor,  et  inquit: 
265  Regni  scissuram  sequitur  destructio  regni, 
Destructo  regno  veniunt  pro  rege  tyranni, 
Qui  penam  sceleris  reddant  auctoribus  equam, 
Ut  qui  nolebant  aquila  regnante  modeste 
Conregnare,  sibi  contempti  finibus  illiS; 
270  Quos  natura  dedit;  discat  moriendO;  rebelles 
Bubones,  milvos  et  falcones  peregrinos, 
Quos  illis  secus  calaber  transmisit  et  hesper. 

Explicit  pavo.  —  Explicit  pavo*). 
S  superi  scrip  li  poti 

^ortec;^  ];;:::orumC^        ^^öJ^C.  !!^^"C       ^atur. 

co(P)  süperb  rap  li  mori 


XIV. 
Quid  ultra  tibi  facere  vinea  mea  potui, 
Quid  potes  mihi  reddere^  qui  pro  te  cedi,  conspui; 
Et  crucifigi  volni,  et  tu  pro  tanto  munere 


1)  roth. 


MittheiluDgen  zur  Literatar  des  Mittellateins  55 

Fracto  baptismi  federe  presumis  vice  mutui 
Me  rursum  orueifigere,  et  habere  ostentui. 

2.  Existimasti  temeri  et  me  et  mundo  perfrui. 

Non  posaunt  mihi  vivere,  qui  non  sunt  mondo  (!)  mortui; 
Et  tu  quas  spemi  dooui,  non  cessas  opes  querere 
Relicto  Christo  paupere,  et  que  signari  volui 
Paupertatis  caractere  mundano  vacas  luxui. 

3.  Verum  a  sanetuario  processit  hec  malicia, 
Et  a  cleri  contagio  monstra  creantur  omnia. 
Qui  defluit  luxiria  (!)  turpique  mareet  ocio 
In  apparatu  regio,  facitque  mutatoria 

De  meo  patrimonio,  qui  sto  nudug  ad  hostia. 

4.  Quidquid  ipsa  religio  crucem  fert  in  angaria, 
Et  cum  datur  occasio,  reourrit  cum  leticia 
Ad  pepones  ad  allia  stimulataque  vicio, 
Simulato  negocio  redit  ad  secularia, 

Que  derelieto  pallio  fugerat  ab  Egyptia. 

5.  Quasi  non  ministerium  creditum  sit  pastoribuS; 

Sed  regnum  et  Imperium  nundum  (!)  precinctis  renibus 
Extinctisque  lampadibus  usurpant  sacerdotium, 
Pensantque  lane  precium,  et  non  curant  de  ovibus, 
De  quorum  sanguis  ovium  est  requirendus  manibus. 

6.  Meum  ire  vicarium  meis  deceret  passibus, 
Meumque  Patrimonium  meis  dare  pauperibus 
Non  ignaris  parentibus,  at  in  ovile  ovium 
Ingressi  non  per  hostium,  sed  vel  vi  vel  muneribus 
Quesitis  per  flagitium  abutuntur  honoribus. 

7.  Prope  est  dies  domini  mee,  qui  me  diligitis 
Tune  conformes  ymagini  me,  sicut  sum,  videbitis. 
Beati,  qui  nunc  plangitis,  quia  oonsolabimini, 
Nam  Yos,  qui  me  sequimini,  super  sedes  sedebitis, 
Et  qui  nunc  iudicamini,  mecum  tunc  iudicabitis. 

8.  At  vos,  qui  gloriamini  in  opubus  illioitis, 

Qui  vobis  mortem  domini  prodesse  non  permittitis, 
Qui  Lazari  et  divitis  exemplo  non  terremini, 
Cum  ipso  puniemini,  quicquid  tarnen  egeritis 
Dum  licet  convertimini  ad  me  et  salvi  eritis. 
Explicit. 


56  F.  W,  E.  Roth 


XV. 


Contra  dolorem  doDtium  ter  dicatur  hec  oratio  et  similiter  pater 
noster.  In  honore  sancte  AppoUonie  Virginia  et  martiris.  Oremus.  Om- 
nipotens  et  misericors  deus^  qui  per  tnam  ammirabilem  providentiain  et 
dementiam  singulareln  sanctos  tuos  nobis  in  exemplum  et  presidium 
tribuisti;  ut  nos  eorum  illuminent  opera,  foveant  continuata  presidia, 
tue  piissime  bonitati  humiliter  supplico,  ut  per  intercessionem  beate  Appol- 
lonie  martiris  tue,  que  excussionem  dentium  pro  amore  tui  nominis 
viriliter  et  patienter  pertulit,  me  famulum  tuum  N.  a  Stridore  dentium 
sempitemo  et  ab  omni  dolore  dentium  temporali  misericorditer  liberare 
digneris.    Per. 

Darmstadt  im  December  1887. 

F.  W.  E.  Roth. 


La  Prise  de  Cordres. 
Iltfranzüsisches  Volksepos  aus  der  Wende  des  12.  und  13.  Jahrhunderts. 

Von 
Mas  Rtibde. 


Die  vorliegende  Abhandlung  M  über  die  Chaneon  de  geste  „La  Prise 
de  Cordres^  beruht  auf  einer  Abschrift,  die  ich  während  meines  Pariser 
AafenthalteB  im  Sommer  1884  auf  der  National  -  Bibliothek  genommen 
habe.  Die  einzige,  dazu  noch  unvollständige  Handschrift  dieses  Denk- 
mals ist  uns  daselbst  in  der  Hs.  ionds  franij  1448  (anc,  7535)  auf- 
bewahrt und  umfasst  auf  19  Blättern  zu  je  4  Kolonnen  (Bl.  164*  bis 
182*)  79  Tiraden  und  2  Einzeiverse,  im  ganzen  2953  Verse,  Ihm  voran 
geht  „Le  Si6ge  de  Barbastre*'  (Bl  HC) — 163),  dessen  beide  Teile  (vgl. 
Victor  Keller,  Le  Hi^ge  de  Barbastre,  Marburg  1875,  4<*)  in  dem  von 
moderner  Hand  angefertigten  Inhaltsverzeichnis  je  besonders  bezeichnet 
sind,  und  zwar  Bl.  110—133  als  ^oves  de  Commarcis^,  Bl.  133--163 
als  ,>Le  Siege  de  Barbastre^*.  Die  Hiatoire  litt6raire  XXII  547  fasst 
dieses  Denkmal  (von  ilir  ^Beuve  de  ComarchLB'  benannt)  mit  dem 
unarigen  als  ein  zusammengehöriges  Ganzes  auf,  indem  sie  letzteres  als 
unmittelbare 7  vom  Kopisten  vorgenommene  Fortsetzung  des  voraus- 
gehenden bezeichnet:  La  chanson  se  poursuit  au  delä  du  retour  des 
FranQais  ä  Narbonne^  apr^s  la  conquete  d'Espagne;  le  copiste  fait  le 
recit  de  Tarrivde  en  Espagne  d'une  nouvelle  armoe  de  Sarrasins,  com- 
mand^e  par  les  amirants  Butor  et  Judas.  Guibelin,  demeur6  roi  ehre- 
tien  d'Espagne^  va  au-devant  d'eux^  et  termine  la  guerre  par  la  mort 
du  roi  Butor  et  la  d^faite  complete  des  Sarrasins.  Cette  continuation 
ne  se  retrouve  pas  dans  le  deuxifeme  manuscrit  (d.  i.  in  La  Valliere, 
nr.  23,  BL  11.5 — 156  ,,Li  Sieges  de  Barbastre'^).  —  Auf  das  Unberechtigte 
einer  solchen  Zusammenwerfung  hat  bereits  Gautier  im  4.  Bande  S.  4 
seiner  Epop>  frang.  aufmerksam  gemacht:  Mais  personne  d'ailleurs,  heisst 
es  da  von  unserem  Denkmal^  ne  lui  a  reconnu  une  existence  k  part^ 
et  THistoire  litt^raire  Ta  confondu  avec  le  Si^ge  de  Barbastre.  —  Nach 

1)  Ein  2.  Teil,  enthaltend  Text,  erklärende  Anmerkungen  und  Wörtervenaeich- 
nis.  ]iegt  bereits  im  M&onskripi  abgeschlossen  vor  nnd  soll  im  Druck  dieser  Ab- 
bandlang  in  kürzester  Frist  uautifolgen. 


r>K 


Max  Rühdti 


dem  Vorgange  dieses  Gelehrten  behalte  ich  auch  für  unsere  Chanson 
de  geste  den  Titel  ^La  Prise  de  Cordree'*  bei,  ohoa  demselben  damit 
einen  besonderen  Vorzug  vor  der  Benennung  ,.La  Conqueste  d'Espagnc'' 
zuerkennen  zu  wollen,  welche  das  iJenknial  in  dem  obenerwähnten 
Inhaltsverzeichnis  vorn  in  der  Hb.  trägt  Weitere  Rrwähoungeu  der 
„Prise  de  Cordres"  finden  sich  im  gleichen  Bande  der  Epop^es  8.  IX, 
20,  21.  26,  71,  85  u    ö. 

Wenn  die  Hist  litt  ferner  in  unserem  Denkmal  nur  die  selbständige 
Leistung  eines  Schreihers  erblickt,  ao  konnte  zu  dieser  Vermutung  aller- 
dings der  überaus  dürftige  und  lückenhafte  Inhalt,  sowie  die  unbeholfene 
Form  des  Ausdrucks  Veranlassung  geben;  aber  der  Widerspruch  zwischen 
Schrei bgebrauch  uod  Assonanzerfordernis  muss  schon  auf  den  ersten 
sorgfältigen  Blick  vom  Gegenteil  überzeugen,  ganz  abgesehen  von  der 
Art  der  Fehler,  die  zum  grossen  Teile  nur  aus  einem  Verlesen  in  der 
Vorlage  heraus  sich  verstehen  lassen. 

Welchem  Dialekte  die  Sprache  des  Dichters  angeh5rt|j 
tässl   sich    mit    voller  Sicherheit    nicht   bestimmen,    deshalb  vor    allem^ 
Dicht,  weil  bei  dem  alleioigen  Vorhandensein  unserer  Handschrift  jede 
Kontrole  ausgeschlossen  ist,   in   welcher  Ausdehnung  sich  der  Kopist 
eigenmächtige  Äenderungen  in  Gestalt  von  Ein  Schiebungen  ganzer  Verse 
und  Verspartieen  hat  zu  achuldcn  kommen  lassen. 

Alle  negativen  Indicien,  die  wir  aus  dem  Assonanzverhalten  er- 
aohliessen  können,  würden  uns  berechtigen,  lle  -  de  -  France  für  des 
Dichters  Ileimatöland  zu  erklären ;  denn  gegen  die  Picardie  spricht  die 
lautliche  Gleichstellung  von  an  und  en,  gegen  das  Picardisch-Burguodisch- 
Lothringischc  der  Umstand,  dass  lat.  o  in  Pos.  nicht  diphthongiert  und 
die  Endung  des  part.  pasa.  fem.  derl.  Konj.  -iee  nicht  zu  -le  zusammen* 
zieht,  gegen  das  Burgundisch  -  Lothringische  endlich,  dass  -age  nicht 
-aige  =r  ege  giebt,  sondern  erhalten  ist  (vgl.  E.  Metzke,  üeber  den 
Dialekt  von  Ilede-France,  in  Herrigs  Archiv  Bd.  65  L  Das  Normannisch-' 
Anglonormannische  kann  gar  nicht  weiter  in  Betracht  kommen.  AU 
positive  Htütze  für  unsere  Annahme  würden  uns  die  ausschliesslichen 
Formen  moi,  toi,  soi  für  das  betonte  Pronomen  und  die  allerdings  ver- 
einzelte Erscheinung  armes  1254  in  e- Assonanz  dienen  können.  Aber 
gerade  die  Verdumpfung  eines  e  vor  r  zu  a,  und  die  Schwächung  von 
ursprünglichem  a  vor  r  zu  e  sind  andrerseits  auch  im  Lothringischen 
ein  nur  zu  bekannter  und  beliebter  Lautwandel*  Nehmen  wir  zudem 
noch  das  part.  cainte  2084  in  i-Assonanz  (vgl.  Lothr«  Ps.  XXXIU),  das 
part.  efrai  11)95  (der  Vers  scheint  allerdings  eingeschoben)  und  antir 
2878  ebenso,  ferner  die  durch  das  Metrum  wenigsten»  nicht  beanstande* 
ten  Präsensformen  laissont  1524  und  trovont  1H48,   beide  mit  präteri- 


La  Priae  de  Cordres 


59 


taler  Bedeutung  (vgl  Bonnardots  Artikel  in  Rom.  IT  251)^  hinzu,  so 
will  68  UQB  nicht  zu  gewagt  eracheinen^  wenn  wir  in  un- 
serem Dichter  einen  Bewohner  der  Champagne,  und  zwar 
der  östlichen,  mehr  nach  Lothringen  sich  neigenden  Cham- 
pagne vermuten,  der  in  der  reinen  Mundart  von  Ile-de- 
France  hat  schreiben  wolIeD,  Inwieweit  durch  diese  Annahme 
die  Ansicht  Tarb^s  an  Wabrecheinlichkeit  gewinnt,  der  in  dem  ganzen 
Qestencyklus,  welcher  die  Thaten  des  Girard  von  Viane,  des  Aimeri  von 
Narbonne  und  seiner  Kinder  zum  Gegenstand  der  Verherrlichung  hat, 
das  Werk  des  einzigen  Bertrand  aus  Bar-sur- Aubo  zu  sehen  geneigt 
ist  (vgl.  Girard  de  Viane,  ed.  Tarbe,  S.  XXVI  der  Einleitung),  wird 
jedoch  erat  eine  genauere  Untersuchung  aller  übrigen  zu  diesem  Kreis 
gehörigen  Denkmäler  unserer  Ilandschr;  festzustellen   vermögen. 

Der  Kopist  gehört,  soviel  eich  aus  der  wirren,  mannigfach  ge- 
mischten Hchreibung  erkennen  lässt,  seiner  Sprache  nach  ent- 
ftcfaieden  dem  Osten  bezw,  Nordosten  Frankreichs,  d,  h. 
dem  nördlichen  ßurgund  oder  Lothringen  an:  dafür  spricht 
die  standige  Schreibung  -ie  für  -iee  (gegen  die  Assonanz I)  sowie  von 
i  für  ie,  häufiges  parasitisches  i,  a  in  betonter  und  unbetonter  Silbe 
statt  e,  o  für  Ol,  Verwechslung  von  oi  und  ai,  geschlossenes  o  nur 
selten  ^  eu,  poisse  gegenüber  der  Endung  -tiusse  der  übrigen  Verben, 
die  häufige  Erhaltung  von  isoliertem  t,  häufiges  seguri  die  Imperfekte 
cuideve  756.  1556.  cuidevet  1888.  amevent  2088,  dann  Weglassung 
des  r  vor  folgendem  Konsonanten,  i  =  il,  Ueberwiegen  der  Verbal- 
formen ohne  zwischen  nr  bezw.  Ir  eingeschobenes  d,  mehrmaliges  c  für 
anlautendes  s  u.  a.  m.  Die  drei  letzten  Verse  sind  von  einer  zweiten  Hand 
geschrieben^  die  eine  reinere,  konsequentere  Schreibung  erwarten  Hess. 

üeber  die  Entstehungszeit  unseres  Denkmals  ist  in  der  Hs. 
selbst  keine  Andeutung  enthalten.  Die  Geschichte  aber  bietet  nur  die 
röckwärtsliegende  Grenze  mit  dem  Jahre  1134,  dem  Todesjahre  unseres 
Aimeri,  des  Vikomte  von  Narbonne.  Einzelne  sprachliche  Erscheinyngen, 
wie  das  Fehlen  des  fiexivisehen  s  für  den  Nominativ  der  Masc.  latein. 
3.  DekL,  das  verhältnismässig  häufige  Vorkoraraon  von  Kontraktionen 
wie  to,  CO,  ques,  sowie  die  metrische  Form  der  Dichtung  lassen  nach  der 
aoderen  Seite  hin  nur  den  Anfang  des  XIIL  Jahrh,  in  Betracht  kommen, 
80  dass  wir  wohl  nicht  irre  gehen,  wenn  wir  die  Zeitbestimmung  Gau- 
tiers i:^pop.  fr,  21)  etwas  erweiternd,  die  Wende  des  12.  und  13.  Jahrb,, 
allerhöchste ns  aber  das  L  Decennium  des  13.  Jahrh.  als  die  Abfassungs- 
»elt  der  ^jPrise  de  Cordres^  ansetzen. 

Die  Handschr«  entstammt  frühestens  dem  14.  Jahrh.  (lors  häufig 
neben  lort)* 


60 


Max  Robde 


Wie  stellt  eich  nuo  aber  uneere  „Priße  de  Cordree"  zeitlich  zu  dem 
schon  erwähnten  „Si^^'g^  de  Barbastre",  wenigstens  zu  der  Redaktion, 
in  welcher  letzteres  Denkmal  in  unserem  Kodex  überliefert  ist?  öie 
geht  ihr  eotachieden  voraus.  GeDÜgendeo  Beweis  dafür  bietet  schoo 
die  Form  beider:  „La  Prise  de  Cordres'*  ist  zum  gröseten  Teile  noch 
io  dem  alten  Veremassi  in  aasonierenden  Zehnsilbnern  geschrieben  und 
weist  erst  in  der  letzten  Tirade,  von  v  2927  ab,  und  so  wahrscheinlich 
auch  für  den  ganzen  fehlenden  Schluasteil  Alexandriner  auf,  „Le  Si^ge 
de  Barbastre'*  dagegen  ist  schon  durchgängig  in  das  Gewand  gereimter 
Zwölfsilbner  gekleidet,  ohne  jedoch  den  allmählichen  Uebergang  von 
der  Assonanz  zum  Keime  ganz  verleugnen  zu  können. 

Diese  Formentwicklnng  einerseits,  sowie  gewisse  über  das  gewohn- 
liche Mass  hinausgehende  und  schon  bei  blosser  Vergleichung  der  In- 
haltsangaben auffallende  Aehnlichkeiten  in  einzelnen  Hituatiouen,  Ver- 
wicklungen und  kleinen  Charakterzügen  lassen  mit  einiger  Sicherheit 
in  dem  noch  wenig  entwickelten  Verfasser  unserer  Chanson  den  späte- 
ren Dichter  des  ^Siege  de  Barbastre**  vermuten.  Es  ist  bedauerlich,  dass 
V.  Keller  in  seiner  oben  angezogenen  Dissertation  keine  sprachliche 
Behandlung  seines  Textes  gegeben,  oder  von  demselben  nicht  wenigsteo»| 
einen  längeren  Auszug  veröffentlicht  hat,  der  eine  genauere  Peststellung' 
des  Verhältnisses  beider  Denkmäler  ermöglichen  würde*    — 

Eine  andere  Chanson  kommt  hier  noch  in  Betracht,  nämlich  der 
nur  in  einer  Hs.  La  Valli^re  nr.  23,  Bl.  157 — 170  überlieferte  und  daselbst 
unmittelbar  auf  ^Li  Sieges  de  Barbastre"  folgende  „Guibert  d'Andrenas**. 
Ea  ist  nicht  unwahrscheinlich,  dass  dieses  Denkmal  gleichfalls  unserem] 
Dichter  zuzuschreiben  ist:  auf  jeden  Fall  hat  derselbe  es  gekannt. 
Man  vergleiche  mit  der  Hist.  litt  XXII  498  gegebenen  Analyse  die 
Verse  183—185,  406—424  und  2370—2381  unserer  Chanson.  — 


Zum  Schluss  möge  hier  eine  kurze  Uebersieht  Platz  finden  über 
das  Verhältnis,  in  welchem  die  3  Schreiber,  die  an  der  Anfertigung 
unserer  Samraelhdschr,  offenbar  beteiligt  gewesen  sind,  sich  auf  die  ver- 
schiedenen Denkmäler  verteilen: 

Schreiber  A  schrieb  La  Chanson  de  Qirart  de  Viane  (Bl  1  —  4<-l), 
den  %  Teil  der  Despartemenz  des  anfenz  Aymeri  de  Narbonn© 
(Bl.  73—88)  und  die  3  letzten  Reihen  unseres  Fragments, 
Schreiber  C  den  1.  Teil  der  Despartemenz  etc.  (Bl.  68 — 72  Endd), 
Schreiber  ß  den  ganzen  Rest:  Li  Ystoire  d*Aimerit  et  du  roi  Charlc 
(Bl.  41  —68),  Le  Conronnement  de  Louis  und  Le  Charroi  de 
Ntmes  (Bl.  89— 99),  La  Prise  d'Orange  iBl.  100— ir)9),  Boves  de 
Commarcia  —  Le  Siege  de  Barbastre  (Bl.  110—163),  La  Con- 


La  Priae  de  Cordres 

queste  d'^ßpagne,  d.  i.  Prise  de  Cordres  (Bl,  164  —  182),  Lei 
Enfances  Vivien  (BL  183— 204 K  La  Chevalerie  Vivien  (Bl  204—215), 
La  Bataille  d'Aleschans  1,  u.  2.  Teil  (Bl.  21Ü— 272i,  La  Bataille 
de  Loquifer  et  de  Reaoart  (BL  292 — 297),  Le  Moniage  Retioart 
1.  u.  2.  Teil  (BL  297-'342).  — 


Inhalt  der  Prise  de  Cordres* 

EiDleituBg:  Der  Dichter  will  singen  von  dera  rautig  kühnen 
Almen  und  von  Butor,  einem  öchurkischeo  Heiden,  der  den  trefflichen 
Guibert  zum  Zweikampf  forderte.     I  —  5. 

Es  ist  in  früher  Morgenstunde.  Die  eben  aufgegangene  Sonne  ver- 
goldet mit  ihrem  Glanz  den  Palast  und  die  Türme  von  Salerie-  Da 
hält  der  Erzbischof  Turpin  von  Rheims  die  Messe:  er  vermählt  heute 
Agaie  dem  tapferen  Quibelin  (Gniberti  und  empfiehlt  beide  der  Gnade 
des  Herro,  der  itmen  Kraft,  Gesundheit  und  edlen  Sinn  verleihen  möge. 
Uaa  üoehamt  beschliesst  die  kirchliche  Feier;  der  weltliche  Teil  des 
Festes  beginnt.  Im  Garten  unter  dera  Turme  herrscht  eitel  Lust  und 
Freude.  Agaie  wird  von  Grafen  und  Herzogen  an  die  Haupttafel  geleitet. 
Mehr  als  dreihundert  Knappen  bieten  Wein  und  herrliche  Speisen  in 
goldenen  Bechern  und  Schalen  dar,  und  Alles  tont  wieder  von  Sang^ 
von  Saitenklang  und  Harfen  schlag. 

Da  drängt  sich  durch  die  fröhlichen  Reihen  ein  nichtswürdiger 
Sarazene,  den  der  Aumacor  von  Cordres  (Cordova)  nach  Salerie  ge- 
sandt,  um  die  Franzosen  auszuspähen  und  zu  verraten.  Er  erkennt 
sogleich  Guibert  und  seine  Gemahlin  an  den  Kronen,  die  ihre  Häupter 
schmücken,  und  kühn  tritt  er  mit  folgenden  Lügenworten  vor  sie  hin: 
Er  sei  ein  Franzose  vom  Schlosse  Peviers.  Auf  dem  Wege  nach  Se* 
bille  zum  Markte  begriffen,  sei  er  von  Heiden  aufgefangen  ^  nach  Cor- 
dres geschleppt  und  gezwungen,  dem  Christenglauben  zu  entsagen  und 
zu  Mahomet  sich  zu  bekehren.  Doch  glaube  er  an  den  wahren  Himmels- 
gott und  sei  gekommen  Guibert  die  Kunde  zu  bringen,  dass  der  König 
Judas  mit  dem  Aumacor  seit  gestern  Cordres  verlassen  hätte:  die  Stadt 
sei  leer  von  Heiden  und  Sarazenen,  aber  alle  Kellerräume  voll  von 
Rüstzeug.  Wenn  Guibert  sich  nicht  aufmache ,  um  das  Land  seines 
Schwiegervaters  in  Besitz  zu  nehmen,  so  möge  es  Gott  nicht  gefallen, 
dem  ruhmreichen  Himmelsherrn,  dass  er  je  wieder  zum  Waffenspiel  ein 
Streitrofls  besteige* 

Guibert  lässt  sich  täuschen.  Seine  Aufforderung  an  den  Sarazenen, 
erst  zu  Bpeiseni  lehnt  dieser,  Kopfschmerz  vorecbützend,  ab;  wohl  aber 


62  Max  Rohde 

möchte  er  gern  ein  wenig  schlafen.  Sofort  wird  er  anf  des  Königs 
Befehl  in  das  Schloss  geführt  und  auf  einem  weissen  Lager  gebettet. 
Er  schläft  aber  nicht:  sobald  er  allein,  erhebt  er  sich,  schleicht  durch 
das  Thor  der  Stadt,  eilt  zu  der  Vorhut  des  Heidenheeres  und  fordert 
diese  auf,  in  die  Stadt  zu  dringen  und  die  Franzosen  zu  überfallen; 
die  Gelegenseit  sei  aussergewöhnlich  günstig:  die  Franzosen  sässen 
trunken  im  Garten  beim  Mahl  und  führten  keine  WaiBPen  zu  ihrer  Ver- 
teidigung bei  sich.  In  freudiger  Hast  reitet  Judas  mit  den  Seinen  gen 
Salerie.  „Wenn  Gott  nicht  Wunder  thut,  sind  die  Franzosen  ver- 
loren".   7  —  111. 

Die  anrückenden  Heiden  bemerkt  zuerst  ein  Knappe,  der  sein  Pferd 
zur  Tränke  geritten  hatte.  Er  galoppiert  zurück,  den  Franzosen  mit 
lauter  Stimme  seine  Wahrnehmung  mitzuteilen.  Aber  fast  gleichzeitig 
mit  ihm  sind  auch  schon  die  Feinde  in  die  Stadt  gedrungen.  Alles 
fahrt  erschreckt  auf.  Die  Stätte,  an  der  eben  noch  ausgelassener  Jubel 
und  Frohsinn  geherrscht,  ist  im  Nu  in  eine  Scene  wilden  Entsetzens 
und  grässlichen  Mordens  verwandelt.  Mehr  als  hundert  Franzosen  wer- 
den von  den  Heiden  erschlagen.  Aimeri  rettet  Agaie  durch  die  Flucht 
Aber  Wilhelm,  sein  Neffe  Bertram,  Guibert  der  König,  und'Hemalt 
werden  gefangen  genommen,  gefesselt  auf  Kamele  geladen  und  unter 
Schlägen  fortgeführt. 

Als  Agaiete  von  einem  felsigen  Hügel  aus  ihren  Gatten  fortschleppen 
sieht^  da  will  sie  in  schmerzlicher  Befürchtung,  dass  ihm  von  ihrem 
Vater  sicherer  Tod  bevorstehe,  sich  vom  Felsen  stürzen.  Aimeri  hält 
sie  zurück  und  sucht  sie  zu  trösten :  Es  sei  so  Brauch,  dass  Ritter  ge- 
fangen genommen  würden;  aber  wehe  den  schurkischen  Heiden,  dass 
sie  ihre  Gefangenen  geschlagen;  eher  sollten  sie  sich  alle  Finger  ab- 
beissen  als  jene  anzurühren  wagen!  Noch  könne  er  bei  Nacht  reiten, 
seine  Waffen  tragen  und  sein  Streitross  tummeln;  wenn  Gott  seine 
Erben  am  Leben  lasse,  so  werde  er  sie  wieder  aus  der  Feinde  Gewalt 
befreien. 

Im  grimmen  Zorn  legt  er  sofort  seine  Waffen  an,  alle  Nerbonenser 
wappnen  sich  gleichfalls,  Reiter  und  Fusssoldaten :  Gerart  von  Blaives, 
Guielin  und  Gautier,  Bernart  und  Guairin.  In  dicht  gedrängten  Scharen 
eilen  sie  zum  Thore  hinaus,  hinter  den  Feinden  her,  Baldus,  ein  be- 
kehrter Heide,  allen  voran.    [Lücke  P] 

Bis  zum  Sonnenuntergang  wird  gekämpft.  Unzählige  Leichen  von 
Heiden  und  Sarazenen  decken  das  Schlachtfeld.    112  — 1§2. 

Aymer ,  Aimeris  Sohn ,  tötet  ausser  anderen  Aucibiers,  den  Vetter 
und  Bannerträger  Butors,  des  Königs  von  Afrika.  Gleich  darauf  trifft 
er  mit  diesem  selbst  zusammen,  der  ganz  am  Ende  des  Heeres  reitet 


La  Prise  üe  Cord  res 


und  eich  dem  Kampfe  fernzuhalten  sucht.  Ayraei  fordert  ihn  auf,  Rache 
für  den  Tod  seines  Vetters  zu  nehmen.  Nach  anfänglicher  Weigerung 
entachiiesst  sich  Butor  zum  Kampf  unter  der  Bedingung,  dass  Aymer 
ihm  von  seinen  Leuten  Waffenruhe  erwirke. 

Während  die  Feinde  die  Gefangenen  über  ein  Wasser  führen,  reitet 
Aymer  schnell  zu  den  Seinen  zurück  und  erbittet  von  ihnen  die  Er- 
laubnis, einen  Zweikampf  mit  Butor  einzugehen.  Wenn  es  ihm  nicht 
gelänge^  denselben  zu  werfen  und  durch  seine  Vermittlung  die  Be- 
freiung der  Gefangeneu  zu  erwirken,  so  woile  er  in  Zukunft  auf  Essen 
und  Trinken  und  auf  Liebe  verzichten,  und  alle  Welt  solle  ihn  für  ein 
Weib  haken.  Der  greise  Aimeri  ist  empört,  dass  sein  8ohn  sich 
solchen  Rat  erst  erholen  komme,  und  droht,  ihn  zum  Mönche  zu 
machon  mit  geachorenum  Haupte ,  mit  Kräutern  und  Wurzeln  zur  ein- 
zigen Speise,  falls  er  sieb  den  Heiden  entwischen  lasse.  Die  Furcht 
vor  einer  solchen  Entehrung  treibt  Aymer  in  rasender  Eile  zurück.  In 
einer  Thalsenkuog  holt  er  Butor  wieder  ein  und  sichert  ihm  völlige 
Neutralität  der  übrigen  Franzosen  zu.  Butor  sprengt  gegen  ihn,  als 
aber  sein  erster  Angriff  erfolglos  bleibt,  wendet  er  sich  zur  Flucht, 
Aymer  setzt  ihm  nach,  stosst  ihn  zu  Boden  und  übergiebt  ihn  seinen 
Leuten.  Dann  macht  er  sich  zur  Verfolgung  des  entlaufenen  herrlichen 
Aosses  Butors  auf ^  um  dessen  Besitz  es  ihm  bei  dem  ganzen  Kampfe 
nicht  zum  wenigsten  zu  thun  war.  Vor  den  Augen  der  Franzosen 
stürzt  er  sich  in  das  reissende  Wasser,  wird  von  der  Strömung  fort- 
gerissen ^  endlich  aber  doch  durch  sein  Pferd  ans  jenseitige  Ufer  ge- 
rettet. Hier  dringen  Perser  und  Türken  auf  ihn  ein,  fliehen  aber  bald 
entsetzt  vor  seiner  ungewöhnlichen  Tapferkeit.  Inzwischen  hat  sich 
auch  Butors  Boss  vor  dem  Kriegslärm  der  Heidentrappen  zurück- 
geäüehtet  und  wird  nun  von  Aymer  aufgefangen.  Dann  kehrt  dieser 
zu  den  Seinen  zurück. 

Heftige  Auseinandersetzung  zwischen  Aymer  und  Aimeri.  Letzterer 
tadelt  seinen  Sohn,  weil  er  sich  so  tollkühn  in  die  Wogen  gestürzt  und 
seinen  Zurufen  kein  OehÖr  geschenkt  habe.  Aymer  entgegnet»  Aimeri 
wäre  vor  Andernai  ebenso  verfahren;  ohne  Gefährten  hätte  er  das 
Lager  verlassen  und  wäre  verloren  gewesen^  wenn  Gott  und  Baldus  ihn 
nicht  gerettet  hätten.  Dem  Alter  komme  es  zu,  daheim  sich  zu  ruhen, 
sich  zur  Ader  und  schröpfen  zn  lassen,  die  jungen  Mäaner  aber  müssten 
sich  mühen,  um  ein  wenig  Anerkennung  und  Lob  sich  zu  erwerben. 
Aimeri  will  im  weiteren  Vorlaufe  des  Streites  sich  an  seinem  Sohne 
vergreifen,  wird  aber  durch  Bernart  und  Baldus  zurückgehalten  und 
an  seine  gefangenen  Kinder  erinnert.  Klage  um  die  Gefangenen,  Heim- 
sug  mit  Butor.     192  — 4S7. 


u 


Mzx  Eohde 


Allgemeine  Trauer  in  Salerie.  Aimeri  traatet  Agaiete  mit  der 
Mitteilung  j  daas  Butor  in  ihrer  Gewalt  und  so  ein  Auntausch  der  Ge- 
fangenen leicht  zu  bewirken  sei.  Butor  aoll  auf  Agaietes  Befehl  in 
den  Kerker  geworfen  werden,  wenn  er  nicht  Ouiberta  Befreiung  ver- 
anlasBe.  Wortwechsel  zwischen  beiden.  Airaeri  aueht  Butor  zum 
Frieden  zu  bestimmen,  und  dieaer  verspricht  den  Franzosen  aein  ganzes 
Hab  und  Gut;  vorerst  aber  will  er  Guibert  zum  Zweikampf  fordern 
dafür  daas  er  seinem  Könige  Judas  widerrechtlich  sein  Land  entriaaen 
habe.     458-58!. 

Butor  wird  in  den  Kerker  geworfen.  [Lücke:  Judas*  und  des  Au* 
macors  Ankunft  mit  den  Gefangenen  vor  Cordrea]. 

Der  Aumacor  sucht  Guibert  zu  bereden,  Judas  Tochter  und  Land 
zurückzugeben,  andernfallß  er  das  Leben  verlieren  würde,  öuibert 
weigert  sich*  Sie  sollten  nur  keine  Besorgnis  hegen^  daas  er  aus  dem 
Kerker  entfliehen  werde;  er  gedenke  mit  Hülfe  seiner  nachrückenden 
Verwandten  Stadt  und  Burg  zu  behaupten-  Judas  hält  es  für  geraten^ 
Guibert  zu  aieherem  Gewahrsam  mit  sieh  nach  Sebille  zu  führen,  während 
die  übrigen  Gefangenen  in  des  Au  macors  Haft  in  Cordrea  bleiben. 
Durch  seinen  Wächter  Baufuraes  lässt  sie  dieser  in  ein  finsteres  Verliesa 
werfen,  in  dem  ekles  Gewürm  seine  Wohnstatt  hat.     582  —  6>9. 

Nubie,  des  Aumacora  liebliche  Tochter,  bat  Bertram  gesehen  und 
ist  sofort  von  verzehrend  heisser  Liebe  zu  ihm  ergriffen.  Mit  Baufumes* 
Hülfe,  die  sie  achnell  gewinnt,  beacblie&st  sie  die  Gefangenen  zu  be- 
freien. Sie  steigt  in  den  Kerker  hinunter  und  nimmt  Bertram  das  Ver- 
sprechen ab,  nach  vollbrachter  Befreiung  aie  zu  seinem  Weibe  zu 
nehmen.  Dann  schickt  sie  ihnen  Speise  und  Trank  (Episode:  Hernalts 
Trunkenheit  944  —  968),  sowie  auch  Waffen. 

Die  Sarazenen  feiern  gerade  ein  grosses  Fest.  Nübie  erlangt  von 
ihrem  Vater  die  Erlaubnis,  beim  Mahle  selbst  aufwarten  zu  dürfen,  und 
durch  einen  kräftigen  Schlaftrunk,  den  sie  in  den  Wein  gemischt,  ver- 
senkt sie  den  ganzen  Palast  in  tiefen  Schlaf.  Die  Franzosen  werden 
herbeigerufen  und  freuen  sich  über  den  Anblick  der  regungaloa  achlum- 
mernden  Heiden.  Daraufnimmt  Nubie  an  Geld  und  Gewändern,  so- 
viel  sie  mit  sich  zu  führen  vermögen.  Die  Franzosen  wappnen  sich, 
und  schon  ziehen  aie  durch  die  Strasse  der  Stadt,  da  bemerkt  Nubie, 
daas  sie  daa  Beate  vergossen  haben,  ihren  Vater.  Die  Ritter  kehren 
um,  laden  den  wie  ein  Eber  schnarchenden,  bewegungaloaen  Aumacor 
über  ein  Lasttier  und  ziehen  nun,  von  keiner  Wache  belästigt,  die 
Maultiere  vorsieh  hertreibend,  aus  Cordrea  hinaus  gen  Salerie.  700 — 123S. 

Bei  anbrechendem  Morgen  erblickt  Bertram  am  Abhang  eines  Hügels 
tausend  bewaffnete  Reiter,    £e  ist  König  Galerien  von  Persien  mit  seinen 


La  Priae  de  Cordres 


66 


Leaton:  auf  dem  Wege  nach  Cordres  befindlich,  am  den  Aumacor  um 
die  Hand  seiner  Tochter  zu  bitten,  ist  er  durch  den  angeschwollenen 
FIuss  aufgehalten  worden.  Er  fordert  die  Franzosen  auf.  ihm  die  Habe^ 
den  Aumacor  und  das  Weib^  das  sie  mit  sich  führen,  auszuliefern:  ver» 
geblieh.  Baufumes  weist  den  Franzosen  einen  alten  Turm  in  der  Nahe^ 
in  den  sie  sich  im  Notfall  zurückziehen  können. 

Unterdes  haben  sich  auch  400  sarazenische  Reiter,  die  von  ihrer 
Wacht  ausserhalb  der  Stadt  nach  Cordres  zurückgekehrt  sofort  die 
Flucht  Nubiens  und  der  Gefangenen  entdeckt  hatten,  zu  ihrer  schleunigen 
Verfolgung  aufgemacht  und  sind  bereits  auf  2  Bogenschuasweiten  nahe 
gekommen.  Der  Führer  Orafaus  fordert  wie  Galerien  sofortige  Rück- 
gabe des  Schatzes,  seines  Herrn  und  dessen  Tochter.  Statt  aller  Ant- 
wort rennt  ihm  Bertram  den  Speer  durch  den  Leib,  Baufumes  bemäch- 
tigt sich  des  Rosses  und  der  Waffen  des  Sarazenen  und  verrichtet 
Wunder  der  Tapferkeit  in  dem  sich  nun  entspinnenden  Kampfe. 

Die  Sarazenen  senden  einen  Boten  an  Galerien,  und  durch  diesen 
Boten  erst  erfährt  Galerien  zu  seinem  Schmerz,  dass  das  Weib  im  Ge- 
folge der  Franzosen  Nubie  ist.  Er  will  am  Flusse  entlang  ziehen,  um^ 
sobald  es  möglich,  denselben  zu  überschreiten  und  sich  im  Verein  mit 
den  Sarazenen  gegen  die  Franzosen  zu  wenden.  Dies  gelingt  ihm  bald. 
Die  Franzosen  sind  gezwungen,  sich  vor  der  Uebermacht  der  Feinde 
auf  den  Turm  zurückzuziehen.  Der  Angriff  der  letzteren  bleibt  anfangs 
wegen  der  Tiefe  des  den  Turm  nmschliessenden  Grabens  und  der  Hohe 
der  Mauern  erfolglos.  Da  zeigt  den  Heiden  ein  von  einem  Wolf  ver- 
folgter Hirsch  eine  Furt.  Galerien  fordert  die  Franzosen  nochmals  zur 
Auslieferung  des  Aumacor  und  seiner  Tochter  auf  und  verspricht  ihnen 
dafür  freien  Abzug.  Nubie  warnt  Bertram^  den  Worten  des  Verräters 
zu  trauen.  Zwei  weitere  Aufforderungen  Galeriens  haben  ebenso  wenig 
Erfolg,  Unterdes  werden  durch  Steine  und  einen  alten  Nachen  ^  die 
die  Franzosen  von  der  Höhe  des  Turmes  herabschleudern,  viele  Feinde 
getötet.     in4— 1S4I. 

Wie  Nubie  schon  geahnt,  naht  den  eingeschlossenen  Franzosen 
Hülfe.  3000  Franzosen;  Graf  Naimes,  Vivien,  Qerart  de  Blaives  und 
Aymer  an  der  Spitze,  sind  aus  Salerie  ausgezogen  nach  Sebille* 
Sie  begegnen  einem  Boten,  der  von  Cordres  kommt  und  ihnen  Mit- 
teilung von  der  Bedrängnis  der  Genossen  macht  Sie  ziehen  vor  Cor 
dres,  fangen  am  Morgen  das  ausgetriebene  Vieh  weg  und  machen  sich 
damit  zum  Entsatz  ihrer  Gefährten  auf.  Sie  gelangen  gerade  an,  als 
die  Sarazenen  den  Graben  durchschritten,  die  Mauern  an  drei  Stellen 
durchbrochen  und  Baufumes  gefangen  fortgeführt  haben.  Auch  die  be- 
ladenen    Maultiere   und    der  Aumacor   sind   von   ihnen   mitgenommen 

lUrnuLuiivclic  For^chuugen  VI.  ^ 


66  Max  Rohde 

worden,  und  der  Äumacor  ist  durch  ein  Heilkraut,  das  ihm  ein  drei- 
hundertjähriger Greis  eingegeben,  aus  seiner  Erstarrung  wieder  zum 
Leben  erweckt.  Wortwechsel  zwischen  dem  Aumacor  und  seiner  Toch- 
ter, die  sich  standhaft  weigert;  zu  ihrem  Vater  und  dem  alten  Glauben 
zurückzukehren.  Ein  Galgen  wird  errichtet,  und  eben  soll  Baufumes 
an  demselben  hochgezogen  werden,  da  bemerken  die  Franzosen  vom 
Turme  aus  die  annahende  Hülfe.  Eampfesmutig  gemacht  durch  diese 
unerwartete  Unterstützung  steigen  sie  auf  ihre  Streitrosse,  die  die  Sara- 
zenen zurückgelassen,  und  sprengen  gegen  den  feindlichen  Haufen 
hinaus.  Ihrer  Unerschrockenheit  gelingt  es,  Baufumes  noch  zu  befreien. 
Die  Hülfe  ist  auf  zwei  Bogenschussweiten  herangekommen,  die  Feinde 
bemerken  sie  und  wenden  sich  erschreckt  zur  Flucht.  Galerien  und 
der  Äumacor  werden  zu  Gefangenen  gemacht.  Einem  Kampfe  zwischen 
Vivien  und  Bertram,  den  ersterer  durch  Bertrams  Sarazenentracht  ge- 
täuscht beginnt  und  dem  letzterer  sich  nicht  entziehen  zu  dürfen  glaubt^ 
wird  durch  Naimes  noch  rechtzeitig  Einhalt  geboten.     1642  —  1911. 

Grosse  Freude  des  Wiedersehens  zwischen  Befreiern  und  Befreiten. 
Nubie  wird  als  Braut  Bertrams  seinem  Vater  Bernart  vorgestellt.  Der 
Aumacor  verweigert  anfangs  energisch  seine  Einwilligung  zur  Ver- 
einigung der  beiden  Liebenden,  auf  Nubiens  Bemerkung  aber,  dass  er 
sich  ganz  in  der  Franzosen  Gewalt  befinde  und  sich  deshalb  wohl  oder 
übel  fugen  müsse,  will  er  die  Entscheidung  von  Aimeris  Urteil  abhängig 
machen. 

Eine  Bote  wird  nach  Salerie  vorausgesandt,  um  Aimeri  die  Rück- 
kehr seiner  Söhne  (ausser  Guibert),  sowie  die  Ankunft  der  Gefangenen 
anzuzeigen.  Mit  Agaie  reitet  Aimeri  den  Heimkehrenden  bis  zu  einem 
Fichtenwald  zur  Begrüssung  entgegen.  Galerien  wird  in  den  Turm  ge- 
sperrt, der  Aumacor  um  Nubiens  willen  ehrenvoll  bewirtet.  1912— 2tM. 

Nun  soll  die  Blüte  des  Liedes  anheben,  von  der  Befreiung  Goi- 
berts,  und  wie  er  seine  Gattin  und  die  Herrschaft  über  Spanien  wieder- 
gewinnt. 

Grosser  Jubel  herrscht  ob  des  Wiedersehens  in  Salerie.  Der  Au- 
macor nimmt  auf  Aimeris  Bitten  mit  Nubie  und  Baufumes  die  Taufe 
und  verspricht  Bertram  als  Schwiegersohn  Cordres  mit  all  seinen 
Schätzen.  Darauf  Vermählung  Bertrams  mit  Nubie  und  grosses  Fest- 
mahl. Aimeri  giebt  Befehl,  sich  am  nächsten  Morgen  zur  Fahrt  nach 
Cordres  bereit  zu  halten.  Dann  sucht  er  Butor  nochmals  zum  Frieden 
zu  stimmen;  der  besteht  aber  hartnäckig  auf  seinem  Kampfe  mit 
Guibert. 

Am  folgenden  Morgen  Aufbruch  nach  Cordres.  Schon  von  ferne 
tnoheint  die  prächtige  Stadt  mit  ihren  hohen  Türmen  und  herrlichen 


^a  Prifle  de  Cord  res 


Palästen.  Der  Aumacor  preist  ihren  Reichtum  und  übergiebt  sie  Ber- 
tram:  er  selbst  sei  zu  alt  und  habe  nicht  lange  mehr  zu  leben ^  jener 
tooge  sein  Lehen  übernehmen  um  der  Liebe  willen  zu  seiner  Tocbter- 

Vor  Cordrea  selbst  angelangt  linden  sie  die  Thore  geschlossen^  und 
er^t  auf  des  Aumacors  ausdrücklichen  Befehl  werden  ihnen  dieselben 
geöffnet.  Drei  Tage  weüen  sie  in  der  herrlichen  Stadt,  dann  ziehen 
sie  mit  1400Ü  Mann  weiter  nach  Sebille.     2031  —  2230* 

König  Judas  hat  den  Lärm  der  anrückenden  Truppen  gehört.  Mit 
Guibert  tritt  er  ans  Fenster  und  blickt  hinaus  auf  die  Ebene,  Quibert 
erkennt  die  Franzosen  und  sein  Gemahl  Agaie.  „Aimeri  komme  zu  seiner 
Befreiung;  gegen  solch  eine  Menge  könne  sich  Judas  nicht  behaupten; 
Sebille  käme  doch  wieder  in  seine,  Guiberts,  Gewalt^'.  Wütend  stürzt 
Jadas  auf  Guibert,  um  ihn  niederzustossen ;  seine  Barone  halten  ihn 
zurück.  —  Inzwischen  schlagen  die  Franzosen  ein  völliges  Lager  Tor 
Bebille  auf*  Aimeri  lässt  Butor  vor  sein  Zelt  rufen  r  dieser  fordert 
immer  noch  den  Kampf  mit  Quibert.  Bertram  stimmt  dafür^  den  Kampf 
zu  gestatten.  Aimeri  beruft  eiQe  Versammlung  zur  Entscheidung  über 
diese  Angelegenheit.  Der  Erzbischof  Turpin  giebt  den  Rat,  Baldua  als 
Boten  nach  Sebille  zu  senden,    22S1  — 2206. 

Baldus  findet  eich  auf  Aimeris  Bitte  sofort  bereit,  in  Begleitung  Ber- 
trama  die  Botschaft  an  König  Judas  zu  übernehmen.  Mit  herben  Vor- 
würfen darüber^  dass  er  sich  habe  taufen  lassen,  wird  er  von  diesem 
empfangen.  Baldus  entgegnet:  Judas  habe  ihn  vor  Andernai  schmäh- 
lich im  Stich  gelassen;  alle  seine  Erben  habe  er  dort  töten  sehen 
müssen  und  nur  mit  Mühe  sei  er  selbst  mit  seinem  Weibe  entkommen. 
Gegen  die  Franzosen  könne  er  nicht  ausdauern  im  Kampfe^  darum  habe 
er  sich  taufen  lassen.  Er  sei  bereit,  mit  Wort  und  Schwert  zu  be- 
weisen,  dass  er  in  seiner  Handlungsweise  7,plus  leaus^  sei  als  Judas  selbst. 
Jähzornig  wie  immer  will  sieh  Judas  mit  der  Lanze  auf  ihn  stürzen; 
sein  Kammerherr  Brufebalt  Josuant  hält  ihn  zurück  und  mahnt  ihn  an 
die  Unverletzlichkeit  der  Gesandten* 

Darauf  nimmt  Bertram  das  Wort  und  fordert  Ouiberts  Freilassung 
und  die  llerauBgabe  van  Sebille.  Judas  weigert  dieselbe^  rät  dem  Boten 
schleunigfi  Umkehr,  und  als  Bertram  trotzdem  standhaft  bleibt^  um  seine 
Botschaft  bis  zu  Ende  auszurichten,  droht  er,  Guibert  am  nächsten 
Morgen  vor  dem  Thore  aufhängen  zu  lassen.  Erst  als  Baldus  den  Vor- 
schlag Butors  zu  einem  entscheidenden  Einzelkampfe  mit  Quibert  vor- 
bringt, wird  Judas  gewonnen.  Er  bedingt  sich  Geiseln  aus,  die  Besten 
aus  Aimeris  Stamm.  Bertram  verspricht  ilira  dieselben  unter  der  Be- 
dingung, dass  Judas  ihm  eine  Unterredung  mit  Guibert  gestatte^  damit 
er  sich  von  dessen  Zustand  überzeugen  könne.   Die  Unterredung  wird 


68  Max  Robde 

gewährt.  Ouibert  ist  hocherfreut,  als  ihm  Bertram  Kunde  von  dem  in 
Aussicht  stehenden  Kampf  mit  Butor  giebt.    2297 — 24&2. 

Auf  die  Zusicherung  sicheren  Geleites  nach  Sebille  zurück,  faUs 
seine  Vorschläge  bei  den  Franzosen  keinen  Anklang  finden  sollten, 
macht  sich  Judas  sofort  mit  Baldus,  Bertram  und  Guibert  nach  dem 
Lager  der  Franzosen  auf.  Wiedersehen  zwischen  Guibert  und  Agaie. 
Auf  die  Mitteilung  von  seinem  Kampfe  mit  Butor  drückt  Agaie  ihre 
Besorgnis  aus:  Butor  sei  ein  tapferer  und  sicherer  Ritter,  der  schon 
mehr  als  20  Könige  besiegt  habe.  Guibert  stellt  seine  Sache  Ck>tt 
anheim. 

Judas  ergeht  sich  in  erbitterten  Drohungen  gegen  seine  Tochter. 
Von  Baldus  auf  den  Zweck  seines  Kommens  hingewiesen,  lässt  er  Butor 
holen  und  erfährt  aus  dessen  eignem  Munde,  dass  es  mit  der  Forderung 
zum  Zweikampf  seine  Richtigkeit  habe.  Dann  sucht  er  Agaie  zu  be- 
stimmen, zu  ihrem  alten  Glauben  zurückzukehren  und  als  Butors  Gattin 
Königin  von  Afrika  zu  werden.  Agaie  weist  ihres  Vaters  Ansinnen  mit 
höhnenden  Worten  ab.  Judas  braust  auf,  aber  Baldus  beruhigt  ihn  mit 
der  Bemerkung,  dass  er  keinen  Grund  habe  seine  Tochter  zu  schelten: 
ein  Weib  nehme  den,  den  ihr  Herz  begehre,  und  verachte  jeden  an- 
deren ;  Judas  solle  darüber  nicht  den  Hauptzweck  seines  Kommens  aus 
dem  Auge  verlieren.    2483  —  2614. 

Die  Bedingungen  des  Kampfes  werden  nochmals  festgesetzt:  der 
Sieger  erhält  den  Besitz  der  Städte  Salerie  und  Andernai,  und  ausser- 
dem Agaie  zur  Frau.  Im  Falle  dass  Guibert  siegt,  will  Judas  zudem 
noch  seinen  Glauben  aufgeben.  Die  von  Judas  ausbedungenen  Geiseln 
werden  nach  Sebille  abgeführt.  — 

Die  Gegner  rüsten  sich.  Agaie  warnt  Guibert,  sich  Butor  eu 
nahe  kommen  zu  lassen;  wenn  derselbe  ihn  mit  seinen  Händen  er- 
griffe, würde  er  ihn  unfehlbar  töten.  Der  alte  Aimeri  spricht  in  kurzen 
eindringlichen  Worten: 

beaus  filz  guibert,  dist  aymeri  li  uiez, 

hui  vient  li  iors  tu  seras  essauciez 

ou  do  trestout  honis  et  uergoigniez; 

pause  biaus  filz  do  droit  deu  esaucier! 
Und  jener  spricht: 

biau  sire  volantiers. 

Damit  sprengt  er  in  die  Schranken.  Das  Volk  und  Agaie  eilen 
nach.  Noch  einmal  tröstet  Guibert  zärtlich  seine  Gattin:  sie  solle  sich 
nicht  fürchten;  heut  werde  sich  zeigen,  welcher  Glaube  der  bessere 
(plus  riche)  sei,  der  an  Gott  oder  der  des  Heidenvolkes. 


La  Prise  de  Curdres 


60 


Inzwischen  ist  auch  Butor  prächtig  gerüstet.  Unter  den  Klangen 
der  Musik  und  dem  freudigen  Zuruf  der  Seinen  reitet  er  auf  den  Kampf- 
platz ein  und  höhnt  seinen  Gegner  übermütig:  lebendig  werde  er  ihn 
fangen,  um  ihn  in  ein  VerlieBs  zu  werfen  und  von  Schlangen  und  an- 
derem Gewürm  fressen  zu  lasaeu.    JfilS  — 2771. 

Während  dann  Gtuibert  sein  Gebet  verrichtet,  schlendert  Butor  ein 
Wurfgeschosß  gegen  ihn,  das  seinen  Schild  durchdringt.  Mit  dieser 
hinterlistigen  That  ist  der  Anfang  des  blutigen  Schauspiele  gemacht. 
Die  Lanzen  brechen  nach  kurzem  Kampfe;  man  greift  zu  den  Schwer- 
tern. Auf  dem  Turme  ist  Mahomets  Bildnis  von  den  Heiden  auf- 
gepflanzt: zu  ihm  betet  Butor  um  Beistand. 

PAgaie  liegt  auf  dem  Ratten  hingestreckt  und  küsst  den  Boden  und 
fleht  zum  Christengott,  der  Meer  und  Winde  schuf,  ihr  Guibert  im 
Kampfe  zu  schützen.  Wenn  er  ihm  seine  Hülfe  versage^  werde  sie  nie 
mehr  an  ihn  glauben, 

Guibort  zerschlagt  Butor  den  Schulterknochen ,  aber  Butor  ergiebt 
sich  darum  nicht.  „Nie  hatte  man  einen  aolchen  Kampf  zwischen  zwei 
Konigen  gesehen'*,  Butor  war  gross  und  Quibert  klein,  aber  dafür  ver- 
stand sich  letzterer  besser  mit  dem  Schilde  zu  decken,  und  mit  dem 
Schwerte  wusste  er  sich  wohl  zu  schirmen,  wie  es  ihn  Tritrans,  ein 
Bretone^  an  seines  Vaters  Hof  gelehrt.  Er  verwundet  Butors  Pferd, 
beim  Zurückziehen  jedoch  zerbricht  sein  Schwert  und  er  behält  nur 
den  Griff  in  der  Hand.  Da  unterdes  auch  sein  Pferd  von  Butor  zum 
Tode  verwundet  ist,  schwingt  er  sich  auf  den  Sand  nieder.  Er  hat 
ganz  seine  Keule  vergessen»  die  am  Sattelbogen  befestigt  war;  mit  dem 
Schwertgriff  allein  in  der  Hand  stürzt  er  sieh  auf  Butor  und  bringt  ihn 
beinahe  zu  Fall.  Darauf  kommt  er  in  die  grösste  Gefahr^  da  ihm  von 
Butor  der  Schild  zerschlagen  wird;  auch  streckt  ihn  ein  Schlag  Butors 
fast  zu  Boden.  Ua^  in  höchster  Not,  wie  er  zu  Gott  und  der  hl.  Jung- 
frau betet,  wird  er  ruckwärtsblickend  erst  seine  Keule  gewahr;  er  be- 
mächtigt sich  derselben  und  nun  gelingt  es  ihm  leicht,  Butor  mit  wohl- 
gezieltem Schlage  zu  töten,  Freude  Agaies  und  Aimeris,  Letzterer 
will  alle  Sorgen  der  Geiseln  wegen  selbst  übernehmen,  Guibert  solle 
sich  nur  ruhen.  Judas  wird  gerufen,  um  sich  von  dem  Ausgange  des 
Zweikampfes  zu  übezeugen^  und  zur  Auslieferung  der  Geiseln  auf- 
gefordert.   1772"  IMS, 


70  Max  Rohde 

Lautlehre. 

Bei  der  Anführang  von  Beispielen  ist  der  eiDfacheren  Uebersicht 
wegen  vielfach  von  der  Flexionsendung  abgesehen  und  nur  die  Grund- 
form citiert  worden.  Ebenso  sind  verschiedenartige  Schreibungen,  die 
an  anderer  Stelle  noch  Erwähnung  finden  ^  vor  der  Hand  immer  un- 
berficksichtigt  gelassen. 

Vokalismus. 
Vlglt.  a.    §.1  Für  latein.  a  in  offener  Tonsilbe  begegnet  in  der 
o-Ass.  und  im  Innern  der  Zeile  neben  e  die  Schreibung  ei. 

In  der  Ass.:  neis  454.  710.  1181.  1547.  2278.  2442  neben  nes  448, 
remeis  674.  700.  1538  neben  remes  1526.  1730.    walfeis  689 
neben  mal/es  702.  803.  2468. 
Im  Versinnern:  neis  598.  599.    remeis  75.    mandeit  2947.   repcUeit 
2423.    Auch  oeis  1626.  — 

freire  147.  534.  541.  549.  650.  739.  755.  819.  903.  982.  1101. 
1367.  1673.  1933.  2064.  2183.  2395.  2436.  2455.  2530.  2646. 
2673.  2677  neben  frere  848.  994.  1820.  2140. 

Patrem  ist  bis  auf  zwei  Fälle,  vs.  2856  und  2892;  wo  es 
in  der  Form  pere  ausgeschrieben  ist,  durch  die  Abbreviatur 
l>e  wiedergegeben:  148.  1015.  1080.  1951.  1955.2769.  2771,  so 
dass  nicht  zu  entscheiden,  ob  pere  oder  peire  zu  lesen  sei. 
Matrem  erscheint  immer  als  tne:  655.  1030. 
Infinitiv  und  3.  plur.  perf.  der  1.  schw.  Konj.  zeigen  kein 
parasitisches  i. 
§.  2.    Während  sich   in   der  Ass.  entsprechend  dem  lat.  Suffix 
-aticum  (atj)  bezw.  lat.  apj  und  adj  nur  die  Endung  -age  findet 
{mesage  1976.    ostage  1980.    lignage  1986.    bamage  1991.    sages  1974. 
gage  1981),  steht  im  Versinnern  neben  derselben  Endung  (vgl.  bamage 
48.  341.  1000.  2928.  vaselage  140.  lignage  ibl,  673)  seltner  die  Endung 
-aige:  bamaige  23.  1250. 

§.  3.  Parasitisches  i  nach  a  auch  sonst  mehrfach  in  betonter 
wie  in  vortoniger  Silbe:  datrt  397.  2748  neben  dart  368.  2346.  2356. 
2386.  lai  101.  506.  1919.  2008  neben  la  163.  jai  2440  neben  häufigem 
ja. —  chaius  363  neben  chaus  143.  chaiene  311.  chaienas  llbA.  Ouairin 
174.  534.  2646  gegenüber  Guarin  1167.  1823.  2443.  2673.  guairist  162. 
2130.  2822  gegen  guarist  663.  2138.  2769.  praierie  2238. 

§.4.  vadit  ergiebt  va  und  vait:  beide  nur  im  Innern  der  Zeile, 
habet  begegnet  ebenso  als  a  und  ait.  In  ai  808  ist  wohl  Abfall  von  t 
anzunehmen ,  da  sonst  ai  =  a  mit  parasit.  i  für  die  3.  sing,  nicht  be- 
gegnet.   Ueber  et  s.  §.  9. 


Ui  Vme  de  Cordres 


71 


%.  b*    La t.  a lern  erscheint  als  al  and  eL 

Nur  el  zeigen  tel  361,  766.  1011.  1143  u.  o.  quel  120.  343,  974. 
1038  u.  o.  el  ^  alid  694.  723.  Neben  häufigem  mal  steht  eiomal  mel 
1327  im  VerainDern.  mortui  1574  in  a-Aßs,  gegenüber  mortes  569. 
1544   1779  in  e-Ass. 

§.6.  Schreibung  e  für  a  in  betcmter  Silbe  vor  b  und  r  be- 
gegnet im  Innern  des  Verses  in  es  ^=  habes  223.  1764,  2565.  2591. 
cherB  =  carro9  2157,  vortonig  in  hermin  904  1063.  2587.  In  a-Aas. 
ateht  1169  eher  (Antlitz),  Aussprache  e  für  a  durch  den  Dichter  be- 
zeugt das  einzige  armes  in  e-Asa,  1254, 

Ä*di  3.  513.  1169.  1801  und  /idemem  958  sind  wohl,  wie  die  aus- 
geschriebenen  Formen ,  z.  B.  hardi  2847 ,  an  die  Hand  geben ,  sämt- 
lich in  hardi,  hardemens  aufzulöaen. 

Statt  eines  gemeinfranz.  e,  gleichviel  ob  auf  lat.  o,  i  oder  auf  a 
zurückgehend,  finden  wir  umgekehrt  häufig  a  geschrieben:  unter  dem 
Ton  in  mal  483.  inaz  2511,  vortonig  in  alandrelle  264>  1486.  amaier 
1267.  1597,  baizebu  1472.  craez2iWL  dahait2tb0.  trau  978  =  tributum. 
t^aer  2466,  und  besonders  häufig  vor  folgendem  r:  sarpent  2814.  sarre 
178.  vares  (varresj  Üb,  825.  1912.  2557.  2757,  selbst  wenn  e  und  r 
irwei  verschiedenen  Wörtern  angehören :  saresbalditisent  2749  =  se  res- 
bald.  —  chamin  1351.  1357  neben  cheminßi,  2022.  chavtlle  1146.  chavox 
608.  1720  neben  chevox46'^.  59u  1781. /rrtrm^  2747  gegenüber, /Veswme 
2728.  hanap  bl.  287  gegen  henas  i2b,  munantlbl  neben  menunt2\l\\\ 
ferner  aussen  1556.  aii?^t  1740.  2934.  phmi  839  u,  a,  m. 

Statt  e  r=  lat.  a  vor  dem  Ton  haben  wir  zweimal  i:  gisoit  2928 
u*  gitast  2787  neben  ^/€SiV  1872  u.  (jetoit  1511.  2«  Hl. 

§.7.     Vorton.  o  statt  a  in  domuge  1525.  Domas  2622. 

§.  8.  Anlautendea  unbet  a  ist  abgefallen  in  m/raä/e2164. 


§.  9.  Lat.  a  -(-  i  =  fr.  ai  ist  auslautend  sowohl  wae  inlautend 
vor  ein-  und  mehrfacher  Konsonanz  einigemal  durch  e  vertreten : 
devmre  850.  donre  904.  laire  2073.  et  729.  1672.  avret  17.  feret  2546. 
fere  (inf.)  147L  mes  606.  sevmt  11 10;  vortonig:  esselfe2119,  Ilemon  664. 

Umgekehrt   ist  e  durch    ai    dargestellt   in   a/.sf  2551. /o/'.s|^]  1148. 

raine  329.  1321,  regraUe  2932.  alchauguaitier  1354  gegenüber  eschaurg- 

2a33.    aimaier   153    gegenüber    esmaier    380,   744.   1342,    2730.   2756. 

aissies  227.   vairm  \M)4     rairas  1369,   Vitires  690.  922    2681.   vairoies 

[2479. 

Durch  diesen  Wechsel  in  der  Schreibung  und  durch  den  Umstand, 
dos«  ai,  gleichviel  ob  aus  a  -|-  erweichter  Gutturalis,  so  in  platt  1499, 
for/ais  1506.  faire  276.  881.  1246.  1263.    traire  283.   aigue  253.  aieve 


72  Max  Rohde 

1258,  oder  aus  a  -j"  ftttrah.  i,  so  in  aire  306  =  area,  entstanden,  yer- 
schiedentlich  in  9-Tiraden  als  Assonaozvokal  sich  findet,  wird  das 
Schwinden  des  rein  diphthongischen  Lautwertes  und  eine  nach  9  hin- 
neigende Aussprache  für  diesen  Diphthong  wohl  zur  Genüge  erwiesen. 

Durchaus  nicht  als  dieser  Annahme  widersprechend  braucht  ange- 
sehen zu  werden  das  Vorkommen  von  faire  1984,  contraire  1990  und 
repairent  1979  in  a-Ass.  Es  liegen  uns  in  diesen  Fällen  nur  drei 
weitere  Belege  vor  von  dem  in  §.  6  besprochenen ,  besonders  vor  r 
üblichen  Uebergang  eines  e  zu  a.  Unterstützt  wird  diese  Erklärung 
der  doppelten  Verwendungsmöglichkeit  des  Diphthongs  ai;  einerseits  in 
e-;  und  andrerseits  ina-Ass.,  noch  durch  die  Schreibung  vars^  die  drei- 
mal (711.  718.  1924)  neben  einmaligem  vairs  590  begegnet. 

Möglich  wäre  es  ja  auch,  für  lat.  ari  -|-  Vok.  von  vornherein  die- 
selbe Entwicklung  anzunehmen  wie  für  lat.  a  Pos.,  also  ohne  Attrak- 
tion des  i.  Dann  wären  wir  aber  wieder  gezwungen^  für  das  oben  er- 
wähnte aire  (=  arje,  arre)  den  umgekehrten  Uebergang  von  a  zu  e 
vor  r  zu  konstatieren ,  \m^  faire  1984  in  a-Ass.  nähme  eine  ganz  un- 
gewöhnliche Sonderstellung  ein.  — 

Als  Uebergangsstufe  zwischen  ai  und  e  liesse  sich  die  Schreibung 
ei  betrachten,  die  uns  in  seis  1036  und  seit  317.  1022.  2391  gegenüber 
8ait  1539  entgegentritt. 

oi  für  ai  begegnet  in  oi  (habeo)  221.  316.  755.  oit  (habeat)  1350. 
2272.  soi  (=  sapeo)  869. 

§.10.  Aqua  tritt  in  5  verschiedenen  Formen  auf:  aigue  196.  253. 
408.  1289.  1470.  aive  351.  354.  1291.  aieve  1258.  1534.  eve  1006.  1331 
und  aie  112.  1408  (oie).  2095  mit  fälschlich  ausgelassenem  v. 

Die  Schreibung  aieve  (zweisilbig)  lässt  sich  vergleichen  mit  [ajote- 
sier  (dreisilbig)  214.  defnoienent  25.  amoienent  2177.  croiera  1612.  an- 
soies  625  und  mit  dem  zweisilbigen  saiesier  im  Po&me  moral  (s.  Gloetta 
in  RF  ra  50  u.  55). 

§.  11.  Lat.  —ationem  hat;  wo  es  als  Sufßx  gefühlt  ist,  statt 
-aison  durch  die  Mittelstufe  eisen,  eson  (diese  wohl  gegenüber  der 
von  Forster  im  Ch.  II  esp.  XXXIV  angesetzten  Mittelstufe  -oison  an- 
zunehmen) -ison  entwickelt:  arestison  1069.  1076.  delivrisson  585.  840. 
pamissons  480.  venissons  124. 

§.  12.  Lat.  ani  -|-  Vok.  erscheint  ausser  in  extraneus^  das  in 
der  Assonanz  sowohl  (659.  667)  wie  im  Versinnern  (1982.  2207)  als 
estrange  begegnet,  stets  in  der  Form  aigne. 

In  der  Assonanz:  angraigne  661.  bargaigne  665.  canpaigne  658. 
663.  Alemaigne  664.  Bretaigne  662.  Sartaigne  657. 


La  Priae  de  Cordres 


7» 


Dieaem  &ign6  entspricht  aine  in  remament  656:  vgl,  dazu  Ä,  Fleck, 
Der  betonte  VokaÜamufl  einiger  aUostfr.  Sprachdenkm.j  Marburg  1877, 
S.  19;  Nenmann,  Altfr    Lautl  S.  49. 

Plüigne  Ebene  6G(J  ^  ^planea  anzuaetzen,  vielleicht  aohon  2ur 
UnterscheiduDg  von  pimne  ^  plena  (s.  §.  16):  vgL  Th.  Pohl,  unter- 
such ting  der  Reitiie  in  Maialre  Waces  Rom  de  Ron  et  des  Du  es  do 
Norm.,  RF  U  619. 

Im  Versinnern;  apiaigne  608.  conpaigne  1824.  plaigm  266.  plains 
2234  Ebenen  ^=  planum  -[-  ^ 

In  vortoniger  Silbe  ist  aign©  geblieben:  conpaigtwn  419.  60Ü.  838. 
conpaigme  651*  2608. 

g.  13.    üeber  lat.  an  4-  Kons.  8,  §.  18. 


Vlglt  e.  §*  14.  e  in  offener  Tonsilbe  ergiebt  oi.  Statt 
diesee  oi  begegnet  einigemal  die  Schreibung  ai,  m  in  conrai  1794. 
otrai  2565  gegen  otroi  2582.  mi  2841.  veraie^  98K  aiaü  213.  umenmt 
2110.  armait  1181.  commencait  ,59.  getaä  2011.  lamait  721.  livrait\%M, 
parlait  1219.  2213.  2590.  iranchait  2858. 

An  Futurforraen  auf  -oia  in  der  2  plur;  treten  in  der  Assonanz 
nur  auf  mndrois  530.  perderois  53L  raverois  2401.  iairo/s  2837  gegen- 
über 8  Formen  mit  der  durch  die  ^-Asäonanz  gesicherten  Endnng  -es^ 
die  auch  im  Innern  der  Zeile  weit  überwiegt. 

§.  15  In  der  Behandlung  von  lat.  e  und  i-|-gutt.  c  lasst 
sich  ein  eigentümliches  Schwanken  beobachten.  In  der  Tonsilbe  schei- 
nen i  und  oi  eich  gleichzustehen:  pr/ 1639.  2190.  otri  2299  gegen  otrai 
2582^  otrii'  1951.  reßanbie  2735  neben  pecoie  2801,  Ausser  dem  Tone 
dagegen  hat  oi  entschieden  den  Vorzug:  anphietllQA,  1S21.  ßanboiani 
2804.  2808.  gramoier  1819.  loier  1868.  loie  1814.  1871  neben  lies  136. 
fWies  =  necatus  18,  ^  negatus  217.  noter  66.  1294,  13iK).  nec-entem: 
noiant  (naient)  1091.  1404.  1412.  1566.  1975,  2563,  2818  neben  nierU 
1419.  1764,  2553.  otroiomes  2662.  j^aumaiant  1096.  protet  1826.  2051. 
proiere  2772.  pecoier  1896, 

|.  16.  Freies  e  vor  n  im)  ist  ai  geworden  in  araine  1565. 
2237.  Rains  12  (wie  rains  =  ramos  1532).  plain^  -e:  76.  405.  975. 
1345.  1491.  2512.  2759.  2803.  Dies  ai  ist  vertreten  durch  e  in  chaiene 
(dreiailb.)  311,  —  oi  begegnet  in  jmne  1211.  1213.  1265.  1926-  ntoine 
127.  355.  686.  798.  moimnf  25.  145,  256.  659.  2177. 

Aus  dieser  stammbetonten  Form  mit  oi  scheinen  sich  dann  die 
Infinitiv-  und  Participformen  mit  o  in  vortoniger  Silbe  herzuleiten: 
moner  790.  1682.  1694.  mam  669.  797.  981.  1749.  1763.  2474  gegen 
mme  89.  517.  1815.  2280. 


74  Max  Rohde 

§.17.  e  vor  n  H-  Gutt.  entwickelt  sich  in  betonter  Silbe  zu 
ai:  vaintre  565.  vaint  2655.  catnt  2700.  caignent  1184.  cainte  167.  2084. 
destraignent  1653.  Ausserhalb  des  Tones  erscheint  ebenfalls  ai  neben 
gleich  häufigem  a  bzw.  e:  vainquera  2538.  2580.  2626  vainqtierait  22,12, 
2311  neben  vancra  2473.  vanquera  2145.  2433.  vancu  2480.  vencii  18. 
2927. 

In  cainte  2084  wird  durch  die  Assonanz  Schwächung  von  ai  in  i 
gefordert  (vgl.  dazu  Apfelstedt,  Lothr.  Ps.  XXXIIi).  In  interessanter 
Weise  stehen  sich  so  saim  =  sanctos  2500  in  a- Assonanz  und  cainte  =: 
cinctam  in  i-Assonanz  gegenüber. 

§.  18.  in  ebenso  wie  en  vor  folgender  nicht  gutturaler 
Konsonanz  steht  lautlich  vollständig  an  -|-  gleicher  Konsonanz 
gleich:  vgl.  die  Tiraden  30.  36.  59.  65.  67.  71.  75. 

Für  alle  3  Gruppen  finden  sich  die  beiden  Schreibungen  en  und 
an  unterschiedslos  neben  einander.  Als  besonders  bemerkenswert  seien 
erwähnt:  bonemant  2504  gegenüber  sonstigem  -ment  als  Adverb -En- 
dung, pane  =  pennam  264,  ferner  tent  979  (so  auch  als  Particip- 
Endung  in  chantent  1088.  entrent  1099)  und  Ingleterre  29  neben  Angle- 
terre  2186.  —  tranchant  170.  1390.  1440.  1444  wohl  mit  Hofmann, 
WArch  n  133,  =  tranicantem  zu  setzen. 

Auffällig  könnte  erscheinen,  dass  sich  das  Schwanken  zwischen  e 
und  ä  in  der  Schreibung  bei  verschiedenen  Verben  verschieden  ver- 
hält. So  hat  descendre  überall  c  bewahrt,  entendre  mit  einem  Aus- 
nahmefall (entandes  2170)  ebenfalls,  atandre  zeigt  nur  Formen  mit  ä, 
von  dem  in  zahlreichen  Formen  vertretenen  rendre  erscheinen  die 
stammbetonten  mit  e  (2  Ausnahmen  bei  11  Möglichkeiten),  die  endungs- 
betonten mit  ä  geschrieben  (2  Ausn.  bei  14  Möglichkeiten),  prendre 
hat  abgesehen  von  prandre  209  nur  Formen  mit  e  aufzuweisen.  Ob 
bei  den  3  ersten  der  genannten  Verben  vielleicht  eine  Einwirkung  des 
vorausgehenden  e  bzw.  a  als  Schriftbild  auf  die  Schreibung  des  folgen- 
den Nasalvokals  stattgefunden  hatP  —  Für  das  statt  der  diphthongi- 
schen Form  in  unserem  Text  ausschliesslich  sich  findende  ans  =  antius 
begegnet,  um  das  hier  anfügend  zu  bemerken,  nur  zweimal  die  Schreibung 
ens  41  u.  2844. 

e  vor  n  -j-Kons.  -\-  i  tritt  nur  einmal  in  unserem  Denkmal  auf 
und  zwar  als  ei:  prelgne  1081. 

In  ä-Assonanz  steht  2500  sainz  =  sanctos. 

§.  19.  vlglt.  c  vor  I  und  f  (Gruppen  ilj,  i  -f-  Gutt.  -h  1,  i  -f- 
g  +  n)  tritt  in  unserem  Text  unter  dem  Tone  wie  ausserhalb  des- 
selben mit  Vorliebe  in  der  Gestalt  ai  auf:  consail  291.  633.  636.  2073. 
2120.  2280.  2286.  2290.  consaillie  83.  2268.  comailles  14ßb.  wert;ai7654. 


La  Prise  de  Cordres 


75 


742.  mervaiUes  1512,  2919.  mervaillox  1495.  1544.  1779;  —  aparuiWe 
208.  215.  1793.  1796.  26Ö0.  availleroieni  1151.  vaillier  1927,  flektiert 
»olaz  187;  —  caigue  666  (in  ai-Aaa.).  ensaigne  326.  1832.  l8o8.  vb. 
migne  21.  ansatgines  2()9'J  neben  ameignies  KUÜ.  dainfies  124. 

Neben  ai  und  vereinzelt  ei  begegnet  auch  die  Entwicklung  oi  in 
comols  229bv.  consol  296  und  soloz  9  (soloz  auch  von  Apfelstedt  aus 
St  Bern.j  und  consoh  aus  dem  Lothr,  Pa,  belegt). 

In  vortoniger  Silbe  erfährt  jenes  ai  (ei)  mehrmals  Schwächung 
in  i:  amlleront  1150.  an-sigiiie-  1139.  2074.  2709.  Hier  sei  im  Zu- 
Bammenhang  erwähnt,  dass  die  gleiche  Schwächung  von  ai  zu  i  auch 
in  der  lat.  Lautgruppe  an  -|-  i- haltiger  Konsonanz  zu  Tage  tritt: 
grignor  33.  36,  1912.  2860.  2909,  — 

§.  20.  Vor  dem  Tone  hat  viglt.  o^  jedenfalls  durch  Einwirkung 
der  benachbarten  Konsonanz,  Verdumpfung  zu  u  erfahren  in  uhuvrer 
na  afvbU  732.  ansument  2506.  bmes  1052,  buvoit  1480.  fumelle  2B8. 
prumier  126.  183.  1219.  1360  1364.  1904.  2369-  292L  prumerain  1190 
gegen  premiers  2358.  2364  depremerains  112. 

Vlglt.  e,  §,  21.  Statt  des  von  der  Assonanz  geforderten 
ie  schreibt  der  Kopist  e  in  darers  12S  und  es  220. 

§.  22  Das  Imperfektum  ert  statt  iert  kommt  nicht  vor. 
Letztere  Form  findet  sich  neben  weit  überwiegendem  estott  v*  2691* 
2743  ierent  1354.  —  quiert  2691  könnte  qui  ert  sein,  ist  aber  mit 
Rücksicht  auf  die  beiden  andern  Stellen  wohl  als  qu'  iert  zu  fassen. 

§.  23.  Zusammenziehung  von  ie  zu  i  begegnet  im  Vers- 
innern  in  siele  28S.  1164.  2115  neben  siecle  1084.  sieut  statt  sieent  101. 
592.  Umgekehrt  liegt  ie  statt  i  vor  in  unbetonter  Silbe  bei  gieron  3(J2. 
Durch  Kontraktion  aus  iei  entstanden  ist  i  in  tigne  288  und 
rigne  245.  1333.  2947  im  Versinnern,  sowie  in  mttlr  aus  integrum  2878 
in  i-Ass,  [antiers  1343,  2922  in  ie-Ass.).  Auf  gleichem  Vorgang  be- 
ruht die  Erscheinung  iu,  die  für  gewöhnliches  ieu  (*ieiu)  sich  findet  in 
iriu^s  24(3.  250.  279  {tnies  wohl  Schreibfehler).  316.  Dagegen  begeg- 
net 237  lettes  =  leiues  =:  l^cuas  ohne  Diphthongierung  des  g;  ^iu: 
eQ  wie  in  *sieiut  (sßquiti:  aieut,  das  neben  siut  erscheint.  Diphthon- 
gierung des  e  ist  auch  unterblieben  in  de  in  e-Ass.:  421.  433.  564. 
677  u.  o.,  in  fmerit  1148.  1655  gegenüber  timent  1149.  2812,  und  in 
^cretmt  7.     Vgl.  auch  §.  21. 

§.24.  ^  vor  Kons,  (ausser  1)  4-  I  ergiebt  i:  Grice  2092.  m;53. 
96.  273.  695.  737.  893.  1013,  1025  u  o.  mienuit  1657.  demi  494.  äemie 
278ii  gegen  demeie  2792.  anplre  2<»66  batestire  ATI.  752.  1206  2064. 
2076.  hermine  904.  1063.  2587.  tvre  101.  eire  630,  1628.  eglise. 


76  Max  Rohde 

Vor  folgendem  1  dagegen  erscheint  ie:  mielz  54.  163.  179  in  ie- 
Ass.  Im  Innern  des  Verses  stets  in  der  Schreibang  miolz  158.  210. 
305.  778.  782  u.  s.  w.  viel(z)  219.  426.  945.  1182.  1635.  1736.  vielle 
1724. 

Vor  dem  Ton  bleibt  e:  mellor  12.  15.  234.  544.  561.  733.  2053. 
2439.  2449. 

§.25.  Vorton.  ^  ist  zu  i  geworden  in  alixandrin  2108.  ligiers 
1692  2445.  parigal  1573. 

§.  26.  Für  eile  bzw.  el  2012  =  illam  findet  sich  zweimal  die 
Form  jlle  2725  bzw.  jl  503.  —  virge  270  im  Versinnern  ist  gelehrt. 

Vlglt.  T.    §.27.    Lat.  si  ist  immer  durch  se  wiedergegeben. 
§.  28.    ecce  ibi  605  =  ce^  sonst  cu 

Vlglt.  0.  §.  29.  vlglt.  0  tritt  in  unserem  Denkmal  in  den 
Schreibungen  o,  ou^  eu  und  u  auf.  In  der  Assonanz  herrscht  o 
yor^  selten  steht  eu:  corageus  3.  594.    Im  Innern  der  Zeile  finden  sich 

0  und  ou  ungefähr  gleich  häufig  neben  einander^  doch  durchweg  nur 
nos  u.  vos;  eu  in  preut  1969.  2279.  2443.  2846 ,  u  nur  vor  n  in  dunt 
64,  vortonig  in  alundrelle  264.  anuncier  2324. 

Bemerkenswert  ist;  dass  vor  r  (in  -  orem)  nie  eu  erscheint:  immer 
seignor  16.  145.  611.  mellor  12.  15.  234.  2439  u.  s.  w. 

§.  30.  Bei  oultre,  das  sich  336  neben  oltre  772  und  häufigem 
outre  328.  444.  828.  975.  1216  findet,  wird  man  jedenfalls,  wie  Förster 
es  für  moult  thut  (ZOG  1874,  S.  148),  Einschiebung  eines  parasitischen 

1  anzunehmen  haben. 

§.  31.  Lat.  ü  Pos.  diphthongiert  nie  zu  eu:  cote  =  cubitum 
2904.  cort  =  currit  440.  832.  cor  (cort)  =  curtum  448.  454.  1181. 
2442.  2697.  Jones  428  u.  s.  w. 

§.  32.  sQa  zeigt  neben  häufigem  soe,  z.  B.  404.  1957.  2608  u.  5., 
einmal  soue  491.  lüpus  ergiebt  lom  1533. 

§.  33.  sOlus  erscheint  immer,  selbst  ohne  nachtoniges  e^  mit  o: 
sol  749.  8ol8  229.  sole  735.  solement  820. 

§.  34.  Ausser  der  Regel  hat  sich  o  entwickelt  in  der 
lat.  Oruppe  -orn:  durch  Assonanz  gesichert  tortie  319.  332.  344. 
adors  601. 

§.  35.  Dass  lat.  aut  geschlossenes  o  zeigt,  ist  bekannt:  ou  1091. 
1279.  2351.  2383.  2719.  2732. 

§.  36.  Zu  den  Wortern  mit  9  hat  sich,  wie  die  Assonanz  be- 
weist, auch  hömo  geschlagen:  vgl.  homes  316.  342  on  849.  850.  kons 
1041.    Auch  im  Versinnern  immer  mit  0  geschrieben. 


La  Prise  de  Cordrea 


77 


Eheuflo  bÖDUB:  ion  168.  199.  1676.  bans  364  und  natürlich  auch 
bone  2.  1189.  27yi. 

§.  37.  Das  Uübestimmte  on,  das  in  dieser  uraprÜDgl.  Qestalt 
am  häufigsten  begegnet,  hat  sich  durch  die  Mittehttife  en  462.  2738 
zu  ölt  entwickelt  561.  2035.  2879* 

Die  gleiche  Entwicklung  weist  non  auf:  durch  nen  103.  104  zu 
nan  321.  411,  danf  ==:  domintiin  5.  339.  422.  \\,  o.  Ebenso  haben 
wir  in  vortoniger  Silbe  statt  voiontiers  —  vokmiiers  Hl,  1811  u*  volantm 
815.  1775.  damoiselle  lOtJB,  1626.  2090. 

§.38.  Vortonig  hat  sich  o  erhalten  in  roo«n601.  roo^m>  1873, 

§.  39.  Q  4-  aus  erweichter  Qott.  entstandenem  oder  aus 
der  folgenden  Hübe  attrahiertem  lat.  i  ergiebt  oi:  acomtier 
(=  ad-cögnitare)  236.  2353,  2657*  conoistre  in  sämtlichen  Formen. 

foisson  Hl48,  molssom  1486.  poisson  1040.  1225.  1588.  amjoisse  309. 
ffoissa  1154.  agenoille  1457.  agenoillier  2887*  gefioiUons  1047.  ntoUlier 
51.  78.  1303. 

Joint  2869.  point  =  pungit  2027.  2841.  =  punctum  735.  poing  129, 
170.  301*  440,  463.  495.  1814.  1854*  poigniere  (poigneorj  6.  1122,  1130. 
fing  462.  broigne  27tK).  vergoigniez  2719. 

Ebenso  erscheint  mönachusj  da  9  vor  n  zu  <^  wird^  als  moines  295. 
Wenn  hier  im  Änschluss  noch  od  2929  (=:  öculi)  und  ollz  2168  (=s 
&culo9)  erwähnt  werden,  so  geschieht  das  mit  Rücksicht  darauf,  dass 
ein  durch  die  zahlreicheren  Stämme  auf  -ucul-  begünatigter  Uebergang 
von  öculura  zu  üculum  nahe  zu  liegen  acheint.  Die  häufigere  Schreibung 
ist  iolz  494.  ÖU9.  57L  590.  711.  718.  1813.  2867. 

§.40»  oi  ist  zu  o  reduziert  in  besogne  317.  roogntes  1873 
und  in  glore  1375  neben  gloire  2771, 

Ueber  Picadoine  u,  Sidotne  in  tj-Ass.  8.  §,  48. 


Vlglt.  9.  §.  41.  vlglt.  9  erscheint^  abgesehen  von  receult  837 
=  recolligit,  stets  als  0  geschrieben:  dos  1188  ^  clavoB.  enclös  1468. 
povre  2088.  Pol  2933.  2946,  sor  1419.  Zu  pnu  und  pi^i  —  ersteres 
2939  in  der  Assonanz  und  149.  1566  im  Verainnern,  letzteres  882.  1085. 
1246.  1744.  1827*  2589.  im  Versinnern  —  s.  Cloetta,  Po6me  moral,  8.  70. 

Zu  y  hat  sich  auch  foris  geschlagen^  das  in  der  Assonanz  524. 
29*29.  2931  auftritt* 

§.  42.  Lat.  ö  in  hoch  ton iger  Silbe  wird  im  Innern  der  Zeile 
wiedergegeben  durch  0,  ue^  eu: 

foria:  fors  179*  230.  365.  392.  393.  418.  877.  891.  9CK).  939.  940. 
985.  10Ö8,  1072.  1088.  1554.  1716.  1726,  1788.  1834.  2379.  —  fuers 
1701.  _  feurs  891.  897.  1712*  2054. 


78  Max  Rohde 

föcum:  rmrfeu  783.  2567. 

jöcum :  nur  jeu  2680. 

löcum:  üloc  1451.  illoques  2bU.  —  illeuc  2024.  Ieu947.  2502.  2535. 
milleu  323. 

sOcrum :  seure  606. 

bör  (aus  bona  hora):  buer  185.  1548.2115  {V  249.  1591  mit 
Schwächung  in  eP).  —  beur  763. 

cor:  cuerCs)  303.  515.  516.  1598.  2167.  2589.  2611.  2631.  2692. 
2847.  —  {cor  2041?  in  Ass.) 

söror:  sor  875.  1267.  —  suer  924. 

döl  — :  nur  deul  35.  647.  661.  1248.  2475. 

est  5pus:  esteut  1962.  2472. 

cömes:  cuens  393.  538.  541.  1116.  1210. 

böves:  bues  1661. 

apud  höc:  avoc  859.  934.  979.  1196.  2355. 

colöbras:  colovres  689.  690.  743.  1483.  2766. 

§.  43.  trover  zeigt,  abgesehen  von  dem  konj.  truisse  821,  nur 
Formen  mit  O;  keine  Diphthongierung  zu  ue  bezw.  eu.  potes^  po- 
test  sind  wiedergegeben  durch  pues  565.  1314.  1997.  2241.  puet  140. 
405.  487.  584  u.  s.  w.  In  der  3.  pl.  puent  steht  u  =  ue:  742.  1250. 
1519.  2602.  Das  Perf.  potuit  erscheint  nur  als  pot  262.  475.  940. 
1535.  1898.  2831;  habuit  dagegen  ist  durch  out  und  ot  vertreten, 
ebenso  sapuit:  sot  1030.  1537.  2853.  sout  2854.  Im  Plur.  sind  per ent 
und  orent  die  einzigen  Formen. 

§.  44.  Schwächung  zu  e  begegnet  in  ves  805.  961.  1624.  2446 
gegen  veus  1947,  in  velt  814.  1080.  2242  gegenüber  häufigem  volt^  und 
in  ques  899,  da  ques  =  cues  nicht  anzunehmen  ist  (s.  Förster,  Cliges 
S.  LXIÜ). 

§.  45.     ö  +  i  stellt  sich  als  ui  dar: 

apuies  50.  apuia  2728  bruillet  1658.  cuis&es  400  =  coxas.  nuit  160. 
1251.  1657.  hui  (ancui)  271.  276.  816.  1373.  1417.  1525.  1803.  2052. 
2479.  2546.  2634.  2681.  2718.  2818.  puis  1.  ind.  85.  160.  577  u.  s.  w. 
puist  3.  conj.  452.  puissent  104.  puissant  1087.  puis  =  postea  166.  199. 
250.  1390.  2889.  tuit  74.  76.  101.  158.  551.  693.  698.  949.  1054.  1141. 
1292  u.  s.  w.  Zu  diesen  Wörtern  tritt  auch  buies  2574,  da  sich  9  vor 
unmittelbar  folgendem  j  in  9  verwandelt:  s.  WArch  IV  120. 

Eine  vereinzelte  Ausnahme  von  dieser  sonst  streng  einheitlichen 
Schreibung  stellt  poi  1450  =  pödium  gegenüber  den  oben  genannten 
Ableitungen  dar. 

§.  46.     Verkürzt   ist  ui  zu  i  in  videra  2796  =  ♦  vocitare  (vgl. 


La  Prise  de  Cordres  79 

Rom.  IV  256  ff.  IX  624,  ZRP  II  169)    und   in  wtderoie  1171,   wofern 
hier  nicht  w  =  vu  anzunehmen  ist. 
§.  47.    au  +  i  =  9i: 
pqi:  8.  §.  41.  joie  25.  521.  533  u.  s.  w.  noise  (=  nausea)  361.  385. 
2235.  —  Joiant  105  u.  ö.  noisier  1326. 

§.  48.  Dieses  9i  ist  auf  9  reduziert  in  pqu:  s.  §.  41,  und 
80  auch  wohl  in  joie  2196  in  9-A88onanz :  über  anzusetzendes  J9e  vgl. 
Jos.  Kehr,  üeber  die  Sprache  des  Livre  des  Manieres,  Köln  1884, 
S.  24.  In  derselben  Assonanz  finden  wir  auch  Picadoine  2208  und 
Sidoine  2209. 

Vlglt.  u:  §.  49.  Für  die  endungsbetonten  Formen  von  fügire 
sind  die  mit  jotacistischem  I  von  denen  mit  vokalischem  i  zu  scheiden : 
foir  235.  1449;  aber/w/es  205. 

§.  50.  Lat.  ü -f-  n  ergiebt  bestandig  on  in  cha8con(s)  175.  1275. 
1399.  1460. 


Anhang. 

Einflass  eines  folgenden  1  auf  vorausgehendes  lat.  e  und  I. 

§•  51.  in  illum  erscheint  ausser  in  der  gewöhnlichen  Form  el 
als  ou  und  o: 

el  984.  1144.  1355.  1468.  1510.  1517.  1711.  1741.  2017.  —  0tt262. 
267-  369.  519.  570.  1301.  —  0  323.  352.  944.  1099.  1114.  1571.  1572. 
1579.  1583.  1789;  vgl.  hierzu  die  Kontraktionen  nely  no,  selten  nou, 
jel,  jo  u.  sei,  so, 

-illos  ergiebt  ebenso  ous  274.  787.  956.  2333,  ox  geschr.  26. 
chevox  463.  590.  608.  1720.  chevos  1781.  Daneben  aber  auch  aus  122. 
788.  1283.  1786.  2062.  2507.  as  1582.  ecce-iMos  =  caus  208.  2241.  2450. 
ceaus  1695.  ceas  2250.  2602. 

§.52.  Suffix-ellum  -|-  s  stellt  sich  meist  als  eaus  und  iaus 
(ias)  dar: 

beaus  739.  819.  848.  903.  1285.  2717.  biaus  228.  268.  1101.  1324. 
1649.  1937.  1946.  2327.  2476.  2720.  2922.  2937.  2940.  meniias  2587. 
Vereinzelt  oisels  1485  in  e-Ass. 

Ohne  f lex.  s:  bei  1512.  u.  ö.  poitrel  2862.  poitriaul^OQ.  helme 
1252.  hiaume  439.  1714.  hiameCs)  1183.  1601;  255  ist  helmes  zu  schrei- 
ben; tarne  166.  194.  354.  Villiaume  1488  im  Versinnern;  die  Assonanz 
fordert  überall  die  Auflösung  Ghiillelme, 


8(1  Max  Rohde 

Eonsonantismiis. 

Gutturale  KoDsonanten: 

C.  §.  53.  Lat.  und  deutsch,  c  vor  ursprüngl.  a  erscheint 
durchgehends  als  franzosischer  Zischlaut  in  der  Schreibung  ch,  gleich- 
viel ob  a  zu  e  bzw.  ie  übergetreten  ist,  oder  ob  es  sich  in  seiner  ur- 
sprünglichen Gestalt  erhalten  hat. 

Ausn.:  cief  1813.  fresce  2021.  vaques  1661.  —  eandelabres  2113 
ist  gelehrt. 

§.  54.  Lat.  c  vor  e  und  i  -\-  Kons,  erscheint  als  palatales  c 
(()  im  Wortanfang  und  nach  vlglt.  Konsonanz  in  der  Schreibung  c. 
Einige  Ausnahmefalle  s.  §.  57. 

Vor  dem  Accent  nach  schon  vlglt.  vorausgehendem 
Vokal  zeigt  sich  s  und  ss: 

s  in  cuisine  (=  *cocinam)  898.  damoiselle  1008.  1626.  2090.  masel 
1504.  aisel'S  1485.  2799.  voisin  551;  ss  in  luissant  1452.  2809.  plaimr 
543.  554. 

Ausl.  _'.  cem  wird  s:  crois  817.  2892. /o/s  1156.  pais  541.  611. 
618.  vois  59.  118.  146.  204.  469.  1391.  1605.  -  trelise  2734  von  trelis 
gebildet. 

§.  55.    Lat.  c  vor  e  und  i  -|-  Vok.  wird  c: 

arcon  2704.  2899.  face  81.  415.  facent  963.  France  208.  Oriee 
2092.  onces  324.  pelice  896.  pelicon  1063.  place  79.  troncm  438  = 
*truncionem. 

Hieran  schliessen  sich  an  arcevesques  11.  2079.  2292.  2700.  brtMce 
1134.  anbracie  1103.  bracie[e]  2778.  macon  1471  =  macionem  oder 
maccionem  P 

Einmal  erscheint  sc  in  foesces  913  =  focacias. 

Ausl.  j_  cium:  laz  2616.  las  1714.  Dazu  lace-nt  1183.  2699. 
2735.  2918.  lade  166.  1252.  2616.  bras  129.  149.  495.  837.  1111.  1207. 
2904.  2910  u.  o.    Nach  urspr.  Konsonanz:  chatiz  1565  =  calceum. 

§.  56.  Gleiches  Verhalten  zeigt  die  Lautgruppe  ti  -f- 
Vok.: 

aucor  2041.  2047.  chacel361.  chacent  pt.  prs.  1416  (chachant  1446 
vielleicht  unter  Einfluss  des  darüber  stehenden  tranchant  oder  infolge 
Verwechslung  mitcachantP).  cAawcon 602.  2052.  cheveciersl2%^.  fr(mce=- 
frontiat  599.  hake  896.  909.  manconge  2005  =  mentitionea.  mace  2703. 
2871.  2899.  2913.  reancon  544.  584.  1081  u.a.m.    Ausnahmen  s.  §.57. 

et  +  i  Vok.  ebenfalls  =  c:  beneicon  846.  852.  1013.  facan  589. 
610.  836.  directiare,  das  in  den  endungsbetonten  Formen  nur  c  auf- 
weist, —   so  drecie  -    1843.  2265.  2892.  dreca  833.  835.  2572  — ,    er- 


La  Priae  de  Corel  res 


81 


P 


P 


Bcheint  in  den  starambetonten  Formen  nur  mit  ec :  redresce  2013.  2489. 
2616.  drmceni  (ee  drescent  für  das  falsche  dreace  86  zu  leaen)  1410.  — 

Anel.  _L  tinm  =^  s:  palais  U\  628.  769.  897.  966  u.  o.  tapis 
2107.  2282  =  tanhtof  ( vgL  Horning,  Zur  Geschichte  des  lat  C  vor  E 
und  I  im  RomaDischen,  S.  23). 

§.  57.  Im  Anlaut^  sowie  iDlautend  na^sh  Konsonaoz  (n)  ßndet  sich 
palatales  c  Tcreinzelt  durch  s  wiedergegeben:  saiis  ^=  ecce 
iUo8  2241.  2450.  se  für  ce  634.  %/ßg  =  cyclas  632.  914,  2061.  chanson2. 
ronsine  166L  Fast  auBnahmslos  s  in  ansois  625.  681,  1088.  1552, 
1837  gegeoüber  ancois  1271. 

§.58.  z  erseheint  inlautend  nach  n  in  c^o^i^:^/ 1508,  zwischen 
Vokalen  in  den  bekannten  Wörtern  ((saze2ll9.  jazermit  2931.  pala- 
^/n5l437.  145L  1458.  2492.  sarrazhiel31.  746.  762.  893  u,  a.  w.  veziez 
47.  93.  19L 

§.  59.  Das  ti  der  lat  Gruppe—  atiön-  wird  meist  durch  ss 
dargestellt: 

delimisson  585.  840.  pamissons  480.  poissons  104*3.  1225,  1588. 
raissm  540,  843.  847.  856.  1071  u.  o.  araissone  314.  traissofi  853.  1Ü82. 
venissons  124.     Dem  gegenüber  arestison  1069.  1076. 

§.  60.     Lat.  -itium^  ^  itiam: 

coardise  2782;  daneben  coardie  642.  2676.  commendise  1956  u. 
eofHtnendisselbS;  daneben  cammandie  19&2,  Justise  640  n.  justice  2085. 
proesce  2754.  2847.  servises  997  gegenüber  sonstigem  servisse  473.  995. 
182L  2248.   vice  1022. 

§.  61.  Lat.  c  vor  den  dunklen  Vokalen  o  und  u  bleibt 
gntteral  und  erscheint  ausnahmslos  in  der  Schreibung  c. 

Vor  rom.  e  und  i  wird  mit  alleiniger  Ausnahme  von  receult 
837  ^  recolligit  gutturales  c  durch  qu  vertreten^  so  in  arcevesques  11. 
2079.  2292.  2700,  in  qHf^}^  für  queus  899  und  in  anqui  =  eccu'  hie  66. 
1790.  2283.  In  letzterem  Worte  scheint  ursprünglich  steigender  Diph- 
thong und  darnach  Verstummen  des  u  aogenommen  werden  zu  müsseUi 
da  sich  cu  mit  lautendem  u  sonst  nie  durch  qu  vertreten  findet;  cui 
1967.  2112.  2113.  ciut  =  *cQgito  163.  1805.  2211.  cmdaimu  cuidevet 
1888*  cuhses  400.  cuisine  898,  ancui  =  hanc  •  hodie  816.  i:i73.  2479. 
2546.  2634.  2681,  häufiges  mens  u,  s.  w. 

§.  62.  Uebergang  von  c  in  die  Media  findet  sich  vor  fol- 
gendem l  und  r  in  sigles  632.  914.  200L  grapam  690  neben  cra- 
paus  703. 

§.  63,  Inlautendes  lat  gutt,  c  zwischen  Vokalen  ist  als 
g  erhalten  in  segur-s  262.  1871.  2390.  2424.  2433,  2530.  2538.  2543. 
2711  gegenüber  einmaligem  seurB  2425. 


llotiuiniacbci  Foncbangen  VL 


6 


82 


Max  Robde 


360.  1774.  182Ö. 
Turs  144L  1463. 


§.  64«    AubL  c  Yor  flexivischem  s  fallt  aus: 

Mans  964.  1115.  2304 /««ä  678.  1713. /m?/s  147. 
scms  467  (oder  ^  aensumP).  Imis  492.  —  haubers  255. 
—  dm  360.  1672.  1904.  2523. 

§,  65.  Auat  Gutturalia  ist  nach  n  erhalten  infmic  1572  =^ 
fange,  lonc,  sehne  196.  252.  253.  909,  143 L  2023;  abgefallen  in  Jon 
1060. 

Q.  §.  66.  Lat  qu  behält  Torrom.  iutid  e  seine  Schreibung 
qu  oder  q. 

Das  u  ist  jedenfalls  verstummt;  Ersetzung  des  qu  (q)  durch  k 
findet  sich  indessen  nur  sehr  vereinzelt:  ki  116L  ke  1301,  sowie  ki 
2952  und  k'eti  2953  in  den  letzten  ^  von  anderer  Hand  geschriebenen 
Zeilen. 

Vor  rom.  a  und  o  erscheint  q(u)  meist  als  gutturales  c: 

eafU  140.  152.  390.  418.  426.  440,  448.  c'an  2950.  c^am  537.  car 
249.  315.  54L  c'at^es  425.  c'auire  266.  eartier  169.  1828.  1831.  1853. 
chascons  175.  1275.  1399.  1460.  c'onques  424.  co  =  qui  lo  1366*  1533. 
2500  (dagegen  qti'ou  262  ^^  qui  ou).  escartelee  2929.  seeance  2736, 
Doch  qu  i^  qmrt  379,  2227.  qmrres  495.  1187.  quarrel  1473,  1484. 

X.  §.  67.  Lat.  X,  einerlei  ob  ursprünglich,  oder  durch 
Umstellung  von  sc  zu  os  gewonnen^  ergiebt  bs:  so  in  sämt- 
lichen Formen  von  laissier  bis  auf  lamerent  2252  u.  laise  2951  (s  hier 
wie  häutig  für  ss);  ferner  in  eBselle  2779,  moissons  1486.  Letzteres 
Wort  kann  sich  jedoch  auch  direkt,  ohne  vorangegangene  Umstellung 
aus  müsceones  entwickelt  haben, 

X  ist  geblieben  in  alixandrin  2108. 

Deutsches  sk  erfahrt  keine  Umstellung,  sondern  wird  zu  seh 
(ch):  esefnne  2741.  l tische  273,  lache  3(}l,/r€sche  2<J2l  (hs.  hat  fresce). 
2223.  2282. 

O.  §.  68*  Vor  uraprüngl.  dunklem  Vokal^  der  sich  erhalten, 
ist  g  2U  j  geworden: 

jaet  UliK  janbes  mi.  1021.  1208.  1572.  19C»5,  2898.  ^au  1088.  jiai?#- 
los  2347,  joie  25.  26.  1038.  1664.  1992,  joiani  105, 

g  präsentiert  sich  als  c  in  Sarracoce  261.  sarracocais  2828.  2830, 
con/anöH  171.  1188.  con/anomners  2<n.  1377, 

Vor  zu  6  oder  i  übergetretenem  a  erscheint  g:  longetneni 
805,  961.  1033.  2191.  ^etiies  56.  124.  Gironde  339. 

§,  69.  g  vor  ursprüngl.  hellem  Vokal  wird  in  der  erdrücken* 
den  Mehrheit  von  Fällen  durch  g  wiedergegeben;  durch  j  (i)  nur  in 
Jenos  2887.  Janres  2260.  Jantis  925.  2615.  Jeldon  1055.  borjois  2189. 


La  Prise  de  Oordres 


88 


§.  70.    Aue  fall  iron  g  vor   n  liegt  vor  io  dine  2091  gegenüber 
diffnes  19.   rerw  2116.  pimant  55,  11Ü8,  pismani  123.    Zu  dine  vgl.  afr. 
orine  und  sme  ^  Signum  in  Qeate  de  Li^ge  II  5925. 
^  J*     §.  71*   Lat  j  vor  rom*  a^  o  und  u  bleibt  in  seiner  Schrift- 

gestalt bestehen. 

Vor  rom,  e,  ie  und  i  begegnet  es  meist  als  g^   nur  vereinzelt 
als  j:  jerrai  2531,  Jesir  1872, 
B         H.    g'  72.   Lat  an  laut  h  ist  teils  erhalten^  teils  unterdrückt. 

Unetymologisohes   h  liegt  vor  in  hals  1531,    haute  299.  1379. 
honäe  2321.   Aonjwe^  668.  734  1009.  1030.  1062.  1128,  1471, 
■  Deutsches  an  laut  h  bleibt  meiatens  bestehen;  unterdrückt  ist 

das  h  in  tarne  166.  194.  354.   auberc  166.  180,  325.  370, 

^b  Dentale  Konsonanten« 

T.D,    §.73.  Erweichung  der  Tennis  zur  Media  liegt  vor  in 
_  aäors  601.  dans  —  tempu»  2861.    {SL  Salvador  13), 
I  §-74*   Auslautende  Dentalis  ist  nur  zweimal  durch  c  ver- 

treten: in  enteric  641  und  branc  2905. 

§.  75a.  Äusl.  lat.  t,  d,  gestütztes  wie  isaliertes,  wird 
nicht  mehr  gesprochen.  Betreffs  der  Schreibung  besteht  ein  gleich- 
mäsaiges  Schwanken^  indem  sich  von  demselben  Worte  bald  Formen 
mit  t,  bald  solche  ohne  t  finden:  so  niehtfoit  316,  1079.  1269,  2400 
neben /<?*  930.  950.  95L  1609.  1615.  2410.  2839.  n^?i^o/ 223,  2025  neben 
neifü  1838,  piet  1791.  1815.  1845.  1870  neben  pie  1788,  pret  400  neben 
pre  2897.  prout  606.  613.  764.  2654  neben /jmi  50L  preut  1823.1969. 
2279.  2443  neben  preu  2846.  ravoit  365  neben  rami  359.  ai  808  für 
ait  fu  493   neben   aonstigem  fut. 

Nach  vorausgehender  Konsonanz:  cor  in  der  Verbindung  cor  neis 
'448.  454  u.  8.  w.  neben  cort  {.j\  ganbais  cort)  2697.  ier  2743  =  iert. 
,par  2403  =  part  Endung  -on  =  ont  384.  1664  u.  ö.  fores  2023. 
\fQiB  1148. 

Infolge  dieses  Verstummens  von  aual.  t  tritt  daaaelbe  dann  andrer- 
seits zuweilen,  besonders  nach  n,  in  Formen  an,  wo  es  etymologisch 
unberechtigt  ist:  ffiteront  484  und  vefront  489  für  die  1.  plur.  —  dont 
1623.  1719  =  tunc  oder  donique ,  während  1649  don  =  deunde  ßteht. 
da«^  =  dominum  5.  339.  422.  1133.  1932.  1936.  1998.  2025.  2496.2797. 
fui  für  die  1.  pera.  2925.  cuidevet  ebenso  756.  gtst  2.  sing,  imperat. 
2942  u.  a.  m, 

§.  7ob.  Das  t  der  3,  sg.  praes,  der  I.  conj.  iat  bewahrt  in 
apeliet  730.  enchaucet  183.  2883.  redoutei  672.  1985.  Nur  apellet  ist 
einigermassen  durch  das  Metrum  gestützt,  doch  vgl.  849  apelle  ton* 

6* 


84 


Mäx  Rohde 


Dae  t  der  ParHcipial-Endungen  ist  noch  bewahrt  in  folgen^ 
den  Fällen: 
nach  e  (ei),  ie:   anploiet  1821.   aparailliet  215.  2650.    brisiei  2833. 
deloiet  187h    escorciet  2917.    /o/s^/e^  1981.  2277.  2377.  2483. 
2547.    mandeii  2947.    mmiet  2724.     ;<o/e/e/  438.    proiet  1826, 
recerchiet  1847.  r^;)a/ri^  2423.  tranchiet  377. 2862,  rn^/iiVf  2920. 
nach  i;  ^ramif  986.  samit  1387,  1874.  2132.  /?aW/  525.  678. 
nach  u:  fi?^ü  1224.   comt  1928.    s^cornf^  384.  crewn476. /fln(/un866. 
2867.  mut  393.  645.  1600.  1652.  2517.  2520.  metmt  717.  imn- 
dut  2704.  |jerc/w^  521,  2598.    randtd  349.    ^m«^  2519. 
g.  76.    t j  d  -|-  3  giebt  gewohnlich  s ;   nur  verhältniemäsBig  eelten 
begegnet  z  und  zwar  nie,  ohne  dass  die  entsprechende  Form  mit  s  zur 
Seite  stände. 

st  -|-  B  zeigt  s  und  z  zu  gleichen  Teilen :/«ä=  fuBtes  138.  1152 
und  OS  =  hoflteB  252  neben  oz  2240.  2249.  2943. 

8.  §.77.  Tönendes  s  zwischen  Vokalen  ist  häufig  in  der 
Schrift  durch  ss  vertreten. 

Neben  Formen  mit  gewöhnlicher  Schreibung  wie  baisoieni  2587. 
guise  727.  2814.  mise  1004.  1014.  2744.  osa  720.  omsseni  159.  osoie  796. 
oseroieni  158  stehen  assisse  33.  2059.  2737.  2746.  avtsson  1598.  balssier 
kössen  150.  balsse  482.  2820.  demser  777.  devisses  2652.  foisson 
1048.  guisse  617.  946.  1214.  1368.  2739.  misse  1021.  ossoies  563. 
posse  1728. 

Verbalflexion:  jfesew^  (pf.)  66. 

Einmal  findet  sich  a  durch  x  vertreten  in  maixon  1581. 

Umgekehrt  erscheint  tonlosea  s  zwischen  Vokalen  oft  durch  ein- 
faches 8  bezeichnet: 

asaUlent  1496. 1519.  1545.  asali  1526.  1544.  1564  1700.  1730.  1779. 
1787.  ases  1325  neben  aooatigeni  asses  689.  726.  920.  943.  955.  980. 
051$/ 539.  2283.  /ose  1523  neben  häufigem /osse  1521.  1571.  1579.  1704. 
groses  1896,   pasage  253.  jE>aÄer  313  neben  passer  990. 

Verbalflexion:  disises  854  neben  -isses  756.    susent  784. 

§.  78.  Statt  eines  anlautenden  a  zeigen  c:  cot^en/  1437. 
caigne  666.   (?i  :^  sie  357.    con  ce  2629.   cö  =^  §e  lo  68. 

§.  79.    8  vor  Konsonanz  ist  verstummt.    Beweis  dafür  ist  einer- 

eeita  das  Fehlen  von  etymologiachem  s  in  ahome  701.  aimakr  153. 
1267.  1597.  imte  202,  bateiire  472.  eine  (=  *  cicinum)  900.  903.  910. 
croitn  317  neben  croistre  244.  d^mesitres  573  neben  desniest^res  2287, 
ecM^  1389.  egarder  1680  neben  esgarder  1685.  graille  716.  inellemmit 
117.  1105.  1118.  1434.  1447.   1465^  1994.  2340.  2457.  2902.  2816.  (i7n. 


La  Prise  de  Cordres 


85 


1274. 1900  ^  iBB,  zu  lesen,  da  Verwechslung  von  1  und  b  in  der  Schrift 
in  unserem  Denkmal  häufig),  manade  2501.  2511.  meimes  1007,  2446. 
pamissoHs  480.  rene  307.  329.  351.  389.  1654  neben  resne  273.  trite  701 
(La  Curne  belegt  triteace  neben  tristeßee  au»  Chroo.  d©  Nangia);  — 
andreraeits  das  Einachieben  von  e  vor  Konaonanz  in  Fällen^  wo  es  ety- 

■  mologiach  keine  Berechtigung  hat:  aimidresles  1486  gegen  ahmdrelie  264. 
chaspe  1236.  croste  1850  neben  crote  1724.  croute  1178.  pismant  123 
neben  pimant  55.  1108.  susperbes  1262. 1270,  torst  446  neben  ^or^2255. 
iresiis  710.   vosie  1149. 

§.  80.    Im  Aualaut  nach   n  tritt  fast  durchweg  a  an  als 
^-flexi viechea  Zeichen,  wogegen  nach  1  nur  z  begegnet: 
f        Ions  492,  pffts  370.  pons  375.  ^om^  170,  44ü.  463.  468  neben  i^om^ 
129.  495.    Auch   san   (ao  1109.  2948)  =^  aine   erscheint  mit   dem  ad- 
verbialen 8  nur  in  der  Form  sans  106.  735.  1109.  —  mielz  {mioiz)  54. 158. 
179.210.305.  Zofe  (017^)482,  494  509.  571. 590.  2168.  >7^  471.  751.  886. 
K930.  1594.  1597.  1937.  1946.  2006,  2360.  237L  2717.  2720.  2922.  2937, 
^2940,   vielz  1736, 

§.  81.    AubL  s  nach  n  ist  verstummt;  daher  zahlreiche  L  plur. 
praea.  auf  «on  und  -ont,  a.  Formenlehre. 
Nach  r  iet  s  abgefallen  in  fo7'  293  L 

§.82-    8  ißt  zu  r  geworden  in/rarm('2747^  *fraxinam,  während 
ine  2728  =  *fraxinlQam. 

Liquide  Konsonanten, 

L.    §.  83*    Neben    gewohnL  geminiertem  1  erscheint  in 

Iden  gleichen  Wörtern  ebenso  oft  einfachoB  1:   ele  neben  elie^ 

tele  neben  celle.  file  639.  1020  neben  fille  558.  729.     sah  725.  736. 

892.  917.  2107  neben  salh  2094.    Sebile  646.  2234.  2251.  2314  neben 

Sdnlle  638.  2231.  226L  2306.    vile  645,  2508  neben  ville  627. 

Umgekehrt  neben  häufigem  parole  :  paroUe  1966. 

§,  84.    Vor  flexiviachem  (und  anderem)  s  wird  1  gewohn* 
lieh  nicht  vokaliaiert,  sondern  fällt  aus: 
nach  a;   as  (dat.  plnr.  des  Artikels)  91.  97.  255.  1254.  1440.  1462. 
1645.  1787-  1905.  1929.  2157.    chevas  180.  344.  348.  353.  364. 
396.  2785.   loim  1576.    mas  1877.    poignas  1520.    vasas  12Q0. 
Ausnahmen:    1  ist  geblieben:  bals  2543,  poignals  1568. 
1  ist  vokaliaiert:    aus  255.  389.  1215,  1561.  1645.  2111. 
^aMÄ2711.  /e«?^2384.  mai^  :=  malleos 
1152.   saut  =  salv't  2368. 


Max  Rohde 


Ueber   da»  PronomeD   auSj  ob  und  cau8^  cmuBy  ceas  u.  a,  vergK 

§§.  51.  52, 

nach  e  (ie):  anges  156.  1858.    mortes  569.  1544.  1779.    mtures691, 
les  184,  7(M>.  1394.  1524,  —  des  1893. 

Ausnahmen:  oisels  1485.  Beachte  tex  207.  600.  2355, 
immer  vor  Zahlenangaben  in  der  Bedeutung 
^ungefähr,  gegen". 

Bach  i:    geutis  147,  393.  470.  824.  895,  916.  925.  970.  1040.  1228. 

192L  2615, 
nach  o:  cos  =  cols  1186.  1853.    dos  2938.  jenos  2887.    vosist  267. 
AuBnahmen:   sols  229.    volsist  1716. 

nach  u;  uns  245.  318-  1041.  1667.   cuvm^s  290.  315.  338. 

Neben  deuls  476.  479  steht  endlich  auch  deus  467. 

§.  85.    1  fällt  auch  vor  anderen  KouBonanten  aus: 

cop  =  colp  1454.  1867.  1897.  2830.  2889.  28üO.  cus  (=  colp8-cop§- 
C08)  1883.  1894.  1902.  2828.  2832.  cochie  149  neben  Formen  mit  er- 
haltenem 1.  sodor  2017.  8o  auch  wohl  immer  Guibert  zu  lesen;  in 
V8.  2054.  2129.  2143,  2148,  2236.  2239.  2253  echeint  der  Schreiber  aller- 
dings durch  einen  übergesetzten  Accent  die  Aussprache  Giubert  an- 
deuten zu  wollen. 

Angeführt  sei  hier  auch  das  Schwinden  des  vokalimerten  1  nach  a 
in  Bqfumes  770,  1573.  {h)iame  166.  194.  354.  1183.  160L  pafonniere 
1125,  dem  die  Setzung  eines  nicht  etymologiachen  u  nach  a  in  Au/rique 
2593.  2634,  eschau-^  aichaurgumtier  1354  2333.  gaugn  1366.  1375 
gegenübersteht 

§.  86.  Ein  parasitisches  1  findet  sich  eingeschoben  in  /müde- 
steul  1007.  fmdcom  1924.    ouifre  336. 

§.  87.     1  ist  in  ruh  er  gegangen  in  fwttra  1348,2178.  2244,  2518, 

principer  769.  966.   ancofibr'  130.  164.  190.  229,  244.  412.  —    gara^is 
2335,   gariäe  2590, 

§.88.  Aus  1,  1  ist  abgefallen  in  oste  684.  691.  seignori  2104. 
2121,  sowie  mit  Ausnahme  von  //  les  98  regelmässig  in  dem  Pronomen 
il  vor  einem  mit  1  beginnenden  Worte:  82.  88.  137.  216.  358.  815.  878. 
889 ,  vor  8  1003,  vor  f  2491,     Umgekehrt  steht  //  für  i  460.  2327. 

R,  §.  89.  Neben  etymologisch  begründetem  geminier- 
tem  r  tritt  einfaches  r  auf  in  wechselndem  Verhältnis  bei  den  vor- 
ßchiedenen  Wörtern. 

Verdoppelung  von  r  in  Fällen  wie  arresimner  1232.  arrire  1019. 
u.  0.  w.  ^^  a  rest. ,  a  rire  ist  häufig« 


La  Prise  de  Cordres 


87 


§.  90.  r  iet  einigemal  ausgefallen:  aier-ea  116.  136.  197. 
206.  213.  250.  293.  387.  1116.  1123,  1200.  2354,  «nd  ho  besonders  vor 
folgender  KoDsoDanz:  abolestriers2202.  aickmiffuaäier  X3M,  anv€8  2ß4S. 
chairemer  675.  gas  1163.  fiadis  2876.  mabre  696.  828.  1473.  maberin 
1203*  paler  1759.  1765.    repaldi  2423.  pQ{u)fi€  649.  765. 

§.  91*  Methathese  von  r  liegt  ?or  in  prevee  901  (neben />«* 
vree  911).   Auvreig^iim  30. 

§.92.  r  ist  zu  1  geworden  in  aiimdrelle  2&A.  1486.  chanbeiian 
1807.    cmiralie-nt  514.  1642-  palffroH  1348.  1848.    Sw/iö  1971. 

§.93.  Eingeschoben  ist  nicht  etymologisches  r  nach 
Dentalen,  besonders  nach  st:  alundrelle  264.  1486.  baldre  716,  ce- 
Imtres  268.  275.  872  u.  ö.  escientre  90b,  honestre  272.  vostres  1474  = 
Yoltes  (voste  für  volte  1149).  So  auch  in  dem  häufigen  Cordres  (:= 
CordubamP):  daneben  dreimal  die  Form  Cordes  1333.  2110.  2125. 

H.N*  §.94.  Qeminiertes  m  statt  des  einfachen  m  in 
ßomme  346  {Borne  155), 

Umgekehrt  häufig  einfaches  m  und  n  an  Stelle  von  mn  und  von 
geminiertem  n :  ferne  1083.  pane  264. 

§.  95.    Auslautendes  m  wird  zu  n: 

ain  —  amo  501.  606.  1785  2826.  con  709.  728,  und  so  auch  wohl 
immer  das  Zeichen  9  aufzulösen,  cr'mi  1333.  non  {no)  16.  218.  730. 
839  u.  5.  so/i  t^  summum  493.  495. 

Einzige  AuBnahme:  plom  1475. 

§.96.  Vor  folgendem  h  (auch  dem  vor  1  und  r  eingeflchobenen), 
▼or  p  und  t  geht  m  gleichfalla  in  n  über: 

cmbtZn.  janbes  59L  1021.  1208.  1572.  1905.  2898.  LanbertlblB. 
tnmnble  698.  788.  790.  829.  860.  1182,  sanbl-  194.  299.  598.  mieonbr-  130. 
164. 190. 229. 244.  412.  chanbretöl,  432. 1029.  chanberiers  88.  chanberlans 
791.1807.  manftr^r  443.  1C^64.  1192.  1220.  ^mim  275a  tinbrent  2100. 
2751.  —  anpliv  1027.  chanp'  190  {ckans),  2472.  2478.  2480  u.  ö. 
cmpaign-  419.  600.  658.  663.  838.  1824,  destranp-  1031.  1040.  sanpres 
434.  988.  1093.  —  conie  1708.  1852.  2330.  2672.   contor  32.    criefUdSl. 

§.  97.  Im  Auslaut  ist  n  nach  r  gefallen  in  char  =  carnem 
525.  709.  731.  1923.  1925.  2888.  antor  1470.  an/er  1472.  jor  14.  18. 
35  u.  o.j  und  fehlt  demzufolge  auch  vor  flexi viachem  s  in  adors  601, 
TS  1502;  ebenso  m:  ars  2860.    vers  727. 

Im  Inlaut  hat  folgendes  s  Ausfall  des  n  bewirkt  incosins 
201.    most-  488.  720.  796.  1100.  1106. 

§.  98.  Zur  Bezeichnung  der  gutturalen  Aussprache  daa 
silbenflchliessenden  Nasallautes  ist  graphischesg  angefügt 
in  doing  1775,  dong  2181.  iming  301,  2864.   soing  462. 


88 


MX  Böbde 


Labiale  Eonsoßanten. 

P.  §,99.  p  ißt  vor  t  gefallen  in  bate{s)tire  472.  2064.  2075. 
batessies  2207.  Daoeben  aber  Formen  mit  erhaltenen]  p:  baptistirelb2, 
vb.  baptis-  185.  860.  2080.  2217.  2372.  2381.  Ist  es  zufällig,  dass 
gerade  die  Formen  ohoe  p  das  i  der  folgenden  Silbe  zu  e  geschwächt 
haben,  oder  liegen  hier  zwei  verschiedene  Bildungen  vor,  eine  mehr- 
volkstümliche  und  ©ine  mehr  gelehrte,  dem  lat,  Schriftbild  buchstäblich' 
nachgeahmte?  Besonders  der  kirchliche  Charakter  des  Wortes  spricht 
wohl  für  letztere  Annahme,  — 

%,  lO^X  p  ist  vor  flexivisehem  s  gefallen  in  cos  ^  colpa 
1883.  1894.  1902.  2828.  2832.  con  434.  A\^.  1099.  1422.  2488.  drm 
1158.  2187.    lom  1533.  1538. 

P.V.W-    §*  lOL    Lat  V  vor  flexivisehem  ß  fallt  aust 

bHes  192.  hm  1661.  cers  1514.  chaltis  290.  des  1228.  nes  2176, 
vis  990.  1767?  1793?  2707.  Da  1751  deutlich  U  vif  diable  geschrieben 
steht,  schwanke  ich,  ob  in  gleicher  Verbindung  vis  1767  und  1793  wie 
herkömmlich  als  vifs,  oder  ob  ea  als  vils  :==  böse  zu  deuten  sei.  Doch 
liegt  in  vil  wie  in  ilnelletnent  jedenfalls  VerwechsluDg  von  1  und  s  vor. 

Ebenso  wie  urgpr.  v.  fallt  auch  aus  lat.  p  bzw.  b  im  Auslaut  ent- 
standeneB  f  vor  Flexiona-s  ans:  ehies  915,  1804.  1884.  meschies  1369. 
ires  2199. 

§.  102*    Lat.  V  im  Anlaut  bleibt  bestehen. 

Ausnahmen:  mit  w  findet  sich  geschrieben  «^WeroiV  1171  (whier^^ 
vu?)  neben  r/t/erö  2796,  wirres  702.  726.  743  neben  r/t>re5  2766.  Wivim 
1690.  1822.  1838  u.  o.  Durch  gu  ist  lat.  v  wiedergegeben  in  gues  383. 
1409.  1536.  1541.  guitres  2748  (als  Waffe;  oder  sollte  für  diese  Be- 
deutung doch  ags.  vifer  zu  Grunde  liegen?). 

Inlautend  steht  neben  suivant  1123  suigani  1116.  Ebenso  präsen- 
tiert sich  lat.  aqua  als  aigue  und  aive,  epe  etc.  s.  §.  10. 

§.  103.  Deutsches  v,  w  stellt  sich  anlautend  als  gu  und 
g  dar: 

Ouaii)rin  174.  534.1167.  2443,  2646.2673.  gua{i)rir  162.663.2130. 
2138.  2769.  2822.  guaites  8.  aichau',  eschaurguaitier  1354,  2333.  guen- 
chist  332.  1535.  Guiberi  5.  41,  70.  81.  133.  147.  257.  (vgl,  dazu  §.85), 
GnibelinU  OuicharfAim,  GwiWw  173. 1166.  2545.  GiaVZ' 256.  454,  879, 
guise  617.  727.  946.  2739.  2814. 

gaaignicr  1366.  1375  [gaugd).  1443.  tjmbais  2697.  Garin  1823- 
gamir  2143,  2184.  gamemmt  76.  601.  963.  1158.  2695.  Gautiers  173. 
gerpir  (g'-)  347.  401.  910  u.  ö.    gerrier  (g'-)  211.  218.  2645.  2654 

V  findet  sich  für  deutsches  w  nur  1488  in  VilUaume. 

(Scbluss  folgt) 


LABEEINTO 

A    M   O    E    O    S    O 


De  los  mejores,  y  mas  nne- 

nos  Romances,  qne  ha- 

rta  aqd  ayan  falido 

a  Inz. 

Con  las  mas  curiofas  Letrülas 
de  quantas  fe  han  cantado. 

Sacados  de  los  proprio»  origi- 
nales por  el  Licenciado 
luau  de  Chen. 


n^gnette:  Amor,  mit  Bogen  io  der  rechten  and  Pfeil  in  der  linken  Hand.] 


EN  BARCELONA, 

Por  Sebaftian  de  Cormellas, 
al  Call.  1618. 


L  ROMANCE. 


%  ROMANCE. 


i^^^^l  luinofi  ojoe  hermofo8, 

ll  M<^^  quien  el  quarto  PJa- 
)l/l  neta, 

W^l  para  dar  Tu  luz  at  mundo, 
Yforpa  de  Tu  belleza. 
Regalo  del  coragon, 
ateforada  riqueza, 
eftrellas  del  cielo  proprio, 
que  foys  def(e  cielo  eftrellas. 
Dlllee  albergtae  de  amor^ 
10  a  quien  feruia  de  faetas^ 
pues  en  vofotraa  burlanda 
eftaua  quien  os  deffea. 
Que  foys  la  quarta  esfera, 
puee  abrafays  las  almasi  que  ob 

coDtemplan. 
8i  per  raoftrar  el  poder, 
eftendeys  las  luzes  bellas^ 
no  mas,  ojos  regalados, 
que  fon  muy  coftofas  prueuas. 
Bafta  el  ver,  que  trmmphays 
de  tantas  almas  fugetas, 
idolatras  deffos  rayos^ 
que  hafta  al  alma  penetrau. 
8ocorred  con  piedad 
a  ^h^  iDundo,  qoe  fe  anega 
entre  lagrimas  vertidafl, 
corao  leila  que  fe  queina, 
Que  foys  la  quarta  esfera, 
puee  abrafaye  las  almas,  que  os 
coutemplan. 


ÄJOB,  puea  teneya  licencia 
^'de  pedir  lo  que  no  puedo 
y  ToyB  las  lenguas  del  alma, 
no  tengaye  taoto  filencio* 
5  Hablad;  no  moftreys  temor, 
que  ea  de  cobardee  el  mledo, 
y  la  fortuna  leuanta 
a  loB  atreuidos  pechos. 
Entre  lagrimas  ardientes 

10  dcfpedid  del  alma  el  fwego, 
porque  fus  Ilamas  no  abralen 
a  ßeliia^  que  eftä  dentro. 
Dezid  con  afecto  huniilde 
mia  penfamientOB  foberuioß, 

15  que  oomo  firmes  Atlantes^ 
fufteotan  del  fol  el  eielo. 
Que  peno,  y  rauero, 

[5]  ayuda,  amor,  fauor,  piedad,  re- 
medio. 
Sccretarios  foye  del  alma^ 

20  y  la  voz  do  mis  deffeoa 
efcriuid  en  vueftro  blanco, 
fi  puede  caber  mi  intento. 
Bufead  la  dulce  triaca 
donde  hallafteya  el  venenOj 

25  quiga  fanarcys  mirando 

del  mal  que  cobrafteys  viendo. 
8i  Belifa  fe  enojare, 
y  enojau  de  amor  los  yerroB^ 
dezidle^  qoe  amor  es  rabia^ 

30  y  que  con  ella  la  muerdo. 
7* 


92 


Laberinto 


Si  refponde,  que  foy  loco^ 
dezidle  me  boeloa  el  fefo, 
que  como  me  tiene  el  alma, 
eftoy  Hn  entendimiento. 
35  Que  peno,  y  muero, 

ayuda,  amor;  fauor^  piedad^  re- 
medio. 


3.  ROMANCE. 

La  hermonfsima  Ginthia^ 
^Albauo,  firme,  y  fecreto, 
de  la  fö  con  que  la  adora 

[6]  haze  fegura,  diziendo : 
5  Si  per  idolo  del  alma 
no  te  adoro,  eftimO;  y  tengo, 
rayos  baxen  de  tus  ojos, 
que  hazen  ceuiza  mi  ouerpo. 
Y  fi  no  he  borrado  della 

10  todos  quantos  penfamientos 
he  tenido,  hafta  Uegar 
a  ver  effos  ojos  bellos. 
Falteme  tu  fauor,  la  tierra,  y 

cielos, 
perfiganme  defdeu;   oluido,  y 
zelos. 

15  Si  con  mas  veneracion; 

que  fe  tuuo  a  Apolo  en  Delfos, 
tu  hermofura;  gracia,  y  gala, 
no  la  adorO;  y  reuerencio. 
Si  otra  mirarän  mis  ojos, 

20  mudando  Tu  penfamiento, 
de  la  locura  que  hizieren 
oaftigues  Tu  atreuimiento. 
Si  de  la  for^ofa  aufencia, 
quo  por  mi  defdicha  efpero 

äft  momorias  de  tu  hermofura 
no  me  truxeren  bien  prefto. 
Faltomo  tu  fauor,  la  tierra,  y 
cielos. 


[7]  perfiganme   defden ,  oluido ,  y 
zelos. 
Si  en  qualquier  parte  que  eftes 

30  no  te  bufcare,  yo  ruego 
al  cielo,  que  me  confunda 
al  profundo  del  infierno. 
Efto  afTegura  mi  tk, 
y  mi  amor  afTegura  efto, 

35  que  eres  de  mi  yida  alma, 
y  de  mi  aluedrio  el  dueflo. 
Sino  es  verdad  lo  que  digo, 
en  lo  mejor  de  mi  fueno 
den  affaltos  al  coragon 

40  rabias,  congoxas,  y  duelos. 
Falteme  tu  fauor,  la  tierra,  y 

cielos, 
perfiganme   defden,   oluido,  y 
zelos. 


4.  REDONDILLAS. 

#jo8,  ouyas  luzes  bellas 
efmaltan  mis  arreboles, 
muchos  foys  para  fer  foles, 
pocos  para  fer  eftrellas. 
5        Soys  soles,  y  no  alumbrays 
al  que  por  veros  fe  encumbra, 
[8J  que  el  fol  todo  el  müdo  alubra, 
y  vofotros  le  cegays. 

Ni  eftrellas;  aunque  ferenas 
10  las  moftrays  en  tanta  copia: 
que  en  vofotros  ay  luz  propia, 
y  en  las  eftrellas  agena. 

Ni  lunas  foys  a  mi  ver, 
que  la  hermofura  fin  par, 
15  ni  en  vos  fe  puede  menguar, 
ni  en  otros  puede  crecer. 

Ni  foys  los  cielos  daros, 
ni  infierno  de  defconfuelos: 
que  foys  chicos  para  cielos^ 


Atdarofo                                                        \jß        ^^H 

20  y  para  infierno  mny  claroi* 

|10]no  nie  legren  loa  cieloa                 ^^| 

Äunque  aiigeles  pareceyB, 

10  efta  porfia,                                      ^^H 

no  merecGye  ta!  renombre: 

n  en  tus  ojoa  no  yeo                     ^^H 

porque  elloa  guardan  al  höbre, 

la  loz  del  dia.                                  ^^H 

y  vofotros  le  poräeya. 

Si  merece  verte                             ^^^| 

25      Ni  Toys  diablos,  auoq  aiidaya 

mi  pccho  rendido,                          ^^H 

dando  pena  a  los  que  os  viero : 

15  desfauorecido                                    ^^^| 

qtie  elloB  del  cielo  cayeron, 

me  entrei^ue  a  la  muerte  t             ^^H 

y  vorotroB  en  el  eftays. 

muera  defta  fuerte                           ^^^ 

'                    Ni  muerte,  aiiqtio  rigurofoB, 

morena  mia,                                     ^^H 

30  ni  vida,  qyando  Ilagays: 

n  en  tiis  ojoa  no  veo                      ^^H 

Tida  no,  porque  oiatays, 

20  la  luz  del  dia.                                 ^^M 

muerte  no,  pues  foys  hennoTos. 

Ni  foya  pobres  död©  eftaya, 

Vn  toro  furiofo                                ^^^| 

[9J  ni  ricos,  donde  yo  oa  canto : 

me  haga  peda^os;                           ^^H 

^K     35  pobres  no,  pues  podeys  tanto, 

y  ¥ea  en  tua  bra^oa                       ^^H 

^K           ricoa  no^  porque  robaya. 

otro  nueuo  efporo;                           ^^^| 

^H              Ni  foys  fuego,  ni  oa  couiene 

25  falteme  el  reporo,                           ^^H 

^H           el  Dombre  quo  en  el  bufcaya. 

y  la  alegriai                                    ^^^^ 

^V          pnes  con  Hamas  no  abrafays 

n  en  tua  ojoa  no  veo                    ^^^| 

^B      40  el  mifmo  lugar  quo  oa  tiene. 

la  luz  del  dia.                                 ^^H 

^1              Ni  foye  agua  ojoa  traydorea, 

^H 

^H           quo  me  robaya  el  foriega', 

6.  LETRILLA.                      ^| 

^1           puea  nunca  niatays  m\  fuego, 

^H           y  fiempre  enc^^ndoya  ardorea. 

IP pr  Ilegar  a  tu  torre                  ^^H 
^  fino  me  ahogo,                          ^^^| 

^V     45      Maa  en  hazoros,  de  modo 

^H           naturale^a  eclia  el  refto; 

[lllPaffare  quäl  Leandro                     ^^| 

^H           que  no  (lendo  nada  defto, 

el  mar  de  mia  ojoa.                          ^^M 

^H          parece  que  lo  Toya  todo 

5  Del  pecho  abrafadoe                       ^^H 

^^^k 

faleo  mia  rufpiroa;                         ^^H 

^^V            5.  LETKTLLÄ. 

pero  van  perdidoa^                         ^^H 

puea  bueluen  eladoa:                     ^^H 

^V          2?|)L  cielo  me  falte 
^H          ^Imorena  mia, 

como  enamoradoa                          ^^H 

10  Hegau  a  tu  cielo:                           ^^H 

^H           fi  en  tua  ojos  no  veo 

maa  puea  no  ay  coDfuelo              ^^H 

^^^^      la  Im  del  dia. 

fm  tu  roftro  hermofo^                     ^^H 

^^^B  5  Riiniroroa  zelos 

Paffarö  qua!  Leandro                     ^^H 

^H          me  caufen  pafsioOi 

el  mar  de  mia  ojoa,                       ^^H 

^H           y  a  mi  cora^on 

15  8i  el  ver  mi  tormento                   ^^H 

^^^^      cerquen  derconfueloe: 

no  ablanda  tu  ira,                         ^^H 

94 


Laberinto 


mi  vida  es  perdida, 
y  mi  rufrimiento : 
n  con  efte  inteDto 
20  tu  pecho  no  ablandO; 
fere  quäl  OrlandO; 
y  quäl  el  furiofo; 
Paffar^  quäl  Leandro 
el  mar  de  mis  ojos. 

25  Medoro  muriendo 

de  Angeliea  en  bra^os, 
[12]  hall6  mil  abra^os 
fu  muerte  fintiendo: 
mas  yo  trifte  viendo 
30  quanto  me  aborreces^ 
mayor  muerte  ofreces 
que  tuuo  Medoro^ 
Paffar^  quäl  Leandro 
el  mar  de  mis  ojos. 

7.  ROMANCE. 

Gradecido  paftor, 
^q  por  eftas  feluas  mudas 
guardas  del  rigor  del  cielo 
tus  cabras;  y  tus  venturas. 
5  Para  que  duren  las  mias^ 
dame  la  palabra^  y  jura^ 
de  que  flempre  feras  mio, 
pues  yo  la  doy  de  fer  tuya. 
Jura  al  cielO;  que  primero 
10  faltarä  fu  lumbre  pura, 
que  tu  lealtad  a  mis  bra^os^ 
y  el  fe  obligue  a  q  la  cumplas. 
Que  fl  la  fö  te  dura^ 
de  Celia  fera  eierta  la  Ventura. 
15  Ay,  que  no  podran  los  tiempos 

que  todas  las  cofas  mudan, 
[13 J  mudar  la  fö^  que  no  tien<^s, 
de  mi  amor  deuda  tan  jufta. 
Si  mueren  Cartago,  y  Troya, 


20  el  alma  no  muere  nunca, 
yiua  yo,  fi  viuo  en  ella 
eternamente  fegura. 
Y  eftMo  yo  de  fus  ojos, 
de  que  ninguna,  entre  muchas, 

25  fera,  como  yo,  tu  dueno, 
ni  lo  feras  de  ninguna. 
Que  fi  la  f^  te  dura, 
de  Celia  fera  eierta  la  Ven- 
tura. 
Di,  que  conmigo  fon  feas 

30  las  mayores  hermofuraa, 
y  no  las  mires,  ni  hables, 
ni  de  veras,  ni  de  burlas. 
Alabame  fiempre  entre  ellas, 
y  diles,  fi  defto  guftas, 

35  que  mereces  mis  regalos, 
como  calles  mis  locuras. 
Eferiueme  por  momentos, 
fi  darme  gufto  procuras, 
lo  que  no  fe  te  acordare 

40  quando  eflian  las  almas  juntas. 
Que  fi  la  f6  te  dura, 
de   Celia  fera  eierta  la  Ven- 
tura. 
No  te  apartes  de  mis  braves, 
[14]  andemos  por  eftas  murtras, 

45  como  tortolas  canfadas, 
que  fe  befan,  y  fe  arruUan. 
No  fe  enreden  mas  las  yedras, 
que  con  los  olmos  fe  anudan, 
de  los  dos,  hafta  que  el  fol 

50  deftierre  fu  blanca  luna. 
Yo  dire,  que  tuya  foy, 
n  me  preguntaren  cnya, 
di  tu,  que  tu  vida  es  mia, 
fi  alguna  te  lo  pregunta. 

55  Que  fi  la  f6  te  dura, 

de  Celia  fera  eierta  la  Ven- 
tura. 


^^^^^^^^^^P                                                                                                ^^^H 

^^m           8.  ROMANOE. 

^  que  cedula  para  el  cambioP           ^^H 

Ya  no  mas,  que  Toy  menor,           ^^| 

^H          X^SperEDgaa  de  Cardena, 
^^^1         «^fundadaa  eo  ayre  vano, 

y  quiero  Harn  arme   a  engano,         ^^H 

oluidar  quiero  a  Cardeila:               ^^^| 

^^^1    mag  defefperan  mi  Yida^ 

y  n  agora  no  lo  hago^                    ^^^| 

^F        qae  fus  defdenes,  y  agrauios. 

45  Yo  diro  quaodo*                               ^^H 

^K       5  Fidiendo  le  eftoy  remedio 

^^H 

^H          al  cabo  de  tautos  ailoä, 

^H 

^H          para  miß  locos  defreos^ 

9.  ROMANCE.                        ^H 

^H         j  refpondeme  burlando: 

^^H 

^H         To  dire  quando. 

X)iOr  la  puente  luana^                   ^^H 
^que  no  por  el  agua.                  ^^H 

^H    10  Paffan  ligeros  loa  dias^ 

^^           y  no  los  males  que  pafib, 

Agora  que  el  tiempo                       ^^H 

^^  |15Jy  Qunca  efte  qüando  ilega, 

con  mano  fraoca                               ^^^| 

^H          porque  viae  en  reyno  eftrano. 

5  de  jazmin,  y  rofaB                           ^^H 

f              Eftoyme  yo  deahaziendo, 

compone  tu  cara.                             ^^^| 

^_    15  zelofo,  y  defefperado, 

Y  dan  tus  cabelloB                          ^^H 

^H         y  de  todaa  mie  triftezas 

el  oro  de  Arabia,                             ^^H 

^H          es  el  remedio  que  aguardo: 

dan  tus  dientea  perlas,                     ^^^| 

^K         Yo  dire  quando. 

lü  y  tuB  labioa  grana.                           ^^H 

^B         Quando  me  man  da  reruilla, 

Tu  prouecho  bufca^                          ^^H 

[        20  iniito  al  ayre  volando, 

mira  no  te  engaßen                         ^^H 

^K        fin  faber  quando^  ni  como 

de  mancebos  locoa                           ^^^| 

^H        ee  mi  remedio^  o  mi  daoo. 

taa  promeffaB  f alias.                          ^^H 

^H        T  quando  el  como  le  pido 

15  No  aguardes  que  el  tiempo            ^^H 

^V         do  lo  que  eftoy  deffeando, 

COD  la  mano  elada                            ^^H 

^M  25  me  dize  con  mucha  flema, 

marchite  las  rofae,                            ^^H 

^H         defpuea  que  pieDfa  vn  rato: 

[17]  buelua  el  oro  en  plata.                   ^^H 

^H         Yo  dire  quando. 

Vag  por  agua  agora                        ^^H 

^H        No  fe  qoe  quando  es  aquefte, 

20  defnuda,  y  defcal^a,                         ^^H 

^^^^    tan  pere^.ofoi  y  tan  largo, 

fin  ver  que  loa  tiempos                   ^^^| 

^^^B  quo  obligacioQj  o  efcritiira, 

paffan  como  el  agua,                        ^^H 

^^^^    que  nunca  le  Ilega  el  plazo. 

Tiene  el  interea                                ^^H 

^H         Pues  para  cobrar  la  renta 

vna  puente  larga,                              ^^^| 

^H        de  todo  el  tiempo  paffado, 

25  que  Ilega  a  la»  Indias                      ^^H 

^F         mirad  que  donofa  firma 

ftn  lleuar  armada.                            ^^^| 

^B    35  de  Tu  letra^  y  de  fu  mano: 

Paffo  de  difcretaa,                             ^^H 

^H         Yo  dire  quando. 

y  puente  que  paffan                        ^^H 

^H         A  que  feria  me  remiteP 

loB  cuerpos  Teftidoe                     ä^^^l 

^H         a  que  tercios,  o  que  pagas? 

30  enxutae  las  almas.                          ^^^^| 

^H[16Jque  Ubranga  en  teJoreroP 

Por  la  puente  luana,                       ^^H 

96 


Laberinto 


que  DO  por  el  agua. 
8i  a  la  Primanera 
de  tu  edad  dorada, 

35  en  tierras  vaidias 
flembras  efperanfas. 
Äi  eftio  ardiente 
cogeras  turbada 
arrugas  del  roftro, 

40  del  cabello  canas. 
Los  papeles  tiernos 
no  te  engatiien  laana, 
que  al  fin  fon  papeles 
plnmas;  y  palabras. 

45  [18]  Si  llouieren  ojos 
hechizeras  anfias, 
capote  en  los  tuyos, 
que  no  paffe  el  agua. 
Y  fi  por  Ventura 

50  Hrenas  te  cantan, 
a  fus  dulces  yerfos 
tus  oydos  tapa. 
Porque  no  ay  fonido 
de  viguela  de  arco^ 

55  que  iguale  al  que  hazen 
con  plata  las  armas. 
La  puente  que  digo 
las  tiene  a  la  entrada, 
agora  eftä  abierta; 

60  cerraränla  fi  tardas. 
Por  la  puente  luanai 
que  no  por  el  agua. 


10.  LETRILLA. 

£DOn  tus  ojos  nifla 
S'mas  bellos  que  el  fol, 
cada  vez  que  los  miro 
me  matan  de  amor. 

5  Es  tan  grande  el  bien, 
[19]  ojueloB;  que  fiento 


en  mi  penfamiento, 
que  adoro  vn  defden: 
que  (in  efte  bien, 
10  es  muerte  el  viulr, 
que  vida  es  morir 
por  vueftra  ocafion. 
Cada  vez  que  los  miro 
me  matan  de  amor. 

15  La  luz  que  atefora 
el  fol  en  fu  altura, 
es  de  la  hermofura, 
nina,  que  en  ti  mora: 
y  aunque  fe  mejora 

20  quando  en  ti  fe  mira, 
los  rayos  retira 
de  fu  refplandor. 
Cada  vez  que  los  miro 
me  matan  de  amor. 

25  Mueftrenfe  piadofos 
effos  nortes  bellos, 
que  parece  en  ellos 
mal  fer  rigurofos: 
que  ojos  tan  hermofos 

30  no  han  de  fer  crueles 
[20]  con  pechos  tan  fieles 
de  firme  aficion. 
Cada  vez  que  los  miro 
me  matan  de  amor. 


11.  LETRILLA. 

SI  fus  ojos  bellos 
Galatea  efconde, 
como,  quandO;  y  donde, 
viuire  fin  ellos  P 

5  Caufanme  fus  ojos 
clarosy  y  ferenos 
de  mil  graoias  llenos, 
vida,  y  mil  enojos: 


^^^^^^v 

97^H 

^H           pero  mis  defpojos 

hizo  exemplo  de  lo8  otros*            ^^H 

^m      10  dare  (i  refponde« 

Echate  mogo^                                  ^^H 

^H            Como,  quando^  y  doode, 

20 

que  te  mira  el  toro.                      ^^^| 

^H           vioire  fm  ellos? 

Vencer  le  quifieron  Heyes,            ^^^| 

^H          Sqs  ojoB  Tuaues^ 
^H            que  daD  luz  al  Tuelo, 

domar  le  quifieron  doctos^            ^^^| 

caftoB  quifieron  herralle,                ^^H 

^H      15  tienen  de  mt  eielo 

y  at  fin  erraronle  todos,                ^^H 

^K            las  doradaa  llaues: 

25  Vb  mofo  le  ech6  la  capa^             ^^H 

^H           y  (i  en  ercondellos 

liendo  a  ms   bramidos   Tordo:        ^^H 

^V           mi  ^loria  Te  efcoDde: 

pero  coftole  eftar  prefo                  ^^H 

^"    [211  Como,  quaDdo>  y  donde, 

por  vn  falTo  teftimonio.                  ^^H 

L           20  viuiTö  fio  eiloB? 

Amor  te  llama  la  gente,               ^^H 

30 

que  no  le  ha  vifto  eo  el  coffo :       ^^H 

^H           La  luz  de  mi  alma 

mas  loa  que  Tus  bueltas  faben,             H 

^H           de  Tu  luz  fe  alumbra, 

le  llaman  yenenOj  y  monftruo.             H 

^H           y  por  ella  encumbra 

Echate  moQo,                                  ^^H 

^H           Tu  glonofa  palma: 

que  te  mira  el  toro.                       ^^^| 

^H      25  y  fi  eftoy  Rn  velloe, 

^^1 

^H           Ulis  Inzee  ercondo. 

^^^1 

^^^_       Como,  quando,  y  donde^ 

13.   BOMANCR                     ^H 

^^^H      viiruira  fin  ollos? 

jj%.Onde  vays  mi  penfaraieto        ^^B 
^  tan  ligero  como  foye,               ^^H 

^H              12.  ROMANGE. 

mirad  bien,  quo  vueftro  dueno        ^^B 

[23 

]  Te  defuela^  y  no  por  vos.                    H 

^H           ^Kalque  te  mtra  el  toro. 

5 

Agradable  acogimiento,                        H 

penfareya  que  teneys  oy                     H 

^H           Ya  que  a  la  pla^a  del  mundo 

al  lugar  donde  folia                       W^^ 

^H           falifteB,  maucebo  loco^ 

defcanfar  mi  cora^on.                   ^^H 

^H       5  con  la  garrocha  ea  las  manos^ 

Tiranizado  os  lo  tiene                   ^^H 

^H           y  con  la  capa   en  el  hombro. 

10  el  tiraoo  oiilo  dios.                        ^^| 

^H           Affegurado  en  loa  pies^ 

que  como  daros  lo  pudo,              ^^H 

^H           y  defeuydado  en  loa  ojos, 

para  otro  ob  lo  quitd.                    ^^H 

^m            Cm  ver,  que  fi  corre  vn  ciego, 

Teneos^  teneoa^                             ^^H 

^H       10  ileua  el  peligro  notorio. 

no  tanto  rigor,                              ^^H 

^H            Mira  bien^  que  te  ha  mirado 

15 

que  amor  que  ob  regalaua            ^^H 

^B           aquel  toro  cautelofo, 

ya  OS  faltig.                                     ^^H 

^^           que  pritnero  que  la  muert© 

Creedme  mi  pefifamiento,             ^^H 

L          [22]  nacio,  para  darla  a  todos. 

no  fubays  tan  alto,  no,                ^^H 

^H       15  A  penas,  Hendo  nouillo, 

que  fuele  Ter  ta  cayda,               ^^^H 

^B            falio  de  fus  verdee  Totos, 

20 

a  las  vezoB  muy  mayor.              ^^^| 

^H           y  al  primer  bombra  del  mudo, 

Amaynad  la  inchada  vela^             ^^| 

^        98                                                        Laberinto                                                             ^^H 

^^^B          puea  el  tiempo  fo  troc6^ 

que  han  fabido  que  ea  amor,        V 

^^^H         y  no  penreys  tomar  puerto, 

Y  voa  tril'te  coraQon                  ^^H 

^^^V          Udo  en  vueftra  perdicion. 

llorad  mia  zelos,                         ^^H 

^»^     25  Y  que  no  feays  exemplo 

15  que  terribles  Ton«                        ^^H 

^^^B          del  Icaro  qtie  €aj6, 

Effaa  puertaa,  y  effas  rexas,          V 

^^^^1          pties  del  mar  de  mia  pafstoaeB 

penfauan ,  oyendo  el  Ion,          ^^H 

^^^V          110  podeys  efcapar,  do. 

que  el  alto  cielo  llouia,             ^^H 

^H              Teoooa^  teneos. 

y  era  que  lloraua  yo*                 ^^B 

^H          so  no  tanio  rigor, 

20  Mirando  por  zelogiaa                 ^^H 

^H        [24J  qtie  amor  que  oa  regalaua 

de  mia  zeloa  la  ocanon,            ^^H 

^H               ya  08  faltö. 

defuelada  en  otro  gufto,           ^^H 

^^^K         T  puea  va  determinado^ 

y  dormiendo  a  mi  razoo.           ^^H 

^^^^          00  partis  de  mi  veloz, 

Noche,  tinieblas,  y  eftrellas,      ^^H 

^K^     35  prefentadle  a  mt  eoemiga 

25  zelogiaa^  confufton,                           ■ 

^^^H          la  caufa  do  mi  dolor. 

lagrimaa,  puertaa,  y  resaB,            H 

^^^H          Dezidj  que  fe  la  enibio 

dezilde,  que  muerto  eftoy.        ^^M 

^^^^p          del  medio  del  cora^ou, 

Y  TOB  (rifte  cora^on                  ^^^| 

^^^H           do  naeio  Ter  Tu  mudan^a^ 

llorad  mia  zelos^                        ^^H 

^^^^     40  y  madraftra  en  condicion. 

^  que  terriblea  fon.                        ^^H 

^^^^-           Y  que  doode  fe  canftente 

No  (e  fi  ea  amor,  o  rabia        ^^^H 

^^^H          lä  memoria  quo  oeup«!) 

efte  mi  zelolo  ardor:                  ^^H 

^^^^H          en  mia  gultos  rblamente^ 

pienfo  que  ay  otro  duefio,        ^^H 

^^^^"^          no  la  g02e  a^ora  yo. 

{26]  y  que  aborrecido  foy.                ^^H 

^^^^     45  Teneos,  teneos^ 

35  La  dulce  firena  mia                  ^^H 

^^^^h          no  tanto  rigor^ 

tiene  el  cora^on  traydor,           ^^H 

^^^^H          que  amor  que  os  regalaua 

que  vn  alma  quiere  a  vn  dueno   ^^H 

^^^^P         ya  oa  faltix 

y  ella  qutere  teuer  dos.                   H 

Duerma  puea,  mientraa  q  velo^        H 

^^H                 14.  KOMANCE. 

40  como  el  afpid,  a  mi  voz,           ^^| 

que  no  quiero  yo  alegria          ^^H 

^^^H          j:^  Ezidle  Yos  noche  obfcura 
^^^H         ^'pues  lo  raboya  fola  vos, 

de  tan  toea  porrefdion.              ^^H 

Y  ¥0B  trirte  eora^on                  ^^| 

^^^H         que  lagrimaa  he  llorado 

llorad  mia  zeloa,                         ^^H 

^^^^P          por  mia  ojoB,  hafia  ei  ToK 

45  que  terriblea  ion.                         ^^H 

^H           5  Vueftras  tinieblaa  lo  digan. 

^^M 

^V                ctiya  triTte  confufion 

15.  LETRILLA.                 ^H 

^H        [25J  ayuda  a  mi  trirteza, 

^H               que  en  foledad  ea  mayor. 

«iRercoB  ayrezitos                   ^^H 

^  fauor  os  pido,                        ^^^| 

^^^H           Y  vueftraa  pocas  ertrellas 

^^^H     10  digan  tambien  mi  pafsion. 

que  me  auego  en  las  olaa         ^^H 

^^^H          ptiea  entre  cllaa  ay  algunas, 

del  mar  de  oluido.                     ^^H 

^^^^1 

il^^HH 

^^^^f 

Ainorofö                                                      99  ^^^B 

^V         5  Pues  veya  que  me  aoego, 

16.  LETRILLA.                   ^H 

^^^K        duices  penramientOB, 

^^H 

^^^H       reformad  los  vientoB, 

^lOmerito  florido                       ^^H 

^^eoge  la  niila,                          ^^H 

^^^f       fople  mi  rüfiego: 

^K            las  velaa  defplego, 

y  el  amor  de  fus  ojos                 ^^H 

^H       10  faoor  08  pido^ 

flecbas  cogia.                               ^^H 

^H             Que  mo  anego  od  las  olae 

5  Las  luzes  hermoras                 _^^^l 

^B      [21]  de]  mar  de  oluido. 

de  fus  bellos  ojo&                   ^^^^| 

^H             Aurencia,  mar  fiero, 

tornan  los  abrojos                      ^^^H 

^H              mi  amor  desbarata. 

jazmineSy  y  rolas^                          ^^^| 

^^^^  15  oltjido  me  mata, 

dexaado  embidiofas                     ^^H 

^^^p        que  fopla  ligero; 

10  las  luzes  del  Fol,                          ^^H 

^^^^        en  mi  fin  poftrero. 

que  en  ver  Tu  arrobol                 ^^H 

^^^^        fauor  OS  pido, 

fus  rayoB  retira.                            ^^H 

^^^H        Qae  me  auego  eu  lae  olas 

Bomerito  florido                           ^^^| 

^^^^  20  del  mar  de  oluido, 

[29]  ooge  la  uina,                                ^^H 

^^^H        Pues  mi  duefio  ingrato 

15  7  el  amor  de  ius  ojos                 ^^H 

^^^1        fe  me  va,  y  me  dexa, 

Sechas  cogia.                                ^^H 

^^^H        a  quien  dare  quexa 

Con  fus  pjantas  beilas                  ^^H 

^^^^         de  fu  falfo  trato: 

dexa  todo  el  fuelo                       ^^H 

^H       25  fople  amor  tu  rato^ 

como  el  mifmo  oielo,                    ^^H 

^H             fauor  le  pidoi 

20  bordado  de  eftrellas:                    ^^H 

^H            Que  me  anego  en  las  olaa 

fembrando  querellas                     ^^H 

^^^^       del  mar  de  oluido. 

van  miß  triftes  ojos^                     ^^| 

^^^^        Amena^a  aufencia 

tras  de  fus  antojos,                      ^^H 

^^^^  30  mi  cora^on  delocho, 

doode  ella  los  guia.                          ^M 

^^^B        qoe  vn  lugrato  pecho, 

25  Romerito  florido                                 H 

^^^H        DO  halla  renftencia^ 

coge  la  niila^                                 ^^H 

^^^^        Topla  cou  Tiolenoia, 

y  el  amor  de  Tue  ojos                 ^^H 

^^^P        fauor  le  pido, 

flechas  cogia.                              ^^| 

^^^^   35  Que  me  anego  en  las  olas 

Cou  tanto  rigor                            ^^H 

^H      [28 j  del  mar  de  oluido* 

30  el  defdeu  me  trata,                      ^^H 

^H             A  fant  EImo  Hämo, 

defta  bella  iugrata,                      ^^H 

^H             que  es  el  bien  que  adoro. 

que  muero  de  amor:                    ^^^| 

^H             Tu  fauor  imploro^ 

nace  mi  dolor                               ^^^| 

^H       40  pues  taoto  le  amo: 

de  mucho  qtioror^                         ^^H 

^H^         en  Tu  luz  me  enflamo, 

35  como  naoe  et  ver                         ^^^^1 

^^^H        fauor  le  pido, 

de  Tu  hermofa  vifta«                     ^^^| 

^^^1        Que  me  anego  en  las  olas 

Romerito  fiorido                          J^^l 

^^^^^^  det  mar  de  oluido. 

coge  la  niilaj                              ^^^| 

Laberinto 


100 

[30]  y  el  amor  de  fus  ojos 
40  flechas  cogia. 

Entre  flor,  y  rama 

anda,  y  Te  fuftenta 

qaien  mi  fuego  aumenta, 

y  fugeto  me  enfiama: 
45  de  mi  ardiente  Uama, 

quäl  Fenix  defecho, 

fufpiros  del  pecho 

el  alma  le  embia. 

Romerito  florido 
50  coge  la  nina; 

y  el  amor  de  fus  ojos 

flechas  cogia. 

17.  LIRAS. 

pN  el  campo  florido, 
ficuya  efmaltada  margSTor- 
mes  laua, 
de  vn  ganado  perdido 
eftrangero  paftor  Belardo   ef- 
taua; 
5  fobre  vna  peiia  fria 
anfi    lloraua,    aunque    cätar 
queria. 

[31]  Dulce  deftierro  mio, 

querido   agrauio,    y   finrazon 

dichofa; 
agradable  defuio 
10  nacido  de  vna  caufa  tan  her- 
mofa; 
en  foledades   tales 
vofotros  foys  mis  bienes,  y  mis 
males. 

Nadie  pienfe  que  lloro 
el  dano  que  padezco  en  tierra 
agena; 
15  que  n  la  caufa  adoro, 


y  fus  efeetos  fon  tormento,  y 

pena; 
la  pena  es  bien,  que  adore 
quando  afligido  mis  defdicbas 

Uore. 

Gomo  diuinos  ojos 
20  auiendo  vfado  tal  piedad  con- 
migo, 
OS  pude  dar  enojoSi 
fin  que  temieffe  del  cielo  el 

caftigo: 
mas  ya  de  vueftros  cielos 
[32]  baxaran  rayos  a  abrafarme  en 
zelos. 

25  Lo  efcrito,  y  mal  hablado 
no  es  bien,  difcreta  Pilis,  que 

te  affombre, 
pues  como  condenado 
alguna    vez    blasfemo    de  tu 

nobre^ 
llorando  el  alma  mia 
30  diez  anos  triftes,  y  vn  alegre 
dia. 

La  pena  del  infierno, 
porque  del  cielo  priua,  ofende 

tanto, 
y  anfi  es  mi  mal  etemo, 
mayor  mi  pena,  y  fin  ceffar  mi 

llantO; 
35  traendo  a  la  memoria 

que  me  priua  mi  culpa  de  mi 

gloria. 


18.  ROMANCE, 
f)Ampo  inutil  de  pizarras, 
Bribera  agoftada,  y  feca, 
[33]  que  por  la  falta  del  rio 
defcubres  iflas  de  arena. 


c 


Amörolb 


Pues  te  excoden  mis  defdichafl^ 
y  Q  vezea  miB  ojos  prueuan 
a  fuplir  con  llaoto  trifte 
la  corriente  que  deffeaB. 
Oye  del  hombre  mas  Iblo 

10  que  tiene  el  mundo  las  (|uexa8: 
qtiG  pues  las  paredes  oyen, 
bien  puedeß  oyr  las  piedras. 
0  claro  Tormea 
mi  dolor  te  raueua, 

15  y  pues  vas  a  mi  bien 
mi  mal  lo  cuenta. 
Para  tu  curfo  en  llegaodo 
a  la  aotigua,  y  noble  cerca 
de  la  ciiidad  que  en  Efpaua 
^2<J  es  la  maß  ooble  en  letras. 

Y  pues  DO  las  Iteuas  mias, 
Tino  lagrimas  per  ellas^ 
letras  do  fuego  te  doy, 
que  con  el  agua  Te  me^clan. 
T  pues  centellas  pareoen, 
bien  podra  Ter  que  las  vea, 
eomo  de  noche  en  el  agua 
fe  fuelen  ver  las  eftrellae« 

0  claro  Tormes 
30  [34 1  mi  dolor  te  mueua, 
y  pues  vas  a  mi  bien 
mi  mal  te  cuenta. 
O  hermofifsima  AmariliB, 
gloria^  y  houor  deftaa  leluas, 
35  para  quien  te  mira  diofa, 
y  a  quien  te  efcucha  firena. 
Diuino  imporsible  mio 
efeucba  efta  toz  poftrera, 
que  lo  que  pide  el  que  muere, 
40  obliga  con  mucha  fuen;a. 

Y  fi  en  tus  diuinos  ojos 

tan  grande  piedad  me  niegasi 
Tolas  las  piedras  me  efcucfaeD; 
quiya  me  oyras  entre  ellaa, 
45  0  claro  Tormes 


mi  dolor  te  mueua, 
y  pues  vas  a  rai  bien 
mi  mal  le  cuenta. 


19.  ROMANCE. 

Os  pedaQoa  de  vn  retrato 
^ü*por  vnas  manos  rompidos 
tan  crueles,  quanto  hermofas, 
mirando  eftaua  lacinto. 
5  Preodas  por  Tu  mal  faalladas^ 
[B5]  duices  quando  el  cielo  quifo : 
que  fiempre  es  el  fruto  amargo 
de  amor  el  arbol  antiguo. 
Como  quando  eftao  las  nubes 

10  amena^ando  granizo^ 

tal  tietie  el  paftor  los  ojos 
para  llorar  preuenidos. 
Y  mirando  fu  retrato, 
en  dos  partes  vio  partidos 

15  los  ojos,  a  quien  llorando 
con  bnmilde  voz  les  dixo. 
La  culpa  que  no  teneya 
aueys  pagado,  ojos  mios: 
y  quien  tal  os  pufo  pintados, 

20  que  hiziera  a  teneros  viuos? 
Lo  mifmo  pienfo  que  hiziera, 
y  pues  biziera  lo  mifmo, 
Hören  eftos  verdaderos, 
pues  que  agraui:i  los  üngidos. 

25  Que  fi  los  viuos  rompiera 
mas  honra  le  huuiera  (ido : 
que  vengan^a  con  loa  muertos 
es  de  cobardes  olicio. 


20,  ROMANCE. 

[lObre  las  blancas  efpumas 
Pdel  mar  de  amor  va  huyedo 
[36]  vn  rico  vaxel,  cercado 


^^^  102                                                              ^^^^^^^^^^^^^^^^H 

^H               de  enemigos,  y  de  miedo. 

45  Dale  fuego                          ^^^^^| 

^H           5  Dizeoj  que  lleua  cargados 

artillero  niilo  eiego^             ^^^^^H 

^H               de  coral,  y  oro  los  feeoBi 

carga,  que  es  for^ofo                ^^H 

^H              y  que  ?ale  vbbl  ciudad 

rendir  vn  vaxel  hermoro.           ^^H 

^^^^ft         voa  perla  que  va  dentro. 

^H 

^^^"          Tras  el  le  va  dando  ca^a 

^^1 

^H^     10  otro  Vüxel  mas  ligero, 

21.  ROMANCE.                  ^| 

^^^^k          cuyo  artillero  es  amor^ 

^^H 

^^^H         grande  hurtador  de  hierroB. 

».  L  humilde  Mainjanares,       ^^H 
^^q  adoruan  jücos,  y  lirio»,    ^^B 

^^^H         Dale  fuego 

^^^H          artillero  diiio  ciego^ 

y  al  eelebrado  Xarama,              ^^M 

^^^^      15  carga,  que  es  for^jofo 

por  fuB  famoros  nouilloB.           ^^H 

^H                reDdir  tu  vaxel  hermofo. 

5  Donde  los  Junta  vna  felua,       ^^| 

^H               De  fuB  penas  haze  balae, 

[38]  ouyoB  arboles  rombrios              ^^M 

^^^K          de  Tu  lirmeza  pedreros^ 

bazen  las  aguas  juezes,             ^^M 

^^^^^          la  poltiora  de  fu  irai 

competieodo  con  los  rifcoB.       ^^H 

^^^     20  de  fus  fofpiros  el  fuego. 

Vn  paftor  pobre^  y  aufente,      ^^B 

^^^ft          El  deHeo  de  alcaD^alle 

10  y  mas  difunto,  que  viuo^           ^^H 

^^^^1          le  va  Hruiendo  de  remoS| 

que  bafta  dezir  aufente,            ^^H 

^^^B          fuB  pafaiones  de  for^adoe, 

miratido  las  aguas  dixo.            ^^H 

^^^H           y  Tu  dicha  de  gouierno. 

Quando  famofoa  rioa                 ^^H 

^^^^      25  El  alma  ofendida,  y  libre 

vere  los  ojoB                               ^^H 

^^^^-           fime  de  oomitre  dieftro, 

15  con  que  veu  los  miod?             ^^H 

^^^H          que  COB  crueles  metnoriaB 

Quando  vere  de  Lucinda          ^^H 

^^^H         a^otaua  a  los  remeroa. 

aquelloa  ojob  diuinos,                      H 

^^^^          Dale  fuego 

que  fiendo  en  el  eielo   eftrel-        H 

^H          Bü  [37]  artillero  milo  eiego, 

J 

^H               carga^  que  es  for^ofo 

foD  en  la  tierra  zapbiros.          ^^H 

^^v               rendir  vn  vaxel  hermaro. 

20  Aufenteme  de  fus  ojos,             ^^H 

^H               Quando  el  vaxel  haze  agua, 

fobre  ciertos  enemigos^              ^^H 

^H                dauan  a  la  bomba  luegOj 

que  lo  fuerau  de  mi  alma,        ^^M 

^H          35  y  la  bomba  orao  Tub  oJob^ 

fioo  quedara  contigo.                  ^^B 

^^^_^          y  efte  mar  falia  dellos. 

Y  pues  afsifte  en  tu  peeho^           H 

^^^^B          De  aguja  de  marear 

25  hazla  de  mi  bien  teftigo,               H 

^^^H          le  rirue  fu  fh  de  azero, 

y   quo    no    te    me   han    qui-        H 

^^^^          que  depre  mira  ha?Ja  el  norie, 

tado ,                      H 

^^^^     40  y  el  norte  es  el  que  va  huyedo. 

aunque  te  me  han  efeondido.  ^^| 

^^^H          Efte  famofo  cofrario, 

Quando  famofoa  rioa                  ^^^| 

^^^H          disfragado  en  manncro^ 

vere  Iob  ojob                             ^^H 

^^^B          dizen,  que  Te  llama  Albanio^ 

3Ü  con  quo  ven  loa  mios?             ^^M 

^^^H         y  que  fue  paftor  primero* 

j 

Amornfo                                                          rnri           ^M 

B^[39]        22.  LETRILLA. 

23.  LETRILLA,                   ^M 

^^^_        |Ur^O  la«  temo  madre 
^^^H        ^^JaB  flecbas  de  amor^ 

ippOmo  retumban  las  palas        ^^M 
^^de  lott  remeroe^                      ^^H 

^^H        que  es  mi  pecbo  piodra, 

en  las  olaras  aguaa                     ^^H 

^^^H        bronze  el  eoragon. 

del  facro  Tejo.                            ^^| 

^M         5  Ya  de  mis  pafaiDiiea 

5  Eo  la  barca  hermoCa                   ^^H 

^M             quedo  ratiBfecbo, 

donde  va  mi  cielo,                       ^^H 

^M             que  Yn  agraulo  becho 

que  Ueua  por  laftre                     ^^H 

^H             borra  obligacioDes: 

[41]  corales,  e  iDcienfo^                      ^^| 

^H             Taeftras  Hnrazones 

los  baucoa  de  plata,                     ^^M 

^1       10  bazen  mi  razon, 

10  de  oro  los  remos^                        ^^M 

^M             Que  es  mi  pecbo  piedra, 

van  mis  triTtes  ojos                      ^^H 

^H            bronze  el  cora^on. 

kgrimas  vertiendo,                       ^^| 

En  las  Claras  aguas                     ^^H 

^H            Confierib  que  am^, 

del  facro  Tejo.                              ^^| 

^m            mas  pafeo,  Tolia, 

^^H 

^1       15  y  afsi  madre  mia 

15  Los  furpiroa  mios^                         ^^M 

^H            en  bumo  fe  fae: 

mas  que  el  fuego  inmenro,          ^^^ 

^H           de  tu  poca  fe 

queman  a  los  olmos,                     ^^H 

^H           tarne  la  oeanon^ 

y  abraran  los  frerooa:                   ^^M 

H            Que  es  mi  pecbo  piedra, 

y  a  Y08  bella  iugrata,                   ^H 

^H      20  bronze  el  cora^^on. 

20  caufa  por  quien  peno,                   ^^M 

endurece  el  agua^                          ^^H 

^m            Mudft  de  lugar, 

y  no  quema  el  fuego^                   ^^H 

H    [40]  y  mui^  de  Inerte, 

En  las  Claras  aguas                      ^^| 

^B            que  fola  la  muerte 

del  facro  Tejo.                              ^^| 

^H          pudiera  mudar: 
^m      25  n  por  bien  amar 
^L           days  tal  galardou, 

25  Aguaa  criftalinaa^                            ^^B 
que  feruis  de  efpejo                      ^^| 
al  cielo  que  adoro,                         ^^H 

^H          Que  es  mi  pecho  piedra^ 

Y  a  fus  doa  luzeros.                       ^^H 

^H          broDJse  el  cora^on. 

moftralde  mi  Yida,                           ^^| 

^H           Rerirtio  el  engaüo 

30  que  eu  viendola  entiendo,              ^^H 

^^kgjSO  mi  loca  porfia, 

que  ablandara  vn  marmol              ^^H 

^^^^^P 

mi  dolor  eterno,                             ^^^| 

^^^      aunque  jaoias  via 

^H          de  mi  cauia  el  daüo: 

[42]  Eq  las  ciaras  aguas                       ^^H 

^^B         OOD  vn  defeDgafio 

del  facro  Tejo*                                ^^H 

^H          QO  porfie  amor, 

35  Peiiaa  lofas  rezias;                          ^^H 

^H    35  Que  es  mi  pecho  piedra, 

que  del  curfo  eterno                      ^^H 

^H         broDze  el  cora^on. 

de  las  ciaras  aguas                     /^^H 

^^M                   ^^^^^^                            ^^^^^^^^^^^H 

^^^^H        defte  prado  nuertro 

pero  yo  en  fcr  fuego.      ^^^H 

^^^^^^        blandae  os  bolueys^ 

Y  eu  la  miiIHtud                   ^H 

^^H^   40  rogad  a  mj  dueiio 

de  luzea  contemplo                ^H 

^^^^H        Tu  dureza  ablande^ 

B5  la  gran  muchedumbre           ^H 

^^^^^H        0  me  mate  luego, 

de  miB  triftea  duelos.             ^H 

^^^^^^        Eq  lae  ciaras  aguas 

Y  efta  m  la  victoriai             ^H 

^^^^H        del  facro  Tejo. 

Belifai  que  ofrezco                ^| 

[44]  a  lae  aras  TacraB                   ^H 

^^^H              24.  ROMANCE. 

40  de  tu  roftro  hello.                ^^ 
Ay  que  me  quemo,  me  quemo  ^ 

^^^^^V        Jl^Staua  la  nocho 
^^^^H        ^^en  mudo  filenclo^ 

como  no  tocan  a  fuego?            || 

Defde  la  atalaya                     ^J 

^^^^V        y  dormian  todos 

de  mis  penramientos,             ^H 

^^^V              en  profund 0  fueno. 

45  gritan  mis  cuydados,             ^H 

^^H          r>  Yo  Toto  euytado^ 

pidiendo  reniedio.                  ^H 

^^^^^         por  mi  mal  defpierto, 

Y  aunque  de  mis  ojoa          ^H 

^^^^B        YGO  que  me  abrafo, 

marea  de  aguas  vierto,         ^| 

^^^^H        y  coDtento   muero. 

no  fe  difmintiye                     ^H 

^^^^^V        Que  morir^  Belifa; 

50  vn  punto  mi  fuego.               ^H 

^^f         10  por  tu  dolce  empleo, 

Que  ea  de  tal  materia          ^H 

V                    es  victoria  grande. 

Tu  viuo  elementOj                   ^H 

1             [43]  y  ganarla  quiero. 

que  de  vna  centella              ^H 

^^^                Äy  que  me  quemo,  me  quemo^ 

fe  ha^e  vu  Moogtbelo.          ^H 

^^^h              Gomo  no  tocan  a  fuego? 

55  Ay  que  me  quemo,  me  quemo, 

^^^1         15  Como  al  abrafarre 

como  no  tocan  a  fuego?            j 

^^^1              de  conti  DO  vemoa 

Procuro  morirme,                  ^J 

^^H              fadar  muchas  gotas 

y  jamas  me  muero,              ^H 

^^H              el  verde  madero. 

con  paffar  mil  muertea         ^H 

^^H               Afsi  la  gran  furia 

(iU  en  cada  momento.                 ^H 

^^^H         20  de  ml  brauo  inceudiO; 

El  remedto  bufco,                  ^| 

^^H              el  bumor  expele 

y  üD  vez  de  remedio            ^H 

^^^1              de  todo  mi  cuerpo. 

ireo  que  del  alma                  ^H 

^^H              Säle  por  loe  ojos, 

Talen  mil  iueendios.               ^H 

^^H              porque  firuen  elloa 

65  ECme  ya  la  cama                 ^H 

^^H         25  como  de  alambiquee 

[45]  potro  de  tormento^                ^^M 

^^H              al  ardiente  pecho. 

todo  fti  repofo                       ^^M 

^^H              Ay  que  me  quemo^  me  quemo, 

martjrio  del  cucrpo.             ^H 

^^H              como  no  tocao  a  fuego  P 

Ay  que  me  quemo,  me  quemo^^ 

^^H              Las  eftrelks  miro, 

70  como  no  tocan  a  fuego?             J 

^^H^      30  pueB  les  parecemos, 

De  toda  la  noche                        | 

^^^■^        tu  en  el  Ter  hermofa, 

quartos^  y  horas  fiento«       ^H 

^^^f                                                   Araorofa                                                    105         ^^| 

H         y  para  contallas 

que  ea  defcanfo,  y  le  falto:            ^^M 

H          miB  defdichas  cuento. 

mas  n  eJ  tnorir  es  defcanro,           ^^| 

H    75  Procuro  adormirme, 

Ileua  dercanfo  niayor.                       ^^M 

^1          pero  nada  puedo: 

Defta  fuerte  le  lleuaron                   ^^M 

H         qtie  no  quiere  el  alma, 

30  a  otra  remota  region^                       ^^| 

^M         porque  ea  de  otro  dueilo. 

do  de  aeentos  humaoos                    ^^| 

^P          Luego  viene  el  alba, 

jantaa  pudo  oyrfe  voz.                      ^^M 

■     80  y  mas  tne  entriftezco^ 

^H 

B         en  penfar^  Belifa, 

^H 

^M         que  eftoy  de  ti  lexos. 

[47]         26.  LETRILLA.                       ^M 

H         Äy  que  me  qiienio,  me  quemo, 

^H 

H^        conio  no  tocan  a  fuego? 

1^1  querey»  que  ob    eurame          ^^| 

^                    la  puerta,                    ^^| 

vida  mia  de  mi  ooragou:                  ^^M 

^H          25.  ROMANCE. 

n  quereys  que  os   eurame  la         ^^| 

puerta,                         ^^M 

H         3p  Ob  paftores  de  Segura, 
H          le^itodos  quantofl  Ton, 

vuertros  amores  mioB  fou.                ^^H 

^1 

■         coronadoa  de  ciprefes, 

5  Si  quereys,  falid  quando  el  alua          ^^H 

H         caminan  de  dos  en  dos. 

a  alumbrarnos  falga,                         ^^M 

H      5  Cd  vn  corro  de  zagalas. 

que  n  mi  efperan^^a                           ^^H 

H  [46]  mas  hermofaa  que  no  el  foi, 

el  n  Yueftro  alean(,^a,                         ^^H 

^m         eon  vnaa  funeftaB  andas 

por  mottrar  mi  fe«                             ^^H 

^1         lleuan  vn  muerto  paftor. 

10  el  fol  eubrire                                      ^^H 

H         Dizen  que  de  mal  de  zelo» 

eon  vna  enramada                            ^^H 

^     lü  el  defdichado  murio, 

de  gran  perßciou.                              ^^B 

^^        enfermedad  que  fe  engendra 

8i  quereyä  que  os  eurame  la          ^^| 

^H         Tolo  en  la  imagtnacioo. 

puerta,                         ^^M 

^F         A  labella  dan  la  culpa, 

vueftros  amores  mios  Ton.                ^^| 

^          y  a  fu  fiera  condicioD, 

^1 

15  pues  pudieodo  darle  vida, 

15  Si  quereys,  poneos  demailana          ^^M 

■          no  quifo;  y  fe  la  quito. 

a  vueftra  ventaua,                            ^^1 

H         La  mortaja  que  le  cubre 

vereys  como  arrauco                         ^^| 

H         ea  de  amarillo  color, 

vo  alamo  blanco,                               ^^M 

H         que  defta  eolor  fe  vifte 

y  en  vueftro  reruicio                         ^^| 

H    20  toda  dererperacioD. 

2f)  [48]  io  pongo  eu  el  quicio               ^^H 

H         No  Ileua  rico  pellioo, 

texido  cou  hojaa                                ^^M 

^^         oon  vno,  y  otro  girou^ 

de  vn  verde  limou.                            ^^M 

^H        que  detnudo  vbl  a  la  tierra, 

Si  quereys  que  os  eurame  la          ^^M 

^"        como  defnudo  nacio. 

puerta^                        ^^M 

1        25  Tan  poco  cayado  Ueua, 

vueftroB  aniorea  mios  fon.               ^^M 

^B      RoBMmiaeli«  Fortehouf^tMi  VI, 

^H 

106 


LaberiDto 


25  Si  qreys,  pondre  vn  verde  pino 

vn  neuado  endrinO; 

vn  cermeüo  lindo, 

vn  oamuero,  vn  gaindo, 

vn  tofoo  nogal, 
30  vn  hello  peral, 

los  vnos  con  fruta, 

los  otros  con  flor. 

Si  qaereys  que  os  enrame  la 
puerta, 

vueftros  amores  mios  fon. 

35  Si  quereySi  fi  vueftra  prefenoia 

me  diera  lioenoia, 

pondrOi  fi  os  alegro, 

vn  alamo  negro, 

hermofo;  y  lo^anO; 
40  con  fruta  vn  manfano, 

que  befe  tos  hierros 

de  vueftro  balcon. 
[49]  Si  quereys  que  os  enrame  la 
puerta, 

vueftros  amores  mios  fon. 

4^  Si  quereyS;  pondre  mirabeles^ 

y  lindos  claueles, 

la  aya  frondofa, 

la  palma  viftofa, 

el  cidro  cruel| 
50  el  facro  laurel, 

que  fiempre  eonferua 

la  verde  color. 

Si  quereys  que  os  enraroo  la 
puerta, 

vida  mia  de  mi  cora^on, 
55  fi  quereys  que  os  enrame  la 
puerta, 

vueftros  amores  mios  fon. 


i 


27.  ROMANCE. 

OEnora^  ya  eftoy  canfado 
^de  ver  qua  poca  es  la  pena, 
que  tiene  de  mis  pafsiones, 
fiendo  ya  la  caufa  dellas. 
5  Creame  que  la  conozco 
mejor,  que  fi  la  pariera, 
que  es  por  eftremo  burlona, 
[50]  y  falfa  en  la  quinta  eCfencia. 
Que  defdeuai  y  no  defpide, 

10  y  con  rigor  amartela: 
y  entre  guftos  al  fiado, 
da  de  contado  las  penas. 
Sepa,  que  ya  no  me  pago 
de  comendador  de  efpera; 

15  que  es  muy  pefada  la  cruz, 
y  nunca  acude  la  renta. 
Cantaua  vn  tiempo  mi  parte: 
pero  ya  no  meto  letra, 
que  he  perdido  en  tatas  paufas 

20  la  entonacion,  y  la  cuenta. 
Prefteme  vn  poco  atencion, 
fenora,  fobre  vna  prenda; 
pues  por  ella  a  fus  defdenes 
he  preftado  yo  paciencia. 

25  SeruicioS;  que  en  tanto  tiempo 
tan  poco  luzen^  y  medran, 
fon  de  palma,  cuyo  fmto 
no  le  coge  quien  le  fiembra. 
Son  paftas  de  porcelana, 

30  que  por  cien  ailos  la  encierrau; 
y  flrue  a  fus  fuceffores, 
quando  ya  no  tengan  muelaa. 
Tres  anos  anduue  loco, 
quäl  ruego  a  Dios,  que  fe  vea, 

35  [51]  dando  tributo  al  amor, 
primicias  de  tu  belleza. 
Siempre  anduue  defdenado 
de  fu  libertad  efenta, 
y  quando  mas  la  feruia 


^^^^^^H 

H  40  era  mae  iDgrata,  y  fiera. 

10 

eftrafto,  y  peregrino  eafo;                 ^^M 

H        Haa  como  la  priuaclon 

y  Cm  ella  me  amaoece                      ^^m 

H        el  apetito  acrecienta, 

el  dia  de  mis  trabajos.                      ^^M 

^^^  creciendo  Tu  defaiDor 

Anoc'hecio  por  mi  bien;                     ^^| 

^^^P  fe  aumentaua  mi  firmeza. 

amanecio  por  mi  dafio:                      ^^H 

45  LIamaua  pena  a  la  gloria, 

15  hallte  la  luz  en  la  uochc,                   ^^| 

llamaua  gloria  a  la  pona, 

y  en  el  fol  tinieblas  hallo.                ^^M 

y  a  la  muerte  dulce  vida^ 

Ay  correo  precurfor                           ^^M 

libertad  a  la  cadeoa. 

h^31 

1  de  loa  tormentos  que  paffo,             ^^M 

De  ai)ui  adelante  fabra, 

eoo  la  fentencia  de  muerte^              ^H 

50  que  a  difguftos  doy  la  ricnda; 

2ü 

a  que  me  coodenen  tantos.                ^^M 

que  foy  amador  taymado^ 

Como  n  eftod  guttos  fueran             ^H 

traydor  a  amor,  y  a  fus  tretSB. 

huriados,  y  no  cafados                       ^^M 

Ya  me  parece  otro  mundo, 

de  noehe  viene^  por  etlos,                 ^^^M 

otro  fer,  y  otra  viuierida; 

y  lo8  gozas  fobre  falfo.                      ^^M 

55  no  traygo  al  reues  la  vida^ 

25 

Qual  efperarK^^a  enemiga,                    ^^M 

H         y  empieijo  a  viuir  de  veras. 

nacida  de  intentos  vanos,                  ^^B 

H        Ya  como  muy   bien   de  todo, 

a  mi  porfelsioQ  Fe  atreue,                  ^^H 

H        cuydados  do  me  defpiertan, 

confirmada  por  mia  bragos.               ^^M 

rio,  baylo,  tano,  y  canto, 

Ayer  vjenes,  oy  te  vas,                     ^^M 

60  a  pefar  de  la  trifteza. 
■         luramento  tengo  hecho, 

30 

partido  quando  llegadO|                     ^^M 

por  la  poTta  en  el  eamino^                ^^M 

[52]  que  fi  mil  ailoß  viuiera, 

y  en  el  coniento  volando.                  ^^M 

_          de  DO  morirme  por  nadie, 

Si  fuera  eon  mala  fe,                           ^^M 

H         aunque  mil  por  mi  fe  muerao. 

buuiera  pleyto  ordtnario:                   ^^| 

■    G5  Que  vale  mucbo  vna  vida, 

35 

mas  Qendo  mi  fe  tan  buena,                  1 

^L        y  no  es  razon,  que  fe  pierda, 

feguro  dueüo  me  Hämo.                     ^^M 

^M       Aunque  rindays  vos  mas  atmas^ 

A  laa  demandas,  y  quexas                ^H 

^M       que  tiene  la  mar  arenas. 

de  Flerida  rufpirando,                         ^H 
tierna  la  voz^  como  el  alnm^             ^H 

^H         28.  ROMANGE. 

40 

anfi  le  refponde  Albanio.                  ^^M 

^m       Jf^^^  ^^  ^"^  ^^'  ^^^^  hermofa 
^^^-   ^my  ta  dcl  alma  ett  los  braf^os 

^H 

29.  Refputßa,                            ^H 

^^f  del  fuefio  qui3  no  ha  dormido 

AiElTad  eftrellas  del  cielo               ^H 
wmi  tormeto  y  vueftro  llato,           ^^| 

V        defpierta  Fferida  Albanio. 

B    5  Regalado  efporo,  dize^ 

[54; 

]  no  cubran  tanto  rocio                        ^^| 

^^       mira  del  alua  los  rayos, 

las  rolas  de  vuertroa  labiüa.              ^^| 

^1       efcureciendo  la  mia^ 

5 

Si  con  gufto  anochezirtcs,                 ^^| 

^m        para  deftierro  tan  largo. 

amaneced  eon  regalo;                        ^^| 

^K        Con  alua  me  anoehedo. 

quo  quion  prolo  viene  a  veros,           ^^H 

^1 

108 


Laberinto 


mal  podra  libre  oiuidaros. 
No  por  regalos  agenos 

10  dexo  yo  vueftros  regalos; 
Uno  por  largas  pririones, 
afperezas^  y  trabajos. 
Si  me  partiera  de  yos 
a  bafcar  guftos  paffados, 

15  de  cuyas  ouentas  pafradas 
tiene  amor  carta  de  pago. 
luftas  fueron  vaeftras  quexas; 
y  mis  difculpas  engano: 
pero  Ueaanme  por^fuerfa, 

20  y  en  effa  fuerga  me  faluo. 
Defde  vn  muro  en  vna  rexa 
eftan  mis  ojos,  mirando 
al  campo  (1  los  humillo, 
y  al  cielo  quando  los  al^o. 

25  Por  el  Camino  que  veo 
mis  penfamientos  alargo, 
van,  y  vienen  hafta  vos, 
como  las  flechas  al  blanco. 
No  fe  fi  encuetran  los  vuel- 
tros 

30  [55]   porque   vienen    mas   de 
efpacio : 
que  amigos  que  no  fe  hablan, 
0  van  ciegos,  o  enojados. 
Bien  me  llamays  alua  a  mi, 
pues  amanezco  llorando 

35  rooio,  que  faca  en  fior 
la  verdura  de  mis  aiios. 
Eftimad  la  porfefsion, 
victoria,  que  vine  al  cabo; 
pues  foys  legitime  dueßo, 

40  y  quien  me  fuer^a  tirano. 
Que  algun  dia  el  alua  trifte 
faldra  del  Oriente  claro^ 
con  fol  que  abrafe  las  fuer^as 
de  tan  patentes  agrauios. 

45  Con  eftos  abra^os  tiemos, 
de  Florida  parte  Albanio 


a  la  prifion  donde  viue 
en  la  ribera  del  Tajo. 


30.  LETRILLA. 

Sfomöfe  la  nina 
^BL  ver  la  eftrella; 
de  corrida  la  luna 
fe  efconde  en  vella. 
5  [56]  Quifo  ver  el  cielo 
de  eftrellas  bordado, 
el  rortro  atapado 
con  vn  futil  velo: 
fus  ojos  de  buelo 
10  leuantö  abrafando: 
la  luna  penfando 
que  era  rayo,  o  eftrella; 
fe  efconde  en  vella. 

Sino  fe  pufiera 
15  el  lienfo  en  la  cara, 

el  ayre  abrafara, 

la  luz  confumiera: 

pero  reberuera 

fu  rayo  de  fuerte, 
20  que  abrafa^  y  da  muerte, 

y  la  luna  bella 

fe  efconde  en  vella. 

En  el  ayre  forma 

amorofos  foles; 
25  con  los  arreboles 

que  en  cielos  transforma 

eftrellas  de  forma, 

que  la  luz  retira: 

la  luna  la  mira; 
30  [57J  y  temblando  della, 

fe  efconde  en  vella. 


Amorofo 


109 


10 


31.  LETRILLA. 

^MpErde  primaaera 
w  Uena  de  flores, 
Corona  de  gairnaldas 
a  mis  aiDores. 

De  blanca  a^uzena, 
de  jazmiD;  y  rofa; 
morqueta  olorofa, 
Yioletai  y  berbena: 
de  claueles  Uena, 
y  de  varias  fiores; 
Corona  de  guirnaldas 
a  mis  amores. 


Las  madexas  de  oro 
que  matan,  y  prenden, 

15  los  foies  que  endenden, 
y  el  bien  que  yo  adoro^ 
mientras  mi  mal  lloro, 
efcogiendo  flores, 
Corona  de  guirnaldas 

20  a  mis  amores. 

[58]  La  ferena  frentO; 
donde  amor  Fe  anida, 
dexad  guarnecida 
de  aljofar  de  Oriente, 
25  con  oro  luziente 
lazos  de  colores, 
Corona  de  guirnaldas 
a  mis  amores. 


32.  LETRILLA. 

^  Vzen  mas  tus  ojos, 
«ÄBelifa  mia, 
que  el  Planeta  dorado 
que  alumbra  el  dia. 


5  Mientras  quo  tus  ojos 
forregados  duermen, 
las  tinieblas  frias 
ninguno  las  vence: 
pero  n  recuerdan, 
10  mas  Tu  luz  embian, 
Que  el  Planeta  dorado 
que  alumbra  el  dia. 

De  tuB  ojos  nacen 
ynas  Indias  bellas, 

15  [59]  nacar  en  tus  labios, 
oro  en  la  cabe^a: 
dentro  de  tu  boca 
mas  perlas  crias, 
Que  el  Planeta  dorado 

20  que  alumbra  el  dia. 

Claridäd  preftada 
toman  las  eftrellas, 
y  de  ti  las  damas 
de  toda  la  tierra; 
25  pues  que  puedes  dalla 
muy  mayor,  Belifa, 
Que  el  Planeta  dorado 
que  alumbra  el  dia. 


33.  ROMANCE. 

|Q)Ara  contarte  mis  anfias 
»he  templado  el  inftrumeto: 
que  muchas  vezes  el  canto 
fuele  feruir  de  tercero. 

5  Vi  con  atreuidos  ojos, 
fefiora,  tu  roftro  belle, 
y  como  puertas  del  alma, 
amor  Fe  me  entr6  por  ellos. 
El  arco  de  tus  hebras  de  oro^ 

10  [60]  es  la  carcel  do  eftoy  prefo : 
que  quien  la  prifion  adora. 


110 


Laberlnto 


le  tendran  por  yd  cabello. 
Se  que  pretende  imporsibles 
mi  penfamiento  foberuio: 

15  mas  donde  ay  difficultades^ 
(iempre  crecen  los  defTeos. 
Mi  humilde  fuerte  conozco, 
tu  Ter,  y  merecimiento: 
pero  que  no  intentara 

20  vn  atreuido  pechoP 
Contra  tu  defden  efquiuo 
en  vano  valer  pretendo: 
mas  quien  fe  e(tk  abrafando; 
folo  fe  acuerda  del  fuego. 

25  Conruelome  quando  miro 
en  mil  antiguos  exemplos, 
que  el  amor  leuanta  humildes; 
y  fuele  humillar  foberuioB. 
Quantos  el  amor  gigantes 

30  ha  fepultado  en  el  centro: 
y  quantos  defde  fus  hombros 
fobre  las  nubes  ha  puefto. 
Mas  fi  Ton  fuego  mis  quexas, 
en  vano  al  ayre  me  quexo: 

35  que  fe  acrecienta  la  llama, 

quando  la  hieren  los  yientos. 
[61]  Ingrata  enemiga  mia, 
templa  tu  rigor  inmenfo: 
que  no  es  de  pechos  hidalgos, 

40  Ter  con  vn  rendido  fiero. 
Ya  te  confieffo  verdades, 
gozofo,  y  alegre  muero: 
que  el  que  muere  confeffado 
Ueua  efperan^as  del  cielo. 


5  A  folo  vn  Argel  me  part0| 
y  me  fuera  a  mil  Argeies, 
por  no  fufrir  las  mudaoQas 
de  tu  oorafon  aleue. 
Perfigueme  como  fombra 

10  el  retrato  de  quien  eres, 
que  en  no  teniendo  firmeza, 
qualquier  cofa  te  parece. 
El  viento  ligero,  y  facil, 
las  olas  que  van,  y  vieneU; 

15  la  blanca  luna,  que  a  pofta 

para  folo  menguar  crece. 
[62]  Si  prefente  me  oluidauas; 
que  puedo  penfar  aufente, 
Hno  que  ya  de  mi  nombre 

20  las  memorias  aborrecesP 
En  eftas  anchuras  pongo 
por  teftigos  a  los  peces, 
de  que  jamas  te  ofendi, 
y  de  que  fiempre  me  ofendes. 

25  Eternos  males  fufpiro, 
y  aquellos  paffados  bienes: 
que  pues  los  caufö  tu  oielo, 
bien  es  que  al  cielo  me  quexe. 
Mis  ojos  dexo  llorar, 

30  para  que  fus  niilas  quiebren: 
que  no  las  he  menefter, 
eftando  lexos  de  verte. 
Efto  Fileno  dezia 
en  vna  piedra  del  muelle, 

35  que  ehk  leuantando  el  nombre 
de  Barcelona  la  fuerte. 


34.  ROMANCE. 

Gera  eftariis  contenta, 
i^Belifa  ingrata,  que  puedes 
aparejar  las  albricias 
de  las  nueuas  de  mi  muerte. 


35.  ROMANCE. 

)Egunda  vez  defterrado, 
^aunque  por  varios  fnoeffoSy 
entoDces  por  vna  embidia, 
y  agora  por  vnos  zelos. 
5  [63]  Sobre  las  tierras  heladaa 


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Äinorofo        ^^^^^^^^^^^^^^^iTT^^^^^B 

^V           de  Guadarrania  foboruio, 

Mil  noches  frias  rondandu            ^^H 

^H            los  eampod  de  Mani^^anares 

Pub  puertas^  y  fus  efquinas           ^^^H 

^H            Belardo  miraua  atento. 

15  entre  la  efcarcha,  y  el  yelo,         ^^H 

^M             Por  HO  perdellos  de  vifta, 

fuy  tambien  Duque  de  Frias.            S 

^H       10  fiendo  for^^ori)  perdellos^ 

Conde  de  Niebla^  y  Lodofa          ^^| 

^K            fobre  voa  pena  feotado, 

fuy  tambien  por  mi  defdicha,       ^^H 

^H            mira  Tu  patria,  dizieodo: 

las  noches  que  fobre  mi                ^^H 

^H            Ardas  en  fuego^ 

2i)  neuaua  el  eielo,  y  llouia.               ^^H 

^V           como  fe  abrafa 

Si  echaua  agua  la  criada,             ^^H 

^H       In  mi  cautiuo  peeho. 

virtiendo  la  bacinilta,                      ^^H 

^H            Mejor  fuera  que  acabara 

era  Duque  de  VenaguaSp               ^^H 

^V            rai  vida  en  aquel  deftierro, 

y  fobre  mi  las  vertia.                     ^^H 

^M             que  HO  ver  agora  el  alma 

25  [65]  Metiendome  por  fu  cauta        ^^M 

^H            en  tan  mortal  cantiuerio. 

en  mil  barajas,  y  rinas^                 ^^| 

^H       20  8i  me  dieron  libertad 

era  Conde  de  Barajas,                    ^^H 

^H            para  perdella  tan  prefto^ 

y  todas  fe  las  refiia.                      ^^H 

^^M            mal  aya  et  hr)mbre  que  üa 

Velaodo  toda  la  noohe,                  ^^H 

^H           en  las  oiudanyas  del   tiempo« 

30  mirando  fus  zelogias,                       ^^H 

^H            0  patria  eDemiga  mia, 

era  Marques  de  Velada,                 ^^H 

^H      25  que  Ultos  dailos  nie  has  hecho^ 

velando  mientras  dormia.               ^^H 

^H           que  en  todas  partes  foy  libre, 

Combidandome  a  cenar                  ^^H 

^H           y  en  llegando  a  ti  me  pierdü, 

con  ella,  y  otras  amigas,                ^^H 

^H           ArdaB  en  fuego, 

35  fuy  Marques  de  Caraeena^             ^^H 

^H            cetna  (e  abrafa 

pues  fue  todo  a  cofta  mia.            ^^H 

^H     30  mi  cautiuo  pecho. 

Äquella  noefae  que  akauc^            ^^H 

la  patma  que  pretendia,                 ^^H 

yo  fuy  Conde  de  Palma,                ^^H 

[         [64]         36.  ROMANCE. 

40  con  fu  amorofa  conquifta.                   ^M 

Defde  entonces  coraence                      H 

^H           J|,  Mor  abfüluto  Rey 

^H          «^^de  las  almaB,  y  las  vidas, 

con  magßftad  excefsiua                   ^^H 

a  fer  el  Marques  del  Gafto,           ^^H 

^H           me  lubio  defde  merced. 

del  gafto^  y  de  la  comida.             ^^H 

^H           a  Exeelencia,  y  Hefloria. 

45  Todas  las  ferias  del  atio                 ^^H 

^H       5  Vi  el  alua  vertiendo  perlas 

Duque  de  Feria  me  hazia,             ^^^| 

^H           en  los  ojos  de  vna  nina, 

aunquo  procuraua  yo                      ^^^| 

^H          haziendome  Duqtie  de  Alua 

fer  Conde  de  Fuenfalida.               ^^H 

^H           Tu  hermorura,  y  gallardia. 

Conde  de  Fuentes  mi!  vezes         ^^H 

^H           CoD  los  arcüS  de  fus  ojos 

50  me  htzo  en  la  plateria,                   ^^^| 

^H     10  vna  flecbitia  me  tira« 

diziendome  le  compraffe                 ^^^| 

^H           y  fuy,  con  (er  Conde  de  Arcos^ 

t661jarrü3,  ftientes,  y  faluillas.              ^^H 

^H           tambien  Marques  de  Ftechilla. 

Si  a  cafo  fe  le  antojauan               ^^H 

"1 

112 


Laberinto 


azeytunas  de  Seuilla, 

55  era  Gonde  de  Oliuares, 
y  luego  fe  las  trahia. 
Quando  para  fus  oonferuas, 
quajado  en  alias  pilas, 
Ueuaua  el  a^ucar  blanco, 

60  era  Duque  de  Gandia. 
Quando  le  daua  mas  oro, 
que  ella  pefaua,  y  valia, 
era  Conde  de  Oropefa, 
rin  Ter  Marques  de  Tendilla. 

65  El  dia  que  le  Ueuaua 
todo  lo  que  me  pedia, 
libre  de  defden,  y  zelos; 
era  Conde  de  Buendia. 
Si  zeloa.me  defuelauan, 

70  Conde  de  Chinchon  me  hazia: 
porque  fon  rabiofos  zelos 
chinches  que  en  el  alma  pican. 
Lleuando  llena  la  bolfa, 
al  boluer  de  la  vidta 

75  no  fuy  Marques  de  Villena, 
que  Hempre  la  vi  yazia. 
En  los  feruicios  de  cafa, 
en  el  gafto,  y  en  la  comida^ 
[67]  fuy  Hempre  el  Adelantado 

80  de  Canaria,  y  de  Cafdlla. 
T  con  dar  todas  las  horas, 
como  relox  de  capillas, 
era  Conde  de  AQouer, 
pues  de  aiio  en  ailo  la  via. 

85  Defde  el  dia  que  la  habl^^ 
no  pude;  fin  dar  primicias^ 
Ter  Conde  de  Vilafranca, 
ni  Duque  de  Francauila. 
Dandole  algunas  puüadas 

90  en  fu  roftro,  y  fus  mexillas, 
fuy  Conde  de  Pufioenroftro, 
quando  zelos  me  pedia. 
Y  viendola  focarrona, 
que  el  titulo  pretendia 


95  de  Conde  de  Penafiel, 
Conde  de  Cabra  me  faazia. 
Quife  poner  tierra  en  medio, 
viendo  Tu  trato,  y  mentira, 
fuy  Conde  de  Saluatierra, 
100  y  afsi  faluar  me  querria. 


37.  LETRILLA. 

i|f)  Aleritas  de  Efpana 
^»i  fulcan  por  el  mar, 
[68]  y  mis  penfamientos 
las  hazen  volar. 


5  De  dar  caga  vienen 
a  vn  Moro  pirata, 
y  el  que  me  maltrata 
en  ellas  le  tienen: 
victoriofas  vienen 
10  agotando  el  mar, 

Y  mis  penfamientos 
las  hazen  volar. 

Si  tomaffea  puerto, 
porque  el  alma  mia 
15  le  tome  efte  dia 
en  mi  pecho  abierto: 
mas  fi  bien  acierto, 
a  mi  es  el  prouear^ 

Y  mis  penfamientos 
20  las  hazen  volar. 

Mi  amor  por  patron 
paffan  el  eftrecho, 
y  de  mi  defpecho 
oy  fus  xarcias  fon: 
25  delTeo  es  timon, 

remos  mi   efperar, 
1 69]  Y  mis  penfamientos 
las  hazen  volar. 


Amorolo 


113 


38.  LETRILLA. 

¥Aiire  mis  amores, 
madre  mia;  y  dexanme^ 
morire  cuytada, 
qne  foy  niiia,  y  tengo  fe. 

5  To  que  do  podia 
fufrir  vn  defden, 
a  penas  vn  bien 
fln  otro  admitia: 
yo  que  no  fufria 
10  yna  hora  de  aufeDcia^ 
tan  larga  dolencia 
mal  la  fufrire. 
Morire  cuytada^ 
que  foy  niüa,  y  tengo  fe. 

15  No  ay  difsimular, 

madre,  en  tat  dolor, 

que  aunque  es  mudo  amor 

no  fabe  callar: 

fi  voy  al  lugar, 
20  finjome  doliente, 
[70]  y  lleuo  en  la  fronte 

efcrito  el  porque. 

Morire  cuytada, 

que  foy  nina,  y  tengo  fe. 


39.  LIRAS. 

Qui  llor6  affentado 
^vn  paftorzillo  folo   trifte- 
mente, 
de  amores  laftimado: 
bien  lo  fabe  el  criftal  de  aquefta 
fuente, 
5  que  pagaua  entre  tanto 
tributo  al  Tajo,  de  fu  amargo 
llanto. 


Ay  paftora,  dezia, 

mas  blanoa  que  la  nieue,  y  mas 

hermofa^ 
que  al  comen^ar  del  dia 
10  el  lirio  azul,  y  la  encarnada 

rofa: 
quando  querran  los  cielos, 
te  goze  el  alma,  fin  temor  de 

zelos? 


[71]  Los  animales  moran 

de  dos  en  dos:  hafta  las  verdcs 
palmas 
15  con  efta  fe  fe  adoran: 

mas  quien  te  culparä^  fi  en 

nueftras  almas 
quiere  lugar  vazio 
aquel  tirano  de  tu  bien,  y  del 
mioP 


Si  los  arboles  miro, 
20  de  dos  en  dos  las  tortolas  con- 

templo, 
y  de  embidia  fufpiro, 
de  ver,  que  yo  no  viuo  por  fu 

exemplo ; 
pues  defde  polo  a  polo, 
tus  aues   no  han  cubierto  vn 

nido  folo. 

25  No  deuo  yo  culparte, 

culpar  deuo  mi  eftrella  fola- 

meiite, 
caufa,  principio,  y  parte, 
que  efte  bien   impofsible  me 

atormente : 
que  quanto  el  tiempo  haze, 
30  [72]  de  auer  nacido  con  def- 
dicfaas  nace. 


/ 


114 


Laberinto 


Mas  ya  feas  agena^ 

como  en  eftar  por  ini  mal  lo 

fuifte: 
ya  con  zelofa  pena 
el  alma  viue  en  tu   aufencia 

trifte: 
35  que  mas  quiero  mis  daiios, 
que  quanto  bien  prometen  de- 

fenganos. 

40.  ROMANCE. 

jM^EnDofifBima  Dorida, 
^»^regalo,  bien,  y  teforo, 
cielo  del  alma  que  embio, 
luz  eterna  de  mis  ojoB. 
5  Defcanfo  del  cora^on, 
afrenta  del  dios  Apolo, 
gloria  de  mis  penfamientos; 
alma  pura^  fol  que  adoro. 
Fuego  de  quien  foy  el   fenix, 

10  fenix  en  donayre,  y  roftro, 
que  eres  vnica  en  valor, 
por  quien  foy  en  penas  folo. 
[73]  Hermofa^  regalo,  y  bien, 
cielo,  luz,  ojoB  hermofos, 

15  Apolo,  gloria,  defcanfo, 
alma,  fol,  fenix  en  todo. 
Sino  te  adoro, 

dexeme  todos  en  eterno  lloro. 
Falteme  el  cielo,  y  la  tierra, 

20  huyendo  de  mi  el  repofo, 
mis  amigos  me  perfigan, 
denme  plazeres  del  codo. 
No  me  dexen  repofar 
mil  penfamientos  zelofos, 

25  pefadumbres  me  enloquezcan, 
ya  entre  brefias,  ya  entre  fotos. 
Matenme  mis  proprias  armas, 
rian  mi  muerte  embidiofos, 
enfadente  mis  fufpiros, 


30  no  tengas  pena  (i  lloro. 
Cielo,  tierra,  y  los  amigos, 
plazeres,  fotos  ymbrofos, 
fufpiros,  armas,  y  brenas, 
lloro,  pena,  maliciofos. 

35  Sino  te  adoro, 

dexeme  todos  en  eterno  lloro. 
Cotra  mi,  como  a  otro  Adonis, 
algun  jauali  cerdofo, 
herido  me  ih  la  muerte, 

40  [74]  falto  de  abrigo,  y  focorro. 
Perfigame  todo  el  vulgo, 
Ilamandome  a  yozes  loco, 
cayga  vn  rayo  fobre  mi, 
y  defpedazeme  vn  offo. 

45  Saqueme  vn  leon  del  cuerpo 
el  coragon  que  te  abono, 
y  defpues  le  coman  buytres, 
0  algun  Hircano  furiofo. 
lauali,  vulgo,  y  la  muerte, 

50  locos,  rayo  fulminofo, 
offo,  leon,  crueles  buytres, 
Hircano  tigre  en  vn  coffo. 
Sino  te  adoro, 
dexeme  todos  en  eterno  lloro. 

41.  ROMANCE. 

J^El  real  de  Man^anares, 
^i^por  fofpechas  mal  regidas, 
por  bien  Uorados  rezelos 
aufente  eftaua  la  niiia. 
5  Oy6  dezir,  que  la  aufencia 
apaga  el  fuego  que  atizan 
deffeos  que  van  volando 
tras  ciego  amor  que  los  guia. 
Zelofa  dex6  fu  aldea, 
10  [75]  trifte  fe  vino  a  la  villa, 
penfamientos  la  combaten, 
foledades  la  fatigan. 
De  la  fierra  de  Xarama 


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^aororo         ^^^^^^^^^^^^^^^n^^^ 

V           la  tierra  por  quien  rurpira, 

o  alguna  zelofa  rabia? 

H     15  ayres  baxauan  alegres, 

5  Mas  no   Ton  zelos;  que  zelos 

H           y  afsi  les  dize  la  nhia. 

vna  fofpecha  los  caufa^ 

y  lo  que  a  mi  me  tormenta 

H          Ayres  de  mi  aldea 

fon  verdades  apuradas. 

H          Tenidf  y  lleuadme, 

No  esdefde;  que  loa  defdenos 

H           qoe  los  ayree  de  aufeneia 

10  auiuan  las  efperan^as: 

H     2()  Ton  malos  ayres. 

pero  al  fin  lo  que  me  aflige, 

es  amor,  y  cl  ferlo  bafta« 
[77]  Que  es  fuego,  y  rabia^ 

H           Äyrea  de  mi  aldea, 
^m          donde  ehk  mi  vida, 

^B          de  vueftra  partida 
^1          da  fol  que  la  vea: 

es  niiio,  ciego^  lince, 
15  yelo,  y  brafa. 

Mas  Cl  es  niilo,  como  tiene 

^f    25  a  quien  me  defroa 
H           venid,  y  llcuacjme, 

las  fuer^as  tan  leuantadas? 

n  es  Dios^  como  tan  injuTto?        ^^rf 

^M          Qae  los  ayres  de  aurencia 
^^H     Ton  maloB  ayres. 

y  n  es  yelo,  i-omo  es  brara?        ^H 
20  Como  no  quema,  fi  es  fuego?        ^H 

H          Bien  podeys  lleuarme« 

como  no  mata,  fi  es  rabia?            ^^M 

H     30  (in  fentir  excefro, 

y  n  es  eiego^   como  es  lince,         ^^M 

H          que  es  muy  poco  pePo^ 

que  ve,  y  penetra  las  almas?         ^H 

^B           pues  puede  Diudarmcr 

Como  es  pefado,  (1  buela?             ^H 

V          n  he  do  alexarme, 

25  como  da  vida,  fi  mata?                  ^^M 

'    [76J  renid,  y  lleuadme, 

como  le  llaman  amor^                      ^^M 

35  Que  los  ayres  de  auiencia 

n  es  ingrato  cod  quien  am«^         ^H 

H          Tod  malos  ayres. 

Que  es  fuego  ^  y  rabia,                    ^H 

■ 

es  nino,  ciego,  lince,                        ^^| 

B           Lleuadme  ligero 

30  yelo,  y  brafa.                                   ^H 

pues  teneys  poder, 

Niüo  es^  que  como  niiio,                ^H 

porque  pucda  ver 

no  tieoe  firmeza  en  nada;               ^^M 

40  el  fol  que  deffeo: 

pues  lo  que  de  noche  di^e,             ^^M 

y  pues  no  le  veo, 

no  ay  nada  a  la  maftana.               ^^M 

vonid,  y  lleuadme, 

35  Es  fuego ^  que  pecfaos  yela,             ^^M 

Que  los  ayres  de  aufeneia 

y  yelo^  que  los  abrafa,                     ^H 

Ton  malos  ayres. 

y  rabia,  que  los  confume,               ^H 

y  tormento,  que  no  acaba.              ^^M 

Vee    mas     que    lioce^   y    es         ^^| 

42.  ROMANCE. 

ciego,                        ^^M 

40  |7H]  pues  a  eiegas  hiere  a  vn         ^H 

JJ|*L  fuego  que  me  coui'ume, 
1               «Ipues  mas  q  fuego  mo  abrafa 

alma,                          ^^M 

por  tan  cierta  punteria,                  ^^M 

que  puede  Ter  fino  amor, 

que  no  yerra  a  quien  encara.        ^H 

^^H 

116 


LaberiDto 


Que  es  fuego,  y  rabia^ 
es  niiio,  ciego^  lince, 
45  yelo,  y  brafa. 

43.  DECIMA8. 

8Ien  pefarä  quien  me  oyere, 
viendo  q  he  llorado  tanto, 
que  me  alegro  agora,  y  canto, 
como  el  cifne  quando  muere; 
5  crealo  quien  mal  me  quiere: 
mas  fepa  quien  fe  laftima 
de  quel  duro  amor  me  oprima, 
que  con  efte  mifmo  Ton 
pude  romper  la  prifion, 
10  y  diflmular  la  lima. 

Mas  como  las  efperangas 
me  eftoruaron  la  falida, 
aunque  hermofura  lo  impida, 
rompe  por  fus  affechan^as : 
15  las  plantas  hazen  mudangas^ 
fegun  les  infiuye  el  cielo^ 
no  dan  flor  en  medio  el  yelo, 
f79J  y  la  que  fe  da,  fe  pierde, 

y  a  la  region  que  es  mas  verde 
20  hazen  las  aues  fu  buelo. 

En  dulce  correfpondencia 
crece  el  amor  cada  dia: 
pero  en  la  defcortefia 
mengua  toda  fu  potencia: 

25  ya  fe  acab6  mi  paciencia, 
y  el  tiempo  me  defengaiia, 
y  la  razon  me  acompaüa, 
que  fiempre  vn  höbre  no  deue 
contemplar  vn  corcho  leue, 

30  como  pefcador  de  cana. 

Negarme  lo  (jue  no  es  mio, 
fefiora,  no  es  cafo  injufto: 


que  no  tiene  ley  el  gufto, 
ni  es  cautiuo  el  aluedrio: 

35  mas  teniendo  el  pecho  frio, 
dar  a  entender  que  fe  arde, 
para  que  llegando  tarde 
trayga  el  defengaiio  furia; 
vengan^a  pide  efta  injuria 

40  en  el  pecho  mas  cobarde. 

Mas  ya  no  foy  deffe  intento, 
[80]  por  no  eftoruar  mi  fofiego, 
que  aun  las  cenizas  del  fuego 
no  las  ha  lleuado  el  viento: 
45  alguno  dira  que  miento, 
y  que  deffos  graues  males 
fiempre  quedan  las  fefiales; 
pues  fepa  vn  tal^  q  vn  defpecho 
puede  conuertir  vn  pecho, 
50  que  fera  vnos  pedernales. 

Ya  de  la  memoria  borro 
todas  las  obligaciones, 
pues  que  vueftras  finrazones 
me  dieron  cartas  de  horro: 

55  y  tal  eftoy,  que  me  corro 
de  que  tengays  prendas  mias : 
mas  por  no  tener  porfias^ 
en  vueftras  manos  las  dexo, 
quäl  la  culebra  el  pellejo, 

60  para  renouar  fus  dias. 

44.  LETRILLA. 

i|f)  Aleritas  de  Efpana 

^SPparad  los  remos, 
para  que  defcanfe 

mi  amado  prefo. 

5  [81]  Galeritas  nueuas, 

que  en  el  mar  foberuio 

leuantays  las  olas 

de  mis  penfamientos; 


Amorofo 


\Vi 


pues  el  viento  fopla, 
10  nauegad  con  viento, 
Para  que  defcaDfe 
mi  amado  prefo. 

En  el  agua  fria 
encendeys  mi  fuego, 

15  que  el  fuego  amorofo 
arde  entre  los  yelos ; 
pues  la  vela  ayuda, 
nauegad  fin  remos, 
Para  que  defeanfe 

20  mi  amado  prefo. 

Plegue  a  Dios  que  deys 
en  peUafcos  rezioB, 
y  en  agudas  puntas 
08  hagays  barrenos: 
25  y  que  quebrantadas 
08  boluays  al  puerto, 
Para  que  defeanfe 
mi  amado  prefo. 

[82]  Comite  cruel, 

30  pues  teneys  buen  tiempo: 
defplegad  las  velas, 
no  mateys  a  ciento, 
con  vela,  y  trinquete 
yrey8  con  contentO; 

35  Para  que  defeanfe 
mi  amado  prefo. 

Mirad  que  08  nouicio, 
no  le  deys  tormento, 
y  fu8  bragos  tiernos 
40  no  auran  fufrimiento: 
dad  flluo  de  auifo, 
que  paren  los  remos, 
Para  que  defeanfe 
mi  amado  prefo. 


45.  LETRILLA. 

I^Adre,  la  mi  madre, 
tyo  me  he  de  embarcar, 

a  la  mar,  a  la  mar  me  lleuan 

quien  fe  va  al  mar. 

5  Vientos  a  la  vela 

daran  mis  fufpiros, 
[83]  mi  cora^on  tiros 

del  mal  que  rezela: 

fera  centinela 
10  mi  ouydado  eftremo, 

y  el  deffeo  al  remo 

tengo  de  echar. 

Yo  me  he  de  embarcar, 

a  la  mar,  a  la  mar  me  lleuan 
15  quien  fe  va  al  mar. 

Piloto,  y  patron 

hau  de  fer  mi  gufto, 

que  en  efto  me  ajufto 

con  ley  de  aficion: 
20  hare  embarcacion 

de  dulces  memorias, 

porque  el  flete  en  glorias 

le  pueda  pagar. 

Yo  me  he  de  embarcar, 
25  a  la  mar^  a  la  mar  me  lleuan 

quien  fe  va  al  mar. 

AI  mar  que  me  arrojo, 
no  le  tengo  miedo, 
porque  eftarä  quedo, 
30  fi  yo  no  le  enojo: 

y  quando  me  arrojo 
[84]  en  fu  blanca  efpuma, 
me  da  el  bien  en  fuma 
que  me  puede  dar. 
35  Yo  me  he  de  embarcar^ 
a  la  mar,  a  la  mar  me  lleuan 
quien  fe  va  al  mar. 


^H           1  18                                                   LabeHoto                                                         ^^H 

^^^^P            Pues  que  mi  hermorura 

pintado:  mas  yo  confieffo,        ^^M 

^V                 fe  fugeU  a  amor, 

que  lo  que  ob  eftä.  roejor,        ^^H 

^H            4i>  no  temo  rigor, 

es  vn  veftido  de  azero.            ^^B 

^^^^             llaueg.  Dl  elaufura: 

Vueftra  guarnicion  mas  rica,    ^^B 

^^^H            y  pues  mi  Ventura 

30  ee  de  foldados  efpertoa,            ^^M 

^^^H           tuuo  fundamento 

0  que  bien  oa  eftarian               ^^B 

^^^^r            de  TD  atreuimiento, 

las  mangas  de  arcabuzeros.           1 

^^^           45  y  le  fupe  v(ar. 

Galan  ee  eftan  las  armae,             H 

^^^^L            Yq  me  he  de  embarrar« 

|86]ved;  que  deffa  fuerte  pienfo,       1 

^^^H           a  la  mar,  a  la  mar  Die  tletian 

35  que  el  grau  fepulcro  de  Chrifto       ■ 

^^^^1           qiiion  fe  va  al  mar. 

08  aguarda  por  Oofredo.                H 

Si  OB  vieffen  de  aquefte  modo       H 

en  medio  de  vn  eampo  abierto  ^^H 

^^^^H            46.  ROMANCE. 

los  Efpaiioles,  fin  duda             ^^M 

40  les  viniera  el  mundo  eftrecho.       ■ 

^^^^^^      Wjr  Ii'^tiflo  ertaua  ¥o  retrato 
^^^H           ^fibiel  Hey  Felipe  tereerOp 

Dad  que  dezir  a  la  fama        ^^| 

en  aquette  minifterio,                ^^H 

^^^H           aonde  armado  le  pintaran. 

quitareyfle  de  la  boca              ^^H 

^^^^1           vn  pobre  foldado  viejo. 

los  Cefarea,  y  Pompeyos.             H 

^^^^1        5  Mirauale  con  vn  ojo^ 

45  A  que  me  derpacharreys  vine,  ^^H 

^^^V           (aunque  quidera  con  ciento] 

y  no  hareys  mucho  en  hazerlo:  ^^H 

^V         [85]  que  vna  pelota  le  hi^o 

porque  para  la  oira  vida         ^^H 

^^^^L           falte  en  Frifia  del  yzquierdo. 

medio  defpachado  vengo.         ^^H 

^^^V            De  yn  motquetazo  tenja 

Pjdiendo  andamos  limorna,            ■ 

^V           10  la  piema  derecha  menos, 

50  fanto  Rey,  por  vueftros  reynoa       H 

^H                  que  lleuo  (us  miembroa  pares. 

loa  que  por  defenfa  fuya               H 

^^^»             y  truxo  uones   fus   miembros. 

eftamoB  Hn  carne,  y  huerfoa.       H 

^^^H             A  puro  caiToQ  de  lata, 

Pintado,  leSor,  os  hablo:               H 

^^^^B           en   q    a    EfpaiTa   truxo    em- 

porque  os  hablo  Ho  porteroa:       ■ 

^^^^                                 bueltos 

55  que  por  vos  no  temi  lanQae,          H 

^H            15  papeles  de  fus  feruicios, 

y  en  vueftra  guarda  laa  temo.        1 

^H                 vn  organo  venia  hecho. 

LtegÄ  en  efto  vn  Alguazil,            H 

^H                 Y  delpues  de  euterueeido, 

y  ecbiMe  maoo,  diziendo,               H 

^H                 Iloro  folo  con  el  verlo, 

que  por  vagamundo^  y  pobre,  ^^M 

^H                 ante  el  puefto  de  rodillas, 

60  le  mandauan  echar  preTo*         ^^^ 

^H            20  a  vozes  le  dixo  aquefto. 

|87|Yo  lo  vi,  yo  lo  lior^,                ^W 

^^^_^           En  Tan  Quintiu  vueTtro  padre, 

delito  el  Ter  pobre  hizioron:          H 

^^^H            fobre  Roma  vueftro  abuelo, 

mirad  Rex  por  vueftra  oaufa,       H 

^^^H           en  la  Naual  vuertro  tia, 

que  la  del  pobre  ea  la  menos«       ■ 

^^^i                en  mil  peligros  me  vieron. 

■ 

^^K^^     25  Otras  vezes  ob  fae  vifto 

1 

■^ 

Amorofo 

119          ^M 

^^^          47.  ROMANCE. 

40 

porque  me  maltratas?                      ^^H 
Que  agrauios  te  faize,                      ^^| 

^H            m  gloria  de  mi  alma, 

que  de  mi  te  enfadasF                     ^^H 

que  defcuydos  tuue,                          ^^H 

^M         viua  en  la  memoria^ 

que  mudarte  baftanH                        ^^H 

^B          muerta  en  la  efperaD^^a. 

45 

Na  era  yo  tu  preoda                       ^^| 

^1      5  Retrato  diuino^ 

en  vn  tiempo  amadaP                       ^^H 

^m         del  cielo  morada, 

quien  mudo  tu  gufto,                        ^^| 

^1         defprecio,  y  afrenta 

[89 

que  de  mi  te  agrauias?                   ^^| 

^m         de  la  edad  paffada. 

De  Uli  rar  no  precias                         ^^H 

^f         Angel  de  mi  vida, 

fj^t 

a  quien  defpreciara^                          ^^H 

10  que  de  glorias  tantas 

por  mirar  tus  ojos                            ^^H 

^H          tu  DOmbre  enriquezes, 

la  vida,  y  el  alma.                           ^^H 

^H         y  enfalgas  tu  fania. 

8i  por  Ter  tan  tuyo                           ^^H 

^H         Imagen  glorioTa^ 

tienes  confiani^a^                                ^^H 

^V          en  quien  le  adelantan 

55 

que  aunque  me  mattrates,                ^^H 

^1     15  Tobre  todo  el  mundo 

feruire  en  tu  eafa,                            ^^H 

^M          dircrecion,  y  gracia. 

Bien  fegura  puedes                           ^^H 

^H         Tratame  quäl  tuyo, 

moftrar  tu  defgracia,                         ^^H 

^M         0  mi  vida  acaba: 

ftn  tcmor  que  huya                           ^^H 

^1         corta  miB  delTeos^ 

()0  de  rigor,  ni  laiTa.                               ^^| 

20  0  mengua  tu  gracia. 

Efclauo  loy  tuyo,                             ^^H 

[88]  Hechura  Toy  tuya^ 

tengo  a  la  garganta                         ^^H 

^^          y  tu  fola  baftas 

tu  argolla,  y  eadena,                       ^^H 

^B         a  hazer  de  vn  peeho. 

que  prende  en  el  alma.                   ^^H 

^m          quäl  de  cera  blanda. 

Gf) 

Ni  romper  la  puedo^                        ^^H 

^M    25  Haz  en  mi  fortunaf 

ni  el  tiempo  la  gafta^                      ^^H 

^B          eon  moftrar  tu  cara, 

fi  oiatarmo  quieres,                           ^^B 

^H          ferenar  las  olas 

vn  efclauo  matas.                            ^^| 

^M         de  mi  fuerte  amarga« 

■ 

^M         Del  fol  de  tus  ojos 
^m    30  mi  vida  Te  canfa, 

48<  ROMANCE.                       ^B 

^H          n  me  faltan  ellos, 

^g^O  foy  Martiguelo,                       ^^H 

w  echado  an  el  valle,                    ^^H 

^H         morire  fin  falta. 

^H         No  apartes  feuora 

que  de  mis  coftumbres                    ^^H 

^B          effas  luzeß  Tantas^ 

[90]  quiero  hazer  alarde.                         ^^| 

^B    35  0  junto  CDU  ellas 

5 

Dire  mis  faciones,                            ^^H 

^^          mi  viuir  aparta. 

y  mi  lindo  talle^                               ^^H 

^H         Viua  yOf  fi  viuo, 

por  quien  las  muchachae                ^^H 

^H         en  fe,  que  me  amas: 

fe  mueren,  y  arden.                        ^^H 

^^L         maera  H  muriere, 

Say  blanco  en  ertremo,                   ^^H 

120 


Laberinto 


10  que  dudo  fe  halle 
cueruo  como  yo, 
aunque  fe  bufcarfe. 
Tengo  lindo  caerpo, 
y  puedo  alabarme, 

15  que  en  tierra  de  enanos 
puedo  Ter  gigaote. 

Y  mi  carantoiia, 
que  podria  pintarfe 
para  efpantar  niuos, 

20  quando  no  callafren. 
La  freute  pequef a^ 
que  uo  ay  diuifarfe: 
las  cejas  tan  juntas 
que  no  ay  apartarfe. 

25  La  boea  pequeüa, 
que  ay  hartos  pajares, 
que  fus  boquerones 
aun  no  fon  tan  grandes. 
La  barba  de  bobo, 

30  que  agora  me  nace, 

[91 J  fegun  es  de  efpeffa 

parece  ataharre. 

La  cintura  jufta, 

que  es  gufto  mirarme, 

35  parezco  al  dios  Baco 
quando  fue  a  cafarfe. 
Los  pies  tan  pulidos, 
que  para  cal^arme 
prueuo  mil  ^apatos^ 

40  y  ninguno  me  cabe. 

Y  acabo  con  efto 
de  dezir  mi  talle, 

con  que  a  todas  pienfo 
de  rondar  la  calle. 

45  Y  fi  al  cabo  defto 
alguna  guftare 
de  mis  hinohazones, 
venga  a  defmembrarme. 
Porque  bien  parezca 

50  foy  en  gufto,  y  talle 


tan  dulce,  que  dudo, 
que  otro  tal  fe  halle. 


u 


49.  ROMANCE. 

A  del  efcriuano, 
&la  rezien  cafada, 
[92]  con  el  FrancefiUo 

de  la  cuchillada. 
5  La  que  tiene  al  rio 

vifta,  y  puerta  falfa; 

para  fer  tan  mofa, 

no  es  del  todo  fana. 

Como  paffo  malo 
10  defcubrio  la  hilaza) 

y  en  materia  defto 

lindos  cuentos  paffan. 

AI  marido  ayuda 

a  lleuar  la  carga, 
15  y  los  aranzeles 

tiene  ya  en  eftampa. 

El  corta  las  plumas, 

y  ella  las  arranca 

a  los  paxarillos, 
20  que  en  fu  red  enlaza. 

El  cuelga  la  fiefta 

fu  tintero,  y  oaxa: 

y  ella  da  madera 

de  la  que  fe  labra. 
25  Haze  el  tinta  fina 

que  gaftar  en  cafa: 

y  ella  en  fu  efcritorio 

de  la  agena  gafta. 

El  da  fe  de  todo: 
30  [93]  y  ella  dk  efperan^as 

a  los  pifauerdes, 

que  le  dan  la  ca^a. 

Toma  el  confefsiones: 

y  ella  las  dilata; 
35  aunque  Ah  mil  bueltas 

la  femana  fanta. 


Amorofo                                                       f2i         ^^H 

^H           EI  haze  preguntas 

y  tarn  bien  miichacha,                     ^^| 

^H           a  loB  que  declaran: 

y  con  Tu  marido                              ^^H 

^V           j  elia  da  relpuertas^ 

80  encuerda  guitarras.                          ^^H 

^K      40  y  ninguna  mala. 

El  buifca  las  primas                       ^^H 

^H           El  d^  tertimonioä: 

frefcaa  de  Alemania:                     ^^| 

^H           y  ella  los  leuanta 

y  etia  las  terceraB                           ^^H 

^H           a  la  vezindad, 

[95]  de  la  tterra^  y  rancias.                  ^^| 

^m           por  cubrir  Tub  faltaa. 

85  El  mira  las  euerdas^                     ^^| 

^m      45  El  fe  ya  a  jujzto 

que  folas  dos  hagan:                     ^^H 

^K           a  feguir  fua  catifas: 

y  ella  por  no  farlo                         ^^| 

^M           y  ella  fuera  del 

haze  las  que   baltan.                      ^^| 

^M           da  al  marido  hartas« 

T  otrdB  mil  conilaB,                        ^^| 

^m           Haze  el  teftamenios^ 

90  que  el  hombre  Te  calla,                 ^^| 

^M     50  y  teftigOB  llama: 

por  tener  prefente                          ^^H 

^m           y  ella,  aunqüe  (in  ellos, 

la  amiftad  paffada.                         ^^H 

^H           cumple  bien  Tub  mandaa. 

Oh'o  la  celebre,                               ^^| 

^M           El  renuDcta  teyea, 

GODio  a  la  ercriuana,                      ^^| 

H            que  en  el  cafo  hablan: 

95  hafta  hazer  entre  ellaa                         ■ 

^B      55  y  ella  fe  iomete 

la  Irauiefa  pata.                             ^^M 

^»           a  las  que  le  agradan. 

^H 

.        [941  El  haze  contratOB 
^H           de  firmezas  bratiaB: 

^^^1 

50.  LETRILLA.                      ^M 

^V           y  ella  tiene  tratos 

mj Veten  mis  penTamientoB           ^^| 
^^ü  bolar  pueden,                         ^^M 

^m      60  llenoa  de  nrndan^as. 

^M           Toma  el  jiirameiitos: 

que  pues  tieuan  alas                     ^^H 

^1           y  ella  Iob  quebraotd; 

bien  es  que  buelen.                        ^^H 

^H           fi  jnro  algun  dia 

^^1 

^H           de  no  Ter  bellaca« 

5  Vieronte  mis  ojoB,                              ^ 

^M     65  El  protefta  coftaB, 

y  luego  te  dieron                           ^^H 

^m           y  Diega  demaDdaa: 

el  alma  por  pago                           ^^H 

^H          y  etia  las  concede 

de  fu  atreuimieoto:                         ^^| 

^H          a  los  que  laa  pagan. 

y  pues  te  pagaron                          ^^| 

^M           El  antea  que  firme, 

10  lo  maa  que  yo  pucdo,                    ^^H 

^M      70  los  errored  falua: 

[96J  Tubau  a  tu  cielo,                           ^^M 

^H           y  ella  con  los  fayos 

y  lleguen  a  verte:                         ^^| 

^M           condena  mil  almaB. 

Que  pueB  Ileuan  alas                     ^^H 

^M           Con  la  del  violero, 

bien  es  que  buelen*                       ^^H 

^M           qud  Yiue  de  cara, 

^^H 

^m      75  comanica  mucho, 

15  Suban  los  fufpiros                          ^^H 

^K           y  fon  como  hermanas. 

del  fuego  del  pecho,                     ^^M 

^H           Ella  es  de  la  vida. 

que  loa  ayres  rompan                   ^^H 

^1 

H             ^^^^^^^^B 

mnnto 

^^H 

^^^L         eoQ  Tu  mouimiento: 

Las  figuras  eftremadas,            ^^| 

^^^^         y  pues  como  fenix 

30  de  variaa  colores  llenas,            "^^ 

^^1         20  viuo,  y  muero  entro  elloB, 

fierapre  las  pintan  morenas,       ^J 

^^^H         Gon  dolor  eterno 

para  Ter  bien  aeabadas:             ^H 

^^^1         a  tu  cielo  llegoen: 

[981 

Y  puefto  que  la  blancura         ^^^ 

^^^1         Que  pues  Heuan  alas 

por  mala  no  fe  condena^          ^^| 

^^^^        es  bten  que  bueleD. 

35 

ea  menos  qua  hermofura           ^^M 
mezclada  con  Ter  morena«               ■ 

^^^p         51.  LETRILLA. 

52.  LIRAS.                     ^M 

^        ^M^ilua  contenta,  y  fegura 

^^^B           ^(  de  qiianto  puede  dar  pena 

JT^Efpues  que  de  tua  ojos        ^^M 
^  parti,  Leüora  mia,                  ^H 

^^^H         la  qua  tiene  hermofura 

^^^P         mezclada  con  Ter  tnoretia. 

aquel  amargo  dia                       ^^| 
de  todos  mis  enojos,                  ^^H 

^^^^       5  Ninguno  puede  juzgar. 

5 

por  efte  inutil  luelo                   ^H 

^^B          Hoo  jtizgao  Gon  pafBiou, 

no  he  viTto  alegre  al  Fol,  ni         J 

^^^H         que  las  quo  morenas  Ton 

elaro  el  cielo.        ^^| 

^^^^          prenden  para  no  loltar: 
^M        |97|  Que  auifo,  y  defemboltura^ 

Porque  fin  tu  hermofura                1 
mis  feutidos  en  calma                ^h 

^1          10  es  lo  Que  mas  encadena: 

^^^          y  es  donde  ay  Ter  hermofura 

fiempre  tienen  el  alma               ^^M 

10 

en  trifte  noche  efcura:                    | 

^^^^^^    mezclada  con  ler  moreua, 

que  a  quien  tu  lux  fe  niega^            1 

^^^^^    Color  blauGo  es  argumeuto 

viue  en  el  polo^  adonde  luz  no         1 
llega.                            J 

^^^f         de  Ter  el  fugeto  frio^ 

^■^     ir>  y  el  moreno,  de  maa  brio, 

A  bordar  et  Oriente                    ^^M 

^^^L         y  mejor  entendimiento. 

el  claro  fol  fe  eafuer^a:             ^H 

^^^H         Y  con  efto  fe  affegura 

15 

pero  no  tiene  fuerQa                       ^ 

^^^P         de  embtdiar  beldad  agena^ 

mi  claro  fol  aufente: 

^n              la  que  tiene  hertuorura 

199 

que  (in  ti,  Cetia  mia^ 

H          2()  mezclada  con  Ter  xnorena. 

el  fol  es  nocha^  y  donda  eftAs 
es  dia. 

^M              Donayre,  gracia,  y  auifo 

^^^ft         tienen  las  morenas  beilas, 

Si  ?oy  por  alegrarme 

^^^1         pues  que  hizo  Dies  en  ellas 

2(>  al  mar,  mas  me  eDtriftezco:           | 

^^^P          otro  Bueuo  parayfo: 

ü  a  la  tierra  ine  ofrezco, 

^K         25  Y  la  mayor  defuentura 

no  puede  fuftentarma: 

^1               de  quautas  am  er  ordena, 

que  mal  tan  dran  fofiego 

^^^          es  penar  por  hermofura 

en  viento  la  elperan^a,  el  alma 

^^^H         de  dama,  quo  no  es  morena« 

en  fuego. 

^^^^^^^^^^^^^^^^^"                                 ^^^^^^*                    H 

^K       M  8i  bufco  alguna  cofa, 

que  eofeua  a  Ter  graue             ^^| 

^^^H         ^^^  hermoia  me  parezca, 

con  iu  mouimiento:                    ^^H 

^^^H        haze  que  tue  eotrirtezca 

[101 J  dale  dulce  alienlo,                     ^^M 

^^^1        el  Ter  tu  mas  hermora; 

10  que  entre  piedraa  ünm              ^^H 

^^^^        y  afai  en  lo  maa  perfeto 

a  gozar  caminas^                        ^^H 

^^^^  3<)  te  conozco,   te   adoro,   y   te 

y  vfano  ti  bu eines.                     ^^| 

^^^H                              refpeto. 

Sopla  maa  quedito,                     ^^| 

no  la  recuerdeB*                         ^^| 

^^^B        Si  doy  el  cuerpo  al  rtieiio, 

^H 

^^^1        qyien  dormira,  feüora, 

15  Dexa  eftar  eerradoa                   ^^| 

^^^H        teniendo  el  bien  que  adora 

los  hermofos  ojos,                      ^^| 

^^^^        en  bra^oa  de  otro  dueno? 

que  tan  tos  defpojoB                   ^^H 

^^L       35  que  quien  efto  no  fientey 

tienen  ya  gauados:                    ^^H 

^^^H        ni  labe  que  es  amor,  ni  viiie 

que  n  recordados                       ^^H 

^^^^^1^ 

20  a  loa  hombret  miran,                 ^^H 

con  rayos  que  tiran                    ^^H 

^m      [100]  Si  duermo;  a  mi  defreo 

todo  el  mundo  encienden.         ^^H 

^B             tu  vifta  reftituyea. 

Sopla  mas  quedito^                     ^^H 

^M             y  fi  defpierto,  huyes 

no  la  recuerdea.                          ^^| 

^K^  40  adoDde  no  te  veo^ 

^^1 

^^^B        y  abra^ado  del  viento 

25  Ouarda  no  defpierte                   ^^H 

^^^H        prueuo  a  etigailar  mi  proprio 

del  luefio  en  que  duerme^         ^^| 

^^^^^^                        pen  Tarn  ieu  t  o  * 

que  temo  que  el  verme             ^^H 

eaurar&  mt  muerte:                    ^^H 

^^^^^^Ta  fe  que  a  morir  vengo: 

dichofa  tal  fuerte,,                      ^^H 

^^^B        maa  puede  coDfolarme^ 

BO  venturofa  eftreUa^                       ^^H 

^H       45  que  no  podraa  quitarme 

puea  niiia  tan  bella                    ^^| 

^^^K        el  amor  que  te  tengo: 

alentar  merece,                            ^^B 

^^^1        que  quanto  maa  me  oluidaa, 

Sopla  mas  quedito,                     ^^H 

^^^H^     me  uaceo   almaa  para  darme 

no  la  recuerdea.                         ^^H 

^^^^^^ 

H 

^^^V       53.  LBTRILLA. 

[102]        54.  LETRILLA.                   ^| 

^^^^^^ABK^Ieutraa  duerme   mi  niüa^ 

cvl  aueya  de  matarme^               ^^H 

^^ojueloB  verdeß;                         ^^H 

^^^^^^HMZefiro  alegre^ 

^^^P       fopla  mas  quedito^ 

dadme  corta  vida,                     ^^H 

^^^        HO  la  recuerdes. 

y  HO  tantas  muertes.                 ^^H 

^M         5  Hopla  manlo  viento 

5  Con  Tueftra  elperanga              ^^H 

^H            al  fueijo  fuaue. 

maa  mi  gloria  crecOi               ^^^M 

^^H 

^H          124              ^^^^^^^^        Laberinto 

^■H 

^^^K            ;  tambten  feneeo 

15  mil  lan^as  atrauefadaB^      ^^^^| 

^^^H            la  defconfiani^a: 

daodole  dolor  eterno.              ^^H 

^^^H            dichofo  el  que  alcanga 

Por  vn  pecado  de  amor          ^^H 

^^^H       10  Ojuelos  verdes, 

[104 

1  metido  en  el  alma,  y  cuerpo,       H 

^^^^H            dadme  corta  vida^ 

he  venido  a  quebrantar                H 

^^^H            y  no  tantas  muertee. 

20  todoa  loa  dies;  mandamientos.  ^^| 

Gq  el  primer 0  me  acuroi        ^^H 

^^^H            AI  alma  me  llegan 

que  no  amo  a  Dies  como  deuo  ^^B 

^^^V            de  amor  los  rigores, 

porq  quiero  taoto  a  vn  hdbre,        H 

^H            15  pues  iua  disfauores 

que  maa  q  a  mi  vida  le  quiero.        H 

^^^^L            todo  el  bien  mc  niegan: 

25 

Gn  el  feguodo,  he  jurado             H 

^^^^P            mis  ajos  fe  riegan. 

. 

con  mas  de  mil  jurameutoa          H 

^^^^B            Ojueloa  verdcB, 

de  no  oluidalle  jamas,              ^^B 

^^^H            dadme  corta  ?ida, 

ni  lacarle  de  mi  pecho.          ^^^^| 

^^^^       2ö  y  no  tantas  muertea. 

En  el  tercero  me  aculb,         ^^H 

3<) 

que  quando  eftoy  en  el  templo        H 

^^^H             Si  el  viento  os  offende^ 

DO  eftoy  atenta  a  ta  Miffa^          ■ 

^^^^    flOS]  no  OS  cegueys  del  viento; 

porque  en  verle  me  diuterto.        H 

^^^_^            pued  el  contento 

Bn  el  quarto,  no  he  guardado        H 

^^^^B            que  mi  alma  cnciende. 

a  mtö  päd  res  el  refpeto :          ^^B 

^           25  la  fe  me  defiende, 

35 

porque  le  amo  tan  loca,          ^^M 

^^^H             Ojuelos  verdeB, 

que  folo  a  el  lo  obedezeo.      ^^B 

^^^H            dadme  corta  vida. 

En  el  quinio,  he  delTeado             H 

^^^H           j  no  tantaa  muertes. 

la  muerte  a  inßnitos  neeios,        H 
que  han  procurado  apartamie         H 

40  {tmiamor  Dor  muchosmedios.         H 

^^^^K          55.  ROMANCE. 

Puee  foya  tan  difcreto^  padre, 

^^^^^^^      1p  A  bella  Cetiaj  quo  adora 
^^^H            A^vn  galan  a  lo  moderno, 

no  ay  que  dezir  en  el  fextof 

puea  por  lo  menos  fabreys^ 

^^^^H           por  eumptir  con  Tu  paroquia^ 

que  aure  tonido  deffeos. 

^^^H           fuefe  a  vn  cierto  monarterio. 

45 

|105J  El  leptimo  no  fe  paffa 

^^^^B        5  Hincada  eftä  de  rodillas 

(In  tener  parte  en  los  yerroa; 

^^^H           delaote  vn  padre  rupremo, 

porque  hurto  para  bablalle 

^^^H           y  a  conferrarfo  eomien^a; 

todoa  tos  ratoB  que  puedo. 

^^^^1           dePta  manera  diziendo. 

Ya  eftamoa  en  el  octauo»        ^^f 

^^^V           Padre;  fi  de  amor  fupirtes 

f)0 

y  en  efte  me  confierfo,            ^^| 

^H           10  en  YueftroB  ailoa  primeros: 

qua  he  mentido  muchaa  vezes^        V 

^^^^           que  Ton  poeos  los  que  efcapan 

porq  importa  al  amor  nueftro.        ■ 

^^^H            defte  tirano  ibberuio. 

Solamento  mi  apetito                     H 

^^^H           Efcuchad  a  vna  muger^ 

no  ha  tocado  en  el  noueno:        H 

^^^H           quo  trao  dentro  a  fu  pecho 

55 

porque  no  ha  auido  ocadon,        H 

^^^^^^V                                               Amorofo                                                      125        ^^H 

^M            nt  habla  conmigo  el  precepio. 

podra,  j  Hendo  difereta,              ^^M 

^M            El  decimo,  que  be  deffeado 

amarle  de  cora9on^                        ^^M 

^M             ioAoB  loa  bienes  a^enoe, 

y  cumpljr  con  la  conoioncia.        ^^H 

^m            por  entregarfelos  juuto&; 

Ko  jure  que  no  ha  de  querer^        ^^M 

^M        60  a  quien  el  alma  le  ontrego« 

30  [107 { aunque  agora  le  parezca :        ^^H 

H             Y  el  ma^^or  mal  que  yo  fiento, 

que  Ton  las  mugeros  flacas,         ^^H 

^^K             de  que^  padre^  me  confieffo^ 

y  a  la  mudanga  fugetas.              ^^| 

^^H            es  que  no  ie  H  teodre 

Vn  rato  que  Dies  le  ptde^           ^^H 

^H            de  amalle  arrepentimiento. 

hija,  el  dia  de  la  fiefta,               ^^M 

^m       65  £n  efto  fe  defmayo. 

35  que  ehhs  quaudo  oyes  Mi  IIa,       ^^M 

^B             pordiendo  color^  y  aliento 

en  el  facrificio  atenta.                  ^^| 

^m            en  las  rofas  de  Tu  cara 

Ä  loa  padres,  hija  mia,                ^^| 

^m            con  el  deruaDeeiinieiito* 

obedezca  con  prudencia:               ^^H 

que  no  tendra  buen   fucclTo,        ^^H 

4ü  n  lee  nicf^a  ta  obediencia.            ^^| 

^^^              56.  Re/pueßa. 

Loa  que  iotentan  apartarla          ^^| 

^1             XI 1^^^'^^  Bolued  manana^ 
^B             Ä?^que  yo  penfarö  en  ello, 

de  aquefta  correfpondeneia,          ^^| 

le  quieren  bien,  y  haze  mal^        ^^H 

H    [t06j  y  el  dja  que  concertaron, 

H  la  muerte  lee  deffea«                  ^^M 

^H            boluio  CelJa  al  monafteno. 

45  No  haga  por  effe  deffeo              ^^M 

^m         5  Pidio  por  et  mifmo  padre, 

le  priuen  de  aquefta  prenda,        ^^H 

^H             y  pafore  en  fu  prereDcia, 

que  ea  a  loa  ojos  de  Dies           ^^| 

^H             aguardando  la  ablblucion, 

muy  agradable,  y  aceta.               ^^H 

^m             los  ojos  pueftOB  en  tiorra. 

T  que  para  fu  marido                  ^^| 

^M             No  ea  menertor^  hija  mia^ 

50  fe  guarde  virgen,  y  entera:          ^^H 

^1       10  le  dize  el  frayle^  que  buelua 

no  pierda  el  refpelo  a  Dios^        ^^| 

^H             a  dezirme  los  pecados, 

dexaudo  de  Ter  donzella.              ^^B 

^1             que  delloa  bien  fe  me  acuerda. 

No  es  pecado  muy  graue             ^^B 

^M            Es  el  amor  natural 

burtar  los  ratoa  que  pueda          ^^M 

^m             en  nuertra  naturalesa, 

55  por  hablar  con  Tu  galan,               ^^| 

H        15  y  para  bleu  refirtirle 

Q  de  Dioa  no  huuiero  ofenfa.        ^^H 

H             es  menefter  mucha  fuer^a. 

|10d]  Procure  afai  Dloa  la  guarde,        ^^| 

^1             Pida  la  fuya  a  Dioa, 

no  meutir;  y  quaudo  mieuta,        ^^H 

^H             que  no  es  baPtante  la  nueftra; 

que  le  Importe  hazello,  y  miro        ^^H 

^B             que  es  vaüeute  el  enemigo^ 

60  que  a  ninguno  eu  ello  ofenda.        ^^H 

H^       2S.)  y  en  nuertra  cafa  fe  enciorra. 

Si  por  dar  a  fu  galau                   ^^M 

^^^K        Bieu  puede  teuer  amor 

bleues  agenos  quifieraj                 ^^H 

^^^1       a  vn  hombre,  eon  tal  «lue  Tea 

eftara  proTpera,  y  rica,                 ^^H 

^H           con  fin  tan  bueno,  y  tan  fanto, 

n  a  mis  conTejoa  fe  allega.          ^^H 

^B            que  la  ley  de  Dios  no  ofenda. 

65  Por  todos  ertoa  pecados             ^^^H 

^B      25  Porque  Ileuando  efte  fin^ 

diga,  hija,  en  peuitcocia            ^^^H 

126 


Laberioto 


aqui,  o  en  quatquiera  parto 
del  rofario  vDa  tercera. 
Digm  trea  vezea  lefuB^ 
10  mieDtraB  que  yo  la  ablueluo, 
y  HO  buelua  a  pecar  jamas: 
hagala  m\  Dios  Tu  Herua. 

57.  LETRILLÄ. 

/^Bras  fon  amores, 

^'^querida  iograta, 
obras  fon  am o res, 
que  BO   palabraa. 

5  Tu8  palabras  Ton, 

niiia;  las  que  hao  dado 

rienda  a  mi  cuy dado^ 
llü9]ftiego  al  corag-on: 

pagar  no  es  razon 
10  con  folo  razooes 

las  obligaciones^ 

qu6  tienes  al  almat 

querida  ingrata. 

Obraa  fon  amot'eai 
15  que  DO  palabras. 

Bufcate  el  deffeo, 

110  paede  hallarte: 

folo  por  agradarte 

tue  lifoDJas  creo: 
2(1  conmigo  peleo, 

por  irer  fi  podria 

veocer  mi  porfia 

tue  promen'as  falfas, 

querida  ingrata. 
25  Obraa  Ton  amorea, 

que  no  palabras. 

58.  ROMANCE, 
Legrate,  noche  obfcura, 
le  afligirme  cn  tus  tiiiie- 

blas^ 


y  que  no  ropofe  el  alma, 
y  de  que  el  cuerpo  no  duenna. 
5  I  llüj  Da  tormonto  al  coragoo. 
puea  la  memoria  inquietas: 
y  aeaba  coo  vn  rendido, 
fi  con  los  que  lo  eftan  te  vegas. 
Mueftra  todo  tu  poder, 

10  pues  te  doy  franoa  licencia: 
que  al  pefo  de  tu  rigor, 
bas  de  ver  rai  fortaleza. 
Efconde  effa  blanea  luna, 
cubre  tus  ciaras  eftrellas: 

15  que  a  fe  que  fi  viene  el  dia, 
que  otra  goze,  y  otra  vea, 
Fues  que  en  Narcifa^  y  en  fus 

gracias  bellas, 
oontemplo  el  fol,  la  luna^  y  las 

eftrellas. 
No  imagines,  noche  ingrata, 

20  maa  que  tus  efectos  fiera, 
que  no  es  verdad,  q  en  Nar- 

cifa 
falten  effas  excelencias. 
Que  fu  entendimiento  es  Coli 
que  fus  rayos  me  penetran: 

25  y  a  f u  voluotad,  que  es  luna, 
lo  mas  hello  fe  fugeta. 
Las  eftrellas  fon  fug  ojos^ 
y  fu  belle  cuerpo  esfera, 
donde  la  ciencia  del  alma 

30  [inj  aumenta  mas  fu  belleza. 
äi  es  verdad,  que  en  effe  cielo 
fe  vean  marauillaB  nueuas^ 
cubrej  noche»  con  tu  manto 
efte  cielo  que  me  niegas. 

35  Pues  que  en  Narcifa,  y  en  fus 
gracias  bellas^ 
oontemplo  el  fol^  la  luna^  y  laa 
eftrellas. 


^^^^^^^^^^^^^F                                Ämorofo 

127 

^^H             59.  LETRILLA. 

De  los  alamoB 
vengo  madre, 

^^^B       ^vengo  madre, 

de  ver  como 

4U  los  menea  cl  ayre. 

^^^H        de  ver  como 

^^^H        los  meoea  el  ayre. 

1113] 

60    LIRAS. 

^H         5  Qua  firmeza^  madre  mia, 

j?|Vlce  bien,  y  teforo, 

^^de  mis  graues  cuydados        ^^B 

^^^K        conmigo  el  amor  tendra? 

^^^B        (i  TB  arbol  fe  viene,  y  va 

folo  empleo:             ^^B 

^^^H        adonde  el  viento  le  guia: 

bella  imagen  que  adoro:             ^^^B 

^^^^         n  mil  vezes  en  vn  dia 

blanco    da   tira    fiempre    mi        ^^B 

^H        10  hojas,  y  ramas  fe  mudan, 

defteo;                      ^^B 

^H^         las  mirmaa  teinoD,  y  dudan 

5 

efcucha  vn  poco  atenta               ^^B 

^^^ft        Tu  efperaDya,  y  mis  verdades. 

la  cuenta  de  mis  penas  tun            B 

^^^B        De  los  alamoa 

(in  cuenta.                ^^B 

^^^B        vengo  madrOj 

^H 

^B       15  [112]  de  Ter  como 

8i  de  las  dos  ertrellas^                ^^B 

^^^^        lofi  menea  el  ayre. 

que  entoldan  tu  roftro  al  claro       ^^B 
eieloj                          ^^fl 

^^^B        Su8  oJQs  Tod  para  mi 

faltan  tales  centellas,                   ^^B 

^^^H        lenguas  q  me  eftan  hablando, 

10 

que  abrararan  al  pecho  mas       ^^B 

^^^^        con  el  viento  murmuraDdo 

de  yelo;                     ^^B 

^B^  20  de  que  por  el  me  perdi: 

porqtie  hazes  burla,  y  jucgo             B 

^^^K        todo  quanto  fuena  alli^ 

las  Veras  que  te  cuentan  de            B 

^^^^        es  exemplo  de  mi  pona, 

mi  fuegoP                ^^B 

aqni  mata,  y  alli  ftiena^ 

^^B 

lefufl^  que  aguero  tan  grande. 

Qyando,  hermofa  Talia,                     V 

25  De  los  alamos 

entre  el  negro  nublado  deffas       ^^B 

yeogo  madre, 

^H 

de  ver  como 

15 

me  amanecio  tu  dia,                    ^^B 

los  nienea  el  ayre. 

[114] 

con    el   arco  viftolo    de  tua       ^^B 

^^B 

Que  lealtad,  o  fundamcnto 

fus  mattzes  mo  aduierten            ^^B 

30  aura  que  mi  fe  confirme, 

del  agua  que  por  ti  mis  ojos       ^^B 

n  vna  hoja  que  eftä  firme 

vierten.                     ^^B 

tan  prefto  la  lleua  el  viento? 

^^1 

ya  no  ay  fe  con  juramento : 

A  tu  dichofa  viTta                        ^^B 

los  mudos  lo  dizen  ya: 

20 

rendimo:    que  no    ay  pecho        ^^B 

35  todo  es  viento,  y  todo  eftä 

tan  de  azero,           ^^fl 

fageto  a  fiis  vendaboles. 

que  a  tus  ojos  refifta;                ^^B 

128 


Laberinto 


te  di  mi  fe,  y  el  cora^on  entero : 
y  dasme  por  trofeo; 
vn,  Baftale  Ter  hombre;  no  le 
oreo. 

25  La  afioion,  mi  fefiora, 

por  Ter  pafsioo  del  alma,  es 

iouifible  : 
pero  vna  fe  traydora^ 
poder  difBimularfe,  es  impof- 

fible: 
Ton  loB  ojos  criftales; 
30  por  do  fe  vaD  del  alma  las 
renales. 


que  te  obligara  amarme 
qui^a  el  oyr  mi  pena,  y  el 
ereucharme. 

[116]  Baftaaa,  bella  ingrata, 
50  del  hierro  defTas  rejas  la  vio- 
lencia : 
mas  n  efta  me  maltrata, 
ta  aumentas  con  defdeneB  Tu 

inclemencia: 
quo  pues  mi  bien  do  medra, 
la  reja  es  hierro,  y  tus  en- 
trafias  piedra. 


Son  menrajeroB  madoB, 
[115]  que  defcubreo  por  fenas  Iob 
fecretOB 
del  alma,  tan  agudos, 
que  fin  formar  palabras,   ni 
conoetos, 
35  veräSy  (i  bien  los  miras, 
Ter  verdad  mis  palabras,  no 
metiras. 

Mas  ay,  querras  firena, 
que  con  tu  voz  el  alma  me 

robafte, 
y  con  vifta  ferena, 
40  quäl  baniifco  fiero,  me  ma- 

tafte: 
que  fi  tu  voz  encanta, 
que  mates  con  los  ojos  no  me 

efpanta. 

Y  por  cerrar  la  puerta 

al  premio  que  au  efpero  de 

tus  manoB, 
45  oftäs  afpid  alerta 

cerrando  efTos  tus  ojos  inu- 

manos: 


61.  REDONDILLAS, 

^A  vn  buhonero  empleado 
s>en  bigaa  oy  Tu  caudal, 

y  annque  no  Ton  de  criftal, 

todas  las  ha  defpachado: 
5  para  mi  le  he  demandado, 

aunque  yerdades  me  diga, 

vna  higa. 

AI  neoiO;  que  le  dan  pena 
todos  los  agenos  danos, 
10  que  aunque  fea  de  cien  anos 
alcance  vifta  tan  buena, 
que  vea  la  paja  en  la  agena, 
y  en  la  fuya  no  dos  vigas, 
dos  higas. 

15  [117]   AI  galan  que  le  dan 
jaque 
con  vna  dama  treguada, 
y  mas  bien  peloteada, 
que  la  Coruna  del  Draque: 
que  fiada  del  ^umaque 

20  le  defmienten  tres  barrigasi 
tres  higas. 


^^^^^^^^^^^^^^^^^f                                                                     ^^^M 

^V          AI  que  pretende  nias  faluae^ 

62.  KOMANCE.                       ^H 

^H           y  ceremoDias  mayoros^ 

^^^1 

^H            que  les  deuen  por  reiloree 

i|!VQue  bonita  que  cftas^              ^^^| 
^^(dixo  Mingo  a  Beaitilla)         ^^H 

^H      25  a  los  InfantazcoSj  y  Aluas^ 

^H           Hendo  nacido  en  las  maluas, 

Tino  valeß  man  defpierta,               ^^H 

^H           y  eriado  en  lae  hortigas, 

que  Mega^  y  Sancba  dormidas,         ^^H 

^^^^      quatro  higas. 

5  [119]  Yo  te  juro  a  Tau  Bartolo,         ^^H 

que  tienes  vna  carilla^                    ^^M 

^^^^       A  la  viuda  de  Siqueo, 

que  a  no  Ter  de  nuePtra  aldoa^         ^^H 

^H      30  que  fiendo  de  regadio. 

juzgara  fer  de  laa  Ifidias.              ^^H 

^1           Fe  calienta  el  lecho  frio 

8on  tuB  ojoe  agraciadoB,                ^^H 

^H           COD  rufpiros  de  deQeo: 

10  coiuo  Tendaa  ercudillas;                 ^^H 

^H           pero  Ton,  a  lo  que  creo, 

y  tuB  cejaB^  y  peftaüas                  ^^H 

^H           por  Eneas  Pub  fatigaBj 

luengaa  qual  crineg  de  pia,           ^^H 

^H      35  ciDco  higas. 

Tu  boquita  de  chiuela,                   ^^H 

y  tus  narizeß  de  chita^                  ^^^| 

^H           AI  marido,  que  ya  es  llano^ 

15  cou  tuas  bueltatjj  y  altibaxoB»         ^^H 

^H           fm  dar  vn  marauedi, 

que  de  eallejon  eliiuina.                 ^^| 

^V           que  le  binche  el  atmodi 

Pues  elTa  frente  de  tarro,              ^^^| 

^H  [118]  Tu  muger  cada  vcrano; 

cofi  efias  fienes  bundidaB,             ^^^| 

^B      4r»  n  pienfa  que  grano  a  grano 

COD  uiaB  entradas  quel  raftro,         ^^^| 

^H           fe  le  hinohau  lae  hormiga8, 

20  y  effas  moradas  mcxillaa.              ^^H 

^H           feye  bigaa. 

A  quien  no  dara  mal  rato^           ^^H 

n  cou  quiUotro  te  mira?               ^^H 

^H           AI  que  de  fedas  cargado. 

quien  por  ti  no  dexara                  ^^H 

^B           tal  para  Cadiz  cainioa^ 

la  olla^  que  ei\ä  vazia?                  ^^H 

^1      45  que  a  pcnaa  Te  determina, 

25  Matafteme  como  albarda,              ^^^| 

^1           n  ea  yaudera^  o  0  es  Toldado : 

pero  por  Ter  de  pollina,                     ^| 

^H           deHa  voluotad  forgado, 

faüaran  niis  u]atadura8,                 ^^^H 

^^^_       Uorado  de  fus  amigas^ 

aunque  a  fe  que  no  fon  chicas.         ^^H 

^^^P      Qete  higas. 

Oefpues  que  te  vi^  y  nie  vifte         ^^H 

30  eon  tal  buerte  meloDia^                  ^^H 

^V      50  AI  pobre  pelafuftauj 

no  como  Uno  luafcaDdO;                ^^H 

^H            que  de  arrogancias   Te  paga^ 

1120]  y  aodo  Ueno  de  tericia.                  ^^H 

^H           y  prefenta  )a  viznaga, 

El  Fefico  no  aquillotra                  ^^H 

^H           pi>r  teftigo  del  fayfaii, 

a  encertar  mi  malatiai                   ^^^| 

^B           viendo  que  las  barbae  dan 

35  aunque  oy  mirj^  en  vu  mor>         ^^H 

^H      55  teftimonio  de  las  migas, 

^^H 

^H           ocho  bigas. 

mis  rebotadaB  orinaa.                    ^^^| 

Hizome  mucbas  pefcudas,             ^^H 

pero  mejor  mala  ehina                  ^^H 

^^^IW^^^^^^^^^^^I^boriiito      ^^^^^^^^^^^^^H 

^^^h              le  aoierte  eotre  ceja;  y  ceja, 

y  publice  Te  en  la  villa:         ^H 

^^^H         40  qye  yo  que  te  quiero  diga* 

que  por  no  eiiru»iar  dos  cafa«|^l 

^^^^^^        Efta  mafiaoa  parece, 

80  dixeron  que  coDuenia.           _^J 

^^^^^B       €00  do§  fartenes  de  inigas, 

^H 

^^^^^H        dod  hogazae,  y  vn  ialon^ 
^^^^^"         que  fe  aliuio  mi  fatiga. 

63.  LETRILLA.               ^M 

^^^K^    45  No  pudo  paffar  de  a([ui, 

vgr^Na  äecha  de  oro             ^^M 
W  me  tiro  el  amor,                   M 

^^^^^A        qua  no  Tue  poca  dcrdicha; 

^^^^^V        coo  que  perdi  el  apetlto 

[122]  ay  lefua,  que  me  ha  dado         1 

^^^^^H         hafta  cafi  medio  dia* 

en  el  coragon.                         ^J 

^^^^H         Malo  ea  Ter  enamorado, 

5  Si  libre  me  hallaua^               ^^M 

^^^^^^    50  que  fe  afloxa  la  barriga; 

ya  cautiuo  ekoy\                   ^^M 

^^^^^-         y  QO  ay  burla  mas  pefada^ 

pues  bufeando  Toy                 ^^H 

^^^^^H        que  quando  el  mafcar  Te  ol- 

a  quien  adoraua:                   ^^M 

^^^^^H 

el  amor  me  paga                   ^^M 

^^^^^1        Vi  que  fe  murio  Pafcual^ 

10  con  tales  tormentos,              ^^H 

^^^^^P        y  con  dezir  Ynefilla, 

que  a  mia  penramienloa        ^^M 

^^^V        55  DioB  te  de  faolgan^a  buena^ 

lea  d^  el  galardon.                      ■ 

^^^^K         fe  VLiio  al  bayle  otro  dia. 

Ay  lefus^  que  me  ha  dado         ■ 

^^^^^H         Ohi  dezir  a  mi  aguela, 

OD  el  coragoD.                        ^^m 

^^^^^1        que  era  eu  todo  muy  fabida^. 

15  El  bien  de  mi  alma               ^^M 

^^^^    {121]  que  fiempre  en  cabega  agena 

fiempre  me  aborrece,             ^^M 

^^^_          6<j  ercarmeutar  fe  deuta. 

ya  mi  llanto  ofrece               ^^M 

^^^^^         Mucho  OS  quiero  por  TaD  juco, 

tormentoB  en  calma:             ^^M 

^^^^H         y  mucho  os  deuo  ßenita: 

lleua  amor  la  palma,             ^^M 

^^^^^H         pero  maß  me  quiero  a  m!^ 

20  porque  eftoy  de  fuerte,         ^^M 

^^^^^V         que  al  ün  no  tengo  dos  vidas. 

que  es  vida  la  muerte           ^^M 

^^^V        65  Si  quereys  tnatrimoniar. 

por  vueftra  oeafion.                     ■ 

^^^H              direfefa  a  vueftra  tia« 

Ay  leruB»  que  me  ha  dado         1 

^^^1              que  dexu  de  yr  a  la  haga, 

en  el  coragon,                       ^^B 

^^^1              por  mirar  vuercrae  feruillaa. 

^H 

^^^B              Beoita^  muy  vergongofa, 

64  KOMANCE.              ^M 

^^^1         70  como  quien  a  galgoe  Hlua, 

^^^1               dixo  TU  n  muy  repulgado 

goErranas  de  Manganarea, 

^^^H              entre  voae  ciertas  babillas. 

®yo  me  muero  por  Ynes, 

^^^^^^        Que  era  vn  poca  boquiuerdc, 

[123]  cortefana  en  el  arreo, 

^^^^^B       fobre  las  graciae  ya  dichaa: 

labradora  en  guardar  fe. 

^^^V        75  y  por  parecerfe  a  Mingo, 

5  De  cuyos  ojoa  honeftos 

^^^^^K        que  mas  que  vu    buey    de- 

fe  dexö  el  amor  vencer: 

^^^^^p 

que  au D que  Tu  color  ea  pardo, 

^^^^^B        CoDCertofe  al  tin  la  boda^ 

CS  maa  bello  que  Aranjuez. 

^^^^^^H                                           AtDororu 

^T(^^^^i3i    ^M 

^H           Trafsi  fe  lleua  rnis  ojoS; 

que  te  vean  enlutada^                    ^^H 

^H      10  pero  ya  no  es  menertor: 

fi  defpues  que  Fe  murio                 ^^H 

^H           porque  elloa  fe  vati  tras  etla^ 

2ü 

no  has  rezado  por  Tu  alma?         ^^H 

^H           defpues  que  faben  quien  es. 

De    que    (Irue    el    manto   a         ^^H 

^H           Cuydados  eii  d  alma  cngedra, 

^H 

^V            que  DO  dexan  de  afreoer: 

de  que  lae  tocas  tan  largas?         ^^H 

^M      15  porqiie  como  Tod  fua  hijoB, 

fi  ea  todo  enigma,  que  dize,         ^^^| 

^H            quiere  que  fe  empleen   bien. 

(125 

jviuda,  que  marido   agtiarda.         ^^^| 

^H           Embidia  pone  a  los  cielos, 

25 

De  que  firuen  a  tu  cuello             ^^H 

^H            quando  (u  hermofura  Yen : 

Pin  deuocion  euentas   largas^         ^^H 

^H           porque  puede  a  los  jardiuee 

n  Ueuas  baxo  vn  corpiiTo^             ^^^| 

^H      20  bazer  rieos  con  fus  piea 

por  que  te  alegre^  eon  randas?         ^^H 

^B            Celebremos  pues  zagalee 

De  que  firue  la  Yafquiua               ^^^| 

^H            cou  voz   dulce  el   pecho  fiel, 

30 

con  guarnicion  negra^  o  parda         ^^H 

^H            effe  iBitagro  del  cielo^ 

Hdq  folo  para  fuuda                       ^^H 

^V            y  dezid  como  yo  dire. 

del  faldellin  que  entrefacas?         ^^H 

^H      25  Labradora,  tu  puedes  rendir 

De  que  Hrue  el  chapin  uegro,         ^^H 

^B                                     a  ainor, 

n  eB  la  plantilla  doradaP               ^^^| 

^H            n  e)  Abri)  Ton  tue  plaiitaB, 

35 

y  de  que  el  ^apato  trifte,             ^^H 

^H           tU8  ojo8  el  Tel 

n  es  liga^  y  media  encarnadaP         ^^^| 
De  que  Hrue  defcolgar                  ^^H 
los  tapizes  de  tu  oafa^                   ^^H 
fi  Yas  a  Tifta  de  todos                  ^^^| 

H  [124]          65.  ROMANCE. 

^H                       a  voa  viuda. 

40  de  Yu  penfamiento  colgada?         ^^| 

^^^_       Vf^Iuda  fola  de  marido, 
^^^H        w!  humilde,  y  martirizada, 

Ue  que  te  (Irue  de  dia                  ^^H 

cerrar  puertas^  y  vontanae^           ^^H 

^^^^      Dias  por  falta  de  recreo, 

fi  (fio  que  por  fuer^^a  fea)             ^^H 

^H           que  por  delTeo  de  cafta. 

ay  de  rioche  quien  las  abraP          ^^B 

^H       5  De  que  te  drue  llorar 

45  De  que  drue  por  la  ealle              ^^| 

^H           por  el  dueno  que  te  falta, 

Ileuar  la  cabega  baxa,                    ^^H 

^H           fi  Itorauas  alguu  dia 

Ueuando  la  YJfra  al  fefgo              ^^^| 

^H            porque  a  morir  le  tardaua? 

por  tu  gufto  atormentada?            ^^^| 

^H            De  que  el  |>erame  te  ftrue, 

De  que  te  Hrue  frunzir                 ^^H 

^H      10  n  al  tin  00  te  pefa  oada? 

50  boca,  y  ojob  quando  hablas^         ^^^| 

^H            que  al  fiu  peia  poeo  yd  muerto 

|126| 

y  a  lo  beato  el  lenguage,              ^^H 

^H           que  era  quando  viuo  carga. 

dar  mueftras  de  pefar  falfasy         ^^H 

^H           De  que  te  Tirue  rez^ar 

De  que  te  Hrue  eo  la  Iglefta         ^^H 

^H           por  el  dueilo  que  te  lalta^ 

rezar  a  vna  imageu  ranta,            ^^H 

^H      15  (i  rezauafi  alguu  dia, 

55  n  tieneB  el  coragon                        ^^^| 

^H           porque  a  monr  fe  tardaua? 

puefto  eti  otra,  que  idolatraBp         ^^^| 

^H           De  que  le  firue  al  difuato, 

De  que  firue,  hcrmana  mia?         ^^H 

132 


LaberiDto 


pero  DO  Hrua  de  nada: 
que  qniero  encubrir  tu  nöbre, 
60  por  no  defcubrir  tus  faltas. 
Siruate  aquefte  de  auifo, 
auoque  anifos  no  to  faltan: 
yo,  el  feruidor  de  tu  gurte, 
ol  Lioenoiado  Campana. 


66.  ROMANCE. 


Süqv 


A  zagala  mas  hermofa^ 
lue  fu  ganado  apacienta^ 
aufente  de  Mangaoares, 
rinde  Tu  llanto  a  Pifuerga. 

5  Salio  a  apacentar  memorias^ 
quando  el  Fol   prefta  a   las 

feluas 
neos  tapizes  dorados; 
y  alfombras  de  ricas  mueftras. 
Quando  Pifuerga  furiofo 

10  corria  con  mayor  fuer^a: 
[127]  porque  aumentauan  fus  aguas 
la  corriente  de  fus  perias. 
Y  en  el  criftal  de  las  aguas 
defeubrian  dos  eftrellas; 

15  que  dan  defde  el  cielo  fuyo 
la  luz  al  quarto  Planeta. 
No  Fe  paga  de  fus  ojos; 
aunque  dos  foles  parezcan: 
porque  les  falta  vna  nina^ 

20  de  cnyos  ojos  lo  es  ella. 
Pero  quedöfe  corrida, 
de  que  Pifuerga  le  ofende, 
pues  fne  en  Manganares  blanca 
y  en  fus  efpejos  morena. 

25  Y  viendo  que  murmurauan 
las  aguas  de  fu  belleza, 
por  difculpa  con  las  ninfas, 
cant5  llorando  efta  letra. 


€ 


67.  LETRILLA. 

On  el  ayre  de  la  fierra 
bizeme  morena. 


Vn  ciergo  indignado, 
a  bueltas  del  fol, 
5  qualquier  arrebol 
[128]  dexan  eclipfado: 
ellos,  y  el  cuydadO; 
que  mi  muerte  ordena« 
Con  el  ayre  de  la  fierra 
10  bizeme  morena. 

Si  blanoa  naci, 
y  bolui  morena, 
luto  es  de  la  pena 
del  bien  que  perdi: 
15  que  fufriendo  aqui 
rigoros  de  aufencia. 
Con  el  ayre  de  la  fierra 
hizeme  morena. 


68.  LETRILLA. 

^Omped  penfamientos 

^al  ayre  futil, 
y  a  mi  bella  ingrata 
mi  mal  le  dezid. 

5  De  todas  fus  fenaa 
OS  quiero  adnertir^ 
que  es  en  forma  humana 
belle  ferafin: 
y  para  fi  a  cafo 
10  [129]  fe  oluida  de  mi, 
A  mi  bella  ingrata 
mi  mal  le  dezid. 

Dezidle,  que  quedo 
cerca  de  morir, 


^^M 

AmöS!^^^^^^^^^^^^^13^^^^^B 

H  15  y  de  mi  mny  lexos 

con  el  fol  de  Tu  vifta                      ^^M 

^m       defpuea  que  la  vi: 

en  el  prado  verde.                            ^^H 

H        y  aunque  refifta, 

25  Y  ayudaua  a  cogelle                        ^^M 

H        7  no  08  quiera  oyr. 

loa  blaneoB  paiioa                             ^^M 

H        A  mi  belta  iograta 

el  amor  que  paffea                          ^^M 

H  2Ö  Uli  mal  ]e  dezid. 

loa  verdea  pradoa.                              ^^| 

1 

[131]  Palag  per  alli,                                   ^H 

B        Hallareysla  en  medio 

30  dixele  burlando^                                ^^M 

^^^1        de  Tu  rcrde  Abril, 

fi  querria  que  ontraffe                      ^^M 

H        efparzieDdo  rofas, 

con  ella  en  el  baiTo.                          ^^M 

H         clauel;  y  jazmin: 

Dixo  vn  n  gracioro;                           ^^M 

B  25  y  aunque  os  efpante 

wo  quife  acetarlo,                               ^^M 

H         el  hallarla  anH, 

B5  trirte,  y  penfatiuo                              ^^| 

^M        A  mi  bella  ingrata 

de  algtin  nueuo  engmln.                   ^^M 

H        mi  mal  le  dezid. 

AI  ün  efperela;                                   ^^| 

^^^M 

y  die  en  breue  rato                          ^^M 

^^       69.  LETRILLA. 

fin  a  fus  tardan^as,                           ^^M 

40  maa  no  a  mia  cuydadoa.                   ^^M 

H        3|ml  zagala  fus  pailos 
H         cßlÄeDxuga,  y  tuerce, 

Y  (\iB  blaneos  paiTos                         ^^M 

enxnga,  y  tuerce                                ^H 

H        con  el  fol  de  Tu  viUta 

con  el  fol  de  fu  vifta                        ^^H 

flfW]  en  ol  prado  verde. 

en  el  prado  verde.                             ^^M 

5  Y  ayudaua  a  cogelle 

45  Y  ayudaua  a  cogelle                        ^^M 

H         loa  blancos  pauoa 

los  blancos  pafioa                                ^^H 

H        el  amor  que  pafiea 

el  amor  que  pafiea                            ^^H 

H        los  verdea  prados. 

los  verdes  pradoa.                              ^^| 

^1        Las  doradas  treu  gas 

^1 

H   10  bordando  fus  fienes, 

70.  ROMANCE.                            ^M 

H        y  a  Tu  blanco  pecho 

XJtN  loa  maa  triftea  folarea            ^H 

B         regalada  nieue. 

»vn  paftorzillo  fin  alma,                ^H 

H         Los  bragos  algados 

para  contar  fua  agrauios                   ^^| 

B         de  Goral,  y  leche^ 

tomo  la  pluma  en  la  mano.              ^^| 

B^   15  parece  que  hizieron 

5  [132j  Va  efcriuiendo  dos  mil            ^^M 

^k       Junta  de  fus  bienes. 

quexaa                        ^^B 

^M       Las  plantas  al  agua, 

a  l'u  paflora  amada,                         ^^M 

^1       con  que  la  enriquece^ 

baftantea  a  derretir                           ^^B 

H        temerofa  llega 

vnas  entrauaa  de  marmoL               ^^B 

H   20  al  pie  de  vn  torrente. 

Ya  le  falta  el  eoragon,                     ^^H 

^H        Y  fus  blancoB  pauos 

10  abriendo  de  nueuo  el  llanto,            ^H 

^^       enxuga,  y  tuerce, 

que  lagrimaa  de  amor                      ^^| 

^^^^       134                ^^^^^^^                                   ^^^^^^^^^^^^^^^^^B 

^^^L               ertan  en  medio  del  alma. 

Ya  no  quiero  mas  dezirte, 

^^^^^^         Con  todo  le  va  diziendo^ 

que    es   beiier    del    mar   las 

^^^^^^P         ay  pafiora»  ay  iBgrata^ 

aguas, 

^^^V         15  que  es  de  la  fe^  que  me  diftes? 

55  y  de  las  arenas  del 

^^^^^H          que  es  de  tu  anior,  y  trato? 

faber  quautos  foii  Tus  graiios. 

^^^^^^B         Bien  me  acuerdo^  quo  vua  vez 

Coo  efto  paro  el  trifte, 

^^^^^^P         en  amorofaa  palabras, 

baiiando  el  papel  en  lagrimas, 

^^^^^^          quexandome  yo^  dixirte^ 

[134]  recoftado  Te  adormio, 

^^^H         20  no  temieile,  y  que  erperaffc. 

6tJ  y  cantü  defpuea  fofiaudo, 

^^^H               No  me  dieCfen  pena  zeloe, 

^^^^^^         ni  [alietTen  de  mi  alma 
^^^^^^H        leiialeB  que  declarafren 

71.  LETRILLA.             ^M 

^^^^^y         que  tu  a  oiro  adoraffeB. 

^Agales  dileretos  ^^M 
^no  fieys  de  amor,             ^^M 

^^^V        25  Sin  duda  que  tu,  de  humilde, 

^^^^^^B          te  hizirte  leona  braua; 

que  el  mas  firme  es  ayre,    ^^H 

^^^^^^P         pues  mis  lagrimas  de   fuego 

y  el  mas  bueno  es  flor.         ^M 

^^^^^^P         enfrian  tu  euerpo^  y  alma. 

^H 

^^^^^^          Detente  ciega  efperan^^a, 

5  Dexaos  de  amar,                  ^^B 

^^^H          31)  no  turbes  mas  mi  euydado, 

que  todo  es  engaro,            ^^H 

^^^H               que  efperH^a que  eftii  eo  duda, 

y  de  nauegar                        ^^| 

^           ]133]  viene  a  fer  martirio  largo. 

6Q  mar  tan  eftraiio;            ^^| 

^^^H                De  que  me  firue  el  penfar 

que  tendreys  mal  aüo,         ^^H 

^^^H               en  tu  hermofo  retrato, 

10  fi  abra^i^ays  amor:                 ^^M 

^^^H         36  que  es  fubirme  a  las  eftrellaa, 

que  el  mas  firme  es  ayr^^         ■ 

^^^^^^L         para  caer  de  mas  aUo? 

y  el  mas  bueno  es  flon        ^^| 

^^^^^H         Que  me  ilrue  el  imaginär 

^H 

^^^^^H         en  tu  amorofo  trato, 
^^^^^^          que  ÜB  efcuchar  las  Jlrenas 

72.  ROMANCE,               ^B 

^^^H          40  para  quedarme  eneantado? 

^  E  Tnas  enigmaa  q  traygo  1 
^'^bien  ciaras,  y  bie  dudofas,     1 

^^^H               Que  nrue  quo  mi  memoria 

^^^H               Taya  tu  beldad  mirando, 

pide  la  difioicion                         m 

^^^H               n  es  facarmG  de  la  carcel, 

vn  bombre  que  las  ignora.        1 

^^^H               para  quedarme  ahorcadoP 

5  Ser  vna  dama  de  Corte             1 

^^^H         45  Querellofos  mueftran  fer 

deftas  que  corren  agora,            1 

^^^^^^L         tus  penramientos  hufanos, 

[135]  morena  qoando  amaueee,          ■ 

^^^^^H        pues  dellos  querella  das 

y  blanca  de  alli  a  dos  boraa*     ■ 

^^^^^^B        a  quien  nunea  to  hizo  agrauio. 

Que  es  coficofaP                         1 

^^^^^^          Las  antiguas  amirtadea 

1 

^^^H         50  dificilmento  Te  pagan, 

10  Teuer  vna  buena  vieja,             1 

^^^^K^          aunque  las  rompan,  dizieodo, 

pobre  ba^ieda^   e  hija   het^    1 

^^^^^H        que  todo  lo  nueuo  plaze. 

^ 

mofa ;                  1 

^                                           AmoroA] 

►  ^^^^^^^^^is^^^H 

^H          Ter  Manhernandez  ayer, 

que  en  Tua  manoa^  y  Tu  aguja         ^^H 

^H          y  de  alU  a  yu  idgb  dofia  Al- 

fe  encierra  fu  hazienda  toda.         ^^| 

^H                                   do^a. 

50  Y  que  fiendo  la  virtud                  ^^H 

^H           Teuer  galas,  y  galanes^ 

la  mas  eftimada  joya^                    ^^H 

^M      15  labrar  cafas,  comprar  joyas, 

oadie  por  muger  la  pida,               ^^| 

^K           auer  parido  vna  vez, 

por  que  le  faltan  eiTotras.               ^^^H 

^B           venderfe  por  virgen  otra. 

Que  GB  collcora?                            ^^H 

^B           Que  88  concoraP 

^^1 

^H 

55  [137]  Que  trayga  vna  bnena         ^^M 

^B           Teeer  hermora  muger, 

^^1 

^M      2C^  (In  tener  hazienda  propria^ 

negro  luto,  y  blancas  tocüs^          ^^H 

^H           mas  de  aquAlIa,    que  eti   d 

que  en  vida  de  Tu  maridn             ^^H 

^H                                     roftro 

fue  tan  libre  como  agora.              ^^H 

^H           le  pufo  la  gran  pintora. 

Que  no  le  temiene  viuo,               ^^H 

^B           Corner  las  dos  (In  traello, 

TiO  y  mucrto  eftf^  tan  medrofa,           ^^H 

^B           veftir  fm  que  cucfte  oofa^ 

que  todas  las  noches  dv                ^^H 

^1      25  j  teDcr  lö  mag  del  afio 

Orden  en  no  dormir  Ibla.              ^^H 

^H           bien  baftecida  la  bolfa. 

Que  es  coneora?                           ^^H 

^H           Que  es  coricofa? 

^H 

^H           Partirfe  a  vna  comifeion 

73.  LETRILLA.                      ^| 

^H           vn  buen  hobre,  y  qoudo  toroa, 

^^H 

^M      30  en  Tu  cafa  ballar  enferma 

j;%^Ve  n  (by  morena,                   ^^H 
^^madre  a  la  fe.                          ^^H 

^H  [136]  de  mal  de  ba^o  a  Tu  efpofa. 

^H           Eftarfe  vn  ano  fin  verla, 

que  n  foy  morenita                        ^^H 

^B           y  en  vna  femana  folai 

yo  rae  lo  parfar^.                          ^^H 

^M           qtie  la  trata  fu  marido, 

^^H 

^H      35  parir.  y  publicar  honra. 

5  Erta  Qii  color                                  ^^H 

^H           Quo  es  coficora? 

morena^  y  toftada,                               ■ 

^H 

es  color  qneniada                                 H 

^H           Que  pretendan  dos  cafarre, 

del  fuego  de  amor:                       ^^H 

^H           que  es  aueriguada  cofa^ 

toftöme  fu  ardor                             ^^H 

^H           qii6  et  vno  nacio  en  Vizcaya, 

10  la  tez  de  la  cara^                          ^^^| 

^H      40  y  el  otro   en  Canftantinopla. 

en  la  quäl  declara                         ^^H 

^K           Que  por  Ter  pobre  no  balle 

lo  que  me  abrafe.                           ^^| 

^H           el  Vizcayno  vna  nouia, 

Que  n  foy  morenita                      ^^| 

^H           y  halle  ciento  por  Ter  rico 

yo  me  lo  paffarS.                          ^^H 

^H           el  fucerfor  de  Mahoma. 

^^H 

^H      45  Qne  es  coricorap 

15  [138]  Si  el  color  me  afea,            ^^| 

^H 

de  hermofa  prefumO}                     ^^H 

^H          Qne  fe  eüh  en  Tu  encerramieto 

porque  tizna  el  humo                    ^^H 

^H           la  donKella  virtnora; 

de  fu  chimenea:                            ^^H 

136 


Amorofo 


no  me  Hamen  fea, 
20  aaoque  mas  me  atizoe^ 
ßno  blanco  eifne; 
que  pluma  mad6. 
Que  fi  foy  moreoita 
yo  me  lo  paffar^. 

25  Para  mas  aiTarme 

en  Tu  llama  eterna, 

defdo  nifSa  tierna 

quifo  perdigarme: 

fue  efto  fenalarme 
30  oon  Tu  clauo;  y  elTe, 

porque  amor  Fe  yiefTe 

do  agora  Fe  vö. 

Que  n  Iby  morenita, 

yo  me  lo  pafTar^. 

74.  ROMANCE. 

EAgamos  pazes  GapidO; 
por  amor  de  Tan  ArnaO; 
que  para  yn  trifte  mancebo 
[139J  bafta  un  aiio  de  lilao. 

5  Bafta  lo  que  me  has  traydo 
como  pobre  Genifao, 
de  tierra  en  tierra,  jugando 
a1  juego  de  Birlimbao. 
üon  mas  Fortuna,  y  tormenta^ 
10  que  en  medio  el  golFo  vna  nao 
partiendo  por  ti  mas  bierros, 
que  ay  hierros  en  todo  Bilbao. 
Siendo  de  vna  ingrata  Elena 


Argolico  Menelao, 

15  que  mi  bonrado  penFamiento 
no  le  eftimo  en  yn  cacao. 
Quantas  yezes  remojado 
me  yi,  como  bacallao, 
limpiando  lagrimas  triftea 

20  con  yn  lien^  de  Bilbao. 
Hecho  a  Fu  puerta  yn  retrato 
al  yiuo,  de  yn  Galambao, 
que  con  el  cebo  dezia, 
como  el  gatO;  maramao. 

25  Y  loB  niüoB  de  la  eFcnela 
me  dezian,  hola,  holao, 
ea  al  loco,  ninos;  ea, 
que  eftä  loco  aquefte  bao. 
Con  dexartO;  darte  quiFe 
30  en  Valenciano  yn  girao, 
[140]  y  pareciome  deFpues 
Fer  de  picaros  del  Qrao. 
Si  me  abraFa  mas  que  el  ftiego 
del  Fanto  que  tiene  el  Tao, 

35  me  abraFe,  y  luego  me  yea 
como  el  pece  Nioolao. 
Que    pues   tienes  mas  mn- 

dangaB 
que  el  Fon  de  pie  de  giaao, 
cante,  y  bayle  a  Fu  alaedrio 

40  el  Indiano  Macacao. 
Nunca  he  tenido  contigo 
Fola  yna  hora  de  Farao, 
ni  aun  he  podido  hablalla, 
aunque  he  eltado  en  Alealao. 
FIN. 


Tabla  137 


iB'  i'"i  TABLA 

Bamances. 
Agora  eftaräs  contenta.    Nr.  34. 
Agradeoido  partor.    Nr.  7. 
A  la  hermolifsiina  Ginthia.    Nr.  3. 
Alegrate,  nocho  obfcura.    Nr.  58. 
AI  hamilde  Man^anares.    Nr.  21. 
Amor  abfoluto  Key.    Nr.  36. 
BieD  penfarä  quie  me  oyere.    Nr.  43. 
Campo  inutil  de  pizarras.    Nr.  18. 
CefTad  eftrellas  del  cielo.    Nr.  29. 
Con  la  laz  del  alua  hermofa.    Nr.  28. 
Del  real  de  Man^aoares.    Nr.  41. 
De  vnas  enigmas  q  traygo.    Nr.  72. 
Dezilde  yob  noche  obfcura.    Nr.  14. 
DininoB  ojos  bermoros.    Nr.  1. 
Dixole,  bolaed  manana.    Nr.  56. 
Donde  vays  mi  peDfamieto.    Nr.  13. 
Echate  mofo.    Nr.  12. 
El  fnego  que  me  confume.    Nr.  42. 
En  los  mas  triftes  rdares.    Nr.  70. 
Efperan^^ae  de  Cardena.    Nr.  8. 
Eftaua  la  Doche.    Nr.  24. 
HagamoB  pazes  Cupido.    Nr.  74. 
Ha  vn  bubonero  empleado.    Nr.  61. 
[v®]  Heriüofjföima  Dorida.    Nr.  40. 
La  bella  Celia,  quo  adora.    Nr.  55. 
La  del  eforinaoo.    Nr.  49. 
La  zagala  mas  hermofa.    Nr.  66. 
Los  paftores  de  Segura.    Nr.  25. 
Los  peda^os  de  vn  retrato.    Nr.  19. 
Mirando  eftaua  yn  retrato.    Nr.  46. 
OjoB;  cuyas  luzes  bellas.    Nr.  4. 
Ojos,  puea  teneys  licencia.    Nr.  2. 
O  que  bonita  que  eftäs.    Nr.  62. 
Para  contarte  mis  anfias.    Nr.  33. 
Por  la  puente  luana.    Nr.  9. 
Segunda  yez  defterrado.    Nr.  35. 
Senora,  ya  eftoy  canfado.    Nr.  27. 
Serrauas  de  Maufanares.    Nr.  64. 


S.     |61J 

110. 

.     [12] 

94. 

»      [5J 

92. 

«  [109- 

126. 

.     [37] 

102. 

r,     [64] 

111. 

n     [78] 

116. 

r      [32] 

100. 

n      [53] 

107. 

n      [52] 

107 

«     |74] 

114. 

»  [134] 

134. 

.     [24] 

98 

.       [3] 

91. 

„  [105] 

125. 

.     [22; 

97. 

»     [21] 

97. 

n     [76; 

115 

n   [131] 

133 

.     [14] 

95. 

n      [42] 

104. 

„  [138 

136. 

.  [116] 

128. 

»     [72] 

114. 

r,  [103 

124 

»     [91 

120 

.  [126] 

132. 

r,     [45] 

105. 

»     [34] 

101. 

r,  [84; 

118 

«      [7] 

92 

»       [< 

91. 

n   [118] 

129 

n      [59] 

109. 

n      [16 

95. 

»    [62] 

110. 

»     [49] 

106 

«[122] 

130. 

i;is 


Tabla 


Nr.  41. 


Sobre  las  blaocas  efpumas.     Nr.  20. 
Vida  de  mi  vida.    Nr.  47. 
Viuda  fola  de  marido.    Nr.  65. 
Yo  foy  Martiguelo.    Nr.  48. 

Letrilla». 
Ariomöfe  la  niila.    Nr.  30. 
Ayres  de  mi  aldea.    <S.  Del  real  de  Manganares. 
Buelen  mis  penfamientos.    Nr.  50. 
Como  retumban  las  palas.    Nr.  23. 
Con  el  ayre  de  la  fierra.    Nr.  67. 
De  los  alainos  vego  madre.    Nr.  59. 
El  eielo  me  falte  morena  mia.    Nr.  5. 
Frefcos  ayrezitos.    Nr.  15. 
[Bl.  2rOJ  Galeritas  de  Efpaua  parad.     Nr.  44. 
Galeritas  de  Efpaiia  fulcan.     Nr.  37. 
Luzen  mas  tus  ojos.     Nr.  32. 
Madre,  la  mi  madre.    Nr.  45. 
Mientras  duerme  mi  oiiia.    Nr.  53. 
Mi  zagala  fus  pafios.    Nr.  69. 
No  las  temo  madre.    Nr.  22. 
Obras  fon  amores.    Nr.  57. 
Por  llegar  a  tu  torre.     Nr.  6. 
Que  fi  foy  morena.    Nr.  73. 
Romerito  fiorido.     Nr.  16. 
Romped  penfamientos.    Nr.  68. 
Si  auoys  de  matarme.    Nr.  54. 
Si  quereys  que  os  enrame.    Nr.  26. 
Si  fus  ojos  bellos.    Nr.  11. 
Son  tus  ojos  niila.     Nr.  10. 
Van(e  mis  amores.    Nr.  38. 
Verde  Primauera.    Nr.  31. 
Viua  contenta,  y  fegura.     Nr.  51. 
Vna  flecha  de  oro.    Nr.  63. 
Zagales  difcretos.    Nr.  71. 

Liras. 

Aqui  lloro  affentado.     Nr.  39. 

Defpues  quo  de  tus  ojos.    Nr.  52. 

Dulce  bien,  y  teforo.     Nr.  60. 

En  el  campo  florido.    Nr.  17. 

FIN. 

(Annierkuugcn  und  Nachwort  folf^cii  im  näcliHten  lieft.) 

K.  YollmoUer. 


S.    [35] 

101. 

.     [87] 

119. 

«  [124] 

131. 

r,     [89] 

191. 

r,      WA 

108. 

n      [75] 

115. 

»     [95] 

121. 

n  m 

103. 

n   [127] 

132. 

r   [111] 

127. 

[9] 

93. 

«     [26] 

98. 

n      [80] 

116. 

n      [67] 

11-2. 

«     [58] 

109. 

r      [82| 

117. 

r  [100] 

123. 

„  [129] 

133. 

n      [39] 

103. 

„  [108] 

126. 

,.     [10] 

93. 

n   [137] 

135. 

.     [28] 

99. 

n  [128] 

132. 

n   [102] 

123. 

n      [47] 

105. 

r,      [20] 

96. 

n      [181 

%. 

n      [69] 

113. 

»     [57] 

109. 

n      [96] 

122. 

r    [121] 

130. 

r    113-IJ 

134. 

n      [70] 

113. 

.     [98| 

122. 

r    |113] 

127. 

.     [30] 

100. 

Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatorium  des 
hell,  Patricius. 

Von 
Eil.  Mi\\l 


I 


I.  Mittlieiliingeii  aus  Haudseliriften. 

Vorbemerkungen.  Die  Qeschiclite  der  Legende  vom  Purga- 
toriam  des  h.  Patricius  ist  eine  sehr  verwickelte.  Ich  habe  mich  ur- 
sprünglich nur  80  weit  mit  ihr  beschäftigen  wollen,  als  ea  für  den  Zweck 
der  üerausgabe  des  franzÖHiaohen  Textes  der  Marie  de  France  noth- 
w^endig  schien;  ich  bio  indessen,  wie  es  ja  leicht  vorkommen  kann, 
immer  tiefer  in  die  Sache  hineingeführt  worden ,  so  dass  mir  das  Ma- 
terial zuletzt  ins  Ungemessene  anzusehwellen  drohte.  Da  brachten 
verschiedene  äussere  Umstände  Störungen;  die  Arbeit  blieb  längere  Zeit 
liegen  und  ehe  ich  wieder  zu  ihr  zurückkehren  konnte,  erschien  die 
Schrift  von  Eckleben  V).  die  eich  als  den  ersten  Theil  einer  umfassen- 
den Untersuchung  über  die  Legende  und  ihre  Geschichte  darstellt 
Solche  Konkurrenzen  sind  natürlich  in  der  Regel  sehr  unwillkommen 
ttod  auch  in  diesem  Falle  trifft  dies  in  sofern  zu,  als  mir  Herr  Eck- 
leben manche  meiner  Resultate  vorweggenommen  hat.  Allein  im  Ganzen 
ist  der  Nachtheil  für  mich  nicht  gross;  denn  einmal  ist  meine  Unab- 
hängigkeit von  Eckleben  schon  dadurch  sicher  gestellt^  dass  die  Ver- 
öffentlichung einiger  Hauptresnltate  meiner  Unteröuchung  gleichzeitig 
mit  dem  Erscheinen  von  E.'a  Schrift,  oder  noch  etwas  früher  erfolgte  (das 
Doppelheft  Nr.  2  3  des  IX.  Bandes  der  Zeitschr,  f.  rom.  Philologie  wurde 
im  Herbst  1885  ausgegeben  und  ungefähr  um  die  nämliche  Zeit  erschien 
auch  die  Arbeit  Eckleben's).    Sodann  aber  ist  der  Zweck,  den  E,  ter- 


1)  Die  älteste  Schfldenmg  vom  Fegfeuer  des  heil.  Patricius  von  Dr.  Selmar 
Eckleben,  Halle  1885. 

K«lliftcil>rlii»  FomchuQft«)!)  VI«  "^Q 


140 


Ed.  Mall 


folgt,  ein  anderer,  als  der  meine,  und  so  kommt  es,  dasa,  wenn  wir 
auch  oft  zusammefitreffen  müssen,  unsere  Wege  sich  doch  auch  vielfach 
scheiden.  Der  Stoff  ist  eben  ein  so  reicher  und  bietet  der  Untersuchuug 
80  viele  Aufgaben,  dass  auch  für  mehrere  Arbeiter  hinreichend  zu  thun 
bleibt.  Es  konnte  daher,  al«  nach  dem  Erscheinen  meines  Aufsatzes 
Herr  Dr.  Eckleben  sich  an  mich  wandte,  kein©  Schwierigkeit  haben, 
eine  Einigung  über  eioeTheiluDg  unserer  weiteren  Arbeiten  zu  erzielen. 
Demgemäss  gedenke  ich  zunächtst  denjenigen  Theil  meiner  Materialien 
und  Untersuchungen,  den  ich  für  meine  speciellen  Zwecke  brauche,  zu 
veröffentlichen  und  dann  später  soviel  von  dem  Uebrigen  folgen  zu 
lassen,  als  zweckmässig  scheint,  sei  es  um  Eckleben's  Resultate  zu  ver- 
vollständigen,  oder  zu  berichtigen,  sei  es  um  gewisse  Punkte  festzu- 
stellen, die  für  die  weitere  Forschung  von  Wichtigkeit  sind.  Wenn  ich 
sonach  auf  E/a  Schrift  noch  apeeieller  zurückzukommen  vorhabe,  so 
muss  ich  doch  schon  hier  im  Allgemeinen  Stellung  zu  ihr  nehmen,  lind 
da  kann  ich  denn  kurz  erklären^  dass  die  Schrift,  von  meinem  Stand- 
punkt aus  beurthdlt,  trotz  einigen  Mängeln  als  eine  recht  tüchtige  Ar- 
beit bezeichnet  werden  mnas,  und  dass  sie,  wie  schon  angedeutet,  io 
vielen  wesentlichen  Punkten  zu  Ergebnissen  gelangt,  die  mit  den  meinigen 
entweder  völlig  oder  annähernd  zusammentreffen.  Einen  erheblichen 
Fehler  hat  E.  allerdings  begangen,  Er  mag  für  ihn  vielleicht  nicht  zu 
vermeiden  gewesen  sein ;  ich  muss  ihn  aber  hier  berühren,  weil  er  für 
das  Verhältniss  des  Verfassers  zu  mir  besonders  bezeichnend  ist.  E. 
hat  mit  der  Schrift  des  Henricus  Saltereiensis  gearbeitet  ohne  sich  vor- 
her über  die  Ueberlieferung  des  Textes  hinreichend  orientirt  zu  haben* 
Was  das  für  Nachtheile,  wenigstens  für  einzelne  Partien  seiner  Arbeit, 
zur  Folge  gehabt  hat,  wird  z.  Th  schon  durch  diese  Publikation  klar 
werden;  Anderes  mag  später  berührt  werden. 

Damit  komme  ich  auf  den  Zweck  und  den  Plan  der  vorliegenden 
Veröffentlichung.  Für  mich  handelt  es  sich  hauptsächlich  um  zwei 
Punkte:  1)  Ermittelung  der  Quelle ^  aus  der  Marie  geschöpft  hat,  und 
2)  Bestimmung  der  Abfaasungszeit  dieser  Quellenschrift,  um  ein  Datum 
für  die  Lebenszeit  jener  Schriftstellerin  zu  gewinnen.  Den  zweiten 
Punkt  lasse  ich  hier  vorläufig  bei  Seite  aus  Gründen,  die,  so  weit  sie 
sich  nicht  von  selbst  verstehen^  spater  hervortreten  werden.  Was  aber 
die  Quellenfrage  angeht,  so  wusste  man  zwar  seit  langer  Zeit,  daas 
Marie  nach  dem  Werke  eines  Mönches,  der  Henricus  Saltereiensis  ge- 
nannt wird,  gearbeitet  haben  müsse;  allein  damit  war  Niemanden  viel 
geholfen,  da,  abgesehen  von  anderen  Punkten,  schon  aus  dem  bisher 
gedruckten  Material  zu  ersehen  ist,  dass  das  Werk  dieses  Mönches  in 
verschiedenen  Veraionen  auf  uns  gekommen  ist^  und  dass  keiner  der 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Pur^atoriuiu  dea  heil.  Patncius        141 


gednickten  Texte ^)  genao  genug  mit  dera  Mariens  ubereinstimnit,  um 
als  ihre  Quelle  gelten  zu  können.  Diese  bleibt  also  immer  noch  ge- 
nauer zu  bftstimmen^  und  der  sicherste  Weg,  um  das  zu  erreichen,  ist 
natürlich  der  der  Durchforschung  der  handschrift liehen  Ueberlieferung 
des  lateinischen  Textes.  Diese  Arbeit  ist  zudem  auch  für  die  Klar- 
stellung des  zweiten  Punktes  nöthig,  weil  bei  der  Bestimmung  der  Ent- 
stehungszeit der  Scbrift  auch  die  in  dertjelben  vorkommenden  Angaben 
und  Anspielungen  auf  bestimmte  Personen^  Schriften  und  sonstige  Ver- 
hältnisse berücksichtigt  werden  müssen^  und  es  ja  möglich  wäre^  dass 
die  in  Hetracht  kommenden  Stellen  für  spätere  Zusätze  erklärt  werden 
müssten  und  somit  ihre  Beweiskraft  verlieren  würden.  Auch  hier  fällt 
meine  Aufgabe  zu  einem  beträchtlichen  Theile  mit  der  von  Eckleben 
zusammen;  doch  ist  bei  mir  die  Möglichkeit  gegeben^  die  Untersuchung 
der  lateinischen  Texte  abzubrechen,  sobald  ea  gelingt^  einmal  die  Quelle 
Mariens  zu  finden,  und  dann  ein  ausreichend  begrlindetes  ürtheil  über 
die  Beglaubigung  jener  Beweisstellen  zu  gewinnen.  Ich  habe  nun  die 
Handschriften  nur  zum  Theil  untersucht;  nämlich  nur  die  in  London 
befindlichen  und  zwei,  die  auf  dem  Kontinent  aufbewahrt  werden*  Aber 
schon  die  Untersuchung  dieses  Materials  hat  soviel  ergeben,  dass  ich 
nicht  nur  für  meine  Zwecke  damit  ausreiche,  sondern  auch  noch  einen 
Ueberblick  über  die  weitere  Geschichte  des  Textes  gewonnen  habe, 
der,  obwohl  für  mich  nicht  absolut  erforderlich,  doch  immerhin  von 
Werth  ist  und  ausserdem  einem  Herausgeber  des  Qesammttextes  seine 
Aufgabe  um  ein  Erhebliches  erleichtern  kann.  Ich  habe  nämlich  u.  A, 
folgende  Punkte  feststellen  können: 

1)  Keine  einzige  Hb.,  aus  der  bisher  Stellen  bekannt  gemacht 
worden  sind,  und  noch  viel  weniger  die  Drucke  des  ganzen  Werkes 
oder  von  Theilen  desselben  bieten  den  ursprünglichen  Text  der  Schrift. 

2)  Vielmehr  zerfallen  alle  diese  Textgestalten  in  drei  Gruppen,  die 
von  sehr  ungleichem  Werthe  sind,  aber  sämmtlich  auf  eine  gemeinsame 
Quelle  (x)  zurückgehen,  in  welcher  der  Urtext  schon  eine  ziemlich  tief- 
greifende Umarbeitung  erfahren  hatte. 

3)  Wir  besitzen  aber  glücklicher  Weise  einen  bemerkenswerth  gut 
erhaltenen  Repräsentanten  des  Urtexts  in  einer  Hs*,  vgn  der  bisher 
noch  Nichts  weiter  bekannt  war,  als  dass  sie  existiert.  Diese  Hs,  be- 
findet eich  nicht  etwa  da,  wo  man  sie  am  ehesten  suchen  würde  ^  in 
England,  sondern  in  —  Bamberg,  ein  Umstand^  der  es  vielleicht  er- 
klärt, dasa  diese  älteste  Fassung  der  Legende  bisher  unbekannt  ge- 


1)  Am  wenigsten   der  von  Meaflingham  (Florllegiüm  etc.  1624  ^  s.  Eckleben 
S.  20),  der  willklirlicb  ans  verschiedenen  Versionon  Kusaiumeugestcltt  ist 

10* 


Ed,  Mall 


blieben  iBi     Ich  kann  nun  zwar,   wie  schon  aus  dem  oben  GeBägten 

folgt,  nicht  entscheiden,  ob  diese  Hs,  der  einzige  erhaltene  Repräaen- 
tantdea  Urtextes  ist;  aber  so,  wie  sie  ist,  hat  sie  für  meine  Zwecke  eo 
grosaen  Werth,  daaa  ich  kein  Bedenken  trage,  sie  zu  veröffentlichen. 
Dies  wird  auch  das  beste  Mittel  sein,  um  die  Entdeckung  anderer  Hss. 
von  gleicher  oder  ähnlicher  Güte^  wenn  solche  erhalten  sein  sollten,  zu 
erleichtern*  Nebenbei  will  ich  schon  hier  darauf  aufmerksam  machen, 
dass  diese  Hs.  die  einzige  mir  bekannte  lateinische  ist,  welche  die  ur- 
sprüngliche Zahl  der  Rathgeber  Owein'a  in  der  Halle,  nämlich  zwölf, 
erhalten  hat  (die  in  Kölbing'a  Engl.^  übergegangen  ist,  n,  seinen  Auf- 
satz in  Engl.  Studien,  I  69 )j  und  dass  nach  dem  Zeugniss  dieser  Ha. 
der  Urtext  von  den  in  anderen  Versionen  und  auch  bei  Marie  am 
Schluss  erwähnten  beiden  irischen  Äebten  und  von  dem  Bischof  Floren- 
tian  sammt  seinem  redseligen  Kaplan  Nichts  wnsste  bezw.  weiss^  ein 
Punkt^  dessen  Bedeutsanikeit  für  die  Geschichte  der  Legende  Jedem 
und  ganz  besonders  Herrn  Eckleben  sofort  einleuchten  wird» 

4)  Endlich  hat  sich  unter  den  von  mir  untersuchten  Hss,  eine  ge- 
funden, die  zwar  nicht  die  direkte  Quelle  der  Marie  ist,  dieser  aber 
sehr  nahe  kommt  und  in  Verbindung  mit  der  Bamberger  Hs.  (die  ich 
mit  A  bezeichne)  sie  ziemlich  entbehrlich  macht.  Es  ist  diea  die  Lon- 
doner Hs.  Ärundel  292  (verzeichnet  von  Th,  Duffiis  Hardy,  Descript. 
Catalogue  I,  1,  S»76;  ich  bezeichne  sie  mit  K)*  Die  Hs.  ist  schon  von 
Eolbing  (Engl.  Stud.  I  58)  angezogen,  aber  wenig  benutzt  worden,  offen- 
bar weil  ihre  Stellung  in  der  UeberlieferuDg  nicht  richtig  beurtheÜt  wer- 
den konnte,  solange  der  Text  von  A  nicht  bekannt  war.  Auch  hier  gilt 
das  eben  bezüglich  A  Gesagte:  die  Publikation  dieser  Hs.  wird  die 
Auffindung  der  wirklichen  Vorlage  Marlene ,  wenn  sie  zufallig  erhalten 
sein  sollte,  am  ehesten  ermöglichen.  Von  weiterem  Suchen  nach  derselben 
habe  ich  abgesehen,  da  ein  Erfolg  desselben  nicht  eben  wahrscheinlich 
war  und  man  für  die  Herausgabe  und  Beurtheilung  des  französischen 
Textes  mit  den  beiden  Hss.  A  und  K  so  gut  wie  völlig  auskommen  kann. 

Ich  gebe  daher  hier  den  Text  von  A  und  den  von  K  uod  von  Colgan 
(Triadia  thaumaturgae  etc.,  Lovan.  1647^  s.  Eolbing  ebd..  Eckleben  S.  13). 
Erstere  Hs.  habe  ich  selbst  abgeschrieben.  Dagegen  musste  ich  mich 
in  Bezug  auf  die  Londoner  Hs,  {K)  aus  äusseren  Gründen  mit  einer 
Kollation  derselben  mit  dem  Drucke  Colgan'a  begnügen.  Ich  ver- 
danke  diese  Herrn  Dr.  Stürzinger^  der  wahrend  seines  Aufenthalts  in 
London  im  J*  1881  die  Güte  hatte,  sie  für  mich  vorzunehmen.  Der 
Umstand,  dass  K  mit  Colgan  verglichen  werden  musste,  hat  allerdings 
eine  Unbequemlichkeit  im  Gefolge.  K  steht  der  Bamberger  Us,  be- 
deutend näher,  als  jenem  Drucke,  und  so  wäre  es  denn  an  sich  rationeller 


Zur  Gesehiehte  der  Legende  vom  Purgataritim  des  beil.  Patricius         145 

gewesen,  K  mit  A  zu  vergleichen  und  den  CoIgan'Bchen  Text,  der  ja 
im  Einzelnen  ohne  Autorität  ist,  wegzulassen*    Dazu  konnte  ich  mich 

aber  nicht  entschlieasen.  Eine  Umwandlung  der  Kollation  von  K  mit 
dem  Druck  in  eine  solche  von  K  mit  A  wäre  sicher  eine  Quelle  zahl- 
reicher Fehler  geworden,  und  dann  dürfte  es  auch  kein  Schade  sein, 
dase  dieser  Text  noch  einmal  gedruckt  wird;  das  Buch  von  Colgan 
ist  sehr  selten  und  seine  Version  der  Legende  liegt  vielen  Arbeiten 
ober  diese  zu  Grunde. 

Dass  einer  künftigen  kritischen  Ausgabe  durch  die  folgenden  Ab- 
^drücke  in  nachtheiliger  Weise  vorgegriffen  werde ;  ist  mir  nicht  wahr- 
'scheinlich;  denn  einmal  halte  ich  es  für  sicher,  dass  auch  eine  kritische 
Ausgabe  den  Text  in  mehreren  Gestalten  wird  bieten  müssen^  und 
dann  fragt  es  sich  sehr,  ob  selbst  in  diesem  Falle  das  vorliegende 
Material  gerade  in  der  Gestalt  zur  Veröffentlichung  kommen  wird,  in 
der  ich  es  brauche. 

Ich  kann  diese  Vorbemerkungen  nicht  achliessen,  ohne  den  Ver- 
waltungen der  Bibliotheken  von  Bamberg,  Basel,  Göttingen  und  München 
meioen  verbindlichen  Dank  abzustatten  für  die  Liberalität,  mit  der  sie 
e%  mir  ermöglichten,  Handschriften  und  seltene  Drucke  hier  in  Würz- 
burg zu  benutzen. 

Anm.    üeber  die  Art,  wie  ich  die  Texte  abdrucke,  a.  später. 


Text  der  Baiiiberger  H§.  £ 

VII  59  (A). 

De  Pupgatorio  S.  Patritij  (von 

moderner  Hand). 

[fol.  104]  Patri  suo  preoptato  in 
Christo  domino,  abbati  de  Sartis, 
frater  H.,  monachorum  mioimus, 
cum  continua  salute  obediencie 
munua.  lussistis,  pater  venerande, 
ut  scriptum  vobis  mitterein,  quod 
de  purgatorio  in  vestra  rotnti  pre 
sencia.  Quod  quidem  et  (//es  eo, 
Hs.  Z)  libencius  aggredior,  quo  ad 
id  explendum  paternitatis  vestre 
inssione  instaneius  compcllor.  Li- 
cet enim  vtilitatem  multorum  per 
[ie  venire  desiderem,  non  talia 
aen    nisi    iussus    presumerem. 


Text  Colgau's, 

Patri  sno  in  Christo  praeoptato 
Domiiio  H.,  Abbati  de  Sartis,  frater 
H.,  Monachonim  minimus,  continua 
salute,  Patri  flJius,  munus  obe- 
dientiae. 

[8.2731  [I]Vssi8ti8,  Pater  Vcno- 

rande,  ut  scriptum  vobis  mittercm, 
quod  de  Purgatorio  in  vestra  me 
retuli     audisse    praescntia:    quod 

5  quidem  eolibentius  aggredlor^quod 
ad  id  implondom  Paternitatis  ve- 
atrae  iussione  instantius  compollor- 
Licet  enim  utilitatem  multorum 
per    me    perveuire    desiderarem, 

10  vestnim  vero  minime  lateat  Par- 
ternitatem    nunquam    me  legisae 


144 


Ed.  Ifall 


Vestram  voro  noD  lateat  paterni- 
tatem,  nunquam  me  legisse  uel 
audisse  quicquam^  vndo  in  timore 
dei  et  amoro  tantum  proficerem. 
Et  quoüiara  papam  Gregorium  le- 
gimua  multa  dixiase  de  hiJ9,  que 
erga  animas  fiant  terrenis  exutas 
et  corporali  (sir)  plurima  Darra- 
tioD©  propoatiiese,  ut  ex  {lies:  et) 
tristibu»  animoB  negligeticium  ter- 
reat,  (et  zu  ergänzen?  fehlt  Ms.) 
letie  iustonim  affectua  ad  deuo- 
tionem  iDflammaret;  fiducialiuB 
quod  iubetis  ad  profectiim  sim- 
plicium  proferam,  Id  raultis  exem- 
plis,  que  proponit,  ad  exitum  aoi- 
marum  angelorum  bonorum  siue 
malorum  preaenciam  adeeae  dicit, 
qui  animas  pro  meritis  nel  ad  tor- 
menta  pertrahant  [foL  WA  vöo,J, 
tiel  ad  requiem  perducaot.  8ed 
ipsaa  animaa  adhtie  in  corpore  po- 
sitas  ante  exitum  molta  aliquando 
de  hijsj  que  Ventura  sunt  super 
eaSf  Biue  ex  reapouBione  eonacien- 
cie  interioris,  siue  per  reuetationes 
exteriuB  factas,  prescise  (sk)  fa- 
tetur*  Baptaa  eciam  et  iteruni  ad 
Corpora  reductas ,  uisionos  quas- 
dam  et  reuelationea  eibi  facCas 
dicit  narraaae,  siue  de  tormentia 
impiorum^  aiue  de  gaudija  iuato- 
rum;  et  in  hija  tarnen  nichil  niai 
corporale  uel  corporalibue  simile 
recitasae:  flumina^flammae,  pontea, 
claases,  d  om  oa,  n  emora,  prata,  flores , 
homines  uigroa  uel  alboa  et  cetera, 
qualia  in  hoc  mundo  aolent  uel 
ad  gaudium  amari,  uel  ad  tormen- 
tum  timeri.  Sed  quoque  corporibua 
aolutas  mauibuB  trabi,  pedibua  de- 


quidquam,  unde  in  timore  ©t 
amore  Dei  tantum  proficerem;  et 
quoniara  B.  Papam  Gregorium  legi- 

15  mua  multa  dixisae   de  hia,    quae 
erga  animaa  fiunt,  terrenis  exutaa 
corporibua,  narratione  plurima  pro- 
posuisae^  ut  et  triatibua  negligea«! 
tium    auimoB    terreret;    et    laetifl 

20  iustorum  affectum  ad  devotionem' 
inflamraaret;  fiducialius.quod  iubea, 
ad  profectuin  simplicium  perfeiam. 
In  multia  enim  exetnplis,  quae  pro- 
ponit,  ad  exitum  ammarum,  An- 

25  geloium  bonoruui,  ßive  malorum 
praeaentiani  adeaae  dicit;  qui  ani- 
maa pro  meritia  vel  ad  tormenta 
pertrahant,  vel  ad  requiem  perdu- 
cant.  Sed  et  ipaas  animaa,  adhuc 

30  in  corpore    poaitaa,    ante    exitum 
multii  aliquando  de  hia.  quae  Ven- 
tura Btiut  auper  eas,  aive  ex  res 
ponsione  conacientiae  interiori,  sive 
per  revelatioues  factaa,  praeaciase 

35  fatetur.  Raptaa  etiam^  et  iterum 
ad  Corpora  reductaa,  vieionea  quaa- 
dam  et  revelationee  aibi  factaa 
narrare  dicit,  sive  de  tormentia 
impiorum,   aivo   de  gaudiia   iuato- 

40  rum:    et  in   hia   tarnen  nihil    niai 
corporale,  vel  corporalibua  simile 
recitaase^  flumina,  flammaa^  pon- 
tes,  navea,  domoa,  nemora,  prats 
Eorea,  hominea  nigroa  et  caudidos 

45  et  caeteni,  qualia  in  hoc  mundo 
aolent  ve)  ad  gaudium  amari,  vel 
ad  tormentum  timeri;  ae  quoquo 
aolutaa  corporibua  mauibua  trahi. 


Zur  Geachicbte  der  Legende  vom  Furgatorlum  dea  heil.  PatriciuÄ         145 


duci^  collo  euBpeodi,  flagellari, 
precipitari  et  alia  muka  huius- 
modi,  que  nostre  repugnant  mi- 
nime  narrationi. 

Notum  est  autem  muttoa  mul- 
tociens  quesisae^  qualiter  aoime  a 
corporibus  exeant,  quo  pergant, 
quid  inuenient,  quid  percipiant,  uel 
quid  eustineant;  que  quia  nobis 
abscondita  magis  nobia  sunt  ti- 
inenda,  quam  querenda.  Quis  enim 
onquam  cum  securitate  in  iucerto 
perrc*xit  itinere  ?  Hoc  vero  omiiibus 
certum  est,  [fol.  105]  quod  vitam 
booam  mors  mala  doo  sequitur; 
et  licet  usque  ad  mortem  maneat 
meritum  et  post  mortem  reddatur 
premium,  pena  tarnen  pü6t  mortem 
eaee  dicitur,  que  purgatoria  voca 
tur,  in  qua  hij,  qui  in  vita  cum 
aliquibus  culpiä,  mi'ti  {Hes:  iusü) 
tarnen  et  ad  vitam  predeetinati 
oternam  oxtiterunt,  ad  tempue  pro 
eia  cruciabuntur  et  (sie)  purgon- 
tur  Vnde  et  quemadmodum  a  deo 
corporaleö  pene  dictinturpreparari, 
ita  ipsia  penis  loca  corpi^ralia,  in 
quibuB  sint,  dieuntur  esee  disHncta, 
Creduntur  tarnen  tormenta  maxi- 
ma,  ad  que  culpa  deürsum  premit^ 
in  ymu  esse  et  loca  mbi  habere; 
maxima  veru  gatidia^  ad  que  per 
tusticiani  sursum  asccnditur,  in 
fiummo ;  media  autem  bona  et  mala 
in  medio:  que  {sie)  huio  videtur 
congruere  narrationi.  Et  quod 
infernus  subtus  terram^  uel  infra 
torre  concauitatem,  quasi  carcer 
et  ergastulum  teoebrarum  a  qui- 
busdam  esse  creditur^  narratione 
lata  nee  minue  aseeritur^  et  quod 


pedibua  duct,  collo  Buspendi^  fla- 

50  gellari,  praecipitari,  etmultabuius- 
modi*  quae  oalurae  minirae  re- 
pugnant,  narrat  {sie). 

Kotnm  est  autem  multos  multo* 
tteB  quaesisae  qualiter  animae  eor- 

55  )>onbu8  exeant,  quo  pergant,  quid 
inveniaot,  quid  percipiant,  quidve 
sustineant;  quae,  quia  nobis  sunt 
abscondita,  magis  nobis  suut 
timenda,  quam  quaerenda.     Quis 

60  enim,  inquam,  cum  securitate  in- 
viso  perrexit  itinere?  Hoc  voro 
oranibua  certum  habetur,  quod  vi- 
tam bouam  mors  mala  non  sequi- 
tur*  et  licet  usque  ad  mortem  raa- 

65  neat  meritum,  et  post  mortem  red- 
datur praemium;  poena  tarnen  post 
mortt?m  esse  dicitur,  quae  purga- 
toria dicitur,  in  qua  hi,  qui  in  hac 
vita  in  quibuadam  culpis  iusti  ta- 

70  men^  et  ad  vitam  aeteruam  prae- 
destinatt ,  vixerunt;  ad  tempus 
cruciabuntur»  ut  purgentur,  Unde 
quemadmodum  a  Deo  corpora- 
les  poenae   dieuntur   praeparatae, 

75  ita  ipsis  poenis  loca  corporalia, 
in  quibuB  Bunt^  dieuntur  esse 
distineta.  Creduntur  tarnen  tor- 
menta maxima»  ad  quae  culpa 
deorsum  premit,  in  imo  esse;  maxi- 

80  ma  vero  gaudia,  ad  quae  sursum 
per  lustiHam  asceoditur,  in  summo : 
in  medio  autem  bona  et  mala: 
quod  et  huio  videtur  congruere  nar- 
rationi ;  et  quod  infimus  {sie)  subtus 

85  terram^  vel  intra  terrae  concavi- 
tatem,  quasi  carcer  et  ergastulum 
tenebrarura,  a  quibusdam  {nie)  nar- 
ratione ista  nihilominus  asseritur: 


14B 


Ed.  Mall 


paradistts  in  Oriente  et  terra  sie  et  quud  paradieus  in  Oriente^  et  in 

{sie)  Darratio  ostendit,  vbi  fidelimn  terra  Syr,   narratio  ista  ostendit, 

anime  a  ponis  purgatorijs  liberate  ubi    fideliutn    animae    a    poenis 

dicuntor  aliquamdiu  morari  iocun-  [S,  274J  purgatoriie  liberatae  dicun- 

de.    Dielt  vero  beatua  Augugtioue,  iK)  tur  aliquandiu  commorari  iacuade 

animas  defunctorum  usque  ad  ul~  Dicit  vero  B.  Augustinus  animaB' 

timam  resurrectionem  abditis  re-  defunctorum  post  mortem  usque  ad 

ceptaculis  coQtineri,  eicut  vnaque-  ultimam  reaurreetionem,  ab  arctis 

quö  digna  eat,  uel  in  requie,  uel  (sie)  receptaculis  sicut  una,  quae 

in  erumpna.     Quod  [fol  105  vöo]   1*5  dignaeat,  velpoena,  vel  aerumna*)* 

vero  et  beatus  Augustinus  et  bea-  Quod  vero  BeatUB  Augustinus,  et 

tue  Gregoriua   corparcoa    spiritus  B.  Gregorius^  spiritura  dicuot  pDena 

dicunt  corporalibus  ignibus  poase  corporalia  ignia  cruciari,  ista  viden- 

cruciari,  narratio  eciani  ista   hoc  tur  affirmari  narratione:  in  poena 
videtur  affirmare.     In  pena  vero  100  vero  purgateria,  qua  poet  exitum 

purgatoria,  qua  post  exitum  pur-  purgantur  electi,  certum  est  alios 

gantur  electi^  eertum  est  alios  plus  aliis  plua  minusve  pro  meritis  cru- 

minuaue  alios  {sie)  pro  meritis  tor-  ciari ,  quae  quidem  ab  hoznioibaa 

queri:  que  quidem  ab  hominibus  non  possunt  defJniri ,  quoniam  ab 
non  posBunt  diffiniri^  quia  ab  eis  105  ipsis  minime  poseuntsciri:  ab  eis 

non  poBsunt  sciri*    Ab  eis  tarnen,  tarnen,  quorum  animae  a  corpori- 

quorum  anime  a  corporibus  exeunt  bua  exeunt  et  iterum  Deo  iubente 

et  iterum  deo  uolente  ad  corpora  ad  corpora  redeunt,    signa  quae- 

redeunt,  signa  quadam  corporali-  dam  corporalibua  similia,   ad  de- 
bus    similia  ad  demoostrationem  110  monstrationem    spiritualium    nun- 

spiritualium  nunciantur ;  quia  niai  tiantur:   quae    nisi    in    talibus    et 

in  talibus  et   per  talia   animiibus  per  talia  ab  animabua  corporibus 

corporibus  exutis  induerentur(.^iV),  exutis  viderentur,  nuUo  modo  ab 

nutlo  modo  ab  eisdem  ad  corpora  eisdem  ad  corpora  roversis,  in  cor- 
reuersis,  in  corpore  viuentibus^  et  llOporo  viventibus  et  corporalia  tan- 

corpora    (sie)   tantum    scientibus,  tum  scientibua  inlimarentur,  Unde 

dicerentur.     Vnde  et  in  hac  oar-  et  in  hac  narratione   a  corporali 

ratione  a  corporali  et  mortali  ho-  et  mortali   homine  spiritualia  di* 

mine   spiritualia  dicuntur    videri,  cuntur  viderij   quasi   in   forma  et 
quasi  in  corporali  forma  et  specie,  120  specie  corporali,     Quis  vero  eam 

Quis  uero  michi  eam  retülerit,  et  mihi   rotulit ,   et   quo  modo    eam 


quomodo  ille  ea  agnouerit,  in 
fine  narrationiß  indicabo.  Quam 
quidem  narrationem,  si  bene  me- 
mini»  ita  exorsua  est. 


agnovit,  in  tine  narrationis  indi- 
cabo;  quam  quidem  (ai  bene  mc- 
miui)  ita  exoraua  est 


i)  ^D^est  alkitiid**,  EandnoU  Valgan^e, 


Zur  Gewhiehte  der  Legende  vom  Pur^jatorium  des  heil.  Patricius        147 


Dlcitnr  magnus  pater  eanctuB 
Patricius  a  primo  eecundus  dam 
in  Hybernia  verbum  dei  predicauit 
atque  miraculis  gloriosiß  chorus- 
caret;  etuduit  bestiales  hoininum 
illiuB  [fol.  Iü6]  patrie  animos  ter- 
rore  tormentorura  infernalium  a 
malö  reuocare  et  paradisi  gau- 
diorum  promissione  in  bono  fir- 
mare*  Cum  igitur  huiua  gentis 
beetialitatem  vellet  et  terrore  tor- 
mentorum  infernalium  et  amure 
gaudiorum  paradiai  aucrtere  et 
eueUere,  dicebant  ad  ChriBtum  se 
Dunquam  reuersüros,  nee  pro  mira- 
cnlie,  que  videbant  ab  eo  fieri, 
{Lücke  in  Ä;  s.Colg*)  nisi  aliquis 


Incipit  Narratio. 
I.  Igitur  Magnus  8.  Patricius,  qui 
a  primo  est  secundus,  qui  dum 
in  Hibernia  verbura  Dei  praedi- 
caretf  atque  DiiracullB  glorioBUa 
5  coruBCnret,  studuifc  infideles  ho- 
minum  illius  patriae  animos  terrore 
tormentorum  infernalium  a  raalo 
revocare  et  paradisi  gaudiorum 
promisfiione  in  hima  confirmare; 
10  dicebant,  ad  Christum  nuncjuam 
ae  conversuros,  nee  pro  miraculie^ 
qnae  videbant  per  eum  lieri,  nee 
per  eiuB  praedicationem^  nisi  ali- 


Varianten  von  K  {der  Prolog  Jehli  der  HatuhcHriß),  I,    1   Igiturl  Di- 

citur  4  atqüe]    a    quo  gloriosua]    gloriost«  5    infideles]    beslialea 

9  in  bono  conf.]  in  bonum  firinare.  Eos  uero  inquid  rela(or  horiim  bestiales 
csae,  ueraciter  et  ipae  comperi  (röpi  Ma.).  Qüi  Qm  (idc)  cum  in  patria  iUa 
fui,  acceasit  ad  me  ante  paacha  uir  quidam  cano  capite  ac  ducrepita  etate 
dtcena  ae  corpus  ehristi  DUDctinaui  percepiaae  et  in  illo  die  proximü  pasche  illuü 
oelle  dnacipere.  Et  quoniam  uidebat  me  mouacbuiD  et  aacerdotem  eaaet  niibi  per 
ooDfeMiODem  uitam  auam  uelle  Dianifeatare,  quatinua  ad  tantum  sacramentiim  ae- 
curioa  posaet  accedere.  Et  quouiam  patrie  illiiis  liDguam  miniioe  sciuimui,  ioter- 
pretem  mihi  adhlbeiia  eiiia  coDfeasioiieiu  recepi.  Qui  cuiu  mihi  cUD€tä  üixiaBet, 
lue  dicere  iioluieaet,  et  de  bomicidio  iiitiicionem  non  fecisaet,  ipaum  ioterpreteiii  ♦) 
ioterroj^aui,  si  uoquam  occidiaaet  homioem.  Hf  spondit  hoiDo,  neacire  ae  pro  carte, 
ai  pturea  quam  quiuque  hominea  tantum  uccidisset.  Multoa  ueru  ase  ha.  uulüeratoa 
eaae  aase  mit,  de  quihua  neaciret^  ai  tnde  obieriitit  an  dod.  ha  dixit  paruipendena 
et  qaati  inuocena  aatia  esaet.  Nüaciuit  enlm  bomicidium  dampaabilo  eaae  pe<.^catnm. 
Cui  cam  dicerem,  grauiasimum  ease  peccatum  hoc  et  tali  facto  creatorem  auurn 
dampaabiliter  offrudiaae.  qulcquid  illi  pro  peiiitencia  intuDgeremi  grataoter  aus- 
oiperet  et  abaque  ulla  retracciotie  perficeret  {das  reg.  Verbum  fehlt}.  Dabeot  eninj 
hoc  qu&ai  naturaliter  bomioea  illtua  patrie^  ut  aicut  auat  alieriua  gentia  haminibus 
per  ig-noranciam  ad  malnui  prouiorea,  aic  dam  ae  errare  cog^noueriut,  promciorea  et 
ttabiliures  aunt  ad  peniteiidum.  Hec  idee  dlxi^  ut  eorum  osteoilerem  beatialitatem. 
Qttiai  genlem  cuui  beatua,  ut  predixi,  patritiug  uuluiasot  et  terrore  mfernalium 
toriDentoram  et  amore  gaudforutn  paradiai  auertere  et  aiiellere  (diceh.  etc)  12  per 
eum]  ab  eo  aec  .  .  .  praedic.  fehlt         aliqui]  aliqni» 


*)  »IC;  8«  auch  Kölbiog,  Engl  8tud.  [  63. 


148 


Ed.  Mall 


eorum  et  tormenta  illa  malorum 

et  gandia  bonomm  passet  intueri, 
quafenuB  rebus  visia  certkires  fie- 
rcnt,  quam  promifisis.  Beatus  vero 
Fatriciuö  deo  deuotus  et  a  deo 
öatiö  diloctus  deuotior  eciam  pro 
aalute  pojmli  vigilija,  jeiunija  et 
orationibue  atque  atijs  bonie  operi- 
bii8  ineistebat  Et  qiiidem  dum 
talibus  pro  salute  populi  inten- 
deret  bonie  operibus,  pius  dominus 
IheöUö  Christus  ei  uisibiliter,  sicut 
sepiuB  fecerat,  apparuit,  textum 
ewangeliorum  et  baculum  vnum 
dedit^  que  hucusquo  in  Hybernia 
pro  magnis  ac  precioais  reliquijs, 
ut  iustum  est;  habentur.  Bacillus 
vero  ille  pro  eo^  qued  illum  saucta 
8U0  dominus  Ihesus  ChriBtiis  dedit 
baculus  eßtlhe8U3(«/r)  vocatue.  De 
hiJR  eciam  in  vita  eancti.  Malachie 
»criptum  invuninius,  Quicunque 
von)  in  palria  illa  eummuH  fuerit 
Hrebit^piH^nfMi«,  huno  babebtt  ijuasi 
pro  signo  sui  apostolalus.  Sanctum 
vero  Patricium  dominus  in  loeum 
|foL  I0(>  vflo,!  desertuni  educeivs 
fossam  vnam  rotundam  atque  in- 
tus obscuram  ostendit  dicens  ei, 
quod  quicunque  vere  penitens  et 
fide  armatus  fossam  illam    bona 


qiii  eorum  et  tormenta  illa  malorum 

15  et  gaudia  boDO-(s/tOpoBaent  intueri, 
quateuüB  rebus  visis  eertiores  fie- 
rcot,  quam  promissis.  Beatus  vero 
Fatricius  Deo  devotus,  etiam  tunc 
(>ro  aalute  populi  devotior  in  vigi- 

20  liifl,  jeiuuiia  et  orationibus,  atque 
operibuB  bonis  effectus  est.  Et 
quidem  dum  talibus  pro  salute 
populi  intenderet  bonis,  pius  do* 
minus  lesus  Cbrietus  ei  visibiliter 

25  apfraruit,  dans  ei  textum  Evan- 
geliurum  et  baculum  unum,  qui 
us([ue  huc  pro  magnia  et  pretiosis 
reliquiia  in  Hibernia.  ut  diguum 
eet^  veneratur.     Idem    autem    ba- 

30  culus,  pro  eo  quod  Christus  lesus 
illum  dilecto  auo  Patricio  contuUt^ 
Baculus  leau  cognominatus  est: 
Quicunque  vero  in  pafrria  illa  fuerit 
Archiepiacopua,  haec  habet,  scili- 

35  cet,  textum  et  baculum,  quasi  pro 
aigno  eommi  Praesulatua  illius  pa* 
triae.  Sanctum  vnro  Patricium  Do- 
minus in  locum  desertum  addoxit 
et  unam  fossam  rotundam,  intnn* 

40  secufl  obscuram  ibidem  ei  ostendit, 
dicens;  Quisquis  veraciter  poeni* 
tens,    Vera  üdo   armatus,   fossam 


I5bono-poaseQt]  bononiti]  poaaet  17  nach  pmmissis:  et  predicatia  18  nach 
devotoB:  et  a  deo  eatia  dileetns  '20  atque  alüs  bonia  operibus  24  Chmius /ehU 
25  nach  apparuit:    sieut  ecpiii»  fecit  statt  danü  ei  steht  ei  dedft  am  Schltut 

26qtitlque  2d  dignum]  iuattini  29  veneratiuj  habentur  Idem  AUtem]  Beatus 
uero  31,  32  illuin  aancto  boo  dedit  dominuB  iheiiuBt  bauuluB  domlni  ihesu  eat 
uoeatUB.  De  qiäbus  ia  uita  saact!  malachie  scriptum  ioueoimue.  Quicumque 
S3  illa]  summtia  34  acjlicet  .  .  *  baculum  fchil  35  sumuii]  sui  illiui» 

patriae  fehlt  38  adcki^tit]  eduxlt  39  nach  rotuadj  atque  40  ibidem 

ci  /Mt  41  QuisquiaJ  quod  quisquia  42  vera]  et  42  #,  fosöain  .  . ,  taceret] 
tbiaaai  illatu  bona  iuteutione  iutroiijBet  spacio  uaius  diei  ac  tioctid 


Zur  Geschieht»  der  Legende  vom  PorgatonuiD  des  heil.  Patricius         149 


I 


tDtentiooe  introierit,  spacio  vmtis 
diei  et  noctits  ab  omnibuB  in  ea 
purgaretur  peccatis,  que  in  tota 
viia  0ua  commiserat,  et  quod  eam 
intrans  noo  solum  tormeDta  ma- 
lonim  eaaet  visurus,  sed  eciam.  si 
fidei  easet  constana,  gaudia  bo- 
norum. Sicque  ab  eias  visu  do- 
mino  disparente,  spiritali  ioeundi- 
täte  repletus  est  ßanctua  Patricius 
tarn  pro  domini  apparitione,  quam 
pro  foese  illioa  oBtensione,  per 
quam  aperabat  pupulom  conuer* 
aunim  ab  errore.  Statim  vero  in 
illo  loco  beatus  Patriciuä  ecclesiam 
conatruxit  et  Canonicus  reguläres 
in  ea  couBtituit;  fosBum  nutem 
illam^  que  in  cimiterio  extra  fron- 
tem  eccleaie  Orientalen]  {mt fehlt 
A)  y  muro  eircumdedit  et  ianuas 
aeraaque  apposuit,  ne  quia  homi- 
num  8ine  licencia  per  diem  uel 
per  noctem  eam  intrare  presume- 
ret;  dauern  quoque  hostie  {ßii'\ 
cuatodioDdam  prebuit  eiusdeni 
eccleaie  priori. 

Cuoi  vero  tempore  beati  Patrieij 
foesam  illam  nvutti  introiaaeut  pe- 
nitencia  ducti,  et  tormonta  ae 
maxima  perpessoB  et  gaudia  ge 
YidiBse  [foK  107  ro.J  testati   sunt. 


eandem  ingresBUB^  unius  diei  ac 
Doetia  moram  in  ea  faceret,  ab  om* 

45  nibufl  purgaretur  totius  vitae  Bua 
peccatis,  aed  et  per  illam  trän- 
eiens^  non  Bolum  viaurua  eaaet  tor- 
menta  malorum,  verunietiam,  si  in 
tide  constanter  egissetj  gaudia  bea- 

50  torum*  Sicque  ab  oculis  eins  Do- 
mino diaparente,  apirituali  iucuu- 
ditate  repletus  est  B,  PatriciuB, 
tarn  pro  Domini  aui  nppariliono, 
quam  pro  foaaae  illioa  oßtenBione, 

55  per  quam  8|)erabat  popnlnm  ab 
errore  conversurum:  etatirnque  in 
eodem  loco  Ecclesiam  conatruxit, 
et  B.  Patris  Auguatini  caooni- 
C08,  vitam  Aposlolicam  eectanteß, 

60  ia  ea  constituit:  foeaam  autem 
praedictam,  quae  in  caeraiterio  est 
extra  frontem  Eccieaiae  Orienta- 
lera,  muro  eircumdedit,  et  ianuas 
aeraaque    appo^uit,    ne  ^uia  eam 

65  ausu  temerario  et  sine  Mcentia  in- 
gredi  praesumeret;  clavem  vertj 
custodiendam  commendavit  Priori 
Ecelesiae  eiusdem,  Ipsiuß  autem 
B.  Patrieij  tempore,    multi  poeni- 

70  tentiaaddoeti  fosanm  ingressi  sunt, 
qni  egredientes  et  toi'menta  se  per- 
pessos  et  gaudia  so  vidisae  testati 


45  tot.  V*  BuaJ  que  io   tivta  uita  «tia  corouiiserat        46/.  sed  .  .  ,  solum)  Et 
qaod  non  soltim  per  eam  introleos  48  in  .  .  .  egisset]  fide  conseaus  esset 

50  oculU]  uisu  54  pro  .  ,  .  ost.]  professiooe   illius   osteasjone  56  coii- 

vtfsuruai]  conueraum  57  c^odfiii)  jllo  Ji^cAi  loco;  bi'atus  piiiriciue  58/.  ei 
,  • «  coDstituit]  et  canouicos  regulärem  niiaLu  duceüti^s  to  ea  ooDatiluit  60  atitf  m 
praedictam]  uero  iltam  63  muro]  muro  l:ipideo  64/.  qais  *.  ,  iagredij  quitt 
homtnum  siae  eins  licencia  per  diem  uel  aoctem  eam   iatrare  66  vero]  etiam 

bostjj  67  commond.]  exibuit  68  Ipsiua  autenjj  Cum  uero  70  adductil  dnmi 
iogresai  taut]  introisseat        71  qui  egredieates]  fehlt       Be|  se  m&^ima 


150 


Ed.  Mall 


Quorum  rektiones  et  dicta  iuseit 
beatUB  pater  Patriciua  Boribi  in 
ecclesia  illa;  quorum  ergo  at- 
teatatioßu  ceperunt  alij  patria 
sancti  predicationem  suscipere. 
Et  quoniam  ibi  honm  a  peccatia 
purgatur^  purgatorium  locus  illo 
vocatur.  Quia  autem  beato  Patri- 
eio  priusquam  alijs  osteneiie  est, 
idem  locus  »ancti  Patricij  purga- 
torium ouucupatur,  Porro  eccle- 
sie  locus  regularis  {sie)  dicitur. 

Post  obitum  sancti  Patricij  erat 
in  hac  ecclesia  prior  quidam  sancte 
conuersationis ,  ita  decrepitus,  ut 
pre  Bonectute  nou  haberetur  in 
eiuB  ore  nisi  den»  vime.  Quia,  ut 
beatUB  scribit  papaGr(*gorius,  licet 
senex  sit  sanuB,  turnen  ipse  {sie) 
8ua  senectute  semper  est  infirmus, 
vir  löte  no  Beuectutis  sue  infir- 
mitate  alijs  videretur  inferre  mo- 
leBtiani,  iuxta  dorniitorium  cano- 
nicorum  Bibi  fecit  pnrari  habita- 
oulum.  Porro  iuniores,  qui  in 
ecciosia  natriti  erarit ,  sepe  ex 
amore  iocando  eidem  seni  dicere 
conBueuerunI:  ^^Quani  diu  pater  in 
hac  vita  vis  raanere  et  quando  hinc 
via  abireP'*  Quibus  ille:  ,. Mallem, 
fihj,  61  deus  vellet,  hinc  cicius 
abirei  quam  tarn  diu  hie  mortali- 


eunt^  quorum  relationes  iuBsit  B. 
Patriciua  in  eadem  Ecclesia  notari 

7fj  Eorum  ergo  attestatione  coeperunt 
alij  Beati  praedicationem  suscipere; 
et  quoniam  homo  a  peccatis  pur- 
gatur,  locus  ille  Purgatorium  ö. 
Patricij   nomiaatur;    Iocub    autem 

80  Ecclesiae  Reglia  dicitur. 


IL  l'oöt  obitum  autera  8,  Pa- 
tricij erat  Prior  quidam  in  eadem 
Ecclesia,  vir  quidem  aanctae  con- 
versatioTiia,  ita  tlecrepitua,  ut  prae 
5  senectute  non  haberet  in  capite, 
oiai  tantummodo  dcntem  unum; 
et  quia  sicut  B.  Gregoriuß  dicit,  licet 
senex  sanuB  sit,  ipaa  seuectute 
Bua   semper   tarnen   infirmus    est: 

10  vir  ille  ne  senectutis   suae   infir- 
mitate  videretur  aliis  inferre  mo-j 
lesti^im^   iuxta  Caoonicorum   dor« 
mitorium  parari  sibi  fecit  cellulani. 
Porro  iuniores  fratros  senem  viei-. 

15  tantes,  saepe  ex  amore  iocandi 
interrogare  consueveranti  Quam- 
diy  Pater  in  hac  vita  via  morari? 
Quandü  vis  hinc  abire?  Et  iUe: 
Mallem   citius   hinc    abire,   quam 

2C>  ita  diu  vivere:    fiat   voluntas  Dei* 


73  nach  relatioDea:  et  dicta         74  acribi  id  eccleaia  77  qaooiitDj  quoo.  ibi 

78/.  Purgatorium  ...  nominatnr]  purgatonum  uocatiir.  Et  qnm  beato  (ditht  drti 
Worte  auf  Hamr)  patricto  pruitiqiiaiD  alij  a  domino  ostendebniurJ  puri^atoriam  ^^ 
aaocti  patricij  novninatur  Sü  Heglist  reglis  (ri  h.  ebenso)  11,  2  quidam  /eAlli^H 
vir  quidetnj  homo  quidam  9iüe]i3te  13  celhilaiD]  habitaculiim  14 — 16  lUDiores 
....  oonauevcrautj  iuniores  qtü  io  ecclesia  Dutriti  fueranr.  eidem  seni  sepe  ex 
amore  iocuadu  dioere  coDBueueraot  17  aiorari)  permanore  18  Jf-  Ei  Ule  «<c- 
et  eeaex  itle.  Mallem  ülij  si  deus  uoluerit  biac  magia  cicius  abiret  quam  tarn 
diu  bic  oiortaliter  uiuere*         20  /.  tiat  vol.  DeiJ  fehlt 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatoriuni  des  heil.  Patncius         4.51 


ter  viuere*  Uio  enim  noD  eeDtio 
nisi  miseriam;  ibi  non  habebo  niei 
raagoam  gloriam/^  Porro  illi,  qtji 
ennif  at  dictum  est^  interrogabant, 


Hie  enim  non  sentio  niai  miseriani, 
alibi  vero  magnam  habeo  gloriam, 
Porro  ipai  Canonici  Angelos  a  dor- 
mitorio  buo  saepius  circa  eum  can* 


sepe  in  nocübus  angelos  in  habi-  25  tantes  audiverunt;   Cantus   autem 

taculo  illo,  quo  senox  [fol  107v8O.|  eorum  hunc  habebat  raodum;  Bea- 

morabatur,  circa  eum    cantantes  tus  ee  tu,  et  beatua  est  Deua,  quj 

de  auo  dormitorio  audierunt  Can-  est  in   or6   tuo;    quod    nunquam 

tti8  autem    eorum    hunc  habebat  cibua    delectabilis     tetigit:     Eius 

modum:  „Beatua  es  tu  et  beatua  30  enim  cibua  erat    sal  et  panis  sic- 

est  deus  («c,  lies:  dens),  qui  est  cus:    potua   autem   aqua  frigida; 


qui  tandem,  ut  optavit,  foeliciter  ad 
Dominum  migravit 


in  ore  tuo,  quod  nunqnam  tetigit 
cibus  delectabilis !"'  Eius  enim  erat 
cibuB  aal  et  panis  siccua  y  potus 
Tero  aqua  frigid a,  Qui  tandem, 
utoptabat,  migranit  ad  dominum. 

Hoc  autem  sciendum  est,  quod  Uic  autem  aciendum  cat^   quod 

ID  tempore  sancfci  Patricij  et  alijs  35  et  tempore  Sancti  Patricij  et  alijs 
postea  temporibus  purgatoriura  postoa  temporibus  multi  homines 
illud  intrauerunt  quorum  aliqui  Purgatorium  intraveruntj  quorum 
reuersi  sunt,  alij  nunquam  rodie-  alij  reverai  sunt^  alij  in  ipso  perie- 
runt,  quia  omnino  ipsi  perierunt;  runt:  redeuatium  aufem  narratio- 
redeuDcium  autem  narrationes  et  40  nesaC'anonicis  eiuademlociacripto 
dicta  a  Canonicis  loci  illius  sunt  mandantur. 
in  monaaterio  conscripta. 

Est  autem  talis  couBuetudo,  tarn 
a  saoctoPatricio,  quam  ab  eius  sue- 
ceaaoribua  tradita^  ut  purgatorium 
illud  nemo,  nisi  qui  ab  epiacopo^  in 
cuius  epiacopatu  oat,  licenciam  ha- 
best, ingredi  preaumat^  et  qui  pro- 
pria   üoluntate   illud   intrare   pro 


III.  Est  autem  cunsuetudo,  tarn 
a  S.  Patricio,  quam  ab  eiua  auc- 
cesaoribua  constitiita^  ut  Purgato- 
rium illud  nulluB  introeat,  nisi  ab 
5  Episcopo,  in  cuiua  oat  Epiacopatu, 
liceDtiam  habeat,  et  qui  propria 
volimtate  illud  iotrare  pro  peccatia 


22  Alibi  .  .  .  gloriam]  ibi  non  habebo  niai  magnam  gloriam  23,  24  Gaiio- 
nici  .  .  .]  qui  eum  interrogauerunt  ut  prediL-tiim  est.  sepe  in  noctibus  aogeloa  in 
hibitaculo  illo  quo  quieacEfbat  senex  circa  eum  cantantes  de  suo  dormilono  au- 
dierunt 28  quod]  quem  29  tetigit]  tegit  34  Hie]  Hoc  36  poslea] 
poste  nach  homioea:  poatmodum  illud  38  in  ipso  perierunt]  nuncqaam  re- 
dierunt.  quia  omoino  ibi  perierunt  39  nach  narratjonea:  et  dictii  40  scripto 
loaiidaDtur]  sunt  in  moDasterio  scripta. 

ni,  1  Nac?t  consuetudo:   talia  4  nis»)  niai   qui  7  pro  .  .  .  suia]  pro 

pargatiooe  peccatorutu  snorum 


159 


Ed.  Mail 


pui'gatione  peccatorum  suorum  eli- 
gat.  Qu!  cum  ad  episcopum  ve- 
nerit  et  affectum  euura  ei  mani- 
feetauorit;  prtus  eum  cpiscupus 
hortatiirj  ut  a  tali  proposito  de- 
sistatj  dieendo  oi,  quod  nmlti  illud 
introierunt,  qui  nunquain  redie- 
runt;  et  si  sie  la  propoöito  per- 
durauorit,  perceptis  litteriB  ab  epi- 
scopo  [fol,  108  ro,]  ad  locum  per- 
git.  Quas  cum  prior  loci  receperit 
et  hominis  uoluotatcm  cognouerit, 


suis  eligat:  qui  cum  ad  Epi- 
scopum  venerit  et  ei  propoaitum 

10  suum  oianifestaverit,  priuß  hor- 
tetur  eura  EpieeopuSj  a  talt  pro- 
poeito  desistere,  dicene  quod 
multi  illud  iutroieauDt,  qui  Dun- 
quam  redierunt:   ai  vero    perse- 

15  veraverit,  perceptis  Episcopi  lit- 
teriB ad  locum  feBtinat;  quascum 
Prior  loci  illius  legeritj  mox  ei- 
dem  hoinini  Purgatorium  intrare 
dJBsuadet,  et  ut  alium  penitentiam 


Hiox  ilü   purgatorium   iötrare   dis-    20  eligat^  diljgenter  admoeet,  oaten- 


suadet  et  ut  aliam  ponitenciam 
eligat  ammonet,  dicens,  quod  multi 
peneruDt  de  illia,  qui  intrauerunt: ;  et 
ei  uiderit  eum  non  poaae  flecti  a 
proposito,  facit  eum  ecclesiam  in- 
trarc,  ut  qoiodecim  diebus  in  ea 
oratiooibus  alt  intentuö.  Cr  reu  finem 
vero  horum  dienim  coiiuocat  prior 
loci  jUiuB  viciuum   clerum,    aicque 


deua  ei  multorum  in  eo  esse 
periculum:  quod  ei  peraevera- 
verit,  introducit  eura  in  Eccle- 
aiam,  ut  in  ea  quindecim  die- 
25  bua  ieiuniia  et  orationibua  vacet 
QuibuB  peractia  convocat  Prior  in 
unum  clerum  maneque  Miaaa 
celebrata,  munitiir  poenitene  aa- 
cra  communione  et  aqua  ad  idem 


in  ecclesia  miasa  maue  celebratur,  30  officium     benedicta     aapergitur; 

ad  quam  homo  aacra  communione  aicque  cum  proceaaione  et  littan- 

munitur^  aqua  exorci^ata  exorcis-  uiia  ad  ostium  Purgatorij  demam 

mia  ad  hoc  officium   a  beato  Pa-  docitur.    Prior  autera  iterum  de 

tricio  et  eius  aueceaaoribua  conati-  infeatatione  daemonum   et  mul- 

tutia  aapergitur  et  cum  proceaaione  35  tornm  in  eadem  foaaa  perditione» 
et  letanie  cantu  ad  hoatium   pur- 
gatorij  deducitur.     Et  tunc   prior 


8  cum]  dum  9  propoaitum]  affectum  It  hortetur]  hortatur  ut  a  tali  propoaito 
reoertatur.  diüendo  ei  13  introieaumj  iötroieruat  14  si  ..  ,|  Et  mi  aic  io  pro- 
posito perduraücrit  16  featioat)  pergit  17  legerit]  perceperiL  et  bomiDia 
aoIuQtateiB  cogiioucni  21  #.  luultorum  .  .  .  Eocles,]  quod  multi  perierunt  de 
eis  qui  illud  intrauerant.  Et  si  poal  borum  oateoaioneED  m  proposito  uiderit  eum 
omniDo  persisteret  facit  eum  tunc  ecclesiam  iutrare  25  ieiaoüs  et]  f€hU 
vacet]  latentua  {?sit  int.?)          2G  Quibua  per.J  Circa  tinem  uero   borum  dierum 

in  uDum]  uieitum  '27  nach  clerum  i  et  populum  28  colebrata)  in  ecclesia 
celebratur.  Ad  quam  poenitens]  homo  29  ff^  ad  .  .  .]  cxorcizata  exorctatnia 
ad  hoc  officium  a  beato  patricio  et  aucceasoribus  auia  couatitQÜa  aapergitur 
31  aicque]  et  littanj    letanie  cantu  ad  hoatl   predicti  purgatonj  edueitur. 


I 
I 


I 


Xur  Geeohichte  der  Legendi  vom  Ptirgatorinm  dea  heil.  Patricitta         153 


coram  omßtbus  ei  ostiutn  aperiens 

et  mfestationem  demonum  et  mul- 
torum,  qui  ilbm  fossam  iiitrauerunt 
et  Dunquam  redierunt,  denunciat 
periculuii].  Qüod  si  adhuc  ^eree- 
iierans  intrare  uoluerit,  percepla 
ab  Omnibus  sacerdotibus  benedic- 
tioiie  et  omnium  {bb fehlt  A)  com- 
mendans  orationi  propiia  se  maDU 
BlgDO  cruciö  gignans  ingreditur; 
moxque  a  priore  osttum  obseratun 
[Lücke  mA)  Sicque  processio  ab  ec- 
clesia  ad  foesam  regreditur  o&tium- 
que  a  priore  reseratur,  et  si  homo  re- 
uersuslf.  108vso. )  inveoitur,  in  eccle- 
siam  iotroducitur  et  kerum  alija  w 
diebus  iü  ea  orationi  est  intentus. 
Quod  ai  altera  die  eadem  bora^  qua 
ingreBsaa  est,  reuersum  non  inve- 
oerint ,  eum  certiBBinie  omnioo 
periaee  sciunt.  Sicque  astio  a  priore 
obseruato  (^Ic)  omnea  pariter  re- 
ceduot. 

CoDtigit  autem  hija  noBtris  teni- 
poribus,  diebua  scilicet  Regis  Bte- 
pfaani,  ut  miles  quidani  nomine 
OweiBj  de  quo  presens  est  narratio, 
ad  epiaeopum,  in  cuiua  episcopatu 
prefatum    est    purgatorium^    con- 


ostium  ei  coram  oranibna  ape- 
riens, denuotiat:  %\  vero  conöfans 
in  propoöifco  fuerit,  percepta  ab 
omnibuB  aacerdotibus  [S/275J  be* 

40  nedictione  et  omnium  se  com- 
mendans  oraüonibus  propriaque 
manu  Signum  er u eis  fronti  suae 
imprimeuB,  iogreditur:  moxqne  a 
Priore  ostium   obseratur:  Bicquo 

■45  proceasio  ad  Ecclesiam  reverti- 
tur;  quae  die  altera  iterum  mano 
de  Eccleaia  in  fossam  regreditur, 
ostiumque  a  Priore  aperitur^  et 
si  homo  reversus  inventus  fuerit, 

5i>  cum  gaudio  in  Eccleaiara  dedu- 
citur,  in  qua  aliis  quindecira  die- 
bu8  vigilits  et  oradonibuB  inten- 
tus  moratur(8):  quod  si  eadem 
hora    die    altera    reveraus     non 

55  apparuerif^  certisaimi  de  eins  per- 
ditioue,  ostio  a  Priore  obaerato, 
universi  redeunt. 

IV*  Contigit  autem  hie  tem- 
poribuB  noatris^  (diebus  scilicet 
Regia  Stephani)  militem  quen- 
dam  nomine  Oien,  de  quo  prae- 
5  sens  est  narratio,  ad  Epiaco- 
pum,  in  cuiuB  Epiacopatu  prae- 
fatum  est  Purgatorium^  confea- 
aiouia  gratia  venire;  quem  cum 
pro   peccatia   increparet  Episco* 


B7  /.  ai . . .  fuerlt]  Et  si  adhac  lotrare  uolaerlt  41  tprat]  oratiooi  42  manu 
. . .  itoprimena]  se  maau  aigao  crucia  aigaans  44  ostium  fehlt  47  in  foasan]] 
ad  hostiam  fosaae  egredJtur  49  mv.  f.]  iouetiitur  50  gatidio]  letbia  magna 

dedocitur]  ttitraduckur  52  vigilia  et  fehlt  oraL]  oratioDi  est  53  moratars 
fehlt  54  nach  hora:  qua  ingreasuB  est  reuersus  .  .  .  redeunt]  reueraura 

OOQ  inuenerint:  eum  certiasiuie  perieae  omniDo  sciunt»  aicque  hoatio  a  priore  ob- 
aeratoi  omnea  pariter  recedunt. 

\N  2  ff.  diebua  .  .  .  Oienj  s.  anno  gracie  .m.ciiij.  tempore  Regia  Stepliani. 
anno  regoi  sui  .xix.  utilitem  queodam  atreauum  de  domo  et  familia  dicti  Regia 
.  a ,  aomine  Owein         9  Epiac,  fthlU 


154 


Ed.  Mall 


fesBioniB  gratia  accederet;  quem 
cum  pro  peccaüa  increparet  et  illum 
grauiter  deum  offen diBse  diceret^ 
miles  grauiter  iodoluit  condigoaque 
penitentia  deo  Batisfacere  excogi- 
tauit.  Cumqiie  episcopus  ei  peni- 
tentiam^  secuodum  quod  ei  yide- 
batur,  iQiutigere  voluiBset,  reepon- 
dit:  „Quia,  ut  asseriB,  factorem 
meum  in  tantum  offendi^  pentten- 
tiani  Omnibus  penis  grauiorera  as- 
sumam^  ut  remi&sionem  accipere 
merear  peccatorum:  purgatorium 
aanctt  Patricij  subire  volo.'*  Epi- 
scopus autera  ab  hoc  proposito  eum 
reuocare  studuit;  sed  virilia  animi 
miloB  diBsuaBtotii  episcopi  ncqua- 
quam  conaensit.  Cumque  cpiscopua 
ei  ad  terrorem  muUoa  perisse  pro- 
poneret^  virilem  eiuB  aiiimum  nuUo 
modo  flectere  potuit.  Ämmonitus 
quoquc  ab  episcopo,  ut  monacho- 
rura,  uel  saltem  aliorum  regularium 
clericorum  suBciperet  habttumi 
[fol.  WJ  ro.l  ilie  negauit  se  fac- 
turum^  douec  a  purgatorio  rediret. 


lu  pua.  iUumque  Dominum  graviten 
offendiaae   diceret;  intima  cordia 
contritione  ingemuit,  seque  eon- 
dignam     poeoitentiam    acturum^ 
ad     Episcopi     libitum     devovit, 

15  Cumque  Episcopus  ei  poeniten- 
tiam  Bcoundum  peccati  modum 
iniuDgere  voluiaset,  respoDdit: 
unde  ei,  ut  aaserlB,  factorem 
meum   in  tantum   ofiTeoBum    ha- 

2n  beam,  poenitontiam  omnibus  poe- 
nitentiis  graviorem  assumam.  Ut 
enim  remiasionem  peccatorum 
accipere  merear,  Purgatorium  S* 
Patricij  te  praecipieote  ingrediar. 

25  EpiaeopuB    autem   hoc    ei    prae-^ 
Bumere  disauaait.  Sed  virilis  animi 
miles    Episcop]   dissuasioni    non 
eonsensit.   Epiacopus  vero  quam- 
plurimorum   in    eo    perditionem^ 

30  ut  eum  ab  hoc  averteret  inten- 
tione,  narravit-  Sed  vere  poeni- 
tentis  et  jQde(.w)^  militis  animum 
fleiifcem  non  potuit  terrere*  Ad* 
monuit  Episcopus,  ut  Canonico- 

35  rum,  vel  Monachorum  snsciperet 
habiium:  Miles  vero  respondet, 
ee  nulla  hoc  ratione  facturum, 
donec  praefatum  intraret  Purga- 
torium.   Epiecopue  igitur,  videns 


11  —  14  intima  .  .<  devovit]  miles  grauiter  doluit.  atque  condigna  peniteoei« 
domino  aaüafacere  excogitauit,  16  peccati  m,]  quod  stbi  uidebatur  18  unde 
m]  Dum  21  üi  entm]  qü  quidem  ut  24  te  pr&ecip.  fehlt  iDgrediar)  oola 
iDtrare         25  praesumere]  excogitare  26  virilia  .  .  .  miles]   utrititer  animoa*! 

miljtis        27  non)  minfme        28—31  Episc narravit]  Dijtitqae  ei  epUcopUf  | 

quod  tuulti  in  co  perierunt.    qui  iliud   tntrauerunt  purgatorium  3t  i^ed  .  . 

terrere)  Sed  vere  militia  animute  terror  nullus  flectere  potuit  35  inonachoruiii 

nel  regularium  canouicDrum  36,  37  milea  ...  facturum]  s;    sc  respoudit  non - 

esae  factnrum.  39—45  Epiacopus  . . .  intromitleret]  Cum  igitnr  episcopus  uidiMel 
enm  oiillo  modo  posse  a  propoaito  flectil  per  ipBtffaa  milteus  epistolatn,  mandauil 
eoolesie  ilUua  priori,  quatinus  erga  eum  »geret.  «icut  erga  hominem  qui  purga- 
torium iutraret  agi  debuisset. 


Zur  GeAcMchte  der  Legende  ?f>m  Purgatorium  des  heil.  ratriciuB        155 


Missus  ergo  ad  priorem,  secundum 
modam  predictum  in  ecclesia  die- 
bUB  XV  iD  orationibua  vacauit  ^Sic- 
qne  a  fratribus  et  a  clero  vicioo, 
ad  hoc  conuocato,  miaaa  mane 
celebratur,  ad  quam  miles  com- 
tDUoicatus  ad  foaee  introitum  aqua 
benedicta  aspereus  cum  procesaione 
et  letanie  cantu  eet  deductue.  Et 
aperto  a  priore  ostio^  sie  coram  om- 
Dibue  dictum  est  ei:  „Eccehicefit 
locus,  quem  intrare  deaideraa ;  sed 
81  oostrie",  ait  prior,  j^acquieseis 
consilijs,  ab  hoc  omnino  desietes 
et  vitam  tuam  in  hoc  seculo  alio 
modo  corrigCB.  Hie  eoim  multi 
introierunt^  qui  nunquam  reuersi 
sunt,  quia  per  fidei  incoBstanciam 
et  tormeotofum  intolleraneiam  om* 
nino  corpore  et  auima  perieruot 
Quod  ai  intrare  volueris,  dicam  tibi 
lameu  quod  primo  sie  inveoturus/* 
Quo  reßpondente:  „Pro  peccatis 
meis  intrabo  absque  retraotione  !  ^ 
audiuit  a  priore :  „Ecceuuncin  no 


40  iatius  poenitudinis  constantiam, 
miBit  per  ipsum  epistolamj  lUius 
loci  Priori,  quätenus  eundem  poe- 
nitentem  aecuodum  poenitentium 
morem  intra  Purgatorium  intro- 

45  mjtteret*  Quo  cum  pervenisset, 
cognita  ipsiuö  causa  ^  Prior  ei 
mokorum  perditionem  pericu- 
luuique  propoeuit,  ut  eius  ani- 
mum  abhacintentiooe  revocaret 

50  Milee  vero  ae  graviter  Deum 
offendisso  reminiscens  et  vere 
poenitens,  fervore  poeüitudinis 
vicit  disöuasiooem  Prioriö.  Prior 
igitur  eum   iu  Eccleaiam    intro- 

55  misit,  in  qua  eecuudum  morem 
quindecim  diebus  ieiuoÜB  et  ora- 
tionibua vacavit:  quibus  expletie^ 
et  a  fratribus  et  a  vicino  clero, 
aicut  aupra  scriptum  est^  ad  Pur- 

GO  gatorium  ducitur;  ubi  iterum 
enumeratis  tormentorum  intole- 
rabilium  generibus,  disauaeum  est 
ei  a  Priore^  huiuamodi  subire  poe- 
uiteutiam,  Milite  vero  constaDter 

65  IQ  proposito  permanente,  hoc  a 
Priore  dictum  accepit;  Gcce  nuuc 


45  Quo  .  «  .  causa  fehlt  47  multorum]  aljorum  in  eo  48  proponuit  /.] 
proponena  uolait  a  proposito  militiB  flectere  animnm  50  Milea  .  .  .  vicit]  Set 
qtüa  corde  penltult  ae  deutn  offendisset  äecti  a  proposito  nulla  potuit  ammonicione. 
per  inafancinin  desiderij  ardentis  *  uicit  54  intromisit]  duxit  56  iemniis  et  fehlt 
57  TÄcavit]  uacabat  qiiib.  expletis  et]  Sicque  58  clero]  clero  ad  hoc  conuo- 
cato 59  eicQt  .  .  ,  est  fehlt  ad  Purg,  ducitur]  miasa  maoe  celebratur.  ad 
quam  miles  communicatua  ad  foaae  iDtroitum  aqua  benedicta  aepersus  cum  pro- 
cesaione et  letanie  concenta  est  ductus.  60—66  ubi  .  ,  .  accepit]  et  aperto  a 
priore  hostio'  sie  coram  otonibug  dixit  eidein  uiro.  Ecce  hie  est  locus  iUe  qoeiD  cupis 
totroire.  Si  aoetris  adquieac^it;  (sie)  consilijs  ab  hoc  proposito  omnino  reuerteria. 
et  uitam  tuam  in  aeculo  hoc  alio  corriges  modo.  Hic  enim  multi  introieruiit  qui 
nuncqaam  redierunt  qoia  fidei  incooBtancia  et  tormentorum  iDtolIerantia-  omBino 
et  corpore  et  anima  porieruat.  Quod  si  intrare  uoluerist  dico  tibi  quid  primu 
tarnen  inuenies.  Quo  reapondente  pro  peccatis  meis  intrabo  absque  retractacioDC. 
sie  dictnm  accepit  a  priore.  60  nunc]  nunc  intrabia 

FartchangcQ  Vf,  1  J 


156 


Ed  Hall 


mine  domini  intrabis  et  per  cob- 
cauitatem  (ambulabis/e'A/^  A  )^  donec 
in  campum  queudam  exibis,  in  quo 
inveniea  aulam  artificjosiasiine  fa- 
bricatam*  Quam  cuni  inueneris,  sta- 
tim  ex  parte  dei  nuncios  habebia, 
qui  tbi  quid  facturus  bis^  pie  indi< 
cabunt,  et  sie  te  solüm  relinquen- 
tes  ab  aula  exibunt.  Sic  enim  scrip- 
tum est  euenisse  hijs,  [f.  109  V30.] 
qui  ante  te  ingreaBi  sunt."  Vir  au- 
tem  virilem  in  pectore  gerene  aoi- 
mum  quod  alioa  absorboerat  noD 
formidat  periculum*  Via  quippe 
interni  doloris  pro  peccatis  con- 
tempnit  vniuerßa,  que  ei  ostendun- 
tur  foris.  Qui  ergo  armifi  munitus 
ferreia  bellis  interfuerat  hominum 
quam  plurimis,  fide,  epe  et  iuBtitia 
armatus  ad  pugnam  audacter  pro- 
rumpit  demonum.  Prius  namquo 
omnium  orationi  se  commendaos 
frootemqee  cruci  muniens  confi- 
denter  et  hylariter  portam  intrauit, 
quam  prior  Btatim  a  foris  obae- 
rans  ad  ecclesiam  est  reiiersus. 


in  nomine  Domini,  tamdiu  pe 
concavitatem   subterraneam   ita-  ^ 
ruB,    donec    exeas    in    campum 

70  unura,  in  quo  aulam  unam  in* 
venies  mira  arte  fabricatam^ 
quam  cum  intraveris,  statim  ex 
parte  Dei  nuntios  habebis,  qui 
tibi    quae  facturus  es,    vel  pas- 

75  Burus,  diligenter  exponent:  illia 
autem  cxeuntibuB,  et  te  aolo  in 
ea  remaneDte,  statim  tentatores 
accedent.  Sic  enim  habetur  eve- 
niBse  hjs,  qui  ante  te  iDtroierant 

80  Tu  vero  in  Christi  fide  conatans 
esto.  Milea  autem  in  pectore  gerens 
virilem  animum,  quod  alios  audie- 
bat  absorbuiBse»  non  formidabat 
periculum.    Et  qui  quondam  ferro 

85  nmnitua  pugnis  interfuit  homi* 
num,  modo  ferro  durior,  fide,  epe 
et  iustitia,  de  Dei  miBericordia 
praeBumens,  armatus,  conBdenter 
ad  pugnam  prorupit  Daemonum. 

90  Primo  namquo  so  commendaDS 
omnium  orationibua  et  dextera 
elevata,  fronti  Buae  imprimens 
Bigoaculum  sanctae  cmcis,  con- 
fidenter    hilariterque   in    fossami 

95  intravit^  quam  Prior  statim  prae* 
foris  reseravit  et  cum  proceasione 
ad  Ecciesiam  rediit. 


G8  coDcav.  .  * .  tturua]  cauitaCem  terre  tarn  diu  ambulabia  69  exe&a]  exibia 
71  mira  arte]  artificiosiasime  74,  75  quae . . ,  expoiientj  quid  faciee  pie  indicsbaßt 
75  Ms  auL  exeunt.]  de  aula  exibunt  76  et  te  .  *  .  remaoente]  et  aic  te  aoluw 
relinquentes  77  statim  t,  acced,]  Jehlt  78  enim]  mim  scriptum  ÖO  Tu  .  * . 
estoj  fehlt  Öl  Miles)  Vir  82  quod  .  ,  .  abeorbuiaae]  quod  etiam  airo«  obflor* 
buerat  83  formidabat]  forroidat  84  nach  periculum  folgt:  Vis  ia  im  (liftr 
iDtenil]  doloriB  pro  |jeccads  cooteiopiiit  uniiiersa  que  ci  oateoduntar  uerbis.  Culpa 
que  ab  60  aeneiuotur  inlrinaecaa-  eontempnuiit  tornnCDCa  quo  audit  exterius 
84  Et  jf.]AriDia  ferreia  mumtiis  qui  bell ura  (äic)  interfuit  iam  bomiuum  90  Primo] 
Prius  ae  .  .  ,  oratioDibua]  se  ge  orationi  bomiuum  commeudauit  91  et]  «ic* 
quo  92  imprimeaa]  impresaU  94  hikmterc|ae]  alacriter  in  foasaop]  per  portam 
95  praeforia]  foras      9G  reseravit]  obaerauit      et  cum  proo,  ad]  sicque  processio  io 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatorium  dea  hei).  Patricfus 


Novatn  igitur  miliciam  aggreaeug 
miles  noster,  licet  aolus,  intrepidus 
tatnen,  diucius  pergit  per  foueam. 
Ingrauedcentibusque  magis  ac  ma- 
giö  tenebrie,  lucig  totius  amittit  cla- 
ritateni.  Tandem  ex  aduerso  lux 
paruula  ei  cepit  exoriri.  Ad  au- 
lam  denique  et  campiim  porufoit^ 
de  quibus  ei  dictum  fuerat  a  prior e, 
ubi  lucem  doq  iouenit^  nisi  quan- 
tum  hjetnis  tempore  hic  inter  diem 
et  noctem,  quam  horam  crepu&cu- 
lum  appellamus,  solet  apparere. 
Aula  enim  (non  fehlt  A )  circum* 
Qallata  erat  panetibus^  eed  in  mo- 
dum  claustri  monacborum  super 
oolumpnas  erat  fabricata.  Cum 
igitur  diucius  per  eircuitum  deam- 
bulans  [foLllÜ]  eius  ammirabilem 
ammiraretur  structuram ,  taudem 
ingresBUs  interiorem  vehemencius 
oepit  atupere  fabricam.  Cum  ita- 
que  tatidem  residens  hoc  et  illuc 
eurioBe  oculos  infiecteret,  aequa  iu 
hoc  seculo  opus  simile  uunquam 
Tidiase  cogitaret:  ecce  viri  duode- 
cim  in  veate  oandida  et  barbis 
Duper  rasis  religionis  habitum  pre- 
tendentes,  Intrantes  igitur  et  be- 
nigne eum  in  nomine  domini  salu- 


V.  Miles  itaque  novam  et  inusi- 
tatani  exercere  oupiens  militiam^ 
pergit  audacter  licet  soltis,  ac  di- 
vinitua,  confidens  in  Domino,  per 
5  fovoam.  Ingravescentibus  roagis 
ac  raagis  tenebris,  lucem  amiait 
in  brevi  totius  claritatiä;  tandem 
ex  adverso  lux  parvula  coepit 
per  foveam  tenuiter  lucere.   Nee 

lü  mora,  ad  campum  praedictum 
pervenit  et  aulam.  Lux  autem 
non  apparuit^  niei  qualis  hic  in 
byeme  solet  post  SoUb  occasum. 
Aula  vero  parietem  integrum  non 

15  habebat,  ecd  columnis  et  archio- 
lis  erat  undique  conetructa^  in 
modum  claustri  monacborum. 
Cumque  circa  aulara  diutius  am- 
bulassety  eins  mirabilem  mirando 

2U  strncturam,  infra  ejus  septa  vidit 
eam  multo  mirabiliorem,  Sedit 
itaque  aliquandiu,  oculos  bne  illuc 
iactans^  eius  apparatus  satis  ad- 
mir  ans.  Cumque  aliquandiu  sotns 

25  sedisset;  ecce  quindeeim  viri^ 
tanquam  Religiös!  et  albia  veati* 
bna  amicti ,  domum  intraverunt: 
et  salutantea  eum  in  nomine  Do- 
mini, consederunt  et  tacentibus 

30  aliis  unus  cum  eo  loquebatnr^  qui 


V  1  Miles  .  .  .  cuplens]  Pouam  {l,  Nouam)  exerceBs  S  divinitus]  diucius 
4  conf.  in  Dom.  fehlt  7  in  brevi  fehli  9  tenuiter  . . .  mora]  euoti  nitescere 
oiro.  PergenB  itaque  per  foueam  subtcnaneaaii  tandem  11  /*  autem  D.  app.J 
uero  ibi  dod  habebatur  12»  13  hic  ..*  occasum)  hio  aespertiDis  horia  in  hyeme 
habetur.  M  non]  in  ae  non  15  aed]  qaoniain  16  constr.  i  m.  cl]  con- 
Btructutn  quasi  claustrum  20  nach  etracturain  folgt:  ingrediebatur  intus  et 

21  molto]  satis  Sedit  i*  aLj  Sedens  igitur  in  aula  22  nach  ocuIob  folgt:  curiose 
23  laotana]  iactauit  eius  app.  satis]  pulcrltudmem  et  appaiatutu  quem  iu  ea 
nldit  nach  adm,  folgt:  Sicut  enim  eatioiaiiit  in  boc  seculo  aula  talis  uisa  ab 
bomiue  uel  facta  nuncquam  fuit  24  Cumque]  Cum  itaque  Bolus]  in  ea  solut 
2t)  nach  religiosi:  et  nupor  rasi      27  doujumj  domum  illam      30  alifsj  ilüa      eo  big 

11* 


158 


Ed.  Mall 


tantod  pariter  resideruot  Ceteris- 
que  tacentibus  vouSj  qui  alijg 
preesee  videbatur,  railitera  alloqui- 
tur  in  huec  moduni:  j^ß^ödictus 
deus  patcr  omnipoteDS,  qui  cordi 
tuo  tantum  et  tarn  salubre  ioepi- 
rauit  propositum,  et  qui  cepit,  ipse 
perficiat,  confinnet  solidetque.  Nunc 
igitur,  quoDiani  ab  omni  te  delicto 
raundare  dßsiderans  in  hunc  locunoi 
venire  decreuißti^  vnum  necesse 
est  e  duobua  eligaä^  aut  fortiter 
et  conetanter  agere^  aut  per  de- 
geoerem  cordis  ignauiam  turpiter 
credere  aduereario  et  perire.  Mox 
etenim,  ut  hinc  egressi  fuerimus, 
replebitur  domua  hec  malignorum 
spirituum,  qui  et  grauia  inferent 
et  grauiora  se  tibi  iOaturos  iiiina- 
buotur  tormenta.  Ad  portam,  per 
quana  buc  introiati^  to  illesum  se  pro- 
mittent  reducturoB,  sed  false  temp- 
tantes^  bi  forte  ad  redeundum  ani- 
mum  tuum  [f.  110 vao.]  potuerint  in- 
clinare.  Qaod  si  eis  aut  tiraore 
penarum  ceeseris,  aut  blandimentis 
deceptUB  asaensunij  quod  abeit,  pre- 
bueriB,  scito  to  eadem  hora  corpore 
pariter  periturum  et  aiiima.  Quod  ai 
fidei  septus  munimine  regio  nulla- 
tenua  fueria  ab  aduerearijs  supera- 
tUB,  noD  modo  quam  desideraa 
peccatorum  ommuoi  obtinebis  ve- 


tauquam    Prior    et    eomm   duxl 
videbatur,  dicens:  Benedictus  sit 
Omoipotens  Deus,  qui  in  Corde 
tuo  conßrmavit    propoaitum,   et 

B5  ipse  perficiat  in  te  booum,  quod 
iocepisti:  et  quoniam  ad  Purga- 
torium  veDiBti^  ut  a  peceatis  tuia 
purgeris,  aut  viriliter  agere  ex 
neceesitate  compelleria,   aut  per 

40  iuertiam^  (quod  abait)  et  anima 
et  corpore  peribie*  Mox  enim^ 
ut  egreasi  fuerimus,  replebitur  im- 
mun dia  spiritibua  domus  ista,  qui 
tibi  gravia  inferrent  tormenta^  et 

45  inferre  miuabuutur  graviora:  ad 
portam,  qua  intraati,  te  ducturoa, 
61  eia^  ut  revertariS;  afBeDseris, 
promittent^  conantes  ai  te  vel 
hoc  modo  decipere  posaint:  et  ai 

50  quolibet  modo,  vel  tormentorum 
afflictione  victus,  vel  uimia  terri- 
tus,  aeu  proniiasia  deceptus,  Ulis 
aaseneum  praebueria^  et  corpore 
et  anima  pariter  peribia.   Si  vero 

55  firmiter  in  fide  apem  tuam  in 
Domino  posueris,  ut  nee  tormea- 
ttB|  nec  minia  eorum,  nee  pro- 
miaais  ceaaeria,  aed  conatanter 
tanquam  uiliil  contempaeris ;  non 

60  Bolum  a  peccatia  omnibua  purga- 
beria,  verumetiam  et  tormenta, 
quae  praeparantur  peccatoribus, 
et  requiem  in  qua  iusti  laetantur. 


M  cöofirm.  prof.)  bonum  propositum  mlait  36  iacepisti]  incepit  PurgJ 
hoc  purg.  40  quod  abait  fehlt  41  perib,]  pariter  peribia  42  nach  faeri^ 
mua;  haoc  donium  immuud.  spir.]  ioatnuodorutD  miiltitudine  detDonum  43  do-j 
iDus  ista  fehlt  46  iDtraati]  iiitroisti  illesum  54  vero]  autem  55  tirmitei] 
ilrmatua  tuam]  totam  56  posuerta]  poaiiia,  [es  ist  wohl  nur  das  AbkUrtunffS- 
leigeii  für  er  ver[/€^sett}  ut]  ita  ut  58  conatanter]  ex  corde  60  a  pecc. 
omD  J  ex  actualtbua  peccatia  tuis  61  verumetiam  et]  aet  etiaiu  62  praepar.] 
parata  sunt        rtach  peccatoribus  folgt  pro  peccatia 


Zur  Geschiebte  der  Legende  vom  Piirgatorium  des  beiL  Patricius 


i5<J 


Diam,  Yerum  inBuper  et  reproborum 
oculis  tuifl  aBpiciee  tormenta  et 
eam,  quam  iusti  habituri  sunt,  letus 
videbis  requiem  et  gloriam.  Quo- 
ciens  ergo  varijs  te  conabuntur 
tormentis  afficerej  nomeo  domini 
Ihesu  Christi  habeto  in  momoria^ 
quoniam  ad  eius  iavoeationem  nuU 
latenus  preualebunt  aduersua  te. 
Nunc  itaque  coofortare  m  domioOj 
cui  te  hinc  abeuntes  deuotisBime 
cominendamus.^  Et  hija  dictis,  or* 
dioe,  quo  venerant,  recesserunt. 

Ille  autem  omni  humaoo  deeti- 
tuto  {sie)  fiolatio  spem  suam^  qua 
potoit  animi  deuotione,  domino 
commendans  et  toto  corde  auxiHum 
de  guperniö  expetena  et  exapectanß 
in  Iheau  nomine  intrepidu@  aduersa- 


videbis.  Deum  semper  habeas 
65  10  memoria:  et  cum  te  crucia- 
verint  ^  invoca  Dominum  noatrum 
lesum  Christum.  Per  invocatio- 
nem  eoim  huius  nominis,  etatim 
a  tormentie  MberaberiB:  sedOmni- 
70  potenti  te  commendamus.  Sicquo 
data  beDcdictione  viro,  receaee- 
ruut  ab  eo. 


VL  Milos  itaque  ad  novi  ge- 
neria  militiam  iustmctus,  qui 
quoudam  viriliter  oppugnabat  fao- 
mitieB,  iam  presto  eat  virilius  cer- 
5  tare  coDtra  Daeraooea,  armis 
Chriati  muDitus^  cxspectat  quis 
eum  Daemouum  primo  ad  certa- 
men  provocet;  iustitiae  lorica 
induitur.  Spe  victoriae  aalutiaquo 

10  aeternae,  mens  ut  caput  galea,  re- 
dimitur;  acute  fidei  pretegitur: 
habet  etiam  gladium  epemj  quod 
est  verbum  Dei,  devote  videlicet 
invocans  lesum  Christum,  tit  eo 

15  regio  munimiuö  tueatur^  no  ab 
adversariia  infeatautibua  aupore- 
tur  Nee  eum  pietas  divioa  fo- 
fellit,  quae  confideutes  in  se  fal- 


64  Deum  semper]  Semper  jgitor  deuiii  66  nmtmm  fehlt  68  enim]  ergo 
69  a  toriD.]  a  quocumqiie  tortDeiitoruin  io  quo  fueris  nach  liberaberia  foftjt: 
TecQtn  uero  hie  eaae  amplius  düb  posaumiis.  sed  fehlt;  dafür  deo  71  data 
bened]  eorum  data  brnedictä  i dahinter  ein  Zeichen  ausradiert), 

VI  1  Milea  itaque]  Pro  iitm  ita  ialla  remauet  ibi  niileB  solas  2  qai]  quo- 
oiaoi  quidem  3  quondaiii]  oliin  virilvter  fehlt  oppuj^ti.]  obpiigDan«  4  vlu- 
Hm  fehlt  9  nach  ioduituf :  acuta  fidet  protegitiir  {umyest.  aus  Z,  11)  12  etiam] 
et        apem]  spiritus  {die  Ih,  hat  spa;  apem   scheint  aus  einer  ähuL  Abkiirzntttj 

Colgan  falsch  aufgelöst  zu  sein)  tS  videlicet  fehlt  14  ut  ea]  quatinua 
ib  tueatur]  sie  aepiatur        17  divina]  boni  iheau 


160 


Ed   Mall 


riorum  preatolatur  conflictum.  Cum 
igitiir  in  aula  talis  suspensuB  ex* 
Bpectatione  reaideret,  subito  circa 
domum  ceplt  aiidiri  tumultus^  quasi 
totud  mundus  moueretur.  Etenim, 
ßicut  ei  videbatur,  ei  totum  ff.  111] 
genue  humanum,  volucrcB  vniucrse 
et  cuncta  aDimalia  in  vnum  con- 
gregata  pariter  tumuUuarenmr,  non 
tuaior  audiretur  eonitua  aut  fragor. 
Vnde  niei  premomtua  fuisöet  et 
premuQLtuB  a  yiriB^  qui  eum  paulo 
ante  visitauerant,  et  niai  pietas 
Ihcßii  eiim  coüfortasset;  procul  du- 
bio se  statim  crederet  anientari.  Et 
ecco  poBfe  horrorem  huiua  auditionia 
visio  sequitur  demonum  horribiÜB, 
Viaibiliter  eum  (/,enim)  cepit  vndi- 
que  multitudo  demonum  muUifor- 
mium  diarumpere  atque  cachinnando 
ac  illudendo  quael  congratulantes  ei 
dicere:  „Älij  qui  nobis  aeruiunt  ho- 
mines  mandatieque  nostris  conteni- 
perant^  tui  videlicet  Binitlea,  non 
niei  post  mortem  ad  no8  venire 
consueuerant.  Tu  autem  bene  fe- 
cisti  ßupergreaaus  vniueraoa,  quod 
corpore  pariter  et  anima  nobis  fo- 
atinas  aociari.     Vnde   multaa    tibi 


lero  nescit.  Milea  igitur,  ut  dictum 

20  eat^  cum  in  domo  solua  Bederet, 
animo  impavido,  Daemooum  pug- 
uam  expeetanß,  aubito  circa  do- 
mum caepit  audiri  tumultus^  ac 
81  totus  commoveretur  orbis.    Et- 

25  enim  ai  omnea  hominea  et  omnia 
animantia  terrae,  raariB  et  aeris 
toto  conanime  pariter  tumultua- 
rent,  ut  ei  videbatur,  maiorem 
tumuUum    non    facerent.     Unde 

BO  nisi  divin a  virtute  protegeretur, 
et  a  viria  praedictis  commodius 
instrueretur/ipeo  turaultu  amenta- 
retur.  Et  ecce  poat  horrorem  talia 
auditua  t  sequitur  horribilior  Dae- 

35  moDum  [S.  276]  viaibilia  aspectus. 
Visibiliter  enim  uudique  coepit 
innumera  multitudo  Daemonum 
formarum  deformiura  irruere,  ca- 
cbinnando  ttlum  aalutare  et  tan- 

40  quam  per  opprobriura  dicere;  AUi 
hominea,  qui  nobis  aerviunt^  non 
niai  poat  mortem  veniunt  ad  noa: 
unde  tibi  maiorem  mercedem  re- 
com  peil  aare  debemus,  quod  aocie- 

45  tateui  noatrani ,  cui  studiose  de- 
seruiati,  in  tantum  honorare  vo- 
luistif  ut,  aicut  alij,  diem  mortis 
expectare  ooluisti;  aed  vlvendo 
corpus    tuu[ti    et   animam    simul 

öO  nobis   tradere:    ut   maiorem   re- 


19  neacit]  non  conaueuit  19/  Milea  .  .  .  enw]  Cum  iam  infttrnctUi  atque 
21  animo]  animoqiie  22  exp.]  exupectaret  23  ac  si]  quasi  24  orbi«]  muadu» 
26,  27  aoimaiitia  , . ,  pariter]  aoimalia  et  beatie  cotiuocarentur  et  iiocibua  pariter 
fluis  28  ei  videb.]  aibi  est  uisum  (32  ameataretur]  argumenuretur)  33  hor- 
rorem] horridum  atmiim  34  hornbiliter]  et  horriblli»  35  viaib.  asp  ]  uitoa 
38  irruere]  in  domum  illam  irraere  caciiioD.]  cachiuiiando  ac  deridendo  39  tan- 
qQam]  lam  ei  quasi  43  maiorem  merc,  recomp  ]  eo  ma^pa  grttes  aoire  el 
majorem  mercedem  pro  aeruicio  tim  reddere  47  alij]  alij  hominea  diem 
morti«  Jehlt         48  üoluiatij  noluerb        49  «Imul  fthU        bO  remun.]  mercedem 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatorium  ded  heil.  Patdciita 


IGl 


gratiaa  referentes  et  dignae  tanti 
beneficij  mercedes  retribuentes  no- 
fitrorum  te  tormentorura  faciemus 
perpetuo  partieipem.  Verum ptameo 
gratxfisimuiu  nobie  adhuc  eese  po- 
tent obsequiiiui  tuum  nobieque 
in  mundo  multo  tempore  oiilitane 
delicijs  affiliere  carnisque  deaide- 
ria  poteris  perficore.  Vnde  quia 
nobis  hucusque  &atis  fideliter  te 
seraisse  eciinus,  hec  tibi  pro  magno 
prestabimua  munere^  bi  Doatria  ac- 
quiescaa  consilijs,  quod  ad  portam, 
per  quam  [fol.  111  vso.J  huc  ad 
HOS  deacendistf,  reducemua  inco- 
lumeD  et  illeaum  ojundoque  reati- 
tuemua,  ne  totum  perdae,  »ed  quod 
residuutn  est  vite  in  voluptatibus 
iocundisque  delii  ija  expendaa.  Ac 
miles  Christi  eorum  aduertena  ver- 
auciaa  nee  terrore  concutitur,  nee 
blandimentis  seducitur,  eodem  wltu 
et  aninio  peraiateDa  ponit  oH  auo 
custodiami  et  quasi  eorum  parui* 
pendene  dicta  labija  auia  indicit 
eilenciuHj,  nee  reispondet  Dolens 
autem  pars  adueraa  ao  ooEteuipni 
aiiaeque  non  ferena  despectionoa^ 
quod  ille  eoe  auo  nou  dignaretur 
reeponaOj  fremobat  deDtibus  suia. 
Subito  ergo  et  in  ictu  oculi  mira 
tnagoitudinia  rogum  atrueutea^  tergo 


munerationem  a  nobis  acoiperoa, 
hoc  fociati;  recipiea  ergo  a  nobis 
abundaEter»  quod  meruiati.  Huc 
enim  venisti,  ut  pro  peccatie  tuia 

55  tormenta  aualineres,  habebia  ergo 
iiobiacüm,  quod  quaeria^  preaauras 
videlicetet  dolores.  Verumtamea^ 
pro  eo  quod  haetenua  nobis  ser- 
uierisj  ai  noatris  acquiescendo  con- 

60  ailiia,  reverti  volueria,  hoc  tibi  pro 
raunere  faciemua,  quod  ad  por- 
tam, qua  intraati,  illaesum  redu- 
cemus,,  quatenuö  adhuc  vivendo 
io  mundo  gaudeas^  ne  totum  quod 

65  ßuavG  est  corpori  tuo  amittas. 
Haec  ei  promiserunt;  qui  aut 
terrore,  aut  blanditiia  eum  deoi- 
pore  yolueruDl;.  Strenuus  miles 
Christi    nee    terrore    coneutitur, 

70  nee  blaudiinento  eeducitur,  codem 
auimo  et  terrentea  condemnabat 
et  blandientea ,  nihil  ponitua  re- 
apondena.  Daemonea  igitur  a  mi- 
lite  ae  contemni  cernentea,  horri- 

75  biliter  fremebant  in  eum^  struxe- 
runtque  in  eadem  domo  maximi 


51  a  Dobis  fehlt  52  hocj  hec  ergo  fehlt  53  quod]  i^ue  54  enim  jchlt 
55  ergo  fehlt  56  quod  quaeris  fehlt  57  videl.  fthU  58  eo]  hoc  hae- 
tenua/fiA/i  b%  nach  conailtiä:  et  illesua  62  reducemus]  te  deduceiniis 
63  vivendo]  uiiicjs  65  nach  tuo:  fuiiditua  66  HaecJ  Hoc  promiaO  dixerunt 
67  blanditiia]  blandinientis  68  StreEDua]  Set  69  nach  terrore:  eorum 
70  bland,]  blaudimentia  eod.)  eodem  euiuj  71  conderaj  contempnebat 
72  nibil  peu.  reap.J  atque  sedendo  ornniao  tacuit.  nee  ucl  uaum  aerbuin  eis  re- 
apoodit  73  Daem,  ig.  a  tnlL  fehlt  74  cernentea]  uidentes  76  eadem 
fehlt 


162 


Ed,  Mal! 


illi  manibEB  ligatis  pedibusquo  nodo 
cmdeli  cooiunctia,  eum  dederunt 
incendio,  atque  vncis  ferreis  huc 
illuc  per  ignem  detrahebant  et  to 
tam  domum  terribilibus  vocibuB 
repleotes.  Ae  adletha  fortieBimus 
Bcieos  cui  credidit  atquo  certus  ad 
ea,  que  paulo  ante  a  viris  sanctis 
acceperat,  arma  recurrit.  Dicit  au* 
tem  nomen  salutifemm  Ib  esu  Christi  ^ 
qtiod  cum  mente  concipiens  ore 
quoque  proferre  festinaret  et  oec- 
dum  a  labijs  ipeius  plene  esset 
egressum,  totum  quod  eum  iaiu 
quidem  ceperat  grauiter  affligere 
incendium,  viiii  huius  nominiB  non 
Bustinens  disparuit  [foL  112]  et  adeo 
ad  nichitum  redactum  est  in  mo- 
meEto,  ut  ne  BiDtilla  (sie)  appareret. 
Qiiod  aduertetis  agonista  xiobilis  eo 
redditur  ad  ea,  que  reetaet^  certa- 
minaanimosior,  quo  ad  h\iiu8  saDcti 
BominiB  invocalioDem  omnes  iosi- 
dias  inimici  faeile  exsofflare  posse 
noo  diffidit.  Ftigientea  igitur  operti 
confueione  et  pudore  demonea  vni* 
uersi  cum  gemitu  et  ciulatu  horri- 
bili  ae  terribiliter  damitant  Bupe- 
rari.    Ne  tarnen  militiB  nostri  ne- 


ineendij  rogum,  Itgatisque  niani- 
buB  ac  pedibus  militem  in  ignem 
proiecerunt,  uociaque  ferreis  huc 

80  illuc  per  incendium  clamantes 
traxerunt.  Primitus  ergo  missas 
io  ignem  ^  grave  sensit  tormen- 
tum,  sod  veri  Dei  Regis  eui  tarn 
munimine  septus,  quam  a  prae- 

85  fatis  viris  ouper  instructus,  arma 
militiae  spiritualis  nequaquam 
oblitus  est.  Cum  enim  ad^ersarij 
eum  in  incendio  torrerent,  pij 
leäu  Domen  inTocavit;  statimque 

*M}  de  illo  incendio,  utpote  de  prima 
illorum  assultii  liberatus  est.  In- 
vocato  enim  piiasimi  SatvatoriB 
Bui  oomioe,  dicto  oitius  ita  ex- 
tiQCtUB  est  tatiuB  ineendij  rogus, 

95  ut  nee  seintilla  inveniretur  ipsius: 
quod  dum  miles  cerneret.  auda- 
cior  effectufl  est,  constanter  animo 
suo  proponeEB^  eoe  deioceps  non 
formidare,  quos  ad    vocationem 

IQO  sancti  nominis  tarn  facile  con- 
spexit  ae  vincero  posse. 

VIL  Relinquentes  igitur  Dae- 
monesdomum  cum  ejulatu  et  hor- 
rido tumultn  coßtraxerunt  mili- 
tem:     Egredientea    vero  alij  ab 


77  Ijgatiaqcie . . .  rnttitem]  Post  heo  malus  ei  pedes  nailitis  ligauerunt  ligatnm- 
que  79  huc  ilJacJ  •^illuc  '^hucque  (sie)  81  /  Priraitus  . . .  tormentom  folgt  erst 
rmch  liberatus  est  (91 )  83  sed  veri  Dei]  Ät  ille  85  arma]  artem  86  ne- 
quaqyatD]  minlnie  S8^  89  torreretit)  prostemere  conati  »um  quasi  a  saltu  primo 
(pij  eta)  89  sratimque)  sicque  90  illo  , . .  priiiio  fehU  91  iHoram) 

eonim  aseultu]   asaltu         liberatus  estj  ae   defeodit         nach  tib   est  fol^ii 

Primittis  etc.   (8.  81)        91  #.  Invocato  »  .  .  citioa]  et  lo  ipsa  angustia  boDOot  ] 
Domen   nominauit  93  ita]  ita  uero  95  pt]  ut  per  iuuocactoneiD    domtni 

iesu  ipsius]  tocius  igois  97  effectus  est)  efficitur  contra  hoste»  const  an. 
8.  prop.]  hoc  iD  auiujo  propusuit  98  deioceps]  absluiic  99  ad  voc.  sancti] 
per  iuöocatiooem  Cbristi         iQO  /.  tarn  facile  .  ,  .  posse]  ita  »ioci  conspexisseL 

Vn  3  coutrax.]  iode  traierunt 


Zur  Geschichte  der  Legetide  vom  Purgatoriup  des  heil.  Patriciu«         163 


gocium  maneat  imperfectBEU,  asBunt 
dno  oequam  spirituS;  qui  eum  dex* 
tra  leuaque  tenentes  trahont  im- 
miaericorditer  quo  non  vellet. 
Ingredinntur  igitur  terram  tenebro- 
sam  et  opertam  mortis  caligiee, 
terram  sine  habitatore  aec  nisi 
demonibus  peruiam  aut  cognitam. 
In  hanc  ingreasus  miles  Btupebat 
vehementer,  quenam  esset  regio. 
Letor  (?)  veatus  turbiois^  ut  sibi  sen- 
tire  videbatur,  penetrabilior  omni 
gladio  aneipiti.  Nani  et  totum  eor- 
pUB  eiua  sicut  nouacula  acuta  pe- 
netrabat,  cuius  tarnen  aonituB  auri- 
bus  percipi  non  poterat.  Videbatur 
antem  ei,  quod  ad  partes  ilUs  du- 
ceretur,  in  quibus  boI  oritur  estiuo 
tempore  in  hac  noBtra  regione. 
Cum  ergo  quasi  ad  fioein  infeliciß 
patrie  illius  peruenerunt,  subito 
conuer(erunt  gradum  ductores  ne- 
quisstmi  ad  [foL112v8o.J  auatrum 
et  cum  aliquamdiu  ambulassent, 
cepit  audiri  eiulatus  et  clanior,  quasi 
totUB  populus  terre  conuersus  esset 
in  lamentum.  Et  quanto  plus  ascen- 
debant,  tanto  clarius  audiebatur 
mirabilis  fletus  et  Stridor  dencium, 
Tandem  latissimum  peruentum  est 
in  campum  dolore  plenuni  et  mi- 
serijs,  cuiua  ünh  oculua  non  poterat 


5  alija  disceasenint.  Quidam  autom 
eoruni,  militem  per  vastam  re- 
gionem  diutius  traxerunt  Nigra 
erat  terra  et  regio  te[n]ebro8a: 
nee  quidquam  nisi  Daemonea,  qui 

K)  eum  traxeruot,  vidit  in  ea.  Ven- 
tus  quidem  urena  ibi  affuit,  qui 
vix  audiri  potoit^  aed  tarnen  sui 
rigiditate  corpus  suum  videbatur 
perforare.  Traxerunt  autem  illum 

15  versus  fines  iiloa  ^  ubi  sol  oritur 
in  media  aestate.  Cunique  illuc 
euntea  veniBsent^  tanquam  in  fino 
muodi  ^  coeperunt  dextrorsum 
conuerti  et  per  vallem  latiBsimam 

20  contra  Auatrum  teodere,  scilicet 
versus  quo  eol  oritur  media 
hyeme.  illucque  divertendo  coe- 
pit  tanquam  vulgi  totius  terrae 
miserriuioa  ejulatua  et  fletus  au» 

25  dire :  et  quo  magiB  approximavit, 
eo  clarius  clamorea  eorum  et 
fletus  audivit.  Tandem  itaque 
tractu  Daemouum  latiasimum  et 
longieaimum    pervenit    mileß    in 


b  autem  fehlt        7  tr&x.]  secum  traxenmt         11  quidem  ureos]  tauieu  umis 
{vom  Schreiber  verlesen  für  urenft?)      affuit]  talis  fuit       12  potuit]  posset       mmen 
)li  13  vor  videbatur:   iit  sibi  14  perforart?)   perforaiiit  autem  fehlt 

illtt©]  militem  15  tines  illosj  locum  illum  reeto    tramite         16  /  iu  uied. 

aest.)  longioribu«  diebus  m  estate       17  euotes  fehh       19  et]  et  quasi       21  ver- 
aut]  contra  locam  media]  breuiorihus  diebus   in 

24  vor  ejol)  olamores  25  magia]   ipagis  illuc 

26  olariaa]  clariores  ac  muttiplices         eorum  fehlt 
i  fehlt 


22  divert  ]   converteud*! 

approx.]   approximabant 

et  fletus]  fletuum        27  im- 


104 


Ed.  Mall 


a  milite  comprehendi  (sie).  Campus 
hie  plenue  erat  hominibue  utriueque 
Bcxufi  diuerseque  etatis  oudis  et  in 
terra  iacentibue,  Horum  corpora 
super  faciem  terre  extenta  eraut, 
ventnbus  in  terram  dimissiB  eisque 
clauiö  ferreis  atque  candentibua  per 
pedes  et  tnanus  affixi  tenebantur, 
Hij  aliquando  pre  dolorie  angustia 
terram  comedebaut;  aliquando 
tientea  eteiulautes:  „parce/parce^, 
uei  ^miserere*'  clamitabant  Sod 
heu^ibi  misericordia  locum  neu  ha- 
bebat. Demones  quoque  super  eos 
diäcurrentes  ftageJlis  crudeligBime 
cedebaot.  Cum  itaque  ad  hunc 
locum  tormentonitn  deueni&sent, 
dixerunt  ad  militem  qui  eum  at- 
tractauerant:  ^Hec,  que  vides^  pa- 
cieiia  tormenta,  niäi  nostriB  ac- 
quieacena  eonailija  et  a  tno  de- 
sistena  propoaito  ad  portam^  uobis 
duoentibue,  illeauö  conuerti  consen- 
cias".  Ac  ille,  miaericordie  dei  non 
immemor,  silencij  metas  uuUatenua 
esttrausgreesus.  Quod  aduertentes 
inipijseimi  et  in  sui  cootemptum 
[fol.  113  ro.J  reputantea  illum  in 
terram  proaternuot  et  extendunt 
molientes  manua  pedesque  illius 
clauis  transfigere  et  affigere  humo 


30  campum  miBeriis  ac  dolore  pla- 
num.  FiDiB  autem  illius  campi 
prae  nimia  longitudine  uon  po- 
tuit  a  milite  videri.  Ille  itaque 
campuB  homiDibufi  utriusque  sexus 

35  et  aetatiBj  in  terra  iacentibus,  nu- 
dis  erat  plenus,  qui  ( qui )  ventre  ad 
terram  verao,  clavia  ardeutibus, 
per  mauuß  pedeaquo  defixia,  in 
terra    extendebaotur.      Hi    vero 

4<j  aliquando  prae  dolore  videbantur 
terram  comed©r(er)e,  aliquando 
autem  com  fletu  et  eiulatu  mi- 
eerabiliter,  parce,  vel  miserere, 
miserere,  clamare.    Sed  non  erat 

45  in  loco,  qui  miaereri  poseet^  aut 
parcere.  Daemones  enim  inter 
eoB  et  super  eoa  videbantur  dis* 
currere^  qui  non  cessabant  flagel- 
Mb  durisaimis     caedere.     Dicuni 

50  igitur  ei  Daemones;  Hec  tor- 
menta,  quae  tu  vidoß,  experieria, 
81  nostris  non  acquiedceris  con* 
süiiö,  hoc  est,  ut  a  propoßito 
cesses    et     rovertaris;    quod    si 


31  auteiD  fehlt  32  oimta]  &ua  35  et]  diucrseque  36  qui  qui] 

quunim   corpora  et  corptirum   membra  siippr  terraoi  tixtendebaotiir  et  naek 

clavia:  ferreis  38  in  lerra  ext.]  miserabilitcr  tenebaotur  39  Hi  vero  fr hU 

40  dolore]  dolurifl  angustia        videbant  comed.]  commedebaDt        42  auteoi  ßhU 

iDiserabiliter  fehlt  43  parcti  parce  44  claiuare]  clamabünt]  44  ff.  Sed 
noii  .  .  parcere]  Set  qui  üutirum  ibi  misererRtyr  uoo  babcbaot  46  enim]  etiam 
47  videb.  diac]  currentea  48  qui  dob   ceiia.  fehlt  49  durissimts]  i^raaiori- 

huB  caedere J  cedebant  50  igttur  fehlt  51  experieris)  8<^D€iendo  pacieds 
52  Bi  non]  niai        aequ.]  atiquteacrie        54  et]  ut        quod  si]  et  si  ita 


Zur  Geachichte  der  Legeide  vom  Purgatadum  des  heil.  Patdcfus 


165 


IQ  modnm  aliorum*  Ille  vero  ad 
situiii  recorrens  vDicum  refugium 
Domen  domini  inuocauit  et  ab  iui- 
quorum  volumine  confestim  libera- 
tus  est. 

Post  hee  reaumentes  eum  duxe- 
runt  ad  campum  alium,  in  quo  ei- 
militer  repereruiit  iuuenes  et  vir- 
gines;  senes  cum  iunioribua  utrius- 
qae  aexue  et  diuerBe  conditionis,  io 
hoc  ab  illie  differenteß,  quod  illi 
quidem  ab  anterior!  parti  terre  ad- 
herebantp  hij  reaupini  siipra  dor- 
sütn  recumbebant.  Porro  horura 
incurabebant  pectoribus  draoonee 
crudelissimi,  qiii  eoa  morau  amaria- 
simo  deuaatabant;  serpentes  quo- 
que,  membra  miaeroritni  circum- 
eingeoteB  eorumque  colla  horribiU 


55  voluerifl,  ad  portam,  qua  venißti; 
te  pacifice  dticentesj  illaesum 
abire  permittcmua.  {Lücke)  Sed 
invocato  leeu  noraine,  nihil  in  eo 
conamine  perfecorunt. 

VIII.  Igitur  ab  illo  campo  re- 
cßdentes,  traxerunt  militem  ad 
alium  niaiori  miseria  plenum ;  iste 
itidem  campus  hominibua  utrius- 
5  que  aexue  et  aetatis,  elavis  in 
terra  fixis  plenua  (sie),  Inter  istos 
tarnen  et  alterlua  campi  miaeroe, 
haec  erat  diversitaa,  quod  illorum 
quidem   ventres,   istoruni    dorsa 

10  terrae  haerebant,  draoonea  igniti 
super  alioB  aedebant  et  quaai 
comedentes  eos  modo  miserabili, 
dentibuß  igoiti»  lacerabant:  alio- 
rum  colla,  vel  bracbia^  vel  totum 


circumuolutione  anibicntes,   capita  15  corpus   aerpentee   igniti   circum- 

§ua  ad  eorum  retorcjuebant  pectora  dabant  et  capita  sua  pectoribus 

ad  ea  depaacenda.    Sed  et  bufonea  niiserorum  imprimenteß,  iguitum 

igniti    horura    obßidebant    viacera,  aculeum    oria    aui    in     cordibus 

rostra  sua  immitteetes  ac  interiora  eorum  infigebant;  Buffones  etiam 

euellentes,  extrahentes  atque  auide  20  mirae    magnitudinia   et  tanquam 


deuorantea  iecur  illorum    et   pul- 


ignei,   videbantur  euper  quorun- 

dam  pectora  acdere  et  roatra  sua 
deformia  iiifigentea,  quasi  eorum 
corda  conarentur  contrahere,  qui 


55  vedflti]  iDtrasti  56  /.  ducantea  . . .  permiet.]  a  nobts  pactiice  deduceria  et 
aic  illesus  iibibis.  Dann  folgt:  Ille  uero  meote  retiaens  qualiter  alibi  ab  eis 
ddU8  liberauit.  hoa  omoiuo  coDtempBit.  Uli  uero  tu  terra  itlnm  proflierDauerunt. 
[gic)  et  clauis  tigere  ut  alij  erant  conatf  sunt.  58  /  nihil  .  .  .  perfec]  ei  m 

loco  illo  amplius  facere  nequfuerüDt, 

VlIL  Igitnr  .  .  recedentea  fehlt  2  trax.  mil,]  ceperimt  trahere  ilUita  ad 
al.]  ad  campum  almm  3  pleüiun]  repletuin  ö  et]  dioerBüqiie  in  teTT^  fehlt 
6  iBtOB  . ..  mfaeroa]  istos  et  alfos  qui  iu  alio  campo  erant  8  nach  diversitaa;  eorum 
(10h*cbant)  13  lacer.Jmordebant  Hlior.]aliorum  autem  iiioinmfthlt  15cor- 
pos]  Corpora  circumdj  ciiixi^niot  17  miser.  imp.]  homiuum  apon^Dtea  19  eonuu 
frhlt        fofig.]  irifixcruat        21  ignei]  igniti  videb.]  aifli  aunt  22  aedere] 

iaiiatere        24  coBar.  coutr,]  conati  aunt  extrabere 


166 


Ed.  Mfttt 


monem.  Hij  nunquam  a  fletu  et 
horrido  cessabant  vlulaüi,  quippe 
super  quorum  discurrebaot  cor- 
pora  nequam  Bpiritus  cedentea  et 
f foL  113  vBo.]  sine  misericordia  eos 
affligentes.  ^Hec"»  inquiunt  qui 
eum  trahebant^  „que  coDspicie,  raa- 
nent  te  tormenta,  nisi  tibi  ipBi 
consulens  promittaa  de  reditu^. 
Quo  taceote,  io  eum  stridentes 
dentibus  moliuDtur,  ut  ipsum  eis- 
dem  peniB  adicereut;  aed  ad  nomen 
benignisBimi  Ihosu  deficientea  quera- 
admodum  fumus  defioiunt. 


HiDC  ergo  eum  traheniee,  ad  lo- 
cutn  et  campum  tertium  deueniunt, 
plenum  hominibuB  cuiusquo  etatis 
et  sexua  ad  terram  prostratis,  fer- 
reis  atque  candentibuB  clauiB  om- 
nia  membra  transfixia,  ita  ut  a 
plaota  pedia  usque  ad  uerticem  oon 
easet  locus  a  plagis  vacuiis,  quan- 
tum  palmo  posset  coucludi.  Herum 
rauce  fiierant  faueea^  dum  clama- 
rent  tote.  Et  quouiam  pre  iotolle- 
rabili  anguetia  omnino  tacere  non 
poterant^  audiebatur  vox  ex  illis 
quaai  raucitatio  eius,  qui  iam  ad 
extrema  deuenerit.   Nudi  videban- 


25  ita  fixi  et  afflicti  a  fletu  et  eiu- 
latu  nunquam  cessabant.  Dae- 
mones  enim  iuter  eo8  et  super 
eoa  trauacurrentea»  flagris  eos 
vehementer    cniciabant     Finem 

30  huiua  campi,  prae  sui  longitudine 
videre  nou  potuit,  nisi  in  latitu- 
dine,  qua  intravit  et  exiyit;  in 
tranaversum  enim  campoa  per- 
traußivit.     Haec,  ioquiunt  Dae- 

35  monea,  tormenta^  quae  videB,  pa- 
tieria,  nisi  nobia,  ut  revertaria 
asaenseria :  curaque  eos  cotitemp- 
BiBaet,  conati  sunt,  sicut  et  supe- 
rius,  clavis  eum  infigere:  sed  non 

40  potuerunt  audito  Christi  nomine. 
IX.  Transeuntea  igitur  inde, 
duxerunt  Daemones  militem  in 
tertium  campum, miseriia  plenum. 
Iste  enim  campus  hominibus 
5  utriuaque  sexus  et  aetatia  plenus 
erat,  qui  ita  in  terram  clavia  fer- 
reis,  condentibuaque  fixis  iace- 
bant,  ut  prae  multitudtne  clavo* 
rum  a  Bummitate  capitis,  ueque 

10  ad  digitos  pedum,  locus  vacuus 
non  inveniretur,  quantus  digiti 
uaius  fiummitate  tegeretur.  Isti 
vero  vix  vocem  ad  clamandum 
formare  poterant^  sed  sicut  homi- 

15  nes,  qui  mortui  (sie)  proxiaii  sunt, 


25  ita  f.]  in  boc  clauls  fixi  erant  et  ^Mcii  fehlt  eiulatu]  ululatu  27  eniin| 
uero         28  transcurr*]  tranaitabant         eos]  eos  cedendo  (u  etem )  Pinera  h, 

cftmpi)  Fines  hiiiiiB  caoipi  dob  uidit  quoDiam  30  ntii  fehlt  Sl  vid.]  eos  videre 
33  enitn  fehlt  :U  Oatjc]  tloc  H5  tormetita  fehlt  qiiae]  quod  36  oobfa] 
nobiscum  38  et  fehlt  39  iotigere]  tigere  40  aud.  Chr.  oom.]  inuocato  »b 
ifta  nomine  ilvesii. 

IX.  1  Tran».]  trahentfss  eum  2  dtix,  dacui.  miL]  fehlt  4  enim]   etiam 

&  et]  dineraeque  6  terram]  terra  7  condenC]  oandentibu^que  fixiej  fixi 
8  olav.]  cladonim  ignltanim  II  quaotus]  quantum  13  vero  fehlt  14  po* 
terant]  potaeruut 


Zar  Geachichte  der  Legende  vom  Purgatorium  des  heil  Patricias        167 


tur  ßicut  etalij^  eorumque  corpora  ita  utrinque  vocem  emittebant: 

ventus  vrens  coneumebat     Et   ne  nudi  et  isti,  aicut  et  caeteri  vide- 

quid  ipsortim  deesset  miöerie,  de-  baiitur,  et  vento  frigido  et  urente, 

moDum  non  deeraot  flagella.  „Mi-  flagria  daemonum    cmciabantur. 
ser",  inquiunt  ad  militem  qui  eum    20  Haec,   ioquiunt  Daemones^   tor- 

trahebant;   ,,UBque  quo  nostro  8a-  metita  patieriä,  si  nobiB^  ut  rever- 

lubri   non    acquiescis  coneilio,    ut  taris,    non  asBenaeriB,     Et    cum 


reuertaris.  lam  nunc  euadere  non 
poteria,  quin  easdem  [foL  114]  pa- 
cieris  penas^.  Tacet  ille.  Et  illi 
eum  rapere  temptant  ad  tormenta, 
aed  ad  nomen  Ihesu  deäciunt« 

Transeuntes  inde  deueneruot  ad 
campum  quartum,  in  quo  et  di- 
uersa  hominum  geoera  et  tonneota- 
Alij  etenim  igneis  cathenis  per  pe- 
des,  alij  per  manus  et  brachia  at- 
que  alij  per  tybias,  capitibus  ad 
jma  versie,  depondebant  sulphureis 
Igneis  suppositi.  Nonnulli  quoque, 
TnciB  ferreisj  eorum  oculis;  auribue^ 
naribusj  faucibua,  mamillis,  aut  ge 
nitalibus  infijtis,  appenai^  crudole 
prebebant  apectaculum  intuentibua. 
et  hij  omnea  foroaci,  fumo  et  va- 
pore  aulphureo   estuanti^   deauper 


eum  oontemneotem  illorum  com- 
moDitionea   figere    voluisaet^   in- 

25  vocavit  nomen  lesu  Ohriati;  iieo 
quidquam  ampliua  ibidem  ei  fa- 
cere  potuerunt. 

X.  Dehinc  ergo  militem  trahen- 
tesj  pervenerunt  in  quartum  cam- 
pum multia  ignibua  plenuni,  in 
quo  omnia  genera  inventa  sunt 
5  tormentorum.  Alij  auspendeban- 
tur  catenia  igneia  per  pedea,  alij 
per  capilloa,  alij  per  bracbia, 
alij  per  tibiaa,  capitibua  ad  ima 
versia   et  aulphureis  fiammia  im- 

10  merai;  alij  ignibua  pendebant 
uncia  lerreis,  in  oculia  fixia,  ve! 
auribus,  vel  faucibua,  vel  nari- 
buB,  vel  mamillia^  aut  genitalibua: 
Älij  fornacibua  aulpbureia  crema- 


imminebatit.     Alij   in  aartaginibus    15  bantur;    Alij   quaai    super  aarta- 
ferreisuteban tur (/.ureb.); alij  uecti-         gines    urebantur;    Älii    verubus 

I  igneia    traafixi    ad    ignem   aaaa- 

^^  bantur,  quos  Daemones  alii  ver- 

Hf  tunt;  alii  diveraia  metallis  Uquea- 

20  centibuß      deguttaverunt^     quoa 
flagr 
24  \ 
toriD 
ymia 


]6  ntritique]  utq;  emittebantj  emlaerunt  17  na<r/^  ceteri:  esse  19  flagria] 
flagrieqaa  21  si  nauj  nisi  23  coaCemn,  eor.  eommon,]  fehlt;  dafür:  clauis 
24  voluisset]  ooluenint        25  lesti  fehlt 

X  1  Deb.  6.  niil.  traheutes  fehlt',  dafür:  TranaeuDtea  igttur  4  idv.  sunt 

torm«]  iöoenerunt  penaram  Ü  nach  pedes:    alij  per  maDua  8  ima  veraia} 

jmiB  aerais  9  immeraij  in  meraia  10  jgDlbusj  io  ignibua  11  fixisj  infixia 
{9ttht  hinter  genitalibua]  13  uel  naribus  uel  faucibua  {umgestellt)  17  traa- 
fixi]  infixi  18  nach  alü:  igni  appoaltoa  vertimt]  uerteruDt  19  Vique^c*  fehlt 
20  quoa  tarnen  fehlt 


168 


Ed.  MaH 


bufi  tr&Dsiixi  ad  ignem  aseabantur 
atque  versabantur,  auper  quos  de 
mones  diueraa  liquebaot  in  modum 
raetalla  (sie)  pinguedinia.  Nec3  ab 
hiie  tortoreB  fiagella  eoBtiodbant. 
ibi  heu  vidit  ei  agoouit  milea  noster 
aliquoB  in  tormentiSj  quos  in  hoc 
fieculo  socios  meminit  habuiage. 
Hie  igitur,  eicut  et  ubique,  cum  ad 
uerba  demonum  non  reaponderet, 
conati  sunt  penis  adicere;  eed  eem- 
per  aed  iheau  nomen  transit  illesuB. 


[fol.  114  VBO.]  dvctuB  est  hinc  ad 
rotam  ferream  mire  magnitudiniBj 
Guitia  radil  et  aDoi  tdcIb  ferreia 
atque  oandenfcibua  vndique  erant 
circumBeptir  in  quoium  Biogulis 
homiDea  aftixi  eraot  et  appengi. 
rote  autem  pars  media  super  fa- 
ciem  terre  immioebat;  altera  vero 
in  concauitate  terre  mergebatur. 
Porro  de  hoc  terre  hyatu  conBur- 
gebat  circa  rolam  Bulphurea  et 
teterrima  flamma,  que  miserrimoa 
ardore,  fumo  etvapore  euo  crucia- 
bat  cum  igitur  illuc  deuenisaent^ 
euraentea  demoncs  uecten  ferreum 
atque  in  transuerBO  rote  per  me- 


tamen  Daemones  discurrentes 
flagria  cecideruDt.  Omnia  genera 
tormentorum,  quae  exagitari  {sie) 
poaaunt;  ibi  vJBa  sunt.  Ibi  etiam 

25  vidit  qooBdam  de  suis  quoDdam 
aociis  et  eos  cognovit,  Eiulatua 
et  clamores  mieerorum,  [8.  277] 
qiios  audivitj  oulla  sufficit  ho- 
minum    exprimere    lingua.      Hi 

30  autem  campi  non  aolum  cruoiatia 
homioibuaj  sed  etiam  excrucian- 
tibuB  pleni  eraüt  Daemonibus, 
Cumque  illum  ibidem  torquere 
voluisaent,  invocato  leeu  Christi 

35  nomine,  illaesus  remansit. 

XI.  Cumque  traDaiBsent  inde, 
apparuit  rota  ante  eos  ignea, 
mirae  magoitudinia,  euius  radij 
et  canthi  uocia  igneis  erant  an- 
5  diqne  circumaepti,  in  quibuB  ain- 
gnli  homincB  infixi  pendebant 
HuiuB  autem  rotae  medietas  aiir- 
Bnm  in  aere  atabat,  alia  media* 
tas  in  terra  deoraum  mergebatur: 

10  flamma  vero  tetri  aulphureique 
incendij  de  terra  circa  rotam  aur- 
gebat  et  in  ea  pendentea  miaer- 
rime  torrebat.  Haec,  inquiunt 
Daemones,    quae  iati  patiantnr, 

15  patieris,  nisi  reverti  volueriB: 
quae  tarnen  tolerant,  priua  vide- 


I 


21  di&cmr,  fi'hU;  dafür:  omnes  22  nach  cecid*:  nulti  parcere  uoluerünt 
23  exag.l  excogitari  24  ibi]  in  quodam  modo  esse  etiam  fehU  25  vidilj 
iQueDit  26  ton]  hmet  Ejul.  et  dam.  mis.]  De  etdatibus  et  fletibas  et  clamo- 
ribai  29  exprimere]  dicere  ex  toto  lioguaj  uox  30  cmciatia]  cruciatibiis 
33  torquere]  cruciari  34  ittroc*  *  .  .  remaBsit]  aomen  chriati  iiioocauit  Et 
92  ae  ex  eornm  cruciatibus  ae  extorsili 

XI  1  ff,  Cumque  .  .  .  ma^imdioiB]  Inde  igitur  deaceodeutea  aidit  aste  ae 
maximam  rotam  ferream  et  igneam  4  oantbi]  tanti  5  ainguti]  siogults  6  in* 
fixi]  quaai  fixi         9  mergeb*]  erat  11  ratam]  illam         13  torrebat]  ardeliat 

14  patlnntur]  tollerant        16  tolerantj  toUerent        nach  priUB:  ounc 


I 


I 


Zar  Geschichte  der  Legende  vom  PurgatoHiio]  dea  heil.  Patnciua 


169 


dium  radiorum  immittenteB  tanta 
eam  agilitate  et  velocitate  cepe- 
runt  circuoiuoluere,  ut  eos  qui  in 
eapendenteerotabantur^  miles  uullo 
poterat  oculo  deprehendere,  sed 
tantummodo  gemitum  lacrimabilem 
audibeat.  Tollentes  itaque  eum 
adaersarii,  cum  eis  responsum  non 
daret;  rote  iniecerunt,  Sed  eolifca 
eum  DomiDis  Chnsti  pietas  liberauit 
et  in  locum  suam  sine  dolore  re- 
BÜtuit 

Procedentes  inde  veniunt  ad  do- 
inum  quandam  quaai  fornacem  et 
vaporem  hornbilem  e  tecto  emit- 
teiitem;  cuiub  latitudo  ineBtimabiUs 
erat ,  longitudioem  vero  visu  noo 
potuit  miles  attiDgere«  Ad  hanc 
¥ero  apropinquana  [foL  115],  cum 
adfaac  aliquantulum  ab  ea  esset 
reiDOtue^  caiore  nimio,  qui  de  ea 
egrediebatur^  affiictns  vellet  noltet 
coactus  est,  pedem  retrahere.  Cum- 
qae  eum  subsiatere  cemerent  de- 
monesi  dicunt  ei:  quid  tardaa^  quid 
trepidasP  Balnearum  vsoa  est  hoc 
quod  cerDis;   ue   timeas   ibi    cum 


bia.  DaemoneB  igitur  ex  utraque 

parte  ^   alij  contra    alios,    vectea 
ferreos  inter  rotao  radioa  impin* 

20  gentes  eam  tanta  agilitate  rota- 
bant,  ut  in  ea  pendeDtium  om- 
DiDO  uulliim  ab  alio  visu  poaset 
discernere  et  prae  nimia  cureua 
8ui  celeritate  videbatur  circulus 

25  igneus  ioteger  existcre:  ctimque 
iactaaeeot  eum  super  rotam  et  in 
aerem  rotanda  levassent,  invocato 
leau  nomine  deacendit  illaeaua. 

XII.  Procedentes  igitur  inde 
cum  milite  Daemonea  traxeruot 
eum  veraua  domum  unam  gran- 
dera  borribili  fumo  fumigantcm, 
5  cuitia  klitudo  nimia  fuit^  longi* 
tudo  vero  tanta,  ut  illius  non 
potuiaset  ultima  videre.  Cum 
autem  adhuc  aliquantulum  ab  ea 
loogiua  esaent^  prae  nimio  caiore^ 

10  qui  inde  exibat,  subsistit  proce- 
dere  formidans.  Dixerunt  igitur 
ei  Daemonea,  Balnearium  est, 
quod  videa :  velis,  nolis^  illuc  us- 
que  progrediens;  cum  cetaeria  in 

15  eo  balneabia.     Coeperunt  autem 


23  nach  alioa:   ateteruoL  et  atij  in  utraque  p&rle  19  nach  impingentes] 

rotam  leaaueniDt.  Alij  ex  alia  parte  uectes  ferreos  impingeDtes  eam  depreaseruot 
deorsom  20  agilitate]  uelocitate  rotabant]  uoluerunt  21  io  ea  peDdeot.] 
fdkU  23  etj  quia  24  sui  fehU  videbaturj  utdebantur  circulus  igu.  tat.  ex.] 
quasi  ignfs  esse.  Dann  folgt:  Plaoxeront  rnfserrime  et  fleuerunt  omnea  qui  rote 
Infixi  fuerunt  26  et]  et  ©um  27  aerem]  aere  27,  28  invocato  . , .  Ülaesus] 
in  descensioue  rote  aomoD  christi  iuuocauit.  et  Btatim  de  ea  deacendit.  Et  quia 
pott  tDUOcacionem  christi  Domiuis  aliquid  ibi  facere  ai  ultra  mequiuerunt- 

Xn  1—4  Procedentes  .  *  .  fumo]  lüde  iilum  extraheotes  proceaaerunt  {ist 
offenbar  Nachsatz  zu  dem  vorigen).  Ecce  uidit  ante  ae  domum  grandem  quasi 
fornacem  6  vero  fehlt  1  potuisaet  fthli  8  autem]  nero  ueraua  eam  horri- 
billter  tractariis  esse  (esset'?)  et  10  eubatiat.  proc.  form,]  uoJena  procedere  non 
polerat       12  nach  daemooes:  Quid  öubaistcDdo  tardasi        13  uaque  progrj  pro- 

ileria       cum  .  .  <  balueabis]  ut  cum  eis  qui  ibi  sunt  balnioris. 


170 


Ed.  Mall 


aliis  necesee  est  balneia  reficians. 
Traheotes  ergo  eum  dorn  um  m- 
troeuDt,  iö  qua  miies  vieibilem,  ter- 
ribilein  atque  omni  tormento  vidit 


de  domo  illa  miaerrimi  Actus  au- 
diri  in  planctua.  Introductue 
autem  domum  vidit  duram  visio* 
nem  et  horridam:  etenioi  domos 


penara  grauiorem.  Etenim  totiua  20  illius  pavirnentum  fossis  rotuodia 
domus  pauimentum  pleniim  erat  erat  plenum,  quae  ßibi  invicem 
foBsia  profimdiasimis  et  rotiindiB^  ita  coehaerebant,  ut  vix  inter 
ita  ut  noneBaetia  eo  vacuum,  quo  eas,  aut  nullatenus  iri  potuißaet. 
pedem  quis  lo€are  posaet  aut  ata-  Eraut  autem  fosaae  singulae  me- 
tuere  pro  nimia  foBsarum  conti-  25  tallis  diverßis  ac  liquoribiia  fer- 
guitate.  Eraot  autem  pleni  (sie)  ventibuB,  in  qutbua  ntriusque 
ueque  ad  aummum  diueraia  metallia  sexus  et  aetatis  mergebatur  ho- 
bullientibuB  atque  liquatis.  In  hiia  minum  multitudo  non  mioima, 
fosaia  erat  innumera  hominum  yi-  quoruDi  alij  omnino  erant  im- 
rorum  videlicet  ac  mulieFum  infan-  SO  mersi,  alii  usquo  ad  aupercilta, 
tum  et  senum  multitudo,  quorum  alii  ad  oeuloa^  alii  ad  labia,  alii 
alij  in  hoc  tormentorum  genere  ad  coUa,  alii  ad  pectus,  alii  ad 
peuituB  immerai  erant^  alij  vcro  ua-  umbilicum,  alii  ad  femora,  alii 
que  ad  aupercilia^  alij  uaque  ad  ad  gcnua,  alü  ad  tibias,  alii  iino 
labia,  alij  collotenua,  alijapectore  35  pedo  teocbantur,  alii  utraque 
et  infra^    alij  ab   vmbilico  aut  fe~         manu,  vel  una  tantummodo;  om- 

nea  pariter  per  dolores  plangen- 
tea  elamabaot  et  flebant.  Ecee, 
inqniunt  Daemones  ^  cum  iatia 
40  balneabia:  sublevanteaque  mili- 
teni,    eonati   sunt  eum   in  unam 


more  uel  genibua;  hij  vno  tantum 
pede^  Uli  vtroque,  noonulli  manu 
sola.  Omnea  pariter  conclamabaot; 
rna  omDium  vox  miaerabilis  et 
singultibua  plena.  lu  yna  igitur 
ietarum  foasarum  cum  vellent  mili- 
tem  [foL  115  VBO,]  mergere  demo- 
uoBj  per  nomen  Dieau  Itberatua  est. 


foasarum   proiicere;    Bod    audito 
Chriäti  nomine,  defecerunt  io  auo 

conamine. 


16  nach  miierrimi]  oagitus  emitti  17  in]  et  Introd.]  Intrana  18 
domuiB:  illaDi  19  et  borndaiu  fehlt  21  quae  albt  i.  i.  coh.]  de  quibua  alle 
alüa  81C  cobeaerunC  23  aut  Dullal  iri  pot.J  uia  aliqna  patuit  25  fervent]  bol- 
lientibus  ptene  27  et]  dmeraeque  mergebatur]  erat  demersa  28  non  ml» 
uiuiaj  maxima  31— 34/ur  ad  stets  imque  ad  Mvor  uoo:  tantum  35  tene- 
batitur]  io  metallo  buIlieDte  atabatit  35,  36  utraque  .  .  .  tantummodo]  noaiD 
maDUtii  tiel  utratnque  in  eis  tenebant  37  per  dolores]  pre  dolore  plangentei 
fehlt  33  clamab.l  coaclamabaDt  etj  omnea  miaerabttiter  40  baloeabia]  bal* 
neaberia  uisi  reuertt  notueris  40—44  sublevanteaque  .  ,  .  coaamine]  et  cnm 
eepiaaent  eum  tu  foasam  unam  mergere«  inuocato  ab  eo  chriati  nomine  oeperuat 
lade  procedere. 


I 


I 

I 


I 


2ar  Gesebichte  der  Legende  vom  Pargatorium  dea  heil.  Patrfcios        171 


Exinde  tuigrantes  veniunt  ad  la- 
cum  Iniserie  et  luttim  fecis,  dico 
autem  fiuuium  queDdam  omni  ge- 
nere  metalli  roananiera  sulphureo- 
que  Tapore  eetuantem  inter  duos 
moDtefi  positum.  Porro  in  alterius 
horum  montium  cacumine  erat  po- 
ptilas  iDDumerabilis  cuiuslibet  etatis 
et  aexus  nndus  super  eummoB  pe* 
dumarticulos  inDixus  curaüs;  facies 
eonim  a  facie  aquilonis,  et  hjj  simt- 
lea  homiDibus  exspectantibua  mor- 
tem aut  gladium  de  propinqoo. 
Cum  itaque  mites  noater  cum  nimio 
atupore  et  timore,  quid  hij  miaeri 
prestolarentur^  intra  se  cogitaret, 
dixit  ad  eum  atter  e  ductoribus 
anis:  ^Miraria  forBitan,  quidnam 
exapectat  hie  populuB.  Sed  in 
proximo  eat,  nisi  oos  audias,  et 
tu  cum  illia  calicem  bibaa,  quem 
exapectant.^  Adhuc  ille  loquebatur 
et  ecce  ventus  vehemens  ab  aqui- 
lone  et  regione  deaerti  involuens 
tarn  eom^  qui  loquebatur,  quam 
ipsumi  cui  loquebatur,  et  omnea 
pariter,  qui  exspectatiooem  mise- 
ram  exspectant,  et  traus  fluuium  ad 
alterius  montia  radices  transpor- 
tauit.  Cumqae  reptitanies  maoibus 
moatem  oonarentur   ascendere^  ut 


Xin.  Recedentes  autem  a  loco 
illo  perrexerunt  contra  montem 
unuoi^  in  quo  utriusque  sexus 
et  diversae  aetatia  et  super  digi- 
5  tOB  tantum  pedum  curvatam  vidit 
muUitudinem  sedore  nudorum  ho- 
miuumj  ut  pauci  vidcrentur  ei  om- 
nes,  quoa  ante  viderat:  hi  omnea 
quasi  mortem  com  tremore  poatu- 

10  lautes  versus  Aquibmera  incede- 
bant.  Cumquö  miraretur  railes, 
quid  haec  misera  multitudo  prae- 
ötolaretur,  ait  unus  Daemonum 
ad    illum:     forte    mirariä^    quid 

15  tanto  timore  populuB  hie  expec- 
tat?  nisi  nobis  coneentiena  reverti 
volueris,  scies,  quid  tremebundua 
expectat,  Vix  Daeraoa  verba 
finierat,   et  ecce  ventus  turbinia 

20  ab  Äquilooe  veniebat,  qui  et  ipsoß 
Daemones  ac  simul  militem  to- 
tumque  populum  fleatera  et  ulu- 
lantem  arripuit  et  in  quoddam 
flumen  foetidum  ac  frigidissimum 

25  in  aliam  montie  partem  proiecit, 
in  quo  iuaestimabili  frigore  vexa- 
bantur:  et  cum  nitcrentur  de  aquis 


XrQ  1  Beced«  . . ,  iDd]  et  iDde  protrahentes  iUiim        4  et  fehlt        5  taDtam 
pedttm         8  nach  vidcrat:  ad  coinparacioaem  eorum  bi  omDea]  Omaes  oero 

c}iios  uidit  ibl  9  poatul.]  exdpectantes  10  iniedeb]  eraot  uersi  11  tniim] 
ille  12  misera  fekU  13  ait]  dixit         15  tanto]  cum  taato        timore]  tre- 

more bic]  iste  16  oobis  cotiöetitiens  fehlt  17  quid  trem,  exap.]  boc  s^&tiesime 
19  nach  ecce:  aebeGQeotis  21  Daemones  ac  s,  miK]  et  quem  ducebant  totatnqj 
omoernque  22  nach  populum:  itlum  fleotem  et  ululantem  fehlt  hier,  wicht 

nach  frigid.  («.  ^u  24)  olulantero]  eiulaDtem  23  quoddam  fehlt  24  frigid.] 
f.  fu  22        25  in]  looge  in        proieuit]  iactauit        26  ioaestim.]  aimio 


Ed.  Malt 


fluuij  euaderent  ineendium^  ascen-         emergere^    currentes   Daemones 

dentes   de  flumiöe   [fol.  116]    de-         super  aquas  eos  iuceseanter  im- 
mones  vDciö  ferreis  eo8  retrahebant  30  meröeriiEt.     Ät   miles,    adiutoris 


et  in  profundo  lad  deniergebaat. 
Verum  luiles  Hominis  Christi  Iheau 
auxüium  eo  atteociuB  et  ardencius 
expoetoIaDs,  quo  se  cernere  (sie) 
periculo  propinquare,  confeBtim  in 
altera  parte  fluminis  in  loco,  quo 
priua  eteterant  pedes  eiue,  ae  in- 
uenit  reatitutum,  Affuere  continuo 
duo  nequam  ductores,  qui  ad  bra- 
chia  eum  trahentes  festinabant  ad 
partes  auitri*  Et  ecce  cum  ali- 
quandiu  ambulassent,  appamit 
flamm  a  horribilis  fetoris  et  terre 
[lies:  tetre)  caliginis  ascendens  de 
terra-  Cumque  app[rop]iDquaBeent, 
vjdit  milea  quaBi  os  putei,  de  quo 


BUi  non  immemor  nomen  ipsme 
reclamans;  in  alia  ripa  se  sine 
mora  reperit» 


XIV.    Necdum  militis   ChriBti 

Daemones  iDiuria  satiati  acce* 
dentes  traxerunt  illura  contra 
AuBtrum:  Et  ecce  vidit  ante  se 
5  flammam  teterrimam  et  sulphureo 
faetore  putentem  tanquam  de 
pnteo  quodara  ascendere  et  tan- 
quam bomines  nudos  et  igneoB, 
utriusqne  sexus  et  aetatis  diver- 


flamma    egrediebatun     Sed    cum  10  sae^  sicut  scintillas  ignis  auraum 

exiret  de  ore  putei,  exibant  pariter  in  a£ire  iactari,  qui  et  flammarum 

et    anime  omnis    bbxub   et   etatis^  vi  deficiente,    ceciderunt  iterum 

quaa  cum  flamma   puteus  in  mo-  in  puteo  et  igne:    quo  approxi- 

dum     scintiUarum    euaporabat   et  mantea    dixerunt  militi    Daemo« 

iterum  absorbebat.  Hucigiturcum  15  nes;   iate    flammivometis    puteua 


peruenisaet  j  dixerunt  demones  ad 
militem:  ,^Et  si  hucuaque  peper^ 
cimua  tibi,  sed  iam  nunc  non  par- 
cemus.  En  porta  inferi^  quam 
vides^  bic  introitus  gebenne;  hie 
Tia  lata,  que  ducit  ad  mortem; 
hanc  qui  semel  intrauerit  nunquam 


inferni  est  introitus;  hie  habitatio 
nostra,  et  quouiam  nobis  hucus- 


26  emergere]  aurgere  29  super  aquaaj  deaaper  aqaam  eos  iDceaaaater] 
10  ipao  iumine  omnea  30— 32  adiutoria  *,.  reclamaiia]  aomen  christi  inaocauit 
32  aioe  mora]  atatim. 

XIV  1  Necdum  mil.  Chr.  fehlt  2  iniuria  s^ÜEiii  fehlt  acced,  trax.l  acc«- 
dunt  ad  eüni  trahentea  4  ae  fehlt  5  teterrimam]  tetram  aulphureain 

6  potentem]  fetidam  de  puteo  quodam  fehlt  d  et]  diueraeque  11  iactare 
12  vi  deüc]  iadeficicnte  15  ^ammivomeua]  iaminoaua  16  hic]  in  boc 

loco  babit]  habitaculum 


Zar  Gescliichte  dßr  Legende  vom  Purgatoriam  des  heil,  Patricius        173 


egredietiir,  quia  in  inferno  nuUa 
est  redemplio.  Hie  est  ignis  eter- 
niis,  qui  paratua  est  dyabolo  et 
ministris  eiue,  de  quorum  numero 
jfol  HGybo.J  te  eBi6  negare  non 
potes.  Puteum  igitur  faunc  oobis- 
cum  aizie  ape  exeundi  ingredere, 
aut  ducatu  oostro  ad  portam,  per 
quam  hiic  introiati^  quantoeius  re- 
uertere.''  lllo  itaque  tacente,  dex- 
tera  leuaque  eum  tenentes^  cum 
Samoia  eosj  quos  circa  poteum 
exalaueratj  ad  se  recolligeret  et  in 
abisso  illa  secum  eiulantes  et  ge- 
mentes  demergeret^  ee  quoque  pa- 
riter  in  illo  trahentee  dederunt  in- 
cendio.  Descendens  ante  (?)  oculos 
eircumquaque  per  loea  diuersa  pe- 
narum  voluebat  non  nisi  calami- 
iatem  aspiciens.  Mirabatur  yehe- 
menter^  quod  de  tanta  orie  anguetia 
sie  se  ptiteaa  dilataret^  ut  eius  lati- 
tadinem  viau  minime  eomprehen- 
deret.  Sed  nee  huius  antri  pro- 
fundiasimi  fundum  videbat*  inde 
Dtmia  anzie  estuabat,  qtiod  non 
inveniret,  vbi  pea  eiua  requiesceret, 
lam  ergo  pre  nimio  panore  et  an- 
gustia  cordia  deaperationi  proxima- 
bat;  ex  perturbatione  quippe  animi 
Ulud  auauiaaimuo]  et  aalutifenim 
Domen  Iheau  ab  ipaitis  mente  exte* 


que  servißtij  hie  sine  fiae  nobia- 
eum   maoebia:  omnea   enim^  qui 

20  nobia  serviunt,  hie  aioe  fine  no- 
biacura  manebnnt:  quo  ai  semel 
iiitraveria^  in  aeternum  et  anima 
et  corpore  peribis:  ai  tarnen  nobis 
eonaenaerie,    illaeauB  ad  propria 

25  remeare  poteria.  Illo  vero  de 
Dei  auxilio  praeaumente  iSlorum- 
que  promiaea  apernente ,  praeci- 
pitaverunt  se  Daemonea  in  pu* 
teum  trahentea   aecum    militem; 

30  et  quo  proftiudiua  deacendit;  eo 
ktiorem  puteum  invenit,  aed  et 
gravtorem  poenam  pertulit  Ädeo 
naraque  fuit  intollerabilia^  ut 
pene   aui    Balvatoris    ait    oblitua 


19  Omoes]  omtilfl  20  serviunt]  aeruit  21  manebunt]  manebit  quo  ai 
aemel]  £t  ai  hoc  iDferDi  os  22  in  aeterniiai  fehlt  23  nach  corpore:  pari- 
ter  nach  tarnen:  adhüc  24  consena.]  agaenaens  ut  reuertaris  ad  propria 
rem.  pot.]  ad    portam   qua   intrasti   a   nobis    deduceria  26   aus.]   adiutorio 

27  aperoeDte]  contempnente        praecipj  iecerunt       28  DaemoDes/e/tiÄ      puteum] 
igne   potei  29  trabentes]    traxernut  30  nach  profimdias:    in   puteum 

31  puteum  in?.]  illum  iutriosecus  uidit  aed  et]  et  eo  32  pertuHt]  seosit 

Adeo  . . ,  intoUerabiliB]  Yu  eo  uero  tantam  aeiiBJt  miles  angustiam  34  nach 
peue ;  pre  Dimletate  anguatie  et  doloria  omuiDO       aalYat.j  adiutorfa 

12* 


Ed.  Mall 


rat  Tum  ex  dei  dono  in  se  reuer- 
8US  cepit  Iheaom  deuotissime  in- 
vocare.  Ät  illej  qoi  prope  est  oni- 
nibna  invoeantibus  sc  in  veritate, 
militem  eiitim  contioiio  de  ventre 
inferi  reuocauit.  Nara  cum  puteus, 
quos  cum  ipso  absorbiieral^  [fol.  1 17 1 
remoueret,  et  ipsom  pariter  exalauit, 
Cumque  iuxta  oa  putei  est  {eMs.) 
proiectus  ia  pedes  öurgcns  ataret 
attonitus^  et  quid  ageret^  aut  quo 
86  uerteret,  in  se  ipso  cogitaret^ 
Buis  quippe  dactoribus  destitutum 
se  videbat.  Äffuere  ex  inprouiao 
duo  alij  uequam  apiritus,  —  nam 
priores  refugerunt,  —  qui  dicootei: 
„Quiß  tu  hie?  Vode  venia,  aut  quo 
tendifl?^  Quo  non  respoDdente,  sub- 
sequuutur:  „Mendaces  socij  nostri, 
ut  te  deciperent,  terrendo  dixerimt, 
portas  mortis  et  puteum  gehenne 
hie  ease;  sed  recte  metititi  sunt  in 
capud  suiim*  Non  est  hie,  aed  veni : 
Osten  demue  tibi  mansionem  in- 
ferni''.  Et  hoc  dicto,  cum  tumultu 
et  clauiore  trahentes  eum  veoerunt 
ad  fluuium  latisaimum,  igne  et  sul- 
pbure  fumigantem,  solo  aepectu 
omni  tormento  crudeliorem.  Nam 
et  iriDumera  horribilium  demonum 
rnultitudo    super    huiusmodi     flu- 


35  nominia:    Deo  tarnen  inspirante, 

statimque  flammae  cum  reliqais 
eum  Bursum  in  aerem  proiecit. 
Deacendena  itaque  iuxta  puteum 
Bolus   aliqiiandiu   stetit;   cumque 

40  se  ab  ore  putei  subtrahena  ste- 
tiaset  igooransque^quo  se  verteret, 
egressi  sunt  alii  de  puteo  ab  eo, 
ut  ita  dixerim,  Daemonea  in- 
cogniti,    qui    dixerunt  ei:    Quid 

45  ibi  stas?  quod  hie  infernus  ait, 
dixeruDt  tibi  aocii  nostri;  mentiti 
sunt:  consuetudinia  noatrae  sera- 
per est  mentiri^  ut  quos  non 
posaumiia    per    verum,    fallemus 

50  per  mendaciuoi;  non  est  hie  in- 
fernus^ sed  nunc  ad  infernum  le 
ducemua. 


XV.  Inde  igitur  trahentes  mi- 
litem cum  tumultu  magno  et  bor- 
ribili  pervenerunt  ad  flumen 
quoddam  latissimum  et  foetidumi 
5  totum  tanquam  sulphurei  incendii 
flamma  coopertum  Daemonum- 
que  multitudineplenum.  Dixerunt 


35  DommJs  fehlt  tameD   inapir.]  autem  opitulante   oomen   ihesu   cbrittl 

iniiocauit  aöflammae]  uis  tiamroae  37  proiecit]  eleuauit  38  Desc*  itaqae] 
eleque  in  deÄcenaione  39 —41  cumque  .  .  .  verteret  fchU         42—44  egresii 

*  .  .  ei]  Ecco  demones  iilij  et  ab  eo  ut  ita  dicara  incogniti  de  pnteo  procedcQtea 
aducQeruut  eique  ita  dixerunt  44  Quid]  Et  45  sit]  easet  46  meotiti  stiDt) 
86t  48  nach  quod] :  deoipere  49  faUemaa]  decipiamua  50  infernus]  infemi 
lucus. 

XV  1  trab,  niil.]  eum  extraxeraot  2  et  horribili/fÄ/i  4  quoddaml  tinam  et 
fuetidum /e/ij< ;  dafür:  Erat  autem  ttumeii  lllud       5  totuui  quaai  sulph. 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Piirgatoriam  des  heiL  Patricius        175 


minis  aquas  deambulabat  vncis 
ferreis  et  vectibus  longissimis  ar- 
niata.  Porroper  transuersuin  hulus 
lacu8  pons  protendcbatur  prop- 
ter  tria  ad  traiiBeutidom  difficilis, 
jmmo^  ut  videbatur,  penitua  in- 
traDsibilis.  Erat  Biquidem  tante  al- 
titadiDiS;  ut,  81  quis  ex  eo  deorsum 
aspiceret,  ßola  poterat  aspectu 
mente  alienari.  Erat  autem  sub- 
tilis  et  angustus^  ut,  si  eciam  euper 
terram  protensus  [foL  117  vso.)  vno 
tantum  pede  ab  ea  esset  exaltatus, 
nollomodo  tamen^  ut  videbatur, 
quis  super  ©ura  iter  capere  po- 
tuisaet.  Tertiura  erat  inconueniens, 
qaod  super  omoem  glaciem  erat 
lubricus,  ita  ut,  si  planus  onmino 
easet  atque  latissimuB,  aut  ^ix  aut 
nunquam  pedem  aliquis  m  eo  si- 
fitere  valeret^  ut  putabatur^  aut 
figere.  lüuc  ergo  cum  perueniasent, 
dieoDt  ad  militem  duo  iiequam,  a 
quibus  ducebaturr  ,,Sub  hoc 'S  in- 
quiunt^  y,fluinine,  qucra  {sie)  aapicis; 
vere  infernum  noueria  esße.  Et 
nunc  necesse  est  et  proreus  invi- 
tabile,  ut  per  pontem  istum  iter 
aggrediarid.  Cunique  ipsum  ascen- 
deris,  auram  commouebimus ,  sta- 


ergo  ei:  sub  isto  flumine  noveris 
infernum  esee:  ultra  flumen  illud, 

10  quod  videbatör,  pona  unus  pro- 
tendebatur.  Dixeruntque  Dae* 
moneg  ad  militem:  oportet  te  per 
huDc  pontem  trauäire ;  nos  autem 
ventos  et  tiirbinee    commovenfeea 

15  de  pontö  proüciemus  te  in  Humen : 
socii  vero  nostri,  qui  in  eo  sunt, 
te  captum  in  infernum  dem  er- 
gent;  volumus  autem  probare, 
quam  tutum    tibi    sit   per   illuni 

20  transire,  Tenentea  igitur  manum 
eins  fricabant  super  pontem.  Erant 
autem  in   eo   tria    transeuntibua* 
valde  formidanda:  Primum,  quod 
ita  lubricus  erat,  ut^  etiamsi  iatia- 

25  simua  esaet^  vix  aut  nullatenua 
pedem  in  eo  figere  poaset:  8e- 
cundum,  quod  ita  strlctus  erat 
et  gracilia,  ut  vix  aut  oullo  modo 
in  eo  aliquis  stare,  vel  ambulare 

30  posset:  Tertium,  quod  adeo  pro- 
tendebatur  id  aere,  utetiamhor- 
ribile  videretur,  ad  ipsius  aUitu- 
diuem  oculoa  erigere.    Si  tarnen 


8  fluni,]  flammante  flumine  uDveris]  aciaa  9  illiid]  autem  12  per]  super 
13^15  transire  .  .  .  flumen]  ambulare  et  per  noa  uentua  ille  qui  te  deiecit  in 
flamioe  alioi  deiciet  te  iu  isto.  16—20  socii  ....  transire]  et  statito  a  soeijs 
nostfis  qui  in  flumine  sunt  eapieris.  et  m  profandnm  inferoi  demergeris.  Priua 
taxuen  habes  probare  quäle  sit  super  pontem  ambulare.  20  ig-itur]  Et  21  fri- 
cauenmt  pontem  ,  .  »  eo]  pontem  illnm  et  occe  lu  ponte  illo  23  formid.] 

dabitanda  24  etiamsi]  etiam  latisa.]  latua  25  vix  aut  rmlL]  nullus  aut 
nix  quiB  26  Socundum]  Aliud  27  erat]  fuit  28  et  grac.  fMt  vix  .  , . 
modo  fehlt  29  vor  in;  pedibus  aliquis]  nnllua  30  poaset]  potnerit 

30—33  adeo  ...  erigere]  pons  ille  ita  altus  erat  a  flumine  quod  borridum  eBset 
deoraum  aspicere  33  nach  tarnen:    inquiunt 


176  Ed.  Hall 

timque  ventus  turbinis,  qui  te  paulo        nobis    assenseris    adhuo   ut   re- 
ante  de  monte  trans  fluumm  per-  35  vertaris,  etiam  ab  hoc  discrimine 
tauit,  in  hoc  quoque  flumine  dei-         securus  ad  patriam  remeare  po- 
ciet;    et  sie  a   eocijs  noatris,  qui         teris.    Cogitans    intra   se    miles 
Bicud   leo    parati    ad    predam   te         Christi  fidelis,   de  quantis   eum 
exspectant,  ut  cernis,   suscipieris,         liberavit    advocatus    eins    piisai- 
quiletantes,  sicut  exultant  victoree  40  mus,  ipsius   iterato  nomine,  coe- 
capta  preda,  quando  diuidunt  spo-         pjt  pedetentim  super  pontem  in- 
lia,  te  ad  infernorum  claustra  per-         cedere.    Nihil  igitur  lubrici  sub 
ducent,   vbi    nobiscum    sine    fine        pedibus  eins  sentiens  firmus  in- 
cruciaberis.  Ut  autem  quod  dicimus         cedebat  in  Domino  confidens:  et 
indubitanter  credas,   hoc  quoque,  45  quo   ajtius  ascendit,   eo   spatio- 
quod  pontem   nuUatenus   pertran-         siorem  pontem  invenit:    et  ecce 
sire    valeas,    extende    manum   et 
'  pontis  experire  difficultatem.^  Te- 
nentesque  manum  eins  super  pon- 
tem fricabant;  quo  facto  dicunt  ei 
denuo :  „  Vere  vides  et  expertus  es, 
quoniam  transire  non  possis;  qna- 
propter,  si  sapis,  nostro  acquiescere 
[fol.  118]    consilio  et  ad  ianuam, 
per  quam  insipiens  huc  venire  au- 
8U8  es,  a  nobis  blande  leniterque 
reduceris.''  At  ille  malignorum  non 
ignorans  astucias  obmutuit  et  non 
aperuit  os  suum.  Inuocansque  no- 
men,  quod  est  super  omne  nomen, 
pedetemptim  cepit  pontem  ascen- 
dere.   Et  cum  ambularet  in  eo,  in 
tantum   ceperunt   solidari   gressus 
eins,   ut  facile    se   non  diffideret 
transiturum.  Sed  et  cum  paululum 
pertransisset,  cepit  adeo  pons  dila- 


35  —  36  etiam  .  .  .  poteris]  ad  portam  qua  intrasti  illesus  a  nobis  dedaceiis 
37—38  intra  se  . . .  fidelis]  autem  ille  39  aduoc.  eius  fehlt  piiss.]  pias  ibesna 
antea  periculis  40  ipsius  it.  nom.]  inuocato  eius  sanctissimo  nomine  41  in- 
cedere]  ambulare  42—44  Nihil  .  .  .  confidens]  Quo  uero  super  pontem  amba- 
lauit  ampliusi  eo  ambulauit  securius  44  et  quo  a  ascend.]  Quo  enim  in  eo 

magis  ambulauit  45,  46  spatios.  pont.]  niam  largiorem  46  n^ch  invenit: 

Semper  etenim  ut  ambulauit  latitudo  uie  ex  utraqne  parte  oreuit 


Zur  Geichicbte  der  Legende  vom  Purgatorium  des  heil.  Patri eins         177 

tari|  tit  eciam  ea  ?ia  pateret  latis-  post  paululum  tanta  orevit  pon- 
aima.  Cum  autem  ad  medium  pontis  tis  latitudo,  ut  etiam  undecira 
perueniBBet,  pre  latitudine  eius  a  carra  exciperet  Bibi  obviantia. 
dextris  uel  a  siniBtris  iam  fluuiua  50  Porro  Daemones,  qui  hucusque 
Doa  oomparebat.  Vnde  gaudens  et  porduxerant,  ulterius  progredi 
exultans  cepit  velle  perambulare.  oon  Talentes  ad  pedem  pontis 
Porro  ductored  aui  videiites,  qood  öteteruntj  quasi  lapsum  militis 
eorum  manus  euaderet,  horribili  [S.  278]  praestolantes.  VideDtea 
clamore  aera  replentee  ceperuot  in  55  autera  eom  libere  tranßire,  ita 
huDC  modum  intonare:  ^Heu,  heu,  clamoribua  aerem  percufisernot, 
heul  Quid  agimue,  o  socij?  perdi-  ut intoleiabilior  ei  videretur  huiua 
mus  predam  noatrani.  Quid  facere  horror  clamoris,  quam  praeteri- 
YoluimuB,  ut  eum  dimitteremus!  tarum  aliqua  poenarum,  quam 
ferte  auxilium;  properate,  prope-  60  ßustinuerat  ab  ipßia.  Cernene  ta- 
rnte«  currite,  currite  vos,  qui  in  men  eos  snbiBtere  et  ultra  pro- 
fiumine  estis;  vncis  vestris  ipsum  gredi  non  valentes,  püque  duc- 
ad  vos  deicite!'*  Ad  hane  vocem  toria  sui  remjnisceua  Becurus  in- 
et ad  terribilem  omnium  alioruni  cedebat.  Daemones  autem  aupra 
demonum  vlulatum  et  eiulatum  65  flumen  diBcurrentes  uucos  buob 
mileB  noater  subßtitit  attonitus,  et  ad  eum  iaciebant;  aed  illaesus 
fere  mente  captus,  vbi  nara  efiset  ab  eia  praeteriit.  Securua  tan- 
et  quid  agere  [foL  118vso.]  debe-  dem  procedens  vidit  latitudinem 
ret,  eat  oblitua  Demonea  vero,  qui  pontis  in  taetum  excrescere,  ut 
sub  ponte  erant,  accurrentea  vocia  70  vix  ex  utraque  parte  poeaet  aspi- 
et  TectibuB  suis  in  altum  vibratia  cere* 
eum  attrahere  moliebantur;  sed 
omnino  non   poterant    contingere. 


47  —  49  tanta  .  .  .  obvjaotia]  latita  (sie)  pimtia  exeiperot  carnmi  bonuBtuio, 
et  po9i  tuodicum  uia  erat  ita  larga-  ut  aibi  in  ea  obularent  duo  carra  jO  huciisquo 
perdux.]  eam  adduierunt  51  ulterius  . ..  valentes  fehlt  52—54  ad  pedem  .  . , 
praestolantes]  ad  ripam  fliimitiia  restlterunt  [altes  Andere  fthlt)  54  Videntes 

. . .  eum]  Et  uideotea  militem  55  traosire]  abire  ita  clamorj  ibi  uocibus  suis 
56  percusB.]  coocuaseruDt  borrende  >  57— 60  intolerabilior  . . .  ipsia]  magis  esset 
aocuuk  illoruiB  terrore  percuasus,  quam  tormeDtoruin  illaciune  antea  ftierat  excrucia- 
tus.  60—64  Cerneus  ...  iocedebat  fehlt  64— G5  Daemonea  . .,  discurrentee] 
Alij  demoDf's  qui  aub  ponte  in  Öumine  erant  66  eumj  illtim  iacieb.]  iactauenmt 
ftß — 67  ilJaesiiÄ  ,  .  .  praeteriit]  ilbim  tangere   non  potuertint  67  Seeurus]  se- 

eure  procedens]  procesÄit-  dann  folgt i  quia  sibi  nil  obaiatere  iDueoit,  vidit] 
Sicqne  69  in  tant  excresc]  excreacente  69—71  nt  .  .  .  aspicere]  flamea 
reapexit  ex  utraque  parte  a  longa. 


178  Ed.  Mall 

nie  vero  post  panlulum  in  se  re- 
uersuB  diuina  visitura  (sie)  gracia, 
quod  residuum  erat  pontis  hylariter 
oeleriterque  transourrit. 

Conparentur,  obseoro,  temp- 
tationi  {sie)  huius  vite  locorum 
illorum  tormentis  et  miserie,  que 
si  sibi  opponuntur  in  statera 
mentiS;  quasi  arena  maris  gra- 
uior  Omnibus,  que  hie  patimur, 
afflictio  illa  apparebit.  Vnum  pro 
certo  sciO;  quia  quisquis  in  hijs, 
que  scripta  sunt,  tormentis  oculum 
mentis  fixerit  atque  ea  mordaciter 
tenuerit,  non  delectabitur  nolup- 
tates  carnis  perficere,  aut  se  alijs, 
que  ad  ea  ducunt,  peccatis  impli- 
care.  O^  utinam  claustrales  nostri^ 
quotiens  temptationum  insurgit 
procella,  an  pro  longa^  ut  sibi  forte 
videtUF;  regularis  obseruancie  susti- 
nencia  languorem  spiritus  incnr- 
rerint,  hie  quasi  quid  appensum 
ante  oculos  suos  habeant  tormenta, 
cogitentque,  quod  inter  ea,  que  pa- 
ciuntur,  et  ea,  quibus  in  illis  pe- 
narum  locis  inferorum  cruciantur 
animO;  uUa  habere(-i  ?)  possit  coUa- 
tio.  [fol.  119]  Sed  et  dos  omnes  mente 
duntaxat  frequenter  ergo  per  hec 
transeamus  tormenta,  et  caros 
nostros  parentes,  cognatos  et  na- 
tos,  qui  aliquibus  eorum  versantur; 
pia  inuisamus  compassione ;  et,  quia, 
sicud  postmodum  auditurus  est 
miles  noster,  quandoque  libera- 
buntur  a  cruciatibus  illis  preter 
eos,  quos  puteus  gehennalis  ab- 
sorbuit ;  et  quia  pium  est  pro  mor- 
tuis  exorare,  ut  a  peccatis  soluan- 
tur :  orationibus,  ieiunijs  et  elimo- 


Zur  GeBchichte  der  Legende  vom  Purgatormm  des  heil  Patricius 

sinis  alijsque  bonis  operibus  pro 
eoram  liberationa  dioiiie  uon  de- 
ficiamus  ineiatere  clemeEtie.  Sed 
iam  narratioDis  ordioem  prose- 
quamur. 

Procedena  igitiir  milös^  iam  a 
demooum  infeBtationibus  Über,  pon* 
tem  letabundus  descendit;  cumque 
ftliquantulum  proceesifiset^  attoUens 
ocqIos  vidit  ante  se  mire  altitiidiniB 
jDurum  et  incomparabilis  structure, 
CuiuB  porte  ex  auro  purissimo  la- 
pidibuBfulgebant  precioais.  Ad  quam 
(quag?)  cum  ad  dimidiuin  circiter 
miliare  apropinquaBset^  ultro  eibi 
conspicit  eaa  aperiri;  et  ecee  taitta 
ex  eis  emanauit  soauisBimi  odorie 
fragrancia^  ut,  n  totua  mundua  sicut 
Gjnamomuni  et  balsamuin  aroina- 
tizans  odorem  daret,  ei  minim© 
raleret  comparari.  Exiode  aiqui- 
dem  adeo  recreatua  eat  et  vires 
recepit  milea^  vt,  sicut  ei  viBum 
est,  [fol.  119  vßo.]  iam  per  omnia, 
que  non  eine  timore  et  labore 
traaaierat^  torinentonim  loca  viri- 
liter  et  sine  attgustia  po^set  et  au- 
deret  repedare,  Tractua  itaqoe  et 
tractua  [sie]  tante  auauitatia  odore 
iam  ad  illam  beatiasimam  tolo 
Corde  suspirat  patriam.  OculiBpre- 


XVI.  Procedens  igitur  railea 
iam  Über  ab  oranium  Daemonum 
vexationep  vidit  ante  se  murum 
quendam  tnagDum  et  altum  in 
5  a^re  a  terra  erectum*  Erat  enim 
muruB  mirabilis  et  incomparandi 
decoriB  ac  ströcturae:  in  quo 
muro  portani  unam  clausam  vi- 
debaf^  quae    metaüis  diversis  la- 

10  pidibtisque  pretioais  ornata  mira- 
biliter  radiabat:  cui  cum  appro- 
pinquaaeet^  aed  adhuc  quasi  apatio 
dimidij  millliaris  abesset,  porta 
illa   contra    eum    aperta  eat,    et 

15  tantae  suavitatiB  odor  per  eam 
exiitj  ut,  Bleut  oi  videbatur,  si 
tottiB  mundua  m  aromata  verte- 
retur,  non  vinceret  buius  magnitu- 
dmem  »uavitatia^  tantasque  vires 

20  ex  ea  percepit  suavitate^  ut  aeati- 
maret  tormenta,  quae  pertuleraty 
iam  poBse  eine  moleatia  austi- 
nere:  reapicienaque  intra  portam 
vidit    portam    Soiia    aplendorem 

25  claritate  vincentem:  et  murura 
introtre  cupiena  ait:  Beatua  homo^ 


XVI  2  ommum  fehlt  4  quendam]  un am  maignum  et  fehlt  5  a]  de  eaiiöj 
autem  6  muras  ille  int-orap.]  incomparabilis  7  decoria  ac  fehlt  9  diaer- 
Bi»  fehlt  10  mirab.j  mirabili  ehorusnacioDe  H  cui]  Ad  quam  12  aed]  et 
14  eum  ap.  est]  illum  patiiit  15  odur]  odore  occiireas  16  ei  fehlt  17  totus 
m.]  re«  tocios  niundt  arotn.]  aromatiboa  vert.]  conuerleretur  {sie)  18  vinc] 
aiacereat  20  ea]  illa  aestiuj.)  aibi  atdebatur  21  pertulerat]  antea  per- 
tülit  22  moleatia]  aDguatta  Td  intra]  infra  portam]  patnam  25  vidc] 
uinccnte  luBtratam  vidit  (vid.  wiederholt)  murum  fehlt  26  ciipieD»  aitj  con- 
copiult.        homo]  uero  milea 


18(1 


Ed.  Mall 


cuirentibus  dirigit  gresBue  suos; 
lücem  quippo  in  ea  videbat  im- 
niarcessibilem  ot  eam  loDgas  paBaua 
teoebraB*)  totia  viribus  aflFectabat, 
lam  porte  iactu  lapidia  apropin 
quaaerat^  et  ecce  cum  vexiilis  ce- 
reisciue,  signo  crucia  preetinte, 
obuiam  ei  ocourrit  Candida  turba 
virorutn,  mulierura  et  iöfaütum. 
Porro  in  hoc  beatissimo  coouentu 
quidam  quasi  archiepiacopi  emine- 
bant;  alij  eptscopi^  alij  abbates  uel 
monachi,  nounulli  presbjteri^  qaam- 


cui  talis  aperitur  ianua.  Nee  fefetlit 
militem  qui  cum  (eumP)il]o  venire 
permiait.    Com  enim  aliquantu- 

3ü  tulum  longius  egset,  egressa  est 
ia  occursum  eins  crucibua  et 
vexiilis  et  quasi  palmaruzn  ao- 
reamm  ramiB  procesBio  talis  ao 
tanta,    quanta    in    hoc    mundo, 

35  prout  aeBtimavit,  nunquam  visa 
est.  Ibi  vidit  homioes  unius- 
cuiußque  ordinis  ac  religionis, 
diuersae  aetatis  et  utriusque 
sexuB;    AlioB   quatsi  Archiepiaco- 


plui  imi  dyaconi  videbantur.    Set  et  40  poa,  alios  ut  Episcopos,  alios  ut 


ceteri  ecclesie  ordioes  a  laicorum 
muUitudine  proprijs  secernebaotur 
indiciJBj  queraadniodum  vnicuique 
secundum  ordioiB  sui  gradum  babi- 


Abbates^  Monachos,  Canonicos^ 
PnesbyterOBj  et  singulorum  gra- 
duum  sanctae  Eccleaiae  ministroe, 
Bacris  vestibus  bimo  ordini  con- 


tum  prouiderat  vocatio  diüina.  Duo   45  gruentibuB  indutos.    Omnes  vero. 


igitur  infulis  ßacris  taniquam  archi- 
preBules  alios  precedentes  militem 
honestisBime  salutantes  blande 
leniterque  ßuacipiunt  et  choropsal- 
tentium  ac  inenarrabiliB  suauitatis 
armonia  et  dulci  melodia  reßonan 
tium  afisociant.  Sicque  pariter 
[foL  120J    ciuitatem    cantanteß    et 


tarn  Clerieif  quam  Laici,  eadem 
forma  vestiura  videbantur  induti, 
in  qua  Deo  aervierunt  in  saeculo. 
Militem  vero  cum  magna  vene* 

i>{)  ratiooe  et  laetitia  susceperuni 
eumque  cum  concentu  saeculo  in- 
auditae  harmoniae  secum  produ- 
centes  per  portam  iutroierunt 
Finito  autem  concentu  et  soluta 

55  procesBionCi  sedentes  duo  seorsiin 
quasi  Episcopt,   militem   in  suo 

27  aperitur]  ueoieDti  patult  tauuaj  porta  28  militeaj|  cum  illo]  eo 
29  nach  permiBit:  qma  eiua  iüox  deaideriun}  com^ileuil.  (Cum  enim)  adhuo  SO  nach 
esaet:  a  parla  31  in  occuraum  eJuej  contra  euiii  cum  (crucibus)  32  (vexillia) 
cereiHque  36  Ibi  fehlt  hom,  ud.  ord.j  quad  hominum  formaa  de  omnibuA 

ordiDibufl  37  ac  religioDia /cA/f  $9  wr  alioa:  Vidit  41  uel  (mauacho«)  caoo* 
nkoB  fehlt  43  saoctae  ecd.  fehlt  44  auae  ordini]  suis  ordinibus  45  in- 
dutofi]  esse  ueBCiti  i^f)  4^  qua]  quibus  Deo]  christo  io  saec]  dam  fuerunt  in 
boc  seculo  niui  51  eumque]  flicque  illum         53  per]  itifra         introierunt] 

dieruDt      54  ei  sol.  proeeasiüije]  qui  iliuni  inirodaxcrunt       55  aedentea  fehlt      sa 
aim  fMt       56  episcopi]  archiepiacopi        militem]  eum 

1)  Oicr  begegnet  Marie  ein  intereasantea  MisaverstäRdoiaa;  aie  ttbersetzts  Um 
pas  Vit  tut  reaplandisaant  (152QRoqf). 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatoriuin  des  bei!*  PatnciuB         181 


psallentes  introeunt  Cum  igitur 
ad  medium  ciuitatis  deuenisEient^ 
concentQi  suo  finem  imponentes 
siDguli  Bua  repetunt  clomicilia  le- 
tabaD[di]M.  Ac  preeulee  sacri,  qui 
eom  dextra  leuaque  teuebant^primo 
quidem  laudantes  et  benedicenteB 
dominum,   qui    ßeruo    quo    tantam 


comitatu  sueceperunt  secumque 
duxernnt^  quasi  patriam  et  eiuB 
amoenitatem  osteufluri;  qui  cum 
60  eo  loquentes  prima  benedixerunt 
Deum,  qui  eius  animam  in  tor- 
mentie  tanta  roboravit  eonstantia. 
Ipsis    igitur    illum    per    amoena 


patriaö  ducentibuß,  huc  illucque 

prebuerat   conetanciam,    eura    bo-  65  pertransiena    multo  plura,   quam 

nigne  alloquntur  atque  ostendentefl  ipse,   vel  aliquifl   hominum  peri- 

ei  claritatis  iliiua  beatitudinem  per-  tissimuB  liugua,  vel  ealamo  poß* 

lustrant  cum  ea  ciuitatem  de  para-  »et  explicare,  delectabilia  iucun- 

diso  voluptatis.  daque  prospexit  Tauta  vero  lucis 

Erat  autom  ciuitas  illa  taute  lucia  7U  erat  illa  patria  claiitate  illustrata» 

illustrata  splendore,  ut  aol  ei  com-  ut,    aicut   lumen    lucernae   Solia 


paratUB  non  nisi  steüa  videretur 
exigua*  Erat  quoque  tota  quaai 
prata  amenissima,  diuersorum  flo- 
lumi  frondium,  fruetuum  et  her- 
baram  varietate  decorata,  oroata 
atque  yeuuBtata;  ita  ut,  eicut  viaum 
est,  ex  soliuB  auauisBimi  odoris 
fragraucia   ame  humani    cibi    am* 


obscuratur  Bpleodore,  ita  Solis 
claritas  meridiaua  videbatur  posae 
obfeeoebrari  lucis  illiue  patriae 
75  mirabili  fulgore.  Finem  vero  pa- 
triae prae  niraia  ipaius  raagni- 
tudine  Bciro  nou  potuit,  nisi  tan- 
tum  ex  ea  parte^  qua  per  portam 
intravit.     Erat  autem  tota  patria 


minicuio  vitam    poeaet   conseruare   80  quaai  prata  amoena  atque  viren- 


in  aonos  multos.  Nox  ibi  diei  nou 
Eucoedit;  sed  semper  et  sine  de- 
fectu  spleodor  puriaBimi  aeris  de- 


I 


tia,  diveraia  floribus  fructibuaque 
herbarum  multiformium  et  ar- 
borum  deeorata:  quorum,  ait, 
odore  eine  fiue  vixieset,  si  ibi* 
85  dem  aibi  vivere  licuiaBet     Nox 

^^^^^  illam    nunquam    obacurat*    quia 

57  ductu  et  (comitata)       58  quam  fehlt      et  «ins  amoenitatero)  ei       tJl  aoimaiD 

to  form.]  ÄniniiiiD  contra   tormeuta  per  que  transijt  et  que  pertiilit        62  robor.] 

^■coDfirmaQit  63    amoeoa    patriae]    patriiin]  65  pertraiisj   pertransiuit  et 

^BS6— 67  ipse  ..*  cklaLWO  fehlt     67  poaaet  explicj  dicere  potuit      68  dAeet,  fehlt      isor 

^BhetiDda:  in  illa        69  prosp.]  perepexit*      69—75  Tanta  . ,.  fulgore]  Vidit  tarnen 

^BlMUiiam  tanta  claritate  lücis  luätratam.    ut  miixt  kiiuen  lucerne   eeeatur  aplendore 

^fiolis  huius  Bic  sol  meridiaiiua»    ut  aibi  erat  uiauro,    obtenebraretur  pre  niöiia  clari- 

'       täte  lud«  illius.        75  Finem  vero]  Finea        76  ipsfus/eÄ?!        roagnit  ]  longitudine 

79  twr  tora:    et  83  quorutn  ait  odore]  ex  quorum  tantum  odore  ut  aibi  uide- 

batar        84  si  ib.  .  .  .  licuisaet]   oi  ibi  sine  fioe  manere  potiiisact         86  /*  quia 

lemper  apL 


1)  Im  Text  stand  jetabanftir ;  daa  tur  ist  radiert^  aber  nicht  ersetzt 


182 


Ed.  Mall 


super    indlicibili    rutilat    clantate*  splendor    eam    purissimi     coeli 

Sed    öec    ymbrium    interaperancia  perenni  claritate  perlustrat.  Tan- 

illic  locum  habet  aut  veotorura  vio-  tamque  vidit  in  oa  tnulütudiDem 

lencia;  sed   omnia  placata,  ornnia  90  homieura  utriusqiui  sexus,  quan- 

quieta^   omnia  placita   sunt  atque  tarn  in  hac  vita    neminem   aeati- 

gratiasima.      Hanc    [fol  120  vso,j  mabat  vidisse  mortaliuni:  quorum 

igitur    beatissimam    patriam    cum  alij  in  bis,  alij  in  alijs  Iocisiä'.m,) 

ducatu  sanctorum  presulum   miles  proutvoluerunt;alijdeistiain  iilas^ 

Instraret,  tantara  vidit  in  ea  tocius  95  alij  de  istia  in  istas  catervas  cum 

dignitatis,  sexus  et  etatis  sine  tu-  taetitia  tranaibant:  eicque  fiebat, 

multu  multitudinem,  ut  in  mundo  ut    alij     de    aliorum    visitatione 

hoc  nunquam  se  meminit   pimilem  gauderent    Chori  per  loca  choria 

aspexisse.    Abj  in  hijs,  alij  in  illis  asäistebant;  dulcisque  harmonicae 

morabantur  locis,  prout  per  conuen*  lOOconeentu  Deo   laudes  resonabant. 

tos    dinina   ordinauerat  dispositio.  Et    eicut    Stella    differt    a  Stella 

Quocienscunque     tarnen     alija    ad  claritate^  ita  erat  quaedam  diffe- 

alioa  transire  placeba*,  licebat;  Bcd  rentia  Concore  in  eonim  vestium 

et  illi  de  eorum  visitatione  gaude-  et    vultuum    claritatis    venuatate. 

bant  et  eos  cum  inenarrabiÜB  exul-  105  Alij   enim  induti  videbantur  re- 


tationis  tripudio  suscipiebant  Chori 
choria  oppoeili  per  loca  diuerea 
aaaietentes  dulcia  armonie  conccntu 
creatoris  laudes  personaliant.  Et 
Bicud  Stella  a  Stella  differt  in  cla- 
ritate, ita  in  eis  gratissima  varie- 
tas  apparebat  Alij,  quasi  reges,  in 
dyadeniate  renitentes  incedebanti 
alij  palmas  aureas  in  eignem  vic- 


Btitu  aureo«  Alij  atque  alij  viridi, 
purpureo,  hiacentino,  ceruleo,  can- 
dido.  Forma  tarnen  habitus,  qua 
singuli     utebantur     in     aaeculo. 

110  Forma  etenim  veatis  indicabat 
militi,  cuiufi  meriti  quisque  fuerit, 
vel  ordinia.  Quorum  habitus  va- 
rius  color  variae  videbatnr  clari- 
tatiB  splendor   Alij,  quaai  Reges, 

llöcoronati  incedebant;   alij  palmos 


87  puriaaimij  pnri  SS  perenul]  deauper  in  ea  indicibili  pcrlustr.]  rutilat  39  in 
ea]  ibi  91  «ac/i vita:  aDtea  aeatira.]  putabat  92  mortaliiim/pÄi*  quommfehU 
93  all!»]  illiB  nach  loci» ;  per  conueDtu»  diatincti  commaDebaot  et  tarnen  (prout  ete.) 
£.  zu  XVII 44  94  illas]  iHis  95  ia!ia]illrs  jstai  cat.]  fstis  cateruis  97  alij]  et 
aiij  vifllL  gaud,]  utalone  gaiidebant;  dann:  et  alij  de  atioruui  uisitacione  exaK 
tabaat  99  asaist.]  astiteruDt  100  Deo  I.  reson.]  creatorem  saam  laudaaeruat 
101  a  Stella]  ab  alia  in  102  quaedatu  fehlt  103  c4JtiLors|  uaria  104  olari- 
tatia  veuüBiaU']  nitnre  105  laduti  videb.  vesL]  amictu  aitebaritur  lodui  106  Alf) 
.  .  .   cand.]   a!ij  uiridi  alij   purp,  alij   biac    aliij  c«r.  alij   caDd.  110  etcmm] 

etiiiD  iodic.  mil.]  nouit  milra  111  meriti  quisque]  ille  uel  ille  112  %'el]  io 
Beciilo  113  videbatur]  potiua  uidebatur  esso  114  nach  spleador:  Hoc  eoini 
qtiod  aidebaiur  esse  nestiiioi  color  et  forma  nidebatnr  uestia  uniitaciiiaaque  podua 
e8«e  aitetitia  claritatis  gloria  115  palmoa  aureos]  palmas  aureaa 


I 


i 
I 

I 


I 


Zor  Geachichte  der  Legende  vom  Purgatorinm  dea  beil.  Patricias        [83 


torie  gestabant;  singuli  sie  do  sua 
felicitate  gaudebant  et  eciam  de 
aliorum  salute  non  minus  quam  de 
sua  viderentur(sKO  exuUare.  Tanto 
patria  itla  odore  respersa  erat,  ut 
ex  8ola  posaent  sine  fine  viuero 
fragrancia  qui  in  ea  morabantur* 
Omnes  igitur,  qui  militem  iotue- 
bantar,  deum  benedicentes  de  eius 
aduentu  exultabant.  Videbatur  quo- 
dammodo  de  ereptione  eius^  quod 
seilioet  tot  et  tanta  ffoK  121]  eua- 
sisset  perieiila^  noua  in  omnibus 
exorta  exultatio*  Vnuaquisque  ibi 
exultabat;  Tudibue  Banctorum  me- 
lodia  reeonabat;  nee  estum^  nee 
friguB  ibi  aenciebati  nee  quod  ofiFen- 
dere  nel  noeere  possit,  ibi  quid- 
quam  vidit,  Omnia  ibi  pacata, 
omoia  placita,  omnia  grata;  multo 
plara  in  beatorum  requie  oeulis 
suis  yidtt^  quam  in  hac  vita  de  ea 
rmquam  audiuit,  uel  quantum  inde 
Bcire  possit 

CoDspectis  tandem  locia  multis 
et  sanctorum  eonuentibus  atque 
eonun  auditia  cantileniR  suauibus, 
pootificee^  qui  ei  patriam  ostende- 
rtiDt,  ab  aliis  seorsum  subtrahentes 


aureos  in  nmnibua  gestabant. 
Talium  igitur  et  tantorum  Tutt 
in  lila  requie  iustorum  militi  de- 
leetabilis    aspectus,    nee    minor 

120  eorundem  harmoniae  suaFis  et 
ineffabiliter  duicia  auditua  Un- 
dique  audivit  Sanctorum  coneen- 
tum  Dei  laudes  personantium. 
Singuli  Tero  do  propria  felicitate 

125  gaudebant,  sed  et  de  singulorum 
gaudio  singuli  exuUabant  Tan- 
taquo  patria  illa  adoris  suavita- 
tis  repleta  erat  fragrantia,  ut 
inde  vivere  viderentur  habifantea 

130  in  ea*  Omnes  vero ,  qui  militem 
intuebautur,  Deum  benedicentes 
de  eiu8  adveutu  et  a  Daemoni- 
bue  ereptioue  fraterna  dilectione 
gloriabantur.     Videbatur    ibi    de 

135  ipsiüs  adventu  quodam  modo 
quasi  noYa  exultatio  fieri.  Omnea 
exultabant;  undtque  Sanctorum 
melodia  resonabat  Nee  aestum^ 
nee    frigua     ibi    aentiebati     nee 

140  quod  ullo  modo  posset  offen- 
dere,  vel  noeere  quidquam  vide- 
bat.  Omnia  eoim  paeata,  omnia 
placida,  omnia  grata:  muUo 
plura  vidit  in  illa  requie,   quam 


^ 


116  gest.]  ferebant  117  —  121  Talium  ,  .  .  anditas]  Tantorum  in  requie 

militj  fuit  delecfabiÜB  sua-suamaqne  (mc)  auditus  125  sed  et  fehU  126  nach 
gs^udio:  et  erepcione  126—130  Tantaque  ,  ,  .  in  ea]  Tantusque  patriam  odor 
repleuerat  auauitatis.  üt  tpsa  suauttat&s  friigraacia  uiderentur  susteotari  h^bitactes 
et  ambulantes  in  ea.  Darauf:  Ibi  uidebAntur  manaiones  aariorum  eonueutUHm 
uel  fiingaloruai.  ErarU  siognle  magaltudme  lucia  replete.  132  et  a  Daemon.] 
qoäsi  a  morte  de  Urepiiorje)  133  dilect  fehlt  134  glorlab.]  gratiilabantar 
135  ipsius]  eius  136  Omnes  exult]  VDUBqiiisqiie  in  patria  illa  exuUauit  139  (sen* 
9entiebat)  (sie)  140  ullo  modo  fehlt  141  quidq.]  ibi  quicqiiam  142  eoim  paoj 
ibi  pau  (sie)  143  placlda]  placita  144  vor  vidit:  ociilia  snis  illa]  bea- 
torum 


£d.  Mail 


milid  sie  dixenint:  ^Ecce,  f rater, 
deo  auxiliante,  que  dcsiderasd  vi> 
dere  vidisti;  acilicet  peccatorum 
torineiit[a]  (or  statt  a  Ms.)  et  re- 
quieixi  beatoruBL  Benedictua  Crea- 
tor et  redemptor  omuium^  qui  tale 
conttjUt  tibi  propoaitura,  cuius  gra- 
tia  coDstantiam  habuisti  to  tormen* 
tiB^  per  quam  (qua  Ms*)  transiati; 
et  qooEiam  eius  gratia  et  virtute 
ad  HOS  venlBti;  viBomin  ratioiiem 
a  nobis  audies. 


Patria  ista  eet  terrenus  paradiaus, 
Tnde  pro  peccatis  proiectua  eat  pri- 
mua  horao.  Hinc  autem  expulsua 
in  miBeriam  mundi  eat  proiectua; 
poatquam  enira  deo  aubici  per 
precepti  obedienciam  noluit,  celica 
gaudia,  que[fol*  121  vso.]  in  hoc  loco 
pofiitua  coDtemplabaturf  ultra  videre 
uon  meriiit.  Hec  {sie)  uerba  dei 
Bedulo  audierat  cordis  mundicia  et 
celsitudine  visionis;    hie  beatorum 


145  aliquis  hominum  loqui  sufßceret^ 

aut  scribere.  Hia  igitur  itaque 
completis,  dixeroQt  Pontifices  ad 
inilitem:  ecce,  f rater  ^  auxiliante 
Deo  vidisti,   quae  videre  deside- 

löOraeti:  vidiati  cDim  huc  veniendo 
tormen ta  peccatorum,  hie  autem 
reqniem  iustorum.  BenedictuB 
Sit  Creator  et  Redemptor  om- 
nium,  qui  tibi  dedit  tale  proposi- 

155  tum,  cuius  gratia  per  tormeuta 
transiens  constanter  egisti;  nunc 
autem  scire  te  volumus,  quae  siut 
illa,  quae  vidiati,  tormentonim 
lüca^  sed  et  quae  siut  [sie)  ista 

160tantae  beatitudmia  patria. 

XVII,  Patria  igitur  lata  ter- 
reetris  est  paradisus^  de  qua  prop- 
ter  inobcdtentiae  culpam  eiectus 
est  Adam  protoplastus.  Post- 
5  quam  eu im  Deo  inobedieus  subüci 
cOQtempsit;  ultra  videre  quae 
vides,  imo  longe  incomparabiüter 
maiora  gaudia  non  potuit.  Hie 
enim    ipsius    Dei    verba    eedulo 

10  audierat  cordis  munditia  et  cel- 
situdine   visionis   iuternae:    Hie 


145—146  aliquia  .  .  .  acribere]  id  hao  utta  de  ea  uoqaain  ael  quaotum  quis 
inde  scire  posoit  146 — 147  Bis  .  .  .  completia]  Conspectis  tandem  locU  muliii 
et  saoctDruiB  coBaentibus  atque  eonim  ab  eo  audttis  suauibcis  ita  (dixj  nach 
PoDtiiices:  qui  ei  patriam  oatenderunt  ab  alija  seorsum  anbtrahentes  ad  mil] 
militi  151  hlc  .  .  .  ittator.j  uidtsti  hie  et  rec^utem  beatorum  153  alt]  autem 
Sit  155  per  torm.  traos.]  m  tormenti»  per  que  transiati  156  constanter  .  .  . 
patria]  et  quoDJam  eius  gratia  et  uirtute  ad  noa  perductus  esi  de  singulis  qas 
uidisti  ratiooem  aliquiun  a  nobts  audlre  debes. 

XVn  1  igitur  fehU  2  de  qua]  uode  proptcr  inob,  culp.]  pro  peoeatti 
4  Adam  prot.]  pritoua  homo  —  darauf:  binc  A'  (Adam?  Ä  hat  autem)  ex* 
pulsusi  in  miaeriam  illam  In  qua  bominea  nascuntur  est  proiectas  5  inobedie&s 
fehlt  6  contempsit]  per  precepti  obedieneiam  noluit  —  darauf:  celiea  gaudia 
que  in  boo  loco  positua  coutemplabatur  6—8  quae  . . .  gaudia  fehlt  9  enim 
ipstus  fehlt        U  interuae  fehlt 


Zar  Geacbichtfi  der  Legende  vom  Purgatorium  des  heil  PaUiciafi         185 


angelorum  spiritibus  intererat.  Cum  beatorum  Angelomm  visione  per- 

Tero    per    inobedienciam    eecidU,  frui  poterat.  Com  aotem  per  ino- 

eciam   lumen   mentis^    quo   luetra-  bedieutiam   a   tanta    boatiludine 

batiir,    ab   eo  receseit.     Ex  cuius  15  cecidisset,  et  lumen  mentis,   quo 

earne  noe   omnea    nati    surnua    in  lustrabatur^  amisit;  et  quiact^mm 

miseria.     Sed  tarnen  per  fidera  do-  konore  esset  non   infeilexit  (sie); 

mini   nostri    ihesu   Christi,    quam  unde  comparafus  est  iumentis  in- 

in  baptismaie  suscepimus,   rediui-  sipientibus  et  simUmfa^im  estiüiB^ 

mua  ad  hanc  patriam.  Vitam  aliam  20  Huius  autem  univerea  posteritas 

eese  crediinus   per  spiritnm   Baue-  ob   ipsius   inobedientiae   culpam, 

tum;  quam  esse  non  potuimua  scire,  ßicut    et    ipse,    mortis     auBcepit 

sicud  ille,  per  experiraentum.    Ve-  senteotiam.   0  detestabile  scelua 

nuDptamen,    quoniam     poat    fidei  iQobedientiao.       Motus      tandem 

ausceptionem  multis  actualibua  pec-  25  pietate  piiasimus  Ileus  super  hu- 

catis  implicati  faimusj  non  nisi  per  mani  generis  miseria  filium  auum 

purgationem  tormentorum^  per  que  unigenitum    incarnari    constituit, 

transisti,  huc  venire  potuirans.  Feni-  Dominum    nostrnm   lesum   Chri- 

tentiam  enim^  quam  ante  mortem;  stum,   cuius    fidem   suscipientes, 

uel   in   morte   auseepimue   et    non  30  per  baptiBmum   tarn    ab  actuali- 

perfecimus,  in  illis  penalibus  locis  bus,   quam  ab  origiuati  peccato 


alij  maiori^  alü  minori  spacio  tem- 
poriß  secundum  qyantitatem  cul- 
parum  tormenta  luendo  peregimus. 
Omnes  ergo,  qui  in  hac  requie 
Biimns,   in  Ulis  locis  pro  peccatia 


liberi,   ad   istam   patriam   redire 
meruimus.     Verum   quia  pallium 
fidei      susceptum      maculavimus, 
35  cum  per  fragilitatem  carnis  pec- 
cavimus^    necesse  erat,    ut    per 
poenitentiam    actualium     veniam 
impetraremus.   Poenitentiam  ete- 
nim,  quam  ante  mortem,  vel  in 
40  extremis  positi  suscepimuB;   neo 
12  Tit.  perfr.  pot.]  ipiritibai  lotererat  14  a  taota  beat.  fehlt         15  ceoi- 

disaet]  cecidit  16  amisit]  ab  eo  recesuit  16—19  et . . .  \[1\b  fehlt  20—23  Duius 
. . .  seDteDliamj  Ex  cuius  carne  noa  omuea  nati  sumua  m  miaeria  23  0  detest 
sc.  inob  fehlt  24  —  33  Motus  .  *  ,  memimus]  Set  tum  per  fidem  domini  nostri 
ifaesu  Christi  quam  in  baptismate  suacepimus  rediulmua  m  haBc  patriam.  Darauf: 
Vitam  aliam  esse  credidimua.  per  aanctum  {ergäme  spiritutD)  quam  ea»e  non  po- 
tuimas  soire  sicut  ille  per  expenmentum.  33  —  38  Verum  .  .  .  impetraremus] 

vr 

Verumptamen  qm  post  fidei  suacepdoDem  multis  actualibue  peccatis  implicati 
aumos.  noo  oist  per  piirgatiooem  tortoram  {sie)  per  que  tranatsti  hac  ueuire  potuimus 
38  etenim]  eoim  39  in  extr.  positi]  in  morte  40—47  nee .  w  peraolvimua]  et 
minime  perfecimus.  (cum  (?  l.  in)  illis  locis  penalibus.  alij  maiorl.  alij  minori  spacio 
temporis  (t^is  M»)  secundum  modum  et  quautitatem  culpamtn  tormenta  luendo 
pere^imus.   {Durch  Druckversehen  steht  bei  Colgan  Z,  44  f  hier  statt  oben  X  VI^  9^.) 


186 


Ed.  Mall 


ooBtris  fuimus.  Sic  et  omnes  ia  in  ?ita  peregimuB^  post  carnis 
aiugulia  locis  penalibus  vidiBti  pre*  Bolutionom,  io  lociß  quae  vidisti, 
ter  eoa,  qui  infra  ob  putei  iDfer-  poenalibua  alij  maiori,  alij  minori 
nalie  quia  positi  poßt  [fol.  122]  per  coaventus  diatiDcti,  eommane- 
purgiitiooem  ad  haue,  in  qua  su-  45  bant:  et  tarnen  (s.w.)  temporia  spa- 
Hius,  requiem  peruenientes  tandem  tio,  secundum  modum  culparum^ 
saluiemnt(?)*  Omni  vero  die  soculi  tormenta  loendo  pereolvimua. 
inde  purgati  huc  ad  noa  veniunt  Omnea  autem  ad  hanc  requiem 
aliqiii,  et  noa  obuiam  venimus  eis,  per  illa  ioca  traoBivitnus.  O  trän- 
sicut  et  tibi  fecimua,  et  eoa  in  hanc  50  aitua  inaeötimabiliter  horribiliß! 
requiem  introduciniiia.  De  eis  verO;  Bimiliter  et  omnes,  quoa  in  ain- 
qui  ibi  aunt,  alij  alija  maiori^   alij  gulis  illis  loets  poenalibua  vidisti, 

minori  tempore  erunt.  Qui  vero  praeter  eoa,  qni  infra  oa  putei 
bene  purgati  de  corpore  exeuot,  infernaHa  detineutur,  postquam 
statim  huc  ad  nos  veniunt.  Nuliua  55  purgati  fnerint,  ad  iatam  requiem 
autem  eorum,  qni  in  penia  aUDt,  venioDtes  salvabuntur:  aedetquo* 
nouit,  quam  diu  ibi  moraturua  Bit.  tidie  quidara  purgati  veniunt,  quoB 
Per  miaaaa  vero  et  paalmos,  ora-  Buacipientea (sie],  ßicut  et  te  aua* 
tiouea  et  elimoainaa^  quoeiena  pro  cßpimus^  cum  gaudio  huc  introda* 

eia  fiunt;  aut  eorum  tormenta  mi*  GO  eentea.  Eorum  vero,  qui  in  poenia 
norantur,  aut  de  tormentia  ipais  in         aunt,  nuliua  novit^  quaodiu  tor- 

quebitur.  Per  misaaa  autem,  per 
paalmoa,  orationea  et  oleemoainaa, 
quotiea  pro  eia  fiunt;  aut  eorum 
65  tormenta  mitigantur,  aut  ad  mt- 
nora  et  tolerabiliora  transferun- 
tur,  donec  omnino  per  talia  bene 
ficia  liberentur.  Ad  hunc  autem 
locum  quietia  cum  venerint, 
70  quamdiu  hie  permanauri  fuerint, 
neaciunt;  nullus  enim  nostrom 
4d — 49  autem  .  .  .  transiviiuüe]  nero  qni  in  hac  reqtiie  autDtia.  m  illis  loeia 
pro  peccatia  noatris  fiiimua  49»  50  0  tratisituB  inaesi.  horr.  fehlt  51  Simi- 
liter]  Sicut  52  illis  fthlt  &4  detineDtur]  sunt  poalq.  purg.  f.]  poat  purgm- 
ciouem  55  iatamj  hano  in  qua  duoc  aumtia  53  veoieiit^a]  perueoieotea  saloab*] 
aalui  tandem  erunt  56—60  sed  ,  ,  .  iutröduceDtes]  Omni  uero  die  seculi  inde 

purgati  huc  ad  noa  ueciiuut  aliqui.  et  noa  eis  obmam  ueDimus  aicut  et  tibi  feci- 
muB.  et  eoa  in  banc  requiem  mtroducimua.  De  eia  uero  qui  ibi  auDt.  alij  aiijs 
maiori  uel  mioori  tempore  erunt.  Qui  uero  bene  purgati  de  corpore  exeuni.  siati© 
buo  ad  noa  ueniunt.  61  torqueb.]  deiuoratiirua  ait  62  per]  et        65  miüg.] 

tomorautur  ad  min.  et  tolerab.]  de  ipaja  torineDtia  in  mmoribua  68 — 69  Ad 
huno  .  .  ,  mm]  Et  uum  in  hanc  palriam        70  pertuana.  fuer.]  manauri  aiot 


minora  transferuntur,    donec   om 
nioo  per  talia  beneficia  liberentur. 
Et  cum  in  hanc  patriam  venerint, 


tat  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatoriuni  des  heil  PatriciuB        187 


qnamdiu  hie  maDBUri  sunt,  neaciunt  hoc  ecire  potest  de  ee,  quamdiu 

NulIaB  enim  hec  acire  potest  de  se,  hie  debeat  esse:    sicut  enim  in 

quamdiu    hie    debeat    esse.     Sicut  locis  poenalibus   secundimi    cul- 

enim  in  locis  peoalibua   secundum  75  parum  quaefeitatem  morandi  per- 

Iquantitatem    culparum    percipiunt  cipiunt  spatium,   ita  et  qui  hie 

remorandi  ibi  epacium,    ita  et  qui  sumus,    secundum    merita  bona 

hie  sumus^  soeuDdum  merita  bona  plus  miuusve  morabimur  in  ista 

minus  plusve  huc  demorandi   spa-  requie,  et  licet  a  poenis  omDioo 

cium  p[er]cepimti9;  et  licet  a  penis  8()  liberi  aimus,  ad  supernam  laeti- 

Bumus  liberati,  tarnen  ad  supernam  tiam   Sancfctrum  nondum  ascen- 

celi  letitiam  nondum   sumus  digni  dere  digni   sumiis;   diem  tarnen 

sscendere,   Nullus  de  [fol.  122vso.]  et  terminum  nostre  promotionia 

se  Douit  (sie),    Ecce  hie,  ut  vides,  in    melius  nemo   nostrura  novit» 

in  magna  requie  sumus  et  letitia;  85  Ecce  hie  (ut  vides)  in  magoa  re- 

eed  post  spacium  a  deo   coustitu-  qnte  sumue;   sed  post  terminum 

tum  hinc  transibimus.  Cotidie  enim  singutis  constitutum  in  maiorem 

eocietaa  nostra  crescit  et  decrescit.  transibimus.  Quotidie  enim  socie- 

Sicut  enim  cotidie   aliqui  de    tor-  tas  nostra  quodammodo  crescit 

mentis  purgati  huc  ad  nos  veniunt,  90  et  decreseit,  dum  stngulis  diebus 

ita    et    hinc   a    nobis  in    paradiso  ad  nos   a  poenis  et  a  nobis  in 


terrestri  constitutis  in  paradisum 
celestem  ascendunt.  Pontifices  vero 
perdueentes  illum  in  montem  vnum 
iusserunt  illum  ^  ut  aspiceret  sur- 
Bum;  quo  cum  aspexisset,  inter- 
rogauerunt^  cuiusmodi  colori8{  £ücfc^ 
inA;  8.  Colg,  u,  K)  aurei  osse  si- 
mile  ardentis  in  fornace.  „Hoc",  in- 


coelestem  paradiaum  ascendunt, 
XVIU.  His  dictis  aesumenteß 
militem  secum  in  montem  unum 
iusserunt  y  ut  sureum  aspiciens 
diceret,  cuiusmodi  coloris  ei  super 
5  se  coelum  videretur.  Quibus  ille 
respondit:  auro  mihi  siraile  vide- 
tur  ardenti  in  fornace.    Hie,  in- 


Ib  morandi]  remorandi  ibi  et  78  tnorab«  in  i.  req.]  bic  moraodi  spaciutn 

pereepimaa  79  omnino/«Ä?i;  dafür i  liberati  et  80  vor  ad:  tarnen  81  Banc- 
tormn]  cell  82  —  84  diem  .  .  .  nouit]  Quam  dm  tameo  bic  quis  moraturua  sit, 
nollua  de  se  nouit  85  {requie)  et  lotida  8G  terroinum]  spacium  a  deo  87  in 
maiorem]  hinc        90  vor  decreacit:   cotidie  90—91  dum   .  .  .  in]  Sicut  enim 

coddie  atiqai  de  tormentis  purgati  buc  ad  nos  ueaiunt  ita  et  hinc  a  nobis  in 
paradiao  terrestri  constitutis  in 

XVin  1 ,  2  Bis  .  .  .  secum]  Pontifices  uero  perdncentes  illam  3  nach 

iosBerunt;  illi  aspiciens  diceret]  aspiceret.  Darauf  i  Quo  cum  aspestisset  inter- 
rogaaerunt  eum  4  et  super  Befehlt  5  videreturj  esset;  darauf:  contra  looum 
in  quo  »taret  Quibus  feJUt  ille . . .  ardenti]  miles  respondit  aurei  esse  aimile 
ardentis  7 — 8  Hie  .  ,  .  portaj  Hoc  inqmunt  quod  nunc  uides  Introitus  est  cell 
et  porta  oeleflttt 

Bonuiüich«  Foricbiuigttni  yi,  ^Q 


189 


Ed.  Mall 


qiiiunt,  ^quod  nunc  Tidee,  est  introi- 
tu8  celi  et  porta  celestis  paradisi. 
Quando  aliqui  a  nobis  deaceodunt 
{sie ;  lies :  discedunt)^  hinc  ad  celum 
aflcendunt  Qoamdm  autem  hie 
manemuB,  cotidie  pascit  dob  cibo 
celesti  domiDus.  Quali  aotem  hie 
pasciraur  cibo,  iani  ecies  nobiscum 
gustando."  Vix  hoc  serraone  finito, 
quasi  äamma  igais  de  celo  descen- 
dit,  que,  nt  sibi  visutn  eefc,  patriam 
cooperuit  et  quasi  per  radioa  super 
Biogulorum  capita  descendoes  tan- 
dem  in  eis  tota  iutrauit,  Super 
militis  eciam  caput  ita  desceudit 
et  iu  eum  sicut  in  alios  intrauit; 
sed  tantam  iode  delectationem  et 
suauitatem  in  corde  et  corpore  sen- 
sit, quod  pene  pro  nimia  suauitatis 
delectatione  [fol.  123]  noo  intellexit, 
vtrum  viuus  an  mortuua  fuerit.  Sed 
bora  lila  cito  pertrausiit.  ,,Hic^'y 
inquitj  „est  cibue  ille,  vnde  semel 
pasciinur  cotidie.  Qui  vero  hinc 
in  colum  ascendunt,  hunc  perfmun- 
tur  sino  fine.  Ibi  miles  libenter 
permansiaset,  ei  permanere  licuis* 
set   Sed  poat  talia  et  tarn  iocunda 


quiunt;  est  porta  Paradisi:  hac 
introeuet^  qui  a  nobis  aasumua- 

10  tur  in  coelum.  Nee  te  latere  de- 
bet,  quod  quotidie  nos  pascit  Do- 
minus semel  eibo  coelesti:  qualis 
autem  fuerit  clbua  igte  quarnque 
delectabüis,  iam  Deo  donante  sen- 

15  ties  nobiscum  guatando.  Vix  aer- 
mono  finito  et  ecce  quasi  flamma 
ignis  de  coelo  deacendit,  qui  to- 
tam  patriam  cooperuit  et  quasi 
per  radiod  divisa^  auper  singu- 

20  iorum  capita  deacendens^  tandem 
in  e08  tota  intravit;  sed  et  super 
militem  iuter  alios  descendit  et 
intravit.  Unde  tantam  delecta- 
tionis  dulcodinem  et  in  corde  et 

25  in  corpore  sensit ,  ut  pene  prae 
nimietate  dulcedinis  non  intel- 
lexerit,  utrum  vivus,  aut  mortuua 
fuisset.  Sed  illa  hora  cito  tran- 
siit.    Hie  est  eibus  ille,  inquiunt^ 

30  unde  semel,  nt  diximus,  a  Deo 
quotidie  paacimur;  qui  modo  in 
coelum  a  nobis  assumuntur^  eo 
sine  fino  perfruuntur. 


I 


8 — 10  bac  ,  .  «  cüclumj  Quando  aliqui  a  nobis  recedunt^  hie  in  celum  aacea- 
duQt  10—11  Neo  .  ,  .  quod  fehlt;  dafür i  Quam  diu  hie  maDemoa  12  lemel 
feJiU  qualis  *  .  .  tste]  Quali  autem  bic  pascimur  cibo  13  quamqae  delect 
fehlt  14  Deo  donaiite  fthU  15  nach  vix:  hoc  16  et  ecce  fehlt  17  qoi] 
que  ut  sibi  uidebatar  totam  fehlt  19  ^IyIbsl  fehlt  21  eoe]  eis  aed  et 
fehlt  22  tBiliCeni]  militis  uero  capud  iuter  alios]  ita  23  voriotravit:  in  eo 
siout  in  alijs  Uade]  et  inde  24  dulced.]  auauitatem  25  ia  vor  oorp.  fehU 
26  nimiot.  dulced*]  nimia  suauitate  delectacionis  28  fuisset]  fuerit  trau«.] 
pertransüt  30  ut  diximus  fehlt  31  modo]  uero  32  a  nobis  fehlt  aasom.] 
asoendnnt  eo]  boc  33  nach  perf,  fol(ft:  Ibi  miles  libenter  manaisaet,  si  per- 
maoere  ItGulsset.  Set  (post)  tatia  et  tarn  iucunda  refernotur  (ei)  triatia  (poit 
und  ei  mid  Korrekturen  einer  fremden  Hand  (»X/K  JahrK?'^  Stürmn(fir). 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatorium  des  heil.  Pairicius         189 


refemnfcur  ei  tristia.  j,Quoiiiam% 
tnqaiunt^  ^ex  parte  iam  vidieti  que 
videre  desiderasti,  requtem  scilicet 
beatoram  et  tormoDta  peccatomm, 
oportet  iam  nunC;  ut  redeas  eadem 
via,  qua  huc  veneras;  et  ai  bene 
ammodo  ia  seculo  vixeris,  securus 
eatOf  quod  buc  ad  noa  venias  egres- 
8U8  e  corpore.  Si  autem^  quod 
absit,  mala  vita  vixeris,  vidisti; 
qnanta  te  exspectent  tormonta.  In 
isto  aütem  redita^  quo  nunc  redi- 
bis,  nee  demones,  nee  tormeDta 
formidabis,  quia  demonos  non  au- 
debunt  ad  te  accedere,  nee  tor- 
menta,  que  vidisti^  te  poterunt 
ledere."  „Hinc",  ait  miles  lugens, 
„recedere  non  potero,  quia,  ei  hine 
recessero,  ne  aliqoid  per  fragilita- 


XIX.  Sed  quoniam  ex  parte 
vtdisti,  quae  videre  desiderastii 
requiem  videücet  bonorum  et 
tormenta  peccatorum  ^  oportet 
5  nunc  frater  ut  recedaB  per  ean- 
dem  viam,  qua  venieti:  et  ei 
amodo  sobrie  ac  sancte  vixeris, 
non  solum  de  ista  requie,  sed  et 
de   coelorum    mansione    Becunia 

10  esse  poteris:  ßivero,  quad  absit, 
vitam  tuara  illecebrie  carnis  pol- 
lueris^  en  ipse  vidisti ,  quod  tibi 
maneat  in  poenia.  Securus  ergo 
redeas,  nnm   quidquid   tibi    huc 

15  venicnti  terroris  erat,  tibi  re* 
deunti  apparere  non  pertimescae. 
Ad  haec  verba  pavefactus  miles 
naagnopere  Pontificibus  suppli- 
care  coepit,  ne  a  tanta  beatitu- 


^ 


tem  adraittam,  quod  me  huc  venire  20  dine  ad  aerumnas  saeculi   huiuß 

impediat,  timeo."    „Non^*  inquiunt,  redire  cogerctur    Non,  inquiunt^ 

„sicut  tu  vis,  erit;sed  sicudille,  qui  ut  postulas^  erit^  sed  sicutDeus 

no9  et  te  fecit.^    Merens  igitur  ad  dieposuit;  quidquid  otnnibus  ex- 

portam  ab  eis  redueitur  et  contra  pediat,  boIub  agnovit.   Miles  igi- 

voluntatem  inde   est  egressus,    et  25  tur   miserabiliter    volens    nolens 

porta   fitatim  post  eum   clauditur.  egreditur    acccpta    benedictione, 

Viam  igitur  rediit,  per  quam  venit,  tristis  admodum»  sed  tarnen  intre- 


XJX  1  Süd  fehlt  nach  qaonmmi  inqumot  2  i?or  vidisti :  iam  3  videL] 
ioiUcet  bonorum]  beatormu  5  iiinc]  iam  frater  fehlt  recedas]  nunc 
retfeas  per  eand.  viam]  eadeui  ula  6  veniati]  huc  iieneras  7  sobrie  ac 
»incte]  bene  in  ßeculo  8—10  sed  .  .  ,  poteris]  aecurus  esto  quod  huc  ad  nos 
neniea.  quando  de  corpore  cxieris.  10  uero]  aiitem  11-13  vitara . .  *  poenis]  tnala 
aUeris  niuf  uidisti  quantate  exspectant  tormenta  13—21  Secarus  . . .  cogeretar] 
In  iulo  autem  reditu  etc,  bis  timeo  genau  gleich  A;  nur  steht  statt  formidabisi  formi- 
daverts,  und  es  sind  einige  Worter  anders  ^eHeJH  (nämlich:  ne  per  frag,  »liquid 
vndi  quod  huc  me)  22  nt  postulas]  »icut  tu  uis  Dens  diBpoBuit]  ille  qui  et 
te  et  noa  fecit  uoluerit  23—24  quidquid  , . .  agnouit  fehlt  24—29  Miles  . . . 
via]  Anch  hier  stimmt  K  mit  A  überein  mit  geringen  Abweichungen;  K  hat  näm* 
lieh:  Merens  ig.  ac  lagena  ad  portam  red.  et  contra  uol.  mde  egr*  (est  fehlt, 
,).    porta  0t.  p.  eum  oL    Via  ig,  red«  qua  uenit.  den.  a.  a.  preQoiDtnatam 

13* 


190 


Ed.  Mall 


[foL  123  TBO.]  donec  ad  aulam  pre- 
dictam  peruenit,  Demonea  vero, 
quos  in  ipso  reditu  vidit,  quasi 
timeutes  illum  ab  eo  fugerunt  et 
tormenta,  per  quo  transiuit,  Uli 
omnino  non  nocuerunt.  Et  cum 
intraret  in  aulam  structura  mira- 
büi  factam,  in  qua  post  viaionem 
sanctorum  occurrit  ei  antea  multi- 
tudo  demonum,  occurrnnt  ei  atatim 
itorum    duodecim    predicfci  viri   et 


pidus^  eadem,  qua  venerat,  re- 
vertitur  via. 

XX.  Egre8BU9  itaque  de  para- 
diso  lugena  eo  quod  alterata  foeli- 
citate  ad  huius  vitae  misoriam 
redire  cogeretur;  quem  quidem 
5  redeuotem  Daemonea  terrere  eo- 
nati  sunt,  sed  ad  eius  aspectum 
per  aera  diffugenint;  sed  nee 
eura  tormenta  quidquam  laedere 
potuerant.     Cumque  venisset  ad 


laudantes  dominum  de  bona  con-    10  praedictam  aulam,  in  qua  Dae* 


stantia,  quam  tulit:  ^^Pcr  labo- 
rem^,  inquiunt,  „quem  austinuiati 
a  peccatis  es  purgatus«  Nunc 
autem  oportet  te,    ut  hino  aacen- 


monea  euni  pnmitus  invaaerunty 
ecec  viri  quindecim,  qui  ibidem 
ei  primo  apparenles  instruxerunt^ 
aubito    apparueruDt;    qui    Deam 


daa  quantociua;   iam  enim  in    tua    15  laudaotea  eiuaque  victoriae  con* 


patria  clarescit  aurora,  et  niai 
portam  aperiens  te  invenerit,  de 
reditu  tuo  ultra  diffidena,  obaerata 
porta,  in  eecleaiam  redibit.  öicque 


gratulantes  dJxerunt:  Eia  frater 
noater^  acimus  quoniam  per  tor- 
menta, quae  viriliter  austinuisti^ 
vicisti    et    ab   omnibus    peccatis 


percepta  ab  eia  benedictiooe^  prout  20  tuis  purgatus  es.  Et  ecce  iam 
potuit^ascendere  festinauit;  eadem-  in   patria  tua    lucis   aurora   da- 

reacit:  asoende  igitur  quam  cito 
poteris:  nam  si  Prior  Ecclesiae 
post  Missarum  Bolemnia ,  cum 
25  processioue  veniens  ad  portam, 
te  redeuntem  non  invenerit:  sta- 
tim  de  tuo  reditu  diffidena,  ob- 
aerata porta  redibit  Accepta 
itaque     benedictiooe ,     protinua 

XX  1—9  EgreasuB  .  ,  .  potneriintj   Demooes  uero  bü  nooueruDt  etc.  wie  A; 
nur  heisst  es:  tituentes  eum  ab  illo  fug.  9  —  20  Cumque  .  ,  ,  purgatui  ca.] 

Ehensox  Et  cum  intr»  iu  aulatn  super  colauipuas  struct.  mir.  factam^  In  q,  p.  aid- 
taciooem  sauet  ei  occurnt  aut.  muiL  dem.  statiui  occurt.  illi  iterum  .XV*  pred.  airi 
laiidancea  deum  de  b,  const.  quam  coixtulil  ei  per  lab*  inq.  q.  sustio.  a  peec.  es 

c 

purgatuB.    Darauf:  nunc  aut  (sie)  oportel  n  {L  ut)  binc  asccDdas  quam  locint 
20  Et  ecce  fMt        iam  euim         21  diurne  lucia  22  —  23  aaceode  .  •  . 

poteris  fehlt   hier   {s.  oben)  23  nam  ai  (non)]  et  niai  Eccleaiae  fMt 

24  missarum  soll  uitsaaro  24—25  com  ,  * ,  portam]  portam  aperiena  26  re- 
deaniem  fehU  itulm  fehlt  28  nach  porta:  io  eecleaiam  Acc.  .,.  bened] 
Sicque  uccepia  ab  eia  bened.       29—30  prot  aac]  proat  potuit  aacendere  festinadt 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgalodam  des  heil  FatrIcmB        19 1 


que  hora,  qua  prior  portam  aperuit, 
et  miles  de  intro  veniena  aparuit. 
Quem  com  laudibua  Christi  prior 
ensoipieDB  in  ecclesiam  iDtrodiLKit; 
ibique  iterom  XV  diebuB  in  ora- 
tiontbu8  permanere  fecit  Sicque^ 
craee  in  humero  BUBcepta,  Ihero- 
soHmam  perrexit;  et  iode  rediens 
regem  domioum  Buum  cooBulturus 
adiit,  ut  eius  cousilium  [sie)  se- 
cundum  illum  religionis  ordinem 
exinde  viueret,  quem  rex  ipse  illi 
laudaret.  [Fol.  1241  Diebus  autem 
Ulis,  quibu9  circa  regem  ipee 
miles  moraretur  pro  causa  huitia- 
modi,  pie  memorie  abbas  igitur 
isius  (igi^  isius  Ms,,  verieävn  aus  Ger- 
uaaiua)  Ludensis  cenobii^  qui  ab 
eodem  rege  locum  ad  construen- 
dum  (sie)  abbaciam  ^^acquisiait, 
moDachum  suum  Qillibertum  de 
Lada«  qui  postea  fuit  abbas  de 
Basingheben  {sic)f  apud  euodem 
regem  in  Hyberoiam  misit^  ut  ot 
locom  susciperet  et  abbaciam  io- 
ciperet  Cum  ergo  ad  regem  venienB 


30  aacendit;  eademque  hora,  qua 
Prior  portam  aperuit,  miles  de 
iotro  veniens,apparuit:quem  cum 
gaüdio  magno  auscipiens,  in  Ec- 
clesiam   introduxit;    ibique  eum 

35  aliia  quindecim  diebus  orationj- 
buB  insiBtore  coostituit 

XX!,  Deiode  signo  Dominicae 
Crucia  in  humero  suacepto,  Do- 
minici  corporis  aepulchrum  lero- 
ßülymiö  visitare  perrexit  Et 
5  iode  rodiens  Regem  dominum 
suum,  cui  priuB  familiaris  extite- 
rat ,  (utpote  virura  indostrium 
et  prudentem)  adiit,  quatenue 
eiuamodi ,  quem  aibi  cooauleret, 

10  ipsehabitura  religionis  susciperet. 
Eodem  autem  tempore  piae  me- 
moriae  QerFaaiua^  Abbas  Lu* 
denais  coenobü,  qui  a  praefato 
Rege    locura    ad    constituendum 

15  monasterium  impetraverat^  mo- 
nachuni  suum  nomine  Qirbertum 
de  Ludo ,  cum  quibusdam  aliia, 
(qui  Bcilicet  Girbertus  poatea 
fuit  Abbas    de  Baeraegeweirth): 

20  ad  eundem  Regem  in  Hiberniam 
misit;  ut  et  locum  susciperet  et 
nionaaterium  fundaret,  Qui,  cum 
veniens    ad     Regem     gratanter 


31  miles  . . .  apparuit]  et  militem  ibidem  |»romptuin  inuenit       32—33  quem  . . , 
Do]  eum  com   amDi  gaudio  el  leticia  magna  3i  ibique  eum  a1.]  ibi 

Dim  iasisi.  constit]  permauere  fecit 

XXI  1  Deinde  *  .  .  cmcis]  Sicque  cruce  suscepto]  accepta  2—4  Du  mi- 
nici *  .  *  visitare]  ierosolimam  6  —  10  cui  .  .  .  susciperet]  coDsulturua  adijt, 
ot  eiua  consilio  etc.  hü  laudaret  wie  in  Ä  tl  Eodem  a,  tempore]  Diebua  autem 
ilHs  qttibua  circa  regem  ipae  mites  moraretur  pro  cauaa  bi'  13  a  praefato]  ab 
eodem  cosalit  monast.]  conatruendam  abbaciam  15  impetr.]  adquiaiuit 
16  Girbercum]  Gilebertum  17  Ludo]  Lada  cum  quib.  aliis  fehlt  18  sciL 
Girb.  fehlt  19  baaiügeweic  22  monast,  fimd.)  abbadara  inciperet  Qui 
com  ven*]  Cum  ergo  ueDissßt        28  gfAt,  suso    easet  fehlt 


192 


Ed.  Mall 


conquestus  est,  quod  patrie  illius 
nesciret  linguam:  ^0^,  inquit  rex, 
„deo  auxiliante  bonum  tibi  inter- 
pretem  inveniam";  et,  vocato  mi- 
lite  ipsO;  iussit  eum  rex,  ut  ma- 
neret  cum  eodem  Gilleberto.  Nee 
renuit  mileS;  sed  concessit  regique 
domino  suo  ita  dixit:  ^Gratanter 
debeo  eis  seruire,  et  gaudenter 
debetis  monachos  Cistersiensis  or- 
dinis  in  terra  nostra  suseipere, 
quoniam,  ut  verum  fatear,  in  alio 
seculo  in  tanta  gloria  non  vidi 
alios  homineS;  in  quanta  vidi  eos 
esse.^  Sicque  miles  cum  illo  Gille- 
berto mansit ;  sed  neo  monachus,  nee 
conversus  esse  uoluit^  quin  pocius 
seruum  se  domini  (dorn)  reddidit. 
Äbbaciam  vero  construere  ceperunt 
et  duobus  annis  ac  dimidio  in  ea 
manserunt.  Gillebertus  domus  illius 
erat  cellerarius;  miles  vero  in  Om- 
nibus negociis  minister  fi-[f.l24vso.J 
delis  et  interpres  fuit  et  (lies:  ei?) 
deuotus.  De  ipso  vero  milite  Gille- 
bertus testatur,  quod  sanote  et  re- 
ligiöse vixerit;   quamdiu   moraba- 


susceptus  esset,  conquestoB  esti 

25  quod  illius  patriae  linguam  igno- 
raret.  Quod  audiens  Rex  alt, 
Optimum  Interpretern  tibi  com- 
nendabo.  Et  accepto  praefato 
milite,  iussit,  ut  cum  monacho 

30  maueret.  Quam  iussionem  liben- 
tissime  miles  suscipiens  ait  ad 
Dominum  suum :  gratanter  ei  ser- 
vire  debeo:  sed  et  vos  cum  gratia- 
rum  actione  monachos  .  . .  (sie) 

35  ordinis  in  regno  vestro  suseipere 
debetis,  quoniam,ut  verum  fatear, 
in  Sanctorum  requie  non  vidi 
homines  tanta  gloria  praeditos, 
ut  huius  religionis  viros.   Mansit- 

40  que  cum  eodem  GirbertO;  sed  neo- 
dum  monachus  fieri  volait,  nee 
conversus.  Goeperunt  igiturmo- 
nasteriujn  construere  et  manse- 
runt simul  ibidem  duobus  annis 

45  ac  dimidio.  Girbertus  vero  domus 
illius  erat  cellarius :  miles  autem 
forinsecus  erat  in  omnibus  pro- 
curator  et  minister  devotus  in- 
terpresque     fidelissimus.     Yixit 

50  sancte  ac  religiöse  sicut  idem  te- 


25  igDoraret]  nesciret       26  Quod  . . .  optimum]  0  ioquid  rex  deo  auxiliante 
booum  27  comnend.]  inueniam  28  Et  acc.  pr.  mil.l  Euocato  milite  ipso 

29  nach  iussit:  ei  rex  monacho]  eodem  Gileberto  30  —  32  Quam  .  .  . 

suum]  Nee  renuit  miles.  sed  consensit  regique  dorn.  s.  ita  dixit  wie  in  A  32  ei] 
eis  33—36  sed  .  .  .  debetis]  et  gaudenter  debetis  monachos  cisterci  ordinis  in 
terra  uestra  suseipere  36  verum]  uera  37  in  s.  requie]  in  alio  secolo 

38  homines  .  .  .  viros]  homines  alios  in  tanta  gloria   in  quanta  uidi  esse  illos 

39  Mansitque]  Sicque  miles  mansit        40  eodem  Girberto]  ipso  Gileberto        nec- 

o  o 

dum]  nee  41—42  fieri  .  .  .  conversus]  uero  (u  Ms,;  lies:  nee  (n))  conaenus 
esse  uoluit  —  darauf:  qain  pocius  seruum  se  domui  reddidit  42  monast.]  äb- 
baciam 44  ibidem]  in  ea  45  Girb.]  Gilebertus  vero  fehlt  46  celerarios 
47—49  forinsecus  .  .  .  fidelissimus]  in  omnibus  negocijs  minister  fidelis  et  inter- 
pres fuit  ei  deuotus  49—51  Vixit . . .  Girb.]  De  ipso  uero  milite  Gilebertus  eU. 
wie  in  A  bis  quamdiu  cum  eo  morabatur 


Zur  (raschlchte  der  Legende  vom  Purgatorium  des  heil.  Patricius        1 93 


tnr  cum  eo.  Quando  vero  solus 
alicnbi  cum  eo  fuit^  hoc  illum  sepe 
pro  edificatione  narrare  fecit  Postea 
vero  monachi,  qui  missi  fueruiit, 
eum  reliquenint  et  ad  Ludense  oe- 
nobium  in  ÄDgliam  redeuntea  mili- 
tem  sancte  et  honeste  in  Hyberniam 
dimiseruDt 


Heo  com  ipse  Gillebertus  coram 
multiSf  me  quandoque  andiente^ 
(ergänze  sicut)  sepe  a  milite  aa- 
dierat ,  pro  edißcatione  retulisset, 
vnus  affuUy  qui  ita  se  dubi- 
tare  dixit  Cui  GiltebertuB  ita 
reepondit:  „Sunt  quidam",  inquit, 
„qui  dicunt  intrantes^  dum  aulam 
primum  iotrauerunt,  in  extasi  fieri, 
et  predicta  ab  eis  in  spiritu  videri. 
Quod  quidem  miles  noo  concessit, 
quia  corporalibua  oculis  hoo  ae 
Tidisäe  et  in  corpore  corporaliter 
pertulisse  dixit,^  Adiecitque  Gille- 
bertua:  ^Si  non  credie,  que  ab  eo 
audiui;  pro  certo  credo  {sk)  saltem 
auod  oculis  meis  vidi. 


fitabaturGirbertua.  Et  quando  soli 
simul  erant  familiariter  alicubi, 
ipsiueGirberti  rogatu  ob  aedifica- 
tiouem  haec  omnia  dlligentisBimo 

55  narrare  consueverat,  Postea  vero 
monachi,  qui  cum  eo  misaifuerant, 
adLudonae  caenobiam  in  Augltam 
redieruDt  militemque  in  Hiber- 
niam  honeste  ac  religiöse  viven- 

60  tem  dimiserunt. 

XXII.  Ilaec  autem  omnia  cum 
saepe  dietuaGirbertus  coram  raul- 
tia,  me  quoque  andiente,  sicut 
saepius  ab  ipso  milite  audierat, 
5  retutisaet,  affuit  inter  alios  unus, 
qui  haec  ita  cootigisse,  se  dubi- 
tare  dixerat.  Cui  Girbertus :  sunt 
quidam  (inquit)  qui  dicunt^  quod 
aulam   iotrans    primo   fuerat   in 

10  extasi  et  haec  omnia  in  spiritu 
videre:  quod  omnioo  aibi  niilea 
sibi  eontigisse  coDtradioit,  sed 
corporeis  oculis  se  vidiase  et 
corporaliter    pertulisse    constan- 

15  tissime  testatur.  8ed  et  ego  in 
monaaterio  ei  {am  Randei  forte 
cui)  praefuf,  et  oculia  meis  harum 
rerum  noii  valde  disaimile,  multi- 
que  mecum  conapexere. 


51—55  Et . . .  conaueuerat]  Qaatido  uero  etc,  hu  narrare  fecit  wie  in  A       56  cum 
d]  eo  nach  fueraot:  illum   locum    reliquerant  et  58  redierunt]  re- 

BfiteB  qae  fchU  natürl. 

XXn  1  Hec  . . .  Girb,]  Hec  cum  ipse  Gilebertue  3  quoque  fehlt  4  sae- 
pioij  aepe  ipso  fehlt  5  vor  retulisect :  pro  edificacioDe  inter  alios  fehlt 
S  coDtigiafie]  esse  7  Girb.)  Gilebertus  ita  respondit  8 — 11  quod  .  .  .  videre] 
intrantes  cum  aulam  primatn  intrauennt  iu  ext.  etc.  bis  videri  wie  inA  11<- 15  quod 
.  .  .  testatarj  quod  quidem  miles  amtiiuo  dod  concessit.  quia  corporaliter  oculia 
hec  se  uidisae.  et  in  corpore  corporaliter  pertulisse  dicil.  Dann  faltjt  {vgL 
A)t  Adiecitque  Gilebertus,  Bi  uoa  credia  que  ab  eo  audiui.  crede  saltem 
Cfuod  ab  oculia  meis  utdi.  15  Sed  e.  ego  fehlt  16  monast.  ei]  domo  cui 

(prefui).  17  ff^  ä.  folg,  S. 


194 


Ed.  Mall 


In  domo,  cui  prefui^  monachum 
satia  leligioBum  vidi,  qui  cum  bonis 
operibua  toto  corde  esset  intentus, 
a  demonibus,  qui  ei  invidebant, 
dorraiens  de  dormi-[fol.  12r>]torio 
est  dilatuö  corporaliter.  Qui  ita, 
nescientibus  cunctis,  quid  ei  acci- 
derit,  tribus  diebus  ac  tribus  noc- 
tibus   a   coDuentu    abfuit,    Sicque 


XXm.    £rat  enim   in  Mona- 
sterio   Monachus   qui  dam    valde 

religioBusj  cuius  sanctitati  Bae- 
mones  invidebaet:  dormientem 
5  nocte  quadam  de  dormitorio  cor* 
poraliter  tulerußt:  qui  tribus  die- 
bus et  tribus  noctibus  ab  ipsis 
detentus  est^  fratribus  nescienti- 
buB  quid  de  eo  factum  fuisset. 


postea  relatua  et  in  lecto  iactatus    10  Post  tertium  vero  diem  in  lectulo 


peoe  usque  ad  mortem  est  äagel- 
latus,  et  horrende  per  loca  in  cor* 
pore  wlneratus  a  demooibus  foit. 
Et,  sicut  ipse  dixit  michi^  stupenda 
et  horrenda  tormenta  yidit,  que 
Don  obliuioni  tradidit.  Et  per*  XV, 
annos  postea  ?ixit;  sed  wlnera, 
que  a  demonibus  illi  suot  infixa, 
in  vita  sua  non  fuerant  sanata, 
Nullo  enim  niedicamine  sanari  pote- 
rant;  sed  semper  aperta  et  quasi 
recencia  fuerunt.  Fuit  auteni  wlne- 
rum  illorum  aliquod  ita  profundum, 
quod  longior  digitus  tuua  in  eo 
posset  intrare  vsque  ad  manum. 
Etquando  vidisset  aliquem  iuuenem 
ridere^  uel  aliquam  inordinationem 


3U0  a  fratribuB  inventuB  est  pene 
uaque  ad  mortem  flagellatus  horri- 
biliterque  a  Daemonibus  verbera- 
tus.    Mihi  quoque  confessus  est 

15  Bo  et  horrenda  ^idisse  tormeota. 
Vixit  autem  postea  quindecim  an- 
nos, aed  vulnera  eius  nullo  po- 
terant  curari  medicamine.  Sem- 
per enim  aperta  et  quasi  recentia 

20  Fidebantur,  quorum  quaedam  ad 
mensuram  longitudinis  unius  di- 
giti  profunda  fueruot.  Hie  autem 
cum  vidisset  aliquando  iuniorum 
aliquem    immoderatiuB  ridentem, 

25  vel  iocantem,  vel  aliquo  modo 
inordinate  se  haben tem ,  aiebat: 
0  si  Bcires  quanta  huic  diesolu- 
tioni  maneat  poena,  forsitan 
gestus  tuos  incompositos  et  morea 


17 — XXni  1  et  oculia  ,  ♦ .  tDOQasterio  fehlt;  nach  prefui  folgt:  mouachutn  aatia 
reltg.  etc,  bis  abfuit  wie  in  A;  nur  heisst  es:  ocrporalJter  est  delatus  und  tribus 
vor  noctibua  fehU.  Auch  nach  abfuit  ^eht  f**  weiter  fast  genau  wie  in  Ai  näm- 
lichi  Hicque  poatea  est  relatua  et  in  l  iactatua  pene  aaq.  ad  m.  6agelL  et  hor- 
reode  per  locn  io  corp,  a  demon.  üuJner.  fuit^  Dann  folgt  für  Mihi  ,  ,  .  tor- 
meDta:  Et  sicut  ipse  mihi  dixit  , . ,  uidit  wie  m  A;  darauf:  que  mißime  obliuioDi 
tradidit  t6  autep]  et  vor  qaiadecim:  per  17  eins]  que  a  demoaibus.  tili 
sunt  iatlixa'  in  uita  sua  non  fuerant  saoata  poterant  curari]  sanari  potueraut 
18  Semper  eiiinj]  Sed  aemper  20  videbantur]  fuerunt  20  —  22  quorum  .  ,  . 
fuerunt]  Fult  autem  uulnerutu  ilL  at.  ita  prof,  ut  long,  dig.  tuua  in  eo  p.  lutr.  its- 
que  ad  maouui  (vgl  A)  22  —  26  Hie  autem  *  .  .  aiebatj  Et  quando  uidisaet 

iuueueni  aliquem  ridere  uel  aliquam  exordLnacionem  facere-  sie  eolitus  fuit  dicere 
27  disfloK]  exordinacioDi       28—30  foraitau  ,  ,  *  melius]  certe  nou  faceres  ita. 


Zur  Geschiclite  der  Legende  vom  Pargatorium  dea  heil,  Patriciue        195 


facere,  sie  solitus  est  dioere:  „O, 
si  scires,  quanta  huic  exordinatioui 
maoeat  pena,  certe  non  faceres  ita^^ 
„Ego",  inquit  Gillebertus;  „wlnera 
ipea  ?idi  et  attractavi^  et  gratias 
deo  omnipotent]  ago  ^  quod  ip8urn 
sepeliui  maoibus  meis^. 


Hec,  pater  venerande^  prediotuB 
Gillebertus  et  micbi  et  alijfi  pro 
edifieatione  Darrauit^  eicut  ipse  ab 
[foL  125  vßo,]  eodem  milite  sepiua 
audiuit.  Ego  ?ero  sequeDB  sensum 
Terborum  et  narratioDiB  eiua^  prout 
potui  inteüigere,  dixi  vobts*  Si 
quie  autem  hinc  me  reprehendere 
Tolueritf  sciat,  quod  vestra  me  hoc 
Bcribere  iussio  coegit. 

Explicit  über  de  purgatorio  sanoti 
Patricii  in  Hybernia  coDstituti. 


30  emendares  in  melius.  Huius  mo- 
nachi  vuloera  vidi  et  manibus 
meis  attroctavij  ipsumque  post 
obitum  ego  ipse  sepelivi.  Huius 
itaque  viri  tarn  Banctij  tarn  reli- 

35  giosi  mihique  tarn  familiaris  re- 
latio,  ßi  quid  Buperioria  relationia 
mihi  dubietatiß  inerat,  penitas 
excussit.    Hucusque  Girbertus, 

XXIV.  Ego  vero  poetquam 
haec  omnia  audieram,  duo  de 
Uibernia  Abbates,  ut  adhuc  cer- 
tior  fierem,  ßuper  hia  conveni^ 

5  quorum  unus  quod  nunquam  iE 
patria  ßua  talia  audierit  reapon- 
dit;  aliua  vero  quod  multotiea 
haec  audierit,  et  quod  eßsent  om- 
nia Vera  affirraavit:  aed  et  hoo 
10  teßtatua  est,  quod  idem  Pyrga- 
torium  iutrantium  raro  ullua  redit. 

XXV.  Nuper  etiam  Epiacopum 
quendam  affatua  aum,  nepotem 
S*  Patricii  tertii,  socii  vide- 
licet  S.  Malachtae,  Florentianum 

5  nomine,  in  cuiub  Epißcopatu 
(ßicut  ipae  dixit)  est  idem  Pur- 
gatorium;  de  quo  cum  curiosius 
iequirerem,  reapondit  Episcopus; 
certe  frater  verum  est,  locua  au- 
10  tem  ille  in  Epißcopatu  meo  est; 
et  raulti  pereunt  in  eodem  Pur- 
gatorio,  et  si  forte  redeant,  ob 


30  if-  Haiiifl  . . .  sepelivi]  Ego  inquid  Gilebertue  ipaa  uulnera  uidt  et  attrectaui 
et  gradas  ago  deo  omnipotenti  quod  maDibuB  nietä  ipaum  Bepeütii. 

XXrV  fehlt 

XXV  1  Nuper  etiam]  Forte  et  hoc  anno  2  quendam  fehlt  6  vor  dixit: 
mihi  klecQ]  prefatam  8  inqujrerem]  Interrogareia  si  uerum  esset  quod  de  eo 
audioi*  Epiac]  ipae  epiäcopua  milii  9  auteiu]  et  11  multi  bomines  eodem] 
eo  Pargat. /eA/£  12  ai]  qui  redeuot  12— lö  ob  .  .♦  tabeaeunt]  aemper 
saot  infiroih  et  nnncquam  Bteut  alij  hommes  aunt  coloraCL  pro  multia  tormentia 
qae  paciuntur  ibü 


ll)«i 


Ed.  Mall 


immanitatem  tormeotaruni,  quae 
paeai  Buot,  languore,  sive  pallore 
15  diuturna  tabescunt;  Sed  si  poetea 
sobrie  et  iuete  Tixerinti  certi  sunt 
aliaB  pro  peccatis  suis  poenas  se 
non  perpesauros. 


16  flobrie  *  .  »  vH.]  in  bono  perseueraueiint  17  quod  (alias)  pro  ipsia 
pecG.        fie  D.  perpeasj  non  Bustitiebunt.    I>ann  folgt  t 

Nqqc  autern  est  ibi  iuxta  beremita  uniia  maoeua.  qui  est  ulr  bonus  et  sanotas, 
et  omni  nacte  Lüäibtllter  coDgi egantur  demoncs  iofra  aiubitum  cellule  sue  statim  post 
aolts  occaaum.  et  sie  teoentes  suiiui  pbicUum  aote  soUs  ortum  recedunt.  Et  cam 
Gotigregati  fiieriQt.  narrant  Btuguli  magist ro  bho  quid  in  die  egeriot  Saactas 
auteoi  uir  ille  uidit  maDifeste  demoDes.  et  noctibas  etogulis  audit  eomm  narra- 
cioDes.  Äd  boatium  iiero  edle  eins  neniunt.  set  int  rare  non  possunt.  et  quaai 
nudas  tDiiiiereB  ibi  multotiens  oatendciiit.  Sicque  ät  ut  per  narraciones  demonana 
aciat  beremita  ille  uitaHi  iu  patria  illa  plorimorum*  [Lücke]  Sacerdoa  qaidam  saneta 
uite  et  boneste  parocbiam  regebat  in  bac  patria  ouiua  taUs  fait  consuetado.  ut 
cotidie  mane  surgens  ad  eccleaiam  iret  priiis  cimiteriam  cireuiret.  et  pro  animabus 
corum  quorum  ibi  corpora  quiescebant  .vij.  Psalmoa  decantaret  Caste  uero  uixit 
et  bonis  operibus  atqtie  da(.'lrine  soiUcile  operam  dedit.  Demones  uera  maltociens 
conqueari  sunt  de  eo.    quod  nulluB  eorom  ilium  äectere  posset  a  proposito,   locrepa- 

LI  OH 

bat  autem  Z  (^ic)  satellitea  magtater.  quod  tarn  diu  in  bono  permanBisaet  prea- 
bjter.  Et  accedens  unus  demonum.  Ego  ioquid  artem  inneni!  per  quam  deoipiam 
ittom«  Ego  entnt  iam  preparaui  mulieremt  per  cuiua  eum  ego  decipiam  et  deiciam 
speciem.  Set  oon  uisi  iufra  .xv.  annoB  Id  facere  potero.  Si  inquid  magist^r  in- 
fra  .XV.  annoB  deicerea  raagnam  rem  faceres,  Heremita  uero  bec  audieoa  doliiit. 
et  de  lapau  sacerdotia  metuenai  aacerdoteni  uocauit.  et  omuia  ei  per  ordinem 
oateudit.  Sacerdoa  ideo  deo  gracias  reddidit  quod  talia  per  senmm  auum  digoa- 
batiir  ei  ostendere.  Et  aic  ab  bac  die  ieiuuija  uigilijs  et  oracioDibuB  magis  ac  magia 
de  die  in  diem  camem  auam  Icgidme  macerabat.  In  illia  autem  diebua  quiboa 
bec  a  demoDibus  dicta  auut,  uenlt  aecundum  conBuetudinem  mane  aacerdoa.  et 
circtiiena  cimiteriuni  repperit  tuxta  crucem  iofantulam  poailam.  Quam  acoipieoa- 
commendauit  eam  nutrici  ut  eam  nutriret  quaai  Biiam  filiam  propriam.  Que  com 
ablactata  fuit,  in  filiam  aibi  eam  adoptauit  et  aaTictimonialeui  eam  facere  propo- 
auit.  et  licas  {l.  lit&ras)  eam  dfacere  fecit.  Que  cum  ad  pubertatia  annoa  peroe* 
üisaet  et  illiuB  puliTitodiüi  preabiter  assuete  et  familiariter  intendiaaet  cepit 
templari  de  eiua  coocupisoentta.  quia  aecundum  (?)  caruis  puicritudinem  ucl  poeiua 
putrediuem  erat  nimia  apecioaa.  et  aepe  quo  aecreciua  et  familiariua.  eo  frequeDcina 
de  ea  temptatua  (-tur? }  *  tiuper  cansenaum  peeijt  et  inuenit.  Quod  enim  a  pres- 
bitero  petebatnr  uirgo  concesait,  Nicbil  laraeii  adbuc  de  corrupeione  peregerunt 
aliud.  Kocti  aequenli  poatea  quam  uirgo  concesait  accionem  aacerdoti  demooea 
qui  boc  loco  conuenerunt.  gaudium  de  eiua  lapau  magnum  fecerunt.  Et  enim 
demon  ille  qui  eum  apopondit  deicero  magiatro  auo  cepit  dicere.  Dixi  aonoa  .iv< 
quod  per  mulierem  deicerem  illum  aacerdotem.    Iam   feci  iilum   a  uirgino  quam 


I 


I 


I 


I 

I 


) 


Zur  Geschichte  der  Legende  vom  Purgatoriam  des  heil.  Patricias        197 

sibi  in  filiam  adoptanit.  petisse  con[8en8am  et  Si  feti  {l  tantum  feci)  ut  oirgo  ei 
prebuit  assensum  et  mane  eos  decipiam  in]  ^)  meridie.  visne  inqoid  magister 
demonnm  socios  habere  tecnm.  Non  est  inqaid  necesse  ut  socios  babeami  per 
me  ipsam  illos  deiciam.  Gracias  igitur  illi  magister  inde  agebat.  et  illum  uiri- 
liter  egisse  dicebat  Die  crastina  predictus  presbiter  uirginem  ad  se  uocans.  in 
cnbicnlom  suum  introdoxit  et  super  lectum  suum  collocauit.  Sicque  dei  adhuc 
grada  protectus.  et  ab  heremita  iterum  premunitus.  stetit  ante  lectum  cogitans 
quid  ei  esset  agendum.  Inssit  ergo  ut  uirgo  in  lecto  exspectaret.  donec  ad  illam 
rediret  et  sie  ad  hostium  cubiculi  processit.  et  cultro  arepto  uirilia  abscidit.  et 
foras  proiecit.  Quid  inquid  putatis  demones  quod  non  intellexerim  temptaciones 
oestras!  De  perdicione  mea.  uel  filie  mee  non  gaudebitis.  quia  nee  me  nee  illam 
babebitis.  Seqnenti  aero  nocte  interrogauit  magister  demonum  discipulum  si  fecisset 
qood  se  factamm  promisit  in  meridie.  Ille  uero  omnem  laborem  suum  se  dixit 
amisisse.  et  quid  sacerdos  fecisset  cepit  enarrate  {h  -re).  lussu  igitur  magistri 
demon  ab  alijs  flagellatur.  et  sie  cum  eiulatu  recedentes  horrido,  et  totum  eorum 
placitam  dissipatur.  Heremita  uero  hec  audiens.  gauisus  est  ualde.  et  inde  gra- 
daa  deo  reddidit.  Sacerdos  uero  uirginem  quam  quasi  filiam  nutrinitt  deo  servi- 
toram  in  monasterio  commendauit.    explioit. 


1)  Das  in  [  ]  eingeschlossene  steht  auf  Rasur. 


Mittheilungen    aus    altfranzösischen,    italienischen   und 
spanischen  Ebtndschriften  der  Darmstädter  Hofbibliothek. 

Von 
F.  W.  E.  Roth. 


1.  Französische  Handschriften. 

Nr.  132.  FoliO;  Papier,  saec.  XV.  Mit  einer  blattgrossen  MiniatOTi 
ein  Eriegslager  vor  einer  belagerten  Stadt  darstellend.  Band  11  der 
Chronik  Froissarts.  fiy  commence  le  second  volume  des  croniques 
maistre  Jehan  Froissart.  Et  premierement  comment  le  duc  de  bourgogne 
Retourna  en  france  daucunes  incidentes  Et  du  grant  amas  de  gens, 
que  fist  le  duc  danjou  pour  asseger  bergerach  le  premier  chappitre  etc. 
In  der  Randbordüre  Wappen  (Lowe  mit  rothsilberner  Querbinde.  457  Blatt 
Text.  Ausgaben:  Paris  1503,  1505,  1514,  1518,  1530.  Lyon  1559, 1561. 
Paris  1574.    cf.  Walther,  Beiträge  134,  21. 

Nr.  133.  Folio,  Papier  und  Pergament,  saec.  XV.  Blatt  1—4  und 
182  — 185  leer.  Mit  kleinen  Miniaturen.  Les  anciennes  croniques  de 
Pise.  ,Cy  commence  le  prologue  de  ce  present  libre  dit  les  anciennee 
croniques  de  Pise  en  Ytalie.  Uebersetzung  auf  Veranlassung  Herzog 
Karls  des  Kühnen  von  Bernardo  Marangone  Chroniche  della  dtta  di 
Pisa  ins  Franzosische,  cf.  Tartinii  Script,  rer.  Ital.  I,  307.  Ausgaben 
bei  Potthast  s.  v.  und  Wattenbach  G.  G.  ed.  V,  II,  294.  cf.  Walther, 
Beitrage  133  n.  19. 

Nr.  714.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  Uebersetzung  des  Boethiua  de 
consolatione.  Auf  dem  Vorsatzblatte:  Boece  de  consolation  texte  et 
glose  pour  noble  damoiselle  Johanne  de  Beaucours  dame  de  Montmar- 
tin  et  du  Brossay.  ,Cy  commence  le  prologue  de  boece  de  consolacion. 
A  la  royal  mageste  tres  noble  prince  par  la  grace  de  dieu  roy  de  France 
phelippe  le  quart  je  Jehan  de  Meun,  qui  iadis  ou  rommant  de  la  rose 
puisque  Jalousie  eut  mis  en  person  etc.  Druck :  1483  und  O.  0.  u.  J. 
Hain,  repert.  bibl.  3360,  3361,  3363.  -  Walther,  Beiträge  182  n.  2. 


MltthetlaDgen  aas  altfranzÖsischeD,  itatienischeo  u.  spanischen  HandscIirirteQ    199 


I  Nr.  717.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  Lateinisches  Gloeaar  A— V,  am 
Ende  defect.  Auf  den  Deckeln  Perg.  Hb.  aaec.  XIV  Hymnen  mit  Musik- 
noten,  darunter  auch  französische: 

Douche  dame  par  amors 

Virge  mere  au  roi  eourain 

Pör  allegier  ma  dolor  .  .  . 
und  vier  weitere  Bruch siücke  ohne  Anfang  des  Iljmnus. 

f  Nr.  815.  Quart,  Perg.,  saec.  XII— XI V.  cf.  Rom,  Forschungen  VI  S.  25 
über  die  Hs.  und  ihre  franzoeJBchen  Theile. 

Nr.  858.  Octav,  Perg.,  eaec.  XIV— XV.  Sammelband,  darin  Aus- 
legung des  Vaternuaerfi  io  franzos.  Sprache:  ^Ces  eount  ies  priers  del 
ewangile  que  noetre  dominus  Jesus  Crist  priat  a  cea  disciples,    1  Seite. 

f  Nr.  1007.  Sedez,  Pergam, ,  saeo.  XV  ^ — XVI.  Livre  d'heures  mit 
mehreren  Miniaturen  uod  Initialen  (Cölner  oder  flaraischer  Schule).  Mit 
französischem  Calender.  Ex  donatione  Cartusie  Trevirensis  Arnoldus 
Neinoth  med. 

Nr.  1699,  Octav,  Papier,  aaec.  XV.  (Hüpsch  149).  Auf  dem  Vor- 
«atzblatt:  NB,  Cette  vie  de  J.  C.  manuBcrite  est  une  traduction  Gauloise 
de  la  vie  de  J.  C.  ecrite  en  latin.  Cette  traduction  a  €t^  faite  par  or- 
dre du  prince  Jean^  duc  de  Berry,  doc  d'Auvergne,  eomte  de  Poytou 
celt  (/.  terz)  fils  du  roi  Jean  I.  mort  a  Loudrea  vers  Tan  1364.  LeBerry 
avoit  €t6  ^rig^  en  duch*^  en  1360  par  le  roi  de  France  en  faveur  de 
eon  troi&i^me  ßls.  AprJs  la  mort  du  roi  Jean  L  lo  comtö  de  Poytou 
fut  donn^  par  Charles  V  a  son  frere  Jean  duc  de  Berry,  qui  fit  traduire 
cette  vie  de  N.  S.  J.  C.  a  Paris  Fan  1390  environ.  —  ,Cy  commance 
moult  belle  et  moutt  noble  et  moult  devote  matierej  qui  est  moult  prof- 
fiiable'  etc.  —  ,de  la  foy  catholique  etc.  Deo  gratias  Amen.  —  Walther, 
Beiträge  133  n-  18, 

Nr.  2524.  Folio,  Papier,  aaec.  XV  mit  Zeichnungen*  Le  Roniant 
de  Ysaye  le  Tristre  et  de  Marquieailliet  aon  fil  Die  Ilaodächrift  wurde 
1883  von  Herrn  Gymnaaiall  ehrer  W,  Forcke  in  Gotha  benützt,  cf.  Wal- 
ther, Beiträge  130. 

Nr.  2534.  Folio,  Perg.,  aaec.  XIV,  Am  Ende  defect.  L'histoire 
du  8.  Graal.   cf.  Walther,  Beiträge  130- 13L 

Nr.  2640.  Octav,  Pergam.,  aaec.  XIV.  Ana  St.  Jacob  in  Lüttich, 
Enthalt  Cato^a  Distichen  mit  französischer  Glosse. 

Nr,  2663.  Octav,  Pergam.,  saec,  XIV.  Ehedem  der  Carthauae  in 
Coln  gehörig.  Enthält  die  Musiktheorie  des  Johann  de  Grocheio  Lehrer 
in  Paria,   worin  im  lateinischen  Texte  viel  Frauzösiachea,    cf,  Monata* 


200 


F.  W.  E.  Roth 


hefte  für  MuBikgeschichte  1888,  S.  50  und  70,  —  Am  Ende  medicinische 
Abhandlung. 

Nr.  2G97.  Quart,  Papier,  saec.  XV.  1)  Exemple  de  nostre  dame. 
(Verse).  ^Tout  ainsi  com'  etc.  —  2)  Ici  comence  la  vie  saint  Juliens. 
Legende  des  Bischofs  Julianus  yod  Toledo.  —  3)  Le  dist  de  saches 
(Verae).  —  4)  Französische  und  lateinische  Gebete,  Tageszeiten  und 
Hymnen. 

Nr.  2769.  Octav,  Papier,  saec.  XV.  Aus  St.  Jacob  in  Löttich, 
Blatt  253 — 262''  Documenta  medicine  in  gallico.  Contre  le  dolour  delle 
Chief  R.  polioul  et*  etc. 

Nr.  3133,  Octav,  Pergam. ,  saec.  XIV.  Fragment  der  chanson  de 
geste  des  Qui  de  ßourgogne*  Mit  Brief  von  L,  Spach  und  photogr. 
Nachbildung  des  Bruckstücks. 

Nr.  3306.  Octav,  Perg.,  saec.  XII— XIU.  11  Blatt,  Brnchstück  der 
chanson  de  geste  des  Gui  de  Bourgogne  v.  3095  —  4219-  Diente  als 
Umschlag. 


2.   Italien. 

Nr.  101.  Folio,  Perg.,  saec.  XV  ineunt.  Italienische  Schrift.  Titel 
ein  blattgrosses  Gemälde:  Petrarca  in  einem  Studierzimmer  am  Schreib- 
tische sitzend ,  beschädigt.  Libro  di  Mess.  Francescho  Petraccha  in» 
titolato  de  viris  illuatribus  di  quali  il  primo  e  Romolo  fondatore  di 
Roma  el  primo  re  di  Romani.  ,Komolo  fu  il  primo  re  di'  etc.  An  den 
uotero  Rändern  vielfach  Darstellungen  in  Miniaturen,  die  sich  auf  den 
Text  beziehen.  —  cf.  Walther ,  Beiträge  134  n*  20. 

Nr.  155.  Folio,  Papier,  saec.  XVII— XVIII.  Verzeichnis  und  Ab- 
bildung der  Grabdeokmäler  in  St.  Johann  Baptist  zu  Malta  in  italieni- 
scher  Sprache,    cf.    Walther  N.  Beitr.  97  n,  17. 

Nr,  835.  Quart,  Papier,  saec*  XVIL  (Hüpseh  441,  2G6).  Relatione 
di  Roma  fatta  nel  senato  Veneto  da  111™°  Sig'"«  Kaniero  Geni  Ambass.''» 
di  quella  Republica  appresso  buo  santita.  —  Testamento  della  Cittä  di 
Candia  moribonda  dalli  calori  troppo  vehement!  della  Monarcbia  Orieo* 
tale.  (Notarielle  Copie),  —  Raggionamento  del  Re  D.  Filippo  2®  negP 
Ultimi  giorni  di  sua  vita  al  Principe  auo  Figlio. 

Nr.  1032.  Qnart^  Papier^  saec.  XVI.  (Hüpseh  65).  Lateinische  und 
italienische  Statuten  des  Johanniterordens  aus  der  2.  Hälfte  des  16.  Jahrb* 

Nr  2001,  Folio,  Papier,  saec.  XV~XV1.  (Hüpseh,  aus  St.  Jacob 
in  Lüttich).    Italienische  Schrift.  —   1)  Vita,  studii  et  costumi  di  Dante 


4 


UlttheiluDgeQ  aus  altfr^iBZösfeehen,  itaUoDischen  iL  apaulscheD  HandschriftfiD    201 


Aldighieri  fiorentino  poeta  famosisBimo  par  Leonardo  Äretino  nuova- 
mente  compoeta.  ,Havendo  questi  giorni  posto  fino  ad  una  opera  as- 
Bai*  etc.  —  2)  Vita  de]  Petrarcha  par  lo  prefato  Leonardo  Ar(etiiio} 
compoata.  ,France8cho  Petrarcha  huomo  di  grande  iogegno  et  doh  di 
minor  virtu^  etc.  —  3)  Anhang  hierzu  ohne  Ueberachrift.  —  4)  Pream- 
balo  fattü  a  una  oratione  di  M.  Tullio  Cieerono  a  Cbio  Ceeare  par  la 
reetitutione  di  Marco  Marcello.  ,Oratione  di  M.  T.  Cicerone  par  Leo- 
nardo An  Ynlgarizata.  —  5)  No?ella  beüiseima  et  legiadra  di  Seleuco  re 
disoria  et  Dantioco  auo  figlivolo,  tracta  dell  antiche  hystorie  et  in  vol- 
gare  ydioma  par  lo  excellentiaeimo  oratore  Leonardo  Aretioo  compoata: 
Contraria  ad  quella  di  Tancredi«  ^Non  aono  molti  anni  pasaati^  etc.  — 
Novella  —  dello  imperadore  frederigko  barbarossa  de  bardi.  —  Lectura 
di  messer  Giovanni  Bocaccio  a  Francesco  de  bardi.  —  Novella  —  della 
Ghuiglielma  figlivola  del  re  d'Anglia  et  dona  del  re  d'Ungheria.  —  1  und 
2 erschienen  im  Druck:  Vite  di  Dante  e  del  Petrarca.   Florenz  1672.  12^, 

H        Nr.  2814    Octav,  Papier,  aaec.  XVIII.     11  Qoverno  dUtalia, 

Nr.  2862.  Folio,  Papier,  saec.  XVI.  2  Blatt.  I  casti  e  suenturati 
amori  del  barone  della  Spina  e  di  Lticretia  della  Prada  del  paeae  di 
Qaacogna.    ^Li  historiografi  che  ci  hanno'  etc. 

B        Nr.  2892.    Folio,   Papier,   saec.  XVI  —  XVIL     Berichte   Türkei, 
Hltalien  und  Spanien  betreffend. 

^^H  3.    Spanien. 

B        Nr.  196.    Folio,  feines  Papier,  saec.  XVIIL    Chronica  de  loa  Reyes 
^  de  Navarra  asta  el  Principe  Carlos  4^.    Escrita  por  este*   cf.  Walther, 
N-  Beiträge  97  n.  18. 

1^  Nr.  462.  Folio,  Papier,  saec.  XVL  Alter  Prachtband.  Albriamoe 
de  Caio  Cornelio  Tacito  que  aon  texto  verdadero  de  los  diacuraos  hiato- 
ricoa  de  donde  procede  la  experiencia  universal,  madre  de  la  verdadera 
pradencia  en  etc*  —  Dirigido  al  felicissimo  priocipo  y  Sefior  nostro 
doü  Phelipe  tercio  par  don  Baltasar  Atamos  do  Barrientos  studtoso  de 
lag  letras  humanas  necessarias  para  elconocimiento  consideracion  y 
frttto  de  la  Mistoria. 

f  Nr.  1712.  Quart,  Papier,  saec.  XVL  Instrucciones  del  emperador 
Carlos  V.  al  rey  Don  Felipe  2*^  en  al  anno  de  1548. 

Nr.  2301.  Quart,  Papier,  saec,  XVIIL  Repreaentacion  que  el  Conde 
de  Florida  blanca  hizo  a  —  Carlos  3  eo  10  de  Oct.  de  1788  y  renoveda 
por  otra  al  S'  D.  Carloa  4«  en  6  de  Nob.  de  1789. 


202  F.  W.  E.  Roth 

Nr.  2457.  Quart^  Papier,  saec.  XVIII.  Actenstücke  und  Berichte 
über  Cuenoa  und  das  Colleg  del  Spirito  8.  (in  Madrid)  1766—1768. 

Nr.  2459  und  2459.    Quart,  Papier,  eaec.  XVin,  defect.   PoHtißche 

Satyren  in  Prosa  und  Versen  1735—1736. 

Nr.  2466.  Quart,  Papier,  saec.  XIX.  Actenstücke  betreffend  die 
Thronbesteigung  Ferdinands  VE.  1808. 

Nr.  2468.  Quart,  Papier,  saec.  XVII.  Varias  poesias  y  Prossas 
de  d.  Andreas  Rodriguez. 

Nr.  2504.  Folio,  Papier,  saec.  XIX.  Briefe  und  Acten  theilweise 
den  Krieg  von  1808  betreffend. 

Nr.  2589.  Octav,  Papier,  saec.  XVIII.  Spanische  Gebete,  Hymnen 
und  geistliche  Gedichte,  Paraphrase  der  Lamentationen  des  Propheten 
Jeremias,  Lieder  und  Gebete  auf  Johannes  Nepomuk. 

Nr.  2893.  Folio,  Papier.  Discorsi  della  Monarchia  di  Spagna  fatti 
da  fratre  Tomaso  Campanella  1595. 

Nr.  3079.  Quart,  Papier,  saec.  XVII.  Burlas  en  Enquivocas  com- 
puestos  por  Alonso  de  Ledesma. 

Nr.  3083—3084.  Folio  und  Quart,  Papier,  saec.  XVI— XIX.  Mis- 
cellen  zur  Geographie,  Geschichte  und  Statistik  Spaniens. 

Nr.  3085.  Folio,  Papier.  Denkschrift  Rads  V.  an  den  Infanten 
Philipp  d.  d.  Augsburg  18.  Jan.  1548. 

Minder  wichtig  und  nicht  näher  von  mir  untersucht  sind  1709  und 
2867  spanisches  Kirchenrecht,  2464—2465  spanisches  Kirchenreoht  fBr 
Mexico  1662  geschrieben,  3080  Briefe,  Gedichte,  Dramatisches  de  1819^ 
3082  spanische  Briefe  und  Acten  saec.  XVII,  2483  Gedichte,  2460, 2666, 
3034  und  3035  saec.  XVII  — XVIII  Gedichte.  Einiges  bietet  noch  die 
Abtheilung  Liturgie  an  neueren  Sachen.  Sonst  macht  meine  Zusammen- 
stellung für  die  drei  Abtheilungen  keinerlei  Anspruch  auf  Vollständige 
keit. 


Ilernliard  Kdbier. 


Commonitorium  Palladii.  Briefwechsel  zwischen  Alexan- 
der dem  Grossen  und  Dindimus,  dem  König  der  Bra- 
raanen.    Brief  Alexanders    des    Grossen   an   Aristoteles 

^über  die  Wunder  Indiens. 
Nach  der  Baiober^^er  HantiBehrift  E.  III.  14  zum  ersten mnl  JierKUSßr^ßfpl^^i^ 
Indem  ich  hier  aus  dem  Codex  Bam  bergen  eis  E.  III.  14  drei  kleinere 
zur  Älexandersage  gehörigo  Stücke,  das  Commonitorium  Paladii^  den 
Briefwechsel  zwiacheu  Alexander  dem  Grossen  und  ÜiDdimus,  dem 
König  der  Braraanen,  und  den  Brief  Alexanders  an  seinen  Lehrer  Aristo- 
telea  über  die  Wunder  Indiens,  veröffentliche,  beabsichtige  ich  eine  Er- 
gänzung zu  liefern  einerseits  zu  Landgrafs  Ausgabe  der  Vita  Alexandri 
Magni  des  Archipresbyters  Leo,  gewöhnlich  Historia  de  preliis  genannt 
(Erlangen  1885),  andrerseits  zu  meiner  demnächst  erscheinenden  Aus- 
gabe des  Julius  Yalerius^  wo  ich  im  Anhange  zwei  dieser  Stücke,  je- 
doch in  anderer  Fassung  und  nach  andern  Quellen  zum  Abdruck  bringe. 
Icn  hoffe,  durch  die  Publikation  dieser  Stücke  den  Romanisten  eine 
tticht  unwillkommene  Gabe  zu  liefern,  weil  das  Latein  derselben,  das 
im  X.  oder  XI.  Jahrhundert  in  Unteritalien  geschrieben  ist^  an  vielen 
Stellen  den  Uebergang  vom  Lateinischen  zum  Italienischen  besonders 
denlUch  erscheinen  läset.  Zur  Einführung  schicke  ich  oinigo  kurze 
Bemerkungen  voran,  erstens  über  die  Ueber lieferung  der  Stücke  und 
ihr  Verhältnis  zur  Historia  de  preliis,  zweitens  über  ihr  Verhältnis  zu 
der  älteren  uns  erhaltenen  Recension  derselben  Stücke  und  ihren  Ur- 
sprung, drittens  über  ihre  sprachliche  Form. 

I. 
Ueber   den  Codex   Bamborgensia   E,  IIL  14,   der   mir   durch   die 
Freundlichkeit  des  Herrn  Bibliothekars  Dr.  Leitschuh  auf  einige  Zeit 
Dach  Berlin  gesandt  wurde,  ist  am  ausführlichsten  gehandelt  worden 

Romanlftcli«  Forecttuiiiieii  VI.  ^4 


'204 


Bernhard  K übler 


von  a  Waitz  io  Pertz'  Archiv  für  alt,  d.  Geach,  IX,  673—708.    Er  ist 

auf  351  Pergamentblätfeern  in  Folio  ifn  XL  Jahrhunderfe  geschrieben. 
Jede  Seite  enthält  zwei  Columneü.  Die  Schrift  ist  sehr  echön  und  regel- 
mässig, Abkürzungen  eind  nicht  häufig.  Der  Codex  stammt  aus  Unter- 
italien und  zwar  aus  der  Bibliothek  des  Herzogs  Johann  von  Campanien. 
(Das  Nähere  bei  Waifcz  a,  a.  O.)  Er  enthält  ff.  192  —  219  Alexandri 
Magni  vita  et  gesta  (Hietoria  de  preliis^  fif.  219''— 223**  Commonitorium 
Palladii,  fF.  223^  — 228*  den  Briefwechsel  zwischen  Alexander  deni 
Grossen  und  Dindimua^  dem  König  der  Bramaoen,  ff*  228*  — 23rj**  den 
Brief  Älexandera  an  seinen  Lehrer  Äristotelea  über  die  Wunder  Indiens. 

Die  Historia  de  preliis  ist  uns  ausser  im  ßambergensis  noch  in 
zahllosen  Handschriften  erhaltend;  sie  liegt  aber  im  Bambergensis  in 
einer  von  der  gesamten  übrigen  Ueberlieferung  —  ausgenommen  den 
MonBcenBia  23489^  der  aus  dem  Bamberg,  abgeschrieben  ist  —  wesent- 
lich abweichenden  Gestalt  vor.  Der  wichtigste  oder  wenigstens  am 
meisten  in  die  Angen  fallende  Unterschied  ist  der,  dass  im  Bambergen- 
sis der  Briefwechsel  Alexanders  mit  Dindimus  und  der  Brief  an  Aristo- 
teles als  aelbatäodige  Stücke  neben  der  Ilistoria  stehen,  während  sie 
in  den  übrigen  Handschriften  in  die  Historia  hineingearbeitet  sind. 
Waitz  a.  a.  0.  war  der  Ansteht,  dass  der  Bambergensis  die  von  einem 
Italiener  gemachte  barbarische  Verstümmelung  der  ursprünglichen  Qe- 
atalt  der  Historia  de  preliis  enthalte.  Dagegen  haben  Ausfeld  (Ueber 
die  Quellen  zu  Rudolfs  von  Ems  Alexander,  Progr,  v,  Donaueschingen 
1883)  und  Landgraf  in  der  Einleitung  seiner  Ausgabe  zur  Evidenz  er* 
wiesen,  dass  wir  vielmehr  im  Bambergensis  „einen  der  ursprünglichen 
Fassung  ziemlich  nahe  atehenden  Text^^  beaitzen*  Hietür  spricht  schon 
der  Umstand,  dass  in  ihm  jene  von  uns  zu  veröffentlichenden  Stücke 
(Briefwechsel  mit  Dindimtis,  Brief  an  Aristoteles)  selbständig  stehen* 
Denn  diese  aus  dem  GanKon,  in  das  sie  später  verwebt  waren  ^  wieder 
herauszutrennen  und  in  ihrer  selbständigen  Gestalt  wtederherzustelteo, 
wäre  eine  Aufgabe  gewesen,  die  die  Kräfte  eines  gewöhnlichen  Ucber- 
arbeitera  oder  gar  eines  barbarischen  Verstümmlers  wohl  überstiegen 
hätte. 

Wir  wissen  nun,  dass  die  Historia  de  preliis  eine  direct  nach  dem 
griechischen  Original  des  Paeudo  -  Callisthenes  gefertigte  Bearbeitung 
der  Alexandersage  ist,  und  kennen  als  Verfasser  derselben  den  Arcbi- 


1)  Verzeichntsse  derselben  in  Landgrafa  Ausgabe  p.  9  und  bei  P.  Hejer, 
»JJexandre  le  Orand  dan»  la  littfirature  frao^aise  du  iDoyen  äge»  T.  IL  Paria  188$ 
|i.  41  if.  Nach  eiuigeD  jüngeren  Handschriften  tat  die  IIf»toria  herauagegeben 
0.  Ziiigerle,  Breslau  laSD. 


Üommonttortu»]  Paltadii 


205 


presbyter  Leo  aus  Neapel ,  der  in  der  zweiten  Hälfte  des  X.  Jahrb. 
lebte.  Ebenso  kennen  und  besitzen  wir  von  dem  Com moci fori nra  Pal- 
Ifldii  das  griechische  Original ,  wenn  wir  auch  über  die  Pereon  des 
Debersetzers  keine  Nachricht  haben,  Dagogcrj  sind  uns  Uraprting  und 
Verfasser  des  Briefwechsels  mit  den  Bramanen  und  des  Briefes  an 
Aristoteles  völlig  unbekannt.  Es  liegt  allerdings  die  Vermutung  nahe, 
dass  auch  sie  nach  griechiachen  Originalen  gearbeitet  sind  und  dass  sie 
ebenfalls  vom  Archipresbyter  Leo  herrühren.  Doch  ziehe  ich  es  vor^ 
den  Gedanken  an  die  Autorschaft  Leo's  auf  sich  beruhen  zu  lassen, 
während  für  die  Annahme  eines  griechischen  Originals  noch  einige 
Wahrscheinlichkeitsgründe  beigebracht  werden  können. 

n. 

Die  sämtlichen  vier  zur  Alexandoraage  gehörigen  Stücke,  die  im 
Bambergensis  stehen,  sind  uns  auch  in  einer  andern^  und  zwar  älteren 
lateinischen  Veraion  erhatten  Der  Historia  de  preliis  entspricht  die 
lateinische  Uebereetzung  oder  Bearbeitung  des  Alexanderromans  von 
Julius  Valerius,  welche  um  3<J0  nach  Chr.  entstanden  ist.  Vom  Com- 
monitorium  Palladii  haben  wir  eine  lateinische  Uebersetzungj  die  unter 
dem  Namen  des  heil.  Anibrosius  geht  und  in  dessen  Werken  bei  Migne 
abgedruckt  ist.  Dem  BriefwechBol  Alexanders  mit  Dindimus  steht  gegen- 
über die  Collatio  Alexandri  et  Dindimi  de  philosophia  per  litteras  factai 
deren  Abfassungszeit  wir  nicht  kennen,  die  aber  jedenfalls  älter  iatj  als 
das  entsprechende  Stück  im  BambergenBis,  Die  älteste  Handschrift,  in 
der  sie  erhalten  ist  (Voss.  Lat.  Q.  20)  stammt  aus  dem  IX,  od.  X.  Jahr- 
hundert. Der  Brief  an  Aristoteles  ist  ebenfalls  in  einer  andern  Version 
enthalten,  die  älter  sein  muss,  als  die  des  Bambergenaisj  denn  auch  er 
steht  in  jener  Vossischen  Handschrift  des  iX.  od.  X.  Jahrhunderts. 
Merkwürdiger  Weise  haben  wir  von  diesem  Briefe  sogar  ein  Grammatiker- 
cjtat.  Die  Worte  desselben  „Pabs  erat  sicca"  werden  angeführt  in  der 
anonymen  Schrift  de  dubiis  sermonibus  (Keil,  Gramm.  Latin.  V,  p,  f^Sö), 
Leider  nützt  uns  dieses  Citat  wenig ^  da  wir  das  Alter  der  Schrift  de 
dubiis  sermonibus  nicht  kennen.  Nur  das  wissen  wir,  dass  sie  frühe- 
stens im  VU.  Jahrhundert  verfasst  sein  kann,  da  Isidorus  in  ihr  eitiert 
wird. 

Wir  haben  also  von  sämtlichen  vier  zur  Alexandersage  gehörigen 
Stücken^  die  im  Bambergensia  stehen  ,  entsprechende  ältere  lateinische 
Versionen^  und  wir  haben  von  den  beiden  ersten  Stücken,  der  Historia 
und  dem  Commonitorium,  auch  die  griechischen  Originale.  Wir  wissen 
ferner,  dass  diese  beiden  ersten  Stücke  im  Bamberg,  von  den  älteren 
lateinischen  Versionen,  die  Historia  von  Jul  Valerius  und  das  Oommoni- 
Jorium  von  der  Uebersetzung  des  Pseudo-Ambrosius,  unabhängig  sind, 

14* 


20(1 


Berohard  Kühler 


dass  sie  Tielmehr  direct  aus  dem  GriechiBcheo  geflosaeo  sind.  Voo  den 
beiden  letzten  Stücken,  dem  Briefwechsel  mit  Dindimus  und  dem  Brief 
an  Amtoteles^  haben  wir  zwar  keine  griechischen  Originale,  aber  dass  auch 
sie  durchaus  unabhängig  sind  von  den  entsprechenden  lateiniacben 
iitteren  Versionen,  davon  kann  sich  jeder  leicbt  überzeugen,  der  ein  Stück 
in  den  beiden  Versionen  vergleicht.  Demnach  liegt  es  nahe,  anzunehmen, 
dass  auch  diese  beiden  Stücke  Uebersetzungen  eines  grieehiscbon  Ori- 
ginals sind.  Mit  dieser  Annahme  erklären  sieb  auch  die  zahlreichen 
Oräcismen,  welche  in  der  älteren  lateinischen  Version  der  CoUatio  cum 
Dindimo  und  des  Briefes  an  Aristoteles  enthalten  sind. 

Das  Commoüitorium  Palladii  ist  in  der  griechischen  Originalgestalt 
herausgegeben  von  Ed.  Bissaeus,  London  1668,  4**.  Dort  ist  auch  die 
lateinische  Bearbeitung  des  Pseudo  -  Ambroaius  und  die  CoUatio  cum 
Dindimo  hinzugefügt.  Sodann  findet  sich  dieselbe  griechische  Schrift 
abgedruckt  in  MüUer's  Ausgabe  des  Pseudo-Callisthenea  Paris,  Didotl847^ 
und  zwar  bildet  sie  dort  die  Capitel  VII  — XVI  des  dritten  Buches  des 
Alexanderromans,  da  sie  an  dieser  Stelle  in  der  Handschrift  Paris.  A 
des  Pseudo  *Caliisthenes  steht.  Unter  dem  Text  hat  Müller  die  latei- 
nische Bearbeitung  des  Ps.  -  Ambrosius  beigegeben. 

Der  Verfasser  der  Schrift  ist  nach  MüUer's  Annahme  Palladius  aus 
Galatien,  der  um  4CH}  lebte^  zuerst  Bischof  von  Helenopolis  in  Bithynien, 
dann  von  Aspona  in  Oalatien  war  und  von  dem  wir  noch  eine  dem 
Fräfecten  Lausus  gewidmete  Schrift,  Heiligengesehichtcn  enthaltend, 
die  sogenannte  Historia  Lausiaca  besitzen.  Wenn  diese  Annahme  rich- 
tig ist^),  so  wird  auch  das  Commonitorium  an  jenen  Lausus  gerichtet 
sein.  Es  beginnt  nämlich  mit  einer  Einleitung  an  einen  Ungenannten, 
worin  der  Entschlusa  auagesprochen  wird,  zu  einer  früheren  an  den 
Adressaten  gerichteten  Schrift  —  nach  der  oben  ausgesprochenen  Ver- 
mutung also  zu  der  Historia  Lausiaca  —  nun  auch  noch  die  vorliegende 
über  Lebensart  und  Bräuche  der  Bramanen  hinzuzufügen.  Die  Kennt- 
nis davon  habe  der  Verfasser  freilich  nicht  aus  eigner  Anschauung, 
sondern  nur  durch  Vermittlung  Anderer,  da  er  selber  mit  Musaeus,  dem 
Bischof  von  Adulis,  zwar  bis  zu  den  äussersten  Enden  Indiens  vor- 
gedrungen, von  dort  aber  der  zu  grossen  Hitze  wegen  umgekehrt 
eeiy  so  dass  er  das  Gebiet  der  Bramanen,  die  jenseits  des  Qanges 
wohnen,  nicht  erreicht  habe.  Der  Ganges  sei  der  Phison,  der  nach  der 
Erzählung  der  heiligen  Schrift  durch  das  Paradies  fliesse.    Alexander 


1)  Grässe,  Allgetu.  Literaturgeach.  I,  p.  870  und  B  (Bahr?),  der  Verfaiser 
des  Artikels  Palladius  in  Pauly's  Realen  cyclo  päd  ie,  spreclien  aicb  dagegen  iiat, 
ohne  jedoch  hin  reichende  Grtindo  anzugehen. 


CoiEiiiioQitf^rium  Palladii 


207 


iei  bis  dorthin  gelangt  und  habe,  wie  eine  Erzählung  seines  Lebens 
berichte,  dort  eine  Säule  errichtet.  Er,  der  Verfaaser,  aber  verdanke 
seine  Kenntnis  vom  Lande  und  Leben  der  Bramanen  einem  Scholasticus 
Thebaeua.  Dieser  sei  mit  einem  Presbyter  über  Adulis  nod  Auxume 
bis  zur  Insel  Taproban©  (Ceylon)  gelangt^  wo  die  Langlebigen  (fiaxQo- 
iitöi)  wohnen,  welche  150  Jahre  alt  werden.  Dem  Könige  jener  Insel 
seien  100  kleinere  Inseln  unterthan.  Dort  sei  auch  der  Magoetstein, 
der  das  Eisen  anzieht,  weshalb  die  Schiffe  in  jener  Gegend  nicht  mit 
eisernen  Nägeln,  sondern  mit  Holzpflöcken  zusamraengefügt  würden. 
Der  8cholasticu8  habe  sich  den  Kaufleuten  angeschtoBsen  und  ßci  mit 
ihnen  weiter  gereist  zu  den  Besaden,  welche  Pfeffer  sammeln.  Dort 
aber  sei  er  vom  Könige  gefangen  gesetzt  worden  und  habe  sechs  Jahre 
in  der  Mühle  arbeiteo  musflen.  8päter  sei  der  König  der  Besaden  von 
einem  andern  Könige  beim  König  von  Taprobane  verklagt  worden,  weil 
er  einen  Romer  in  strengem  Gewahrsam  halte.  Dadurch  habe  der 
Hcholasticus  seine  Befreiung  erlangt.  Er  habe  aber  in  der  langen  Zeit 
der  Gefangenschaft  die  Sprache  und  Gebräuche  jener  Völker  kennen 
gelernt.  Palladiua  berichtet  dann  weiter,  was  der  Öcholasticus  übor 
die  Bräuche  der  Bramauen  erzähit  habe.  Die  Eioleitung  schliesst: 
l^gpttwov  TOv  fiftt^ fjTQV  fifrTOt  ^EntxJiqtöv  tov  ffiXoaaffov  zov  xai  i^ovXov 
yfj'ifij^^lViiv,  öt*  nfftnuf  di  fhfiHog  tig  tfiXonQqlar  iXdnat^iog  *V  lotg  KutQoTg 
Ni^mrog  xov  ßatrtXüt/g  iqv  Toi^g  itotäifiovg  unotTToXovg  xoXuiTayJog^  loig  fiti- 
HttQtovg  flhpoy  xat  UavXot',  tovtov  t«  xurt\  r^l^ut'Sßoy  jot^  Muxfcioya 
tmo^^auvrogy  o  infKifif-ir^v  nnyr^f^taitoi'  aniajttXa  rrj  a^d^tm  jfjg  a^g  xaXo- 
xaya&iagy  imoral^ag  fwv  ifp  vnofiyr^^iattxifr  SntQ  avayiymaxiüy  vovyt^fog  xat 
ff^Qoa^imtg  ififaXwgf  ßmmtq  afjffuXm^, 

Es  folgt  nun  eiu  Brief  des  Dmdimus,  des  Könige  der  Bramanen 
an  Alexander,  dem  jedoch  auch  noch  eine  kurze  Einleitung  vorausgeht. 
DindimuB  setzt  dem  Alexander  in  jenem  Briefe  auseinander,  dass  er 
sehr  mit  Unrecht  den  Lügenberichten  des  Calaous.  eines  entlaufenen 
Bramanen^  Glauben  schenke^  da  dieser  Apostat  die  Sitten  seiner  ehe- 
maligen Landsleute  stark  entstelle.  Er  sucht  darauf  die  Vorzüglichkeit 
der  Braraanen  in  glänzenden  Farben  auszumalen ,  nicht  ohne  derbe 
Seitenhiebe  auf  die  Immoralität  der  Macedonier. 

Biß  zu  diesem  Briefe  (Cai)  XJ  u,  XII  bei  Müller)  reicht  die  lieber- 
Setzung  im  Bambergensis.  Was  im  griechischen  Original  noch  folgt  — 
Alexanders  Unterredungen  mit  Dindimue  Cap.  XIII— XVI  bei  Müller  —  ist 
fortgelassen.  Es  wird  ersetzt  durch  den  Briefwechsel  zwischen  Alexander 
tmd  Dindimus.  ÜerBelbo  enthält  fünf  Briefe,  drei  des  Alexander  und 
Äwei  des  Dindimus.  Alexander  bittet  zunächst  um  Auskunft  über  die 
Sitten  und  Lehren  der  Bramanen.     Diese   wird  ihm   in  einer  ausfuhr- 


208 


Bernhard  Kubier 


liehen  Äntworteopistiet  des  DindimUB  in  reiefalicbem  Maasee  zu  ToiL  Er 
ißt  aber  nicht  von  allen  Ausführöngen  des  Dindimus  überzeugt  und 
wirft  diesem  in  einer  Replik  vorj  nach  «einem  Schreiben  müastcn  die 
Branianen  keine  Menschen  sein,  sich  vielmehr  für  Götter  halten  oder 
die  Götter  beneiden.  Darauf  folgt  eine  lange  Dut>lik  des  Dindimufl,  in 
welcher  dieser  den  Alexander  zu  widerlegen  sucht  Ein  längeres  Schrei- 
ben Alexanders  beschliesst  die  Correapondenz.  Der  Macodonierkonig 
zeigt  dem  Dindimus,  das»  die  Bramanen  nur  durch  die  unglückliche 
Lage  ihres  Landes  zu  so  tugendhaftem  Wandel  gezwungen  seien,  daaa  i 
sich  nicht  aus  freiem  Entschluas  aller  Genüsse  enthielten,  und  dasa 
das  Leben  von  Sträflingen  führten. 

Für  das  Nähere  verweise  ich  auf  die  Leetüre  der  Briefe  aelbat^ 
ebenso  für  den  Brief  an  Alexander. 

IIL 

Auf  die  aprachlichen  Eigentümlichkeiten  der  im  Cod,  Bamb.  E.  IIL  14 
beflndlichen  Schriften  hat  schon  Waitz  in  dem  erwähnten  Aufsatz  in 
Pertz'  Archiv  Bd.  IX  hingewiesen.  Ich  halte  es  jedoch  nicht  für  über- 
flüssig,  hier  noch  einmal  zusammenzustellen,  was  mir  in  den  drei 
von  mir  publicierten  Stücken  besonders  merkwürdig  erschienen  ist. 

Von  ungewöhnlichen  Verbalformen  merke  ich  an  mltrent  statt 
veileM  f.  230%  dagegen  vellent  232*^;  poterenms  statt  possemm  232*; 
odirent  statt  oäksent  232  \ 

Ungewöhnliches  Geschlecht  haben  nix  der  Schnee,  (f.  232**  zwei* 
mal,  f.  233 *J  und  sith  der  Durst,  die  beide  als  Masculina  gebraucht 
werden. 

Von  syntaktischen  Eigentümlichkeiten  erwähne  ich  den  häufigen 
Gebrauch  von  de  mit  dem  Ablativ  statt  des  Genetivs,  wie  multa  genera 
de  aucellis  f.  229%  und  nach  einem  Comparativ:  melius  de  omni  regno 
f,  223'*;  nullus  fortior  est  de  altero  224»;  fortior  de  elephanto  231»  n. 
öfter;  ferner  den  Gebrauch  von  Ipse  als  Artikel;  sodann  eine  aulTallende 
Anwendung  des  Gerundiums:  interrogando  mandavi  223 *•;  mandetis  nobis 
nuntiandum,  dioendo  mandate^  rogando  maudamus,  rogando  mitto  te, 
diccndo  mittas,  ibid,,  erogando  mandasti,  rogando  nnsi8ti224*;  endlich 
den  Gebrauch  von  quia  mit  dem  Indicativ  statt  des  Acc.  c.  Inf, 

Von  lexikalischen  Besonderheiten  seien  zunächst  einige  Ausdrücke 
erwähnt,  welche  der  Verfasser  selbst  als  vulgär  bezeichnet:  corUi  id  est 
avellnuae  (Haselnüsse,  Italien.:  aveilana)  f.  220%  elleborum  qnod  vulgo 
velatrum  dicitur  f.  229^;  crura,  quae  vulgo  gamha»  dicimus  f.  231% 
Utes  id  est  ameUi  f,  234"^;  lacunaria  id  est  stibßcfay  verbessert  aus  ähA- 
fieata  (itaL;  sofßite). 


CotuTnoDitonnm  Patladii 


309 


Der  Rest  möge  in  alphabetischer  Ordnuog  folgen. 

aliperguvi  =  caetra,  ital.  alhergo  u.  8.  w.  229^*  2S0^  281*,  232%  232^ 


am 


221 ^  280»; 


^fJHÜL 


ngmtia  ^^  die  Anget,  ital  f/ngoscki  u.  e 
bar  229**;   angmliattts  sunt  23U*;  ungmiarer  234 ^  ifeal.  aHgüSciarsi;  cf. 
Grober,  Vulgärlat.  Substr.  roman.  Wort  io  Wölfflin'a  Archiv  I,  240. 

aucdlus  =  der  Vogel  ital.  uccello  u.a.  w.  222^  229%  231»,  234**; 
dagegen  avis  224%  225,  226 \    Gröber  a.  a.  0.  p.  245. 

avellana  ^  die  Haselüusa  220  \ 

cahallu^  =  das  Pferd,  ital.  mvaiio  u.  s.  w.  229%  230%  231*;  m- 
baHicare  ^  reiten,  itaL  cavalcare  u.  s  w.  232»;  cubnllkimtes  ^  die 
Reiter  229%  232%  233% 

carrus  ::=:  der  Wagen  224*. 

cctsQ  ^  das  Haus,  ad  faciendas  caßas  229 '\ 

causare  ^=  rechten,  streiten,  coeperunt  hominos  mihi  calumniari  et 
mecum  oausare  220^. 

confortare  ^  trösten,  ital.  cön/oriure  u,  a*  w.  220%  232% 

decollare  ^  enthaupten,  ital.  ebenso. 

discoriare  -=  die  Haut:  abziehen  precepit  illum  regem  viyum  dis- 
coriare^  wie  den  heiligen  BartholomeuB,  f.  221». 

fubellare  =  reden,  schwatzen,  \t&\. /fiveliare -^  non  alium  tcnetis, 
niei  qui  sspit  fabellare,  hominem  f.  223». 

focus  =  Feuer,  lial.  fmco  n.  s.  w.  231%  232%  233**  u.  öftere. 

fossntm  -=.  der  Graben  232»,     Bekanntlich  auch  romanisch, 

gauiba  =  Schienbein,  Wade;  crura  quao  vulgo  gambaa  dicirauö231». 

iactare  ==^  werfen;  iactamus  illum  a  nobis  223». 

impregnare,  pregmire  ^=  »chwängern,  itaK  ebenso  229 ^'^ 

mandare  =  schicken,  itaL  ebenao  223%  214»  ■"  u»  öfter,  daneben 
auch  mittere* 

maudncare  ^  essen,  itaK  mmigiare  u.  s.  w. ,  etwa  zwanzig  Malj 
dagegen  ronndere  vier  Mal  229%  231%  232%  234^;  cf.  Gröber  i,  Wölfllin's 
Archiv  HI,  p    525. 

mufmo  ^  Wohnung,  Italien,  mansione  u.  a,  w.  228^  Gröber 
a,  a.  O. 

mittere  =  setzen^  legen,  ital  meUm^e  u.  s.  w.;  mifctitis  aurum  in 
digttofl  vestros  223  ^ 

mulium  =  sehr;  ital*  hiolto  u.  s.  w*  raultum  mirabilis  223^;  mul- 
tum  incredibilis  ibid.;  multum  sapientes  ibid,  u.  öfter. 

nmncella  =  Schiff,  Kahn  230»,    Gröber  Archiv  IV  130. 

pedo  pedonis  =  der  Fnaseoldat;  itaL  jjedone  229%  232", 

l>^>isi/re  r=z  wiegen,  intransit.;  murenaa  pensantes  ducentas  quinqaa* 
ginta  libraa  235». 


210 


'Berobard  EUbler 


pizuSf  pizzHS  =  der  Schnabel  [lial.jHzzo  der  Zwickel barfc)  231  %  235». 

pkmgere  ^  weinen,  ital  piangere  230%  234 ^  plaoohjs  234**. 

pregnare\  siehe  impregnare. 

presentialiier  =  sofort  231^;  bei  Georges  nur  mit  einer  Stelle  be- 
logt, Acro  zu  Hör.  Ep.  I,  7^  1. 

securiter  :=  sicher,  unbesorgt. 

mhßctu  =:  die  Decke  des  Zimmers,  der  Boden;  ital  so/fitt4i\  lacu- 
naria  id  est  subScta,  corrigiert  aus  subfieata  22^)^. 

tenda  =  daa  Zelt;  ital  ebenso  232 ^^^ 

mricare  =  übersetzen,  quando  illi  varicant  221*5  timent  Uli  vari* 
care  predictum  flumen  ibid.;  varieavirnus  illa  parte  ipsum  flumeii235\ 
Bei  Du  Gange  ist  eine  Glosse  angeführt  varicare  r=  imiQfiaiynf\  doch 
glaube  ich,  dass  das  Wort  mit  barica^  barea  zusammenhängt.  VgL  Grober 
in  Wölfflin'a  Archiv  I  p.  248,  s.  v.  barica. 

Ganz  italienisch  hören  sieh  Sätze  an,  wie  die  folgenden:  miles  Ze- 
firus  nomine  invenit  aquam  in  una  petra  cavata  229 '^  oder:  ad  unum 
castellum,  quod  erat  positum  in  codem  fluniine  in  una  insulaetc.  23i;)% 
und  andere  mehr. 


I.    lueipit  Comnionitoriaiii  PatladiL 

SIO^]  Mona  tuaMi    f|uae  semper   amat  discere    et    scmper    est   accensa 

in  amore  sapicntiae,  etiam  iniunxit  nobis,  ut  alium  laborem^i  facere 
deberemus,  hoc  est^  quomodo  vivit  gens  Bragmanorum  et  qualem 
consuetudinem  habet  Ego  quidem  neque  tllam  gentem  neqoe  patriam 
5illius  vidi.  Multum  enim  longe  est  illa  terra  non  solum  ab  India^  aed 
etiam  ab  ea  regione,  quam  Sericiam  nominant,  attamen  iuxta  fluvium 
Gangen.  Perrexi  antem  ante  aliquos  annos  usque  ad  finem  Indiae  cum 
Muaaeo  episcopo  Dnienorum^)»  et  ibi  cum  stare  non  potuisaem  propter 
niniium  solia  ardorem,  eo  quod  talis  ardor  snlia  ibi  erat^  ut  etiam  vide- 
10  rem  aquam  bullire  in  vasculis,  quae  implebantur  ex  fontibu8|  statim 
redii  in  meara  terrara,  quia  tantum  incendium  sustinero  non  poteram. 
Ilic  autem  fluvius,  qui  Ganges  diciturj  ille  est,  quem  sancta  scriptura 
Syson  nominat^],  unus  de  illi»  quattuor  fluminibus^  quae  de  Paradiao 
exeunt     Hoc  autem  dictt  historia  Alexandri,   imperatoria  Macedonum. 

moribus 


15  Quami? 


^) 


Bragms 


1)  Nach  C.  MUller's  ÄDsicbt  wird  LausuB,  vir  illustris  et  Sacri  Cubtculi  Prae- 
positiia,  angeredet,  welchem  PalladiuB  eine  Scbnft ,  Diatoria  Lauaiaija,  Heiligen* 
leben  eDthallend,  gewidmet  hatte.  2)  Die  erste  Arbeit  war  die  eben  erwühote 
Hiatoriu  Lauaiaca.  3)  Griecbiat'h:  l4i^ovktytov  icmL  A)  od,  *A^övlijvmv  (Ed, 
Blia.)  Müller:  *A^ovlnmp,        4)  noinioant,  das  n  auBradiert.        5)  Cod.:  diriti. 


I 


Commotiitoritim  Palbdii 

iamen  ipsum  Gangen  fluvmnn,  ubi  illi  habitant,  non  tranBivit:  tantum-     [f.  22ft 
modo   eniöi  nsquo  ad   illam    regionem   fiiit,  qüae  SeriHa   dicitur,    ubi 
et  ipsum  Sericiurn  naacitur,    et   ibi    fecit   ponere    marmoream   colura- 
ßam  et  scripflit  in   ea   hunc   versum;    Ego  Alexander  huc  usque  per 
Teni.     Ego  tarnen  de  ipaia  BragmaniB   potui  aliquid  eognoacere,   quod5 
mihi  narravit  quidam  Thebens    scolaaticus,    ([ui   propter  hanc  oauBam 
voluntate  sua  illic   peregrinari  voluit.     Hie  ergo  ut  ipse  dicebat,   cum 
desideraret   scire    patriain    Indorum^    cum    quibuädatii    senioribua    illic 
nayigavii:  et  priraum  venit  ad  loca  Dulenorum  et  postea  venit  ad  loca 
Sumitarum^).     Dicebat   autem   isdem  Tbebeus,  ut  esaet  ibi  regulus  In- 10 
dorum  parvua,  et  cum  esset  ibi  praedictus  Thebeua  permultum  tempU8, 
voluit  eriam  pergere  ad  illara  insulam,  quae  Taprobane  dicitur,  in  qua 
illi   habitant,  quihus  est  aomen  beatorum^)-     Qui   vivunt  per  centum 
quinquaginta  annoa  propter  aerem  bene  teinperatum   et  domini  uolun- 
tatem.     In  bac  itaque  inaula  erat  rex  maximuB)  cui  omnes  alii  reguli  15 
erant  aubieeti,  et  illoa  regulos  vocavit  ille  rex  maximue  praefectos,  aicut 
praedictus  Thebens  nobia  dixit;  nam  et  ille  ab  aliis   hoc  audivit,  quia 
et  ille  in  predictam  insulam  non  introivit.    Hunt  autem  mille  aliae  in- 
sulae  in  rubre  mari,  quae  sunt  subditae  ad  istam  praedictam  inaulam, 
in  quibuB  sunt  illi  lapides,  quoa  magnete^  nominamua,   qui  trahunt  ad  20 
se  ferrum      Etiam   si  qualiacumque  Davis   advenetit,   quae   habuerit  de 
ferro  clavum,  statim  apprehendent^)  eam  et  non  dimittunt  eam.    Habi- 
tatorea  autem  de  illis   inaulis   quando   faciunt  naves,    non  ibi  mittunt 
clavoB  ferreos,  sed  tantuni  clavoa  ligueos,   et  semper  cum    illia  vaduot 
ad  illam   insulam,    ubi   habitat  ille  rex  magnus.     In  iam    dicta  insula25 
Taprobane  sunt  quinque  maxima  flumina,  et  aicut  Thebeua  nobis  dice- 
bat, nollo  tempore  ibi  poma  niinuuntur;  in  una  eiiim  arbore  dum  unua 
ramua  in  flore  est  et  alter  ramus  prope  est  ad  maturitatem,   alius  iam 
Aatura  poma    habet.     8unt    autem   in    eadem   insnla   dactali  et  nucea 
grondissimae  et  corili,  id  est  avellanae.    Vivunt  autem  habitatorea  ipaiuB  3ü 
terrae  de  pomis  et  de  lacte  vestioieutaquc  non  babent  nee  de  lana  nee 
de  lino^  sed  tantum  pelles  pecomm  sibi  veatiuntur.    Pecora  vero  ipsius      |f.  tll'*] 
terrae    non  habent  laoam,    eed    pilos*)   et  setas;    lae  multum  habent 
et  babent  caudas  lataa;    et  habitatorea  illiuö  insulae  manducant  carnes 
caprarum  et  peeorum.   A  Thebaida  (sie)  enim  usque  ad  regiones  Indiae  et  85 
Ethiopiae  homines  non  posBunt  habitare  propter  nimium  ardorem  Bolis. 


1)  Gneeb«  (Cod.  A)  thn  t^v  M^ov^ttiv,  ünaere  ÜebersetEuug  atimmt  hitr 
geoau  mit  Paria,  Ä,  während  die  dem  big  Atnbroaiua  zugeachiiebeue  üeberaetzuDg 
mebr   enihälL  2)  Griech.  at  Xiyt^furot  A/«jrpo^ifli,   voni   Uelieraeticr   falsch 

galefen  (.ßand^tot),  3)  besser:  approheoduot,  4l  Cod.:  piloaas. 


212 


Bernhard  Kubier 


Praedictus  itaque  Thebeua  dvcebat  nobis,  quod  vidisset  hominea  de  In- 
dia,  <jtti  fußrant  cum  navibua  in  eisdem  parlibus  propter  negotium; 
cum  ([uibus  et  ego  ip&e  in  navibus  volui  ire  uaque  ad  tines  illarum  ia- 
sularura,  et  perrexi  ueqne  ad  Ve^sadas*)  fines^  ubi  piper  nascitar  et 
Scolligitur.  Gens  autem  illa,  quae  in  eadein  terra  habitat^),  parvam  ata- 
turam  habet  ot  sine  aliqua  utiÜtate  est  et  seraper  coUigit  piper  cum 
raraUBCulis  suib;  arbores  vtro,  quae  piper  raittunt,  parva»  stirpoa  babent; 
homuQcuü  autem,  qui  hoc  colligunt,  sunt  subtiles  et  habent  maiora 
capita  et  planes  capillos;  populi  vero  Ethiopiae  et  Indiae  capilloa  cris- 

lOpoe  habent.  Dicebat  vero  et  iadera  Thebeus,  quod  in  eodem  loco  ille, 
qui  fortior  erat,  me  apprehendere  fecit;  ceperunt  primum  homioeß  mihi 
ealumniari  et  tneeum  caußare,  quare  ego  ausua  fuisaem  in  patriam 
eorum  contingere;  ego  autem  cum  duicibue  verbis  volebam  rae  excuaare 
et  defendere,  ut  de  raanibus  illorum  me  liberare  potuiasem;  et  neque 

15i]lt  mo  intcllegebant  neque  ego  illos  intellegebam'i,  qula  neo  Uli  lin- 
guam  meam  neque  ego  illorum  intellegebam^),  aed  tantum  ex  solia 
vuUibus  noa  iDtellegebaraus^).  Ego  intellegcbam  ^|,  quod  essent  irati 
contra  uie,  quia  cum  tortia  oculis  me  eouapiciebant,  et  tili  poteraut 
me  infellegere,   quia  hoc  quod  dicebam,   cum  timore  et  tremore  dice- 

2öbam;  aed  illi  oullam  miaericordiam  mecum  fecerunt,  sod  atatim  me 
comprehenderunt  et  per  sex  annos  iussorunt  mihi,  ut  ßervirem  in  pi- 
striuo.  Expenaum  autem  rex  ipsorum  non  habebat  in  toto  i^iuo  palatio, 
nisi  tantum  uoum  modium  de  grano.  Foat  sex  autem  annoa  cepi  ali- 
quid diöcere  de  lingua  eorum  et  cogooscere  ioca  illlua  terrae.     Sod  de 

25eaptivitate  mea  hoc  modo   liberatua  sum.     Kex  autem  cum    KUpradicto 

rege  litem  habebat  et  accuaavit  eum  ad  illum  regem  maiorem,  qui  ha- 

bitabat  in   inaula  Taprobane,    ut  apprehendiaset  uobilem    homioem  et 

Romanum   et    mieaiaset    eum    in    euo   aervitio    ad   faciendum  opus  de 

►]      pistrino*      Quod    cum    audiaaet    ille    rex    magnus,    atatim    miait    auuni 

3Ufide!em,  qui  cognoaceret,  ai  hoc  verum  esaet  annon.  Qui  cum  ve* 
niaaet  et  me  vidiaaet  in  tali  aervitio  positum,  atatim  nunciavit  regi 
omnia,  aicut  viderat.  Quod  cum  audiaaet  rex,  precepit  illum  regemi  qui 
me  in  aervttium  raiaerat,  vivum  diacoriare  eo^  quod  bominem  Romanum 
auHUB  fuiaaet  in  aervitium  mittere.     8ic   autem  illi  dicunt,   ut  debeatar 

35honorari  Romanus  imperator  atque  timeri,  quia  ai  voluiaaet  imperator 
Romanua,  potuiaset  illos  iactaro  de  auo  regno  [Gap.  IX  Mü/ier],  ladem 
vero  Thebeua   dicebat   nobia   de  gente    Bragmanorum,   quod  non  au 


1)  Griecb.:  Bt^uSmy  (Cod.  A)  od.  BnßatSmv  (Ed.  Bisa,  aber  nachber  B%%ffi^%^\ 
ßei  Ptolemaeus:  Bfjua^at,  2)  babiUnt;   d  ausradiert.  3)  Corngiert 

iu  iDtellJgebam. 


CommoxiitonuQi  Palladli 


213 


volantate  dimitteret  honorem  seculi  sed  iudicio  dei.    Naturaüter  enim 
nudi  vivunt  in  patria  sua  prope  npam  iara  dicti  flumiais;  nulla  quadru- 
pedia  habent,  nullos^)  fructua  de  terra,  nulluni  gladium  de  ferro;  habent 
aerem   bene  temperatum;    colunt    semper  deum,    quamvis  bene    8cire 
enm  non   posBUßt  neque  diviuttatem   ciua  diacere;   semper  et  aBBidu6  5 
orant,  et  quando  oraof,  non  teneot  faciem  contra  orieDtem,  sei  Burßum 
ad  celum.    Manducant  autera,  quaecunque  invenire  potuerint,  aive  folsa 
arborum    sive  olera  silvatica,    quemadraüduin  pecora.     Est  etiam  apud 
illoa  illud  ligDum,    quod   pirainum^)  et  acantiniim   dicitur.     Habent  et 
alias  arbores;  quaa  ego  nescio,  de  quatura  fructibus  semper  manducant  10 
h,      Mascult  habitant  de  illa  parte  Ganges   {sfc)  fluminis  in  partibua  Oceani 
H  marifl.  Peminae  vero  habitaot  de  ista  parte  Huminis  iuxta  partes  Indiae  et 
omni  anno  mense  iulio   et  augusto  mariti  sui  oavigant   praedictum  flu- 
viom  et  pergunt  ad  eas;  ist!  enim  menses  apud  iiloa  sunt  frigidi,    eo 
quod  lUo  tempore  sol  venit  ad  nos^  et  hoc  tempore  temperatum  est  15 
tcmpus  apud  illos   et  dicunt^  quod  eit  aptum  terapus  ad  inpregnandura 
mulieres  suas.     Cum  vero  fuerint  per  quadraginta  dies  cum  mulieribus 
suis,   statim  redeunt  ad   ioca  sua.     Cum  autem   fuerit  pregnata  mulier 
alicuius  viri  duabus  vicibus  et  feeerit  unum    filium  et  iterum  fecerit 
altentm,  iam  maritus  eius  ad   eam  non  transit  tieque    concumbit  cum  20 
ea.     Si  autem  quiscuraque  habuerit  uxorern    sterilem,   Transit  ad  eam 
per   quinque    anoos    et  concumbit   cum   ea^    et  si   per  quinque   annos 
non  fuerit  inpregnata,  statim  dimittefc  eam  propter  haue  causam-     Non 
eat  multa   gens  Rragmanorum,    Et   ista   est   vita   et   consuetudo    illius.      [f.  221^ 
[Cap,  X  Müller]  Quando  autem  traoseunt  praedictum  fluvium^  cum  magna  25 
angustia  et  cum  magno  timore  transeunt  illum,  eo  quod  dicunt,  ut  sit 
in  eodem  fluvio  tale  animal^  quod  sie  raagnum  sit,  ut  totum  elefantum 
poasit  deglutirc,    Tamen  eo  tempore,  tiuaudo  illi  varicant,  non  apparct 
in  eodem  fluvio.     Sunt  autem  et  ibi  maximi   dracones,  qui  habent  in 
longitudine  sexaginta  cubitos,  unde  et  ego  unani  peHem  vidi,  qiiae  ha-  30 
L       bebat  in    longitudine   duos   pedes.     Sunt  et  ibi  formicae   sie  grandes^ 
H  qtiomodo  una  manus  hominis^  ibique  sunt  tales  scorpiones^  qualis  est 
unuß  cubitus,   et    propter    istas   bestiaa    timent  illi  varicare    predictum 
flurium.     Non  tarnen  in  omni  loco  istae  bestiao  nascuntur,  sed  tantum 
in  illis  partibus,  ubi  homines  non  habitant  multi;  namque  elefanti  lUic  35 
dicuntur  esse.    Haec  igitur  narrat  istoria  Ädriani  ^),  quam  ego  legeram, 
Et  tibi  in  hac  epistola  mandavi.    Illius  Adriani  istoria  haec  narrat,  qui 
fuit  discipulüs  Pitti*),  Qui  cum  esset  de  genere  servili,  propter  magnam 


^ 


1)  Cod.:  nuJIu«.  2)  Cod  A:  nf^^wov  od.  nt^^vßor;  Edit.  B\bb  IleQtmtvov, 
S^Edit  BiEE.:jiSgttt%^ov,  Cod  A:  agi^v  MtUler:  Wf^iavo^.  4)  Cod.  h:^E7tntii}Tüv 
Edit.  Bisa,  llaat  ea  aus. 


ft2«-j 


aapieotiamf  quam  habuit,  ad  maximum   pervenit  honorem  teoiporibuB 
Ncronia  imperatoris,  qui  Petrum  crucifigere  et  Paulum  decollari  fecit, 

DindlniEs  nomine  BragmanorEm  mag^ster  Titas  eortun  referens.    Haec 

locntM  est. 


[tin 


5  [Cap,  XI  Müller \  Alexander  imperator  cum  ei  *)  oon  eufficeret  Imperium 
Macedoniae  neque  bb  voluidset  tiominari  ßlium  Philippi,  dicebat  bc  6686 
fiitum  ÄmmoDis^)  dei,  quamvis  secundum  veritatem  esset  cognita  nati- 
vitas  illiOBj  et  quia  videbatur  esse  victor  super  alios,  aliam  sibi  na- 
turam  mutare  voluit  et  filium  dei  Ämmonia  se  eaee  dicebaL    Siout  sol, 

10  sie  exiit^)  a  regione  Macedoniae  et  totuni  mutidum  perambulans,  aote- 
quam  ad  Babyloniam  appropinquarel",  subiugavit  sibi  Aeiam  et  Europam 
velut  parva  loca,  venit  ut  videret  partes  nostrae  terrae^  quam  cum  vidis- 
set,  haec  iti  sensu  suo  dieebat  orando:  f,Sapientia„  quae  es  caput  om- 
nium  virtutum,    et  per  quam  fit  serrao  ex   ore  nostro,    et   perquiris  et 

15vides  omuem  seientiam,  et  iustis  et  iDrustis  reddes  secundum  facta 
illorum^  rogo  te,  esto  mihi  placabilia,  ut  possim  perveDire  ad  ea^  quae 
desidero,  hoc  est,  ut  possim  cogooscere  bonitatera  et  sapieDtiam  Brag» 
manorura.*^  [Va^p.  XU  Müller}  Bragmaoi  vero,  quietlodi*),  dicebant  isla 
Aloxandro  regi:    „Venisti  ad  dos,   ut  cognoscereB    Bapieotiam  nostram. 

20Nos  enim  talem  voluntatera  cum  placido  anioio  suseipimus,  et  quod  rex 
doöiderat,  in  vita  et  in  coosuetudine  nostra  potegtis  cognoBcere.  SapteDs 
enim  alteri  homioi  debet  imperare,  non  ut  alter  imperet  illi.  Sed  quo- 
niam  huiusraodi  nobia  non  credidiBtif  eo  quod  usque  modo  male  fuit  dic- 
tum tibi  de  nobis  a  Catano.    Iste   enim  Oalaous   fuit   apud   oos  homo 

25pessimuBj  per  quem  homines  de  Graecia  cogiioverunt  Bragmanoa;  aed 
perfecte  eos  cognoscere  non  potuerunt,  quia  iHe  Calanuß  non  fuit  nosteri 
eo  quod  amavit  divittaB,  quas  nos  non  amamus;  cui  non  sufficiebat 
bibere  aquam  do  Tababeno^)  i^avio  et  manducare  lac  et  omnia,  quae 
ad  utilitatem  sapientiao  pextinent.    Ute  traxit  ad  vida  vuluptatis.    NuUua 

30autem  ad  focum  de   nobiö  sedet  pro  frigore;   nullos  dolores   aliquandu 

corpora  nostra  sentiunt,   sed  dum  vivimuB  sanitatem  semper  faabemus. 

^1     Naturaliter    enim    liberi    sumus    ab    omnibus    diyitÜB    et   uno    termino 

mortis  vita   nostra  finitur,  quia   nulius  de    nobis    plus  vivit    de  altero» 

Et  si  aliqujii  fuerit,  qui  audierit  do  bonitate  nostra  et  ?oluerit  aliquam 

35  malitiam  seminare  inter  nos,  Don  poteat  mutare  couBuetudinom  nostram. 


1)  Verb,  aus  eis.  2)  Verb*  aus  iimmouiB.  3)  Verb»  aus  exiviL 

4)  Codex:  inde.  5)  Grioeti. :  T$ße(toßt3a^  (Edit   Biso);  Pseud.  Orig.  phil,  24 

vol  I,  p.  201  ed,  Par.  1733;  Tafaflivä.    öebersetÄ.  ±  AmbroB  i  de  Taberunco  fluTio, 


CommoDitorium  Palladii 


215 


Tale  autem  eat^  qui  credit  ad  mentienteoi;  qiialis  est  ille,  qui  mentitur^ 
et  sie  nocet  ille^),  qui  suadet,  ut  fallacitatem  dioat  bomo,  sicut  nocet  et 
illeV),  qui  fallacitatem  dicit.  Ex  iraciindia  etiim  naacuntur  liles  et  pugnae. 
Nulla  tarnen  virtus  est  occidere  hominem.    lata  autem*  consuetudo  la* 
IroQum  est,  qob  autem  veram  virtutem  tenemus,  atare  semper  cum  nudo  5 
corpore  contra  ventum   et  deeideria  ventris    non  facere    et  omeia  per 
patientiam  supportare.    Tu  autem,  Alexander,  iata  omnia  vince,  et  ißtos 
inimicoS;  quos ')  intra  corpas  tuum  habcB,  si  fortia  es,  occide,  et  ai  istofi 
occideria,  quos  intra  corpus  habes  ,  iam  foris  inimicos  habere  non  po- 
teria,     Propter  haue   causam  pugnas   cum  iniraicis^  quos^)  foris  habea,  10 
ut  istos  ioimicos  nutrias,  quos  intoa  portas,     8ed  primum   cogita;   rex 
Alexander,    quia  inimicoa,    quos   foris  habea,  vincis^   istos   autem  non 
flolum  non  vincia,  sed  etiam  illi  te  vincunt.    Conaidera  ergo,  quanti  ini- 
mici  eint  in  corpore  humano,  id  est  oculi,  aurea,  nares»  venter  et  alia 
membra,  quibua  diebus  vitae  suae  humanum  genus  servit,  et  cum  istia  15 
moritur  et  omnia  mala  per  istoa  faciti  et  verus  fortis  est^  qui  deaideria 
iatonim  occidere  potest.   Noa  autem  ßragmani  omnea  inimicos,  quos  in 
corpore  habuimua,  occisoa  habemua  et  ideo  inimicoSj    quo»  foris  habe- 
mos,   non  timemus^   sed  aeeuri   aemper  et  sine  aliquo   timore  vivimua: 
ailvam  videmua,  caelum  anscipimua^  et  aemper  audimua  cantationea  de  20 
Omnibus  aucellis;  corpora  noatra  cooperta  babemus  de  frondibua  arbo* 
rum    et   fructue    arborum    manducamus;    aquam   bibimua;    laudea    deo 
aemper  canimus  et  desideramua  vitam  futuri  saecnli  et  non  desideramua 
nllam  causam  audire,  quae  ad  utilitatem  non  pertinet,  et  non  loquimur 
multa^  sed  cum  locuti  fuerimus^  non  dicimus  niai  veritatem    et  8tatim25 
tacemua.     Voa  autem   dicitia   multa,  quae   debeant   fieri,  et  noo  faci- 
tis;  sapientem   non   alium   tenetia,   nisi  qui    sapit  fabellare^    hominem;     [f.  Stlj 
Benaum  veatrum    in    lingua  habetia  et   tota  vestra   sapientia  in  bucca 
vestra  consistit;  aurum  et  argentura  colligitia  et  desideratia  habere  mul- 
tos    servos  et  maximaa    domoa   et  honores  habere  cupitia  et    tantum  30 
manducatis  et  bibitis,  quantum  et  alter  homo  manducat  et  bibit;  habe* 
tia  aemper  vestimenta  mollia  et  delicata;  et  de  raalo,  quod  facitia,  quando 
paenitentiam  exinde  levatie,  eic  loquimini  voa  contra*)  ipea  mala,  quae 
facitia,   ¥elut  contra   inimicos  aoletis   loqui.     Quamvia   tarnen  habeatia 
potestatem  in  lingua  vestra  multa  loquendi,  tarnen  longo  meliorea  sunt  35 
illj,  qui  aciunt  tacere.     Ponitis  auper  voa  glorioaum  ornatum;    mittitie 
aurum  in  digitoa  vestroa;    vos  quoque  sicut  feminaa  videmua  ornatos, 
Unde  aciatia,  quia  de  hac  cauaaj  unde  voa  spemtia  eeae  maiorea,  ad 
veram  utilitatem  nihil  vobis  prodest;    de  auro  enim  non   Sunt  beatae 


1}  Codex:  Uli.      2)  Codex:  quod.      3)  Codex:  qwK      4)  Codex',  contra  vos, 


Bernhard  Kribler 

animae  nequo  corporahumana  exinde  aatiantur,  sed  magis  de  hac  causa 
vitiantiir.  Nos  auteni  Bragmani,  qoi  cognovirnus  veritatem  et  sciraiis 
ipsam  naturam  auri^  quando  Bitimus^  imua  ad  fluvium^  ut  bibamua 
aqtiatn,  et  calcamuB  aumm  cum  pedibus  nostris.  Äurum  emm  noo  poteet 
5  tollere  faraem  neque  sitim;  noD  venit  aliqiia  egritudo  propter  aurura  ad 
hominem;  nam  curatio  aegroti  homvaiB  refrenatio  cupiditatiB  est.  Et  ei 
Bitieril  homo  et  biberit  aquam^  tollitur  Bitis  eius;  Bimtliter  et  si  eBorierit 
homo  et  manducaverit,  cessat  fameB  eius,  Si  igitur  eodem  modo  et  de 
eadem  natura  aurum  eeset,   cum  desideraret  horao   illud   et  acceperit^ 

11)  sine  dubio  cupiditaB  ipaius  ceBsaret;  sed  ideo  malum  est  aurum,  quia 
cum  incipiet  homo  illud  habere^  pluB  crescit  ipea  copiditas.  In  eo  autem, 
unde  apud  voe  ornati  sunt  homiDes,  in  eo  eet  gloria  illorum.  Calanus 
veBter  amicus  est,  et  nobi«  propter  s^uam  cupiditatem  est  inimicus* 
Quicunque  est    malus  homo,    boooratur  a   vobia  et    colitur,   apud  noB 

loautem,  qui  oialua  fuerit,  nee  honoratur  nee  colitur^  sed  magis  iactamus 
illum  a  nobis  et  omnia,  quae  nobis  non  plaeuerunt.  Propter  cupidita- 
tem, quam  habuit  Calanus,  concupivit  iüa  omnia  et  ideo  non  potuit 
nobiacum  habitare  neque  inter  istaa  silvas  securiter  vivere,  quomodo 
no3  vivimuB;   ille  miser  perdidit  animam  suam   propter   cupiditatem   et 

20  ideo  non  potuit  esse  amictis  uoBter  neque  istam  securitatem  habere, 
^[f.  t23*']  quam  nos  habemus  neque  illam  gloriam  aperare^  quae  promittitur  in 
futuro  Beculo. 


II.  Briefweeksel  zwiselieu  llexander  dem  OroHsen  iiiid  Dindiiuus 
dem  Mömg  der  Bramatten* 

25  Ineipit  epiatola  Alexandri  regia  ad  Dindimum  regem- 

Per  muUas  vice»  nuntiatum  est  nobis,  quod  vita  veatra  et  moros 
separat!  multum  essent  ab  aliis  hominibus;  etiam  nuntiatum  eet  nobis, 
qnod  nuUum  adiutorium  quaeratis  ')  nee  de  mari  nee  de  terra,  Quod 
fii  verum  est^   multum  mirabiles  homines  estis    et  propter   novam  cau- 

30  Harn,  quam  audivimua  de  vobis,  multum  incredibilea  erinde  perman©- 
raua;  et  proindo  per  istaa  litteras  te,  Dindime,  interrogaodo  mandavi^ 
ut  si  verum  est,  quod  audivimua,  et  si  per  aapientiam  hoc  faeitisi  man* 
detis  hoc  nobis  nuntiandum,  ut  certus  exinde  permaneam;  ego  autem 
si  potest  esse,  et  ego  eequar  vitam  veatram.    Semper  enim  ab  infantia 

35  mea  etudium  babui  dtecendi.  Sic  enim  docomur  a  nostris  sapientibus 
ad  bene  vivendum,  ut  vita  noatra  non  reprehendatur.  Sed  quia  audi- 
vimus  de  vobis^  quia  supra  sapiontiam^  quam  didiciatia  a  vestria  sapien- 


1)  Cod.:  queratis. 


Briefwechsel  Alexanders  mit  Dindimtis 


217 


tibus,  aliam  doctrmam  obBervatis^  unde  rogando  mitto  te,  ut  sine  ali- 
qua  tardidate  hoc  Dobis   dicendo   inittas;   quia  vobis    nullum   damnum 

»exinde  adveniet,  et  nobis  foraitan  aiiquid  utile  accrescit.  Bona  enim 
et  utilis  causa  est,  quod  commtioe  habet  homo  cum  altere,  et  nulluni 
damnum  patitur  bomo  de  eua  bonitate,  quando  alterum  hooiinem  facit  5 
sie  boDum^  quomodo  et  ille  est.  Talis  est  enim  ista  causa  ^  quooiodo 
81  faabuerit  homo  accensam  facculam^)  et  alii  hominea  ex  ipsa  accen* 
derint  mulfas  alias  facculas^);  hob  perdit  suum  lumen,  sie  est  et  de 
bonitate  hominis.  Quapropter  sicut  iam  dixinius,  sine  aliqua  tarditate 
^^     nobis  dicendo  niandate  hoc,  unde  voö  rogando  mandaams.  10 

^"    fecta  9 


Prima  Responsio  Dindimi/'). 


Cognovimua*)  de  te^  Alexander;  quia  deaideras  acire^  quid  sit  per- 
fecta sapientia,  quamvis  te  aciamua  multuin  esse  sapientem;  sed  valde 
te  in  hoc  laudo»  quia  hoc  ncire  voluisti»  quod  melius  est  de  omni  regno. 
Imperator  enim,  qui  neacit  aapientiatn,  non  dominatur  ille  alios,  sed  aliia  15 
serviet  ille.    Verum  tarnen  durum  et  inpossibile  mihi  videtur,  ut  teuere      \ttti 
TOS   possitis  Titam  et   mores  nostros^  quia  muitum  separata   est  vestra 
doctrina  a  nostra.    Voluissem  quidem  tacere  et  veniam   tibi  petere  pro 
hac  caasa,  de  qua  erogando   mandasti    super  omnia,  quia  nihil    deest, 
st  ego  tibi  de  vita  et   conauetudine   nostra    acribere   volueroj    quia  tu  20 
tempus  non   habes  ad  legendum,    eo   quod  tu  es  oceupatus  in  causis 
belloram;    sed  ne  dicas,  quia  ego  pro  invidia  hoc  facia,  quantum  poa- 
sum  de  hac  causa,  unde  rogando  misiatl,  scribam.    De  nuntio  enim,  quod 
de  nobis   ad    te   pervenit^    incredulus  fuisti,    modo  vero  a   me  poteris 
cognoscere  sine  aliqua  dubitatitme  certam  veritatem.     Quales  enim  noB25 
sumus,  qui  beatani  vitam  ducimus,  cognosce  per  hae  litteras.    Nos  enim 
Bragmani  simplicem  et  puram  vitam  ducimua;    nulla  peccata  facimus; 
nolumns  plus  habere,    nisi  quantum    ratio  nostrae  naturae  est;    omnia 
patimur  et  sustinemus;   illud  dicimus   esse  neeesaariunj,  quod   non  est 
superfluum;   habundanter  enim  annonam  habemus;  nullam  aliam  anno- 30 
nam  ad   manducandum  quaerimus^},    nisi    quam   mater   terra  productt 
sine  aliquo  labore;  de  talibus  cibis  iniplemua  mensas*)  nostrae,  qui  nos 
non  nocent,  et  proinde  sumus  eine  aliqua  egritudine;  et  dum  vivimua, 
sani  sumus;  nullam  medicinam  nobis  facimus;  nuUum  adiutorium  quae- 
rimus*)  pro  santtate  nosttorum  corporum;  divitiaa  non   amamus;  inter35 
QO8  nulla  invidia  est;  nullua  inter  nos  forttor  est  de  altere;  et  pauper- 


t)  Verb,  aus  faculam« 
Cebtt  10  der  Handschrift 
6)  Cod.:  mcDscs. 


2)  Verb,  aus  facula». 
4)  in  der  Handschrift  rot. 


3)  Die  Ueberachrift 
5)  Cod.:  queritnus. 


218 


Bernhard  Kühler 


tatem,  quam  babemuB^  per  eam  divites  sumua^  quia  nos  omnes  iUam 
communiter  habemus;  iudicla  noo  habemuä,  quia  malum  doq  facimus^ 
uude  ad  mdicium  ire  debeamus;  una  lex  mt  cootraria  noatrae  naturae, 
quia  miBericordiam  nulli  facimus,  eo  quod  nee  noa  ialem  causam  faci- 

5  muBj  undo  mieericordiam  petere  debeatnus;  culpa»  alicui  non  dimittimus, 
ut  per  eas  deus  Dobis  dimittat  peccata  noetra;  nee  damus  divitias 
nostras  pro  noatria  peccatis;  nullutii  laborem  facimus,  qui  ad  avaritiam 
pertitieat;  membra  noatra  libidini  non  tradimus;  adulteria  nulla  com- 
mittimua   nee  aliquod   Vitium  facimus^  nude  ad  peuitentiam   ire  debea- 

lOmuB*  Inlicitum  est  apud  noö  arare  campum  cum  vomere  et  ad  carrum 
bovea  lungere;  non  inplemue  ventrem  noatrum  de  muUo  cibo;  neque 
retia  mittimu8  in  mare  ad  coinprehendendoa  pisces;  nee  aliquas  vena- 
JJ4**|  tiones  facimua  sive  de  avibus  sive  de  quadrupedibua  terrae;  neque 
coria  beatiarum  dooium  reportamus;   eat   enim   insatiabilia  eauaa  cupi- 

löditasj  quae  seiet  ad  paupertatem  horainea  adducere,  cum  non  poa- 
aint  liDem  aequirendi  facere;  nam  quantum  plua  habet  homo  ayarua, 
tautum  plus  deaiderat  habere;  balnea  non  facimus  neque  aquam  cali- 
dam,  et  corpora  noatra  lavemus.  Quare  corpora  noatra  lavare  debemua, 
cum  aliquod  inmundum  ibi  non  sit?  aol  nobis  calorem  dat;  et  de  rore 

20infundimur;  quando  aitimiia,  bibimua  aquam  fluminis;  lectum  in  terra 
habemua;  quando  dormimua,  sine  aliqua  aollicitudine  dormimua;  nuUam 
cogitatiooem  habemus;  nulluni  borainem  in  aervitio  noatro  habemua; 
non  dominamur  au  per  bominea,  qui  aunt  noatri  aimilea ;  alioquin  crude* 
Utas  eat  premere  hominera  ad  aervitium,  quem  nobis  ipsa  natura  fratrem 

25  dedit  et  qui  est  creatus  ab  udo  patre  caelesti,  aicut  et  nos  aumua;  non 
reaolvimUB  nos  petraa  in  calces^  ut  faciamua  nobis  domua  ad  habitan- 
dum;  et  vaacula  noa  de  terra  non  facimua,  neque  tegulaa  de  eadem 
terra  factaa  babemus;  fundamenta  non  ponimus^  ut  palatia  faciamuSi 
quia  aut  in  foaaia  aut  in  apeluncis  montinm  habitauius,  ubi  nullua  aonua 

SOventorum  auditur  et  ubi  nuUam  pluviam  timemua.  Noa  enim  tales  do- 
muB  habemua,  in  quibua  dum  yi?imus,  habitamus  ibi,  et  dum  morimur^ 
babemus  illaa  pro  aepultura.  Nos  nuUum  veetimentum  vel  varioa  colorea 
tingimue;  membra  noatra  non  cooperimua  pro  aliqua  tnrpiCudine;  feminae 
noBtrae  non  ornantur  ut  placeant;  etiam  ipaum  oroamentum   pro  pon- 

35dere  computaut,  quia  norunt\)  pulchrae  eaae  pro  ornamentis,  sed  tantum 
in  ea  natura^  qua  natae  sunt;  nam  quis  poteat  mutare  opus  naturae? 
quod  ai  aliquis  mntare  voluerit,  criminosum  eat,  aut  quia  non  est  rec- 
tum factum,  aut  quia  non  poteat  atare.  Litea  non  facimus^  arma  non 
apprehendimua,  pacem  habemua  per  consuetudinem  ,  non  per  Tirtutem. 

40  De  fatia  nihil  querimur^),  quia  omnes  rectum  facimua  j  mortem  non  pa- 

1)  non  QoniDt?  2)  querioiuB  Codex. 


Briefwecbsel  Alexanders  mit  DindimaB 


219 


^ 


timur  nisi  legiiima  aetate,  quia  omnes  aequaliter  mori  noTimus.  Nostra 
Bepulcfara  noa  orDamas»  nee  in  vaeis  geramatis  cmeres  filiorum  nostro* 
rum  reponimua;  quid  enim  peius  esae  poteet,  quam  oaea,  quae  terra 
recipere  debet?  Vos  ea  incenditis  et  non  dimittitis,  ut  in  sinu  suo  re- 
eipiat  terra,  quos  genuit,  quando  raiseri  hominis  delectabilem  eepul- 5  [f.  225* 
turam  tollitis.  Discant  homineB,  quäle  meritum  vestria  amatoribus 
redditis,  Vos  Asiam  et  ÄfFricam  in  parvo  termino  concludere  diciÜB; 
voa  monstratisj  ut  horribilem  oceanum  DEvigaret  homo;  vos  omnia  man* 
ducantes  vultum  semper  jejuoum  portatis;  tob  faoitis  adulterare  veatras 
matres;  vos  mittitis  diBOordiam  inter  reges;  qui  sunt  humilea^  etiam  et  10 
per  voa  auperbi  facti  sunt;  vos  et  per  vestros  deoe  multa  mala  com- 
mittitis^  Bicut  illi  fecerunt;  nam  tefitimonium  poteBtatia  a  Jove^  deo  vestro^ 
et  a  Proaerpina,  quam  colitiQ,  quia  ille  multas  feminas  adulteravit,  et 
lila  multos  viroa  ad  infernum  deacendere  fecit  Vob  liberos  homines  non 
dimittitis  esae  honoratoa,  et  veatros  servoa  Bicut  nobileB  habetia;  vos  15 
indicia  reeta  non  ludicatiB;  vos  iudicea  mntare  legem  facitis  et  omnia 
tenetis  et  dominanimi  super  illa  vitia,  quae  voa  ipat  habetis.  Sed  sola 
sapientia  Bragmanorum  vincit  vos  in  omnibus,  quia  aieut  nos  couBidera- 
muB,  illa  mater  vos  genuit^  quae  et  lapides  genuit.  Nos  enim  Bragmani 
aubitam  mortem  non  patimur^  quia  per  aordida  facta  ipaum  aereni  non  20 
earpimuSf  unde  pestilentia  venire  solet;  nuUos  iocos^)  amamus^  ai  autem 
¥olamu8  Bcire  aliqua,  quae  ad  iocandum^)  pertinent^  legimus  facta^  quaa 
fecerunt,  qui  ante  vos  fuerunt  et  quae  voa  faeitis;  et  cum  debemua  nos 
eiinde  ridere,  noa  inde  plangimus.  Sed  alia  videmus,  in  quibus  ammi- 
ramnr  et  delectamur;  hoc  est,  videmus  caelum  optime  reaplondere  do25 
stelUs;  solem  rubicundum^)  io  curru  auo^  et  radios  eius  illuminare  totum 
mandum;  videmus  sempor  mare  in  colore  purpurea  esse;  et  quando 
tempeetas^)  illi  surrexerifc,  non  dissipat  vicinam  terrami  aed  amplectitur 
eam  sicut  aororem  suam;  et  ubi  sunt  varia  genera  piscium,  et  ubi  vide- 
mus Gotidie  saitare  et  iocare^)  deMnas;  delectamur  deniquo  videre  flo-30 
ranles  campos^  de  quibus  in  noatria  naribua  snavisaimus  odor  aacenditj 
tinde  et  oculi  nostri  videndo  satiantur  et  corpora  nostra;  et  delectamur 
in  optimis  locis  silvarum  et  fontium  et  gaudemus,  quando  audimus  can- 
tare  aves*  Ilanc  ammirationem  semper  habemua;  nostra  enim  natura 
hanc  Gonsuetudinem  habet;  quam^)  si  teuere  voluerisj  durum  tibi  esse  35 
videatur;  et  si  nolueris  eam  tenere^  tua  culpa  est;  nos  ad  negotiandum  ff.  225*»] 
per  mare  non  navigamuB  neque  mandamus  ad  extrancas  terras;  ubi  et 
multa  pericula   sustinent,    qui   illuc  pergunt^    et  alia   multa  miracula 


220 


Bernhard  Ktibler 


B2I«] 


cogDoscuot.  Noe  artem  non  discimus,  ut  bene  loquamur,  aed  per  na- 
turam  bene  loquimur;  per  simplicitatera  omnia  dicimus,  quae  oiioquam 
no8  permittit  mcntiri.  Scolas  phylosophorum  non  frequentamus,  in 
qöorum  doctriöa  discordia  eat^  et  nihil  ccrtum  definiene  atque  stabile, 
5  ßed  semper  mendacia;  sed  illas  scolas  frequeotamus,  in  quibus  bonam 
diBcimuB  vitam^  et  quae  demonstrant  Bcriptuoi  boe,  quod  dicunt,  et  non 
docent  noa  aliquem  laedere,  sod  aecundmn  veram  iustitiara  iuvare  do- 
cent,  et  non  disclmus  in  eis  caosam^  quae  Dobis  aliquam  tristittam  fa- 
ciat.    Nos  in  honoro  deorutn   pccudea  non  occidimus^    neque  templum 

lOfacimuB^  ubi  statuam  auream  vel  argenteam  poaamus  de  qualecunque 
deo.  Vos  autem  talem  legem  habetia,  ut  de  omnibus  bonis  vestris  ho- 
noretis  deos  veatros,  ut  vos  exaudire  debeant;  voa  non  intellegitis,  quia 
deuB  non  pro  prefcio  neqne  pro  sanguine  vituli  neque  pro  sanguine  hirci 
neque  sanguiDe  pecoria  exaudit  aliquem  homiDem.    Dens  enim  non  diligit 

15 aliud  niai  bona  opera,  ut  per  verbum  exaudit  orantem  homioem,  qoia 
de  verbo  tantum  modo  homo  simile  est  deo^  nt  deus  verbum  est  Et 
verbum  istum  mundum  creavit  et  per  verbum  vivunt  omnia.  Nos  autem 
hoc  verbum  colimus  et  hoc  adoramus  et  hoc  amamus,  nam  et  deus 
Spiritus  et  meoa  est.     Ideo  autem  non   anaat  aliud   nisi   mundam  men- 

20tem  Quapropter  niminm  yanoB  esse  dicimus  vos^  quia  non  tenetiS|  quod 
natura  vestra  caolestis  sit  et  cum  deo  habeat  communitatem,  sed  de 
adulterio  et*)  fornicatione  et  de  Servitute  idotorum  vos  ipaos  et  veatram 
naturam  sordidatia,  vos  iatas  causas  amatis^  iata  semper  facitis,  quaa  cum 
facitis^  quouaque  vivitis,  mundi  non  eetia,  et  post  mortem  exinde  tormenta 

25  6U8tinetis,  Vos  denique  speratis  habere  deum  propitium  pro  carne  et 
sanguine,  quae  ei  offeratia;  vos  non  servitis  deo^),  qui  solus  regnat  in 
coelo,  aed  ad  multoa  deos  aervitia  Vos  tantoa  doos  Colitis^  quanta  mem* 
bra  habet  homo  in  corpore.  Junonem  dicitia  esse  deam  cordis,  quae 
dieitur  apud  vos  esse  dea  iracundiao.    Martern  pro  eo,  quod  fuit  deus 

30  de  pugna,  dicitis  illum  deum  esse  pectoris.  Mercuriura  pro  eo,  quod 
multum  loquebatur,  dicitis  illum  deum  esse  linguae.  Herculera  vero, 
propter  quod  duodecim  rairabilea  virtutes  fecit,  dicitis  Ulum  esse  deum 
brachiorum.  Baehum  pro  eo,  quod  fuit  deus  ebrietatis,  dicitis  illum 
esse  deum  guttnris  et  sie  stare  supta  guttur  hominis^    quomodo  supra 

35cadum  de  vino  plena^].  Cererem  vero  pro  eo^  quod  fuit  dea  frumenti, 
dicitis  eam*)  ease  ventria ;  Venerem,  quae  fuit  dea  fornicationis,  diciUs  esae 
deam  membrorum  genitalium;  Jovem  autem  dicitia  esse  deum  naris  pro 
eo,  quod  dicitis  eum  tenere  spiritum  aeris.  Apollinem  vero  pro  eo,  quod 
invenit  ipae  primum  medicinam  et  musicam,   dicitis  illum  esse  deum 


I 


I 


I 


1)  Verb,  aus:  est. 


2)  Cod. 


Ho 

aut  UDÜ  dm. 


3)  plßDum?         4)  deam? 


Briefwecbsel  Alexaodera  mit  Dindimua 


221 


I 


maouiim;  totam  enim  corpus  hominis  dividitis  intor  deos^  ei  non  tenetis^ 
qaia  Corpora  vestra  unua  deus^  qui  in  caelo  est,  creavit  Unue  quisque 
autem  deus  de  his,  quoa  Colitis,  eive  avem  eive  frumenta  eive  aliam 
qaalemcumquG  causam  coosecratam  habet,  et  vos  quomodo  illoB  dicitis 
habere  poteetatem  iti  vestro  corpore?  nam  quoDiodo  appellantur ,  qui  5 
non  habent  potestatem,  nisi  in  animalibus,  quae  ilüs  offeruntur?  Gerte 
digaa  vota  et  digna  tormenta  post  mortem  auetinetis  propter  errores 
ve»tr09*),  Re  enim  vera^)  non  rogatia  deos  adiutoreß,  sed  carnifices; 
qui  membra  vestra  per  diversa  tormenta  dividunt,  Necesße  est  enim 
taota  tormenta  suetinere  corpora  vestra,  quantos  doos  dicitis  habere  10 
potestatem  in  corporibus  vostria. 

ünuB  deus^)  vos  facit  fornicare,  alter  manducare,  alter  bibere,  alter 
litigare^  omnes  vobis  iraperant,  et  vos  omnibus  servitis,  omnes  Colitis, 
et  miserum  corpus  vestrum  debet  doMcere  propter  tanta  servitia,  quae 
facit  ad  tnultos  deos^  et  rectum  est  vos  talibus  diis  servire  propter  15 
tanta  mala,  quae  facitia  et  quia  non  vnltis  cessare  a  maus.  Ideo  ser- 
vitiß  talibua  diiaj  sine  causa  enim  servitia  ad  tales  deos,  qui  vobis  im- 
peraut  omnia  mala  facere.  Si  vera  exaudierint  vos  ipsi  dii  vestri^  quando 
€08  rogatia»  damna  faciunt  in  conscientia  vestra;  si  autem  vos  non 
exaudierint,  erunt  contrarü  desidcriis  vestris,  quia  vos  non  de  alia20 
cauaa  illos  rogatis,  nisi  de  malo;  ergo  sive  vos  exaudierint*),  vobis 
semper  noceot«  Uaec  sunt  illae  deae  vcstraei  quae  dicuntur  furiae, 
quae  et  peccata  hominum  per  furorem  post  mortem  vindicant-  Haec 
etiQt  illa  tormenta,  quae  vobis  doctorea  veatri  dixerunt,  quae  vos  velud 
mortuoB  iam  in  illo  seculo  cruciant,  Etenim  si  bene  volueritis  coDsi-25  [f.  226'v 
derare,  non  peiorem  cauaam  potest  aliquia  in  inferno  auatinere,  quam 
modo  sustineatis  vos,  et  quanta  simulaera  dicuotur  esse  apud  inferos, 
voa  ©atis.  Poenae  sunt  in  inferno  et  vos  poenaa  patimini,  quando  vigi- 
latts  propter  committenda  adulteria  et  fornicationes,  Dicitur  enim  Tan- 
talus  esae  in  inferno,  qui  semper  sitit  et  nunquam  aatiatur:  et  vos  tan- 30 
tarn  eupiditatem  habetis,  ut  nullo  tempore  satiemini.  Üicitur  enim  esse 
Cerbcrua  in  inferno,  qui  habet  tria  capita;  et  venter  vester,  si  conspi- 
cere  vultis,  sie  est,  quomodo  Cerberus,  propter  multnm  manduearo  et 
bibere.  HimiUter  dicitur,  ut  ait  in  inferno  ecrpens^  qui  vocatur  Idra: 
et  TOB  propter  multa  vitia,  quae  per  aaturitatem  ventris  habetia  Idra 35 
dici^)  poteetis.  Et  omnia  alta^  quae  dicunlur  esse  in  inferno,  si  consi- 
derare  vultis,  propter  vestra  mala  vos  estia.  Ileu  vos  miaeri,  qui  talem 
fidem  tenetis^  unde  post  mortem  tormenta  sustinere  debeatis« 


1)  Verb,  aus:  veatras, 
hinzu:  sive  non  exaadterint. 


2)  Verb,  aus:  vestra.        3)  Cod.r  dcoa. 
5)  Verbessert  aus:  dicere. 

15  * 


4)  Füge 


222 


Bernhard  Klibler 


Item  responsia  Alaxandri  ad  Dindimum^)* 

Si  ita  sunt  omnia^  ut  dicis^  o  Diodime^  erga  soü  Bragmani  suot 
homines  et  ipei  tantum  sunt  separati  a  malis  hoaiiiiibuB,  qui  multa  mala 
faeiunt,  qtii  non  habent  in  conauetudioe  facere  ea,  quae  humana  natura 
5  facere  Bolet,  qui  dicunt  peccatum  esse  omnia;  quae  nos  faciruus,  qui 
diversaB  artes,  qiiaa  [skf]  apud  nos  sunt,  peccata  esse  denuDÜant,  qui 
volunt  destruere  omnea  coDauetudineB,  quas  humana  natura  ueque  modo  ■ 
habuit,  Voa  aut  deoB  vos  esse  dicitiB  aut;  invidiaiD  contra  deos  habetie, 
Hanc  causam  secundum  meum  iudicium  de  vita  et  de  moribus  vestris 
lOdico,  quia  plus  pertinet  ad  stultitiam,  quam  ad  sapieutiam. 

Altera  Responsio  Diudimi^). 

Ad^)  haec  respondit  Dinditnue:  Nos  non  sumuB  habitatores  istiua 
mundif  quasi  semper  hie  esse  deheamus^  sed  BumuB  peregrini  in  isto 
mundo;  quia  morimur,  pergimus  ad  domus  patrum  nostrorum;  non  gra- 

15  vant  noa  peccata  nostra,  nee  manemus  in  taberuaculis  peccatomm;  nul- 

lum  furtum  facimus^   et  pro  bona  nostra  conaeieiitia^)^  quam  habemne^ 

in  publicum  eximus.     Neu  dicimus,    ut  dii  simus,   aut   invidiam  contra 

deum   habemuB,   aed   non  facinma   ea,    quae  contra  deum   sunL     Deua 

[h  227*]      enim^  qui  omnia  creavit  in  mundo,  variaa  cauaaa  operatua  eat,  quia  non 

20  poterat  atare  mundue  sine  varietÄte  multaruni  rerum  et  dedit  arbitriura     ■ 
homini  ad  discernendum  de  omDibuB;  quae  in  mundo  sunt    Quieunque 
ergo  dimiaerit  peiora  et  aecutus  fuerit  melioraj  hie  non   est  deua,   aed 
amicus  dei.    Noa  autem,  qui  aancte  et  continenter  ?ivtmu8;  propter  quod 
dieeretiSi  quia  aut  dii  esaemus  aut  invidiam  haberemus  deo?  lata  auspicioi 

25  quam  de  nobis  habetia,  ad  vos  pertinet  Nam  cum  tantum  inflati  silis 
de  uimia  prosperitate,  quam  habetia^  obliti  estia,  quia  ex  hominibua  nali 
estis;  et  dicitis,  quia  non  curet  deua  morialia.  Aedificatis  vobis  templa^ 
atatuitia  altaria,  et  delectamini,  quaodo  oeciduntur  ibi  peeora  et  nomen 
veatrum  ibi  nominatur.    Hoc  factum  est  patri  tuo,  hoc  avo  tuo,  cunctia- 

30  quo  parentibus.     Pro  qua  causa  veraeiter  dico  ego^  quia  furiosi  eatis,     ■ 
qui  quod  agitia   ignoratis.     Erga  nobis,   qui   recla    videmus^    vultia  ad- 
ducere  tenebras  caecitatia^)  veatrae^  et  non  diniittitiB^  ut  plangamus  de 
miaerita  veetria.    Nam  tantum  beneficium  praestat  homo  homini  perdito, 
quantum  si   plangit  eum.     Quieunque  ae   non  agnoverit  esse  mortalem, 

35  de  tali  honore  remuneratur,  quali  honore  remunerati  sunt  Salraoneus  et 
EnceladuS;  qui  inferno  retruai  sunt,  sicut  dicunt  fabulae  filoaoforum. 


1)  üeberscbrift   and  das  S  id  Si  rot  2)  Die  Uebersehrift  fehk  io  der 

Handschrift.  3J  A  rot,  4)  Cod.:  Conaientia,  ö)  Cod.:  eeoiutis. 


Briefwechael  Älexaudera  mit  Dlodimufi 


223 


Respomsio  Alexandri^), 

Ideo,  Dmdime^  dicis  te  esse  beatunip  quia  in  ea  parte  mundi  tiatura- 
liter  sedem  haberia,  ubi  nee  extraoeua  est;  nee  vobia  inde  exire  per- 
mittitur,  sed  quaai  inclusi  in  illia  partibue  sie  permanetis ,  et  dam  non 
poteatis  dimittere  terram  ve&tram,  laudatio  Ülam,  et  damna,  quae  pati*  5 
mini,  dicitis,  quia  per  continentiara  ea  patiamini.  Jtaque  secundum 
vestram  doctrinam  et  Uli,  qui  in  carcere  poeiti  Bunt^  beati  diceodi  BUDt, 
quia  penalem  vitam  in  carcere  uaque  ad  senectutem  habent;  neque 
eoim  dissimilis  est  a  talibus  doctrina  veatra.  Nam  et  voa  bona  quao 
habere  dieitia,  eimilia  annt  cruciatibna  eorum,  qui  in  carcere  sunt,  et  10 
illud,  quod  de  malia  horainibuB  lex  nostra  iudicat,  vos  naturaliter  pati- 
mini.  Propter  hoc  ita  üt,  nt  qui  a  vobis  sapiens  dicitur^  apud  nos  reua 
pronuntiatur.  Et  certe  convenit,  nt  pro  vestria  miaeriia  plaDgamuB  et 
pro  tantis  vestris  malia  loDga  suspiria  trahamus,  Quae  eoim  peior 
aflSictio  hominia  potest  esae,  cui  negata  est  poteataa  in  libertate  viverePlö 

jNoluH  voa  deua  in  aeternia   aervare  suppliciie^  sed  vivos   iudicavit  vos 
lustinere  tanta  pericula.  Quamvis  philoaophoa  voa  esse  dicatis^  pro  hoc 
tarnen  nnllum  fructuni  laudia  habetis.     VeriuB  ergo  confirmo,  quia  non 
est  beatitudo  vita  veatra,  sed  caatigatio^  et  ai  placet,  dicamua  siogula 
de  ordine  vitae  veatrae.    Dicitia  enini^  quia  Bragmani  non  habent  con-20 
auetudinem  seminandi  nee  vitea  ponere  ad  arboresi  non  aedificia  pulcra 
facere.    In  hoc  manifeata  ratio  eat:  quia  non  habefie  ferrum,  cum  quo 
laborare  pOBaitis  ista^  quae  diximus;  aliunde  navigationem  navigii  habere      [f.  227^1 
non  potestia,  ideo  necesse  eat,  ut  pascatia  herbas  et  duram  vitam  du- 
catia  fiicut  pecora.     Nuniquid   non  et  lupi  hoc  faciunt?  cum   enim  non  25 
potuerint  praedare  carnem,   quam  manducent,   saturantur  de  terra  pro 
penuria  famia«     Quod  ai   üceret  vos  in    nostraa  venire  terraa,  non  re- 
quirerem  sapientiam  vestram  de  penuria,  quam  habetiß,  sed  in  suis  fini- 
bua  remauaerat  ipsa  penuria,  aut  si  nos^)  ipsam  penuriam  transire  po- 
tuissemuö,  pauperes  facti  fueramua.    Non  est  laudandum,  vivere  homi-30 
nem  in  angustia  et  paupertate^  sed  si  vixerit  in  divitiis  temperanter. 
Nam  caecitaa  et  panpertae  ipsae  soiae  habuerant  gloriam,  caecitas,  quia 

^Don  videt  quod  desiderat,  paupertas^  quia  non  habet  nt  faciat*   Dicitia^ 
)uia  feminae  veatrae  non  ornentnr  et  apud  vos  non  sint  fornicationes 
et  adulteria.     Miranda  causa  fuiBset^  si  hoc  voluntarie  feciaaetis.    Sed  35 
ideo  hoo  facitis,   quia  non  placet  vobia  speciea  feminarom  veatrarumi 


1}  Schwarz,  jÜDgere  Hand,  welche  auch  das  I  von  ideo  Dachgetragen  hat. 
Für  L*in  grosses  rotes  J  iai  zwar  Raum  gelaaseu,  aber^  wie  es  scheint,  ist  die 
Jitelie  vom  Miniatur  Hberaelien  wurden.  2)  Cod.;  non. 


224 


Bernhard  KQbtcr 


quia  non  aunt  omatae,  et  propter  genua  (?),  quae  habctis^  proinde  in 

castitate  perraaneatiB^),  Dicitis,  quod  studiura  discendi  non  habeatis  et 
misericordiam  oon  qoaeratis^J  neque  altcri  faciatis.  Omnia  haec  com- 
muoia  habetis  cumbestiis;  qui  sicut  non  habent  naturaliter,  ut  aliquod 
5  booum  seotiant,  ita  nee  io  aliquo  bono  delectantur.  Nobia  autem  racio- 
nabilibus  bominibuS;  qui  liberum  arbitrium  habemus;  ad  bene  viveodum 
dedit  ipsa  natura  inultas  blandicias.  Impoaeibile  est  enim,  ut  tanta 
mundi  magnitudo  non  haberet  temporamentum  moderationiSf  ut  post 
tristitiam  non  adveniret  laetitia^),    8i  quidem  voluntas  humana  varia  est, 

10  quae  etiam  cum  caeli  rautatione  vertitur.  Similiter  et  mens  ipsa  homi- 
nis diversa  est,  et  quando  sincerus  dies  est,  et  voluotaa  et  mens  in 
gaudio  ennt,  et  quando  tenebrosua  dies  fuerit^  tristes  sunt  Similiter 
et  seusus  homiDis  per  diversas  aetatea  immutatur.  Hine  est,  quod  in- 
fantia  gaudet  in  simplicitate  et  iuventus  in   praesumptione,    senectua 

15  tardatur  in  instabililate.  Quis  enim  quaerit  in  puero  aatutiam  aut  in 
iuvene  eonstaDtiam  ant  in  sene  mobüitatemP  Multa  enim  delectabUia 
sunt,  quae  ad  usum  noatrum  occurruiit:,  alia  in  auditu,  alia  ad  odorem 
vel  tactum  vel  aaporem*),  et  modo  saltationibus  deleetamur,  modo  can- 
tileois,  aliquotiena  suavitatc  odoris  aut  in  gustu  duleedinis  aut  in  tactu 

20™ollili^ö^)  deleetamur*  Si  enim  omnes  bonos  fructus  habemus  de  terra 
et  habundantiam  pisdum  habemus  de  mari  et  delicias  avium  habemus 
de  caelo^  si  volueris  te  ab  bis  omnibua  abstinere,  aut  superbus  iudica- 
beria^),  quia  talia  dona  despicis,  aut  invidioauSi  quia  mihi  meliori^j  tibi 
donata  esse  videntui** 

m.   Epistola  llexantlri  ad  Aristotelem. 

[Ueberschdt't  fehlt  in  der  HaDtlaobrift.] 

Karissime^l  magiater,  quem  habeo  amantissimum  aecundum  matrem 
et  sororea  meas,  semper  te  habui  in  memoria  etiam  inter  angustiaa, 
quas  in  praeliis  paasus  sum,  et  quoniam  scio,  quia  in  arte  philosophiae 
positua  es,  cogitavi  scribere  tibi  de  partibus  Indiae  et  de  generibus  eer- 
SOpentium  et  hominum  et  ferarum,  quae  illie  sunt,  nt  quando  cognoverti 
homo  aliquod  de  nostris^)  causia,  crescat  ingenium  et  Studium  ilHus. 
Quamvis  magna  prudentia  sit  in  te  et  nullum  adiutorium  veatra  sapien- 
tia  qyaerat*^)  de  alterius^^)  doctrina,  tarnen  quia  amas  me,  volui  scri- 
bere tibi  ea,  quae  vidi  in  lodia  cum  magno  labore  et  periculo  de  Mace- 

1)  Verb,  aus:   permaDetts.  2)  Cod.:  quoratts.  3)  Cod.:  leticia, 

4)  Cod>i  aoporeni.  5)  Cod.:  moüicip.  6)  Cod.:  iudtcaveris.  7J  meliora 

quam?  8)  rot.  9)  Verb,  aus:  nobia.  10)  Cod.:  qu«rat.         11)  Verb. 

aus:  alteribua. 


I 


[Brief  Alexandere  des  Growen  an  Aristotelas  über  die  Wunder  Indiena    22S 


donibus;  ut  cognoscaB  mea  facta,  et  ut  non  Bit  aliquid,  quod  tibi  in- 
cognitum  sit,  Etenim  dignum  eat,  ut  in  memoria  habeantur  cuöcta^ 
quae  vidi.  Non  Boim  crediderani  tanta  signa  esse  in  terra,  nisi  ego 
ipse  priua  vidissem  cuncta  ocuHb  mois.  Mirabtlie  est  mater  terra,  quae 
multa  bona  generat  et  multa  mala,  habeuB  diverfia&  figuras  de  fructibus  5 
et  animalibus  et  multis  aliis  caiiBis.  Qtiae  si  omnia  licuisBent  homini 
¥idere,  vix  potuerat  esse^  ut  crederentur  ipsa  oomioa  causarum^  quia 
sie  divorea  sunt, 

8ed  ego  dicam  primum  de  illls  caueis,  quaa  vidi^  ne  aut  dicatur, 
ut  fabulosum  sit,  ant  ego  mendax  appaream-    Tu  enim,  qui  fuisti  ma- 10 
gister  meus,  nosti  naturara  auimi  mei;  quomodo  terminum  rectitudinis 
cüstodivi  et  minus  omnia  locutua  sum,  quam  aicut  facta  sunt    Et  dudc,      |L228*'|' 
sicut  spero,  cognoacts,   quia  non  pro  gloria  nostra  iBta  omoia  dicimuB, 
et  utinam  minua  fuissent,  quia  non  fecerant  nobis  magnum  laborem,  ut 
tanta  cognoaceremus^    quanta  cognovimus*     Ago   gratias    iuvenibua  de  15 
Macedouia  et  cuncto  exercitui  nostro^  quia  in  taota  patientia  persevera- 
verunt,  ut  reat   regum  appellarer.     Et  ecio,  carisairae  praeceptor,    quia 
delectaris  de  mea  gloria,  et  error  in  me  est,  niai  scribam  tibi  aut  Olym- 
piadi  matri   et  sororibus  meis  de  singulia  utilitatibus  regni  mei,  quia 
sicut  coosidero,   et  tibi  et   ilüs  commune  esse  videtur,  quod  mihi  utile  20 
est.     In  prioribus  namque    litteris    aignificavi  tibi  de  defectu    soHb  et 
lunae  et  de  atellia  et  de  siguiB  aeria^  quae  omnia  com  magna  cura  or- 
dinavi  et  sie  tibi  trauömiai,  et  faciendo  novaa  hiatorias  omoia  in  cartie 
scripBi,  quae  cum  relegis,  scito  [esse],  qualis  BoUiciludo  Alexaudrum  po- 
tuit  comprehendere.  25 

Menße  magio,  poetiquam  vicimuB  Darium  regem  Peraarum  apud 
flumen,  qui  dicebatur  OranuiuB^);  subiugavimus  nobia  omuem  illiuB  terram, 
et  poauimus  in  proviticüa  orientis  noetros  honoratOB,  et  divitOB  facti 
sumuB  de  multis  divitiiB^  sicut  iam  tibi  in  priore  epistola  Bigniiicavi. 
Sed  ne  videatur  multtplicata  ipaa  locutio^  non  repUcabo  facta  priora^dO 
quae  cognita  sunt. 

Mense  iulio  deficiente  venimuß  in  ludiam  Faaiacen,  ubi  cum  magna 
—^eeleritate  Forum  regem  vicimus,  et  oranea  divites  facti  aumus  de  multis 
^divitiis'*)  illius.  Et  ut  semper  in  memoria  teneatur,  rectum  mihi  ?ide- 
tur»  ut  soribam  de  multitudine  exercitua  eiua,  in  quo  fuerunt  sine  pedi*  35 
tibua  quattuordeeim  milia  octingentae  quadrigae,  omnea  falcatae,  et 
quadringenti  elefanti,  qui  portabant  turreSj  ubi  stabant  homines  armati 
ad  pugnandum^  et  apprehendimus  ipsam  civitatem  Fori  et  domum  eius; 
in  qua  fuerunt  quadringentae  columnae  aureae  cum  capitellia  aureiB,  et 


1)  d.  i-  Granicus;  nius  auf  Raaur.  2)  Verb,  aus:  de  multa  divitia. 


226 


Bernhard  Kubier 


parietes  tlliua  domus  eraet  inveBttti  de  lammiDis  aiirciB,  quae  eranf 
gro&aae,  quantum  est  grosBua  unus  digitus  hominis  de  manui  etiam  ego 
ipBas  lammiDas  incidere  feci  in  mtiltis  locis.  Vinea  quoque  de  auro 
pendebat  ioter  columnas,  quae  folia  aurea  habebat ,  et  racemi  iilms 
5  erant  de  criBtallo^  et  JDterpoBitaa  habebant  gemmas  igDitas  et  smarag- 
doB,  et  omnes  ipsae  maDsiooes  erant  ornatae  de  gemmiB,  quae  marga- 
229*]  ritae  nomiaantur,  et  de  unionibus  et  earbuncuIiB.  Regias  vero  de  ebore 
albo  habebant  ^)  et  lacuearia^  id  est  subficta^)  de  ligno^  quod  nominatur 
ebenum,  et  est  lignum  fuacum,  quod  naacitur  in  ladia  et  Ethiopia,  et 

lOcamerae  erant  factae  de  lignia  cipreseia*  Et  foras  ipaam  domum  erant 
etatuae  de  auro  poeitae  et  erant  ibi  platani  aurei,  et  inter  illas  erant 
multa  genera  de  aucellia  cum  variia  coloribus;  et  habebant  ungulaa  et 
roetra  inaurata,  et  in  auriculiB  peridebant  eis  margaritae  et  uniones. 
Multa  yaaa  gemmea  et  cristallina,  seu  et  aurea,  invenimus  ibi^   de  ar- 

15gento  pauca.  Cuntique  omnia  in  mea  habuiBaem  potestate,  desideraTi 
videre  interiorem  Indiam,  et  perveni  ad  portaa  Caapias  cum  univerao 
exercitu;  ubi  cum  ammirarer  ipaam  terram,  quae  erat  bona,  cognoTi  ibi 
aliqua,  quae  odiosa  mihi  Yidebantur  eaae.  In  ipais  autem  locia  erant 
diversi  aerpentea  et  ferae^  quae  in  ipais  vallibus  et  campia  et  silvia  et 

20  montibus  habitabant^  et  dixerunt  nobis  hominea  de  ipsa  terra,  ut  eaae- 
mus  solliciti  pro  ipsia  aerpentibud  et  feria.  8ed  ego  volendo  persequi 
Forum  regem ,  qui  de  prelio  fugerat^  antequam  in  deaertas  solitudinea 
abiret,  tuli  centum  quinqtiaginta  dueea,  qui  ipaam  viam  noverant;  et 
menae  Augnato  perresimua  per  ardentiesimum  Bolem  et  per  loca  arenoaa, 

25  et  promiai  praemia  illie,  qui  me  portabant  per  incognita  loca  Indiae»  ai 
me  perducerent  iu  Bactriacen  cum  omni  exercitu  meo  salvo,  ubi  sunt 
gentea,  quae  nominantur  SereB,  et  sunt  Ibi  arboree^)  habentes  ipsa  folia 
veludlanam,  quam  hominea  loci  illiua  colligunt  et  veatimenta  sibi  exinde 
faciunt.     Nam  et  ipsi   dueea  noatri   coeperunt  de  eadem  lanugine  coIH- 

30gere.  Uli  namque,  qui  nobia  viam  oatendebant,  sicut  ego  cognoacere 
potui;  volebant  nos  portare  per  loca  mortalia^  ubi  erat  multitudo  ser- 
pentium  et  ferarum  et  beluarum. 

Quod  ego  ut  vidi,  ex  parte  pro  culpa  mea  hoc  e?enire  dixi,  quia 
deapexi  conailia  de  amicia  mets  et  de  bominibuB  de  loco  Caspiae,  qui 

35  dix erant  mihi ,  ut  non  sie  festinarem  vincere.  Praecepi  militibus  meis, 
ut  omnea  se  armarent,  eo  quod  timebam,  ne  forte  super venirent  hostes 
et  tollerent  divitiaa  auri  et  geinmarum,  quaa  milites  mei  portabant. 
Tantum  enim  erant  divites  facti|  qui  vix  ipsum  aurum  portare  poterant; 


1)  de  ebore  albo  babebant,  am  oberen  Rande  nachgetragen, 
ana:  aabficata.  3)  et  sunt  ibi  arboresi  am  Bande  nachgetragen. 


2)  Vcrii. 


irief  Alexanders  des  GrtiBsen  an  AnBtoteles  über  die  Wunder  Indiena    227 


insuper  et  ipsa   arma  gravabant  moltuoi,  quia  omnia  ego  feceram  in* 
cludere  in  auro,  et  resplendebat  totus  exercitus  meus  ad  eimilitudinem 
BteHarum;  et  erat  magna  ammiratio  videre  talem  exereitum,  quia  et  in      [f.  221  j 
ornamento  et  in  virtute  aupra  erant,  quam  aliae   gentea.     Ego  certe 
videndo  proeperitatera  meam  niinium  gaudebam  de  nobilissimo  numeroö 
iuventutis.     Sed  quia  solet  aliquatido,  ubi  habet  homo  prosperitatem, 
secuDlur  iltuna  adversa,  coepimus  sitim  habere  maiorem^).     Quam  com 
üOQ   potuiBsemus   durare^  tone  quidam  miles,  ZefiruB   oooiine,    inveuit 
aquam  in  uua  petra  cavata;  iraplevit  exinde  ipsura  capsidem  suum  et 
adduKit  illam  mihi^  quia  plus  amavit  vitam  meam^  quam  ee  ipBOm.   Ego  10 
vero  conTOcayi  exercitum  meum  et  coram  omnibus  e£Podi  ipaam  aquatn 
in  terram,  ne  forte  dum  videret  ipse  exercitua  ^  quia  biberem  ego  ipae 
aqaam^  pluB  inciperent  illi  sitire.    Laudavi  booitatem  Zefiri^)|  quam  ha- 
buit  in  me,  et  dona  ei  optima  feci.    lata  namque  causa,  quae  facta  est 
de  ipea  aqua,  confortavit  ipsum  exercitum,  et  deinde  cepimue  iro.   Cum- 15 
que  ambularemus,  apparuit  mihi  non  longe  Humen  in  deaertis  locia,  et 
erant  lo  ripa  ipaius  flumiuia  cannae  altae  sexaginta  pedibuB  et   erant 
groasae  plus  quam  pinus^  quia  iude  fiebant  tabulae  ad  facieudas  eaaaa. 
Tunc  ego  ßtatim   feci   figere  alipergum,    quia  et  homines  et  animalia 
nimium  sitiebant,     Cunxque   ex  eadem  aqua   bibere   voloisseoi,    tantum20 
erat  amara,  aicut  elleborum^);  quod  vulgo  velatrum  dicitur,  unde  nee 
homo  nee  ulla  auimatia  aiue  tormento  *}  bibere  poterant.     Anguatiabar 
ego  plus  propter  ipaa  animalia  quam  pro  nostra^)  necesaitatej  et  cognovi, 
qaia  plus  durat  homo  omnia  mala,   quam  animalia.     Uabebam   mecum 
mille  elefantos,  qui  portabaot  aurum,  et  quadringentoß  currus  falcaloa,  25 
ubi  erant  per  currum  quattuor  caballi,   et  mille  ducentOB  currua   alioa, 
abi  erant  duo  caballi  per  currum;   caballicantea  erant  nobiacom  viginti 
milia^  pedonea  dueenti   quinquaginta  milia,    et  erant  prope  doo  milia 
muH,  qui  portabaot  causam  de  ipso  alipergo  et  caoaam  de  ipao  popolo, 
cameli  dromedae  et  boves  duo  milia,  qui  portabant  aniionam.    Et  bovesSO 
et  vaccae  et  pecora  ad  comedendum  maxima  multituda.     Multi  ex  eia- 
dem  equiB  et  elefantiB  et  mulis  freoa  aurea  habebant. 

Ipaa  namqoe  pecora  non  poterant  ae  continere  prae  nimio  siti; 
milites  autem  alii  lingebant  ferrum,  alii  bibebant  oleum  ^  alii  ad  talem 
oecessitatem  perveniebant,  q*ii  etiam  urinam  suam  bibebant  De  qua  35  [t  2l 
cauaa  nimium  anguatiatua  Bum  et  plua  eram  sollicitua  de  ipao  populo, 
quam  de  meo  periculo.  Praecepi,  ut  omnea  armati  sequerentur,  et  talem 
legem  dedi,  ot  vindictam  darem  in  illum,  quem  armatum  noo  ioTeoid- 


1)  Cod.:  majorem         2)  Cod.:  Zefili        3)  Verb-  aus:  illcborijHi.        4)  Cod.: 
tormenta.        5)  pro  nostra  zweimal  im  Codex  geachrieben. 


Bernhard  K Ubier 


f.  tJt^ 


Bern,  unde  omnes  mirabantur,  quia  ubi  nulluB  appcreret  inimicus,  quid 
neceese  esset  in  tali  siti  pergere  armatoj*.  Hed  ego  sciebam ,  quia  per 
loca  debereraus  abire,  quae  plena  erant  de  bestiia  et  serpentibus. 

Igitur  socuti  sumua  ripam  iam  dieti  fluminisj  qui  habebat  ipsam 
5  aqoam  amaram,  et  ad  octavam  horam  diei  venmius  ad  unum  castelluiD, 
quod  erat  posituoi  in  eodem  flumine  in  uoa  inaula  et  erat  edificatum 
ex  praedictis  cannis^  de  quibuB  supra  diximus.  Vidimus  ibi  paucos 
homioea  mjdoa  de  Indis.  Qui  atatioi  ut  nos  videruntj  absconderunt  ae. 
Ego  vero  volebam  loqui  cum  Ulis,  ut  osteuderent  mihi  aquam;  aed  cum 

lönulloö  ex  eis  apparei-et,  praeeepi  paucaa  sagittas  iactare  in  eodeoi 
caatello,  ut  »i  sua  uoluntate  non  volerent  exire,  propter  timorem  tarnen 
sagittarum  exirent  8ed  illi  propter  timorem  plus  so  abseonderunt» 
Tunc  ego  niiai  in  eodem  flumine  ducentos  miiites  de  Macedonibus  cum 
levibua  armis, 

15  Iam  quartam  partem  fluminia  nataveraotM,^  et  aubito  nova  causa 
nobis  apparuit.  Vidimue  venire  de  profundo  aquarum  ippotamos  fortiorea 
quam  aunt  elefanti  Ippotami  dieuntur,  qui  medit  aunt  hominea^  medii 
caballi.  Videotibus  autcm  nobia  et  plangeotibua  mandueaverunt  ipsos 
Macedones,  quoa  in  eodem  flumine  ad  nataudum  misimua.  Ego  vero 
'SOirafeua  contra  illoa,  qui  noa  per  talia  loca  portabant,  iuesi  ex  eia  ceotum 
in  ipao  flumine  mittere.  Tunc  coeperunt  exire  ippotami  sicut  formicae 
et  devoraverunt  illoe. 

Sed  ne  forte  cum  eiadem  ippotarais  nocte  pugnaremus,  moti  exinde 
ßumus.    Igitur  cum  pervenimus  ad  horam ^)  diei  undecimam,  vidimua  in 

25  medio  ipao  flumine  homioca  cum  navicellia  rotundia  faetis  de  canna. 
Interrogaviniuö  illoa,  ubi  aquam  dulcem  inveniremua.  Uli  vero  sua 
liogua  djxerunty  quia  deberemue  invenire  lacom  cum  aqua  dulciaaima, 
in  quo  loco  portare  noa  debebant  illi,  qui  nobia  viam  trabebant  Am- 
bulavimue  tota  nocte  fatigati  de  siti  et  erat  angustia,  quia  ibant  omnes 

30  armati,  Inauper  et  alia  nobia  anguatia  advenit ;  occurrebant  nobia  leonea, 
ursi,  pardi,  tigres,  et  tota  nocte  pugnavimua  cum  eis.  AHo  vero  die 
cum  iam  laasi  eesemua,  erat  quasi  octava  hora,  quando  pervenimua  ad 
ipsum  lacum.  Cumque  bibieaem  aquam  dulcem,  gaudio  magno  repletua 
BUm  et  bibit  totua  exercitua  et  omnia   animalia.     Tunc  iusai  alipergum 

35figere  in  latitudine  et  longitudine  ad  tria  miliaria.  Oeinde  fecimus  in- 
cidere  ipaam  ailvam,  quae  erat  de  giro  in  girum  super  ipaum  lacum; 
ipse  lacua  erat  spatioaua  ad  unum  miliarium.  Tunc  fecimua  poni  ele- 
fantOB  in  media  parte  de  ipso  alipergo,  ut  bene  continere  ae  posset 
ipse  exercituB;  si  aliquid  nobia   nocte  superveniret.     Tunc  accenderunt 


1)  Cod.t  nataverat. 


2)  Cod.:  oram. 


Brief  Alexanders  des  GruBseii  an  Aristoteles  Über  die  Wunder  Indiens    239 

focos  mille  quingentos^  qoia  ligDa  ad  Bufficieoduin  babebamtis  de  ipea 
Bilva.  Hora  deinde  undecima^  sonante  bucina,  manducavi  ego  et  feci 
coenare  omnea  milites  meos,  et  accensae  eunt^)  lucemae  aureao  prope 
duo  milia,  Cumque  luna  lucere  inciperet ,  subito  coeperunt  scorpionea 
Tdiiire  ad  bibendum  in  ipso  lacu;  deinde  coeperunt  venire  magnaeö 
besHae  et  serpentes,  et  omnea  habehant  varios  colorea,  alii  rubicQndi, 
alii  Digri  et  candidi  coloria^  alii  auretim  habcbant  colorom,  et  tota  ipsa 
terra  resoDabat  de  aibilia  lUorum  et  niagnum  iiobis  pavorem  miaerunt. 

Iq  fronte  vero  de  ipso  alipergo  feci  ponere  acuta  per  ordinera  et 
tenebamus  in  maoibus  lanceas  longae  et  sie  recipiebamue  aerpeotea,  qui  10 
veniebant  cootranoa;  aliquantos  occidebamua  ex  eis''*)  ad  ignem;  steti* 
mus  in  lata  pugna  cum  serpentibus.  Cumque  de  eadein  aqua  bibiasent 
ipai  aerpentes,  abire  coeperunt;  noa  vero  magoum  ex  hoc  habuiraua 
gaudium.  Erat  autem  tertia  hora  noctis,  quando  aperabamus  habere 
requiem,  et  ecoe  veniebant  serpentea  alteri,  qui  habebant  criatae  in  15 
capite,  et  erant  grossiores  sicut  colunmae;  exierant  enim  de  montibus, 
qui  erant  prope  noa,  et  veniebant  ad  ipsam  aquain*  Adducebant  pec- 
tora  erecta^  buccaa  apertas,  et  de  illorum  oculis  sciotÜlabant  venenum ; 
halitus^]  eorum  erat  raortalis;  puguavimus  cum  eis  plus  quam  unam  horam 
noctis;  occideruot  nobis  triginta  servoa  et  viginti  militea»  Rogaham  ego  20 
Macedonesj  ut  nou  deficeret  animus  illoruni  in  tali  periculo.  Poatquam 
abierunt  aerpeotea,  veneruot  cancri,  babentea^)  doraa  duriora  aicut  cro- 
codiUi,  cumque  super  illos  lanceas  iactaremua,  nou  intrabant  lu  doraa 
illorum^  tamen  multos  ex  eis  occidimus  ad  ignem^  alii  vero  intraverunt 
in  ipsnm  lacum.  25 

lam  venerat   quiuta  vigilia  noctis   et    requiescere   volebamua;    sed 
venerunt  albi  leones,  qui  erant  maiores  sicut  tauri  et  cum  magna  mur-     |f*2Sl* 
muratione  concutiebant  cervicea  auas  et  impetum  fecerunt  in  nos;  noe 
▼ero  recepimus  illos  in  venabulis  noatris,  et  mortui  sunt. 

Pro  bis  omnibua  adveraia  magna  perturbatio  crescebat  in  ipso  ali-  30 
pergo*     Post  haec  coeperunt  venire  porci  nimiae  roagnitudinia,  haben- 
tes  diversoa  colores,  et  cum  illia  aimiliter  pugnavimue. 

Üeinde  venerunt  vespertiliones  sie  maiores,  sicut  palumboa;  habe- 
bant  dentea  eicuti  homo;  feriebant  in  faciea  nostraa;  etiaiu  aliquantos 
militea  plagaverunt.  Intcrea  apparuit  una  bestia  fortior  de  elefanto,  35 
habebat  in  fronte  tria  cornua  armata  et  aecundum  Indicam  linguani 
nominabatur  ipaa  beatia  dendetyrano^^);  erat  similis  caballo;  caput  habe- 
bat nigrum.    Antequam  de  ipaa  aqua  biberet,  subito  videna  ipsum  ali- 


1)  Cod.:  accenseruDt.       2)  recipiebamus  —  ex  ets,  am  Rande  nachgetragen. 
3j  Cod.:  alitas.  4)  Cod.:  abeutea,  5)  d.  L  odontotyraDuus. 


Berohard  Kilbler 


pergum  dedit  impetum  contra  noB.  Poeui  Macedones  ad  resistendum 
ei.  lila  vero  occidit  de  ipsis  viginti  qüattoor,  quinquaginta  et  duos  ex 
oiB  conculcavitj  tarnen  occidimue  illam.  Ueiode  venerunt  in  ipso  ali- 
|]ergo  BOriccs  maiores  sicut  vulpes^  quantas  de  Doetris  animalibus  mor- 
bdebant,  etatim  moriebantiir ;  homines  autem  non  nocebat  moraus  illorum 
sie,  ut  morerentur  iode.  Appropinqiiante  luce  venerunt  aucelli  ainiiles  de 
vuituribua;  habebant  colorem  mbicundum  et  habebant  pedea  et  pizum 
nigros:  noo  nocuerunt  nos;  impleveruDt  totam  ripam  de  ipso  laca  et 
coeperunt  extrabere  pisces  et  anguillaa  de  ipso  lacn  et  comedebant  illoa; 

10  nee  fecerunt  contra  noa  aliquid  nee  nos  contra  illos, 

TuQO  ego  iratus  Bum  contra  illos,  qui  mihi  viam  trahebant  et  per 
talia  dura  loca  nos  portabant.  Fecimus  illis  frangere  crura,  quae  vulgo 
gambaa  dicimus,  nt  vivoa  eoa  comederent  serpeotes;  similiter  et  manua 
illiB  absei dere  fecimus,  ut  digtia  merita  pro  suis  factis  reciperent.   Deinde 

lölocutus  sum  cum  militibus  meis,  ut  fortes  essent  et  noe  deficerent  in 
adversla  äicut  feminae.  Sonaate  bucina  movirnus  alipergum,  quia  eol* 
lecti  barbari  et  Indi  in  UDum  iio¥am  pugnam  contra  nos  committere 
cogitabant 

Milites  antem  mei  fortiHsimuin  habebant  animiim  propter  Tictorias 

20  et  prospera,  quae  priua  habuimus.     Dimisimua   loca  periculoaa  et  am- 
bulavimua  iam  per  bonam   viam   et  quae  erat  plena  de  auro  et  aliia 
divitiia;  et  benigne  recepertint  nos  homioea  ipsiua  terrae.    Stetimua  ibi 
[f.  ZSl  ""l      p<^r  viginti  dies,  ut  haberet  requiem  ipse  exercitus  et  postea  in  septem 
dies  venimua  in  illo  loco^  ubi  priua  Porus  eonsederat  cum  coUecto  suo 

25exercitu,  antequam  cum  eo  pugnaremua.  Habebat  autem  deaideriam 
Bcire  me  et  interrogabat  milites  meoa^  ubi  esaem  ego  vel  quid  facerem. 
Tuoc  milites  mei  dixerunt  ei:  Nescimua  quod  Alexander  faciat,  et 
venerunt  et  nuntiaverunt  mihi  hoc,  quod  eos  Porus  interrogaverat 
Qaod  cum  ego  audisBem^  oxpoliavi  me  veatimenta  regalia  et  vestivi  me 

SOveBtimenta  de  milite  et  finxi  me  ire  in  castellum  ad  comparandum 
vinum  et  carnem^  et  cum  vidiaset  me  Perus,  fecit  me  ire  ad  ae  et 
interrogavit  me,  quod  faceret  Alexander  et  quantos  annoa  haberet 
Tunc  ego  mentitue  aum  et  fincxi  me  dicere:  De  annis  illius  sapio^  quia 
eat  eenex,  et  forsao  sedet  ad  focum,  sicut  senex  aolet  facere,   Tune  ille 

35gaudio  repletus  est;  quia  cum  homine  sene  dcbuisaet  pugnam  committere, 
et  cum  esset  ille  iuvenis,  elevatua  est  in  gloria  et  dixit:  Quare  ergo 
non  videt  euam  senectutem  et  vult  pugnare  cum  iuveneP  herum  dixi 
ei;  Quid  facit  Alexander,  ego  nescio^  t^nia  paator  aum  de  uno  milite 
Macedonico.    Tunc  ille  statim  dedit  mihi  unam  epiatulam   plenain  de 

40  minis,  ut  darem  eam  regi  Alexandre,  et  praemium  mihi  exinde  promisit 
dare,     Cui  ego  iuratus  sum  et  dixi;    Sciaa,   quia  certissime  in   manua 


Brief  Alexanders  dea  Grosaeo  an  Aristoteles  über  die  Wuoder  tadletiB    2'U 


Alexaodri  venient  istae  literae.  Preflentialiter  redii  in  ipao  alipergo,  et 
antequam  legerem  ipsam  optstulam  et  postquam  legi  eatn^  magnum 
habai  riaump  et  proinde  exemplum  de  eadcm  epistula  mandavi  tibi, 
magiatro  meo,  et  matri  meae  et  Bororibue  meia^  ut  miraremiDi  de  auper- 
bia  et  praesumptione  ipaiua  barbari.  Tunc  pugaavi  cuid  Indis  et  Yici  5 
eoa,  sicut  volebam^  et  tuli  regna,  quae  tenuerat  Porua  rex,  et  poatea 
reddidi  ea  illi.  Postquam  vidit^  quia  reddidi  ei  honorem  auum,  mani- 
featavit  mibi  thesauros  auod,  quoa  ego  ne»ciobam;  unde  et  ego  me 
ipeum  et  comites  meos  et  Universum  exercitum  divitem  feci. 

Tunc  Porus  rex  factua  est  amicua  Macedonibus,  quibus  fuerat  antea  10 
inimicua,  et  deinde  portavit  me,    ubi  erant  statuae  de  auro,  quas  ibi 
poauerat  Liber  pater  et  Hercules,  qui  fuerunt  dii  apud  paganoa.   Cum- 
qne  yoluiaaem  scire,  si  fusilea  eaaent  ipaao  statuae^    omnea   eaa  per- 
forare  feci,  cumque  inveDiaaem,  qnia  fuatlea  eeaent,  feci  implere  ipsa 
pertasa  de  auro.     Abiena  inde   nihil  iam  aliquid  novum   invenire  potui,  15  [f.  21^ 
niai  vidimua  deaertoa  campos  et  silvaa  et  montes  contra  Oceanura,  ubi 
dicebaotur  habitare    elefanti   et  serpentea      Tamen    perrexi   uaque   ad 
mare^  ut  ai  possem  navigare  orbem  terrarum  per  oceanum^  et  quoniam 
hominea  loci  ipaiua  dicebant,  ut  tenebrosa  loca  illic  esaent^    et  quod 
Herculea  et  Liber  pater  non  fuiaaent  ausi  ad  illae  partea  accedere,  tunc  20 
ordinavi,  ut  cireuirem  sinistram  partem  Indiae,  ut  non  eaaet  locus,  qui 
mihi  incognitua  remaneret ,  et  non  absconderet  mihi  Porus  bona  regni 
aui.     Inyenimua   paludem  aiccam,    quae  habebat   cannaa    multas;    per 
quam   cum  voluiasemuB   tranaire^  exivit  inde  nova  beatia;   habebat  in 
dorso  sicut  aerra;    aimilia  erat  ipsa  beatia  ippotamo^   pectua   habebat  25 
eicut  corcodilluB,   deutea  habebat  fortiasimoa;  subito  occidit  nobis  duoa 
militea;  non  potuimua  eam  traneforare  cum  lanceia,   tantum  cum  malleia 
ferreia  occidimus  illam.     Obstupefacti   de  tali  nova  beatia  ^  quam  vidi- 
muB;  pervenimus  deinde  ad  ultimaa  eilvaa  de  India.    Pecirnua  alipergum 
tu  loDgum  miliaria  aex  et  in  latum  miliaria  duo  et  medium   prope  flu-  30 
vium,  qui  dicebatur  Buemar,     Erat  hora   diei   undecima    et  yolebamua 
iam  Gomedere,  et  ecce  subito  ve niebat  fugiendo  pastor  et  illi,  qui  ligna 
trahebant,  nuntiantea  nobia^  eo  quod  yeniret  de  Silvia  contra  noa  multi- 
tudo  elefantorum* 

Praecepi  caballicantibus  de  Thesaalia,  ut  caballicarent  et  tollerent35 
secum  porcoa  et  occurrerent  contra  eoadem  elefantoa^  quia  aciebam 
egOf  quod  stridorem  porcorum  odirent  elefanti.  Deinde  poat  ipsoa  man- 
davi  aiioa  caballicantea  armatoa  et  otnnes  tubicincsj  pedoncß  omnes 
dimiaünua  in  alipergo.  Procedens  ego  cum  Poro  rege  et  caballicantibus 
omnibua,  videmua  multitudinem  elefantorum  tendentes  promoscidea  con-  40 
tra  noa,  quoa  babent  in  bucca  sicut  dentes;  et  erant  doraa  illorum  nigra. 


232 


Bernhard  Kubier 


Candida  et  rubea.  Dicebat  autem  Porua  rex,  quia  poteremus  vincere 
eosdem  elefantoa,  ei  non  cesßarciit  atridere  ipsi  porci,  quos  ipai  caballi* 
cantes  portabaot,  quod  et  factum  est;  nam  cum  audisaent  ipsi  elefanti 
eonitum  bueiunrum  et  stridorem  porcorum,  coeperunt  fugere.  Milites 
5  autem,  qui  *^raDt  caballicantefi,  coeperunt  persequi  eos,  et  subnervabant 
tit^]  illos  et  occiderunt  ex  eis  nongentoa  octagiota  et  tulerunt  ex  eis  dentes 
et  cornua  et  sie  reTersi  sunt  in  ipsum  alipergum.  Tudc  iubsi^)  de 
giro  in  girum  circuradari  fosaatuna  de  ipso  alipergo  de  armis,  ne  yenirent 
ipsa  nocte  elefanti  seu  atiae  bestiae  et  facerent  nobis  damnuni* 

10  Habuimus  qutetam  nocteoi,  usque  ad  diera  omnea  dormivimus.  Alia 
vero  die  coepImuB  ire  in  alias  partes  de  India.  Cumque  ambularemus, 
invenimus  campoa  patentes  et  vidimns'^)  ibi  femioaB  et  maBCulos,  qui 
habebant  totum  corpus  pilosum  sicnt  bestiae,  et  erant  nudi;  longi  erant 
novem  pcdes ;  consuetudo  illorum  erat  et  in  fluminibus  et  in  terra  habi- 

Ibtantes.  Nara  cyin  voluisseraua  ire  ad  eos,  subito  inmeraerunt  ee  in 
flnmine.  Deinde  venimus  in  Silvas  plenas  de  cinocefalis,  cumque  dos 
perculere  vellent,  nos  üloa  cum  sagittia  fugere  faciebamus;  cinocefali 
dicuntor  homines,  qui  capita  canina  habent.  Intrantibue  nobis  in  de- 
serta  loca  dixerunt   nobis  lodi,   qui  nobiacum  erant,   quia   iam   iu  illis 

20  partibus  nou  esset  aliquid  oovura,  quod  videre  deberemus. 

Post  iiaec  coepiroua  redire  in  Fasiaceu,  unde  veneramua,  et  prae- 
cepi,  ut  ab  illo  loco  usque  ad  duodeeim  miliaria  in  longitudtne  exten* 
deretur  ipsum  alipergum,  ut  essGoiug  prope  aquam.  Iam  omnes  tendae 
erectas   habebamus   et  multos  focoa   accenaoa,   cum  subito  tanta  virtiis 

25  euri  venti  flare  cocpit»  qui  omnes  tendas  ad  terram  dedit,  et  ipsa  ani- 
maÜa  multum  vexabanturj  quia  scintillae*)  de  ipso  foco  et  titiones 
fcriebant  in  dorsa  illorum  et  incondebant  illos.  Tunc  confortavi  railites 
meos^  dicens  illis,  quia  non  accidisaet  ipsa  tempeatas  propter  iram 
deorum,  sed  pro  aequinoctiali  tempore  accidisaet. 

30  Recollegimus  omnia,  quae  ipse  ventua  diaperserat,  et  invenimuB 
unam  vallem'  et  ibi  posuimus  alipergum.  Postquam  omnia  ordinayicuQs, 
praecepi  ut  omnes  milites  manducarent;  nam  et  flatus  venti  oeciderat 
et  magnum  frigus  accrescebat.  Coeperunt  cadere  nivea  tantum  maiores 
sicut  lana;  ego  vero  tiraena,  ne  creacerent  ipsae  nives  multura  in  eodem 

35 alipergo,  praecepi  militibua  ut  calcarent  eosdem  nives;  adiuvabai^)  et 
nos  multum,  quia  habebamus  focoa,  quamvis  ab  ipso  nive  aliquant!  ex 
eis  extinguerentur- 

Una    autem    causa    salutia   nobis   futt,    quia   supervenit   fortlssifl 
pluvia  et  oessamnt  ipsi  nives«  ätatim  autem  supervenit  obscura  nubcsf 

1)  Cod,:   iasait  2)  inveßimas  —  vidimua,  am  Bande  nachgetragen. 

VA 

3)  Cod.:  dntillae.  4)  Cod,:  adiubant. 


Brief  Alexanders  dea  Groasen  an  Aristotetea  über  die  Wunder  iDdlens    233 


» 


I 


et  Tidimud  cadere  de  coelo  ardentes  oubes,  Bicut  facciilas,  ita  ut  totua 
campus  arderet  de  incendio  illarum. 

Timebant  dicere  railites  iiiei ,  quia  de  ira  deorum  talia  eobiB  acci-  [t  2JS* 
dissent,  quod  ego  bomo  voluisscoi  transjre  plua^  quam  Liber  pater  et 
Hercules  abierunt;  praecepi  tarnen  militibus,  ut  rupta  vestimenta  ob- 5 
ponerent  ad  ignes^),  qui  ipso  campo  ardebaot.  Inter  haec  oraotibus 
nobis  sereDitas  coelo  reddita  est;  fecimus  omnes  focos  accendere;  sed 
deauper  obecurae  nebulae  erant,  et  per  tres  dies  sine  claro  sole  fuimus, 
eo  quod  nubes  desoper  pertdebant.  8epeIi%'i£DU8  ibi  quingentos  mililes, 
qui  de  ipso  nive  mortui  fueraot,  et  moti  ßumua  ex  eodem  loco.  10 

Post  haec  Yiäiinua  speluncam,  ubi  Liber  pater  lacebat.  Dictum 
est  Dobis,  quod  ei  aliquid  in  eandem  gpeluncam  intraret^  in  die  tertia 
de  febre  raoreretur,  Tuoe  homioes  perditoa  ibi  miaimua  et  invenimus, 
quod  ita  esset,  sicut  audivimug.  Coepi  rogare  ipsos  deos,  ut  me,  qui 
essem  rex  totius  muodi,  facerent  me  redire  iu  Macedoniam  cum  victoria  15 
ad  Olympiadem  matrem  meam.  Cogoovi  autem  [quia]^)  sioe  causa  de 
Uli  ratioDe. 

Denique  interrogavi  Indoa,  qui  mecum  erant,  si  vel  una  causa  esset 
ammirabilis,   quam   videre    debert-mus,     OmDes    negaverunt    nihil   esse 
uovum,  quod  videre  deberemus.     Inde  apprehendi  viam  ad   euudum  in  20 
Fasiacen;    tunc   inobYiam  venerunt  nobis    duo    senes.     Interrogaviraua 
illoa,   si  aliquid  novum  scireot,  quod  nos  videre  deberemus,     üixerunt 
nobis,  quia^)  scirent  causam  aiirabilem^  quam  nobis  ostenderent,    sed 
easet  ipsa  via  longa,  ubi  in  ambulaodo  decem  dies  mittereraus,  et  esset 
iria  districta  et  aquae  multae  et  loca  serpentibus  plana.    Blande  itaque  25 
Bermone  percontavi   eosdem   senes  dicens:    Quid  est  hoc  tarn  nobile  et 
magnificum^  quod  nobis  monstrare   juODiittitia?    Unua  vero   ex  eis  cum 
gaudio  dixit  mihi:    Videbis  rex  duas  arbores,   unam  solis  et  alteram 
lunae^  arbor  solis  loquitur  Indica  lingua  et  arbor  lunae  Graeco  sermone, 
et  ab  ipsis  poteris  scire,  quae  bona  aut  quae  mala  tibi  eveaire  debeant.  30 
Cumque  tarn  incredibilem  causam  audissemus,  cogltavi,  quod  per  iocum 
talia  mihi  dicerent;  feci  eos  impingere  et  aliquam  coutumeliam  illis  fa- 
cere  et  dixi;    Sicut  pervenit  gloria  mea  ab  occidente  usque  ad  orien- 
tem,  ut  ieti  senes  de  me   riaum  facerent.    Ipsi  vero  senes  affirmabant 
iuraudo,  quia  nullam  fatlaciam  dicerent,  sed  per  veritatem  ostenderent,  35 
quod   dicebant.     Rogabant    oie   amici   mei  et  comitea,   ut   duHo   modo      [f,  tti^ 
praetermitteremus,   quatenus  non  iremus   ad  videndam  talem  causam* 
TqU  mecum  triginta  milia  caballicantes;  alium  vero  exercitum  cum  ali- 
quantis  praefeetia  et  Poro    rege  et    Omnibus  divitiis    trausmisimua   in 


234 


Benihard  Kubier 


FaaiaceD.    Nob  vero  cum  electa  iuyeotute  secuti  sumus  iam  dictos  aenefi, 

qui  nos^  gicut  dixeruot^   per  diötricta  et  dura  loca  portaverunt  [oos]  ^) 
uaque  ad  locum,  ybi  ipsae  arbores  erant. 

VidimtiB  autem  muUos  eerpeDteB  et  feraa^  de  quibus  proinde  non 
5  tibi  scripsimusi  eo  quod  Bccundum  Indicam  linguam  noniinabantur.  Cum 
appropinquaremuB  prope  ipeum  locum^  ubi  ipai  aenes  ooa  portabant, 
vidimua  feminaa  et  masouloa  pellibus  yestitOB;  ioterrogaTimus  illos,  qui 
68880 1;  dixerunt  ut  Indi  eesent.  Venientea  ad  looum,  ubi  ipeae  arbores 
erantj  vidimus  locum ,  qui  erat  largus;  libanum  et  opobalaamum  habe- 

10  bat  multum^  eo  quod  ibi  erat  ailva,  ubi  naacebantur,  et  hominea  loci 
iliiuB  ipaum  manducare  coQsueverant.  Itaque  iDtraviniuB  in  praedictum 
locum  sacratum  et  vidimus  antistitem  loci  ipsius,  cuius  statura  erat 
altior  plus  decem  pedibea^  babebat  mgrum  corpus ,  dentea  caninos^ 
aures  illius  perforatae  erant,  et  pendebant  ibi  geromae.    Qui  cum  salu- 

15  taret  me,  ioterrogavit  me,  pro  qua  causa  veDissem;  ego  vero  dixi  ei: 
Veni,  ut  videaoi  sacraa  arbores  aolia  et  lunae.  Tunc  barbarus  mihi  re- 
apouditj  Si  mundus  es  a  forüicatione  raascuH  et  femioae,  licet  ut  intres 
in  diTiouin  locum*  Secuti  sunt  me  amici  mei  trecenti*  Imperavit  ipae 
aacerdos,  ut  poneremuB  anuloa ,    vestca    et   caiciamenta ;    oboedi?imu8 

20illi  et  fecimuß,  quod  voluit.  Erat  undecima  hora  diei^),  et  esspectabat 
aacerdos^  ut  poneret  sol,  nam  dicebat^  ut  sie  loquereiur  et  responsum 
daret.  Item  dicebat  de  arbore  lunae^  quia  quando  luna  inradiaret,  §ic 
daret  reBpousum.  Mihi  vero  plus  videbatur  eaae  falaum^  quam  verum, 
Igitur  coepimus    perambulare   ipaam   silvam,    quae  erat   incluaa  intra 

25  maiua  edificium  parietum ;  vidimua  largiasime  currere  opobalsamura  de 
ramusculia  arborum;  tunc  ego  et  comites  mei  coepimus  totlere  cortice» 
de  ipaia  arboribus,  quia  optimus  erat  ipse  oder.  In  media  parte  de 
ipsa  Silva  erant  arbores  similes  cipressis,  altae  pedes  centum.  Cumqae 
mirarer  de  ipsa  altitudine  et  dicerera,  quia  de  multa  pluvia  tantum  cre- 
|4»]  30  viaset,  dicebat  sacerdos^  quod  numquam  in  ipaa  loca  plueret^)^  sed  neque 
feranequeavis  neque  aerpens  in  ipaos  terminos  intraret^  quia  antiquitus 
a  maioribus  Indorum  locua  ipse  conaecratua  esaet  aoli  et  lunae.  Volui 
ibi  immolare  victimas,  aed  non  dimisit  me  ipse  sacerdoa,  dicens  non 
licere  in  ipso  !oco  aut  incensum  de  libano  facere  aut  qualecunque  ani- 

35  mal  occidere;  sed  praecopit^  ut  baeiarem  ipsas  arbores  et  rogarem 
solem  et  lunam,  ut  vera  responsa  mihi  darent  Interrogabam  sacer- 
dotem^  si  lingua  ludica  an  Oreco  sermone  ipsae  arbores  nobis  respon- 
dere  deberent  Reapondit  ille:  Et  Indica  lingua  et  Graeca;  sed  arbor 
Bolie  prius  Indico  sermone  adnuntiat  futura,  arbor  lunae  Greco  sermone 


1)  nos  von  zweiter  Hand  uaterstricheti.        2)Cad.:dei.       3)  Cod.:  plnerenL 


Brief  Alexanders  des  Groaaeo  an  Ariatotelea  über  din  Wander  Indienfl    235 


incipit  loqui,  Indico  fioit.  Foat  haec  vidimua  radios  solis  reaplendere 
sursum  in  caciiminibua  arborum,  et  sacerdos  ait:  Stirsura,  inquit,  re- 
spicite,  et  de  quali  caoea  interrogare  quisque  voluerit,  in  corde  suo 
cogitet,  palam  noo  dicat.  Tqdc  cum  magna  cura  coepimua  respicere, 
ne  forte  inter  ramoa  arbomm  easent  pica  aut  patthacus,  quia  solentö 
quasi  vocera  humanam  mittere.  Postqoam  non  vidimtis  aliquam  frau- 
dem inter  ramoB  arboruni,  cogUare  coepi  in  auinio  meo,  si  triumpband 
reverti  posaem  io  patriam  meam  ad  Olympiadem  matrem  et  sororea 
cariaaimaa. 

Cum  subito  Indico    aermone    respondit    arbor:    Sicut    interrogasti  10 
Domen  meum^  Alexander,  eris  dominua  orbia  terrarum;  sed  vivua  in  pa- 
triam non  reTorteria,  quoniam  fata  tua  sie  defioierunt  de  te.    Tum  ego 
cum  neacirem,  qualia  esaet  ipea  arbor ^  ioterrogavi  cxinde  Indos,   quoa 
meeum  portaveram,  ut  mihi   ipai  verba  interpretarent^    dixerunt  mihi, 
quia  eeaet  arbor  solis.    Amici  mei  coeperunt  plangere  de  tali  respon- 15 
ßione,  quia  mecura  erant  trea  fidelissimi  oiei  amici,   id  est  Perdica  et 
Clitona  et  Philotan,  quia  nullom  hominom  timebam,  nee  erat  cauaa,  pro 
qua  timere  deberem  in  eo  loco,  ubi  non  erat  licitum  aliquem  occidere. 
Movimus  noe  inde  et  hora  vespere  voluimus  intrare  ad  interrogandam 
arborem  lunae;  sed  luna  nondum  apparebat.    ItitravimuB  postea  in  eun'20 
dem  aacrum  locura,  et  cum  stetiesemue  iuxta  arborem  tonae,  adoravi- 
mua,  et  interrogavi^  ubi  mori  deberem,  Poatquam  aplendor  knae  tetigit 
cacumen  arboris,    respondit  ipsa  arbor  et  dixit  mihi  Oreco    aermone: 
Alexander,  plenam   iam  fioem   aetatis  habea,  sed  iato  anoo  adveniento 
menae  magio  in  ßabilone  morieris  et  deceptua  habebis  esse,  a  quo  mi-25  [t  t}| 
nime  apcraa.    Tunc  plangere  coepi;  eimiliter  et  amici  mei  flebant;  ego 
autem  nou  cogitabam  de  eis,  ut  aliquam  fraudem  mihi  facerent,   quia 
parati  erant  mori  pro  mea  aalute.    Exivimua  de  eodem  loco;   animus 
mens  nimium  erat  tristis,  et  non  volui  comedere.     Kogabant  me  amici 
mei>  ut  non  anguatarer  et  affligerem  corpus  ieiunio;  tunc  contra  volun- 30 
tatem  de  animo  meo  manducavi  modicum  et  coüocavi  me  in  ipso  sacro 
loco^  ut  paratus  eaaem,  quando  primum  exiret  soL    Alia  die  valde  dilu- 
oolo  Burrexi  et  amicoa  meos  de  somao  excitavi;  ipae  autem  aacerdoB 
ioTolutUB  petlibuB  iacebat,    et  erat  ante  illum   posita   magna  gleba  de 
libano  in  tabula  ebena,   quae  illi  de  coena  remanaerat,  et  ibi  posaituaSö 
culter,   nam  aere  et  ferro  et  plumbo  et  argento  et  auro  habundant^j 
opobalaamum  et  libanum  mandueant  et  bibunt  aquam,  quae  de  vicino 
monte  exit,    Excitavimus  Bacerdotem  et  tertia  vice  intravimtis  ad  inter- 
rogandaa  ipaas  arboree*    Die  mihi,  aacratiasima  arbor,  cuius  manua  me 


1)  God«;  babundat. 

RolDAcikcfao  PorvcbuDgcQ  VL 


16 


23Ü 


Bernhard  Kiibler 


occidere  debeant  et  quali  morte  mater  mea  et  sorores  meae  mori  de- 
bcant  Arbor  greco  dixit:  8i  dixero  tibi,  quis  te  occidere  debebit,  tu 
occidee  itlum,  et  iani  mutatur,  quod  de  te  ipsa  fata  ordinaverunt,  et 
irascentur  mihi  trea  sororea,  id  est,  Clotho,  Lachesia,  Atropos.,  eo  quod 
5  impedimentufli  focc?rira  in  eo,  quod  illi  etatuerunt  Igitur  ad  unum  anonm 
et  octo  menses  Babilone  niorieriSy  non  per  ferrom  sicut  speraa,  ßed  per 
venenum.  Mater  tua  turpiasima  morte  morietur,  et  non  sepelietur,  sed 
avea,  id  eat  aucelli,  et  ferae  coraedent  iilam;  sorores  tuae  bene  esse*) 
habebunt;  tu  autera  in  parvo  tempore  eris  dominus  terraroin.    Nunc 

10  voro  noli  ampliua  interrogare  nos^  sed  exi  de  iato  loco  nostro  et  rever- 
tere  in  Fasiacen  ad  Forum.  Sed  et  sacerdos  monuit^  ut  abiremus,  di- 
cens,  quia  de  planctu  et  ululatu  nostro  irasceretur,  Tunc  ego  locutua 
sum  ad  univeraoa  milites  et  dixi,  ut  ad  Forum  in  Fasiacen  reverte- 
remur;    de  interrogatione  antem  vitac   meae  dixi   militibus  meis,  qui 

15  mecum  fuerant,  ut  nuUi  dicerent^  quod  aiidierant,  aed  per  meum  coo- 
silium  in  aua  Me  accretum  teueren t^  quod  audieraot. 

Pervenimuö  deinde  in  vallem  Jordaneam,  ubi  erant  serpentes,  ha- 
bentes  in  collo  lapidea^  qui  smaragdi  appellantur.     Fraedioti  serpentes 
I35»J      non  dimittunt^  ut  aliquis  ipaam  vallem  apprehendat;   vivunt  de  lasere 

20  €t  pipore  albo  et  singulia  annia  pugnant  inter  so  et  multi  inde  moritin- 
tur;  inde  tulimus  noa  paucoa  smaragdos,  quimagnam  formam  habebant 
Per  magna  deinde  |iericula  venimue  in  loea,  quae  erant  fortis&ima,  in 
qua  erant  bestiae,  quae  habebant  caput  sicut  porcus,  caudam  sicut  leo, 
ungulas  duas  latas  pedibua  sex,  cum  quibus  feriebant  milites  nostros, 

25Mixti  erant  inter  eoa  grifasi  qui  habebant  pizzos  sicut  aquila;  qui  cum 
magna  velocitate  feriebant  in  facies  noatras.  Nos  vero  cum  sagittis  et 
contis  defendebamus  noa  ab  eis.  Perdidi  in  eo  certamine  ducentos  octo 
militea.  Inde  pervenimus  ad  äumon,  qui  currebat  in  Oceanum;  erat 
latus  miliuria  duo  et  medium;  erant  in  ripa  ipatua  fluminis  cannae^  tan- 

30  tum  altae  et  grossae^  de  quibus  vix  poasent  triginta  milites  unam  por- 
tare.  Habitabant  in  eodem  loeo  multi  elaranti^  qui,  neacio  quare  factum 
fuisaet,  nullum  malum  nobis  fecerant.  Fecimua  navoa  de  ipsis  cannia 
et  vuricavimua  illa  parte  ipsum  flumen.  lovenimua  ibi  bomines,  qui 
habebant  veatitas  pellea  de  ballenia;  dederunt  nobia  apongias  albas  et 

Söpurpureaa  et  concaa  marinaa,  quae  capiebat'^)  duoa  et  trea  congioa.  De- 
derunt et  tunicaa  de  vitulie^  factas  de  vitulia  mariois^  et  cocleaa,  quae 
capiebant  sextarium*  Item  posuerunt  ante  nos  vcrmea,  quos  de  ipao 
flumino  traxerunt;  erant  groasiores  aicut  coxa  hominis;  melior  erat 
sapor  illorum  de  omni  pisce.    Dederunt  et  fungoa  rubicundos.   Posuerunt 


1}  seae? 


2]  capiebant? 


Brief  Aleicanders  dea  Grossen  slh  AHstoleles  Über  die  Wunder  Indiens    237 

nobid  et  mureDas  pensantes  duoeßtae  quinquagiDta  Itbras  et  dicebant^  quia 
plus  fortiores  de  ilüs  essent  in  ipao  oceano^  qui  erat  iüib  vicinus  ad  viginti 
tria  miliarla«  Pisces,  qui  nominantur  Bacri,  posuerunt  aote  nos  pensantes 
libras  ceotum  quioquagiuta.  Erant  in  eodetn  tiumine  feiuiDae  capillatae; 
iBtaequando  videbant;  extraneoa  bomices  natare  in  ipso  flumioe^  apprehen-  5 
dentes  illos  aut  sufFocabant  io  ipso  fiumine  aut  trahebant  eos  ioter 
ipsas  caooasi  et  quia  erant  nimium  formoaae  aot  per  nimianci  iram  oc- 
cidebaot  illoa,  aut  tantum  faciebant  illos  secum  concumbere,  quousque 
sine  aeima  remanereot.  Nos  vero  apprehendimua  ex  eis  duae;  erant 
albae  sicut  nix  et  habebant  capillos  longOB  aparBoa  per  doraa.  Vidi- 10 
mu8  in  Gangen  fiumine^  quae  si  dicere  votuissemus  ^  miranda  fuiBsent, 
8ed  oe  dicatur,  quia  causa  fabulosa  sit,  proptera  nolui  vobia  inde  ali- 
quid scribere  *). 

Venimus  inde  ad  castellum^  quod  Indi  colunt^  ubi  accepimuB  optima 
monita  a  aenibua  iIüb^  qui  noa  revocabant  et  ducebant  per  CaBpiaa  por-  15 
taa  in  Fasiacen  ad  Poriim  regem;  non  voluimus  aacuUare"^)  monita  de      [T  MI 
ipais  senibuB,  quia  aperavimuB,  tit  per  fraudem  darent  nobia  consiliuni; 
aeouti  sumue  flatus  euri  venti,  et  inde  venimua  in  loca,  ubi  erant  ferae^ 
de  quarum  capitibus  exiebant  oaaa  serratat  sicut  gladius  acutus^  et  cum 
ipsis  feriebant  super  mÜltes  noatroa    et  nmltos  illorum  cHpeoa  trans-  20 
foraverunt;  occiderunt  ex  eis  usque  ad  octo  milia  quadringentoa^)  quin- 
quaginta,    Sic  deinde  cum  multo  labore  et  magno  periculo  pervenimus 
ad  Forum  regem,     Ibi   namque  praecepi  militi  meo;    nomine  Alcone, 
quem  in  Perside  proposueram,   ut  in  Babilooiam    et  Peraidem  poneret 
meaa  atatuas  duas  de  auro  fusilea,   altaa  pedea  viginti  quinque,  et  in  25 
ipsis  scriberet  omnia  facta  mea,  et  in  ultima  India  illa  parte,  ubi  erant 
eentum  statuae  positao  in  honore  Liberia  et  Ilerculi,  poneret  idem  AI- 
con  statuaa  aureas  quinque,  decem  pedibua  altas,  in  honore  raeo,  Nuno 
autera,  karissime  praeceptor,  propter  miracula,  quae  futura  sunt   in 
poeteris  saeoulia,  magnam  ammirationem  monatravirnus^  et  novum  atque  30 
perpetuum  exemplum  in  virtutibus  nostriS;  ut  in  venientibua  magna  esaet 
fama  de  nobia  et  tu^  magiater^  cognosceree  sollicitudinem  et  ingenium 
atqae  Studium  animi  mei^). 


1)  VidimUB  —  Bcribere,  am  Rande  nachgetragen,  2)  Cod.:  aacnlta. 

3)  Cod.:  qiiadringente.  4)  Kiplicit  epTa  alexandri  regia  naagni  maecdon. 

ad  niagii,  siiü  aristotele  \*  (rot). 


16 


r^BilBt 


Alboraz  -  Campandor. 


Dozy  Recherchos  II*  63  gründet  seine  von  mir  schon  anderweit 
bestrittene  Erklärung  des  dem  Cid  beigelegten  Ehrennahmens  als  Einzel- 
kämpfer n.  a.  auf  eine  Stelle  des  Briefes  Berengars  in  den  Gesta  Ro- 
derici  8.  XXXVII:  Tandmi  vero  faciemus  de  (e  alboroz  iUud  idem  qimd 
scnpsisti  ßcisU  tu  ipse  de  twbis.  Alborüzo  Tumult^  Lärmen  giebt  keinen 
Sinn,  die  Form  welche  die  Cronica  general  (foL  322)  in  ihrer  Wieder» 
gäbe  des  Schreibens  bietet  ist  wahrscheinlich  die  bessere:  e /aremos  de 
fi  alboras  io  que  fernste  de  nos,  Dozy  corrigirt  daraufhin  albaraz\  et 
ist  nicht  nötig  dabei  eine  Corruptel  anzunehmen,  da  die  Beeinflussnng 
von  unbet.  a  durch  die  Labiale  castilisch  zwar  selten  aber  immerhin 
vorkommt:  vulgärarabisch  kann  ich  sie  nicht  constatiren,  auch  nicht 
aus  den  von  Dozj  bei  almoradux  gegebenen  Formen.  Er  übersetzt: 
yjjnalment  nom  ferons  de  foi^  alburräz!  rela  meme  que^  comme  tu  icris^ 
tu  as  fatt  avic  mus.'^  Ärab*  barrdz  sei  der  welcher  gewobnheitsmäa 
zu  Einzelkämpfen  herausfordere;  der  Graf  von  Barcelona  übersetze 
höhnend  den  Titel  seines  Gegners  weil  er  diesen  mehr  für  einen  arabischen 
als  christlichen  Ritter  ansehe.  Dass  das  Wort  nicht  zu  belegen,  sondern  aus 
baraza  und  mobthiz  gewonnen  ist  erhellt  vollBtändig  aus  Dozj,  8uppl.I,70; 
im  Spanischen  würde  es  sich  nnr  an  der  einzigen  Stelle  finden.  Ich  glaube 
ferner  kaum,  dass  der  Graf,  der  nicht  viel  weniger  Freibeuter  und  schwer- 
lich civilisirter  war  als  sein  Gegner,  auf  einen  derartigen  Einfall  gekommen 
wäre.  Nach  der  Coostruction  und  im  Geist  der  Zeit  liegt  es  viel  näher 
in  aiböroz  das  Object  und  die  einfache  Rückgabe  einer  der  Beleidigungen 
zu  suchen  mit  welchen,  nach  seiner  eigenen  Antwort,  der  Cid  Berengar 
in  einem  vorausgehenden  Schreiben  bedacht  hatte.  Das  später  sehr 
häufige  aibarraz  t  aburraz,  habarruz  Flohkraut  ist  zu  jung  um  in  Frage 
zu  kommen.  Es  bietet  sich  ausserdem  albarazo,  albarraz  Cal.  y  Dymna, 
Art  AussatZj  von  idburai<  und  ein  weiteres  arabisches  Wort,  baraz,  excremm- 
tum  das  in  valencian.  fdbard  „del/aldd  de  la  camisa^  erhalten  ist»  Das 
gröbste  ist  hier  das  hoste,  Ueberdies  erklärt  gerade  die  beschränkte 
Verbreitung  des  Worts  seine  Verunstaltung  in  den  Gesta  und  vielleicht 
auch  derCr<5nica.  Doppelsinn  scheint  mir  ausgeschlossen;  solch  sylben- 
stechenden  Witz  gab  es  damals  nicht 

il  Baigt 


Mitthailungen  ans  mittellateinlsehen  Handschriften  der 
Hofbibliothek  zu  Darmstadt* 

Von 
P.  W.  E.  Batli, 


Die  nachstehenden  Beschreibungen  einer  grosseren  Anzahl  mittel- 
lateiniBcher  Codices  zu  Dariiistadt  bilden  gleichsam  Fortsetzung  und 
Abechluss  meiner  ähnlichen  Arbeit  in  dieser  Zeitschrift  1888  17  f. 
Wie  dort  habe  ich  auch  hier  eine  sorgfältige  Auswahl  von  literarisch, 
Bpracblich  und  historisch  Wertvollem  gemacht^  meine  Angaben  aber  auch 
auf  Codices  des  XIV,  und  XV.  Jahrhunderts  ausgedehnt.  Auch  hier 
wird  der  Fachgelehrte  eine  Menge  wertvollen  Materials  verzeichnet  fin- 
den, da  über  diese  Codices  nichts  bekannt  und  kein  gedruckter  Catalog 
in  nächster  Zeit  über  die  Darmstädter  Handschriften  zu  erwarten  ist. 

Nr.  3.  Quarto,  Papier,  saec.  XV  (Hüpseh).  Deckblätter  Donat 
oder  Grammatik  saec.  XI V^  Perg.  Inhalt  eine  Bibel  in  Versen  zum 
Schulgebraucho.  Sicut  et  iniuncto  suscepi,  ut  ita  singula  biblie  capit- 
tula  tarn  ?eteris  quam  novi  testamenti  memorie  commendarem,  quatenua 
nusquam  quota  remota  ab  oculis  etc.  —  In  der  Vorrede  Huguicion  und 
Catbolicon  angeführt  als  Quellen.  —  Am  Ende  Nachricht  des  Verfassers 
und  Aböchreiberfl  an  den  Leser  in  Versen  (ohne  Namen). 

Nr.  28-  Qüarto,  Papier,  saec.  XV.  Aus  Wimpfen*  1)  Gewohn- 
heiten des  Dominicanerordens  in  Leben  und  Gottesdienst*  ^Ea  que  sub- 
scripta  sunt'  etc.  —  2)  Liber  officiorum  ordinis  fratrum  Predicatorura. 
^Religionea  approbate  sicut*  etc.  Verfasser  ist  Humbert*  —  3)  Verzeich- 
nis der  Ordensproviozen  mit  ihren  Conventen,  theilweiso  mit  Jabrzahlon 
der  Gründung.  (Ob  Arbeit  des  Bernardus  Guido?),  —  4)  De  inicio  or- 
dinis fratrum  Predicatorom*  ^Sanctus  Dominicus'  etc.  —  Chronik  der 
Meister  des  Dominiranerordens  bis  an  den  26.  Meister  1424;  der  27.  bis 
29.  Meister  von  andrer  Band,  der  31.  Meister  von  dritter  beigefügt. 
1474.  —  5)  (Nider)  tractatus  de  abatinentia  a  carnibus.  ,Bonum  est*  ete, — 


240 


F.  W.  E.  Roth 


Geschrieben  per  me  F.  Fridericum  Swert  anno  domini  M^cccc'*  37.  — 

6)  Stelle  aus  einer  Schrift  des  Abts  Yaaae  de  Syria  ad  servos  dei  soH- 
tarioB  pro  corporum  domatioiie,  —  7)  epietola  fratris  Humberti  quinti 
magistri  ordinis  Predtcatorum  —  de  tribus  Bubatantialibus  religionia  et 
de  quibosdam  yirtutibus  etc.  Druck:  Hagenau  15Ü8>  folio.  —  8)  Stellen 
aus  Huraberts  über  officio rum  und  Petrus  Damiani  de  pervereitate  reli* 
giosorum.  —  9)  Tractatus  de  Castro  humani  corporis.  —  10)  Hjstoria 
beate  Helene. 

N.  76.    Klein  Octav,  Perg.,  aaec.  XIV.    (Hüpech  65,  455): 

1)  Abhandlung  über  Zeitrechnung,  mit  prosaiacher  Einleitung.  Licet 
modo  in  fine  temporum  etc.  Ganz  in  Versen:  Que  priua  explano 
dehiuc  explanata  legantur  etc* 

2)  Sequitur  de  nomiuibuB  XII  meneium  et  quid  agatur  in  eis  nt  aic 
possimuB  scire^  in  quo  tempore  anni  sint. 

Bisseuos  mensea  tenet  annua^  nomina  quorum  etc. 

3)  Sequitur,  quot  dies  quilibet  mensis  habeat, 

Junius,  Aprilis,  September  necne  November 

Terdenos  retinent  continnantque  diea  etc. 
So  geht  ea  fort  über  Zeitrechnung  und  Jahreaeiotheilung  auf  8  Seiten, 
SchlusB  fehlt.    Blatt  9—11  eine  ähnliche  Arbeit,  am  Ende  Verse: 

Poat  featum  terne  regum  lege  fioit  in  Abdon  etc. 

Explieit  compotus  manualis  per  manne  Alberti,  — 
Blatt  19  Verae: 

ünam  seraper  amo,  cuina  non  aolvar  ab  hämo, 

Dicitur  arbor  acer,  vir  fortie  et  inprobua  acer  etc. 
Blatt  23  Rückseite  heiast  es: 

Serlo  docetur  uti:  non  doctus  amoribue  uti. 
Blatt  35: 

Grecorum  studia  nimium  quod  diu  quod  Bequtua  eto. 
Am  Ende  heiast  es: 

Geta  quidem  non  Bum,  Getaque  dicar  ego  eto. 

Nr.  78.  12  ^  Perg,,  saec.  XIV.  1)  Exempla  fratris  Jacobi  de  Vi- 
triaco.  ^NaviB  per  ee  deecendit*  etc.  —  2)  Predigton  durchs  Kirchen- 
jahr, —  3)  Erzählungen  wunderbaren  Inhalts.  —  (Bonaventura)  de  sex 
alis.  —  ,Prima  ala  est*  etc. 

Nr,  79.  8%  Papiefi  aaeo.  XV.  Sammelband,  darunter:  1)  (Ohne 
üeberachriftL  De  modo  interdictionia,  verfaaat  von  Jo(hann)  Anidreao) 
decretorura  doctorem.  8  Blatt.  —  2)  Desgleichen,  de  aimonia,  ge- 
schrieben 1461  ^Gratis  accepiatis'  eto.  —   3)  Henricua  de  Uaaaia^  ape- 


MittheiiuDgen  aus  mlttellat.  HaDdschnften  der  Hofbibliothek  zu  Darmstadt    241 


culum  aDjme^  geschrieben  1481. 
penitenciam,  etc. 

Nr.  82. 


4)  Qiießtionea  ac  casus  varii.   ,Circa 


8**»,  P©Fg.,  Baec,  XIV*     1)  Mathias  Vindocioenaia  Tobias, 
Ex  agro  veteri  ?irtutom  etc. 
Plantula  iusticie  puUalat  aprilia  segea  etc, 
Schlieflst:  Thobiam  posait  religione  sequi. 

Explicit  hie  über,  de  pena  sum  modo  über. 

2)  Verse:       Res  rerum  natura  parena  iara  concipit  omnes  etc. 
Bchüesst:  Expücit  fagifacetua.    Dann  eine  Notiz  in  Prosa  über  dieaea 

Schriftchen*  Am  Schlusae :  late  über  est  Ottonia  de  Kode. 

3)  Verse:       Pax  est  in  cella, 

Sed  sunt  foris  undique  bella. 
Si  pacem  queris, 
Hinc  rarius  eo  redieria, 

4)  Verse!       Data  Ihesu  Christi  titulus  libro  datur  iati  etc. 
Am  Ende  defect. 

Nr.  B4.  12»,  Papier,  aaec.  XV.  (Hüpsch).  1)  Wilhelmus  epiaco- 
pus  Paridienais  divinum  officium  misse.  —  2)  Arbeit  über  Eucharistie. 
jlnter  omnia  opera  sua'  etc,  —  3}  Tractatus  collectua  ex  diversie  de 
duodecim  dentibus  apirituaübus,  id  est  cogitacionibus  acutia,  qm  verum 
eucharistie  veoerabile  sacrameotum  a  celebraotibua  et  cooimuuicantibus 
est  masticandum,  ut  eins  dulcedo  senciatur*  —  4)  Notizen  über  virga 
de  radice  Yesae.  —  5)  lateinische  öcbriften  der  h.  Gertrud,  III  Bücher, 
copiatus  ctiraorie  aatis  per  F.  Conradum  de  Susato  senem  anno  1473 
ipso  die  sancti  Servacii  ad  honorem  dei  et  consolaclonem  iuniorum  fra- 
trmn  Carthuaiensis  domus  sancte  Barbare  in  Colonia.  Buch  IV  und  V 
fehlt. 

Nr.  208.  Folio,  Papier,  aaec.  XV.  (Hüpach),  1)  Frohemium  de 
historia  beati  Thome  de  Aquino  ordinis  Predicatorum  et  primo  de  ne- 
cessitate  institucionis  et  eiua  commendacione  capitulum  primum.  2)  ,Dcus, 
qui  diiit*  etc.  —  Geschrieben  per  me  fratrem  Francisoum  de  Malender 
(bei  Coblenz  a*  Rhein)  regulärem  in  insula  in  opposito  viUo  Valender 
anno  domini  M°  CCCC'  IXXXVIF  in  vigilia  sancti  Calixti  martiris.— 
41  Blatt. 

Nr.  209.  Vita  sancti  Malecbie  episcopi  edita  a  beato  Bernardo  ab- 
bate.    jMalachias  noster'  etc.  —  211  Blatt. 

Nr.  210.  Legenda  aancti  Lebuini  confeasoris.  ,8anctus  Lebuinus'.  — 
2  Blatt. 


242 


F.  W.  E.  Roth 


Legonda  sancte  Odilie  ete,  ,TemporibuB  Hilderici'  etc,  — 


Vita  sancti  Martini  pape.   ,Böatuß  urbis'  etc  —  4  Blatt. 
Vita  sancti  Guniberti  episcopi.  jTemporibuB  Dagoberti'  etc. 


Nr.  21 L 

6  Blatt. 

Nr.  212. 

Nr.  213. 

2  Blatt, 

Nr.  214  Prefacio  in  passioneni  Livini.  ,Bonifaciu8  homo*  etc.  — 
12  Blatt. 

Nr.  215.  Paseio  sancti  Theodorici  presbiteri.  (XIII  kal.  Novem- 
bris).  ^Tempore  bone  memorie*  etc.  —  3  Blatt. 

Nr.  216.    Rede  über  Noitburgts  (H  kal.  NovembriB). 

Nr.  217r  Vita  beati  Gregorii  primi  abbatis  Porcetensis  (Burtseheid 
bei  Aachen).  ^Beatus  Gregoriüs^  etc.  17  Blatt.  Enthält  Manches  über 
dessen  Beziehungen  zu  K.  Otto  II  und  Theophaoie,  sowie  die  Stiftung 
Burtacheids. 

Nr.  218.    De  sancto  Machnte  episcopo.  ,Eo  quoque*  etc.  —  4  Blatt. 

Nr.  219.  De  sancto  Edraundo  archiepiscopo  Caniuariensi.  ,Anno 
ab  incarnatione^  etc*  —  16  Blatt, 

Nr.  220.     Vita  sancti  Waltgeri  BerYordensis  ecclesie  fundatoris,  — 

7  Blatt. 

Nr.  222.  Prologus  in  vitam  sancti  ColnmbaBi  abbatis.  .R^tilaotem 
atque'  etc,  —  18  Blatt. 

Nr.  230^).  Chronik  des  Johann  Buschius  des  Ordens  der  regulier- 
ten Chorherrn  ^  cf.  Gudenue,  sylloge  p.  387,  mit  dessen  Mittheilungen  die 
Hs.  nicht  überall  stimmt.  Druck:  H.  Rosweyde  1621,  Antwerpen  8"' 
als  Chronicoe  canonicorum  regularium  ordinis  s.  Augustini  capituli 
Windesemensia  auctore  Joanne  Bnschio  can.  regularium  etc. 

Nr.  231.  Folio,  Papier,  saec.  XV,  (Hüpsch).  1)  Cronica  brevis 
magistri  Oliveri  de  terra  sancta  et  recuperacione  eius  et  amissione. 
Druck:  Eccard,  corpus  bist.  11^  p.  1355—96.  ~  2)  Cathalogus  regum 
Jherusalem  latinorurn  et  de  preliis  eorum.  »Primus  quidem^  etc.    3  Blatt. 

Nr.  232.     Folioj  Papier,  saec.  XV-  (Hüpsch).  Oesta  Alexandri  magnL 

ySapientissimi  quippe^  etc. 

Nr.  233,     Folio,  Papier,  »aec.  XV,  (Hupsch).    1)  Epistola  preebiteri 

Johannis  do  maiestate  sua.  ,Pre8hiter  Johannes'  etc.    —    2)  Ex  vorbie 
Palladii  sumpta  sunt  infrascripta  secundum  quod  audivi  a  quodam  The- 


1)  Nr.  205-230  bilden  einen  Band. 


MittbeiluDgen  aas  mitteltat.  Haudschriften  der  Hofbibliothek  zu  Darmstadt    243 

beo  etc.  jQuidam  ThebeuB^  etc.   —    3)  De  Macbumeto.    ,CIericuB  qui- 
dam'  etc. 

Nr.  234.  Folio,  Papier,  saec.  XV,  (Hüpßch).  —  1)  Gesta  Karoli 
magni  iraperatoris.  ^Qloriosissimuß  namque'  etc.  —  2)  Testament  Karle 
des  Grossen,  ,ln  nomine'  etc*  —  Ex  gestis  Romaoomni  imperatonim. 
fLoDgobardi  igitur*  etc-  —  Stellen  aus  Theodericufl  de  Nieni;  Petrarca, 
Boccacio. 

Nr.  272.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch).  1)  Tabula  super 
moralibua  epiatolarura  Senece  aecundnm  ordinem  alphabeti  ordinata  per 
M.  Jo.  de  Wasia.  —  2)  Tabula  auper  libros  sentenciarum.  —  3)  Liber 
de  oonservanda  sanitate  a  ma^stro  Johanne  de  Tholeto  compoaifcus. 
,Scribitur  ad^  etc.  —  4)  (Arooldus  de  villa  nova).  Regimen  sanitatis 
ad  inclitum  dominum  Äragonum  ab  ordinatione  directum.  , Prima  con- 
sideracio^  etc.  —  5)  Summa  de  legibus  et  univerao.  (Wilhelm  v.  Paris) 
drittes  Buch.  Am  Ende  defect*  —  6)  Liber  ortua  vite  vel  obitus  pri- 
mitiorum  patrum  sanctorum  etc.  alias  liber  Ysidori  Hispalensia  epiacopi 
de  viris  illuatribua.  ,Quorundam  aauctorum'  etc.  —  7)  Liber  beati  Ysi- 
dori Hispalensis  episcopi  de  plana  nominum  Jegum  et  ewangelii  ioter- 
pretatione  etc.  —  8)  Errores  Judeorum.  —  9)  Jeronimus  de  viria  illti- 
stribus  (defect).  —  10)  Liber  primua  dyalogorum  beati  Qregorii  (de- 
feot).  —  11)  Tabula  auper  librum  ethicorum  des  Thomas  Äquinas. 

I  Nr,  312.  Folio,  Perg.,  saec.  XV.  Liber  monaaterii  aancti  Jacobi 
Leodienais.  (Hüpsch).  Itecretalea  cum  novella  Johannia  Andreo  super 
sextum  decretalium.  Nota  quod  ista  novella  non  est  completa,  aed  tan- 
tummodo  est  ueque  ad  titulum  secundi  libri  qui  est  de  exceptionibus*. 
Item  , . .  (radirt).  Ego  frater  Pbilippus  prior  huius  loci  istam  novellam 
emi  et  feci  hie  ligari.  Anno  domin i  m^  cccc^  XVIP  ,quo  anno  tercia 
dominica  quadrageaime  fuerunt  duo  inagistri  in  civitate  Leodienai  or- 
dinati,  ut  priua  erant  ante  bellum,  quod  fuit  in  Ochey.  Mit  gutem 
Initial.  Enthält  Gregorius  IX  papa  decretalium  libri  IL  cum  glosaa. 
Mit  Register. —  Andreae  novella  super  aexto  decretalium.    Erstes  Buch. 

Nr.  313.  Folio,  Pcrg.,  aaec,  XV.  Aus  Lüfetich.  (Oüpsch).  Gleiche 
Hand  wie  Nr.  312.  Bonifacius  VIIL  liber  sextus  decretalium*  Mit  der 
Qlosae  des  Johann  Andreae.  Am  Ende  2*/a  Blatt  kirchenrecbtliche  Ver- 
ordnungen von  andrer  Hand, 

I  Nr.  316.    Grossfolio,  Perg.,  XV.  Jahrh    Aus  8t.  Jacob  in  Luttich. 

(Hüpsch).    Mehrfach  defect  und  Initialen  ausgeschnitten.    Gregore  IX. 
Decretalen  mit  der  Glosse* 


244 


P.  W.  E.  Roth 


Nr.  317.  FoliOj  Perg,,  saec,  XV,  Aus  St.  Jacob  in  Luttich*  (Hüpsch). 
Rubriken  zum  siebenten  Buche  der  Decretalen,  Siebentes  Buch  der- 
selben. (Clemens  V.  papa  coostitutiones).  Auszug  aus  dem  Catholicon 
des  Johann  Baibus  de  Janua  (Prosodie). 


Nn  318.  Quart,  Perg.,  saec.  XÜI.  Aus  St. 
(Hüpsch).  Summa  decretorum.  Liber  domiui  .  .  .  , 
lano  canonici  et  custodis  ecciesie  Leodienaid, 


Jacob    in   Lüttich. 
(Rasur)  de  Medio- 


Nr  331.  Kleinfülio,  Perg  ,  saec.  XV,  Glosse  des  Johannes  Andrea© 
auper  sexto  libro  decretalium.  Aus  St  Jacob  in  Lüttich,  (Uüpsch)*  Hie 
liber  est  (corr.  fuit)  magistri  Egidii  Boais  de  .  .  .  —  Am  Ende:  Hunc 
Hbrum  emit  nonnus  Philippua  de  Ochey  prior  hniua  loci  ?idelicet  sancti 
Jacobi  anno  domini  M^  cccc"^.  XXLIj  hoc  anno  veneno  obiit  henricus' 
rex  Anglie  Pariaius  qui  Francoa  debellaverat  die  Criprini  (!)  et  Cri- 
spiani  XV.  milibus  oecisis  et  de  suis  pluribus  perditis. 

Nr.  341.    Kleinfolio,   Perg,    aaec.  XV.     Aus  Lüttich»     (Hüpscb). 

Summa  magistri  Qofredi  de  Tran o  sedis  apostolice  cardinalis  super 

Decretalen  \  am  Ende  defect. 

Nr.  345.  Polio,  Perg.,  saec.  XII  — XV.  (Höpsch).  Aus  8t-  Jacob 
in  Lütticb.  Prologus  beati  Augnstint  supra  psalterium*  —  2i  TheoL 
Arbeit,  von  späterer  Hand  überecbrieben :  Iste  docior  reprehendit  Tho- 
mam  de  Aquino,  puto,  quod  sit  Durandua.  ^Questione*  etc.  (XV.  Jahrb.). — 
3)  Decretalen  P.  Benedicts  Xll.  für  den  ßenedictinerorden,  Ital.  Urk. 
Schrift  aaec.  XV,  an  manchen  Stellen  durchlöchert.  De  capitulis  pro- 
vincialibus  —  de  viöitatoribua  —  de  capitulis  generalibus  —  de  sub- 
ventionibus  collectis  —  de  capitulis  cotidianis  —  de  studiis  —  de  studeu- 
tibuB  ad  generalia  atudia  mittendis  —  de  pensionibua  studentium  — 
de  mutuis  ac  vendicionibus  ailvarum  et  coocesaionibus  iurium  —  de 
fictis  ac  dolosLS  contractibus  —  de  forma  iuramenti  a  prelatis  pro- 
standi  —  de  epoliis  —  de  inveotariia  per  novos  antiatites,  abbates  et 
administratores  alioa  in  eorum  novitate  faciendia  —  de  locia  non  tra- 
dendis  ad  firmam  nisi  cum  certa  aolemnitate  etc.  Datum  Aviniona 
XIL  KaL  Jnlii  pontificatua  noatri  anno  secundo. 

Nr.  367.  Polio,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch).  1)  Commentar  zu 
den  Psalmen.  ,Qne  aino  ficcione^  otc.  —  Hec  dicta  psalterü  annt  reve- 
rendi  magistri  Conradi  Zoltonis  doctoris  sacre  theolige  (!)  collecta^ 
Praghe  etc,  Completus  eat  iate  liber  anno  domini  M«  CCCC^  XXVIU*^ 
feria  tercia  post  diem  palmarum  per  me  Hermannum  Stovena filier  etc.  — 
2}  Qlosa  magistri  Alani  (do  Inaulis)  auper  cantica  in  matutinis  aeu  ia 
IftudibuB.    ,Hic  considerandum  est'  etc. 


MittheiUmgen  ans  uaitteUat.  HandBchriften  der  Hofl>ib)iottiek  zu  Darmstadt    245 

f  Nn  368.  Folio,  Papier,  eaec.  XV.  Heden  auf  dem  Basler  Concil 
gehalten.  Unter  andern:  per  provincialfim  Saxonie  magiatrum  Mathiam 
ordinis  fratrum  Minornm  in  die  Nycolai,  —  per  decamira  Toronensem 
super  reforraacione,  —  per  magistruni  Emericum  de  Campo  sacre  theo- 
logie  profesBorem  studii  Coloniensie.  —  per  dorainnm  episcopum  Catha- 
nensern  iE  exequiis  domine  ducisse  Britanie  filie  Francorum  regia 
ChristianiBsimi  in  presencia  illustnasimi  et  invictiBsimi  SigiBtBundi  Bo- 
manorum  imperatoris  semper  augnsti  ac  sacri  cetua  ibidem  solempnie 
^congregati  in  monasterio  fratrum  Minorum  anno  domini  M**  cccc** 
^XXXIIII^  —  in  exeqmifi  domini  archiepiscopi  Mediolaneneis.  —  per 
magistmm  Mathiam  de  Kyritze  fratrum  Minorum  minietrum  et  provin- 
cialem  Saxonie  eacre  theologie  professorem.  —  in  exequiia  regis  Polonie 
per  quendam  doctorem  Pragenaem  et  canonicum  Cracoviensem.  —  auf 
die  Ankunft  des  Johann  de  Turrecremata.  —  Rede  de  1434.  —  per 
magiBtrum  Rudolphum  de  Porta.  —  per  ambasiatorem  domini  Alberti 
dttcis  AuBtrie  videlicet  magiatrum  Thomam  de  Hasilbach.  —  per  fratrem 
Wilhelmuni  ordini»  fratrum  Minorum  de  obaervantia.  ~  per  magistrum 
Heinricum  Tok  sacre  thcologie  profeasorem»  —  per  dominum  Johannem 
de  Monte  Martis  decretorum  doctorem,  in  artibua  magiatrum  et  in  legi- 
bus baccalarium,  —  per  prioreni  sancti  Beuigni.  —  per  dominum  Lude- 
wicum  de  ordine  novorum  ministroruuj  provincie  eancti  Anthonii  de 
Padua,  —  per  venerabilem  provincialem  ordinia  Minorum.  —  per  ma- 
gistrum Thomam  de  Haspeibach  [!)  ambaeiatorem  ducis  Auatrie.  —  per 
magiatrum  DioniHium  doctorem  Parisienöem  factua  in  prima  dominica 
adventus  Cristi  XXXI  (=  1431)^). 

f  Nr.  381.  Folio,  Papier ^  saec.  XV.  Aus  Wimpfen.  Kirchenrecht- 
liche Schrift.  Allegacionea  Lapi  de  Castillionoeho  de  Florenüa  (Jacquee 
de  Castillionchio)  soliempniBöimi  advocati  abbreviate  per  me  Anthonium 

^  de  Butrio.    ,Allegacio  prima'  etc. 

'  Nr,  401.  Quarte,  Papier,  eaea  XV,  (Hüpsch  346,  72).  Aus  St.  Jacob 
in  Lüttich.  1)  Commentar  zu  Aristoteles  Metaphyaik,  , Circa  materiam 
primi  libri  methaphiaice  qui  editus  est  a  venerabili  magistro  Johanne 
de  Nova  domo  temptatore  univereitatia  Pariaiensis  uoßtro  domino  efec/ 
,Queritur  primo,  utrum*  etc.   —    Unbeendet.  —   2)  Commentar  zu  Äri- 


1)  Ein  ähnlicher  Codex  iat  Nr.  11  in  Wiesbaden.  Ol.  Hfudieo  ans  d.  Bene- 
dict ine  rorden  t886  ( Vll)  11,  439—40,  eio  andrer  war  In  der  Abtei  Anchin  in  Frank- 
reich,   Cf,  voyagG  litt^raire  de  deux  r6ligieux  Bönödictins  etc.    Paris  1724,  l", 


246 


F.  W.  E  Rotb 


^tum* 


etotelea  de  celo  et  mundo*    Am  Anfange  defect  um  ein  Blatt  .  .  Am 
Ende: 

Explicit  hoc  to — ^ — __^ 
Pro  pena  (!)  da  michi  po'^ 
Utile  alt  dictum  j  quamvia  non  sit  bene  pictum, 
Qui  reprobat  scriptum,  caput  eiufl  sit  maledictom. 

Nr.  403,  Quarte ;  Papier  und  Pergament,  saec,  XV.  (Hüpseh}? 
Sermones  hyemalea  de  eanctie  Henrici  Coesveldie  prioria  HoUaudie  or- 
dinia  Carthuaiensis,  Scripti  per  Symonem  menachum  ordiDis  eiußdem 
et  fiUiim  domu3  eancte  Barbare  in  Colonia  etc. 

Nr.  407.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  Aus  dem  Dominikanerkloster 
Wimpfen.  Erklärung  der  Paalmen.  ,Antequam  ad  textum'  etc.  Explicit 
über  per  manus  Hinrici  Harimanni  de  Hildeusem« 

Nr.  410—412.  Folio^  Papier,  aaee.  XV.  3  Bde,  Aus  dem  Domini- 
kanerkloster Wimpfen.  Des  Alexander  de  Ales  summa  universe  theo- 
logie» 

Nr.  416,  Folio,  Papier,  aaec.  XV.  Aus  dem  Dominikanerkloster 
Wimpfen.  Liber  Rabani  sapientissimi  doctoris  de  veteri  et  novo  testa- 
mento  et  de  origine  omnium  rerum,  —  —  scriptus  et  finitua  per  me 
Jobannem  Prantz  de  LeyppheiD  aono  domini  1467  feria  aexta  post  Bede 
preebiteri  quarto  kalendas  Juntl  infra  octavam  et  nonam  horas  de  mane 
ante  meridicm. 

Nr.  425,  Folio,  Papier,  aaec.  XV,  (Hüpsch).  Wahrscheinlich  aus 
8t.  Andreas  in  Coln.  De  vita  et  honestate  clericorum,  Kirchenrecht- 
licho  Schrift  über  Kochte  des  Clerus  im  geselligen  Leben.  ^Clerici  aaQa^ 

3  Bücher 

Nr.  434.  Quart,  Papier,  saec.  XV.  (Hupsch).  Aua  St.  Jacob  in 
Lüttich.  Auf  den  Deckeln  Text  aus  einem  Officium  s.  Laurentii  mit 
Neumen  auf  Linien  aaec.  XI — XIL  Blatt  Bi"  der  Eintrag:  Anno  domini 
M**  CCC**  octoge&imo  primo  in  octava  beate  Katherine  Tirginis  obiit 
venerabiliö  pater  dominus  Johannes  de  Ruyshroec  priua  prior  Viridis 
Vallis  ordinia  canonicorum  regularium,  cum  iam  fuisaet  annis  sexaginta 
quatuor  presbiter,  vir  utique  admirabilia  sanctitatia,  euius  nierita  ante 
deum  clara»  —  1)  Tractatua  sive  epiatola  venerabiUs  patris  domini 
Johannis  Scoenhovie  de  contemptu  mundi,  ^Nolite  diligere*  etc.  — 
2)  Collatio  desselben.  «Venite  ascendamna'  etc.  —  3)  Brief  desselben 
an  Symon,  —  4)  Brief  deaselben  an  Nicholaus.  —  5)  Brief  dcaaelben 
an  Wilhelm.  —  G)  Collatio  desaelben.  ^Videte  quomodo*  etc.  —  7)  Brief 


Mittheilongen  aas  raitlellÄt.  HandschrifteE  der  Hofbibliathek  zu  Darmatadt    247 

desselben  ad  magiBtrum  Egidium  in  Bethleeß].  —  8)  DeBaelben  eermo. 
,Fiet  uimm  ovile'  etc.  —  9)  TractatuB  super  defenHione  quorundam  dic- 
tomm  devoti  patria  Johannis  Ruyebroec,  quem  magieter  JohaoneB  Ger- 
eon eancellarius  ParieieoHiB  per  epistolam  notaverat  et  est  JohaDnis 
Scoenhovie.  ,Quoniam  quidam'  etc.  Druck:  Gersonia  opera  L  — 
10)  Predigten  desselben,  —  11)  Briefe  dessolben  an  Egidiua  in  Bethleem, 
SymoD  in  EjmsteiD^  Johann  de  BaeloDia^  profeado  monaBterii  aancti  Ja- 
cob! Leodiensis 

I  Nr,  511.  Oetav,  Perg. ,  saec,  XIV.  (Hüpsch)*  Ana  St.  Jacob  in 
Luttich*  Bibel  ^  Exodus  mit  Scholien,  Blatt  1  eine  Stelle  aus  Vinceu- 
tiuB  speculum  hystoriale  lib,  XXX.  circa  priocipium  über  Petrus  Lom- 
bardus.  Am  Ende;  Hunc  librum  emit  nonnua  Fhilippus  de  Cefa ey  prior 
huius  loci.  Cuiua  anima  per  miBericordiam  dei  requiescat  in  pace. 
Amen. 

Nr  516.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  (Ilüpsch  470,  184).  Auf  dem 
,  losen  Vordeckel  Notizen  über  Inhalt  und  Defectheit  des  Bandes.  Aus 
St-  Jacob  in  Lüttich.  Ilunc  librum  emit  nonnus  Fhilippus  de  Ocheyo 
prior  huiuB  loci.  Et  frater  Petrus  de  Wint  Iigavit  aono  domini  M*^ 
cccc^  Vll®  orate  pro  ipais.  1)  Commentar  des  Joh.  ßuridanna  über 
Aristoteles  Metaphysik,  nur  8  Bücher,  verfaast  1346.  —  2)  Commentar 
desselben  über  Aristoteles  de  anima.    Am  Anfange  defect. 

Nr.  520.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  Historia  scholastica  Petri  Co- 
mestoris.    ,Reverendo  palri  et  domino^  etc. 

}  Nr,  523.  Folio,  Perg.,  saec.  XI,  (Ilüpsch).  Aus  St.  Jacob  in  LÜttich, 
Predigten  durchs  Kirchenjahr  von  Advent  bis  Ostern  von  Bischof  Maxi- 
mus, Augustinus,  Beda,  Origenes,  laydorus,  Papat  Leo,  Fulgentius, 
Hieronymus,  aus  der  historia  ecclesiastica,  Severianua,  Ambrosius.  Am 
Ende  von  mehreren  Händen  saec.  XII:  Sententie  Caasiani  abbatia  de 
practica  et  theoretica.  ,Practice  erga  multas^  etc.  —  Sententia  sancti 
üierommt  de  significatione  Hierusalem.  —  Omelie  Beda^s.  —  Zehn  Verse: 

Defuncto  puero  etc.  —    inde  gonus. 
Predigt  über  St.  Jacob.   ,Gonaiderantea  presentem'  etc.  —  anime  reli* 
giositas.    Amen. 

Nr  524.  Quarto,  Perg.,  saec.  XII  kennt.  (Hüpsch).  Aus  St.  Jacob 
in  Lüttich.  Librorum  Aurelii  Augustini  de  baptismo  parvnlorum  re- 
tractatio.  ^Venit  etiam^  etc.  —  Epistola  Augustini  episcopi  ad  Cassulanum 
presbitenim  de  ieiunio  sabbati.  —  Decretum  Bonefacii  pape,  qni  quar- 
tas  fuit  a  beato  Qregorio  über  die  Zulassung  der  Mönche  zur  Priester- 
weihe (610).  —  Vt  abbates  in  episcoporum  poteatate  consistant.  (Deere- 


248 


t  Rotb 


tale).  Ex  concilio  Toletano.  —  Ex  concilio  Agathensi.  —  Ex  dictia 
Isldori  —  Ex  concilio  Cartha  (ginienßi).  —  ex  eodem.  —  De  clerieis 
fQrfcom  vel  sacrilegiura  facieotibiia.  —  Ex  coocilio  AgathensL  —  Ex 
eodera.  —  Ex  dictia  Jheronimi,  —  Ex  dictis  Äugiistini  episcopi.  —  De 
furtia  in  monasterio  perpetratia.  —  Ex  concilio  Wormacensi.  —  De 
eucharistia.  Ex  coocilio  Wornaacenai.  —  De  calice.  Ex  coociüo  Re* 
mensi.  —  De  corporali  ex  concilio  ßemcnsi.  —  Ut  nullus  sacra  vasa 
preauoaat  ad  alioa  usuß  retorquere.  —  üt  parvulus  ogrotaDs  baptize- 
tur.  —  De  abatissa  et  ut  monasteria  monachorem  et  ganciimoniatium 
frequentcr  epiöcopus  vi&itet.  Ex  concilio  Rotamagensi.  —  Ex  concilio 
Mogoütiaceasi.  —  Ex  eodem  concilio.  —  Ex  concilio  Spalensi.  —  Ex 
concilio  Carthaginiensi*  —  De  corruptis  sanctimonialibns.  —  Ex  epiBtola 
Inoocentii  papae.  —  Ex  dictis  Baailii  cpiacopi.  —  Item  ex  epietola 
Nicholai  pape  ad  Kamlum.  ,Scripsit  nobis  Tietberga  regina  regis  a  se 
velle  dignitatem  sou  copiilam' etc.  —  ,fuerit  auctoritaa  retractari^  —  De 
hia,  qui  uxorca  eine  ludicio  dimiaeriint.  —  Ex  concilio  Agathensi.  — 
De  sabbato  ieiunando  et  feriis,  —  Ex  epistola  Innocentii  pape.  —  De 
oppresaione  virginum  ac  viduarum.  Ex  capitulari,  (Frankfurt  952).  — 
De  abhatia,  que  electionem  habet.  Ex  capitnlari,  —  De  clerieis  pro- 
positüra  raonachorum  appetentibua,  ex  concilio  Toletano.  —  Scriptum 
Qregorii  ad  Andream  Tarentinum  episcopum. 

Nr,  525*     Perg.  und  Papier,  Quarto,  saec.  XV— XVI.    Distinctionea 

exemplorom  novi  et  veteris  testamcnti  roduct{ae)  ad  divcrsas  materias 
per  ordineni  alphabeti  per  fratrem  do  Senis  ordiois  heremitarum  sancti 
Augustini,  Geschenk  des  F.  Scverinua  Bruch  au  die  Carmeliterbibliothek 
in  Hirschhorn  am  Neckar. 

Nr.  535.  Polio,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch).  l)Speculum  Christiani- 
tatia  utilissimum  pro  salutc  hominum  salvandornm.  ^Jeronimus  in  prin- 
cipio'  etc.  Geschrieben  per  nianus  Ottonis  filii  Johannis,  presbiteri 
AmstelredammeDBis  isto  tempore  aervientia  in  capella  beate  Marie  sub 
anno  domini  M^  cccc^  sexagesimo  post  Mathei  apoetoli  et  evangelist« 
de  mane  imfra  (!)  octavam  et  nonam  horam  scriptore  peregrinante  in 
anno  suo  sexagesimo  quinto.  —  2)  De  modo  confeasionis  generalis.  — 
3)  Descriptio  corporis  Christi.  —  Descriptio  corporis  beate  Marie  Vir- 
ginia et  matris  domini  etc.  (7  Verse).  —  5)  Verse.  De  tribus,  que  odit 
deus.  —  <j)  Verse.  Hec  tria  pertinent  aanctia  et  bonis  post  mortem.  — 
7)  Cogita  frequonter,  ubi  nobilissimi,  potentiasimi,  sapientiaaimi^  for* 
tissimi  et  pulchorrimi,  qui  ante  nos  fuerunt,  modo  sunt  etc.  (Verse).  — 
Quod  eermo  dei  est  cibna  mentia,  —  9)  Dominica  oratio  patet  per  hos 
versus.  —  10}  Quod  homo  semper  debet  laborare  in  bono,  (Verse)*  — 


1 

I 

I 


I 


I 

I 


Mittheilungpii  ans  mittel lat.  Handacbriften  der  Hofbfbliotbek  zu  Darmstadt    249 


11)  4  Verae  über  die  letzten  Dinge.  —  12)  Contra  divites  avaros, 
(Verse), —  13)  Item  contra  auperfluam  curam  circa  divitias.  (Verae). — 
14}  Brief  dea  Nicolaus  Cusaiiüs  an  den  Clerua  in  Utrecht,  Ex  Tre- 
veri  XXVn*  die  mensis  Octobria  anno  domini  M**  ccce*^  quinquageaimo 
pritno.  —  ^Venerabilea  viri*  etc.  —  15)  Brief  dea  Sultans  Johann  an 
P.  Piuö  IL  »Johannes  Soldanus*  etc.  —  16)  Antwort  P.  Piua  IL  Datuna 
Senia  in  aula  episcopali  quiDto  ydua  Julii  anno  domini  milleBimo  qua* 
dringenteeimo  sexageaimo  etc.  —  17)  Hec  est  tabula  continens  in  figura 
divinum  iuditium  euper  clerum.  /Quid  ultra  tibi'  etc.  —  18)  Erzählung 
von  einem  König ,  der  sich  über  den  Verfall  seines  Reichs  wunderte, 
und  Weiae  in  Cöln  aufsuchte,  den  Grund  zu  erfahren,  ,Erat  quidam  rex, 
qui'  etc,  —  19)  Advocatia  beate  Marie  Virginia  contra  demonem  pro 
genere  humane  necnon  processus  domini  Quidonia  de  Colomedia  quon- 
dam  episcopi  Cameracensis  tempore  Ronifacii  octavi  super  hoc  verbo: 
Eya  advocata  noatra  etc,  —  20)  Haymo  super  apocaüpsim.  ,Sancti 
Spiritus'  etc.  —  Geschrieben  per  manus  Burchmanni  1461  für  Otto 
T.  Amsterdam  (siebe  oben).  —  21)  Stella  clericorum.  ^Architector  in 
libro*  etc.  Geschrieben  1461  von  Otto.  —  22)  Compendium  Petri  Ble- 
senaiö  Bathoniensis  archidyaconi  in  vitam  beati  Job  prologus.  jHeyn- 
rico  dei  gracia'  etc.  —  Geschrieben  von  Otto  1463.  —  23)  Testamentnm 
beati  Francisci.  , Dominus  dedit'  etc.  —  24)  Confirmatio  ordinia  fratrum 
minorum.  ,Honorius  aervus^  etc.  --  Geachrieben  von  Otto  1463,  — 
25  Epistola  sancte  Ilyldegardis  ad  Colonienses  de  futura  tribulatione, 
,In  nomine'  etc.  Druck:  Migne,  patr.  lat  197  n.  48.  —  26)  De  testa- 
mento  Christi,  —  27)  Tabula  elocidani.  ,De  eancta  trinitate'  etc.  — 
Verfasst  von  Otto  1463.    Am  Ende  defect. 

Nr.  536,  Folio,  Perg.  und  Papier,  aaec,  XV.  (Hüpsch).  Enthält 
den  liber  malogranatua  des  Abts  Qallua  von  Kloster  Königaal  in  Böhmen 
Ord,  eist.  Als  Deckblätter  eine  Orig.  Urk,  Tranasumpt  zweier  Bullen 
Papst  Urbana  VI  für  Münstermaifeld  de  1388^  woher  auch  der  Codex 
atammt. 

Nr.  544.  Kleinquart,  saec.  X— XL  Evangelienbuch.  Beschrieben 
N.  Archiv  XI  ^  409.  Enthält  nebstdem  zwei  sehr  mystisch  gehaltene 
Qebete  eioea  Moncha  und  einer  Nonne, 

Nr.  549.  Quart,  Perg.»  saec.  XII— XIIL  (Hüpach).  Ehedem  2  Co- 
dioea.  Aus  St*  Jacob  in  Lüttich,  1)  Hugo  Floriacensis  de  profesaione 
Enonachorum.  —  2)  Soliloquium  Hugonis  de  aancto  Victore  de  arra 
anime.  —  3)  Einige  Zeilen  aus  Äugustinua  de  civitate  dei.  —  4)  Pro- 
feasformel  dea  Benedictinerordena,  De  profeaaione  bona  et  utili  in- 
etruoiio.  —    5)  S.  Bernardua  prologua  in  libro  de  precepto  et  diepen- 


R  W,  E   Roth 

satione*  —  6)  Desselben  über  apoiogeticua.  ^Venerabili  patri  W/  etc,  — 
Äuguatinus  do  diffinitioiiibiis  eccleaiasticomm  dogmatum.  —  8)  Medi- 
taliones  Aurelii  Augustini.  —  ^})  decem  omelie  sancti  Cesarii  epUcopi 
ad  monachos.  —  10)  Sermo  beati  Augustim  de  penitentia.  —  11)  Dicta 
sancti  Basilii  ad  monachoa.  —  12)  Gebet  zur  Erioneriing  des  Leidena 
ChriBÜ  vor  der  Messe.  —  13)  (Codex  saec.  XII  ^  stark  beaehnitten). 
Kugo  von  St.  Victor  de  archa  Noe.  —  14)  Bruchatücke  aus  St-  Ber- 
nardö  Werken,  —  15)  Desgleichen  aus  Hogo  von  St.  Victor  archa 
Noe.  -'  Vordeckel  Stücke  einea  Copialbnchs  mit  vier  Urk.,  zwei  davon 
datirt  1260. 

Nr,  668.  Quarto,  Papier,  saecXV,  (Hüpach  19).  1)  Vita  et  passio 
beati  Lamberti  Tungrensis  episcopi.  ,Dilecto  in  Christo'  etc.  —  2)  De 
vita  et  converaatione  sancti  Huberti  ante  episcopatum.  ^Tempore  quo 
Ebronii^  etc.  —  3}  Epiatola  beati  Euaebii  ad  Damasuni  Portuensem 
episcopum  et  Theodonium  Komanorum  senatorem  de  morte  et  obitu 
glorioflissimi  confessoris  Jhcronimi-  —  4)  Epistola  beati  Auguatini  *—  — 
ad  bcatum  Cirillum  episcopum  etc.  de  magnificcncia  gloriosi  Jhero- 
nirai.  —  5)  Brief  des  Cirillua  Biachofa  von  Jerusalem  an  St,  Augastin 
de  miraculis  beati  Jherooirai  doctoris  eximii.  —  Qeachrieben  per  me 
fratreoi  Johannem  de  Thenis  ordinia  aancti  Salvatoris  et  conventaalem 
monaßterii  ad  Aquas  Marie  prope  Buacumducis  (Herzogenbusch  [bois 
le  Ouc]  bei  Aachen)  Leodiensis  dioccBis  in  parochia  Roosmali  etc.  — 
6)  Prologus  in  vita  et  raoribus  beate  Elisabeth.  ,Cum  de  vita*  efce. 
(Elisabeth  von  Thüringen).  Geschrieben  von  Johann  dictua  de  Thenia 
professum  monachum  ordinis  sancte  Birgitte  monasterii  ad  Aquas  Marie 
prope  Buscumducia  1471  am  31.  December.  —  7)  Vita  domine  Katherine 
filie  beate  Birgitte  cum  aliquibus  miracuüs.  ^Venerabilis  et  deo'  etc.  Ea 
folgen  SVx  Seiten  Wunder,  ohne  Schluss,  —  8)  Quidam  ÜoacuH  sive 
articuli  ex  Bancto  Birgitte  revelacionibua  divinia  collecti  pro  consolacione 
timorate  consciencie.  , Maria  loquebatur^  etc,  —  9)  Oracionea  beate  Bir- 
gitte divinitus  revelate  etc, —  10)  Arbeit  de  voluntate,  libero  arbitrioetc. 
An  die  Mönche  de  monte  Agnetis  (bei  Z wolle)  gerichtet*  —  11)  Senno 
de  sacerdotibus.  —  12)  (Atanua  de  Inaulia)  De  modo  predicandi*  Ge- 
schrieben per  manus  fratris  Johannia  Thenis  vel  Ileylczem  ordinis  sancte 
Birgitte  ac  sancti  salvatoris  1450  am  Tage  S.  Hieronimus. 

Nr.  673.  Quarto,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch),  TheoL  Sammelbaod, 
unter  anderem:  1)  Brief  des  Jobann  von  Schoenhoven  an  N(icolau9)  in 
monasterio  vallls  araoria  etc.  —  2)  (David  de  Augusta).  Speculum  mo- 
nachorum.  ,Primo  conaiderare'  etc.  —  Ein  liber  beati  Auguatini  de  vita 
Christiana  ist  geschrieben  per  manus  Ilenrici  Braut  apothecarii  Arnham 


Mittheilnngen  aua  miltellaL  Handschriften  der  Hofbibliothek  zu  Darmsradt    251 

completua  etc*  14CM:  feria  tertia  poat  festum  Laurencn,  —  Brief  Ger- 
hards Groot  von  Deveoter.  ^Apprehendite  disciplinam'  etc.  —  Der 
Adressat  ist  ein  ungeoEODter  Priester. 

Nr.  680.  Quarto,  Perg. ,  saec.  XIV.  (Hupech).  äub  St.  Jaeob  in 
Lüttieh.    Commentar  des  Gaufridua  de  Trano  über  die  Decretalen. 

r  Nr,  681.  Quarto,  Papier  und  Pergament,  saec.  XV.  Aus  St.  Jacob 
in  Lüttich.  (Hiipsch).  1)  Vita  beati  Johannis  elemosinarit  archiepiscopi 
seu  patriarche  Alexandrtni  ad  dominum  Nycholaum  papam.  ^Cogitante 
ac'  etc.  —  2}  Briefe  Johannes  de  Scoenhovia  in  Qroendal  (bei  Brüssel] 
an  Symon,  an  Nycholaus  Novize  in  monasterio  vallis  amoris,  an  den 
Carthäuser  Wilhelm  bei  Utrecht.  —  3)  Exettiplum  mirabile  de  gloriosa 
virgine  Katherina.  ,Sabinua  archiepiecopus'  etc. 

Nr.  682.  8^^  Papier,  saec,  XV,  (Hüpsch).  1)  Vita  beati  Cornelii 
pape  et  martyris  eximii  patroni  contra  morbum  caducum  et  epy  (lepti- 
emn).  ^Cornelius  origine*  etc.  —  2)  Hystoria  sancte  Irmgardia  virginis* 
,Fait  hec  virgo'  etc, 

Nr.  687.  Quarte,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch  156,.  349)*  Aus 
8t.  Jacob  IQ  Lüttich.  Enthält  die  10  Bücher  von  Aristoteles  Ethik. 
lOmDis  ars  et  omnis  doctriEia'  etc.   TheiJweiae  mit  Scholien, 

f  Nr.  690.  Quart,  Perg,,  saec.  XIV.  107  Blatt.  (Hüpsch).  Wahr- 
scheinlich aus  St.  Jacob  in  Lüttich.  1)  Prologus  in  librum,  qui  dicitur 
Stimulus  amoris,  verfasst  von  frater  H.  de  Balma.  ,Qualiter  homo  de- 
bet*  etc.  —  2)  Meditation  es  beati  Augustini.  —  3)  Hugo  de  arra  anime*  — 
4)  Auszug  aus  Werken  Augustina.  —  5)  Desselben  Schrift  de  tribus 
habitacuUs.  —  6)  Liber  prosologiorura  Anselmi  Cantuarieusis  archi- 
episcopi.—  7)  Auszug  aua  Anaelms  über  similitudinum.  —  8j  St.  Augu- 
stinus de  bono  discipline.  —  9)  Schrift  des  Bruder  David  aua  Himmerodo 
de  vita  et  conversacione  imitabili  religiosorum  seu  informacione  spiri- 
tualis  YÜe. 

Nr.  697,  Folio,  Papier,  aaoc.  XV.  (Büpsch).  Aus  St.  Jacob  in 
Lüttich.  ReyneruB  de  sancto  Trudone  supra  Boetium  de  conöolatiooe. 
^Hec  me  consolata  est^    Vollendet  1427. 

Nr.  703.    120,  Pergament,  saec.  XIV.  (Hüpsch).    Aua  einem  Colner 
loster.   1)  Blüthenleae  aus  Werken  des  hl.  Bernard.  Am  Ende  die  Verae: 
Fiagrat  Bernardus  saeer  indoctia  quasi  nardua 
■  E  quibuB  hie  traetuB  liber  est  in  scripta  redactua. 

2)  De  miraculis  beate  virginie  Marie.    ,Juatinianu8  imperator'  etc.  Die 
Arbeit  ähnelt  der  in  Ms.  2777  gleicher  Ajft  (Blatt  13). 

UuiUAuI*vlie  Funcbunjfi«D  Vf.  17 


252 


F.  W.  E.  Roth 


Nr.  717.  Folio»  Papier,  saec,  XV,  Wahrsoheinlich  aua  Wimpfen. 
1)  Hugwicion  sive  hortiilua  grammaticae  Joannia  Frantz  Heidelbergensis 
anno  1470.  —  2)  Lateioiscbes  Glossar  A  —  V.  Am  Ende  defect.  — 
3)  Grammatik  hierzu,  alphabetisch j  Anfang  tind  Schluss  fehlen.  Auf 
den  Deckeln  Perg.  Hs.  aaec.  XIV  Hymnen  lateinisch  und  altfranzdeiBch 
mit  Noten  (Bruchstücke). 

Nr.  750*  8^^,  Perg.  saec.  XII.  1)  Liber  eancti  Johannie  episcopi 
Constantinopolitani  (Joh.  CbrysoBtomuB)  de  eordie  compunctione  ad  De- 
metrium.  ^Cum  te  intueor^  etc.  —  2)  Buch  II  deraelben  Arbeit.  — 
3)  Derselbe  de  reparatione  lapei.  jQuis  dabit  capiti*  etc.  —  4)  Incipit 
prefatio  sancti  Jeronimi  presbiteri  de  spiritn  sancto  Didimi  Alexaadrini. 
,Duui  in  Babilone'  etc.  —  Incipit  liber  Didimi  AJexandrioi  de  spiritn 
sancto*    Theilweise  codex  reacriptns.     Wahrscheinlich  aus  Grafschaft 

Nr.  753.  Quart;  Papier,  saec*  XV*  Aus  Lüttich*  Von  Prior  Phi* 
lippua  de  Ochey  zu  8t.  Jacob  1421  gekauft,  —  1)  Tractatus  iuris  civilis 
et  canonici  compilatus  a  fratre  Johanne  Vromiardi  ordinia  fratrum  Pre- 
dicatorum.  jAbbaa  non  debet'  etc.  —  2)  Tractatus  de  corporibus  a 
magistro  Christoforo  de  Honeatis,  —  3)  Tractatus  compendiosus  de 
pulaibua  (von  Henricus  de  munda  villa).  —  4)  Tractatus  practicua  de 
modo  medicandi  (Arnold  de  nova  villa).  —  5)  Desaelben  regimen  aani- 
tatia,  ^—  6)  De  epiatola  Aristotelis  ad  Alexandrura.  —  7)  De  pane. 
Bäckereiwesen  und  Getreide  betreffend,  —  8)  De  venatione  divini 
amoris.  Am  Ende  defect.  —  9)  Himpnarius  mit  Commentar.  —  10)  Aus- 
legung des  Hymnua:  Veni  saocte  spiritus.  —  11)  De  iodicia  Bruch- 
stück. —  12)  Brief  an  Wilhelm  Bloc,  Unbcendet,  —  13)  Auslegung 
der  Lectionen  bei  der  Todtenvigil.  —  14j  Expoaitiones  lectionum  vigilia* 
rum.  —    15)  Bruchstücke  der  Expoaitio  von  Cato  versus. 

Nr.  759.  Folio,  Papier,  saec.  XV*  1)  Incipit  tractatus  contra  Hus- 
sitas  puta  falsa  ipsorum  argumenta  dirumpena  contra  eademque  bona 
ponens  auctoritatesque  per  eoadem  volpine  ac  fraudulose  allegatas  divine 
ac  magiatraliter  disaolvens  eorundum  vcritatem  exprimens  conpilatua 
per  vonerabilem  virum  magistrum  Johannera  Hoffman  sacre  theologie 
profesaorem  canonicumqueMiasnensem  et  reportatus  in  studio.  Lipcensi 
per  quendam  baccalarium  ab  ipso  protunc  deputatum  anno  domini  mil- 
lealmo  quadringentesimo  vicesimo  primo;  sit  laus  deo.  ^Debemus  io- 
vicem  diligere,  scribitur  Johannis^  etc.  —  et  regnat  Amen.  ExpUctt 
tractatus  etc.  anno  domini  M^  CCCC^  21**  in  studio  Lipcensi.  Rescripius 
anno  XXViij*'  et  ßnitua  eodem  anno  sexta  feria  post  featum  omnium 
sanctorum.  —    2)  Incipit  tractatus  de  contractibas  veaerabiUs  magiatri 


Mittheilungeo  auB  mittellat.  Handflchriften  der  Hoft>ib)iot)ick  zu  Darmstadt    2r>3 

H*  de  Uassia  etc.  de  iogo  laboris  originalis  etc.   Tj'tulus,    ,In  sudare 
wltus  tut'  etc.    Beendet  1429. 

Nr.  762,  Folio,  Papier^  saec.  XV.  Theologischer  Sammelband, 
darunter;  (Liber  pontificalia),  ^lievereudiaaimo  iu  Christo  patri  et  domino 
auo  preeipuo  domino  Bar.  dei  gracia  Iloatienei  et  Veleutrensi  epyscopo 
Njcolaus  miseracione  divina  archipiacopus  Jadrenais  etc.  —  Schlieast; 
Et  sie  eet  finis  hoiua  libri  pontificalie,  finitus  est  liber  iste  in  vigilia  om- 
nium  saoctomm  anno  Xl^  (1440)  et  ecriptus  per  mauuß  Hermann!  Kaw- 
derwalch  presbiteri  et  primisaarii  in  Heyttingafelt  (bei  Wirzburg)  etc,  — 
Et  luminator  (!)  et  pictor  Reynhardus  Stewbich  in  Wirczburg  P.  8. 
auuo  Xlj  in  vigilia  FranciBoi  et  Ludewici. 

Nr.  763.  Folio,  Papier^  saec.  XV.  Legendarium,  ara  Anfange  fehlen 
132  Blatt.  Deckblatt  Perg.  Hs.  saec.  XV.  Erlasa  gegen  die  Wiklefiten 
und  HusBiten,  über  Kreuzpredigt  und  Ablasao  bei  dieser  Gelegenheit. 
Legendea  sind  enthalten:  Gereon,  Victor,  Calixtus  papa,  Gallus,  Janua- 
riusj  XI  miL  virg.,  (Regnante  domino),  Severinus^  Columbanus,  Criapinus- 
Criapinianus,  Quintinus.  Predigten  auf  Heilige  vermischt  mit  Heiligen- 
leben.  Vita  Willibrorde^  Leonhards,  Quatuor  coronati,  Martin,  Lyvinus^ 
Othmar,  Elisabeth  (v.  Thüringen) ,  Ceoilia,  Clemens,  Crisantus  -  Darius. 
Am  Ende  stark  defect. 

Nr.  768.  Folio,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch).  Domus  aancti  sal- 
vatoria  in  Ewicb  etc.  —  1)  Prologua  ßufini  in  ecclesiasticam  historiam. 
,Peritorum  dicunt'  etc.  —  XI  Bücher.  —  2)  Excusatio  Originia.  ,Qui- 
dam  eorum'  ete.  —  3)  De  pena  eorum,  qui  domiaicum  diem  celebrare 
non  curarunt.  ,In  diebua  Georgii  patris'  etc.  —  4)  Invenitur  in  analibua 
Romanorum,  quod  dominus  Jhesus  propheta  dictus  veritatia  stature  fuit 
procere,  —  5)  Briefe  dea  Biachofa  Ignatiua  an  Maria  und  Johannes.  — 
6)  Odo'e  Martyrologium.  ,Odo  peccator'  etc.  —  7)  Visio  Wittini  monachi, 
Druck:  M.  G.  Poetae  H,  268—275,  301—333.  —  8)  De  duobus  ducibus 
altercantibus  et  per  ammirabllem  animarum  ostenaionem  in  pace  con- 
Tenientibue.  ,Rem  vobis  refero'  etc.  —  Hec  ex  relacione  domini  abbatis 
Maioli  sancti  et  summe  auctoritatis  viri  etc.  (gleiche  Sache  betr.).  — 
9)  Sermo  de  exitu  anime.  ,Pensandum  quippe'  etc.  —  10)  Pasaio  aancte 
Fidis,  sancti  Eustachii,  Epicteti  et  Aationis, 

Nr.  792.  Octav,  Perg.,  saec.  XV.  1)  Epistola  domini  Quigonia 
Carthuaiensis  ad  fratrem  Gervasium  de  vita  contemplativa,  Geachriebea 
1I59  pro  fratribufl  domus  beate  Barbaro  in  Colonia  ordinis  prcnotati 
per  f.  Conradum  de  Suaato,  —  2)  Tractatus  de  meditacione  magiatri 
Hugonis  de  sancto  Victore  Parisiensis,  geschrieben  von  demselben  Con- 

17* 


254 


Roth 


rad  1468.  —  3)  Henrici  de  Vrimaria  tractatua  de  qüatuor  inatinctibus. 
jSemoii  cecidit^  etc.  —  4)  Solufionea  quorundam  questionum  reverendo 
magistro  Heinrico  de  Hasaia  propositarum,  an  in  persona  domini  nostri 
Jhesu  ChriBti  est  yerue  deus  et  homo.  —  5)  DeBselben  Schrift  contra 
quendam  heremitam  de  ultimis  temporibus  vaticinantem.  —  An  den 
Propst  Gregor  in  8alzburg  gerichtet.    Druck:  Pez  I,  2^  508 — 564. 

Nr.  794*  S^*»^  Papier,  aaec.  XV.  (Hüpach).  (Bonaventura)  com- 
pendium  theologice  veritatia  de  natura  deitatis. 

Nr.  797.  Quart,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch),  1)  Ockam  de  cor- 
pore Christi,  —  2)  De  libero  arbitrio.  ^Sciendura  quod*  etc,  —  3)  Versus 
Pascasii   de  corpore  et  aanguine  domini*    , Regie   adire  sacre*  etc.  — 

4)  Die  Schrift  selbst.  —  5)  Bruchstücke  aus  Augustinus  super  Jobannem, 
de  origine  aninie,  de  symbolo^  de  cura  pro  mortuis,  de  spiritu  et  anima.  — 
6)  Henricus  de  Vrimaria  exposicio  misse.  ,Sic  vos'  etc,  —  7)  Sinonime 
Yaidori  minoris.  —  8)  Prologus  in  philobyblion  Richardi  Dunelmenais 
epiacopi.  —  9)  Speculum  aureum  de  titulia  beneficiorum  ecelesiasti- 
corum.  ,Revereüdissimia  in  Christo*  etc.  —  10)  Hermo  sancti  Augustiai 
de  resurrectione  domini. 

Nr.  811.  12«,  Perg.,  saec.  XIV.  (Hüpsch).  1)  Allegoria  Rabani. 
^Quiaquia  ad^  etc.  —  2)  Similitudo  inter  instrumentum  et  voluntatem. 
Register,  ,Voluntas  tripliciter  intelligitur  etc. 

Nr.  816.  8^%Perg.,  saec  XIII  — XIV.  (Hupach  456,  56).  Aus 
St.  Jacob  in  Lüttich.  Ehedem  drei  besondere  Codices,  Vorsatzblatt 
saec.  XIV  päpstliches  Decntale  gegen  unwürdige  Beerdigung  der  Todten, 
gegeben  Anagnie  IUI  EaL  Octobria  pontificatua  nostri  anno  quinto. 
Der  Anfang  mit  dem  Namen  des  Ausstellers  fehlt.  —  1 )  Ein  Blatt  über 
Astronomie,  Geometrie  etc.  saec.  XIV  mit  Zeichnungen,  sehr  blass.  — 
2)  saec.  XIII.  Gloae  super  Beetium,  über  desaen  über  de  conaolatione* 
Am  Ende  Mäusefrassschaden.  Blatt  35 '^  Stelle  aus  einem  griech.  Classt- 
kof;  deren  lateinische  Uebersetzung  ich  hier  mittbeile:  fortissimus  in 
mundo  deus  omnia  regit,  aut  fortissimus,  cum  omnia  secula  preTidet 
et  prospicit,  griechische  Majuskelachrift.  —  3)  Definiüonen,  eine  Spalte. 
,Ecce  formam  summi  boni*  etc.  —  4)  Desgleichen^  aufBoctiua  beruhend. 
,0    qui    perpetua*  etc.    3   Blatt     Bis    dahin    3    Hände   saec.  XIII.   — 

5)  Glosse  über  Lucans  Pharaalia  III,  124  bis  VI,  264;  IX,  575  bis 
Ende.  ™  6)  Gloase  über  Ovids  Tristien,  defect.  5—- (3  zweiter  Codex 
saec.  XIV,  —  7)  (Raymundus)  Super  summam  de  casibus  abbreviatam 
prologus. 


MittbeilungeD  aui  mlttcltat.  Handaclirifeeu  der  Hoftibliothek  zu  Darmafadt    25& 


'  Nr.  833.  Folio,  Papier,  eaec.  XV,  (Hüpsch  436, 10).  Mit  dem  Ein- 
trag: Liber  iste  quintus  hic  relocahis  per  venerabilem  d.  magistrum 
Henricom  Maengolt  doctoreni  Gcclcsie  Paderbornensis  prepoßitiim  ac 
ColonieDsig  canonicum  quondam  Berboldi  huius  eccköie  cappellanum 
execntorem.  Orent  auccessorea  pro  animabus  eonin  dem  fHaiid  aaec.  XV). 
Aymo  Buper  Cantica^  Sapientia,  Ecclesiastea  Comraentare  und  andere 
theologische  Arbeiten, 

Nr,  84L  Quart,  Papier,  saec.  XV,  (Hinricua  de  Oanabrug,  Car- 
thänser)  über  ympnorum  vel  ßoliloqniorum  prophete  de  ChriBto.  Eine 
Erklärung  der  Psalmen. 

Nr.  858.  Quart,  Perg.,  aaec.  XIV— XV.  (Hüpach).  JedenfallB  aus 
St.  Jacob  in  Lüttich.  1)  Calendarium  Blatt  2^'  und  7^  mit  zwei  Ein- 
trägen die  edle  Familie  de  Percy  domioua  de  Wicke worth  betreffend.  — 
1 2)  Allerheiligenlitanei.  —  3)  Meditationes  eancti  BernardL  —  4)  Medita- 
ciones  sancti  Dunetani  archiepiscopi.  —  h)  Meditalio  Anselmi  archi- 
epiacopi.  —  6)  Äualegung  der  Bitten  dea  Vaterunaers.  1  Seite.  (C)  es 
BOUQt  les  priera  del  ewangile  que  nostre  dominus  Jesus  Criat  prist  a 
ces  diaciples. 

Nr,  887.  Quart,  feinstes  Pergam,,  aaec.  XV.  49  Blatt,  alter  Pracht- 
band, mit  mehreren  Initialien  und  Rändern.  Enthält  den  ordo  Roma- 
naa  Eonig  Rudolf  zugeachriebon.  ,Ad  coosecrandum  aeu  eoronandum 
regem  Älemanie  hoc  modo  procedatur^  Druck  nach  dem  Pariser 
Codex  985  saec.  XV  in  M.  G.  Legea  384—393,  aber  unzutänglich.  Der 
Codex  scheint  officielles  Exemplar  oder  gute  Copie  desselben  zu  sein. 
Der  Ordo  füllt  22  Blatt  von  einer  Hand,  dann  2  Blatt  leer,  hierauf 
das  Formular  des  gewöhnlichen  Hochamts  von  andrer  Hand. 

Nr.  926.  Octav,  Perg.,  saec.  XIL  (Hüpsch).  Calender  und  Evan* 
gelienaammbng  (Lectionen).  Ana  St.  Cunihert  in  Cöln.  Nur  merk- 
würdig durch  den  Eintrag  eaec.  XIL  In  rogationibus  in  secunda  feria 
conventus  sancti  Pantaleonis  celebrat  missam  apud  sanctum  Cunibertum. 
Eadem  die  conventus  aancti  Heriberti  (in  Deuz)  huc  veoiunt  (!).  In 
tertia  feria  conveDtus  aancti  Martini  hic  celebrat  raiasam.  Deinde  con- 
ventus sancte  Marie  advenit.  In  quarta  feria  conventus  aancte  Cecilie. 
Eadem  die  generalis  conventus  clericorum. 

Nr.  929.  Quart,  Perg.,  saec.  XII.  116  Blatt,  Agende  und  Bone- 
dictionale  aus  Hirschau  0.  S,  Ben.  Reicher  culturhiötoriacher  Inhalt. 
Exorcismus  salia  in  domioicis  diebus.  —  Benedictio  salis.  —  Exorcia- 
mus  aque.  —  Benedictio  aque.  —  Oratio  in  choro.  —  In  Bacrario.  — 
In  domo  infirmorum.  —  In  eccleaia  aancte  Marie.  —  In  dormitorio.  —  In 


Rolh 


refectorio*  —  In  coquioa,  —  In  cellario,  —  Ad  introitum  ecolesie,  -- 
In  choro  —  In  adventu  domini  ad  saoctam  Mariam,  —  In  dominica 
infra  ocfcavam  natalis  domini  ad  aandam  Mariam.  —  Weitere  Marien- 
feste»  —  Dedicatio  eccleeie,  —  iDventio  sancte  cmcis.  —  Benedictio 
ignis  in  cena  domini  et  in  Parasceve.  —  Benedictio  ignis  in  sabbato 
aancto  (hier  fehlt  ein  Blatt).  —  Benedictio  casei,  o?ornm,  —  lardi,  — 
agni,  —  in  aancto  die  Pasche.  —  Incipit  ordo  ad  monacbum  facien- 
dura.  —  Benedictio  ealis  et  aque  contra  fulgura.  —  Oratio  ad  repellen- 
dam  tempeetatem,  —  Post  sedatam  tempeatatem,  —  Benedictio  riai  vel 
aque  cum  ligno  aancte  emcis  pro  sanitato  infirmi. 

Nr,  943.  Octav,  Papier,  saec.  XV,  (Hüpach).  Legendarium.  Am 
Ende:  Tita  Godefridi  comitis  de  Kappenberg  und  zwar  die  sogenannte 
kleinere  Vita  dcsselbon,  in  M.  Q.  Script.  XII  mehrfach  in  den  Noten 
als  Ergänzung  der  daselbst  abgedruckten  grösseren  Vita  (p.  514)  be- 
nützt. Der  Jesuit  J.  Garn  ans  lies  diese  kleinere  Vita  in  den  acta  eanct* 
RolL  Jan.  I,  c.  857 — 60  nach  einem  Ms.  der  Cöloer  Carthause  und  einer 
andern  Ha.  abdrucken.     Die  hiesige  Hs.  gibt  bessere  Lesarten. 

Nr.  945.  Quarte^  Pörg.^  saec<  XIL  (Hüpsch).  Aue  Grafschaft 
Blatt  1  ^  Miniatur  St  Anno  Erzb*  y.  Cöln  stehend,  5  Kirchen  zu  beiden 
Seiten  und  über  dem  Haupte.  1)  Leben  (kürzere  Vita)  Anno's  von  Cöln. 
Vt  N.  Archiv  1886.  —  2)  Bericht  über  die  Translatio  der  Gebeine  Ännos 
von  Cöln  von  Siegburg  nach  Grafschaft,  ibid.  —  3)  Passio  septem  sanc* 
torum  fratrum.  ,Temporibus  Anthonini*  etc.  —  4)  Passto  aanctonini 
Viti,  Modesti  et  Crescencie«  ^Tempore  quo^  etc. 

Nr.  948.  8^^  Perg.,  saec  XIV--XV.  1)  Hedwigslegende,  ,Beata 
Bedwigis  etc.  —  2)  Legend a  de  sancta  AppoUonia.  ,Eterne  deus*  etc.  — 
3)  Legenden  von  St.  Eraamus,  Jodocue,  ElygiuSy  Nicolausi  Sophia, 
10,CKX)  Märtyrer.  (XV.  Jahr/).  —  4)  Lectionar  saec.  XIV  (am  Anfange 
defect)  von  Advent  an,  theilweiso  mit  Erklärung  der  Heiligennamen. 
722  Seiten. 

Nr,  9y6.  8^'**,  Perg,,  saec.  XIV,  (Hupsch),  Liber  monasterii  S.  Mariae 
aanctique  Lauren tii  in  Wedinckhausen  prope  Arnsberch,    Anno  1602.  — 

Enthält  des  Jacobus  de  Voragine  legenda  aurea. 

Nr.  1085.  16 ^  Papier,  saec,  XV.  (Hüpsch).  Opua  v.  p.  Henrici 
Gissen  Osnaburgensis  vioarii  huius  domus  doctisaimi  ac  devotissimi. 
Legendariura  und  Predigten  auf  Heiligenfeste. 

Nr.  1090.  12^  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch).  Sammelband,  darin. 
1)  Do  spiritualibus  ascensionibus.  (Gerardus  de  Zutphania).  —  2)  Petrus 
Damianus  ad  Blancam  comitissam. 


[mheilungen  aus  mitteUat,  Hsrndschrifteii  der  Hofbibliothek  tu  Darmatadt     2S 

Nr.  1101-  120,  Papier,  saec,  XV,  (Höpech).  1)  Tractatua  beati 
Bernhardi  ad  fratres  CarthusieiiBeg  etc.  —  2)  (David  de  Auguata)  ape- 
culum  moQacboriim.  ,Primo  cooeiderare'  etc.  —  3)  Dialog,  ^Sic  debet 
frater  Tel  aliquis  proximua  in  extremis  laborantem  alloqui  et  irtterra- 
gare'  etc,  —  4)  Stella  clericoram.  iQuasi  Stella*  etc.  —  5)  Eine  ähnliche 
Arbeit,  ,Negociatorein  clericum^  etc.  —  6)  Ordo  benedicendi  campa- 
nmn,  —  7)  Juvenia  quidam  reiigioDem  intrans  dicebat: 

Grata  domus  genitor  fratres  charique  sodales  etc.  (7  Verse). 

Nr.  1102.  12^  Papier  und  Perg.,  saec,  XV.  (Hüpach).  Theolo- 
gischer Sammclband,  darin:  1)  (Job  de  Schonhovia)  Brief  an  Symon. 
iDüectiBsimo  mihi*  etc.  wie  in  Nr,  434.     Ziemlich  am  Ende  die  Verse: 

Sepe  recorderia  bone  frater,  quod  morieris. 

Hoc  scio,  quod  moriar,  ubi^  quomodOf  neacio,  quando  etc. 

Nr.  1446.  Papier,  Quart,  saec.  XV,  1)  Benedictinerrcgel.  ,Aii8- 
culta  o  fili*  etc.  —  2)  Ex  epistola  congregationis  aancti  Benedicti  ad 
Karolom  regem  Praocorum  de  privatia  eornm  moribua.  ,Quia  ad'  etc,  — 
3)  Expositio  Petri  Boern  et  quorundam  aliorum  doctornm  in  regulam 
aancti  Benedicti.  ,Qiiatuor  genera*  etc.  —  TractatuB  de  arte  audiendi 
ßonfessionem.   ,Etai  virtutes*  etc, 

I  Nr»  1447,  S""^,  Papier,  aaec.  XV.  77  Blatt.  Liber  domiig  sanc- 
tomm  Joaaniß  et  Gnlii  in  Colonia.  (HGpsch).  —  1)  Tagebuch  über  die 
Reise  des  Johannes  de  Indagine  de  Kempis  artium  magiater  nach  Pa- 
lästina 1475  April  bis  1476  Februar ^  mit  meteorologischen  Noten.  — 
2)  Ueber  Muhamet.  Von  demselben,  Blatt  69 ^-'72'',  Rest  leer.  Cf, 
Walther,  N-  Beiträge  p,  94. 

Nn  1640.  Folio,  Perg.,  aaec.  X  — XI.  Eyangelienbuch  aus  dem 
Damenatift  Meschedo  in  Weatphalen.  Mit  Miniaturen  und  Summarion 
in  Goldschrift  auf  Purpurgrund.  Blatt  l"*  Verzeichnis  der  Schenkungen 
der  Hidda  Ct  N.  Archiv  XI,  4W.  Blatt  0^  in  viereckigem  Rahmen 
mit  Purpurgrund  in  Goldachrift:  ,Hunc  librum  aancto  Walburge  Hitda 
abbatiasa  pro  se  suiaque  und  Blatt  7^  eine  Miniatur^  die  Aebtisain  Hitda 
der  hl  Walburg  das  Buch  darreichend.  Blatt  209  —  210  die  Stifts- 
statuten: Iste  est  ordo  seu  consuetudo  eccleaie  Meschedenaia  von  Hand 
saec.  XV  ex. 

I  Nr.  1953.  Quart,  Pergam  ,  saec.  XIL  (Hüpach).  Aus  Grafschaft. 
1)  Incipit  prologus  libri  primi  de  vita  sanctorum  patrum  heremitarum. 
^enedictus  doua'  etc.  —  2)  Inatitutio  Nili  monachi  de  octo  viciis  ge- 
oeralibus.  ^Principium  fructificationie'  etc.  Auf  dem  letzten  Blatte  der 
Eintrag  von  Hand  saec.  XV:  In  vigilia  decem  milium  .  . .  (fehlt  etwa: 


F.  W.  E.  Roth 

martirum  prcHo)  unciartim  duaruni  Thilmannus  traiiemisit  librum  istiim 
Lyrapurg.  Der  Codex  ist  theilwoiBe  rescriptus  eioer  E?aDgeIieiihaiid- 
achrift  saec.  XII  in. 

Nr,  1955*  Quart;  Papier,  saec.  XV  ex.  Gehörte  1573  einem  Jo- 
hannes Krömer.   1)  Grammatische  Äbhandltiog.  ,Circa  nomina  numeralia 

fiotandiimj  quod  qoinque  sunt  genera  principaliora*  etc.  —  2)  Gramma* 
tiBche  Abhandlung,  ,Plenam  acquirendo  veritatem  lucidam*  etc.  — 
3)  iDcipit  fuodamentum  artis  metrifieandi  cor  rectum  et  emendatum  mtil* 
tum  Valens  poeria  aed  et  communiler  etc.  —  4)  Sequitur  tabuJa  pro 
coniuncione  aotiquorura  pedum  perutilia.     1^/^  Seiten. 

Nr.  1980.  Quart,  Papier  und  Perg.,  saec.  XV.  1)  De  reformacione 
mentis.  2  Bücher.  —  2)  (Matheua  de  Cracovia)  dyalogus  rationis  et 
consciencie  etc.  —  3)  Serrao  optimua  et  utilis  de  eacramento  altaris 
magiatri  Mychaelis  doctoris  sacre  theologie  studii  ParisieoBis.  «Memen- 
tote  mirabilium^  etc.  —  4)  Liber  qui  iotytulatur  de  farailiaritate  dei. 
,ProiDieai  mei'.  Geschrieben  von  Symon  Carthauaer.  —  5)  Brief  des 
Henricus  de  Hassia  über  die  unbeäeckte  Empfängnis  Maria  an  Abt 
Jacob  von  Eberbach.  ,Reverendo  in  Christo^  etc.  —  33  Blatt  von  Hand 
des  Carthäuserö  Simon* 

Nr.  1989.  Folio,  Papier ^  saec,  XV.  (Hüpsch).  Dario  BernioneB 
poatillarum  dominicales  lectoris  Jordani  de  Quedeliotzborch  de  tempore 
hyemali  completum  anno  domini  m^  cccc^  XVIIP  in  vigilia  Katherioe 
flanctissime  virginis  et  martiris.    ,Deo  laus*. 

Nr.  2202.  Folio,  Papier,  saec,  XV.  Aus  Wimpfen.  1)  Lupoid  de 
Bebenberg  tractatus  de  iuris dictione  imperii  poat  translationem  ad  Ger- 
manos.  /Reverend] ssimo  in  Chriato  patri  ac  domiDO  suo  Baldewino  aancte 
Treverensia'  etc.,  defcct  Blatt  11  —  12.  Mit  der  Schlussschrift:  Com- 
pletus  est  hie  tractatus  in  civitate  Herhipolensi  sub  anno  domini  mil- 
leaimo  tricentesimo  XI *"^  in  crastino  purificacionis  beatisaime  virginis 
Marie  etc.^),  —  2)  Abhandlung  über  Zehnten.  /Quia  tractatus  de  deci- 
mis  et  primiciis  etc.  —  ün beendet,  •—  3)  Johannes  de  Lingnano,  trac- 
tatus pluralitatis  beneficiorum.  ,Revocatur  in  dubium*  etc,  —  Rest 
kirchenrechtliche  Abhandlungen,  theilweise  nur  Brnchstücke. 


1)  Gedruckt  erflcbien  diese  Schrift:  TRACTÄTVS  1  DE  IVRIBVS  REGNI 
ET  J  DIPERU  ROMANOKVM,  l  editus  k  [  D.  LVPOLDO  DE  BEBEN-  |  BVRG, 
M0GVNTINEN8.  ÜERBl*  Ipolcns,  BabenbergeBs.  Ecclesiarum  Canonico»  Do-[ctore 
DecrctorniD:  demiiox  Eplscopu  |  Babeobergensi.  |  etc.  |  ARGENTORÄTL  1  Typit 
Jodiae  Rihelij,  per  Andrcam  Rtetschium.  |  AKNO  AL  DCIIl.  |  4^  Ei  DArmaUdt 
M  I  40MJ400, 


MittheiluDgeD  aus  mittellat.  Handacfarifteo  der  Hofbibtiuthek  zu  Darmatadt    259 


f        Nr.  2225.    Quart,  Papier»  aaec,  XV. 

Blatt  3.  Verse,  eine  Art  Anschauungalehre.  De  .  .  .  gladiua  cdsIb 
res  Tina  vocatar  etc.  Schlieast  Blatt  42^  unten:  Explicit  textua  com- 
posicionim.  —  43 — 50  eine  ähnliche  Arbeit  in  Versen.  Vescor  cum  etc.  -— 
Blatt  51 — 53  Wörterbuch  in  Versen,  mit  deutachen  Glossen  darüber.  — 
Verse  über  die  HimmelBzeichen,  In  capiti  facies  ariea  cum  luna  reful- 
get  54. —  VerauB  de  martiriie  apostolorum. 

Petrus  et  Andreas,  Philippus  sunt  crucifixi  etc,  —  Bl.  54—55. 
Versua  de  actibua  apostolorum  quas  qulsquis  gcntes  convertit  (?) 

Per  me  Romana  plebs  inspuit  ydola  vana  etc. 
VerBUB  de  singulis  martiriis  apoBtolorum  magistri  Oerhardi. 

Bcala  cnicis  tibi  in  omno  dueis  etc. 
De  Omnibus  apostolia  duo  versus. 

More  ducum  etc. 
Tot  fuerunt  angeli^  qui  de  celo  ceciderunt. 

Nota  decies  X  faciunt  centum^  decies  centum  etc. 
Hie  iocipitor  arbor  bonorum  et  malorum  versifice. 
Deapicio  miseroB  quia  dicor  maximUB  eros  —  Superbus  dicit. 
Ilic  iQcipiunt  diversarum  historiaram  exempla  cum  probacionibus 

allegorie  et  tropologye. 
Virgineis  digitis  capienda  fit  hee  fera  mitis  etc. 
Vado  mori,  rea  certa  quidem,  nil  cercius  illa. 
Item  alii  verBUs  de  cura  et  timore  mortis. 

Nunc  homo,  non  homo,  etaa,  nunc  ortua,  mortuuB  es  eraa 
Nunc  bomoj  cras  scoriea,  nunc  homo,  cras  humus  es- 
Mundum  despiciaa  etc. 
Ter  tria  sunt  septem,  septem  sex  sex  quoque  tria  sunt 

Et  bene  si  numeresi  erunt  ter  milia  quinqne. 
Veree:  Clara  dies  Pauli  deeignat  vertilitatem  t!) 
Sed  nix  et  pluvia  designat  tempora  cara. 
Si  fuerint  ncbule,  pereunt  animalia  qucque, 
8i  fnerint  venti,  exsurgunt  prelia  genti. 
Verse:  Per  primum  potum  vinum  non  est  mihi  notnm. 
Per  potum  binum  non  posaum  cognoscere  vinum, 
Non  laudo  vina  niai  pocula  sint  mihi  terna. 
Per  potum  quartuni  mens  mea  tendit  in  alfeum. 
Verse:  Est  tarde  nimium,  qui  post  flatum  vult  clauderc  culum, 
Est  tarde  nimium^  qui  poat  Jitem  vult  querere  acutum. 
Und  folgende  mit  dieaen  Anfängen: 
Quatuor  ut  etc. 
Vult  eal  cultellum  etc. 


2*}0 


F.  W.  E.  Roth 


Indult  hiinc  Bacro  etc 
Armati  nudum  etc. 
Blatt  67  deutsch -lateiDiache  Verse: 

Manig  man  treit  banzer  et  eat  viribus  quasi  Cancer. 
LeQooem  (!)  lena  non  diligit  absque  tormeDa  etc,  2^/^  Seiten. 

Nr.  224L  16^  Perg,  saec.  XIIL  {Hüpsch,457,  76).  Aus  St.  Jacob 
in  Liittich.    Glosse  zu  Virgik  Äeneis,  theilweiae  doppelt  vorhanden. 

Nr,  2244.  12»,  Perg.,  aaec.  XIII  — XIV.  110  Blatt  mit  gleich- 
zeitiger arabischer  Bezeichnung.  (Hüpschj.  locipit  Über  artiß  predi- 
candi  editus  a  magistro  Alano  (de  Iniulie).  ,Vidit  Jacob^  etc.  Am  Ende 
Register. 

Nr.  2282.  Octav,  Perg,,  saec.  XII  ex.  (Hüpsch  81,  61).  Blatt  1» 
Federzeichnung,  mitten  dialectica  doraina,  linke  oben  Plato,  rechts  oben 
AriBtoteles,  links  unten  Socrates,  rechte  uoton  Magister  Adam  (ob  Adam 
von  St.  Victor?)  lehrend  vielleicht  auch  den  Besitzer  des  Buchs  an- 
deutend 1)  locipiunt  isagoge  Porfirii.  ,Cum  sit  necessarium  Oriso- 
rari^  etc.  Commentar  des  Boethios  über  des  Porphyrius  Schrift  institu- 
tiones  ad  GhryBaorium.  opera  Boethii  1491  Blatt  2.  —  2)  Blatt  6^ 
Commentar  des  Boethins  über  Aristotelis  categoriae.  ^Eqnivoca  dicun- 
tur  quornm  nomen  solum  commune^  etc.  ibid.  —  3)  Blatt  13*.  Com- 
mentar über  Aristotelis  de  interpretatione,  ,Primnm  oportet  constituer^, 
quid  sit'  etc.  —  opera  Boetii  1491  f.  47.  —  5)  Blatt  18 ^  Boethius  de 
divisionibua.  opera  Boethii  1491  Blatt  111.  Hchlieest  Blatt  23  ^r  dili- 
genter  expressi.  Annii  Mallii  Severini  Boecii  viri  clari  divisionum  über 
explicit.  —  6)  Blatt  23^.  ,Oracio  disserendi  quam  loycen  etc.  Die 
Schrift  des  Boethius  de  differentiia  topicis.  opera  1491  Blatt  127.  Nur 
Buch  I  —  III,  letzteres  am  Endo  defect.  —  7)  Blatt  34^  Boethius  de 
syllogisrao  hypotherico,  ,Cum  in  omnibus  philosophie^  etc  opera  Blatt  141. 
2  Bücher.  —  8)  Philosophische  Abhandlung  ohne  Anfang,  ^conaultissi- 
mus  relinquere  tractatibua'  etc.  Blatt  49—59,  Der  Codex  weicht  viel- 
fach von  der  Ausgabe  in  Lesarten  ab. 

Nr.  2283.  8^%  Perg,,  saec.  XIL  (Hupsch,  461,  80).  Format  und 
Schrift  wie  2282.  Am  Rande  Mäusefrass,  am  Ende  defect  und  waaser- 
fauK  Enthält  Cicero  de  inventione  libri  II  und  (Corrüicius)  rheticorum 
ad  C.  Herrennium  libri  IV. 

Nr,  2481,  Quart,  Papier,  saec.  XV,  Darin  1)  Tytulu«  istius  libri 
est  Ydillicon  supra  decrotum.  ,Scienduni  quod  modus*  etc.  —  2)  (Catho). 
Kubrica  prima  de  glorificando  et  colondo  deum.  ^Si  deus  est  animus 
nobie'  etc.  —    3)  Bonaventura  de  ligno  vito. 


* 


i 


1 


* 


»: 


MittheilungeD  aus  mittellat.  Haadechriften  der  HofbibHotbek  zu  DanDfitadt    261 


Nr.  2525.  Quart,  Papier,  saec.  XV.  (Hüpsch),  1)  Oratio  habita 
in  funere  reverendisBimi  patria  domini  Nicolai  de  Älbergatis  episoopi 
BoQonieziBis  necoon  cardinalis  saocte  crucie.  ,Iq  niaxirao  dolore*  etc.  — 
2)  Item  oratio  per  G^  habita  in  eceleaia  BoDOoienai  in  fuoere  cardinaliB 
eancte  crucis.  ,Si  dolorem*  etc.  —  3)  Das  ächachbuch  des  Jacobus  de 
Ceasolis  ordiniB  fratrum  Predicatorum.  —  4)  (Nigellus  Wireker)  spe- 
cülum  Btultorum,  »Dilecto  sibi*  etc.  Druck:  CÖln  1499.  4^  —  5)  (Dia- 
logus  inter  clericum  et  niilitein).  ,Clericu8.  Minor  optime*  etc,  —  6)  Vita 
beate  Birgitt©*  ,Ecce  descripsi*  etc.  —  ana  Ende  defect  —  7)  Petrus 
de  Roßenheim  0,  8.  B,  zo  Molk)  Roaeum  memoriale  etc,  ,Aßtripoten8 
celum'  etc. 


^ 


Nr.  2640.  Octav,  Perg.,  aaec.  XIV.  (Hüpscli  Ö4).  Aue  St  Jacob 
in  Lüttich.  1)  Theodulua  mit  lateinischen  Schollen.  Com  animadver- 
terem'  etc.  —  2)  Dasselbe  nochmals  theilweise,  mit  aUfranzosiachen 
Glossen,  —  3)  Conjugation  von  volo  durch  alle  Tempora.  —  4)  Verse. 
,Ex  agro  veteri  virtutura^  ete,  mit  Schollen^  am  Ende  defect,  —  5)  Verse. 
,A  Phebo  Phebe  lumen  capit  a  sapiente*  etc.  —  Expliciont  parabole 
phtlosopbice.  —  6)  Verse: 

^fe  Die  evangelium  ca?eas  ne  dixeria  evan. 

^H  Quod  81  forte  legas,  mala  nuncia  dicere  suades. 

^^^^^^        Evan.  est  grece  pervereum  signo  latine. 

^^^^^B        Eu  bene  designat  et  ountius  angelus  extat* 

^^^^^H        Hioc  eyangeliiim  per  v.  simpIex  non  geminatum. 

^^^^^^         V(erbom)  debet  ecribi  aolura,  solumque  referri, 

^^^r  Cum  precedenti  vocali  sillabicetur.  — 

^pT)  Avianus,  Rustica  defleuti  etc.  ^),  Mit  Scbolieu.  —  8)  Claudius  Ctau- 

I  diani.  ,Magnanimum  eatidem'  etc.  Mit  Scholien.  —  9}  Algorismus  des 
Johannes  de  sacro  Buato.  Mit  Scholien.  —  10)  Massa  computi  dea 
DyonysiuB.  Mit  Scholien.  —  11)  Compotus  manualia  Johannis  de  Gar- 
landia.  —  12)  Massa  computi.  ^Licet  modo*  wie  in  Nr.  76.  —  13)  Trac- 
tatua  de  spera  von  Johannes  de  sacro  Busto.  —  14)  Speculum  compoti. 
,Äuctoritate  freti*  etc.  -^  15)  Isaac  de  definicionibus,  —  16)  Liber 
elementorum  Isaac.  .Philosophus  in  plerisque'  etc.  —  17)  Algoriamus, 
wie  oben  n.  9;  ohne  Scholien. 

Nr.  2653.  12 ^  Perg.  und  Papier,  saec.  XV.  (Hüpach  202,  167), 
Aus  der  Carthause  in  Wesel  1)  (Speculum  peccatricis  anirae).  ^Vanitas 
vanitatum  et  omnia'  etc,  ^  Betrachtungen  nach  den  Wochentagen  ge- 
ordnet   —    Am  Ende:    Explicit  perutilis  tractatulus  pro  peccatoribua 


1}  et  ATiani  fabulae  ed.  C,  LaohmanD^  Berlin  1845,  p.  4. 


F.  W.  E.  KQth 

mundique  huius  amatoribuB,  qui  intitulatur  aurenm  »pecoluin  pGccatriciß 
anime  a  quodam  Carthusiensi  collectum  etc.  Am  Eaode:  A  domioo 
Jacobo  priore  Leodienß],  —  2)  Optima  instructio  prelatorum  per  mo- 
dura  dyalogi.  ,Fac  raecum  Jheeu'  ete.  —  3)  XII  gradus  hiimilitati« 
secuadum  beatum  Bemardum.  —  4)  Liber  Älberti  Magoi  de  adherendo 
deo  nudafo  intellectu  et  affectu  et  ultima  et  summa  perfectione  hominit, 
quantum  poeeibile  est  —  ,Cogitanti  mihi'  etc.  —  5)  (Job,  Ruysbrock) 
epistola  devota  de  ornatu  epiritualium  nuptiamm  Auszug  ^Celeeti  con» 
vive  N.'  etc.  —  6)  Ex  epiötola  devota  ad  quendam  Carthusieneeni 
prope  Traicetum  de  passioae  domini  et  vßüerabili  aacramento  altaris* 
^Circa  venerabile^  etc.  —  7)  Ex  tractatu  cumadam  CarthuBJensis  qualiter 
Bacerdoß  ante  celebracionera,  in  celebracione  et  post  celebracionem  se 
habere  debeat  ,Qiialis  debeat'  etc.  —  8 )  Hoc  dictameti  metricum  scrip- 
eit  magiöter  Johannes  de  Beka  egregius  poeta,  qtiod  dominus  Johannes 
de  Ärkel  epiecopuB  Traiectenais  confirmavit,  coneedenB  omnibuB  devote 
dicentibtiB  XI  diorum  indulgentias  et  unius  carene.  Et  habet  fere  om* 
nem  colorem  metricum. 

Balye  eancta  parens  et  nata  dei  benedicta 
Omni  labe  carens,  que  lumine  solis  amicta  etc. 
Weitere  Hymnen:     0  mater  matrum  etc*  —  PIos  florum  ctc,  —   Sehr 
reicbbaltig.  —  9)  Recept  für  Pest  R.  magistri  Heymerici  de  Campo, — 
10)  Maximianua  de  iocommodiB  senectutis,  Auszug^  1  Seite, 

Nr.  2689.  Quart,  Papier,  aaec.  XV.  Dares  Phrygius  historia  Troiae» 
Vollendet  1458  quinta  kal.  Julii. 

Nr.  2751.  Quarto,  Papier,  saec  XVIII.  (Alfterianadl).  Vorarbeiten 
des  BeoedictiDera  LegipontiuB  für  eine  Ausgabe  der  gesamraten  Werke 
und  Briefe  dea  Abta  Trithems.  1)  Venerabilia  Joannie  Trithemii  abba- 
tis  etc.  tractatuB  theologicue  de  Immaculata  conceptione  gloriosiaaimae 
¥irginis  Mariae.  ,Quid  Bit  peccatum  originale  et  quare  a  B.  virgine  con- 
tractum  dicatur?*).  —  2)  Poema  sacrum  in  virginalem  et  illibatum  dei- 
parae  candorem  ad  reverendissiraum  D.  Berthol  dum  aanctae  Moguntinae 
ecolesiae  arcbiepiscopum. 

Candorem  primum  mentiaque  animaeque  decorem 
38  Seiten.   Explicit  hio  vatea  carmine  virgo  tuua.   —    3)  Ven.  Joannts 
Trithemii  epigramma  crucifixo   fiubscriptum.    ^Huc  mo  aidereo*  etc.  — 
4)  Briefe  TrithemB,  alle  gedrnckt.   —   5)  Epistola  ven,  domini  Joanni« 
Trithemii  abbatia  Spanheimensia  in  aequentem  tractatum  de  immaculata 


1)  Silbemagel,  Trithemius  ed    IL  1885  p.  91  Note  12  Isuguat  die    ExI«t«DS 
dieser  UBgedrucktea  Scbrtft  Trithem«. 


MlttheiluDgen  aus  mitteUat  BaDdachrifteD  der  Hofbibliothek  zu  Darmafadt    263 

conceptione.  Folgt  Docbmalß  ein  Stück  von  1).  —  6)  Trithemianae 
KTindiciae  delirameDtis  Jacobi  WimphcliDgii  RbedapolitaDi  prcßbyteri  a 
^Paulo  Langio  PoaavienBi  monacho  a.  1510  oppositae,  Aos  dem  Ms.  in 
Wurzburg.  —  7)  Eberhardi  de  Campis  priorie  monasterii  S.  Malhiao 
Treyiris  epigramma  contra  Wimpbelingi  deliramenta,  —  8)  Jacobi 
Spigelii  Selestadienöis  diri  Caesans  Maximilianij  Ferdinandi,  et  Caroli  V, 
auccessive  conailiarii  ad  a.  1535  conspicui  deTrithemio  iodicium  etc.^). 

W  Nr.  2768.  8^",  Papier,  eaec.  XV.  (Hüpach  612).  Vorsatzblatt  Ma. 
aaec.  X  aus  einer  Bibel.  1)  Regula  beati  Jeronimi  quam  aei'ipBtt  ad 
Eustochium  virginem.  —  2)  Eegula  eancti  Basilii.  —  3)  Regula  beati 
Augustini  episcopi.  —  4)  Inatituta  beati  Basilii  de  celesti  milicia.  — 
5)  Prefacio  beati  Jeronimi  de  preceptis  aaucti  Paechoraii  patris  uoatri 
primt  fundatoriö  ordinie  in  Egipto.  —  6)  Consuetudinea  prime  doraua 
Carthuaie  per  domnum  Guigonem  priorem  ibidem  conscripte,  —  7)  Car- 
thusie  primi  priores.  ChroniBtischo  Relation  über  den  Carthäuserorden. 
^Magister  Bruno*  etc,  3  Blatt.  —  8)  Miraculum  de  origiae  ordinis  Car- 
thasieDsis.  —  Ö)  Ex  novella  Johannis  Andree  etc*  —  10)  Prologus  in 
regulam  canonicorum. 

Nr.  2769.  Quarto,  Papier»  saec.  XV.  (Hüpsch  137^  124).  Aus 
St.  Jacob  in  Lüttich.  1)  Cordiale,  dem  Henricus  de  Haaaia  zugeechrieben. 
,Memorare  novisaima'  etc.  —  2)  Visio  Tuogdali  militia  HyberniaeuBls  {!). 
jVenerabUi  ac  domino^  etc.  —  3)  Stella  clericorura.  ^Quasi  atella*  etc.  — 
4)  De  duodecim  signia,  Diätregeln.  —  5)  Tractatus  contra  epydimiam 
(die  Peat).  —  6)  Octo  versua  de  quatuor  complexionibua: 

LarguB^  amans,  hylaria,  ridens,  rubeique  coloris  etc. 
7)  Becept  gegen  die  Pest.  —    8)  Ad  prescrvacionem  epydimie  aecun- 
dum  Jo,  cum  Barba.    ,Vitet  unusquisque^  etc.    —     9)  Quinque  veraus 
contra  mortale  venenumr 
^.  Hoc  est  antidotum  contra  mortale  veeenum: 

^■^^  Nux,  ficus,  ruta  ieiuoo  corpore  sumpta, 

^^^^  Terra  sigillata,  bolua^  alo^s  et  tyriaea^ 

^^^V  Sit  venter  laxus^  sit  aanguis  sepe  minutua^ 

^^^r  Spiramen  hominum  fugias  et  bona  gaudia  queraa, 

■  10)  Summa  domini  Benergarii  eto,  ,Quoniam  circa  coofessioneß  etc.  — 
11)  Liber  magistri  Albertani  causidici  Brixiensis  de  doctrina  dicendi 
atque  tacendi  (defect),  —  12)  De  penia  et  locia  inferoi,   ^Legitur  ia  do 


2)  Am  Eode  der  Ha.  eia  Conapectiia  openim  Trithemiattortim  simul  cd en darum 
iccarante  B.  P.  Oliverio  Legipontio  etc.  (Druck),  Die  Ausgabe  aoUte  VI  ßäiide 
erbalten. 


264 


F.  W.  E.  Roth 


Tita  patnsm'  etc.  —  13)  Speculum  anime  editum  a  magi&tro  üejorico 
de  Hassia.  ,Anima  mea'  etc.  —  14)  Gebete.  —  15)  Verse.  Tu  de  noete 
eile,  81  via  intrare  eubile.  —  16)  Grammatik.  ^Dominusque  pars  no- 
mea*  etc.  —  17)  Compieitionea  vorborum.  In  Veraeo.  Äsipo  composi- 
tum, sunt  obsipo  ^diesipo  dicta  eto.  —  18)  Grammatik.  ,Diruo,  rodo, 
paro*  etc*  —  19)  Compotus  cyrometralia.  ^Cogoicio  veritatis*  etc.  (un- 
beendet)«  —   20)  Verae:  ^\ 

0  felicisgtma  rerum  magna  dearum  aanctior  omni  ^H 

Maria  Mariamm  virgo^  virginnm  domina  dominaetium  eto. 
21)  Cisioianus.    iCisioianus  epy  aibi   veiadicat*   etc.    —    22)  Älgorifimus 
in  prosa  (defect),  jOmniaque*  etc.  —  23)  De  aeptem  peccatis  seu  vicüs 
mortalibiiB.  jQui  vult^  etc.  —  24)  Expoßitio  canonia  pro  preabiteris  sim- 
plicibns  et  minus  litteratis* 

,Exue  me  domine  veterem'  etc.  mit  altfranz.  Ueberaetzung.  \ 

25)  Documenta  medicine  in  Galileo.  Contre  le  dolour  delle  chief  R. 
(ecipe)  polioul  et  etc.  —  26)  Lateiniache  Recepte.  —  27)  2  Bruchstücke 
ohne  Titel,  —  28)  Supra  Bummulam  Petri  Hyapani« 

Nr,  2942.  Folio,  14  Blatt,  Papier,  aaec.  XV.  Jedeufallö  früher 
Voraatzblatt  einea  Drucke.  1)  Stellen  aus  Clasßikern.  —  2)  De  virtüte 
cardi  beoedicti  (deutech).  —  3)  Verse: 

Salvia  confortat  nervoa^  manuumque  tremorem 
ToHit,  et  sua  vi  febria  acuta  fugit,  und: 
laopua  eat  herba  purgans  de  pectore  phlegma« 

Item  pectoris  humores  Yaopi  decoctio  mundat, 
Item  ad  pulmonia  opus  confert  medicamen  isopue, 
Item  via  aiuapta  cerebrumi  aed  purgat  pectua  ieopus 
Pectoris  herba  cavaa  rupea  inaedit  insopo. 
4)  Joannia  Beckenhaub  Moguntini:  Elegie  auf  den  Tod  seiner  Eltern. 
Anlage  1.  —  5)  Regiment  der  Geaundheit,  mittelrheinische  deuUche 
Diätlehre  verfasst  von  Johann  Heyao  1490.  ^M 

Nr.  3065.    Quart,  Perg.,  aaec.  XIV.    Unter  den  Cimelien.    Enthä^^ 
die  goldene  Bulle  Karla  IV.  1356.     Beaprochen  von    O.  Harnack,   das 
Kurfüratencollegium  bis  zur  Mitte  des  14.  Jahrhunderts.    Gieaaeo,  1883, 
p.  163. 

Nr.  3068,  Quart,  Papier,  aaec,  XV.  Schriften  des  Nieolaua  d 
Clemangis:  de  filio  prodigo^  de  utilitate  adversitatis  et  de  fructibus  tri- 
bulationia  —  de  fructu  heremi  —  de  studio  theologico  ad  Johannem 
de  Pedemoncium  in  theologia  bachalarium  —  narratio  de  quadam  puella 
adolescente,  que  pro  eaatitate  servanda  semetipsam  proprio  cultro  iugula^ 
Vit  —  contra  Symoniacos  —  de  novia  festibua  (!)  non  instituendis.  — 


0, 


MittheiluDgen  aua  mittellat.  HaDdscbnften  der  Hofbibliothek   zu  Darmstadt    265 

Den  Hauptwert  des  Codex  bilden:  Epiatola  (dea  Nicolauej  nomine  uni- 
TOTsitatis  Pariaiensis  —  epistola  univereitatis  ad  papam  pro  sedacione 
scismatis  —  contra  id^  quod  dicitur  precedeniem  epiBtolam  esse  malam 
et  venenosam  —  ad  domioos  cardinalea  pro  efficaciter  laborando  ad 
extirpacionezn  Bcitmatis  —  ad  unlvcraitatem  Colonieneem  —  ad  cardi- 
nalea ad  exürpationem  sciBmatia  —  ad  regalea  iitteras  responaoria  et 
exhortatoria  ad  viriliter  ageödum  in  facto  Bcismatie  —  ad  ßenedic- 
tnm  XIII.  in  papam  electum  exhortatoria  ad  viam  Geasionis  ~  viele 
andere  Briefe  ohne  Ueberschriften,  die  nähere  Untersuch tiog  bedürfen,  — 
Sertno  magiatri  Thome  de  Courcellis  factus  in  concilio  Baeiliensi  etc.  — 
Oratio  domiei  Jo.  Ant,  Campani  episcopi  Aprat.  in  eonventu  Ralipso. 
ad  exhortandoa  principea  Germanorum  contra  Turcoa  et  de  laudibua 
eortim  legato  Car.  Senenai  M.  cccc.  LXXI. 

Nr.  3148.  12^  Perg.,  saec.  XIV,  14  Blatt,  Brnchatück  von  Ugo- 
bardus  über  Phädrua  Fabeln^  theilweiae  mit  SchoHoD* 

Nr,  31d<).  Quart,  Perg,,  aaec.  IX — X,  5  Blatt  in  UmBchlag,  Aua 
St,  Jacob  in  Lüttich.  Fragment  von  bibltca  sacra  vulgatae  aditionis 
Haccab.  1,  XII,  4S.  —  XIV.  Beginnt:  intraverunt  gladio  etc.  Die 
Textrecension  entapricht  den  Leaarten  bei  Tiacliendorf  Noten. 

Nr.  3151,  Fragmente  meiat  aaec,  XIV,  1)  Sjnodalatatut  des 
Bifichofs  Heinrich  von  Verdan  1313  feria  IV  post  feBtuna  beati  Luce. 
Das  Bnickstück  atammt  von  einer  Ha.  des  Johannes  de  Qarlandia  de 
misteriia  eccleaie  und  diente  ehedem  als  Umachlag  von  Nr.  14  der  Hof- 
bibliothek.  —  2)  Briefe,  darunter  einer  eines  Königs  AlfouB  von  Caati- 
lien.  0.  D.  Bittet  für  einen  Cleriker,  qui  defectum  natalium  patitufi 
um  Dispena.  —  3)  Brief  deaselbeu  0*  D.  eine  Pfründe  betreffend,  — 
4)  Grammatik j  saec.  XI  —  XV.  —  5)  Anleitung  zum  Versmachen 
saec,  XIII^XIV, ,  Stucke,  deren  Herkunft  nachzuweisen  mir  nicht  ge- 
lungen. —  Q)  Theoria  vel  practica  sive  versus  dictaminis  magistri  Lau- 
rentii  de  Aquilegia  edita  BononiCj  XV,  Jahrh,  —  7)  Decretalenbruch- 
stücke  aaec.  XIII  etc, 

Nr,  3243.  Octav,  Papier,  aaec,  XV.  Ex  cod.  in  s.  bibl.  a.  Petri 
Erfordie.  Aus  Schannats  Nachlass  1)  Brief  dea  Cardinala  Nicolaus  von 
Cuea  an  die  Böhmen^  mit  eingerücktem  Briefe  deaselben,  Ratispone  die 
XXVII  Junii  1452;  Brixen  IL  Oetober  1452.—  2)  Decrctum  eacri  con- 
cilii  Baailienais  de  concepcione  gloriosisaime  Marie  virginie,  —  3)  Des- 
gleichen de  communione  aacrati  euka  (riBtie).  —  4)  Desgleichen  corro- 
boracionis  Eugenii  pape  quarti  de  institucione  fe&tivitatia  sacrati  euka- 
ristie  eum  addieione  certarum  indulgenciarum*  —  5)  Institutio  feativitatia 


266 


P,  W.  E.  Roth 


viaitaeionia  digBissime  et  gloriosiBsime  virgiDis  Marie  facta  per  felicia 
recordacionia  Urbanum  papam  sextum,  cuiua  morte  ioterveniente  sub 
butta  et  literiB  pic  memorie  Bonifacii  pape  tunc  ipaiOB  iDiuncti  succea* 
aoria  publica  expedita  et  tradita  roperitur  aub  forma,  que  sequitnr»  — 
6}  Decretuin  sacri  ßaailiensis  concilii  de  electione  et  confirmaeioDe  pre* 
latorum.  —  7)  Desgleichen  de  siibleYatione  aoDatoruni.  —  DeBgl eichen 
de  iaterdictis. 

Nr.  330t    Quart,  Perg.,  saec.  X,  4  Blatt.    Aus  Wimpfen.    Cf,  N- 

Archiv  XI  77, 

Nr,  3314.  Quart,  Perg. ,  saec»  XIII.  Aus  der  Abtei  SeUgeoetatt 
(Heeaen)  ao  Druck  M  |  4607  verklebt  geweseo.  Muaikalieche  Theorie 
über  die  TonC;  einem  Sammelwerke  angehorig;  ähnelt  dem  ToDariaa 
Berno'B  von  der  Reichenau,  neumirt,     Ungedruckt,  Anlage  II. 

Nr.  3316.  Folio,  Perg.,  saec  IX  — X.  1  Blatt.  Bruchetücfc  aua 
liegeBippua  de  bello  Judaico.  et  ed.  Weber,  Marburgi  1864.  Quarta 
pag.  13ii  Das  Bruchstück  beginnt:  qui  fratria  viventiB  uxorem  er  | 
achlieeat  p.  131  oben  Zeile  1 :  moderati  |  die  Rückseite  ist  vomen  ab* 
geschnitten  und  entspricht  dem  Weber'ßchen  Texte  p.  132  cap.  VIl. 
Beginnt:  |  gyptius  quoque  paeudo  |  Bchliesat  p.  133  cap.  VIII  Zeile  8^ 
itaque  [  . 


^  n  1  a  g"  e  n, 

I, 

Johannia  Beckenhaub  moguntini  oblate  in  pareEtum  ezeqmaa  elegie* 

Hansonia  beckenbaub,  Gude  quoque  coniuges  ossa 

Conaecratus  habet  cespitis  ille  locua. 
Ah  moribundus  ego  si  cespite  contegar  illo 

lam  mihi  grata  foret  mortis  acerba  lues. 
Meu  procul  a  patria^  procul  a  tellnre  aepulcri 

Huiua  me  profugant  triatia  feata  mihi! 
Ergo  meia  lacrimts  cinerea  matrisque  patriaque 

Rite  salutati,  rite  valete  modo 
Hinc  domua,  hinc  fratreaque  sorores  atque  propinqui 

Sanguinis  ex  vena,  more  valete  pari 
Sim  licet  in  patria  ratos  expertus  amicos 

Valde  tarnen  dnlces,  ergo  valete  simul, 
Patria  deinde  vale  patrieque  valete  penates 

Exul  in  iguoto  mox  eo  rure  vagus 


Mittbetlangen  aus  mittellat  Efandschriften  der  Bofbibliothek  tu  Darmstadt    267 

NoD  tarnen  ut  corpus  bic  mens  hinc  exui  abibit, 

8ed  tumuli  custos  plaDgit  ot  orat  ibi. 
Alma  dei  genitrix  hominum  spes  virgo  Maria 
Te  preeor,  ah  precibiis  annue  diva  meia. 

Heu  fateor  labe  scelerum  pollutus  adoro, 

8ed  tua  iam  pietas  diluat  omoe  Bcelus. 
Bya  ergo  venie  moderatrix  fac  raea  vota, 
Fac  patris  et  matris  molliter  osaa  cubant, 
Fac  anime,  squalent  nigris  m  forte  latebris 

Ne  baratri  vidf?ant  horrida  monatra  diu, 
Nee  voret  infernua  vasto,  qui  turget  hiatu, 

Nee  rauco  crepitana  murmure  flamma  coquat, 

Nee  volvat  gelidus  vortex  Achirontia  avari, 
Nee  rötet  alternis  illa  vorago  malis. 
Ve  quid  te  precibus  temere  complector  anheile^ 
Ne  meritas  penaa  tollat  uterque  parens. 

Gerte  cum  sceleris  fernes  caro  lubrica  promptoa 
In  8oelu8  hos  geoult^  te  pia  iure  precor, 

Nara  protboplaatus  Adam  sine  fomite  criminis  uUo 

FactuB  erat.     Fecit^)  crimen  et  ille  tarnen 
Corporis  aerii  decus  uno  luci  peracto 

Crimine,  nnm  di?e  polluit  artis  opus, 
Alter  opem  venie  meruit^  meruiseet  et  alter, 
Si  sceleris  proprii  peoituisaet  eum. 
Ergo  quoB  agitat  earnis  vicäata  libido 
Hiia  veniara  facile  celica  virgo  dabis 

Et  pete  det  veniara  deus  hie,  quem  ventre  pudico 
Enixa  es,  votia  uam  favet  nitro  tuia 

Aut  si  vutt  huius  sentontia  iusta  parentea 

Dt  magiä  iltius  carceris  umbra  promat 
Ah  precor,  o  tenebras  illuatra  virgo  corusca 

Et  penas  miouant  numinis  ora  tui 
Temperet  algorea  gracia  tua,  temperet  estua 

Horribiles  geraitua^  temperet  illa  quoque 
Demonis  infesti,  si  lurida  vexat  imago 

Haue  insigne  decus  regia  sceptra  fugeuL 
Sic  prece  sie  penia  dum  sera  piacula  trietes 

Egerunt  anime,  raitia  adesto  precor. 
Assit  et  angelicus  chorua,  ut  sit  tutus  uterque 

Hlnc  celer  ad  superos  te  duee  acandat  iter. 


1)  Am  Bande  £  fecerat  von  gleicber  Hand, 

VL 


18 


268  ^^^^^  F.  W.  E.  Roth 

Est  ubi  Vera  qmea,  ubi  vere  gaudia  vite, 

Quo  nece  proBtratum  me  tua  dextra  fetat 
A  patriB  ah  matrie  nunc  ossibuB  ac  aßitnabus 

Funerii  officium^  fuDebre  earmeD  agat. 
Hoc  Sit,  quo  tumulua  tegitor  lugubre  tapetum 

Sit  lux  porpetuo  lampadiB  igne  micans 
Sit  quoque  thuris  odor^  sit  aque  cooBperao  sacre 

Sit  referenB  memori  notnina  vestra  die^). 


...  et  In  Becula  seculorum  AmeD  ...  *  impende  in  me* 
dio  et  in  fine  precipita.  Magnificat  anima  mea  dominum. 
Benedictiis  dominus  deuB  larahel,  qiiia  visitavit  et  fecit  re- 
domptioctem  plebia  eue.  Tercii  toni  prima  difrerencia  duaa  habet 
iniciales  bui  cantua  litteraB  C  etD.  C  ut^  Quando  natue  es^  Dico 
autem  y*  0.  ut. 

Secunda  differencia  UDam  habet  eautus  aui  inicialem  litteramGut: 
Seculorum  amen.  Tu  Bethlehem.  Fac  benigne.  Omniaque* 
eunque. 

Tercia  diSereaeia  duas  habet  inicialea  Bui  cantuB  litteraa  h  et  c. 
ut:  (s)eculorum  Amen.  6  nt:  Ecce  dominus  noster  Accipiens 
Symeon.  C  ut:  Vivo  ego.  Unum  opus  f  —  Huius  toni  il!e  diffe- 
rencie  peregrin©  Evovae.  Omnia  q.  vel  evovae  penitus  sunt  re- 
spuende. 

Diffinitio  in  R(eapoosoriis)  et  versibus.  K(eöponsoriura)  Salva- 
torem  expectamua.  V.  rreoccupemuB  faciem  eius  in  con- 
fessione  et  in  pBalmis  iubelemus  ei.  Gloria  patri  et  filio  et 
spiritni  saneto. 

DifjBnitio  ad  introitus.  Gloria  patri  et  filio  et  spiritui 
aancto.    Sicut  erat  in  p.  et  nunc  et  semper  et  in  secula  ac- 


1)  Eb  ist  üuklar,  welcher  der  beiden  Johannes  Beckeuhaub  der  Verf&fiser 
dieses  Gedichtes  ist.  Es  gab  eineD  Buchdrucker  Job.  Beckenhaub  aua  Mainz,  der 
wandernd  nmherzog  und  in  Strassburg,  mit  Sensensuhmidt  in  Nlirüberg,  mit  Rayaer 
iD  Wiirzburg  druckte.  Er  lebte  um  1472—1484*  —  Ein  anderer  J.  Beckeohmit) 
gab  1489  in  Basel  in  foHo  eine  Drucksclu-ift :  In  scripta  S.  Bonaventare  cum  teittt 
sententiaram  tabula  heraus.  Hain  2731.  Erhalten  ist  von  ihm  ein  Brief  an  Nico« 
laus  Tinctoria  de  Uuntzcuhausen  impcrialis  ecclesie  Bambergensts  predicatort  der 
in  BoDavßQlura's  Perlustratio  in  Hbroa  quatuor  sententiarum  steht.  Anagaben 
Hain  3540—3543.  Beckeuhaub  glänzte  überhaupt  als  Herausgeber  und  ErkVinx 
der  Hcbrifteu  ßuoaventura's.  Ob  er  ein  Mainzer  und  mit  Ersterem  Job.  Becken* 
bub  verwandt  war,  steht  nicht  fest   Manche  halten  Beide  sogar  für  einePersoo. 


Mittheilimgen  aus  mittellat.  HaDdachriften  der  Hofbibliothek  zu  Darmetadt    269 


Bulorum  Amen.  Ego  autem.  Dum  clamsrem.  Ecoe  oculi* 
Differentia  aecunda.  Seculoruirj  Amen.  Tibi  dixit  Intret  ora- 
tio. Hunc  modiim  et  ceteri  similem  habeant  introitiis.  De  quarto  tono. 
Plagalis  deuteri.  Quartus  modus  asceudit  ad  h,  raro  autcm  ad  c.  ^des- 
cendit  vero  ab  B  coDtinena  inter  b  et  h,  secundam  dyapaBon  speciem 

supra  vero  et  infra  vocem,  Quarta (Blatt  1^)  . .  .  ecundum  autem 

in  fine  et  in  medio,  Bicvariabis.  Magnificat  auima  mea  do- 
minum. BenedictuB  dominus  deuB  Israhel,  quia  visitavit  et 
fecit  redemptionem  plebis  sue. 

äecundi  toni  differentia  duaa  habet  iniciales  sui  cantus  litteras  D 
et  C.  D  nt:  0  sapiencia.  De  Syon  oxibit.  In  omnem  t.  Cut: 
Sicut  lilium  i,     Virgo  verbo  concepit 

Secunda  differencia  uoam  habet  cantua  sui  inicialem  litteram  Fut: 
Seculorum  Amen.     F  ut  A(ntiphon);   CoüBolamini  eonaol 

Male  quidam  hanc  differentiara  devitantj  quidam  vero  peius  in  eius 
loco  de  octavo  tono  lüam  differontiani  cantant.  Evovae.  Veniet 
fortior,  quod  nullo  modo  procedit.  Diffinitio  in  r(espon8orio)  et  v(er- 
Bieulo),  R.  Letentur  celi.  V.  Ecee  dominator  dominus  cum 
virtnte  ve,     Gloria  patri  et  filio  et  spiritui  sancto* 

Diffinitio  ad  introitus.  Oloria  patri  et  filio  et  spiritui  sancto. 
Sicut  erat  in  princ*  et  nunc  et  semper  et  in  secula  seculo- 
rum Amen.  Veniet  o.  Ecce  advenit.  C:  Sicientes  venite. 
Miohi  autem.  D:  Domintie  dixit.  Ex  ore  infant.  F.:  Me  ex- 
Bpeotaverunt  p.    Venite  adoremua. 

Autenticua  deuterus*  De  teroio  tono.  Tercius  modus  iotenditur  ad  e, 
raro  autera  ad  f;  reraittitur  autem  ad  D^  possidens  inter{valla)  c  et  e, 
quintam  dyapason  spedem,  supra  vero  et  infra  vocem.  Tercia  diea 
est  quod  hec  facta  sunt.    Evovae. 

Blatt  2"'  .  *  .  Amen  d.  ut  veniet  .  .  .  terre.  Ille  vero  peregrine 
primi  toni  differentie  ut  evovae.  A.  Speciosus  forma,  vel:  Evovae» 
A.  Biduo  vivena.  0  beatum  pontificom,  penitua  abiciende  sunt, 
quia  nullius  auetoritatia  sunt« 

Diffinitio  in  responsorio  et  versibus.  R.  Ecce  apparebit  d. 
V,  Ecce  dominator  dominus  cum  virtute  veniet  Gloria  pa- 
tri et  filio  et  spiritui  sancto. 

Diffinitio  ad  introitus»  Gloria  patri  et  flio  et  spiritui  sancto. 
Sicut  erat  in  principio  et  nunc  et  semper  et  in  secula  secu- 
lorum Amen.  A*  Gaude  te  in  domino*  Memento  nostri.  Sic 
et  ceteri  sequentes  introitus  semiditono  ab  alia  littera  exordinntur.  F: 
partipatemeson.  Misercris  omnium.  Ego  autem.  Exclamaverunt 
ad  te. 

18  * 


F.  W.  E,  Roth 


Differentia  aecuoda.  SecuIorumAmen,  C  paripateypatoo,  Ro- 
rati  coli*    Suseepimus  deus.     Gaudeamus  omnes. 

Differentia  tercia.  Seculorum  Amen.  A.  Mese,  Meditacio 
cordis.    Lex  domini.    Sapientiam  sanctorum. 

Seoundus  tonua  aseendit;  ad  a,  rare  autem  ad  h^  remittittir  autem 
ad  A,  interdumriuQ  adhue  tono  iofenua^  quem  moderni  addideruDt  et  F 
greca  littera  notavemnt.  Possidet  autem  hie  tonus  iater  A  et  a  primam 
diapaaon  formam,  supra  vera  et  infra  rariCua)  vocem.  Secundum 
autem  simile  est  huic.  Seculorem  Amen.  Gloria  patri  et 
filio  et  spiritui  sancto  .  .  ,  (Blatt  2^)  .  *  ,  Primus  .  .  raro  autem 
ad  e  ot  descendit  ad  e^  raris&ime  yero  ad  B  babeDB  inter  D  et  d  quar- 
tarn  dyapaaon  formam.  Supra  vero  et  infra  chordam,  ut  dictum  est, 
rariösime  duaa  inferiufi.  Primum  querite  reguum  dei.  Seculorum 
Amen.  Gleria  patri  et  filio  et  spiritui  sancto,  Sieut  erat  in 
principio  et  nunc  et  semper^  et  in  seeula  seculorum.  Amen, 
Primi  toni  melodiam  psalles  in  directum.  Magnificat  anima 
moa  dominum.  Benedictus  dominus  douslsrahel,  quia  viai* 
tavit  et  fecit  redemptionem  plebis  sue. 

Primi toni  prima  differentia  duas  habet  iuiciales  litteras  8ui  cantus 
D  et  f.  Seculorum  Amen.  D,  ut:  A.  Ecce  oomen  domioi.  A.  Senex 
puerum.  P.  ut:  A.  Canite  tuba  in  Syon.  Ä.  Speciosua  forma.  A.  Biduo 
vivens. 

Secunda  di0'erentia  seoundaB  habet  iniciales  l(itteras)  D  et  C.  Se* 
oulorum  Amen.  D  ut:  Fontes  et  omnia  •  .  Leva  Jberusalem.  C 
ut:  A.  Posuerunt  super  o.     A.  Mulieres  aedentes. 

Tercia  differentia  uuam  habet  initialem  sui  cantue  litteram  C,  Se- 
culorum Amen.     C,  ut:    Virgo  dei  gr,     A,  Domus  mea. 

Quarta  differentia  uuam  habet  inicialen  l(itteram)  F.  Seculorum 
Ämeu,     F  ut:  A.  Venit  lumen.     A,  Dominus  iudicabit. 

Quinta  differentia  unam  habet  iuicialem  sui  cantus  litteram  F  ut; 
Seculorum  Amen.  F  ut:  A.  Apertia  theaauris,  A.  AUigacione, 
A.  Pulchra  es.     A,  Diffusa  est. 

Sexta  differentia  duas  habet  sui  cantus  inicialis  litteraa  a  et  F.  Se- 
culorum ....  bricht  ab. 


Das  Missale  und  Antiphonarium  der  Abtei  Echternach 
0*  S.  B*    saec.  X  in  der  Gr*  Hofbibliothek  zu  Darmstadt. 


Beaprooben  vod 
F,  W.  E.  Roth. 


^M  Vod  den  liturgischen  Büchern  des  frühen  Mittolalters  eind  dio  bo- 
genannten  Sacramontariee  die  bedeutendsten  und  interesaanlesten.  Sio 
enthalten  Alles,  was  der  Priester  bei  Spendung  der  Sacramente  der 
römischen  Kirche,  namentlich  dem  Meaeopfer,  der  Taufe,  Ehe^  letzten 
OeluQg  sowie  der  Beerdigung  zu  sprechen  hatte.  Von  den  verschiedenen 
im  Gebrauche  gewesenen  Sacramentarien  der  romischen  Kirche  ist  daa 
des  Papstes  Gregor  des  Grossen  das  bedeutendste  und  fand  desehalb 
seit  dem  achten  Jahrhundert  die  verbreitetste  Aufnahme  und  geradezu 
alleinige   kirchliche  Anerktmnuilg*     Dadurch    ward    es   Grundlage    des 

^    heutigen  romischen  Missalo's  und  der  römischen  Kirchenagende. 

f  L.  Deiisle  beechreibt  in  den  memoires  de  i'institut  national  de  France. 

Acadämie  des  inscriptions  et  belies  -  lettres.  tom.  XXXIl  Paris  1886 
p.  65  f.  nicht  weniger  als  eiDhundertsiehenundzwanzig  Sacramentarien 
des  siebenten  bis  elften  Jahrhunderts,  theila  ganze  Codices,  theils  Bruch- 
stücke, wie  solche  früher  in  Italien,  Spanien,  Frankreich;  England  und 
Deutschland  im  Gebrauche  gewesen.  Auf  Deutschland  kommen  hier- 
von allein  achtundzwanzig  Exemplare.  Deliale  betont  den  Werth  dieser 
ijaeramentarien  für  Geschichte  der  Liturgie,  der  lateinischen  Sprache, 
der  Schriftschulen  und  Malerei.  Es  gereicht  mir  zur  Freude,  die  Zahl  der 
von  Deiisle  beschriebenen  Sacramentarien  um  ein  weiteres  Exemplar 
zu  vermehren,  das  sich  io  der  Hofbibliothek  zu  Darmstadt  befindet  und 
sich  durch  Alter,  Schönheit  der  Schrift  und  Daratellungen,  Wohlerhalten- 
heit  und  Inhalt  Beinen  Genossen  würdig  anreihen  dürfte, 

§.  1.    Die  Haudgihrifl. 

Dieselbe  ist  Pergament  von  ziemlicher  Starke  und  Steifheit,   so- 
genanntes deutsches  Fabricat,  von  drei  Händen  des  X.  Jahrhunderts  auf 


272  F.  W   E.  Roth 

279  Blatt  zu  17  Zeilen  per  Seite  aufg  sorgsamste  und  gefälligste  go- 
Bchriebon,  mbricirt  und  gemnltt  Der  ehrwürdige  Quartband  gehörte 
ehedem  der  reichen  Abtei  Echtornaf^h  an  der  MoseP),  Benedictiner- 
ordeos,  kam  nach  der  Klosteraufhebaog'-^)  in  die  Bibliothek  des  Barons 
von  Hüpech  in  Cöln  und  von  da  durch  Erbachaft  in  die  Hofbibliothek  zu 
Darmatadt^),  Auf  meinen  WiiöBcb  neu  foliirt  tragt  der  Codex  die  Hand- 
schriftenstautlnummer  1940  und  iöt  in  den  handschriftlichen  Yerzeich* 
niesen  der  Handschriften  als  Missalo  saec.  X  eingetragen.  Jetzt  befindet 
dieselbe  sich  unter  den  Cimolien  der  Bibliothek  aufgestellt.  Dieselbe 
dürfte  nicht  allein  der  kostbarste  Codex  durch  Alter  und  Erhaltung, 
sondern  auch  der  wissenschaftlich  wer th vollste  der  alten  Codices  der 
Bibliothek  sein*  Ein  Eintrag  des  frühern  Besitzers,  der  Abtei  Echter- 
nach,  findet  sich  nicht,  die  Eigenthumechaft  dieser  Abtei  geht  aber  aus 
der  Nennung  Willibrords  in  den  Gebeten  als  Patron  Echternachs  aufa 
bestimmteste  hervor-  Der  Einband  des  Codex  ist  braunes  Ledor  mit 
einem  ziemlich  einfachen  Linienmuster,  mit  je  fünf  Buckeln  von  Messing 
und  dürfte  dem  15.  oder  16.  Jahrhundert  angehören.  Die  Erhaltung 
des  Codex  ist  gut  und  zeigt  derselbe  auffallend  wenig  Qebrauchsspuren 
am  untern  Rande.  Blatt  1,  9%  18 ,  109 "^  und  279  sind  leer,  mehrer« 
Zettel  von  späterer  Schrift  sind  eingebunden  und  bei  der  Foliirung  mit- 
gezählt. Die  Schrift  ist  dreierlei,  eine  gefallige  runde  Majuskel  in  »ar- 
tem  Roth  für  die  Rubriken,  eine  grössere  Minuskel  in  Schwarz  für  die 
Gebete  des  Priesters,  eine  kleine  Minusjcol  in  Schwarz  für  die  gesang- 


1)  Die  Abtei  Echteroacb  liegt  5  Stunde»  aördUoh  von  Trier,  7  Stuudan  von 

Luxemburg,  698  von  Willibrord  Mönch  zu  Rathmelsing  in  Irland ♦  dann  GrUnder 
und  erster  Abt  zu  Echternaob^  errichtet,  cf,  n^-ineifi  A  HiMhtnMrli»  ,^  mu!  nnn;in- 
tisches  Echternach,    Eohteroach  ISSO. 

2)  Nach  Aufhebung  der  reichen  Abtei  iLclHernnch  (SU3  rcsp,  \>\)l  kinu  <ti^ 
Bibliothek  nach  Paris,  wo  dieselbe  tbeilweiiie  noch  i»t.  Vou  dieaeu  wcrtv*die 
Codices  Ist  Nr.  9433  der  Natioualbibliotbeit  das  Eduerüacher  Sacramfntnrium 
des  X.  Jahrhimdorts  mtt  dieser  Inachrift:  Cootiuet  ordinatloneai  b ea t i  Jer onimi  de 
ofHcio  inissae«  —  Oratlooefi  pro  fratribus  lu  vfa  itirigo)i<U9.  Ejn»tula  Chromate 
ad  ilieronymum.  —  Kalcndttriam.  —  Quatnor  viimu»  de  quolibct  m*'fj«e.  —  Cou- 
fessio  pecoatorum  et  litania  omnium  aaaoturiaij,  pracfaiitmea,  beuedicUo  cpisco- 
porum  et  beoedlciionea  öacerdotuiö,  exorclsnji  etc,  -  Nr.  10510  dor  Narioaal« 
bibliothek  ist  tl  "  '■•  klrintT  Quartbaud  von 
117  Blatt,  tbciiu  lift^raach  gcatorbM)  gü- 
flcbriebea,  et  8tudEeu  au                                                 I^J29  f. 

^^^^^^HB^Ma|^D  stand, 

onbed 


I 


Das  Miaaale  and  AntiphoDariutD  der  Abtei  Eclitentach  0.  S.  B.    a&eo,  X    273 


liehen  Theile  des  Codex,  die  dann  immer  Nenmenschrift  ohne  Linien- 
System  überschrieben  haben*  Die  Schrift  ist  die  rheinischer  Schrift- 
denkmäler im  X,  Jahrhundert  und  hat  in  den  Majuskeln  auffallend 
Äehnlichkeit  mit  jener  berühmten  Steintafel  des  Mainzer  ErzbiBchofs 
Wüligis  von  Mainz  in  der  Pfarrkirche  zu  Eltville  am  Rhein.  Es  lässt 
eich  leicht  feststellen^  dass  der  Codex  Arbeit  der  Echtem  acher  »Schreiber- 
schulo  ist  und  nicht  etwa  ein  Geschenk  von  Ausserhalb.  Durch  die 
dreierlei  Schrift  des  Codex  gewinnt  derselbe  an  Mannigfaltigkeit  für  den 
Typenforscher,  wie  sich  ja  überhaupt  die  Sacramentarien  in  dieser  Be- 
ziehung mannigfaltig  und  formenreich  erweisen.  Abkürzungen  finden 
sich  wenige:  Ps.  für  Psalmus,  off.  für  offertorium^  tr.  für  tractus,  V. 
für  versus,  or.  für  oratio;  Siglen  kommen  sparsam  vor,  die  meisten 
Worte  sind  ausgeschrieben  nach  Art  des  Jahrhunderts,  die  Silben  zweier 
Worter  hängen  oft  zusammen ,  grossere  Worte  sind  in  zwei  getrennt, 
wie  dieses  in  Handschriften  des  frühen  Mittelalters  üblich. 

§.  t.  Der  Inlalt  des  Cadex. 
Der  Codex  enthält  zwar  das  Hacramentariura  Gregors  des  Grossen^ 
aber  nur  gekürzt.  Das  ganze  Sacramentarium  enthält  bekanntlich  die 
Messen  durchs  Jahr,  die  kleinen  Weihen  am  Lichtmessetag,  Ascher- 
wittwoch,  Palmtag  und  vor  Ostern,  den  Taufritus,  Ritus  der  Ehe^  Priester- 
weihe, letzten  Oelung^  die  Beerdigungsfeier  bis  zum  Dreissiger  sowie 
Gebete  für  besondere  Zwecke.  Von  allem  diesem  enthält  der  Codex 
nur  ein  gekürztes  Mesaformular,  die  Festmessen  durchs  Jahr  gekürzt, 
die  kleinen  Weihen,  sowie  die  Votivmessen  für  Verstorbene  bis  zum 
Dreissiger.  Der  Codex  ist  also  kein  Pienarium  oder  Missale  plenum, 
er  hat  nämlich  keine  Evangelien  und  Episteln  noch  einen  comes  dieser 
Lesestücke.  Es  fehlt  ihm  also  alles,  was  bei  festlichen  Aemtern  der 
Diacon  zu  singen  hatte.  —  Das  Sacramentar  Gregors  erfuhr  im  Laufe 
der  Zeit  vielerlei  Voränderungen  durch  Weglasaung  und  Zusatz.  Das 
Sacramentar  Gregors  war  ja  vorerst  für  den  CuUua  Roms  uud  Italiens 
bestimmt  und  zeichnete  sich  durch  dort  namentlich  verehrte  Heilige 
aus.  Als  das  Sacramentar  sich  verbreitete,  liessen  die  deutschen  Dom- 
kirehen,  Stiftskirchen  und  Klöstor  diese  Heitigenfeste  theilweise  weg, 
OB  blieben  in  den  Ferialmessen  der  Quadragegima^  der  Ostern  und 
Pfingsten  die  Stationen  des  Sacranientars  zwar  erhalten,  doch  wurden 
sonst  deutsche  Heilige  eingefügt  und  damit  der  Umfang  einerseits  ge- 
kürzt, anderseits  erweitert,  80  entstand  ein  Sacramentar  Gregors  mit 
deutschem  Heiligencharacter.  Gleiches  thatcn  die  andern  Länder  für 
ihre  Ueiligenfeate.  Auch  richtete  man  die  Gebete  vor  der  transsub- 
Btantiatio,  das  memento  für  die  Lebenden  und  Abgestorbenen  so  nach 


F,  W  E.  Roth 


Srtlichem  Gebrauch©  ein,  dass  man  die  HeiligeD,  welche  Gregor  dem 
Sacramentar  einverleibt,  zwar  beibehielt,  aber  um  die  Patrone  einer 
Kirche  Yormehrte.  Das  SacrameDtar  wuchs  also  an  Festofficien  von' 
Patronen  uod  nahm  an  Namen  in  den  preees  zu.  Dadurch  blieb  daa 
Sacramentar  im  grossen  Ganzen  erhalten  ^  gewann  aber  an  localer 
Färbung  und  Mannigfaltigkeit.  Der  Mcascanon  war  im  IV.  und  X.  Jahr- 
hundert längst  festfitehend,  nur  in  den  Gebeten  kamen  Weglassnngen 
und  Zusätze  vor.  Auf  diese  Weise  lässt  sich  oft  bei  Sacramentarien 
ohne  Inacripte  feststellen^  welchem  Orden  oder  welchem  Kloster  der 
Codex  seine  Entstehung  verdankte*  In  vielen  Fallen  hat  dieses  für  Ge- 
schichte der  Schreiberschulon,  der  Malerei  und  Feststellung  der  Her- 
kunft der  in  den  Caleodarien  00  oft  enthaltenen  Listen  von  verstorbenen 
WohUhätern,  von  Würdenträgern,  von  beigeschriebenen  Urkunden  und 
andern  Aufzeichnungen  grossen  Werth.  —  Auf  die  oben  beschriebene 
Art  der  Weglaasung  und  de»  Zusatzes  entstand  auch  der  Darmstädter 
Codex.  Die  in  demselben  aufgeführten  Heiligenfeste  sind  diejenigen, 
wie  816  im  Benedictinerordeu  im  X,  Jahrhundert  üblich  waren,  di« 
Nennung  des  Eucharius  ond  Willibrord  in  der  Allerheiligenlitanei,  im 
Stillgebete  vor  der  Wandlung ,  im  memento  sowie  speciell  als  Officien 
gibt  zur  Genüge  an,  dass  der  Codex  der  Abtei  Echternach  jener  Stif- 
tung Willibrorda  angehörte.  —  Als  sich  das  Christenthum  nach  dem 
achton  Jahrhundert  in  Deutschland  immer  mehr  verbreitete  und  der  Cul- 
tus  an  Mannigfaltigkeit  gewann^  damit  die  priosterlichen  Verrichtungen 
an  Umfang  zunahmen,  machte  man  für  die  verschiedenen  Verrichtungen 
des  Prieators  aus  dem  einen  Sacramentarium  Gregors  mehrere  Bücher 
für  sich  und  bediente  sieb  derselben  für  specielle  Zwecke.  Aus  dem 
Sacramenlarium  entstand  das  missale  plenum,  das  missale  itineranüum^ 
das  collectanenm,  epistolarium,  evangeliarium,  das  ad  te  levavi,  da 
ßenedictionale,  oft  sogar  noch  ein  Bnch  mit  den  Praefationen.  Diesen 
zertheilenden  Gebrauch  kannte  man  in  Echternach  im  X.  Jahrhundert 
längst  und  der  Damistädter  Codex  ist  ein  weiteres  Zeugnis  von  solchem 
Verfahreu.  Die  MeseCj  wie  sie  der  Priester  alltäglich  iu  ihrer  unwandel- 
baren Formel  am  Altare  betete,  stand  in  einem  andern  Buche,  ein 
zweites  enthielt  die  Evangelienlesestücke;  ein  drittes  die  Episteln,  ein 
Umstand,  der  das  Fehlen  dieser  Htücke  in  dem  Darmstädter  Codex 
verstehen  lässt.  Derselbe  erhielt  nur  das  einverleibt,  was  der  Priester 
zu  dem  gewohnlichen  Messformular  für  die  einzelnen  Festtage  speciell 
beten  musste,  die  Weihen  und  Votivmesscn.  —  Bekanntlieh  pflegte  die 
romische  Kirche  frühe  den  Kirchengesang  und  gerade  joner  Papst  Gregor, 
welcher  sich  so  verdient  um  das  Sacramentar  machte,  lieferte  auch  in 
seinem  Äntiphonar  eine  Sammlung  von  damals  üblichen  Kirchengeaängeo 


Das  Hissald  und  Antlpbouarium  der  Abtei  EchterDacb  0.  S.  B.  saec.  X     275 

mit  Notation.  Aus  dieaeni  AoliphoDar  machte  mao  im  Laufe  der  Zeit 
ebenfalls  kleinere  Bücher  als  Ai]B7.üge.  Es  entstand  das  Oraduale,  das 
Troparium,  der  neumirte  Psalter,  das  Hymnarinm.  Oft  machte  raan  auch 
eine  Verschmelzung  des  Missale  mit  dem  Antiphon ar,  wie  ja  das  heutige 
romische  Missale  nichts  Anders  als  eine  solche  Verbindung  ist.  Der 
Darmstädter  Codex  ist  einerseits  ein  Auszug  aus  dem  Sacramentar, 
resp.  Missale,  andrerseits  ein  solcher  des  Antiphonars  und  bietet  hierin 
eine  Merkwürdigkeit  für  die  Geschichte  des  romischen  Messbucha.  Es 
geschah  dieses  aus  dem  Grunde,  um  dem  Codex  eine  doppelte  Brauch- 
barkeit für  Priester  und  Sänger  zu  verleihen.  Ganz  klar  ist  dieses  Ver- 
hältnis wohl  nicht;  da  auch  hier  der  Hänger  ein  zweites  und  zwar  voll- 
ständiges Antiphonar  zur  Hand  haben  mnsste,  wenn  er  nicht  als  so 
geschult  zu  denken  ist,  dass  er  Text  und  Singweise  auswendig  wusste. 
Der  Annahme  f  dass  das  Buch  das  des  regens  chori  gewesen  und  der- 
selbe nur  die  Anfänge  der  Psalmen  j  Offertorien  und  Versus  nothig  ge- 
habt, widerspricht  wohl  die  Sorgfalt,  mit  der  die  Gebete  dem  Codex  in 
grösserer  Schrift  einverleibt  sind.  Möglicherweise  sollte  der  Codex  aber 
diesem  und  dem  Priester  dienen  und  wurde  von  letzterem  vorausgesetzt, 
dass  er  das  tägliche  Meesforraular  auswendig  kannte.  Beides  war  bei 
den  Sängern  und  Priestern  keine  Seltenheit. 

§.  S»    Die  Dlnsik  des  Codex. 

Papst  Gregor  der  Grosse  lieferte,  wie  bemerkt,  auch  ein  Antiphonar 
der  römischen  Kirche.  Dieses  verbreitete  sich  bald  durch  Abschriften. 
Enge  damit  zusammenhängt,  dass  an  den  grossen  geistlichen  Cultur- 
platzen  des  S.Jahrhunderts:  Mainz^  Fulda,  St.  Gallen,  Reichenau,  Prüm, 
Trier,  Cöln  etc.  sich  SäDgerschulen  bildeten,  die  die  Singweise  dieses 
Antiphonars  zwar  practisch  erhielten,  aber  ebenso  auch  im  Laufe  der 
Zeit  verderbten.  Im  Jahre  79Ö  sandte  Papst  Hadrian  I  auf  Wunsch 
Karls  des  Grossen  zwei  römische  Sänger  nach  Metz,  den  Petrus  und 
Romanus,  versehen  mit  zwei  Abschriften  des  ächten  Antiphonars  Gre- 
gors. Romanus  blieb  in  St.  Gallen,  mit  ihm  die  Abschrift  desselben, 
die  Schicksale  de&  Petrus  und  dessen  Abschrift  kennen  wir  nicht.  Jeden- 
falls bildeten  sich  von  beiden  Antiphonarien  wiederum  zahllose  Ab- 
schriften ^  und  zwar  in  jener  Schrift,  die  man  die  Romanus'sche  nennt 
nach  Ilomanus  dem  Sänger  und  die  im  allgemeinen  Neumenschrift  heisst. 
Es  ist  wahrscheinlich,  dass  Echternach  alsbald  ebenfalls  direct  oder  auf 
Umwegen  das  Antiphonar  Gregors  erhielt.  Die  Abtei  gehörte  ja  dem 
Benedictinerorden  an  und  bei  diesem  stand  die  Gesangskunst  in  hoher 
ßlüthe.  Sängerschule  und  Antiphonar  ist  also  in  Echternach  voraus- 
zusetzen.   Im   Laufe  der  Zeit  trat  durch   Willkür  und   Versehen  der 


276  F.  W.  E.  Roth 

Abschreiber  des  Antiphonars  eine  grosse  Verderbtheit  der  Weisen  Ore« 
gors  ein.  Theils  vereinfachte  man  die  Schreibweise  des  Romanos,  theils 
verändert  man  sie  durch  Zusätze.  Eine  solche  Abschrift  ist  auch  der 
Darmststädter  Codex,  die  Notirung  ist  noch  in  Neumenschrift;  aber  nicht 
mehr  in  der  des  ßomanus,  wie  sie  Lambillotte  nach  dem  St.  Gallener 
Antiphonar  Hartkers  aus  dem  Codex  des  X.Jahrhunderts  herausgab^), 
auch  weicht  die  Melodie  von  der  dort  in  Facsimile  gegebenen  vielfach 
ab.  Es  wäre  zu  wünschen,  dass  sich  ein  Musik  verständiger  des  Codex 
annähme  und  Uebereinstimmungen  und  Abweichungen  gegen  das 
St.  Qallener  Exemplar  in  Facsimile's  herausgäbe,  da  beide  Exemplare 
einer  Zeit  angehören. 

§.  4.    Die  Malere!  des  Codex. 

Der  Prunk  bildlicher  Darstellungen  den  man  in  den  Evangelien- 
büchern,  Bibelcodices,  Psalterien  und  Sacramentarien  von  den  Hero- 
vingern  bis  unter  die  Ottonen  entfaltete,  ist  hinlänglich  bekannt.  Auch 
der  Darmstädter  Codex  ist  in  dieser  Weise  mit  zahlreichen  kleineren 
und  grosseren  Initialien  in  Roth,  Gold  und  Silber  versehen  und  trSgt 
ausserdem  7  blattgrosse  Darstellungen  in  Miniatur^).  Letztere  bestehen 
in  buntfarbigem  viereckigtem  Rahmen,  darin  Purpurgrund,  hierauf  die 
Schrift  der  Praefation  und  des  Canon  in  Gold,  oder  geradezu  bildliche 
Darstellungen.  Die  Malerei  ist  zwar  schlecht  perspectivisch  gehalten, 
breit  im  Ausdrucke  der  Gesichter,  aber  höchst  fein  und  in  zarten  Farben 
ausgeführt. 

§.  5.    Der  Text  des  Codex. 

Wie  bekannt  sind  die  meisten  Sacramentarien  durch  die  Bemühungen 
von  Menard,  Muratori,  Tomassi,  Martine  und  Mone  längst  gedruckt, 
grosse  Ausbeute  ist  daher,  Litaneien  und  Calendarien  abgerechnet,  auf 
diesem  Gebiete  nicht  mehr  zu  hoffen,  wenn  auch  der  Text  des  Sacra- 
mentars  nach  der  Ausgabe  Muratoris^j  oder  in  der  editio  opera  Gregorii 
noch  lange  nicht  genügen  dürfte  Auch  der  Darmstädter  Codex  bietet, 
einige  Gebete  und   eine  Reihe  von  Praefationen  ungerechnet,   nichts 


1)  Antiphonare  de  saint  Gr6goire.  Fac-Simile  du  manascrit  de  saint  Gall. 
Paria  1851.  4^ 

2)  Die  Miniaturen  befinden  sich  Blatt  9^— lO«*  (Praefation),  11  r  (Canon:  Te 
igitur),  121'  (Christus  am  Kreuze),  17 ■*  Lamm  Gottes,  18 ^  segnender  stehender 
Christus  unten  ein  liegender  Benedictinermönch ,  \9^  (Canon  ad  te  levavi).  Die 
Bilder  hat  noch  Niemand  näher  beschrieben. 

3)  Liturgia  romana. 


Daa  Blissale  imd  Antipbotiariuna  der  Abtei  Echternach  0.  S*  B.  aaec.  X     277 


wesentlich  Neues  und  DnbekannteB,  was  man  nicht  bd  Muratori,  im 
Leofrio  missaP)  und  irisch  missaP)  fände. 

Sprachlich  erscheiot  der  Codex  reicher  an  bessern  Lesarten  als  der 
Abdruck  bei  Muratori,  sowie  im  Leefrie  missal,  er  ergänzt  manche 
Auslassungen  derselben.  Die  Reihenfolge  der  Messen  ist  eine  andrei 
sie  theilt  nicht  strenge  nach  dem  Proprium  de  tempore  und  dem  Pro- 
prium de  sanctis  ab^  sondern  vermischt  beides  nach  der  Calenderfolge. 
Das  Kirchenjahr  beginnt  der  Codex  nicht  mit  Weihnachten,  sondern 
mit  der  dominica  I  adventus  domini.  Die  Epipbanie  hoisst  beharrlieh: 
Theophaoie,  die  postcommunio  tragt  stets  die  Lieberschrift:  ad  com- 
plendum.  —  Nationale  Efgenthümlichkeiten  ausserdeutscher  Art  tragt 
der  Text  keine.  Gerade  bei  Echtem  ach  sollte  man  solche  Eintlüsse 
erwarten,  da  Willibrord  jedenfalls  die  ersten  liturgischen  Bücher  aus 
seiner  engeren  Heimath  mitbrachte  und  diese  damals  noch  irisch-nationale 
Sigenlhümlichkeiten  bewahren  mussten,  die  in  die  Abschriften  über- 
ingen.  Letzteres  ist  aber  bei  dem  Darmstädter  Codex  nicht  der 
^Fall,  die  Vorlage  desselben  kam  also  direkt  oder  indirekt  von  Bom^ 
Tielmehr  einem  deutschen  Kloster  her.  Ebenso  wenig  zeigt  der  Codex 
Reste  des  Qelasiussehen  oder  Oatlicanischen  Sacramentariums,  er  bietet 
nur  eine  ziemlich  reine  Fassung  als  Auszug  des  ächten  Sacramentars 
Gregors,  wenn  dasselbe  auch  Veränderungen  deutsch  -  nationaler  Art 
aufweist. 

Meine  Ausgabe  des  Codex  blieb  ohne  Verleger  der  hohen  Kosten 

(wegen.  Vm  aber  doch  dem  Lateiner,  Liturgiker,  Musiker  und  Freund 
der  Malerei  einen  Ueberblick  über  dieses  alte  Schriftdenkmal  mitzu- 
theilen,  liefere  ich  diese  Beschreibung  und  nachstehend  einen  Auszug 
aus  den  Rubriken  desselben  sowie  besonders  Hervorragendes  als  An- 
lagen, Ein  Calendarium  ist  dem  Codex  nicht  beigefügt,  dasselbe  ergibt 
sich  aber  leicht  aus  der  von  mir  gegebenen  Reihenfolge  der  Heiligen- 
f6«le.    Auch  dieser  Beitrag  zur  Geschichte  der  Heiiigenverehrung  am 


1)  Tbo  Leofric  missal  as  used  In  the  cathedra!  of  Exeter  During  tbe  epiftco- 
I  j>atc  of  iu  firat  bisliop  a.  d.  1050  —  1070  together  with  some  account  of  Ihe  red 
Ibaok  of  Derby,   the  tnissal  of  Robert  of  JuniiTes,  aud  a  few  other  early  mana- 

Bcript  Service  books  of  tbe  eugtfsh  cburch.    Edited  witb  iniroductlou  and  aote« 
'bjr  F.  E   Warren.  B.  D,  F.  S   A,  etc.   Oxford  18^3.    Quarto. 

2)  I1ie  manuscript  irisch  miseal.  Belooging  to  thö  President  aod  fellows  ot 
Icorims  Christi  coUege  Oxford.  Edited  with  introductioa  and  notes  by  F.  E*  War- 
Iten,  London  i879,   8^°.   Beide  ßUcber,  welcbü  die  in  römiöchcr  Liturgie  schlecht 

bescbajfaoe  Oofbtbl  ntebt  besitzt,  sandte  mir  Herr  Director  Dr.  A,  8cbmidt  am 
Semjoar  ad  a.  ({eorgium  in  München  aufs  bereitwilligste,  wofUr  ich  demselben 
timals  hier  danke, 


278  F,  W,  E,  Koth 

Unterrhein  dürfte  eiDigen  Werth  beaBspruchen,  wie  überhaupt  die  Calen- 
darien  und  liturgischen  Werke  in  dieser  Beziehung  noch  lange  nicht 
genug  gewürdigt  sind  und  manches  falsche  Urtheil  unterläuft. 


Verzeiehnis  der  eetbaltetieii  Gebete  und  Feste. 

L  (Orationes). 
Oratio  dicenda  a  sacerdote.  ,Änte  oculos  tuos'  etc,  —  Alia,  ,8ancfi" 
dei,  quorum'  etc.  —  Orationes  dictjnde  ante  altare  a  aacerdoto.  ^Ignosce 
domine^  etc.  —  Alia.  jOmnipotens  mitissime'  etc.  —  Item  alia.  ,Ante 
conspectum*  etc.  -  Item  alia,  ,üeu8  qui'  etc.  —  Item  alia.  , Domine 
deua*  etc*  —  Oratio  post  offerendum.  ^Deus  qui'  etc,  —  Oratio  ante 
Bacrifitium.  ^uacipe  domine^  etc  —  Tunc  mittat  oblatam  super  cor- 
porale  dicens.  ,In  nomine^  etc.  —  Tunc  ponat  incensum  super  saeri- 
fitium  et  dicat-  ^n  nomine*  etc.  —  Quando  facit  crucem  auper  caiicem 
et  oblatara  de  turibulo.  ,üomine  deus  noster'  etc.  —  Tunc  sacerdos 
petat  pro  se  orare.  »Orate  fratres  et  sorores^  etc,  —  liesponsio  populi 
ad  sacerdotem,  , Spiritus  sancti  gratis^  etc.  —  Quando  pars  in  calice 
mittitur.  Jlaec  sacra  commixtio'  etc.  -^  Tunc  osculetur  altare  dicendo. 
,Domine  Jhesu  Chiiöte'  etc.  —  Oratio  ad  euchariatiam.  ^ Domine  Jheau 
Christe'  etc.  —  Post  perceptionem  eucharistie*  , Corpus  et  sanguis*  etc.  — 
Missa  peracta  dicat,  ,Non  nobis  domine'  etc.  —  Oratio.  ,Placeat  tibi 
domine'  etc. 

i,   (Ordinarius  fDissae). 

Laus  angclica.  ^Gloria  in  excelsis  deo*  etc.  —  Sequitur  symbolum. 
,Credo  in  unum  deum*  etc. 

%.   (Casoii  missae). 

Per  omnia  secuta  seculorum,  Amen.  Folgt  die  Praefation,  das 
Sanctus  fehlt.  —  To  igitur  cleraentiasime  etc.  —  Memento,  domine  etc.  — 
Dann  characteristisch  für  Echternach:  Communicantes  et  memoriam 
venerantesT  inprimia  gloriosae  «emper  virginis  Mariae  genitricis  dei  et 
domini  noatri  Jhesu  Christi,  sed  et  beatorum  apostolorum  ac  martyrum 
tuorum  Petri,  Pauli;  Andreae,  Jacobi,  Johannia,  Thomae,  Jaoobi,  Phi- 
lippi,  Bartholomoi,  Mathei,  Symonfs  et  Üathei,  Lini,  Cleti,  Clementis, 
Syxti,  Cornelii,  Cypriani,  Laurentii,  Chrisogoni^  Johannia  et  Pauli^ 
Co«m^  et  Daniianiy  Ililarii,  Martini,  Auguatini,  Gregoriit  Hieronimi,  Be* 
nedicti,  llomigii,  Germani,  Paulini,  Mari,  Felicia,  Wiliibrordi  necnon  et 
ilbruni  etc,  —  Uanc  igitur  oblationem  etc.  —  Quam  oblationem  etc.  — 
Supra  i|uae  etc.  —  Supplicea  te  rogamus  etc,  —  Si  defunctorum  Domina 


Daa  Missale  und  Antipbonarinm  der  Abtei  £chteniach  0.  S.  B.  saec  X    279 

dicenda  sunt,  dicitur.  ^Memento  mci'  etc,  —  MemeDto  etiam,  domine^ 
famuloriim^  etc*  —  Ipsis  domine  etc,  —  Nobis  quoque  peccatoribus 
famnlis  tuia  de  multitudine  miserationum  tuamm  sperantibus  partem 
aliqoam  et  societatem  donare  digneria  cum  tuis  saoctis  apostolia  et  mar- 
tyribus,  eum  Johanne,  Stophano,  Mathia,  BarDaba^  Ignatio^  AlexaDdro^ 
Marcello,  MarceJlino,  Petro  (=  Exorcist!),  Lantberto,  Felicitate,  Per- 
petua, Agatba,  Lucia^  Agne,  Cecilia,  Anasta^ia  et  cum  omnibus  etc. 

4.  (Propdaiu  de  lempore). 

Die  Rubric  dea  eratea  Adventsonntags  fehlt.  ,Ad  le  levavi  ani- 
mam*  etc,  —  Hiermit  beginnt  der  neumirte  Theil  des  Codex,  neumirt 
ist  das  Gr( aduale),  Psalmus,  V(er8U8),  Offtertorium),  die  Versus,  sowie 
der  Tr( actus).  —  Dominica  III  ante  n(atalem)  d(omioi}. 

5.  (Fropriiini  &aocttrQui  I). 
m  kal.  DecembriB  vigilia  aancti   Audree.     (Muratori  II,   133).  — 

Saturnini,  Chrisanti,  Mauri-  —  ntatale)  eiusdem  (=:  Andreas),  —  octava 
sancti  Audree.  —  natalia  aancti  Eucharii.  —  natatia  aancti  Daoiasi 
pape.  —  eancte  Luciae  Virginia.  —  sancti  Thomae  apostoli, 

5.  (Proprium  de  tempore  II). 
Dominica  II  ante  natalem  (domini).  —  Feria  quarta.  —  Feria 
eexta,  —  Sabbato  in  XII  (lectionibua).  -=  Orationes,  —  Dominica  I 
ante  natalem  domini,  —  Villi  kal.  Januarii  vigilia  natalis  domini.  — 
In  natali  domini  ad  galli  eantum.  -  Mtsea  in  primo  mane.  —  De  aancta 
Anastasia.  —  Vlll  kal.  Januarii  nativitaa  domini. 

C.    (Proprium  ganctoruin  II). 

Natale  aancti  Stephani,  —  sancti  Johannie  evaogeliste.  —  natalis 
innocentum.  —  Si  in  dominica  evenerit,  canatur.  —  Dominica  iofra  oc- 
taTam  domini  canatur.  —    natalis  aancti  Silvestri. 

L  7.    (Proprium  de  tempore  III). 

Kaiendia  Januani  octava  (natalis)  domini.    Einer  circumcisio  domini 

^rd  nicht  erwähnt.  —  In  vigilia  Theophaniae.  —  In  die  Theophaniae.  — 

Octava  Thoophanie,  —    Dominica  I  post  octavam  Theophanie.  —  Do- 

tuioica  n  post  octavum  Theophanie.  —  Dominica  HI  poat  Theophaniam 

,  (d.  h.  octavam  Theophanie).  —  Dominica  Uli  post  octavam  Theophanie, 

8.   (Proprium  sandoTom  III), 

Natalis  sancti  Felicia,  —  natale  sancti  Marcelli,  —  sancte  Prisce.  — 
eaacii  Fabiaai  et  Sebastiani.  —  natalis  aancto  Aguetia,  —  natalis  sancti 


280 


F.  W.  E.  Roth 


VinceDtii.  —  Es  folgen  die  Feste  Emerentiana*  —  Macharius.  —  con- 
versio  s.  Pauli  —  Octav  von  Agnes,  —  Lichtmesse.  —  Mit  der  bene* 
dictio  cerae.  —  Agatha*  —  Zoticus.  —  Erencus  —  Jaeinthus.  —  Valeo» 
tin,  —  Vitalis.  —  Felicola.  —  Zeno.  —  Juliana.  —  cathedra  a»  Petri,  — 
Matthiae  apoatoli.  —  Gregor  papa.  —  dopositio  sancti  Benedict!.  — 
Maria  Verkündigung.  —  Leo.  —  Eufemia.  —  Tiburcius.  —  Valerianus.  — 
Maximue.  —  Oeorg, 

(Proprium  i?  lempore)* 

Dominica  Septuagesima.  Statio  ad  sanctum  Latirentium.  Von  da 
bis  Ostern  entspricht  der  Codex  dem  Sacramentar  im  Leofric  missal 
p.  72  f.  —  Das  Officium  in  sabbato  eancto  Pasce  enthalt  Blatt  145  die 
Allerheiligenlitanei,  cf.  Anlage  L  —  Mit  Ostern  beginn  ein  neuer  auch 
räumlich  durch  Miniaturen  abgegrenzter  Theil  des  CcMlex.  Der  Text 
entspricht  wiederum  dem  Leofric  missal  Der  Codex  ordnet  die  Sonn- 
tage nach  Ostern  y  daun  ascensio  domini,  die  Sonntage  hiernach  und 
Pfingsten,  hierauf  die  Sonntage  nach  Pfingsten.  —  De  sancta  trini- 
täte.  —  in  dedicatione  ecclesie.  —  de  sancta  cruce. 


(Propriiiin  {^anrlorom). 

Beginnt  mit  XVIU  kal.  Mail.    Tiburtius- Valerianus -Majdmus.  — 
Georg.  —  Marcus  ev»  —   Vitalis.  —   Philippus  -  Jacobus.  —  Juvenalia- 
Alexander-Eventiufl,  —  inventio  sancte  crucis.  —  Johannes  apostolus.  — 
Qordianus  et  Epimachus.  —  Nereus- Achilleus.  —    Pancratius.  *—   ür- 
banua.  —  Nicomedes.  —  Marcellinua*  Petrus.  —  Medardus.  —  Primus- 
Felicianus.   —    Basilides  -  Cyriuua  -  Nabor.  —    Nazarius.  —    Vitus.  — 
Marcus  -  Marcellianus,  —   Oervasius  -  Protasius.  —   Johannes  Bapt.  — 
Johannes  *  Paulus.  —  Leo  papa.  —  Peter  -  Paulus.  —  Procossua  -  Mar* 
tinianus.  —   septem  fratrum*  —    translatio  Hancti  ßenedieti.  —    Praxe- 
des.  —  Apollinaris.  —  Jacobus  ap.  —   Felix -Öirapiicius-Fauatinus.  — 
AbdoQ -Sennen.  —  Petrus,  —  septem  Machabei.  —  Stephanua  papa. — 
Stepbanua  -  Oamalihcl  -  Nichodemus.    —    ßenedictio  unae.  —    Oonatus 
ip.  —   Cyriacus  -  Largus  -  Smaragdus.  —  Laurentius.  —  Tiburciua.  — 
rDolitu«.  —  Vig.  assumptioniö  eancto  Marie. —  Agapitus*  —  Mai^nua. — 
J<>lheu8  •  S)  mphoriauus.  —  Bartholomeua*  —  Kufus.  —  Hermea.  — 
ni8.  —    Sabina.  —  decollatio  sancti  Johannia.  —  Felix  et  Ao- 
riHCus,  —    Natiritaa  saneto  Marie.  —    Adrianus.  —   Gor- 
iraelJua  *  Cypriauns.  —    exaltatio  aanete  crucU*  —   Nico- 
imia.  —  Lucia  et  Gominianus.  —  Matheus.  —  Mfturicius.  — 
kAHQB.  —  JUichahelia.  —  Hioronimus.  —  R^niigios '  ^^' 
ifl  -  Nicotiua.  —  Marcus  conf.  —  Marcellua  •  Apuleua.  — 


Das  Mlssate  und  AntfpboBariam  der  Abiei  Echternach  0.  S.  B.  aaec.  X    281 

DioQisius-Rustlcus-Eleuteriud.  —  CaliBtus.  —  Lucas.—  Symon-Juda. — 
omDJum  saDctonim.  —  Cesarius.  —  Willibrorduß  cf.  Anlage  II.  —  qua- 
tuor  coronatoruin,  —  Theodoruö,  —  MartinuSp  —  Cecilia.  —  Clemens,  — 
Felioitas.  — -  Chriaogonus. 

(Commane  »ancloruin). 

Messen:  Vigilia  apOBtoli.  —  in  natali  unius  apostoli.  ^  vigiliapluri- 
morum  apostolorum.  —  uniua  apostoli,  —  vigilia  unius  martirie.  —  in 
natali  uniua  martiris.  —  vigilia  plurimorum  martiruiu.  —  in  natali  pluri- 
morum  martirnm.  —  vigilia  unius  confessoris.  —  in  natali  unius  con- 
fessoria. —  in  natali  plurium  coofegsorum,  —  vigilia  uoiue  Virginia  (d.  h, 
martiris).  —  in  natali  virginis  unius  (d.  h.  non  martiris),  —  Eine  Messe: 
plurimarum  virginum  fehlt. 

(Missae  Toti?ae), 

feria  U  pro  peccatis*  —  in  de  sanctis  angolis.  —  IV  de  saneta 
sapientia.  —  V  de  saneta  caritate.  —  sabbato  de  eancta  Maria.  —  de 
sanctis,  qni  in  ecciesia  requiescunt.  —  in  aecclesia  euiualibet  martiria 
vel  confessoris.  —  Missa  propria  sacerdotis.  —  missa  in  tribulatione*  — 
de  quocunque  tribulatione,  —  ad  poscenda  suffragia  aancti  spintus.  — 
pro  peticione  lacrimaruni*  —  pro  temptatione  carnia.  —  pro  tempfcatione 
cogitationuni.  —  Pro  peticione  recte  vite,—  pro  rege  aive  imperatorep  — 
Anlage  III.  —  pro  pontifice.  —  pro  episcopo,  —  in  eontentione.  — 
contra  iudices  male  agentes.  —  pro  quacunque  tribulatione.  —  pro 
peccatis.  —  ad  poscendam  humiiitatem,  *-  pro  antistite  vel  abbate.  — 
pro  familia  scu  congregatione»  —  Pro  rege.  Anlage  IV.  —  Pro  amico 
vivente.  —  pro  tamiliaribus*  —  pro  iter  agentibua,  —  pro  pace.  —  pro 
ininiiois.  —  pro  peccatis,  —  pro  mortalitate,  —  pro  pluvia.  —  ad 
serenitateni  petendam.  —  pro  pestilentia.  —  pro  infirmia.  —  pro  (a) 
doemonio  obaessis.  —  pro  confitentibus,  —  miasa  communis  vivorum  et 
mortuorum.  —  pro  in  agone  conalituto. 

(A^etiik  mortuurnffl). 

Missa  in  die  depositionie  h  III.  VIL  XXX.  —  Ad  commendationem 
anime.  —  super  episcopum  deftinctum.  —  pro  aacerdote  defuncto.  — 
pro  abbate.  —  missa  unius  laici  defuncti,  —  pro  deaiderantibus  poeni- 
tentiam  et  non  consequcntibus,  —  Missa  unius  defuncti.  —  pro  femina 
defuncta.  —  in  anniversario.  —  pro  fratribus  defunctis  nostre  congre* 
gationis*  —  pro  his,  qui  in  cymiterio  requiescunt.  —  missa  pluriraorum 
defunctoram*  —  missa  in  dedicatione  basilic^  per  octonos  dies« 


282 


F.  W.  E.  Roth 


A.  n  1  a  g"  e  n. 


KjrieleysoD. 
Christe  eleyaon, 
Cbriste  audi  do§. 
SaWator  muDdi.    Adiuva  nos 
Sancta  Maria.    Ora. 
Sancte  Michahol.    Ora. 
Sancte  Gabrihel.     Ora. 
Sancte  Raphahel.     Ora. 
Sancte  Johannes  Baptista 
Sancte  Petre.    Ora. 
Sancte  Paule.     Ora. 
Sancto  Andrea.    Ora, 
Sancte  Stephane.    Ora. 
Sancte  Laurent!.    Ora. 
Sancte  Vincenti.     Ora. 
Sancte  Willibrorde.     Ora. 
Sancte  Euchari.    Ora. 
Sancto  Maximino.     Ora. 
Sancte  Benedicte.     Ora. 
Sancta  Felicitad.     Ora. 
Sancta  Perpetua*    Ora» 
Sancta  Barbara.    Ora. 


OrancB  eancti. 
Propitius  esto 
Propitius  esto. 
Ab  omni  malo 
A  peccatis  nostris. 
Ah  insidiiB  diaboli. 


Orate  pro  nobis. 

Parce  nobis, 

Libera  nos  domioe« 

Libera  nos  doniine. 

Libera. 

Libera. 


Per  reeurrectionein  tuam.    Libera 

nos  dominc. 
Ora.        In  die  iudicii.    Libera. 

Peccatoros.    Te  rogamus. 

Ut  pacem  et  concordiam  nobis  da- 

nes,     Te. 
[foL145^]  Ut  indulgentiam  ontiDium 
peccatorum  nostrorum  nobis  dones. 

Te. 
Ut  nos  exaudire  digneris.  Te  roga> 

miis  audi  qob. 
Fili  dei,    Te  rogamus  audi  nos, 
Agnus  dei.     Parce  nobis  domine. 
Agnus  dei.     Exaudi  nos  domine, 
Kyrie  eleyaon. 


Feativitas   sancti  Willibrordi    archicpiscopi.     Ad    ve»- 

poras.  Omnipotens  sempiterne  deus,,  qui  nos  pia  devotione  beati 
Willibrordi  confessoris  tui  atque  paatoria  nostri  in  hoc  sacratissimum 
ovile  congregasti^  concede,  quaesumuB^  ut  cum  eodem  pastore  ad  celestis 
vite  gaudia  per  venire  mereamur.     Per. 

Introitus.  Statutt  ei  dominus  testamentum  pacis»  et  principem 
fecit  eum^  ut  sit  illi  eacerdotii  dignitas  in  eternum.  Per.  Misericordiam 
domine. 

G(raduale),  Domine  prevenisti  eum  in  benedictionibus  dulccdinis, 
posuisti  in  capite  eins  coronam  de  lapide  preciosa. 

V(ersus).  Vitam  peciit,  et  tribuisti  ei  longitudincm  dierum  in  se» 
culum  spculi.  Alleluia.  Juravit  dominus  et  non  penitebit  eum.  Tu  es 
aacerdos  in  eternum  secundum  ordinem  Melchisedech. 


Das  Missale  und  Äntiphonanam  der  ÄWeTEchternach  0.  S.  B.  saec.  X    2^^ 

[fol.  231*].  Off(ertorimn).  Poeuisti  domine  in  capite  eiua  coronam 
de  lapide  precioso^  vitam  petiit  a  te,  tribuisti  ei. 

V(er8UB).  Magna  eat  gloria  eiua  in  aalutari  tua,  gloriam  et  magnum 
decorem  imponed  super  euna. 

Coiii(menioratio).    Beatus  servus. 

Collecta.  Deua,  qui  in  diversis  nationum  popiilis  preclaros  verae 
fidei  constituisti  doctores,  coneede,  queaumus^  ut  oninee,  qui  ad  sanc- 
tisfiimi  doctoria  noatri  Willibrordi  festa  conveoerunt,  presentis  proaperi- 
tatis  gaudium ,  et  futurao  beatitudinis  gloriam  consequantur.     Per. 

Secreta.  Sit  tibi  domino  deua,  queaurnua,  nostre  devotionia  ob- 
latio  acceptabilia^  utbeato  Willibrordo  confeeaore  tue  intercedente  utrum- 
que  (Blatt  232 J  et  tuae  placeat  maieatati,  et  noetre  proficiat  aaluti.  Per, 

Prefatio.  Vere  —  —  —  aeterne  deos,  qui  beatum  WiUibrordum 
confesaorem  tuum  nobia  doctorem  donare  dignatua  es,  per  quem  a  tene- 
bris  ignorantie  liberad  eterne  lucia  fieri  filii  meruimuß.  Qui  quod  ore 
docuiti  exemplo  monstravit.  Cuiua  vita  nioribus  eflPulait  egregia,  cuius 
meritum  miraculia  illtixit»  Que  antiqua  libria  leguutur  inaciipta,  qu^ 
etiam  nova  cotidie  videntur  in  facto.  Cuiua  patrocinio  preaenti  gau- 
dentea  tuam  auper  noa  predicamus  gratiam  habundanter  infuaam.  Per 
ChristuiD. 

Ad  co(inplenduni}.  Myateria  divinis  refecti  domioe  deus,  queau- 
mua,  ut  beati  Willibrordi  coofeaaoria  tui  ubique  interceaaione  prote- 
gamur,  pro  cuiua  annua  veooratione  hec  tue  obtulimns  maieatati.    Per. 

(Blatt  232^]»  Caeleati  benedictione  miaericors  deus  populum  pre- 
aeoteni  coBfirma,  et  quem  magno  ac  speciali  patrono  acilicet  Willibrordo 
confeasore  tuo  decoraati^  eiua  aemper  presenti  aulfragio  ab  omni  ad- 
Tersitate  protege  propitius*    Pen 

Alia.  Coneede^  queaumuB,  omnipotens  deua  beati  Willibrordi  oon- 
fesaoria  tui  nos  ubique  tuterceaaioDibua  adiuvari^  cuiua  hob  doctriuia  ad 
aguitionem  tui  eaucti  nominia  pervenire  tribuiati.   Per* 


in, 

HiBsa  pro  rege  sive  imperatore. 

Oratio.  Deus  regnorum  omnium  et  Christiani  maxime  protector 
imperiiy  da  servo  tuo  imperatori  noatro  illo  triumpbum  Yirtotia  tuae 
Bcieoter  excolere,  ut  qui  tua  cooatitutione  eat  princepa,  tuo  aemper 
munere  sit  potens.    Per  dominum^). 

Secreta,  Suscipe,  domine,  precea  et  hoBtiaa  eccleeiae  tuae  pro 
Salute  famuli  tui  suppltcantia,  et  in  protectione  üdelium  populorum  an- 


1)  Cf.  Leofric  mUsal  p.  179. 

RoQiftftl««!}«  PomchoDgcn  VI. 


19 


284  F.  W.  E.  Roth 

tiqua  operare  miracula,  ut  superatis  pacis  inimicis,  secura  tibi  serviat 
[Blatt  251'']  Ghristiana  libertas.   Per  dominum^). 

Ad  complendum.  Deus  qui  ad  predicandum  aeterni  regia  evan- 
gelium  Romanum  imperium  preparasti,  pretende  famulo  tuo  imperatori 
nostro  illo  arma  celcstia,  ut  pax  ecclesiarum  Dulla  turbetur  tempestate 
bellorum.    Per  dominum. 

IV. 
Pro  rege. 

[Blatt  256^].  QuesumuB  omnipotens  deus,  ut  famulus  tuus  im- 
perator^)  noster,  qui  tua  miseratione  suscepit  regni  gubemacula,  vir- 
tutum  etiam  omnium  percipiat  incrementa,  quibus  deoenter  ornatus  et 
vitiorum  moustra  devitare,  et  hostes  superare,  et  ad  te,  qui  yia,  veri- 
tas  et  vita  es,  gratiosus  valeat  pervenire.   Per.*). 

Secreta.  Munera,  quesumus,  domine,  oblata  sanctifica,  ut  et  nobis 
unigeniti  tui  corpus  et  sanguis  fiaut,  et  regi  ad  optinendam  salutem 
anime  et  corporis,  et  ad  peragendum  iniunctum  officium,  te  largiente^ 
usquequaque  proficiant.    Per.'). 

Ad  complendum.  Hec,  domine,  oblatio  salutaris  famulum  tuam 
imperatorem®)  nostrum  ab  omnibus  tueatur  adversis,  quatinus  et  ^ccle- 
siastice  pacis  obtineat  tranquillitatem,  et  post  istius  temporis  [Blatt  257] 
decursum  ad  ^ternam  perveniat  hereditatem,  Per.*^). 


1)  ibid.  179.  2)  ibid.  179.  3)  Darüber:  rex.  4)  Leofricmissal 

179  —  180.    Irish  missal  63  —  64.  5)  Leofric  misaal  180.  6)  Daröber: 

regem.  7)  Leofric  missal  180.    Irish  missal  64. 


Zur  Quellen-  und  Altersbestimmung  des  sogenannten 
altfranzösischen  Hohenlieds. 

Von 
Jus.  Mettlieh. 


Bis  jetzt  sind  Ältersbeatimmungen  über  das  Fragment  des  sog,  alt- 
franzöaischen  Hohenlieds  nur  auf  ^aläographische  uod  linguistische 
Gründe  hin  gegeben  worden.  Gast.  Paris  setzt  die  Entstehung  der 
einzig  erhaltenen  Handschrift  (Copie)  nach  der  Form  der  Schriftzeichen 
und  Abkürzungen  in  das  erste  Viertel  des  XiJ.  Jhs.  (vgl  ib.  VI  362 
und  Gast.  Paris^  Alex  S.  92).  Koächwitz  will^  in  seinem  „Commentar 
zu  den  ältesten  französischen  Denkniälern",  (Fleilbronn  18S6)  die  Hand- 
aohrift  „auf  Grund  der  sprachlichen  F'orinen  etwas  später  ansetzen", 
(S.  195),  —  also  etwa  in  das  2.  Viertel  des  XIL  Jhs.  Er  sagt  jedoch 
selbst  (a.  a.  0.  u.):  „Eine  sichere  Altersbestimmung  gewähren  bei  dem 
Mangel  an  litterarischen  Denkmälern  aus  dem  XL  und  Anfang  des 
XII.  Jhs.  alle  angeführten  Alterskriterien  nicht,  und  wir  müssen  uns 
daher  mit  der  allgemeinen  Behauptung  begnügen»  dass  unser  Denkmal 
Ende  des  XL  oder  Anfang  des  XIL  Jhs.  entstanden  sein  wird". 

Wir  glauben  uns  hiernach  in  keinem  allzuschroffen  Widerspruch 
weder  mit  Gast.  Paris  noch  mit  Koschwitz  zu  befinden,  wenn  wir  aus 
historischen  Gründen  die  Entstehungszeit  des  Originals  in  die  2»  Hälfte 
des  Xn.  Jhs,  verlegen»  also  in  die  Zeit,  in  welche  Koschwitz  auch  die 
Anfertigung  unserer  Handschrift  vorrückt. 

lieber  historische  Beziehungen  unseres  Gedichtes  sind  bislang  nur 
Andeutungen  gegeben  worden.  Schon  Gast*  Paris  sagt,  in  seinen  Be- 
merkungen zur  ersten  Publication  seines  „Fragment  d'un  poeme  devot" 
Jb,  VI,  und  Koschwitz  (a.  a.  0.)  stimmt  ihm  bei,  die  Einleitung^  sowie 
die  ganze  Anlage  des  Gedichtes  lasse  darauf  schliesseuj  dass  „unser 
Stück  durch  ein  Ereignis  veranlasst  sei,  in  welchem  irgend  ein  Wirrnis 
der  Kirche  die  frommen  Seelen  betrübte."    (Comment.  173.) 

Welches  Ereignis  dies  gewesen  sein  könne,  hat  man  bis  jetzt  noch 
nicht  festzustellen  versucht.  Ebenso  wenig  ist  es  gelungen  eine  directe 
Quelle  für  unser  Gedicht  nachzuweisen  (vgl  Comment,  174).    —    Man 

19* 


286 


Jos.  MeUlich 


ist  jedoch  berechtigt  anzunehmen,  dass  der  Dichter  durch  eine  der 
mittelaUerlicheii  Erklärengen  des  Hohenlieds  direet  oder  indirect  die 
Anregung  zu  seiner  Dichtung  empfangen  habe.  Koschwitz  (8.  174) 
führt  als  solche  an:  die  Auslegungen  von  Beda  (Expoaitio  in  Cantica 
Canticorum),  —  Haymo  von  Ualberetadt^  ™  Walafried  Strabo,  —  An- 
selm  von  Laon.  Es  war  aber  hier  jedenfalia  für  uoser  Gedicht,  dessen 
Copie  in  der  2.  Hälfte  des  XIL  Jhs.  entstanden  ist  und  für  dessen 
Original  sich  eine  sichere  Alterbestimmung  nicht  geben  lieaa  (Com- 
ment.  195]  auch  Bernhard  von  Clairvaux  mit  seinen  SC  Predigten  über 
das  Hohelied  zu  nennen.  Bernhard  begann  diese  Predigten  im  Jahre  1135 
und  setzte  sie  18  Jahre  lang  fort  (vgl.  Opera  Sancti  Bernardi,  edit.  Mabillon, 
Paris  1690  Präf.  in  tom.  IV,  Cap*  H,  IV).  Dieselben  liegen  also  unter 
den  genannten  Erklärungen  des  Hohenlieds  der  von  Koschwitz  an- 
genommenen Entstehungazeit  unserer  Handschrift  am  nächsten.  — 
Hierzu  kommt  noch,  daas  die  LebeDsachicksale  des  h.  Bernhard  nach 
dorn  Jahre  1135  aufs  Innigste  verflochten  sind  mit  zwei  Ereignissen, 
welche  sehr  wohl  geeignet  sein  mochten  die  Seelen  der  Gläubigen  in 
Verwirrung  zu  bringen  und  die  Kirche  zu  aehnsüchtigen  Klagen  um  den 
verlorenen  Bräutigam  zu  veranlassen.  Diese  Ereignisse  waren  das  durch 
Petrus  Leonis  (geat.  1138)  veraolaaste  Schisma  und  das  bald  darauf- 
folgende Auftreten  des  Peter  Abalard  als  Irrlehrer,  Welch  grosse  Auf- 
regung und  Betrübnia  hierdurch  thataächlich  bei  den  Getreuen  der 
Kirche  hervorgerufen  wurden,  ersehen  wir  am  besten  aus  den  aus  jener 
Zeit  überlieferten  Briefen  des  h.  Bernhard, 

Diese  Briefe  zeigen  in  Inhalt  und  Ausdruck  eine  merkwürdige 
Analogie  mit  unserm  Gedicht.  Das  Bild  von  der  Braut  und  dem  Bräu- 
tigam wird  in  demselben  mit  überraschender  Häufigkeit  auf  Christua 
und  seine  Kirche  angovpandt.  Einzelne  Stellen  darin  erinnern  sogar  im 
Wortlaut  an  unser  Gedicht,  Wir  wollen  nur  zwei  solcher  Stellen  an- 
führen aus  den  Briefen,  w^elche  die  Irrlehre  Abälards  betreffen. 

Epiat.  CLXXXVII  (Opp.  S.  Bern.  vol.  I,  Col.  181 Ä)  datirt  aus  dem 
Jahre  1140  „ad  Episcopoa  Senonas  convocandoa  contra  Petrum  Abelar- 
dum^  enthält  die  Worte:  j^Obnixius  rogo  ut  amicoa  voa  in  necessitate 
probetia.  Amicoa  dixerim  non  noatros  aed  Chris ti^  cujus  sponaa  clamat 
ad  voa  in  ailva  haeresum." 

Eine  ähnliche  Wendung  findet  sich  EpisL  CCCXXX  (ibid.  voL  I 
Coi  305  A)  gerichtet  an  den  Papst  Innocenz  IL  „Plorana  ploravit  in 
nocte  Sponaa  Christi  et  lacrimae  ejua  in  maxillis  ejus:  non  est  qui  con- 
aoletur  eam'*. 

Wenn  man  diese  Stellen  mit  den  folgenden  Versen  unseres  Ge- 
dichtes vergleicht:  „Per  unc  matin  Une  pulcellet  odit  molt  gent  plorer 
Et  8on   ami  dolcoment  regreter^^   ao  sollte  mau   sich  wohl   veraucht 


Zur  QuelleD-  und  ÄlteräbeatlmmuDg  dm  sog,  altfranzcJs.  QohenUeds      287 


fühlen  einen  mehr  ala  zufälligen  ZuBammeoklang  unserer  Dichtung  mit 
jenen  Briefen  anzunehmen* 

JedeDfalls  können   wir  die  Annahme,  dass  sieh  unser  Gedicht  auf 
die  Irrlehre  des  Peter  Abälard  beziehe,  mit  weitern  Griindon  stützen. 

Ueber  die  beiden  ersten  Verse  unseres  Fragments : 
Quant  li  solleiz  convaraet  en  leon 
En  icel  tena  qu'est  ortua  pliadou 
sind  bisher  zwei  Ansichten  geltend  gemacht  worden.  —  Gast.  Paris 
(Ib.  IV  363)  schreibt:  „Äu  d^but  il  y  a  sans  doute  dans  la  dötermina- 
tion  en  termes  astronomiquea  de  Vepoque  oü  ee  place  le  rdcit  une  In- 
tention allegorique  que  je  ne  saisis  pas'^  —  Grober  (Zs.  VI  474)  be- 
merkt zu  denselben  Versen:  „Die  astroDomische  Zeitangabe  spricht 
von  der  heliakischen  Zeit  der  PIejade  (ortus  pliadon),  die  in  dem  Monate, 
wo  li  solleiz  converset  en  leon  (s.  dazu  Phil  v.  Thaun,  Cump.  1315  ff.) 
d.  h.  im  Juli  der  Morgen  ist;  V,  1  und  2  sagt  daher  dasselbe  nur  ge- 
lehrter, wie  V.  1  u.  3;  an  einem  Julimorgen- '^  Koschwitz  (a.a.O.  196) 
stimmt  dieser  Erklärung  bei,  fugt  jedoch  mit  Rilcksichl  auf  die  von 
Gast  Paris  geäusserte  Ansicht  hinzu:  ,,0b  diese  Zeitbestimmung  einen 
allegorischen  Zweck  verfolgt,  ist  aus  dem  Zusammenhange  nicht  zn  er- 
kennen."^ 

Die  astronomische  Zeitbestimmung  lässt  sich  mit  unserer  obigen 
Annahme  sehr  wohl  in  Einklang  bringen. 

Petrus  LeoQiSj  welcher  sich  unter  dem  Namen  Anaclet  zum  Gegen- 
papst aufgeworfeD  hatte,  hatte  den  rechtmässigen  Papst  Innocentius  II, 
gezwungen  Rom  zu  verlassen  und  seine  Residenz  in  Pisa  zu  nehmen 
(vgl.  Op.  Op,  St  Bern,  voL  I  Prät  in  tom.  I  Cap.  XLIII:  „maximam 
partem  sibi  sociaverat  societatis  ,  .  .  ,  vero  Lateranensis  palatii  sedem, 
ad  quam  imperialis  celsitudo  pertinet,  occupavit'*  vgl.  auch  Epist.  CXXIV 
u.  CXXV).  Erst  im  Jahre  1138,  nach  dem  Tode  seines  Gegners  konnte 
Innocenz  nach  Rom  zurückkehren.  Seine  Hauptstütze  und  zeitweise 
der  Genosse  in  seioer  Verbannung  war  Bernhard  von  Clairvaux  gewesen 
(vgl.  die  eioleitenden  Worte  des  Sermo  XXIV  in  Cantic.  Cant.,  welcher 
hiernach  in  das  Jahr  1138  gesetzt  wird).  —  Kaum  war  dieser  Kirclien- 
conäict  beigelegt ,  ala  in  Frankreich  Abälard  mit  seinen  neuen  Lehren 
auftrat  und  durch  deren  eifrige  Verbreitung  in  Wort  und  Schrift  die 
französische  Kirche  in  die  grösste  Verwirrung  brachte.  Zum  Ürtheils* 
Spruch  über  die  sieben  Hauptlehren  Abälards  wurde  eine  Synode  der 
französischen  Bischöfe  nach  Sens  anberaumt.  Dort  sollte  eine  Dispu- 
tation zwischen  Abälard  und  Bernhard  stattfinden,  Das  Resultat  war, 
kdasB  Bernhards  Beredsamkeit  den  Sieg  davontrug,  und  Abälards  Lehre 
^ala  Irrlehre  verurtheilt  wurde.  Diese  Synode  fand  statt  in  der  Pficgst- 
woche  des  Jahres  1140  (,vgl.  1.  c.  Pracf.  LIII  und  Epist.  CLXXXVII, 


288 


Jos.  Mßttlich 


Col.  180  F.  „ apud  Senonas  in  octavis  Pentecostes  vocamur  et 

provocamur.*')  Abälard  beruhigte  ßich  jedoch  nicht  bei  dem  Spruch 
der  Synode.  Seine  Lehren  hatten  Anhänger  und  Freunde,  selbst  inner- 
halb der  römischen  Curie,  gefunden  (vgl.  Epist.  CXCHI,  Col.  186  B. 
„Secunia  est  tarnen  quoniam  Cardinales  et  clericos  curiae  se  discipotos 
habuisse  glorialur  et  eos  in  defenaione  praeteriti  et  praesentis  erroria 
asfiumit'^)*  Er  appellirte  daher  an  den  Papst.  Aber  auch  Bernhard 
blieb  nicht  müBBig.  Im  Namen  der  französischen  Bischöfe  sandte  er 
einen  Bericht  über  die  Synode  von  Sens  an  lonocenz;  er  forderte  bierin 
in  ziemlich  schroffen  Ausdrücken  die  Verurthtiluög  Abälards  (vergl. 
Epist.  CCCXXXVII).  Zugleich  warf  er  seinen  ganzen  personliehen 
Einfluss  in  die  Wagschale,  um  der  Lehre  seines  Gegners  ihre  mäch- 
tigsten Anhänger  zu  entziehen.  Er  schickte  seinen  Notarius  nach  Rom 
(voll,  Col.  184 B)  und  schrieb  ausserdem  eine  Menge  Briefe  an  Papst^ 
Cardinäle  und  Prälaten^  in  welchen  sich  zumeist  seine  tiefe  persönliche 
Erregung  und  Unruhe  über  den  Ausgang  des  Conflietes  kund  gibt  (vgl. 
die  8  Epist,  CCCXXX  bis  CCCXXXVHIJ.  Der  Papst  bestätigte  denn 
auch  trotz  aller  Gegenbemühungen  Abälards  und  seiner  Anhänger  das 
Urtheil  der  Synode  von  Sens  und  verdammte  die  7  Lehren  desAbalard 
im  Juli  des  Jahres  1140  (vgl  Epist.  CXCIV,  —  „Datum  Laterani  de- 
cimo  septimo  Calendas  Augusti.")  — 

Da  nun  die  Synode  zu  Sens  in  der  Pfingstwoehe  stattfand  ^  der 
Entscheid  des  Papstes  aber  erst  frühestens  Ende  Juli  in  Frankreich 
eingetroflen  sein  kann,  so  dürfen  wir  mit  Sicherheit  schliessen,  dass 
grade  in  diesem  Monate  die  Spannung  und  Unruhe  bei  der  Gegenpartei 
Abälards  den  höchsten  Grad  erreicht  hatte.  Die  astronomische  Zeit- 
angabe in  den  Anfangsversen  unseres  Gedichts  passt  also  zu  unserer 
obigen  Annahme  mit  einer  Genauigkeit  ^  wie  wir  sie  nicht  grösser 
wünschen  können. 

Wir  wenden  uns  nun  zu  der  Ansicht  (s.  o),  welche  Gast.  Paris 
über  die  beiden  ersten  Verse  unseres  Fragments  gibt. 

Grade  die  scheinbare  Ueberflüssigkoit  des  2  oder  3.  Verses  bei  der 
astronomischen  Zeitangabe  bietet  Anlass  zu  dem  Glauben  ^  daaa  nach 
der  ganzen  allegorischen  Anlage  unseres  Gedichtes  auch  io  dessen 
ersten  Versen  eine  allegorische  Anspielung  enthalten  sei.  —  Wir 
haben  schon  oben  auf  die  Aehnlichkeit  aufmerksam  gemacht,  welche 
zwischen  dum  poetischen,  bilderreichen  Ausdruck  der  Briefe  dea  h.  Bern- 
hard und  dem  unseres  Gedichtes  besteht.  Grade  in  den  uns  wichtigsten 
Briefen  werden  Personen  und  Verhältnisse  fast  ausschliesslich  gleicbnid* 
weise  und  sinnbildlich  dargestellt.  Vor  Allem  gibt  der  Name  Petrus 
Leonis  z\x  Wortspielen  Anlass  (vgl.  Ep.  CXXIV  Col.  129  P,  „Pugit  ille 
(i,  6.  Innocentius)  nimirum   a  facie  Leonia  sicut  dixit  Propheta:    Leo 


Zur  Quellen-  und  AlterabealiuiamDg  des  sog.  altfranzös.  Hohenliods       289 


rugiet  quis  non  tiraebit"  Epiat  CXXV,  CoL  l:TOF,:  Bestia  illa  de 
Apocalypsi  ....  Petri  cathodram  occupat  tamquam  leo  paratas  ad 
praedam^),  —  Abälard  wird  hauptsächlich  unter  dem  Bilde  des  Drachen 
dargestellt  Merkwürdig  und  für  una  von  grosser  Wichtigkeit  ist,  dass 
Beide  so  oft  in  einem  Bilde  nebeoeinander  gestellt  werden  (vergK 
Epiet.  CLXXXIX  Col,  182  D  *  ,  *  ,  Leonem  evasimua,  sed  ineidimua  ia 
draconem  (AbäL).  Epiet.  CCCXXX  Col.  305  C  „Evasimue  rugitura  Petri 
Leonte^  eedem  Simonis  Petri  oooupantem  sed  Petri  Draconis  incurrimua 
fidem  Petri  Simonis  impugnaDtem".  Epist.  CCCXXXII  Col.  'MJiy  E  „Evaei- 
mua  rugitum  Petri  LeoDis^  sibilos  Petri  Draconia  incurrimus^j. 

Auf  die  Biebenzahl  der  Irrlehren  Abälards  bezieht  sich  folgende 
bemerkenswertbe  Stelle;  Epiat.  CCCXXXI  Col*  306  B:  „Egreaaua  est 
de  caverna  sua  coluber  torluosus  et  in  similitudinem  hydrae,  uno  prius 
capite  succiso,  aoptem  pro  udo  capita  produxit,  Succiao  uno,  succisa 
fiiit  uoa  iUiua  haereeis  Suesaionis;  (i.  J.  1121,  vgl.  Präf,  LIII)  sed  jam 
loco  illius  Septem  et  eo  ampliua  haereaea  emereerunt." 

Wie  nahe  lag  nun  hier  ein  Vergleich  mit  den  Sternbildern  des  Löwen 
und  der  Plejaden,  zumal  da  sich  durch  das  Zusammenstellen  beider  Bilder 
eine  als  Zeitbestimmung  verwerthbare  astronomiecho  Constellation  ergab* 

Abälard,  der  daa  Licht  seiner  7  Lehren  selbst  in  der  Residenz  dea 
Papatea  leuchten  zu   lassen  wagte,  hatte  sich  ja  in  der  That  zu  den 

»lernen  erhoben  (vgl.  Hpht  CLXXXVUI  Col  181  P  „ (Abelardus) 

qui  ascendit  usque  ad  caeloa  descendat  usque  ad  inferoa^^  Ep.  CLXXXIX 
CoL  183  A  „.  ,  .  .  eo  docipiuut  (AbäL  u,  Genossen)  plures  quo  trans- 
figurant  ae  in  angeloa  lucis  .  *  .  .;  ganz  ähnlich  lautet  Ep.  CCCXXX 
CoL  3CÖ  C;  vgL  auch  Epiat.  CXCIII . . ,  „Iniquitatem  in  excelao  loquitur"). 

Wir  geben  hiernach  den  beiden  Versen: 

„Quant  li  solleiz  converaet  en  leon 
En  icel  tens  qu^est  ortus  pliadon'* 
folgende  Auslegung:  „Zur  Zeit;  da  der  Statthalter  Chriati  (figürL:  H  aol- 
leiz)  wieder  in  den  Lateran,  die  bisherige  Reaidenz  des  Petrus  Leonia 
(en  leon)^  eingezogen  war^  zur  selben  Zeit,  da  Peter  Abälard  den 
falachen  Glanz  seiner  7  Lehren  (des  pliadon )  sogar  in  der  unmittelbaren 
Nähe  des  Papstes  leuchten  zu  lassen  wagte^  da  u.  a,  w."  —  Die  Ver- 
wandlung der  7köpfigen  Hydra  der  Briefe  Bernharda  in  das  Plejaden- 
geatirn  kann  unacrer  Erklärung  keine  Schwierigkeit  machen^  wenn  man 
bedenkt,  welch'  glückliche  Verschmelzung  von  astronomischer  und  alle- 
gorischer Zeitbestimmung  grade  durch  diese  Metamorphose  dem  Dichter 
möglich  wurde.  — 

Der  terminua  a  quo  für  die  Entetohung  unseres  Gedichtes  wäre 
somit  durch  dessen  Anfangsverse  genau  präcisirt  auf  den  Monat  Juli 
dee  Jahres  1140. 


2M 


Jos.  Mettlicb 


Ausser  in  den  beiden  beeprochenen  Versen  scheint  uns  noch  eine 
zu  d^  bißherigen  sehr  wohl  passende  Zeitanspielung  zu  liegen  in  den 
Vpraen:  (Bartsch  52,  28) 

„•.....  adunc  fut  faitet  Rome  quel  part  que  alget  iluoc  est  ma 
Coronet  et  mes  tresors.'*  —  Diese  Bemerkung  bei  der  Erwähnung  Roms 
mitten  in  der  sonst  rein  chronologischen  Aufzählung  der  sex  aetatea  i 
mundi,  besooders  aber  die  Worte  „quel  part  que  alget"  scheinen  nn«' 
der  Deutung  ebenso  bedürftig,  als  fähig*  Der  Dichter  spielt  mit  diesen 
Worten  offenbar  auf  eine  Zeit  an,  wo  die  Kirche,  d,  h.  ihr  sichtbares 
Oberhaupt«  gezwungen  war  Rom  zu  verlasaea.  Wir  deuten  diese  ver- 
steckte Beziehung  ohne  Schwierigkeit  auf  den  Conflict  mit  Petrus  LeoniS| 
welcher  mit  der  Irrlehre  Abalards  in  der  Einleitung  unseres  Gedichtes 
sowohl,  als  in  den  Briefen  Bernhards  gemeinsam  erwähnt  wird.  — 

Wir  hätten  somit  für  die  Untersuchung  über  das  Alter  unseres 
Fragments  einen  festen  historischen  Ausgangspunkt  gefunden.  —  Schott 
die  auf  paläographische  und  sprachliche  Gründe  sieh  stutzenden  An- 
sichten von  Gast.  Paris  und  Eoschwitz^  welche  zusammengenommen 
unser  Manuscript  zum  äussersteo  aus  den  40 er  Jahren  des  Xu.  Jhs. 
datiren  lassen,  legen  die  Vermuthung  nahe>  dass  das  Gedicht  nicht 
lange  nach  1140  entstanden  sein  wird.  Zu  derselben  Annahme  drängt 
auch  der  Charakter  des  Ereignisses,  welches  unser  Gedieht  veranlasst  hat. 
Mit  dem  Urtheilaspruch  des  Papstes  war  der  französische  Kirchenstreit 
beendigt.  Abälard  zog  sich  zurück  nach  der  Abtei  Clugny  und  später 
nach  dem  Kloster  des  h.  Marcel  bei  Chalona  s./S.,  wo  er  als  gläubiger 
Sohn  der  Kirche  starb  1142  (vgl.  Präf.  LIIl),  —  Nun  bildeten  aber 
jedenfalls  die  Klagen  der  französischen  Kirche  über  ihre  im  Juli  1140 
ertragenen  Leiden,  besonders  über  die  Unsicherheit  ihres  Verhältnisaea 
zu  Rom  in  dem  Abälardschen  Streite,  den  Hauptinhalt  unseres  Ge- 
dichtes, Es  ist  klar,  dass  die  poetische  Wiedergabe  dieser  Klagen  nur 
in  unmittelbarem  zeitlichen  Zusammenhange  mit  dem  Ereignisse,  welches 
sie  erpresste,  Sinn  und  Interesse  hatte,  (Aus  diesem  Umstände  er- 
klärt sich  auch  die  anzunehmende  Gleichaltrigkeit  des  Originals  und 
der  uns  erhaltenen  Copie).  Auch  wäre  es  weder  schicklich  noch  poli- 
tisch gewesen  lange  Zeit  nach  Beendigung  des  Streites  und  nachdem 
Abälard^  als  reuiger  Sünder  in  den  Schooss  der  Kirche  zurückgekehrt 
war,  das  Andenken  an  diesen  Conflict  wieder  aufzufrischen.  —  Ebenso 
spricht  die  Anwendung  der  allegorischen  Zeitanspielungen  gegen  die 
Annahme^  dass  unser  Gedicht  weit  über  1140  hinaus  zu  datiren  sei. 

Vor  allem  aber  ist  es  der  ideelle  und  formale  Connex  unserer 
I>ichtung  mit  den  oben  besprochenen  Briefen  des  Abtes  Bernhard,  der 
auf  einen  nur  geringen  Unterschied  in  der  Entstehungszeit  beider 
schliessen  lässt.  — 


Zar  QueÜBD-  und  AlterabcBtimmutig  des  sog.  altfranz^ia.  Hohenlieds       291 


Wenn  wir  den  Ausgang  des  sog.  altfranz.  Hohenlieds  nach  Ana- 
logie der  ihm  verwandten  chansonu  d'istoire  constrtiiren  (vgl  Gröber 
Zs,  VI  474)  so  wird  der  Schluaa  der  gewesen  sein ,  dasa  die  Jungfrau 
ihren  verlorenen  Freund  wiederfand  (Koschwitz,  a.  a.  0.  173,  74)  d.  h. 
auf  unsere  Verhäitnisae  bezogen,  daas  die  glüc:kliche  Beilegung  dee 
Abalardechen  Conflictee  dargestellt  wurde.  Hiernach  wäre  also  das 
Gedicht  wahrscheinlich  in  den  letzten  Monaten  des  Jahres  114D  ent- 
standen, 

I  Zum  Schlüsse  noch  die  Bemerkung,  dass  wir  sehr  wohl  den  Reiz 
der  Versuchung  fühlen  Bernhard  von  Clairvaux  selbst  als  den  Ver- 
fasser unseres  Gedichtes  anzunehmen  oder  doch  diesen  in  seiner  nächsten 
Nähe  zu  suchen.  Indessen  wird  uns  einstweilen  der  Weg  zur  Auf- 
klärung des  jedenfalls  sehr  intimen  Verhältnisses,  welches  zwischen 
Bernhard  und  unserm  Gedichte  besteht  durch  den  umstand  versperrt, 
dass  in  Clairvaux  nach  der  Ordensregel  der  Cistercienser  jede  Beschäf- 
tigung mit  Poesie,  selbst  das  Lesen  von  Gedichten  verboten  war  [vgl. 
hierzu  Epist  XV  (des  Notars  des  h,  Bernhard)  Nicolaus  an  einen 
Freund:  Versus  Galten  mei  immo  et  tui  nondum  habui.  Sed  et  si 
vidissem  non  perlegissem :  quia  nos  nihil  recipimus,  quod  metricis  legi- 
bus coerceretun  Opp,  S.  B.  Präf,  in  Tom.  III  Cap,  XLIV].  Dem- 
entgegen behauptet  allerdings  Berengar^  ein  Anhänger  Äbälards,  in 
seiner  „Apologia  pro  Äbelardo  contra  Bernardum'*  —  „Bernardum 
ipsum  a  primis  fere  adolescentiae  rudimenttB  canliunculas  niimicas  et 
urbanos  modulos  fictiasse  et  rytfamico  certamine  cum  fratribus  conten- 
disae«  [Opp.  S,  ß.  vol.  II  coL  891J. 

An  dieser  Bemerkung,  mit  wie  grosser  Vorsicht  sie  auch  im  All- 
gemeinen aufzunehmen  sei  ^  ist  immerhin  das  Eine  beachtenswertb^ 
dasa  sie  sich  grade  an  den  Streit  zwischen  Bernhard  und  Abälard 
knüpft.  —  Da  nun  auch  die  sprachlichen  Eigenthüralichkeiten  unseres 
Gedichtes  sich  am  besten  erklären  y  wenn  man  einen  Südes tfranzosen 
als  dessen  Autor  annimmt  (s,  Koschwitz»  Comment*  194)  so  erscheint 
die  Möglichkeit,  dass  Bernhard  von  Clairvaux  der  Verfasser  des  Ge- 
dichtes (oder  einer  lateinischen  Vorlage)  sei^  nicht  ausgeschlossen 

Unsere  Ausführungen  ergeben  folgendes  Resultat;  —  Das  sogen, 
altfranzösiscbe  Hohelied  kann  nicht  vor  dem  Juli  1140  abgefasst  sein; 
wahrscheinlich  entstand  dasselbe  während  der  letzten  Monate  dieses 
Jahres.  Sein  Verfasser  stand  zu  Bernhard  von  Clairvaux  in  intimen 
Verhältnissen^  möglich  auch,  dass  Bernhard  selbst  der  Dichter  ist* 

Münster  i./W.  im  Februar  1886. 


29? 


G.  BaiBt 


1 


Eine  neue  Handschrift  des  spanischen  Alexandre. 

Der  am  20.  Juni  1.  J,  von  Baillieu  in  Paris  veröffentlichte  Monats- 
katalog  bot  unter  Nr.  175  eine  Hi  stör  in  de  Alexundro  Mag}io^  en  cop/asj 
y  Imujaje  mui/  antigim  por  Gon*;alo  de  Berceo  .  .  .  ms,  du  XV"*  siicief^^ 
$i4r  ptipier,  comp,  de  18U  f.  et  rmfermant  un  roman  de  chevalerie  en 
plus  de  dix  müle  verSj  divisi  par  Hvres  et  ecrit  en  coplas  de  4  vers ,  • , 
Einem  sofortigen  Angebot  des  Heran sgebera  der  R.  F*  war  die  Biblio- 
th^que  Nationale  echoo  zuvorgekommen,  und  wir  dürfen  jetzt  eine  ein- 
gehende Mittheilung  über  den  Fund  von  Morel -Fatio  erwarten.  Seine 
Bedeutung  Esst  sich  schon  aus  den  wenigen  von  dem  Aniiquar  mit- 
geteilten Zeilen  ermessen;  sie  weisen  zugleich  auf  Identität  mit  der 
Romania  IV^,  25  nachgewiesenen  Handschrift.  Die  Autorschaft  des  Ge- 
dichtes bat  immer  Zweifeln  unterstanden;  wenn  man  auch  geneigt  w^ar 
den  Juan  Lorenzo  der  Hs.  Osuna  als  solchen  gelten  zu  lassen,  erweckte 
sein  y^cscrivi/)'^  Bedenken.  Ich  selbst  habe,  weit  dies  Wort  und  der  Name 
den  Vers  verderben,  hizo  für  escrivio  ihn  corrigirt,  die  Ueberzeugung 
ausgesprochen,  dasa  der  Copist  sich  au  die  Stelle  des  Verfassers  eia* 
geschoben  haben  müsse.  Derselbe  nennt  sich  übrigens  nicht  Segura 
de  Astorgüy  sondern,  wie  eich  mir  bei  sorgfältiger  Prüfung  der  arg  mis- 
handelten  Stelle  des  Ms.  ergab^  natural  de  Astorga.  Gegen  die  mehr- 
fach wiederholte  Vermutung  als  ob  das  Gedicht  von  Goozalo  de  Berceo 
herrühre,  sprach  —  s.  Morel-Fatio  1,  c.  —  der  Umstand,  dass  Diaz  de 
Gamez  und  dem  Marques  de  Santillana  Nichts  derartiges  bekannt  ge- 
wesen zu  sein  scheint^  nicht  weniger  dasa  die  Hs.  dos  Bivar  einen  Autor* 
namen  nicht  enthalten  haben  kann.  Um  so  überraschender  wirkt  die 
Mitteilung  der  ursprünglichen  Schlussverse.     Der  Antiquar  Messt: 

Sy  queredes  saber  gen  (1    quicn)  ßso  esta  vitudo  (l  ditado) 

Oongalö  de  Berceo  es  por  nomhre  clamado 

Natural  de  Madrid  en  Saut  Myhan  (1.  Mylhan)  quado  (L  crkfda) 

Del  abfd  Johun  Saucho  notujo  (1.  notarlo)  por  nobrado  (L  nombrado 
Die  Aecht heit  der  Verse  ist  nicht  zu  bezweifeln.  Wenn  sie  ein  Spätere^ 
auf  Grund  genauster  Kenntnis  der  Werke  des  Dichters  gefälscht  hätte, 
würde  er  doch  nie  auf  den  Gedanken  gekommen  aein^  dass  dieser  nicht 
in  Berceo  selbst  sondern  In  dem  kleinen  Madrid  od.  Madriz  gel)oren 
war^  welches  nach  der  Vida  de  San  Millan  bei  Berceo  lag  und  eine 
Depondenz  der  grosseren  Ortschaft  gewesen  sein  muss.  Sie  erhält 
ausserdem  eine  ausdrückliche  Bestätigung  durch  Oauna  1386,  4  E  dixo 
t%  Gonzalo  ve  dormir  que  asiittz  a$  ve/ado,  wo  Juan  Lorenzo  von  Astorga 
M  einer  defekten  und  verschobenen  Stelle  einen  Scbreiberwitz  auf 
Konten  des  Verfassers  macht. 

23.  August  1888.  U*  Baist 


Zum  „Songe  d'Eufer''  Raouls  de  Houdenc. 

Von 
Wolfram  %iii;i^crle. 


Dio  der  zweiten  Hälfte  des  13.  Jahrhunderts  angehörige  Hb.  fr.  2168, 
aoc.  7989  ^  der  Biblioth&que  Nationale  in  Paria  enthält  BL  80^  bis 
BL  84**  ein  Gedieht  mit  der  Ueberschrift  ,;Ci  coumence  li  fanliaus 
d'iafer^.  Es  ist,  wie  es  scheint,  bisher  uobckannt  geblieben,  dass  selbes 
der  »Songe  d'Enfer"  Raouls  de  Houdenc  ist;  dean  Äug,  Scheler  ver- 
öffentlichte von  diesem  Gedichte  in  seinen  Trouv^res  Beiges  (nouvelle 
8<ärie)  nur  den  Text  der  Hs,  B.  N.  fr.  837  und  gab  dazu  die  Varianten 
von  Hs.  1593;  auch  der  Catalogue  des  rass.  de  la  B.  N.  fr.  I  Nr.  2168 
gibt  wohl  die  ueberschrift  unseres  Oedichteti  und  die  zwei  ersten  Verse, 
nennt  aber  keinen  Autor,  noch  finde  ich  sonst  wo  eine  Notiz  über  diese 
3.  Hs,  des  Songo  d'Eofer.  Was  die  Stellung  der  drei  Has.  zu  einander 
betrifft,  so  bemerke  ich  im  Allgemeinen,  dasa  837  und  1593  ziemlich 
genau  mit  einander  übereioetimmen^  nur  fehlen  in  letzterer  einzelne 
längere  Partien j  beide  gehen»  wenn  auch  nicht  unmittelbar,  auf  eine 
gemeinsame  Vorlage  zurück.  Unsere  Hs,  bietet  eine  von  dieser  Vor- 
lage unabhängige  Ueberlieferung,  sie  gibt  nicht  nur  einzelne  Partien  in 
kürzerer  Gestalt  und  anderer  Form,  sondern  zeigt  durchgehe nda  kleinere 
oder  grössere  Abweichungen,  Andererseits  stimmt  jedoch  1593  an  maöchen 
Stellen  gegen  837  mit  216S  überein;  man  wird  daher  nicht  irre  gehen, 
wenn  man  in  solchen  Fällen  der  Üebereinstimmung  dio  ursprünglichere 
Tertgestaltuog  erblicktf  aber  auch  sonst  bietet  unsere  Ha.  gegen  die 
beiden  andern  öfters  die  entschieden  bessere  Lesart  Jedesfalls  wird 
sie  bei  einer  kritischen  Ausgabe  des  S.  d'R  berücksichtigt  werden  müssen. 
Wie  H.  Suchier  in  seiner  Ausgabe  der  reizenden  Novelle  Aucassin  et 
Nieolete,  welches  Stück  dem  unseren  in  der  Hs.  vorangeht,  S.  G7  be- 
merkt^ hätte  der  Schreiber  desselben  ßl  47**  bis  82*  des  Codex  ge- 
schrieben, so  dass  nur  ein  Theil  unseres  Gedichtes  von  derselben  Feder 
herrührte;  doch  zeigen  auch  die  weiteren  Blätter  gleich  flüchtige  und 


294 


Wolfram  Ztngerle 


nicht  leicht  zu  lesende  SchriftscUge  und  ganz  dieselbe  dialektische 
Färbung,  so  dase  ich  diesbezüglich  einfach  auf  Suchiers's  genaoüte 
AuBgabo  verwöiaen  kann,  wo  die  Eigenheiten  und  mundartlichen  Züge 
des  picardischen  Schreibers  eingehend  behamlelt  sind.  Bei  der  nach- 
stehenden Collation  der  Hb*  blieben  die  rein  graphischen  Abweichungen 
unberUckaichtigt  Ich  treonte  zusammeogeschri ebene  Worte  und  brachte 
Apostrophe  an;  Interpunktionen  des  Schreibers  blieben  stehen. 

ßi  M^]  Ci  courncDce  ii  fauliaus  dMnfer. 

1  fehlt  fahles.  —  4  Eü  aonge  et  en  soogent  me  viot  —  5  Talene.  —  6  Ja 
iii^atorijiti  et  liug  ma  v.  Das  tu  in  ma  üt  von  fraglicher  Gestalt^  wohl  durch 
Verbesserung  etttstanden,  —  8  Tout  te  wia  (da  eine  Silbe  zu  wenig  ipare» 
könnte  man  den  mittleren  Schnörkel  des  w  als  das  bekannte  Ahkürsungs- 
zeichen  nehmen  und  werin  lesen)  et  tout  l'iver.  —  9  Errai  tant  que  en  infer 
fui.  —  10  qu'oti  infer  cooniil  —  15  Treaue  eil  qui  infer  va  qaerre,  — 
16  Quant  jou  fui  partia.  —  18  Me  herbegai  p.  n.  —  19  Covoitise  fehlt,  der 
Raum  dafür  ist  leer  gelassen,  —  21  En  la  cite  dont  je,  —  22  Ving  tout  a  un 
mcrscedi, 

ßl.  81 »]  24  Born  OBtel  euc  et.  —  25  Menames.  et  —  26  K*enuie  ert  dame.  — 
27  Qui  ricenient  me.  —  28  Li  soir  aueuqnes  nou8.  —  31  11  tonte«  cnsanble.  — 
32  veir  ai  ct>m  inoi  sanble,  —  35  Maioteneot  sans  plus  deinorer.  —  41  De- 
mande.  enei  tne  dematida.  —  42  Et  de  cou  mes  cuers  li  coDta.  —  46  et  8*ert 
tant  porcacie.  —  47  gene.  —  49  penst  aler  —  50  fehlt  pluu.  —  53  Icoa  H 
dia  et  molt  li  plot.  —  58  De  cans  qui.  —  59  Ten  sauoie. 

BL  81 1*]  60  Et  jou  U  dts  ci  au  respoüdre.  —  61  De  aoo  voloir  ne  mais  com  pou,  — 
62  ert  eu  poitou  (die  o  vor  u  in  den  Eeimworten  der  letzten  swei  Verge  m 
wie  V.  G8  in  poitous  sind  wie  a  geschrieben^  schon  Suchier  l.  c.  Ä  40  he- 
merHet  dass  o  dem  a  oft  sehr  ähnli4:h).  —  63  Justice  et  dame.  —  64  Et  por 
ateodre  sa.  —  G5  vous.  —  66  Premea  castiaus.  —  67  Trop  hac  deuers  le 
plus  de]  monde*  —  68  poitoua  est  a.  —  69  Acaioa  et  clos  tes  eat  aa  farce.  — 
70  Et  trecerie  qui  s^esforce.  —  71  Les  garnist  ai  de,  —  72  n'a  poiat  d« 
uerite.  —  73  u.  74  fehlen.  —  75  Voirs  est  car  jou  ii*en  dout  de  rien.  — 
76  deueot  bien.  —  77  Cil  qui  —  78  Car  de.  —  80  ot  trecerie  ensanble.  — 
81  d'uu  coasel  —  82  Co  dla.  molt  eo  rist  bonemeut.  —  83  ea  fehlt,  — 
84  Puis  diät  ue  aai  s'ele  mesfiat.  —  85  Quant  j'ai  lea.  —  37  amis  ce  u*eit 
paa  ro.  —  90  Et  joti  toa  seua  demorai  la.  —  81  Äueoc  mon  oate  daaqii'ao*  — 
94  me  fehlt.  —    96  Fora  de  la  porte  la. 

Bh  81*^^]  1*J0  Saciea  que  je  Toi  to»t  trouee  —  101  u  iü2  fehlen,  —  103  noa  mte 
en.  —  104  Tr.  rober.  —  105  to  110:  Qae  tox  ert  aire  du  pars  Car  rob^ra 
eat  nea  et  nais  De  M  meniie  et  s'en  eat  mealrea  Voirs  cat  que  tant  me  plot  li 
eatres  Qu'o  lui  disDai.  quaut  disiie  oi  Äprea  ue  demoura  qu'un  pol,  —  111  Que 
mea  oates  me  viut  enquerre.  —  113  se  coiitenoit  —  114  ae  maintenoiL  — 
115  Envera  douner  icou  lue  qniat.  —  116  Et  jou  de  quanque  iL  —  117  R» 
droit.  —  119  et  en  viute.  —  120  C*on  aoloit  tenir  en  eierte.  —  121  Or  eat  A 
pie  or  —  124  ciea  J.  prodome,  —  125  Ne  aera  mais  .11.  jora  ensanle.  ~ 
126  A  ttaate  cort.  —  127  Que  dounera  n'ait  tuaia  la.  —  123  Dooera  tieot  sea 


Zum  |,8oDge  d'Enfer'*  Haools  de  HoudeDc 


295 


mains  en  sen  aain.  —  1 2^  Las  et  hais  penais  blasmes.  —  130  Tolir»  qui  biax 
est  et  ames.  —  132  est  si  grans.  —    134  Comroe  gaians  et  dönera  vaina.  — 
135  Mes  OBtea  quant  c.  —  137  plot  et  ie  rn'en  part 
Bl.  81^]  138  Et  moö  cemiu  tiog  cele  part.  —  139  V  ie  aeuc  que  alerd.  —  143  Me 
c  —    145  ßtin  .1.  maiDs.  —    1-56  Qtie  on.    —    147  Ä  cel  fluo  ving  oiitre  pas- 
bäI,  —  148  de  fi  Ie.  —  149  Cis  äuoa  qu'aio  de  plua  vil  n'issL  —  150  Dedena 
UDe  t^uerne.  issi.   —    153  Que.  —    155  De  jote  et  euc.    —   156  meacont.  — 
158  diroie  jou  je  Foi  tel.  —   15R  peut  plus  joiant.  —  160  de  lor  a,  —  Statt 
dtr  Verse  162  bis  212  hei  Scheler  bietet  unsere  Es.  folgenden  viel  kürzeren 
und  verschiedenen  Te:ct:  Meacona  et  meatrais  demandereDt  Coiimeot  tavernier 
»e   baratent  Jou   respoadi    cou    qifil    acatent  VKX.  vaut  .X,  a  rescot  Et 
puia  .£11,  pintes  por  .1.  lot  8'oDt  lar  petia  pocoiis   faitia  Dout   il   abülurent 
lei  caitia  Tout  aouaiiet  et  fcout  a  trait  Lora  fureßt   mescons  et  mestrait  Hliia 
joiant  c'on  ne  porroit  dire  Lora  vieirt  basssirs  et  si  me   tire  Par  Ie  mance  et 
conter  me  rueae  Couiiient  en  cest  paia  ae  preuue 
..BL  82^]  Jas  de  des.   et  a^it  a  grant  foule  Par  lea  oatex  la  oti  tient  bonle  Et  jou 
li  respondi   bnement  CW  i  iue  coumutiaiiiiient  Et  qui  pert  ai  laiace  Ie  aien 
Et  qui  gaargoe  n'en  a  rien    Ains  li   taut   oq  de  totea   pars   Lora   fu  lies  et 
joians  haaara  Quant  verite  m*oi  rfitraire.  —  212  Dont  rist  et  esb.  —   213  Et 
tout  et  toutes.  —  214  De  moi.  ne  cnit  que  jainais  oie.  ^215  Tele,  n'onques 
mais  cou  n'aviut.  —  216  Taut  c*a  cele  (cale  geschrieben  und  darüber  ce).  — 
217  mere  Guinsoi.  —  218  Si  arnena  aon  fil  o  soi.  —    219  Guinsct  qui  grans 
ert  et  creus.  —  220  Et  mult  ames  et  mult  creua.  —  222  fu  nes.  —   224  Ja- 
[loais  oe  cuit  qa*en  terre  eufaut.  —  225  NuL  tel  bien  pueeot  corre  ensanle.  — 
;6  Car  H  uns  d'aas  Pautre  reaanle.  —  227  D'ueure  de  fais  de  tox  eafora*  — 
228  Gar  se  Gautiers  est  outre  fors.  —  229  Que  nm  a  lui  ue.  —  230  Cist  est 
oütre  passe  merveOe,  —  231  Si  grans  ai  fors  et  si  d.  —  232  plus  fors,  —  233  aai 
et  joa  coument.  —  234  aviut  que  tout.  —  235  ff.  Qae  Guinaea  en  Fostel  me 
v!t  H  m^acola  et  ai  m'a  dit  Qu'o  lui  me  pleust  a  iuer  Et  taut  me  sot  bei  alluer 
Que  deffendre  ue  m'en  peusce. 
BL  8^»>]  Mais  lors  aus!  com  iou  eussce  Bras  de  fer  reons  et  entier.  —  242M'e8tcut 
tot  erranment  luitier.  —  246  Puia  uous  bailla  dex  t  —  Statt  247  bis  265  bei 
Sehehr  bietet  unsere  Es,  folgetiden  kürzeren  ujid  abiüeichenden   Text:   Tei 
quMI  couenoit  a  tel  ouure  Bastona  d^orlleua  fretes  d^aueuerre  Ot  cascuus  en 
aa  destre    main  Alaiuteoant   nous  vaiuent  a   main  D^armes  quauque  caacun 
couuint  Et  jou  li  voia  et  il  me  viut  Et  jou  aous  pene  et  il  retraite  Et  jou 
jete  d*une  retraite  Sor  luL    et  il  me  vint  a  trait  Et  retraita.    a  vn  louc  trait 
Et  trait  si  nel  mescreea  vam  Lea  retraites  de  rescremie  Guinaea  aet.   qull  lea 
a  portraitea  Et  plus  i  a  trais  que  retraites.   —    265  Maintenant  apres  cele 
eh.  —  267  Guinaea  ae  drece.  si.  —  268  Et  jou  li  sali  et  il  m©  saut,  —  269  Et 
joü  m^abaiae.  et.  —  270  fiert  ai  qu'el.  271  Testormie*  —  272  Por  ce  mont  li 
cop  aonnontee.  —  273  Que  il  me  monta.  —   274  Et  Guioses  qui  tox  lea  e,  — 
In  unserer  Hs.  folgen  hier  noch  zwei  Verse:   M'enpaint  et  boute  et  me  des- 
cneore  St  me  desatire  et  deacueure.  —  275  a  braa  et  Guinaea  torne.  —  276  Et 
jou  torne.  et  Guinses  m*at4)rne*  —   277  En  aon  tor.  et  met  coutre  terre,  — 
278  Taatoat  d'un  Gaubet  d'eugleterre, 


296  Wolfram  Zlngerle 

Bl.  83  c]  279  Ainc  ne  me  seuc  si  bien  garder.  —  280  Nis  eil  qui  me  deaoit  gar- 
der. —  281  Que  ne  me  veisce  erranment.  —  282  Tout  seul  enmi  le  paae- 
ment.  —  284  Quant  iurece  me  tint  men  cief.  —  286  Apres  grant  piece  vint 
a.  —  287  Gainses  et  dist  en  es  les  pas.  —  289  S'a  mon  toor  voos  ai  abatn.  — 
290  Maint  s'en  sont  a  moi  combatu.  —  291  Que  j'ai  trais  en  male  fricon.  — 
292  Nis  maistre  Robert  de  oorcon.  —  293  Ting  jou  si  fort  encor  m'en  mem- 
bre.  —  294  Qu'asener  ne  seut  a  sa  cambre.  —  295  bis  300  fehlen,  — 
301  Quant  Guinses  ot  fine  ses  dis.  —  302  Jou  mesmes  qui.  —  303  ala  o*on- 
ques  iurece.  —  305  uaut  guerpir  en  nul  sens.  —  306  Quant  eu  grant  piece 
este  laiens.  —  307  und  308  fehlen.  —  309  blecie.  —  310  en  quel  condut 
j'estoie.  —  312  Fors  de  la  uile  m'avoia.  —  313  Et  mult  i.  —  315  a  un.  — 
316  G'on  nome  castel  dorel.  —  318  Cies  honte  la  fille  pecie.  —  323  et 
enquist. 

Bl.  82  d]  326  Jou  qui  respondi  de  lais.  —  327  A  lareoin  dis  sans  f.  —  328  Qae 
tant  est  combles  de  instise.  —  329  Li  rois.  et  tant  le  tient  a  point.  — 
330  Que  li  larron  sont  en  mal  point.  —  331  Cou  lor  dis  car  bien.  —  332  Apres 
lor  demandai.  —  333  DMnfer  a  la.  —  335  Pres  d'ileuques  m'ont  auoiie.  — 
336  Entre  larecin  et  peccie.  —  337  Et  dient  ja  plus  n'atendras.  —  339  ta 
voi.  —  340  Et  deuant  la  uile.  ta  uoie.  —  342  A  murdre.  —  344  Sc  tien  le 
grant.  —  345  und  346  fehlen.  —  347  En  infer  venras  orendroit  —  350  nos 
parlemens.  —  351  mai  voie.  —  352  qui  m'orent  —  353  ting  si  condac  toa- 
tes.  —  357  vig  droit  a  deperance.  —  358  ü  toute  la  joie.  —  359  Et  joa 
jamais  n*arai  tes  joie.  —  360  Desesperance  est  la  monjoie.  —  362  doBqu'a. 

Bl.  83*]  365  c'an  flun  a  tr.  —  367  Me  penai.  tant  —  369  Lorsque  li  diable  me- 
toient.  —  370  t.  et  s'entr.  —  371  Li  keu  del  mangier  atomer.  —  372  Mais 
ainc  portier.  —  373  Ne  m*i  pria  et  tant.  —  375  tieg  pas  a.  —  376  Que  menj.  — 
377  infer  vient.  —  378  En  nul  tans  n*en  nul  point  n'avient.  —  379  Qae  ja 
la  porte  soit  veee.  —  380  est  passee.  —  382  Nus  a  lor  mangier  s'il.  —  383  Ne 
uient  cou  voit  on  en  apert.  —  387  loo.  —  388  N'onques.  —  389  com  iL  — 
390  com  il  me  v.  —  391  Me  fist  cascuns  grant  joie  a  cort.  —  393  Gregnoor 
que  on  ne  puist  conter.  —  394  Venu  furent  a  lui  conter.  —  395  Treetont 
icil  qui  de  lui  tinrent.  ~  396  Se  li  plus  principal.  —  397  bis  402  fehlen.  — 
403  fait  mie  a.  —  405  Por  cou  qui  les  voloit  veolr. 

Bl.  83  b]  406  Les  fist  environ  lui  seoir.  —  409  Gel  jor  fui.  —  411  et  bengibos«  — 
413  vieg  d'engleterre.  —  414  und  415  fehlen.  —  416  ceste  terre.  —  419  Li 
mangiers  fu  aparellies.  —  420  Ainc  si  reces  ne  fu  mangies.  —  421  bis  431 
{inslus,)  fehlen.  —  428  Tout  maintenant  li  p.  —  429  Napes  de  cuirs  a  u»e- 
riers.  —  430  bis  432  fehlen,  —  433  A  estendu  desus.  —  436  Aus!  com  fast 
en  .1.  couuent.  —  437  Mes  sieges  fu  et  tout  li  autre.  —  438  De  papelicana.— 
439  Et  ma  table  d'un  userier.  —  440  Li  panetiers  sans  atargier.  —  445  Un 
pen  basset  ne  mie  en  coste.  —  448  Au  mangier  mais. —  AAd  u.  4bO  fehUn. — 
456  Dedens  la  caudiere  d'usure. 

Bl.  83  c]  457  Boulis.  en  larmes  et  puis  tex.  —  458  catex.  —  459  Larde.  sarras 
que  sor  la  c.  —  461  demi  doit  de.  —  465  Icou  vons  di  jou  sans.  —  466  Ne 
tenoient  pas  a.  —  467  Tex.  —  468  Qu*  entr'ex  sont.  —  469  Tox  jors  et  — 
470  Gar  c'est  li  generax  d'infer.   —   473  Que  sont  a  sauses  destenpres,  — 


ZiiDQ  „Songe  d'Enfer^  Raouls  de  Houdeno 


297 


474  ff,  Uettt  unsere  Rs,  um  4  Ttrst  mthr  aU  die  Schelefscke :  De  sanc  aa 
marqueaDs  tues  Apres  eumes  moities  nofrs  N^eat  tnle  inencoDgne  ains  eat  votrs 
PoT  fresce  veniaon  au  poiiire  Qiie  (?)  bien  fnrent  aale  por  boiure  Que  par  iofer 
fait  ftister  Mii  vaut  lor  cars  que  de  sengler-  —  Nun  sind  hi&r  die  Verse  bll 
bis  bb2  eingefügt :  577  Puis  eumea  ,1.  iiies  mult  bax.  —  579  Fi  st  on  paatea. — 
580  delequierent  —  5§1  Tout  li  confrere  de  laiena,  —  582  Por  coa  qifele 
füreDt  puana  —  hierauf  kommen  477—486:  477  Paia  eüDies  un.  —  47S  C'on 

»tiDt  et  a  bon,  —  479  V,  putains  plaidoiereBses.  —  480  Ki  out  cona  autex  com 
asDCBses,  —  481  Mengamea  a  caude  sauor.  —  AS2  Encor  an  sent  joa  la 
puor.  —  Nach  480  ^nd  meder  583  bis  588  eingefügt: 

ßt  83^]  585  cras  corame  Baains.  —  586  N'eat  mm  fromagea  loquaiDS.  —  587  A 
mengier.  ne  »i  porroH  preudre.  —  588  Od  n^en  treuue  galre«  a  v.  —  Nun 
fpird  mit  \%1  fortgesetzt,  —  488  Maintenant  noiis  mist  on  aea.  —  489  ün  mea 
qui  mult  fii  d.  —  490  iisles.  —  491  A  le  Hone  aauae  ealee,  —  492  Qiil  fa 
de  lor  faia  deatempree.  —  493  Et  ai  lor  fist  cm  ce.  —  494  D'un  oDgement 
trestox  enaanle.  — -  495  signablement.  —  496  de  dangnement.  —  497  A  tel.  — 
Statt  498  ist  Vers  497  noch  einmal  geschrieben,  —  499  Furent  deuant  le  roi 
dMofer.  —  500  Aporte.  —  501  Qtiant  \\  Jea  vit  farmeot  li  plot.  —  502  Car 
entor  —  505  Partout  et  tant»  —  506  bis  510  fehlen,  -  511  A  grant  mer- 
melle  a'en  looieDt.  —  512  Et  por  le  loa  qae  eil  sauoieot.  —  514  Si  en  fieeot 
8t  grana  deuises.  —  515  Enlr'ax.  que  lor  saüloit  puiaoo,  —  516  S'eo  orent 
tot  a  grant  ftiison-  —  517  bis  524  fehlen.  —  525  ff. :  bougres  por  larsia  De 
craa  faua  plaideors  farsia.  —  De  plaia  et  de  fax  jugemena  Euren t  a  eort  par 
tox  lea  rena  8i  grana  pieces  que  tout  en  oreut.  —  Die  übrigen  Verse  bei 
Seheier  fehlen  nnd  es  folgt  gleich  542  Li  keu  lea  langea  priases  orent 

Bl.  84»]  543  Dea  fona  plaideors  et  trait  i  —  544  De  goules  et  cea  laüges  lors. — 
545  Fritea  en  tort  coonul  a  droit  —  546  ont  langea  de  lor  tort,  —  547  lor 
vtrlte  m  —  548  Car  quant  lea  langea  furent  fritea.  —  549  Et  traveraeea  par.  — 
550  üne  malatrie  ea.  —  551  Dont  les  laoges  furent.  —  552  ff,  Car  de  double 
loiier  loees  Furent  au  metre  eu  cel  cardure  Sona  cea  langes  eu  cele  ardurc 
Del  fu.  n  on  les  demenot  Toua  lea  raax  visaea  a  *[,  moL  —  557  puet  aor 
plaideors.  —  558  Pncierent  eoa  por  aguiacier.  —  559  que  une  ju  de  ver- 
leilK  —  562  De  plains  paamer  de.  —  563  Furent  ces  langea  acruciea.  — 
564  tnencongnea  ficies  —  hier  folgen  noch  twci  Verse :  Quant  aparellien  fu 
eis  mea  En  \m  li  keu  d'un  entremea.  —  565  ff,  Le  porterent  el  doia  amont 
Deuant  le  roi.  qui  riena  el  mont  A  inengier  tant  ne  desiroiL  —  568  Com 
ces.  —  569  Mult  a*en  loa.  tot  a'en  looient.  —  570  voloient.  —  571  commuDal- 
ment.  —  572  Demander  penat  vraiement.  —  574  as  faus*  —  Die  Verse  577 
bSS  fehlen  hievy  da  sie  vor  All  und  nach  486  eingereiht  worden,  —  5ddce8t 
'mea  !or  vint. 

BI,  M^]  590  ÜD8  mea  c*on  dist  debrix  en  paate.  —  Nun  folgen  viertüeitere  Verse: 
Aprea  orent  begines  fauaea  Et  faua  begina  a  froides  sauaea  Por  ce  que  paa 
n'aiment  luor  Deatempreea  de  tenebrors.  —  591  a  ricropeaie  {das  c  ist  mct 
whriiben).  —  592  le  taneaie.  —  593  al  ciuorre.  —  594  a  le  cretoire.  — 
595  S.  poBes  en,  —  506  Tana  mea  que  je  u'en  sai.  —  600  Deuinailles  en.  — 
603  Ont  eil  d'iDfer  tex  est  —  604  Et  lora  que  la  cora  fu  fenie.  —   605  tout 


298  Wolfram  Zingerle 

erramment.  —  606  M'enquist  et  demaoda  commeot.  —  607  «Testoie  venus  a 
sa  cort.  —  609  Trestoat  m'enquist  et  jou.  —  611  Com  a.  —  612  ne  mentoie.  — 
613  rois  et  por.  —  616  met.  —  618  Les  foles  vies  et  les  plais  —  619  Doot 
li  rois  Doit  justice  fair.  —  620  ff,  Troauai  et  tout  le  mal  afaire  Escrit  el 
Hure  et  puis  le  lui  fit  tant  que  en  (?)  lisaot  l'(?)  eslui  (öm  Warte,  hinter  denen 
das  Fragezeichen  steht,  sind  unleserlichy  da  das  Pergament  abgerieben  ist), 
Bl.  84c]  Xout  droit  eq  droit  par  mi  le  cime  Tox  les  max  visces  et  le  crime  Dont 
OD  86  deuroit  mix  oster  ^ins  n'i  laiscai  a  aconter.  —  Das  üebrige  bei  Scheler 
fehlt  und  es  folgt  639  Pecie  ne.  —  640  Que  l'on  puisce  dire.  —  641 5t«  644: 
Gar  de  cascun  le  pior  tecce  Le  plus  vil  peccie  dont  on  pecoe  Troauai  de- 
dens  le  liure  escrit  Gomment  que  cascuns  s'en  aquit  —  ßAb  bis  Qb2  fehlen. — 
653  #.  Quant  li  rois  d'infer  oi  m*ot  Si  longement  comme  lui  plot  Et  bei  li  fa 
non  mie  mains.  —  656  fist  a  doubles  mains.  —  657  .L.X.  s.  de  diabloia. — 
658  DoDt  j'acatai  bisces  ablois.  —  Hierauf  folgt :  Tantost  ne  demoora  c'on 
pou  Cil  d'iofer  por  aler  en  frou  S'arment  a  mienuit  obscnre  Ne  jamais  je  eoit 
tel  murmnre  Com  jou  oi  ne  quit  que  j'oie  Mais  au  partir  me  fiscent  joie  Si 
graut  com  ce  fn  a  mervelle  Congie  prist  Raous  qui  s'esvelle  Et  eis  contes 
faut  si  a  point  Qu'apres  cou  n'en  diroie  point.  —  Alles  üebrige  bei  Seiheier 
fehlt 

Innsbruck. 


1 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camöes* 

Biehard  0t tu. 


E  im  UngnA,  nm  quäl,  qiiAiido  Inmgliui, 
Com  poncs  corrop^ao  cr^  quo  d  latfoa. 

Leu.  I  83« 

§.  1.  Wetm  bisher  auf  dem  Gebiete  des  syDiactischen  Studiumß 
des  Portugiesiacheo  wenig  geBchehen  ist,  8o  ist  das  auch  im  Besooderen 
der  Fall  iu  Bezug  auf  die  Werke  der  grossen  und  merkwürdigen  Luiz 
de  Camoea,  Die  wenigen  —  zwar  wohl  zutreffenden  —  Regeln  bei 
Diez  und  die  Regeln  und  etwas  zahlreicheren  Beispiele  bei  v.  Rein- 
bardstoettner  waren  bislang  dem  Eomaoiaten,  der  nicht  eigens  hierüber 
zu  Quellenstudien  hätte  schreiten  mögen,  die  einzigen  Mittel ,  die  Syn- 

■  tax  des  Insitanischen  Dichters  kennen  zu  lernen. 
Eine  unverdiente  Vernachlässigung  der  porlugiesisohen  Syntax,  ja 
der  ganzen  Sprache  überhaupt,  macht  sich  deutlich  fühlbar*  So  hat 
2.  B*  Jolly  in  seiner  Geschichte  des  Infinitivs  den  flectirten  In- 
finitiv im  Portugiesischen  mit  seiner  räthselhaften  Etymologie  und  emi- 
nenten syntactischen  Bedeutung  ganz  und  gar  mit  Stillschweigen  über- 
gangen! Bei  Spezialarbeiten  über  die  Syntax  romanischer  Schriftsteller 
der  Renaissancezeit  findet  man  nie  eine  der  zahlreichen  und  treflFlichen 
Analogieen  erwähnt,  die  z.  B,  die  Schriften  des  Camöes  und  auch  die 
seiner  Zeitgenossen  in  reicher  Menge  enthalten* 

Allerdings  kann  die  portugiesische  Sprache  —  wie  die  Literatur  — 
in  manchen  Beziehungen,  ganz  besondere  in  Hinsicht  auf  ihre  Syntax, 
für  eine  weniger  originelle  Sprache  gelten,  da  man  in  ihr  Vieles  findet, 
waa  man  anderswo,  z.  B.  im  Italienischen,  schon  kennen  gelernt  hat. 
Gewiss  ist  die  portugiesische  Literatur  eine  recht  unselbständige  stets 
gewesen  —  doch  welche  romanische  Literatur  wäre  von  tiefgreifenden 
Einflüssen  verschont  geblieben?  Es  ist  mit  den  fremden  literarischen 
Einflüssen  in  Portugal  auch  gewiss  viel  auf  die  Sprache  der  Dichter 
eingewirkt  worden ^  doch  darf  man  nicht  deshalb  meinen,  dass  die 
Sprache  dabei  ohne  alle  Selbstbestimmung  in  ihrer  Entwickelung  ge- 

P  blieben  wäre. 
Bei  der  syntactischen  Erforschung  eines  Renaissance-Schriftstellers 
muss  man  immer  zweierlei  fragen:  was  ist  bei  ihm  alt-überlieferter 

^m         KomAolvcb«  Forscbangcn  VI.  Q^ 


Eiehard  Otto 

Uiberüefenirig  naturgemass   und  allmählioh 
SpffEchgebrauch  ?    welche  EigeDthümlichkeiten   da- 
r  Anlor  dem  Zeitgebrauch  ^    sich   möglichst   an  die 
aozusehUessen  P 

I  die  Syntax  der  Infiaitive  und  Participien, 

starke  Veränderungen  erlitt,  grade  am  besten 

mt^   den  bezeichneten  ünterBchied   klar  darzustellen^). 

n  sad  neueren  Linguisten    gerühmte  Aehnlichkeit    der 

SfRiche  mit  der  lateinischen  macht  diese  Aufgabe  be* 

L     Die  durchaus   ursprüngliche  Verwendungsart  der  In- 

lu   der  der   anderen  romanischen  Sprachen,    die 

istmctionen  ,  die  Verblendung  des  fleotirten  Infini- 

Alles  Puncte,  die  zu  genauerer  Erforschung  verlocken. 

XU  dichten  begann ^   hatten  die  Wogen  der  direct  aus 

aenden  Renaissancestromung  auf  die  Entwickelung  der 

Kunst  und  der  Sprache  bereits  mehrfach  zu  wirken  be- 

Der  hochangesehene    DichterphiloBoph   8k   de   Mi  ran  da 

M}  hflite  den  antiken  Dichtungsarten  das  Bürgerrecht  in  der 

Tersekaffit  und  der  Sprache  seinen  Stempel  aufgedrückt.    An- 

arreira  (1528—1569)  hatte  im  allerengsten  AuBchluss  an  die 

ül  ao  die  Italiener  seine  mannigfachen  Dichtungen  verfasst^  in 

^  bigaistert  für  Hebung  und  künstleriecbe  Belebung  seiner  por* 

Ikttefsprache  eintrat. 

IMa  Aufgabe,  die  Syntax  eines  SchriftsteUers  wie  Camoes  zu  er- 

ial  9i%t  dann  als  gelöst  zu  betrachten^  wenn  es  gelungen  ist, 

derselbe  an  Eigenthümlichkeiten  den  klassischen  resp. 

OMcboü  Vorbildern  verdankt  und  was  andererseits  überlieferter 

ich  ist.     Wir    haben   von    solchen  Untersuchungen    leider 

^mlmt  tiidaatci.   Der  Grund  liegt  vor  Allem  im  Fehleu  von  Vorarbeiten^ 

t)|»  di^  Uc^tite  Portugiesisch  zum  Gegenstände  haben  und  die  wir  durch 

!^   voa  Beispielen  aus    den  Cancioneiros   oder  den  Urkunden 

'  au  gehöriger  Müsse  nicht  ersetzen  konnten.    Somit  kann 

^,  im  günstigsten  Falle  nur  für  einen  Schritt  zur  Erreichung 

.k^  2i4>lö#   angesehen  werden.    Es  hat  auch  aus  diesem  Grunde 

.^.  >iuehuQg  oft  etwas  breit  werden  müssen^  wo  anderenfalls 

....ug  möglich  gewesen  wäre. 


0  Km  ¥rUd  hier  auf  oioen  Abschnitt  biogedenleti  der  in  gleicher  Weise,  wie 
^  t*tidou  Hlätteru  der  Infinitiv  behandelt  ist,  die  sämmtlichen  Parti- 
;ti^«iiMtaude  hat.    Derselbe  Ist  hier  aber  nicht  beigeftigt. 

K^luha(ibt09itiier,  Gr.  p.  30. 


Der  portugteslBche  Infiniti?  bei  CaiQuea 

I.   Der  reine  InAiiitiT. 

2.  Wir  folgen  in  diesem  Abschnitte  im  Allgemeinen  der  Grimm- 
Diez'schen  Gruppirung  des  StofiFea,  obwohl  wir  wiseeD,  daas  von  Jolly 
a.  a.  O.  p,  60  aus  sprach  wiesen  schaftlichen  Griinden,  die  sich  anf  die 
dem  Paiiini  entstammende  Bopp'Bche  loliDitivIehre  stützen  und  deren 
Berechtigung  wir  anerkennen  müssen  ^  leise  Ausstellungen  an  dieser 
Anordnung  gemacht  worden  sind.  Doch  die  Pietät  gegen  den  Alt- 
meister einerseits,  der  Vorgang  anderer  Spezialforscher  auf  diesem  Ge- 
biete andererseits*);  bewogen  uns,  nicht  zu  sehr  im  Sinne  einer  der 
Romanistik  doch  noch  immer  etwas  fern  stehenden  Wissenschaft  re- 
formiren  zu  wollen* 

A,  Der  Infinitiv  als  Substantivum/^). 
P  Bekanntlich  sind  die  neulateinischeo  Idiome  in  der  substantivischen 
Verwendung  des  Infinitivs  weit  über  das  im  Lateinischen  Erlaubte 
hinausgegangen  und  haben  namentlich  die  Sprachen  der  hesperiachen 
Halbinsel  durchaus  sich  auf  den  Standpunct  gestellt,  den  im  Alterthum 
das  Qriechische  inne  hatte.  Das  Griechische  to  q>tXetp  war  im  klassi- 
schen Latein  unn  ach  ahmbar  ^  am  nächsten  kam  ihm  noch  das  bei  Ci- 
cero Att.  13;29  stehende  vivere  ipsum  oder  bei  Flau tus  Cure.  1, 
1,28  tuum  confesto  amare*)  —  doch  sind  wirklich  klassische  Bei- 
spiele hierfür  äusserst  selten,  (Virg,  Aen.  1^  37  u.  Her.  Sat.  1,9,  27b. 
Draeger  a.  a.  0.). 

Wenn  nun  im  heutigen  Portugiesisch  gradezu  jeder  Infinitiv  — 
auch  der  flectirte  —  als  Substantiv  mit  Artikel  und  Pronomen  gebraucht 
werden  kann^  nicht  selten  sogar  in  den  Plural  tritt ^  so  ist  dies  auch 
schon  bei  Camoes  erlaubt,  ja  sogar  ganz  frühe  Texte  (z.  B.  dorCan- 
cioneiro  von  Resende)  bieten  dafür  recht  oft  Beispiele;  aber  mit 
einer  Einschränkung  stellen  wir  diese  Regel  auf:  in  denLusiaden 
macht  nämlich  Camoes  mit  einer  überraschenden  Selten- 
heit von  dieser  Substan tivirung  des  Infinitivs  Gebrauch. 
i  Für  das  heutige  Portugiesisch  vgl.  folgende  Beispiele: 
'  Herculanoin  Revista  Univ.  Lisbon.,  Tom.  VlI  p.  5  (abgedruckt 
bei  Gony.  Dias^  Cantos,  ed.  V  (Brockhaus)  1. 1  p.  IX— XIV)  schreibt 
Folgendes: 

Da  tristeza  de  sen  vegetar  Inerte  —  ao  entrar  do  templo  —  o  agitafem-se,  o 
morderem-se,  o  devorarem-se  acerca  dos  graves  intereses  —  o  ser  o  ßrazil  o 
mercado  principal 

1)  Vgl  z.B.  6.  Schiller,  Der  Infinitiv  bei  Chrestien.    Oppdn  1883. 

2)  Vgl,  Diez,  Gr.  m  218,  v,  Reinhardstoettner,  Qr,  p,  362. 

3)  Vgl  Draeger,  Histor.  Syntax  I  331—32, 

20* 


308 


Eichard  Otto 


Ferner  Gong.  Dias  a.  a.  0.  p.  25; 

Dao  foj  do  tempo 
Fatal  0  perpassar  Ab  faces  lindaa.    ib.  p.  72:  Qae  triate  foi  meo  eoDharl 

Betrachten  wir  nun  bei  C  am  des  zunäehBt  den  einfachen  011  b* 
stantiTiacbee  Infinitiv. 

Wie  das  Französische,  das  der  SubstantiriruDg  des  Infinitivs  im 
Ganzen  abhold  ist,  den  Gebrauch  einer  bestimmton  Anzahl  substanti- 
virter  Infimtive  aanctioiiirt  hat^  so  hat  auch  das  Portugiesische  ganz 
entsprechend  Infinitive,  die  als  Substantiva  in  die  Lexica  übergegangen 
sind.  Auf  diese  beschränkt  sich  nun  das  Vorkommen  substantivischer 
Infinitive  in  den  Lusiaden  fast  ausschliessEch. 

Lus.    I    14,    E  outros  em  quem  poder  nao  tave  a  oiorte, 
seu  parecer  — 

E  vao  a  sen  p  ras  er  faser  agaada, 
Sab  er  hamano  ^ 
N'um  falao  parecer  mal  entendido. 
Quem  viu»  um  olbar  aegiiro,  um  gesto  brande. 
Cum  sab  er  86  d'experiencias  feito.    VergK  zu   saber  V31, 

V  42,  66. 
do  esperar  —  V  80»  o  pezar  terä  firmeza  — 
Harpyas,  quo  o  manjar  Ihe  coataminem 
39,    Ob  olboa  contra  sea  querer  abertos. 

Man  wird  bei  diesen  Fällen  an  daa  französische  le  savoir^  1$ 
paraUre,  VHre^  le  manger  etc.  unwillkürlich  erinnert,  Allerdinga 
haben  diese  französischen  Verbalsubstantiva  ihre  verbale  Bectionsfahig- 
keit  gänzlich  verloren,  was  im  Portugiesischen  im  Allgemeinen  nicht 
der  Fall  ist;  ea  muss  aber  gleich ^  wie  oben  schon  angedeutet^  ans- 
geführt  werden^  dass  in  den  Lusiaden  der  substantivische  Infiniü^ 
überhaupt  sehr  selten^  mit  verbaler  Eection  aber  nie  vorkommt. 

Pluralformen  in  den  Lusiaden  sind: 

VI    33,    mens  pezarea  —  VI  96,  raanjares  novoa  — 
Vni    52,    diver soa  parocerea  e  cootrarios    Ali  ae  dao  — 


I 

37, 

I 

93, 

E 

31, 

m 

139, 

m  143, 

rv 

94, 

V 

70, 

V 

89, 

VI 

39, 

§.  3,  Um  in  Bezug  auf  die  Lusiaden  das  Bild  gleich  zu  ver- 
vollständigen, sollen  hier,  obwohl  es  etwas  aus  der  Disposition  fallt,  die 
Falte  des  dort  vorkommenden  substantivischen  Infinitivs  mit  dem  GNh 
nitiv  betrachtet  werden. 

Subjectiver  Genitiv; 

111  122,    0  murmurar  do  povo  — 
VI    72,    No  romper  da  vela  — 

ObjectiTer  Genitiv  kommt  nicht  von 


Der  portagiesische  Infioitiv  bei  Camoes 


303 


.  4.  Gehen  wir  von  den  Lneiaden^  die  doch  immerhin  nahezu 
ein  Drittel  sämmtlicber  Schriften  Camoes'  ausmachen^  zu  den  übrigen 
Dichtungen  ober,  so  wird  das  Bild  ein  viel  buntereß. 

11  B.  61  ')  Por  virtude  do  muito  imaginär 
Son.  10 (       {^ao  tenho  agora  mais  que  derejan 

Canc   10  r  ^  imaginär  aqui  ae  convertta 

feiBer  imaginär:   ß^doiidilien       }'  Filodemo  I  ö}' 

fßon,  llf»  ***^P«°*^-     ^®'^*'  Son.  122]*  Caog.  2     T 
n  6.  11t    Ao  Q0&80  Portugal,  que  agora  vemoa 
Son.  21  f  rpg^  differente  de  seu  ser  primeiro 
Ob  Tossoa  derao  hoara  e  liberdade, 
ferner  ser:    Son.  27»  57,  76  (o  ser  triate)»    104,  124  (o  aer  atormen- 


tado),  244, 


n  B   257  I    ni  Bd.  961 


Son.  25, 
Son.  25, 


Ecbge    llf^  Kedond.    }    f*'  ®^'  '^*^  ^  tr ansparen te)> 
ib.  p,  98  (o  aer  formoaa),  ^^^  ^^  ^^^\   (o  ser  deixada),  ib.  p,  191 

III  B   292  i 

(o  aer  contente),  gj     *'  '^/J  {^*li*6^1^  ^^^*^*^  ^®'' *1'^  ^  *''^'*^^)* 

III  B  22'5i 

Epistel  2"!  ^^  »er  vencido  —  0  aer  agora  tao  malqolBto  delle)» 

™od!  f%  f°  ^^^  man h 08  0). 
Um  encolhido  naar  — 
Vereia  que  do  viver  me  deaapoaaa 
Aqnelle  riao  com  que  a  vi  da  daia. 
Vgl  zu  viver:  Son.  170,  261,  270,  284.  — 
fBoo.  59|    Alexandro  aerä,?  Ninguem  ee  egane: 

Mala  que  0  adquirir,  o  auatentar  estima. 
Son.  70y    0  modulo  cantar,  de  que  ceasavao, 

J  deagl.  cantar  ^^^^^^^^.  Filtid.  11  3  r 

Boa«  21i     E  um  naoquerer  mala  que  bem  querer 
.  desgl.  qnerer  Sop.  105.  122, 149, 154,  209.  ^i^^'J,^l\^  ib.  p,  73,  £,?^g^lOj^ 

f  III  B.  ItO*    ;u    ^   ...      ITI  B.  399*    III  B.  425*    ID   B.  431* 

Redond.     h        ^-  ^"^^^    Filod.  l  öf  Filod.  II  5?'  Filod.  11  6r 
I  Son,  85,    Oh,  vao,  caduco  e  debil  esperar 

deael    esoerar   ^  B.  209*    II  B,  235*    H  B.  310» 
oeagi.  esperar   g^j^^^  ^J,  ^^j^^^  ^J,  ^^^^   4   ^, 


i)  Auf  dieae  Weiae  citiren  wir  den  2.  und  3*  Bd.  der  Hamburger  Camuea- 
Äaagabe.  Die  obere  Zeile  giebt  ZabI  dea  Bandes  und  der  Seile  an,  wHbrend  die 
untere  die  Diobtungagattuug,  ev.  ancb  Nummer  dea  Gediehtea  beselchnet;  bei  den 
dramatischen  Werken  giebt  sie  Titel,  Act  und  Scena  an. 


SM 


Kichard  Otto 


Sollt  IIS,  Um  desejar  honesto  — 

deagl    desej&r  Sod.  130. 

Son.  146,  Quo  moBtra  ser  eDgaDO  ou  fiDg-imeoto, 

Dizer  que  em  tal  descanso  luais  ae  acerta. 

Sod«  156t  Pc»r  maia  que  no  toroar  haja  tardanya. 

SoiL  180,  Um  tiem  aveaturar,  que  aempre  dura 

Sod.  201,  De  um  longo  padecer  choro  aa  memoriaa, 

Son.  229»  Oh  ditoso  morrer!  aorte  ditoaa  — 

H««^l    mn^rAi.    "  B.  2861      HI   B,   1761 
desgl,  morrer  Erlöge  14f'   Elegie  5.   }' 

Son*  269,  0  manao  caminhar  —  eiconder  —  recolher.  — 

Son.  274,  Cü'nm  brando  suapirar  d'alma  sahido 

deagl  auapirar:  ^^^^^^  ^    j,   ib.  p.  209,  ^a«^. 


5    r  OcUve  3   V 


II  B,  1641    Nao  pöde  mais  ao  peisamento, 

Ecloge  2r  Qn^  eate  phantaaiar  - 

TT  R    Ift^^l 

Edoee  3  r  ^^  P*^^  ^  ^^^^  esquecero  o  comer, 

Ecloire  4  r  ^^  ^^  humano  parecer  nao  se  defende, 

Vil'  ^--:    l^\  (fugi.).  g^,^^}  (morar),   g,,^?)  (eo.^ 

^*»'««^)'  Moge6h°"^ß*^'4fog?5l^  tranaformando), 

U  B,  304*  /.,,„*  X   n  B.  314»   .,,,,.,>    U  B  318*   .     „,  „^*,.„v 
Can«.  2    I  («<^^v")»  Canft.  5    }  (recear),  ^^^^   ^  J  (o  ser  preao), 

Canc   iT}  ^*^  aotivinhar  e  ter  por  certo)  (o  desdizer^me),  it 

«    QQR  fr.  e.n^.^      lIB.374t    /^K,.;,\    ^  B-  379*    .  ^^.     ffl  B.  2a* 
p.  336  (o  fallar),    ^^^  ^     J   (abnr).   ^^^^  ^      J    (ver),   g^^j^i  } 

(gerar}t  Ib.  p.  44  (orar),  ib*  p,  49  (fallar)«  ib.  p.  51  (roabar),  fb. 
p,5S  (Bade  ser  sempre  o  dar  Nas  ancas  do  prometter),   ib.  p.  81 

(o  ?oar)t  ib.  p,  100(0  prometter),  ib.  p.  133  (aventurar),g|     :^  ^  i 
t^an^ar^    ^'^  B.  187i  ,, ^,.    Ul  B,  199L^„«,,,.^  HI  B.  232(  .x.^..t 

ib.p.233(mentir),j;^ß^^^^^^^^    (obrar),    ^^^'f Jj  (remetter), 
III  B    3951   .,^^^«,v    III  B.  4041  ,^^^.^x     h««^,    HI  B.  4471 

Es  sindj  wie  man  siebt,  die  Ij^rischeD  Dichtungen,  die  die  gr 
Masse  der  Beiepiele  hergeben.  Die  dramatiachon  Gedichte  lieferten  — 
um  es  noch  einmal  kurz  zusammen  zu  fassen  —  aubstantivirt  remeii€r 
Imal,  imaginär  1  mal,  querer  Imal,  ecr^eir  2mal^  cantar  Imal,  ser  ImaL 
Der  Grund  dafür  liegt  zweifellos  am  Gegenstände  jener  Lyrik  selber^ 
die  iu  starker  Anlehnung  an  Petrarca  gedichteten  Sonette  zeigen  dies 
am  klarsten.  Wenn  wir  oben  auf  das  häufige  Vorkommen  aubstanti- 
Tirtor   Infinitive    in    dem   Cancioneiro    von    Resende    hinweisen 


Der  portQgiesJBclie  lufiBJtiv  bei  Gatii5e9 


aoB 


konnten,  so  müsBen  wir  doch  nachträglich  dazu  bemerken,  dass  dessen 
lyrischer  Inhalt  stark  in  Betracht  gezogen  werden  muss,  —  Dennoch 
ist  durch  solche  Erwägungen  das  fast  gänzliche  Fehlen  des  substanti- 
vischen Infinitiv  in  den  Lusiaden  und  beeondera  das  Fehlen  dos 
rection »fähigen  subsL  Infinitivs  daselbst  noch  nicht  erklärt.  Wenn 
wir  die  Betrachtung  des  rectionsfahigen  subst.  InÜDitivs  vollendet  haben 
werden^  wollen  wir  auf  diesen  Punkt  zurückkommen. 
■  Der  einzige  Fall  eines  flectirten  substantivischen  Infinitivs  bei 

Camoes  ist: 

ni  B.  193(    Qne  nao  ine  dao  iDeae  males  tanta  pena, 
Elegie  8    y  Qaanto  o  serem  por  ti  me  da  de  gloria, 

B  Im  §,  66  ist  auf  diesen  Fall  von  einem  anderen  Gesichtspuncte 
aus  noch  einmal  Bezug  genommen. 

B  §«  5.  Die  Fälle  des  subjectiven  Genitiv s  beim  Infinitiv  sind, 
da  in  ihnen  am  acht  substantivischen  Character  des  betreffenden  In- 
finitivs nichts  geändert  ist»  so  wenig  von  Interesse,  dasa  wir  sie  kurz 
abtbun  können. 


n  B.  9 

Son.  16 


II  B.  241*     U  B.  374> 


L  0  lindo  8 er  de  vossos  olboa  bellos  — 

Ferner;    Son.  232,  269,   g^,^^},  ib.  p.  176,   Elagiel^},   Oda^^'l^ 

m  B^  46J    i^,   „    or    II  B.  409» 
Redoud    }'  ^^'  P"  **^'  FiloaJUr 

Weit  wichtiger  sind  schon  die  Fälle  des  objectivon  Genitiva 
beim  subst.  Infinitiv,  da  hier  das  mit  de  angefügte  Subetantivum  als 
Object  der  durch  den  substant,  Infinitiv  bezeichneten  Thätigkeit  ge- 
fühlt vdrd, 

Soü,  35,    Um  mover  de  olboa  brando  e  piedoao. 
8oo.  73,    Que  ao  passar  do  Letheio  voa  percais 
Son.  156,  No  volver  de  eaaea  olhor  — 
Son.  252,  Ao  prezar  des  desprezor  dae  jÄ  fiiii 

Ecloffe  2  r  ^^^  ^^  ^^  volver  d^ollios  todo  o  gado 

IT  B    2191 

P  I     e  fi  }'  ^^  *^  revolver  d'olbos  piedoso. 

n  B.  2371    EsacOi  qüe  o  aegiiir  de  seus  am  eres 
Ecloge  7  J'  Q  trouxe  a  ver  tao  cedo  o  eitremo  dia. 

Od    5       I»  ^"®  ^^  ^^  vi  rar  d^elles  reaplendece 
ni  B.  159*    j^gjjj  ^^  p  ÄS  aar  do  Lethe  Ihe  pasaasse 


306 


Richard  Otto 


Wir  weDdea  hob  nunfnehr  den  Fallen  za,  in  denen  der  eubatanti- 
virte  Infinitiv  auf  die  klarste  Weise  die  verbale  Natur  bekundet,  zum 
B übst anti vir ten  Infinitiv  mit  Object. 

Das  Gaetilianische,  Catalanische  und  Portugiesische 
gehen  hierin  allen  romanischen  Sprachen  voran;  im  Neufranzosischen 
hat  bekanntlich  der  aubst.  Infinitiv  gar  keine  verbale  Rection,  in  der 
älteren  Sprache  —  noch  bei  Montaigne  (vgl.  Dioz  III 218)  —  war  sie 
gestattet  Im  Portugiesischen  ist  da»  griechische  xo  q>il&7y  ti^ 
natiqa  wortlich  nachzubilden.  — 

Es  sei  hier  nun  noch  einmal  die  Thatsache  berührt ^  das»  in  den 
LuBiaden  sich  kein  einziger  Fall  von  substant.  Infinitiv  mit  Object 
(oder  auch  nur  mit  objectivem  Genitiv)  gezeigt  hat.  Wenn  es  gilt,  hier- 
für neben  dem  oben  angeführten  Grunde  noch  einen  bestimmteren  zu 
finden,  so  ist  man  genothigt^  anzunehmen,  dass  der  Dichter  für  sein 
mit  so  grosser  Liebe  und  Sorgfalt  geschriebenes  Hauptwerk  diese  Aus* 
drucksweise  für  unzulässig  und  für  unklassisch  hielt.  Eine  gleiche  Er- 
wägung mag  die  Franzosen  in  ihrem  klassischen  Zeitalter  zur  Ver- 
meidung der  substantivischen  Infinitivs  mit  Object  genöthigt  haben. 
Doch  gebrauchen  —  wie  wir  oben  zeigten  —  noch  heute  die  besten 
Stylisten  und  Dichter  in  Portugal  diese  ÄuadruckB weise  uneingeschränkt, 
ohne  dasa  die  Sprache  dadurch  auch  nur  im  Geringsten  an  Werth  verlöre. 

SoD.  &8,  No  V0S80  arrepender  miaha  vinganya. 

8on.  80,    Firm©  jura  que  o  vel-o  bonan^oso 

Do  seu  lar  o  nao  tire  socegado. 
SoB.  89|    meu  buacar  Ventura  — 
Soa.  94,    Um  espalhar  suspiros  vaos  ao  vento 
Son.  97»    Oh  quao  caro  me  custa  o  entender-te 
Son.  1Ü5,  Peixar  nao  posso  o  amar-voa  algum'  liora. 
Son.  106,  Quanto  \m  aoia  maior  ao  coatemplar-voa. 
Son.  116t  o  imaginar^vos 

SoD.  145,  E  o  ganhar-se  a  mioba  alma,  ou  o  perder-se 
Son.  191,  0  reoder-ae  terao  por  bom  partido  - 

IT    Tl     A R*?! 

E  lo^e  2  V  ^^^^  qii'em  pago  da  der  tome  o  aoffr^-la 

E  loffe  5  I'  Qae  deixe  o  amar-te  neata  e  esa'outra  vida. 

LSge'^e  !•  ^'""•*  "  '"-*«  - 

II  B.  227*  —  por  mais  qae  duro 

Ecloge  23r  Fo5fie  o  deixar  o  ninho  em  qne  aaset  — 

^loM  5  {•  ^^^  ^  ®®^^  ^  dizer-mo  mui  penoao, 

EcloielSr  ^  espÄDtar-me  de  ver-te  estar  queixando 


Der  portagiesische  lofiBtti?  bei  Caiofies 


307 


r  •  me  — 


Suic   4    r  ^^^  ^^  derradeiro  deapedi 

IT  R    ^121i 

Caoc   5    r  ^^^  ^  querel-a  louvar  6  jil  scusado) 
ib. p. 313^  0  fatlar  e  esqaecer-aie  do  qae  dtgo 

R        ma\,  0  deadizer-me  de  corrido 
Can^.  11  r 

n  B.  33S1    Q^^  y^j  descontenUr-me  — 
H      Can^,  11  y 

^L_  „    4^ft    UI  B-  152»    nf  B.  156»    in  ß.  165*    DI  B,  183»     IH  B.  193> 

^^K  P-  "^^  Sextine  2  T  Hextine  4  T  Elegie  3    T  Elegie  6    r    Elegie  8    T 


UIB.  195*   m  B.  199*    in  B.  226:71   Ul  B.  227*  HIB.  237*    lU  B,444* 
Elegie  9  )•  Eiegie  10  f'  Epistel  4    P  Epistel  4  r  Octave  3f '  Filad.U[2f' 


B<   Der  reine  (verbale)  Infinitiv, 


§.  7.  Obwohl  der  Bubstaotivische  Infinitiv  eine  der  jüngeren  Phasen 
der  Entwiekelting  des  Infinitivs  in  der  Sprachgeschichte  daretellfe^),  haben 
wir  hier  mit  aeiner  Betrachtung  begonnen;  in  diesem  Abschnitte  wenden 
wir  nun  dem  Vorkommen  des  Infinitivs  ala  Subject  unsere  Aufmerksam- 
keit zu,  einer  VerwenduDgaart  des  reinen  Infinitive,  die  sich  der  obigen 
ganz  eng  anacbliesat.  Darauf  werden  wir  zur  Verbindung  des  reinen 
Infinitivs  mit  Verben ^  worin  seine  achte  Natur  sich  klarer  offenbart, 
übergehen,  so  dass  damit  der  Lauf  der  Entwickelung  rückwärts  ver- 
folgt Bein  wird* 

1.   Der  lußnilir  ist  Subject^ 

a)  reines  Subject. 

In  der  lateinischen  Sprache  war  eine  derartige  Verwendung  des 
Infinitivs  durchaus  gewöhnlich.  Vgl.  Hör,  Od,  3,  2,  12:  Dulce  et 
decorum  est  pro  patria  mori. 

Los.  III  4,  Mas  louvar  os  meus  proprios,  arreeeto 
Que  louvor  tao  sospeito  mal  me  esteja^ 

In  diesem  Falle  und  auch  in  den  folgenden  hätte  der  Infinitiv  aehr  wohl 
den  Artikel  bekommen  können.    Es  ist  deshalb  zwischen  den  hier  be- 
handelten Fällen  und  einzelnen  des  vorigen  §.  keine  besonders  scharfe 
Gränze. 
Las.  m  137|  Fazer  tios  maos  cruezas^  fero  e  iroso« 
Eram  os  seas  mais  certos  refrlgerios* 


1)  Jelly,  a.  a.  0.  p.  191. 


308  Richard  Otto 

IV  40»*),  De  que  serve  oontar  grandes  historias? 

Son.  52,    De  amor  vos  nasce  amar  Bern  ser  amado. 
Son.  132,  Atrever-se  ö  valor,  e  nao  loucura. 

Ecloge  lir  ^^^  ^°^^>  ^^^^  ^^  ^®^  °^  ^^"^^  alcansa 
Po  der  gozar-8e  desta  liberdade 
Que  mais  deseja  ter? 

p  I  *    j w,  Mas  que  poder-vos  ver  paja  me  seja 


TT    O      340^ 

n.»^'  rr    ?i  Cautal-o  bastaria  a  contentar  -  me. 


Ecloge  14r 
n  B.  S18( 
Can^.  7    r 

^ond^^l»  ^**'  ™®  ^*®  ™*^  iofinlto 

Nao  poder  j4  mais  dizer. 
ib.  p.38,    Servirdes-Yos  d*ocoupar-me 

Tanto  contra  meu  Plaueta, 

Nao  foi  senao  azas  dar  -  me  — 
ib.  p.lll,  Que  mör  bem  me  poasa  vir, 

Que  servir-Yoii,  nao  o  sei  — 
ib.  p.  113,  Acabar  de  me  perder 

Fora  ja  muito  melhor; 

Seztine  li'  ^°^  ^^^^  ^^  monta  ser  morto  que  vivo? 
Seztine  3V  ^^^  ^^^  ^  gloria  tua  e  ver  meu  damno. 
Elerie  7  I'  ^^^^  ^^  rosmarinho  qn*  6'squecer? 

TTT  O     901  t 

EDistel  2r  ^^  °'^  ^^^  de  homens  oomettel-as 
E  nas  de  Deos  eatä  o  successo  dellas. 

TTT    D      QiQ  \ 

Amph.ra4}'  Po«^<l°ö  *  P*'»  P"«»' 

Ver  um  caro  Tao  estranho.  — 

b)  als  abbängiges  Snbjeot, 
§.  8.    a)  bei  ser  mit  Adjeotiven  (vgl.  Diez,  III  223). 

Lus.  I  10,    E  julgareis  quäl  ö  mais  ezcellente, 

Se  ser  do  mundo  rei,  se  de  tal  gente. 
IV  32,    Que  menos  6  querer  matar  o  irmao 
IV  40^  Nao  foi  pouco  aprazivel  a  Velloso 

Tratrar-se  esta  materia  vigiando 


1)  Die  den  Citaten  aus  den  Lusiaden  bisweilen  angefügten  Buchstaben  (a, 
b,  c  etc.)  bezeichnen  diejenigen  Verse,  die  im  1.  Ms.  jedesmal  dem  citirten  sieh 
anschlössen,  in  die  Ausgaben  aber  nicht  herttbergenommen  wurden,  v.  Reinhard- 
stoettner  hat,  ohne  ihnen  Nummern  beizufügen,  sie  in  kleinem  Dmek  in 
Varianten  gesetzt 


Der  portof^esisohe  Infinitiv  bei  CamSes  309 

NB.  Dieser  Fall,  sowie  die  unter  VII  86,  ^iJ^'  ^^gj  aufgeführten, 

zeigen  die  Eigenthümliohkeit,   dass  dem  Infinitiv  ein  Nominativ  bei- 
gefBgt  ist.    Ueber  diese  Gonstruction  vgl.  §.  59—66. 

Los.  IV  79,  Aventarar-me  a  ferro,  a  fogo,  a  neve 
E  tao  pouoo  por  vos  — 
V  53,  Como  fosse  impossibil  alcan^al-a. 

**®'*^*'  Redend,  f '  Elegie  8    (• 
yn  86,  qae  ö  direito 

6aardar-8e  a  lei  do  rei  severamente. 

IX  83,  Melhor  ö  exprimental-o  que  julgal-o. 

desgl.  8on.  236.  8on.  261.  So».  281,  SJdL^I'säi  Ä.  |- 

X  18,  Que  atölli  vao  Ihe  fdra  commettel-as 
Son.  59,  qae  pouco  fdra 

Dizer  qae  sois  o  todo,  ellas  a  parte. 

Son.  64,       Mais  ö  vencer  na  patria  — 

TT  Ti   oni  \ 

Eoloffe  4r  ^^^  ^^'^  muito  haver  tambem  a  gloria. 

TT   "D     OQA\ 

Ecloielör  ^'^^*^^  tempo  me  föra  deleitoso 
Por  extreme,  Sylvano,  gdsto  dar-te. 

TTT    "D      OA\ 

Redond   r  ^°®  ®'*  ^^™  certificar- me 

No  qae  mostrava  a  mentira. 
ib.  p.  132,  Melhor  deve  ser 
Neste  aventurar 
Yer  e  nao  gaardar 
Que  gaardar  e  ver. 

^^•^^M,Foi-lhe  necessario  fagir  com  ella. 

raod  n^sl'^^  que  ö  muito  mal  feito 
Amar  hörnern  deste  geito. 

§.  9.    ß)  bei  8er  mit  Substantiven  (Diez  III  225). 

Los.  I   10,  Que  nao  ö  premio  vil  ser  conhecido 
I    40,  ö  fraqoeza 

Desistir-se  da  coasa  come^ada. 
I    68,  Qoe  ö  fraqoeza  entre  ovelhas  ser  leao. 
n  112,  Nao  menos  6  trabalho  illostre  e  daro 
Quanto  foi  commetter  infemo  e  cöo 
desgl.  y  16. 
m  68,  caja  osan^a 

Era  andar  sempre  terras  conqoistando. 


310  Ricb&rd  Otto 

Las.  IV  67,  cojo  intento 

Foi  sempre  accresoentar  a  terra  chara. 
desgl.  X  73  ^ 
V  18,  Nao  menos  foi  a  bodos  excessivo 

Milagre  e  consa  certa  de  alto  espanto, 
Ver  as  navems  do  mar  — 
desgl.  Vn  80. 
VI  41,  „Nao  ö%  disse  Velloso,  coasa  jasta, 

Tratar  branduras  em  tanta  aspereza. 
IX  1,    Qae  todo  seu  proposito  e  vontade 
Era  deter  ali  os  descobridores. 

^^«^-  Amph.  I  sj- 
X  58,  qae  a  yictoria  verdadeira 

£  sab  er  ier  jostiga  naa  e  inteira  — 

Hn«.i  ni  B.  571 
^«»«^-  Redond.  ]' 

SoD.    5,       So  por  ver  qae  coasa  era  viver  ledo. 

desgl.  SoD.  76,  Son.  85,  EclJgi^Jj- 
Son.  148,    Grao  paga  de  om  engano  6  desejar-te. 
Son.  202,    Pols  nao  foi  tanto  mal  ser  atrevido. 
SoD.  276,    Remedio  ö  nao  cantar,  senao  a  morte. 

mar  vingan^a  em  tado),  ß^Q,^^}  (*  oonfasao  — ),  ib.  p.  42  (Seu 
nataral  ö  ragir),  ib.  p.  59  (foi  minha  estrella  — ),  ib.  p.  84 
(6  baixeza-),ib.p.l31(6  vento -),  Sigte?^^  (*  infam ia-)- 

Eine  Praeposition  ist  zu  dem  Substantivam  getreten : 
Los.  VII  30,  Nao  6  sem  caasa,  nao,  occalta  e  escara; 
Vir  do  longinquo  Tejo  e  ignoto  Minho, 
Por  mares  nanca  d'ontro  lenho  arados 
A  reinos  tao  remotos  e  apartados. 
(Das  Semikolon  ist  nach  unserer  Ansicht  in  ein  Komma  zu  ver- 
bessern.) 

In  einem  Falle  fehlt  die  Gopula,  da  der  Hauptsatz  ein  Aoamf  ist: 

Ca?9.?^j»  ^^  ^"^^  «®"^^*  partido, 

Trooar  o  ser  do  monte  sem  sentido, 
Por  0  qa'em  am  jaizo  hamano  estaval 
Olbae  qae  doce  enganol 
Tirar  commam  proveito  de  mea  dano. 
NB.    Der  flectirte  reine  Infinitiv  nach  ser  mit  Substantiven  findet 
sich  Lus.  V  75,  VH  38;  Redend.  Bd.  III  131.    Das  Nähere  darfiber  s. 
§.  63-66. 


t>er  pottugtefl lache  InBuftiY  bei  Cainoea 


311 


Zusatz.  Hieran  reiht  sich  das  VorkommeQ  des  reinen  Infinitivs 
nach  einem  Genitiv  mit  ser,  einer  Verbindung,  die  im  Portu- 
^esiscfaen  genan  dieselbe  Stelle  einnimmt,  wie  im  Lateinischen  eaae 
mit  dem  Genitiv^). 

Ein  Satz  wie:  est  adolescentis^  majores  natu  Tereri  (Cic. 
Off.  1,  34)  hat  bei  unserem  Dichter  die  folgenden  Än&Iogieen. 

hm.  in  99|  Forque  nao  6  das  forgaa  Lusitaoas 
Temer  poder  tuator,  por  loais  pequeno, 
01127}  8e  de  bumano  ö  matar  uma  donzella. 
IV  66,  Gastar  palivras 

E  desses  gastadorea. 
VIH  85,  Lhe  dtz,  porque  do  certo  e  fido  amigo 
E  nao  tenjer  dtj  seti  nenhum  perigo. 

Redond  "r  PofQu'  6  d'tmi  alma  perdida 
Apparecer  aempre  a  geute. 
Pjj(j(j'ui2{,Qiie  de  vosao  natural 
Nao  era  aerdes  pastora. 
An  Stelle  eines  Snbstantivnms  kann  auch  ein  ganzer  Satz  durch 
ser  mit  dem  reinen  Infinitiv  verbunden  werden: 

III  ß    39i 
^^^'  Rßdniid   r  "^  clemencia,  quo  assereoa 

tCJora^ao  tao  siugular, 
L  S'eu  nisflo  puiesse  a  penna^ 

Seria  enserrar  o  mar 
Em  cova  muito  pequena. 
m  B,  621 


in  B  6*^1 

RedoDd.^r  ^^  üingueiQ  ouso  ßar; 
Que  seria  aventurar 
A  perder  -  me  ou  a  perdel  -  a, 

§.  10.  y)  bei  Impersonalien  (Diez  III  224), 

Wir  müssen  hier  den  Begriff  des  unpersönlichen  Verbs  so  weit  als 
möglich  fassen.  Nicht  allein  solche  Formen  wie  bastu,  convinha  etc, 
die  auch  Diez  anführt,  soodern  auch  viele  Formen  von  sonst  durch- 
gangig persönlich  gebrauchten  Verben  gehören  hierher. 

Nicht  selten    kommt   coticeder  in    unpersönlicher  Construction  mit 
reinem  Infinitiv  vor. 
Las«  I  25,   Ja  Ihe  foi,  bem  o  visteSi  concedido« 
Cum  poder  tao  singolo  e  tao  pequeDo 
Tomar  ao  Uouro  forte  e  gaarnecido 
Tods  a  terra  que  rega  o  Tejo  ameno. 


312  Richard  Otto 

X  142,   Atö  qoi,  Portngaezes,  concedido 
Yo8  ö  8  ab  erde  8  08  futaros  feitos. 
Ho.1,1  ni  B.  2241 

La8.  I  31,  Altamente  Ihe  döe  p erder  a  gloria. 

deegl.  IV  39. 
Lu8.  I  62,  E  yendo  claro  quanto  Ihe  releva 

Nao  8e  deter  na  terra  iniqua  tanto  — 
I  95,   0  capitao,  qae  ja  Ihe  entao  convinha 
Tornar  a  eeu  caminho  aeostamado  — 
do.gl.  Vm  95,  g^f^j 

m  71,  Oh,  famoso  Pomneio,  nao  te  pene 
De  teas  feitos  illtstres  a  roina ; 
Nem  ver  que  a  jasta  Nemesis  ordene, 
Ter  tea  sogro  de  ti  victoria  dina. 
desgl.  IV  79. 

V  57,  Que  te  cnstava  ter  me  n'este  engano  — 

Seleuco  Prol  r  ^^®  *®  custava  ser  uma  bolsa  com 


desgl. 


um  par  de  reales  — 
in  B.  3061 
Amph.  I  3f* 


X  155,  S6  me  fallece  ser  a  vos  acceito. 
Son.    82,  Pois  bem  olaro  se  mostra  e  bem  se  entende 

Amar-Yos  quanto  devo  e  quanto  posso. 
Son.    94,  E  se  em  vos  nao  se  entende  haver  vingan^a 
Son.  119,  Qae  te  pe^a  por  reparo 

Ser  neste  valle  Eneas  d'esta  Dido? 
Son.  122,  Poaco  me  importaji  moito  soffrer. 
Son.  129,  Nao  vos  espante  haver  ao  sol  chegado. 
Son.  175,  Nao  basta  oonsentir  men  pensamento. 

desgl.  Son.  284,  ^^^  ^^  J,  p.,^^  jj  ^j. 

TT    D      AAOi 

Eoloffe  3  r  ^^'^  ^^^  ^^  presta  agora  dar  descolpa? 

CaJ«.?°i'  m'entri.teci» 

Vel-a  a  am  appetito  sabmettida. 

desirl   ™  ^-  ^^\ 
^^^^'  Elegie  7    f- 

Ode'4^^^1'  Pois  tento  te  contenta 

Ver  o  noctorno  mo^o,  em  ferro  envolto. 

basta,  importa,  pena  haben  den  Accusatiy  mit  dem  Infinitiv  nai 
sich.    Vgl.  §.  69. 

Sdond.^1»  ^®™  ^°®  *^®  valha  gemer  — 


Der  portugiesiBclie  Infinitiv  bei  Camoea 


Seleuco"  Prol  T  ^  *^**l"'  °^®  ficon  ser  filba  de  meu  tio, 
(Vgl  lat.  restat) 

TTl   R    ÄD^i 

Filod   O  5r  ^^  ^^^  ®^^  ^^'^^^  ^  *^^*®  ponha 
Moairardes  -  me  a  trtaga.  — 

Die  Lehre  toq  den  UDpersoDÜchen  Verben  im  PortugieaiBehen  iBt 
in  hohem  Grade  genauer  Behandlung  bedürftig.  Gewisse  Verben ,  die 
wie  fr.  falloir  fast  nur  unperBÖnlich  gebraucht  werden,  machen  im 
Portugiesiflchen  noch  lange  nicht  die  Zahl  der  unpersönlichen  Verba 
aus.  Custa^  espaniUj  failece  u.  ä.  finden  sich  selbstverständlich  meistens 
in  personlicher  Verwendungj  doch  ist  wie  in  der  lateinischen  GrammaHk 
das  beste  Characteriaticum  für  ihre  unpersönliche  Verwendung  der  Um- 
stand, dass  das  zu  ihnen  gehörige  Subject  durch  einen  Infinitiv,  der 
sich  auch  wohl  zu  einen  Nominativ  oder  Accusativ  mit  dem  Infinitiv 
erweitern  kann,  ausgedrückt  ist 

Wie  die  meisten  übrigen  romanischen  Sprachen  pflegt  auch  das 
Portugiesische  parecer  in  unpersönlicher  und  io  persönlicher  Construc- 
tion  mit  dem  reinen  Infinitiv  zu  verbinden.    (Diez  UI  225.) 

Unpersönlich : 

ni  B.  442   *    t>  •  u        . 

Fitod   II J  2r        "  ^      ^^^  parece  honesto 

Saberdea  matar  co'o  gesto, 

ScDao  Inda  com  palabras. 

Persönlich ; 
Las,  V  40,    Que  parecen  aahir  do  mar  profunde. 

VI  71,    Que  a  mundo  parecea  ser  destraido. 


desgl  X  46,  X  73s   Edoge  1   J'    Ecloge  14 f^    UeHond,     (^   '^'    P'  ^^> 

in  B.  190*    III  B,  247*    HI  B.  428*    III   ß,  441  ( 
Elegie  8    p  Octave  3    T  Filod.  II  6  T  Filod.  Itl  3('  "^ 


r    Keine  Ausnahme  hiervon  macht  die  Stelle 
Leb,  VI  76,     Agora  a  ver  parece,  que  deaciam 
As  iDÜmas  eatraDbaa  do  profando. 
Ver  iflt  nicht  der  von  parece  abhängige  Infinitiv ,  vielmehr  vertritt 
a  ver  einen  Conditionalsatz  (vgl  §.  38), 

§.  11.  t.   Der  lüfiaitif  ist  PraediGaUDameii 

a)  in  Beziehung  zum  Subjeot. 

Tritt  der  Infinitiv  in  praedicativea  VerhältMB  zu  einem  Satztheü^ 
80  steht  er  jedeamal  ohne  Praepoaition, 


314  Hiebard  Otto 

Hit  Hülfe  von  ser  kann  der  Infinitiv  mit  einem  Sabjecie  yerbanden 
werden,  welches  letzteres  ein  Sabgtantiy,  ein  snbstantiyes  Pro- 
nomen oder  ein  neuer  Infinitiv  sein  kann. 

a)  Das  Subject  ist  ein  Substantiyom. 

Liis.Yn27,  Qua  alegria  nao  pode  ser  tamanha, 

Que  achar  genta  vizinha  am  terra  estranha. 

Eolo^e  4  }»  Nenhum  bem  vejo,  que  o  meu  mal  espere, 
Se  nao  fosse  esperar,  que  morte  dura 
Me  venha  em  fim  a  dar  a  sandade. 

ß)  Das  Subject  ist  ein  snbst.  Pronomen. 

Lus,  m  5,  Alem  disso  o  que  a  todo  em  fim  me  obriga 

E  nao  poder  mentir  no  que  dieser. 
Son.  122,    £  0  qae  inda  me  d6e  mais  6  so  cuidar 

Elerie  9  r  ^  ^^^  ^™^  sömente  ösoperder-vos. 

y)  Das  Subject  ist  ein  Infinitiv. 

Redond    r  Servirdes - vos  d'oecupar-me 
Tanto  contra  meu  planeta 
Nao  foi  senao  azas  dar-me. 
ib.  p.  100,  Se  este  vosso  prometter 
Fosse  por  me  ter  um  dia  — 

^xtine  3  r  ^*^  ^®'  *  gloria  taa  6  ver  meu  damno 
b)  in  Beziehung  zum  Objeot. 

§.  12.  Viele  Verben  des  Machens  und  Lassens  sowie  der  sinn- 
lichen Thätigkeiten  haben  neben  dem  Object  den  reinen  Infinitiv  bei 
sich;  der  diejenige  Handlung  bezeichnet,  die  das  Object  vollf&hrt  Logiaoh 
steht  dieser  Infinitiv  als  Praedicat  zu  dem  Objecto  da.  Gbrammatiseh  wird 
allerdings  vielfach  der  Accusativ  als  Object  zu  dem  mit  dem  Infinitiv 
zusammengefassten  verbum  fini tum  angesehen,  was Lücking,  Franz. 
Gramm.  1883^;  p.  304  Anm.  3  lehrreich  auseinandersetzt.  Dennoch  ist 
es  nicht  nur  ffir  eine  Analyse  syntaktischer  Verhältnisse  erspriesslicher, 
wie  es  auch  Lücking  selbst  thut,  das  logische  Prinzip  zur  Grundlage 
lu  machen,  sondern  besonders  für  unser  Material,  wie  sich  im  Laufe 
der  Darstellung  zeigen  wird,  gebotener. 

a)  Die  Verben  des  Machens  und  Lassens  (resp.  Verhinderns). 

consentir,  deixar^  fazety  mandar,  ordenar,  procurar, 
render,  estorvar,  impedir,  obrigar,  soster. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Gamoes  315 

canaentir. 

Lob.  m  89,  tambem  do  forte 

Leonez  nao  consente  estar  qaieta 
A  terra  nsada  aos  casos  de  Mavorte. 
IX  27,  qae  mal  consente 

Mondar-se  o  novo  trigo  floreoeote. 

Redo'nd     r  ^®  ®^"^  "®  oonsentio 

Fallar-lhe,  o  mais  me  consente. 

Epistel  2  }'  ^°°^^  consentio  Borna  ennobrecer-se 
Com  triamphos  algaem. 

Qa'entender- se  nao  consente. 
Daneben  giebt  es  nun  aber  auch  Fälle,  in  denen  das  Object  dem 
Infinitiv  gebort,  letzterer  dabei  passiven  Sinn  hat. 

Son.  170,  apressada  o  negro  manto 

Lan^ar  sobre  os  teas  olhos  consentiste. 
m  B.  96  I    /v     .       j 
Bedond     y      °^™^    ®**®  ^^^ 

Nem  pör-lhe  os  olhos  consente. 

TT     1%     'Ifii'^) 

Ecloffe  2   r  ^^^  ^  ^^^  ™^^  ^^^  onvir  se  me  consente 
deiacar. 

Los.  III 120,  Naqaelle  engano  da  alma,  ledo  e  cego, 

Qae  a  fortnna  nao  deixa  durar  moito. 
y  86,   Avante  mais  passar  o  nao  deixaram. 
desgl.  V  66,  VI  11,  21,  68  u.  passim. 

In  einem  Falle  tritt  bei  deixar  das  Object  in  den  Dativ  (vgl.  v. 
Bdnhardstoettner^  p.  301): 

Lob.  ni  69,  Agora  Ihe  nao  deixa  ter  defesa 

Da  maldi^ao  da  mai,  qae  estava  presa. 

fazer. 

Los.  n  9,    Qae  a  faz  imaginär  no  peito  alheio. 

desgl.  II  62,  DI  68,  75,  97,  IV  6,  V  45,  57,  67,  VH  11  a.  ö. 

Anch  hier  findet  sich  das  Object  zuweilen  in  den  Dativ  gesetzt^ 
namentlich  dann^  wenn  der  Infinitiv  selber  noch  ein  Object  regiert. 
Los.  Ul  23,  A  maitos  fez  perder  a  vida  e  a  terra, 
desgl.  m  112,  Vn  33,  X  53  a.  tf. 

tnandar- 

Los.  I  67,  manda  os  diligentes 

Ministros  amostrar  as  armadaraq 

I  Forschitngeii  VI.  Ol 


;Ut)  Richard  Otto 

III  3,    Nao  me  man  das  contar  estranha  historia 

Mas  macdas-me  louvar  dos  meoa  a  gloria 

Allerdings  kann  im  letzteren  Beispiel  me  als  Dativ  gelten. 

y III  90,    iDsiste  o  Malabar  em  tö  -  lo  preso 

Se  Dao  maDda  che  gar  ä  terra  a  armada. 
VIII  92,     Diz-Ihe  que  mande  vir  toda  a  fazenda, 
u.  ö 
Das  Objeet  tritt  in  den  Dativ: 

II  75,    Lhe  maoda  rogar  maito  qae  sahiBsem. 
IV  40,    A  muitos  man  dam  ver  o  Eatygio  lago. 
VI  86,    Em  quanto  manda  ds  Dymphas  amorosas 
Grinaldas  nas  cabe^aa  pQr  de  rosas. 
a.  ö. 
Doch  sind  diese  Constnictionen  von  mandar  im  Ganzen  die  weniger 
häufigen.    Meistens  ist   (s.  o.  deixar)  das  Substantiv   logisches  Objeet 
zum  InfinitiV;  der  dann  passiven  Sinn  erhalten  hat. 
Las.  149,    As  mesas  manda  p6r  — 
I  81,    Manda-lhe  dar  piloto  — 
I  94,    Pazes  commetter  manda. 
I  95,    As  velas  manda  dar  ao  largo  vento 
V  29,    Mando  mostrar -lhe  pe^as  —  etc. 

Das  Subject  zum  Infinitiv  ist  in  allen  derartigen  Fällen  unbezeiohnet. 
Nur  einmal  — -  Lus.  X  115  —  hat  der  Infinitiv  auch  passive  Form: 
0  corpo  morto  manda  ser  trazido. 

ordenar. 

Nur  auf  Grund  einer  Stelle  kann  ordenar  in   diesem  Abschnitt 
gebracht  werden. 
Las.  n  81,    Nos  ordenassem  ver-nos  destrnidos. 

An  einer  Stelle  —  ij  ^  *  ^^^|  —  ist  das  logische  Subject  des  ab- 
hängigen Infinitivs  unbezeichnet,  es  wird  mithin  der  letztere  (s.  o.  deixar^ 
mandar)  ebenfalls  Objeet: 

£  eu,  inda  que  sei  certo  ser  vencido, 
Apostar  a  cantar  com  eile  ordeno. 
Doch  auch  dieser  Fall  steht  bei  Gamoes  vereinzelt  da;  die  Regel 
ist,  dass  der  objective  Infinitiv  mit  ordenar  durch  de  oder  a  verbunden 
wird.     Vgl.  §§.  17,  25,  31. 

2(>rocurar. 

Son.  140,    Se  resistir  a  sea  amor  procara. 

II    R    297i 

Elegie  7   r  V®*^'  rompendo  o  ar  fagir  procara. 


III  B  2f>7i 

Seleuco    f'  ^®  ®^'*^  °*®  ®®  procara. 


i 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  317 

In  den  fibrigen  Fällen  ist  der  Infinitiv  passives  Object: 
Los.  X  72^  De  longe  dar-lhe  a  morte  procuravam. 

ferner:  Son.  103,  Son.  119,  Son.  268,  gjieuco^^^}- 
Es  sei  noch  hingewiesen  auf  q  x        ^    |  (sahir   procura)    wo 

procurar  nur  den  objectiven  Infinitiv  nach  sich  hat.    An  2  Stellen  hat 
dagegen  das  Verb  in  solchem  Falle  de  nach  sich.     Vgl.  §.  25. 

render. 

Soo.  101,    So  me  rendea  ser  fabula  da  gente. 

estorvar. 

Lob.  Vn  2,  Vös,  a  quem  nao  somente  algam  perigo 
Estorva  conqaistar  o  povo  immando 
Wir  fassen  a  quem  als  Accusativ.  Vgl.  v.  Reinhardstoettner;  Gramm. 
p.  289,  Diez  IH  97. 

i/mpedir. 

Son.  61,    Porqae  o  temor  morrer  me  nao  impida. 

Son.  66,    Mas  o  qae  mais  me  impede  inda  loovar-te  — 

oiMrigar. 

Los.  VII 37,  a  quem  obriga 

A  lei  nao  mistarar  a  casta  antiga. 
Auch  hier  muss  a  quem  als  Accusativ  genommen  werden. 

soster. 

LI18.VI40«  nao  sostinha 

Deizar  de  ser  captivo  qae  o  cuidado. 

§.  13.        ß)  Verben  der  Sinnesthätigkeit. 
ver,  ouvir,  sentir,  (achar),  imaginär. 

ver. 

Los.  I  11,    Oavil  qae  nao  vereis  com  vaas  fazanhas, 
Phantasticas,  fingidas,  mentirosas, 
Loavar  os  vossos  — 
I  18,    E  vereis  ir  cortande  o  salso  argento 
Os  vossos  Argonautas  — 
desgl.  n  29,  40,  49  etc.  -- 

In  den  Sätzen: 

Vn  85,    Nem,  Camenas,  tambem  caideis  qae  canle 
Quem  com  habito  honesto  e  grave  veio, 
Por  contentar  ao  rei  no  officio  novo, 
A  despir  e  ronbar  o  pobre  povo« 
imd 

21* 


UH  Riehard  Otto 

Bfidomt  r 


Emfim  eabe^  do  eanto  — 
hangt  ier  InfinitiT  mit  a  keineswegs  direct  tob  ter  ab,  TertritI  lidineiir 
«nfflL  Temporalsatz.  Vgl.  Wemekke^  Zur  Syntax  des  portogiesisdieB 
VöAs,  Wamar  1885,  p.  17. 

astrir» 

Los.  H 102,  Qae  ji  ouTis  diser  — 

X  32,  Qae  ea  oa^o  retambsr  a  grao  tonncti, 

IL  o. 

Loa.  n  27,  Se  seotem  por  TentBra  Tir  pessoa 
ym  58r  Qae  ja  sentia  em  tndo  da  naliaa 

Geote  impedir-se  qoaato  dfiwjif . 
Ganz  wie  ein  Verb  der  Empfindnng  ist  aehar  Terwendet: 
y  27,  Acbamos  ter  de  todo  ji  passado 
Do  Semicapro  peixe  a  graade  oieta. 

itnaginar. 

Za  imaginär  mit  objeetiTom  Infinitir  Tg^  §.  17. 


i.   Icr  IslutiT  kstinrt  das  Tcrh, 

aj  als  passiyes  Objeet, 
§.  14.  a)  bei  den  modalen  Halfsverben. 

querer,  poder,  saberj  soer,  dever. 

querer. 

Lus.  II  14,  Dentro  do  salso  rio  entrar  qneria. 

femer  n  26,  40,  m  18,  62,  88,  119,  122,  130  o.  paMim. 

poder. 

Lus.  I  69,  At^  qae  mostrar  possa  o  qae  imagina. 
ferner  I  101,  II  3,  30,  61,  m  35  a.  passnn. 

saber. 

Lus.  1  45,  Nao  sabe  mais  qae  olhar  a  caosa  della. 

(•rner  I  71,  UI  64,  118,  127,  128,  V  75,  VH  82  n.  ö. 

9oer. 

:$o%  7«      No  tempo  qae  de  amor  viver  sobia  — 
:$o%  '>64   E  A  ootros  8oe  dal-o  a  deaaventara  — 

^^^||,  A  frauta  qae  sobia 

Mover  as  altas  arvores  tangendo. 


Der  poTlugiefliscfae  IttlioittY  bei  Camoefl 


319 


Urr^i..   II    ß'    192i     II    B,   293»     n   B.    309*     II   B.  3191     II  B.  3361 
lenier  g^j^^^  ^    j,    Ecloge  15  p   Can§   3      }'  Gang.  7     T  Gang.  11  f 

n  B.  346*  „    j. 
Cant.  14f  "•  ^■ 

Das  einzige  Verb  dieser  Art,   das    zu  Bemerkungen  Antass  giebt, 

ist  dever* 

H  Eb  herrscht  im  Portugiesischen  der  Gebrauch,  dever  bisweilen  mit 
de  zu  construiren.  Es  beweist  dies,  daas  deim'  bei  Weitem  nicht  immer 
dag  farblose  Hülfaverb  geworden  ist^   wie  souat  die  AbkommliDge  von 

Adebere  in  den  romauischen  Sprachen.  Wir  werden  sehen,  dass  in 
dieser  Hinsicht  Verben  wie  ousar  und  desejar  mit  ihm  auf  gleicher 
Stufe  stehen^  die^  den  modalen  Hülfsverhen  begrifföverwaDdt^  meistens 
den  reinen  LnfinitiT  regieren,  dabei  aber  auch  in  einigen  Fällen  mit  d4 
vorkommen* 

Itlever  mit  reinem  Infinitiv, 
Log,  I  66,    —  0  qiie  na  alma  andar  devia  — 
VI  33f    Qae  quem  com  mais  razao  valer  devia« 
Vin  32,    Portiiguez  Scipiao  chamar  se  deve  — 
Vm  66,    Se  nao  creaaea  a  quem  nao  crer  de  via«. 
X  155,     De  quem  virtude  deve  ser  prezada. 
desgl.  SOB.  18,  Soo.  132,  Soo.  149,  8o«.  286,  J,,Jg/f  [,  Sdm^^\^  ^^' 
f  iK  «  oQi    I»  ß   346     I    in  B.  4?9(    Itl  B.  440    (    III  B,  468  * 

[        iD.p.  iai.  ^^pjj  jij  2}i  piiod.  II  er  Fiiod.  m  aj*  Fiiod.  V  ir 
<ler^r  mit  cf«  und  dem  Infinitiv. 
Las«   I  24,     Deveis  de  ter  sabido  claramente  — 

I  80,    Tu  deves  de  ir  tambem  co'os  teus  armado. 
rV  99,    0  desprezo  da  vida,  que  devia 

De  aer  seoipre  eatimada  — 
Vü  12,    Ja  devem  de  fazer  aa  duras  provas. 
Vin  54,    0hl  qaanto  deve  o  rei,  que  bem  govema, 
De  olhar  ^ 

'*^°*''  Eelogell^  Redond.  ^  '^^  ^'  ^^^  P"  ^^'    Elegie  2    V  Elegb  4     (' 

m  B,  302»    ra  B.  42&4    III  B.  456  I 
Amph.  l  ip  Pilod.  n  5('  Filod.  IV  2f' 

Das  Proportiontverhältniss  beider  Verwendungearteii  ist  23  :  14.  — 

KB.    Auch  haver  kommt   einmal  mit  reinem  lofinitiv  vor  in  der 

Bedeutung  müssen^  während  es  sonst  immer  in  diesem  Falle  den  In- 

finitiv  mit  de  nach  sich  hat^). 


1)  Ein  derartiger  Wegfall  des  de  iat  Iw  Portugieaischen  nicht  unerhört;  v.  Reio- 
hardstoetttier  erwähnt  Gramm,  p.  368  zwei  derartige  Fälle.  Vgl  übrigens  §,  18. 
{ha,  houverü  mit  r.  I.  aud  dar  mit  r*  L), 


3Ö0  Richard  Otto 

R  d    d   i'  ^  nmas Senhoras,  qae  haviao  ser  terceiras  para  com  nma  dama. 
Zu  haver  de  u.  haver  a  vgl.  §.  25  u.  36. 

§.15.    ß)  bei  den  Verben  des  Lassens,  Zulassens,  Verhinderns. 

conceder,  def  ender,  determinar,  so/frer,  tolher,  vedar. 
(Vgl.  auch  §.  12.) 

conceder. 

Las.  X  155,  Se  me  isto  o  cöo  concede  e  o  vosso  peito 

Digna  impreza  tomar  de  ser  cantada. 

II  B   iQ8i 
*  Ecloffe  4r    J^**^*™®"*'®  viver  compridos  anos 

Os  fadoB  te  concedao. 

defender. 

SoD.    68,    Tudo  me  defendei,  senao  b6  ver-vos 

E  dentro  na  minha  alma  contemplar- vos. 

IT  T%   A'vyi 

Ecloee  2r  ^^^  empregado  amor  Ihe  defend-ia 
Ter  de  tamenha  fö  vergonha  ou  pejo. 

determinar. 

Los.  I  69,    Tratal-08  brandamente  determina. 
n  32,    N'algom  porto  segoro  da  verdade 

Condazir-no8  ja  agora  determina. 
III123,    Tirar  Ines  ao  mnndo  determina. 
VI  87,    Abrandar  determina  por  amores 
Dos  yentos  a  nojosa  companhia. 
desgl.  Vm  58,  X  116,  Son  122,  Son.  238,  Sjond!)'  ''^'  P'  ^^^'  me^e  T[ 
Die  gleiche  Anzahl  von  Malen  (11)  findet  sich  determinar  mit  de 
und  dem  Infinitiv  construirt.    Vgl.  §.  24. 

soffrer. 

Los.  IV  48,  Nao  soffre  o  peito  forte,  usado  d  guerra, 

Nao  ter  imigo  ja  a  qnem  fa^a  dano. 
X  11.  Soffrerä  snas  cidades  e  Ingares 

Com  ferro,  incendlos,  ira  e  cmeldade 

Ver  destrnir  do  Samorim  potente. 
Son.  61,  Se  podia  en  soffrer  tirar -me  a  vida 

Ootave^sl*  ^^'  ™***  ^°®  ^^^  ^  ^*®'®  soffre  mal 
Mover-se  por  aqaellas  Estrangeiras. 

talher. 

Los.  VIII  50,  Se  raizes  criar  Ihe  nao  tolheis. 

vedar. 

Son.  178,    Vezes  mil  me  vedoa  dizer  sens  danos. 


Der  portugieusehe  Infinitiv  bei  Camöes  321 

§.  16.     y)  bei  den  Verben  der  Willensäusserung. 
desejar,  intentar,  presumir,  pretender. 

desqfar. 

Los.  I  63,    E  mais  Ihe  diz  tambem,  que  ver  deseja 

Os  livros  de  sua  lei. 
II  2,    Que  nao  deseja  mais  que  agasaihar- te, 

Ver-te  e  do  necessario  reformar- te. 
n  7,    Os  Christaos,  qae  so  tanto  ver  desejam. 
n  88,  Que  ver  tanto  desejo  ha  tantos  dias. 

desgl.  II  106,  VI  4,  51,  IX  51,  X  HO,   Son.  90,   Son.  159,  ^^*  ^^9}, 

n  B.  253(    .u    „   oPv^   n  B-  274i    II  B.  297i    II  B.  3571    lU  B.  25i 
Eclogelir  '"•  P'  ^^'  Eclogel2r  Belöge  15f'  Can^.  17r  Redond.p 
ib.  p.  113,  p.  131,  p.  145.  -   21  Fälle. 

Daneben  findet  sich  an  12  Stellen  desejar  mit  de  verbunden. 

Los.  I  16,  Deseja  de  comprar-vos  para  genro. 

in  5,    Segando  que  desejas  de  sab  er. 
SoD.     10,    Que  mais  deseja  o  corpo  de  alcan^ar. 
Son.  183,    Deseja  de  tentar  se  Ihe  acharia  — 

desirl    °  ^'  2*2(   ib   n   215    „   017   D  B.  253i    III  B.  551    UI  B.  389J 
^®^*-  Belöge  er  ^'  P-  ^^^»  P-  217,  Erlöge  u}»  Redend,  f»  Filod,  I  1  }• 

m  B.  397(   m  B.  407) 
Filod.  I  5  r  Filod.  II  If  • 

intentar* 

Son.  150,    Intento  com  mndar-me  estar-me  quedo; 

Usar  de  liberdade  e  ser  captivo  — 
Son.   189,    Honrou  a  Homere  o  engenho,  com  que  intenta 

Orecia  do  qaarto  ceo  passal-o  avante. 

Son.   148,    Se  presnmo  com  obras  merecer-te  — 
Son.  257,    Livrar-me  a  parte  racional  presnme. 

Elerie  8  I'  Pols  quem  com  outro  merito  render-te 
Presnme  — 
Imal  de: 
Son.   106,    Qnem,  Senhora,  presume  de  louvar-vos. 

L11S.VII72,  delies  p retende 

Informar  -  te  — 
VII  75,  Mas  oomer  0  Gentio  nao  pretende  — 
VIII  56,  Mas  o  Gama,  que  nao  pretende  mais 


Que  levar  a  reu  rei  um  sinal  certo. 


322  Richard  Otto 

IX  18,  e  pretendia 

Dar -1  he  nos  mares  tristes  alegria 


IIB.189(    ji,^ 


desgl.  IX  25,  Son.  11,  Son.  74,  Son.  82,  Son.  264  (2  mal),  Erlöge  4} 

D  200  D  201  "B-223i    ju  „  090   ^  B  304i    III  B.  1951    III  B.  1991 
P'^^'P-'^"^'Ecloge7r  '^•P-'^^y»  Can^.  2  T  Elegie  9  ('  Elegie  lOf- 

Zu  pretender  mit  de  vgl.  §.  24. 

§.  17.    S)  bei  den  Verben  des  Denkens,  Empfindens  und  Sagens, 
sowie  bei  verbalen  Ausdrücken,  die  halten  für — ,  nehmen  für  — 

bedeuten. 
conhecer,  crer,  cuidar,  nao  duvidar,  esperar ,  imagi- 
när, temer;  assegurar,  confessar,  jurar,  ordenar,  negar, 
pedir. 

conhecer. 
Los.  n  48,  Lhe  pagarä  tribatos,  conheoendo 

Nao  poder  resistir  ao  Loso  horrendo. 

Eterie  6  r  ^  *"**®  ^^®  conhece  ir-se  affogando. 

Vgl  auch  §.  56  (Acc.  c.  Inf.). 

crer.  • 

Las.  V  56,  Que  crendo  ter  nos  bra^s  quem  amava 

cuidar. 

Los.  I  90,  Qae  bem  cnidoa  compial-a  mais  barata. 

Son.  27,  porqne  caidastes 

Derribar  o  meu  alto  pensameoto. 

Son.  36,       Bem  salvar-me  cnidel,  mas  foi  em  vao. 

H«-»i   n  B-  202(   II  B.  289J    IH  B.  82( 
^®»«*-  Eologe  4  r  Eclogel5r  Redend.  (• 

Auch  mit  de  vgl.  §.  24;  mit  em  vgl.  §.  50. 

nao  duvidar. 

Las.  X  65,  Que  destrair  o  mundo  nao  davida. 
X  110,  e  nao  davida 

Poder  tiral-o  a  terra. 
Son.  37,      Quem  derramar  seu  sangue  nao  davida, 

Por  segair  a  bandeira  esclareoida. 

Das  positive  duvidar  hat  dei 
Son.  111,  qae  davida 

De  consegair  0  fim  desta  jomada. 

e^erar. 

Los.  I  17,    Em  v6s  esperam  ver-se  renovada 
Saa  memoria  e  obras  valerosas. 


Der  portngiensobe  Infinitiy  bei  Cam5e8  323 

V  44,  Aqui  espero  tomar,  se  nao  me  engano, 
De  quem  me  desoobria,  Bomma  vinganga. 
IX  29,  Qae  espera  ter  co'a  mal  regida  gente. 

desgl.  Son.  124.  Sod.  191,  Edogellf»  '^*  P'^^^»  Eclogelö}'  Can^.  4  f' 

m  B.  102)    m  B.  243)    m  B.  268)    III  B.  461  ) 
Redond.     f'  Octave  3  ('  Seleuco     ('  Filod.  IV  4f* 

An  4  Stellen  findet  sich  esperar  mit  de  und  dem  Infinitiv. 

Los.  I  104,  porqae  espera 

De  poder  ver  o  povo  baptizado. 

y  75,  porqae  entr*ella8  esperAmos 

De  achar  novas  algamaa  — 

„  m  B.  101)    in  B.  267) 
^  Redond.    f'  Seleuco      f- 

ni  B.  157)  j 

Elegiel   }'  imaginando 

Ver-se  de  aena  Penates  apartado. 
Für  Imaffinar  ist  auch  die  folgende  Stelle  wichtig,  in  der  imagi- 
när in  ziemlicher  Trennung  von  dem  reinen  Infinitiv  steht. 
Lob.  IV  80,  Imaginai  tamanhas  aventoras, 

Qaaes  Euiystheo  a  Aleides  inventava, 
0  leao  Cleoneo,  Harpyas  duras, 
0  porco  de  Erymantbo,  a  Hydra  brava; 
Descer  em  fim  äs  sombras  vaas  e  escaras, 
Onde  08  oampos  de  Dite  a  Estyge  lava; 
Porqae  a  maior  perigo,  a  m6r  affironta, 
Por  vös,  oh  Rei,  o  esprito  e  came  6  pronta. 
temer  findet  sich  3  mal  mit  reinem  Infinitiv,  1  mal  mit  de. 
Los.  IV 99,  Temen  tanto  perdel-a  quem  a  da  — 

TT   D      9Qfi| 

Ecloffe  5r  ^^'^^^  teme  perder  a  qaem  namora. 

Sdond^^l'  Se  nao  föra  salteado 

Das  lembran^as  de  temer 
Ser  por  oatrem  desamado  — 
de  dagegen: 

TT  D    283) 

Eoloffel4r  ^^™  temas  ta  d'os  meas  alegres  serem, 
Vendo  tristes  taes  olhos  por  me  verem. 

€i88egurar. 

Son.    118,    E  com  am  dardo  ardente  assegorava 
Traspassar  esse  peito  delicado. 

confessar. 

Redond    r  ^^'^^^^  ™*''  ^'^^  ningaem 
Confesso,  Senhora^  ser; 


324  Richard  Otto 

SoD.   159,    Juraodo  nao  querer  oatra  veotura  — 

Dies  ist  die  einzige  Stelle  för^urarmit  reinem  Infinitiv.  An  2  Stellen 

(Lus.  VIII 11  u.  X  68,  vgl.  §.  31)  kommt  es  mit  a  vor,  Imal  (Sdon^^l' 
vgl.  §.  25)  mit  de. 

ordenar  (vgl.  §.  12). 
Nur  einmal  hat  ordenar  einen  reinen  Infinitiv  als  Object  bei  sioh: 

Ecioffel4r  ^  ®"*  ^^^^  ^^^  ®®^  ^^^^  *®'  vencido, 
Apostar  a  cantar  com  eile  ordeno. 

ordenar  mit  de:  IV  58,  VIH  91  vgl.  §.  25;  mit  a:  ^|eJJ^^^}' 
vgl.  §.  31. 

negei/t*. 

Las.  IV  15,  Ha  de  sahir  quem  uegue  ter  defeza  — 

TTT  \K  AM\\ 

Elerie  7  r  ^*^  ^^*  quanto  me  negas  merecer-te 
0  bem  que  me  mostravas. 

pedl/r. 

Lus.X72i>,  Jk  vai  a  Portugal  despeda^ado 

0  vestido  a  pedir  ser  resgatado. 

Hieran  schliessen  wir  die  Betrachtung  der  zusammengesetzten  ver- 
balen Ausdrücke  für  halten  -— ,  nehmen  fär  — ,  die  mit  einer  ein- 
zigen Ausnahme  den  reinen  Infinitiv  als  Object  nach  sich  haben.  — 

Lus.  III 43,  Jnlga  qnalquer  juizo  socegado 

Por  mais  temeridade,  que  onsadia, 

Commetter  um  tamaoho  i^untamento. 
IX  46,  Ja  julga  por  mao  zelo  e  por  crneza 

Desejar  mal  a  tanta  fortaleza. 
m  B  1 171 
Redond    r  ^°®  ^*  ^^^  melhor  companhia 

Ficar  onde  vos  fioais. 
ib.  p.  124,  £  houverao  por  bom  partido 

Dar  vos  a  alma  do  sentido 

Para  a  gloria  do  Ingar; 

in  R   477i 

Filod  V4i'  °^^  haverä  logo  por  mal  o  Senbor  Dom  Losidardo  tomar 
por  genro  e  nora,  quem  acha  por  sobrinbos. 

Redond^l'  ''*'  tomar  por  vingan9a 
Amar-vos  cada  vez  mais. 
LU8.V1I10,  Vedes  que  tem  por  uso  e  por  decreto, 


Der  portugiesische  lofinitiv  bei  Caiii5es  32Ö 

Ajantarem  o  exerdto  inqaieto 
Ck>ntra  ob  povos. 

Aehnlich  IX  17  (ter  por  gosto),   IX  75  (ter  por  presupposto), 

Son.  32    (ter    por    arte),    gclogelll  ^^^^  ^^^  melhor  vida), 

SdL'1  (*«' p«' **^»>^)' aLS;.Tv  3!  ('«'  p^'  '^'''^''^^ 

Slod.*  if  e)    (^«'  P^^  offensa). 

Die  oben  erwähnte  einzige  Gonstruction  eines  derartigen  Ausdrucks 
mit  de  und  dem  Infinitiv  findet  sich  (in  der  Prosa)  FUod  Arg.r  ^^^ 
teve  por  mal  de  casar  a  Filodemo  com  Dionysa  suafilha. 

Zum  Schluss  müssen  noch  drei  die  Begriffe  denken  und  ge- 
denken umschreibende  Ausdrücke  aufgeführt  werden,  die  gleichfalls 
den  reinen  Infinitiv  als  Object  bei  sich  haben. 

Lob.  IX  19,  Ja  trazia  de  longe  no  Bentido 

Bascar-lhe  algum  deleite. 

Ecloirelir  -^P^^^^^'-to  do  gado  leva  em  conta  — 

III  B   Qf>i 

Redend    r  ^*  vontade  tenho  posto 

Dar-vo8  a  alma,  se  qaizerdes. 

§.  18.  <)  bei  den  factitiven  Verben. 

alcan^ar,  atrevev'  se,  escusar  (nicht  nothig  haben),  fingir, 
forfavj  ganhavy  haver,  merecer,  mostrar,  obrar,  ousar,  pro^ 
curar,  tomar. 

Zu  costumar-  se  und  obrigar  mit  reinem  Infinitiv  vgl.  §.  34. 
alcamfa/r. 

II  B  2791 

EcIoireUr  ^°^  ^^  campo  alcan^öa  passar  a  vida  — 

II  B    366) 

Ode'3      r  '^°'  ^"®  alcan^aste  com  lyra  toante 

Orphöo,  8 er  escntado 

Do  fero  Rhadamante, 

E  co'os  teuB  olhoB  ver  a  doce  amantel 
III B  1711 
Eleffie  3  1'  ^'^^^  *®J^  aqnelle  que  alcan^ou 

Po  der  viver  oa  doce  companhia. 
EDi8t'el4r  *^^  ^^  ver-te  ob  meos  olbos  aican^arao. 


326  Richard  Otto 

tttrever. 

Los.  IV  64,  Onde  oao  se  atreveu  passar  Trajano. 
X  73',  Inda  se  atreve 

Cercar  o  maDdo  em  torno  por  direito. 
Zu  atrever-se  mit  a  vgl.  §.  34. 

eseusar.   (Auch  eimal  mit  de,  vgl.  §.  24.) 
Lu8.  1  66,  Que  bem  posso  escusar  trazer  escrito 
Em  papel,  o  qae  na  alma  andar  devia. 

fingia: 

Los.  1X72,  Umas  fiDgindo  menos  estimar 

A  vergonha  que  a  for^a  se  lan^avam  — 
11  B    27ßk 
EcloRel3r  ^^'  ^^^^^0  qae  era  assi,  nao  entendia 

Qoanto  fiDgiste  amar,  qaao  poaco  amavaa. 
Zufingir  mit  Acc.  c.  Inf.  vgl.  §.  56. 

foTfo/r.    (Sonst  a,  vgl.  §.  35.) 

TXT  R    Ißf^^ 

Eleffie  3    ('  ^°^  ^^  ^  for^ado  andar  por  varias  partes. 
ga/nhar. 

TTT    g      nQ\ 

Redond.  f»  ^^  ganhou  para  perder; 

Mas  ganhou  com  vida  igaal 
Nao  ter  bem,  nem  sentir  mal. 

haver. 

Schon  bei  den  modalen  Hülfsverben  ist  uns  in  einem  Falle  haoer 
mit  reinem  objectiven  Infinitiv  entgegen  getreten,  hier  kommen  wir  su 
einigen  Fällen,  in  denen  es  als  selbständiges  (doch  nur  unpersön- 
liches) Verb  in  der  Bedeutung  „es  giebt^  u.  ä.  den  reinen  objectiven 
Infinitiv  regiert. 

Camj  4^^1»  ^  ^'*®™  ^"^^^  P'*^®'* 

Que  boavesse  ahi  no  mnndo 

Apart ar-me  en  de  vos,  minha  Senhora. 

II  B    ^171 

Canc.  6   r  ^"®  °*®  ***  ™^'  caetigo 

Que  negar-lhe  o  castigo  que  merece. 

III  B    ßßi 

Redond    I»  ^*^  ^^  vel-os,  nem  ha  vel  -  a, 

De  mi  tao  longe. 

III  R   917^ 

EDistel  1i'  ^®  ^^  ®™  ^^  aoabar-se,  o  qn'en  nao  crelo. 

tnerecer. 

Lus.  VII82,  Qae  merecerem  ter  etema  gloria  ~ 


Der  portagiesische  Infinitiv  bei  Camoes  327 

II  B    7^1 

Son  144r  ^^^^®  4"®°^  mereoeo  ver  tanta  gloria 

Captivo  ha  de  ficar  — 

Son.  202,  Onde  niereci  en  ficar  vencido. 

Ho«^i    n  B-  193i     II  B.  247i     n  B.  378(    HI  B.  104(    lü  B.  349     \ 
"***'•   Belogt  4r  Belöge  lOr   Ode  8      f'    Redend,    f'  Amph.  III  4)' 

m  B.  368    )    m  B.  373  \   IH  B.  441  \ 

Amph.  IV  3r  Amph.  V  If»  Filod.  III  2)- 

mostrar. 

Los.  Vn  76,  mas  o  intento 

Mostrava  sempre  ter  nos  singalares 
Peitos  dos  homens  — 
n  73,  Qoe  bem  mostra  estimar  o  sancto  dia. 
^..^,    n  B.  276i    II    B.  344(    DI  B.  %{ 
°^''^'-  Belöge  13r  Gang.  13  f'  Redend.  (• 

obrcir. 

Son.  242    r  ^  ^"®  obra?  Reduzir  Lusbel  a  espanto. 

ausar. 

Ln8.iy83,  qae  onsoa  primeira 

Tentar  o  mar  Baxino  aventureira. 

V  41,  B  navegar  meoe  longos  mares  oasas. 

dPAirl   ^  B-  27^J    n  B.  3421    ni  B.  62> 
"®®»'-  Belege  12r  Gang.  12}'  Redend,  f- 

Zu  ousar  de  vgl.  §.  24,  ousar  a  vgl.  §.  31. 
procurar  (vgl.  §.  12). 

III  B    2301 

Oetave  ^  |t  -^  ^in  valle  aberto  entao  sahir  proeura. 

Zu  procurar  de  vgl.  §.  24. 

tanuir. 

m  B.  52Ä    p^^x„  ^„ 
Redend.  |»  ^^^*'°  ®^ 

Ja  tomära  nao  ser  meu, 

Se  V08  nao  foreis  tao  saa. 

SelOTco    r  ^°®  toma  morrer  a  tröeo 
De  callar  0  qae  padeee. 

I?od'in2r  ^"^  ^"^^^  toma  ser  pastora 
Qne  p erder  a  honestidade 
A  tröeo  de  ser  Senhora. 

In  anderer  Verbindung  mit  dem  Infinitiv  kommt  toniar  bei  Camoes 
nioht  vor.  In  den  angeführten  Stellen  hat  das  Verb  durohaus  auxiliaren 
Character,  es  könnte  ganz  gut  hier  durch  querer  ersetzt  werden. 


328 


Kichard  Otto 


Wir  miisBen   der  Vollstaodigkeit  halber  noch  auf  eine  Stelle  hin- 
weisen, in  der  dar  mit  reinem  Infinitiv  vorkommt: 
LuB,  V  88,    Dem -1  he  mmw  oavegar, 

Sie  hat  echon  bei  v.  Reinhardetoettner,  Gr*  p.  368,  Erwähnung  ge- 
fanden.  Hiernach  ist  vor  nmmjar  die  Praeposidon  de  als  ausgefallen 
anzunehmen,  was  uns  (wie  oben  §.  14  bei  harer)  als  richtig  erscfaeint. 
In  einem  neben sächHcben  Punete  müssen  wir  indessen  dem  sehr  ver- 
dienten Gelehrten  widersprechen;  es  will  uns  seine  an  der  citirten 
Stelle  gemachte  Identificirung  der  „dem  Portugiesen  (und  Spanier) 
eigenen  [?)  Cooatruction*^  von  qm  vor  dem  Infinitive  mit  der  von  de  mit 
dem  Infinitive  in  Verbindungen  wie  haver  de,  dar  de,  buscar  de  u.  dgl. 
nicht  plausibel  erscheinen.  Eine  genauere  Diseusaion  dieser  interessan- 
tßn  Frage  versparen  wir  uns  für  eine   andere  Oelegenbeit 

b)  Der  reine  Infinitiv  zur  BezeichnEig  des  Zieles  bei  Verben  der  Be- 
wegung. 

§.  19.  Das  im  Lateinischen  von  Verben  der  Bewegung  abhängige 
Supinum  auf  -um  wurde  romanisch  durch  den  Infinitiv  mit  oder  ohne 
ad  ersetzt.  Im  Portugiesischen  sind  Fälle  der  letzteren  Art  besonders 
zahlreich,  Camoes  gebraucht  vorwiegend  mit  reinem  Infinitiv :  andar 
und  tn  vir  bevorzugt  dagegen  a,  während  che  gar  u,  tarnar  nor 
in  einem  Falle  den  reinen  Infinitiv  bei  sich  haben. 

Lue.  I  40,     Lhe  v/i  mostrar  a  terra  — 
1  83»    Vao  cahir  — 
I  9Sp    E  vao  a  seil  prazer  fazer  agnada — 

desgl.  U  48,  69,  Jll  64.  €8.  78,  81,  114,  IV  48,  57,  72,  VI  72,  VlI  72, 

Vni  46,  87,  IX  23,  45,  72,  X  72*,  151,  Son.  31,  Son,  116,  Ec1oge^2^}' 

U  B.  252(    rFB.  265*    (11   B.  23»    ju    „   «f.     «   'i-r     «    qa     ^    »ti 
EdogelOf'  Eclogelil  Redood,  }^  '^^  ^'  ^^^   P   ^7.   p.  30,   p.  33, 

Uaneben  an  9  Stellen  der  Inf.  mit  a.     VgL  §.  32. 


l  80,    Tu  deves  de  ir  tambem  co^os  tens  artnado 

Esperat 'O  em  cilada. 
1  95,    Para  ir  bascar  o  Icdo  deaejado  — 

desgU  I  100,  U  88,  IV  54,  58,  91,  101,  VlI  H,  65.  73.  Vni  71,  X  ».^ 
ni  B,  28»    |.     _   «    m  B.  1741    in  B.  267i    HI  B.  470» 
Redond.  ('  *°*  P*  ^^'  Elegie  4    }'  Selenco  3r  Filod.  V  il 

)8oheu  Beleg  für  den  Unterschied  zwischen  ir  mit  rein« 
»it  a  giebt  folgende  Stelle. 


Der  portagiesiscbe  iDÜnitiv  bei  Camoes  329 

m  B  4471 

Fllod'inir  ^^  ^^^h  filbo,  buscar-vos 
Por  esses  montes,  por  hi, 
Oa  a  perder- me,  oa  cobrar-vos. 
Daas  im  letzteren  Falle  das  Ziel  deutlicher  betont  ist,  liegt  auf  der 
Hand.    Die  Praeposition  a  hat  auch  auf  cobrar  vollgültig  Bezug. 

[Eine  Auslassung  der  Praeposition  vor  dem  zweiten  Infinitiv  ist  ganz 
hSnfig.    Vgl.: 
Lns.  m  139,  Oa  fo!  castigo  claro  do  peccado 
De  tirar  LeoDor  a  sea  marido 
£  casar-  se  com  ella. 
IV  29,  que  o  furor 

De  offender  oa  vencer  0  daro  imigo. 

V  30,  que  se  atreva 

Femao  Velloso  a  ir  ver  da  terra  o  trato 
E  partir-se  com  elles  pelo  mato. 
Vn  6,  Nao  para  defendel-o,  nem  gaardal-o  — 
a.  ö. 
Beispiele  von  Wiederholung  der  Praeposition  sind  selten.    Vgl.: 

Las.  X  103,  Qae  se  iDJuria  de  asar  fundido  cobre, 

E  de  nao  ter  das  armas  sempre  os  callos. 

V  69,  Ora  v6,  Rei,  quamanha  terra  andämos 

Sem  Sahir  nanca  deste  povo  rodo, 
Sem  vermoB  nunca  nova  — ] 

Die  übrigen  7  Fälle,  in  denen  ir  mit  a  construirt  ist,  vgl.  §.32. 
vi/r  wird  weit  seltener  mit  dem  reinen  Infinitiv,  als  mit  dem  In- 
finitiv mit  a  (vgl.  §.  32)  verbunden.    Proportion  von  39 :  82. 
Zu  vir  por  vgl.  §.  42,  mit  para  §.  46. 

Las.  II  74,  Da  gente,  qae  vem  ver  a  leda  armada 
III  23,   Vinham  a  eile  e  a  morte  offerecer- se. 
in  63,   Vem  sastentar  da  longe  a  terra  e  a  gente. 

ferner  m  103,  V  30,  42,  VI  65,  VU  9,  15,  25,  49,  Vm  3,  61,  65,  68,  73, 
IX  3,  36,  55,  X  32,  53,  63,  73,  104,  142,  145,  Son.  20,  Son.  198, 
II  B.1781  "  B-  216i  II  B.  251(  II  B.  2851  UI  B.  44)  ,k  «  .nc 
Edoge  2r  Belöge  6^  EclogelOf'  Belöge  14r  Redond.f»  *^'  P*  ^"^» 
m  B.  267»  III  B.  414»  III  B.  419»  HI  B.  427(  lU  B.  4441 
Seleaco     ('  Filod.  n3r  Filod.  U  5r  Filod.  II  6^  Filod.III2f- 

chega/t. 

m  B  406) 

Filod*  I9i  ^^^^^  qaero  che  gar  primeiro 

Pedir  licenga  a  meu  pae. 

toma/r. 

Las.  X  18,  Qae  tornard  a  vez  sepUma,  cantava, 
Pelejar  com  0  invicto  e  forte  Laso« 


3:-iO 


Richard  Otto 


§.  20.  Zusatz.  Im  ÄnschluBs  hieFan  tnüssen  wir  auf  ser  mit 
dem  reioen  loiiiiitiT  unaer  Augenmerk  richten.  Wie  Diez  III  229  zeigt, 
wird  das  Perfectum  von  ease  im  RomaniBchen  oft  m  der  Bedeutung 
von  Gehen  verwendet:  sp.  fuö  ferir,  fr,  il  fut  jusques  k  Rome 
implorer  le  senat  (Corneille).  Es  geht  alsdann  (nach  Diez)  die  Be- 
deutung ^gehen:^  in  eine  uneigentliche  über,  wodurch  das  Antreten  einer 
Handlung  bezeichnet  wird. 

Diese  im  lateinischen  Sprachgebrauche  durchauB  begründete  Ver- 
wendung von  esse  in  der  Bedeutung  von  ^^gehen""  ist  aber  in  unseren 
Texten  schon  derart  abgeschwächt,  dass  wir  foi  (wie  trz.  aller  vor 
dem  Infinitive)  nur  noch  als  Hülfsverb  finden^  indem  nur  selten  die 
Bedeutung  des  Gehens  zu  verspüren  ist. 
LuB.  Ill  35,  que  desta  aorte 

Foi  refazer-ee  o  imigo  magoado. 
SoD*  31 1      Assi  meu  peDsamento  por  a  parte, 

Que  vai  tomar  de  m\,  teneste  e  humana» 
Foi,  Seobora,  pedir  esta  baixeza. 
Son.  277,    Oode  forao  parar?  na  sepaltura? 

Aquellea  Reaea  olbos  graciosOB? 
Odr4^^^l  Se  foi,  dcBesperada, 

Precipitar  da  infame  rocha  chara. 

^*'''^^^  Ode  11     p  Redond.  f'  '^'  ^   ^^'  ^'  ^^'  P'  ^^  P' ^^'  Elegie  3    }' 
m  B.  218*    j.     „   P,^^     ni  B.  317  *     in  B.  348    l      üf  B.  353    * 
Epistel  2  r        ^'        '    Amph.  I  3p   Ampb.  lU  4r    Amph.  IV  Ip 
III  B.  398*   ..^^^,.     HI   B.  4021   ,^  ^..     lü   B.  412»     -.      „    ,,. 

UI  B.  427»    iH    n    AOK   I"  B   ^321    III  B.  439*    lU  B,  453* 
Filod.  1161^  *^'  P   ^^^'  Filod.  11  7r  Filod.mi}*  Filod. IV If* 

Nur  ganz  selten  kann  man  die  Bedeutung  ,^gebeQ^  noch  heraus-^ 
lesen.    Vgl. 
Lus.  III  140t  Os  que  foram  roubar  a  bella  Helena. 
IV  60|         que  foi  buscar  da  roxa  Aurora 

Ob  termiDos,  que  eu  von  buBcando  agora. 
Die  Parallelatellung  von  foi  bmcar  mit  vou  buscando  ist  beachtena- 
werth. 

desgl.  V  68,  VI  29,  56,  Son.  275,  Zfiwsl'  KIS:  A^g.}- 
Besonders  bemerkenswerth  ist ,  dass  die  dramatischen  Dichtungen 
an  der  Lieferung  von  Belegstellen  für  diesen  Sprachgebrauch  unver- 
hältnissmässig  stark  betheiligt  sind. 

Ueber  ser  mit  c^^'  oder  a,  dem  deutschen  sein  mit  zu  entsprechend, 
vgl  §.  23.  Doch  findet  sich  an  2  Stellen  foi  mit  a  und  dem  Infinitive, 
in  ganz  derselben  Bedeutung  verwandt,  wie/oi  vor  blossem  Infinitiftj 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Gamoes  331 

Los.  m  99,  Foi  o  soberbo  Affonso  a  soccorel-a. 

TT    H       Oß9) 

Eeloffe  lir  ^"®*'"®'^^®  ferida  dos  ciumes 

Foi-se  a  fazer  qoeixames  (desoobrindo 
Mais  do  qu'esteve  ouvindo)  ao  pai  d'ülina. 
Im  ersteren  Beispiele  hat  foi  noch  die  ganz  ausgeprägte  Bedeutung 
„ging«  inne. 

4.   Der  Infiniti?  steht  als  Persenalferm. 

§.  21.  a)  Im  Ansrnf. 

Filod  Il^r  ^^^  ^  ^^^  certeza  maior,  de  muito  engauado,  esperar  em  sna 
opiniao  I 

§.  22.        b)  In  Relativsätzen  (Diez  UI  230  u.  31). 

Wir  kommen  jetzt  daran,  zu  untersuchen,  wie  weit  Camoea  von  der 
in  allen  romanischen  Sprachen  und  im  Mittellatein  vorkommenden  Ver- 
bindung von  Infinitiven  mit  dem  Pronomen  personale  (an  Stelle 
einer  klassisch  lateinischen  Conjunctivform)  Gebrauch  gemacht  hat. 

Es  findet  dies  nur  statt  nach  den  Verben  achavy  dar,  ficar^ 
havery  ter. 

a^char. 

No  mundo  qu'emendar,  nao  6  d'agora. 
dar, 
^i^'n^l'  ^^  sabeis  qae  basta  um  Frade  raim,  para  dar  qne  fallar  a  um 
convento. 

ficar» 

Sdond^^^}'  nao  me  fica  mais  que  desejar. 

haver. 

Lns.  X  9,  ja  do  estio 

Ha  pouoo  que  passar  atö  o  oatono  — 
m  B.  35i    Qjjg  j^qjji  j^^Q  Ijj^  que  comer. 

.      ,    in  B.  361    III  B.  2651    III  B.  296i 
^^^*-  Redend,  f'  Seleuco     T  Seleuco     }• 

ter. 

Los. IV  48,  E  assi  nao  tendo  a  quem  vencer  na  terra 
Son.  10,      Por  virtade  do  muito  imaginär: 

Nao  tenho  logo  mais  que  desejar. 
Son.  234,    Tem  mais  estreita  coata  que  Ihe  dar. 

Ronuuiiichfi  Forschongen  VI.  22 


332 


Richard  Otto 


Son.  284,    Nao  tenho  que  perder,  j^  de  perdido, 

Nem  teil  ho  qae  madar,  ja  de  mudado. 

^««^1    1^   ß'  -"^ö*    III   B-  lL)t'<    III   B.  153*    in   B.  276(    IH  B.  303  ♦ 
**®^^''  Ecloge  i3|^  Kedünd,     f  Sextioe  2  »'  Seleuco      V  Ampb.   1   2}' 

in  B.  415  {    m  B.  -18BI     ..     „    jQ. 

Praepositionen  treten  fast  nie  vor  das  Relativum.     VgL  nur 
Radond  ''r  ^^^  t  er  eis  por  qnem  rezar. 

II.    Der  InJlnittv  mit  Praepo8itioDen. 
A.  Der  Infinitiv  mit  de. 

NB.  Als  Subject  findet  der  Infinitiv  mit  de  bei  Camoes  keine 
Verwendung. 

§.  23.  i.  AI»  FraedicatsEioiiieu. 

In  den  Sätzen: 
Lue.  V  35»    OulÄ,  Velloao  amigo,  aquelle  outeiro 

E  melhor  de  descer,  qae  de  aubir* 

Nao  era  d^eapaotar  ae  a^espautafise. 

Qae  nao  ^  de  eatraDhar,  Dama  excelleBte, 

Äprovada  antiguamente 
Foi^  e  aiuito  de  louvar 
A  occupa^ao  do  oagar, 

auaserdem  Son.  45,  Son.  251,  ^l^,,^f^\.  ^iJ;  f  ?1  - 

bat  der  Infinitiv  mit  de  die  Stelle  dee  Praedieatsnomens  inne. 

Die  Bedeutnng  dieser  Verbindung  ist  ohne  allen  Zweifel  dieselbe, 
wie  sie  im  Franzosischen  etre  a  und  in  noch  prägnanterer  Weiae  das 
afr,  estre  a  hat  (vgl.  Mätzner  Gramm,  p.  425),  Es  musa  im  Hinblick 
auf  das  lat  Gerundium  mit  ad  etwaa  Wunder  nehmen,  warum  hier 
nicht  gleichfalls  die  Präepoaition  er  verwandt  iatM.  Doch  giebt  ea  im 
Lateinischen  zahlreiche  Fälle,  in  denen  der  Genitiv  des  Gerundi- 
vums  mit  esse  sich  findet,  gleichfallB  in  der  Stellung  eines  Praedicats- 
nomens  und  in  der  Bedeutung  wozu  gehören,  wozu  dienen  (vgl. 
Qrotefendf  Gramm,  p.  644).  Beispiele:  8all.  Cat.  6:  R^gium  Imperium 
initio  conservandae  libertatis  atque  augendae  reipablicae 
fuerat*  Liviua  27^  9:  Haec  prodendi  imperii,  tradendae  Hanni- 
bau  victoriae  sunt  Liv.  38,50:  Nihil  tarn  aequandae  libertatis 
esse  u,  ä.  — 

Nach  Allem,  was  die  romanische  Sprachentwicklung  una  Iehri| 
musste  aus  dieser  latein.  Ausdrucksweise  im  Homanischen   ein  praedi* 


VIII  58, 
Son.  17, 

ni  B.  404i 

Filod.  IST 


1]  Nur  eiamal  verwendet  Camoei  die  Präposition  a.    Vgl.  §,  35. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  333 

cativer  Infinitiv  mit  d  e  entstehen^  weshalb  wir  uns  für  berechtigt  halten, 
diese  portugiesische  Spracherscheinung  auf  solche  Formen  der  lateini- 
schen Syntax  zu  gründen. 

2.    All  Object, 
§.  24.    a)  bei  Verben  mit  dem  Aceusativ  der  Sache. 

acertar,  assentar,  concertar,  cuidar,  curar,  determi- 
nar,  presumir,  presuppdr,  pretender,  procurar,  propör^ 
protestar;  acabar,  buscar,  cessar,  comegar,  deixar,  escusaVy 
ousar,  trabalhar;  desejar,  lembrar- se;  haver. 

Im  Vergleich  zu  den  meisten  übrigen  romanischen  Sprachen  er- 
scheint diese  Anzahl  von  Verben  klein,  wofür  der  Grund  darin  zu 
suchen  ist,  dass  hier  (wie  im  Spanischen)  viele  solche  Verben  den 
reinen  Infinitiv  nach  sich  haben. 

Selbst  von  den  hier  angeführten  Verben  haben  viele  häufig  den 
reinen  Infinitiv  nach  sich;  s.  u.  — 

€i>certar^ 

Lus.  IX  33,  Isto  aeontece  äs  vezes,  qaando  as  settas 
Acertam  de  levar  bervas  secretas. 

assentar. 

^loffe  lir  ^®  ^^®*®  ^^®  assentara  de  casar-me. 

concertar. 

Son.  52,       Ji  tenho  co'a  Fortuna  concertado 
De  8 off r er  os  tormentos  qae  me  dais. 

cuidar* 

Lob.  n  5J,  Qae  cnidar  de  fazer  aos  vossos  guerra. 

IV  40 '^  Bern  cuida  de  cortal-o  em  dous  peda^os. 

Son.  50.      Nao  cuides  de  render- me; 

Ho.*,!    Qn«  r^o  Qn«  ioo    "  B' ^Oli   II  B.  364)   m  B.  2S\   UI  B.  257    \ 
desgl.  Son.  52,  Son.  122,  ^^^^  ^   J,  ^^^^^  ^  1»  Redond.  J'  SeleucoProl.r 

III  ß.  363   i    III  B.  412i    III  B.  443  (    III  B.  447  \ 
Amph.  rV  3r  Filod.  II  2r  Filod.  IH  2^  Filod.  III  4(- 

Zu  cuidar  mit  reinem  Infinitiv  vgl.  §.  17.    cuidar  em  vgl.  §.  50. 
curar. 

£nJh.^IV  l('  ^®  neahuma  qualidade 
Cure  de  fazer  demora« 

determinar. 

Lns.  I  80,    £  tambem  sei,  qne  tem  determlnado 
De  vir  por  agaa  k  t«rra  maito  cedo. 

22* 


334  Richard  Otto 

I  84,  Quando  o  Gama  co'os  seus  determinava 
De  vir  por  agaa  a  terra  aperoebido. 
III  37,   Determina  de  dar  a  doce  vida. 

desgl.  IV  40e,  93,  97,  V  53,  VI  33,  IX  21.  J^.^i^i^j.  Kv^J). 

Zu  determinar  mit  reinem  Infinitiv  vgl.  §.  15. 

presumir  (vgl.  §.  16). 
Son.  106,    Quem,  Senhora,  presnme  de  louvar-vos. 

presuppör. 

Lu8.  Vn  33,  Fazem  •  Ihe  a  lei  tomar  com  fervor  tanto, 
Que  presuppoz  de  nella  morrer  santo. 

pretender. 

Lu8.  m  3d,  Se  pretendes,  Rei  alto,  de  vingar-te  — 
VIII  70,  pretenderam 

De  saber  — 
III  B    *iQ7J 
Filod   1   5r  ^^®  ^^®  ®^™  gloria  fingida 

Pretendeis  de  m'enganar. 
Sonst  hat  pretender  stets  reinen  Infinitiv  nach  sich,  vgl.  §.  16. 

procurar. 

Lob.  I  54,  proonramos, 

Como  proprios  da  terra  de  habital-a. 
ni  67,    S6  de  seguil-o  o  exercito  procura. 

Zu  procurar  mit  reinem  Inf.  vgl.  §.  18. 

prop6r. 

Lu8.Vin70,  propozeram 

De  venoer  os  trabalhos  e  perigos. 

protestar. 

II  B.  259i  ,       .  ,      ^ 

Belöge  llj'  daqui  Proteste 

De  nao  receber  outro  por  marido. 

acabar. 

Lu8.  III  95,  £  acabou  de  opprimir  a  na^ao  forte. 
Son.  272,      Acabai  de  fartar  vossa  vontade. 

Eoloire  lll'  '^<^^ha  de  me  ouvir  o  fim  das  culpas. 

bttscar. 

Lue.  IX  78,   Que  subtil  modo  bnsca  de  escapar-te. 

Die  moderne  Sprache  zeigt  auch  buscar  mit  blossem  Infinitiv: 
Os  vaos  Phantasmas  repellir  buscava  (Gon^.  Dias  I  62). 


Der  portugiesische  Infioitiv  bei  Camoes  335 

cessar* 

SoD.  234,     De  alcan^ar  oatro  bem  cesse  a  poriia; 

Ode  3      I'  Cessou  deal^ar  Sisypho  o  grave  canto. 

come^ar. 

Camoes  verwendet  comegar  20inal  mit  Oj  wogegen  er  es  nur  5mal 
mit  de  und  dem  Infinitiv  verbindet.  Die  neuere  Sprache  scheint  co- 
mefar  de  —  vorzuziehen^  vgl. 

G0D9.  Dias  I  60,  Onde  a  peleja  de  reinar  come9a,  ders.  I  114,  Come^ao 
de  mnrmarar. 

NB.    Die  Fälle  von  comegar  a  bei  Camoes  vgl.  §.  31. 

Las.  y  61,  comeyando 

JA  de  cortar  as  ondas  do  Levante, 
yni  76,  Come^a  de  julgar  per  enganados 
IX«68,  Come^am  de  enxergar  snbitamente. 


desirl    ^  ^'  25i    m  B.  475( 


Redend,  f'  Filod.  V  4f- 

deiocar. 

deixar  de  bedeutet  stets  „aufhören  mit  — ^,  eine  Verwechslung 
mit  deixar  ^lassen^,  das  den  reinen  Infinitiv  nach  sich  hat,  ist  un- 
möglich. 

Los. IV  67,  Nao  deixasse  de  ser  am  s6  momento 
Conquistado  no  tempo  — 
VI  40^  Nao  deixa  de  ser  forte  qaem  o  sente. 

desgl.  VI  40«,  Vn  10,  X  73  «r,  Son.  133,  Son.  145,  Son.  148,  Son.  170, 

S-  202,  gc?oge1!  -  - 

eseusar  (Imal  mit  reinem  Infinitiv,  vgl.  §.  18). 

III  B    4il2   ) 

Filod    n  3r  ^^  Quo°>  padera  eseusar 

De  comer,  nem  de  ver  gente! 
otisar. 
8ele?eo^^t'^°»^^"<>^«^^^^'- 
ilLph.  v\|'  Q"®  ^^^  ^^^^  ^^  fazer- 

TfT  B  ^Q7l 

Klod  I  5(»  ^°®  ^  ^®^®®  °^  imaginär 

Nao  ouso  de  m'estender. 

ousar  mit  reinem  Infinitiv  (5 mal),  s.  §.  18,  mit  a  und  dem  Inf. 

(Imal)  8.  §.  31. 


336  Richard  Otto 

trdbalhar. 

Las.  IX  22,  Infloirä  secretas  affei^oes, 

Para  com  mais  vontade  trabalharem 
De  content ar  a  qaem  se  affei^oarem. 

Redond    r  '^^^^^1^^®  ^^  os  esconderdes. 
deaejar. 
Dies  Verb  ist  in  §.  16  bereits  erschöpfend  behandelt. 

lembrar^se. 

Ecloire  6  P  ^  "^™  ^^'^  ^^^^^  ^^  ^^^'^  '^^  primeiro 
Se  lembra  de  tornar  •— 

TTT   TK    'Ifti 

Redond  I'  Lembrae  vos  de  castigar 
Os  ruins  filhos  de  Edom. 
haver  kommt  sehr  häufig  mit  de  verbunden  vor  in  der  Bedeutung 
„ w  e  r  d  e  n"  ( zur  Umschreibung  des  Futurums)  oder  „müssen^,  v.  Rein- 
hardstoettner  sagt  p.  367:  ;,Die  Umschreibung  des  Futurs  mit  haver  de 
nahm  in  der  allerältesten  Sprache  auch  a  an,  so  in  den  Trovas :  m'ei  a 
partir.^  Es  bietet  indessen  auch  noch  Camoes  für  haver  a  ein  Bei- 
spiel.   Vgl. 

TTT    B    ^ftl 

Redond    r  0  qu'  hia  a  dizer  em  prosa. 

Sonst  stets  de.    Vgl. 
Lue.  I  34,    Que  ha  de  ser  celebrada  a  clara  dea. 
I  74,    Hei  de  soff r er  qae  o  Fado  favore^a 

Outrem  — 
I  75,    Mas  ha-se  de  so  f  fr  er,  que  o  Fado  dösse 
A  tao  poacos  tamanho  esforgo  e  arte  — 
desgl.  IT  25,  44,  48,  68,  UI  5,  IV  15,  V  42,  86,  VI  41,  VH  7,  Vm  89, 
IX  38,  X  45,  74,  96,  107,  138,  143  u.  ö. 
In  der  Bedeutung  sich  an  diesen  Infinitiv  mit  de  anschliessend  ist 
der  Infinitiv  mit  de  nach  apparelhar  und  dar.    Vgl. 

III  B.  372  i  V.  ^u., 

Amph.  V  l}'  V*«  ^'^^'» 

Que  apparelhem  de  comer. 
III   B    ^7i 
Redond    (»  S®  ^^  comer  me  nao  dao. 

TTT     T>        Qfxö      \ 

Amph  IV3r  ^**  ^®®  dara  de  comer. 

§.  25.    ß)  bei  Verben   mit   dem  Dativ  der  Person    und   dem 

Accusativ  der  Sache.    (Vgl.  Diez  III 232.)    Namentlich  Verben 

des  Sagens  und  Befehlens. 

attribuir,    certificar,   jurar,    ordenar,   promeiier,   re- 
prender. 


Der  portugiesitche  Infioitiv  bei  CamOes  337 

Auch  die  Zahl  dieser  Verba  mit  de  erscheint  im  Vergleich  zum 
Italienischen  und  Franzosischen  sehr  klein  wegen  der  starken  An- 
wendung des  reinen  Infinitivs. 

attrilniir. 

Ecloge^l'  ^"'  m'attribua 

A  soberba  de  ser  um*agaia  nova. 

certificar* 

Lns.  n  14,  £  sendo  o  Portuguez  certificado 
De  nao  haver  receio  de  perigo. 

Zu  certificar  mit  Acc.  c.  Inf.  vgl.  §.  55. 
Jurar. 

De  arrancar  d'abna  os  amores. 
Vgl.  §.  17. 

ardenar  (vgl.  ebend.). 
Los.  IV  58,  e  logo  o  r  d  e  n  a 

De  ir  ajudar  o  pai  ambicioso 
Vni  91,  —  qaando  ordena 

De  se  tornar  ao  rei. 

pr&inetter. 

Loa.  17  85,  Ellas  promettem,  vendo  os  mares  largos, 

De  ser  no  Olympo  estrellas,  corao  a  de  Argos. 

m  B    99) 

Redend    r  Prometteo  -  me  hontem  de  vir  — 

Redond^}'  Mas  pois  folgais  de  mentir, 
Promettendo  de  me  ver, 
En  V08  deixo  o  prometter. 

reprender. 

Las.  VI  42,  „CoDtarei%  disse,  „sem  qae  me  reprendam. 
De  coDtar  cousa  fabulosa  ou  nova. 

§.  26.         3.  Der  hfiDltiT  mit  de  vertritt  eioen  Gansalsatz. 

Besonders  ist  dies  der  Fall  nach  Verben  der  Gemüthsbewegung. 

arrepender-se^  arrepiar'Se,  cansar,  chorarfderreter-se, 
descon/iar,  desesperar,  doer-se,  enfadar-se,  espantar,fol' 
gavy  maravilhar-se,  pezar-sBy  prezar-se,  causar,  consolar, 
descansar,  gabar, 
sowie  nach  einigen  Hauptsätzen. 


388  Richard  Otto 

arrepender  -  ae. 

Ele   e  8  P  Nem  que  de  dar-me  a  morte  te  arrependas 

arrepiar  -  se. 

Las.  y  40,  Arrepiam  -  se  as  carnes  e  o  cabello 

A  mi  e  a  todos,  so  de  ouvil-o  e  vel-o. 

cansar. 

Las.  IX77|  Todas  de  correr  cansam,  nympha  para. 
SoD.  14,       Cansado  ja  de  andar  por  a  espessara 
SoD.  67,       Pois  meas  olhos  nao  cansao  de  chorar. 

desirl  "  ß-  ^^H   "^  ^-  ^^ 
"®®»*-  Ecloge  2r  Redend.  (• 

chorar^ 

Son.  157,     Porqae  de  ver-te  rir  de  novo  choro. 

IT  B  299  i 

Edoeelör  ^^''  ^®  vel-o  tambem  o  monte  ebora. 

III  ß   9^1 

Redond    r  ^®  ®®  verem  desamados 

Pöde  ser  que  chorarao. 

derreter-se* 

Son.  65,       Que  em  lagrimas  de  vel  -  os  se  derretem. 

descanftar. 

Son.  108,     Yendo  como  vos  deixo,  me  causeis, 

Que  de  tornar  ja  vou  descoDfiando. 

desesperar. 

TT    -D      4Q21 

Ecioice  2('  I^ß^esperar  d'haver  ja  cura  nella. 

II  B    2Q4.i 

Ecloiel5r  ^*^®  ®°^*^  d'entendel-o  desespero. 

doer^se. 

Son.  123,     De  causa r  tanta  dor  vos  nao  doestes? 

en/dutar-se. 

Eclo'ge^l}'  ^  P**"®^®  ^"®  Jupiter  potente 

Se  enfada  ja  d'o  mundo  durar  tanto. 

eapanta/r^se. 

Los.  VI  15,  „Oh  NeptuDo!''  Ihe  disse,  „nao  te  espantes 

De  Baccho  nos  teus  reinos  receberes,**  — 
IT  R    91Ri 
Ecloffe  6  r  *^*®  ®®  ^^  ver-me  ci  no  mar  t'espantas. 

Elegie^Q^}'  De  nao  morrer  por  ella  s6  m'espanto 

Einmal  mit  reinem  Infinitiv: 
Son.  188,     Espanta  crescer  tanto  o  crocodilo. 


Der  portogieaiscbe  Infinitiv  bei  Camoes  339 

folgar. 

L1U.VII72,  £  folgards  de  veres  a  policia 
Portngueza  na  paz  e  na  milicia. 

TT    n     'Ifir^l 

Eclofce  3i'  ^"®  folgavas  de  1er  dos  freixos  verdes  — 

dfiflffi   °  ß-  280i    II  B.  369)    m  B.80)    :h  „   ^nn  n   ifvft 
^^^'-  Belöge  14}'  Ode  4      \  Bedond.  \  '*^-  P'  ^^»  P*  ^^• 

maravUhar  -  «e. 

Loa.  VI  14,  Das  nymphas,  qae  se  estao  maravilbando 
De  ver  — 

pezar^se. 

Los.  n  87,  De  nao  sahir  em  terra  toda  a  gente, 

Por  observar  a  usada  preeminencia, 

Ainda  qae  me  peze  estranbamente, 

Em  muito  tenha  a  muita  obediencia: 

n  B.  18H    ^„  A  :. 

Ecloge  3r       ^  ^^  pezava  de  ser  enganada. 

m  B.  961    1^  ^  X     ^ 

Redend,  r     ^^  ^^'^  peze,  nao,  de  os  terdes. 

inB.214>   „  ...... 

Eoistel   li'  ^"'^^^  ^^  ^^  sentiria  maior  pena, 

Qne  pezar-lbe  de  a  vida  ser  peqaena. 
prexar^se. 

TT    -O      199) 

Ecloee  4r  ^™'  alma,  que  d'amar-te  86  se  preza. 

Bedond    r  ^^^^^^'^^  de  dar  respostas. 

Enistel  ir  ^^*®  ®®  ^®  desprezar  te  prezas  muito  — 

causar. 

Eoloire  öl'  ^®'^*  "™  ®®^^^  temor  ä  morUl  gente, 
Causado  de  ver  o  Orbe  escnrecido; 

consolar. 

Son.  161,     De  no  tenerlas  tu  me  consolaras  — 

descansar. 

£j    .*    g  >,  De  competir  co'o  merlo  nao  descansa  — 

gahar. 

Canc  2   r  ^  porque  a  meu  desejo  me  gabei 

De  conseguir  am  bem  de  tanto  pre^o;  — 

Femer  steht  in  Vertretung  eines  Causalsatzes  der  Infinitiv  mit  de 
abhängig  von  Hauptsätzen  an  folgenden  Stellen: 


340  Riobard  Otto 

Lu8.X145,  No  mais,  Masa,  do  mais,  que  a  lyra  tenho 

Destemperada  e  a  voz  enronqnecida; 

£  DBo  do  canto,  mas  de  ver  qae  venbo 

Cantar  a  gente  surda  e  endurecida. 
SoD.  36,       Nao  levais  de  vencer-me  grande  gloria, 

Eu  a  levo  maior  de  ser  vencido. 

II  B.  205J    n»        •  A  *    *• 

Ecloge  5P  ^  0Q^>>'  i"6Q  damno  as  rosas  matutinas, 

Condoidas  se  cerrao  — 

TJT   O      QQJ 

Redo*Dd    r  ^^^B^®°>>  Camilla,  os  abrolbos 
De  cbo rares  por  Cincero: 

Redond    r  ^^  ®^  ^^  ^®^  purauaente 
Me  transformei  no  que  vi  — 

§.  27.    4.   Der  hfinitir  mit  de  bezeichiet  den  GegeBitand  eiier  TreiiiBg,  ib- 

seodenug,  Abieigoiig. 

Er  steht  nach  den  intransitiven  Verben :  escapar,  fugir^  nascer, 
proceder,  receavy  vir,  den  transitiven:  desviar,  iirar^  den  re- 
flexiven: apartar-  se,  livrar  -  se,  retirar-se,  sowie  in  über- 
tragenem Sinne  nach  desculpar  und  guardar. 

escapar. 

Las.  II  45,  Qae  se  o  faoundo  Ulysses  escapoa 

De  ser  na  Ogygia  ilba  eterno  esoravo; 

fugir. 

Son.  118,  Fuge  de  ver-te  lä  nesta  aventara  — 

nascer. 

TII  B    Q6i 

Redond    }*  ^"'  *5  e  quanto  a  mim, 

Isso  vos  nasce  de  a  terdes 

Tao  perto  dos  olbos  verdes. 

proceder. 

L    ;    f  J,  Se  procede  este  bem  de  conbecer- vos — 

recear. 

Son.  116,     E  se  nao  reoeära  de  abrazar-vos  — 

v^ir. 

Lus.  1X40,  Qae  vem  de  descobrir  o  novo  mundo, 
desgl.  X  131  u.  passim. 

desviar. 

Redond^^}'  Se  a  fortuua  me  desvia 
De  lograr  esta  alegria? 


Der  portugiesische  InfinHiv  bei  Camoes  341 

tirar. 

Son.  143,     Os  olbos  mens  de  ver  os  vossos  tira  — 

apartar^se. 

TT  R    QHRi 

Canc  2   (•  ^^'■^'*®  ^®  atormentar-me  nao  se  aparte. 

Son   Ä)3  I*  ^^'  vendo-as,  entendeo  que  nao  podia 

De  ser  morto  livrar-se,  on  de  ser  pr^zo  — 

retirar-se. 

Son.  174,     De  qneixar-te,  alma  minha,  te  retira: 

deaciUpar. 

Lus.  II  78,  £  qne  de  nao  sahir  naqnelle  instante 
De  suas  naos  em  terra  o  descnlpasse. 

gtMvdaiK^se). 

Los.  II  9,    Que  os  Manros  cautelosos  se  guardaram 
De  Ihe  mostrarem  tndo  qne  pediam: 

^löil^\  Ver,  e  mais  guardar 
De  ver  outro  dia  — 

§.  28.   5.  Der  InfnitiT  mit  de  beieichnet  das  Mittel  nach  feigendei  refleiiTen  Terbei : 

arrear'8e,contentar'Se,f  artar'Se,glor  iar 'S  By  honrar 'SBy 
injuriar-scy  servir-se,    AusserdeoEi  bei  viver. 

Der  Infinitiv  mit  de  ersetzt  hier  den  lateinischen  Ablativ  des  6e- 
nmdiams,  da  dort  gloriari  und  ähnliche  Yerba  den  Ablativ  regierten. 

arrear^se. 

Lus.  X  52,  Para  ti,  grande  imperio,  que  te  arreas 
De  seres  de  Candace  e  Sabä  ninho. 

contentar-se. 

Lus.  X  91,  Que  nao  somente  ousados  se  contentam 

De  soffrerem  da  terra  firme  os  danos, 
Son.  93,  £  ainda  nao  vos  contentais 

De  ter  a  qaem  vos  tem  tao  descontente? 

desirl  Son   151    "  ^'  357i    lU  B.  26i    lU  B.  4401 
aesgL  son.  löl,  ^^^^  ^^  J,  ^^^^^^    J,  pjjod.  n  2(- 

fartar^se. 

TT    n      ii  f*t\  \ 

Eclo'ire  2r  ^°®  ™®  farte  de  ser  desesperado  — 

TT  3   2941 

£cloffe  151*  ^^  snspirar  so  gaste  noite  e  dia, 

Sem  me  fartar  de  ver-me  descontente. 


342  Riebard  Otto 

gloriar^se. 

Las.  VI  16,  Tritao,  que  de  ser  filho  se  gloria  — 

honrar -se. 

TTT     D      QQO      \ 

AmDb    y  7r  ^^^  ^^^'  ^^^  saocessores 

Se  honrarao  de  serem  teus; 

injuriar^se. 

Lu8. X103,  Que  se  injuria  de  usar  fundido  cobre, 

£  de  nao  ter  das  armas  sempre  os  callos. 

aervinrC-se). 

Redond    }'  ^"®  *ß^'* 

Vos  sirvais  de  me  occapar; 

Ridonl^^idmung)!'  ■"*»  »«*>'*  «>"•  *  "'■^''**  [so.  V.mJ  de  me  tornar  > 
resuscitar  — 
NB.    In  einem  anderen  Falle  bezeichnet  der  Infinitiv  mit  de  nach 
servir  den  Zweck. 

Scrvirao  de  atormentar-mei 
servir  mit  a  kommt  nicht  vor.     Zu  «erviV  para  vgl.  §.  46. 

SoQ.  20t       Senao  a  mim,  que  de  matar-me  vivo. 
SoD.  202,     Vivo,  Senhora,  so  de  contemplar  -  vos; 

§.  29.    6.  Der  Infiniti?  mit  de  ktogt  als  Geiiti?  t«b  eiten  N^nei  ab: 

a)  von  Substantiven. 
Hierbei  finden  sich  solche^  die  mit  den  eben  besprochenen  Verben 
durch  Etymologie  und  Bedeutung  verwandt  sind: 

dor. 

Son.  3,        Qae  a  dor  de  ver  as  magoas  que  passiura  ~ 

eapanto. 

III  B    12  i 

Redond.  ('  Qö*><lade,  tempo,  e  espanto 

De  ver  quao  ligeiro  passe  — 

louvores. 

I^ns. VniS,   E  nao  qneirais  louvores  arrogantes 

De  serdes  contra  os  vossos  mui  possantes. 

^nedo. 

Lus.  IV  89,  A  desespera^ao  e  frio  medo 

D  e  jÄ  nos  nao  t  o  r  n  a  r  a  ver  tao  cedo. 

desgl.  IX  73.  X  122,  {IjS^J  fl\. 


Der  portagiesische  Infinitiv  bei  Camoes  343 

receio. 

Son.  202,  Receios  de  perder  por  vöb  a  vida, 

cantentatnento. 

TT  B    900) 

Ecloffe  4  r  ^*^  puderao  mover  teu  duro  peito 

A  mostrares  sequer  contentamento 

De  ver  o  men  tormento;  — 

Ungleich   häufiger  als  beim  Verb  bezeichnet  beim  Substantiv  der 

Infinitiv  mit  de  den  Gegenstand,  auf  den  eine  Absicht  gerichtet  ist: 

(xtreH/mento. 

Son.  66,  Que  tenha  de  loavar-te  atrevimento  — 

cabifa. 

Son.  80,     Me  tömo,  por  cobiga  de  ganhar-me, 
Onde  estive  tao  perto  de  perder- me. 

^^^^'  Redond.  (• 
conflanfa. 

Belöge  3  r  ®  ^^^^^  *  confian^a 

De  ver-me  nunca  mais  — 

desejo. 

Tendes  de  ter  do  pasto  mais  vontade. 

esperanfa. 

Las.iy30,  as  esperan^as  de  ganhal-a  — 

desgl.  IX  75,  Son.  75,  gelSge^^l' 
exercicio. 

Los. X 150,  Tenham  religiöses  exeroicios 

De  rogarem  por  vosso  regimento; 

furar. 

Los.  IV  29,  o  furor 

De  offender  oa  vencer  o  duro  imigo, 

gosto. 

Los. V 100,  Porqne  o  amor  fratemo  e  puro  gosto 
De  dar  a  todo  o  Lusitano  feito  •— 

desgl.  X  8,  Son.  98,  ^J^Jf], 

öbrigagao. 

Los.  X  41,  Obriga^ao  de  dar  o  reino  inico  — 

phantasia. 

Los.  VI  29,  Vistes  aquella  insana  phantasia 

De  tentarem  o  mar  com  vela  e  remo; 


344  Richard  Otto 

Hfiafig  begleitet  der  Infinitiv  mit  de  das  Snbstantiyiim  zur  näheren 
Bestimmung  seines  Wesens: 

cat&sa. 

Sk>D.  91,      Qaanto  sao  mais  as  cousas  de  ser  menos. 
A^^\  n  B-  3031 

diu» 

Los.  VI  58,  Chega^se  o  prazo  e  dia  assignalado 

De  entrar  em  campo  ja  co'os  doze  Inglezes, 

ftm* 

Son.  139,    Ja  chegado  era  o  fim  de  despedir-me; 

glaria. 

La8.iy57,  gloria  de  mandar 

deBgl.  IV  95,  °  J-/f  j. 

hamenagem. 

Lob.  vi  91,  Nas  bellas  maos  tomando-lhe  homenagem 
De  Ihe  serem  leaes  esta  viagem. 

indicio. 

Son.  37,       Qae  sempre  deo  na  vida  claro  indioio 
De  vir  a  merecer  tao  santa  morte. 

Son.  68,       Dai-me  uma  lei,  Senhora,  de  qnerer-vos  — 

mägoa. 

Son.  19,  a  dor  qae  me  ficou 

Da  migoa,  sein  remedio,  de  perder-te; 
desgl.  Los.  IV  43. 

passo. 

SoD.  139,     Qaando  rios  de  amor  se  atrevessärao 

A  me  impedir  o  passo  de  partir-me. 

peccado. 

Los. in  139,  Ou  foi  casdgo  claro  do  peccado 
De  tirar  Leonor  a  sea  marido 
£  casar-se  com  ella  — 

pejo. 

Las.  X  37,  Dao  teri  pejo 

De  tirar  desto  mando  aqaelle  esprito  — 

pena. 

Las.  VII 83,  Sob  pena  de  nao  ser  agradecido. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Gamoes  345 

pensafnento. 

8on.  202,    Onde  mereci  eu  tal  pensamento 
Nnnca  de  ser  homano  merecido? 

desirl  °  ß-  ^^H 
^®®«'"  Belöge  1(- 

perda. 

C^:^\f  A  perda  de  perdel-o  - 

TT!  B  222i 
desgl.  poder  Epigtel 2  f»  Prazer  IX  17,  razao  V  97,  Son.  85,  (hat 

TTT  D    OOOJ 

auch  para  nach    sich),   Signal  gp-^J^j^S,  tem pol  18,  Son. 233. 

ß)  von  Adjectiven. 
§.  30.    Auch  hier  kann  (wie   im  Einzelnen  gezeigt  werden  wird) 
der  Infinitiv  mit  de  als  Nachfolger  des  lateinischen  Genitivus  d.  Gemn- 
diams  angesehen  werden. 

cansado. 

Lns.  n  60,    0  capitao  illustre  j4  cansado, 
De  yigiar  a  noite  — 

canfuso. 

Lns.  VII  45,  0  povo,  qne  concorre,  vai  confuso 
De  ver  a  gente  estranha  — 
ledo  (laetus  i.  Lateinischen  mit  dem  Genitiv  oder  auoh  dem 
Ablativ  construirt). 
Son«  186,   Ledo  de  se  ver  neiles  abrazado; 

medroso. 

Son.  80,     S6  de  ouvir  fallar  nelie  estA  medroso: 

recoeso. 

Lus.  IV  2^  Porque  vendo-se  o  reino  receoso, 
De  ser  do  Castelhano  subjugado  — 

perto. 

Lus  in  138,  esteve  perto 

De  destruir-se  o  reino  totalmente: 
desgl.  Son.  80,  ^»^^SOj 

remoto. 

III  B    22i 

Redond.  r  ^'  postoquc  tao  remota 

Estejais  de  m'escntar  — 
seguro.    (Im  Lateinischen  regelmässig  mit  dem  Genitiv.) 
Son.  258,     Ao  menos  estivera  a  alma  segnra 

De  ganhar-se  com  ella  mais  victoria. 

^^^'  Redend.  }• 


346  Richard  Otto 

cantente. 

Lu8.  III114,  De  alcan^ar  tal  victoria  tao  barata, 
Inda  nao  bem  contente  o  forte  brago, 
Vai  ajadar  ao  bravo  Castelhano  — 

desgl.  IV  43.  VI  90.  VIII  17.  l^-^f],  2^,«*^}. 

desejoso. 

Lu8.  II  3,    £  porque  eük  em  extremo  desejoso 
De  te  ver  — 

desgl.  V  26,  VI  68,  VU  67,  "^J  f>§j. 

digno.  (Zwar  regierte  dieses  Adjectivum  im  Lateinischen  zumeist 
das  Supinum  auf  u  oder  den  Ablativus  pretii,  doch  findet  es  sich 
auch  [z.  B.  in  Ciceros  Briefen]  mit  dem  Genitiv  gebraucht.  Vgl.  Cic. 
ad  Att.  8;  15:  curatio  dignissima  tuae  virtutis.  Bei  indignus 
war  der  Genitiv  weit  gewöhnlicher.) 

Las.  Vin35,  DigDO  feito  de  ser  no  mnndo  eterno; 
X  139,  Gastella,  vossa  amiga,  ser^  dina 

De  lan^ar-lhe  o  collar  ao  rudo  collo: 

desgl.  SOD.  90,  LÄI- 

1/ndigno. 

SoD.  255,     Qae  possa  indigno  ser  de  conhecer- vos; 

facU. 

Lu8.Vin75,  Qae  facil  6  a  verdade  d'entender-se. 

B.  Der  Infinitiv  mit  a. 

Die  Praeposition  a  hat  namentlich  in  der  Verbalrection  ihre  ur- 
sprüngliche Bedeutung  weit  besser  gewahrt,  als  de.  Wie  mit  dem  lat 
ad  ist  mit  dem  port.  a  noch  immer  der  Richtungsbegriff  verbunden. 
Am  klarsten  zeigt  sich  dies  nach  den  Verben  der  Bewegung,  doch  Ifisst 
sich  auch  sonst  der  ursprüngliche  Sinn  der  Richtung  auf  ein  Ziel  noch 
immer  erkennen. 

Im  Altfranzösischen  ist  die  Bedeutung  des  a  vor  dem  Infinitive  eine 
weit  geschwächtere;  sie  blasst  so  weit  ab,  dass  der  Infinitiv  mit  a  sogar 
logisches  Subject  sein  kann,  was  die  neuere  Sprache  allerdings  wieder 
nicht  duldet.  Es  zeigt  somit  die  portugiesische  Syntax  hier  (wie  in 
noch  recht  vielen  Puncten)  eine  grosse  Ursprünglichkeit.  Nur  so  weit 
modificirt  unser  Autor  wenigstens  die  Bedeutung  des  a  vor  dem  In- 
finitive, dass  derselbe  bei  einzelnen  Verben  Object  werden  kann,  wobei 
tber  noch  immer  nicht  völlig  die  Grundbedeutung  zerstört  ist. 


Der  portagiesisohe  Infinitiv  bei  Camoes  347 

Wenn  wir  §.  38  a  mit  dem  Infinitiv  zur  Vertretung  eines  conditio- 
nalen  Nebensatzes  finden,  so  ist  dies  im  Lateinischen  vorbereitet  durch 
die  —  allerdings  seltene  —  rein  temporale  Bedeutung  von  ad.  (Ad 
horam  destinatam  facere  aliquid.)  Der  Uebergang  vom  Tem- 
poralen zum  Conditionalen  geschieht  stets  ohne  Schwierigkeit. 

§.  31.  1.   Als  Object. 

Der  Infinitiv  mit  a  findet  sich  als  Object  gebraucht  nach 

aprender,  ensinar;  aventurar,  comegar,  ousar;  jurar^ 
mandar,  ordenar. 

aprender. 

Los.  VI  42,  E  porque  os  qae  me  onvirem  d'aqoi  apren  dam 
A  fazer  feitos  grandes  de  alta  prova  — 
X  41,  Atö  que  4  for^a  so  de  bra^o  apprendem 
A  abaixar  a  cerviz  — 
desgl.  Son.  116. 

enMnar. 

Las. VII 37,  As  partes,  qae  a  cobrir  natura  ensina: 
Son.  92,      0  qae  a  p erder  o  medo  me  ensinou. 

deflirl   Son    IQq   ^^  ^'  337»    III  B.  165\    III  B.  200)    III  B.  2421 

aventurar. 

TTT    D      gOJ 

Bedond.  (»  ^®  ninguem  ouso  fiar; 
Qae  seria  aventurar 
A  perder-me,  ou  a  perdel-a. 

come^ar.    (Vgl.  §.  24,  wo  sich  5  Fälle  von  comegar  de  auf- 
gef&hrt  finden.) 
Los.  I  15,   Comecem  a  sentir  0  p^o  grosso  — 

I  59,    Come^a  a  embandeirar-se  toda  a  armada  — 
IV  30,   Come^a  se  a  travar  a  incerta  gaerra; 

V  25,    A  maneira  de  nuvens  se  comegam 

A  descobrir  os  montes,  que  enxergämos; 

V  28,   Come^o-lhe  a  mostrar  da  rica  pelle 

De  ColchoB  0  gentil  metal  supremo  — 

desgl.  V  35,  55,  58,  VI  26,  37,  61,  IX  72,  Son.  29,  ^ Jge  ^4}'  EclV^9}' 

n  B.  250»    n  B.  3861    II  B.  388>    in  B.  173(   lU  B.  2471 
Belöge  lor  Ode  11     f »  Ode  11     T  Elegie  4    J'  Octave  3  f • 

atisar. 

Los.  V  86,  Ousou  algum  a  ver  do  mar  profunde  — 

Diese  Verbindung  von  ousar  mit  a  und  dem  Infinitiv  steht  bei 
Camoes  ganz  vereinzelt  da.     Am  häufigsten  (5  mal)  wird  ousar  mit 

Romantteh«  Forichangeo  Vf.  23 


;)48  Richard  Otto 

dem  reinon  Infinitiv  gebraucht  (vgl.  §.  18),  ousar  de  findet  sich  3 mal  bei 
GamoeB.   (Vgl.  §.  24.) 

Jurar. 

Lu8.VIIIll,  Por  quem  no  Estygio  lago  jnra  a  Fama 
De  mais  nao  oelebrar  nenham  de  Roma: 
X  68,  Em  sangue  Portugaez  juram  descridos 
De  banhar  os  bigodes  retorcidos. 
Jurar  hat  bei  Camoes  trotz   seines   seltenen  Vorkommens  sehr 
Bohwankonde  Rootion.     Vgl.  das  Nähere  §.  17. 

mandar. 

Lu8.  IV  73,  Te  avisamos,  que  ö  tempo,  que  J4  man  des 

A  recebor  de  nOs  tributos  grandes. 
IV  76,  Vä  a  gente  que  mandar  cortando  os  mares 

A  busoar  dovos  climas,  novos  ares. 
Solouco^^^l*  Mande,  Senhor,  vossa  Altew 

A  ohamal-o  por  alguem  — 

A  dar  a  meu  mal  sahida; 
Das  flbrigo  vgl  §.  17. 

§.  <^.^    t.  Iff  laiailif  Mit  a  stflit  aa  Stelle  des  lateia.  Sipiains  aif  -la  ader 

de«  CenadiiBS  ait  ad. 

ii"^  boim  intransitiven  Verbum  der  Bewegung  zur  Bezeich- 
nung des  Zieles. 
i>ro«i»r,  (if»</(i»\  aspirtir,  chfjfan  concorrer.  correr,  dis- 
fTorrff  ,  «iVsOf  r,  fHfrttr.  i f\  parftr.  p^i^sor.  resHrJar,  Sahir, 
*if /»ir.  ro'*««i#\  rir.  roar. 

la*slV  N:\  Oa*  xivton**  do  Kwbaiv\  qae  acode 
A  dofecder  Alo*«t^  - 

A  ;or*r  va,  l  eiria   - 

V,;  H  *4*  I 


Der  portngiesische  Infinitiv  bei  Cainoes  349 

Diesen  9  Fällen  von  andar  a  stehen  ca.  36  Fälle  gegenüber^  in 
denen  andar  den  reinen  Infinitiv  nach  sich  hat  (vgl.  §.  19).  Auch  die 
Praepositionen  por  und  para  findet  sich  nach  andar  mit  dem  In- 
finitiv verbunden.    Vgl.  §§.  42  u.  46. 

chegar. 

SoD.  68,   Que  se  assi  nao  chegar  a  contentar- vos  — 

Hier  ist  a  vor  dem  Infinitiv  das  Gewöhnliche.  Vgl.  Son.  105, 131, 
134^  141  und  passim.  Ein  Fall  von  chegar  mit  reinem  Infinitiv  ist 
§.  19  erwähnt  worden. 

concorrer. 

Los.  II  93,  Da  gente,  que  a  ver  so  concorre  leda; 
Vn  23,  Fez  concorrer  a  vel-o  todo  o  povo. 

correr. 

Los.  VI  73,  Cor  rem  logo  os  soldados  animosos 
A  dar  ä  bomba;  — 


desgl. 


m  B.  206> 
Elegie  11  f* 


discorrer. 

Eclo^e  3  I»  ^^^  *  praia  do  Tejo  discorria 
A  lavar  a  beatilba  e  o  trangado: 

descer. 

Las.  X  20,  Descerao  a  ajudal-o  — 

Son.  242,     A  que  desce?  A  subir  a  creatara. 

entrar. 

Los.  I  78|    £  entrando  assi  a  fallar-lhe  — 

är   j    o  |,  Adonde  entra  o  grao  Tejo  a  dar  tribato  — 
desgl.  Lus.  in  99. 

ir. 

Lus.  vn  34,  Para  ir  nellas  a  ser  religiöse  — 

X  64,  Despois  irä  com  peito  esforgadissimo 

A  tolher, 

X  119,  Dizei,  se  sois  mandados  como  estais 

Sem  irdes  a  prögar  a  sancta  fö? 

,^„  ,   II  B.  245J    n  B.  332i    III  B.  405)    m  B.  447  i    HI  B.  477  Ä 
^®*-  Belöge  9r  Gang.  10  T  Filod.  I  8  f'  Filod.  III  4^  Filod.  V  4  f • 

Dass  ir  weit  häufiger  mit  dem  Infinitiv  mit  a  vorkommt,  als  andar, 
hat  gewiss  keinen  tieferen  Grund.  Es  sind  auch  bei  ir  die  Fälle ,  in 
denen  es  den  Infinitiv  ohne  Praeposition  regiert,  in  der  grossen  Mehr- 
heit.   Zahlenverhältniss  18  :  8. 

23* 


350  Richard  Otto 

parti/t. 

Lus.  I  60|    Partia  alegramente  oavegando, 

A  ver  as  naos  ligeiras  LusitaDas  — 
III  58,    A  destruir  o  provo  Sarraoeno, 

Muitos  com  tengao  sancta  eram  partidoB. 
desgl.  VII  23,  Vin  93  u.  ö. 

passar. 

Las.  III  86,  Da  Germanica  armada,  que  passava. 
De  armes  fortes  e  gente  apercebida, 
A  recobrar  a  Jadea  ja  perdida. 

resurjar. 

Los.  X  30,  Aqui  resurjam  todos  os  antigos 

A  ver  o  nobre  ardor,  qae  aqai  se  apprende: 

Sahir. 

Lus.  II  83,  qae  nao  sabisse 

0  nosso  capitao  esclarecido 
A  ver-te  ou  a  servir-te  — 

°®®^'-  Belöge  6  r  Octave  3   f" 
Einmal  kommt  sahir  auch  mit  para  und  dem  Infinitiv  vor;  vgl.  §.  45. 

subir. 

TT  TK    A  ^'7\ 

Ecloffe  1  r  ^^  ^**'  Frondelio,  a  mao;  e  sobe  a  ver 
Tado  o  mais  qu'ea  de  dor  nao  sei  dizer. 

tomar. 

Lus.  I  29,   £,  tendo  guarnecida  a  lassa  frota, 

Tornarao  a  seguir  sua  longa  rota. 
desgl.  U  40,  ni  118,  IV  89,  V  9,  34,  65,  73,  VH!  48  u.  ff. 

Der  §.  19  erwähnte  Fall  von  tomar  mit  reinem  Infinitiv  steht  dem 
gegenüber  ganz  vereinzelt  da. 

vir. 

Las.  I  60,    A  conquistar  as  terras  Asianas 
Vieram;  — 
II  51,   A  qua!  vir4  despois  a  ser  senhora  — 
desgl.  U  79,  III  22,  38,  65,  V  91,  VI  23,  29,  63,  75,  VIU  34,  68.  IX  9, 
36,  X  56,  59,  66,  Son.  3.  Son.  17,  Son.  37,  Son.  47,  Son.  56,  Son.  156, 

Son.  157,  Son.  172,  Son.  187,  Son.  227.  Son.  248,  Eclogl^J}'  Eljb^^4}' 

n  B.  200i  II  B.  216J  II  B.  245»  II  B.  253»  -k  «  of.a  ^  »•  2731 
Ecloge  4r  Ecloge  ef'  Ecloge  9r  Belöge  llf'  '^-  P*  ^^'  Eclogel2f 
o  mal  "  B-  286J  II  B  304(  II  B.  317»  II  B.  321(  H  B.  333» 
^  ™**'   Ecloge  14r   Gang.  2    p   Can^.  6    (»   Can^.  7    T   Cao^.  11  V 

Ode%^^('  Sdo^nd^^}'  i^-  P-  19  2  mal,   p.  27,   p.  31,  p.  32  2  «ni, 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  351 

p.  34  2 mal,   p.  40,   p.  53,    p.  58,    p.  61,    p.  106,   p.  107,  p.  145, 
in  B.  174)     in  B.  1761     m  B.  188I     III  B.  20n     m  B.  208» 
Elegie  4     f'    Elegie  5      f'    Elegie  7     T    Elegie  10  T    Elegie  11  (* 

m  B.  227>     m  B.  239)     IH  B.  247)    .u     „   of^h    DI  B.  267)     -k 
Epistel  4   r  Octave  3  f'   Octave  3    T  *^-  ^'  "^^^^  Seleuco      r 

„    07O     I"  ß-  350)     .u   „  OK,    m  B.  410)     :k   «   >i>i  1    ni  B.  415) 
P-  270,  A^phjiul,  Ib.  p.  354,  pij^j   „2j»  ^^-  P*  ^^^'  Filod.  11  3I» 

ib  n  ilß  m  B.  421)   .u  „  .^o   in  B.  431)   ni  B.  447)    III  B.  475) 
ID.  p.4ib,  p.,^j  jj  5^,  ID.  p.4^,  p.j^^    jj  g|,  Filod.  III  4('  Filod.  V  4f- 

In  §.  19  finden  sich  die  Falle  von  vir  mit  reinem  Infinitiv  in  mög- 
lichster Vollständigkeit  verzeichnet.  Die  Fälle  mit  a  übertreffen  erstere 
genaa  um  das  Doppelte  an  Anzahl. 

voar. 

Ele^e  lor  ^*^  *^  fortos  palavras  que  voavao 

A  aoimar  os  incertos  companheiros,  — 
Sonst  kommt  voar  nicht  wieder  mit  dem  Infinitiv  vor. 

§.  33.     ß)  bei   reflexiven  Verben,   gleichfalls  zur  Bezeich- 
nung ihres  Zieles. 

abrandar-se,  ajuntar-se,  arremessar'Se,atrever-$e,deS' 
pdr-se,  embarcar-se,  incllnar-se,  lan^ar-se,  offereger-se^ 
partir-se,  passar-se,  ponhar-se. 

abrandar-se. 

TT    -D      OQQl 

Ecloeelir  ^^*»  ^*^  ^^^  ™®  ^®^»  ^^*  *  primeira; 

Qae  a  dar-ma  o  velbo  AIcido  emfim  se  abranda, 
OaviDdo  me  cantar  nesta  ribeira. 

ajuntar-se. 

Los-Vn  29,  Tal  a  gente  se  ajunta  a  ouvir  o  Mouro. 

Hiernach  tritt  auch  para  und  por  vor  den  Infinitiv.  Vergl.  §§.  42 
und  46. 

arremessar  -  se. 
Los.  1X73,  se  arremessa 

A  matar  na  agua  o  fogo,  que  aelle  arde. 

atrever^se. 

Los.  V  30,  qae  se  atreva 

Fernao  Velloso  a  ir  ver  da  terra  o  trato  — 

VI  46,  nao  se  atrevem  — 

A  sQStentar  as  damas,  como  devem. 

A^.^\    TY  70     Q^n    QQ     Q^r.    ^  QO     "  B-   271)      II  B.  282)     III  B.  219) 
desgl   IX  79,  Son.  39,  Sod.  139,  Belöge  12 J'    Ecloge  Uf»    Redond.    j' 

m  B.  419)    III  B.  455  ) 
Filod.  II  5r  Filod.  IV  2|- 


352  Richard  Otto 

An  zwei  Stellen  daneben  reiner  Infinitiv.    Vgl.  §.  18.    Das  Sab- 
stantivum  atrevi/mento  hat  de  nach  sich.    Vgl.  §.  29. 

despör-se. 

Oct^e  3  I'  Amor,  que  por  amor  te  despuzeste 
A  re staurar  o  muDdo  errado  e  triste; 

embarcar  -  se. 

Lus.  II  92,  Quando  o  rei  Melindano  se  embarcava 
A  yer  a  frota  que  no  mar  estava. 

inclinar'Se. 

SÄ  ff  »"  »••"«•'-» 

A  matar  mais  de  branda  qae  d'esquiva. 

lani^ar-se* 

Las. IX70|  Se  lan^am  a  correr  pelas  ribeiras. 

Garta  I     ('  ^®  ^^®  "^  ^*  lan^ao  a  bascar  dinheiro  — 

offerecer-se. 

Las.IV  81,  A  aoompanhar- me  logo  se  offerece  — 

Hno«,!   TY  QQ    H  ^'  163i    III  B.  97i    IH  B.  220) 
aesgi.  lÄ  öö,  g^jj   244  r  Redend,  p  Epistel  2  (• 

partir^se. 

Lus.  n  97,  Nos  seus  bateis  da  frota  se  partia 
A  receber  no  mar  o  Melindauo  — 
desgl.  m  38,  V  57,  VEQ  44  u.  ö. 

pasaaV'Se. 

Lus.  11197,  £  de  HelicoDa  as  Muras  fez  passar-se 
A  pizar  do  Mondego  a  fertil  herva. 

ponhav'se. 

TT  g    289) 

Eoloire  15r  '^®°*^  ®™  quanto  o  triste  pensamento 

Se  punha  a  contemplar  tua  beldade  — 
Eoloire  15r  ^"®  quanto  mais  me  ponho  a  declaral-o  — 

§.  34.    y)  bei  Transitiven.    Oleichfalls  wird  hier  durch  den  Infinitiv 
mit  a  das  von  der  Thätigkeit  des  Verb  um  finitum  beabsichtigte  Ziel 

ausgedrückt. 
ajudar,  ati^ar,  compeller,  condenar,  constranger,  costu- 
mar,  desafiar,  dif fever,  erguer,  forgar,  inciiar,  levantar, 
levar,  movcr,  obrigar,  reduzir,  trazer. 
ajtular. 

Lus.  V  9,  Sancto,  que  os  Hispanhoes  tanto  ajudou 
A  fazerem  nos  Mouros  bravo  estrago. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Gam5e8  353 

Vm  18,  Qae  ajnda  a  combater  o  rei  primeiro. 

Ho.*i    IT  RA     DB.  39t    Q««  OQ   U  B.  2421    III  B.  121 
desgl.  X  64,  g^^   7g  J,  Son.93,  j,^,^^^  gj,  ^^^^^^    |. 

TTT     n     QA| 

Redend,   r  E  se  a  penna  nao  me  atiga, 
A  dizer  pena  tao  forte  — 

campeUer. 

Los.  V  70,  Quanto  a  desesperar  ja  compellidos  — 

desirl  °  ^'  ^22) 
^®®«^*-  Belöge  6(- 

condenar. 

II  B    284) 

Ecloee  14r  ^  ver-te  sempre  rindo  me  condena  — 

desirl  "  ß-  326> 
^®®«*-  Gang.  9    (• 

III  B    77  i 

Bedond.  f»  ®^  P°**  °*^  constranger 
A  j  u  r  a  r  falso  por  elles. 

costumar. 

Son.  52,  me  costamais 

A  viver  de  algum  bem  desesperado: 
desgl.  Son.  157. 
Daneben  finden  sich  allerdings  drei  Fälle  von  costumar  mit  reinem 
Infinitiv. 

TT     D      OftQl 

Ecloire  14r  ®®  costuma  tingir  de  cor  vermelha. 

TTT    D      -l^aj 

Elfi    ft  4  I»  ^^^  M®''^^"^'  Q^®  sempre  costumou 
Paoificar  porfias  duvidosas  — 

ä^e  a  }♦  ^^  costuma  na  morte  resfriar-se. 

desafiar. 
Ssl    e  14r  ^**®  *  cantar  vezes  mil  me  desafia. 

differer. 

Lus.Vin82,  Por  que  razao  Ibe  impede  e  Ihe  differe 
A  fazenda  trazer  de  Portugal? 

erguer. 

Son.  48,  Se  os  olbos  ergo  a  ver  se  inda  apparece  — 

A..^\   n  B-  2061 
^^«ß^^   Belogen}- 


354  Richard  Otto 

for^ar. 

Lue  VI  98,  E  com  for^ar  o  rosto,  quo  se  enfia, 
A  parecer  seguro  — 
deegl.  VUI  15. 

incitar. 

Lus.  X72b  Incitando  o  exercito  espantoBO 

A  destruir  um  esqaadrao  de  Christo? 

levantciT. 

LU8.X146,  Qae  os  animos  levanta  de  contino 
A  ter  para  trabalhos  ledo  o  rosto. 

levar. 

II  R    24QÄ 

Edo^e  lOr  ^"®  ™®  '®^*  *  perder  meu  pouco  tento. 

vfiover. 

TT    ;D       \^Ci\ 

Ecloffe  4  r  ^*°  puderao  mover  teu  duro  peito 

A  mostrares  seqaer  coDtentamento  — 

,      ,    II  B.  247) 
^®^*^'-  Belöge  19(- 

obrlgar. 

Lns.  n  3,  Qae  a  natureza  me  obriga  a  desejal-a. 

desgl.  V  99,  Son   1,  Son.  143,  ßedond^^}'  '^^'  P*  ®^»  P*  ^^^* 
Einmal  hat  obrigar  den  reinen  Infinitiv  nach  sich: 
Las.  VII  37,  a  quem  obriga 

A  lei  nao  misturar  a  casta  antiga: 

reduzir. 

Eletrie  8  ('  ^°^^  ^^^^  ^^*  acharei  qua  baste,  (ai!)  onde, 
A  poder  reduzir-te  a  ser  piedosa? 

trazer. 

LU8.VII30,  que  Ventura 

Vos  trouxe  a  commetterdes  tal  caminho? 


desgl.  IX  37,  ^Il-^11\. 


§.  35.    3.  Der  Infinitiv  mit  a  steht  zur  Beieickning  des  Zweckes  nach  baatar, 
davy  {haver)  ond  ser- 
hastar.  (Wird  auch  mit  para  construirt,  vgl.  §.  46.) 
Lus.  VI  73,  A  manear  o  leme  nao  bastaram;  — 

desffl   "  ^   ^^^\   "^  ^-  ^^^ 
°®®^*'  Belöge  15r  Elegie  8    (' 

Dies  entspricht  genau  dem  Gebrauche  des  lateinischen  suffioere. 

Vgl.  Tac.  3,  72:   Pompeji  theatrum  . . .  Tiberius  ezstruoturam 


Der  portngiesische  Infinitiv  bei  CamOes  3Ö5 

pollioituB    est;    qnod    nemo    e    familia    restaurando    suffi- 
oeret. 

Die  Vertretung  eines  lateinischen  Dativ  des  Gerundiums  durch 
roman.  ad  mit  dem  Infinitiv  ist  durchaus  regelrecht. 

dar. 

Los. IX  86,  Dando-lhe  a  entender,  qae  ali  viera  — 

in  B.  211    r»  j       j 

Redend.  }'  ^  dando-me  a  padecer 

Tado  0  que  qaiz  qae  puzesse, 

Qae  me  deo  com  qu'escreveBse 

0  qae  me  deo  a  escrever  — 

desirl  ™  ^-222^    HI  B.  2671 
°®'»''  Epistel  2  r  Seleuco    f- 

Hier  liegt  dagegen  ad  mit  dem  Gerundium  zu  Grunde. 

Vgl.  Gic.  Gr.  3;  26,  103:  Ipsa  ad  ornandum  praecepta  quae 
dantur.    Uv.  2,  14:    His   locus  ad  habitandum  datus,    quem 
deinde  Tuscam  vicum  appellarunt. 
(haver  (vgl.  §.  24) 

TTT     g      QO\ 

Bedond    r  G  qu»hia  a  dizer  em  prosa.) 

ser  kann  eigentlich  nur  beiläufig  hier  Erwähnung  finden,  da  ein- 
mal (wie  bei  haver)  der   Fall  ein  vereinzelter   ist  und  ausserdem  der 
Zweckbegriff  nicht  so  ausgeprägt  ist,  wie  bei  dar  und  bastar. 
Son.  84,    Qae  ser 4  qaando  a  vir?    Begelmässiger  wäre  de  vir,  vgl.  §.  23. 

Die  Praeteritalformen  von  ser  mit  a  und  dem  Infinitiv  sind  §.  20 
besprochen. 

4.    Der  Infinitiv  mit  a  abhängig;  vom  Nomen, 

§.  36.  a)  vom  Substantivum. 

Es  ist  hier  nur  ein  Substantivum  zu  verzeichnen,  nämlich  licenia. 
Es  sei  daran  erinnert,  dass  unter  den  Substantiven,  die  den  Infinitiv 
mit  de  bei  Camoes  nach  sieh  haben,  es  auch  einige  giebt,  die  (wie 
daa  obige)  eine  Absicht,  ein  Streben  ausdrücken.     Vgl.  §.  29. 

Ecloie  lir  ^^  *  ^*'  ™®^  parecer  me  das  licenga  — 

§.  37.  ß)  vom  Adjectivum. 

Wir  begegnen  hier  einer  Anzahl  adjectivischen  Participien  von 
Verben,  die  schon  in  diesem  Abschnitte,  da  sie  den  Infinitiv  mit  a  re- 
gieren, behandelt  sind.     Diese  sind: 

acostumado,  costumado,  conjurado,  usado;  bastante. 
Von  eigentlichen  Adjectiven  sind  nur   importuno,  pronto  und 
sujeiio  vertreten. 


356  Richard  Otto 

acostwmado. 

SoD.  203,   A  voDcer  e  a  matar  acostumadas. 

°®®^*   Octave  3   }• 
co8tu}nado. 

Las.  ly  56,  As  Portugaezas  tbrgas,  costamadas 
A  derribarem  quanto  acham  diante. 

conjurado. 

Las. ly35^  Qae  estavam  conjarados  a  acabarem 
Oa  a  ganbarem  ambos  a  coroa  — 

usado. 

Las.  IV  33*,  sempre  asados 

A  resistir  os  asperos  contrastes  — 
desgl.  VU  47,  IX  74  a.  ö. 

bastante* 

Las.  VI 46,   bastantes  —  a  fazer 
desgl.  Son.  210,  Son.  254  a.  ö. 

importuno. 

III  B.  491    T 

Redond    i»  Importano  a  importanar  — 

pronto. 

Redond    r  ^^^  ixiKo%  a  matar  tao  prontas  — 

sujeito. 

SoD.  159,     Sujeita  a  vos  servir  — 

§.  38.  5.   Der  kÜBiti?  mit  a  yertritt  eilen  Genditioiabati. 

Es  ist  bereits  am  Eingang  dieses  Abschnittes  eine  ErklSrnng  dieser 
Erscheinung  zu  geben  versucht. 

Las.  VI  76,  Agora  a  ver  parece,  qoe  desciam 

As  intimas  entranhas  do  profando. 
SoD.  123,     De  caasar  tanta  dor  vos  nao  doestes? 

Mas  a  doer-vos,  dor  me  nao  seria  — 

Ecloffe  1  r  ^*®  *^"^*  *  ^^^  conservado  do  Destino, 

As  benignas  estrellas  promettendo 

Lh'estao  o  largo  pasto  de  Ampelusa, 

Co'o  monte  que  em  mao  ponto  vio  Medusa. 
E  I     e  p»  r  ^™  ^^  *^  desconhcgo  a  natureza; 

Que,  a  ser  de  pedra  ou  ferro  totalmente. 

Ja  tea  peito  crael  föra  desfeito 

Das  ägoas  e  das  chammas  do  mea  peito. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  357 

IT  B    91^) 

Ecloire  4«'  ^  ^^^*  ^^^^  ^^^^^  **^  *^*^  excede, 

Que,  a  cantal-o  com  voz  alta  e  divina, 

A  fönte  do  Pamaso  move  a  s6de; 

TT    T>      QßßJ 

Ode  3      I'  ^  ^^^  como  sohia, 

Padera  levantar  vossos  loavores; 


desirl   °^  ß-  ^23i    III  B.  260      \ 
°®*S'-  Redond.    f'  Seleuco  Prol.f« 


§.  39.  C.   Der  Infinitiv  mit  por. 

Diez  ni  243^  Anm.  sagt  über  den  Unterschied  zwischen  span.  por 
und  para  beim  Infinitiv  Folgendes: 

,,Zwischen  por  und  para  beim  Infinitiv  waltet  ein  feiner  Unter- 
schied, den  das  ital.  per  und  das  fr.  ^02/rnicht  beobachten.  Por  drückt 
die  Absicht;  das  Vorhaben^  para  den  bestimmten  Zweck;  den  Endzweck 
auS;  z.  B.  le  seguia  por  ver  donde  andaba  (ich  folgte  ihm,  indem  ich 
Willens  war  zu  sehen,  exploraturus);  leseguia  para  ver  donde 
andaba  (ich  folgte  ihm  zu  dem  Ende,  um  zu  sehen,  ad  exploran- 
dum).  Andere  Beispiele:  los  estudiantes  dexaban  sus  estudios  por  irse 
d  Flandes  Nov.  10;  yo  canto  por  daros  gusto;  dad  me  un  traguiUo 
para  consolar  este  estomago!  muevo  los  pies  para  andar;  trabajo 
para  ganar.^ 

y.  Reinhardstoettner  hat  in  seiner  Grammatik  diese  Frage  für  das 
Portugiesische  unerortert  gelassen.  Wir  haben  jetzt  die  Pflicht;  fest- 
zustellen; ob  und  wie  weit  in  unseren  Texten  etwa  der  von  Diez  für 
das  Spanische  nachgewiesene  Unterschied  sich  auch  geltend  macht. 

Es  muss  dabei  darauf  aufmerksam  gemacht  werden,  dass  in  einer 
Anzahl  von  Fällen  an  eine  Vergleichung  von  por  und  para  gar  nicht 
gedacht  werden  kann,    nämlich  dort;  wo  dem  j9or  causale  Bedeutung 
innewohnt.    Man  vergleiche: 
Lus.  I  54,  E,  por  ser  necessaria,  procuramos, 
Como  proprios  da  terra  de  habital-a; 
mit 

Los.  I  59,  Gome^a  a  embandeirar-se  toda  a  armada 

£  de  toldos  alegres  se  adornou, 

Por  receber  com  festas  e  alegria 

0  regedor  das  ilbas,  que  partia. 
Eine  genaue  Trennung  der  sämmtlichen  Fälle  des  finalen  und  des 
causalenj>or  glauben  wir  uns  hier  ersparen  zu  dürfen.  Nach  annähernd 
richtiger  Schätzung  beläuft  sich  bei  Camoes  die  Zahl  der  Infinitive 
mit  causalem  por  auf  30;  während  die  der  Infinitive  mit  finalem 
por  100  ist.  Wir  legten  dieser  Berechnung  die  Angaben  der  §§.  42 
und  43  zu  Gründe. 


358  Richard  Otto 

Zur  Beantwortung  der  Frage  über  den  Unterschied  zwischen  por 
und  para  stellen  wir  hier  nur  einige  prägnantere  Beispiele  einandor 
gegenüber. 

para. 

Lu8.  ly  11,  Armou  delle  os  soberbos  matadores 

Para  ajudar  na  gnerra  a  seiis  senhores. 
I  6,      Dada  ao  mundo  por  Deos,  qne  todo  o  mande, 

Para  do  mundo  a  Deoa  dar  parte  grande: 
I  63,    £  mais  Ihe  diz  tambem,  qne  vdr  deseja 

Os  livros  de  sua  lei 

Para  ver  se  conforme  ä  sua  seja  — 
I  79,  qua  todos  seus  intentos 

Sao  para  nos  matarem  e  roubarem  — 
I  95,    Que  tempo  concertado  e  ventos  tinha 
Para  ir  buscar  o  Indo  desejado; 
An  diesen  nicht  mit  besonderer  Absicht  ausgewählten  Stellen  drückt 
para  mit  genügender  Deutlichkeit  „den  bestimmten  Zwecke  den  End- 
zweck^ aus. 

por. 

Lns.  II  28,  Mas  por  nao  darem  no  penedo  immoto, 


A  ancora  solta  logo  a  capitaina  — 
II  68,  Por  86  salvar  a  gente,  ä  costa  dava. 
III  64,  Affonso,  que  nao  sabe  socegar 

Por  ästender  co'a  fama  a  carta  vida: 
III  123,  Tirar  Inez  ao  mundo  determina, 

Por  Ihe  tirar  o  filho,  que  tempreso; 
Nach  diesen  Beispielen  kann   man   annehmen,  dass  die  Dies'sche 
Erklärung  des  Unterschiedes  zwischen  por  und  para  im  Aligemeinen 
auch  für  C  a  m  o  e  s'  Sprache  gültig  ist. 

Nun  giebt  es  aber  doch  eine  Anzahl  von  Fällen,  in  denen  por  mit 
dem  Infinitiv  durchaus  einen  bestimmten  Endzweck  bezeichnet     Vgl: 
Lus.  III 104,  Aquelle  que  me  döste  por  marido, 

Por  defender  sua  terra  amedrontada  — 
IV  52,  Que,  por  salvar  o  povo  miserando, 
Cercado  ao  Sarraceoo  s'entregava. 
Doch  vermögen  diese  Fälle  nicht,  den  Eindruck   des  bestehenden 
graduellen  Unterschiedes  zwischen  por  und  para  gänzlich  zu  verlöschen. 

§.  40.     1.  Der  Infinitiv  mit  por  zur  Bezeichnang  des  Zweckes.     (In  Ver- 
tretung eines  Finalsatzes.) 

Wernekke  a.  a.  0.  p.  17  giebt  für  die  Finalsätze  para  als  diejenige 
Praeposition  an,    die   zumeist  vor  den  Infinitiv  tritt;   seine  Beiapiele 


Der  portagiesisohe  Infinitiv  bei  Cainoes  359 

weisen  sämmtlich  para  auf.  Hierdurch  konnte  man  sich  zu  der  Ansicht 
verleiten  lassen,  .dass  das  moderne  Portugiesisch  —  dem  die  grosse 
Mehrzahl  der  Beispiele  W/s  entnommen  ist  —  Finalsätze  mit  por,  und 
dem  Infinitiv  nicht  gern  duldet.  Dies  ist  indessen  unrichtig.  Wir 
hoffen  bei  anderer  Gelegenheit  auf  den  modernen  Sprachgebrauch  aus- 
f&hrlicher  uns  einlassen  zu  dürfen,  hier  wollen  wir  nur  in  Bezug  auf 
Camoes  diese  Frage  erörtern.  Nach  annähernd  richtiger  Schätzung 
kommen  bei  Camoes  auf  100  Finalsätze  mit  para  40  mit  por^  somit 
sind  erstere  in  überwiegender  Mehrheit.  Die  Stellenangaben,  auf  die 
unsere  Berechnung  sich  stützt,  finden  sich  in  §.42  —  46^  wo  wir  mit 
möglichster  Vollständigkeit  die  betreffenden  Stellen  registrirt  haben. 

§.41.    a)  Der  Infinitiv  mit  por  abhängig  vom  Nomen. 

desesjo,  cobicoso. 

Son.  39,    Se  accendeo  de  oatro  fogo  do  desejo 
Por  alcan^ar  a  laz  que  vence  o  dia. 
desgl.  SoD.  168. 

^loie  1  r  P**"®®®"™^»  Tionio,  que  te  vejo, 

Por  tingires  a  lan^a  cobicoso  — 
Hiermit  sind  die  Beispiele  bereits  erschöpft. 

§.  42.  ß)  beim  Verb. 

Bei  allen  den  folgenden  Verben  ist  vor  dem  regierten  Infinitiv  a 
neben  por  gebräuchlich. 

andar,  concorrer,  vir;  ajuntar-se,  apressar-se,  esforgar- 
86^  trabalhar,  tardar;  suspirar. 

andar. 

Las.  V  23,  Se  os  antignos  philosophos,  qne  an  dar  am 
Tantas  terras  por  ver  segredos  dellaa  — 

eoncorrer. 

Los.  IV  88,  A  gente  da  cidade  aqaelle  dia, 

(Uns  por  amigos,  oatros  por  parentes, 
Oatros  por  ver  sömente),  concorria  — 

vir. 

TT  TK    i'7(\\ 

Eeloffe  2  I'  ^"®  ^*  ^*  ^enA  vem  por  consolar-te  — 

.      ,   III  B.  239» 
^®"«'-  Octave  3  f- 

c^Juntar-se. 

Lii8.Vn29,  Qual  se  ajuntava  em  Rhödope  o  arvoredo, 
So  por  onvir  o  amante  da  donzella  — 


360  Richard  Otto 

apressar-se. 

Las.  IX  73,  —  outra  se  apressa 

Por  tomar  os  vestidos,  que  tem  fora. 

esfor^^ar-se. 

SoD.  149,     Mas  antes  muito  mais  se  esfor9a  assim 
um  contrario  com  outro  por  vencer. 

trabalhar. 

Lus.  V  94,  Trabalha  por  mostrar  Vasco  da  Gama  — 

tardar. 
Seieuco  Prol  T  ^''^S^nto-te  se  tardarao  muito  por  entrar. 

suspirar  verbinden  die  Sonette  und  Eclogen  einige  Male  mit  por 
und  dem  Infinitiv. 

Von  besonderem  Interesse  sind  2  Fälle  von  estar  mit  por  and  dem 
Infinitiv: 
Lus.  X  7,  Altos  baroes,  que  estao  por  vir  ao  mundo  — 
Son.  32,     Bem  por  nascer  esta  quem  vos  merega. 

Diese  Construction  zeigt  eine  enge  Verwandtschaft  mit  dem  oben 
besprochenen  ser  mit  a  oder  de  und  dem  Infinitiv. 

Sonst  ist  der  Infinitiv  mit  por  nur  noch  von  Hauptsätzen  abhängig. 
Vgl.  (ausser  den  angeführten  Stellen): 

Lus.  I  32,  37,  59,  65,  77,  86,  100,  U  10,  27,  28,  35,  43,  61,  66,  68,  80,  87, 107, 

113,  III  5,  64,  104,  123,  IV  12,  44,  44^,  48,  52  (2mal),  60,  61,  93,  V8, 

26,  32,  35,  36,  91,  VI  48,  54,   VII  4,  5,  29,  61,  85,  VIII  4,  33,  35,  40, 

63,  97,  IX  13,  26,  X  11,  117.    Son.  7,  Son.  16  (2  mal),  Son.  36,  Son.  38, 

Son.  53,  Son.  87,  Son.  89,  Son.  140,  Son.  143,  Son.  171,  Son.  178,  Son.  182, 

II  B.  163i    II  B.  178)    II  B.  191)    ..     ^    .o^    ^   onn    «   oafv    ,.   oaq 
Belöge  2  }'  Ecloge  2  1'  Ecloge  4  1'  '^-  P-  ^^^'  P*  ^^^^  P'  ^^^  P*  ^^ 

n  B.  219)     II  B.  249)     II  B.  290)    H  B.  388)    ju    „   oqa   in  R  111 
Ecloge  5r  Ecloge  lOr   Ecloge  15r  Ode  11     f'  ^^'  P*  ^^'  Redond.  (' 

ib.  p.  19,  ib.  p.  22,  p.  27,  p.  73,  p.  78,  ^slLS]  (2«nal),  ™  «'^^  . 

Ib.  p.  283,  p.,^^  II  2j. 

§.  43.    2.  Der  InÜDitiT  mit  por  znr  Bezeichnniig  des  Grnndeg.   (In  Vertretung 

eines  Gausalsatzes.) 

Diese  Infinitive  mit  por  können  naturgemäss  nur  von  Hauptsätzen 
abhängig  sein. 

Ausser  den  schon  oben  angeführten  Stellen  seien  hier  noch  citirt: 
Lus.  VI 59,  Se  veste,  por  nao  ter  quem  nomeado 
Seja  seu  cavalleiro  nesta  empreza: 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  361 

Son.  199,    Probeza  este  Presepio  representa; 

Mas  tanto  por  ser  pobre  ja  merece, 
Que  quanto  mais  o  ö,  mais  Ibe  contenta. 

Die  übrigen  Fälle  sind  in  möglichster  Vollständigkeit  diese: 
Lua.  I  54,  57,  n  89,  101,  III  127,  IV  40^  101,  V  5,  VIII  36,  IX  6,  Son.  64, 
Son.  122,  Son.  152,  Son.  207,  Son.  259,  Jelo'ge^^?!'  Ecloge^i?^  '^'  P^^^» 

^   o^n    n  ß-  283)    n  B.  306)    111  B.  26)    .,     ^    ,^    ..     ^    q.    „    ,oa 
P-  ^^»  Belöge  14f'  Can9.  2  ('  Redond.  J'  '^'  P*  ^^'  '^'  P'  ^^'  P'  ^^6, 

m  B.  182)    m  B.  194)    III  B.  204) 
Elegie  6    j'  Elegie  9    T  Elegie  11  |* 

D.   Der  Infinitiv  mit  para. 

§.  44.  Der  Infinitiv  mit  para  zeigt  eine  weit  grossere  Verwandt- 
schaft zu  den  Infinitiven  mit  de  und  a,  als  der  Infinitiv  mit  por,  weil 
erstens  seine  Abhängigkeit  vom  Nomen  eine  ungleich  häufigere  ist  und 
es  zweitens  oft  vorkommt,  dass  para  die  Stelle  der  Praeposition  a  ein- 
nimmt|  wie  die  Beispiele  zeigen. 

a)  Der  Infinitiv  mit  ^ara  abhängig  von  Substantiven. 

Hierbei  kann  man,  wie  es  auch  im  Deutschen  nach  der  Praeposition 
zu  der  Fall  ist,  eine  doppelte  Bedeutung  des  Infinitivs  wahrnehmen: 
eine  activische  und  eine  passivische.  Es  kommt  bei  Camoes  (wie  auch 
vorwiegend  im  Deutschen  und  fast  regelmässig  im  Englischen  nach  t  o) 
der  Infinitiv  mit  para  stets  in  der  gewöhnlichen  acti vischen  Form  vor  — 

nur  einmal  (on^Qj^  )  durch  Anfügung  des  Reflexivpronomens  passi- 
visch gemacht  —  hat  aber  nicht  selten  passiven  Sinn.  Vgl.  deutsch: 
„ein  Vogel  zum  Singen"  mit  „ein  Buch  zum  Lesen". 

Wir  nehmen  die  (zahlreicheren)  Infinitive  mit  activischer  Bedeutung 
zuerst. 

Die  regierenden  Substantiva  sind:  raz(7o,arte,  maneira,  enseio, 
cousa,  exefnplo,forga,ltcenga^  meio,  modo,  poder,remedio, 
tempOj  vontade,  voz,  hora. 
Lus.  I  44,    Para  se  aqui  deter  nao  v6  razao  — 

desgl.  pM^^^' TJ2P  "'^^^^^"^^   razoes   verisimeis   e  apparentes, 
para  nao  qaererdes  mais  de  vossa  dama  que 
vel  -  a. 
Lus.Vnid,  01ha  tao  subtis  artes  e  maneiras 

Para  adquirir  os  povos  tao  fingidas; 
IX  15,  £  tao  longe  da  patria  achou  maneira 
Para  subir  4  patria  verdadeira  I 


362  Riebard  Otto 

SoD.  2,         Porom  para  cantar  de  vosso  g^sto 

A  composiQao  alta  e  milagrosa, 

Aqoi  falta  saber,  engenho,  e  arte. 
SoD.  15,       Busque  Amor  novas  artes,  oovo  eogenho 

Para  matar  -  me  — 

Naoca  tal  ensejo  vi. 

TTT   R     ^7^^   i 

Amoh   V  ir  ^^  cousa  para  espantar! 

Los.  VII  82,    Que  exemplos  a  faturos  esoriptores, 

Para  espertar  eDgenhos  curiosos, 

Para  pörem  as  causas  em  memoria, 

Que  merecerem  ter  eteroa  glorial 

Sd?nd^^|'  ^  P*'*  resuscitar 

Tem  for9a  a  graga  que  tendes; 
LuB.  VI  53,  J4  do  seu  rei  tomado  tem  licenga 

Para  partir  do  Douro  celebrado  — 

desgl.  Vn  43. 

SoD.  41,       Para  podel-o  ver  oao  tinha  meio. 

SoD.  144,     Que  modo  tao  subtil  da  natureza 

Para  fugir  ao  mundo  e  sens  enganosl 
TT  B  ^^^i 
Canc    11  ('  P®'^"®  Amor  e  Fortuna  determinao 

De  Ibes  deixar  poder  para  entenderem 

A  medida  dos  males  que  tiverem. 

desgl.  (remedio)  H  89,  (tempo)  g^^ge^j,  und  ^leJio^^^j.    (vontade) 

ni  B.  52>   .  ^,v  II  B.  185> 
Redond.  f»  ^^^^^  Ecloge  3f- 

Ganz  an  die  deutsche  Ausdrucks  weise  erinnert  folgende  Stelle: 

Um'hora  para  fallar! 
Passivischen  Sinn  hat  der  Infinitiv  : 

IT  B    ')38) 

Canc  1 1  P  ^^  P*""*  respirar  se  me  negava  — 

AmÄ  V^Il'  ^*"*  ^"^  gentil  desculpa 
Para  hoje  dar  a  Alcmena! 
implvS'Ohlraparanaocrer- 

Der  erwähnte  einzige  Fall,  wo  der  Infinitiv  das  Passivum  ersetzende 
reflexive  Form  hat;  ist  dieser: 

Para  se  soffrer. 
NB.    Wie  im  Lateinischen  aus  dem  pronomen  relatiyam  qni 
das  qui  finale  ward,   so  kann  umgekehrt  im  Portugiesischen  para 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Canooes  3(53 

mit   dem    Infinitiv    anstatt    eines    Finalsatzes    einen    Relativsatz    ver- 
treten.   Vgl.: 
Soo.  248,     Pois  sdbre  tantos  damnos  inda  vejo 

Para  dar-me  outros  mil  am  olhar  brande, 

B  para  os  nao  curar  am  duro  peito. 

§.  45.  ß)  nach  Adjectiven. 

aptOy  apparelhado,  bastante,  conjurado,  debil,  pequeno, 
formoso,  prompto. 

Las.  IV  24,  Apto  para  mandal-os  e  regel-os  — 

(Vgl.  hierzu  Ovid  Met.  15,  376,  Limus  ranas  generat  truncas  pedibus; 
mox  apta  natando  crura  dat.) 

II  B    1491 

Ecloffe  1  ('  ^***  para  te  ouvir  apparelhado; 

La8.yn85,  Nenhum  que  use  de  seu  poder  bastante 
Para  servir  a  seu  desejo  feio  — 

^®®^*-  Red^nd^^j-    ^'**''***  ""^^  ^"^^"^  ^^^-  §'  ^^• 

III  B.  350  )    rv  u        -  A 

Amnh  III  4r  ^°®  ambos  vmdes  conjurados, 

Para  zombardes  de  mi; 
conjurar-se  mit  para  vgl.  §,  46. 

II  B    333) 

Canc  1 1  r  ö"***^®'»  ™*^  ^  debil  e  pequena 

A  voz  para  poder  desabafar  -  me; 
Bemerkenswerth  ist,  dass  hier  debil  und  pequeno  mit  „zu  schwach^^ 
„zu  klein^  übersetzt  werden  müssen.    Eine  ganz  entsprechende  Parallel- 
stelle ist  noch 
Las.  ni  4,   £  para  dizer  tudo,  temo  e  creio, 

Que  qualquer  longo  tempo  curto  seja:*) 
In   den  folgenden  (sonst   ähnlichen)  2  Beispielen   ist    dies    nicht 
der  Fall. 

Nao  era  bistoria  pequena  — 
Redond    r  ^*^  sabendo  Amor  curar, 
Foi  a  doen9a  fazer 
Formosa  para  se  ver, 
Doce  para  se  passar. 
Es   sei  nebenbei  noch  darauf  hingewiesen,   dass  auch  in  diesen 
letzten  3  Beispielen  die  passivische  Bedeutung  der  Infinitive  durch  die 
reflexive  Form  angegeben  ist. 
Las.  IX  55,  Como  que  prompte  estä  para  affeitar-se  — 

1)  Vgl.  übrigens  Lang  i.  d.  Mod.  Lang.  Notes,  Nov.  1887. 

Bonuudaehe  Forachungen  VI.  24 


364  EUchard  Otto 

§.  46.    y)  abhängig  you  Verben  (and  Hfilfsverben). 

abastavy  bastar,  erguer,  servir;  andar,  Sahir,  vir;  estar, 
ser,  ter;  ajuntar-se,  juntar-se,  eonjurar-se. 

Einer  besonderen  Rechtfertigung  bedarf  der  Infinitiv  mit  para  nach 
diesen  Verben  nicht.  Schon  beim  Abschnitte  vom  Infinitiv  mit  a  wiesen 
wir  wiederholt  auf  das  Eintreten  von  para  für  a  vor  dem  Infinitiv  hin. 
Am  meisten  sind  noch  die  Fälle  geeignet,  unser  besonderes  Interesse 
zu  erregen,  in  denen  Hülfsverben  den  Infinitiv  mit  para  nach  sich  haben. 
Wir  nehmen  diese  Fälle  vorweg. 
Lus.  IV  84,  Porqne  a  gente  maritima  e  a  de  Harte 
Estao  para  seguir-me  a  toda  parte. 

EclSgfe!'  Estavao  para  ouvir  - 

Beide  Beispiele  sind  nicht  ganz  identisch.   Das  erstere  würde  wört- 
lich nur  durch  ^sind  bereit  zu  folgen^  übersetzbar  sein^  während  im 
letzteren  Falle  der  portugiesische  Sprachgebrauch  mit  dem  deutschen 
genau  übereinstimmt. 
Lus.  VI  21,  Quo  tanto  bem  dso  ö  para  escoDder-se. 
IX  48,  Sera  para  sentir  que  vao  morrendo. 
Auch  hier  besteht  zwischen  der  deutschen  und  der  portugiesischen 
Ausdrucksweise  höchstens  in   sofern  ein  nebensächlicher  Unterschied, 
als  (wie  beim  ersteren  Beispiel)  der  passivische  Sinn  des  Infinitivs  im 
Portugiesischen  nicht  immer  ohne  grammatischen  Ausdruck  bleibt 
Lus.  X  25,  Se  nao  6s  para  dar-lhe  honroso  estado, 
E  eile  para  dar-te  nm  reine  rico. 
Dieses  ser  para  entspricht  genau  dem  auf  voriger  Seite  besprochenen 
estar  para  (Lus.  IV  84).     Hierin  eine  einfache  Umschreibung  des  Fu- 
turum erblicken  zu  wollen,  würde  nicht  angehen,  man  müsste  bei  wort- 
licher  deutscher  Uebersetzung   der   ersten   Zeile   ein  Adjectivum   wie 
„willens"  oder  „fähig"  einschieben.     Das  S  para  der  zweiten  Zeile 
entspricht  schon  genau  dem  (relativischen)  lateinischen  est  qui.   Ueber 
die  Möglichkeit  einer  Umschreibung  eines  Relativsatzes  mit  para  c.  Inf. 
wurde   bereits   weiter  oben    gesprochen.    Sonach  wäre   die   möglichst 
wörtliche  Wiedergabe   dieser   Stelle:     [Es    wird   vorher   von    der   Un- 
gerechtigkeit des  Justinian  gegen  Belisar  geredet;]     „Wenn   du  nicht 
bereit  bist,  ihm  einen   ehrenvollen  Stand  zu  verleihen ,  so  ist  er  doch 
derjenige,  der  dir  ein  reiches  Land  giebt.^ 
Vgl.  ferner  zu  ser  para 

Las.  X  152,  Son.  123,  ^^^^^^  ^J,  ^^^^  5   |,  R^jond.  f'  SeleucoProir 

III  B.  349    )    III  B.  393)    m  B.  4271    III  B.  4311 
Ampb.  m  4r  Filod.  I  3^  Filod.  II  6(»  Filod.  II  6f  • 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camoes  365 

Einmal  nur  kommt  ter  para  c.  Inf.  vor,   ganz  wie  im  Deutsohen 
„haben  zu  — "  verwendet. 
Lus.  YI  3,  que  ainda  tinha 

Muito  para  cortar  do  salso  argento: 
Es  sollen  nach  dieser  Vorwegnahme  die  übrigen  Fälle  in  der  oben 
angegebenen  Ordnung  vorgeführt  werden. 
Los.  X  111,  £ra  tao  grande  o  pero  do  madeiro, 

Que  s6  para  abalar-se  nao  abasta; 

T¥  \K     4  77^ 

Edoire  2r  ^"^  para  matar  basta  o  mais  pequeno. 

^^1   ,n  h..*^.    n  B-  243)    II  B.  316J    III  B.  19i    III  B.  429i 

Redond?^}'  ^°®  ®®  °*  ^^^^^  ^^  ^^^^ 

Levantais  as  maos  aos  Ceos, 

Nao  as  ergueis  para  Deos, 

£rguei-las  para  matar. 
Los.  X  82,  So  para  fazer  versos  deleitosos 

Servimos;  — 
Son.  93,       Nao  mo  negueis,  se  andais  para  negar-me; 

Seleuco  ^|'^  ^"®  ®^  P^*"  ^"*  andava 

Para  morrer; 
Lob.  Y  36,  Porque  saindo  d68  para  tomal-o  — 
Las  YI74,  Se  para  derribar  entao  vier  am 

A  fortissima  torre  de  Babel: 

II  B  208) 

Ecloffe  5r  '^®™^''  *  ^^^^  para  feril-o  vinha  — 

Los.  in  34,  Eis  8  e  a  j  u  n  t  a  o  soberbo  Castelhano, 
Para  vingar  a  injuria  de  Teresa  — 

TT    ü      0\T\ 

Ecloire  6  P  Toma  a  lyra  na  mao,  que  os  moradores 

Do  vitreo  fundo  vendo  estou  juntar-se 

Para  ouvir  nossos  rusticos  amores. 
in  B    AA'^\ 
Filod.m2r  ^  •'*  ^"®  ^^®  conjurastes 

Yös  e  Amor  para  matar-me  — 

§.  47.    S)  der  Infinitiv  m\i  para  abhängig  vom  Hauptsatze. 

Wir  können  leider  die  äussert  mannigfaltige  Anwendung  von  para 
mit  dem  Infinitiv  nicht  in  allen  Einzelheiten  besprechen,  um  nicht  diesen 
Abschnitt  ganz  unverhältnissmässig  auszudehnen.  Jeder  einzelne  Fall 
wäre  hier  geeignet^  zum  Gegenstande  der  Besprechung  gemacht  zu 
werden.  Es  seien  hier  drei  besondere  Fälle  noch  herausgehoben. 
Los.  m  51,  Ali  se  vem  encontros  temcrosos, 

Para  se  desfazer  uma  alta  serra: 
(„So  dass  ein  hoher  Berg  hätte  zergehen  können"  — ) 

24* 


366  Richard  Otto 

Noch  interessanter  ist  folgende  Stelle  : 

Lus.  VI  44,  Dizem  que  provarao,  qae  honras  e  famas 
Em  taes  damas  nao  ha,  para  ser  damas. 

(„ —  als  dass  sie  Damen  sein  konnten^).  Wie  oben  debil  und  curto 
vor  para  mit  „zu  klein",  „zu  schwach"  zu  erklären  war,  so  mnss 
hier  gleichfalls  nao  ha  honras  e  famas  im  Hinblick  auf  das  para  ser  — 
mit  „nicht  genugEhre"  oder  „zu  wenig  Ehre  und  guter  Ruf" 
übersetzt  werden. 

Redond    r  Porom,  se  para  assentar 
0  que  seDte  o  coragao, 
A  penna  ja  me  cansar, 
Nao  canse  para  voar 
A  memoria  em  Siao. 

(„ —  nie  sei  mein  Geist  [zu]  müde,  um  nach  Zion  zu  fliegen^). 

Im  Uebrigen  weisen  den  mit  para  und  dem  Infinitiv  gebildeten  vom 
Hauptsatz  abhängigen  Finalsatz  noch  folgende  Stellen  auf: 

Lus.  I  6,  63,  79,  94,  95,  H  19,  86,  111,  III  23,  29,  103,  128,  IV  10,  11,  23, 
85,  V  46,  78,  VI  40,  VII  6,  43.  56,  IX  17,  22,  25,  41,  43,  61,  67.  76, 
93,  X  18,  19,  155  (2mal),  Son.  42,  Son.  69,  Son.  76,  Son.93,  Son.103, 
SoD.  HO,  SoD.  121,  Sou    145,  Son.  192,  Son.  197  (2 mal),  Son.  198, 

Son  OOÄ   Son  9ß>|    Son  07rs   U  B.  154>    H  B.  162»    U  B  202i    H  B.  2271 
Son. 228,  Son.  261,  Son.  275,  ßcloge  If'  Ecloge2f' Ecloge  4(' Belöge  7}' 

II  B.  262»    .^    ^   nn^   II  B.  3091    "  B-  351  (    U  B.  362>    II  B.  3751 
Eclogelir  '^-  P   ^^^'  Gang.  4    T  Gang.  15  f'  Ode  1       f'  Ode  6      T 

IIIB.17>    HIB.  441    ;h   n   ßq   «   7ft   r.   Q7   r.   Oft  I"  B-  ^53i  .om.n 
Redondi  RedondJ'  '^'  P*  ^^'  P'  ^^^  P'  ^^^  P'  ^ö,  gextine  2  |  ^^"^^^^ 

III  B.  174J    III  B.  204»    III  B.  240)    lU  B.  256      \    .,    „  «^7  «  or^o 
Elegie  4    T  Elegie  11  T  Octave  3   f'  Seleuco  Prol.r        P-^hP-^^t 
III  B.  30S  {    III  B.   319>    in  B.  375   I    lü  B.  377   i     HI  B.  3991 
Amph.   I   2r  Amph.  I  3^  Amph.  V    IT  Amph.  V   5^    Filod.  I  5  f' 
ni  B   412i    .^,   ^    .,i    m  B.  446  (    III  B.  484» 

Filod.  n  3r  '°   P  ^^^'  Filod.  III  3r  Carta  I     ('  "" 

§.  48.  E.  Der  Infinitiv  mit  com. 

Com  mit  dem  Infinitiv  vertritt  im  Portugiesischen  gewöhnlich  den 
lateinischen  Ablativ  des  Gerundiums.  Die  Fälle  seiner  Anwendung  bei 
Gamoes  sind  folgende: 

Lus.  III 141,  De  Marco  Antonio  a  fama  se  escnrece 
Com  ser  tanto  a  Gleopitra  affei^oado; 

(„dadurch  dass"). 

Los.  IV 11  *,  Nem  na  eidade  nobre,  qae  se  abona 
Com  ser  dos  Seipioes  claro  edificio. 


Der  portugiesische  Tüfiöitiv  bei  Cam*>« 


Lq8,  IY  21«  Qae  com  Ihe  oovir  as  altimaB  razoes, 
Ri'inovem  o  tempo  frto.  importuno  — 
ferner  Lus,  VI  83,  97,  98,  VJU  40,  IX  79,  X  53,  63,  Son  29,  Son.  33,  Son.  69, 
SoQ.  74,  SoD.  82,  Soo.  150,  Son.  152  i2miin,  Son.  153,  Sod.  168,  Sod,  184, 
II  B,  232*    n  8.  2441    U  B.  m){    U  ß.  2m\    U  B.  30H     II    B.  326l 
Eclüge  7y  Ecloge  9r  Eclogelir  Ecloge  141'  Cao^.  1   ('  Cany,  9     T 


I     IH  B.  201   sk  ►,  Rö  *,  en 


11  B,  3341    ;.    „  ^oQ   II  B.  3471    11  B.  370i 
Can^.  11  }'  *^*  P'  '^^^^  Gang.  14  }'  0*le  4 

r.   Rh     r.    in>     n    irt7   /r«r.^^     '^  ß-  ^-^t     ^I  B.  155»     III  B.  2771 
p.  85,    p.  102,    p.  107  (Carla),  ^^^^^^     J,   g^^^-^^  ^  J,    g^^^^^^      }, 

in  B,  352     i    lli  B.  363     *    IH   ß.   4i7l   ,,     ,„ 
Ampk  III   4r  Amph.  IV  31'  Filod.  II   61   t^'^*^^^ 

Das  cot/)  vor  dem  Infioitiv  kann  auch  temporalen  Sinn  bekommen: 
La«.  116^    S6coiitvotV6ro  barbarn  Gonlio 

Mo8tra  o  peseo^^  ao  jugo  j:i  iuclinado 
Son,  254,     0  luHr  os  seus  furores  applacava 

Com  ?6r  coosa  tao  Iriate  e  tno  hnmosa 
deißl    ^^  ß'  ^36^    m  B.  350^ 

Selbstveratäüdiicb  ht  hier  das  OanaalitätaverhäUniBS,  das  fast  immer 
com  mit  dem  Infinitiv  —  abnlicli  wie  der  lat.  Ablativ  des  QernndiumB  — 
aogiebt,  ebensowenig  ganz  verschwunden,  wie  in  den  ganz  dem  obigen 
aom  V08  ver  eDtsprechenden  deutsehen  Ausdruck  „bei  Eurem  An- 
biick"^.  V.  Keinhardstoettner  (Gramm,  p.  314)  bemerkt^  dass  com  vor 
dem  Infinitive  die  Bedeutung  „obwohh  erhalten  könne,  eine  Begriff b- 
metamorphoße,  die  sich  leicht  erklärt.  Bei  Camoes  findet  sich  indessen 
kein  Beispiel  hierfür.  Die  a.  a.  0.  citirte  Belegstelle  ist: 
China  que  com  ser  tania,  se  cercou  <k  miiro  (Mal.  conq,  VII  115J- 


F.    Der  Infinitiv  mit  seni. 

§.  49.  Die  Verbindung  von  sein  mit  dem  Infinitiv  bietet  zu  keinen 
besonderen  Erörterungen  Anlass,  Seine  Verwendung  steht  der  des  In- 
finitive mit  com  nur  wenig  nach. 

Lus.  I  93,      Semacbar  resisiencia  nem  defesa 
1  94,      Sem  »er  dos  Lusitanos  enteadido  — 
11  109,    Que  sem  eabelas  sei  que  aao  de  prego: 
ni  76,     »Sem  ver  0  fim  daquiUo  que  deseja, 

deagK  HI  114,  IV  5,  46,  68,  93,  V  23,  69,  81,  VI  57,  73,  VII  69,  VIÖ  24, 
98,  IX  1,  47,  58,  93,  X  12,  72  s  73  «J,  148, 155,  Son.  35,  Sod.  75,  Son.  87, 

Son.  114,  Son.  146,  Sod,  168,  Son.  184.  Son.  236,  g^i^g^^fj^  EdSgelb)^ 

ih   n    mi    il  R^  310*    IIB.  3191    U  B.  3S2|    III  B   961    Ol  B.  258      \ 
m,  p.  ..M,  ^^^^^  ^    ^,  ^^^^^    ^  ^,  ^^^  Q       ^,  Reduüd.  r  SeleiicoProl.p 

IH  B.  2761    ..     ,     0-7    U^  B"  326  (  IH  B.412(  III  B.  433*  HI  B.  471* 
haleucü      V        *     "    '  Auipb.  II  3r  Filod.  H  If'  t'iiod.  II  8|^  Filod.  V  2»* 


368  Richard  Otto 

G.   Der  Infinitiv  mit  em. 
§.  50.    Diez  III  245  giebt  an,   dass  in  mit  dem  Infinitiv  im  Ro- 
manischen dem  lateinischen   in  mit  dem  Gerundium  oder  Participium 
entspreche.    Dies  bestätigen  unsere  Texte  vollauf.    Es  gebraucht  Ca- 
moes  em  mit  dem  Infinitiv  in  Abhängigkeit  von  Verben  und  auch  ein- 
mal vom  Adjectivum,  daneben  aber  in  Beziehung  zu  Hauptsätzen.   Im 
letzteren  Falle  ist  eine  genauere  Betrachtung  nöthig,   da  es  n&mlich 
häufig  nicht  bei  der  localen  oder  temporalen  Bedeutung  des  em  bleibt, 
sondern  letzteres  geradezu  eine  causale  Bedeutung  erhält.  Wir  nehmen 
diese  Fälle  vorauf. 
Lus.VI  66,  Gastar  palavras  em  contar  extremes 
De  golpes  feros,  cruas  estocadas 
£  desses  gastadores  — 
VI  90,  Qua  dias  ha  qae  e  m  v  e  1  -  a  se  recrea  — 
VI  93,  De  ledo  em  ver  que  a  terra  se  conhece; 
Vn  13,  Em  castigar  es  feitos  iDhumanos 

Vos  gloriai  — 
VII  64,  Que  em  ver  embaixadores  de  nagao 
Tao  remota  grao  gloria  recebia; 
SoD.  22,  que  em  soffrer  tal  pena  sentem. 

In  diesen  Fällen  ist  die  Aehnlichkeit  mit  dem  lat.  abl.  ger.  am 
grossten.  Es  sei  auch  zu  Lus.  VI  90  (s.  o )  an  die  ganz  ähnliche 
deutsche  Ausdrucksweise  ,,im  Anblick  der  Natur  Erquickung 
finden"  (=  durch  ihren  Anblick)  erinnert. 

Zur  besonders  plastischen  Hervorhebung  des  Causalitätsverhält- 
nisses  dient  diese  Redeweise  natürlich  nicht,  es  ist  und  bleibt  das 
gleichzeitige  Geschehen  immerhin  noch  dabei  ausgesprochen,  was  einer 
ganz  strengen  Causalität  widerspricht.  Doch  sind  die  besprochenen 
Fälle  in  weit  überwiegender  Mehrheit. 

Vgl.  Son.  102,  Son.  103,  Son.  135,  Son.  235,  Son.  255,  Son.  284,  j^j^'  ^^^}, 

II  B.  2431      II  B.  261 J   ^^man      ^^  ^'  280i     ..     ^    ...     II    B.  294  i 
Belöge  9r    EclogeUf  ^^°^**^    Eclogel4r  ^^'    ^'  ^^^'    Ecloge  15  }' 

n  B  300)     II  B.  316)     II  B.  346)    IH  B.  23)    -u    «   oq    n   »^i    «    aak 
CaD9.  1  }'   Gang.  6   V  CaD9.  14  T  Redond.l'  ^^'  P'  2^»  P'  ^^'  P'  ^*^' 

III  B.  212)    HIB. 246)    .^  „  ...    III  B.  469) 
Epistel  1  r  Octave  3r        ^        '  Filod.  I  5  f' 

§.  51.  ß)  Die  Verben,  die  ein  mit  dem  Infinitiv  bei  Camoes  nach  sich 
haben;  sind  die  folgenden:  cuidar^  fundar^  Insistir,  tardar; 
deter-se  enganar- se;  estar,  trabalhar.    Dazu  kommt  das  Ad- 

jectiv  professo. 
Lus.  in94i    Em  dilatal-o  caida  — 

TTT     D      999  J 

Octave       f»  ^  glöria  toda  fuoda  em  adquirir; 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camues  369 

LaB.yin90,  Insiste  o  Malabar  em  tel-o  preso, 
Se  nao  manda  chegar  ä  terra  a  armada; 

II  B    9*^4  i 

EcIo'gelOr  ^*^  P^^®  ®*^*  tardar  em  descobrir 

As  soas  louras  tran9as  desatadas  — 
Las.  V  26,  Porom  ea  co'os  pilotos  na  arenosa 

Praia,  por  vermos  em  que  parte  estoa, 

Me  detenbo  em  tomar  do  so!  a  altura, 

E  compassar  a  universal  pintura. 
Son.  208,     E  em  amar  um  e  outro  nao  me  engano. 

II  B    mS!2l 

Ode  9      r  '^^^^  ^  contentamento 

Crias  qu'estava  em  ter  thesouro  ufaco! 

Zu  trabalhar: 

Lus.  IX  13,  Que  em  vao  co'o  rei  gentio  trabalhava 
Em  querer  delle  paz,  a  quäl  pretende 
Por  firmar  o  commercio,  que  tratava. 

profesao. 

III  B  2D2) 

Octave  2r  ^*  <^onde  multiplica  a  mao  tyrana, 

Professa  em  mais  crescer,  matar,  mentir; 
Ck  donde  o  fazer  bem  6  villania  — 

§.  52.    /)  Diejenigen  Fälle^  in  denen  em  eine  mehr  prägnante,  tempo- 
rale oder  locale  Bedeutung  hat,  sind  da,  wo  em  mit  dem  Infinitiv  auf 
einen  Hauptsatz  Bezug  hat,  nur  gering. 

Lu8.yin23,  Vel-o  entre  os  duvidosos  tao  inteiro 

Em  nao  negar  batalha  ao  bravo  Mouro: 
X  72<J,  —  tornando  fria 

A  zona  ardente,  em  ver  que  uoa  conquista 
Lbe  nao  faz,  que  das  outras  tres  desista. 
Son.  3,  Oh  ocioso  e  cego  pensamentol 

Ainda  eu  imagino  em  ser  contente? 
vgl.  femer  Son.  14,  Son.  17,   Son.  81,  Son.  154,  g^.  fj^j,  ^^i,S„e^?j. 

III  B.  2131 
Epistel  1  f* 

§.  53.    H.  Der  Infinitiv  in  Verbindung  mit  den  übrigen  wirkh'chen  und 
uneigenllichen  Praepositionen. 

Bekanntlich  besitzt  das  Portugiesische  die  Fähigkeit,  seine  Infinitive 
mit  allen  Praepositionen  zu  verbinden,  was  den  meisten  der  übrigen 
romanischen  Sprachen,  im  höchsten  Grade  dem  Französischen,  versagt 
ist.  Daneben  hat  aber  auch  noch  eine  Reihe  sogenannter  un  ei  gent- 
lich er  Praepositionen  (vgl.  hierzu  v.  Reinhardstoettner  Or.  p.  323)  im 


370  Richard  Otto 

Portugiesischen  die  Fähigkeit;  sich  mit  dem  Infinitiv  zu  verbinden, 
denen  sich  praepositionale  Ausdrücke  wie  acerca  de,  em  vez  de  etc. 
anschliessen. 

antes,  {antes  de,  antes  que,)  ati,  sobre;  al6m  de,  despois 
de,f6ra  de,  acerca  de,  a  tröca  de,  em  vez  de, 

antes,  (antes  de,  antes  que). 

Lus.  IV  53,  Deixou  antes  veDcer  da  morte  a  vida; 

desgl.  VIII  74. 
Lus.  III82,  0  Mir  -  almaminiD  so  Dao  fugiu, 

Porque  antes  de  fugir  Ihe  foge  a  vida. 

desgl.  SOD.  261,  j;{od:iuy  • 

Meus  olbos,  vos  abristes, 

Cerrära-vos  o  soinno  eternameDte, 

Antes  que  ver-vos  tristes  — 

Hna^i   n  B.  259i 
^««S^-  Belöge  11  }• 

ate. 

Los.  VI  67,  At6  tornar  ä  doce  chara  terra. 

Hnoci   viTT  Qß    Y  A(\     "  B-  284)    II  B.  316)    lU  B.  256      \ 
desgl.  VIU  96,  X  10,    Eclogeuj'  Can«.  6  V  Seleuco.  Prol.|- 

söbre. 

Son.  64,       Söbre  vencerdes,  pois,  tanto  inimigo, 
£  por  armas  fazer  que  sem  segundo 
No  mundo  o  vosso  nome  ouvido  seja; 

alem  de. 

CaiS  I    r  ^^'®  **  ^"®  *  ^^^^  ^^^   alöm   de  serem  de  rala,  faxei-me 
mercö  que  Ihe  falleis  alguns  amores  de  Petrarca,  on  de  Boscao; 

despois  de. 

Lus.  III  3,  Quando  despois  de  uin  poueo  estar  cuidando  — 
III  27,  Despois  de  ter  Judea  subjugada  — 
desgl.  III  94,  118,  V  47,  VIII  4,  IX  19,  86,  Son.  76,  Son.  145,  Son.  202, 

II  B.  29S)    III  B.  21)   ..    ^  AA   r.  f^^  r.  AAC^   I"B-  152)    III  B.  297) 
Ecloge  15r  Redond.  ]' '°'  P"  ^^'  P-  ^^»  P*  ^^^^'  Sextine  3r  Seleaco     T 

III  B.  408) 
Filod.  n  2(- 

föra  de. 

III  B    4774 

Filod  V  4r  ^^^^  föra  de  crer  tamanho  contentauaento; 


Der  porttigiesiBche  fniinkiv  bei  Camr^es 


371 


acerca  de* 

II   ß.  267*     A  ^     r-         i.  •  .1 

Ecloffe  11  r  acerca  de  ficar  hoje  comtigo, 

Farei  pois  (ja  qu'assi  qos  dett^emoe) 

Tudo  o  que  ta  qmzere»,  coiuo  aroigo. 

a  tt^öea  de, 

mB.278t    ^      , 

»eieuco    (^  Q"^  ^^°^*  ™^''''«'*  a  troca 
De  caLlar  o  que  padece, 

em  vez  de. 

II  B,  2051    r.  ,  ,  ,    *  *  . 

EcWe  5r  *®  alegrarem,  n^entnetecem : 

III,   Der  luftoitiv  mit  Hubjeet* 

§»  54.  Der  Abschnitt  unserer  Betrachtungen,  in  den  wir  jetzt  eio- 
treteo^  hat  seinen  ganz  besonderen  Reiz.  —  Wir  betreten  erstens  ein 
Gebiet,  in  dem  in  ganz  hohem  Maagae  altüberlieferter  Spracbgebraiich 
mit  Neugeschaffenem  zusammengeflot^sen  ist,  eich  theils  vermischend, 
theils  ersetzend,  wo  neue  Anlehnung  an  die  lateinischen  Voibilder  das 
Neue  dem  Antiken  gleich  zu  machen  bestrebt  ist.  Wir  komofien  aber 
gleich  in  diesem  Zusammenhange  auf  den  eigentlichen  Schwerpunct 
unserer  Betrachtungen:  den  flectirten  oder  persönlichen  In- 
finitiv. 

Dass  wir  io  diesem  Kapilel  den  flectirten  Infinitiv  behandela  wollen, 
bedarf  einer  Rechrfertignng,  die  sich  nur  dadurch  geben  lasat,  daas  wir 
unsere  Ansicht  über  diese  seltsame  Gestaltung  in  der  Sprache  ein- 
gehend darlegen. 

Unsere  Erklärung  des  flectirten  Infinitivs  schliesst  sich  etwas  an 
die  von  Diez  ni  251  gegebene  an,  steht  indessen  der  von  Wernekke 
a.  a.  0*  p.  18— 20  (Schiusabemerkung:  lieber  den  Ursprung  des  mfinito 
pe$doal)  gegebenen  direct  entgegen. 

Schon  das  hat  unsere  Erklärung  mit  der  Diez'schen  gemeinsam, 
das8  sie  im  Zusammenhang  mit  dem  Infinitiv  mit  8ubject  gegeben 
wird,  was  einen  weit  mehr  als  bloss  äuaserlichen  Grund  hat, 

Diez  a.  a.  0.  p.  251  spricht  zuerst  vom  Nominativ  mit  dem  Infinitiv 
im  Spanischen  und  citirt  dabei  die  Beiapiele:  et  decirlo  yo  no  es  ofmda^ 
lo  hice  sin  saberlo  nmguno.  Dann  sagte  er  wörtlich:  j, Vielleicht  (!)  ist 
dies  eine  der  Sprache  abgenöthigte  Verwandlung  des  mehrfachen  Satzes 
in  den  einfachen ,  wobei  der  Nominativ  unverändert  gelassen  wurde, 
und  die  angeführten  Stellen  wären  aus  que  la  digo  yo  no  es  ofenda; 
lo  hice  sin  Qne  h  mpo  ningano  zusammengezogen.  Hieraus  würde  sich 
weh  der  port.  flexionsfähige  Infinitiv  erklären^  auf  welchen  nämhch  die 


372  Richard  Otto 

Persooalflexion  des  bestimmten  Modus  aus  dem  mehrfachen  Satze  gradesa 
übertragen  ward,  so  dass  z.  B  aus  basta  que  somos  (2aminan/es  allmäh- 
lich basta  sermos  dominantes  entstand."^ 

Wernekke  a  a.  0-  p.  18  wendet  sich  besonders  gegen  den  letzten 
Satz,  ohne  die  Frage  über  den  Urprung  des  Nominativ  mit  dem  Infinitir 
vorher  zu  erörtern.  Er  construirt  den  flectirten  Infinitiv  von  haver: 
haver,  haveres^  haver,  havermos,  haverdes,  haverem  aus  dem 
lat.  Conjunctiv  des  Imperfects  —  was  man  allerdings  lautUch 
nicht  widerlegen  kann.  Dann  erklärt  der  Verf.  daraus  das  Entstehen 
des  infinito  pessoal,  indem  er  annimmt,  dass  vor  dem  ConjuncÜT  des 
Imperf.  que  m  Wegfall  kam.  Die  Illustration  dazu  sollen  folgende  Bei- 
spiele liefern: 

Nao  poderam  parsuadir-te  a  [que]  jurares,  0  estavam  observando, 
86  curaria  em  dia  de  sabbado,  para  [que]  o  accusarem.  Duzentos  amos 
autes  de  [que]  tomarem  a  cidade  de  Roma,  invadiram  os  Gallos  a  Italia. 

Hierzu  wird  wörtlich  Folgendes  bemerkt:  ;,Da8  hier  eingeklammerte 
que  kann  ich  freilich  nicht  sicher  [sollte  heissen:  ,,überhanpt  nicht^] 
nachweisen ;  die  Möglichkeit  seines  Wegfalles  aber  wird  nach  Analogie 
zahlreicher  anderer  Fälle  (z.  B.  vor  der  ungeraden  Rede)  ohne  grosse 
Bedenken  zuzugeben  sein.  Da  nun  eine  Anzahl  Gonjunctionen  doroh 
blosses  Anfügen  von  que  an  die  entsprechenden  Praepositionen  ent- 
stehen, so  konnten  sie  nach  Wegfall  dieses  que  wieder  als  Praeposi- 
tioneu;  die  darauf  folgenden  Verbalformen  also  als  verbale  Substantive, 
d.i.  als  Infinitive  aufgefasst  werden,  z.B.  nuo  obstante[que\louvar- 
des  trotzdem,  (dass)  ihr  lobtet  =  trotz  eures  Lebens;  so  auch  ohne 
Praeposition :  era  melhor  [que]  irdes  besser  war,  (dass)  ihr  ginget  = 
euer  Gehen." 

Der  Einwurf,  mit  dem  Verf,  seinem  Vorgänger  Diez  begegnet,  dass, 
wenn  die  Erklärung  nämlich  von  basta  sermos  dominantes  aus  basta  que 
somos  dominantes  zugegeben  werden  könne,  noch  immer  basta  serem 
aus  basta  que  sdo  zu  erklären  übrig  bleibe,  trifft  ihn  selber.  Wenn 
haver  mos  aus  '*'hab6remus  richtig  abgeleitet  ist,  woraus  ist  dann 
aber  sermos  und  serem  herzuleiten?  Es  müsste  Verf.  zu  einer  Nivel- 
lirung  aller  Formen  durch  Analogie  seine  Zuflucht  nehmen,  was  er  aber 
unterlässt. 

Für  den  Romanisten  ist  das  lateinische  Imperfect  des  Conjunctivs 
überhaupt  nicht  mehr  vorhanden;  es  müsst  eine  seltsame  Laune  der 
Sprachentwickelung  sein,  wenn  nur  dieses  so  streng  analytische  Portu- 
giesisch doch  die  sonst  längst  vergessenen  Formen  amarem,  habe- 
rem,  audirem  sollte  aufbewahrt  haben.  —  Eine  fernere  absolute 
Unmöglichkeit  ist  in  unseren  Augen  die  Hypothese  vom  weggefallenen 


Der  porlugtesiBche  lufinitiv  bei  CamueB 

que.  Beim  oftmaligen  Lesen  haben  uns  die  BeiBpielBsätze  W/s  immer 
noch  mehr  den  Eindruck   des  Gemaehten  erweckt.     Es  wird   sicherlich 

nie  ein  Satz  wie  Näo  poderam  persuadir-te  a  que  jurares  be- 
_^legt  werden  können.  Am  wenigsten  ist  die  lat  Grundisprache  geeignet, 
^die  Hoffnung  auf  eine   ein&tmalige  Auffindung  derartiger  syntaetischer 

Formen  zu  beleben. 

Weit  annehmbarer   ist  die  hiermit  verwandte  HypotheBe  von  Diez 

vom  Nominativ  mit   dem  Infinitiv,   da   sie   nur  von  wirklich 

I Vorhandenem  ausgeht  Dennoch  will  uhb  auch  sie  nicht  aehr 
Ewingend  erscheinen;  am  wenigsten  aber  ist  une  etwas  aufgestoBsen, 
was  dieselbe  noch  zu  stützen  geeignet  wäre.  Es  erscheint  uns  als  ein 
Miestrauen  gegen  den  Genius  der  Sprache,  wenn  man  ihm  die  Fähig- 
keit zu  kleinen  Neuschopfungen  —  wie  es  allerdings  bei  Diez  hier  (aber 
nur  hieri  geschieht —  absprechen  wiü*  Im  Äbd.  und  Mhd.  findet  sich, 
wie  Apelt*)  gezeigt  haf,  der  Acc.  c.  Inf.  unabhängig  vom  Lateinischen, 
obwohl  man  früher  meinte,  dass  eine  solche  Construction .  wenn  sie 
sich  im  Deutschen  fünde,  sicherlich  aus  der  lat,  Syntax  iraportirt  sein 
müsste.  Kann  nun  nicht  im  Rumänischen  eine  solche  Construction, 
wie  die  bei  Diez  citirten  spanit^chen  Sätze  sie  zeigen ^  ganz  directe 
Neubildung  sein?  —  Man  durfte  stets  sagen:  to  hice  sin  saberlo. 
Wenn  man  nun  die  Möglichkeit  dieses  einen  Schrittes  zugiebt,  dass 
nämlich  die  Infinitivconstruction  bestehen  blieb  auch  beim  Wechsel  des 
Subjectea  mit  der  erklärenden  Hinzusetzung  der  letzferen  oder  seines 
Pronomens,  so  ist  eine  Erklärung  für  den  Nominativ  mit  dem  Infinitiv 
vorhanden,  die  wenigstens  des  schwerfälligen  Tranölormationsapparates 
Dicht  bedarf.  Aus  lo  hice  sin  saberlo  konnte  nach  unserer  Ansicht 
to  hice  sin  saberlo  yo  —  f^ln  saberlo  el  retj  werden. 

Doch  es  soll  dieser  Uypothe,  so  sehr  sie  auch  unserer  besten 
Ueberzeugung  entstammt»  nicht  das  Hauptinterefise  zugewendet  werden. 
Sei  sie  nun  eine  Verbesserung  der  Üiez^tichen  Ansicht,  sei  sie  es  nicht, 
man  wird  jedenfalls  sich  erinnern,  dass  auch  Diez  nur  eine  hypothe- 
tiache  (vielleicht  sogar  unbeweisbare)  Erklärung  gegeben   hat. 

Wir  kommen  endlich  zum  flecrirten  Infinitive  selbst.  Den  Einwurf 
W.'s,  den  wir  weiter  oben  wiedergaben,  gegen  die  Diez'acho  Theorie  — 
die  eben  nur  eine  solche  Hypothese  ist  und  sein  will,  die  ihrerseita 
wieder  auf  einer  Hypothese  sieh  aufbaut,  —  halten  wir  für  zutreffend. 
Allerdings  haben  wir  auch  zeigen  müssen  ^  dass  sie  uns  ein  Argument 
gegen  Wernekke  selber  ist. 

Wir  lassen  unsere  vorige  Hypothese  jetzt  ganz  auf  sich  beruhen 
(und  wollen  nur  wünschen,   dass   man   sie  adoptirt).     Hier  gehen  wir 

1)  Accnsativ  c.  Inf  im  Ähd,  uod  Mhd,  Programtu  des  Gymii.  zu  Wdmar  1875, 


X:^  ffidiani  Ott» 

tarn  T^rbani^ieü  3nxmnsa^  nie  dem  Infinmr  ans,  ^eiehviel  wie 
ar  <Hic»c»uii»tL  sein,  matis,  isd  aecrac&cen  darmof  bm  dea  fleeCirtoi  In- 
fiaicrT 

Dkz  §^.  iciüm  p.  24Si.  «ia»  beim  Aee.  e.  Inf.  der  flectirte  In- 
fialriT  d»4  Proü^O'^a  aberflt§§ig  mache  [=  enthiltj:  Eb 
mvüci  hem^rkz  -w^^ri^i^  iaa»  beim  .Ace.  e.  lof-^  im  PortngiesischeD  — 
ftowek  e«  Beifw^  ziehe  —  die  E^roaomhia  aar  im  üiomiDatir  rorkommen. 
Die  daan  a  z.  0>  p  *2:'.r  s«!eeceii€ii  Beispiefcuitze  zum  Nom.  mit  dem 
IsfinitiT  zeigen  mic  ^«itzender  Deodiekkeit.  daas  der  flectirte  InfinitiT 
aa  lieh  ichoa  ii!e  besjk^  Coüstmcoon.  bildeo  kann.  Vgl.  ib.  miaito 
Myaria  dtt  wut  cfmJtixri*^  t^i&a  tn^eza  S.  Mai.  c.  3.  sem  a  visia  ale- 
tamiarmoi  Loa  PT  93.  Versieiehea  wir  hiermit  die  Sitze:  perchi  io 
dim  io  arer  tro^ato  iicritto  Malesp.  eap.  42.  es  gram  bienaventurama 
temer  t^  ial  erednd  J.  Coz.  14"^.  ^o  glaaben  wir  dadnreh  auf  den  rich- 
ti^^en  Weg  zur  Erkianmg  zu  kommen.  Es  sei  im  Vorans  bemerkt, 
dase  uns  die  eorreipondirende  Scellnng  der  port.  Flectionsendeng 
mit  der  de?  it.  io  nad  sp.  tn  die  HaopCäaehe  ist. 

Die  Fleetionäeadiingen  im  Portngieöischen  haben  eine  ganz  be- 
sonder» grosse  Wichtigkeit  in  der  Sprache.  Noch  hente  drückt  der 
Portugiese  alle  personalen  Unterschiede  beim  Zeitwort  durch  die  Flec- 
tion  allein ,  oder  doch  wenigstens  fast  allein ,  ans  ^).  Dem  FVanzosen 
ist  die  stete  Ilinznfugnng  des  persöolichen  Pronomens  nnerlässlich,  dem 
Italiener  bif-weilen  kaum  entbehrlich.  Wenn  sich  jedoch  im  Portu- 
giesischen das  persönliche  Fürwort  beim  Verbum  findet,  so  dient  es 
nur  zur  stärkeren  HerTorhebung  der  Person.  Es  können  aber  sogar 
Gegensätze  in  der  Person  durch  die  Terschiedenen  Flections- 
endungen  ganz  allein  angezeigt  werden,  v.  Reinhardstoettner  be- 
legt dies  p.  337  durch  folgendes  Beispiel:  Ponderou-me  que  era  neeef- 
sario  iomar  algum  alimento;  recusai :  instou.    (Herc.  Mong.  11). 

Letzteres  Beispiel,  dem  sich  leicht  zahlreiche  andere  beigesellen 
Hessen,  zeigt  gewiss  deutlich  genug,  welche  (in  den  übrigen  romanischen 
Sprachen  unerhörte)  stark  pronominale  Geltung  die  Flectionsendung  des 
Verbs  im  Portugiesischen  noch  besitzt^).  —  War  es  nun  unmög- 
lich, dass  man  beim  Nominativ  (resp.  Accusativ)  mit  dem 
Infinitiv  den  persönlichen  Fürwörtern  die  sich  so  leicht 
an  don  Infinitiv  anschmiegenden  verbalen  Flectiona- 
ondungen   substituirte?  — 

1)  Vgl.  V.  Reinhardstoettner,  Gramni.  p.  336. 

2)  Wir  iiiUssen  bedauern,  mit  dein  Sardiseben  nur  oberflächlich  bekaont 
zu  sein,  das  jedenfalls  in  diesem  Puncte  viele  Analogien  bietet. 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  Camnes 


375 


Sollte  es  gestattet  seio,  diese  Hypothese  etwas  weiter  auezubauen, 

'so  wollen  wir  bemerken,   dass   unserer  Ansicht  nach   die  Sprache  mit 
der  Herübernahme   der  zweiconsonantigeo   Suffixformen   den   An- 
fang machte. 
^L        Die  Endungen  -mos  und  -des  hatten  sicherlich  mehr  Gewicht,  d.  h, 
^*Bie  wurden   mehr  als   selbständiges  Element  der  Sprache   gefühlt  und 
waren  somit  leichter  übertragbar,  als  -es  und  -em^   die  doshalb  fester 
am  Verbalstamm  hafteten,  weil  zu  ihrer  Aiiaspracho  die  Stimme  nicht 
auszusetzen    brauchte,    während   dies   bei    den    stimmlos  beginnenden 
Silben  -mos  und  des  nöthig  ist*). 
■        Wir  finden   auf  diesem  Wege   eine  neue  Stütze   unserer  Ansicht. 
Keine  romanische  8praehe    (die  sardische  abgerechnet!)  ist  conser- 
vativer  in  der  Entwicklung  ihrer  Verbalflection  verfahren,  als  die  Portu- 
giesische, dem  sich  dann  gleich  das  Spanische  anreiht 

Das  Italienische  würde  vielleicht  auch  den  iectirten  Infinitiv  be- 
sitzen, wenn  es  vollere  und  gewichtigere  Flectionsendungen  hätte.  So 
aber  können  wir  uns  nicht  wundern,  wenn  solche  Sprachen,  bei  denen 
die  Endungen  früh  zergingen,  diese  Sprachform  nicht  aufweisen.  — 
Das  Spanische  muss  schon  früher  als  das  Portugiesische  das  zw^ei- 
consonantige  Suffix  der  2,  Pers.  Plur.  in  ein  einconeonantigea  verwandelt 
haben  ^).    Nach  n  und  r  spricht  man  es  noch  heute! 

■  Nach  Allem  glauben  wir  sagen  zu  dürfen,  dass  das  Portugiesische 
«ur  Hervorbringuog  des  tlectirten  Infinitiv  auf  die  von  uns  angegebene 
Art  ganz  besonders  gut  prädisponirt  war. 

Wo  unsere  Untersuchungen  noch  ßeweismaterial  für  unsere  An- 
sichten liefern,  soll  dies  jedesmal  deutlich  hervorgehoben  werden. 

Zum   Schluss    formulieren  wir   unsere  Hypothese  —  der  es   nach 

■ 

^m  1)  Teclimer  sieht  m  dem  Aussetzten  rterThätigkeit  der  StimaibKnder  während 
^■der  Aassprache  eiDCS  und  desäelheo  Worten  die  einzige  natürliche  Grenze  zweier 
^P&Uben«     (MUDdUcbe  AeusBeruDg  i.  d.  Vorlesung,) 

2)  Laut  physiologisch  ist  der  Vorgang  dieser:  Die  Zungenspitze,  welche  zur 
Bervorbriogung  de»  Btiimtihafton  Dentals  die  Alveolen  berubren  inuaa,  erreicht 
beim  Sprecheü  dieselben  nicht  oielir,  so  dass  eine  Mundstellung  eotsteht,  ähnlich 
der  bei  der  Hervorbringnng  des  i -La  fites  eingenonimenen.  Durch  den  zur  Her - 
vorbriDgUDg  des  Dentals  beatimmten  Luftatrom  entsteht  dann  wirklich  der  i-Laut, 
Dass  wir  im  Ca talant sehen  hier  einen  a-Laut  finden,  steht  dieser  Erklärung 
nicht  entgegen,  da  die  Zungenstellung  Zwecks  nervorbringung  aller  Dentale  bei 
verschiedenen  Nationen  wechselt.  Beitn  Caialanen  mnsste  der  Zungenrücken 
viel  tiefer  Hegen,  als  beim  Spanierj  so  dass  der  frei  entweichende  Ltiftatrom 
d&8  u  bildet.  £s  sei  erinnert  an  h&jT,  goid  (Gold)  neben  holst,  ^ond^  hayr.foisch 
(falsch),  afr.  faus  (nach  ältester  Aussprache). 


376  Richard  Otto 

unserer   Ueberzeugung   nicht   völlig   an   einigen   sicheren   Stützen   er- 
mangelt —  in  folgendem  Satze: 

Der  flectirte  Infinitiv  im  Portugiesischen  ist  diejenige 
Form  des  Nominativs  mit  dem  Infinitiv,  in  der  das  den 
Nominativ  bildende  personliche  Fürwort  durch  die  im  Por- 
tugiesischen vollen  pronominalen  Wer th  besitzende  Suffix- 
endung  des  Verbums  vertreten  ist. 

Wir  glauben  nun  berechtigt  zu  sein,  wie  es  auch  Diez  schon  ver- 
sucht hat,  den  fiectirten  Infinitiv  zugleich  mit  der  Construction  des 
Nominativ  (resp.  Äccusativ)  mit  Infinitiv  zu  behandeln. 

Auf  einen  Puuct  sei  noch  vorher  aufmerksam  gemacht.  Es  kommt 
wie  überall  im  Portugiesischen,  so  auch  in  unseren  Texten  nicht  selten 
vor,  dass  neben  der  Flectionsendung  noch  das  entsprechende  Personal- 
pronomen beim  fiect.  Infinitiv  sich  findet.  Man  wird  gewiss  hierin  kein 
Argument  gegen  unsere  Ansichten  suchen  wollen,  da  doch  diese  Setzung 
des  Pronomens  aller  Wahrscheinlichkeit  nach  nur  ein  ganz  secundärer 
Pleonasmus  ist,  wie  deren  die  Sprachgeschichte  viele  bietet.  — 

Man  ist  etwas  in  Verlegenheit,  wenn  man  von  einem  portugiesischen 
Äccusativ  mit  dem  Infinitiv  sprechen  soll.  Im  älteren  Italienisch 
werden  (z.  B.  bei  Boccaccio;  vgl.  Blanc,  ital.  Gramm,  p.  495)  die 
Accusative  des  Pronomens:  lui,  lei  und  se  dem  Infinitiv  beigefugt 
(wenn  in  alter  Zeit  auch  me  vorkommt,  so  ist  es  vielleicht  Latinismus), 
bei  den  Franzosen  und  Provenzalen  characterisirten  im  Hittelalter  der 
Äccusativ  mit  dem  Infinitiv  ausser  den  Pronominalformen  die  wirklichen 
Accusative  der  Nomina.  Doch  giebt  es  zu  starken  Bedenken  Anlass, 
dass  bei  Franzosen  und  Provenzalen  derartige  Fälle  sich  nur  in  der 
Uebersetzungsliteratur  finden.  (Vgl.  Diez  III  249.)  Im  Portugiesischen 
hat  sich  bis  jetzt  noch  kein  Beispiel  dafür  gefunden ;  dass  den  Äccu- 
sativ mit  dem  Infinitiv  die  grammatische  Form  documentirt 

§.  55.  Ehe  wir  diese  Frage  weiter  behandeln,  sollen  einige  Fälle 
noch  einmal  kurz  berührt  werden,  die  schon  dem  Kapitel  vom  reinen 
Infinitiv  einverleibt  sind,  aber  darum  hier  von  Interesse  sind,  weil  näm- 
lich das  Gebiet  des  Accusativs  mit  dem  Infinitiv  von  ihnen  stark  ge- 
streift wird.  Es  sind  dies  solche  Sätze,  die  dem  Äccusativ  mit  dem 
Infinitiv  äusserlich  gleichen,  in  denen  jedoch  der  Äccusativ  vom  ver- 
bum  finitum  abhängt. 

Las.  I  73,    Olhando  o  ajuntamento  Lusitano 

Ao  Mouro  ser  molesto  e  aborreeido  — 
I  80%   Ouvi  dou8  neste  caso  estar  fallende: 


Der  portagiesische  Infinitiv  bei  Camues  377 

I  87,    Nao  soffre  mnito  a  gente  generosa 

Andar-Ihe  os  caes  os  dentes  amostrando; 
II  49,    £  vereis  o  mar  Roxo  tao  famoso 

Tornar-se-lhe  amarello  de  enfiado; 
n  107,  Mandava  estar  qaito  e  ancorado 
N'agna  o  batel  ligeiro  que  os  levava  — 
Vgl.  ferner  II  52,  53,  93,  HI  2,  73,  111,  IV  52,  69,  V  18,  19,  47,  VI  7, 
X  40  etc. 
Folgender  Fall  kommt  dem  ächten  Accusativ  mit  dem  Infinitiv  sehr 
nahe: 

IV  52,  Via  ser  captivo  o  sancto  irmao  Fernando  — 
Bemerkenswerth  ist,  dass  der  von  ver  abhängige  Infinitiv  in  solchen 
Sätzen  oft  pleonastisch  die  Flection  erhält.    Vgl.: 
Lhb.  n  44,  que  vejais 

Esqnecerem- se  Gregos  e  Romanos  — 
V  48,  £  verao  mais  os  olhos,  que  escaparem 
De  tanto  mal,  de  tanta  desaventura, 
Os  dous  amantes  miseros  ficarem 
Na  fervida  implacabil  espessura: 
desgl.  IV  52  u.  ö. 
Gewisse  Aehnlichkeit  mit  dem  Accusativ  und  dem  Infinitiv  zeigen 
noch  folgende  Stellen: 

Son.  5,    Me  fizerao  de  gostos  baver  medo. 

Lloge  4^1»  ^^P®*"^  qn'algum»  bora 

Faga  o  teu  proprio  mal  de  mi  lembrar-te  — 
Los. X 142,  Trabalhos,  que  vos  fagam  ser  acceitos  — 

A.   Das  Subject  steht  im  Accusativ. 

Wir  wenden  uns  jetzt  denjenigen  Fällen  zu^  in  denen  das  Nomen  — 
ohne  vom  verbum  finitum  das  Object  zu  sein  —  als  Accusativ  ge- 
fohlt wird. 

§.  56.    a)  Der  Infinitiv  mit  dem  Subject  im  Accusativ  ist  abhängig  von 
folgenden  transitiven  Verben: 

achary  conhezer,  descobrir,  desconfiar,  dizer^  entender^ 
fingir^  mostrar,  notar, pregoar,  representar,  {sentir),  certi- 
ficar. 

achar. 

EdV^ä'  ""^  achando 

Ser  vento  o  qne  sonbava,  grita  e  chora. 


X  j  icail««^  a 


--:       r      l- 


:i->      »   .rr  =1     •-a?*nr»r fii  j  •    ij.t,   i»rr 


^^-  »e  Ml  poiiro  periij^rrVf  ^  dar). 


Der  portugiesische  Infinitiv  bei  GamOes  379 

pregoar. 

Canc  14  r  ®"*  Qoe™  atrevido 

Pregöa  ser  maior  qae  a  parte  o  todo: 

representar. 

Loa.  VI 84,  qne  vem  representando 

Cahir  o  cöo  dos  eixos  sobre  a  terra, 
Comsigo  OS  elementos  terem  guerra. 

sentir. 

SoD.  42,     0  cysne  quando  sente  ser  ebegada 

A  hora  que  poe  termo  k  saa  vida  — 

Die  übrigen  Beispiele  von  sentir  sind  zu  yergleichen  mit  dem  oben 

^„„  n  B.  320J  ,  , 

aus  Qi^jjn   7     f  von  conhecer  gegebenem. 

Los.  IX  9,  Qae  foram  presos  os  feitores,  quando 

Foram  sentidos  vir-se  da  cidade. 
SoD.  51,     Ditoso  seja  o  dia  e  bora,  quando 

Tao  delicados  oihos  me  feriao! 

Ditosos  OS  sentidos  que  sentiao 

£star-se  em  seu  desejo  traspassandol 

certifl4^ar. 

Los. X73^  Que  OS  vossos  Portnguezes  com  maiores 
Obras  ser  verdadeira  oertificam: 
Man   wird   bei  diesem   letzten  Beispiele  am   deutlichsten   an   die 
lateinische  Gonstruction  erinnert. 

§.  57.    ß)  Der  Acc.  c.  Inf.  nach  ser  mit  Adjectiven. 
4  certo,  6  contrario,  i  impossibil,  i  melhor; 

Son.  188,  que  a  quem  mais  merece 

Vir  0  premio  mais  tarde  6  sempre  certo  — 

^offe  4r  ^*®  ^  contrario  acbar-se 

Tamanba  fö  tao  mal  agradecida. 
Liu.iy54,  Mas  Africa  diri  ser  impossibil 

Poder  ninguem  vencer  o  rei  terribil. 
Son.  176,     Que  muito  melbor  ö  perder-se  a  vida  — 

§.  58.    /)  Der  Acc.  c.  Inf.  nach  ser  mit  Substantiven. 

^j^  7    |>  Qu'era  razao  ser  a  razao  vencida. 

CaM.  17r  ^^  °*^  "^^  *®  *  sobrado  atrevirnento 

Querer-se  est'  alma  minba  unir  comtigo. 

BoBumlMlie  Fonebmigeii  VI.  25 


?A()  Biektfd  Otto 

Madar-te  data  lorte  o  teapo  lere: 
Saeeeder  i  belleza 
Da  PriaaTera  o  frneto;  a  eOa  a  aeTe; 
E  toraar  oatra  Tez  por  eerto  fio 
OatoBo,  InTerao.  PrinaTera,  Estio. 
g^^^^'j,  Porte  o  tea  pretapposto 
Fol  tentir  o  TOfto  rosto 
0  que  aas  almas  aeeende. 

§.  59.    6)  Der  Acc.  c  Infi  nach  anpertSnliehen  Verben. 

basicL,  importa,  pena. 
SoB.  145,     Qae  basta  ettar  em  tös  minba  esperanga  — 
Elecie  2  !'  ^^^  ^^sta  examinar-me  a  paciencia  — 

Canc    151'  ^^  ^^^^"^  des£uer-se  a  neroa  eseora 

De  meoB  olhof,  importa  ettar  presente 
Oatro  fol,  oatra  aarora,  oatro  Oriente. 

Liia.IY  79,  qae  maia  me  pena 

Ser  esta  vida  coaaa  tao  peqaena. 

§.  60.    {)  Der  Acc.  c.  Inf.  abhängig  von  ganzen  Sätzen. 

Belöge?}'  Porqne  parece  vfcio 

Para  tao  doce  mal  faltar-me  nada. 

Canc   Ur  '^®™  '®  ^^'  manifesto 

Parezer-se  ao  sogeito  o  accidente 

Mea  parecer  nao  ser  nada. 
Los.  y  97,  Sem  vergonha  o  nao  digo;  que  a  raiao 

D'algam  nao  ser  por  versos  excellente, 
E  nao  se  ver  prezado  o  verso  e  rima, 
Porqae  quem  nao  sabe  a  arte,  nao  na  estima. 

Rlod'^e}'  ^**  ^®'  Solina  tambem 
Em  Duriano  o  intento, 
E  levar-me  a  lenba  o  vento; 

In  den  letzten  beiden  Beispielen  sehen  wir  die  eigenthfimliehe  Thai- 
Sache ;  dass  zwei  Acc.  c.  Inf.  wechselseitig  durch  4  verbunden  Ton 
einander  abhängen.  Diese  Ausdrucksweise,  obschon  grammatiach  an- 
anfechtbar, kann  ästhetisch  sehr  vsrschieden  beurtheilt  werden.  Wenn 
in  der  Poesie  eine  gewisse  Kürze  und  dabei  Gedankenreichthom 


I 


Der  ptirlugtesisohe  Infinitiv  bei  Camries 


Zierde  ist,  so  kann  man  Camoes  für  derartige  stylistieche  Formen  nur 
Lob  spenden,  Wenn  aber  unter  der  Kürze  die  Klarheit  des  Sinnes 
leidet,  waa  beim  ersteren  Beispiele  der  Fall  ist,  so  muss  man  doch 
gestehen,  dass  der  Dichter  seine  Sprachmittel  übermässig  auBgenutzt 
hat,  um  Prägnanz  zu  erreichen.  Solche  Ausdrucksweiae  —  wie  Vieles 
hei  Camoes  —  tragt  den  Stempel  des  Gezierten,  die  Ilerüberführung 
von  Redeweisen  des  klassiachen  Latein  in  da«  lusitanische  Idiom  ge- 
lang Camoes  nicht  immer  so  gut,  als  Boccaceio  die  Anäbnlichuog 
der  italien.  Spracho  an  die  des  Cicero*  — 

Diez  III  248,  Anm.,  giebt  italioniBche  Beispiele  für  Subatantivirung 
des  ganzen  Äcc,  c.  Inf.  Sie  sind  doppelter  Art,  einmal  ohne  Artikel, 
dann  mit  Artikel  vor  der  ganzen  Phraae.  Für  das  Portugiesische  konnte 
eine  derartige  Construction  nach  Allem ,  was  uns  bisher  in  der  portu* 
gieeischen  Infinitivlehre  hegegnet  ist,  nicht  auffallen.  Fast  könnte  man 
in  den  zuletzt  besprochenen  Sätzen  (wo  zwei  Accusative  c.  Inf.  wechsel- 
weise von  einander  abhingen)  je  einen  für  substantivirtansehen, 
wie  es  in  dem  ital.  Satze;  e  cantar  auffeilet ti  e  atti  soavisono  un 
deserto  Pett,Son26lQ  wirklich  der  Fall  ist.  Der  von  Diez  citierte  Satz : 
Vusare  la  domestichezza  d'un  uomo  uva  donna  ^  peccato  natu- 
rale Dec,  3,  7  hat  seinen  engsten  Verwandten  bei  Camoes: 

Eleeie  8     }»  ^  ^^^*  ^^^^  parece  quem  defende 

0  ser  essa  belleza  sempre  amada, 

For  mals  qn'eui  vao  se  canse  o  que  a  preteade. 

Es  werden  im  folgenden  Abschnitt,  der  den  Nominativ  mit  dem 
Infinitiv  behandelt,  nach  Diez'  Vorgang  cur  die  Falle  von  Infinitiv 
mit  Subject  dem  Infinitiv  mit  dem  Nominativ  zugezählt,  in 
denen  entweder  der  Nominativ  durch  seine  grammatische  Form  sich 
kenntlich  macht,  was  nur  beim  Pronomen  möglich  ist,  oder  in  denen 
der  Infinitiv  so  beschaffen  ist^  (artlculirt  oder  von  einer  Praepoaition 
begleitet,)  dass  kein  Accusativ  neben  ihm  möglich  ist. 

In  allen  anderen  Fällen^  wo  der  Infinitiv  rein  und  das  Subject  ein 
Nomen  ist,  ergiebt  sich  nun  die  Schwierigkeit,  dass  ein  aicheroa  Kri- 
terium dafür,  ob  wir  ea  mit  Nominativ  oder  mit  Accusativ  c,  Inf*  zu 
thuu  haben,  gänzlich  fehlt.  Man  könnte  sogar  durch  den  Umstand^ 
dass  die  Accuaative  der  perBÖnlichen  Fürwörter,  wo  man  in  der  Con- 
struction des  Accusativ  mit  dem  Infinitiv  sie  erwarteu  sollte,  stets  im 
Spanischen  wie  im  Portugiesischen  durch  ihre  Nominative  ersetzt  sind, 
verleitet  werden,  nn  der  Existenz  des  Accusativ  mit  dem  Infinitiv  im 
Süd -Westromanischen  überhaupt  zu  zweifeln.  Für  die  Vulgäraprache 
und  den  Styl    der  Volksdichtung    mag  der  Zweifel    vollauf   begründet 

2Ö* 


382  Richard  Otto 

sein,  —  wir  haben  aber  einen  Renaissancedichter  vor  uns,  bd 
dem  man  gewiss  nicht  irre  geht,  wenn  man  dem  lat.  Acc.  c  Inf.  ähn- 
liche, um  nicht  zu  sagen  congruente,  Constructionen  für  solche  wirk- 
lich ansieht^).  Dafür  mag  besonders  der  Umstand  sprechen,  dass  bei 
Camoes  nahezu  dieselben  Worter  und  Phrasen  den  Accnsati?  mit 
dem  Infinitive  nach  sich  haben,  wie  im  Lateinischen.  — 

B.  Subject  im  Nominativ. 

§.  60.  Es  ist  oben  auseinandergesetzt  worden,  weshalb  wir  die 
Flectionsendung  des  infinito  pessoal  syntactisch  für  genau  correspon- 
dirend  mit  dem  Nomen  oder  Pronomen,  das  in  der  „Nominativ  mit  dem 
Infinitive''  genannten  Construction  den  Infinitiv  begleitet,  ansehen.  Es 
theilt  sich  demnach  der  hier  folgende  Abschnitt  in  3  Theile,  in  deren 
erstem  der  Nominativ  von  einem  Substantiv,  in  deren  zweitem  er  von 
einem  Pronomen  gebildet  wird,  während  im  dritten  die  Flectionsendung 
denselben  ausmacht. 

§.  61.         1.  Der  N«iiiBa(iT  wird  um  Sibsiaativ  (^bildet. 

NB.  Beispiele  der  Construction  mit  dem  Artikel  vor  dem  Infinitiv 
bieten  unsere  Texte  nicht. 
Mit  Praepositionen : 

de. 

Lus.  n  87,  De  nao  sabir  em  terra  toda  a  gente, 

Por  observar  a  usada  preeminencia, 

Ainda  que  me  peze  estranbamente, 

Em  mnito  tenbo  a  maito  obediencia: 
V  97,  que  a  razao 

D'algum  nao  ser  por  versos  excellcDte, 

E  nao  86  ver  prezado  o  verso  e  rima  — 
IX  75,  Porom  nao  que  perdesse  a  esperan^a  — 
X  41,  onde  se  Ibe  ate 

Obriga^o  de  dar  o  reino  inico 

Das  perlas  de  Barem  tribato  rico. 

TT   R    ^AAk 

Ecloge  ir  ^  parece  qae  Jupiter  potente 

Se  enfada  ja  d'o  mando  durar  tanto. 

dAAirl    n  B-  ^Ö5I    ni  B.  30i  m  B.  214» 
°®®^*-  Ecloge  3  r  Redond.  fEpistell  (• 

Pleonastisch  steht  hier  die  Flection  in  einem  Falle: 

TT     D      9A3) 

Ecloirel4r  ^®™  temas  tu  d'os  mens  alegres  serem, 
Yendo  tristes  taes  olbos  por  me  verem. 


1)  V.  Beinbardatoettner,  Gramm.  S.  365. 


Der  portDgiesiscbe  Infinitiv  bei  Camoes  385 

Ueber  die  Abhängigkeit  der  Praeposition  braucht  hier  nichts  gesagt 
zu  werden,  da  diese  und  alle  folgenden  Beispiele  in  dieser  Hinsicht 
Bchon  behandelt  sind. 

Las  IV  52,  Por  nao  se  dar  por  eile  a  forte  Ceita: 
Son.   171,    Qaando  mais  o  imagino,  bem  saspeito 

Qae  a  tal  bem  tal  desconto  se  devia, 

Por  nao  dizer  o  mundo  qae  podia 

Acbar-se  em  seus  enganos  bem  perfeito 

para. 

LI18.III51,  Ali  se  vem  encontros  temerosos, 

Para  se  desfazer  uma  alta  serra: 
SoD.   198,    Porqae  desee  o  divino  a  coasa  hamana? 
Para  subir  o  bamano  a  ser  divino. 
suhir  kann  transitiv  und  intransitiv  sein^  deshalb  lässt  diese  Stelle, 
eine  doppelte  Erklärung  zu.  Nur  wenn  subir  intransitiv  ist,  gehört  dieser 
Vers  hierher.   Es  dünkt  uns  wahrscheinlicher,  dass  o  humano  Subject 
zu  subir  ist. 

TT    p      2A8) 

EcIoipel4r  ®®  '*  °^  assento  da  maior  alteza 

Te  lembras  de  quem  viste  c&  na  terra, 

Parate  magoar  sua  tristeza; 
Ca       15  r  ^°®  para  desfazer -se  a  nevoa  escura 

De  mens  olbos,  importa  estar  presente 

Outro  sol,  outra  aurora,  outro  Oriente. 

^-..«1   n  B.  3551    II  B.  362(    III  ß.  375   ( 
^^^^'  Can^.  16  r  Ode  1      f'  Amph.  V  If- 

setn. 

Lus.  m  114,  Sem  Ihe  valer  defeza  ou  peito  de  ago. 
VIII  24,  Sem  Ibe  valer  defeza  ou  muro  de  a^o  — 

Son.  75,      Mas  triste  quem  se  sente  magoado 

De  erros  em  que  nao  p6de  haver  perdao 
Sem  ficar  na  alma  a  magoa  do  peccado. 

Son.   150,    Entao  falle  melhor,  quando  emmude^o; 

Sem  ter  contradigao  sempre  porfio. 

C        4    I»  ^®™  ™^  poder  ficar  mais  que  a  lembran^a; 

^.-«1   n  B.  382)    II  B.  3911    III  B.  206)    III  B.  264      )    III  B.  412J 
^®®«*-  Ode  9      r  Ode  12    P  Elegie  llf'  Seleuco  ProLf»  Filod.  II  3f' 

2.  Der  Nominativ  wird  vom  Pronomen  gebildet. 
§.  62.  d)  Ohne  Praeposition. 

Son.  270,    Me  atormenta  entao  ver  eu  qu'alcan^ado 
Sera  por  quem  de  vos  nao  tem  lembran^a. 


384  Richard  Otto 

^dond^^l»  Viver  eu,  sendo  mortal, 
De  caidados  rodeado, 
Parece  men  natural; 

ä'lfuc?^}»  ^''*^*  ^"®  J^  ^^^  boDdade 
Usar  eu  de  tal  amor, 
£  de  tal  hamanidade. 

§.  63.  ß)  Mit  Praeposition. 

de. 

Los.  IV89,  A  de8e8pera9ao  e  frio  medo 

De  ja  DOS  nao  tornar  a  ver  tao  cedo. 
III  B    ^ßl 
Redond    V  ^^^^^®  *  ^^*  ®**^  segura 

De  vos  nao  vir  em  pintura; 

III  B  2H7i 

Octave     r  ^'^^^^^  ^^®  ®®  ^  Inglez  levava  gösto 

D'ella  com  sea  herdeiro  ser  casada  — 
par. 

EcSge^JI'  ^  *  ^"*'®°*  t'eDtregaste 

Por  nada  me  ficar  em  qa'eäperasse  ^ 
IT  B    ^Oßi 
Canc  2    r  ^^^^  ®"*  cobiga  mais  se  apara, 

Por  Ihe  faltar  aqailla  qu'esperava: 
para.    Mit  pleonastischer  Plection: 

Perdne  2r  ^^^  ™*^  ^^^  '*"^*  ^®^'®  ®*^*  vossa  alma, 
Para  v6s  Ihe  fazerdes  taotos  males? 

seni. 

Son.  114,     Em  paz  estais  em  mim;  e  assi  o  creio, 

Sem  esse  ser  o  vosso  proprio  intento; 

3.  Den  NomiDatiT  bildet  die  Flectionsendaag. 

§.  64.  Im  Anschlüsse  an  Diez^)  und  v.  Reinhardstoettner')  tbeilen 
wir  hier  unser  Material  in  2  Theile.  Es  kann  die  FlectionsenduDg 
nämlich  entweder  sich  auf  das  Subject  des  Hauptsatzes  beziehen,  wo- 
durch sie  dann  allerdings  viel  an  Wichtigkeit  verliert,  da  sie  eine  solche 
Beziehung  logisch  fast  überflüssig  macht,  oder  es  kann  die  Flections- 
endung  ein  neues  Subject  für  sich  enthalten.  Im  letzteren  Falle  ist 
erst  völlige  Uebereinstimmung  mit  den  übrigen  Fällen  des  Nominativ 


1)  Rom.  Gramm.  III  220. 

2)  Port.  Gramm.  S.  364. 


Der  portngiesisohe  Infinitiv  bei  Gamoes  385 

mit  den  Infinitiv  da.  Doch  auch  im  ersteren  Falle  ist  die  Flections- 
endnng  nicht  völlig  bedeutungslos.  Der  Portugiese  verwendet  sie,  um 
das  Snbject  neu  in  die  Erinnerung  zu  bringen  oder  es  besonders  her- 
vorzuheben. Die  nochmalige  Bezeichnung  des  Subjects  in  der  Flections- 
silbe  kann  daher  —  wenn  es  auch  Fälle  giebt,  in  denen  sie  wirklich 
überflfissig  ist  oder  gar  des  Reimes  oder  Metrums  wegen  angehängt 
wurde  —  immerhin  mit  dem  Infinitiv  zusammen  die  besagte  Gonstruc- 
tion  ausmachen;  obschon  sie  von  den  bisher  behandelten  Fällen  und 
denen,  die  uns  in  der  zweiten  Hälfte  dieses  Abschnittes  beschäftigen 
werden,  etwas  abweicht. 

a)  Die  Fleotionsendung  wiederholt  das  Subjeot  des  Hauptsatzes. 
a)  Ohne  Praeposition. 

Las.  V  34,  De  quem  nenham  melhor  conhecimento 
Podemos  ter  da  India  desejada, 
Qae  estarmos  inda  maito  longe  della: 
Hier  war  die  Hinzufugung  der  Endung  dringend  nothwendig;  ohne 
dieselbe   wäre   die    Stelle   unverständlich.     Die    übrigen   romanischen 
Sprachen  hätten  hier  keinen  Infinitiv  geduldet. 

Las.  Vn  lOi  Vedes  qae  tem  per  uso  e  per  decreto, 
Do  quäl  sao  tao  inteiros  observantes, 
AjuDtarem  o  exercito  inqiiieto 
Contra  os  povos,  qae  sao  de  Christo  amantes: 
Auch  hier  war  die  Setzung  der  Fleotionsendung  nothig,   um  den 
Doppelsinn  zu  verhüten. 

Lob. XI 42,  Atöqoi,  Portuguezes,  concedido 

Yos  6  saberdes  os  futuros  feitos  — 

Kedond    I»  ^^^  "*^  °*^  confesseis 
Serdes  mea  — 

§.  65.  ß)  Mit  Praeposition. 

de. 

Los.  II  9,    Que  os  Mouros  cantelosos  se  gaardaram 
De  Ihe  mostrarem  todo  qae  pediam: 
VI  15,  „Oh  Neptunol''  Ibe  disse,  „nao  te  espantes 

De  ßaccbo  nos  teas  reinos  receberes; 
VI  91,  Nas  beilas  maos  tomando-lhe  bomenagem 

De  Ibe  serem  leaes  esta  viagem. 
VU  72,  E  folgaräs  de  veres  a  polioia 
Portugueza  na  paz  e  na  milicia. 


386  RiduirdOtto 

IX  66,  Que  nao  ba  nenham  delles,  qne  nao  saia 
De  acharem  ca^a  agreste  desejosos; 

deagl.  X  52,  91,  150,  g^JicL^)'  ^'  ^3,  p.  95,  p.92  (2mal),  ^^^  ^, 

in  B.  382  (    in  B.  3971 
Amph.  V  7r  Filod.  I  5f  • 

Loa.  IV  35 ^  Qne  estavam  conjorados  a  acabarem 

Oa  a  ganharem  ambos  a  coroa  — 

lY  56,  As  Portaguezas  for^as,  costamadaa 

A  derribarem  qaanto  acham  diaDte. 

Vn  30,  qae  ventara 

Vo8  tronxe  a  commetterdea  tal  caminho? 
TT  p    199) 
Ecloffe  4(»  ^*^  paderao  mover  tea  duro  peito 

A  mostrares  sequer  contentamento  — 
R  d     d    r  ^°®  *  serdes  mea  natural 

Foreis  mofioo  como  ea. 

par. 

Lus. IV93,  Por  nos  nao  magoarmoa  oa  madarmoa  — 
IV  101,  Deixas  criar  ds  portas  o  inimigo 

Por  ires  bascar  oatro  de  tao  longe  — 
y  8,  Ali  tomämos  porto  com  bom  vento, 

Por  to  mar  mos  da  terra  mantimento. 
V  26,  Porom  ea  co'os  pilotos  na  arenosa 

Praia,  por  vermos  em  qae  parte  estoa, 
Me  detenbo  em  tomar  do  sol  a  altnra  — 
y  36,  Nos  podessem  mandar  ao  reino  escaro, 
Por  nos  roabarem  mais  a  sea  segaro. 
Son.  38,  Mas  ea  caido  que,  s6  por  me  nao  verdes, 
yer  vos  em  mim,  Senhora,  nao  qaereis. 

desgl.  Son.  168,  Son.  207,  Son.  259,   ^^^J'[   ^Jonl^}^    älJeTI' 
in  B.  262/31 
SeleucoProl.f* 

para. 

Las.iy  10,  Qae  para  resisterdes,  vos  armastes   — 
yil  82,  Que  exemplos  a  futuros  escriptores, 

Para  espertar  engenhos  curiosos, 

Para  pörem  as  causas  em  memoria, 

Qae  merecerem  ter  etema  gloria! 

Son.  275,    Para  fazerdes  esse  aureo  crino, 

Onde  fostes  buscar  esse  oaro  fino? 
III  B  44) 
Bedond    r  Cerrao  -  se  os  de  quem  vos  vem, 

Para  nunca  verem  mais. 


Der  portugiesiflohe  iDfinitiv  bei  Cam5es  387 

ib.  p.  54,  qne  fosseis  doente, 

Para  fazerdes  ä  gente 

Doce  e  formosa  a  doenga. 

-1-»— 1   ni  B.  971    5K   ..   Oft  III  B.  256     \    -u    ^    o^7   HI  B-  ^^      \ 
^^'»«'-  Redend.  }'  '^'  P-  ^Ö'  Seleaco  Prol.}'  '^'  P*  ^^^^  Selenco  Prol}' 

m  B.  350    ) 
Ampb.  m  4f  * 

com. 

Las.  VllliO,  Escuros  deixam  sempre  seos  menores 

Com  Ihe  deixarem  descansos  corraptores. 
Soo.  168)     Qae  fazeis  mais  saudades  com  vos  irdes, 
Do  que  levais  desejos  por  cbegardes. 

in  B.  352  J    n  j       X    X 

AmDb  in4r  ™®  quererdes  tentar 

Tao  torvada  me  fizestes  — 
sem. 
Loa.  17  93,  N6s  ontros  sem  a  vista  alevantarmos  — 
y  69,  Ora  v€,  Rei,  quamanba  terra  andimos, 
Sem  sabir  nanca  deste  povo  nido, 
Sem  vermos  nnnca  nova  nem  sinal 
Da  desejada  parte  oriental. 
X  119,  Dizei,  se  sois  mandados  como  estaia 
Sem  irdes  a  prögar  a  sancta  fö? 
Son.  168,     Mas  ja  qae  vös  partis,  sem  vos  partirdes,  — 

1&Un^%  08  PhysiooB  vem  e  vao, 

Sem  saberem  minbas  mägoas  — 
ib.  p.  277,  Os  Pfaysicos  vem  e  vao, 

Uns  e  ontros  a  mende, 

Sem  o  poderem  dar  sao. 

Ho-^i   III  B-  326  l   in  B.  4331    III  B.  47n 
^®»8'-  Amph.  n  ir  Filod.  II  Sf'  Filod.  V  2f- 

despois  de. 

TTT     g      Qg^  \ 

Selenco  Prol  i'  ®  ^^Bpois  de  cantarem  farao  nma  danga  de  espadas; 
em  ve»  de. 

TT  TK    OO'^i 

Ecloireö  r  ^™  ^®^  ^®  ®®  alegrarem,  s'entristecem : 

§.  66.    b)  Die  Fleotionsendnng  bezeiobnet  ein  besonderes  Snbject. 
a)  Ohne  Praeposition. 

Las.  in  126,  Com  pequeoas  crian^as  via  a  gente 
Terem  tao  piedoso  sentimento  — 
V  75,  Alegria  mui  grande  foi  por  certo 
Acharmosj4  pessoas,  qne  sabiam 
Navegar; 


388  Richard  Otto 

Son.  64,      0  que  vos  da  mais  fama  Inda  do  mundo, 
E  vencerdes,  Senhor,  no  reino  imigo  — 

TTT   R    ^Ri 

Redond   r  Servirdes- vos  d*occupar-me 

Tanto  contra  meu  Planeta, 

Nao  foi  senao  azas  dar  -  me, 

Com  SLS  qaaes  von  a  queimar  -  me  — 
ib.  p.  57,     Qaererdes  profano  amor 

Em  Quaresma,  6  consciencia: 
ib.  p.  95,     Ninguem  vos  pöde  tirar 

Serdes  tao  bem  assombrada; 
ib.  p.  130,  Isen^oes  a  mölhos 

Qu'elles  dizem  terdes  — 
ib.  p.  131,  Ser  -  vos  -  ha  castigo 

Terdes  mea  cnidado. 

^o.^i   Ti,a   VII  Qft   in  B.  140)    III  B.  169i    m  B.  349    \    III  B.  4231 
desgl.  Lus.  Vll  d«,  B^^jond^     J,  E,\egie  3     p  Amph.  m  4^  Filod  11  öf' 

UI  B.  442  J    ni  B.  481)    lü  B.  487) 
Filod.  DI  2r  Carta  1      f'  Carta  2     f' 

Ein  Fall  verdient  noch  besondere  Hervorhebung: 

Eleffie  8  r  ^°^  °^^  ^^  ^^^  mens  males  tanta  pena, 
Qaanto  o  serem  por  ti  me  da  de  gloria. 

Schon  bei  Gelegenheit  des  substantivischen  Infinitivs  ist  dieses 
Falles  gedacht,  doch  hier  müssen  wir^  nachdem  wir  unsere  Theorie  votn 
flectirten  Infinitiv  dargelegt  haben,  noch  besonders  darauf  hinweisen, 
wie  sehr  dieses  Beispiel  —  es  gibt  deren  noch  viele  bei  anderen  Au- 
toren, besonders  bei  modernen,  —  geeignet  ist,  unsere  Ansichten  noch 
zu  stützen.  Weder  hat  Dioz  bei  Besprechung  des  flectirten  Infinitivs 
dieses  Falles  gedacht,  noch  hat  sich  Wernekke  von  der  Ursache  der 
Substantivirung  des  Infinitivs  genaue  Rechenschaft  abgelegt.  Fasst  man 
mit  Wernekke  den  flectirten  Infinitiv  als  eine  ehemalige  Modusfonn, 
seine  Anwendung  ohne  que  als  eine  elliptische  auf,  so  ist  —  von  allen 
den  anderen  Schwierigkeiten  abgesehen  —  gar  nicht  zu  verstehen,  wie 
diese  Modusform  schliesslich  zum  Substantivum  werden  soll.  Dasselbe 
Argument  gilt  auch  gegen  Diez.  Wir  sahen  oben,  dass  der  sog.  Acon- 
sativ  mit  dem  Infinitiv  im  Portugiesischen  einen  Artikel  erhalten  kann; 
im  flectirten  Infinitiv  haben  wir  nach  unserer  Auffassung  einen  Nomi- 
nativ mit  dem  Infinitiv,  bei  dem  der  Nominativ  auf  die  kürzeste  und 
bescheidenste  Art  dem  Infinitiv  beigefügt  ist.  Um  wieviel  leichter  muss 
sich  nun  dieser  Construction  der  Artikel  anfügen  lassen,  wenn  sogar 
dem  verhältnissmässig  langen  und  gewichtigen  Infinitiv  mit  dem  Nomen 
im  Accusativ  (resp.  Nominativ)  den  Artikel  zu  praefigieren  die  Sprache 
gestattet?  -— 


Der  portugiesische  lofinitiv  bei  Gamues  389 

§.  67.  ß)  Mit  Praepositionen. 

de. 

Los.  I  18,  Mas  em  quanto  este  tempo  passa  leoto 

De  regerdes  ospovos,  qae  o  desejam — 
IV  93,  DetermiDei  d e  assi  nos  embarcarmos  — 
VI  29,  Yistes  aquella  insana  phantasia 

De  tentarem  o  mar  com  vela  e  remo; 

II  B  283) 

£oloffel4i'  ^^^  temas  ta  d*os  mens  alegres  serem, 

Vendo  tristes  taes  olbos  por  me  verem. 

III  B    26i 

Redend    •'  ®"'  Senhora,  me  contento 

De  terdes  mea  soffrimento 
Por  aWo  de  vossa  viata. 

TTT     D      QO) 

Bedond    r  Crescem,  Cauoilla,  os  abrolhos 

De  cborares  por  Cincero: 

-1..«!   ni  B.  96J    III  B.  189i    mB.222l    III  B.  397i    III  B.  406( 
°^^'-  Redend.   ('  Elegie  7    P  Epistel  2r  Filod.  I  5  )'  Filod.  I  9|- 

Las.  y  9,   Sancto,  qae  os  Hespanhoes  tanto  ajoadou 
A  fazerem  dos  Moaros  bravo  estrago. 

por. 

Los.  I  57,   A  noite  se  passou  na  lassa  frota 

Com  estranha  alegria  e  nao  cuidada; 
Por  ac barem  da  terra  tao  remota 
Nova  de  tanto  tempo  desejada. 
n  28,  Mas  por  nao  darem  no  penedo  immoto, 


A  ancora  solta  logo  a  capitaina  — 
n  66,  Maosamente  as  amarras  Ibe  cortavam, 

Por  serem,  dando  ä  costa,  destraidos; 

TT  n    4Q4| 

Belöge  4r  ^  ^"^^^^  ^^®*  negavao, 

Por  perderem  de  todo  a  esperancat 

TT    D      Olgl 

Eeloffeior  ^^®  naenos  o  teräs  por  serem  minbas. 


Ho.«i   n  B-  283J  m  B.  19(    -K    ^   oß   HIB.  194)  mB.275(  III   B.  3571 
°®*^*-  Belöge  14r  Redond.f'  ^^    P*  ^^'  Elegie  9  TSeleuco   f' Amph.IVlp 


m  B.  408  \ 
Filod.  II  2f- 

para. 

Los.  V  46,  Os  deixarä  d'um  cra  naafragio  vivos, 
Para  verem  trabalbos  excessivos. 
IX  22,  porque  nellas 

Inflairä  secretas  affei9oes, 
Para  com  mais  vontade  trabalbarem 
De  contentar  a  quem  se  affei9oarem. 


390  Richard  Otto 

TT   O     QQQJ 

Canc  11  r  ^^^^"®  Amor  e  Fortuna  determinao 

De  Ihes  deizar  poder  para  entenderem 
A  medida  dos  males  qne  tiverem. 

TTT  R   4  f\^\ 

Sextine  2r  ^"^  °^^^  ^^'^  ^^^^  ^^^^  ^^  vossa  alma, 

Para  vös  Ihe  fazerdes  tantos  males? 
Filod  II2r  "^•^r*^^^  razoes  verisimeis  e  apparentes,  para  nao  quererdes 

mais  de  vossa  dama  que  vel-a; 

H««^i   I"  B-  4121    III  B.  429i    HI  B  484i 
aesgi.  p.j^^   jj  2}'  Filod  II  6r  CarU  1    }• 

Sou.  152,    Com  triumphardes  de  mi,  trinmpharei  delle. 

TT     "D      Oft^) 

EclogeUr  C*8^'Ka-os  com  me  verem;  — 

TTT  R     f\^\ 

Redend    r  ^"  ^^^^  vossa  mözinha 

S6  com  vös  serdes  a  minha. 
ib.  p.  102,    Pois  meu  viver    empeora 

Com  me  fazerdes,  Senhora, 

Tanto  mal,  que  desespöro. 

sem. 

Lus.  IV  5,  Sem  Ihe  valerem  ordens  — 

Redond!^!'  ^"*®  "^  *'°^*^  ^®^*^^ 

A  alma,  sem  o  vös  saberdes  — 

S  le^  o ^Prol }'  P^^^^®  ^^  trabalhos,  sem  os  chamarem,  de  sea  ae  vempor 

seo  pö,  qae  seu  nome  6. 
äte. 
III  B.  256      \   ^  agora  diz  o  Anjo  que  nao  ha  de  entrar,  atö  Ihe  nto  darea 

ama  cabe^a  nova,  nem  o  Ermitao  atö  Ihe  nao  pdrem  ama 

estopada  na  cal^a. 

söbre. 

Son.   64,      Sobre  vencerdes,  pois  tanto  inimigo, 
£  por  armas  fazer  que  em  segnndo 
No  mundo  o  vosso  nome  onvido  seja; 

0  que  vos  da  mais  fama  inda  no  mundo, 
E  vencerdes,  Senhor,  no  Reino  amigo  — 

alem  de. 

clns^^%  Pois  as  que  a  terra  da?  alöm  de  serem  de  rala,  fasei-me  mere* 
que  Ihe  falleis  alguns  amores  de  Petrarca,  oa  de  Boacac; 
despois  de. 
aeleuco^l'  ^^"'  ^®™  ®®  Musicos  e  cäntao,  edepoisdecantarem,  saben-M 
todas  as  figuras  — 


Alphabetisches  Wörterverzeichniss. 


abastar  m.  para  §.  46. 

abraadar-se  m.  a  §.  33. 

aeabar  m.  de  §.  24. 

aceitar  m.  de  §.  24. 

achar  m.  r.  Inf.  §.  13,  m.  qae  §.  22, 

m.  Acc.  0.  d.  Inf.  §.  56. 
aeodir  m.  a  §.  32. 
aeostomado  m.  a  §.  37. 
ajadar  m.  a  §.  34 
aJQDtar-se  m.  a  §.  33,  m.  para  §.  46, 

m.  por  §.  42. 
alean^ar  m.  r.  Inf.  §.  18. 
andar  m.  r.  Inf.  §.  19,  m.  a  §.  32,  m. 

para  §.  46,  m.  por  §.  42. 
apartar-se  m.  de  §.  27. 
apparelhado  m.  para  §.  45. 
apparelhar  m.  de  §.  24. 
ainrender  m.  a  §.  31. 
apressar-se  m.  por  §.  42. 
apto  m.  para  §.  45. 
ir  m.  para  §.  44. 
arrear-se  m.  de  §.  28. 
arremeasar-se  m.  a  §.  33. 
arrepender- se  m.  de  §.  26. 
arripiar-8e  m.  de  §.  26. 
arte  m.  para  §.  44. 
aspirar  m.  a  §.  32. 
aaaegorar  m.  r.  Inf.  §.  17. 
aaaeotar  m.  de  §.  24. 
ati^ar  m.  a  §.  34. 

atrerer-se  m.  a  §.  33,  m.  r.  Inf.  |.  18. 
atreyimento  m.  de  §.  29. 
atlribiiir  m.  de  §.  25. 
aventurar  m.  a  §.  31. 


basta  (nnpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10,  m.  Acc. 

a.  d.  Inf.  §.  59. 
bastante  m.  a  §.  37,  m.  para  §.  45. 
bastar  m.  a  §.  35,  m.  para  §.  46. 
buscar  m.  de  §.  24,  m.  r.  Inf.  ib. 

oansado  m.  de  §.  30. 

oansar  m.  de  §.  26. 

cansar  m.  de  §.  26. 

certificar  m.  de  §.  25,  m.  Acc.  u.  d.  Inf. 

§.  56. 
ö  certo  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  57. 
cessar  m.  de  §.  24 
chegar  m.  a  §.  32,  m.  r.  Inf.  §.  19. 
chorar  m.  de  §.  26. 
cobiga  m.  de  §.  29. 
cobigoso  m.  por  §.  41. 
comegar  m.  de  §.  24,  m.  a  §.  31. 
coiopeller  m.  a  §.  34. 
conceder  m.  r.  Inf.  §.  15. 
6  concedido  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 
concertar  m.  de  §   24. 
concorrer  m.  a  §.  32,  m.  por  §.  42. 
condenar  m.  a  §.  34. 
confessar  m.  r.  Inf.  §.  17. 
confianga  m.  de  §.  29. 
confuso  m.  de  §.  30. 
conhecer  m.  r.  Inf.  §.  17,  m.  Acc.  n.  d. 

Inf.  §.  56. 
conjarado  m.  a  §.  37,  m.  para  |.  45. 
conjurar-se  m.  para  §.  46. 
consentir  m.  r.  Inf.  §.  12. 
oonsolar  m.  de  §.  26. 
constranger  m.  a  g.  34« 


392 


Richard  Otto 


te  conteDta  (uopers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

contentamento  m.  de  §.  29. 

contentar-se  m.  de  §.  28. 

conteDte  m.  de  §.  30. 

6  coDtrario  m.  Acc   u.  d.  Inf.  §.  57. 

convioha  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

correr  m.  a  §.  32. 

costumado  m.  a  §.  37. 

costumar  m.  a  §.  34,  m.  r.  Inf.  ib. 

consa  m.  de  §.  29,  m.  para  §.  44. 

crer  m.  r.  Inf.  §.  17. 

caidar  m.  r.  Inf.  §.  17,  m.  de  §.  24,  m. 

em  §.  51. 
carar  m.  de  §.  24. 
te  custava  (unpera.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

dar  m.  de  §.  24,  m.  a  §.  35,  m.  que  §.  22. 

debil  m.  para  §.  45. 

defender  m.  r.  Inf.  §.  15. 

deixar  m.  r.  Inf.  §.  12,  m.  de  §.  24. 

derreter-se  m.  de  §.  26. 

desafiar  m.  a  §.  34. 

deacansar  m.  de  §.  26. 

descer  m.  a  §.  32. 

descobrir  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  56. 

desconfiar  m.  de  §.  26,   m.  Acc.  u.  d. 

Inf.  §.  56. 
desculpa  m.  para  §.  44. 
desculpar  m.  de  §.  27. 
desejar  m.  r.  Inf.  §.  16,  m.  de  ib.  u.  §.24. 
desejo  m.  de  §.  29,  m.  por  §.  41. 
desejoso  m.  de  §.  30. 
desesperar  m.  de  §.  26. 
despör-se  m.  a  §.  33. 
desviar  m.  de  §   27. 
deter-se  m.  em  §.  51. 
determinar  m.  r.  Inf.  §.  15,  m.  de  §.  24. 
dever  m.  r.  Inf.  §.  14,  m.  de  ib. 
dia  m.  de  §.  29. 
differer  m.  a  §.  34. 
digno  (dino)  m.  de  §.  30. 
discorrer  m.  a  §.  32. 
dizer  m.  Acc.  n.  d.  Inf.  §.  56. 
doce  m.  para  §.  45. 
döe  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 
doer-se  m.  de  §.  26. 


dor  m.  de  §.  29. 

nao  duvidar  m.  r.  Inf.  §.  17,    duvidar 
de  §   17. 

embarcar-se  m.  a  §.  33. 

enfadar-se  m.  de  §.  26. 

enganar-se  m.  em  §.  51. 

enseio  m.  para  §.  44. 

ensinar  m.  a  §.  31. 

se  entende  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

entender  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  56. 

entrar  m.  a  §.  32. 

m'entristece  (unpers.)  m.  r.  laf.  §.  10. 

ergaer  m.  a  §.  34,  m.  para  §.  46. 

escapar  m.  de  §.  27. 

escusar  m.  r.  Inf.  §.  18,  dl  de  §.  24. 

esforgar-se  m.  por  §.  42. 

espantar  m.  r.  Inf.  §.  26. 

espantar-se  m.  de  §.  26. 

espante  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

espanto  m.  de  §.  29. 

esperanga  m.  de  §.  29. 

esperar  m.  r.  Inf.  §.  17,  m.  de  ib. 

estar  m.  para  §.  46,  m.  por  §.  42,  m. 

em  §.  51. 
estorvar  m.  r.  Inf.  §.  12. 
exemplo  m.  para  §.  44. 
exercicio  m.  de  §.  29. 

facil  m.  de  §.  30. 

me  fallece  (unpers.)  m.  r.  Inf.  10. 

farUr-se  m.  de  §.  28. 

fazcr  m.  r.  Inf.  §.  12. 

me  fica  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

ficar  m.  que  §.  22. 

fim  m.  de  §.  29. 

fingir  m.  r.  Inf.  §.  18,  m.  Acc  u.  d.  Infi 

§.  56. 
foi  m.  r.  Inf.  §.  20,  m.  a  ib. 
folgar  m.  de  §.  26. 
for^a  m.  para  §.  44. 
for^ar  m.  r.  Inf.  §.  18,  m.  a  §.  34. 
formoso  m.  para  §.  45. 
fugir  m.  de  §.  27. 
fundar  m.  em  §.  51. 
faror  m.  de  §.  29. 


Der  portngiesische  Infinitiv  bei  Camoes 


393 


gabar  m.  de  §.  26. 
ganhar  m.  r.  Inf.  §.  18. 
gloria  m.  de  §.  29. 
gloriar-ae  m,  de  §.  28. 
goito  m.  de  §,  29. 
goardar  m.  de  §.  27. 

haver  m.  r.  Inf.  §.  18,  nnpers.  m.  r.  Inf. 

ib.,  m.  de  §.24,  mit  a  §.  35,  m.  que 

§.  22;  haver  por  —  §.  17. 
homenagem  m.  de  §.  29. 
honrar -se  m.  de  §.  28. 
hora  m.  para  §.  44. 

imaginär  m.  r.  Inf.  §.  13,  §.  17. 

impedir  m.  r.  Inf.  §.  12. 

importa  (nnpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10,   m. 

Acc.  u.  d.  Inf.  §.  58. 
importono  m.  a  §.  37. 
e  imposribil  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  57. 
incitar  m.  a  §.  34. 
inclinar-se  m.  a  §.  33. 
indicio  m.  de  §.  29. 
indigno  m.  de  §.  30. 
injariar-se  m.  de  §.  28. 
iosiatir  m.  em  §.  51. 
intentar  m.  r.  Inf.  §.  16. 
ir  m.  r.  Inf.  §.  19,  m.  a  §.  19  u.  §.  32. 
ira  m.  para  §.  44. 

jalgar  por  —  m.  r.  Inf.  §.  17. 
juntar-se  m.  para  §  46. 
jnrar  m.  r.  Inf.  §.  17,  m.  de  §.  25,  m.  a 
§.  17  u.  §.  31. 

Ungar- se  m.  a  §.  33. 

ledo  m.  de  §.  30. 

lei  m.  de  §.  29. 

lembrar-se  m.  de  §.  24. 

levantar  m.  a  §.  34. 

levar  m.  a  §.  34. 

levar  em  conta  m.  r.  Inf.  §.  15. 

licenga  m.  a  §.  36,  m.  para  §.  44. 

livrar-se  m.  de  §.  27. 

louvores  m.  de  §.  29. 

magoa  m.  de  §.  29. 

mandar  m.  r.  Inf.  §.  12,  m.  a  §.  31. 


maneira  m.  para  §.  44. 

maravilbar-se  m.  de  §.  26. 

medo  m.  de  §.  29. 

medroso  m.  de  §.  30. 

meio  m.  para  §.  44. 

ö  melhor  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  57. 

merecer  m.  r.  Inf.  §.  18. 

modo  m.  para  §.  44. 

mostrar  m.  r.  Inf.  §.  18,  m.  Acc.  u.  d. 

Inf.  §.  56. 
mostrar -se  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  55. 
mover  m.  a  §.  34. 

nascer  m    de  §.  27. 

negar  m.  r.  Inf.  §.  17. 

notar  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  56. 

obrar  m.  r.  Inf.  §.  18. 

obrigagao  m.  de  §.  29. 

obrigar  m.  r.  Inf.  §.  12,  m.  a  §.  34. 

oflferecer-se  m.  a  §.  33. 

ordenar  m.  r.  Inf.  §.  12,   §.  17,  m.  de 

§.  17,  §.  25,  m.  a  §.  31. 
onsar  m.  r.  Inf.  §.  18,  m.  de  §.  24,  m.  a 

§.  31. 
ouvir  m.  r.  Inf.  §.  13. 

parecer  (pers.  u.  nnpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10 

partir  m.  a  §.  32. 

partir-se  m.  a  §.  33. 

passar  m.  a  §.  32. 

passar-se  m.  a  §.  33. 

passe  m.  de  §.  29. 

te  pega  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

peccado  m.  de  §.  29. 

pedir  m.  r.  Inf.  §.  17. 

pejo  m.  de  §.  29. 

pena  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10,  m.  Acc. 

u.  d.  Inf  §.  58. 
pena  (Subst.)  m.  de  §.  29. 
pensamento  m.  de  §.  29. 
pequeno  m.  para  §.  45. 
perda  m.  de  §.  29. 
perto  m.  de  §.  30. 
pezar-se  m.  de  §.  26. 
phantasia  m.  de  §.  29. 
poder  m.  r.  Inf.  §.  14, 


394 


Richard  Otto 


poder  (Snbst.)  id.  de  §.  29,  m.  para  §.  44. 

ponha  (unpera.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

ponhar-se  m.  a  §.  33. 

prazer  m.  de  §.  29. 

pregoar  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  56. 

presta  (unpers.)  m.  r.  Inf.  §.  10. 

presumir  m.  r.  Inf.  §.  16,  m.  de  §.  16, 

§.24. 
presnppöi'  m.  de  §.  24. 
pretender  m.  r.  Inf.  §.  16,  m.  de  §.  24. 
prezar-se  m.  de  §.  26. 
proceder  m.  de  §.  27. 
procurar  m.  r.  Inf.  §.  12,  §.  18,  m.  de 

§   24. 
professo  (Adj.)  m.  em  §.  51. 
prometter  m.  de  §.  25. 
prompto  m.  para  §.  45. 
pronto  m.  a.  §.  37. 
propör  m.  de  §.  24. 
protestar  m.  de  §.  24. 

qaerer  m.  r.  Inf.  §.  14. 

razao  m.  de  §.  29,  m.  para  §.  44. 

recear  in.  de  §.  27. 

receio  m.  de  §.  29. 

receoso  m.  de  §.  30. 

redozir  m.  a  §.  34. 

releva  (unpers.)  in.  r.  Inf.  §.  10. 

remedio  m.  para  §.  44. 

remoto  m.  de  §.  30. 

render  m.  r.  Inf.  §.  12,  §.  17. 

reprender  m.  de  §.  25. 

representar  m.  Acc.  u.  d.  Inf.  §.  56. 

resarjar  m.  a  §.  32. 

retirar-8e  m.  de  §.  27. 

saber  m.  r.  Inf.  §.  14. 
Sahir  m.  a  §.  32,  m.  para  §.  46. 
segaro  m.  de  §.  30. 
sentir  m.  r.  Inf.  §.  13,   m.  Acc.  n.  d. 
Inf.  §.  56. 


ser  m.  de  §.  23,  m.  a  §.  35,  m.  para 

§.  46. 
servir  m.  de  §.  30,  m.  para  §.  46. 
servir-se  m.  de  §.  28. 
Signal  m.  de  §.  29. 
soer  m.  r.  Inf.  §.  14. 
soffrer  m.  r.  Inf.  §.  15. 
soster  in.  r.  Inf.  §.  12. 
snbir  m.  a  §.  32. 
snjeito  m.  a  §.  37. 
SQspirar  m.  por  §.  42. 

tardar  m.  em  §.  51,  m.  por  §.  42. 
temer  m.  r.  Inf.  §.  17,  m.  de  ib. 
tempo  m.  de  §.  29,  m.  para  §.  44. 
ter  por  —  m.  r.  Inf.  §.17,   ter  m.  de 

§.  17,  m.  para  §.  46. 
ter  m.  que  §.  22. 

ter  posto  no  sentido  —  m.  r.  Inf.  §.  17. 
tirar  m.  de  §.  27. 
tolher  m.  r.  Inf.  §.  15. 
tomar  m.  r.  Inf.  §.  18. 
tomar  por  —  m.  r.  Inf.  §.  17. 
tomar  m.  r.  Inf.  §.  19,  m.  a  §.  32. 
trabalhar  m.  de  §.  24,  m.  por  §.  42,  m. 

em  §  51. 
trazer  m.  a.  §.  34. 
trazer  no  sentido  m.  r.  Inf.  §.  17. 

osado  m.  a  §.  37. 

Ihe  valha  (unpers )  m.  r.  Inf.  §.  10. 

vedar  m.  r.  Inf.  §.  15. 

ver  m.  r.  Inf.  §.  13,  m.  a  ib. 

vida  m.  para  §.  44. 

vir  m.  r.  Inf.  §.  19,  m.  de  §.  27,  m.  a 

§.  32,  m.  para  §.  46,  m.  pw  §.  43. 
viver  m.  de  §.  28. 
voar  m.  a  §.  32. 
vontade  m.  para  §.  44. 
voz  m.  para  §.  44. 


Verzeichniss  der  benutzten  Quellen  und  Hülfsmlttel. 


\ 


1.  Ausgaben. 

Os  LuHadea  de  Luiz  de  Camoes,  Unter  VergleichuDg  der  besten  Texte,  mit 
Angabe  dpr  bedeutendsten  Varianten  und  einer  kritischen  Einleitung  heraus- 
gegeben von  Dr.  Carl  von  Reinhardstoettner.  Strassburg,  l'rlib- 
ner,  1874.    8«  *)• 

Obras  compieias  de  Imis  de  Canioes^  correitas  e  emendadas  pelo  cuidado  e 
diligencia  de  J.  F.  Barreto  Felo  e  J.  G.  MotUeiro.  Tomo  2  u,  3,  Ham- 
barg,  Langhoff,  1834.    8^ 

S.  Grammatische  Arbeiten. 

Dies,  Gratomatik  der  romanischen  Sprachen.    Bd.  III.    4.  Anfl.    Bonn  1877. 

Dr.  Carl  von  Reinhardstoettner,  Grammatik  der  portugiesischen  Sprache 
aaf  Grandlage  des  Lateinischen  und  der  romanischen  Sprachvergleichung. 
Strassburg.  Tröbner.    1878.    8*». 

H.  Wernekke,  Zur  Syntax  des  portugiesischen  Verbs.  XXIII.  Programm  der 
Realschule  L  Ordnung  zu  Weimar.     1885.    A^. 

Jolly,  Geschichte  des  Infinitivs   im  Indogermanischen.    BAtinchen,    Ackermann, 

187:^.    8». 
Draeger,  Historische  Syntax  der  latei^pischen  Sprache.    2.  Aufl.    1878. 

Die  lateiDische  Grammatik  von  Grotefend,  die  italienisctie  von  Blanc,  die 
französischen  Grammatiken  von  LUcking  und  von  Mätzner  wurden  ge- 
legentlich so  Rathe  gezogen. 


1)  Nach  dieser  Aasgabe  wurde  die  Orthographie  aller  citirter  Stellen  geregelt. 


Bomanlseb«  Fortcbongen  VI,  26 


Inhalt. 


EinleitaDg.    §  1. 
I.  Der  reine  Infinitiv. 

A.  Der  Infinitiv  als  Sobstantivnm,  §.  2—6. 

et)  ohne  Zusatz, 

ß)  mit  Genitiv,  (snbjectiv  oder  objectiv),  §.  5. 

y)  mit  Object  §   6 

B.  Der  reine  (verbale)  Infinitiv.    §.  7  —  10. 

1.  Der  Infinitiv  ist  Subject,  §.  7- 

a)  reines  Subject, 

b)  abhängiges  Subject:  §.  8. 

tx)  bei  ser  mit  Adjectiven, 

fl)  bei  ser  mit  Substantiven,  §.  9. 

y)  bei  Impersonalien.    §.  10. 

2.  Der  Infinitiv  ist  Praedicatsnomen.    §.  11  —  13. 

a)  In  Beziehung  zum  Subject, 

ex)  bei  ser  in  Beziehung  zum  Substantiv, 

ß)  bei  ser  in  Beziehung  zum  substant.  Pronomen, 

y)  bei  ser  in  Beziehung  zum  Infinitiv. 

b)  In  Beziehung  zum  Object,  §.  12  n.  13. 

«)  bei  den  Verben  des  Machens,  Lassens,  ZuUaaens, 
ß)  bei  den  Verben  der  Sinnesthätigkeit    §.  13. 

3.  Der  Infinitiv  bestimmt  das  Verb.    §.  14  —  18.  • 

a)  AU  passives  Object. 

a)  bei  modalen  Httlfsverben,  §.  14. 
ß)  bei  Lassen,  Zulassen,  Verbieten,  §.  15. 
y)  bei  den  Verben  des  WoUens,  §.  16. 
<f)  bei  Denken,  Sagen,  Meinen,  §.  17. 
€)  bei  factitiven  Verben.    §.  18. 


0er  portugiesische  Infinitiv  bei  Camües 


397 


1 


b)  Zar  Beseichnung    des    Zieles   bei    VerbeD    der   Be- 
wegung.   §.  19. 
Zusatz:  fai  mit  dem  iDfinitiv.    §.  20. 
4.  Der  Infinitiv  steht  als  Personalform, 

a)  im  Ausruf,  §   21. 

b)  in  RelativsXtzen.    §.  22. 
II.  Der  Infinitir  mit  Praepositionen. 

A.  Der  Infinitv  mit  de.    §.  23—30. 

1.  Als  Praedicatsnomen.    §.  23. 

2.  Als  Object, 

a)  bei  Verben  mit  dem  Accnsativ  der  Sache,  §.  24. 
ß)  bei  Verben  mit  dem  Dativ  der  Person  und  dem  Accusativ 
der  Sache.    §.  25. 

3.  Der  Infinitiv  mit  de  vertritt  einen  Causalsatz.    §.  26. 

4.  Der  Infinitiv  mit  de  zur   Bezeichnung  einer  Trennung, 
Absonderung.    §.  27. 

5.  Zur  Bezeichnung  des  Mittels.    §.  28. 

6.  Der  Infinitiv  mit  de  als  Genitiv  von   einem  Nomen  ab- 
hängig: 

a)  einem  Substantiv,  §.  29. 
ß)  einem  Adjectiv.    §.  30. 

B.  Der  Infinitiv  mit  a.    §.  31  —  38. 

1.  Als  Object     §.  3t. 

2.  An  Stelle  des  lat.  Snpinums  oder  Gerundiums  mit  «mI. 

a)  bei  intransitiven  Verben  der  Bewegung  zur  Bezeichnung 

des  Zieles,  §.  32. 
ß)  bei  reflexiven  Verben,  §.  33. 
y)  bei  transitiven  Verben.    §.  34. 

3.  Zur  Bezeichnung  des  Zweckes  bei  basfaVf  dar,  haver  u. 
«er.    §.  35. 

4.  Der  Infinitiv  mit  a  abhängig  vom  Nomen,  §.  36—37 

a)  vom  Substantivum,  §.  36. 
ß)  vom  Adjectivum.    §.  37. 

5.  Der  Infinitiv  mit  a  vertritt  einen  Gonditionalsatz   §.  38. 

C.  Der  Infinitiv  mit  i>ar.    §.  39—43. 

1.  Zur  Bezeichnung  des  Zweckes,  §.  40. 

a)  abhängig  vom  Nomen,  §.  41. 

ß)  vom  Verbum.    §.  42. 

20* 


398  Richard  Otto 

2.  Zar  Bezeichnung  des  Grundes.    §.  43. 

D.  Der  Infinitiv  mit  parut  §   44—47. 

tc)  abhängig  vom  Substantivum, 
ß)  vom  Adjectivum,  §.  45. 
y)  vom  Verbnm,  §.  46. 
<f)  vom  Haoptsats,  §.  47. 

E.  Der  Infinitiv  mit  com.    §.  48. 

F.  Der  Infinitiv  mit  tfem.    §.  49. 

G.  Der  Infinitiv  mit  em.    §   50—52. 

a)  Zur  Bezeichnung  einer  CausalitXt, 
ß)  abhängig  von  Verben,  §.  51. 

y)  zur  Bezeichnung  eines  temporalen  Verhältnisses.    §.  52. 
H.  Der  Infinitiv  mit  den  übrigen   eigentlichen   und  uneigent- 
lichen Praepositionen.    §.  53. 
III.  Der  InfinltlT  mit  Subjeet. 

A.  Subject  im  Accusativ,  §.  54—59. 

«)  nach  transitiven  Verben,  §.  56. 
ß)  nach  6  mit  e.  A^ectivum,  §.57. 
y)  nach  ö  mit  e.  Substantivum,  §.  58. 
<f)  nach  Impersonalien.    §.  59. 

B.  Subject  im  Nominativ.    §.  60—67. 

1.  Der  Nominativ  von  einem  Substantivum  gebildet    f.  61. 

2.  Der  Nominativ  von  einem  Pronomen  gebildet    §.  62. 

a)  Ohne  Praeposition. 

ß)  mit  Praeposition.    §.  63. 

3.  Der  Nominativ  vom  Flexionssuffix  gebildet    $•  64—67. 

a)  Die   Endung    hat    mit    dem    regierenden  Satatheil 
gleiches  Subject 

«)  Ohne  Praeposition, 
ß)  mit  Praeposition. 

b)  Die  Endung  bezeielmet  ein  besonderes  Subjeet 

a)  Ohne  Praeposition,  |.  66. 
ß)  mit  Präposition.    $.  67. 
Alphabetisches  Wörterverseichniss. 


(Die  Syntax  der  Participien  wird  in  einem  späteren  Hefte  der  R.F.  in  gleiohar 
Weise  behandelt  werden.) 


Zu  Philipps  von  Thaün  Werken, 


h 

Ist  der  Begtiarius  der  HaEdaclirlft  Cott>  Yesp.  E-  X  des  British  Museum 

Phüipp's  Werk? 

Philipp  von  Thain  hat  bei  ailcn  detinti,  welche  über  ihn  gehandelt 
haben,  alö  Verfasser  des  im  Jahre  1113  oder  1119  geachriohenen  Com- 
putoe  und  des  ungefähr  1125  gedichteten  Bestiaire  gegolten.  Ein 
weiteres  Werk,  worauf  noch  Niemand  aufmerksam  gemacht  hat,  schreibt 
ihm  der  offizielle  Katalog  der  Cottonian-Uand^^chriften  de»  British  Mu- 
seum zu,  indem  derselbe  das  2.  Stück  der  Pergamenthandäcfarift  Cott. 
Vesp.  E.  X  folgendermaseen  charakteriBiert:*) 

^Beatiarium^  sive  tractatus  de  qnadiupedibus,  avibus^  et  serpentibtit; 
auctore  Phil  de  Thaun  vel  Than.^ 

Gleich  von  vornherein  ist  Folgendes  festzustellen :  Philipp  von  Thaün 
übertrug  ComputUi*  und  Beetiaire  in'«  Allfranzösieche^  um  die  Kenntnis 
beider  Werke  denen  zu  ermöglichen ,  welche  des  Lateinischen  nicht 
mächtig  waren.  Wird  ihm  also  neben  seinem  Boetiaire  noch  die  Ur- 
heberschaft eines  EiostiariuB  zugetheitt,  ^o  ist  aus  dem  eben  Gesag- 
ten mit  Sicherheit  zu  entnehmen,  das«  der  Be.stiarina  vor  dem  Bestiaire 
entstanden  sein  müsse.  Da  nun  ferner  Philipp  im  Eingange  seines 
Bestiaire  besonders  hervorhebt^  dass  er  einen  lateinischen  Beatiarius  als 
Vorlage  übersetzt  habe,  so  ist  weiterhin  zu  schliesBen,  dasa  der  angeb- 
iich  von  ihm  herrührende  Beatiarius  diese  Vorlage  gebildet  habe,  wenn 
man  sich  nicht  zu  der  widersinnigen  Annahme  versteigen  will^  Philipp 
habe  mit  Beiseitesetzung  seines  eigenen  Werkes  einen  fremden  Bestia- 
rius  übertragen,    oder    er   habe  sich   gegen   Ende  seines   Lebens  zum 

F  1)  Vgl.  CaUlogue  of  fhe  Mnimscriptii  «»f  (h<>  Cottoriian  Library  deposed  in 


M\ 


Max  Fnedriüli  Mrdb 


Lateioidchen  zurückgewendet  und  einen  ihm  lieb  gewordenen  Stoff  in 
dieser  Sprache  noch  einmal  behandelt 

Die  Frage  also:  ist  Philipp  von  Thaün  wirklich  der  Verfaaser  de« 
Bestiarina  Ve8|j.  E.  X?  ist  identisch  mit  der  Frage:  steht  dieaer  Beatia- 
riu8  in  irgend  welchem  VerhältniBse  zum   Beetiaire  rhilipp'e? 

Der  genannte  Beatiarius  findet  &ich  in  der  Handschrift  von  fol.  6* 
bis  fol.  43  ^y  und  zwar  ohne  Abbildungen.  Den  einzelnen  Artikeln  ha! 
eine  fremde,  mit  dem  8toffe  nicht  vertraute  Hand  in  rother  Tinte  ge- 
schriebene Ueberechriften  gegeben.  80  beginnt  die  Schilderung  dee 
„Prandrura*^  mit  denWorteo:  „Ethiopia  mittit  bestiam  prandrura^,  und 
der  Schreiber  setzt  infolgedeösen  darüber:  j^De  Ethiopia"  —  Eine  An- 
gabe über  den  Verfasser  der  Schrift  ist  weder  im  Teste,  noch  sonstwo 
im  Manuscript  zu  finden. 

Der  lateinische  Beetiariua  nun  gehört  in  Inhalt  und  Ausdruck  xu 
einer  zahlreifehen  Gruppe  von  Bestiaiien,  die  ich  auf  englischen  Biblio- 
theken anzutreffen  Gelegenheit  hatte  und  die  das  Werk  ein-  und  des- 
selben Autora  bilden.  Sie  beginnen  charakteristisch  mit  den  Worten 
Isidor's:  pBeatiarum  vocabulum  proprie  convenit  leonibus**  etc.  und  liefern 
in  dea  darauf  folgenden  Abschnitteu  eine  Schilderung  der  geaammten 
Natur,  wie  aie  dem  Winsen  jener  Zeit  entspricht.  Die  einzelnen  Hand* 
Schriften  aber  onterscheiden  sich  nur  dadurch  von  einander,  dass  die 
eine  früher ^  die  andere  später  abbricht.  Die  Dispoaitiou  des  Werkea 
ist  der  in  laidor^s  Etymologien  völlig  nachgebildet,  und  dieses  letztere 
Werk  liefert  auch  dm  Haupttfxt.  Als  zweiter  IIau[»tfactor  erscheint 
eine  ausserordentlich  volSatändige  und  entwickelte  Redaktion  des  Physio- 
logus^  deren  einzelne  Artikel  am  passenden  Orte  eingefügt  sind*  In 
dritter  Linie  bilden  Solin  und  Plinius  weitere  Quellen,  und  endlich  ent- 
hält das  Werk  an  manchen  Stellen  allegorische  oder  moralische  Deu- 
tungen und  einzelne  naturhistariöche  Züge,  für  welche  ich  eine  Quelle 
nicht  habe  entdecken  können  und  die  ich  deshalb  als  eigene  Hinso- 
fügungen  des  Compilators  ansehe.  Einen  Vertreter  dieser  Gruppe,  den 
Beatiariua  Burney  327  des  British  Museum,  habe  ich  in  meiner  Abband* 
lung:  „Der  Physiologua  des  Philijip  von  Thaün  und  seine  Quellen^*) 
in  dem  für  uns  wichtigsten  Theile,  dem  ,De  BestiisS  auf  seine  Quellen 
untersucht,  weil  Wright  auf  Grund  übereinstimmender  Partien  ver- 
muthete,  daas  derselbe  Philipp's  Vorlage  gebildet  habe,  und  weil  Thier- 
felder^}  diese  Vermuthung  sofort  in  eine  Thatsacbe  umwandelt ,  indem 


1)  ÄDglia  Vn,  420-468. 

2)  Thierfelder,  Eine  Handschrift  des  Fhyaiologas  Theubaldi. 
(£d.  NaumanQ),  23.  Jg,  1862,    Vgl.  besuaders  S.  230, 


In :    Sctnip«inm 


Za  Philipp*«  von  Thalin  Werken 


401 


er  vom  Bestiairo  sagt,  daBs  sein  „Text  mit  dem  des  lateitiischen  Profia- 
physiologus  in  einer  Handschrift  (Burner  (sie!)  Nr.  327),  welche  der 
Herausgeber  (sc.  Wright)  verglichen  hat,  vollkommen  übereinstimmt" 
Aus  deneelben  GrÜDden,  aus  welchen  ich  den  Beeliarins  Borney  327  als 
Qaeüe  Philipp^a  zurtickweisen  musete,  myaa  ich  auch  Thilipp  als  Ver- 
fasser unseres  Beetiarius  Veep.  E.  X  verwerfen.  Üerselbe  ist  grund 
verschieden  von  Philipp'«  Werk  und  kann  deshalb  mir  Rücksicht  auf 
die  im  Eingange  erwähnten  Gründe  nicht  als  von  Philipp  herrührend 
betrachtet  werden.  Auch  kann  man  wegen  des  eigenthümlichen  Ver- 
haltene Philipp's  zu  seiner  Vorlage  (Angtia  VII,  441  L)  diet^em  nicht 
soviel  Kritik  zuschreiben^  dass  er  etwa  aus  dem  ganzen  umfangreichen 
Werke  die  einzelnen  Phyaifjlogusartikel  für  seinen  Beetidire  heraus- 
gewählt habe,  ganz  abgesehen  davon,  dass  dieselben  dann  in  völlig 
veränderter  Reihenfolge  auftreten  würden.  Kine  Inhaltsangabe  des 
Besf.  Vesp*  E.  X  wird  meine  Behauptung  erhärten.  Ich  gebe  dieselbe 
auf  Orund  des  Textes  und  zeichne  diejenigen  Abschnitte,  welche  einen 
Artikel  aus  dem  Physiologus  enthalti^n,  uiit  römitjcher  Ziffer  aus. 


L     1) 

Leo. 

XVIIL 

23)  Ibex. 

IL    2) 

Antolops. 

XIX 

2A)  Terobolem. 

IlL    3) 

Innocentaurus    (siel 

XX. 

25)  Asaida. 

Honoc  ). 

26}  Tigris. 

IV.    4) 

Hericius. 

27)  Pardus, 

V,    5) 

Vulpes. 

28)  Linea. 

VL    G) 

Monocerofl. 

29)  Qrifes. 

7) 

Linoceron 
corni)> 

lue  Uni- 

'SO)  Bonacon. 
31)  IJrsus. 

VU.    8) 

Castor. 

32)  Manticora. 

vm.  9) 

Hiena 

33)  Prandrum. 

IX.  10) 

Hydrus. 

34)  Eäle. 

X.  11  i 

Sirene. 

35)  Ovis. 

XL  12) 

Uorchon. 

36)  Vervex. 

XIL  13) 

ünager. 

37)  Agnus. 

14) 

Simia. 

38)  Hircuö. 

XIII    16) 

Pantora. 

39)  Aper. 

16) 

Dracon. 

40)  Juvencus, 

XIV.  17) 

Elephas. 

41)  Bovis. 

18) 

Lupus 

42)  Camelus. 

19) 

Canis. 

43)  Dromedarius 

XV.  20) 

Cervi. 

44)  Asinus. 

XVL  21) 

Mustela  u. 

Aspis. 

45)  Equus. 

5tVIL  22) 

Formica, 

46)  Husio* 

402 


Max  Friedrich  Mann 


47)  MuB. 

48)  Talpa. 

49)  Vultur. 

50)  Grucs. 

51)  Psitacus. 

52)  Ciconia. 

53)  AlcioD. 

54)  Cinomolgus. 

55)  Erinee  (=  Hercyniae 
Ares). 

56)  Perdix. 

57)  Pice. 

58)  Accipiter. 

59)  Lu[8]ciDia. 

60)  Vespertilio. 

61)  Corvus. 

62)  Cornix. 

63)  Hirundo. 

64)  CotufDices. 

65)  Pavo. 

66)  GalluB. 

67)  Anas. 


71)  Aquila. 

72)  Caladrias. 

73)  Pellicanua. 

74)  Nioticorax. 

75)  Fenix. 

76)  üpupa. 

77)  Ibex. 

78)  Fulica. 

79)  Pardix. 

80)  Turtur. 

81)  Culumbe. 

82)  CigDUS. 

83)  BasilicuB. 

84)  Scorpio. 

85)  Vipera. 

86)  ABpiB. 

87)  Dipa. 

88)  EmorojB. 

89)  Salamandra. 

90)  Prester  Aspis. 

91)  Item  de  aspide. 

92)  LacertUB. 

93)  SauruB. 
94.  Steilio. 
95)  SerpeDB. 


68)  Apes. 
De  impoBioione  Dominum  per  adam. 

[Aus  iBidor.] 

69)  Serra. 

70)  ABpido  tbelono. 

Hiermit  bricht  das  Werk  ab.  Sein  InhaltsverzeicfaniB  dfirfte  sur 
Genfige  erweisen;  daBs  es  von  dem  Bestiaire  Philipp'B  grandversohieden 
ist  und  infolgedessen  aus  den  schon  angegebenen  Gründen  nicht  von 
diesem  Autor  verfasst  sein  kann. 

Fragt  man  nun,  wie  man  dazu  gekommen,  Philipp  von  Thafin 
unsereren  Bestiarius  zuzuschreiben,  so  liegt  die  Erklärung  auf  der  Hand. 
Der  VerfasBor  des  Katalogs  der  Cottonian  ManuscriptB  stieBs,  nachdem 
er  Philipp's  Bestiaire  aus  der  Handschrift  Cott.  Nero.  A.  V  kennen  ge- 
lernt  hatte,  in  der  Handschrift  Cott.  Vesp.  E.  X  auf  unseren  lateini- 
schen BoBtiarius.  Eine  oberflächliche  Vergleichung  ergab  ihm  fiberein- 
stimmende  Partieen,  folglich  musste  der  Bestiarius  von  Philipp  her- 
rühren; die  Quelle  zum  Bestiaire  sein.  —  Ein  früherer  Katalog  von 
Smith  hat  sich  dieses  Irrthums  enthalten.^) 

1)  Vgl.  Cat.  Libr.  Msb.  Bibl.  Cottoniaoae  Scriptore  Thoma  Smitbo.  Ozonii  1696. 
p.  118. 


Zu  Philip|>*a  von  Thalin  Werketi 


403 


Es  ist  oben  gesagt  worden^  daes  der  ßestiariuä  Gott.  Veep«  E.  X 
zu  einer  grosseo  Gruppe  gleicher  Werke  gehörig  mit  d*^nen  er  in  In- 
halt und  Wortlaut  übereinstimmt,  Wäre  nun  Philipp  wirklich  der  Ver* 
faseer  des  Bestiarius  Veep*  E.  X,  so  mÜ9i?<tü  er  zugleich  auch  Verfasser 
sämmtlißher  anderen  Vertreter  dieser  Gruppe  sein.  Obwohl  nun  die- 
ielben  in  den  Bibliothekskatalogi.-n  sehr  häufig  verschiedenen  Autoren 
zugeschrieben  werden  ^  tritt  abgesehen  von  Cott.  Veap.  E  X  Philipp 
nie  als  solcher  anderswo  auf,  sondern  es  wird  mit  überwiegender  Mi^hr- 
heit  Hugo  v.  St.  Victor  die  UrheberschaPt  zugeschrieben     Es  fragt  sich, 

kmit  welchem  Rechte. 
Unter  den  Werken  Hugo's  v.  St    Victor  findet  sich   schon  in  den 
frühesten  Drucken  eine  Schrift:     „Üe  Bestiis  et  aliis  rebus"  veröffent- 
licht/)   welche  auch  in  den  neuesten  a\uBgaben,  wie  in  der  Migne's/'*) 
I wiederkehrt.     Diese  Schrift  gliedert  sich  in  4  Tbeilö,  nämlich: 
Lib,     I,     Ohoe  Titel.    8.  13  — .^5  bei  Migne. 
Lib.  II,     Qui  est  praecifiue  de  oaturis  aninialium,     S.  5ö — 83. 
Lib.  111,    Ohne  Titel    8    83-1B5. 
Lib.  IV,     De  proprictatibus  et  epithetis  rerum,  seric  litteraria  in  or- 
dinem  redacns.     S    135  — 164. 
Eine  nähere  Betrachtung  lehrt  zur  Evidenz,  da<a  wir  es  mit  einem  aus 
ganz  unzuBammenhängondi^n  Thedt^n  besiehendon  Werke  zu  thun  haben, 
welches  unmöglich  von  einem  Autor  herrühren  kann. 

Das  erste  Buch  enthält  das  bekannte  Aviarium  mit  2  Prologen  an 
Rainer,  Die  EigenschaHen  der  Vögel  werden  allegoriach-mystisch 
gedeutet. 

Das  2.  Buch  besteht  aus  einer  sehr  durchgebildeten  und  voU- 
stäDdigen  Redaktion  des  PhyaiologUH,  das  heisst  aus  einem  Werke,  in 
welchem  die  Eigenachnften  der  Thiere  allegorisch  -  typologisch 
ausgelegt  werden,     Es  zählt  36  Artikel. 

Das  3.  Bucli  nun  enthält  einen  Bestiarius  im  eigentlichen  Sinne 
des  Worts,  und  zwar  ist  er  aus  genau  denselben  ßestandtheüen  wie 
unser  Bestiarius  Cott.  Vesp.  E.  X  zusammengesetzt  und  in  derselben 
Anordnung,  sodass  er  mit  diesem  und  steinen  Genossen  zu  einer  Gruppe 
gehört,  die  das  zahlreich  vervielfältigte  VVerk  eines  Autors  darbieten. 
Der  Physiologua  aber,  den  dieses  Buch  enthält,  stimmt  genau  mit  dem 
überein,  der  das  2  Buch  ausmacht,  so  sehr  zwar^  dass  bei  Migne  f^ich 
die  Bemerkung  findet:  „Lib.  III:  In  quo  quia  plurima  eadem  cum  iis, 
qaae  in  superioribus  dicta  sunt,  recitantur,  nolui  eadem  rcpetere,  sed 
übt  dicta  sunt,  indicare.'' 

1)  Z.  B.  Huga  (fe  8aticto  Victore     Opera.  T    II,  Paris  1526,  m  f«l 

2)  Migne,  Patrolugia,  t.  176,  p.  13—164, 


404 


Ifax  Friedrich  Manti 


Das  4,  und  letzte  Buch  oodlieh  beeteht  aus  einem  alphabetisch 
angeordDetOEi  Sachregister,  einer  Ait  Converöadonislexikon  im  Kleinen. 

Aus  der  eben  gegebenen  Betrachtimg  erhellt  mit  absoluter  Sicher* 
heit^  daes  die  Hugo  v.  St  Victor  zugewiesene  Schrift  aus  Theilen  be- 
steht ^  die  Bich  unter  einem  gemeinsamen  Titel  nicht  zusammen fasBen 
laBsen,  dass  dieselben  also  von  einem  Verfasser  nicht  geschrieben  sein 
können.  Die  Bücher  1  und  2  enthalten  Werke  grundverschiedenen 
CharakterSi  Buch  3  reproducirt  wiederum  vollständig  Buch  2,  und  Buch  4 
endlich  enthält  ein  Sachregister,  das,  weil  es  zum  Theil  Dinge  bebandeltf 
welche  in  den  vorausgehenden  Büchern  sich  nicht  finden^  nicht  auf 
Grund  dieser  entstanden  sein  kann  und  deshalb  ohne  Zusammenhang 
hier  erscheint. 

Obwohl  nun  diese  4  Schriften  immer  wieder  als  ein  Werk  Hugo's 
in  den  Ausgaben  der  Werke  dieses  Mannes  erscheinen,  so  hat  es  doch 
nicht  an  aolchen  gefehlt,  welche  wohl  in  Ansehung  der  eben  geschilder- 
ten Zustände  dieselben  verschiedenen  Verfassern  zugeschiieben  hab^n. 
Nach  der  Histoire  Littt*raire  de  la  France,  t.  XIII,  p,  498  f  und  t*  XVI| 
p.  422  f.  in  den  Artikeln  über  Hugues  de  FoulLoi,  bezüglich  Atain  de 
Lille  ist 

Buch  1  von  Hugo  de  Folie Jo, 

Buch  2  von  Alanun  ab  Insuliei, 

Buch  H  und  4  von  Gultulnius  Perro^enais 
geschrieben*  Hiermit  stimmt  überein,  dass  im  Artikel  über  Hugo 
St  Victor  (t.  XII,  p.  1 — 72)  von  einer  Autorschaft  Uugo's  nicht  ge- 
sprochen wird.  Die  Histoire  Litterairo  ist  in  diesen  Angaben  einfach 
Casimir  Oudin  gefolgt,^)  In  der  Abhandlung  über  die  Werke  Hugo's, 
welche  bei  Migne  den  Werken  selbst  vorausgeht,  wird  das  1,  Buch 
Hugues  de  Foulois,  das  2  Henri  de  Gand  und  das  3.  and  4.  Guillauroo 
Perrault  zugctheik^  ohne  daas  Gründe  hierfür  angegeben  weiden. 

Von  diesen  Angaben  ist  zweifellos  richtig  die,  dass  das  1,  Buch, 
der  Aviarius,  von  Hugo  de  Folieto  herrührt.  Handschriftlich  ist  er  z.  B. 
erhalten  im  Ms.  Sloane  278  des  Bniish  Muaeum. 

Das  2,  Buchj  den  Physiologus,  möchte  ich  in  dieser  Gestalt  Hugo 
V.  8t.  Victor  zuschreiben,  weil  er  ganz  in  den  (Charakter  der  Schriften 
dieses  Mannes  passt,  und  weil  sich  dann  auch  erklären  Hesse ,  warum 
die  gesammten  4  Bücher  bestandig  in  den  Ausgaben  Hugo's  wieder» 
kehren. 

Das  3*  Buch,  der  Bestiarius,  ist  w  ie  schon  gesagt^  in  Handschriften 
ausserordentlich  viel  verbreitet,  und  eben  deshalb  möchte  ich  e«  eineo 

1)  Casimir  Oudio,  Comment.  de  Scriptoribus  Eccits,  T  II,  Lipsiae  i722^  ji-  IW, 
2}  Migne,  Patrologiae  t  175,  p-  CXVIIL 


Zu  Philipp*!!  von  ThallD  Werken 


405 


^bekAQQteren  Verfasser  zuschreiben,  als  Guillaume  Perrault.  Doch  wem? 
ist  eine  Frage,  die  der  Zoologe  zu  entsc beiden  eher  berufen  ist  als  der 
Literarhistoriker 

Das  4.  Buch  mag  immerhin  von  Guillaume  Perrault  herrühren,  jeden- 
falls ist  ea  von  so  geringer  Wichtigkeit  für  une^  dase  es  zwecklos  wäre, 
die  Richtigkeit  dieser  Angabe  mit  neuen  Gründen  zu  erweisen 


II. 
Die  Handschriften  des  Bestiaire. 

Als  ich  meine  Arbeit  über  den  Physiologus  Philipp's  von  Thaun 
veröffentlichte f  waren  mir  nur  2  Handschriften  des  Bestiaire  bekannt, 
da  ich  Paul  Meyer's  Recueil  d'Anciens  Texte»,  der  auf  den  Leipziger 
Bibliotheken  fehlt^  noch  nicht  kannte  und  andere  hervorragende  Quellen 
mich  auch  nicht  darauf  hinwiesen.  Inzwischen  hat  mir  ein  günstiges  Ge- 
schick verstattet,  das*s  ich  alle  3  Handschriften  einsehen  und  behufs  Ver- 
öffentlichung copiren  konnte.  Es  sei  deshalb  Folgendes  nachgetragen: 
^  In  der  von  Wright  edirten  Hs,  Gott,  Nero  A,  V  des  British  Museum 
stehen,  wie  bekannt,  je  2  Verse  auf  einer  Reihe,  sind  aber  vom  Schreiber 
zumeist  durch  einen  Punkt  getrennt  vrorden  Da  diese  Interpunktion 
mit  der  grammatischen  nur  in  seltenen  Fällen  zusammentrifft ,  hätte 
Wright  schon  hieraus  schliessen  können,  dass  sie  nur  gebraucht  ist^  um 
die  Verse  zu  scheiden ,  dass  also  von  einem  Zwölfsilbler  mit  Binnen- 
reim keine  Rede  sein  konnte.  — 
B  Aus  altfranzosischem  Texte  und  lateinischen  Zwischen echriften  hatte 
ich  den  Schluss  gezogen,  dass  für  die  Us.  Abbildungen  zum  mindesten 
in  Aussicht  genommen  waren.  Der  Schluss  war  richtig:  es  sind  zwar 
keine  vorhanden,  wohl  aber  hat  der  Schreibor  zu  ihrer  Ausführung  an 
der  betreffenden  Stelle  den  norhigen  Platz  gelassen. 

Die  Hs.  3466  der   kgl.  Bibliothek    zu    Kopenhagen   ist    schon   von 
Abrahams  beschrieben.     Berichtigend  sei  Folgendes  hinzugefügt: 
H         Die  Us.  beginnt  nicht  auf  fo).  B\  sondern  schon  auf  fol.  3^^  und 
endet  auf  fol.  51%  die  letzte  Seite  (fol.  51**1  bleibt  leer. 

Für  taoniensis  (Zeile  2  der  L  Probe  von  Abrahams)  zeigt  die  Hs. 
deutlich  caonensls. 

Nach  ^  *  s.  ebraice  dictum  est^    (Z,  4)   hat  Abrahams  ausgelassen; 
fyjMelidia  laux  dei  est". 

Z,  5:   Für  laudatur  lies  laudetun 

3.  Probe:    V,    3  lies  estret   für  escret; 
V.  14     jj     que         „     qui 


V.  23 


traitier 


traittier. 


406 


M«x  Fri4>clrich  Mann 


Der  Tex^,  eprachlich  von  geringerem  Werthe,  zeichnet  aich  durch 
Vollständigkeit  aus.  Es  eind  nur  2  grössere  LQoken  vorhanden:  im 
Artikel  von  der  Hyäne  und  dem  unmittelbar  folgenden  vom  Wiesel 
fehlen  die  Verae,  welche  bei  Wright  S.  94  V.  25  bis  S.  95  V.  25  stehen, 
und  im  Artikel  vom  Ele|>hanten  sind  die  Verse  Wright  99,  10 — 27 
auBgelasaen. 

Die  3.  Handschrift  des  Bestiaire,  auf  welche  Paul  Meyer  aufmerk- 
sam gemacht  hat«  gehört  unter  Nr.  249  der  Bibliothek  dea  Merton  College 
zu  Oxford  an  nnd  war  vor  Meyer  schon  durch  Coxo  bekannt  gegeben,*! 
iSie  ist  eine  Pergamenthandechrift  in  Quartformat,  welche  ausser  dem 
Beatiaire  14  lateinische  Traktate  theologischen  Inhalts  aufweist  Der 
Beatiaire  aber  findet  eich  an  erster  Stelle  von  fol  1*-  10^  und  zwar 
ist  sein  Text  in  zwei  Reihen  ayf  jeder  Seite  fortlaufend  wie  Prosa  ge- 
geftchrieben.  Den  meisten  Artikeln  sind  aehr  roh  gezeichnete  Ab- 
bildungen eingefügt,  vollständig  wiedergegeben  sind  ohne  grösaere 
Lücken  die  bestiae  und  aves«,  afso  34  Artikel  Dans  aber  die  Vorlage 
unserer  Ilandychrift  vollsHindiger  gewesen  ist,  geht  daraus  hervor,  dass 
sich  hiernach  noch  eine  auf  den  Aimant  bezügliche  Zwischenscbrift  und 
ein  geringer  Bruch thei!  des  Artikels  voo  der  ünio  finder,  während  ein 
solcher  dos  Artikels  von  den  Lapidtjs  Pyrobidi  mit  anderen  unzusammen- 
hängenden  Dingen  (—  ungefähr  ^j^  Reihe  — )  der  ganzen  Dichtung  voran- 
gehr.  Die  Lücku  der  Londoner  Handschrift  im  Artikel  7om  Magnetsteine 
wird  aL^o  leider  nicht  auKgefiiüt. 

IlL 

Zur  Echtheit  der  Zwischenschriften. 

Der  Text  desComijutUö  ist,  wie  bi'kannt,  durch  zahlreiche  lateinis 
und  französische  Zwischenschriften  uaterbrocheni  der  des  Brstiaire  ebee 
aber  ausschliesslich  durch  lateiniBche.  Die  des  Computus  werden  voo 
Mall  zum  allergrösstrn  Thtsilo  für  echt  gehalten,  wahrrnd  ich  die  Uä- 
echtheit  i^ämmtlichcr  üebur-  und  Zwischenachriften  des  Bestiaire  in 
meiner  Dissürtatiou  (vgl  Anglia  VI!,  428  ff.)  nachzuweisen  versuchte. 
Sämmtliche  dort  angeführten  Gründe  halte  ich,  nachdem  irh  die  U&od- 
Schriften  eirigeeeben^  nicht  nur  in  vollem  ITmfange  aufrecht,  sondern 
benutze  sie  nunmehr  auch  als  Argumente  gegen  die  tcbtheit  der 
Zwischonschriften  des  Coniputns*  Was  insbesondere  aber  den  Bestiaire 
anlangt,  so  füge  ich  als  weiteren  Grund  ergänzend  hinzu,  dajss  die 
3  Uandachriffen  des  Bestiaire,  obwohl  nahe  verwandt  und  im  Texte  im 


1)  VgK  rjpnnc-Hs  O.  C>»x<*,  t'ar,  Co<ld.  Mb«,  qiii  in  coli  aulisr]!!«*  Oion« 
adaerv.  Pars  1,  Oxouii  1852,  p.  97  Uer  Abth   üva  C<*11    Merr. 


Zu  Phili|>p*g  vrtD  Tliaiin  Werk<'n 

allgemeinen  übereinstimmend,  in  den  ZwlachenBchrif ten  weit  aus- 
eioand ergehen  ^  so  dasa  die  wenigsten  unverändert  allen  dreien  an- 
gehören. —  lotereBsant  ist  auch  das  Verhalten  der  Hs,  Cott  Nero  Ä,V. 
Während  ein  kleiner  Theil  der  Zwischenschriften  hierin  schwarzer  Tinte 
und  in  den  Schriftzügen  des  Textes  mit  diesem  zugleich  geschrieben 
wurde,  wahrscheinlich  weil  dieselben  sich  schon  in  der  Vorlage  fanden, 
ist  der  grössere  Theil  erst  nach  Vollendung  der  üandficbrift  in  rother 
Tinte  und  in  kleineren  HchriftKugen  an-  und  eingefügt  worden,  und 
zwar  zumeist  an  ßolehen  Stellen,  wo  zwischen  zwei  Artikeln  einige 
Zeilen  frei  blieben ,  oder  wo  der  Schreiber  übcrhau|Lit  Kaum  gelassen 
hatte  für  Abbildungen,  Die  wenigen  anderen  stehen  direkt  hinter  den 
altfranzödischen  Versen,  und  zwar  eind  die  einzelnen  Worte  aus  Platz- 
mangel auf  verschiedene  Zeilen  veribeilt.  Man  wird  aus  diesem  Ver- 
balten, sowie  aus  dem  Charakter  dieser  Zwischenschriften  auf  nichts 
anderes  schliessen  können,  als  dass  sie  Uinztifügungen  einer  mit  dem 
StofFo  der  Dichtung  nicht  vertrauten  müssigen  Hand  sind.  Auch  ander- 
wärts habe  ich  derartige  Handglossen  angetroffen,  so  im  Bestiarius  der 
Hs»  Reg.  2  C.  Xfl  und  in  dem  der  H«.  Gott.  Vesp.  E*  X,  in  letzterem 
aber,  was  besonders  lehrreich  ist,  zweifellos  ?on  fremder  Hand. 


►  IV. 

Nachtrag  zu  den  QnelJeD  des  Bestialre. 
1)  Löwe. 
Der    Artikel   vom   Löwen   zeigt   bei   Philipp    eine    Mannigfaltigkeit 
einzelner  Züge,    wie    sie   keine  der    mir   bekannten   Redaktionen    dea 
PhyBiologUii  aufzuweisen  vermag     Obwohl  ich  die  Sache  weiter  verfolgt 
habe,    ist  es   mir  bis  jetzt   noch   niclit  gelungen,    eine   lateinische  Be- 
arbeitung gleicher  Fas8ung   ausfindig   zu   machen.     Man   musB  deshalb 
die  Quellen  für   die  einzelnen  Züge  zusammentragen,   wo   immer  man 
sie  finde.    Aber  auch  für  den  Abschnitt:    Wright  p.  76,  V. 6— 19  hatte 
ich  keinen  Anhalt  finden  können.     Derselbe  lautet: 
„Leuna  quant  volt  ohacer, 
E  perie^i  volr.  matiger, 
De  sa  cue  en  verte, 
Si  cum  est  esprove, 
üne  cerne  fait  en  terre, 
Quant  volt  praie  concfuere^ 
Si  laiase  une  baee^ 
Que  ieeo  eeit  enreiee 

1)  Lie«:  prele!  Ha.:  ple. 


im 


Max  Friedrich  Msiod 


Äö  bealea  qu'il  deBire, 
Dunt  Tott  faire  Ba  priae, 
E  tel  est  sa  nature^ 
Que  ja  ert  beste  nule 
Bi  puiase  trespasaer 
Sud  merc,  ne  ultre  aler." 
In  den  Versen  76, 14 — 19  folgt  die  Auslegung  dieser  merkwürdigen 
Eigenecbaft.  kU  einsige  Spur  derselben  in  lateinische d  Schriften 
habe  ich  bis  jetzt  aufgefunden  eine  Andeutung  dieses  Zuges  in  der 
oben  genannten  Schrift  |,De  proprictatibns  et  epithetis  rerum^  des 
(tuillaume  Perrault.     Derselbe  berichtet  nämlich  unter 

Leo:    ^cum  cireulum  cauda  facit,  nulla  ferarum  audet  traneire^. 
(Migne  177,  15(i;) 

Ausführlicher  behandeln  diese  Eigenschaft  2  griechische  Redak- 
tionen des  Physiologus,  TMe  altere,  in  Prosa  aus  dem  6.  Jahrhundert, 
betrachtet  sie  in  folgender  Weise  als  4.  „Natur"^  des  Löwen:*) 

uy^m  i^fffifff  ^  h  ugti,  xneXiim  jonoy  noXvt'  fifta  ri^c  x/(>jfoi'  aviov,  0V^my 
airr^y  ^»'  tfj  yfjt  xat  notiT  Sixj^y  ^lavSgug,  Ka«  oiny  nXrifTtutti]  ^  od^iy  x^w 
a^X^^  ^?io/ijöff,  liihm  finX(tffuyog  fV  t^  yfj,  aytioyfi^vnvg  l//t)y  toig  wfd'aXfiOvg. 
Ton  ovy  noQivojttij'tx  i«  ^ftiu^  xnt  nioovfityn  T^y  tqv  X^oyxog  diaffamr^ 
hdiiti  S^'iy  otlx  inogivd-fj  6  X^wy,  nni  ft^  tvgoyray  nXr^aiACti  fiix9*  ^^^  X/or- 

Die  zweite  griechische  Redaktion,  weli^he  nach  den  Handschriften  390 
und  929  (13.  u.  14.  Jahrh  )  der  Biblioth^ue  Nationale  zu  Paris  von 
Legrand  herausgegeben  ist^  erzählt  diese  Eigenschaft  folgend ermassen:*) 


Kai  naXty^  oVa^'  ßovXjjS^ij  i^A/j  vä  xvytjy^nfi, 
fTTtt  ifg  6aaog  xai  ßovyiy^  aa^oi'H  jo  j^tyigoL\ 
Ha}  xaf^iya  ro  dg  aXmya  T^tyvQov  oXay  jo  detnog^ 
x^  QftnQog  grij»'  no^iar  xd&ttiu  o  Xitoy  xrj  uyu^tiykt^ 
Tß  Cu?a  üka  yi^y^yjat,  ißyait'ovu  Ix  TO  diaag, 
W^i(fxovaty  tu  fraXoy  tov^  yvgfvovy  yvivgovy  nogtu^ 
ya  diaaxiXitrovy  tlVr  rog^tovy  tov  ßaatXuog  to  aaXoy 
äxci^y  xal  fi^  ßovXofuyoi  i'g/oyrai  tig  j^y  nogiay, 
nal  yigvnmi  o  Xi^yiag^  noat  [xal]  ro  Kvy^yiy, 


1)  Cf*  Pitra,  Spicllegiam  Solemiiense.    Paria,  I.  III,  p.  430. 

2)  llmile  Legrand,  Le  Physiologu»  Poeme  .    .  En  Grec  Vulgairo  etc    Paris  t| 
p.  %  ^  Nr.  16  der  Coli  de  Monum.  pour  oervir  k  TEtade  de   la  Lan^ae 
0ell*niqüe.     Äthanes  1873. 


Zu  Philipp'ß  vfm  Thalin  Werken 


409 


Das  Faktum  aUo,  dass  der  Löwe,  um  Beute  zu  machen,  die  Tbiere 
rait  einem  magiechen  Kreise  umzieht,  den  sie  nicht  überschreiten  können, 
wird  in  allen  den  4  geDannten  Werken  angedeutet,  aber  es  sind  nur 
die  beiden  griechischen  Redaktionen,  welche  diese  Jagdweise  des  Löwen 
unter  geringfügigen  Abweicbnngen  ausführlicher  schildern.  Dass  dieser 
Zug  dann  in  die  lateinischen  Bearbeitungen  des  Physiologus  über- 
gegangen, dafür  habe  ich  ausser  seinem  Auftreten  bei  Philipp  eben  als 
weiteren  Beleg  bis  jetzt  nur  die  Notiz  bei  Perrault  auffinden  können 
Auch  darf  hierbei  nicht  vergessen  werden,  dass  Philipp  der  Ekphrasis 
eine  Hermeneia  folgen  lässt,  während  in  den  griechischen  Bearbeitungen 
eine  solche  ganzlich  feht. 

2)  Steinbock. 

Der  Steinbock  erscheint  hei  Wright  84,  8  als  ^Porcon^.  Ich 
hatte  in  meiner  Dissertation  dit'scn  ei^^enthümtiehen  Namen  als  eine 
Verderbung  aus  dogxug  zu  erklären  versucht,  da  ich  neben  dorcas 
Schreibungen  wie  dorcon,  corcon,  dracon  [üh,  diagon)  gefunden  hatte. 
Allein  es  wäre  gar  nicht  nothig  gewesen,  soweit  zu  gehen,  da  die  7on 
Wright  benutzte  Hs.  des  Bestiaire  (Cott*  Nero  A.  V)  die  richtige  Les- 
art f^Üorcon'*  zeigt.  Wright's  Fehler  ist  nm  so  auffälliger,  als  die  Hs. 
gerade  an  dieser  Stelle  das  D  durch  eine  grosse  Initiale  einfachster 
Form  wiedergiebt,  wie  sie  deutlicher  gar  nicht  sein  kann. 

L3)  Hydrus. 
In  den  Versen: 
„Idrus  est  beste  e  nage 
D'un  estrange  curage-'   (85,  4). 
war  mir  aufgefallen,   dass  Philipp  entgegen  seiner  Vorlage  die  Eigen- 
schaft des  Hydrns  zu  schwimmen  ausdrücklich  hervorhebt     Ich  suchte 
dies  dadurch   zu   erklären ^   dass  Hydrus  VVasserschlange  bedeute,  was 
Philipp    entweder   aus   dem   Nam^n    aelbat    oder    aus  Isidora  Worten: 
„Hydrus,  aquatilis  serpens"  (Et.  XII,  IV,  22)  entnommen  haben  konnte* 
Die   Sache    liegt   aber   viel   einfacher.     Nachdem   ich    die    üandschrift 
kennen  gelernt  habe,  conjicire  ich  für  e  nage  „euage,  evage^,  d.  h. 
*aquaticus.     Der  Vers  laut  dann  sehr  treffend : 
^^  ji'*^^^ö  ^^^  ^^^^^  evage" 

^^^  „D'un  estrange  curage**, 

^^^ft  ^Hydrus  est  bestia  aquatica.^ 

^^^^uaticus  aber  stellt  sich  zu  evage  wie  aquarinm  zu  evier,  aus  welchem 
Worte  das  englische  ewer  geworden  ist,  das  den  Wasserkrug  be- 
deutet. 


410 


Iäx  Friedrich  Mann 


4)  Ameise. 

In  den  Artikel  von  der  Ameise  ist  daa  Oleiohois  ¥on  den  5  Uugeo 

und  den  5  thörichten  Jungfrauen  vergleichsweise  gewöhnlich  einge- 
flochtcn.  iSo  aucfi  hei  Philipp.  Philipp  aber  weicht  von  den  Obrigeo 
Bearbeitungen  des  Phyaiologus  darin  ab,  dass  er  dasselbe  in  den 
Versen  89,  21 — 9*},  1  einer  weiteren  Auslegung  unterwirft.  Ich  %*er- 
muthete  hierin  eigenes  Werk  Philipp's  unter  BenutzAing  eines  Commen- 
tars  zu  dem  geuanntcn  Gleichmüiit%  kt>nntR  aber  damals  nichts  Nähere« 
angeben*  Meine  Verrauthung  war,  wie  ich  jetzt  weiss,  völlig  richtig. 
Der  angegehene  Äbnchnitt  Fhilipp's  ist  uamlifh  entstanden  unter  dem 
direkten  Einflüsse  von  Beda's  Commentanus  in  Matthneum.  ^J  Die 
folgenden  beiden  Steilen  setzen  meine  Behauptung  ausser  allen  Zweifel: 
„Videntur  itaque  mihi  qninque  virgines  signiticare  quinquepartitam 
continentiam  in  illecebriö:  contineudus  enim  animi  appetitua  a  volup* 
täte  oculorum^  aurium ,  olfaciendi,  gm^tandi,  tHugcndi '' 

^Par  eine  virgines  entent 

Cinc  sens  veraiementj 

Veer,  oir,  parier, 

Tucher  et  odurer"^ 
Diese  Thatsache  ist  aber  nicht  nur  deshalb  von  Bedeutung,  w^ 
eine  neue  Quelle  durch  sie  erwiesen  istt  sondern  auch  noch  aus  einero 
anderen  Grunde.  Ich  habe  in  meiner  Dissertation  (VergL  Anglia  VIT, 
S.  423)  nachgewiesen,  dass  Philipp  die  Tendenz  hat,  sich  durch  Citireo 
einer  grossen  Zahl  von  Autoren  und  Scluiften,  die  er  in  seinen  Haupt- 
queilen  angegeben  fand ,  den  Schein  eines  ausgedehnten  Wissens  bei- 
zulegen, dass  er  aber  trotzdem  für  den  Computus  Isidor^s  Etymologieo 
benutzte,  ohne  Autor  oder  Werk  überhaupt  zu  nennen.  Durch  die 
obige  Darlegung  i^t  nun  auch  für  den  Besiiaire  ein  gleiches  Verhaltea 
festgestellt.  Beda  hat  auch  für  den  Bestiaire  als  Quelle  gedient»  ohne 
dass  der  Dichter  ihn  nennt. 


lat  der  Computus  aus  dem  Bestiaire  interpalirt  worden? 

Schon  Mall  hat  darauf  hingewiesen,  dass  sich  in  dem  Computua 
und  Bestiaire  eine  Anzahl  Parallelstellen  linden,  Ist  nun  zwar  der 
Wiederkehr  einzelner  gleichlautender  Verse  keine  Bedeutung  beiza* 
messen,  so  ist  hingegen  das  Vorkommen  ganzer  Abschnitte  in  zwei  Ter- 
fichiedenen  Werken  desselben  Dichters  im  hohen  Qrade  auffällig,  weil 


1)  Migoe,  Patfol.  t.  92,  p.  106. 


Zu  Philipp's  von  Thaün  Werken  411 

sioh  hier  sofort  die  Frage  aufdrängt,  ob  das  eine  Werk  aus  dem  an- 
deren interpolirt  worden  sei.  Bei  Philipp  treten  nun  die  folgenden 
Abschnitte  in  beiden  Werke  zugleich  auf;  und  zwar  handeln  sie  sämmt- 
lioh  yom  L5wen: 

E  yeez  del  leün 

Signeficaciun. 

Forz  est  el  piz  devant, 

Hardiz  e  cumbatant; 

Fieble  at  le  trait  deriere, 

Cue  de  grant  maniere; 

Qo  est  dit  par  figure: 

Dens  est  forz  par  nature; 

Forz  sulunc  deYtet, 

Fieble  en  humanitet. 

La  cue  signeße^ 

—  Qu'il  at  de  grant  baillie,  — 

Que  Deus  prendrat  justise 

D'icels  ki  funt  servise 

A  diable  suvent 

[Sum]  mun  entendement. 

Computus,  V.  1627  —  42   (Mall);   desgl.  Bestiaire,  V.  75,  4  —  6; 
75,  19-22  (Wright). 

E  ceste  entenciun 
Avum  nus  del  leün: 
De  sa  cue  en  yertet^ 
Si  cum  est  espruvet, 
Fait  un  cerne  par  terre, 
Quant  volt  preie  cunquerre; 
Si  laisse  une  baee, 
Que  cele  seit  entree 
As  bestes  qu'il  desire, 
Dunt  volt  faire  sa  prise. 
E  tel  est  sa  nature 
Que  ja  n'iert  beste  nule 
Ki  puisset  trespasser 
Sun  merc,  ne  nitre  aler. 
Par  le  cerne  entendum 
Para^s  par  raisun, 
E  la  breche  est  Tentree 
Ki  nus  est  aprestee, 

Bomaalaehe  Fonehnsgen  VI.  27 


412  Max  Friedrich  Mann 

Se  nuB  le  bien  faisum 
E  le  mal  guerpiesum. 
E  la  cue  est  justise 
Ki  desur  nus  est  mise. 
B  CO  que  li  leüns 
Tremblet;  quant  le  yeDns, 
Signefiet  itant, 
Seiez  i  entendant: 
Que  Deus  pur  nus  tremblat, 
Ferment  s^humiliat, 
Quant  od  sa  deYtet 
Volt  prendre  bumanitet 

Computus  V.  1644—72;  Bestiaire  deegleichen  V.  76,  6—19. 

„Or  fait  Tum  questiun 
Des  chaels  al  leün, 
Que  i^o  Bignefie 
Que  treis  jurz  eunt  senz  vie 
Enz  el  cumencement 
De  lur  foünement, 
E  puis  yienent  a  vie 
Par  le  leün  ki  crie. 
C'est  grant  signefiance, 
Aiez  en  remembrance: 
DeuB  fut  merz,  jut  en  terre 
Treis  jurz  pur  nus  cunquerre 
Sulunc  s'humanitet, 
Nient  Buluno  deYtet 
Par  le  cri  del  leün 
La  vertut  Deu  pernum, 
Par  quei  resuscitat 
E  enfern  despuillat; 
Aiez  en  remembrance, 
C^est  grant  signefiance^. 
Computus  V.  1673-92;  desgl.  Bestiaire  80,  24—81,  9. 

Wie  aus  dem  Wortlaute  dieser  Stellen  hervorgeht,  giebt  Philipp  für 
sie  eine  Quelle  nicht  an.  Man  müsste  also  zunächst  annehmen,  dasB 
sie  auf  Grund  einer  der  von  ihm  citirten  Schriften  entstanden  seien. 
Allein  eine  in  dieser  Richtung  angestellte  Untersuchung  hat  ein  durch- 
aus negatives  Resultat  zur  Folge  gehabt,  ja  selbst  in  dem  bisher  noch 
nicht  veröffentlichten  Computus  des  Gerland,  den  ich  aus  der  Hand- 


Za  Philipp's  von  Thaüo  Werken  413 

Schrift  Cott.  Vesp.  A.  IX  des  British  Maseum  kennen  lernte,  fand 
sich  keiner  der  genannten  Züge.  Nun  sind  es  aber  durchgehends 
solche,  welche  sich,  wie  für  einen  eben  erst  nachgewiesen  wurde,  im 
Physiologus  finden.  Es  bleibt  also  nur  noch  die  Wahl  zwischen  zweien 
übrig:  entweder  ist  der  Gomputus  aus  dem  Bestiaire  interpolirt,  oder 
Philipp  hat  bei  Abfassung  des  Gomputus  den  Physiologus  schon  ge- 
kannt und  benutzt,  ohne  ihn  jedoch  als  Quelle  aufzuführen.  Bedenkt 
man  aber,  dass  es  nunmehr  ausgemacht  ist,  dass  Philipp  nicht  alle 
seine  Quellen  namhaft  machte,  bedenkt  man  ferner  die  Beliebtheit  des 
Physiologus  und  seine  allgemeine  Verbreitung,  so  kann  man  sich  nur 
dafür  entscheiden,  dass  Philipp,  als  er  den  Gomputus  reimte,  auch 
schon  diejenige  lateinische  Redaktion  des  Physiologus  zur  Hand  hatte, 
welche  er  späterhin  übersetzt  hat.  Aus  ihr  hat  er  die  oben  angegebenen 
Stellen  entnommen  und  da  eingefügt,  wo  er  vom  Thierkreise,  speciell 
vom  Löwen  spricht. 

Für  unsere  Ansicht  spricht,  dass  auch  Mall  dieselben  als  echt  in 
den  Text  aufgenommen  hat. 

Leipzig,  22.  Dec.  1885. 

Max  Friedrich  Hann. 


21' 


Zur  Margarefhen  -  Legende. 


Ich  veröffentliche  nachstehend  das  Fragment  einer  altfranzosischen 
Margarethen -Legende,  welches  stud.  jur.  Emil  KnoU  von  hier  bei  einem 
Antiquar  in  Nürnberg  erworben  und  mir  freundlich  zur  Verfügung  ge- 
stellt hat. 

Es  ist  ein  Pergamentstreifen,  18.8*^™  lang,  am  obem  Rande  4.7*», 
am  untern  5«^°»  breit,  welcher,  wie  die  rechts  sichtbaren  Theile  von 
Initialornamenten  erweisen,  den  innern  Theil  des  Blattes  bildete  und 
auf  jeder  Seite  gerade  eine  Spalte  Text  enthält.  Nach  dem  vorliegen- 
den Reste  ergibt  sich  für  die  Hs.  folgendes:  Sie  war  doppelspaltig  ge- 
schrieben, jede  Spalte  zu  40  Versen,  wozu  durchlaufende  Linien  ein- 
geritzt sind.  Zur  Linken  der  Columnen  finden  sich  zwei  Vertikalstriche, 
zwischen  welchen  die  Anfangsbuchstaben  der  Verse  hinausgerückt  sind. 
Abschnitte  werden  durch  einfach  verzierte,  abwechselnd  blau  und  roth 
gemalte  Initialen  markiert.  Die  Züge  des  wohl  anglo  -  normannischen 
Kopisten  aus  dem  Ende  des  13.  oder  spätestens  dem  Beginne  des 
14.  Jahrhundertes  sind  schöne  regelmässige.  — 

Von  der  Legende  über  die  hl.  Margaretha  existiren  verschiedene 
französische  Versionen;  drei  davon  sind  bereits  publizirt  worden,  näm- 
lich von  Joly  die  Wace  zugeschriebene  Version  nach  der  unvollständigen 
Hs.  von  Tours,  —  von  W.  L.  Holland  und  später  von  Scbeler  die  in 
zahlreichen  Hss.  vorhandene  sogenannte  version  commune  —  und 
drittens  von  Scheler  und  dann  von  Joly  diejenige  des  Ms.  fr.  19525. 

Eine  vierte  im  Ms.  de  la  Clayette  hat  einen  Fouques  zum  Ver- 
fasser und  ist  noch  unedirt;  von  P.  Meyer  wird  über  genanntes  Ms. 
eine  Notiz  in  den  Notices  et  extraits  de  mss.  erscheinen,  so  wie  er 
auch  bereits  eine  Abhandlung  über  die  Margarethen  -  Legende  der 
Acad^mie  des  Incriptions  vorgelegt  hat.  Zwei  Versionen  zu  Cambridge 
und  York  in  zwölfsilbigen  Versen  sind  gleichfalls  unedirt. 

Unser  Fragment  gehört  einer  von  den  genannten  verschiedenen, 
bisher  unbekannten  Version  an. 

Herrn  Hofrath  Mussafia,  der  mir  letztere  Mittheilungen  gütigst  ver- 
mittelte, sei  hier  mein  bester  Dank  ausgedrückt. 


Zar  Margarethen- Legende  415 

loh  gebe  den  Text  diplomatisch  genau,  nur  die  kursiv  gedruckten 
shstaben  habe  ich  ergänzt,  da  sie  vom  Fragment  abgeschnitten  wurden, 
recto.        Quant  tel  respuns  aueit  oiz 

Tant  fu  irez  e  tant  marriz 

Des  denz  cruist.  de  la  buche  eschume 

Od  tut  le  feu  del  amertume 
5  Dune  fait  uenir  les  turmenturs 

Oi  auez  fet  11  seignurs 

Geste  ki  nos  deus  ad  blasmez 

E  mult  vilment  deshonurez 

Pernez  la  tost  isnelement 
10  Si  enpernez  le  uengement 

Primes  la  batez  de  uerganz 

E  pois  des  corgies  cillanz 

Tant  que  sa  char  seit  si  blesmie 

Que  dentier  ni  remaine  mie 
15  Li  turmentur  firent  tost 

Le  comandement  al  prouost 

La  virgne  unt  tost  esnuee 

E  mult  cruelment  turmentee 

Tant  quen  sa  char  nout  tat  dentier 
20  U  lum  meist  un  sul  dener 

Entre  ces  grefs  bateures 

Tant  angoisuses  e  tant  dures 

Lespuse  iesucrist  ura 

E  si  faitement  deu  pria 
25  Jesu  de  tut  le  mund  furmere 

Li  mens  sire  e  li  mens  saluere 

De  ceste  bateure  grant 

Ei  tant  est  orrible  e  pesant 

Tu  masuage.    e  defend 
30  Par  tun  tresduz  comandement, 

E  des  desciples  al  diable 

Me  deliure  reis  parmanable 

Que  par  ces  tormenz.   depeciezi 

Ne  seit  mi  cors.    ne  afeblez 
35  E  eil  seient  tuit  cunfundu 

Confus.    Maldit.    ensun  perdu 

Qui  tels  peines  e  tels  turmenz 

Dunent  a  crestienes  genz 

Cum  olibres  li  hainus 
40      ki  yers  crist  ert  tat  enujus 


416  Wolfram  Zingerle 

Tewo.         eTesuorist  deuB  graces  te  rend 

Ei  mult  me  Buccurs  bonement 
En  mes  turmenz  en  mes  perilz 
Ki  tant  sunt  diuers  e  sutilz 
5  Cumande  e  di  reis  parmanable 
^ue  cel  enemi  nent  veiable 
Ki  uers  mei  tant  fort  se  desteie 
^e  io  uisablement  le  yeie 
E  deuant  ma  presence  estace 
10  /Si  que  iel  veie  face  a  face 
^ua  li  me  peusse  corucier 
Feablement.   e  deraisner 
Cum  ele  leua  de  sureisun 
Es  uus  un  orrible  dragun 
15      Hydusement  dun  angle  isseit 
De  la  chartre  a  mult  grant  espleit 
La  buche  ouerte  en  reschinnant 
Feneit  horriblement  siblant 
Le  cors  aueit  tut  eskerdus 
20  jTant  par  ert  orrible  e  hyisdus 
^ua  la  virne  enprist  tel  hysdur 
Uhc  en  sa  nie  nout  greinur 
Cume  la  seinte  deu  amie 
Fa  pres  del  diable  englutie 
25  Ki  la  saisi  gule  abaee 
Si  cum  il  lout  pres  engulee 
Cumenca  la  uirgne  a  orer 
E  iesucrist  a  reclamer 
Od  lermes  e  od  pie  uoiz 
30  Del  signe  de  la  seinte  croiz 
Sun  chef  e  sun  cors  benesqui 
E  li  malfe  creua  par  mi 
Que  lune  part  gut  de  uers  destre 
E  lautre  part  deuers  senestre 
35      Cum  ele  esgarda  en  virun 
E  vit  si  creue  le  dragun 
En  tur  sei  geta  meint  reguard. 
De  pour.   si  vit  dautre  part 
En  langle  un  ethiopien 
40  Unc  ne  vit  plus  bysduse  rien. 
Innsbruck^  Januar  1888. 

Wolfram  Zingerle. 


Eine  Züricher  Handschrift  von  Arnulfs  Delicie  cleri. 

VOD 

J.  Werner. 


Die  seboD  vielfach  beöprochene  ^)  reichhaltige  Sammelhandöchrift 
C  58  \21b)  der  Züricher  Stadtbibliothek  enthält  auf  foL  17  —  21  die 
Verae  235  —  835  der  Delicie  cleri,  deren  von  Huemer^e  Text  (Roman* 
Forsch,  II  224 — 244)  abweichende  Lesarten  an  verschiedenen  Stellen 
Beac^htung  verdienen,  um  bo  mehr  als  sie  nicht  selteo  Voigt's  Ver- 
mutungen (a,  a.  0.  III  461  ff)  bestätigen.  Uie  Handschrift  ist  gegen 
das  Ende  des  XII.  Jahrhundert'«,  nicht  in  Deutschland  (in  der  Nähe 
von  Schaffhausen  behaupten  Pfeiffer  und  W.  Wackernagel),  sondern  in 
Frankreich,  und  zwar  wahrscheinlich  auf  der  Schule  zu  Or!öans^)  oder 
Poitiera*)  geschrieben  worden,  Der  Schreiber  mag  ein  Deutscher  ge* 
wesen  sein  (früher  glaubte   ich  den  Conrad us  a  Mure  vermuten  zu 


1)  Z.B.  Graff,  Diustika  11  269.  Haeser,  Gesch,  d,  M^dicin  I  623.  Bagen, 
Aoecdota  helv.  p.  LXIIE— LXIX.  W  ackernagel,  a!td.  Predlgteo  und  Gebeto. 
Habatach,  die  lateiii.  V»ganteDlieder.  SchoiitK,  N,  Hbeio.  Mus,  1868»  p.  521. 
Haupt,  Zb.  f.  d,  Alterthuiü  III  V.  VI,  XIX  etc. 

2)  Vgl.  fol.  15«^  coL  [: 
LuBJBti  aatJs,  ediati  satis  atque  bibbti 

Impia  gcEs,  luala  geos  Aureliana: 
Noü  tibi  düx,  iiet|ue  lux,  aeque  rex,  neqae  lex,  lisi  nana. 

3)  Vgl.  fol   4»^  col.  l! 
Urbs  Pictanu8  ane,  aedea  gratisaima  de  qua  (quo  Cod.) 
D teere  preaumOj  tu  sola  Parisias  (atc  recte  Cod.]  equa. 
Fax  tibi  firma  iuria,  sed  firmior  est  aliunde 
Nam  tibi  munimea  auot  metiia  uicibu«  iindts 

5.  Tripiei  robur  habes,  quia  iniles,  nienia,  rura, 
ArtDiB,  materia,  lapsu  sunt  coBtnoda  eao  (?) 
Prata  rigantur  aquia  et  aquaa  ea  prati»  decoraufr, 
Nee  Sita  penaantea  ad  mutua  hicra  laborant. 
Qüod  spectaQtar  aque,  dat  eis  Lee  gratta  florum  .  .  ,  . 


418 


J.  Werner 


dürfen^  der  anf  einer  dieser  berühmten  Schalen  seinen  Stadien  oblag. 
Aach  aas  der  Schreibweise  verschiedener  Wörter  geht  herror.  dasa  die 
Handschrift  in  Frankreich  gescnrieben  warde:  z.  B.  371:  doees.  das 
erst  darch  darübergeschriebenes  1  za  dalces  Yerbeasert  worde,  3S4  de- 
fanti  für  defancti.  TIS  scelerem  fär  celerem,  slendor  für  splendor,  d 
far  t  am  Ende  der  Wörter,  wie  linqnid  a.  a.  m. 

Wie  andere  Zöricher  Handschriften  hat  anch  diese  dorch  Hermna- 
schneiden  Ton  Blänern  gelitten,  so  fehlen  im  Anfang  anseres  Stückes 
zwei  Blatter,  d.  h.  4  Seiten  za  2  Colamnen  za  34  Zeilen  =  272  Zeilen. 
Die  Ueberschrift  des  ersten  derselben  war  wahrscheinlich  Salomonis 
pronerbia:  so  lantet  wenigstens  der  Castos  am  nntem  Rande  von 
fol.  16  n.  Zahlreich  and  nicht  immer  gewöhnlich  sind  die  Abkürzangen, 
mit  denen  der  Text  geschrieben  ist:  am  meisten  stimmen  sie  überein 
mit  den  von  Haemer  in  einem  Codex  des  Hago  Ambianensis  nach- 
gewiesenen (vergl.  dessen  Aasgabe  p.  XVIH  .  die  dieser  Gelehrte  mit 
einem  gewissen  tachygraphischen  System  in  Verbindang  bringt,  lieber- 
Schriften  über  einzelnen  Teilen,  wie  solche  Haemer  giebt,  fehlen  ganz; 
nar  bei  V.   763.  757.  771.  775  steht  am  Rande  die  Bemerkung:  nota. 

Die  Abweichnngen  von  Hnemers  Text    die  Silbe  le,  bei  Haemer 
darchgängig  e.  ist  in  dieser  Hs.  noch  meist  darch  das  geschwänzte  e  (e), 
nar  selten  darch  e  bezeichnet)  sind  folgende: 
236:  obnormem  macalat  '26S:  clarescat  protinus 

23S:  rari  270:  \t  bis 

240:  pandunt.    darüber  ael    pren-      275:  pötenti 


dunt. 

2To: 

pocior 

24:^: 

QsfB 

277: 

Pernitiem 

247: 

Ire  oauet,  lapum  ^ui 

i  frarrem 

277: 

i\ttit 

noui:  in  antrum. 

27^: 

Morte 

24^*: 

rerhoricus 

O7Ü  ; 

cruoriuomam 

25»: 

Pro:heu5.  aihisoet 

2^4: 

quicqnid  sna 

*251  : 

oxar.ie:re5  alioies 

2>4: 

linquid 

25-: 

fiiMiis  ari?'^e:ioe 

2>5 : 

bonas  dant 

25:"^ : 

Nur.o  te  —  nunc 

2S'-. : 

cuncta  uidentis 

25^  • 

inntnea^ie 

2S7: 

fsrrrflsr 

2:h>: 

Ex  CO  —  s;ii>or  his 

2>S: 

solatia 

25^ : 

Ntviirr.r  daiüber:  PI« 

ocrinir 

2v;^: 

fT^aJia 

2'-^.» : 

■rnnstrifirnn 

2l>5: 

nenti  seruat 

2t  >1  : 

nu^ii;:^ 

'Vi  7 

Canis  calrar  f^ii,  gersli 

2^2 : 

oor  u  on  i  er.  :ia 

2i*S : 

maneat  —  seuum 

2»o: 

diMiunus  sir.ot  ultor  i 

ir.ult. 

:>»i: 

aaffenti 

2i>T: 

Quoli  j^i  i)\u$ 

;vc^: 

premia 

Eine  ZOrieher  HsndBcbrift  tob  Arnulfs  Delicie  oleri 


419 


305:  florica  —  perdita 

367: 

oresti 

307:  Cnta 

368: 

Et 

311:  tnntabitar 

370: 

adtacta 

314:  non 

371: 

duces 

315:  multilocuB 

e 

316:  baccam 

373: 

lux 

319:  Nunc  —  aput  te. 

378: 

mandat  celebres 

1 

379: 

iniquius?  ecce  ueretur. 

320:  nunc  ezigat 

382: 

columpnis 

321:  Grauiter 

384: 

defunti 

323:  Soepes  ad  in  festa 

386: 

Prendere 

325:  peeili 

387: 

miniiiiiig 

326:  Pascende 

387: 

decidit  usus. 

329:  bos  tibi 

389: 

dilecti 

333:  feruidoinm 

390: 

infiireng 

336:  feroetur 

391: 

logus. 
pelta  salotig 

339:  lait  erg«  fatois, 

392: 

341:  conpossio 

398: 

sabnernant 

344:  atdecet 

399: 

exstat. 

346:  rcpeidere 

405: 

uentrilocus 

347:  imber 

406: 

muscida 

348:  Nuncins 

407: 

Noli 

351:  Srennuos 

409: 

pupula 

351:  occat.  demetit  et  agros. 

410: 

Sien 

352:  nUecH 

413: 

estnni  sitis 

354:  onnotos,  darüber  instos. 

414: 

conoessus 

354:  litera 

415: 

medoUiter 

355:  sompria 

416: 

Mocio 

356:  Nubi'qui 

420: 

perpecieris 

357:  pthersicore 

425: 

Partius 

357:  et  Birmate 

430: 

Horifluax 

358:  yperboleon 

430: 

sabrepat  nausea  cuiquam 

360:  diatesseron    dyapente     dya- 

431: 

Gloria  iam 

pason 

431: 

philoponpo 

361:  pangam 

432: 

Intimet 

362:  ydonens 

435: 

habebis 

363:  tendas 

439: 

inis  deitram 

364:  cedat 

440: 

proptior 

365:  Dum 

440: 

mutuaris 

366:  ualida 

441: 

consamitnr 

366:  carunoa  Incta 

442: 

iaria  (!) 

42U                                                     J.  Werner 

448:  hnln 

511:  occulam 

444:  (^uüd  —  pingnoro  (I) 

512:  ■•■  farilen  fie 

447:  roNoraiitur 

512:  cogoicionem 

449:  flt  fühlt 

513:  nescio 

4f>l:  pulcra 

514:  quiB  uis  (also  [quis]) 

451:  »t  fohlt 

519:  quem 

451:  capoHCoro 

520:  suggaaniens 

450:  naotUH 

522:  carmine  —  retiacs 

4m):  holluü 

528:  prescelerato  (!) 

4iVI\  hory 

532:  euum 

4(1:1:  NnrU 

534  B:  fehlt 

404:  arfUr 

538:  Erumpnosa 

* 

539:  SeruuB  in  guo  seruinem 

4(15:  olionA 

pedagogo  (P) 

541:  in  terris 

4tUi:  urinoruiu 

544:  fehlt 

4117:  »uppotaa 
4tW:  »oriptio 

546:  exproptior 

t.on 

471:  prrM 

547:  Conceruicati 

47a  A:  IVr  Vor»  fohlt 

549:  rapit 

474:  *upor  faouas  xu  auporuacuad 

550:  sacias 

oorrijj« 

rvV2:  subpungit 

477:  faUo 

554:  niendatia  mulgat. 

iS\^:  «Hgio  J^» 

:v\^:  Tiius  —  pingit 

4S;»  *Joht  Vv»r  4S2 

;v^T:  Mutacur 

4S'J:  puvium 

vVS:  que 

4S4    cAf^'slm 

:v9:  »tkab^ 

ASJ^:  !Uori*        uuiliolTi  iw.Jioiono 

.>>  :  »k  pudere  ifral 

iST:  iu;x- 

Xv^:  Cor.ir:e>ie:  iscolumi 

4SS:  *i  v^r,i 

:vv:  ciOA  b^n* 

4>^>:   horu* 

:vv    («afdbsK 

4:»l:  orxNiia;: 

N^'v  ffWfrteft 

t^^i    mtdw 

.-.  1 11 .  i.A 

rcT:  vTC-.-iT'iiA 

*Vs>      vVvJ;:':iV/?;^J 

I  :; 

A^V     r?dt:»ofc 

:c!>-.  .•-•::. 

*i'  7     y c<v>7  u  i  ;\i' :         i v  \^ 

~.  ■*-.*■  .         ' ..    < 

\V    .;iv.X'> 

;"'.•     V»/  'trar? 

VJ    >.v.A> 

?"!",*.    •.'O'VC^'iO* 

XV.   \l;i.!v,»   .■,*.*,»vv«^  iuViZ 

I-''?    ::p:a.'?;r.» 

XV     y.hi^cL\.'M 

I""^:   TiXf 

XV    >u<c*  '.a>^»Iuw 

>"^    7rfrtna  ÄOt 

Eine  Züricher  Haodscbriffc  von  Arnalf's  Delicie  cleri 


421 


679: 

680: 
581: 
581: 
583: 
586: 
589: 

589: 
594: 
600: 
603: 
603: 
604: 


Cur  —  pacietur 

uentriculi 

Sic  mense  citius 

lacesset 

lacem 

paica  loqnaris 

Non  uictor 

«o 

Docere 


609 
610 
613 
616 
618 
621 
623 
624 
624 
625; 
625 
628: 
628 
630 
631: 
632 
635 
636 
635 
637; 
638 
640 
642 
643; 
646 
649 


obpleti 

eerenatos  —  oluscula 

quid  pleous 

simplice  prouus 

■alti 
vor  607 

pntab« 

dRctat 

suplex  (!) 

A  qnibus  est  •rtni 

sernat  seraaila 

prepete 

Gnatas  —  aborre. 

geminat 

clam.  afer. 

leuisBimum 

pitissani 

kib«  —  sicio 

hoo  oeco  t.  occulo 

quid  (!) 

iam  comitaris 

preciam  pani  gcorti 

reuertor 

nulH  fas 
und  636  vor  633  und  634 

Ex  libani  lignis 

Salemoiig 

forsan 

Profecto  —  querelam. 

lodificig 

patebit 

HalU 


650:  Qae 

ut 
652:  Et 

654:  pessundedit 

655:  Nomina  —  orama 

656:  facias  mixtum 

660:  oinci  mem.  sed  aiolenti 

ecce 

664:  ergo 

664:  remittere 

666:  Nam 

667:  uiuisce 

668:  medit.  mentis 

672:  fehlt 

673:  J.  lociflae  nactori  pr.  oit^. 

678:  pascat,    mox  nux,  perquire, 

patesoat. 
679:  Incipiens 
680:  exstat. 
681:  omnipotentis 
682:  dioa 

683:  uisu  sillabicus 
684:  resp.  uti  p.  fehlt. 
686:  arca  fruetur 
686:  seculorum  secula.    Amen. 
687:  culmen 
688:  qne 
689:  Effngii 
689:  8i8  fehlt 
689:  ad  hostis 
694:  qui  contegat 
696:  8U8cipere  conmoda 
697:  sere 
698:  Gor  for 

699:  turriuoma8  —  pale8tra8 
700:  paciere 
702:  Soccensene 
703:  prouehar 

m 

704:  A,modo 
705:  palcrescere 
707:  ycarium 


422 


J.  Werner 


708:  Flecti 

708:  Phetontls 

709:  G.  mens  est  mire  monitorcolns;  ohel 

710:  graciolas 

711:  bullatos 

713:  fabula 

715:  No8  pop.  Qilis  non  de  nif^rantibiis 

0018. 

718:  scelerem  (!) 
718:  calcem 

am 

720:  obliquam  forte  uereris 
721:  alcis  —  felicule 

cloquio 

722:  Elogio 
723:  ausi 
724:  He  metriciim 
724:  lacescis 
728:  Ne  mooeat 
729:  cirurgi 

.b.  .a. 

733 :  Que  ruh.  ia  malis  ind.  fac.  flauis 

734:  obferbuit 

737:  dedecori 

738:  cupido 

739:  Gramata  gramaticam 

740:  Ridiculus  fies 

741:  perobto 

743:  georcen 

744:  Menio 

745:  falce  Talia. 

746:  üngetenus 

746:  edicere 

747:  Carior  —  unica 

750:  habitum 

751:  dem&s 

furü 

752:  talia  loqui 

754:  qae  qnod 

754:  quanta  screasti  (!) 

755:  Cherilo 

756:  Nil  non  —  exetruserit 

759:  qood  nondnm 


760:  orfa  populli 

768:  celeps 

769:  Phi 

772:  Quem  non  pregnatum 

774:  üadcre 

774:  hoc  fehlt. 

777:  clanstris 

778:  qnanaa 

780:  literulam 

780:  patermine 

781:  intres 

782:  nihil 

783:  litera 

784:  cnm  uolitare 

785:  loqnenti 

786:  fiogantur 

787:  Salemonis 

790:  que  dicor? 

790:  me  quod 

791:  GLEU  DELITUS  biU  MnieB  ko- 

nestins  iidas. 
792:  naleqne 

794:  conminus  —  ecleBlastes 
795:  Salemonis  scripta 
798:  mnnnscnla  nolint 
800:  subde  quid 
801:  dantis  tibi  git 
802:  paciatur  fusular 
803:  Sarchologos  summ^ 
805:  sena  nouum  quinquena 
806:  adhoc 
807:  mulceas  (P) 
807:  paciens  caconatia 
808:  peregit 

809,  810  fehlen,  statt  deren: 
fixpers  concubitus  si  quis  sit 

sucoine  saluus. 
Cordis  luxurie  nupsiplus  milies; 

heu,  me. 
812  vor  811. 
813:  gr.  u.  sursum  finis  expediet  me. 


Eine  Züricher  Handschrift  von  Arnulfs  Delicie  deri 


423 


814:  Expiet 

815:  Ne  retrahas  lapso  mihi  dex- 

tranii 
816:  septum 

818:  ob  erratis  precautum 
819:  ne  mors  —  curet 
820:  raptet 

difl 

822:  parasidiace 

pante 

822:  plause 


823:  Qua  diffidiadis  pr. 

823:  reperit 

825:  que 

827:  Quique  —  exstas. 

828:  sicienter 

829:  Qaem  eh.  sedes  landant  et  cenc. 

832:  fons 

833:  slendor  (!) 

835:  libificans 

835:  übet. 

Eine  geringe  Anzahl  seltener  Wörter  ist  durch  darübergeschriebene 
Glossen  erklärt;  doch  sind  dieselben  von  keinem  Belang,  wie  folgende 
Beispiele  zeigen:  bullata,  inflata;  magalia,  domus  egentum;  sponda, 
propositum  lecto;  uligo,  furnus  terre;  exenia,  oblationes. 

Auch  der  mittelalterliche  Sprachschatz  wird  durch  diese  Verse  um 
einige  Worte  bereichert,  die  noch  nicht  oder  nur  selten  belegt  sind: 
(adhiscere);  benedictiloquus,  diuscule,  effrenia,  faciecula,  gratiolae,  ferui- 
dolus,  horrifluax,  inuentare,  ludificus,  multidicus,  libidineus;  monitor- 
culus,  inmersile,  pompifer,  pocellum,  (popullus)  poesificus;  semilatratus, 
sacias  (==  aetas?)  subpungere,  turpescere,  turriuomus,  monefactare, 
Bubsulcare,  uerbipotens,  uolitamen. 

Lenzburg. 


/ 


424  H.  Patzig 


Lantfrid  und  Cobbo. 

Die  von  Oaston  Paris  aus  Ms.  Lat.  242  der  Bibliothfeque  Nationale 
im  Moyen  Age  (August -September  1888)  veröflfentlichte  Fassung  Yon 
„Lantfrid  und  Cobbo^,  deren  Kenntnis  ich  der  Güte  von  E.  Voigt  Yor- 
danke,  versuche  ich  folgendermassen  wiederherzustellen,  wobei  ich  mir 
der  Schwierigkeit  und  Unsicherheit  des  Unternehmens  wohl  bewusst  bin: 

1.  Cum  insignium  virorum  gesta  dictis  fulgeant^ 
ecce  dulcibus  iam  dccet  modulis  ut  clareant, 
quatinus  illorum  facta  fidem  nobia  angeant. 

2.  Saepe  namque  quae  videtur  otiosa  cantio, 
pura  nobis  imputatur  fidei  devotio, 

ceu  scholastico  ludentes  caneremus  timpano. 

3.  Quodam  tempore  fuerunt  duo  viri  nobiles^ 
sicut  fabula  testatur,  Servitute  complices 
una;  Cobo  vocabantur  Lanfridusque  consules. 

4.  Unus  patria  de  una  natus  est  nobiliter, 
alter  altero  est  natus  nomine^  feliciter 
una  domo  penetrantes  serviebant  pariter. 

5.  Primus  enim  unus  horum  dixit,  Cobo  nomine: 
i,Amplius  me  ne  morare^  Lanfride  carissime^ 
nee  ulterius  parebo  dictis^  f rater  optime." 


1.  1  gestis  dictis  fulgead,  Par.  verb.  2  duoibos  ecce  iam  decem  ut  modol» 

daread,  Par.  verb,  3  augead,  Par.  verb. 

2.  1  coDsio,  Par.:  concio  oa  caDtio?         3  ceu  scholasticoram  dentes  canimniif 

impano,  Par.:  ceu  scholastici  ludentes  canimus  imperio.  —  Oder  canimm 
81  timp.? 

3.  1  Qnadam,  Par.  verb.       2  scratare  compl. ,  Par.  verb.    ^  3  anos  cobo  noci- 

batur  laDfridas  est  consale.  —  Coosules  =  comites,  duces.  Oder  ist  cooiogei 
zu  lesen?  Das  ist  freilich  Dach  DucaDge  Bezeichnung  für  das  VerbSltoii 
von  domini  zu  vasalli  und  umgekehrt. 

4.  1  patri  et  de  una,  Par.:  patria  de  ipsa?  2  alter  ex  altere  natos  Donioe 

fleliciter.    Par.:  alter  extere  est  natus?  3  in  una  d.,  Par.  verb. 

5.  1  Primmus  e.  u.  orum,  Par.  verb.         2  amplius  innumerare  lanfride  carisoe» 

Par.:  a.  bic  uolo  stare,  L.  carlssime.  3  sed  alterius  parebo  dixit,  Par.: 
nee  alterius  parebo  dictis. 


Lantfrid  und  Cobbo  425 

6.  Af  trans  mare  navigabo,  procreant  pericula 
mei  servi  et  propinqui  terra  in  domestica. 
Forsitan  illorum  sanguis  erit  mihi  gloria.^ 

7.  (Primus  Cobo  ad  Lanfridum  dixit  inter  epulas: 
„Multas  valde  thesaurorum  posui  divitias, 

fieri  quas  tibi  volo,  mihi  dono  capias!") 

8.  Lanfridus  ei  respondit:  ^Mcum  est  hoc  facere, 
tu  trans  mare  me  vcnisti  visitando  quacrere^ 
ego  tibi  multa  bona  debeo  rependere.^ 

9.  Dixit  Cobo  tunc  ad  illum:  „Frater  admirabilis, 
dic^  tu  mihi  commode  vis  fieri  placabilis? 
Uxor  ad  amandum  tua  mihi  est  amabilis.^ 

10.  Guius  uxor  sexu  ita,  fulgebat  in  thalamis 
splendor  solis  atque  luna  rutilat  ut  radiis, 
ac  prae  cunctis  speciosa  videbatur  feminis. 

11.  Cobo  tantum  perscrutare  volens  amicitias: 
„Nam  et  ego  thesaurorum  posui  divitias, 
fieri  quas  tibi  volO;  mihi  dono  capias!^ 

12.  Lanfridus  eia  per  manum  uxorem  accipiens 
tradidit  Coboni  fidem  illius  prospiciens, 
usque  ad  naves,  cum  illa  pergeret^  egrediens. 

13.  Gumque  in  citharizando  accepisset  murrinas^ 
canticum  chordarum  dixit:  „Cobo,  fidem  teneas!" 
atque  usque  repetebat:  „Gobo^  fidem  teneasl^ 


6.  1  Trans  marea  navigabo  proptre  nnc  pericalam,  Par. :  t.  maria  n.  propter  hoc 

periculum  für  den  Fall  einer  LUcko  von  drei  Zeilen. 

7.  1  Primmos,  Par.  verb.        2  ualdcs  tresaurorum  posuit,  Par.  verb.         3  qaas 

tibi  fieri  volo  mihi  deo  cupias.    Par.:  quas  fieri  tibi  v. 

8.  1  00  facere,  Par.  verb.  3  rependere  fehlt,  von  Par.  ergänzt 

9.  1  Fehlt.  2  die  mihi  comodo  tu  vis,  Par. :  die  tu  mihi  comodo  uis. 

10.  1  Cuius  uxor  sex8uit.   Par.  fasst  Sexuit  als  Eigenname  (etwa  Seccesuita  oder 

Secgesuita?)         2  adque  luna,  Par.:  atqne  lune?  3  ac  pre  cunttis  sp. 

oidebantur  femina 

11.  1  oolens  amicitia,  Par.  verb.  2,  3  wie  7.  2,  3. 

12.  1  L.  ei  p.  manu,  Par.:  L.  ad  hec  p.  manum.      2  prospiens,  Par.  verb.      3  usque 

ad  naves  quobo  cum  illa,  Par.:  usque  ad  naves  at  cum  ilia. 
13  1  i  citarizando  accepisset  mumnas,  Par.:  in  cir.  aspexisset  nuptias.       2  tenead. 
3  que  repetebat  cobo  fidem  tenead. 


426  H.  Patzig 

14.  In  occursum  qaidem  suum  cam  venissent  invicem, 
Lanfrido  cum  iuramento  suam  reddit  coniagem 
sine  crimine  ac  firmam  permansit  in  stabilem. 


14.  2  Lanfride  oon  iur.,  Par.  verb.        3  firmum  permaosit  instabilem.  —  Oder  ae 
firmus  p.  ad  stabilem? 

Die  Erzählung  stimmt  in  den  Hauptzügen  völlig  mit  der  Fassung 
in  Müllenhoff-Scherers  Denkmälern  (XXIU)^  die  allerdings  Gobbos  Ent- 
schluss  abzureisen  nicht  mit  der  drohenden  Gefahr,  sondern  mit  seiner 
Sehnsucht  nach  der  Heimat  begründet  und  von  dem  Anbieten  der  Schätze 
nichts  enthält.  Wenn  nach  den  Denkmälern  Lantfrid  den  Cobbo  ursprüng- 
lich begleiten  will,  so  fehlt  auch  dieser  Zug  in  unserer  Darstellung  nicht, 
wofern  man  sich  entschliesst,  die  durch  Inhalt  und  Form  störende  siebente 
Strophe  mit  den  epulae,  von  denen  auch  in  den  Denkmälern  nicht  die  Rede 
ist,  als  späteres  durch  Missverständnis  von  Strophe  8  u.  11  hervorgerufenes 
Einschiebsel  auszuscheiden.  Freilich  spricht  G.  Paris  von  einer  beträcht- 
lichen Lücke  vor  Strophe  7;  aber  mit  dieser  Strophe  beginnt  eine  neue 
Seite,  und  es  ist  nicht  nötig  anzunehmen,  dass  der  leere  Raum,  wenn 
überhaupt  ein  solcher  besteht,  absichtlich  für  etwa  Fehlendes  gespart 
wurde,  da  nach  der  ganzen  Art,  in  der  das  Gedicht  in  die  Handschrift 
eingetragen  ist,  der  Schreiber  gar  nicht  oben  auf  der  Seite  zu  beginnen 
brauchte.  Strophe  8  aber  schliesst  sich  passend  an  6  an:  „Wie  du 
herüberkamst  und  mir  halfest  (und  mein  Genosse  am  Hofe  wurdest),  so 
wäre  es  meine  Pflicht  dir  drüben  zu  helfen.^  In  Strophe  11  ist  dann  et 
zum  ganzen  Satz,  nicht  zu  ego  zu  ziehen.  Wollte  man  dagegen  Strophe  7 
beibehalten,  so  müsste  die  ganze  Strophe  11  als  Anrede  Lantfrids  an  Cobbo 
gefasst  werden,  was  einen  hübschen  Gegensatz  gegen  7  gäbe,  aber  doch 
viel  Bedenkliches  hätte.  Wie  in  9^  soll  auch  das  in  10^  in  den  Text  Ge- 
setzte nur  eine  der  vielen  Möglichkeiten  andeuten,  die  sich  ergeben, 
wenn  man  die  unwahrscheinliche  Annahme  eines  Eigennamen  vermeiden 
will.  Ebenso  möglich  wäre  sexum  inter  =  inter  sexum  unter  den  Frauen, 
cuius  uxor  ut  exsurgit,  cuius  uxor  se  excussit  (vom  goldenen  Haare,  das 
sie  in  der  Bestürzung  löst)  und  dergleichen  mehr;  nur  die  graphisch 
am  nächsten  liegenden  exire  und  exuere  scheinen  ausgeschlossen.  In 
den  letzten  Versen  eilt  der  Dichter  zum  Schluss  und  lässt  viel  zfrischen 
den  Zeilen  lesen;  es  hat  aber  nach  der  ganzen  Art  der  Erzählung  nicht 
den  Anschein,  als  wären  Strophen  ausgefallen.  Wie  in  den  Denkmälern 
geht  Lantfrid  mit  Cobbo  und  der  Frau  an  den  Meeresstrand  hinab,  und 
als  das  Schiff  die  Anker  lichtet,  bringt  er  ihnen  den  Abschiedstrunk 
und  singt  sein  Lied  von  der  Treue.  Gerührt  kehrt  Cobbo  um,  bringt 
ihm  die  reine  Frau  zurück  und  bleibt  als  Vasall  (des  Lantfrit?)  für  immer 
bei  dem  treuen  Freunde. 

Berlin,  28.  Nov.  1888.  H.  Patzig. 


Eucaäniscb  insurare 


427 


Hmnänisch  tnmirare* 

Miklosisch  hat  in  Beinen  Boitragen  zur  Lautlehre  der  rumunJscheo 
Dialekte,  Wiener  Sitzungsberichte  Bd.  100,  8.  235,  sich  vergeblich  be- 
müht, für  das  obige,  dem  lat.  tixorare  völlig  entsprechende  Wort  eine 
endgültige  Erklärung  zu  finden.  Neuerdings  hat  G.  Weigand  in  der 
Leipziger  Dissertation  „Die  Sprache  der  Olynipo  -  Walachen,  Thoil  I, 
Lautlehre''  das  Problem  mit  keinem  besseren  Erfolge  berührt  Letzterer 
lässt  das  von  Mikioaiach  recht  passend  herangezogene  neap.  nzorar^  das 
in  verwandten  Dialekten  gewiss  seine  Analoga  hat,  ganz  bei  Seite  und 
schreibt  S.  19  Folgendes:  „Auch  in  inmrare  braucht  man  nicht  einen 
direkten  Uebergang  aus  uxQrare  zu  unsorare  anzunehmen ,  wiewohl  es 
manehea  für  sich  hat;  es  kann  auch  ein  inuxorare  zu  Grunde  liegen". 
Aus  einer  Stelle  S.  43  kann  man  ersehen,  dass  es  dem  Verfasser  mit 
seinem  inuxorare  doch  nicht  recht  Ernst  ist.  —  Man  musa  sich,  um 
eine  richtige  Erklärung  zu  finden,  wie  es  schon  Miklosisch  mit  neap. 
nzorar  that,  solche  Fälle  vor  Äugen  führen,  in  denen  Voc. -|-2-  in  vor- 
toniger Silbe  zu  Voc.  -[-  n$  geworden  ist.  Vor  Allem  muss  man  an 
das  sp.  tnsatjö  =  exagfum  denken;  das  gleicbfalls  apaniache  (popuL) 
anst  =  acisic  hat  G.  Baist ,  der  in  Gröbers  Grdr.  I  7U8  letÄteres  Wort 
anführt^  auch  nicht  erklären  können  (wobei  frz.  ainsi^  in  Marseille  ensltif 
zu  vergleichen  wäre).  Letzterer  Gelehrter  behandelt  (wie  vor  ihm  Diez) 
diese  Erscheinung  im  Zusamraenhango  mit  Bildungen  wie  jttanzana  aus 
matianum  und  ähnlichen.  Jedenfalls  ist  wichtig,  dass  Voc.  -|-  x: 
Voc,  -J-  ns  sich  nur  vortonig  findet;  dies  giebt  den  Schlüssel  zur  Er- 
klärung, Der  vortonige  Vocal  ward  in  der  Aussprache  stark  vernach- 
lässigt (nach  den  Lautgesetzen  des  Makedoromanischen  geht  insurare 
Otut  mmrare  zurückl>  und  i  muss  nun  mit  Unterstützung  des  schwachen 
vortonigen  Vocales  zur  nasalis  sonans  werden.  Dieser  Uebergang  ist 
dem  von  ebriacum  zu  embriago  sehr  ähnlich^  doch  müssen  die  Fälle  von 
Nasalirung  fortan  schärfer  geschieden  werden,  als  man  es  bisher  ge- 
than  hat.  Das  vorlit.  mxemplo  sowie  enjugar  und  einige  ähnliehe 
Wörter  im  Spanischen  werfen  unsere  Erklärung  nicht  um.  Im  heutigen 
ejetnplo  wird  Niemand  ein  Fiedürfniss  empfinden ,  aus  phonetischen 
Gründen  ein  n  einzuschieben.  Nur  die  Betrachtung  der  ältesten  spani- 
schen Aussprache  wird  uns  lehren  können,  ob  aus  euphonischer  Ur- 
sache das  n  eingedrungen  ist;  bis  dahin  bin  ich  der  Meinung,  dass  bei 
enxemplo,  enjugar  etc.  die  Analogie  zu  den  überaus  zahlreichen  span. 
Wörtern  mit  en-,  bei  denen  ansaerdem  in  vielen  Fällen  die  Vorsilbe 
ihre  Urbedeutung  früh  verloren  bat»  diese  Formen  entstehen  liess. 

Dezember  X886.  Riebard  Otto. 


428  Zu  RF.  VI  37  —  39  —  Bemerkte  Druckfehler 


Zu  RP.  VI  37—39. 

Kollege  Wilhelm  Meyer  macht  mich  darauf  aufmerksam,  dass  An- 
lage IV  zu  Roth^  MittheiluDgen,  Abschnitt  Orator  est  u.  s.  w.  aus  Isidors 
Etymologien  Buch  II  genommen  ist  und  das  Uebrige  wohl  auch  aus 
Isidor  stamme.  Das  ist  richtig,  wie  die  folgende  Zusammenstellung 
zeigt : 
IV  Z.  1—8  =  Isidor,  Etymologiae,  Liber  II,  Cap.  III,  1.  2. 
y,   y,    9-12=     „  „  „      «      «     IV,  5  (ein  Satz  ausgelassen), 

n   „  13-16  =     „  „  „      „      „      „    3  und  ein  Stück  von  1. 

«   „  17—18  =     „  „  «      «      «      n    4  (ein  Satz  ausgelassen). 

„  „  19-21  =     „  „  n      „      «      »    2  (etwas  ausgelassen), 

n   „  21—23  =     «  „  „„„VI  (ein  Satz  ausgelassen). 

«   n  23—27  =„  „  nnnii2.  Dicse  Stellen  bei  Are- 

valo  Bd.  III  S.  77—79. 
„  „  28—34  =  Isidor,  De  dififerentiis  rerum  XXXIX.  149  (bei  Arevalo  Bd.  V 
S.  109). 
Die  letzten  zwei  Abschnitte  sind  nicht  so  wörtlich  aus  Isidor  ent- 
nommen wie  die  vorhergehenden,  sondern  mehr  nur  daraus  zusammen- 
gezogen. So  sind  Z.  35 — 42  aus  De  differentiis  rerum  XXXIX  151—153 
nur  teilweise  wörtlich  genommen,  meist  zusammengezogen  (a.  a.  O. 
S.  110).  42  —  43  Rhetorica  u.  s.  w.  erinnert  an  Etymologiae  11,  I,  1 
(a.  a.  O.  Bd.  III  S.  76).  43  —  44  Isagoge  u.  s.  w.  ist  aus  Etymolo- 
giae n,  XXV  (a.  a.  0.  S.  102  f.)  entnommen.  44—45  Cathegorie  u.  s.  w. 
aus  Etym.  H,  XXVI  (a.  a.  0.  S.  104  ff).  45—46  Topica  u.  s.  w.  wört- 
lieh  aus  Etym.  U,  XXIX,  16  am  Schluss  (a.  a.  O.  8.  113)-  46  —  47 
Periermenie  u.  s.  w.,  vgl.  Etym.  U,  XXVH  (a.  a.  O.  S.  106).  47—48 
Diffinitiones  u.  s.  w.  aus  Etym.  II,  XXIX  (a.  a.  0.  S.  110  ff.).  Der 
letzte  Absatz  Z.  49  —  54  ist  aus  De  differentiis  rerum  XXXIX,  154. 
156—158  (a.  a.  0.  Bd.  V  S.  110  f.)  gezogen. 

Göttingen,  13.  Dezbr.  1888.  K.  Yollmoller 


Bemerkte  Druekfehler. 

S.  144f  rechte  Spalte  Z,  24  l,  animarum. 

„  167  —  170  {linke  Sp.)  nach  Punkt  stets  Majuskel  (ebenso  S,  168  Z.  32  Ihesn). 
„  169  L  Sp.  Z.  23  l.  audiebat, 
„  183  l.  Sp.  Z.  130  l.  undique. 


[ittheilungen  aus  lateinischen  Handschriften  zu  Darm- 
m  Stadt»  Mainz,  Coblenz  und  Frankfurt  a.iM, 

^^ 

^^K^  F,  W.  Roth. 

m  lo  Nachstehendem  liefere  ich  wiederum  eine  kleine  Anzahl  Mit- 
tbeilQiigen  zur  Litteratur  des  MittellateitiB,  wie  dieselben  mir  bei  Durch- 
muBteroDg  von  CodiceB  an  verschiedenen  Orten  vorkatDen« 


1.   D  a  r  m  8 1  a  d  t 


H  Nr*  735.  Folio,  Pap.,  saec^XV.  Wahrscheialich  ans  dem  Prediger- 
TloBter  Wimpfen  a.  B.  1)  Deutschlateioisches  Glossar  verfasst  von  dem 
Straasburger  Chronisten  Jacob  Twinger  preabiter  Argen tioeosia,  Vorwort 
datirt  1390,  yQuoniam  ignorantes  virttites'  etc.  UngedruckL  —  2)  Nota 
de  heresibus  quibusdam  Judeorum.  ^Pharisei  fuerunt  quidamjudei'  etc. 
Bin«  Seite.  —  3)  Glossen  in  Verson: 
■  Est  feodum  lehen,  ius  recht,  deputatio  ding  gelt, 

I  Est  pactus  gedingeDj  zinsus  zins,  redditus  gelt  etc. 

^Ij  Seiten.  —  4)  Alanus  in  prologo  libri  psalmorum.  Auszag.  —  5)  De 
interpretationibus  biblie  et  sacre  scripture,  jÄnnis  domini  ccc*^*  a  nati- 
Titate'  etc.  und  Verwandtes ^  darunter:  Exposiciones  quorundam  voca- 
bulorum  in  libris  biblie  et  primo  in  libro  genesis.     Geschrieben  1419. 

Nr.  943.  Octav,  aaec.  XV.  Ein  Legendarium^  darin  die  kleinere 
Vita  des  Grafen  Godfried  von  Kappenberg.  Uober  diesen  Grafen  be- 
sitzen wir  zwei  Lebensbeßchreibungen,  die  grössere,  wovon  eine  gute 
Ha.  in  der  Mainzer  Seminarbäbliothek,  brachten  die  Acta  sanct.  BoII. 
Jan.  I  und  die  M.  G.  S,  XII  514  f.,  die  kleinere  steht  in  Acta  sanct. 
Jan,  I,  c.  857—860  herausgegeben  von  dem  Jesuiten  Garaans  nach  zwei 
Codices,  deren  einer  der  Carthause  in  Coln  gehörte.  Benutzt  ist  diese 
kleinere  Vita  auch  in  M.  G.  8.  XII  beim  Abdrucke  der  grosseren  Vita 
in  den  Anmerkungen,  fand  aber  keinen  neuen  Abdruck  Verfasser  der 
kleineren^  Vita  ist  ein  Eappenberger  Mooch,  der  jedenfalls  nach  1204 

RoBi«]iIt«b«  Fontcfannffon  VI.  28 


430 


F.  VV.  E.  Roth 


arbeitete,  da  Bischof  Jobert  von  Katzeburg  (107H— 1204)  als  verstorben 
dario  vorkommt.  Der  unbekannte  Verfasser  benutzte  die  grössere 
Vita  oft  wörtlich,  hat  aber  auch  eigenartiges  von  Werth*  Andre  deiner 
Quellen  bei  M.  G.  XII^  514  verzeichnet. 

Die  nachstehende  Recension  der  kleineren  Vita  Godfrids  von  Kappen- 
berg beruht  auf  dem  Texte  der  Ha.  943  saec.  XV  in  Darmstadt  und 
einigen  Lesarten,  die  ein  Ungenannter  an  den  Rand  des  Üarrastadter 
Exemplars  der  Acta  sanctorura  aus  Ilbenstatt,  bekanntlich  ebenfalls 
einer  Stiftung  Graf  Godfrids,  itn  XVIIL  Jahrhundert  nach  einer  Hs.  ein- 
trug, der  hieraus  entstehende  Text  durfte  bedeutend  besser  als  der  in 
den  Acta  sanct.  sein.     Anlage  L 

Nr.  2777.  Beschrieben  Rom.  Forsch.  VI  29.  Daraus  entnehme  ich 
Anlage  FI,  III  und  IV.  Ein  Theil  dieser  lateinischen  Gedichte:  ista 
sunt  dicta  cancellarii  Parisienais  steht  in  dem  Drucke:  Varia  doctoru  I 
PIORVMQVE  VIHO-'rura,  De  corrupto  Ecciesiae  sta-ltu,  Poemata,  |  Ante 
nostram  aetatem  coscripta:  |  ex  quibus  multa  historiea  quoqz  |  oüliter^ 
ac  summa  cum  uo-|luptate  cognosci  |  poesunt.  |  Cum  praefatione  MA- 
TUIÄEI  FLACH  Illyrici,  |  BASILEAE,  PER  LUDO-  uicum  Lucium. 
Octav«  Das  eine  8tuck:  Rex  et  sacerdos  prefuit  scheint  mit  dem  gleicbr- 
lautenden  in  den  MittheiL  des  Instituts  einerlei  zu  sein.  Cf.  Watten- 
bach G.  Q^  ed.  V^  II,  438.  Ein  anderes,  quid  ultra  tibi  facere  theilte 
ich  in  Rom.  P.  VI,  54—55  in  ähnlicher  Fassung  mit.  Wer  der  Pariser 
Canzler  war^  der  diese  Gedichte  verfasate,  ist  mir  unbekannt  geblieben* 

Derselben  Hs.  entstammeD  die  Anlagen  III  und  IV,  letztere  nahm 
ich  nur  auf^  weil  sie  zum  mittelalterlichen  Sprachschatz  manchen  guten 
Beleg  für  technische  Ausdrücke  bietet 

Nr.  3183.    Quart,  Perg.,  saec.  Xli— Xlli    228  Seiten.  Eine  Agende" 
mit  Auszug  eines  Missale  der  Mainzer  Üiozese.    Cf.  Monatshefte  f.  Musik* 
geschichte  1688  p.  66    Beschreibung   desselben.    Am    Hände    Eint 
von  üand  saec.  XIV.    Anlage  V. 


2.   Mainz^). 

1.    Ms.  saec.  X — ^XI.    Kleinfolio,  signirt  Nr.  3.    Decke  brauner  ein- 
facher Lederband  des  XV.— XVL  Jahrhunderts,  unten  und  oben  auf  der 


1)  Die  Mainzer  Stadtbiblioihek  besitzt  etwa  1200  ungeordnete  Ass.,  dereo 
grösater  Theil  dem  XV.  Jahrhundert  angehört,  in  Wörterbüchern»  Theologie  und 
Kirchenrecht  besteht  und  kaum  einen  literarischen  Wertb  haben  dürfte.  Deo 
grössten  Bestand  bilden  die  Bas.  der  ebemaligen  Cartbauae,  meist  Sachen  4m 
XV.  Jahrhunderts I  worüber  ein  alter  Catalog  des  lö.  Jahrhooderts  vorh&n 
650  Niiiumem,  die  meist  noch  Torhanden. 


MiuheilaDgen  aus  laleio,  ßandachriften  %n  Darmstadt.  Maioz,  Coblenz  etc.    431 

Voraeite  qaer  je  5  silbergetriebene  Plättchen  mit  Email  (weisßblatiy  blau 
und  gruDj  rheinisehe  Arbeit).  Unten  links  iind  rechte  als  Eckstücke 
Engel,  links  voror  S.  CANDID'.  Dann  S.  EXVPERr.  und  S,  VICTOR 
Die  Darstellung  des  Engels  linke  oben  ist  verloren  gegangen,  es  folgen 

|S.  VINCENTI'.  S.  STEPHAN\  S.  LAVRENXr,  der  Enge!  rechts  hat 
die  Unterschrift  S.  MAVRICr.  Alle  Darstellungen  sind  gute  Brust- 
bilder. Die  Rückdecke  besteht  in  einer  Durchausplatte  von  getriebenem 
Silber  und  gut  vergoldet,  der  stehende  Mauritius,  jedoch  nur  in  Linien 
eingeritzte  Ganzfigur,  linke  und  rechte  am  Kopfe:  S.  MAVRITIVS, 
AU  Einfassung  dienen  eingeritzte  Arabesken. 

Dae  Vorsatzdoppelblatt  tat  spater  eingefügtes  Pergament^  auf  Blatt  2*^ 
desselben  steht  von  Hand  aaec*  XVI:  Liber  statutorum  ecclesie  saneti 
Hauritii  Moguntinensis. 

Der  Codex  ist  eine   lateinische  Evangelienhandschrift,   in  die  man 

I  die  Statuten  des  St.  Morizatifts  zu  Mainz  einfügte.  Blatt  1  des  Codex 
bis  6^  Canontafeln  unter  Säulen  mit  Architrav,  welcher  Blattscbmuck 
«eigt,  ,B®^^iösi™*>  P^pe  Damaso  Hieronimus.  (Roth  in  Majuskeln)  No- 
vum  opus  etc.  Durch  einen  grossen  Theil  des  Codex  zieht  von  der 
Hand  des  Schreibers  desselben  eine  Reihe  von  Interlinearglosseu, 
deutsche  wie  lateinische,  z.  B.  exemplaria:  bilidbuoh,  arbiter:  compro- 
bator,  arbiter  sedeam:  id  est  sedendo  diiudicem,  sacrilegum:  id  est 
furorum,  violatorum  sententiarum  saneti  evangelii^  collatione:  zisamene- 
brahti,  de  curiosie:  foracelen,  et  recurrens:  uuidarilendi ,  ex  titulo: 
zeichine,  econtra:  daringegine,  mittentes:  werfende.  Diese  Glossen  ver- 
dienen die  Aufmerksamkeit  der  Mittellateiner  und  Germanisten. 

2.  Mb.  aaec.  VÜI— IX*  Quart,  Perg.,  signirt  Nr,  12.  Commentar 
dea  hl.  Augustinus  über  das  Buch  Genesis  der  hl.  Schrift,  bekannt  als 
liber  de  fabrica  hominis.  Leider  am  Anfange  und  Ende  defect  und 
mehrfach  zerrissen. 

3.  Ms.  saec,  XV.  Quart.  Incipit  prologus  in  phjlobybion  (!) 
Rycfaardi  (de  Bury)M;  Dunelmensia  epiacopl.  ,,UniveT8iB  Christi  fideli- 
bua  ^ad  quos  presentes  scripture  tenor  pervenerit'  etc.  —  faciei  coo- 
epectum  Amen.    Explicit  philobiblion  deo  gracias. 

I  4.  Ms  aaec.  XVI.  Quart,  Incipit  hystoria  de  Sigismunda  amica 
Tanoreti  filta  et  Guiscardo  adolescente  quem  unice  adamavit  ab  Are- 
tioo   exquiaitiaaimo    oratore  e  greco  in  latinum  traducta.    ^Tancredus 


1)  Das  £ingeklaiDmcrtd  von  andrer  Hand  zugefügt. 


28^ 


432 


P-  W.  E.  Both 


prinoeps^  etc.     Am  £11  de  ein   Gedieht.    ,Suo    magiBtro    preetaotfBsimo 

N,  Adam  WernheraB  Themarensis  b.  p.  d. 

Dum  vacet,  iDaignis  vir,  prolege  carmina  nostray 
Hec  que  Augustinum  Brechtel  obiro  gemuDi^ 
Qui  fuit  Aonidum  diilcia  quoque,  eto.  (eine  Seite). 

5.  Mb.  saec.  XV.  Quart  Incipit  tractatuluB  de  coütracttbus  ma^ 
gistri  JobanDis  de  Franckfordia,  Qeaehrieben  1462  die  vicesima  eecaoda 
meneis  Ootobris  etc. 

6.  Ms,  saec.  XIV.  Quart,  Perg.  Lotarius  de  utilitate  eoadieiooia 
bumane.  ,Uommo  patri  canssimo  P.  dei  gratia  Portueosis  epiacopo 
LotbariuB  indignus  djaeoDUs  gratiam  in  preBenti  et  glon&m  io  fa- 
turo  etc.  —  Am  Ende:  Explicit  über  de  miseria  sive  de  utilitate  con- 
dicionia  humane  editus  a  domiuo  papa  Innocencio  tercio  et  a  Lotbario 
ab  auctoris  nomine  vocato, 

7.  Ms.  saec.  XV,  Quart  Pii  secundi  pontificis  maxiroi  pro  de- 
ceroendo  in  Turehas  bello  oratio  in  conventu  Mantuano  habita  aexto 
kalendaa  Decembris.    ,Cum  bellum  hodie  adveraus^  etc. 

8.  Ms.  aaec.  XV,  Quart  Sermo  de  sancto  Anthonio  abbate  editus 
ab  eximio  viro  magistro  Engellino  de  Brunawick  in  sacra  pagina  liceO'^ 
tiato  excelleDtissimo  prebendario  quoudam  domorum  sancti  Michaelis 
prope  Magunciam^)  et  beate  Marie  Virginia  iuxta  Argentinam  sitarum 
Carthusienais  ordinia.  ,Commovit  me  venerandua  pater  nofiter  Aütho- 
oius'  etc.  Am  Ende:  Scriptum  ex  caritate  in  domo  Argentine  pro  domo 
Maguncie  anuo  salutia  149B. 

9.  Ma.  saec«  XV.  Quart  Incipit  epiatola  magistri  Heioriei  de  Hassia 
de  futuria  periculis  ecclcBie  ex  libris  sancte  HiidegardiSf  scripta  et  deatioata 
circa  annos  domini  M.  ccc*  Ixxsiij  ^Revercndo  in  Christo  patri  domino 
Eckardo  episcopo  Wormaciensi  Heinricua  de  Hassia  etc.  —  5  Blatlv 
Auszug. 

10.  Ms.  saec.  XV.    Quart.    Tractatus  contra  hereticoa  bekarda8(I) 

lulhardus  (!)  et  swestrones  reverendi  magiatri  Waemodi  de  Hohenberf 
plebani  ecclesie  mainris  Mogunünensia.  ^Tradentur  in  manus  gladtii 
partua  volpium  erunt>  etc. 

11.  Ms.  saec.  XV,  Quart,  Papa  Pius  secundus  contra  rebellü 
sedi  apoatolice.  ,Olim  surrecturos  paeudoprophetas  seductores^  etc.  Am 
Ende  defeot 


1)  Ist  die  Canhauaa  bei  Mainz, 


MittbeilaDgen  ana  latein.  ßaadachnften  zu  Darmstadt^  Mainz,  Ooblenz  etc.    43S 


3.    €  0  b  I  e  n  z. 

Die  Bibliothek  dea  kgl.  GjmDaeiums  in  Coblenz  besitzt  eine  nicht 
unbedeutende  Anzahl  Codices,  die  aus  Mainz,  dem  Niederwerther  Chor- 
hermstift bei  Coblenz,  den  Anstalten  der  Jesuiten,  Camieliterj  Franzis- 
caner,  Prediger,  Carthäuaer  und  dem  Besitze  des  Grafen  von  Metternich 
in  Coblenz,  den  Klöstern  der  Carmeliter  und  Minoriten  in  Boppard^  der 
Capuziner  in  Cochem  und  der  Carmeliter  in  Beilstein  stammen.  Im 
Ganzen  besitzt  die  Bibliothek  202  Hss.,  davon  24  auf  Pergament,  Ein 
Theil  davon  ist  beschrieben  in  dem  Programm  des  Gymnasiums  zu 
Coblenz  von  F.  N*  Klein  1832,  welche  Arbeit  aber  nicht  in  weitere 
Kreise  kam.  Was  ich  von  merkwürdigen  Mss,  sah,  beschreibe  ich  nach- 
stehend in  aller  Kürze. 

1.  Brevier  Erzbischof  Balduins  von  Trier,  518  Blatt  Octav,  saec.XIV, 
Perg.  mit  werthvollen  Miniaturen*  Hoc  ave  est  completum  Metiß  VI, 
die  Februarii  anno  domini  M°  CCC**.  LXX  tertio.  Geschrieben  von 
Frater  GerharduB  de  Metis.  Eintrag  von  späterer  Hand:  Hoc  suo  iussu 
etiam  conscripto  breviario  XVI II  circiter  annis  ad  extremum  usque 
diligenter  devoteque  est  usus,  ac  similiter  Boemundum,  Cunonem  et 
Wernerum  tres  immediate  subsequentes  Trevereosis  dioceseos  reveren- 
dissimi  illustres  archiepiscopi  ac  principee  electores  fuisse  haud  impro- 
babile^  nam  hornm  postremus  id  ipsum  anno  1491 M  in  principio  et 
anno  1493  in  fioe  breviarii  presentis  aut  capellani  sui  vel  alterius  aut 
propie  raanuß,  quod  magis  verosimile,  scriptione  in  Monthabaur  facte 
satis  probatum  testatumque  reliquit.  Das  Buch  erbte  bei  den  Erz- 
bischöfen  von  Trier  fort,  Jacob  von  Eltz  (1567—81)  besass  es  noch, 
schenkte  es  aber  an  den  Decan  von  8t.  Florin  in  Coblenz  den  Cuno 
von  Homburg,  der  es  den  Carthäusern  in  Coblenz  gab* 

'  2,    Quart,    saec.  XV,    411   Blatt.     Lateinische    Bibel    geschrieben 

von  Johann  von  North eim  1402,  Ehedem  in  der  Mainzer  Carthause 
kam  das  Buch  an  die  Carthause  bei  Coblenz.  Wurdtwein  bibliotheca 
Mog.  p.  32  erwähnt  desselben  noch  als  in  Mainz  vorhanden. 

3.    Quart,  Perg.,  saec.  X— XL     Bibelcodex  mit  Miniaturen 

4  Quart,  Perg.,  saec.  XIV,  Bibelcodex,  ehedem  in  Mainz.  Mit 
Miniaturen,  aber  defect  Am  Ende:  Explicit  biblia  venerabilis  domini 
Symonie  ^]  dei  gratia  decani  maioris  ecclesie  Moguntine.    Quam  scripsit 


1)  Statt  1391    Unten  soll  es  1394  beisseo. 

2)  V.  Soböneck. 


434  ^^^^^^        F.  W,  K  Roth 

Symon  ipalug  humtlis  capellanus,  et  compleTit  äDiio  domiai  H^  CCC® 
LXXXP  Xn  kalendia  Marcii. 

5.  Papiet;  eaec,  XV.  Darin:  Articyli  confesBi  per  lolhardum  Henne 
Becker  non  secundum  ordinem  confesBioniB  sed  eententiae. 

6.  Papier,  eaec.  XV.  Sammelfaand,  darin:  HermaDni  kaldsen  lec- 
toriB  ecclesie  oatbedraÜs  Mogutitine  tractatus,  quo»  coUegit  a.  1430, 
Nuremberge  et  in  conctiio  BasilienBi  cootra  hereticos.  Handexemplar 
Ealtieeos. 

7.  Papier^  saec.  XV.  Cithara  spiritualis  confeBaionis  coUecta  et 
misaa  pape  Eugenio  quarto  per  magiatrum  Henricum  Kaltiaen  ordio. 
Predicat.    Geschrieben  1434. 

8.  Deagteichen.  Subsoriptum  expaauerunt  Boheml  in  preseniia 
Goncilii  Basilienaia  ad  replicandum  contra  ea,  que  eis  tradidit.  FVater 
HenricuB  Kaltisea  a.  theologie  profeasor  ac  heretice  pravitatis  inqttiaitor 
contra  eorum  articulum  tertium. 

9.  Desgleichen.     Henrici  Kaltiaen   collectanea  theologica  hiatorica 

et  iuridica. 

10«  Oesgleichen.  Colloquiom  galense  de  republica.  Finita  sunt 
hec  anno  domini  M^  CCCC**  XXIX  ipsa  prima  die  Marcii  per  fratrem 
Jacobum  de  Dsuwelichen  ordinia  Predicatorum  Moguntini.  —  Contra 
Begardoa  et  Begutaa  et  hereticoa  sermo  Waaamundi  de  Hombarg  quon- 
dam  plebani  eccleaie  maioria  Moguntine  aacre  tbeologie  baccalaurii 
poatea  profeaaoris  aive  doctoris.  Scriptua  anno  domini  1428  in  crastino 
Luce  evangeliate  per  Fratrem  Johannem  FVeckenfuaa  priorem  Mogun* 
tinum«  —  De  aancto  Wernhero  in  Bacheraco. 


IL    Deagleichen.    Reden  Kaltiaena. 


4.    Fraakfiirt  (Stadtbibliothek). 


I 


1.  Ma.  Predicatorum  1769.  Quart,  Pap.,  saec.  XVI  in.  Predigten 
dea  Fr.  Joannea  Heyn  ßeaHpolitanuB  (Seligenatatt  in  Ueeaen)  in  Frank« 
fnrt  gehalten^  theilweiae  datirt  1520—1525. 

Andere  Predigten  sind  gehalten  in  Sachaenhauaen »  Höchst ^  Enk- 
heim,  Hanau,  SchonateiDbach  bei  Gebweiler,  Nied  bei  Hochat^  Seligen- 
statt 

2.  Ms.  Predicat.  1724.  Folio,  aaec.  XV.  Martinua  Polonua  mar» 
garita  decreti,  eine  Art  Wörterbuch  A— Z.    Geschrieben  1446. 


MiitheiiuDgen  au0  tateio,  Handscbrifteii  %n  Darmstadt,  Mainz,  Cobleoz  etc.     {;15 

3.  Me.  Predicat.  1253.  Folio,  Papier,  saec.  XV»  Hugo  de  Ar- 
gen tina  oompendium^  geachriebea  vod  Johann  Steppe  auB  Lüttich  1423, 
gekauft  in  Heidelberg  1430. 

4.  Ma.  Predicat.  1767.  Quart,  Papier,  eaec.  XV.  Tabula  super 
»peculum  Vincentii  Belluaeensis  verfaest  von  Philipp  Wilhelmi  Domini- 
caner in  Frankfurt  a.M.  1496. 


J^  n  1  a  ^  e  n. 

I. 

Incipit  prologns  in  vitam  Oodefridi  comitis  de  Eappenherg  et  Ottonis 

fratris  eins. 

Temporibus  beati  Ludgeri  primi  episcopi  MonasteriensiB  et  Karoli  magni 
regis  inhabitabatur  eemper  monB  Cappenberc.  Qui  mons  quod  aliquando 
divino  mancipandua  esset  obsequio,  longe  ante  per  viaiones  fidoiium  re- 
velatum  est  a  domino.  Anno  igitur  domini  M  ^  c  xxij  castriim  hon 
Cappenberg  fit  domue  religioais,  Ä  quo  tempore  plures  de  fratribuB 
nOBtris  extra  nos  in  diversis  locis  episeopatus  abbacias,  preposituraBi 
prelaturas  et  dignitates  alias  sunt  adepti.  Qui  ecclesiis*),  quas  rexerunt, 
IQ  bonis  pluribuB  profecerunt.  Epiacoporum  autem  horum,  quos  ab 
eccleBia  nostra  sie  asBumptoa  iBgimus^  hec  sunt  nomina:  Norbertus 
HagdeburgensiB  episcopuB,  HisfriduB  et  Evermedus  Rateborgenaia  epia- 
copi,  WaloQue  Haveldensis  epiacopus^  Witgeru8  Braodeburgeuais  epia- 
copu9;  FlogerUB  Sageosis  eplscopus  io  Polouia.  Et  quia  huiusmodi 
contigißse  credimus  noatrorum  comitum  Godefridi  et  Ottoniß  meritie, 
quoB  nobis  multociens  subveüisae  comperimus  in  anguatiis,  vitam  corun- 
dem  hie  Bub  compendio  partim  notare  curavimus,  per  quam  recte  vivendi 
normam  capfamuB  et  cunctoa  legentea  ad  aimitia  provocemua* 

[Cap.  IJ  De  Cappenberc  et  pOBseasoribus  eius.  —  Tempori- 
buB  Henrici  glorioai  prinoipia  qui  fauius  nominis  quartna  Romauorum 
rexit  imperinm,  fuit  io  Weatfalia  caetrum  oomine  Kappenberg,  quod 
a  Bitus  sni  qualitate  mons  8yon ,  td  est  epeeulaciotiia  ioterpretatur. 
Cuiua  antiqoi  poBseasores  de  raagni  Karoli  et  Widekindi  regiß  filio 
deaeenderunt  per  Imeram^),  que  Xanctis  quieacit.  Quam  Bororis  aue 
filiam  KaroluB  tanquam  pacis  obsidem  Widekindi  regis  filio  dedit  uxorem. 


1)  Ms.  J.  ecclesli«.     Mb.  D.  ecclesias. 

2)  A,  SS,  Imezam. 


436 


F.  W,  E.  Roth 


De  comite  Godefrido  et  OttoDe.  —  Ab  biis  duobus  mediaito 
fandatores  nostri  Godefridufl  et  Otto  comtteB  oobilisfiimi  de  regia  stirpe 
deacenderunt,  Quorum  pater  Godefridus  de  Weetfalia  natue,  mftter 
vero  Beatrix  de  Suevia  nata  procesaerunt. 

De  ceco  illurainato  et  innocenciaGodefridi*  —  Hermannu» 
comes  avua  Qodefridi  et  Ottonia  habens  Oerbergim  de  HuDenbergb  *) 
uxorem  devotifisimam,  fuit  dei  cultor  tnaxima»  et  elemoainarum  largitor 
preeipuus.  In  buiua  elemoaina  quidam  pauper  degebat.  Qui  die  qua- 
dam  oatensum  aibi  diviDitus  aseerebat^  quod  viauin  reciperet,  si  aquam 
de  qua  man  es  com  es  abluerat^  admovisaet  oculia.  Aquam  igitur  oeiüiB 
appoauit  et  protinua  vidit, 

HuiuB  tanti  viri  nepos  Godefridua  noater  fuit  vir  per  omnia  man- 
BuetiaBimußi  suavitate  voDerabilia^  mir  um  in  modum  graciosua^  be- 
nignitate  laudabilia^  oculia  atellaotibuB^)^  facundua  eloquio,  prudeoa  io 
conailio,  milicie  exercicio  atrennuus,  sed  regi  aupretno  militare  nudamque 
crucem  Chriati  baiulare  inardescena  quantociuB. 

[Cap.  HJ.  Cum  aliquacdo  buob  alieoa  rapere  coDapiceret^  omoi- 
poteßciam  aalvatoria  exoravit  dicena:  Domine  Jheau  ChriBte,  tue  booi- 
tatis  altitediuem  imploro,  ut  me  de  medio  JniquitatiB  buiua  eripias,  et 
in  die  iudicii  paratura  et  imroaculatum  inveniri  precipias^),  Scio  enim^ 
arbitBf  iustiaaime,  quod  in  meam  redundat  caput,  quicquid  a  roeia  delin- 
quitur^  omnisque  disBimulacioniB  mee  negligencia  tua  merito  diatrictioDe 
punietur. 

Cum  ci?ea  Monaaterienses  adveraua  eum  adhuc  habitu  aeculari  de* 
tentum  bella  moverent,  untia  ex  mtDistriB  auia  cum  complicibaa  predam 
copioeam  animaliuni  aggregavit;  quam  predam  atante  in  porta  eomite 
tanquam  gloriabundua  adduxit.  Cumque  vir  piua  equitatis  amicua  in- 
quirena*)^  quid  hoo  eaaet^  et  rem  didioiaBet  ex  ordine,  contiQUo  sancta 
lindiguacione  permotua  mioiatria  aatantihua:  Ito,  inquit,  et  iniquo  pre- 
doni  dicite,  ne  noätroa  uoquam  preaumat  adire  conepectuB^  donec  eisi 
qnoa  impie  leait,  Batibfaciat^  omnibuB;  que  rapuit,  ad  integrum  restitutia. 
Si  enim  homines  civitatia  iIIiub  ad  preaena  nobia,  prout  forta  digni 
eumuB^  adveraantur,  nunquid  ob  hoc  presumptor  ille  villanos  et  iono- 
centea  quoaque  nostri  aub  nominis  umbra  depredabitur?  Ad  hoo  ille 
perterritua  aua  cuique  cum  multa  eolticitudine  reaignavit. 


1)  Ms,  J.  Huneburgh.     Ebenso  Ms.  J. 

2)  A.  Sa  atellaDtibua.    Ms.  O.  atillantlbüs. 
S)  A.  SS,  perüciaa. 

4J  ibid.  Inquireret. 


Mftthelltingeii  aas  I&tein.  H&DdschHftet)  zu  Darmitadt,  Mainz»  Coblent  etc.    437 

(Cap.  nij.  Vir  deo  plenu8  Oodefridus  auxilio  dei  fratrem  aaum 
)ttonem  s©  iuniorem  et  tanquam  leonem  pro  ordine  sevientem  ad  sancti- 
tatis  propoaitum,  quod  ipse  babebat,  induxit^  et  coniugem  Buam»  qua 
omnino  renitebatur,  et  que  fuit  unica  Friderici  comitis  de  Arnesberg, 
per  quam,  qoia  sola  fuit  herea^  adepturus  erat  totum  dominium  aui 
aoceri;  bi  seculariB  permanBiaset^  sacrum  eumere  velameQ  adhortacionibuB 
salutaribus  effecit,  et  eastrum  ipsum  Kappenberg  ac  omnia  sua  deo 
fideliter  offereoa  in  die  Petronille  virginis  usibuß  ea  pauperum  Christi 
delegavit  Et  preter  plures  ecelesias  öororum,  quas  fecit,  tria  cenobia 
fratrum  in  Kappenberg,  in  Varlar,  et  in  Eluenstat  conBtruxit,  que 
siDgula  prediiß  eui»  copiose  locupletavit.    In  quibus  ordinaTitp  ut  fratree 

Cu*)  adipiB  et  carnium  abstinerent. 
Pro  causia  hiia  mioistrales  eui  et  servi  infimi  nimis  ilium  pulsa- 
ruot  convicÜB  dicentes,  eum  amentem  esse  factum,  quia  sequeretur 
falsarium  et  impostorem  illum  Norbertum,  ad  cuiuB  iuBtiBctum  tarn  subli- 
mem huius  mundi  gloriam  stulte  desereret,  et  eoB  quasi  deäolatoe  et 
acephalos  relinqueret,  Qoibus  inter  alia  mutta  sie  roBponditr  Si  dili- 
geretia  me^  gauderetis  utique,  quia  ad  patrem  vado.  Et  licet  premiBBa 
et  hÜB  similia  austineret  a  buib^  principes  tameo  in  remotis  positi  ad- 
miraotea  de  factis  eius  summe  venerabantur  eum.  Et  imperator  Hen- 
ricue  consanguineus  auus,  ad  quem  prius  ante  converaionem  soUempniter 
et  in  eoroitatu  magno  venire  conöueverat,  et  ad  quem  post  conversionem, 
quando  tratrum  poßcebat  utilitaa,  pauper»  egenua  et  crine  deformtB  cum 
paucis  venerat,  quam  cito  vidit  comitemi  reiectta  eunctis,  que  ad  man  üb 
■raDt,  eum  gratiosiBaime  recepit^  mens  in  eius  amplexua  exclamane 
latque  dicens:  O  cognate  dilectiasime!  Deo  noatro  gratias  infneneas  ago, 
quia  te  bodie  videre  merui.  Nee  enim  hac  die  talem,  tantum  tatnque 
ftihi  precipuum  virum  me  viBurum  exiatimavi« 

[Cap.  IVJ.  De  peraecucione  comitis  Friderici  de  Arnea- 
le rg  et  humilitate  Godefridi.  —  Eridericus  comea  profanue  ava- 
ficie  facibua  accenaua  infremuit,  fallacia  commenta  exquiaivit  dicens^ 
liam  ßuam  arte  circumventam  hereditatia  quoque  debile  porcionem 
fraudulenta  illi  seductione  sublatam.  Qua  occaaiooe  diversia  beatura 
virum  affecit  iniuriis,  multiaque  vexavit  contumeliis,  affirmana  Kappen- 
berg^  quod  filie  sue  dotem  ease  dicebat  et  quod  dominafcum  tociua  West- 
falie  tennerat,  eandem  filiam  privari  non  debere.  Hiis  diebus  comitum, 
marchionum  aliorumque  conventuß  nobilium  apud  Traiectum  coram 
Uenrico  imperatore  fuit  cougregatua.    Int  er  quos  Fridericus  comea  de 


1)  Hu.  J.  eaa. 


438 


5,  Roth 


Arnesberg  yenerat  memoratiiB,  Dum  ergo  tractatis  negociis  regoi^) 
consederent,  ecce  tmus  Suevorum  princeps  dlsBimulans  se  omniDO  agnofl- 
cere,  quis  eaeet  Fridericos^  cepit  illum  facetisaima  urbanitate  io  iUiiie 
seoatua  audiencia  coofutare^  hoc  modo  Godefridi  noetri  eiusdemqoe 
germani  coüversionem  inducene:  Paululurn,  inquid,  o  beroea  et  com- 
militones  dignemini^)  advertere.  Äuditum  est  et  celebri  eermone  rul- 
gatum  in  finibus  Dostris  memoriabile  gratie  dei  miraculum,  quod  Tide* 
licet  Kappenbergenaea  duo  comitea  divina  inspiracione  conpuncti  omnia 
sua  et  seipsos  deo  reddidere.  Felices  nimirum  ?iri  illi^  qui  noatna 
temporibuB  universia  Chriati  fidelibtie  magniücum  sanctitatis  ac  volun* 
tarie  paupertatis  largiti  aunt  exemplum.  Sed  ecce^  o  nefaa!,  qnidam 
in  vicinia  illa  filiua  dyaboli  Fridericua  nomine  de  Aroesberg  tante  aaocti- 
tatiB  bonum,  ut  Fama  est^  impedire  nititur^  atque  nubilo  cecattia  ava- 
ricie  in  ipaum  deum^  quod  oullua  ambigit  Chriatianua,  infelicia  beUa 
machinatnn  Ego  vero»  ai  deo  nostro  hie  pessirnua  mortalium  aliquando 
prevaluerit,  minua  libeuter  iili  deo  me  deiDceps  serviturum  profiteori 
qui  tantam  eui  noininis  propuleare  noluerit  iQiuriam.  later  bec  irriaoria 
prioeipis  verba  itifelix  ille  graviaaima  coufuBione  deiectua  huc  illue  Val- 
ium declinavit,  loquentia  aspeetum  ferro  nou  suaCinens^  nee  in  tali  cod- 
ventu  pro  consciencie  impietate  vel  mutire  presumena.  Erat  autem 
Fridericua  iate  talia,  qui  aemper  captivoa,  compeditoa,  incarceratoa  mal* 
toa  habuit^  quibua  in  hora  mortia  sue  ad  oulliua  precea  elemenciam 
exhibebati  nee  per  coufuaionem  promiasam  se  emendavit.  Nam  paäri 
Norberte  comminatua  eat  aio  intonans,  quod  ai  ipsum  haberet,  com 
asino  auo  eum  suapenderet^  ut  equa  lance  probaret,  quia  eorum  pon- 
deroaior  eaaet,  et  fratrea  univeraoa  nunc  minando,  nunc  cum  müitari 
manu  terminia  eorum  proximando.  Tantia  aliquando  tenoribua  concua* 
aerat,  ut  unanimiter  cum  Godefrido  et  patre  Norberto  facta  invicem 
confeaaione  tan  quam  oves  occiBionis  cervicea  pararent  et  portia  ultro 
apertia  martjrium  iudubitanter  atque  alacriter  expectarent,  Sed  eun* 
dem  per  viam,  qua  venera  t^  omni  labore  fruatatum  nee  voluntate  motAr 
tum  dominus  redire  coegit.  Cuiua  poatea  mentum  vir  dei  in  mago« 
multitudlnia  frequeneia  collatia  hinc  inde  muitia  aermonibua  apprehendit 
dicena:  Miaer  bomo,  quid  tantopere  caducia  et  iofimis  rebua  exeetuaaP 
Velia,  DoJia,  iam  tempua  iraminet,  quo  resolveria  in  pulverem.  Sic  vir 
dei  pro  Chriato  mori  aummum  gaudium  eatimavit*  Ait  enim:  Opto 
aiquidem,  ut  quemadmodum  acopa  longo  usu  detrita  ooviaaime  flAmmii 


1)  regnf  fehlt  in  Mi.  D  uod  dem  Drucke.     Ma.  J.  regni« 

2)  Mb,  digüUmmL 


MlttheilQDgeii  aus  lateia.  HaodscbHft^n  zu  Darmatadt  Kmnz,  Coblenz  etc     439 

ioicitur,  eio  corpuB  meum  Chrieti  exhauetum  servicio  tribulackciis  demum 
igne  coneametur« 

[Cap.  V].  De  rapta  uzore  et  infamia  Godefridi,  —  Dum 
Fredericus  iiBpiua  iuxta  viri  dei  verbum  scittim  et  dignum  reoepifiset 
iDteritum,  quem  unus  de  fratribua  ante  deaunciatara  eius  mortem  a 
leone  horrendo  traosglutirn)  per  visum  agDOvit,  ecce  Franco  quidam 
acelefitus  coniugem  beati  viri^  quo  lam  aaerum  velameo  »umpaerat^  dya- 
bolico  rapuit  iDBtinctu.  Cui  vir  dei  inermia  lixorem  repetens  eccurrit. 
Cumque  Franco  vesaniens^)  ad  occideodum  viruna  dei  gladium  arriperet, 
idem  vir  dei  tanquam  agnus  ad  occisionem  dtictus  sine  voce  astitit  et 
cervicem  protinua  tetendit.  Sed  niitu  divino  territua  ille  ferire  non  po- 
tuit.  Tandem  vir  dei  raptam  euam  variia  laboribus  requiaitam  cellule 
restituit,  et  raptor  ille  non  longe  poat  lancea  perfoaaua  intenit  Ex  hiia 
fit  fama,  que  volat  ad  Mosam^  quod  Qodefridua  de  habitu  peniteret, 
religionem  et  fratrea  abieciaset^  uxorem  resumpaiaaet. 

[Cap.  VI].  De  constancia  in  miniaterialibus  Godefridi.  — 
In  die  asBumpeioDia  beate  Marie  virginia^  quaodo  noater  ambitus  con- 
aecratua  eat')^  quia  digne  commemoret^  qualee  temptaeionttm  impetus^ 

KaantoB  impulaionum  fiuctus  evieerit,  aliie  hioc  eum  trahentibus^  aliia 
ide  retrahentibuB,  ac  mira  improbitate  auggerentibua,  oe  tante  hooeeta- 
tia  tanteque  apectabilitatis  locum  deaereret?  Cum  et  ipBe  anüates  car- 
nem  eapiena  alterius*)  ei  maüaioQia  concambium  repromitteret.  Sed 
Christi  miles  nee  terrore  terreri^)  poiuitf  nee  tiirbine  frangi.  Ait  enim: 
Nulla  feram  racio,  ut  deincepa  de  hoc  caatro  mundane  vanitati  aervia- 
tur.  Micbi  credite^  eciam  ai  quadruplo  tantum  poaaeaaioQum  recompen- 
santea*)  offerrentia^)  nnnquam  castrum  hoe  aeculi  Degociia  occupari 
eonaentirem.  Ministeriales  eciam  centem  et  quinque,  uxorea  et  liberoa 
eorum  omnes  copioae  inbeneficiatoa  cum  aliia  donacionibuB  glorioaia 
Honaaterienai  donavit  eocieaie  preter  alia  muUa^  que  eccleaie  CoIonieDai 
aliisque  locia,  prout  locorum  proviaorea  oravere^  contradidit.  PoaCquam 
vero  a  concuasione  dura  reapirare  datum  est  illi,  clauatroque  fovere 
pacificos  sensua,  quam  tunc  purgatiBaimia  moribua  enituerit,  deum  teator, 
jitod  humani  sermonis  inopia  ullatenua  explicabit. 


1)  Druck:  deglutiri. 

2)  Druck:  iiifiatiiena^ 

3)  est  fehlt  im  Ma. 

4)  Ms.  alciiie. 

5)  M».  terri  (I). 

6)  Druckt  recompeusatioa^a. 

7)  Draoki  Dflfereitar. 


440 


Roth 


[Cap.  VUJ,  De  abstinentia;  pacienoia  et  hnmilitate  Gode- 
fridi  comitis.  —  Iste  sanctua  mira  pollebat  abstiaentia  et  frequenciui 
tantum  aqua  et  pane  solo  se  pavit.  Qai  cum  simul  ad  refectioaem 
communem  discomberet,  aut  cum  oraret^  aufc  ?erbum  dei  audiret,  pro 
desiderio  eternorum  uberrimia  atque  creberrimis  lacrimarum  profloebat 
rivuliö.  Studebat  insupor  in  omoibus  despectum  aui  appetere  iodigoa 
queque  atque  extrema  servicia  in  tantum  noo  abhorrere,  quasi  ae  cloa- 
carium  exhiberet.  Oblatam  insuper  eibi  a  fratribus  veneracionem  hiimi* 
liter  declinavit,  leprosos  aut  egrotos  quosque  alioa  non  deapexit,  et  de 
Bordifisimo  vase  iofirmantis^)  potum  sunipsit;  karitatis  eciam  et  elemo- 
sifie  taiätum  babebat  amorem,  ut  domum  hospitalem  per  ee  ipdiun  cod* 
strueret,  ubi  paiipenim  pedes  ablutt,  nummoa  et  elemosioas  distribuit 
Circa  omnes  cor  gestana  paternum,  oomenque  comitia  sibi  dari  tanquam 
venenum  respuit.  Inimicos  inauper  omues  propter  deam  dilexit,  ob* 
trectatorum  iniuriaa  patientiasime  sustulit,  et  Frederieum  eomitem  pre* 
dictum  cum  putore  magDO  exapirantem  Davitico  tuore  ptauxit;  fiindatuB 
enim  erat  aupra  firmam  petram. 

[Cap*  Vfll]*  De  doctrina  comitia  Godefridi,  —  Cum  fratrea 
quidam  tepidi  de  rigore  ordinia  modicum  relaxando  ilH  suggererent,  vir 
dei  epiritu  aaneto  plenua  reapondit:  Qui  magnum  fluvium  oavigio  traoa- 
meare  proponunt,  looge  auperiue  a  deatinata  ripa  uavigare  inciptuol;, 
quia  fluminia  violencia  retorquentur.  Ita  et  oos  fratrea  ^  qui  boo  mare 
^magnum  et  apaciosum  manibua  pertranaire  contendimuB^  ubi  sunt  rep* 
tilia,  quorum  oon  est  numerua^  ad  iugem  oostrum  aacenaum  roboremua 
propositum,  quia  humane  torpor  negligencie  semper  in  descenen  eat 
Et  vereor  plurimum,  ne^  quia  qui  modica  negligit,  paulatim  defluit,  ordo 
in  futurum  deaceudendo  ad  teporcm  priatinum  relabitur^).  Exhortacionis 
eciam  tanta  graoia  diffuaa  erat  in  labiis^  ut  pater^)  Norbertus  de  ipao 
gratulatorie  dixerit:  Poatquam  ego  in  predicacionia  curau  laasatua  de» 
fecero^)  Godefridum  filium  meum  pro  me  suacitabo,  more  cervorum«  qui 
cum  veoator  tnataiieia  ae  super  vires  laaaari  aeneerint,  pro  ae  oerrot 
alios  exagitandoa  auacitare  memorantur.  Hunc  patrem  Norbeitum  beatut 
Bernardus  abbaa  ob  predicacionia  duicedinem  celeatem  fistulam  appellat, 

[Cap.  IX]*  Quod  solo  intuitu  fugavit  demonium^). —  Fttii 
vir   magno    aanctitatis    et    gravilatis^    quem    eo    anno,   quo    teuii   ad 


1)  Draok:  fnfirioitatis.     Mb.  J.  ititirmaDtia, 

2)  Ms.  J.  ad  prlfitiiij  teporia  decuraum. 

a)  Druck:  B. 

4)  Druck:  defecero  laasatua. 

b)  Das  Ma.  J.  liest:  Quidam  de  fratribus  noatris  fuit  vir  etc. 


Mittbeilungen  aus  latein.  HaDcLschriflen  «u  Darmatadt,  Mainz,  Cobl6D2  etc.    441 


ordioem,  hosds  malignua  multis  teoiptaciooibus  infestavif^  ita  ut  ipeum 
demonem  Bcapulis  euis  insid entern  et  ab  omni  devotionB  retardaDtem 
cootiEue  seutiret  eundem.  Eciara  idem  frater  cum  oraodo  se  coram 
altari  prosterneret,  et  divinum  auxilium  ievocaret,  frequencius  vidik  de- 
monem deformem  habitu^  vultuqtie  tetemmum.  Quociensctinque  sie 
afSigebatur,  currebat  et  inquircbat  Bancti  ?iri  presenoiam.  Quo  viso 
mox  ab  eo  demon  fugit  et  mirabile  tarn  corporis  quam  spiritua  refrige- 
rium  sensit,  8i  vero  frater  iate  comitem  presentera  videre  non  potuit, 
extunc  quam  cito  Yocem  eius  audivit^  gratiam  ut  priuB  recepit.  Movit 
insnper  vir  dei  per  apiritum  sanctum  noilo  mortalium  sibi  revelaot@; 
quando^)  frater  iste  moleatiai  huiusmodi  pateretur.  Ad  huuc  ergo  tem- 
pore passionis  talis  frequenter  properat,  eumque  per  annum  agonizan- 
tem  egregie  coDBolaodo  roborat. 

I  |Cap.  X,|  Quomodo  Premonatratum^)  venit.  —  Denique  ut*) 
aummi  patriarche*)  aibi  nou  deeaset  obedfencia,  dictum  est  illi  a  patre 
Norberto:  Exi  de  terra  tua  et  de  cognacione  tua  et  de  domo  patris  tui, 
et  veni  io  terram,  quam  monstravero  tibi.  Ad  quod  sine  mora  implen- 
dum  paruit.  Et  dtsceasurus  una  cum  domino  Ottone  fratre  buo;  0 
ecce,  inquit^))  frater  mi^  si  quid  hactenus  residuum  fuit,  quod  non  per- 
fecta renuDciacioue  ealcavimua^  iam  fundituB  in  Gfansti  nomine  totum 
deseramUB,  et  ad  iter  obediencie  alaeriter  properemus.  —  Venit  igitur 
ad  locum  vere  iuxta  nomen  suum  a  domino  Premonstratum,  ubi  et 
origo  Dostri  ordinia  cepit.  lllic  cum  fratre  euo  est  acolitua  ordinatue^ 
ibique  fratres  utrique  quam  plurimoa  angelice  sue  conversacionis  robo- 
ravit  esemplo.  Nam  omnea  fratres  humilitate  pre venire  certabant,  sicut 
eos  prius  diguitate  eeculan  preceaserant. 

[Cap.  XL]  Quomodo  cupiebat  dissolvi  et  eBse  cum 
Christo*  —  Preterea  vir  iste  sanctus  mirabili  et  iDeatimabili  ad 
Christum  transeundi  flagrabat  desiderio.  Nam  et  frequenter  aociia  in 
itiaere  pausantibua  ipse^  quomadmodum  in  exequiis  mortuorum  membra 
eomponi  eolent,  manus  auas  et  brachia  componebat  supinus  dicens 
clamore  cordia  intimo:  0  si  veniat  hora  illa  transitus  noatri!  0  si  ad 
faanc  horam  aptare  me  digneris  domino  deus  meua!  Propter  quod  deus 
properavit  educere  eum  de  medio  iniquitatis, 

[Cap.  XU.]     Quomodo  Elvenstat  venit  et  mortuus  est.  — 

[Post  annum  revocatus  a  Premonstratu  ad  Norbertum  iam  archiepißcopum 


1)  Ms,  J.  quando. 

2)  Mi.  Preraoatratum  {!). 

3)  Ms.  ad,  ebenso  der  Druck. 

4)  Druck:  patnarcbe  obedieDtlam  (1). 
5}  Druck:  auo  ait:  0  eoce. 


442 


F.  W.  E.  Roth 


MadeburgeDßem ,  cum  seculi  pompam  vel  strepitum  aancti  viri  egre 
ferret  aepectus,  domino  iam  electum  soum  remunerare  disponere,  leats 
copit  pulaari  egritudine.  Aecßptaqu©  patrie  Norbert!  benedictione  ad 
Elvenstadenscm  declioavit  ceDobium,  ubi  languoris  molestia  coQseDeim, 
cum  tune  per  dies  ingravesceret.  Adderat  ei  gertnaiiua  suus  com  aliti 
fratribus,  quibua  ipse  transitiim  auum  se  iam  iamque  desiderare  per- 
hibebat.  Cum^)  astaacium  uooe  diceret:  Absit  domiae,  nequaquam  oos 
deaolatos  reliqueris.  Vir  beatus  velud  iodigoaotia  voltu  respoodit:  Eia 
frater,  qaid  est,  quod  loqueris?  Ut  quid  oro  peoitencie  babitum  sos- 
cepimuB.  Ut  quid  eciam  pro  Christo  tota  die  mortifican  cootendimufl^ 
si  noQ  per  labores  hos  qujiDtocius  ad  Christum  emigrare  coDtendimui« 
Optandum  mibi  est  via  breviori^j  pergere  atque  ad  aspectum  Tultoa 
Christi,  quem  semper  optavi  ^  maturius  pervenire.  Ad  hec  dicta  cum 
gerraanua  eiua  gravi  se  merore  luctuque  couficeret ,  consolans  eum  Tir 
beatus  inter  alia  multa  sie  att:  Idcirco^  mi  frater^  uni versa  propter  deum 
abdicavimus,  quia  oos  morituroa  certissime  noveramus,  nee  poterfmus 
operum  nostrorum  retribucionem  desideratam  percipere,  uiei  coutingerit 
biDc  per  mortis  gustum  exire* 

[Gap.  Xlll.)  Qoaliter  cum  atigelis  loquitur  migrando.  — 
Deinde  cum  sacri  olei  liquore  fuiaset  inuoctus^  pacis  osculum  dedit  frt* 
tribua  uüiversis  ita  dicena:  Ego  quidem  zelo  ordinis  et  divini  houorit 
quosdam  vehemenciua  quaodoque  allocutus  sum.  Unde  si  quem  offendi 
de  Tobis,  queso,  mihi^)  dignetur  iguoscere.  Hiis  dictis  nou  sermooe 
responsum  est^  sed  Metibus.  Et  coutristatfs  Omnibus  paulo  post  sie 
fratri  locutua  est:  Frater  mi^  audio  vocem  dicentem:  Exite  ob^iam  ei. 
Et  facto  iterum  intervallo,  cum  frater,  qui  ei  sedulus  assidebat,  ab  eo 
inquirerety  quid  spei  haberet.  vir  sauetus  latino  sermone  respondit: 
Eabea  spem  magnam,  iam  enim  pro  toto  mundo  paulo  diucius  in  hoc 
nollem  demorari  extlio.  Poet  hec  paululum  conquievit.  Apertisque 
mentia  oculia  com  ingenti  subito  exultacione  dicebat:  Veoiuot  nuncii 
domini  creatoris  mei.  Quo  dicto  idtbua^)  Jaouarii  migravit  ad  Chriatitai 
anno  domiulce  inearnacioDis  MCXXVI  etatis  autem  aue  ferme  XXX. 

[Cap.  XIV.|  Quo  modo  nepti  apparuit.  —  Porro  Oerbergis 
abbatissa  monialium^)  patrui  sui  filia,  de  qua   prefati*)  sumusi  unice 


1)  Druck:  Cumque. 

2)  Ms.  uod  Druck:  leDion. 

3)  Ma,  me. 

4)  Ms.  idus. 

5)  Fehlt  im  Druck. 

6)  Ms.  prefatu  (!)• 


MUtbeflaiigeo  Ana  lateiti,  Handschriften  %n  DarmMadt«  Mains,  Coblens  etc.    44^ 


Banctum  Timen  dilexit.  Quem  diBcedentem  a  se  sepius  monait,  ut  vel 
TiYQs  Tel  mortuuB  eacn  in  broTi  Tiaitarefc,  Ipsi  ergo  in  euo  tränet  tu  facto 
in  dyocesi  MaguntineDsi  apparuit  in  monaBterio  miro  decore  redimitua 
aureoque  dyadeniate  coronatus.  Quem  illa  transitum  eius  ignorans  re- 
quislTit  dicens;  Quid  est;  dilectissime^  quod  sie  coronatus  tncedis?  Et 
ille:  NoToris  me  modo ,  sine  dilacionia  ioleraticio^),  sine  ntlo  graTis 
examinacionie  periculo,  ad  eummi  regia  migraese  palacium,  ideoque 
tanqnam  regia  filium  beata  immortalitate  vestitum.  Quod  ne  aliqualiter 
dnbites,  ecce  ecripturam  in  dyademate  meo  digeetam  agnosce,  Respexit» 
attenditj  et  hoc  modo  dygeatum  legit.  Indiitt  me  dominue  Testimento 
aalatis  et  indumento  leticie  circumdedit  me,  et  tanquam  sponaam  de- 
coraTit  me  Corona.  Tunc  illa  divinum  oraculum  advertit  boc  eesO; 
statimque  fratribua  in  Kappenberg  htiiusmodi  transitum  intimaviti  et 
missas  pro  eo  celebrari  fecit.  Poetea  ad  decem  dies  dominus  Otto 
comes  Teniena  felicem  fratris  transitum  eadem  hora,  qua  nepti  apparuit, 
completum^)  omnibue  nunciavit. 


De  miraculis  beati  Oodefridi  cotnitia. 

I*  Est  locus  dicIuB  Eltene,  in  quo  babitat  aanetimonialium  multi- 
tudo.  Quarum  una  acerrimo  dolore  deneium  laborabat.  Que  cum 
nnllum  baberet  remedium,  venit  in  mentem  eius  beatus  QodefriduBp 
quem  dum  viveret,  agoovit  Hunc  ergo  toto  cordis  afFectu  cepit  im- 
plorare,  quatenus  auia  apud  deum  precibna  tanto  aubveniret  dolori.  Mira 
res,  nam  mox  dolor  omnta  aufugit. 

n.  Eodem  quoque  dolore  quidam  de  fratribus  noatria  Texabatur, 
qui  aancto  viro  adhuc  viventi  familiaria  fait.  Hic^  quam  cito  nOBtrum 
invocavit  patronum^  curattis  eat 

III.  Fuit  apud  Cappenberg  pastor  quidam  religiosam  ducena  vitam* 
Ib  quodam  tempore  usque  ad  mortem  inßrmatua  est^  et  in  ipso  languore 
poaitua  multitudinia  malignorum  spirituum  fantaeiis  pulsabatur.  Cum 
igitur  iam  tandem  esset  deaperatus  ooete,  per  aoporem^)  est  admonitua^ 
quatenus  locum  sepulture  eiusdem  Godefridi  comitis  viaitaret^  et  de 
beati*)  viri  elemosina  reficeretur.  Fecit  hoc  et  mox  aenait  se  toto  cor* 
pore  aanum,  fugitque  aubito  fantasticua  error  ab  ipao. 


1)  Druck:  iQatertitio. 

2)  Ms«  J.  cDDopletuui.    Drack  und  Mb.  D.:  cum  letieia. 

3)  Mb.  D.  und  Druck:  per  se  priorem. 

4)  Druck :  bona.    Ms.  D.  beata  oder  bona,  Abkürzung  ba. 


444  ^'  W.  E.  Roth 

IV.  Fuit  saoerdos  quidam  de  fratribüs  nostris,  quem  fiatnle  per 
multos  dies  adeo  debilitaveranti  quod  vix  moveri  potnit.  Hie  alienis 
manibus  ad  ecclesiam  portabatur.  Interea  dies  anniTersarias  Oodefridi 
oomitis  occurritf  et  ecee  frater  iste  difficiliter^)  arrepens')  ad  eeclenam 
pro  vigiliis  viro  dei  celebrandis  pervenit  in  chornnii  iibi  medallis  intimit 
ac  totus  perfuBUB  lacrimiB  salutis  flagitabat  auctorem,  quateniia  inter- 
yentu  viri  dei  soBpitatem  reoipere  mereretur.  Oravit,  et  exauditQS  est, 
nam  indilate  Qodefrido  subveniente  sensim  mox  properat  yaneaeere 
morbuB,  proioitur  bacalus,  subsequitarque  salus. 

V.  Cum  unus  ex  fratribüs  nostris  ad  ymnos  matntinales  proeessams 
celerius  surrexisset,  paululum  forte  resedit  in  lectolo,  et  repentino  sopore 
concidentibus  oculis  eiuS;  egressa  est  processio.  Moxque  vir  dei  daros 
astitit  dormitanti  et  vocans  illum  ex  nomine:  Frater  mi,  ait,  sarge 
qnantooius,  quia  chomm  iam  ingreditur  conventus.  Ad  enias  illieo 
▼ocem  surgit  et  citato  gradu  sequitur  precedentes. 


n. 

Ista  sunt  dicta  oanoellarii  Parislenais. 

Homo  natus  ad  laborem 

Tai  statas  tue  morem 

Sortis  considera. 

Propensias  me  parcias 
5  Qaerelis  aspera. 

Questas  ergo  reprime 

Nee  anime,  qao  misere 

Cum  miseris,  quod  pateris, 

Miser  impropera. 
10  In  abissum  oulpe  ducis, 

Qae  commissum  opus  ducis 

Procurans  temere 

Me  perimis,  cum  opprimis 

Peccati  pondere. 
15  Tibi  nomen  anime  iam  azine, 

Qaia  recte  non  animas 

Garn  perimas  me 

Mortis  opere. 


1)  Druck:  diffioalter. 

2)  Druck:  repens. 


Mittbeilnngen  ana  lateiD.  Handschriften  zu  Darmstadt,  Mainz,  Coblenz  etc.    445 

Aristippe  quam  via  sero^) 
20  Tuo  tarnen  tandem  quero 

Frui  consilio, 

Quid  Rome  faoiam, 

Mentiri  neacio 

Potentnm  graciam, 
25  Dat  adulatio, 

Si  mordaci  nitar  yero, 

Verri  nunquam  charus  ero, 

Meretor  hyatrio 

Virtutis  premium, 
30  Dum  palpat  viciam 
•    Dulci  mendacio. 

Neo  potentum  didici 

Viciia  applaudere, 

Nee  favorem  querere 
35  Corde  loquens  duplici. 

Veritate  simplici 

Semper  uti  aoleo, 

Dari  famam  doleo 

Guiquam  preter  merita. 
40  Nee  impingo  capita 

Peccatoris  oleo. 

ErgO;  sicut  consuliS; 

Expedit^  Qt  taceam 

Blandienave  placeam 
45  Mollibus  auriculis 

Potentium,  quibua  me  vis 

Sic  placere, 

Adulari,  vel  tacere^ 

Nichil  ponis  medium. 
50  Sieque  quasi  faveam 

Aliene  subeam 

Culpe  participium. 

Vade  retro  satana, 

Tuas  tolle  .fabulas, 
55  Quiequid  enim  consulas, 

Falsitatis  Organa. 

Voces  adulantium  devoyeo 


1)  Druck:  poemata  de  corrupto  statu  ecclesiae  p.  39  n.  XXV. 

RoiDftiiiache  Forachnngen  VI.  29 


440  F.  W.  E.  Roth 

Nulliusque  foveo 
Blandiendo  viciuni; 
60  Sed  palponis  nomen  cavi; 
Guius  semper  declinavi 
Fraudis  artificium  ^). 


(Blatt  3^)  In  hoc  ortus  occidente 

Sol  emergeDB  de  torrente 

65  Tenebras  illuminat. 

Nostre  sortis  umbra  tectus 
Fort  langQores  et  deiectus 
Morte  mortem  terminat. 
Obumbravit  matris  Samen, 

70  Que  concepit  saWo  tamen 
Pudoris  signaculo 
Parit  nata  genitorem; 
Factor  secli  supra  morem 
Factus  est  in  seculo. 

75  Que  dum  reum  solvit  gratis 
Obviatrix  veritatis 
Fit  misericordia 
Et  de  luto  pax  erexit; 
Et  de  celo  nos  prospexit 

80  Liberans  iusticia. 


Ad  cor  tuum  revertere 

Gondicionis  misere 

HomO;  cur  spernis  vivere^ 

Cur  dedicas  te  viciis, 
85  Cur  indulges  maliciis, 

Cur  excessus  non  corrigis, 

Nee  gressus  tuos  dirigis 

In  semitis  iusticie, 

Sed  contra  te  cotidie 
90  Iram  dei  exasperas? 

In  te  succidi  metue 

Radices  fious  fatue, 

Cum  fructus  nuUos  afferas. 


1)  Bis  dahin  der  Druck. 


littheilaDgen  aas  lateiD.  HandschrifteD  zu  Darmstadt,  Mainz,  Coblenz  etc.    447 

0  condioio  misera, 
95  Gonsidera^  quam  aspera 

Sit  hao  vita 

Mors  altera, 

Que  sit  immutat  statum, 

Cur  non  purgas  reatom 
100  Sine  mora, 

Cum  sit  hora 

Tibi  mortis  incognita 

Et  in  vita 

Caritas,  que  non  proficit, 
105  Prorsus  aret  et  deficit 

Nee  efficit  beatum. 

Si  vocatus  ad  nuptias 

Advenias  sine  veste  nuptiali, 

A  curia  regali 
110  Expelleris  et  obviam 

Si  veneris  sponso  lampade 

Vacuo  es  quasi  virgo  fatua. 

Ergo  Tide,  ne  dormias; 

Sed  vigilans  apperias 
115  Domino,  cum  pulsaverit. 

Beatus  qui  invenerit 

Vigilantem,  cum  venerit. 


Bonum  est  confidere^) 
In  dominorum  domino, 

120  Bonum  est  spem  ponere 
In  spei  nostre  termino, 
Qui  de  regum  potentia, 
Non  de  dei  dementia 
Spem  concipit, 

125  Te  decipis  et  excipis 
Ab  aula  summi  principis 
Quid  inopum  aggere 
Exaggeras  peccatum 
In  deo  cogitatum 

130  Tuum  iacta  prius  acta 


1)  Druck:  ibid.    77  n.  CXV. 

29" 


448  F   W.  E.  Roth 

Studeas  corrigere 
In  labore  manuam 
Et  Budore  yultuum 
Pane  tuo  yescere^). 

135  Carnis  ab  ergastulo 
Liber  eat  spiritas; 
Nee  peccati  vinoulo 
Vinciatur  et  trahatar 
Ad  inferni  gemitus, 

140  Ubi  locus  flentium, 
Ubi  Stridor  dentiam^ 
Ubi  pena  gehennali 
Affliguntur  omnes  mali 
In  die  novissimo. 

145  In  die  gravissimo, 
Quando  iudex  venerit^ 
Ut  trituret  aream 
Et  extirpet  yineam, 
Que  fructum  non  fecerit. 

150  Sic  granum  a  palea 
Separabit,  congregabit 
Triticum  in  orrea. 
O  beati  mundo  corde, 
Quos  peccati  tersa  sorde 

155  Vicium  non  inquinat, 
Scelus  non  examinat. 
Nee  arguunt  peccata, 
Qui  domini  mandata 
Gustodiunt  et  siciunt. 

160  Beati  ^  qui  esuriunt. 
Et  confidunt  in  domino, 
Nee  cogitant  de  crastino. 
Beati  qui  non  implieant 
Se  curis  temporalibuS; 

165  Qui  talentum  multiplicant 
Et  verbum  dei  predicant 
Obmissis  secularibus. 


1)  Hier  bricht  der  Drack  ab. 


[ittheiluDgen  aus  latein.  Handschriften  zu  Darmstadt,  Mainz,  Goblenz  etc.    449 

Ve  mundo  a  scandalis, 

Ve  Yobis  ut  acefalis^ 
170  Quorum  libertaa  teritur. 

Rome  dormitat  oculus, 

Cum  aacerdos  ut  populus 

lugo  aervili  premitur. 

VO;  quorum  votia  alitur 
175  Et  pinguescit  exaotio, 

A  quibua  nuUi  parcitur^ 

Ut  8U0  parcant  proprio, 

Sed  in  eos  revertitur 

Sua  tandem  proditio 
180  Et  frauB  in  se  colliditur 

luato  dei  iudicio. 

Ha!  quo  se  vertet  vinea 

Qua  recondet  in  fovea 

Fructus  suos  colonus, 
185  Cum  pari  mente  scitiant, 

Ut  labores  diripiant: 

Hinc  pater  et  hinc  patronus. 


Quo  me  vertam,  nescio^); 
Dum  stricto  iudicio 

190  Prelatos  circumfero, 
Dum  virtutes  pondero 
Patrum  modernorum. 
Tanta  subit  raritas, 
Quod  vix  unum  veritas 

195  Probat  meritorum. 
O  si  Roma  respiceret 
Patrum  suorum  merita, 
Salubrius  disponeret 
Talenta  sibi  credita. 

200  Humilitatem  coleret 
Nube  fastus  deposita, 
Nee  spe  lucri  recederet 
Ä  veritatis  semita. 
Terre,  maris,  aeris 


1)  Bei  FlaccioB  poemata  p.  40  n.  XXVII. 


450  F-  W.  E.  Roth 

205  Garn  metus  evaseris 
Et  re  salva  fueris 
Ereptos  angustiis, 
Ex  quo  Romam  yeneriS; 
Nisi  te  nndayeris, 

210  Vix  absolvi  poteris 
Curie  naufragiis. 
Si  non  cubat  ianuis, 
Spem  precidens  yaouis, 
Symon  in  assiduis 

215  Laborat  contactibus, 
Argus  ciroa  loculos 
Centum  girat  oculos^ 
Briareus  sacculos 
Centum  toUit  manibus^). 


220  Fontis  in  riyulum 
Sapor  ut  deflnitf 
Oder  ut  yasculum 
InfuBUs  imbuit. 
Sic  yita  populum 

225  Regentis  instruit; 
Sic  testa  figulum 
Probat  yel  arguit. 
Prelati  munera 
Preponunt  meritis, 

230  Opes  non  opera 
Pensant  in  subditis, 
lüde  yox  libera 
Clamat  incompitifl, 
Honores  dextera 

235  Dispensat  diyitis. 

O  qui  contra  prospicis 
Paries  in  clerioiB 
Adipem  superbie^ 
Quos  nee  terror  iudicis 

240  Nee  legis  aut  gracie 
Cohibent  mandata^ 


1)  Bis  dahin  der  Drack: 


ttheiloDgeD  aus  latein.  Handsohriften  zu  Darmstadt,  Mainz,  Coblenz  etc.    451 

De  sudore  pauperis 

Ornant  equos  phaleris 

Et  se  veste  yaria 
245  DifBuentes  prosperis 

Sui  laxus  gloria^) 

PredicEDt  peccata. 

Ha!  cum  iudex  venerit, 

Et  cum  ventilayerit 
250  Triticum  in  area! 

Fructum  qui  non  fecerit 

De  cultoris  vinea 

Palmes  excidetur  cicatrices. 

Vulnerum  Christi  clamor 
255  Pauperum  sordes 

Quas  non  transimus 

Accusabunt  operum  primus 

Et  novissimus 

Quadrans  requiretur. 


260  0  labilifl  sortis  humane  status 
Egreditur,  ut  flos  conteritur 
Et  labitur.    Homo  labori  natus 
Flens  oritur;  vivendo  moritur 
In  prosperius  luxu  dissolvitur 

265  Cum  flatibus  fortune  quatitur, 
(Blatt  4*^)  Lux  subito  ventis  extinguitur. 
Ha!  moriens  vita  luxu  sopita 
Nos  inficis  fellitis  condita. 
Dum  effugis  fecundam  paupertatem 

270  Pre  ceteris  ditari  niteris; 

Sed  labens  in  summo  egestatem 
Cum  opibus  malus  diffluere, 
Quam  modicis  honeste  yiyere 
Quod  questibus  fedis  qui  duplices 

275  Linguas  dissiciet- 
A  paleis  grana  reiciet 
Et  steriles  plantas  elBPodiet. 
Ha!  misernm  te  nunc  excipiet 


1)  Ob  gratia? 


452  F.  W.  E.  Roth 

Et  debitis  penis  te  puniet. 
280  Ha!  moriens  etc. 


Beata  viscera 
Marie  virginis; 
Cuius  ad  abera 
Rex  magni  nominis 

285  Veste  sab  altera 
Vim  Celans  numinis 
Dicarit  federa 
Dei  et  hominis. 
O  mira  noyitas 

290  Et  novum  gaudium 
Matris  et  integritas 
Post  paerperium. 


Quid  ultra  tibi  facere 

Vinea  mea  potui, 
295  Quid  potes  michi  reddere, 

Qui  pro  te  cedi,  conspui 

Et  crucifigi  7olui. 

Et  tu  pro  tanto  munere 

Baptismi  fracto  federe 
300  Presumis  vice  mutui^ 

Rursum  me  crucifigere 

Et  habere  hostem  tui. 


Veritas  veritatum^), 
Via^  vita,  veritas, 

305  Per  yeritatis  semitas 
Eliminas  peccatum, 
Te  yerbum  incarnatum 
Clamant  fides,  spes,  Caritas. 
Tu  prime  pacis  statum 

310  Reformas  post  reatum. 
Tu  post  carnis  delicias 
Das  gracias;  ut  facias 
Beatum. 


1)  ibid.  p.  78  n.  CXVm. 


tbdhiDgeii  aua  latein.  Handschriften  zu  DarmsUdt,  Mains,  Goblens  etc.    453 

O  quam  mira  potentia, 
315  Quam  regia  vox  principis; 
Cum  egrotanti  precipis: 
Surge!  tolle  grabatnm. 


Vanitas  vanitatum  ^) 
Et  omnia  vanitas, 

320  Sed  nostra  sie  malignitas 
Gor  habet  indnratum, 
Ut  yerbum  seminatnm 
Saffocet  mox  cupiditas 
Opum  et  dignitatam, 

325  Licet  sit  nobis  rattim, 
Quam  sit  acerba 
Proprio  iudicio 
Gondicio  magnatum, 
Qni  quam  maiori  discrimine 

330  Quam  crimine  et  ingibus 
Merentnr  cmciatibus 
Etemum  cmciatum^). 


Excuttere  de  palvere. 
Dum  opus  est  remedio^ 

335  Qui  turpiter  et  temere 
laces  in  sterqnilineo 
Snrge^  curre  pro  bravio, 
Dum  potes  apprehendere 
Yiam  querens  in  iunio  malorum 

340  Reminiscere  ad  patriam  revertere 
Gum  penitente  filio. 


Vide,  qui  fastum  rumperis 
Ob  parentam  fastigium, 
Quantum  fame  pertuleris 
345  Et  honoris  dispendium, 


1)  ibid.  p.  78  n.  CXVII. 

2)  Bis  dahin  der  Druck. 


ibi  F.  W.  E.  Roth 

Com  ceitns  nondnm  faerb, 
Quod  sis  proles  nobilimn 
Aliennm  qno  niteris, 
Quo  firante  facis  proprinm. 


350  Exurge!  dormis,  domine, 
Nichil  in  tno  nomine 
Potentes  agnnt  hodie 
Miserere  miserie 
Hiserandorum  panpemm 

355  Et  inventores  scelemm 
Tue  yirtnte  dextere^ 
Potentes  cito  contere^ 
Qui  laborem  consideras 
Et  laboraotem  liberas. 


360  Homo  qni  semper  moreris, 
Qui  defluis  cotidie^ 
Qui  sois,  quod  heri  fueris, 
Malus  et  peior  hodie. 
Cur  oculos  non  aperis, 

365  Quid  vite  viam  deseris 
Et  ebruis  efficeris 
Inanis  fumo  glorie. 
Die  homo  res  instabilis, 
Die  universa  vanitas, 

370  Tu  cum  non  sis  mutabilis, 
Sed  ipsa  mutabilitas, 
Quid  te  pulvis  sie  stabilis 
Ac  si  res  esses  stabilis, 
Quid  te  delectat  fragilis 

375  Carnis  et  yite  vilitasP 


Rex  et  sacerdos  prefuit; 
Christus  utroque  gladio 
ßegnum  in  ipso  floruit. 
Coniunctum  sacerdotio 
380  Utile  dulci  miscuit^ 
Sed  sub  figura  latuit 


bmlaDgen  aas  latein.  Handschriften  zu  Darmstadt,  Mainz,  Goblenz  etc.    455 

Huius  iuDctnre  ratio, 

Otho  quid  ad  te  pertinet, 

Quo  te  rapit  presumptio; 
385  Cessa  iam  casus  eminet, 

lam  vicino  subvertio 

Que  reprobum  externiet^ 

Ut  Saalum  eliminet 

David  fiet  inunctio. 
390  Exclamet  innooentius 

Ledor  quem  feci  bacolo 

Conversus  in  me  gladius 

Guius  cingebar  capulo. 

Vas  est  coUisum  figulo 
395  Fortior  ille  vasculo 

Franget  ergo  fragilius. 


Si  vis  vera  frui  luce, 
In  preclara  Christi  cruce 
Qloriari  studeas^ 

400  Ut  de  passionis  clavis 
Fabricetur  tibi  clavis^ 
Qua  celum  introeas. 
In  hoc  vecte  botrus  vectus, 
In  hoc  palo  predilectus 

405  Morbos  sanat  omnium. 
Hie  est  lectus  preelectus. 
Ex  electis  est  coUectus 
Liliis  convallium. 
Ergo  mundas  et  fecundas 

410  Nobis  ondaSf  crux  effundas 
Et  petra  dulcedinis. 
Aqua  munda  nos  emunda 
Et  celestis  nos  fecunda 
Fönte  plenitudinis.    Amen. 


415  Quo  vadis;  quo  progrederis, 
Usquequo  progressura^ 
Quo  fugis;  cui  me  deseris, 
Quousque  desertura 
Mens  levis ;  mens  dura 


ia$  F.  W.  £.  Roth 

420  Rectum  delibera,  considera. 

Quam  iocundniDy 

Quam  facundnm, 

Qnanto  dispendio 

De  gaudio 
425  Subdnxisti, 

Quod  cepisti 

Non  exeqntnra 

Staltum  Christi 

Delusisti; 
430  lustnm  proditnra. 


Quomodo  cantabimuB 

Sub  iniqua  lege 

Oves,  quid  attendimas? 

Lupus  est  in  grege. 
435  Decisis  pünniculis 

Nostris  offert  oculis 

Ihesus  inconsutilis 

Tunioe  sissura 

Suam  iudex  humilis 
440  Sustinet  pressuram. 

O  quando  discutiet 

Speloncam  laironuni; 

Quam  tremendus  yeniet 

Dies  ultionum. 


445  Venit  Ihesus  in  propria, 
Quem  sui  non  reoipiunt 
In  dei  patrimonia 
Perverse  gentes  seviunt. 
Diis  alienis  hostia 

450  Salomonis  (Blatt  4"")  aperiunt, 
Et  saltare  demonia 
Per  templum  dei  faciunt. 
Syon  ludee  gloria 
Fit  pomorum  custodia^ 

455  Eins  amici  fugiunt, 
Nee  alieni  veniunt 
Ad  sepulori  soUempnia. 


beilangeD  aus  lateiD.  HaDdsebriften  sa  Darmstadt,  Mainz,  Coblens  etc.    457 

Beata  nobis  gaadia 

Reduxit  proles  regia 
460  Philipp!  primogenitns, 

Qui  patris  actis  inclitus 

Nee  laude  carens  propera 

Post  tot  belloram  tedia, 

Post  tarn  felices  exitus 
465  Tibi  debetur  Gallia 

Regni  cuius  initia 

Tua  tu  dei  gestos 

Aspirare  clementia. 

Veni  Creator  Spiritus. 


470  Sol  oritur  in  sidere, 
Köret  compar  in  vollere 
Et  lucifer  in  vespere 
Serenat  umbra  littere 
Intacto  semper  latere 

475  Virginia  et  puerpere 
Prodit  proles  dei. 


Dum  medium  silentium 
Tenerent  legis  apices 
Et  littere  dominium 

480  Regnaret  apud  simplices^ 
Ektendit  pater  brachium 
In  quo  si  reete  iudices 
Regnum  et  sacerdotium 
Relinquid  (!)  iudex  iudices 

485  De  tenebris  hystorie 
Processit  sol  iusticie. 


Christus  assistens  pontifex 
Formam  scripsit  pontificum^ 
Quibus  profecit  inicium, 
490  Ut  pauperum  sit  opifex 
In  quo  virtutum  normula, 
In  quo  vivendi  regula 
Monstrat  satis  inspeota; 


458  I^-  W.  E.  Roth 

Quod  ceteris  premineat 
495  Quasi  qui  viam  doceat 
Zacheus  super  tecta. 


m. 

De  beata  Maria;  quod  mater  sit  et  virgo. 

Sic  superos  cives  proprio  procellit  honore 
Virgo,  que  propriam  pariendi  lege  pudorem 
Non  perdens  matris  meruit  cum  virgine  nomen. 
In  qua  concordant  duo  nomina,  Ute  sepulta, 
5  Que  secum  pugoare  solent  litesque  movere. 
Nee  iam  discordant  mater  virgeque^  sed  ipsis 
Litibus  exclusis  se  pacis  ad  oscula  vertunt. 
Hie  natura  silet;  logice  vis  exulat  omnis, 
Rethorice  perit  arbitrium  ratioque  vacillat. 

10  Hec  est,  que  miro  divini  muneris  usu 

Nata  patrem  natumque  parens  concepit  honorem 
Virgineum  retinens  nee  perdens  iura  parentis. 
In  cuius  yentris  thalamo  sibi  summa  paravit 
Hospicium  deitas,  tunicam  sibi  texuit  ipse 

15  Filius  artificis  summi,  nostreque  salutis 
Indult  ipse  togam  nostro  vestitus  amictu. 
Hec  est  Stella  maris,  vite  via,  porta  salutis, 
Regula  iustieie,  limes  pietatis,  origo 
Virtutis,  venie  mater,  thalamusque  pudoris, 

20  Ortus  conclusus,  fons  signatus,  oliva 

Fructificans,  cedrus  redolens,  paradisus  amenans, 
Virgula  pigmenti,  vinaria  cella  liquore 
Predita  celesti,  nectar  Celeste  propinans. 
Nescia  spineti,  fiorens  rosa,  nescia  culpe, 

25  Gracia,  fons  expers  limi^  lux  nubila  pellens, 
Spes  miseris,  medicina  reis,  tutela  beatis, 
Proscriptis  reditus,  erranti  semita,  cecis 
Lumen,  deiectis  requies,  pausatio  fessis. 
Hec  est,  que  primos  casus  primeque  parentis 

30  Substergit  maculas  vincens  virtute  reatum, 
Diruta  restituens,  reddens  ablata,  rependens 
Perdita,  restaurans  amissa,  fagata  repensans 
Post  vespertinos  gemitus  nova  gaudia  donans. 


iittfaeiinngcn  aus  latein.  Oandschnften  su  Darmstadt,  Mainz,  CubleDz  etc     459 

Post  mortis  tenebras  vite  novitate  relucens* 
35  CuiuB  ad  adventum  redit  etas  aurea  mundo, 
Post  faoinus  pietaS;  post  €ulpam  gracia,  virtue 
Post  vicium,  pax  post  odimiij  poat  triste  iocosum. 
Quinta  comparacio. 


45 


50 


55 


60 


65 


Vi  rosa  spineti  compensat  flore  rigorem, 
Ut  dulcore  suo  fructua  radiciß  amare, 
Ramus  adoptivua  redimit^  sie  crimina  matris 
leta  luitj  matrem  fecit  sua  uata  reoasci, 
Ut  eic  mutida  ream,  corruptam  virgo  pudica 
EfTrontem,  miseram  felix,  humilisque  superbam 
Abliiat  et  vite  pariat  sua  filia  raatrera. 
Htiius  ab  imperio  celestie  curia  peudet, 
Huius  ad  Imperium  devota  mente  parata^ 
Cum  qua  eeloBtia  regni  moderatur  habenaS; 
Qui  pater  et  prolea  eiusdem  natus  et  actor 
Cuncta  regit,  sine  fine  regene,  quo  rege  triumphal 
In  eelo  miles,  in  terra  milltat  exul. 
Uic  est,  qui  cartiis  intrans  ergastula  nastre 
8©  pena  iunxit,  ut  iunctos  aolveret,  eger 
PactuB,  ut  egrotos  sanaret,  pauper  ut  ipsia 
PauperibuB  conferret  opem,  defunctus,  ut  ipsa 
Vita  donaret  defiinctos^  exulis   omnis 
Passus  ut  exilio  miseroe  subdueeret  exul. 
Sic  livore  perit  livor»  sie  vuluere  vulnus, 
8ic  morbus  dampnat  morbum,  mors  morte  fugatur 
Sic  moritur  vivens^  ut  vivat  mortuus,  hereus 
Exulat,  ut  servos  heredes  reddat^  egeuus 
Fit  divesj  pauperque  potens,  ut  ditet  egenos. 
8ic  über  servit,  ut  servos  Jiberet,  imum 
Summa  petunt^  ut  sie  asceudant  infima  summum, 
Ut  nox  sptendescat,  splendor  tenebrescit  ecJipsi» 
So!  verus  langueacit»  ut  astra  reducat  ad  ortum. 
Explicit. 


IV. 

Ad  hoc  ut  homines  videantur  uigri  velut  Ethiopes,  accipe  vitreo- 
Im  et  atramentum  et  ipsa  distempera  oleo  olivarum^  ut  sit  aliquau- 


460 


F.  W,  E.  Roth 


tulum  spiß&um  et  accenda  in  lampade  in  domo  vel  ia  loco  obeciiro  Tel 

inunge  lautem  am  (?) 

Experimentum*  Ad  hoc  ut  homines  videantur  aioe  capitibaa^ 
accipe  sulphur  pallidum  iq  polverem  redactum  et  ispum  distempera  oleo 
olivarum^  ut  sit  aliquaolum  spissum  et  accende  in  lampade  in  domo 
obBcura,  in  qua  oon  sit  candela  ardens. 

Experimentuii].  Ad  hoc  ut  ovum  pendeat  in  aßre  quaai  myra- 
eulose,  primo  evacuabis  ipsum  ab  interioribuB  per  foramen  parvum,  et 
superpone  glutimen  (?)  liminam^)  fern  miaimam  quam  frica  adamante, 
pOBt  loca  adameutem  in  pavimento. 

Experimentum.  Ad  hoc  ut  ovum  semper  in  culo  atet  erectum, 
primo  evacuabifl  ipaum  ab  intcrioribua  ut  dictum  est,  post  iupone  pon* 
duB  Bui  argenti  vivi,  et  ceram  superfunde,  ne  exeat. 

Experimentum.     De   littera  aurea  componenda  accipe  cmtalU 

fragmenta  et  fiat  in  lapide  mannoreo  ovorum  glacea^  ut  fiat  ad  modum 
miniij  de  quo  acribe  in  carta,  quod  volueria,  po8t  litteram  desiccatam 
frica  anulo  aureo  vel  argeateo,  et  mox  ipaius  erit  cotoria. 

Experimentum.  De  littera  cuprea  vel  enea  componendo  accipi 
glaream  ovi  gummatam^  de  qua  acribe  in  carta,  quod  volueria^  cui  littere 
aupersparge  limaturam  cupri  yel  eria  aubtiliBsimam,  poat  dente  cadIqo 
polieudo  imprime. 

Experimentum.  De  littera  rosea  valde  pulcra  componenda  rade 
lignum  braaileti  Bubtilieaime  in  concha  vitrea,  cui  superfunde  ori  gla- 
ream et  modicum  aluminia  glaase  et  move  bene  cum  broculo,  die  quo 

acribe^  quod  vis, 

Experimentum.  De  aqua  aromatica  componenda  accipe  nucem 
muacitam  et  ganofiloa  et  cinnamomum  et  aliquantulum  camphore  atque 
muaci  boni^  que  in  pulverem  redacta  in  aqua  pone  rosacea  per  dtem 
unam,  poat  aquam  depuratara  in  ampuUa  reaerva  vitrea  bene  clausa^ 
pulverem  vero  in  pixide. 

Experimentum.  De  potto  tlammam  magnam  faciente  inpleaa 
pottum  usque  ad  cotlum  vioo  bono  albo  vel  rubeo  sal  inponendo^  et 
pone  ad  ignem  acrum  carbonumf  quo  buUur  incipiente  accende  vaporein 
eiua  in  toco  obacuro, 

Experimentum.  De  ponte  aereo  componendo  accipe  pellet 
caprinaa  quam  plures  bene  preparatas  et  in  modum  eulcitre  peroptime 
oonsutaS;    quaa   inpleas    aere    per    aliquod    foramen    canna  vel    fistula 


1)  Ein  Wort  cmdeutlicb. 


MittbeilUDgen  aus  latein.  HaDdachrifteit  zu  Dannstadt,  Mamz«  Coblenx  eic«    461 


tDediante^  post  ligabis  firiaiter  corda  aliquSi  et  aer  exeat,  quo  utere  dum 
folueris. 

II  Experimeotutn.  Ad  hoc  ut  candela  ardeat  sub  aqua,  figas 
ipaam  accenaam  in  orificio  alicoius  poüi^  doiade  pottum  etib  aqua  pooe 
erersum  et  non  oblique  idem  fit  sub  aqua  ardeute,  aut  figeudo  acum 
in  uua  extremitate  ipaius  caudele. 

(Experiment  um.  Ad  hoc  ut  ab  una  eandela  acceusa  mille  valeant 
illuminari,  intingas  filum  aliquod  in  pinguedine  terbentioe,  tdI  oleo  ia- 
ternio  et  ipsum  exteude  per  omnea  caadelas  et  accende  uoam  iilarum, 
quam  yoluoris  in  medio. 

»Experiment  um.  (Andre  Hand.)  Pukia  dealbans  cuprum.  Ac* 
Olpe  pulverem  Bubtilissimum  tegule  rubee  et  außugiam  poroi  veterem 
et  aliquantulum  argenü  yivi  simul  incorpora,  ne  appareat  argentum 
vivum  et  cuprum  frica. 

Pulverem  eulfuris  appooe  pro  argeuto  ?ivo  et  removebit  terbeottna 
?el  sapinum  pro  aqua  ardet 

■  Omne  experimeutum  fallax. 

■  Anno  domini  M***  CCC®.  XVII °  empta  erat  villa  Burcholz  cum  silva 
Pit   uniirerais  suia    pertinenciiä  per    dominum  Jobannem  dictum  Kidesil 

militem  pro  XKXVI.  marcis  pur!  argenti. 

Item  anno  domini  M^  CCC^  XXXHP  empta  erat  curia  in  Hen- 
buches  cnm  sil?a  et  univereis  suis  pertinenciis  per  dominum  Johanuem 
dictum  Rideeil  clericura,  natum  predicti  militis  pro  XV.  marciB  argenti. 

Item  anno  domini  M*".  CCC*.  XXXIP  empta  erat  Wadenlutike  per 
predictum  clericum  pro  IIIL  marcis  argenti. 


Der  Buchdrucker  und  Verleger  Johann  SchoeflFer  za 

Mainz  1503 — 1531  als  Verleger  lateinischer  Klassiker 

und  Schulbücher. 

Ein  Beitrag  zur  Bibliograne. 

Von 

F.  W.  E.  B  0  t  h. 


Der  stärkste  Hebel  zur  Verbreitung  der  Mitte  des  XV*  JahrhuDdert» 
wieder  zur  Geltung  gebrachten  Rlasdiker  war  die  Buchdruckerkunst 
Man  bat  oft  die  Verdienste  einea  Frobenius^  Henricus  Stephanos^  der 
Jnntaa  uod  Äldus  auf  dem  Gebiete  der  Herstelluag  tod  Ausgaben 
lateiniseber  Klassiker  hervorgehobeo ,  hier  möge  ein  Buchdrucker  uod 
Verleger  des  XVI.  Jahrhunderts  eioe  kurze  Besprechung  uod  Biblio* 
grafie  finden.  Der  Eifer  der  Finder  von  Handschriften  und  die  Vcr- 
ofFentlichuDg  durch  den  Druck  hatte  für  die  römisehen  Klassiker,  ihre 
Commentare  und  die  damit  zueammenhaogenden  Lehrbücher  für  Gram* 
matik  und  8HI  im  XV.  Jahrhundert  recht  Bedeutendes  geleistet.  Doch 
blieb  nach  dem  ersten  Eifer  noch  die  Feile  für  manchen  Text  verbanden 
mit  besseren  Handschriften  übrig.  Dieses  blieb  für  manchen  Klaasiker 
dem  XVI.  Jahrhundert^  für  manchen  selbst  einer  spatern  Zeit  vor- 
behalten,  bei  manchem  ist  die  Textfrage  heute  noch  nicht  erledigt 
Man  hatte  im  Eifer  oft  abgedruckt,  was  sich  fand,  der  kritischen  Philo- 
logie aber  nicht  sich  bedient. 

Bekanntlich  sah  die  Kirche  etwas  scheel  auf  die  neue  DiscipliD,  die 
Philologie^  besser  als  Humanismus  bekannt^  da  ihr  deren  Anpreisungeo 
wenig  behagten,  auch  bedeutend  die  Theologie  schädigten  und  maochet 
Talent  statt  auf  den  Predigtstuhl  zu  den  Klassikern  trieb.  Ein  wirk- 
liches Aufblühen  der  Philologie,  der  damit  verbundenen  Lectöre  dar 
alten  Autoren  in  den  Hochschulen  und  Gymnasien,  wie  es  jettt  im 
Plane  der  Humanisten  lag  und  auch  vielfach  ausartete ;   gedieh  nur  io 


Der  ßucbdrncker  und  Verleger  Johann  SchoefTer  i\x  Mainz  1503—1531  etc.    463 

Städten,  wo  der  Ton  eich  dem  HumaniamuB  zuwendete.     Damit  hing 

die  BeechäftiguDg  der  Verleger  und  Buchdrucker  und  ihrer  rastlosen 
Pressen  enge  zusammen. 

Mainz  war  in  dem  ersten  Drittel  des  XVL  Jahrhunderts  unter  dem 
&eisinaigen  und  schwankenden  Kurfürsten  Albrecbt  der  Sammolptatz, 
wo  sich  humanistische  Elemente  vereinigten  und  zeitweise  aufhielten, 
der  Aufenthaltsort  eines  Ulrich  von  Hotten^  Carbaeh  und  Anderer,  Dass 
die  klassischen  Studien  an  der  blühenden  Hochschule  in  Mainz  damals 
flott  betrieben  wurden,  versteht  sich  von  selbst.  Alles  musste  dazu  an- 
regen. Die  alten  Bibliotheken  der  Stadt,  der  benachbarten  Kloster 
Lorsch,  Eberbach  uod  Johannisberg  boten  der  Manuscripte  gar  viele, 
mit  denen  sich  Lorbeeren  durch  Neuherausgabe  und  Emendirung  von 
Klassikern  erwerben  Hessen,  Mäoner  wie  Erasmus  von  Koterdam,  Hütten, 
Carbaeh,  selbst  der  gerade  dem  Humanismus  nicht  voll  ergebene  Goch* 
laeus  und  Andre  griffen  hier  zu  und  fanden  an  dem  Verlag  J.  SchoefFers 
einen  Mäcen.  Eine  ganze  Reihe  von  handlichen,  —  und  das  kam  beim 
Unterricht  in  Betracht  ^^  mustergültigen  und  schön  ausgestatteten 
Textausgaben  und  Schulbücher  kam  auf  diese  Art  zum  Vorschein,  von 
denen  die  Liviusausgabe  heute  noch  mustergültig,  manche  andere  noch 
brauchbar  zu  nennen  sein  dürfte.  Diese  Ausgaben  fanden  ihre  Wege 
durch  ganz  Deutschland  und  sind  so  verbraucht  worden,  dass  sie  heute 
Seltenheiten  geworden.  Um  1517  begann  J.  Bchoeffer  den  Verlag 
lateinischer  Autoren  und  setzte  ihn  bis  zu  seinem  Tode  1531  fort.  Was 
sich  durch  Correspondenz  ermitteln  lies,  habe  ich  bei  den  Bibliotheks- 
verwaltungen zu  Strasaburg,  München,  Prag,  Freiburg  i.  B.,  Wiener 
St.-Bibl.  und  Üniv.-BibL^  Krakau  und  im  Haag  erhallen,  in  Darmstadt 
und  Mainz  arbeitete  ich  selbst.  Meioe  Zusammenstellung  ist  trotzdem 
nicht  überall  bibliografisch,  doch  wird  sie  das  Verdienst  eines  deutschen 
Verlegers  um  die  römische  Literatur,  Inschriftenkunde  und  Schulbücher 
in  besseres  Licht  als  bisher  zu  setzen  im  Stande  sein. 

Wiesbaden  im  Nov.  1887. 


L  LindenblSttchen  T.  LIVIVS  PA  [  TAVINYS  HISTO  |  RICVS. 
DVOBVS  I  LIBRIS  ÄVCTVS  |  CVM  L  FLORl  |  EPITOME.  ET  |  AN- 
NOTATIS  IN  I  LIBROS  VH.  BEL  |  LI  MAOED.  |  CVM  PRIVILEGIO 
AD  I  DECENNIVM.  | 

Provisorische  Ausgabe  des  Folgenden^  es  fehlt  der  Index,  den  die 
Hauptausgabe  besitzt. 

Herausgeber  ist  Nicolaus  Carbaeh  nach  einer  neuaufgefundenen 
Pkunmehr  verlorenen  Hs.  der  Mainzer  Dombibliothek,  welche  Schoeffer 
aus  dem  Dome  mitgetheilt  erhielt.    Mitherausgeber  sind  U.  v.  Hütten 

30^ 


464 


P.  W.  E.  Roth 


uöd  ErasmuB  v.  Roterdam,  die  Vorreden  dazu  Bchrieben.  Am  Ende 
Nachwort  Carbache.  Diese  Ausgabe  enthält  Buch  33  und  40  mehr  als 
die  andern  Ausgaben*  Bocking^  op.  Unit  I,  39.  —  Klemm  p.  72.  — 
Hummel,  N.  Bibl  VI,  13L  —  Centralblatt  IV,  220.  —  Butsch,  Bücher- 
Ornamentik  I,  taf.  77%  b.  78  und  80 


2,  Lindenblättchen  T.  LIVIV8  PA  |  TAVINV8  HI3T0  1  RICVa 
DV0BV8  I  UBRIS  AVCTVS  |  CVM  L.  FLORI  1  EPITOME,  INDI  |  CE 
COPIOSO,  ET  I  ANNOTATIS  IN  |  UBR08  Va  BEL  |  LI  MACED. , 
CVM  PRIVILEQIO  DECENNIL  |  Mit  Titelei nfassung,  die  noch  öfter 
erscheint^  z.  B.  im  Huttich  1520  und  1525,  Rückseite  Druckprivileg  Max. 
Wels,  9.  Dezbr.  1518.  Blatt  2'  innerhalb  einer  prächtigen  Einfassung 
worin  unten  das  Mainz-Brandenburger  Wappen^  die  Widmung  an  Albeti 
von  Mainz  des  Mitherausgebers  Ulrich  von  Hütten.  0.  D.  Blatt  3'  Vor* 
wort  des  Erasmus  von  Roterdam,  0.  0,  VU  Gal.  Mart*  1519|  dann  Re> 
giater* 

Neuer  Titel:  Lindenblättchen  T.  LIVIVS  PA  |  TAVINVS  HISTO' 
RICVS,  DVÜBV8  I  VOLV  MINIEVS  |  RECENS  EX  |  VETVSTO  1  CO 
DICE  I  MOGVNTIN.  |  BIBLIOTHECAE  |  AVCTVS.  1  LindenblättcheiL 
Mit  obiger  Randeinfaesung.  Rückseite  Autorenverzeichnis  und  Grab* 
Inschrift  des  Livius,  abweichend  von  Klemm  p.  46.  Dann  Vorwort  des 
Livius  auf  Blatt  Aij. 

Am  Ende  (Blatt  1  nach  Seite  730):  Lindenblatt  MOGVNTL\E  DJ 
AE  I  DIBVS  lOANNia  |  SCHEFFER  MEN  |  SE  NOVEMBRL  t  AN. 
MDXVIIL  Lindenblättchen.  Rückseite  leer,  zweites  Blatt  Nachrede  des 
Haupt  •  Herausgebers  Nicolaus  Carbachius  Mainz  Idibus  Martiis  1519. 
Beginnt:  Joannes  ScheflPer  ehalcographus ,  a  cuius  avo  chalcographie 
(d.h.  ars)  in  hac  primum  urbe  inventa,  exereitaque  est,  etc.  Dann  Register. 

Folio,  56  n.  n.  Blatt  Vorreden  und  Register  (Blatt  55*  Vorred©  det 
WIphgangus  Euristue,  dann  Errata  und  Canontafel  Bl.  56'*  — 56')  + 
22  n.  n.  Blatt  (^  Florus  epitome)^  dann  mit  neuem  Titel  der  Liviui 
mit  2  n.  n.  Blatt  4-  730  n.  Seiten  -f-  15  n.  n.  Blatt,  Text  Antiqua- 
type  1.  Blatt  1  —  56  vornen  in  kleinster  Antiquatype.  Mit  Initialen. 
Das  prächtigste  Druckwerk  J,  Schoeffers.    Zweite  Ausgabe. 

Ex.  Darmstadt  (D  3299).  Wien,  (auf  Pergament).  Cambridge  (auf 
Pergament).    Haag. 

Panzer  VH,  p.  29.  —  Maittaire  II,  333.  —  Wurdtwein  p.  lil  — 
Catal  Bunemann.  31.  —  Catal.  Thott  VH,  111.  —  BibL  DUherr,  — 
Hummel,  N.  Bibliothek  VI,  131.  —  Panzer,  Butten  p.  98.  —  Klemm 
n.  73.  -^  Schaab  I,  n.  119.  --  Panzer  IX,  539  n.  29.  —  Murr,  Journal 
f.  Kunstgeschichte  XIV,  119-120.  —   Centralblatt  IV,  220. 


fÜet  Buclidrucker  and  Verleger  Johann  Scboeffer  zu  Mainz  1503—1531  eto,    465 


^ 

^ 
» 

^ 

^ 

^ 
^ 
» 


3.  COLLECTANEA  |  ÄNTIQVITATVM  IN  VRBE,  ATQVE  |  AGRO 
MOGVNTINO  I  REPERTARVM  |  Cum  gratia  &  priuilegio  Imperiali  |  ad 
Sexennium.  |  M,  D,  XX.  |  Mit  Titelbordüre  (9  Scenen  aus  der  romiscbea 
Geschichte),  wie  im  Livius  1518,  von  Säulen  und  Bogen  getragen, 
Rückseite  Widmung  des  HerausgeberB  Johaoo  Hutticbiua  an  Theoderich 
Zobel,  Mainzer  Domscholasten  Datae  ex  arce  Curcellina  regoi  de- 
serti  XI  Caleod.  Augusti.    Anno  Salutia.   M.  D,  XVII). 

Blatt  22''  amEnde:  Sunt  adhuc  Moguntiae  non   paulo   plora  frag- 
meta:  quae  ex  |  induetria  negleximus:  ne  corrosa  illa:  detrita;  et  ue*  | 
tuatate  consumpta  lectori  nauseam  obiiciant.    Tu  |  lector  uale:  ik  bene 
optes  ei;  aotiquitates  has  qui  |  coBlegit,    Es  aedibus  JoannisScboeffer  | 
Moguotini.   Anno  Chriati.  ]  M.  D,  XX*  menae  |  Martio.  |  Signet  (häugende 
Wappeaßchilde)  schwarz ,  Rückseite  leer. 

Folio,  22  n,  n*  Blatt  i Zeichnungen  in  Hokschnitt).  Antiquatype  2. 
Es  ist  dieae  Sammlung  theilweise  jene  angeblich  verlorene  Zusammen- 
Stellung  von  Mainzer  Inachnften,  die  Theoderich  Oreaemund  der  Jüngere 
auf  Wunach  Wimpfelinga  anlegte.     Cf.  Centralblatt  1885  p.  261. 

Ex.  Darmatadt  (K944)^  Mainz  (Seminar),  Wieabaden,  Mainz  Stadtbibl. 
(mehrraeh).    Haag. 

Panzer  VII  n.  35,  —  Würdtwein  150.  —  Maittaire  D,  598.  —  Bauer, 
SuppL  ü,  152*  —  Merkwürdigkeiten  der  Zapfischen  Bibliothek  II,  399  f. 
(mit  Abdruck  der  Widmung  Huttich's),  —  Böcking,  op.  Hutteni,  Suppl.  11, 
1,  398—99,  —  Schaab  n.  125. 

4  M,TVLtLII  CICERONIS  |  DE  FINIBVS  BO|NORVM  ET  MA  | 
LORVM  AD  M.  |  BRVTVM  LI  |  BRI  QVIN-  |  QVe.  |  Lindenblättchen. 
Titeleinfassung  wie  in  Nr,  7;  unten  Wappen*}  mit  zwei  sitzenden 
Schäfern.  Rückseite  Vorrede  dea  Herauageberfi  Nieolaua  Carbachius, 
Mainz  pridie  Cal.  Novemb.  1519. 

Am  Ende:  MOOVNTIAE  EX  AEDIBVS  |  lOANNIS  SCHEFFER,  | 
ANNO  M.  D.  XX.  I  MEN8E  MARTIO.  |   Lindenblatt.    Rückaeite  leer. 

Octav,  254  n.  Seiten  -4-  n.  n.  Schluaablatt  mit  Schluasachrift  auf 
der  Vorseite;  Antiquatype  Nr.  2- 

Ex.  Darmstadt  (D  2869). 

Panzer  n.  33.  ^  Maittaire  I,  212,  —  Weialinger,  armamentariom 
p,  46,  —  Schaab  n,  123, 

5.  INSCRIPTIONES.  |  VETV8TAE.  ROMAN.  ET.  EARVM  FRAQ- 
MEN  1  TA.  IN  AVGVSTA  VINDELICORVM.  ET  |  EIVS  |  DIOECESI. 
CVRA  ET  DILI-  |  GENCIA  CHVONRADI  PEVTIN-  i  QER.    AVGV- 


1)  Daa  oeue  Stgoot:    Schild  mit  zwei  Hacken  mit  3  Rosen,  wie  es  später 
Auch  Jvo  Schoeffer  fllhrte. 


Roth 

BTANL  IVRIS-  |  CONSVLTL  ANTEÄ  IM-  |  PRESSAE.  NVNC  DE- 1 
NVO  REVISAE.  CA  |  8TIGATAE,  SI-  |  MVL  ET  AV  |  CTAE.  |  Linden. 
blättcben  I  M.  D.  XX.  |    Mit  TiCeleiofassung  wie  im  latein,  Livitis  uod 
beiden    Huttichauagaben.      Rückseite    Vorwort    Peutingers    und    Epi- 
gramme,   0,  D. 

Aid  Ende:  EXCVSA  SVNT  HAEC  ANTI  |  QVITATVM  COLLEO 
TA  1  NEA.  IN  AEDIßVS  10  |  ANNIS  SCHOEFFER  |  MOGVKCUCl 
AN  I  NO  CHRISTI,  M.  |  D.  XX.  MENSE  |  AVQVSTO.  |  Linden, 
blättchen.    Signet  (Wappenachilde)  schwarz.    Rückseite  leer, 

Folio^  16  n*  n*  Blatte  Autiqnatype  1.    Mit  HokBcbniiten, 

Ed.  n.  des  Werkes. 

Ex,  Mainz  (zweimal),  Prag,  U.  BibL^  Haag. 

Panzer  n.  37.  —  Würdtwein  p.  151,  —  Klemm  d.  904.  —  Schaab 
127.  —  Hirsch,  millen.  I,  13.  —  Maittaire  U,  598. 

6.  Brevissima  maximeque  eompendiaria  conficieadarom  epistolanun 
formula  per  Erasmum  Roterodamnm.    Moguntiae  An*  M.  D.  XX. 

Am  Ende:  Moguntiae  ex  officina  Joannie  Schoeffer  An.  M.  D.  XL 
Mense  Septembri.  | 

Octav. 

Würdtwein  p.  152.  —  Panzer  n.  42  und  vollständiger  IX,  42.  — 
Schaab  n.  129. 

1.    FAMILI  I  ARIVM  COLLOQVIO-  |  RVM  FORMVLAE,  m| 
QRATIAM  IVVEN  |  tutis   recognitae,  et  |  auctae  ab  ERAS  |  MO   Ro- 
iero  I  damo.  |    Ad  baec  per  eundem.  | 

Brcuis  de  copia  praeceptio. 
Modus^  siue  ratio  studendi. 
Repetendae  leetionis  norma. 
Contestatio  aduersus  seditiosas 
calumnias.  | 
Mit  Titeleinfassung,   unten  das  Monogramm  J  S  und  Wappen   (neaat 
Signet:  2  Hacken  mit  3  Rosen)  neben  zwei  sitzende  Schäfer. 

Am  Ende:  MOOVNTIAE  EX  AEDIBVS  |  Joannis  Scheffer  Anno 
M.  D.  I  XX,)  Menge  octobri*  | 

KleinoctaT,  37  Blatt,  Cursivantiqua. 

Ex.  Darmstadt  (D  4584/5)  [knapp  beschnitten],  Mainz. 

Völker  (Frankfurt  a/M.)  Catalog  101  (1883)  n.  196;  1  M.  20» 

8,  OPERA  POMPONII  |  LAETI  VARIA.  |  QVORVM  CA-  |  TA- 
LOGVM  I  IN  SEQVEN  |  TI  REPE-  |  RIES  PA  |  GEL-  |  LA.  U;  |  MO— 


Der  Buchdrucker  und  Verleger  Johaozk  ijchoeffer  zu  Msänz  lÖOI— 1531  «tc.    467 

GVNTIAE  I   An.  M.  D.  XXL  I    LindeDblättchen.     Mit  Titeleiöfassung, 
worin  unten  Signet  (zwei  sitzepde  8chäfer). 

Am  Ende:  MOGVNTIAE  EX  AEDIBV8  |  JOANNIS  SCHOEPFER.| 
MENSE  FEBRVARIO.  |  AN.  M.  D.  XXL  |    Rückseite  leeh 

»Duodez,  LXXXIX  n.  Blatt, 
Angedruckt:    HENKICI   BE  |  BELII   DE  ROMANORVM  MA  |  GL 
STRATIBVS    LIBELLVS  |   LONGE    ELEGANTI8S.  1    NEC    MINVS 
FRV-  I  CTVOSVS.  I    Lindenblättcheö.     Rückseite  leer. 

Duodez,  7  D,  o.  Blatt  -f-  leerem  Scblussblatt  -|"  1^  ^^^  ^^  Blatt  In- 
dex zum  Pomponius  Laetus. 
IEx.  Mainz, 
Panzer  n.  51.  —  Maittaire  11,  614.  —  Schaab  b.  133. 
9.     D.  ERAS.  I  ROTERODAMl  DE  DV  |  PLICI  COPL\  VER  |  BO- 
RVM   AC   RE-  I  RVM  COMMEN  |  TARIl   DVO.  [  ERAS.    de  laudibua 
literariae   aoeieta  ]  tia,  Reip.  ac  magiBtratuü  nrbia  Ar  |  gentinae^  Epi- 
atola  ad  Jacobü  Vnim  |  phelingnm   plane  Eraamica,  hoc  |  est,  elegans, 
doota,  et  mire  |  Candida.  |    Mit  Titelein faaeung  (Häulen). 

Am  Ende:  (Seite  247):  FINIS.  |  MOGVNTIAE  EX  AEDIBVS 
10-  I  ANNIS  SCeOEFFER  MEN-  l  ÖE  AVGVöTO  ANNO  [  MD.XXL  | 
Lindenblättchen.  |  Rückseite  leer. 
■  Octav,  132  Blatt,  Vorwort  und  Index  Blatt  1—8,  8  n.  n,  Blatt  + 
247  n.  Seiten,  mit  Guatoden  sowie  Signaturen  (All — Rni).  Mittheilung 
aus  Strasaburg. 

Ex,  StraBsburg  (L  Univ..Bibl.). 
Panzer  n.  47,  —  Schaab  n.  138, 


10,  DE  OCTO  I  ORATIONIS  PARTI-  |  nm  conatnictione  libel-  i  Ins, 
tum  elegas  Impri  {  mis,   tum  dilucida   bre  |  uitate   eopio-  |  Biseimus.  | 
Lindenblättchen.  |    ERA8M0  ROTERO-  |  DAMO  AVTORE.  \  MOGVN^ 

■  TUE.  I  An.  M,  D.  XXI.  | 
Mit  Titeleinfaasung.    Rückseite  Vorwort  des  Johannes  Coletus  de- 
canus  von  St.  Paul  an  Guilelmus  Liliua.  Q.  0.    An.  M.  D.  XXL 

Am  Ende:    MOGVNTIAE  APVD  10-  |  ANNEM  SCHOEFFER,  | 
ANNO  M.  D.  XXL  |  Lindenblättchen,  Rückseite  leer. 
■        OctaT,  32  n.  n.  Blatt|  Antiquatype  2, 
H       Ex.  Mainz. 

V       IL  AVLVLA-IRIAPLAVTINA,  |  Comoediarum  lepidisaima,  |  quae, 
etsi  aliaa  incom-  |  pleta,   ä  Codro   Vr  |  aeo   tarnen  |  est  per-  (  fecta.  | 


468 


F.  W.  E,  Rath 


MOGVNTIAE  t  AN.  M.  D.  XXL  |  Lindenblättclien.  Mit  TiteleinfasBung. 
Verfasser  ist  Plauttia  T.  Macciuö, 

Am  Ende:  MOGVNTIAE  EX  OFFICI-  |  NA  lOANNIS  SCHOEF- 
FER,  I  ANNO  M.  D.  XXI,  | 

Duodez,  27  n.  n*  BlaU,  CurBiTaDtiqua, 

Ex*  Mainz. 

12.  ERASMI  I  ROTERODAML  |  De  raHone  atudij,  ao  legendi, 
iDterpretandiqz  |  authores  libellue.  |  Officium  dificipulorum  ex  Qninti* 
liano.  I  Qöi  primo  legendi,  ex  eodeai.  |  ERASMI*  |  Contio  de  pnero 
lESV  in  fichola  Coletica  !  Londini  instituta  pronuntianda.  |  EIYSDEM  | 
Expostulatio  lESV  ad  mortales.  |  EIVSDEM  |  Carmina  scholaria.  |  Mit 
TiteleinfaBöung.    Rückseite  Vorwort  des  Eraemus  an  FetruB  Viterios.  0,  D. 

Blatt  32-  MOGVNTIAE  IN  AEDI-|BVS  lOANNIS  SCHOEF-lFEß. 
ANNO  I  M.  D.  XXI.  I    Rückseite  leer. 
Duodez,  32  n.  Blatt,  ADtiquacursiT. 
Ex.  Mainz,  Haag. 
Schaab  n.  141.  —  Würdtwein  p.  153. 

13.  TEREN-  I  TIVS.  ]  MOGVNTIAE  AN  |  NO  M,  D.  t  XXL  | 
Am  Ende:  MOGVNTIAE  IN  AEDI-  |  BVS  lOANNIS  SCHOEF- 1 

FER,   ANNO  I  M.  D.  XXL  | 

Octav,  16  n.  n.  +  197  n.  Blatt.    Mittheiluog  aus  Freiburg  l  K 

Ex.  Freiburg  i.  B.  (50,  424). 
Schaab  b.  148. 

14.  Brevissiuia  maximeque  compendiaria  cooficiendarum  episto- 
larum  formula  per  Erasmum  Roterodamum. 

Moguutiae  ex  officina  loauuis  ächoeffer.   Aquo  M.  D.  XXII.   Menae 
Februario* 
Octav. 
Panzer  IX,  n*  55  [Bibliotb.  Joach).  —  Schaab  n.  150, 


1 


15.     LindeDblättchen.     PLV  |  TARCHI    CHAERONEI   |   apuscui 
quaeda  longe  atilissima,  |  Rapbaele  ac  loane  Regio,  Ni  |  colao  Sagua* 
tino,  et  Gua-  |  rino  Veronen.  inter-  |  pretibus.  |  Quorum  est  tiidere  cata- 
logum  in  se-  |  qucntis  pagellae  elencho.  |  Indicem  in  ipsius  operis  calcfi 
re-  I  peries.  |  MOGVNTIAE  AN.  |  M.  D.  XXIL  | 

Am  Ende:  (Seite  335):  MOGVNTUE  APVDIOANNEM  |  SCHOEF- 
FER  MENSE  MARTIO  |  AN.  M.  a  XXIL  1    Rückseite  leer. 

ÜctaVj  168  Blatt,  mit  Seitenzahlen  (4—335),  Custoden  und  Sig&s-  ^ 
turen  (Ä  2  -  X  4). 

Panzer  n.  55.  —  Schaab  n.  15L  —  Würdtwein  154. 

Strassburg. 


D«r  Bocbdmcker  nod  Verle^r  Johann  Scboeffer  %ü  Maios  150S— 15S1  etc.    469 

16.  P,  Torentii  ATri  cotnoediae  cum  utiliseimo  de  Comoedia  libello 
L.  Victons  Faußti.     Moguotiae  per  loann*  Schoeffer  M.  D.  XXIL 

Octav, 

Panzer  D.  63.  —  WeisÜDger^  armamentarium  201.  —  Schaab  11.159. 

17.  LAVREN  I  TU  VALLAE  ELEGANTIA  [  tum  libri  sex  d^qz 
ReciprocatioDe  Sui  |  et  8uu8.  muttis»  ditiersiaqz  Prototy  |  pis  diligeoter 
oollatis,  emendati,  |  atqz  adeo  in  priBtinam  illam  ge-  |  Duinamqz  faciem 
haud  aesti-  |  maodiB  sudoribus  |  restitutio  \  AdiectUB  est  index  copio« 
ans,  I  MOQVNTIAE  AN.  M.  D.  XXIL  |  Mit  TUeleinfafisung,  worin  uoten 
Schoeffera  neues  Signet  und  das  Monogramm  JS  rechts  neben.  Eück- 
seite  zwei  Epigramme. 

Am  Eode  (Seite  155):  MOQVNTIAE  EX  AEDIBVS  lOAN  |  NIS 
SCHOEFFER  MENSE  DE-  |  CEMBRL    AN.  M.  D.  XXII.  | 

Octav,  22  n.  n,  Blatt  Index  4"  '^  "•  ^'  ß'^tt  Vorwort  -|-  8  n.  n. 
Blatt  zweiter  Index  +  655  n.  Seiten  +  1^5  n.  Seiten;  CuraiyaDtiqua. 

Ex.  Darmatadt  (C  847),  Mainz. 

Panzer  VII,  415  n.  61,  —  Schaab  n.  157.  —  Maittaire  0,  311.  — 
Hirsch  millen.  D^  23. 

18.  Enchiridion  Militis  Christiani^  saluberrimie  preceptia  refertum 
autore  D.  Eras.  Roterodamo,  cm  accessit  nova  mireque  utilis  praefatio. 
Uognntiae  Anno  M.  D.  XXII. 

Am  Ende:  Moguntiae  ex  aedibtia  loannie  Schoeffer  Menae  Decembri 
An.  M.  D.  XXn. 
Octav. 
Panzer  n.  60.  —  Maittaire  11,  633.  —  Schaab  n.  156. 

19.  Dea.  Erasmus  Roterod.  familiariom  coUoquiorum  formulae. 
Mainz,  X  Schoeffer  1521  (wohl  1522). 
Schaab  n,  158. 


20.    BudaeuB   Wilhelm  ^     Breyiarium    de    asse    et    partibus    eius» 
^  Mainz  1523. 

»Duodez. 
Schaab  n.  166, 
21.  Lindenblättchen  COLLECTA  |  NEA  ANTI  |  QVITATVM  IN 
VR  I  BE,  ATQVE  AGRO  |  MOGVNTINO  R&  |  PERTARVM,  |  Linden* 
blättchen  [  Cum  gratia  et  priuilegio  Imperiali  |  ad  Sexennium.  ]  ANNO 
DOMINL  M.  D.  XXV.  [  MENSE  8EPTEMB.  |  -  Rückseite  Widmung 
des  Uerauagebers  (Hutticbius)  an  Theoderich  Zobel  ex  arce  Curcellina 


470 


F.  W.  E.  Roth 


len     1 


regni  deeerti.  XL  Calend.  |  Äugueti,    Anno  Saliids.  M.  D.  XVD  (wie  i& 
ed.  I.  de  1520). 

Am  Ende:  Lindenblättchen  SVNT  ADHVC  |  MOGVNTIAE  NOÄT 
PAVLO  PLV  I  ra  fragmcta,  quae  ex  indastria  oegleximas^  ne  coiroei^ 
Uta,  de-  I  trita^  &  uetustate  cotisumpta  lectori  nauseam  obijciaat.  |  Tt^ 
lector  uale,  &  bene  optes  ei,  aDtiquitates  has  qui  |  conlegit.  Ex  aedibua 
loanniB  Schoeffer  |  Moguntini.  Anno  Chriati.  |  M.  D.  XXV.  Men-  |  so 
ßeptemb,  |  Lindenblatohen.  Signet  (Wappenschilde)  schwarz.  Rück- 
Beite  leer. 

Ed.  II  des  Werks,  Blatt  für  Blatt  identisch  mit  I,  'Htel  und  Sehlttse- 
Schrift  allein  weichen  ab* 

Fotio,  22  n.  n.  Blatte  mit  IIolzBchnitten. 

Ex.  Mainz* 

Panzer  n.  74.  —  Schaab  n.  171.  —  Merkwürdigkeiten  der  Zapfisehen 
Bibliothek  II,  401.  —  Hamburger,  bibl.  bist,  VI»  117.  —  Tentzel,  monatL 
Unterredungen  aufa  Jahr  1G90  p.  374.  —  loannis,  rer  Mogunt,  III,  318.— 
Hanckius,  de  rerum  Romanarum  Bcriptor.  I,  133.  —    Klemm  n.  905. 

22.  AYMA-  I  EI  RIVALLII  ALLO-  |  brogis,    lureconsulti    emdi. 
tissimi  |  eloquentiasimiqz.,  Giuilia  histo-  |  riae  Iuris  ^  siue  in  XU    Tab.  | 
Leges  cömentariorü  |  libri  qulnqz.  |    Historiae  item  Iuris  Pont.  I  Über 
Singulari«   |  MOGVNTIAE  i  ANNO  M.  D.  XXVII.  |  Cum  gratia  &  prini- 
legio  I  Imperiali.  { 

Mit  TiteleinfasBung^  unten  das  Signet  mit  den  drei  Rosen  von  zwei 
Engeln  gehalten.  Rückseite  Vorwort  des  Aymarus  RiTallus  an  den 
franzosischen  Canzler  Antonius  a  Prato.    0.  D. 

Seite  291:  MAGVNTUE  APVD  lOANNEM  |  SCHOEFFER  MENSE 
MAR-  I  TIO,   ANNO  POST  NA-  |  TVM  CHRIST VM  |  M.  D.  XXVH,  | 
Lindenblättchen.     Rückseite  leer. 

Octav,  8  n.  n.  Blatt  +  291  n.  Seiten. 

Ex,  Darmstadt  (X  1366/110),  Mainz  (dreimal,  eins  defect). 

Panzer  N.  77.  —  Würdtwein  p,  158  mit  Facsimile  des  Titels.  — 
firunet,  manuel  IV,  1319.  —  Schaab  n.  177. 

23.  PLVTAR  I  CHI  CBAERONEI  OPV-  |  acula  quaedara  longe 
utitiesima,  |  Raphaele  ac  loanne  Regio,  |  Nicolao  Saguntino,  et  |  Guarino 
Verooen.  in-  |  terpretibus.  |  Quorum  est  uidere  catalogum  in  t  sequeoä» 
pagellae  elencho.  |  MOGVNTIAE  AN.  1  M.  D.  XXVH.  |  Mit  Titel- 
einfassung,  unten  Schild  mit  Wappen  (links  und  rechts  stehende  9oh&fer)« 

Am  Ende:    Impressum  Moguntiae  per   loanne  Schoeffer.  |    Anit 
domini.  M,  D.  XXVII.  |    Rückseite  leer. 
Dnodez,  319  n.  Seiten«  Cursivantiqua, 
£k.  Mainz. 


er  Bocbdrucker  and  Verleger  Job«im  Sohoeffer  za  BiftiDx  1^3—1531  otc.    47f 

B  24.  P.  TEREN^  |  TU  COMOEDIAE  A  PHIL,  j  Melanchtooe  resti- 
tutae,  6iu8-  |  demqz  scbolys  illtistratae.  |  ComiDentaria  item  io  easdem 
Aelij  I  Dooati  eruditisBima.  in  quibus  |  6upra  omeium  editiooes,  |  qQ6 
repurgatiora  eti-  |  am  k  meudia  ede-  |  reatur,  Gom>  |  plura  re- !  eti- 1  tuta  & 
emendata  sunt,  Quod  ipaum  1  iDduatrio  lectori  exemplorum  |  collatio 
faoile  teatabitur.  |  MOGVNT.  AN,  M.  D.  XXVIIL  |  Mit  TitelemfassuDg 
(11,  8x  15)  wie  bei  Butschp  Bücherornamentik  I,  taf.  81  etwas  ver- 
kleioert.    Cf.  Dibdin^  bibl  Decameroa  II,  p.  10. 

Seite  727  am  Ende:  IMPRESSVM  MOGVNTIAE  PER  lOANNEM  | 
SCHOEFFER.    ANNO    POST    CHRLSTVM  |  NATVM,    MILLE31M0 
QVINGEN-  I  TESIMO   VI0E8IM0    OCTA-  1  VO-    NONO    CALEN,  1 
AVGVSTI  ^).     Rückseite   Signet   (Schäfer   unter   dem   Baume,    darau 
Wappenachild,  rechts  Schafe). 

Quart,  12  n.  d.  Blatt  (2.  3,  [  J,  4  5.  6.  |  ].  7.  8,  9.  f  )•  +  727  o. 
Seiten -{-3  n*  n.  Seiten,  davon  2  leer.   Antiqua.   Mittheilung  aus  Wien. 

K        Ex.  Wien. 

H        Panzer  n.  ÖO.  —    Maittaire  U,  280.  —    Schaab  n.  180. 

■  25.  M.  T.  C.  I  VNICI  OMNIVM  MORTA  |  linm  iudieio  eloqoentiae 
'^parentis  epi-  |  atolae  familiäres,  ex  antiquis  iam  ite-  |  rum  recentioribusq; 
exeraplaribus  in-  |  uicem  collatie,  diligentisBi-  (  me  recogoitae.  [  Anno- 
tationes  item  quaedam  illuBtrium  |  uirorum  in  aliquot  epistolarum  {  loca 
übscuriora.  |  Graecarum  uoeum  tralationem  (!)  omni-  |  um  in  calce  re- 
peries.  I  MOQVNT*  AN.  1528.  |  Mit  Bordmre,  worin  unten  Wappen. 
Rückseite  leer. 

IAm  Ende  (Seite  630)  Bignet  (Schäfer  am  Baume,  neben  Wappen* 
scbüd^  rechts  Schafe)« 
Duodez  f  629  m  Seiten  +  1  a.  n.  Seite  (=i  630).  Antiquacursiv. 
Ex.  Mainz* 
1  26.  DIVI  I  IMP*  IVSTINIA-  |  ni  Institutionum  sine  |  elementorQ 
iurispru*  I  dentiae  libri  quatuor,  |  genuinae  puritati  a<  |  deo  reetituti, 
Ion  I  geqz  castiga-  |  tissimi.  |  Hijs  adiecti  sunt  sepa-  |  ratim  tarne  Caij 
In-  I  stitutionü  lib.  LI  \  MOGVNT.  AN,  |  M.  D  XXIX.  |  Mit  Titel- 
einfaesung  (Lowe  und  Drache  sich  bekämpfend,  rechts  Fisch  und  Vogel 
im  Kampfe).    Rückseite  leer. 

Am  Ende:  IMPRESSVM  MOGVNTIAE  PER  lOANNEM  SCHOEP-| 
FER   ANNO   DOMINI  1   M.  D.  XXIX.    MEN-  |  SE    FEBRVAR.  I  UL 


1)  24.  Jali  1528. 


472  r.  W.  £.  Both 

KALEN.  I  MAB- 1  TD').  |    Signet  (Ungende  WappeMdüUe) 
Büelueita  leer. 

KlmioetoT,  7  n.  n.  Blmtt  +  350  n.  Seite»  +  b.  a.  Sehlanbktt 
wut  Sigoet  lud  Flnna;  kleintte  Aatiqamtjpe. 

Ejl  Dtnnatadt  (X  1494). 

Pmmer  VD,  418  n.  82.  —  Klemm  n.  91.  —  Sdbaab  a.  181.  — 
WOrdtwein  p.  159. 

27.  Angedinekt  hieran: 

CAD  I INSTITV-  I  tioniim  Ubri  dso.  |  qMmi  prior  de  |  penooit. 
po- 1  Bterior  de  }  rebus.  |  MOGVNT.  AN.  ]  M.  D.  XXDL  |  Mk  Titel- 
einbenng  wie  in  Vorigem.    Bfickseite  leer. 

Am  Ende:  EXCVSVM  MOQVNTIAE  ]  per  lonnnem  SehoeÜBr 
Meo-  I  te  Hmrtio,  Anno  dni  |  IL  D.  XXIX.  ;    Biekeeiie  leer. 

KleinoetaT,  44  n.  Seiten  +  2  n.  n.  Blatt;  Ueinfle  AntiqwL 

Ex.  Darmrtadt  (X  1494). 

Pamer  n.  82.  —  Klemm  n.  91.  —    Sehaab  n.  181. 

28.  APPIAKII  ALEXANDKINIDECIVI! 
I  Hbri  qninqa  neCeram  eoOatione  coficnm  a 

quam   antehae  nnqnl  |  repnigati,   «nmmaqi  difigcntia  exen-  |  wL 
qnidem  leetio  prae-  |  tcr  kialoriae  iacnnditalem«  :  ad  inlilliyJi 
qnae-  |  dam  obeeoriora    paasim  Cke-    ronis  in    opctflma  loea,  phri- 
mam  faMris  alla- 1  tnra  eei.    EIVSDEM  A\T0RI3 
iIDTrieiis  i  Cdticas  ; 
Liber  JLibjreos  «t  Sjrins  ' 

ParthicQs  <i  Medtredaäcas.  t 
Mit  Titekinfasaang  i  Saalenomamente.  am  obem  Bande  BngpnarbInMj 
unten  ländliche  Staffage  and  Signec    Gednickt  1529' . 
Quart,  12\,  Blatt  Vorsatz  etc. 

Ex.  Wien  L  k.  üniTerntitabibBothek  defect*  reicht  nur  bis  Seite  722). 
Fuuer  n.  83.  —    Wurdtwein  pt  156.  —  Sehaab  n.  1S3. 

29.  LAY  1  RENTn  VALLAE  Elegantiarum  Sbri  sex,  deqfi  Beci- 
procatxooe  Sui  3l  Suusv  multis  di-  uersbqs  Pto  cotrpis  ;  dili  genter 
em^daä,  atqz  in  pristinam  illam  adeo  genuinamqz  &ciem  band 
aeetiman-  |  di»  sudori-    bus  ia    accuradus  re-  ;  msm  >  T)  Index  copiocas. 


1}  27.  Februar  ly» 

2}  Saeh  Scbaab  o.  1^  vard  der  Dtoek  idibaa  Aagom  1529 


Der  Buchdrucker  itiid  Verleger  Joli&iin  ScboelTer  su  Mainz  1503—1531  etc.    473 

Hit  TtteleiDfassun^,  worin  das  Wappen   mit  dem  Winkelhaken  und  die 

3  Rosen  und  das  Monogramm  I  S. 
^w       Blatt  1^  — 16  Index  rerum  ac  yocularnm. 
^       Blatt  17  —  18  Lav,(rentiu8)  Val.(la)   foanni  Tortellio  Aretino  cubi- 

colario  apostolico  Theologornm  facundissimo.  8,  | 

»pag.  1 — 616  Laurentii  Vallae  Elegantiarum  Libri  !— VL 
pag.  617—652  Laurent]!   Vallae    ad   loannem   Tortelliura   Aretinnm 
eubicularium  Apogtolicum,  de  Reciprocatione  Sui  et  Suns,  Libellua  pturi* 
mum  atiliB.  | 

►  pag.  652—655  Peroratio  operis  atqu©  conclueio  ( 
pag.  655  atn  Ende:  Libelli  de  reciprocatione  sui  et  boob  Laurentij 
Vallensie  finie.  Signet  (Wappenachilde)  |  MOQVNTIAE  IN  AEDIBVS 
10  1  ANNIS  SCHOEFFER  MENjSE  SEPTEMBRI,  ANNO  |  M.D.XXIX. 
Bückseite  leer* 
B  Kleinoctav,  18  n.  n.  Blatt  -|-  655  n.  Seiten  (a— c^  +  A— Z,  a — s^), 
die  18  n.  n*  Blatt  Antiqua,  der  Regt  CurBivantiqua  mit  Randglossen.  — 
Mittheilung  aus  Krakau  und  München* 

■  Ex.  München  (Bofbibl.)  und  Krakau. 

H        Panzer  n.  85.  —  Weislinger;  armamentarium  p.  209.  —  Schaab  n,  185. 

P        30.    VALE-  1  RH    MAXIMI    FACTO  |  RVM    DICTORVM-  |  QVE 
MEMORA-  I  BILIVM  LIBRI  |  NOVEM.  |    Index  rerum  et  uerborum  | 
inaigniura  in  eundem  |  copiosus,  |  MOQVNT,  ANNO  |  M.  D,  XXX.  | 

Am  Ende:  MOGVNTIAE  APVD  lOANNEM  |  SCHOEFFER MEN8E 
lANVA-  I  RIO,  ANNO  CHRISTI  t  M,  D.  XXX.  [ 

IOctav,  13  Blatt  -f-  ^^^  Seiten.    Mittheilung  auB  München. 
Ex.  München  (HofbibL). 
Würdtwein  p.  161.  —  Panzer  n,  86.  —  Schaab  n.  187. 
31.  PLACEN^TINI  IVRISCONSVLTI  VETVSTIS-  |  simi  de  uarie- 
tate  actioDum  libri  sex.  1  ITEM  [  ROGERII  COMPENDIVM  DE  DI-  t 
nersiB   praescriptionibus.  ]   EIVSDEM   DIALOGVS   DE  |  praescriptioni- 
büB.  1  ROGERIIITIDEM  DEQVORVN-  |  dam  ueterum  luriBConßtiltornm 
antinomicis  |  sententijs,  adprime  ntilis  |  Enarratio.  |   EIVSDEM  CATA- 
LOGVS  PRAE-  I  ficriptoro.  |  CVM  PRAEFATIONE  NICOLAI  |  Rhodij 
qui  hos  autores  e  tenebris  |  erutos  in  lucem  aedidit  I  MOQVNT.  ANNO  | 
M.  D.  XXX.  I  Rückßeite  leer.     Dem  Erzbischof  Albrecht  t,  Mainz  ge- 
widmet. 

■  Vorseite    des   letzten    Blattes    Signet   (hängende    Wappenschilde) 
"  schwarz.    Compendij  sine  anmmae  Rogerij  de  diuersis  Prae-  |  scriptioni- 

bus,  deqz  seutentiJB  veterum  quorua*|dam  lurisGonsultomm  Antinomicis,  | 


474  F.  W.  E.  Roth 

enarrationiB  finis.  Mognntiae  ex  |  aedibns  lannis  Schef  |  fer  menie 
FebruariO;  |  Anno  M.  D.  XXX.  |    R&ckseite  leer. 

Eleinoctav;  10  n.  n.  Blatt  +  214  pagg.  -f-  n.  n.  Schiassblatt  mit 
Wappen  nnd  Firma.  Gothiscbe  Type  doch  mit  einem  ae  in  Antiqua 
darin. 

Ex.  Darmstadt  (X  378/10). 

Panzer  n.  87.  —  Gras,  Verzeichnis  II,  178.  —  Würdtwein  p,  160.- 
Schaab  n.  188. 

32.  Lindenblättchen  PLV-  |  TARCHI  CHAERO-  |  nensis  opnscda 
quaedam  lon-|ge  ntilissima,  qaoram  cata-|logam  in  sequentis  pa-|  gellte 
elencho  re-  |  peries.  |  Cnm  Indice.  |  MOGVNTIAE  AN.  |  M.D.XXX.| 
Mit  Titeleinfassnng.    Rückseite  Inhaltsverzeichnis. 

Auf  dem  n.  n.  Schlassblatte :  MOGVNTIAE  EXGVDEBAT  I0-| 
ANNES  SCHOEFFER  MENSE  |  IVLIO.  POST  NATVM  |  CHRISTVM 
ANNO  I  M.  D.  XXX.  |    Signet  (Wappenschilde).    Rückseite  leer. 

Duodez ;  8  n.  n.  Blatt  -f-  362  n.  Seiten  -f-  ^'  ^'  Schlassblatt  mit 
Schlnssschrift^  Antiquacursiy. 

Ex.  Mainz. 

Panzer  n.  91.  —  Würdtwein  p.  161.  —  Schaab  n.  193. 

33.  Galenus,  de  rennm  affectibns  dignotione  et  medicatione  über, 
interprete  Christophoro  Sotero  (=  Hejl  ans  Wiesbaden).  Mains  Job. 
Schoeffer  1530. 

FoUo. 

Schaab  n.  195. 

34.  Donatns. 

Moguntiae  Anno  M.  D.  XXXI.    Mit  dem  hängenden  Wappenschilde 
als  Signet. 
Qaart. 
Würdtwein  p.  163.  —  Panzer  VII,  420  n.  96.  —  Schaab  n.  198. 


Beiträge  zur  Geschichte  und  Literatur  des  Mittelalters, 
insbesondere  der  Rheinlande. 

Von 
F.  W.  B.  Rotb. 


L 

Legonda  de  sancto  Florino  confeBsore^}* 

Vir  quidam  de  ßritannia  oriondua  ad  urbem^)  mundi  primatu  superbam 
peregre  profectus,  deo  dispooente  cuidam  ibi  mulieri  ex  gente  Israbeli- 
tica  egresse  et  orte,  sed  loage  sacramentia  Dove  gracie  aua  stirpe  geoe- 
roaiori  federe  coniunctus  est  maritali  Biquidem^  aicut  credi  faa  est,  non 
violata  morum  saaetitate  nee  Btudiie  peregrinaeionis  sancte,  qtiia  conitt- 
gium,  quod  debiia  pollet  castitate^  profecto  caret  peccati  labe.  Evolutis 
igitur  diebus  aliquot,  novi  illi  coniuges  nta  quieciori  etatetn  agere 
satagentea  relicta  urbig,  in  qua  degebant;^  populosa  frequencia,  cum 
locum  eecreciorem  explorareot  io  quandam  admodum  remolam  et  bumaDO 
cuUu  desertam  domino  dirigente  devenerunt  valleiu,  cai  ob  ipsius  epe- 
ciem  TeoustiB  vocabulum  antiquitas  indiderat.  CoDstructo  itaque  ibi 
faabitaciilo  pro  exprimeDda  qua  eum  amabaot,  eommode  amenitatis  causa 
mutato  nomiDe  locum  appellabaut  Amacia.  Dextro  igitur  voH  bui  suc- 
ceflÄU  potiti,  parvo  poat  tempore  delapso  aese  religiosia  parentibus  multo 
preclariore  futuro  divinitua  ditati  sunt  filio,  qui  eciam,  quoniam  a  pue- 
ricia  in  lege  domioi  erat  inatanter  ioriturua^  dignumque  io  buo  tempore 
fructum  daturuB,  quasi  per  divinum  oraculum  aortitua  eat  vocabulum: 
Florinua.   Transcenao  autem  puerieie  terminOi  iile  bona  iudolia  alumouB 


1)  Rotb,  sowie  im  Texte  der  Name  Florioua. 

2)  Am  Hände  von  andrer  Hnod  aaec.  XV.  beigefUgti  acilieet  Homam,  iaxta 
lltud  to  sequencia.  Cuiua  ex  BriUDDtB  pater  Romam,  ex  Hebreia  mater  oraturi 
veniunt. 


476 


F,  W.  E.  Roth 


preBbiteri  Älexaodri  apud  Hcremußciam  eccIeBiam  beati  Petri  regentii 
magisterio  est  commendatus^  utiliter  ibidem  litteraruro  studiis  inauda« 
turus.  Cum  itaque  lam  Buua  eum  preceptor  insciencia  ultra  illiua  etatib 
modum  pollere,  et  in  divino  quotidie  videret  timore  proficere,  cepil 
CDim  frequeDtiori  ao  ferveutiori  erudire  ammooiciooe ,  atque  aa* 
pliori  dignum  estimare  et  amplecti  ditectione.  Igitur  compensata  eioA 
humilitate  atque  animi  sollercia,  tanquam  fideli  et  prudenti  dUpeo- 
eatori  super  omnia,  que  possedit,  ioduxit  ei  curam  miuiaterii.  In  cuiaa 
Dimirum  providencie  lege  eio  eancte  serviebat  largitati  et^indiistrie,  ut 
forinBecUB  ex  ipBarum  rerum  attestacione  clareret,  quis  spiritua  eam 
intuB  doceret.  Üt  enim  bis  loquar,  qui  credentibus  omDia  posBibUia 
credunt,  licet  multa  per  eum  et  ad  domesticorum  et  ad  pauperum  usum 
quotidie  fierent  expensa,  supra  memorati'  tarnen  ^lexandri  subataati« 
Bulla  DO0  solum  sensit  detrimenta,  verum,  etiam  per  admiranda  cre?it 
augmenta.  Magnus  re?era  et  maximi  preeeptoris  digcipulus  largus  pro- 
culdubio  et  largisäimi  patriafamilias  misterium  nobiÜB  dispeneator  coo- 
fltituendua.  Qui  enim  in  manu  ,  .  ..^)  operatua  eat  Helye,  ne  deficeret 
letbitua  olei  aut  Hydria  farine,  ipse  quoque  aimul  boo  miraculo  illuatrare 
dignatUB  eat  merita  dilecti  sui  Plorioi.  Cum  iam  celebrandus  ille  ado- 
leacena  multarum  iubare  virtutum  elaresceret,  evidenciori  indicio  celeatia 
Teritatia  eiua  sanctitatem  ?ulgavit.  Erat  quippe  ibi  caatrum  nomine 
CauicuDaB  eidem  Bupradicte  ville  vicinum,  magnum  Tidelieet  adversm 
barbaroB  frequentor  iucuraantes  muDtmeotum,  ubi  memoratus  preabit^ 
Alexander  aicut  et  ceteri  illiua  loci  homiuee  BUaa  quoque ,  quo  nunoi 
predouum  timeret  violeDciam,  posuerat  facultates.  De  quo  die  qnadam 
deacendeoB  beatua  Florinus  plenumque  vino  ferena  ooophorum»  pauper- 
culam  nomine  Maximiuam  obviam  habuit,  per  quam  prece  obnixa  mo- 
nitue  et  exoratus,  vinum,  quod  detulit,  viro  auo  egrogatanti  tranamiait 
Sed  quid  apud  diabolum  remissum?  Quid  contra  eiua  iacula  tutum? 
Reourrentem  vimm  beatum,  ut  denuo  repleret  onophorum,  quidam,  qui 
prefato  caatro  iure  cuatodia  erat  prefectua,  bonia  eiua  actibuB  delrtctana 
et  felicibuB  invidena  profectibuB,  peasulo  valvia  obdito  ah  ingresau  enm 
prohibuit,  quia  et  miaso  ad  Alexandrum  nuncio  quaai  rerum  ttiamin 
profligatorem  Odelem  illum  criminabatur  dispensatorem.  Quid  tum  ser^ 
vua  Chriati  ageret?  Fraudem  sanctam  ut  tegeret,  copia  non  emt,  li 
sine  ¥ino  rediret,  magiatri  offensam  timebat.  Prudenti  tandem  arrepto 
coneilio,  ad  divine  largitatia  emblema  confugit^  que  in  se  eonfidentet 
nunquam  confundit^  aed  eoB  magia  glorificat  Ad  propiDquum  igitur 
deelinanB   rivulumi   vilique   illo  liquore   replena    vasculum   letabundiit 


1)  Ein  Wort  verkrat«t. 


Beitrüge  züt  Geschichte  u,  Literatur  des  Mittelalters,  Inshea.  d.  Rheinlande    477 


rediit  ad  magiBtrum*     Et  ecce  divine  veritatis  dignacio  ab  infiieto  disst* 

pacionia  crimine  euum  defendit  electum.     Nam  Alexander  inter  cetera 

de  allata  etiam  doctuB  aqua  mensa  appoaita   cibariisque  extructa,   ilico 

afferri  sibi  iussit  et  pocula,  existimans  iam  oongrtiere  sublucere  occasio- 

nem,  quo  vel  eum   niodeste  arguepdo   ctilpaDdam,  quam   fabo  de  eo 

audierat^  pror&us  damnaret  effuaionem.  vel  certe  ©ius  largitatem  miöus 

,  apte  ea  hora  OBtenderet  factam.     Igitur  veneraDdua  ille  pincema  bene- 

I  dicttODe,  ut  mon§  est,  petita,  aque  liquorem  propiDavit,  sed  ßuperDe  ope- 

racio   poteDcie   bibeoti   Alexandro   vini    saporera   iniiiistravit.     Oastata 

autetn  aqua  contra  naturam  mutata,  ÄlexaDdmm  Stupor  invasit^  et  ob 

falsam  euspicionem  rubor  perfuditi  magnique  cooßideracio  Bigtil  in  ex- 

cesaum  mentis  duxit.     Poetquam  vero  ad  se  re versus,  mirandum  prodi- 

gium  admirando  vin^beati   HaöctitatiR  ndiudicavit   teatinfionium ,    festioe 

de  meosa   aurgeue    staDtia   minietri   advolutus  est   pedibus,   inultumque 

large  faumectans  lacrimiBp  in  hec  verba  ereetua  prorupit     Nominls  me\ 

excelleneia  mag^no   di^^na   esset  honore  et   gloria.    ai   eam   doctrine  et 

operacioniB  saneta  adornaret  preBtancia.     Iure  proculdubio  gaudere  de- 

berem»   quod  potuissem  preesse,   bi  meruiBsem   etiam  prodease.     Nunc 

autem  si  collacio  no^tri  meriti  facienda  eat,  quantum  mei  sublitnitatem 

tnagiaterii  lue  eanctitas  (!'  humilitatcm  precellat,  rerura    iudiciis  patet. 

Quoniam  ergo  vero   iudicio  maiomm  in   te  virtutura   translata   est  eati- 

tnaciOf   me  doBiderante   et  ea,    qua  adhue   fungor   magiBteni    cetiBura 

cogente,  officii  quoque  fieri  debet  tranemutacio ,  ut  versa  videlicet  vice 

tu  deincepB   preaideaö,   ego  feram  impei*ia.     Vir   itaque    prudentiBsiniUB 

DOD   ignarua    terrene    aublimitatiB    aciem   apicem    meritis    nonnunquam 

(deiicere)M  celsitudrnem  magistri  desiderio  et  preceptia  prorBus  coutro- 

veraatus,  ne  qua  tarnen  inobedientie  culpa  notetur^  evangelica  se  tuetur 

auctoritate.     8cio,  inquit,  pater  veoerande,  meliorem  esse  obcdienciam 

victimarum  hoIocauBtomato,  aed  non  ignoro  tuuc  tantum  prelatis  paren- 

dum,  cum  in  domino  fit  im[ioriom.     Nunc  autem  cum  iuxta  vocem  do* 

minicam  diacipulus  non  sit  auper  niagietrum,  magnii  nimirom  esaet  pre* 

sumptio,  81  ego  nuUia  faltUB  virtutibuB  in  quemlibet  etiam    ne  dum  super 

te  aeciperem  primatum-     Qu<id  ergo  periculose  auderem  te  hortaote  et 

cogente  recte  roe  arbitror  repudiare  vera  raecum  causa  agente.    Igitur 

übi  in   aacro   akerne  humilitatis   litigio   ea  pars   vicit,   que  se  racionia 

munimine  defenaavit,  vir  deo  dileetus  Florinus  in  studiia  vite  pracmatiea 

iam  probatua,  commissum  sibi  dispenaacionis  rainisterium  humiliter  re- 

aignaviti  tbeorice  videlicet  vite  contemplacioni,  liberius  et  aolidiua  mentis 


Ij  Ea  atand  jedeofalla  deicere,  welches  aasgeatrichea  und  von  Hand  aaeü.  17 
^an  den  Raod  deijcere  gesetzt  ist 

RomtnlBcIii«  Faraehuaftm  TI»  Qt 


478 


F.  W.  E.  Roth 


intüitum  defixurus.  BeatisBimus  ergo  Christi  confesaor  maltiformi  gra- 
ciarum  carismate  refertus,  sicut  de  virtute  in  virtutem  fecit  asceDsum, 
sie  eciam  de  gradu  promotus  est  in  gradum  Nam  quia  in  diacoDatns 
ordiJie  beoe  ministravit;  sacerdocii  qtioque  gloria  eubiimari  meruit..  In 
cuius  Qominie  excelleotia,  cum  moreB  eius  coocordarent  et  nta^  et  iam 
circumquaque  crebeeceret  fama,  non  post  multos  dies,  magistro  suo 
videlicet  ÄlexaDdro  viam  universe  carnia  lugresso,  omnium  ?oto  et 
annisu  ülius  ipse  succesait  loco.  O  felieem  regenoiam^),  cai  per  beati 
vir]  doctrinam  daturus  erat  deus  graciam  et  leticiam!  Äudent  eDim  et 
vero  ausim  felieem  asaerere  plebem.  que  intelligentem  meruit  habere 
gubernatorem.  Cnm  igitur  vir  venerandue  uberi  sacri  dogmatis  rore 
multorum  corda  perfudisBet,  atque  bone  exemplo  converaacionis,  quam 
docuerat,  coDfirmaaaet  prestiena  per  apiritum  lam  ae  de  huioa  peregri- 
nacionia  ergaatulo  eximendum,  convocatis  in  ueum  diacipnlia  oivioin 
frequenda  poat  sancte  exhortacionia  documenta  ait:  Nunc  vobis  ceroenlt* 
bu8  in  Christo  ego  perpetuo  donandus  sum  acio,  ad  qaod  ut  et  tm 
quoDdam  perducamini^  eatote  imitatorea  mei,  aicut  et  ego  Christi  et 
dient  a  me  accepiatia  yivente,  ita  quoque  me  extinoto  paatore  in  via  dfii 
ambulatote.  Tum^)  oranibue  subito  merore  perculsia  lacrimaromque 
Mumine  faciem  ubertim  rigaotibua,  vir  aaoctua  adiecet:  S<^iOy  inquit,  filil 
dilectisaimi,  quod  tnea  audita  dormitione  parentes  mei  venient  glome- 
rata  amicorum  myriade,  quatenya  quia  voa  obniti  aciunt»  vi  corpus  meniD 
poBsint  tollere,  ütrique  nam  que  veatrum  maiori  quam  sint  mea  roerita 
penaaDteB  atatera^  tanto  estimatiB  interceäsorem  apud  deum  tideUoreo, 
quaoto  me  preseDtia  corporis  gaudetis  viciniorem,  cum  electi  dei,  qaorum 
utinam  contabernio  aacribi  debeam^  patrocinentur  ubique  aua  suffragii 
aincera  implorantibuB  intencione.  Nunc  igitur  quod  accusabilia  est  illi 
amoria  devocio,  que  aduaque  pervivax  est,  donec  oruente  litis  inardeecat 
negocio^  meo  voa  expedit  doceri  cooailio^  quo  et  voa  nichil  amittatia,  et 
eia  rixaudi  occasionem  non  prebeatia.  Vili  atemate  et  fabrica  aaroo- 
phagum  unum  facietia,  in  quo  me  spiritum  reddente  corpus  meum  loea- 
bitis.  8ed  et  alterum  manu  polictori  l'actuni  illi  auperponentea  meamqae 
in  eo  caaulam  recoudentes  aera  eum  munietia  aliiaque  ferreis  viocuUs 
obfirmabitis,  que  cur  vir  prophctico  apiritu  plenua  ita  fieri  voluerit,  m 
exitus  liquidiaaime  docebit.  Defunoto  namque  tnox  eo  at4)ue  uü  pre* 
monatraverat  ^  humato«  ecce  iuxta  preaagium  ipaiua  non  parva  maJio 
aderant  pareutea  eiua  accitaque  omni  illa  ecclesia  prorumpunt  in  verba 


1)  Eine  Hand  aaec.  17.  sohrieb  an  den  Rand:    regenciam  scilioet  paroeUa* 
noruED, 

2}  Ea  stand  duiUj  ans  Rande  vom  Schreiber  der  Vita:  tuio. 


Beiträi^e  zur  Geacbicbte  ti.  Uterator  des  Mfttelallers,  insbcB.  d.  Rheinland e    479 


K»T 


laorimiB  et  suspiriis  permixta.  V'obie»  iuquunt,  absentibus  filium  nostrum 
debita  carnis  solTisBe^  quod  explicabile  sit  magie  dolemus,  sed  virtutibuB 
et  miraculis  apud  vos  eura  coruscaese,  id  vero  serio  gaudemus.  Nunc 
i|Cittir,  quooiam  vob  eo  a  primeve  etatis  Höre  use  esHg  vel  miDifitro  vel 
doctore,  liceat^  quatinus  cum  graeia  ut  et  dos  letemur,  recepta  vel 
ortua  prole.  Solido  dignum  est  tripudio,  qyod  bactenus  ta]em  habuiBtis 
relatura,  iion  est  autem  iniyrium,  si  et  nos  repetimus  vel  sie  pignuß 
commendatum«  Hufüciat  vobia,  qtiod  eum  vite  et  morum  virum  ba- 
buistiB  informatorem,  at  nunc  sinite,  ut  fios  vel  defunctum  nostri  loci 
reducamuß  patronum  et  ber<^dera.  Neo  dixerunt  et  hoc  reeponsum  ac- 
eipiimt,  jub  esae  gencium,  quod  exigitis  non  iDficiamur.  sed  Cbristiane 
legis  iusticiam  nos  coQtra  bane  exactionem  iuBtum  defeodere  arbitra* 
mur.  Id  vobis  pro  reddendo  viöceiuin  estuat  aflfectus  naturalis,  in  nobis 
pro  retinendo  Caritas  ardet  Bpiritualis.  Vob  recipere  oitimiDi  virum  ex 
vobis  secundum  carnem  Datum,  nos  fovere  conteDdimuB  patrem  in 
C%nBto  secundum  spiritum  nobis  datum.  Et  cuiue  unquam  iudicio  nos 
invalidiori  nitimur  causaP  Vi  ergo  breviter  quod  mens  habet,  disBera- 
iDUB^  nuDquam  nisi  inviti  eum  amittemus.  Dum  vero  neque  per  iua 
neque  per  preces  parentes  proficere  multitudo  vidit  adducta,  ut  viribus 
verteretur,  maturavit  esse  intenta  et  parata,  sed  consilio  divinitua  in- 
apirato,  facile  dirimebatur  litigium.  Nam  qutdam  ex  loci  illius  indigenis, 
quibus  altiuB  erat  iogenium^  non  sinistre  conicientCB  quam  ob  causam 
vir  ßanctUB  duos  sarcophagos  opere  et  munimine  dißpari  fieri  et  non 
eodem  situ  poni  iusBerit.  Parti  forciori  cedendum  iudicantes  ad  locum 
monumenti  Ulos  ducendos  cenBebanL  Nunc  estimet^  qui  potest,  quid 
meBtis  parentibus  de  tollendo,  ut  putaban^^  filio  esset  conBolationiB,  quid 
devoto  gregi  de  humani  sagacitate  ingenii  timoris  quid  etiam  spei  de 
sermone  prioris  promisstontsP  Ut  ergo  ad  aepulchrum  ventum  est,  spe- 
des  operia  et  diligeneia  municionis  superioreoi  sareophagum  sacri  cor* 
poris  effigians  custodem  lelani  parentum  fefellit  opioiooem,  nam  mox 
eo  aublato  magno  reverai  sunt  gaudimonio.  8ed  certe  ambiguum  reli- 
quitis  Dum  propensius  exultent,  qui  se  credunt  eum  traosferre,  an  hü, 
qui  BciuQt  se  eum  fovere  in  gremio  terre.  Uta  ita  compoBitis  precioßi 
pigDoris  posBeBsores  dupücitatem  rei  noo  peailendam  vcriti  aliquo  modo 
detegendam,  ne  forte  clandestine  vel  violenter  eius  oblacioni  facultatem 
miüistraret,  nota  celebracio  loci^  consilium  ceperunt  de  occulendo  mau- 
floleo,  sicque  factum  est,  ut  per  aonorum  processum  posteri  locum  se- 
pulchri  minus  haberent  certum.  Sed  faa  non  fuit^  ut  pietatis  divine 
opus  ceßßaret  miöimeque  decuit,  ut  preconia  electi  dei  oblivio  aboleret. 
Proinde  ut  eciam  apud  homines  memoria  illius  permaneret  immortalis^ 
vetera  novia  illustrantur  Bignis.    Sarturnino  eius  ecciesie  presbitero  bonii 

31* 


480 


K  W,  K  Hoth 


imitabili  viro  per  visum  beatoa  Ftonnus  astititi  locumque  sepulchri  de* 
DiODstranSy  se  inde  levari  atqiie  po«t  altare  beat?  Petri  infra  eandem 
ecclesiam  locari  precepit.  Quod  cum  presbiter  indtcare  expaTiaeet«  noete 
altera  vir  beatus  rediens  vehemeoter  oius  negligenciaro  arguit,  atquc» 
eadem  prioria  iussioDis  verba  retoKuit,  Sed  et  iterata  ammonicione, 
dum  presbiter  manifestare,  i|ue  viderat,  neglexisset,  tercia  visione  appa- 
rens  beatus  FlorinuB  non  iam  verbie  tantiim  eiuj*  inobedienciam  incre- 
pavitj  Yerum  eciam  ad  emollietidam  eordia  dunciam  dietracta  percussioDe 
inflicta^  faciem  eins  atque  ocutum  livore  ac  tumore  deturpavit.  Eruditai 
ergo  verbere  preebiter  clero  atqiie  pupulo  oonvocato  revelacioDem  in- 
dicavit,  atqae  in  fidei  Privilegium  plagam  eulpe  et  veritatis  testeni  esee 
affirmavit  Tum  omnibus  ingens  exorta  est  leticia  et  exuUatio,  atqae 
nt  mature  impleri  deberet  viii  sancti  iuRsis ,  magna  inter  eoa  facta  est 
cohortacio.  Piacuit  tarnen ,  iit  priuB  icinnio  indicto  cadtigaciotie  camiB 
maeula«  pecoatorum  tergerent,  at(}Ue  sancto  inaervituri  rainisterio  rigiliis 
et  oracionibufl  se  prepararent.  Supreoia  itaque  constituti  ieianii  noctc 
ymnologiis  et  oracionibus  omnibu»  iDstaritibns«  prefatus  presbiter  subitl^ 
sopitUR  beatum  sibi  Plodnum  astiistere  viditt  qui  eciam  probata  ieitiDti 
et  vigiliarum  devociom^  priorem  recenauit  ammonicionem.  Expergrfac- 
tus  atitem  Satumioiis  vieiotiem  ceteris  replicavit.  Tum  omnia  ille  cetu» 
tanto  letior,  quanto  de  revelatione  certior  iuxta  Christiane  religionis 
morem  cum  lanipadibuB  er  turibulis,  hymnis  canonici«  celeatibus  ad 
locum  aepulchn  obtemperaturus  sacro  preiepto  processif.  Cum  autem 
Bancti  viri  corpus  levarent,  in  quanta  resurrecturus  eaaet  gloria  o«ten- 
debatur,  nam  et  locus  magna  pcrfusus  ent  odoris  fragrancia,  et  oaro 
eins  prorsua  adhuc  a  eornipcione  alieua  barbam  et  capillog  viaa  Cit 
produxisse  ac  si  esset  munda  vivida  declarata  sunt  et  alt«  preaenti 
signo  Banctitatis  eins  merita,  nam  dum  radendo  atque  lavando  cor- 
pore sanxissent  ronsilinm ,  ex  diviuo  nutu  per  sapientiorum  tudtdum 
vinum  si  habercnt,  erat  enim  tunc  gelu  nimiu^  acutum  in  glacialt  du- 
ricia  ooactum,  maxime  ad  hoc  opus  asaerebatur  dignum.  Tom  anos 
quasi  per  spiritum  dei  loquens  respondit.  Cum  eleetum  suued  con- 
fedsorem  ox  quondam  dominus  honore  donaret,  ut  suatt  per  eam  legw 
nature  perderet,  nunquid  oeiam  hodie  eum  hone^tare  non  adidet.  Am 
non  eiuB  obtentu  in  naturalem  se  vinum  resolvot  liqnorem.  per  qn 
aqua  in  vini  mutata  est  saporem.  Erectis  itaque  ad  deum  omniv 
cordibufl  ex  hoc  äermono,  pro  apportando  vino  mittitur  diaconua  eint* 
dem  ecciesie  Passivus  nomine  magna  astancium  ape  et  elgni  oxpeetar 
cione.  Et  ecee  vinum  non  liquidissimum  duntaxat  reperitur^  sed 
vehementem  retinens  calorem  ac  si  igne  aupposito  concitatutn  futa 
in  fervorem.    Aecepto  ergo  quantum  rei  necessitas  poseebat  rino,  migno 


Beiträge  zur  Geschichte  u.  Literatur  dea  Mittelalterfi,  iDsbes.  d.  Rboinbnde    4g t 


populum  ex^pectaDtem  particip>aturus  gaudio,  alacri  Passivua  repedavit 
animo  et  certe,  quantym  plebs  cognito  exuBtaverit  miraculo,  facilius 
creditur  quam  explicetur  stilo,  Expletü  denique  Javandi  et  radendi 
officio,  preciosutn  corpus  in  loco  depoöitum  est  preraonötrato  magna 
reverencia  ot  digno  tali  funere  obsequio.  Ex  viiio  autem  .quo  totns  est 
cclebrandua  ille  dei  confV'^sor ,  cecuB  quidam  linitus  oxoptatam  accepit 
gratiam  visus,  egri  muUi  eodem  liquore  peroncti  a  variiä  languoribue 
sunt  carati,  necnon  a  spiritubuB  imEDUodb  vexati  mundacionia  munere 
ibi  sunt  positi.  Nunc  igitur  quoniam  eis  exteriuB  ostendenda  sunt  signa, 
qni  intus  minus  vident^  beatum  petamus  Florinum,  quatenus  hie  eodem 
in  aobis  spiritualiter  operet»  ut  vjdelicet  superne  lumen  contemplacitiuiß 
habcamuB,  ne  presentis  vite  tenebriB  pressi,  dum  venturam  Incem  nequa- 
quani  diligendo  conspicimuB^  quo  gresBum  operia  porrigamus,  ignoremus. 
Efflagitemus  eciam,  ut  per  t'ioa  suffragium  in  Hdei  firmitate  consistenteB, 
nequaqmim  in  animo  languescamus,  sicque  tnaligitis  apiritibus  habita- 
cionem  in  mentibuH  nosfris  non  prebeamuB  prestantc  domino  nostro 
Ihesu  Christo,  qui  vivens  et  regnana  cum  patre  et  spiritu  Bancto  se 
timencium  deprecacionem  exandivit  usque  in  tineni  dierum  Amen, 

^^        Explicit  legenda  sancti  Klorioi  eonfeäsorii«. 

^^^^  (Ms.  N.  20,  folio^  zu  Wiesbaden,  Hand  saec,  15.) 

W       Min 


11. 

Mira cu Iura  sancti  Magni  martiris.     (10210 


Miraculum  inauditum,  i|iiod  evttnit  modernu  tempore  in  Saxonia  in 
munaeterio  Batieti  Magni  martirib  regiiant(^  Heinrico  tmperatore.  Ego 
leccator  nomine  OthbertUö  etsi  veltem  tegere  peccatum  meum^  indicium 
eeaet  niearum  inquietudo  venarum  et  motus  menbrorum,  quod  ut  quis- 
que  cognoBCat,  ob  quam  causam  aceiderlt  er  ut  mihi  pro  deo  inpendat 
elomosinam  legere  volentibua  per  ordinem  pandam.  Eramus  X.  et  VIII,, 
XV-  viri  et  trea  mulieres  in  villa  Oolbizce  regioniB  Saxonice,  ubi  sanc- 
tUB  Magnus  martyrium  conaummavit.  Qui  in  sanctieairaa  nafeivitate 
dum  expletiB  uiatutinis  cum  missarum  Bollempniia  intereaee  deberemus, 
fluadente  diabolo  choroB  in  cimiterio  duximua.  i^resbiter  vero  nomine 
Kuthbertus  iam  [)rimam  miäsam  inchoaverat,  ^ed  beii  ita  nostra  canti- 
lena  inpediebatur,  ut  idipBum  inter  sacra  verba  peraonaret,  Commotus 
hae  in[^oi'tunicate  uos  adiit^  monens  noa,  ut  quie>icent6s  a  tali  opere 
eeeleaiam  intraremus  Spreuin  ergo  a  nobia,  fiae  inprecatus  est  voce: 
lltinam  potentia  dei  et  merilo  aant^ti  Magni  martiria  »ic  inquioti  annum 
cantaudo  ducatis.     Noa  eins  verba   ^ubaannantea  peratitimus  cantantes. 


482 


F.  W.  E.  Roth 


Erat  ?ero  uaa  tdum  mulieium  filia  presbiteri  Domine  Mersint,  qUAto 
JU88U  p(atri8)^)  ipsius  mulieriß  vocatus  Johannee  brachio  apprehendeni 
conabatur  a  choro  retrahere,  sed  mox  brachium  a  corpore  abstraxit,  ac 
tarnen  una  gutta  sanguinis  nun  manavit  Quodque  est  mirabUe  dictn. 
BJne  brachio  nobisctim  canrando  et  tereodo  pedibus  secundiun  inpre- 
cationem  presbiteri  annum  pergit  Ergo  VL  mensibuB  evolutis,  UBque 
ad  genua  terra  inmersi  sutnu«,  post  annum  redeunte  eadem  sacratissimi 
nat  domini  uaque  ad  latera  dimersi  in  ctrcuitu  cboraa  duximua,  et  tanc 
per  dominum  et  sanctum  Herbertum  Colonie  civitatis  episcopum  Chri«<D 
voiente  liberati  öumuö,  Idem  ad  nos  eadem  die  nat.  veniend  et  ort- 
tiooem  super  noe  eomplens  a  licatura^  qua  inyicem  manu  ad  manuin 
tenebamur^  solvit  noB,  et  ante  attare  sancti  Magni  preciofii  martiris  re- 
coneitiavit  Sie  demum  gravisBimus  sopor  invaeit  noe  et  ante  altare 
obdormivimus  et  tribus  diebuB  cum  tiibuB  noctibus  continae  dormiTi* 
muB.  Uuufl  ergo  ex  nobis  Johannes  nomine  cum  supra  dicta  presbiteri 
tilia  et  cum  duabus  aliia  femlnis  ante  ipBum  [)ro8trati  terre  stadrn  spiri- 
tum  emiBerunt.  Fost  excitationem  nostran]  ad  propria  re^ersi  aocepimos 
cibum,  et  ita  actenus  tremor  membrorum  in  signo  recordationis  vel  potios 
approbationiB  nau  no6  dement.  Sic  in  toto  ilto  anno  noo  maodacaTi* 
muB,  nee  bibimus,  nee  sompatim  cepimus,  nee  pluvia  irrigati  sumoB^ 
nichil  sensimus,  nichil  egimuß,  quam  cantanteB,  sine  Bensu  fuimuB,  Fre- 
quenter  super  nos  fabrica  tecti  ob  ar€endos  ....*)  erigebatur,  sed  hoc 
inici...'*)  diBtraxit  VeBtimenta  nostra  et  caleiamenta  non  sunt  attrita, 
non  ungule  capillive  in  modjco  erevere,  sed  ita  ut  cepimu»,  ioBenfiati 
per  totum  annum  maneimus.  Aliqui  iam  ex  Dobis  obierunt^  el  mirt» 
cults  choruäcantt  aliqui  liberati  deo  laudes  dccantant.  Acta  sunt  bec 
anno  incarnat,  dominiceM'*.  XXI®.  indictione  quarta»  regnante  Heinrieo 
secundo.  Uec  littere  date  sunt  nobis  a  domino  Peregrino  Colonienm 
epidcopo,  domini  Herberti  successore  vener ando, 

(Aus  Ms.  Nr*  96,  saec*  XII— XIII  der  Meraeburger  Uombibliothek. 


III. 
(1099— 1118)- 

Pascalia  episcopuß  Bervns  servorum  dei  venerabili  fratri   B.  Nofio- 
mensi  seu  Tornacensi  episcopo  salutem  ot  apoatolicam  benedictioiieiii. 


1)  Zerfressene  Stelle,  uach  dem  8iDne  ergänzt. 

2)  ZerfVeseene  Stelle,  fehlt  ein  Wort. 

S)  Dasgleicben,  fehlt  der  Beat  dea  Worts, 


ittrKge  zur  öeachicbte  u.  Uterator  dee  Mittelaltera,  insbeB,  d.  Rhoiulande    4R3 

Fraternitati  tue  iam  aecuBdas  ütteraa  misimoB^  ut  moeachis  eancH  Mar- 
tiDT  de  iDitifÜB  itlifl  iuBticiam  faceres^  quas  a  Tornacensibtis  clericm 
patiuntur.  Ceterum  eaDdem  iuaticiam  exercere  diu  miiltumque  fraterni- 
taa  tua  dissimulavit,  unde  oportunum  dtutimus  idem  negocium  L.  Atre- 
batensi,  J.  MoriDenai  ciimproviocialibua  fratribua  commiaiae  (!),  qui 
nimiram  tanquam  religioai  viri  ad  pacem  vehementius  loteiideDtea  idem 
negotium  miaua  canonice  tractaverunt  Quam  ob  rem  noa  utratnque 
partem  ad  oostram  presentiam  evocavimua.  Ipais  itaque  clericis  ex 
aanctorum  patrum  autoritate  monatrovimus  (!)^  quam  indebite  in  deci- 
marum  exat^tione  et  aepulturarum  prohibitioue  monaehos  pregravareot* 
BeatUB  enim  G.  Äugustino  Aoglorum  epiaeopo  acribena  communi  sit 
Hta  viventibua  iam  de  faciendia  porHonibus  nobia,  quid  erit  loquendum^ 
cum  omne^  quod  aupereat,  in  causia  piis  ac  religiosia  erogandum  eat. 
Quartus  autem  Leo  ainodali  conatitutione  decernit,  ut  de  criue  et  pri- 
mitie  aeu  quecunque  oblationea  vivoriim  et  mortuorum  ecclesiia  dei 
_  feliciter  reddautur  a  laicia,  Ubi  ootendum  .  .  .  (bricht  ab)* 
P  Aua  Mb.  766  zu  üarmatadt  Blatt  3,  Hand  aaec.  Xu.     Ueber  die- 

selbe N.  Archiv  XIII,  596.     Der  Papst  iat  Pascal  IL) 

^  (1159-1167,1 

V  Ex  multo  iam  tempore  reverende  pater  compertum  habeo,  per  ali- 
quoa  noatratea  privatim  ac  publice  peraonam  noatre  parvitatie  iufamari, 
eetimationem  ledi,  conversationi  derogari,  qua  rea  michi  apud  excellen- 
ttam  vestram  parum  Bdutie  peperit  plunmum  offenae,  Qui  etai  omnia 
peoe  nobig  imposita  datia  auditoribus  ficta  potius  quam  fida  probare 
poteram,  optiraaa  quoque  defensorea,  qui  in  cauea  mci  contra  crimina- 
tores  in  tudicio  coüsiöterent,  gravca  videlicet  et  inatructas  personaa  mihi 
auffioieuter  provideram,  tarnen  familiarium  meorum  vicem  nostram  dolen- 
tium  me  conailiis  credens,  iotentione  revocata,  deliberavi»  omnibua  hia 
fatigationibua  poat  poBitiSj  paci  et  concordie  consulere,  acandaUe  occa- 
aionem  auferre,  emuloa  meoa  patientie  pugno  referire,  dare  locum  ire, 
totani  deo  occultorum  inspectori  conmittere  non  accuaatione  conacientie 
_  nee  diffidentia  innocentie  nee  graiie  veati^e  deeperatione,  »ed  ut  adver- 
I  tere  digoemiui,  non  valde  me  delectatura  eorum  prelatione  cum  omnibua 
in  commune  eatia  fecero,  spontanea  absolutione.  Idque  facio  non  ex 
triaticia,  «ed  bono  et  tranquillo  animo^  quia  quicquid  non  cum  amore 
poasidetur,  hoc  aine  dolor©  amittitur;  tVuatra  enim  niti,  ut  ait  Cnapus, 
neque  aliud  ae  fatigando,  niöi  odium   querere,   extreme  dementie  est. 


484 


F.  W.  K.  Roth 


'Hichi  autem  iam  privato  ac  desHtuta,  hec  saltem  ait  conaolatio^  ijuik 
EDtecessorea  oostri  omnes  biBdem.  quibua  ego,  modis  affecti  cesaeniot 
loco.  Ea  res  indicio  est»  quod  duIHub  eorum  oisi  unius  solummodo  ie- 
pulturam  meruerunt.  Illud  cjuoque  michi  accrescat  in  consolation 
quod  criminatoreB  mei  noo  ^unt  alii.  quam  factiosi,  blasphemi,  tr 
tores,  perjuri,  susurronee,  inobedientea,  derifloresy  contumeliosi,  deteriori- 
bu8  etiam  bis  viciia  obsessi.  Talee  etiam,  si  obsequerentur,  si  blande- 
rentur,  si  adularentur ,  devitandi  eraut,  quantoniagis  nunc?  Cetenun 
omnes  boni  mc  amplectuntur  et  diligunt  Inaipiens  propemodum  facto« 
Bum^  8ed  GoacttiB,  forte  enim  aliqui  auditorum  causabuntur  me,  dicentes: 
Nimis  te  ipaum  commendando  progredcris,  contumelioee  in  tuoe  io^eherid. 
Qaibus  inquam;  Qui  me  aaöidue  amaritudine  potaverant,  uode  UIU 
duicedinem  propinarem?  Et  eiout  patriciuB  quidam  Romanorum ,  cam 
aibi  pro  boneficija  iniurias  retuliasient,  impreeaoa  dixit:  Si  male  feci 
cum  Romania^  male  ioTeniam;  ita  et  ego  ex  rompetenti  dico:  8i  noo 
bene  egi  cum  eis,  iuetum  eat,  ut  non  bene  recipiam*  Conaulant  igitur 
Bibif  qyando  et  ubi  voltint^  commodiorem  äibi  peraonam  eligant^  in  quam 
more  suo,  cum  libuerit,  irruant,  me  posthac  habere  non  possunt,  etiam 
Bi  velleot.  Eo  enim  ree  mee  tedio  nimietatia  eorum  processere,  at 
ntilitatibuB  meia  alibi  decreverim  providere.  Dictum  est  enim  a  aaJva* 
tore:  Cum  peraequetur  voa  In  civitate  iata,  fugite  in  aliam*  Neqoe 
enim  fortndo  (!)  lapidum  fortitudo  mea^  neque  caro  mea  enea  eat. 

{Mb.  749,  Quart,  zu  Darmatadt,  Watt  142^  — 143%  Druck:  Martini 
coli,  ampl  aus  gleicher  Quelle  incorrect  Abaender  des  Briefs  iat  der 
Abt  von  Orafachaft^  Empfanger  Erzbiachof  Reinald  von  Cöln.) 


In  nomine  sanete  et  iudividue  trinitatis.  Nob  Wimpinensia  ecdme 
canonici  aignificamus  cunctis  tarn  presentis  quam  futuri  evi  fidelibus, 
qualiter   dominua  Livtpoldus   prepoaitus  noater  mediante   avunculo  suo 

veoerabili  Wormacieoais  eccleBie  Cvnrado  epiacopo  pro  remedio  anime 
Bue  ßuorumque  nobia  ad  instar  sancte  matris  nobtre  WormaoienaiB 
eccieaie  pro  perpetiio  iure  concessit,  ut  prebenda  noBtra  post  obituDO 
uniuß  cuiuaque  nostrum  per  annnm  cedat  in  ueum,  quemcumque  morieni 
frater  conatituerit  Acta  e«t  autem  hec  sollempnia  tradieio  anno  io- 
carnacioniB  dominiee  milleaimo  eetiteaimo  septuageBimo  quinto,  indictione 

nana,  regnante  Friderieo  imperatore  glorioeiBaimo«  Cvnrado  rever^ndo 
Wormaciensis    eccieaie  epiftcopo,    hiia    aBtantibus    teatibuB:     Henngero 


trüge  sur  Genchicbte  ti.  Literatur  des  MittelalterB,  iOBbes,  d.  Rbcinlande     48n 


decanOi  Cvnrado  cuetode»  Bubone,  Gebenone  cellerario*  Theoderico,  Lude* 

wico,  Burchardo  scolastico^  Cunradio.  Volcnaado^  Diöthero,  Hermanno, 
Walthero;    de   exterioribus   fratribus:    Adelberto  archipreebitero,  Hart- 

maDDo,  Vdalrico,  Beiorioo,  Heinrico,  Cunone,  Friderico  archipresbitero, 
WortwiDo,  Adelberto  et  ceteria  quampluribus. 

(Aus  der  Wimpfener  He.  saec.  XIH.    Nr,  2797,  foHo,  zu  Darmstadt. 
Druck:   Schannat^  hißt  Wormat.  I,  116—117  ohne  Zeugen). 

^  (1279.) 

^  In  nomine  sancte  et  iudividue  trinitatis.  Nos  Dietherus  prepositus 
ecclesie  Winpinensis  ceceriqiie  noatri  coucanouici  ibidem  universi  ob 
nostrarum  animarun*  salutera  et  noBtre  eccleaie  proraotionem  statuknus, 
ut  qualibet  feria  quiota  quatuor  temporum  agatur  memoria  mortuorum 
BollempQtter  more,  quo  dtem  atiimarum  videlicet  post  festum  omnium 
Baoctorum  cum  veaperie,  maioribua  vigiliia  et  processione  et  missa  cor- 
auevimus  honorare,  et  propter  id  ille,  qtii  tunc  temporis  noster  est  por- 
tariuB,  dabit  cuiUbet  fratmm  pretjenti  VL  hallenBeg.  Item  statuendo 
sanclimus,  quod  idem  noater  portareua  (!)  qualibet  feria  sexta  inmediate 
poat  feriam  quiütam  quatuor  temporum  nobia  eomputet  et  det  racionem 
de  officio  öibi  coramiagoj  et  quivi«  fratrum,  qui  huic  interest  computa- 
tioni,  habebit  per  noatrum  portareum  (!)  VI  hallenees,  Preterea  atatui* 
moB^  quod  ebdomadarius  qualibet  dominica  per  circulum  aiini  poat 
aaperaionem  tarn  ad  no»  quam  ad  populum  faciat  commemorationem 
animarum  et  recitet  materna  lingua  anniveraaria  io  illa  bebdomada 
Qobia  occurrentia.  et  ad  hec  statuta  obaervanda  nos  et  noatroa  sueees- 
aorea  fideliter  obligamue.  Actum  anno  domini  M^.  cc^.  LXXIX*  in 
cena  domina. 

(Ma.  2797^  fotio,  in  Üarmatadt.) 


(eaec.  XIIL 


^f  Dilectis  in  Chriato  fratribus  omnibua  preaentea  litteraa  ioapecturiB 
W,  divina  miseracione  MutineoBis  episcopua  in  vero  aatutari  aalutem. 
Noverit  vestra  diacretio,  (juod  cum  io  partibua  Aquiggrani  quibuadam 
exigentibua  cauaia  conversaremur  ad  tempUB,  litteras  dumini  0.  Bancti 
[Nicolai  in  cacere  (!)  Tulliano  diaeoni  cardinaiia   apoatolice   aedia  legati 


48G 


r  W.  E.  fioth 


percepimtis  continenteB,  quod  coosecraotes  altare  aancti  Benedicti  b 
monasterio  de  Poreeto^)  Cystercieodia  ordieis,  Coloniensis  diocms, 
faceremus  ibi  an  Dualem  quadra^inta  dterum  iDdalgentiam  perpetüo  du- 
raturam  omnibuB  iq  die  illius  coosecratioDis  Wsitantibufi  ecelesiam  supra- 
dictam.  Quod  et  perfecimus  proxima  domiDica  poet  feetaci  apostolomm 
Philipp]  et  lacobi  statuentes  et  publice  Duotiantes,  quod  aemper  in  tali 
dominica  predicta  indulgentia  observetur.  Karitas  dei  et  gratia  domini 
noBtri  IhoBU  Christi  et  gaudium  id  apiritu  saacto  vobiacum  Amen. 

(Ms.  951  zu  Üarmstadt^  Quart,  Antifonar  vod  BttrtBcheid,  von  Haod 
aaec.  XIII  eingeschrieben.) 


VIII. 
iienteD Verzeichnis  des  Stifts  W impfen  am  Neckar  Baeo.XUL 

In  feato  aancti  Martini.  Heinricue  de  Tiefinbach  dare  debet  V,  soIi- 
dos.  HeinricuB  de  inferiori  Qriezhein  Li.  »olidoe.  Heilburc  de  ioferiori 
Griezhein  III.  solides.  Iltltebrant  de  Tutinburc  XX.  denarioa.  Berin- 
gerna  de  Bellingin  XX.  solidos  et  VI.  denarios.  Lipher  de  BeUingiD 
V.  solidos  et  VI  denarios.  Hermannus  de  superiori  Griezheio  VI.  de- 
narios. Item  Albertus  de  eadem  villa  VI.  denarios.  Cunrat  de  Orieft» 
hein  III.  solidos.  Geroch  de  Bufhlnhart  11.  soUdos.  Cunrat  de  Kirehart 
XX.  denarios,  de  Kessa  inferiori  IL  solidos.  Hedewic  et  Heinrich  de 
Bacherheiu  XX \1,  denarios.  Otto  et  Heinrieus  de  Helmstat  L.  denarios. 
Meiogoz  de  lagisvelt  IUI  denarios.  Ludewieus  de  Tutinburc  IUI,  soli- 
dos et  VI.  denarios.  Adeloch  et  Ludewieus  de  Oundolffaein  XL.  de- 
narios. Wieman  de  Uaginbuch  VI.  solidos.  Heinrieus  de  Tutiobnre 
IUI.  denarios.  Ueinricus  Otterlin  cognomine  vineam  suam  in  Kienbach 
prope  Biberah  dedit,  a  qua  aonuatim  IUI.  denarios  persolvit.  Eo  mortoo 
solidus  datur.  Mortua  uxore  sua  alter  soIiduB  addendus  est,  et  ita  per* 
manebit  beredibus.  Guntherus  de  Biberach  XVIII.  denarioa,  de  Keaaa 
libram,  de  Eberbach  prope  Eicholfshein  V  Bolidos,  quoruoi  portario 
unus  dari  debet.  De  Tiefinbach  solidus  Berhtoidus  et  Eberhardns  et 
Hedewigis  de  Kessa  dederunt  ecclesie  predium  suum  ibidem,  unde  soli- 
dus hallenB.  feste  Martini ^  Reginbertus  adhuc  vivus  duas  medietatSi 
duorum  oobis  dedit,  unde  VI.  denarios  anouatim  persolvit. 

Predium  Diezmanni  in  Uaginbuch  ülius  Sigefridi  in  lagiavelt  apud 
noa  obtinuity  ut  eo  mortuo  id  libere  cedat  in  UBUm  fratrum.  CiinTadai 
de  W^insberc  habet  bona  nostra  Sulmen,  sed  non  hereditArio  iure 


1)  Burtseheid  bei  A stoben. 


ßeiträge  zur  (>eachicbte  it.  Literatur  des  Mittelatlers,  insbes.  d.  Rhetnknde    4H7 

f  Lncie  t  Godofridus.  In  anntiuciacioDe  f  Gerlaeus.  Gerdnidis. 
Ädelheit.  Stephan!  pape  f  Willeburc-  Btirchardi  epiaoapi  f  SigebotOj 
pro  hiB  dantur  IL  solidi  hallens. 

(Ana  der  Wimpfener  Ha*  eaec  XIII  zu  DarniBtadt  Nr. 2797,  folio) 


I 


IX. 

He  sunt  gracie  et  beneficia;  que  dantur  benefactoribue 
fabrice  eeolesie  s.  Stephani  Maguncie. 

In  primis  dantur  eis  patrocinia  sanctorum  videlicet  s  Stephani  pro- 
tomartyris,  patroni  inclyte  ecclesie  ac  Marie  Magdalena  compatrone 
predicte  ecclesie,  lueti  pape  et  martjris,  Anastasie,  Sapientie^  quomm 
reliquie  in  dicta  ecciesia  b.  Stephan!  requieacunt^  et  aliorum  Banctorum 
muJtorum. 

Preterea  d.  papa  Clemens  omnibus  benefactoribuE  ipsius  loci  XL. 
dies  criminalium  et  annnm  venalium  iniuncte  eis  penitencie  miBeri- 
corditer  relaxat,  vota  fracta,  ai  ad  ea  redierint,  peccata  oblita,  iura- 
menta,  que  sine  deliberacione  fiunt,  offensas  parentum,  si  eoormeB  non 
fuerint. 

Item  d.  Petrus  ar«-faiepi8coput»  Maguntinus  XL.  dieB  de  iniuncta 
penitencia  ac  eciam  prelatia  eccleaiarum  rectoribus,  vicariia  et  clericiB, 
qni  auam  adbibueruiit  diligenciam  efücacem,  quidquid  in  horis  diceodis 
seu  canendia  per  negügenciaro  omisennt^  bi  de  hoc  confeaBi  fuerint  et 
contriti,  misericorditer  condooat. 

Item  InnocenciuB  papa  XL,  diea  iniunote  penitencie  misericorditer 
relaxat. 

Item  Irungus   episcopUB  tlerbipolenais  XL.  dies  et  unara  carrenam. 

Item  Emercho  epißcopos  Worraacienaia  tantum. 

Item  Albertus  HalbiratadensiB  XL  diea  et  confraternitatem  omDiuni 
eceleBiarum  et  monaBteriorum  sue  diocesia. 

Item  SifriduB  episeopus  CurienBla  tantum. 

Item  TheodoricuR  eptBcopua  PadeburnenaiB  tantum. 

Item  Widekinduö  episcopua  Mianensis  tantum. 

Item  d.  Gerhardua  archiepiscopua  Magontinua  XL.  dioß  et  unam 
carrenam. 

Item  d.  Herbipolensis  episcopua  XL.  diee  et  unam  carrenam. 

Item  Vironenaiö  epiacopus  XL.  dies  et  unam  carrenam. 

Item  Conradus  epiacopua  Olmonacenaia  tantum. 

Item  C.  Sambiensia  tantum. 


488 


F.  W.  E.  Roth 


Item  omnibuB  bencfaotoribus  prefate  fabrice  8.  Stephani  pleoam 
canfraternitatem  et  participacionem  omnium  oracionum»  vigiliarum,  mia- 
sarura ,  ieiutiiorum  et  aliorum  bonorum  operom,  que  fiuDt  in  mille  et 
quadringeDtiB  inoDasteriiti  et  ecdeeiid  conventualibuB  qoq  ambigiter  efi^e 
datas. 

Item  Bumma  diemtn  centutn  noviea  et  tot  carrenas  paparatDi  arcb^ 
epiBcoporum  et  episcoporum. 

Mille  ducentarum  confratrea  ecdeBiarum 

Sunt,  qm  Stephanice  gubveniuDt  fabrice. 

Quadruplieans  nunierum  dubio  procul  hie  lege  veniro, 

Cresoit  enim  varie  gracia  quotidie. 

HoraB  neglectas  domiDo  faciunt  quasi  lectas, 

Et  centum  noviee  promeruere  dieft, 

Quadragenarum  fratrea  et  episcoporum 

OrdiniB  et  griBoi  sunt  pietate  dei. 
(Aus   dem   XV.  Jahrhundert,    die   8t  Stefanökirche    in    Mainz  b^ 
treffend.     Nach  Absobrift  des  Pfarrers  Severus   von  WalldureiL) 


X. 

ZinsregiBter  der  Abtei  Eberbach   im  Kheiiigau,  saee.  XIV- 

Situs  agrorum  monaBterii  Eberbacensia  in  Scherstein  M, 
Primo  primu8  campuö  versus  Mueehebach  habet  VL  iugera  iuxit 
crucem  retro  villani.  Item  unum  quartale  ibidemi  quod  »e  extendit  ia 
prediota  VL  iugera.  Item  unum  duale  ibidem  iuxta  Vobanem  militem 
et  ae  extendit  in  predicta  VI  iugera.  Item  uuum  duale  ibidem  iujcta 
domiDOB  Bepuleri  domini.  Item  IIIj,  jugera  ame  ditwege  sub  Wiltelmo 
de  Scarpenstein,  Item  unum  iuger  ame  totBheimerwege  iuxta  RiBoneoi. 
Item  unam  iuger  superius  ame  toisheimerwege  supra  clericum  öancte 
Marie.  Item  superius  ame  totsheimerwege  III.  ingera  supra  dominam 
de  Waldertheim.  hem  zu  bechc  dimidium  iuger  sub  Willelmo  de  aear- 
penstetn.  Item  zu  beche  dimidium  iuger  iuxta  Sifriduro  de  Gouwe. 
Item  superius  dimid.  iuger  sub  domina  de  Waldertheim.  Item  dude 
ibidem  äupra  dominoe  sepuleri  dui.  Item  duale  ibidem  sub  Marscalcow 
Item  dimidium  iuger  sub  Godefrido  de  Poroerio.  Item  duale  supr« 
lacnbum  tilium  Lergen.  Uem  duale  supra  Tilmannum  fiUum  Boomandi. 
Item  duo  iugera  ame  eigene  sub  marscalco.  Item  ibidem  dttnidium 
iuger   supra   Marscalcum.     Item    duale    t*ub    domina   Clementti.     Item 


1}  Scbiersteia  b^\  Wieibatlei>. 


Beiträge  zur  Oeachichte  u,  Literatur  des  Mittelalters,  iDsbes.  d  HlieiiilaTide    489 


n  iugera  eupra  domitiain  Clementis.  Item  unum  iuger  ame  dotsheimer- 
wege  et  se  extendit  ultra  viam.  Item  dimidium  iuger,  qui  se  extendit 
m  longituditie  anden  walewer.  Item  II,  iugera  se  exteiidunt  in  predic- 
tarn  viam.  Item  unum  duale  iuxta  lacobum  de  Fomeno.  Item  duale 
andir  credeleD  sab  fontem  Item  unum  duale  iuxta  Didericum  floiseen. 
Item  IL  iugera  iuxta  Musehebechere  marke  of  der  creaelen.  Item  dimi- 
dium iuger  inferius  sub  dominis  sepulcri  domini.  Item  IL  iugera  sub 
Marsealco  Item  ioferius  IIL  iugera  sub  lacobo  de  Pomerio.  Item 
UDum  iuger  ne  exteudit  in  predicta  tria  iugera.  Item  IL  iugera  ex  alia 
parte  iuxta  raarscalcum.  Item  VIL  quartalia  an  muscbebechermarke 
iuxta  dominoB  sepulcri  domini.  Item  IIL  dimidium  iuger  in  valle  aub 
Tilmanno  filio  Boumundi.  Item  IL  iugera  ibidem  aub  Risone,  Item 
n.  iugera  ander  erummcn  anwanden  iuxta  Kisonera.  Item  dimidium 
iuger  anden  Wi  gebe  der  wego  sub  Rieoue.  Item  inferius  iuxta  viam 
WiBcbeder  dimidium  iuger  sub  domini»  sepulcri  domini.  Item  unum 
iuger  in  valle  aypra  Simonem  TrippeL  Item  ibidem  dimidium  iuger 
eub  Elegasten.  Item  inferius  dimidium  iuger  iuxta  llisonem.  Item 
duale  8ub  Wisebederwege  inter  Tilmaunum  piacatorem  et  dominos  se- 
pulcri domini.  Ircm  duale  an  der  buuden  iuxta  Elegasten.  Item  duale 
ame  staden  iuxta  Hertwicum  Wellen.  Item  iuger  ame  Staden  iuxta 
Walzonem,  Item  IL  iugera  ame  totsheimer  weide  iuxta  seitboum.  Item 
Vni.  iugera  ander  welfisgruben  et  est  tertia  iDcnltdf  i|ue  nun(|uam  se> 
minatur  {?).  Item  quartale  aupra  Tilmanoum  8almen«inidere.  Item 
rinderauwe,  qui  continet  VI.  iugera  et  semioantur  omni  anno.  Item  duale 
supra  faerwec  iuxta  lacohum  de  pomerio.  Item  unum  iuger  sub  herwege 
Bupra  Kifionem.  Item  IL  iugera  8upra  plebanum.  Item  ibi  prope  dimi- 
dium iuger  iuxta  8ifridum  de  Gouwe,  Item  IL  iugera  superius  supra 
lacobum  de  Pomerio,  Item  parum  superius  IL  iugera  iuxta  Elegasten. 
Item  IIL  iugera  ex  opposito  predictoaim  duorum  lugerum  iuxta  Ortli- 
bum  de  Mulboume.  Item  ex  0[>posito  dingen  dimidium  iuger  et  duo 
nostra  iugera  predicta  ne  extendunt  in  predictum  dimidium  iuger.  Item 
zu  dingen  dimidium  iuger  inter  noetra  duo  iugera  et  Elegasten.  Item 
IL  iugera  ibidem  iuxta  dominam  de  Walderfheim.  Item  unum  iuger 
superius  super  predictam  dominam.  Item  inferius  unum  iuger  sub  TiL 
mauno^  filio  Boumundi.  Item  ibidem  duale  iuxta  plebanum.  Item 
superius  dimidium  iuger  iuxta  decaoum  sancti  Stephaoi.  Item  dimi* 
dium  iugeris,  quod  se  -  entendit  in  predictum  dimidium  iuger  et  est 
situm  inter  lacobum  dictum  lergen*  Item  superius  IL  iugera  aupra 
dominos  sepulcri  domini.  Item  parum  superius  UL  iugera  supra  domi- 
nam Clementis.  Item  inferius  dimidium  iuger  inter  lacobum  de  Pomerio. 
Item  versus  silvam  dimidium  iuger  isupra  lacobum  dictum  lerge.    Item 


4iN) 


F.  W.  E.  Roth 


IL  iugera  ante  curiam  domine  Clementis.  Item  zu  dasgen  reioe 
eupra  clericum  III.  iugera.  Item  parum  superiuB  supra  Riaooem  dimi- 
dium  iuger  ante  molendinuni.  Item  parum  longiua  dimidium  iuger  sab 
plebano.  Item  11*  iügera  indes  kelriegrunde  sub  plebano.  Item  daale 
zu  daBgenreioe  iuxta  pratum  Hertwici  ander  bacb.  Item  duale  zu  daa- 
genreine  iuxta  dominam  Clementis.  Item  IL  iugera  ame  lusenarterwege 
iuxta  decanum  sancti  Stephanie  Item  parum  inferius  unum  iuger  iuxta 
Elegaeten.  Item  tnteriua  unum  iuger  iuxta  ripam  aub  dominis  fiepalcri 
domini.  Item  inferiuä  duale,  quod  tendit  ultra  ripam  iuxta  Risouem 
Item  propiua  ville  duale  iuxta  Ilertwtcum  ander  bach.  Item  ibi  prope 
IL  iugera  iuxta  Elegasten.  Item  FI,  iugera  que  ae  extendunt  super 
agrum  dictum  ProiTcn  et  est  vicinue  lacobu»  de  Pomeno.  Item  ome 
lueenarter  wege  UI.  iugera  preter  quartale  iuxta  dominos  gradua  »ce 
Marie.  Item  VJL  quartalia  iuxta  dominoa  de  Blidenstat  Item  ibi  prope 
n.  iugera  iuxta  Elegasten.  item  dimidium  iuger.  ibidem  sub  plebauo 
Item  unum  iuger  ae  extendit  trana  atercelswec  aub  Elegasten.  Item 
IL  iugera  ame  dingen  floeae  iuxta  Kieonem.  Item  IT.  iugera  iuxta 
lacobnm  de  Pomerio.  Item  ofme  her  wege  ame  clingeDfioaae  dimidium 
iuger  aub  dominie  gradue  sancte  Marie  et  deberet  eaae  ante  positua. 
Item  unum  iuger  inder  lachen  aupra  dim.  Wolzonem.  Item  babemus 
ioaulam  dictam  rinderouwe,  que  habet  IIH.  iugera  agrorum  eub  VTol- 
zone  milite.  Item  in  eadem  inaula  IL  iugera  agrorum  sub  maracalco.  — 
tOrig.  Güterverzeichnie,  aaec,  14,  Perg.j 


XL 

Chroniatiacbe  Noten  über  Abtei  Arnaburg  (Wetterau). 

Dampna  illata  tempore  AdotfYi  archiepiacopi   Hoguntinensia  anno 
M^  cccc*^  quarto. 

Anno  domini  1404  aeu  circiter  quadragesimam  bellorum  et  Uünm 
tempeatatee  inter  quondam  reverendiasimum  in  Cbriato  patrem  et  doa 
num  AdolfTum  archiepiacopum  Maguntioum  et  Lantgravium  terre  Ba 
auborte  fuerunt  et  per  diveraa  tempora  contiuuate.  Et  durantibaa 
dute  litibuB  dicti  duo  principe»  et  eorum  hie  inde  complioea  et  ei 
citua  tarn  ascondendo  a  terra  liaaaie  quam  deaceudendo  ad 
archipreauliB  Moguntini  frequenter  apud  predictum  monaatertum 
spurgk  et  curias  ad  id  mouaaterium  pertinentea  applieueroot^  omoia 
quodque  victui  tarn  animalium  quam  hominum  et  equorum  in  tiao^ 
blado,  carnibua  aive  in  aliia  rebus  ouUo  precio  dato  monacbia  dicti 
monasterii  auferentea,   noonunquam  eciam  alias  quaallbet  res  dictonuD 


Beiträge  znr  Geachichte  u.  Liicrator  doB  Mittelalters,   inabes.  d.  Rheiulandp    491 


abbatia  et  conventus  vi  capieuteB.  Item  fuit  et  est  verum.  Et  eisdem 
difTedalibtis  duraotibuB  nooDunquam  armigeri  eorundem  hinc  inde  prin- 
cipum  in  curiis  promemoratomm  abbatis  et  conventua  presertim  in 
graogia  Kalabuasen  «ese  collocariiDt  maram  didtumam  ibidem  traben- 
tes.  Et  quia  dicti  veDerabilea  domirti  abbas  et  convcatus  neuter  portam 
districtam  illorum,  viai»  et  repagti)a  aperire  audebatit,  sepiue  cootinge- 
bat,  quod  predicti  armigeri  accipientes  ex  horreis  curiarum  dieiarum 
abbatiis  et  conventus  blada  siliginia,  tritiei  et  alionim  frumentorum 
nondum  trituratorum  apud  huiusmodi  repagula  et  viarum  portas  aeeu- 
niulaveruQt;  donec  mootes  ex  eiedem  bladia  aggregati  eadem  repagala 
et  viarum  claosuran  cum  equi«  et  aliia  necessariis  traosire  patuerunt, 
huias  (?)  frumenta  per  hoc  dispergeoda  et  dampna,  que  dicti  abbas  et 
coDventus  occasione  predictorum  litium  perpessi  sunt  ad  X]I  tu.  et  cL 
flor.  Beueusis  salvo  etc. 

Post  lites  vero  et  gweras  predictae  reverendieeimo  io  Chri&to  patre 
et  domino  Johanne  de  Nassauwe  in  archtepiacopum  MoguotineiiBem 
promoto,  ioter  eundem  et  Laotgravium  Hassie  scilicet  beliorum  maxime 
tribulacionea  suboriebantur.  Quod  dictum  monaaterium  occaaione  eorun- 
I  dem  beliorum  aeilicet  et  predictorum  duorum  et  prio cipum  auorum  scilicet 
armatorum  et  exercituum  tarn  monaaterium  quam  grangiaa  eius  quotti- 
die  accedencium  diveraimode,  ut  supra  de  prioribus  fedaciouibua  dictum 
est,  diversa  onera  et  dampna  suatinuit  et  auatinet  iu  preseneiam. 

Et  quod  idem  dominus  reverendua  archiepiseopua  JohauDea^  cum 
dicti  abbaa  et  oonventua  ei  aubaidium  dare  recusaasaeut ,  allegantea 
auam  exempcionem  indignatua  omnia  bona  huiusmodi  monaaterii  in 
districtu  nostro  off  dem  gauwe  eitra  nee  ultra  Reuum,  citra  Mogum  et 
in  der  Wederauwe  cousiatencia  aibi  ueurpabat  in  dicti  monasterii  maxi- 
mum  dampnum  et  gravameu.  Et  cum  idem  domiuus  archiepiacopua 
HoguntinuB  dicti  monaaterii  intrusionem  dare  veluisset,  conventus  quo* 
que  auie  privilegiis  innitena  et  huic  intruaioni  cum  reatitiaaet,  ipae  do- 
minus archiepiacopua  fratrea  monaaterii  exeommuoicavit ,  ipaumque 
monaaterium  interdicebat  et  in  eiadem  cenauris  eoa  detinebat  duobua 
integris  anniai  tandem  totuni  monaaterium  deatruere  et  evertere  mina- 
batur.  Que  cum  reverendua  dominus  Wernema  de  Falckeneteijo  pro- 
tunc  archiepiacopua  Trevirenais  tantas  oppressionea  et  calamitatea  dicto 
monaaterio  commioare  cogooviaaet,  aatellitea  et  armatoa  auoa  pro  huius 
monasterii  defeoaioue  equitea  et  peditea  numero  BlX)  ad  idem  monaate- 
rium misit,  et  quod  iam  dicti  8(J0  armati  duobua  annia  in  eodem  mo- 
uasterio  permanentes  idem  a  aubveraione  eominata  defenderent.  Abbaa 
autem  et  eouventus  eiusdem  moDasterli  dictis  armatia  expeusas  neces- 
sarias  miniatrare  habuerunt,   quaa  de  auia  habere  uon  poterant.    Ex 


492 


F.  W.  E.  Roth 


quo  domiDUB  Mogutitinus  eorum  fere  omtiia  booa  oceupasset,  peconii 
recepta  diversos  censue  et  redditue  aliia  coDsternere  et  vendere  necnon 
sub  gravibug  uatiris  pecunias  mutuare  8UDt  ooacti  in  dieti  rooDasteni 
Irrecuperabile  dampoem. 

Poat  vero  dictum  dominum  lohannem  archiepiscopam  Mo^untinen* 
sem  domino  Conrado  in  sede  eiuBdem  ecclesie  MoguotiDeDais  promoto 
disäensionibtiB  quoque  et  differenciis  inter  eundem  dominum  ConradoiD 
archiepiscopum  et  Lantgravium  Hasaie  subortie  propter  gweraa  et  0€- 
castone  illai-um  inter  eoedeni  principee  vigentee  dicti  domini  abbaa  et 
oonventus  prout  et  antea  in  litibus  supradtetis  ineonvenientissima  dampoa 
euatinuernnt. 

Po9t  vero  dictum  monaaterium  diversis  et  variis  altis  peraecutioni- 
bus  a  pluribus  armigeris  oidem  monasterio  adversantibus  factia  preaer* 
tira  a  Conrado  Belderssheym  et  dicto  Wythenhueen  ac  eorum  conplici* 
bus  incendiiä  plurimts  procipue  eutiarum  dictonim  dominorum  in  Buten 
et  Burokardisfelden  necnon  rapinie  et  moleßtiis  multiplicibua  persequenti- 
buB  et  dampnilicibuH  afflictum  et^t  molestias  quoque  ac  multiplicia  gra* 
varaina  a  diTersis  quommlibet  condietias  et  sfatus  faabentibus  nobilibiif 
et  ignobilibus,  villaniH  et  opidaniB  sustinuit^  et  in  preaentiam  auetinet 
publice  atque  notorie.  Et  quia  proxime  dicta  litium  sine  defedacioais 
incendiorum;  rapinarum  ac  aliarum  diverearum  molestiarum  et  graTa- 
minum  dampna  dicto  monasterio  illata  ad  XXVI ^^  se  extendunt  et  pro 
tanto  eomuniter  eBtimata  fuerunt. 

Preter  premißaa  fortuitiB  caaibuB,  incendiia  quoque  plurimia  factia 
dictum  monaBterium  graviaaima  dampna  invenit. 

Predicti  Ruteri  de  RyfTenberg  i  apucrunt  dictis  dominia  de  Arnsaborgk 
in  Villa  WixBtat  600  oveB  eatimate  com  uniter  ad  31)0  fl.  et  alii  et  diversi 
raptores  et  spoliatoreB  preßertim  Henricuß  8chenck  de  Schwynaburge, 
qui  predictiö  domioia  equos  multos  accepit  in  anno  1437  taxati  comuoi* 
ter  ad  fl- fl.  Et  alii  quam  plures  raptoroB  et  epoliatorea  infinita  dampoi 
sepiuß  et  iteratia  victbuß,  apoliia^  rapiniB,  depopulationibua  et  aliia  in- 
vaaionibua  dictin  dominiB  intnlerunt  ut  palam  est  et  manifeste. 

Aue  Mb  saec.  XVI  des  Staatsarchivs  zu  Wiesbaden.  Cf,  C^r 
flpondenzblatt  des  Qeaammtvereins  18B2  Nr.  6  p.  42,  bist.  Jahrbuch  U 
p.  229.) 


xn. 

Brief  J.  Wimpfelings  an  Th.  Gresemund. 

Theodorico  Gresemundo  iure  consulto  prothonotario  ac  saeroaaiietoe 
eedJH  Moguntinae  iudici   lacobua  Wymphilingiu«  Schletatatinus  aacraa 


Beitrage  zur  Gesebicfato  u,  litteriitiir  des  Mitielalters^  iusbcs.  d,  Hheiulande    493 

pagioae  licentiatus.  8.  R  U.  —  Dum  nuper  ex  n*^y(l«lberga  cum 
Joanne  Vigilio  communi  amico  nostro  ad  Vangiones  profectus  eseem, 
memor  adbac  »ntiquao  nostrae  amieitiae  non  potui  non  (!)  Moguncia- 
cam  qiioque  desceodere  tanta  est  veri  amoris  effieatia),  ut  te  eoram 
cernere:  te  alloqui  teque  ulnis  amplexari  possem,  nee  me  penituit  itine- 
ris  etiam  Bub  inclcmenti  aere  suscepti.  Vidi  enim  et  audivi^  quae  mihi 
magnam  atlülere  voluptati^m,  vidi,  inqaam^  non  soluni  Vrielem  Gemmi- 
gerum  archiepiäcopiiai  tum  doctum  tum  lastum,  sed  etiam  audivi  omnes 
fere  collegionim  eacerdote^  in  summo  templo  tertio  Iduß  Novembres, 
psalmoa  et  aaerificiuni  alacriter  concinne  sedulo  seusim  decantantee 
velut  in  divino  cultu  absque  faattdio  et  celeritate  delectari  viderentur. 
Vidi  etiam  in  aedibus  humaniB»imi  domini  Oodeacalci  Esschenbrocker 
tili  coDcanoniei  praesentibu»  eximiis  praelati«  doctiBsimisqtie  et  mo- 
destissimifi  theologiB  collegiataram  (deo  laua)  canoniris  (quod  apud  Tre- 
bote»  piaculum  censeretur^  «^altern  iiuibtisdam  avaris  bilem  moveret) 
sarcopbagum,  in  quo  Willigiai  archiepiscopi  aedis  divi  Stephani  vestri 
patroni  fundatoris  corpus  reconditura  fuisae  fertur.  Ad  haec  miratus 
Bum  te  inter  tantas  pontificii  tribunaliä  occupationes  poBse  etiam  litteris 
poHtioribus  et  venerandis  aotiquitatibun  tatendere,  Quippe  qui  ad  Va- 
lerii  Probi  notas  Bingulares  cumulatiBsime  quaedara  adiecieti,  qui  diversa 
urbis  et  diocesis  Moguntinae  epigrammata  summa  iahore  coüegisti 
quae  lectu  iticunda  fuere.  Nee  minus  mihi  iticuudum  fuit  legere  Pom- 
ponium  Loetum  de  Romanornm  niagistratibuflj  sacerdotiis  et  legi- 
bua.  Et  quoniam  non  solum  nobis  nati  videmur  te  mc  Tbeodorice  per 
nostram  inviolabitem  amicitiam  obaecro ,  ut  Valerii  Probi  cum  tuiß  ad* 
ditamentis  abbreviaturas  l^ompouium  Loetum  (ßlatt  2i  et  antiquitateB 
abs  te  eollectas  taudem  per  nostrum  lacobum  Chobollium  tarn  diligen- 
tem  archigrammateum  quamque  industrium  calcographum  in  lucem  pro- 
dire  sioaß,  quo  non  Bolum  urbs  et  terra  Moguntina  iilustretur,  sed  etiam 
\  Germanica  iuventuB  ad  interpretandas  litteras  singulares  et  verba  apud 
priscos  truncata  in  antiqnisBimiB  epitaphiis  et  faistoriis  reperta  immo 
.  etiam  ad  intelligendas  facilius  nonnullas  iuris  civilis  leges  idonea  red- 
^  datur.  Denique  nisi  rae  fallit  memoria,  dicebae  te  per  ocium  tsi  quod 
forsitan  occupationibua  tuis  succiBivum  daretur)  scribere  destinaflse 
cathaiogum  et  vitas  episcoporum  et  archiepiecoporum  Moguntinensium 
ad  hanc  usque  aetateni  nostram,  m  quo  et  ego  circa  Argontinenses 
episcepoa  magnopere  mihi  videor  deaudaBBO,  Quo  circa  vehementer  te 
oro  et  exhortor,  ne  hoc  institutum  ttium  ut  multa  alia  egregia  veluti 
Aiax  ille  in  Bpongiara  incubuit  obliterari  patiariö^  soIob  eoim  (pace  tua 
loquar)  alioquin  etiam  in  hiB,  quae  absoluta  sunt  edeudts  eaae  tardiuB- 
cuhiB,  quod  cum  in  multis  abs  se  fiat,  tum  precipue  in  hiatoria  violatae 

Rumit&iscli«  ForaebtiiTj^i]  VI,  U9 


494  F.  W.  E.  Roth 

cnicis  per  te  versibus  exactissime  celebrata,  quam  multi  stodiosonnn 
frustra  hactenus  expectarunt.  Vale  teque  dominus  deus  pro  tua  maxima 
in  parentes  fide  atque  pietate  diu  salvum  et  incolnmen  conserret  Ex 
aedibuB  loannis  Vigilii  canonici  Wormaciensis  hospitis  nostri  libera* 
lissimi. 

Vorrede  aus:  Valerii  Probi  interpretamenta  Blatt  l'  —  2'.  — 


xin. 

Necrologische  Noten  aus  Kloster  Burtscheid   bei  Aachen. 

VQ.  idus  lanuarii.  Obiit  pie  memorie  domina  Maria  a  Frenz  tri- 
cesima  prima  abbatissa  huius  loci. 

ni.  idus  lanuarii.  Obiit  pie  memorie  domina  lohanna  terciadecima 
abbatissa  huius  loci. 

Pridie  ydus  Feb.  Obiit  pie  memorie  domina  Mettildis  sexta  abba- 
tissa huius  loci. 

XIV.  kalendas  Martii.  Obiit  pie  memorie  domina  Catharina  ande- 
cima  .  .  .  (Lücke,  zu  ergänzen:  abbatissa)  loci  huius. 

XII.  kalendas  Aprilis.  Obiit  pie  memorie  domina  Maria  de  Eleede 
vicesima  quinta  abbatissa  huius  loci.    1680. 

X.  kal.  lulii.  Obiit  pie  memorie  domina  Barbara  duodecima  abba- 
tissa loci  huius. 

VI.  kal.  lulii.  Obiit  pie  memorie  domina  Aleidis  nona  abbatissa 
loci  huius. 

XV.  kal.  Octobris.  Item  commemoratio  patrum  nostromm,  matraiiii 
fratrum  atque  sororum  et  monachorum  Molismensium  et  Cuniensiam  et 
Cartusiensium  et  sancti  Benedicti  montis  Cassini  et  aliorum^  quomm 
commemoratio  fit  in  ordine  nostro. 

Nonas  Nov.  Gregorii  primi  abbatis  et  fundatoris  loci  huius,  enioa 
vita  virtutibus  et  signis  extitit  gloriosa. 

(Aus  Ms.  1210,  Quart,  saec.  XIII  zu  Darmstadt,  einem  Martyrolog 
mit  obigen  Einträgen  am  Rande.) 


XIV. 

Necrologische  Noten  zur  Oeschichte  des  Klosters  Fürsten- 
berg (Rheinlande). 

XVI.  kal.  Aprilis.    Obiit  domina  Oertrudis  de  Honepel   abbatissa 
in  monte  principum.    (saec.  XV.) 


Beitrüge  zur  Geschichte  u.  Literatur  des  Mittelalters,  insbe».  der  Rheinlande    49 

XVI.  kal.  Mail.  Obiit  domina  Anna  de  Roeeum  abatissa  (!)  in 
monte  principum  ordinis  Cieterciensis  1669. 

Vn.  iduB  lunii.  Obiit  domina  Katherina  de  Wyenfaorst  abbatiesa 
in  monte  principum  (saec.  XV). 

IV.  idus  lunii.  Obiit  domina  Elisabetha  de  Gutterswick  abatissa  (!) 
in  monte  principum  ordinis  Gistercii  (saec.  XVI — XVII). 

Vni.  idus  Novembris.  Obiit  domina  Margareta  do  Velbruggen 
abbatissa  in  monte  principum  (saec.  XVI). 

(Aus  Ms.  188,  Quarty  saec.  XII  zu  Darmstadt,  einem  Martyrologium 
aas  Fürsten  berg). 

XV. 

Aus  einem  unbekannten  Codex  saec.  XIII   des  Scivias  der 
hl.  Hildegardis  von  Bingen  0.  S.  B. 

Im  vorigen  Jahre  erkaufte  ich  aus  dem  Nachlasse  eines  Rheingauer 
Landwirts  einen  wertvollen  Codex  saec.  XIII  auf  Pergament.  Derselbe 
trägt  den  Eintrag  von  Hand  saec  XVI:  In  usum  abbatis  Ebirbacensis 
und  entstammt  mithin  der  reichen  Abtei  Eberbach  im  Rheingau,  war 
bei  der  Aufhebung  derselben  (1803—1815)  verschleppt,  aber  in  einer 
Rheingauer  Familie  wohlbewahrt  worden.  Der  Codex  ist  in  kleinfolio^ 
ara  25  Zeilen  einspaltig  geschrieben  und  hat  nur  einen  Initial  in  Orün 
und  roth,  die  Ueberschriften  sind  roth.  Derselbe  enthält  das  ganze 
Scivias  der  hl.  Uildegnrdis.  Um  auf  den  Wert  der  Textrecension^  die 
sowohl  von  dem  Drucke  bei  Migne  197  als  den  beiden  Wiesbadener 
Codices  abweicht^  aufmerksam  zu  machen  und  jetzt  schon  auf  den- 
selben hinzuweisen,  theile  ich  die  Summarien,  Vorwort  nebst  Cap.  I — XI 
des  über  I  mit.  Der  ganze  Codex  wird  bei  meiner  in  Arbeit  befind- 
lichen Ausgabe  des  Scivias  benützt  werden.  Alle  gesperrt  gedruckte 
Worte  sind  Lesarten  zu  Migne  197. 


Incipiunt  capitula  libri  Scivias  simplicis  hominis.  —  Incipiunt  capi- 
tula  prime  partis.  —  Capitula  prime  visionis  prime  partis. 
I.     De  fortitudine  et  stabilitate  eternitatis  regni  dei. 
n.     De  timore  domini. 
in.    De  his,  qui  pauperes  spiritu  sunt. 

IV.  Quod  virtutes  a  deo  venientes   timentes   deum  et  pauperes 
spiritu  oustodiunt. 

V.  Quod  agnitioni  dei  abscondi  non  possunt  studia  actuum  hominum. 

VI.  Salomon  de  eadem  re. 

32  • 


496  ^^  w.  E.  Roth 

Capitula  secunde  visionis  prime  partis. 

I.  Qaod  beati  angeli  nullo  inpulsu  iniusticie  territi  ab  amore  et 
laude  dei  abstrahuntur. 

li.  Quod  lucifer  decorem  et  vim  fortitadinis  sue  considerans  super- 
bivit,  et  ideo  cum  eibi  consentientibus  a  celesti  gloria  eiectna  est 

ni.    Quod  deus  iniustus  esset,  si  eum  non  deiecisset 

IV.  Verba  lob  ad  eandem  rem. 

V.  De  Inferno,  qui  in  voracitate  sua  submersionem  animamm  tenet. 

VI.  Quod  in  deicetione  diaboli  infernus  factus  est. 

VII.  Quod    gehenna    inpenitentibus   obvia  est,   pnrgandis    cetera 
tormenta  posita  sunt. 

Vni.     Verba  Ezechielis  de  eadem  re. 

IX.  De  diabolica  fraude  primum  hominem  per  serpentem  decipiente. 

X.  Quod   diabolus  nescivit,  arborem  illam  interdictam  esse,   nisi 
ex  responsione  Eve. 

XI.  Que  tenenda  yel  que  yitanda  sunt  in  coniugio. 
Xn.    Verba  apostoli  de  eadem  re. 

Xin.    Cur  ante  incarnationem  domini  quidam  plures  axores  ha- 
berent. 

XIV.  Cur  nee  homo  nee  angelus  hominem   liberare  potuit,  sed 
solus  dei  filius.  I 

XV.  Verba  sapientie  de  eadem  re. 

XVI.  Quod  consanguinei  in  coniugio  non  copulentur. 
XVn.    Exemplum  de  lacte. 

XVni.    Quare  in  veteri  testamento  coningium  inter  consanguiDeos 
concessum  est,  in  novo  prohibitum. 

XIX.  Quod  vir  non   nisi  in  forti  etate,  non  nisi  nubilem  uxorem 
ducat. 

XX.  De  vitanda  illicita  et  libidinosa  pollutione. 

XXI.  Quare  mulier  post  partum  vel  a  viro  corrupta  in    occulto 
maneat,  et  ab  ingressu  templi  abstineat. 

XXn.    Qui  in  coitu  pregnantis  se  polluunt,  faomicide  sunt. 

XXIII.  Osee  de  eadem  re. 

XXIV.  De  commendatione  castitatis. 

XXV.  Johannes  de  eadem  re. 

XXVI.  Quod  expulso  Adam  deus  paradysum  munivit. 

XXVn.    Quod  quia  homo  deo  rebellis  extitit,  creatura  ei  priu« 
subiecta  se  iili  opposuit. 

XXVIII.  De  amenitate  paradysi,  que  sucum  et  vim  terre  triboit 
ut  anima  corpori. 

XXIX.  Quare  deus  hominem  taleni  fecit,  quod  peccare  potuit. 


Beiträge  zur  Geschichte  u.  Literatur  des  Mittelalters,  insbes.  d.  Rheiulande    41)7 

XXX.  Quod  homo  non  debet  summa  perscrutari;  eum  nee  iafima 
?aleat  examinare. 

XXXI.  Quod  homo  nunc  darior  fulget,  quam  prius. 

XXXII.  Similitudo  horti;  ovis  et  margarite  ad  hominem. 

XXXIII.  De  commendatione  humilitatis  et  caritatis,  que  clariores 
ceteris  virtutibus  existunt. 

Capitula  tercie  visionis  prime  partis. 

I.  Quod  per  visibilia  et  temporalia,  que  invisibiiia  et  eterna  sunt^ 
manifestantur. 

II.  De  firmamento  ad  simiiitudinem  ovi  facto,  et  quod  significet. 

III.  De  lucido  igne  et  de  umbrosa  pelle,  et  quid  significent. 

IV.  De  positione  solis  et  trium  stellarum,  et  quid  significet. 

V.  De  ascensu  solis  et  quid  significet. 

VI.  De  ascensu  eiusdem,  et  quid  significet. 

VII.  Verba  actus  apostolorum  ad  idem. 

VIII.  De  primo  vento  et  turbinibus  eins,  et  quid  significent. 

IX.  De  secundo  vento  et  turbinibus  eins,  et  quid  significent. 

X.  De  t'enebrosa  igne  et  sonitu  et  de  acutis  lapidibus^   et  quid 
significent. 

XI.  De  purissimo  ethere  et  de  positione  lune  et  duarum  stella- 
rum, et  quid  significent. 

XII.  Die  positione  aliarum  stellarum^  et  quid  significent. 
Xni.     De  tertio  vento  et  turbinibus  eins,  et  quid  significent. 

XIV.  De  aquoso  aere  et  alba  pelle,  et  quid  significent. 

XV.  De  quarto  vento  et  turbinibus  eius,  et  quid  signi^cent. 

XVI.  De  harenoso  globo  terre,  et  quid  significet. 

XVII.  Verba  David  ad  eandem  rem. 
XVin.     De  terre  motu,  et  quid  significet. 

XIX.  De   maximo   monte   inter  aquilonem  et  orientem,   et  quid 
significet. 

XX.  De  bis,  qui  perversa  arte  in  creaturis  futura  scrutantur. 

XXI.  Verba  evangelii. 

XXII.  Qualiter  diabolus  hominibus  illudit  per  magicam  artem. 
XXni.     Parabola  de  eadem  re. 

XXIV.  Cum    salus   hominis  et  utilitas  completa  fuerit,    seculum 
mutabitur. 

XXV.  Verba  lob  de  eadem  re. 

XXVI.  Verba  doi  de  eodem. 

XXVn.    Quod   deus  auguria  in  steliis  et  in   ceteris  creaturis  am- 
plius  tolerare  non  vult. 

XXVIII.     De  stulticia  et  contumacia  hominis. 


im  F.  W.  E.  Roth 

XXIX.  Similitudo  de  bedo  et  cervo  et  lupo. 

XXX.  Comparacio  de  medico. 

XXXI.  Verba  Johannis. 

Capitula  quarte  visionis  prime  partis. 
L    Querela  anime  de  via  erroris  per  gratiam  dei  ad  matrem  Syon 
redeuntis. 

n.    De  pennis  anime. 

ni.    De  tabernaculo,  quod  ingressa  est. 

IV.  Querela  anime   diabolicis   turbinibus  auxilio    dei  fortitcr  re- 
pagnantis. 

V.  De  turbinibus,  quos  diabolica  persuasio  inmittit. 

VI.  Qua  de  causa  errores  isti  excitantur. 

Vn.    Qua  ratione  ira,  odium,  superbia  cpmpescitur. 

Vin.    Querela  anime  de  tabemaculo  suo  cum  tremore  egredientis. 

IX.  Quod  Bcientia    dei    nuUa   obscuritate  ullius   rei   obnubilatur, 
ostendit. 

X.  Quod    in    pulchritudine   iusticie    dei    nulla    iniusticia    inveoiri 
potest. 

XI.  De  sculptilibus,  et  que  deserenda  sunt  citra. 

XII.  Ezechiei  propfaeta  de  eodem. 

Xni.     De  inequalitate  humani   seminis  et  de  diversitate  hominom 
inde  procreatorum. 

XIV.  Verba  Moysi  ad  eandem  rem. 

XV.  Quare  contracti  et  distorti  nascantur. 

XVI.  Quomodo  infans  in  utero  matris  vivificatur  et  inde  egreesus 
ab  anima  solidatur  et  sustentatur. 

XVII.  Quomodo  anima  secundum  vires  corporis  vires  suas  ostendit 

XVIII.  Quod  homo  tres  semitas  in  se  habet. 

XIX.  De  intellectu 

XX.  De  voluntate. 

XXI.  Similitudo  de  igne  et  pane. 

XXII.  Quemadmodum  in  tabernaculo   voluntatis  id  est  in  animo 
omnes  vires  anime  calefiunt,  et  se  invicem  coniungunt. 

XXIII.  De  ratione. 

XXIV.  De  sensu. 

XXV.  Quod  anima  est  magistra,  caro  ancilla. 

XXVI.  Similitudo  de  arbore  ad  animam. 

XXVII.  Quod  anima  ad   peccata   inclinata   per  donum   dei   com- 
puncta  peccata  dcserit. 

XXVIII.  Quod  anima  diabolicis  insidiis  temptata  superna  inspira- 
tione  a  se  iacula  diaboli  oxpellit. 


Beiträge  '^ur  Geschichte  u.  Literatur  des  Mittetalteifl,  wnhes,  ti  RhciulaDtte    4 HB 


V         XXIX.    Qiiod  aDima  habitaculum  corporis  sui  deserene  cum  multo 
:       tremore  senlentiam  istius  ludiciB  exspeetat* 

XXX.     Verba  dei   ad   homines,   f|uod  divinis  preceptis    obediaiit, 

Iet  malum  abicientes  booum  in  amore  dei  üdeltter  perGciaat. 
XXXI.     De  fide  catholica« 
XXXn.    Verba  Esaie. 
Capitula  quinte  visioois  prime  partie, 
I.     De  gynagoga  matre  iDearnationb  tilii  dei. 
U.    Verba  Salomonis. 
IIL     Verba  Eeaye  prophete. 
IV.     De  diverso  calore  synagoge 
I        V.    De  cecitate  eiue  et  quid  in  corde  Abraham,  in  pectore  Sloyaea 
invenire  eius  reliqui  prophete,  quid  sigoificant. 

VI.     Quod  magna  ut  habeuB  circulum  in  capite  similom  aurore. 
Vn.     Verba  EzecbieliB. 

Vin.    Comparatio  de  Hamaone  et  de  Saul,  et  de  David  ad  ean- 
dem  rem. 

Capitula  sexte  vjaionia  prime  partia. 

IL     Quod  deus  creaturam  suam  mirabiltter  condidit  et  disposuit. 
IL     De  habitu  aügelorum  et  eins  aignificatione, 
IIL     De  habitu  archangelorum  et  etus  äignifieatione* 
IV.     De  habitu  virtutum  et  eius  aignificatiotie. 
V,     De  habitu  poteetatum  et  eius  significatione. 
VI.     De  habitn  principatym  et  eius  significatione, 
VIL     De  habitu  domtnantium  et  eius  signiücatione. 
VI  IL     De  habitu  thronorum  et  eiua  Bigni^catione. 
IX.     De  habitu  Chenibin  et  eius  significatione. 
X.     De  habitu  Soraphin  et  eius  significatione. 
XL     Quod   he   omnes    acies   mirabilibus   vocibus 
Bonaot»  que  deus  in  beatis  aniraabui  operatur. 
IXIL     Fsalmista  de  eadem  re. 
Explieiunt  capitula  prime  vißionjs. 
IflC 


miraGuia  illa  re- 


Iflcipit  libri  Seiviaa  prima  pars*    Freteßtificatio  veratium 
yisionum  a  deo  fluentium. 


Et  ecce  quadragesimo  tercio  temporalit)  cursus  mei  anno,  cum 
celesti  visioni  magno  timore  et  rreraula  intentione  inhererem,  vidi  maxi- 
mum  splendorem,  in  quo  facta  est  vox  de  celo  ad  medicens:  0  homo 
fragilis  et  cinie  cineriH  ot  putredo  putredinis,  die  f>t  scribe,  que  vides 
et  audis.    8ed  quia  timida  es  ;id  loquendum  et  simplex  ad  exponendum 


500 


F.  W.  E   Roth 


et  iodocta  ad  BcribeDdum  en,  die  et  scribe  ea  oon  secQodum  os  hommU 
nee  socunduni  intelleotum  humane  adinventionis,  nee  eecundam  irolao- 
tatcm  humane  composittonis^  sed  secundum  id,  qtiod  ea  in  celestibni 
deeuper  in  mirabilibua  dei  vides  c^t  audis,  ea  sie  edieeerendo  proferena, 
quemadDiodum  et  auditor  verba  preceptoris  sui  percipiens  ea  aecandain 
tenorem  locutionia  illius  ipso  volente^  ostendente  et  precipiente  propalat 
Sic  ergo  et  tu,  o  homo,  die  ea,  que  videa  et  audio,  et  scribe  ea  noo 
secundum  te  nee  secundum  alium  hominem,  sed  decundum  voluntatem 
scientis,  videntia  et  dieponentis  omnia  in  secretia  raieteriorum  snorum. 
Et  iterum  audivi  vocem  de  celo  mihi  dicentem:  Die  ergo  rairabilia  her, 
et  scribe  ea  hoc  modo  edocta,  et  die:  Factum  est  in  miUesimo  cen- 
tesima  quadrageßimo  primo  filii  dei  Ibesu  Chrieti  incarnationia  anno, 
cum  quadraginta  duorum  annorum  essem,  maxime  coruscatiooia 
igneum  lumen  aperto  eelo  veniena  totum  cerebrum  nieum  tran<*fudit,  et 
totum  cor  totumque  pectus  meum  velut  flamma  non  tarnen  ardena,  sed 
calens  ita  inflammavit,  ut  aol  rem  aliquam  ealefacit,  super  quam  radicfl 
8I10B  ponit.  Et  repente  intelleetum  expoaitionis  librorura  videliceC 
paaUerii,  evangelii  et  alioium  catholicorum  tam  veteris  quam  nofi 
testamenti  voluminum  sapiebam ;  non  autem  interpretationem  verbontm 
textua  eorum,  nee  divisionem  syllabarum,  nee  cognitionem  casuum  aut 
temporum  babebara.  Virlutem  autem  et  myaterium  aecretarum  et 
admirandarura  visionum  a  puellari  etate  ecilicet  a  tempore  illo,  cooi 
quinquennis  easem,  uaque  ad  presena  tempus  mirabili  modo  in  nie 
seram  sicut  et  adhuc;  quod  tarnen  nu!li  homioum^  exceptis  quibu 
pauets  et  reltgiodia ,  qui  in  eadem  converaatione  vivebant,  qua  et  ego 
eram,  raanifestavi,  sed  interim  tjsquc  ad  id  temporis,  cum  illod  dout 
sua  gratia  manifestari  voluit,  sub  quieto  ailentio  depreaai.  Vieionat 
Tcro,  quaa  vidi,  noo  eaa  in  aomnia,  nee  dorraiens,  nee  in  freoesi,  nee 
corporeia  oculia  aut  auribua  exterioria  hominis  nee  in  abditia  locia  per- 
eepi,  sed  eas  vigilana  et  circumspecta  in  pura  mente  oculia  et 
auribus  interioria  hominis  in  apertis  locia  secundum  voluntatem  dei 
acoepi.  Quod  quoroodo  ait  carnali  homini  perquirere  difficile  est,  sed 
puellari  meta  tranaacta,  cum  ad  prefatam  etatem  perfecte  fortitudinis 
perveniasem,  audivi  vocem  de  celn  dicentem:  Ego  lux  viven«  et  obacura 
illuminans  homioem,  quem  voliii,  et  quem  mirabiliter  aecundom  quod 
mihi  ptaouit,  exeu3Bi  in  magnia  mirabilibus  trana  motam  antiquoruro 
bominum,  qui  in  me  multa  aecreta  viderunt^  posui,  eed  in  terram  atrari 
illump  quod  ae  non  erigeret  in  uüa  elatione  mentis  aue.  Mundua  quo- 
quG  non  babuit  in  eo  gaudiiun  tine  lasciviam  nee  exercitationem  iii 
rebus  illis«,  quo  ad  mundutn  pertinent,  quia  eum  de  pertinaci  atidaeta 
abatraxi  timorem  bahentem  et  in  laboribua  suis  pav entern.     Ipae  eotm 


ßeiträi^e  ziir  Geschii-hte  ii.  Literatur  des  Mittelalters,  insbes,  d  Klieinlando    501 


in  mednUis  et  in  reots  oarnis  soe  doluit  conatrictum  animum  et  Bensum 
habene,  atque  multam  pasBionein  corporis  sustinenst  iU  quod  in  eo 
diverBa  securitas  qod  latuit,  sed  in  omnibus  eauBis  suib  se  culpa- 
bilem  estimavit.  Kam  rimas  cordis  ejus  circumsepsi,  ne  inena  ipsius 
per  fluperbiam  aut  per  gloriam  se  elevaret,  sed  nt  fnagie  in  omoibus 
bis  timorem  et  dolorem  qyam  gaiidium  aut  quam  petulatitiam  ba- 
beret.  Uade  in  ainore  raeo  scrutatuß  est  in  animo  euo»  ubi  itlura  in- 
veniret,  qui  viam  salntia  curreret,  Et  quendam  invenit,  et  dura  amavit, 
agnoecena,  quod  tidelis  homo  esset,  et  aimilis  sibi  in  aliqua  parte  labo- 
riß  illiua,  qui  ad  nie  tendit,  Tenensque  eum  simul  cum  illo  in  omnibus 
bis  per  snparnum  Studium  contendit,  ut  absconsa  iniracnla  mea  rt^vela* 
reotur.  Et  idem  homo  super  semet  ipsum  se  non  poeuit,  sed  ad  illum 
LD  ascensiono  humilitatis,  et  intentione  bone  voluntatia,  quem  invenit, 
se  in  multis  suspiriis  iuclinavit.  Tu  ergo,  homo,  qui  hec  non  inquie- 
tudine  deeeptionis,  sed  in  puritate  simplicitatis  accipis,  ad  manifesta- 
tionem  abseonditoruni  directa;  scribe,  que  vides  et  audia.  Sed  ego 
quamvis  hec  viderem,  et  audirem,  tarne»  piopter  dubietatem  et  malam 
opinionera  et  propter  diversitatcm  verborum  hominum  tamdiu  non  in 
pertinatia  sed  in  humilitatis  officio  scribere  recusavi,  quousque  in  lec- 
tiim  egritudinis  flagello  dei  depressa  caderem,  ita  quod  tandem  infirmi- 
tatibus  üonpulsa  testimonio  cuiusdam  nobilis  et  botioium  morum  puelle 
et  hominis  illius;  quem  occulle,  ut  prefatum  est,  queaieram  et  invene- 
ram,  manua  ad  scribemlum  apposui.  Quod  dum  facerem,  altam  pro- 
funditatem  expoaitioDis  librorum^  ut  predixi.  aentiens^  viribusque  recepHs 
de  egritudine  nie  erigens  vix  opus  islud  decem  annis  consummans  ad 
6nem  perduxi.     In   diebus  autem   Heinrici   Maguntiui  archiepiacopi  et 

V  V 

Conradi  Romanorum  regia  et  Cononts  abbatis  in  monte  beati  Disibodi 
pontificis  siib  papa  Eugenio  hec  visionea  et  verba  facte  sunt.  Et  dixi 
et  scripsi  hec  non  seeundum  adinventionem  cordis  mei^  aut  ulüus  ho- 
minis, sed  ut  ea  in  celeatibus  vidi»  audivi  et  percepi  per  aecreta  myateria 
dei*  Et  iterum  audivi  vocem  de  celo  mihi  dicentem:  Clama  ergo  et 
scribe  sie* 

[  Prima  visio  prirae  partis.  Vidi  quaai  raontem  magnuni  fer- 
reum  colorem  habentem  et  super  ipsum  quendam  tante  altitudinie 
sedentem^  ut  elaritas  ipaiua  visum  meum  reverberaret|  de  quo  ab 
utraque  parte  sui  lenis  umbra  velut  ala  mire  latitudinis  et  longitudinis 
exten  de  batur.  Et  ante  ipsum  ad  radicem  eiusdem  mootia  quedam 
,  imago  undique  plcna  ocutis  stabat,  euiua  nullam  humanam  formam  pre 
|ip8ts  oculia  discernere  valebam,  et  ante  iatara  iraago  alia  puerilis  etatia 
palltda  tunica  sed  albia  calci  am  entis  induta^  auper  euius  caput  tanta 
elaritas  de    eodcm   auper   montem   ipaum    aedentem   descendit,    ut 


502 


F.  W.  E.  Roth 


faciem  eius  iottier]  Don  possena.  8ed  ab  eodem,  qui  soper  montem 
illuni  sedebat;  muke  viventes  seintillo  exierunt,  que  easdem  linagiDeB 
magna  suavitate  circumvolabant.  In  ipso  autem  nionte  quasi  plürime 
reoeatelle  videbantur,  in  quibus  velut  oaptta  honiinum  quedam  pal- 
lida  et  quedam  alba  aparuemnt  Et  ecce  idem,  qui  «iiper  moBtem 
illum  sedebat,  fortissima  et  acutissima  voce  clamabat  dieens:  O  homo, 
que  fragiliö  es  de  pulvere  terre,  et  cinis  de  cinere,  clama  et  die  de 
introitu  incorrupte  aalvationis,  quatinus  hi  erudiantur,  qui  medullam 
Hterarum  videntes  eam  Dec  dicere  nee  predicare  volunt^  quia  tepidi 
et  hebetes  ad  conservandum  rustieiani  dei  sunt,  quibus  clausuram 
mysteriorum  resera,  quam  ipsi  timidi  in  abscondito  agro  eine  fructu 
celant.  Ergo  in  foutem  abuiidantie  ita  dilatare  et  ita  in  mystica  erudi- 
tiooe  efBue,  ut  illi  ab  effusione  irrigationis  tue  concuciantur,  qui  te  prop- 
tfit  prevaricationem  Eve  volunt  eontemptibilem  esse,  Nam  tu  acumen 
huiue  profunditatiö  ab  homine  non  capis,  sed  a  superno  et  tremendo 
iudico  illud  desuper  accipis,  ubi  preclara  luce  hec  serenitas  ioter  lucen- 
tes  f'ortiter  lucebit.  Surge  ergo,  clama  et  die,  que  tibi  fortiseima  nr- 
tute  divini  auxilii  manifestantur^  quoniam  ille,  qui  omni  creature  aue 
potenter  et  benigne  imperat,  ipsum  timentes  et  ipsi  suavi  dilecdone  in 
Bpiritu  bumilitatis  famulantes  ^  claritate  superne  illustrationis  perfundit, 
et  ad  gaudia  eterne  visionis  in  via  iusticie  perseveranten  perdueit  Unde 
etiam,  ut  vides,  mons  iate  magnus  ferreum  eolorem  habene  deaignat 
fortitudinem  et  stabilitatem  etemitatis  regni  dei,  que  nullo  inpulsu  laben* 
tis  mutabilitatis  potest  exterminari,  et  super  ipsum  quidam  taute  dari- 
tacis  sedens,  ut  claritas  ipsius  visum  tuum  reverberet,  osteodit  in 
regno  beatitudinis  ipsutu,  qui  in  fulgore  indeticientis  sereoitatis  toti  orbi 
terrarum  imperans  superna  diviuitate  humanis  mentibus  inconprehensi- 
bliis  est.  Sed  ab  utraque  parte  sui  lenis  umbra  velut  ala  Diire  latita* 
dinis  extenditur,  quod  est  et  in  admonitione  et  in  eastigatioue  beate 
defensionis  suavia  et  lenis  protectio  ineffabilem  iusticiaro  in  perseve- 
rautia  vere  equitatis  iuste  et  pie  demonstrans. 

II.  —  Et  ante  ipsum  ad  radicem  eiusdem  montis  quedam  imago 
undjque  plena  ooutis  stat,  quia  coram  deo  in  humilitate  regnum  dei 
in^piciens  timor  domini^  vallatus  perspicuite  bone  et  iuste  intentioniB 
Studium  et  stabilitatem  suam  in  hominibus  exercet,  ita  quod  eius  nuUam 
humanam  formam  pre  ipsis  oeuHs  diseemere  vales^  quoniam  omnem 
obtivionem  iusticie  dei,  quam  sepius  homines  in  tedio  mentis  sue  sen* 
tiunt,  per  acutissimam  aeit^m  inspersionis  sue  ita  abicitt  quod  mortalia 
inquisitio  vigilantiam  eius  in  debiÜtate  sua  non  diseutit. 

HI.  Urule  (t  ante  istam  imago  alia  puerili  etatis  pallida  tunic« 
aed  albiä   caleiameutis   indutii  apparet,   ((uia  preoedente   timore  domioi 


BeStrSge  snr  GescVitcbte  u.  Llienitur  den  ItftttelalterA,  iuabes.  tl   Eheiiilaude     503 


Uli,  qui  pauperes  spiritu  sunt,  subßGquuntur,  quoniam  timor  domini  in 
devotione  humilitatis  beatitudinem  paupertatia  spiritim  fortiter  teoet,  r|ue 
oec  iactantiao)  nee  elationero  eordie  appetit,  sed  simpHcitatem  et  eobrie- 
tatem  mentid  diligit,  non  sibi^  sed  deo  velut  in  pallore  subiectioois  iusia 
opera  &ua  quasi  indumentum  pallide  tunice  tribuens^  et  serena  vestigia 
filii  die  tidelitur  eubsequene.  Super  cuiuö  Caput  tanta  claritaa  de  eodem 
auper  montem  ipauni  sedcnte  dcscendit,  ut  faciem  eius  intueri  non 
poflaiB,  quia  potostatem  et  fortitudinein  eiusdem  beatitudinis  tanta 
serenitas  visitationis  illius,  qui  omni  creature  laudabiliter  imperaf,  in- 
fundit,  ut  intentionem  ipsiua  mortali  et  infirma  consideratione  capere 
Qon  valeas,  quoniam  et  ille,  qui  Celestes  divitiaa  habet,  paupertati  humi* 
Uter  se  subdidit. 

»IV.  —  Sed  qued  ab  eodem,  qui  super  montem  illuin  aedet,  niulte 
?ivent6s  ßciotille  exeunt,  que  easdem  imagines  magna  snavitate  circum- 
volant;  boo  est,  quod  ab  omnipotenle  deo  diverse  et  fortissime  virtutes 
in  divina  claritate  fulminantes  veniunt,  que  illosj  qui  deum  veraciter 
timeot,  et  qui  paupertatem  itpiritus  (ideliter  amant,  suo  adiutorio  et 
■  custodia  oireumdantes  ardantem  amplectuntur,  et  deliniunt. 

V,  —  Undt^  et  in  ipso  monte  quasi  plurime  fenestelle  videntur,  in 
qnibus  ?elut  capita  hominum  quedam  pallida  quedam  alba  apparent^ 
quia  in  summa  attitudine  profundissime  et  acutisgime  agnitioni  dei 
nee  celari  nee  abscoudi  possunt,  studia  actuum,  cum  et  teporem  et 
candorem  in  semet  ipsis  sepissime  demonstreut,  quoniam  et  modo  ho- 
minis et  in  cordibua  et  in  factis  suis  fatigati  incontumelia  dormitant« 
modo  exsuseitatt  in  honore  evigilant,  quemadmodum  Halomon  in  volun- 
tate  mea  testatur,  dicena: 

VI.  Bgestatem  operata  est  manue  remissa,  manus  autem  fortis 
divitiaa  paraL  i:^aod  dicitur:  Debilem  et  pauperem  se  homo  ille  feoit, 
qui  voluit  iustieiatu  tiperan  nee  iniquitatem  delere  nee  debitum  remit- 
iere, ubi  a  miraculis  opL-rum  beatitudinis  ociosus  permansit.  (^ui 
autem  operalur  fortissima  opera  salutia.  viam  veritatia  currena  fontem 
salientia  glorie  capit^  in  quo  preciosissimaa  divicias  in  terra  et  in  celo 
aibi  parat.  LJnde  quicunque  scientiam  in  spiritu  sancto  et  pennas  in  fide 
habet,  iste  admonitionem  meam  non  tranacendat,  sed  eam  in  gustu 
anime  aue  amplectendo  percipiat. 


I 


S  6  0  u  n  d  a  y  i  a  i  o  p  r  i  m  o  p  a  r  t  i  s. 

Deinde  vidi  velut  maximam  moltitudinem  viventium  lampadarum 
multam  claritatem  habentium,  que  igneum  fulgorem  accipientes  ita 
serenissimum  aplendorem  adepte  sunt.  Et  eeco  lacus  multe  latitudinia 
et   profunditatia   apparuit^  os  yelut  oa   putci  habens  et  igneum   fumum 


5()4 


f.  W.  E.  Roth 


cum  multo  fetore  emitteos^  de  quo  etiam  teterrima  nebula  te  ei* 
tendeDsquasi  venam  visum  deceptibilem  habentem  tetigit, 
et  in  quadam  clara  regione  candidam  oubem,  que  dequadam  pttlchra 
forma  homiois  pltirimas  plurimasque  Stellas  in  se  GontioeBS 
exierat;  per  aam  afflavit,  ac  illaui  eandemque  farmsm  ho- 
miois  de  eadem  regiooe  ifa  eiecit.  Quo  facto  lucidissimuü 
spleudor  eaadem  regione m  circutndedit,  et  ita  omnia  elementa 
mundi;  que  prlus  in  magna  quieto  constituerant,  in  maximam  inqnieti]- 
dinem  versa  horribiles  terrores  oalenderunt  Et  iterum  audivi  iUum, 
qui  priuB  mihi  locutus  fuerat,  die  entern: 

1.  Deuni  tideli  devotioDe  aubsequentea,  et  in  dileetione  eius  digiio 
amore  ardentes,  a  gloria  superne  beatitudinie  nullo  inpulsu  ioiastieie 
terram  abstrahuntur^  cum  ilH,  qui  deurn  ficte  adtendunt,  non  aolom 
ad  maiora  non  proiiioveantur,  sed  etiam  ab  his«  qui  se  habere  fal- 
laciter  putant,  iusta  examinatione  detciantur.  Quod  et  hec  maxima 
multitudo  viTentiyoi  lampadarum  niuUam  claritatem  haben ti um  oatendit, 
que  est  plurimuB  exerettus  Bupernorum  Bpirituum  in  beata  vita  fulgco- 
tium  ac  in  multo  decore  et  ornatu  exietentium,  quoniam,  cum  a  deo 
creati  sunt,  non  super bia  elationem  arripuerunt,  8ed  in  dimo  amore 
furtiter  perstiterunt.  Nam  ipsi  igneum  fulgorem  accipientes  ita  sera» 
nissiraum  splendorem  adepti  aunt^  quia  cum  lucifer  cum  suis  auperoo 
creatori  rebollare  conaretur,  iati  zelum  dei  in  caau  itlius  et  sibi  coo* 
aentienfium  habentes,  et  vigüantiam  divine  dilectionia  induerunt,  cum 
ifli  torporem  jgnorantie,  qua  deuni  äcire  uuluerunt,  amplexati  suoL 
Quomodo?  In  easu  diaboli  in  illis  angelicis  spirititms^  qui  cum  deo  io 
rectitudine  perseveraverunt,  maxima  laus  exorta  est,  quoDiam  acutia- 
simo  visu  cognoverunt,  quod  deus  immobiliä  sine  ulta  mutatiooQ 
ulliua  mutabilitatis  in  potentia  sua  perseverat^  ita  quod  a  nullo  bellatore 
superari  poterit  Et  ita  in  amore  eius  exardeaceotes^  et  in  rectitudine 
peraeverantee  omnem  pulverem  iniuaticie  eontemserunt. 

IT.  8ed  lucifer,  qui  ob  auperbiam  suam  de  celesti  gloria  eieelas 
i  n  inicio  creationis  sue  talia  ac  tantus  extitit,  quod  nullum  defectum 
noc  in  fortitudine  sua  i^ensit,  unde  cum  decorem  suum  inspiceret,  et 
cum  vim  fortitidinie  aue  in  nemet  ipao  consideraret.  superbiam  invenil, 
que  ipai  promisit,  ul  inciperet,  quod  vellet,  quia  periicere  poaael,  quod 
incepisset.  Et  vtdens  locum^  ubi  ae  aubsiatere  posae  patavtl  tU 
decorem  et  tortitudinem  suam  ostendere  votena^  in  aemet  ipao  sie  de 
deo  dieebat:  Volo  fulgere  illie^  quemadmodum  et  iste  hlo.  Uui  omnia 
aciea  eiua  aeaeneum  dedit  dicena:  Quod  tu  vis,  hoc  et  noe  volumui* 
Et  cum  in  euperbia  elatuB  illud  perticere  vellet,  quod  cogitaTerunt, 
scelua  domini  so  extendena  in  iguea  nigredine  illum  cum  omni  comitato 


eifrige  zur  Geschichte  u.  Litenitar  d<*s  Mittelalters,  insbes.  d    RheinlaDde     505 


8U0  deicitp  ita  quod  ipsi  fervidi  contra  fulgareni  et  nigri  contra 
serenitatem.  quam  habueraDfc,  effecti  sunt. 

III.    Quid  est  boc?  Quia  et  deus  presumptionem  illorum  non  deiecis- 

[Bei,  iDiastus  easet,  C|uoniam  illoa  foveret^  qui  iategritateni  diviDitatis 
diFidere  volebant,  sed  eoa  deiecit  et  impietatem  ipeorum  ad  nihilum 
redegit,  sicut  etiam  et  omni@  a  conspectu  claritatis  Bue  aufert^  qui  ee 
ipsi  opponere  conantur,  ut  äerYua  meus  lab  ostendit  dicens: 

[  IV*  Lucerna  impiorucn  extinguetur^  et  guperveniet  eis  inundatto^ 
et  dolores  dividet  furori«  sui,  Erunt  sicut  palee  ante  faciem  venti^  et 
sicut  fa?illa,  quam  turbo  difipergit.  Quod  dicitur,  Flagrans  apur- 
cicia  petulantis  nequitie  false  prosperitatiB  quasi  lutiien 
honoris  in  voluntate  carnia  illoruni  procedens,  qui  doum  non  timent,  sed 
qui  illum  in  perversa  rabie  spernunt^  conteoipnontes  aeire,  quod  ullue 
eoß  valeat  expugnare,  cum  in  igne  ferocitatis  aue  voltin t  exurere, 
quecunque  exagitant^  hec  in  hora  ultionis  dei  velut  terra  cooculcatur, 
et  de  auperno  iudicio  super  eosdirm  impios  cadet  abiectio  indigDationis 
omnium;  quo  sub  ceto  sunt,  ita  quod  et  deo  et  hominibua  molesti  erunt. 

fUnde  quia  deus  non  ainit,  eoa  habere,  quod  volunt^  ideo  undique  cum 
dolore  macerati  in  hominibus  sparguntur  per  rabiem  insanie  Bue^ 
cum  ardent,  hoc  possidere,  quod  deus  non  permittit,  eoa  devorare. 
Et  cum  hoc  modo  a  deo  recedunt^  magoe  inutilitati  assimilan- 
tur,  ita  quod  nee  in  deo  oec  in  hominibus  quicquam  boni  facere  valen  t, 
de  grano  vite  in  previdente  oculo  inspectionis  dei  abcisi.  Quapropter 
et  buiusraodi  contritioni  traduntur,  quod  in  tepido  sapore  iniqiii  rumoris 
dissipantur,  cum  super  venientem  rmbrcrm  Spiritus  sancti  non  suscipiunt, 
V.  Sed  locus  ille  multe  latitudinis  et  profunditatis,  qui  tibi  apparet, 
est  infernus  latitudinem  vieiorum  et  profunditatom  perditoruniy  ut 
Tidea,  in  se  continens,  os  etiam  velut  os  putei  habens^  et  igneum  fumum 
cum  multo  fetore  emittens,  quia  in  voracitate  sua  submersionem  ani* 
marum  tenena  cum  eis  suavitatera  et  dulcedineiii  ostendit,  eas  ad  per- 
ditionem  tormentorum  perversa  deceptionc  perducit^  ubi  ardor  ignis 
cum  suffiisionc  tet  cnrimi  fumi  et  cum  ebulliente  inortifero  fetoie  emanat, 
quoniam  hec  dira  tormenta  diabolo  et  eum  subsequentihuß,  qui  se  de 
summo  boDO  averterunt,  nee  illud  scire  aut  inteüigero  voluerunt^ 
preparata  sunt,  unde  et  de  omni  bono  abiecti  sunt;  non  quia  illud 
nescierunt,  sed  quontara  illud  in  magna  superbia  contempaerunt.    Quid 

»est  hoc'/ 
VI.     In  deiectione  diaboli  he  exteriorea  tenebre  omne  genua  pena- 
rum  in  se  habentes  poaite  sunt^  quia  hi  maligni  Spiritus  contra  gloriam^ 
que  ipsis  preparata  fuit^  miseriam  diversarum  penarum  susceperunt^  et 
contra  claritatem,  quam  habuerunt,  densiasimas  tenebraa  acceperunt. 


500 


F.  W.  E.  Roth 


Quomodo?  Cum  superbus  angelas  coluber  se  sarsum  erexit,  c»r- 
cerem  inferni  accepit,  quia  esse  Don  potiiit,  ut  ullus  dco  prevaleret  Et 
quomodo  conveniens  esset,  ut  in  uno  pectore  duo  corda  esseot?  Sic 
neo  in  celo  duo  dii  ess*^  dobuonint.  Sed  quoniam  idero  diabolus  cum 
suis  superbara  presumptionem  arripuit,  ideo  lacum  perditionis  aibi  para- 
tnm  invenit.  Sic  et  homineä  isti,  qui  eos  in  actibus  suis  imitantor, 
particlpes  penarum  eorum  secuDdum  merita  sua  efficiuntur. 

Vn.  Sed  quedam  anirae  sunt,  que  cumulum  dampnationis  haben- 
tes  a  acientia  dei  proiecte  t^unt,  et  ideo  ioferoales  penas  sioe  consola* 
tioae  ereptioDis  habebunt,  quedam  autem  in  oblivione  dei  uon  existen- 
tes,  sed  tan  tum  in  Huperioribus  exarainationibus  pur^atioDem  pecca- 
torum  suorum,  in  quibus  prolapee  sunt,  reeipientes,  tandem  absolutionem 
vinculorum  suoriini  sentiunt^  ad  requiem  erepte  pervenientes.  Quid  eet 
hoc?  Oehenna  his  obvia  est,  qui  deum  in  oblivione  cordis  boj  sine 
penitencia  habent,  cetera  vera  tormenta  his,  qui,  quamvis  mala  opers 
faciant,  tarnen  in  eis  u^que  ad  finem  vite  non  perseveratur,  «ed 
tandem  ad  deum  in  gcmitibus  suis  respiciunt.  Qnapropter  Bdeüa  dia- 
bolum  fugiant,  et  deum  diligent  mala  opera  abicientes,  et  bona 
decore  penitentie  complentos,  ut  servua  meua  Ezechiel  per  me  ini»piri 
htirtatur  dicena: 

VI  IL  Convertimini  et  agite  penitenciam  ab  omnibus  iniquitatiboi 
vcstris,  et  non  crit  vobis  in  riiinam  iniquitatis,  Quod  dicitur.  0  fW 
homines,  qui  haetenus  in  peccatis  iacutstiä,  recordamini  Christiaoi  nomi^ 
nis  vestri»  con vertontes  vos  ad  viam  salutis,  et  facite  alia  opera  io  fönte 
penitentie^  qui  prius  fecistiä  multa  sceEora  in  innumorabilibua  TiciiSy 
et  ita  a  mala  eonauetudine  voatra  nurgentes  non  deprimet  vos  in  minam 
mortis  iniquifas  illa,  in  qua  sordueratis,  quia  illam  in  die  salvatioiiif 
vestre  abieeiatis  Unde  etiam  hoc  modo  gaudium  angelorum  super  vot 
erit^  quoniam  a  diabolo  reeessistia,  et  ad  deum  eucurriatis,  eum  fl^ 
melius  in  bonis  actibua  cognoscentes,  quam  prius  eum  aciretis,  etiliii^^| 
irrisione  antiqui  seductoris  fuistia. 

IX.  Quod  vero  de  eodem  lacu  teterrima  nebula  se  exten  den 8 
quasi  venam  visumdeceptabilemhabentem  tangit.  hooest 
quod  de  prot'undiasima  perdttiooe  diaboHca  fraus  emanans  aerpf^ntem 
virulentum  nefaa  fraudulente  intrationia  in  se  continentem  ad  dectpieo- 
dum  hominem  invaait  Quomodo?  Quia  cum  diaboius  hominem  tfi 
paradj&o  vidit,  cum  magno  horrore  exclamavit  dicens:  0  quia  tangil 
me  in  mansiona  vere  beatitudinis?  ßt  ita  in  eemet  ipso  aoiebat,  qaii 
maliciam  suam,  quam  in  ae  habuit«  nondum  in  alia  creatura  comple- 
verat,  sed  Adam  et  Cvam  puerili  innoceDtia  in  orto  deliciarum  ire 
Tidens  cum  magno  stupore  extulit  se  ad   decipienduiD   eoa  ptr 


eiträge  zur  (Teachichte  u.  Literatur  dea  Mittelalter»,    inebes.  d    Rheiolaude     507 

serpeDteoi.  Quare?  Quonia  serpeotem  xoBgh  sibi  assimilari,  quam 
aliud  aDimal  inteüexit,  studens^  ut  in  doloaitate  illius  hoc  occtilte 
perficeret,  quod  in  forma  Boa  aperte  conplere  oon  posset,  Uode  cum 
Adam  et  Evam  ab  interdicta  sibi  arbore  se  avortere  et  anima  et 
corpore  conspexit,  in  semet  ipso  intellexit,  eaa  ibi  divinum  preceptum 
habere,  quod  in  prirao  opere,  quod  inciperent  ipaos  facillimo  dciceret. 

■  X.  Neaciebat  enim,  eis  arborem  itlam  interdictam  esse, 
iiiai  quod  hoc  aecundum  probatioDem  dolose  iuterrogationiä  sue,  et  aecun- 
dum  responsa  eorum  adinvenit.  Qua  pmpter  in  ipsa  clara  regitme  eaa- 
didam  nubem^  que  de  quadam  pntebra  forma  hominis  plurimasque 
Stellas  in  se  coutinens  exicrat,  per  eam  afflavit,  quoniam  in  eodem 
loco  amenttatis  Evam  innoct^ntem  animum  habentem*  que  de  inno- 
oente  Adam  omnem  multitudinem  humani  ^eneris  in  preordiuatione  dei 
lueeDtem  in  auo  corpore  gestaos  sunipta  fuerat,  per  seducdonem  ser- 
pentis  ad  deiectionem  eius  invasit.  Cur  hoc?  Qnia  sciebat,  mulieris 
moUiciem  facilius  vincendani,  quam  viri  fortitudinem,  videns  etiam,  quod 
Adam  in  caritate  Eve  tarn  for titer  ardebat,  ut  si  ipse  diabolus 
Evam  viciseef,  quiequid  illi  Ade  diceret,  Adam  idem  perficcret.  Unde 
et  diabolus  illam  eandemque  form  am  hominis  de  eadem  regio  ne 

Bta  eiectt,  quoniam  idem  antiquus  seductor  Evam  atque  Adam  de  sede 
beatitudinis  aua  deeeptione  expellens  eoa  in  tenebt-as  subversionis 
miait.  Quomodo?  Videlicet  Evam  primum  aeduxiti  ut  ipse  Ade  blan- 
diretur,  quatinue  ei  asaensum  preberet^  quia  ipsa  cicius  Adam  quam 
alia  creatura  ad  inobedientiam  [XM-ducere  potuit^  quoniam  de  costa  itlius 
facta  fuerat.  Qua  propter  mviliyr  virum  cicius  deicit,  cum  ille  eam  non 
abhorrens  verba  eiua  facite  assumit. 

XL  Sed  flicut  non  parvo  puero,  sed  porfecto  viro  acilicet  Ade 
perfecta  mulier  data  est,  ita  etiam  modo,  cum  vir  in  p«^rfecta  etate 
Bua  fertilis  est,  perfecta  ci  mulier  cooiuDgenda  est,  vehU  cum  arbor 
flores  incipit  emittere,  debita  cultura  ei  adhibenda  est.  Nam  de  costa 
insito  calore  et  suco  Ade  Eva  formata  est,  ac  ideo  nunc  de  fortitudine 
viri  et  de  calore  eius  semen  muUer  eoncipit,  prolem  in  mundura 
producere.  Vir  enim  seminator  existit,  raulier  autem  susceptrix  aeminis 
est,  unde  et  mulier  sub  potestate  viri  mauet,  quoniam  ut  duricia  lapi- 
dis  ad  teneritudinem  terre  est,  ita  etiam  et  fortitudo  vin  ad  molliciem 
mulieris  est.  Quod  autem  prima  mulier  de  viro  formata  est,  hoc  est 
coniunctio  desponsationis  mulieris  ad  virum.  Et  hoc  sie  intelligendum 
est.  Coniunctio  iat^  non  est  vana^  nee  in  oblivione  dei  exercenda, 
quia  qui  mulierem  de  viro  tulit,  coniunctionem  istam  beue  et  honeate 
constituit;  videlicet  carnem  de  carne  formans.  Qua  propter  ut  Adam 
et  Eva  caro   una  extiterunt^    sie  et  nunc  vir  et  mulier  caro   una   in 


OW  F.  W.  E.  Ro!h 

coniunctione  caritatis  ad  multipIicaDdum  genus   hamanam   efficiantar. 
Et  ideo  perfecta  Caritas  in  bis  duobus  esse  debet,  qaemadmodam  et  in 
illis  prioribus.     Adam  enim  uxorem  suam  culpare  posset,  qaod  ei  con- 
silio  sno  mortem  intulit,  sed  tamen   eam  dod  dimisit,  quamdiu  in  hoc 
seculo   vixit,    quoniam  illam    sibi  per  divinam  potentiam  datam  esse 
cognovit.    Uade  propter  perfectam  caritatem  non  relinquat  homo  uxorem 
suam^  nisi  propter  ratiooabilem  causam  illam,  quam  sibi  fidelis  ecclesia 
proponit.    Nee  omnino  divisio  iti  illis  ait^   nisi  ambo  in  una  mente  in 
filium  meum  voluerint  respicere,  sie  in  ardente  amore  illius  dicentes: 
Volumus  mundum  relinquere^  et  illum  sequi ,  qui  pro  nobis  passus  est 
Quod  si  hi  duo  in   una  devotione  dissentiunt,  ut  mundum   relinquant, 
tunc   se   omnino  ab   invicem  non   separant,    quia  ut  sanguis  a  came 
separari   non  potest,  quamdiu  spiritus  in  iila  man  et,    ita  etiam  nee 
uxor  se  ab  invicem  dividant^  sed  simul  in  una  volutate  ambulabnot 
Sed  si  ibi  in  fornicatione  prevaricatio  legis  aut  in  viro  aut  in  uxore 
est,  tunc  aut  a  semet  ipsis  aut  a  sacerdotibus  suis  publicati  censanin 
spiritualis  magisterii  secundum  quod  iustum  est,  sustinebunt.    Haritos 
enim  de  uxore  et  uxor  de  marito  coram  ecclesia  et  prelatis  ipsins  de 
transgressione   coniunctionis    sue    secundum   iusticiam    dei   iDcIami- 
bitur  non  tamen  ita,  quod  aut  maritus  aut  uxor  aliam  copulam  qneni, 
sed  ipsi  aut  simul  in  rectitudine  coniunctionis  permanebunt,  aut  se  t 
coniunctione  ista  simul  abstinebunt,  iuxta  id,   quod  eis  per  dii- 
ciplinam  ecclesiastice  institutionis  demonstratur,  nee  se  yiperea  laoeii- 
tione  dilaniabunt^  sed  pura  dilectione  diligent,  quoniam  et  vir  et  midier 
esse  non  possunt,  nisi  ista  copulatione  procreati,  quemadmodum  Paohu 
amicus  mens  testatur  dicens.  XII. 


Die  Messias  des  sogenannten  Eupolemius. 

Aas  eod.  Dresd.  DC  171" 

Heraosgegebeo  von  JM.  Manitins. 


Die  MiscellanhaTidschrifti)  cod.  Dread.  DC  171*  (eaee.  XITT  und  XIV) 
enthält  an  zweiter  Stelle  (xueret  stehen  Prospers  EpigramniG  mit  über- 
geachriebeoen  Glossen)  von  fol.  17*  —  38'*  eine  Messiade,  welche  noch 
sehr  wenig  bekannt  ist.  Zuerst  teilte  G,  Fabriciua  in  den  ^antiquae 
scholae  Chrietiani  puerilie  libri  duo,  Basileae  1564^  p.  2  ff.  einige 
kfinsere  Stellen  daraus  mit.  A.  Fabricius  machte  in  der  Bibliotheca 
latina  med.  et  inf.  aetatis  11,  387  auf  eine  in  Leyaers  B(?aitze  befindliche 
Handschrift  aufmerkBam  ^Cupolemiue  sub  quo  nomine  über  scripius 
carmine  fuit  Helmatadii  apud  Polycarpum  Leyserum  zoy  imr.a^ix^r, 
Indpit:  Contra  Mesaiam  violend  praelia  Cact^.  Ueber  den  Verbleib 
dieser  Handschrift  habe  ich  leider  nichts  ermitteln  können.  Später  gab 
Herschel  in  Nanraanns  Serapeura  XVI,  141  f,  und  171  f.  einige  Stücke 
aus  der  Dresdener  Handschrift  heraus,  doch  nicht  ohne  Fehler  und 
Versehen;  nämlich  I,  1^47.  598-684.  H,  1-33.  426—460.  695—779, 
üeber  die  Dresdener  Hdschr.  vgl  Hchnorr  von  Carolsfeld ,  Katalog  d. 
Hdschrr.  der  königl.  off.  Biblioth.  zu  Dresden  Ij  330  f.  („fol,  17  Eupo- 
lemiuB  Messias.  Incipit:  Contra  measiam  violenti  prelia  caei^}.  Ausser 
der  Handschrift  selbst  verwahrt  die  Dresdener  Bibliothek  eine  nicht  ganz 
fehlerfreie  Abschrift  dos  ersten  Buches^  angefertigt  vom  früheren  Ober- 
bibliothekar  Gustav  Klemm  in  cod.  Dresd.  R  146  f.  fol  3i)»— ^48».  Eine 
weitere  literarhistorisohe  Verwertung  des  Werkes  ist  mir  nicht  bekannt 
^geworden. 

^P       1)  Die  HaDdschrift  erhielt  ich  durch   die  Gfite  des  Herrii  Oberbibh'oihekars 
^Ptof.  Dr.  Scboorr  von  Carcilsfeld  melinDÄls  zur  Benutzung   nach  Haiise  geliehen, 
WM  ich  bier  unter  Docbtualigem  Danke  erwabne. 

RomjMil«cb«  Forictatmgea  VI.  gg 


^ 


510  V-  Maoitios 

Die  Ton  ö.  Fabricius  benutzte  Hdsehr.  weicht,  wie  ich  ODter  dem 
Texte  des  näheren  angeben  werde,  mehrfach  tod  der  Dresdener  ab, 
indem  sich  nicht  nar  Verschiedenheiten  in  der  Orthographie  finden,  die 
man  ja  anf  Rechnung  des  Fabricios  setzen  konnte.  Die  Excerpte  des 
Fabricins  müssen  daher  ans  einer  anderen  Bandschrift  stammen.  IMe 
Abweichnngen  habe  ich  sämmtlich  angegeben. 

Die  Dresdener  Hdschr.  stammt  aus  Merseburg,  wie  ans  der  Angabe 
auf  der  RQckseite  des  Einbanddeckels  sowie  aus  zwei  Bemerkungen 
am  Unterande  von  fol.  42*  (sanctorum  apostolorum  Petri  et  Pauli  in 
Merseburg)  und  fol.  56*  (Sancto  Petro  [fibergeschrieben  ,,in  Merseburg**] 
Alexander  monachus^j  hervorgeht.  Das  fibergeschriebene  „in  Merse- 
burg'' auf  fol.  56*  rfihrt  wahrscheinlich  von  derselben  Band  her,  wie 
die  Bemerkung  auf  fol.  42*.  Im  Jahre  1538  hat  der  Codex  einem 
Michel  Gundorif  in  Meissen  gehört,  da  sich  zwei  hierauf  bezugliche 
Eintragungen  vorfinden:  fol.  33*  „Michel  Gundorff  1538  Missin"  und 
fol.  120^  (eine  Schroibprobe) :  „Ich  Michel  Gundorff  bekenne  mit  dieser 
meiner  Ilannchriff^.  Vorher  konnte  die  Bandschrift  noch  im  Besitze 
eines  „Otto  magister^  gewesen  sein,  da  eine  ältere  teilweise  verlöschte 
Eintragung  auf  fol.  120^  besagt  „Ottonis  magistri^.  Später  wurde  der 
Codex  im  Drosdenor  Hauptstaatsarchive  aufbewahrt,  1834  wurde  er  in 
die  königl.  öfF.  Bibliothek  übergeffihrt. 

Die  MoRsiado  ist  von  einer  und  derselben  Hand,  die  noch  bis 
fol.  4P'  reicht  (kloinoro  mittelalterliche  Gedichte),  sorgfältig  und  sehr 
loHorlich  goHchricben  worden.  Der  Abschreiber  hat  nicht  sehr  viel 
Fnhlor  f^oinacht,  oh  finden  sich  verhältnismässig  auch  nur  wenig  Correc- 
tnron  und  Hasiiron.  Zuweilen  sind  an  den  Aussenrand  seitliche  Striche 
zur  Ihuvorhobung  einiger  Stellen  gesetzt,  teilweise  von  der  Hand  des 
Sehreihers,  teilweise  aber  auch  mit  blasserer  Tinte.  Mit  eben  solcher 
Tin((*  finden  Hieh  häufig  ganze  Verse  unterzogen^  meist  Stellen  moralischen 
InhalteH  und  Sprichwörter.  Die  Striche  finden  sich  bei  I,  9.  13.  19.  20. 
:i7.  Hb.  SS,  von  späterer  Hand  und  blasserer  Tinte  bei  I,  287  ff.  300.  325  f. 


1 )  Aus  (li(»8or  Hcmorkun^  dürfte  sich  mit  Sicherheit  ergeben,  dass  auch  der 
i\u\v\  (li\s  Aniarciiia  (Dicsd.  A  IG7»)  aus  Merseburg  stammt.  Denn  dort  findet 
Hieh  auT  fol.  l »»  (^vor^H.  lut'ine  Ausgabe  Lips.  Teubn.  1888  p.  2)  dieselbe  ünter- 
srlirift.  „Saiuto  Totro  Alexander  monachus'*,  sie  ist  von  derselben  Hand  ge- 
Noliiii'bcn.  \\\o  die  ^'ioirlie  bei  Kupolemius.  Ausserdem  ist  die  Messias  des  Enpo- 
louiius.  wenn  nirlit  von  dorsolben  Hand  wie  die  Sermones  des  Amaroius,  so  doch 
von  v'uwY  ^anz  ähnlirhen.  und  also  höchst  wahrscheinlich  beide  Dichter  im  Kloster 
XU  Morjieburjc  nioder^esolirieben.  Vielleicht  stammt  die  Messias  sogsr  aas  Mens- 
bürg,  da  ilir  Verfasser  vielfach  den  Amarcius  benattt  hat. 


Die  Messias  des  sogeDaDnten  Eapolemiua  511 

Unterstrichen  sind  die  Verse  I,  286  f.  300  ff.  324  ff.  332  f.  347—351. 
381.  383  f.  424—429,  474  f,  484  f.  Solche  Hervorhebungen  fehlen  also 
gänzlich  im  zweiten  Buche,  vielleicht  sind  sie  von  einem  Lehrer  zum 
Zwecke  des  ünterrichtea  gemacht  worden. 

■  Mehrmals  sind  einzelne  Buchstaben  oder  ganze  Worte  nachträglich 
schwarz  überzogen  worden,  so  I,  1  das  C  von  „ Contra'' ;  1,669  „homas 
quod  nomen  buic  dedit  urbi"^;  zwischen  Lib.  I  und  II  „explicit  über 
primas  incipit  secundus^;  n,  1  das  J  von  „Jam^;  II,  36  „et  dum  cer^ 
tatur  utrimque";  II,  442  das  E  von  „Et^.  An  einigen  Stellen  finden 
sich  Lücken  am  Schlüsse  der  Verse,  so  II,  512.  678.  713.  I,  97,  Die  erste 
und  zweite  Lücke  sind  von  einer  Hand  des  17.  Jahrhunderts  ausgefüllt 
worden.  Daraus  ergiebt  sich  mit  Sicherheit,  daas  wir  es  mit  einer  Ab- 
schrift und  nicht  mit  dem  Originale  zu  tbun  haben.  Dieselbe  Hand  ist 
auch  noch  U,  5(iy  erkennbar,  wo  die  beiden  letzten  Buchstaben  des 
Schlusswortes  ausradiert  und  überschrieben  worden  sind*  Eine  andere 
Hand  ist  im  Texte  selbst  nicht  erkennbar.  Endlich  ßind  öfters  die 
grossen  Anfangsbuchstaben  der  Verse  ausgelasseui  nämlich  I,  13.  14. 
70.  134.  146,  157.  IT;  310  (ausradiert).  31 L  Soviel  über  das  äussere 
der  Handschrift  und  ihre  Eigentümlichkeiten. 

Nicht  leicht  dürfte  die  Frage  nach  dem  Verfasser  unseres  Gedichtes 
au  entscheiden  sein,  da  sich  in  der  Handschrift  nur  ein  einziger  und 
dazu  noch  recht  unsicherer  Anbaltepunct  findet.  Anfänglich  hat  näm- 
lich das  Gedicht  keine  Ueberschrift  in  der  Dresdener  Hdschr.  gehabt, 
eine  spätere  Hand  (saec.  XIV)  hat  auf  die  erste  freigelassene  Zeile  von 

fo).  17*  in  Rasur  gesetzt  ^^Eupolemius".  Danach  steht  in  einem  kurzen 
Inhaltsverzeichnisse  der  Hdschr.  auf  Voratehblatt  1*  „Eupolomiue"  ge- 
schrieben von  einer  Hand  saec,  XV.  Bei  G.  Fabricius  bedeutet  der 
Name  Enpolemius  den  Dichter,  wie  aus  seinem  Inhaksverzeichnisae  zu 
ersehen  ist.  Zweifelhaft  könnte  man  bei  A.  Fabricius  sein,  doch  nach 
der  ganzen  Anlage  seines  Buches  dürfte  wohl  auch  er  den  Namen  des 
Dichters  im  Auge  haben.  Auch  Klemm  y  Herflchel  und  Schnorr  von 
Karolsfeld  haben  den  Namen  Eupolemius  so  aufgefasst.  Das  Wort  ist 
natürlich  ein  Pseudonym  wie  Sextns  Amarcius  Gallus  Piosistratus 
oder  Candidua  Theopystius  Älchimus  u.  a.  Wahrscheinlich  verbirgt 
sich  ein  deutscher  Name  wie  Hartwich  oder  Wicpert  dahinter.  Von 
person liehen  Anspielungen  auf  den  Dichter  findet  sich  in  der  Messias 
leider  nichts  vor;  die  Zeit  wird  nur  ^^anz  im  Allgemeinen  gekennzeichnet 
U,  112^  wo  die  Worte  „ortum  de  sanguine  equealii"  auf  das  Rittertum 
hinweisen.  Da  nun  die  Handschrift  aus  saec.  XIU  stammt^  so  ist  die 
Abfassung  des  Gedichtes  vielleicht  hiernach  im  12.  Jahrhundert  er- 
folgt. 

33» 


512 


M.  Manitina 


Die  Dichtung  selbst,  eine  Allegorie  auf  die  Qesehicbte  der  ebrist- 
lichen  Heilsordnung  wie  das  von  mir  Rom.  Forsch.  \T,  4  ff.  hemua« 
gegebeoe  Gedicht,  erhebt  sich  äusserlich  nicht  über  die  gewöhnliche 
lateinische  Poesie  der  Zeit.  Prosodische  Fehler  sind  nicht  selten^  m 
der  Orthographie  ist  f  fast  durchgehends  an  die  Stelle  von  ph  geeetst^ 
i  an  die  Stelle  von  y;  ae  fehlt  gänzlich,  ebenso  e,  oe  und  ae  werden 
durch  e  ausgedrückt;  b  steht  mehrfach  an  Stelle  von  p,  so  obtatus  1/210 
cf.  1,332.  Von  späteren  Wörtern  mache  ich  namhaft  I,  251  mortifiean»; 
I,  322  cristiger-  I,  352  hoba  (deutsch:  Hufe);  h  483  suad^re;  I,  43^ 
(550)  muachoa  (/fonr/oc);  I.,  628  infortis;  11,  632  equisca  (?);  II,  647 
bifons;  IT,  667  gulatua. 

Nach  der  Sitte  seiner  Zeit  verflicht  der  Dichter  in  das  Epos  eiJie 
Kenge  von  moralischen  Bemerkungen  und  sprichwörtlichen  Redensart», 
z.B.  1,  139.  286.  3CKX  484.  065.  6^1.  11,  194  224.  Die  unamgänglidi« 
epischen  Vergleiche  sind  ausserordentlich  häufig,  sie  finden  sich  1,130* 
203.  218.  250.  320.  324.  357.  424.  535,  592.  608.  659.  II,  29.  146*  2K, 
350.  384.  433,  Auch  die  Schildbeschreibungen  fehlen  nicht,  cf.  II,  65, 
82.271,  605;  Beschreibung  künstlich  gearbeiteter  Trinkgefaase  s.  11^618 
und  622.  Eine  dem  Autor  ganz  eigentümliche  Seite  ist  —  sie  findn 
sich  allerdings  auch  bei  anderen  mittelalterliehen  Dichtern,  wenn  aüch 
nicht  in  so  ausgedehnter  Weise  —  neben  die  jüdischen  Mythen  die- 
jenigen der  Griechen  und  Römer  zü  setzen  und  letztere  aus  ersterfs 
herzuleiten.  So  I,  410  Moses  und  Amnion;  502  Cacna  und  Juppiter; 
671  der  Turmbau  zu  Babel  und  die  Auftürmung  von  Ossa  und  Palm; 
n,  46  Dathan-Abtron  und  Amphiaraus;  74  Noah  und  Deucalion;  89  Josui 
und  Juppiter;  279  Simson  und  Hercules;  409  David  (Jessens)  und 
Achilles;  609  h^lias  und  Phaethon  u.  s.  w.  Unser  Dichter  halt  \im 
stets  die  jüdische  Ueberlieferung  för  älter;  er  glaubt,  dass  Romer  uod 
Griechen  ihre  mythologischen  Stoffe  nach  jenen  Erzählungen  der  Bibtl 
gebildet  hätten.  Freilich  giebt  er  uns  den  Weg  dieser  My thenwanderungfo 
nicht  an. 

Anlehnung  an  frühere  Dichter  findet  sich  bei  Eupolemius  nicht  eben 
sehr  häufig.  £s  lässt  sich  aber  doch  eine  ganze  Reihe  von  ihm  benoti- 
ter  Dichter  wiedererkennen.  Vergil,  Ovid,  Lucan  ill,  476  —  552  iii 
Nachbildung  von  Phars.  IL  583-595  und  111,  171-283)  Statia»,  Horax 
und  Prudentius  sind  von  Eupolemius  vielfach  benutzt  worden.  Ausfor* 
dem  zeigt  sich  öfters  eine  merkwürdige  Uebereinstimmoog  mit  Amar- 
eius^  worauf  ich  schon  in  meiner  Ausgabe  dieses  Dichters  p.  XVI  £ 
und  in  den  Noten  aufmerksam  gemacht  habe.  Es  sind  folgende  Sudko 
zu  vergleichen:  Amarc.  lll,  141:  EupoL  I,  224;  lV,2il5:  I,29G;  IV,  30^: 
1,  300  f.  j  n,  356:  I,  4^);  I,  397  f:  I,  473  f.:  ül,  256:  I,  503  f,;  1,397: 


Die  Messias  des  BOgenanntexi  Eupolemfns 


'519;  n,  109  f.  (539):  I,  566  f.;  I,  356:  II,  265;  lU,  394  f :  II,  310; 

r,  42:  II»  456.  Da  nun  Amareius  am  1044  geschrieben  hat,  und  das 
(Terk  des  Eupolemiue  wahrscheinlich  er«t  aus  dem  12,  Jahrhundert 
bmmt,  80  eitid  die  SermoneB  des  Amareius  jedenfalls  durch  Eupole- 
liaa  benutzt  worden.  Damit  wäre  eine  neue  Kenntnis  des  Amareius 
n  Mittelalter  bis  auf  Hugo  von  Trimberg  ermittelt,  —  Von  grösstem 
Dteresse  aber  würde  es  sein,  wenn  sich  noch  andere  Spuren  von  Hand- 
■briften  des  Eupolemius  vorlanden,  als  die  wenigen  ^  die  bis  jetzt  be- 
mint  siud. 

I  Die  orthographischen  EigentQmlichkeiien  der  Hdschr,  habe  ich  in 
mm  unten  folgenden  Texte  beibehalten  und  bin  nur  dann  zu  einer 
tenderung  geschritten,  w^enn  ein  offenbarer  Fehler  des  Absehreibera 
orlag.  Es  wird  sich  danach  erweisen,  dass  sich  Herschel  bei  der 
Wiedergabe  einiger  Htücke  des  GedicliteB  a.  a.  0.  nicht  unbedeutende 

Euheiten  gestattet  und  die  Hdscbr.  keineswegs  getreu  wiedergegeben 
i  Das  letztere  aber  ist  um  so  mehr  nötig,  als  die  Handschrift  selbst 
hrscheinlich  kaum  ein  Jahrhundert  später  geschrieben  ist,  als  das 
l&dicht  verfasst  wurde.  Wir  werden  daher  an  unserer  Hdschr.  eine 
iemlieh  getreue  Wiedergabe  der  Urschrift  auch  in  Bezug  auf  die  Ortho- 
raphie  haben  und  das  rauss  ja  immer  zur  Vorsicht  dem  überlieferten 
Lte  gegenüber  ermahnen* 


Eupolemii  IV^eesiae. 

Contra  Messyam  violenti  prelia  Caci 
Detestanda  cano,  dudum  que  fortibus  armis 
In  dominum  pugnasse  suum  niminmqne  potentem 
InstruziBse  ferunl  acies  lebusea  per  arva 
5  Que  circa  Solimam  sita  sunt.     Non  hie  michi  Clio 
Non  michi  Calliape  sed  summa  vocanda  sophja  est, 
Omnipotens,  qni  cuncta  regis,  quem  credere  vita, 
Quem  coluisse  salns,  quem  soluni  credimus  unum^ 
Üredimus  et  trinum,  cui  ^sanctus^  ter  repetitum 


Supra  V8,  i  manus  saec,  XIV  scripsit  ^Eupolemius*^  1—47  ed,  Herschel 

ftpeum  XVI,  141  f.      1  Memam  A-  FabHclüa  1- 1.      6  CaUiope , . .  mphia  Heracliel 


5  f.  of,  PanliD.  Nolan.  Carm,  XV,  30, 
flnarcit  SeriuoD«  IV,  484  celicolarnm  | 
rocabula:  Sanctus. 


Adhelmi  aeDigm.  praef.  10  flF.        9  f,  cf. 
,  .  caterve  |    Ter  proclamaDtes  ob  trina 


10  C^KeiM  oirdo  eaaäLf  Tirei  ■& 

Ut  pomm  eaotare  aunn,  asa  te 

Hoe  geftimi  ert  mtoflqve  dolet  te  pmale 
5tiii  pater  Aolroiiiu  lefo  mh  priadpe 

CfUD  geiiitu  a  le  pUuDdl  nu  Cüa  dvobw. 
li>  Ifauor  erat  oatn  lodiM,  ied  ioiDor  Ettnb 

Nomen  habeiw;  illia  animu  diitahat  ei  elas, 

Narnque  miDer  Caeom  Teaamia  amarit  et 

Iiusa  sequeos  stndoit  oeaeire  qida  Agatoa 

Hoe  etenim  saaaore  miser  nmalaelira  Tereri 
2^)  Et  Zoroaifree  fallaeia  marmom  teete 

Atqne  deis  didieit  eampos  implere  laeoiqiie. 

At  senior  Tenebros  Cedarei  non  sponte  tyranni 

Sab  dicione  fbit  dominamqne  raum  licet  abaeoa 

CaptiTUflqae  tarnen  devota  mente  eolebat 
25  Hec  secam  rolTens  pios  Agatos  inqnit  ad  nnom 

Cni  nomen  Hoyses  -—  namqne  hie  et  fortia  et  andax 

Miles  erat  nullique  viro  qnid  Hebrea  sonaret 

Pag^na  plus  ootum  —  ^Mihi  conTeraacio  lade 

Haneta  placet  doleoqae  nimia  quod  tarn  bona  inati 
;K)  Vita  viri  Caco  niminm  dominante  grayatnr. 

Vade  age,  Caldaicam  velox  urbem  pete,  namqne 

In  ßabilone  manet  totamque  ex  ordine  tristi 

Pandito  mesticio  causam^  quod  mereat  ipse 

Quod  8ub  Amartigenis  tanta  feritate  prematnr. 
'M)  Non  mo  culpandum  sciat  immo  suum  genitorem 

AbHtractum  verbis  Bethelia  ab  urbe  dolosia. 

Attamon  Anphicopam  legatos  Polipatrernque, 

FortoB  atque  bonos  misi,  mea  nuncia  Caco 

Dicturos  ut  oum  dimitteret;  hoc  quia  frustra 
10  Tomptatum  video,  volo  bella  movere  meosque 

Solvcro  captivos.    Hoc  iili  verba  referto 

Solatura  gravem  cordis,  mihi  crede,  dolorem." 

i:{  A'aml  c.  am  oinisso  litterae  initialis  spatio;  lam  Herschel  14  c.  ast 

f.)  c.  snnuchra  corr.  Herschol        20  c.  zoro  astree        21  inplere  Herschel        25  »»• 
7M/7|f//.«iMIor«cho!      M  ChaldaicamEenchel      32  Babylone  EencheX      c  exordine 

;vr   Amp/iicopum  Ilorscliol. 

Ji>  Prud.  Apoth.  494  Zoroastreos  . .  sasurros        34  Nomen  Amartigenis  samp* 
tum  est  ox  rnidentii  Ilainartigeneias  carmiois  titulo. 


Die  Messias  des  sogenanttten  Edpolemius 


515 


lüssa  facit  MojBea,  quam  clara  Semiramia  urbem 
Coctilium  cinxisse  datur  compage  petranim 
[45  IngrefiBUs,  dictis  ludara  compoilit  amicie. 

nie  ubi  cognovit  quo  germine   natus  et  a  quo 
Missua  erat^  gaudeos  excepit  et  id  eua  tecta 
Inducens  iuvenem  „Mihi  gracior  hospes  adesöo 
NuUua  posset''  alt  i^causa  tniesoris  et  eiuB^ 

50  Quem  tantum  video  fultum  virtutibue  ad  me 
Legatuoi  veni&se;  ctboa  aptate,  ministri, 
Keetantemqoe  diem  totum  ducamua  ovantes"* 
Sexta  fuit  siquidem  Moysi  venieDt©  diei 
Hora,  ideo  dixit:  „totum  ducamus  ovantes^. 

55  Hospite  cum  grato  postquam  consederat  hoepes 
AUerniaque  diem  leti  duxere  loquelis, 
Taodem  sugpiraiiB  imo  de  pectore  ludae 
„Felices"  inquid  „quos  capcio  nou  teuet  et  qui 
Gratanter  dominia  poaBunt  eerrire  soluli, 

60  En  ego,  quod  nequeo  lacrimans  nißi  dicere,  culpa 
Nescio  qua  teueor  longo  iam  tempore  captus 
Meque  premit  qui  non  deberet".     Ad  hec  bonua  hospes 
„Ni  te  aerraonia  lougi  graviumque  laborura, 
Quos  tibi  quosque  tuis  poasem  memorare,  pigeret, 

65  Quo  modo  als  captus,  quod  te  nou  oosse  fateris^ 
Vel  cur  tuque  tuueque  frater  sub  principe  Caco 
Sitis  et  a  vobia  descendens  eerta  pmpago 
Dißsererem"  dixit.    Tum  ludas:  „tolle  „pigeret"; 
Immo  pergratum  mihi  ages  opuB^.    Incipit  illei 
[70  „Urba  est  dicta  lebus  per  muUos  cognita  fincs, 
Quam  veteres  dixere  Salem;  quo  nooiine  biuo 
luocto  appellat  eam  mutato  grammate  vulgus. 
Hanc  Solimam  plemmque  seien t  efforre  Latini 
Gramatici.     Colit  ut  coluit  rex  Agatus  illam. 

75  Ipae  trucem  Cacum^  feritas  est  euius  ubique 
Haut  igoota,  ducea  comitesque  auos  super  omnes 
Extulit  uaque  adeo,  ut  dictus  tum  Phosphorus  esset 


45  conpeUit  Herschel        46  c.  aquo        48  c.  In  ducetw  .    .  ad  esse        58  ( 
id        69  c.  per  giaium        70   Urhe]  o,  rhu  omisao  litterae  initialie  spatio. 

1 


43  f,  -r  Ov,  Met,  IIl,  58  45  Aen.  II,  372  verbiß  compellat  aiDicts. 


516 


M,  MaDttitis 


Sed  retinere  diu  nescit  male  catitua  honorem 

Prosperitasque  necat  fatuum*     Nam  protinus  ille 
80  Infolix  contra  dominuo}  turnet  atque  velut  par 

iDperium  regio  sibi  vendicat,  unde  poteatas 

Regia  primatem  merito  perraota  superbmn 

Deiecit  boHo  atque  dato  privavit  honore, 

Miliciamque  ducia  turnefacti  conpulit  uca 
85  Cedere.     Dux  pulaus  Cedar  eecedit  et  inde 

Tendit  in  Egiptum,     Dat  ei  cognomen  uterque 

Sepe  locuß,  quia  eepe  manet  proscriptus  utrimque. 

Tunc  exsanguem  Äphilum  Superifamernque  auperbum 

Adficivit  socios,  quibus  auxiliantibus  omne 
90  Patraret  scelus  ioque  sua  persietere  posset 

Nequicia  et  regem  crebrie  offetidere  bellis. 

Apolidem  postqiiam  aummoverat  Ägatus^  unma 

Dilectum  ßetbele  äibi  nutrivit  alumnum 

Indoliß  eximie  qui  te  po6t  edidit  exul 
95  In  Caldeorum  terra.     Desiderat  illi 

Rex,  si  proüciat,  Bolium  quod  Cacus  habebat 

Et  regni  cooferre  locum. 

luvidia,  alterius  quid  semper  honore  liquescis? 

Impiger  ut  Cacus  cogoovit  talia,  ßecum 
100  Infremuit  socioaque  suoe  crudelia  atroces 

Consuluit  —  oec  enim  poterat  sufferre  malignua 

üt  sibi  subtracto  melior  frueretur  bonore. 

Dumque  sub  ancipiti  volvebat  pectore  curaa 

„Quid  dubitas"  Aphilus  ^quid-^  ait  „fortisainie  ductor, 
105  Ambigis?  Attempta  beltia  in  qua  manet  urbe 

nie  vir  et  quid,  si  tibi  Marte  favente  potenter 

Victor  eriB?  ßea  in  dubio  eat,  quid  agas  nisi  temptes? 

Siye  dolo  mavia  certare,  doloa  ineamu»; 

Nempe  mea  nil  distat  utrum  bellando  doliave 


78  cautusi]  c,  causu»  corr.  78  f,  {Sed  —  fatuum)  ed,  G,  Fabricios  L I.  p. 
88  Aptiilufn]  c.  amphilum^  philu  m  ra«.  98  quid]  c.  quod  ÜK)  ff.  (So 
erwUlis  —  honore)  ed.  O.  Fabnciufl  1.  L  p.  214  102  c.  9ub  traclo         104  ^ 

amphilus         106  Übt]  c.  tibi. 


88  of.  Amaroif  Sermon.  IV,  295  longus   |  JDqoit   Yperepbanes  9 

£p«  I,  2  57  invidus  alteriua  loacreBcit  rebus  optmli»  103  Ltioan.  T,  272  Utqat  -  < 
volveDtem  pectore  curaa  109  f.  Prud.  Psychoin.  550  Nil  refert  antii«  coatsagai 
pulma  doÜBve. 


Die  Messias  des  sogenanDten  EnpolemitiB 


m 


110  Vincani,  dum  vincam,    Set  quid  moror?  Incipe,  vinces! 
Die  age:  quis,  cui  sit  virtus  et  tanta  proborum 
Copia  quaata  tibi  Bociorum,  dedecus  illud 
Tu  quod  habes  tollerare  velit?  Validusoe  magia  tUj 
Mulfeo  nobilior,  multo  sollercior?  MU, 

115  Qui  te  posseeso  iam  aiibplaDtavit  honore, 

Postponendua  erasP  Tecuin  bonus  Agatua  egit; 
Turba  puerilia  quod  ubi  statuit  sibi  regem 
Eligit  hune  regemque  vocat  regemquo  aalutat, 
Hiiic  Caput  incliüat,  set  cum  mox  abicit  atque 

120  Quem  tuoc  vult  aliura  depulso  subrogat;  et  quid 
Hie  aliud  factum  est?  Non  illic  causa  nee  hie  eat. 
Quare  si  mecum  Bentis  et  sunt  tibi  cure^ 
Que  loquor,  iovades  hominem  vitaque  carebit. 
Aut  si  tarn  bonuB  es^  quod  non  ego,  tollere  vitam 

125  Ut  nolis  iuveni,  oapiatur  et  in  peregrinas 
Ducatur  partes  vita  cariturua  amena 
Ut  aubtraetua  houor  tibi  noo  racione  aet  ira 
Nee  tibi  nee  ait  ei."     Sic  postquam  dixit  atroeem 
Frendentemque  tarnen  tantum  sttmulavit  in  iram, 

130  Quantum  nota  movent  Eleura  aibila  glaucum, 
Vel  quales  Epiros  alit,  qui  carcere  uondura 
Recluso  crebris  feriunt  hinnitibuB  auras^ 
Et  piger  eat  vectea  tollens  properaoter  agaso. 
Tunc  erat  inter  eoa  quo  non  aatucior  alter 

135  Invidieque  capax  magia,  ilii  noraen  Ofitea; 

Quem  quia  versutum  plenumque  dolis  videt  acer 
CacuB  ut  Antropum  temptet  aubvertere  mittens: 
„l  bone,  ait,  iuvenemque  dolis  quia  fallere  noeti, 
Falle  dolia;  neque  enim  poterit,  velut  arbitror,  ulla 

140  Simplex  arte  capi  ciciua  quam  fraude  benignua, 
Dura  credit  verbis  nee  in  herba  cogitat  anguem. 
Vade  igitur;  ai  te  fortuna  remiaerit  ad  me 
Propositi  noatri  victorem  ^  munera  certe 
Multa  tibi  tribuam  nee  erit  mihi  gracior  utlua," 


113  quoä]  c.  quid  115  c,  sub  plantavit  120  c  de  puUo  sub  rogat 

129  slimulamt]  c,  simulmit        134  Tunc]  c.  unc  omiaso  litterae  initialia  spatio. 


1  132  0?*  Met,  II,  154  biniiitibiia  auraa  |  Flammiferis  implent  134  Aen.  VI,  164 
po  DOß  praeatantfor  airer  135  verbum  Ofites  fortasae  onginem  ducit  e  Lucani 
Pbaro.  IX,  714        141  Verg.  Eci.  111,  93  latei  anguis  in  berba. 


11 .  Manitlus 


145  Hec  postquam  ducibus  plaeuere,  doloeus  Opbitea 
Aniropo  parat  insidias  et  ne  sua  DuUas 
Frans  habeat  vires,  forte  in  Bethete  moratitem 
Äntifrooonta  petit,  quo  blandis  fallere  terbis 
Non  vixit  magia  aptus  homo;  serraone  saavia 

150  Et  facte  gratUB^  voluit  seducere  si  quem^ 

Arrisit,    Quem  rex  Solimanus  seraper  babebat 
Suspectum  iuvenemque  äuum  Bethele  manentem 
Obtefltatud  erat,  ne  crederet  iilius  umquam 
ConBiliis,  taiD  poadeasum  si  Dollet  honorem 

155  Maioremque  dein,  si  sie  perstaret,  habendum 
Perdere  et  eternum  damnandus  inire  laborera. 
Hoc  ergo  assumpto  sibi  complbe  fraudia  Ofites 
Pergit  ad  Antropt  pulcre  vernantia  teeta. 
lllic  ortue  erat  vindiaeimus  omnigeniaque 

160  CoQsitua  arboribus  gigDentibaBj  ut  memoratur^ 
DiTersi  generis  fructus  variique  aaporis; 
niic  fona  eciam  scatet  ex  quo  quatuor  amnes 
Emaoare  fenint.     In  eodem  naBcitur  horto 
Tue  et  mirra  flnit  preciosaque  balaama  stiliantf 

165  Multaqtie  preterea  aunt  obleetantia  vibus 
Illic  humanofl.     Ibi  tunc  de  more  sedentem 
Inveoiuot  lUTenem  quem  sie  affatur  Ofites : 
^logenio  pollens  etatie  et  integritate, 
Regie  vir,  quam  grata  tibi,  quam  florida  sedes^ 

170  Ut  decet  iogenium.    Nee  ut  iuvidiam  hee  tibi  dico, 
Set  magiö  admiror,  cur  te  Solimanus,  ut  diunt, 
lusserit  indigeniB  Luze  bene  credere  cunctis 
Excepto  virtute  suob  qui  comminuB  adetans 
Impiger  Antifronon  cives  Bupereminet  omnes." 

175  nie  refert:  ^Vere  mihi  rex  —  nam  cur  ego  verum 
Hoc  präsente  negem?  —  remooens  precepit  ut  omnea 
Diligerem  quos  hec  Yicinos  urbs  habet,  unum 
Hunc  devjtarem;  cito  traderer  huiua  iniquis  .  .  ." 
^Hunc  devitares,  quia  te  cito  traderet^  inquis, 


Hb  Hec]  0.  €c  cmisBo  litterae  inltiiilis  spatio       146  nullas]  o*  nutlus 
c>  üc  omisso  litterae  ifiitialis  apatio        169  vir]  c*  mr. 


Wi 


159   sqq.  desonptfo    parndiBi  165  Aen.  VIT,  16.H    Multaque   pr 

174  Aeo.  VI,  856  viros  superemioGt  omues. 


Die  Messias  des  sogeoatiDlen  Eupotemtas 


519 


180  Artibus  hie  suis.    Non  est  ita,  sei  quoQJam  rex 

Ärtibas  atebaf^  Bubicit  male  fidus  Ofites 
„Cognovit  quam  eit  soUers  paciensque  laborum 
Antifronon"  —  et  erat  aollers  paciensque  labomin  - 
„Vitandum  tibi  censet  eum;  cui  si  Bocieris, 

185  Ne  tibi  m  faciat  similem  timet  hercola  et  ipsi 
Par  fierea  magnisque  diis.     Et  si  mihi  prudeos 
Credideriä  —  set  enim  vult  hac  in  sede  quietum 
Et  mundo  igootum  miserara  te  ducere  vitam  — 
Hoo  autem  doce  si  modo  te  sabieceris  Uli 

190  Egregio  fortique  viro^  per  tocius  orbis 

Climata  notue  eria."     Sic  poatquam  fatus  amicum 
Attollens  iuvenis  vultum  „Mihi  cemeria''  iuquit 
„Providua  et  tibi  quis  moaatravit  nescio  noatrum 
Sicut  habet  ae  nosse  atatum.     Res  ipaa  movet  me 

195  Coaeilio  parere  tuo."     Quia  enim  male  credat 
luraöti?  —  iurabat  enim.    Tixnc  ambo  rogabant 
InfauBtum  iuvenem  fallacis  tecta  tiranni 
Viaere.     Vtx  Urnen  apondentia  amica  set  bostia 
Contigerat  tectus  aubito  circuraTolat  hostis 

200  TorvuB  AmartigeniB  aatua  Antifrononte  ducisque 
lotimua  Apolide  iuvenem  rapit  atque  reyinetie 
Poat  tergum  manibus  comitante  abdueit  Ofite. 
Sic  paator  viocto  pretentis  casBibus  agno 
Irritare  lupum  nootu  aolet;  ille  bidentis 

205  Crebris  illectua  balatibua  advolat  et  spe 

Prede  captus  hiat,  sed  eum  plaga  preeipitem  mox 
Innectit  nexumque  tenet,  dum  ruBticns  acer 
Advenit  et  frnatra  temptantem  evadere  tele 
Traicit  et  stupidum  perfoaso  proripit  agnum. 

210  Caciid  ut  obtatum  consiBtere  eomminua  hoetem 
Vidit  „lo^  comites,  quante  noa  nostraque  eure 
Sint  superia"  ioquit  ^probat  huius  captio,  quo  non 
Capto  mererem,  aed  rex  videor  mihi  capto, 
Quam  bene  diaposuit  rex  Agatue,  ut  miser  hie  me 

215  Deiceret  aolio!  Dia  inmortalibus  eaaet 


193  monstramt]  c.  momtrarit         194  monei]  au  mtmet?         205  o.  ad  vülat 
15  0,  in  mortalibus. 


201  aq.  Aen.  ü,  57  manua  iuveneui  interea  poat  terga  reviDctaai. 


520 


M.  Manftiufl 


Dedecus  eternum  meritoque  fatisceret  orbis, 
Hibrida^  polluto  st  tu  fruerere  ducatu, 
Qui  Caco  permieaua  erat!  Ceu  siquis  honeste 
Abstrafaat  armillam  gponse  scrofeque  lutosaa 

220  Ad  nares  transferre  velit!'*    Sic  fatus  et  iltum 
Tradit  Amartigeni  religatum  coUa  catcnis, 
Ut  semper  ßit  servus  ei,  nisi  liberet  ülum 
AgatUBi  et  dat  ei  regouin  Babilonis.    Eodem 
Transtulit  ille  virum.     Sulimane  sceptriger  urbi» 

225  Comperiens  taatia  deceptum  fraudibus  esse 
DÜectum  iuvenem  dolet  et  eimul  infremit  ira 
Multaque  prequeetus  quod  non  Bibi  caverit  et  qaod 
Noü  exhorruerit  contra  8ua  iuasa  doloso 
Credere,  PliriBophum,  quo  non  ioduetrior  alter 

230  lopigriorque  fuit,  quam  vir  seductue  habebat 
Custodire  iubet  sedem*     Vereatitis  illi 
Eneis  erat  eteroena  obatantia  fulmiDia  instar. 
At  miser  Anlropus  sub  iniquo  principe  tentus 
Ut  tandem  gemitDa  et  triatia  verba  quierunt 

235  Uxorem  iuoxit  aibi  que,  clarisaime  luda, 

Te  peperit  fratremque  tuum;  muttum  fit  adultia 
Mena  dispar  vobis  et  discordatis  ut  olim 
Infelicia  Ade  geniti  de  aemine  fratrea. 
Et  ai  forte  tuas  nondum  pervenit  adaurea 

240  Hlstoria  hec,  dicam  quia  et  eat  dieenda  iuvatque 
Aures  bella  piaa.    Hie  solua  eod  genitus  vir 
Germauoa    -  hee  prima  fuit  generatio  —  binaa 
Edidit,  alter  erat  paator  gregia,  alter  araton 
Nomen  aratori  Cain,  Abel  opilioui. 

245  Hi  cum  diverao  ferrent  libamina  nutU; 
Abel  dona  deua  contempto  fratre  recepit. 
Ille  velud  fieri  solet  ex  melioris  hoooro 
Lividua  eque  aua  merens  sine  tine  repuUa 
InaoDteoi,  nhi  si  aummo  placuisae  reatua 


224  e.  ceptriger  236  fit  aduUüi\  c.  sä  ad  uttutf  238  c.  deHmit 

244  opinimti  245  Bi]  o.  Hie  247  f.  ed.  Fabriciua  L  l.  p.  2\b  (erlttt 

Lividua  atque.   moeren»). 


224  AiDarcii  Sermoti,  III,  141  Romane  aceptriger  arcis 
dcoeptua  fraude        "227  Ov,  Met,  IV,  251  Multaque  praequeatut 
quo  UQB  praeitaatior  alter. 


225  Aeo.  V.  851 
229  Aen  VI,  164 


Die  Mefislas  dea  sogenannten  Eupolemiiis 


250  Dicitur,  interimit    Non  eecus  aspera  tigris 

Mortificat  vitulum   trepiduoive  rapax  lupua  agDum 
Inetigante  fame.    Vox  ilico  sanguinis  Abel 
It  celo  dominumque  suos  qui  vindicat  omnes 
Poetutat  uUorem.     Cur,  o  manus  iopia,  frußtra 

255  In  sanctos  aevie,  extinguere  lumina  mundi 
Äffectane?  Gerte  plumbatia  adde  cataatas, 
Non  tarnen  a  domiDi)  quos  ipse  gubernat^  amore 
Secernes  umqtiam»    Non  peasas,  inprobe  tortor, 
Qui  sunt  quoa  perimia,     Nasci  facit  ista  beatos 

260  Mors  repraboaque  n[ion!  8ed  nunc  ad  omisaa  revertor 
YoB  duo  sicut  adhuc  sub  Caco  mente  fuiatia 
Principe  diveraa,  tu  noleng,  ille  libenter; 
Namque  puer  sevi  mores  laudare  tiranni 
Cepit  et  offen  dun  t  summum  quecumque  tonantem, 

265  Hoc  didicit  monitor©  libens:  homicidra  amare 
Et  Sodomitarum  ritn  gaudere  siniatro 
Celumque  et  terraa  et  flumina  credere  plena 
Numinibus.  Pro  quo  scelerom  studio  veheraenter 
Carua  erat  Caco,  tu  apernena  illa  moleatus. 

270  Agatue  interea  veatri  aermone  parentia 
Blande  deluai  casum  miseratus  ad  istas 
Polipatrem  terraa  sibi  coniuncto  magia  acri 
Änphicopa  solaturos  te  dirigit  atqui 
Inaignes  virtute  Firos,  tarnen  hie  magia  aaper 

275  Coneiliia  fuerat  rigidoque  minacior  ore, 
llaquo  adeo  eeleba  ut  precidenda  pudicia 
Diceret  inceatum  prepucia,     Rex  dedit  illia 
Mandatum  quod  Amartigeni  scelerumque  magiatro 
Deferrent  Caco,     Tu  quem  dixi  magia  acrem 

280  —  Alter  enim  populis  haut  ignotus  fuit  istia  — 
Acoipia  hoapicio ;  aatis  eaae  raeraor  potes,  hec  non 
Mukum  rea  vetua  est  dictiaque  per  omnia  paree 
Hoapitii  Anphicope^  tuua  hunc  nee  cernere  curat 


250  secus]  c,  secim  i  eraa,  254—260  ed.  Fabricius  l  l  p.  222  {Cur  — 

tortor  I  Quos  perimis  mors  isla  vires  facit  t8se  heatos)  257  a  domini]  c,  adni 
263—268  (Nummihu^)  ed,  Fabriciua  l  l  p,  171  {saevL  tyrannL  Coepit  qua- 
eung^,  monitu^  Uhtns*  Coelumque)         271  c.  <h  Imi  272  acri]  o.  atri  corr. 


256  cf,  Prad.  Periet.  I,  56.  X,  467 


271  Aen.  V,  350  casufl  misererL 


522 


M,  MaDJUas 


EUuo  germanas  fedaque  libidine  fervens 

285  Gaudet  eis  pocius  bocüs,  quibiie  omoia  cordj 
Turpia.     Semper  enim  fiimilis  similem  aibi  qnerit 
Dissimilemqtje  fugit.    Ceu  si  qyis  vivere  sancte 
Ineeetum  moneat  scurram  Bcortoque  podicam 
Commendet  Titam ,  non  pIuB  sibi  conferat  ^  ac  si 

290  In  epinia  querat  ficua,  in  vepribua  uvas. 

Sic  et  moQstraDtem  quid  honestum  quid  minus  Ethnla 
Flagiciis  tectua  cunctiß  Hnguaque  maouque 
Impiger  Anpbicopam  aprevit  conviciaque  ultro 
Äddidit:  „Unde  veuit  nobia  botus  iete  magister 

295  Tarn  eerus  studii?  quem  tunc  veniaae  decebat^ 
Cum  primum  exivit  verboauB  agagula  predo   — 
Nempe  trueidator  vitatur  iure  —  petrinoa 
ÄBsuetUB,  Bi  fama  canit  rata^  sanguine  cultroa 
HumaDO  temerare,  docens  ignota  cruentus 

300  Et  mordax  iuvenum  cenaor.     Quam  raro  fidelea 
Bunt  rufi  —  nara  rufua  erat  —  quam  raro  benigni; 
Qui  sapit  hunc  fugiat,  vafer  est  et  fraus  alit  ipaum; 
Iste  die  tota  risatur  de  uuce  quasaa.^ 
Denique  quantum  tuU  rapid us  fluat  ipaeque  omdne 

305  AntipbrononciadeB  amboa  deapexit  et  illum 
Precipue  tarnen  irrisit  quem  scilicet  ante 
Korat  Polipatrem.    Quem  oon  clementer  adortua 
„Tune  aenex"  ait  „hunc  nimis  audax  in  mea  duxti 
Regna  meis  libertatera  conacisaere  aervisP 

310  0  homimem  miaerum^  stotidum  sine  mente,  ducatum 
Ut  cuiquam  prodesae  ßuum  putet?  An  quia  venit 
Te  duce^  tutua  erit,  duce  nutanti  duce  ceco? 
Quos  ego  iam  dudum  teneo  longumque  tenebo 
Debentea  aervire  mihi  Cacoque,  putaatia 

315  Tuque  comeaque  tuus  tarn  caute  abducere?  Laudem 
Tunc  eane  vobis  öimiam  pareretis,  at  ingens  — 


286  a  semper  et  287  alio  atque  librarü  atramento  subterlineati      287—290  < 
Fabricius  l  l  p.  219  {Ceu  si  quü  cinere  [suprascripmin   io  exemplari  bibliotl 
regiae  DresdeDsis  mvere]  tfancte  —  quaerat  —  uvas)  288  e.  $eurtoque  ecn. 

298  cultroi]  c.  cuUos       3O0— 303  oadem  qua  supra  manu  BobterliDeaÜ        300  c 
Antiphöftftonciadcs  3i&  Laudtm]  c.  laudunt. 


284  Elluo  rr  beluo  296  Amarcii   Sermon.   IV,   295    irnftria   a^folt 

300  f.  AmarcU  Sermon.  IV,  303  Raro  brevem  bumllea  vidi  rafosqne  fideUs. 


Die  Messiaa  des  sogenaDiiteD  Eupolemius 

De  dampDO  taceo  —  mihi  dedeeus.    Haut  ita  tute 

Eveniet  Bi  vi  sunt  oobis  eripiendi. 

Vis  ea  tristiB  erit,  multo  de  sanguine  pu^oa. 

320  Vester  nos  contra  bellum  princeps  geret,  ut  si 
Curreodo  celeree  griphas  celereaque  volaodo 
Cristiger  attemptet  galluB  vel  Bedula  tortum 
In  giros  mordere  velifc  formica  draconem. 
VoB  igittir  ne  vana  duo&  spes  erigat;  ante 

325  Partus  Danubium  blbet  et  Germaiiue  Hidaspen, 
Ante  colet  sihaB  detphinus  etagnaque  deute 
Trans verso  metuendus  aper,  quam  quod  petitis  yob 
Fiat  ut  hoB  lioquam  gratoB  mihi  non  tameu  eque, 
Et  81  adeo  tentoa  vestor  regnator  amavit 

330  8ub  dicione  mea,  ut  vos,  cur,  mitteret  ad  me, 
Distulit  usque  modo,  ceu  tu  garris,  probua  atque 
Obtiraus?  Hinc  vero  pietas  iomenaa  probatur? 
Captivis  eupiens  auccurrere  distulit  hie  ut, 
Si  male  vellet  eia,  cruciaudi  tempus  baberet 
Prolixum  domiuans?  cui  quo  non  eripereutur 
Seguiter  affectans  agilea  belloque  probatoa 
Defornaem  tremulumque  senem  rufumque  fidelem 
Vir  bonus  et  prudena  direxit;  oempe  iocoaum 
Et  risu  dignum,  talea  ad  regia  missos 
luBsa  ferenda  viria^  mihi,  quem  vaga  fama  per  onmeB 
lam  fecit  celebrem  terrae,  Cacoque  potenti. 
Nee  tarnen  admiror,  atolidoa  quod  miait  ineptuB, 
Nee  mibi^  quoB  habeo,  retiuendi  mareida  apea  est.^ 
Dixerat  at  egra  iam  dudum  mente  volutat 

345  Verba  ducis  aecumque  fremena  Bimilisque  dolenti 
Vir  veneraudus  ait:    „Nequaquam  cecus  et  amena 
Iure  tibi  videor,  cum  non  ait  cecus  et  amena, 
Qui  ?idet  atque  sapit;  quod  membra  vaeillo,  facit  que 


523 


322  c.  atemptet        323  c.  Ingiros        324  sq.  verba  ante  Partus  danubi  Ante 
ilet  Transverso  eaclem   qua  aapra  manu  aabterlineata  33t  ffarris]  ante  a 

riroa  linea  Irtterae  r  scripta  332  c.  in  menm  332  sq.  Eine  —  succurrere 
idem  qua  eapra  manu  aiibterlioeata  334  eis]  c.  eius  342  c,  ad  mir&r  . , , 
i  eptuä        347  a  cum  —  351  eadem  qaa  supra  tnanu  aubterlineati. 


325  Verg.  Ed.  I,  62  Aut  Ärarim  Partbos  bib^^t  aut  Germaoia  Tigritn       326 f.  Ov, 
£p«  IV,  104  dente  timendus  aper  337  of.  I,  300  348  f.  =  quod  membra 

üacillo  faoit  d^olor  aetaa,  quae  labefaotat  o.  q.  e.  o. 


H.  Maoitius 


Omne  quod  est  ortum  labefactat  decolar  etas* 

350  Non  tarnen  igooro  penitus  quid  streDnua  virtus 
Inter  bella  queat,  somno  neque  semper  inerti 
Parebam.     Reges  me  parvula  viderat  boba, 
öt  tu  Bat  noBÜf  leva  sita  parte  Damaaci 
Biß  binos  totidem  quos  regibus  ampliua  üqo 

355  Inclita  comprensis  hilararat  palma  deorum 
Ägmina  paulo  plus  uno  medioque  maoiplo 
Sternere,  ceu  veteres  nirabia  nivibusque  solatis 
Termodoii  ripas  superanä  rapiduRque  Cinapes 
Precipitare  solet  quercua;  predaraque  revexi 

360  UoetibuB  afHictis  et  totam  leti&cavi 

Peniapolim.     Tarnen  hoc  quid  confert,  cum  tibi  viles 
Degenereeque  adeo  videamur?  At  o  utinara  me 
Solum  carpBiäaeB,  noo  buDC  quoque!^    Nod  tulit  ultra 
Sevus  Hiperefanes  —  oam  tunc  ibi  forte  manebat 

365  Comnieiitor  scelerum  — ,  sed  acerba  concitus  ira 
Sic  ait:  „Huncne  tibi  tot  reddere  verba  ioquacem 
Barbatum  et  rapidi  torrentiö  more  tiuentem? 
Quem  ooa  —  set  captum  preatat  servare  suiaque 
lungere  cogaalis.    Quem  tu  si  lin quere  vellea^ 

370  Linquere  non  sinerem.     Rex  Agatus  et  eatus  ipso 

Huuc  honiinem  vehementer  amant,  quem  quaodo  movere 
Cepimus  inceptura  peragamua  fortiter.     At  qui 
Semper  eis  infenBua  eram  semperque  noeitUB 
Ledere  consiliia  itlos  ei  ledere  possem 

375  ConeilÜB  atudui.     Mostro  seceasit  ab  ilüa 

Äpolidee  suasu,  variis  quoque  senait  Ophttea^ 
Quam  fidus  sibi  fautor  eram»  cum  fallere  miaaua 
Incautum  tandem  me  persuaHore  fefellit 
Autropum.    Nuoc  hoa  retinendaa  censeo,  nainque 

380  Coniuncti  genere  non  debent  condictone 
Secerni,  sequitur  proles  preeepe  parentia. 


349  ed,  Fabriciu»  1.  L  p.  208   (acias)  350  strcnnua  (c.  nUrnua) 

nigriore  atraroeoto  oblita        351  c  In  Ur        355  c.  In  cläa        31i8  c.  Ter 
360  c.  letimcam  361  quid]  c.  quod         poat  U7  vertu»  omiaaiu  dMderilQf 

371  c,  movere  o  aupra  lioeam  eraa.        381  a  itequüurt  383  a  le^atos  et  384  eadeo 
maau  qua  supra  aubterliueati  381  c.  jjarenUs 


349  Aen.  VÜI,  326  deoolor  aetaa.        35>i  Ov.  e  Ponto  IV,  10,  49  ei  völvw 
saxa  Cyoapaes       364  cf.  l,  88         365  AeD.  IX,  604  atqae  immaai  coacttiu  in. 


Die  Messias  des  sogenaDDteo  Eupolemius 


525 


Non  dubium  tentiB  quin  multum  gaudeat  istis 
CacuB,  legatos  quamquam  vis  ledere  non  sit 
Nil  agitj  esse  plua  bI  volt,  qui  degit  in  aula." 

385  UIb  instigatus  moDttia  BabiloDius  hcros 
LegatOB  tenet  inBoIilum  oaptos;  ibi  paucoB 
EvolvenB  annoB  senior  maturus  obivit. 
Tum  vero  Ramathus  factiB  Caciquö  ducisque 
lllius  infremuit,  nee  äara  legatio  regi 

390  Ut  primum  tranquilla  placet  ducibasque  profaDis: 
„Qui  bellum  iudicam  pro  captis  teque  tuoque 
Fratre  bonisque  viris  huc  misßis,  e  quibus  alter 
Vivit  adhuc  miserei  veteranus  decidit  alter» 
Huc  me  ex  non  paucie  aelectum  dirigit;  ergo 

395  Ouras  mitte  ^  malis  fiuem  faciet  deus  istis 
OciuB  ac  Bperas,  maioraque  gatidia  magnas 
Vincent  erumpnas.    Divinuni  respice  loseph, 
Ut  poat  mvidiam  fratrum,  poBt  careeriB  umbraB^ 
Quas  iuaona  subüt,  Phariia  regnavit  in  hone. 

400  Hoc  laudis  votum  iocuodua  transtulit  error 
MunuB  ad  Ypolitum  revocatum  Peonis  arte. 
Petisa  eciam  duroa  sub  iniquo  rege  labores 
Dilecti  summo  popiili,  Memphitica  pro  quo 
Plagae  terra  decem  paaea  est,  tandernque  malignum 

405  Regem  dimissoB,  quos  ignis  in  aere  duxit 
Nocte,  die  nnbes,  fatalibne  in  mare  rubrum 
Sectatum  cuneis  canit  haut  speroenda  vetuatas. 
Nempe  dei  cetuB  crudi  poet  dira  tiranni 
Tempora  pOBtqae  sacram  celia  rorantibuB  eacam 

410  Et  laticea  de  rupe  datos  —  quos  fingitur  Bammon 
Sirtibua  in  Libicie  fudisse  —  deo  duce  terram 
QuereuB  mellifluam  per  multa  pericula  tan  dem 
Promisaa  letua  potitur  tellure  colonua/' 

Nondum  hec  ex  toto  MoyseB  depromserat  omni 

415  AuBcultante  domo,  cum  milea  hone^^tuB  et  armia 


389  c.  in  /remmi         392  c.  equibm         393  c.  ad  huc         394  c.  se  Uctum 

05 — 397  ed.  Fabricioa  L  L  p,  220  (Cur am  mitte  malü  factet  finem  —  Ocyus  — 

\imnas)  393  c.  in  mdiam  401  c.  adypoUtum  405  airt]  c.  aera 


384  LticftD.  ym,  493  exeat  aula  |  Qui  vult  esse  ptUB 
eaa  bta  quoque  ütiem  399  horis  =  ons. 

f  aonumlidifl  Fonebn&ges  VI. 


395  AeaJ,  199  dabit 
34 


526 


M.  MaoUiuB 


loclitus  Eleymon,  quo  consnltore  potiri 
CoDsueTit  Ramatbua  solito  veDtitra  referre 
Sed  non  caasa  fide,  plenum  feritate  cohortea 
Ducentem  hh  quinque  Nomum  prope  nunciat  esae. 

420  Elicit  arreptis  heroa  letiasimus  armia 

CorDipedem  scandit  MoyaeB  dapibusque  videre 
Dilectum  spretis  festinat,  et  hospite  frustra 
Pugnantem  revocante  vinini,  dum  cernat  et  ipae 
Secam  armatus  eat^  ruit  efferus  haut  aliter  quam 

425  In  neraore  Albatio  aevum  cum  raurmurat  ursa 
8ubie€ta  quaiDTiB  predatum  forte  molosus 
Vellicat  audaci  retro  sideute  frementem 
Ceesat  subpoaitum  versare  canemve  protervutn 
Rictu  vulturao  vehementior  lUTolat  acri: 

430  Sic  celer  assumpto  Mojses  Eleymone  frenis 
Tendit  laxatiB,  sei  postquam  lumiue  claro 
Cemere  erat  celso  soeias  io  monte  pbalange» 
^Acceleramus^'  ait  dux  laudatissimas  iste 
„AnDuat  ille  modo,  cui  parent  omoia,  certuB 

435  Advenit  ereptor  Bub  iniquo  principe  captis. 
Sed  tarnen  admiror  cur  non  huc  ip8e  veniret 
McBsyas  ut  eos  Caci  bellando  cruentis 
Eriperet  manibue  vel  aaltem  quem  Bibi  fidum 
CogDOBcit  mage  fratre  suo^  qui  me  bene  quique 

440  LegatoB  hilari  Buacepit  mente  priores." 
Uli  Buspirans  imo  de  peetore  mitis 
Reddidit  Eleymon;  „Si  aunt  rata  que  mihi  dudam 
AgatuB  expoBuitj  que  non  rata  non  fore  credo^ 
—  Neecit  euim  nisi  vera  ioqui  —  durabit  eorum 

445  Captio  ter  deois  dum  mundua  et  octo  pruinis 
Horreat;  hec  ludas  ut  nunc  est  tarda  putabiB 
Tempora  germano  gaudente  quidem  modo  verum. 
Illo  preteritam  culpabis  tempore  vitam, 
Cum  rex  rege  satuB  presenB  gerit  aspera  bella. 

450  Hie  post  dimidium  iamdicti  temporis  orbi 
Paeifer  adveniet;  reliquoB  exegimuB  aunos. 


424  a  haut  —  429  eadem  manu  qua  supra  subterlineatt        4M  6.  SlA  \ 
quam  vis       429  c.  vultulno  corr.       439  suC']  c,  fuc» 


429  vultumo  =  Tukurmo? 


Die  Bfeasiaa  des  sogenaDiten  EupolemiuB 


527 


Hoc  autem  eibi  cur  placeat^  tibi  dod  queo  eaueam 
ßeddere;  quod  vero  dixisti  cur  aibi  fidum 
Vel  ludam  non  eriperet,  te  uon  tatet  esse 

455  Iguarum  lüde  qualis  ßit  vita  futura. 

Kam  predico  tibi,  si  que  predicere  oovi, 
Que  DOD  cassa  putee,  quaDdo  horrida  prelia  preaeDS 
Moverit  Agatites  pre  cuDctis  seatiet  hoßtem, 
Quem  modo  pre  euDctifl  aibi  iactas  esse  fidelejn; 

460  Qüique  Jovis  gypsum  ceu  yerum  euraeo  adorat 
Atque  maDu  factis  petit  Etbois  opem  simulacris, 
Rectum  sectari  summumque  timere  tonantem 
locipiet  totusque  deo  famulabitur  orbis." 
Talia  dum  memorat  vates  doctiBsimuB,  ultra 

465  Quam  satis  est  celerem  dulci  sermoDe  retardat 
Et  gratas  seusls  compellit  adire  cobortes. 
iDterea  sevus  per  dura  per  ardua  Cacus 
DiscurreuB  oportuDO  iam  tempore  ^  postquam 
Mtlite  coUecto  latis  BabiloDis  m  arvia 

470  Constitit  et  iam  iam  bellandi  tempus  adesee 
Compent,  iaäatum  sie  est  affatus  Äplestem 
—  Mo8  erat  huius  opes  amplas  terraque  marique 
Quesitis  dapibus  coDsummere  et  eius  io  alvo 
Sepe  timallus  aprum,  rhombus  capream,  lupus  uraom 

475  LitibuB  occultis  pressabat  —    nOura  proeaces 
Ut  maguum  uobis  lebuBei  bella  miuantur! 
Sed  coDfido  tarnen  quia  nos  victona  tristes 
Haut  faciet,  die  ergo  meo  mea  nuncia  lüde. 
Care,  memeoto,  liceDt  quot  quaDtaque  uudc  tibi  quamque 

4S0  Aoceptus  semper  nobis  huc  usque  fuiati. 

Nee  soIyi  cupias;  Dumquam  magis  esse  solutus 
Quam  UUDC  es  poteris^  cum  qoe  tibi  cumque  voluptas 
Buadat,  liber  agas;  hioc^  numiua  testor,  ademptus 
Verua  eris  servus;  quam  servicium  premit  acre, 

485  Est  mala  libertas;  quapropter  si  aapia  omnem 


452  pkiceat]  c.  placiat  460  c.  ad  orat  470  c.  ad  esse  471  c.  in- 
htam  c.  ampUßtem  474.  475  eadem  qaa  supra  maou  subterliDeati  475  o. 
fo  eacea       484.  4S5  tisque  Ubertaa  eadem  qtia  supra  maDu  anbtertmeati 


[     4G0  Amarcii  Sermon,  II,  456  qua  gyhaum  statuit  loyis  473  f.  AiBarcil 

|Bnnon.  I,  397  veDtri  sordet  cibns  albo  |  Aggravat  logeDtes  patioas  rombusque 
puaque. 

34* 


528 


M,  ManttiQs 


Panens  mesticiam  caDta,  eantanB  epulare, 
Cornigeroque  satur  muscho  dispone  cohortea, 
Sit  tüus  exemplo  frater  tibi,  voce  fideli 
M«  dominum   vocat  ipse  suum  preceptaque  nodtra 

490  Meute  gerit  leta,  nee  numine  fidit  in  qdo 
Ipse  de08  faciene  sibi  gaudet  et  udtur  omni 
Blandicia  ut  regem  ^  Don  servem  dicere  pofisis. 
Securoa  quisquis  que  vult  agit  omnia^  rex  est 
Hos  fratria  ritus  imitare  tueque  magiater 

495  Eeto  voluptati  gratisairnua  et  mea  mecum 

Regna  tene  mecumque  atude  commuDia  regna 
Defaenaare  libena.     Sevorum  copia  grandia 
Armorum  et  probitas  invicta  labore  virorum 
Spem  paimo  magnam  mihi  dant  et  numiDa  noatre 

SOO  Cuecta  favent  parti/^     Sic  ore  locutua  Apiesti 
Conflatura  fulvo  quem  lüde  deferat  auro 
Dat  vitulum;  inde  lovem  taurum  ünKiaae  poetaa 
Autumo^  quando  bovem  aimulavit^  Agenore  natam 
Ut  ?iolaret  amana,  pars  orbia  tercia  euiua 

505  Nomen  habet.    Fert  ille  datnm  aub  pectore  curaa 
Versanti  dubiaa,  bellum  culpetne  probetne 
Pro  seae  ceptnm,    Tandem  aeotentia  Caci 
Edorauit  male  auada  virum  meoteroque  reducit 
A  primo  rectore  auo.     lam  penitet  acri 

510  Anphicope  hoapicium  acripturarumque  perito 
Conceaaiaae  larem  Mojai.     lam  nomen  abhorrot 
Regia  eoque  aati  diutumaque  aervicia  ilü 
Sub  Gaco  dominante  placent  et  proraua  ab  illo 
Mutatnr  qoi  nuper  erat^  fit  turpia  ut  Ethnia 

515  Ganeo  rixator  mechua  cultorque  deorum 

Cunctaque  laacive  probat  oblectamina  camis. 
Ergo  vir  egregiua  modo  factus  apoatata  Caci 
Precepta  aggresaua  totnm  deducit  edendo 
Atqiie  bibendo  diem  ventremque  ingurgitat  album. 

520  Utque  magia  placeat  ventri  famulaudo  oraentiB 


491  utitur]  0.  icHtur 


498  G.  in  nida 


515  c.  rixatur. 


503  f.  Amarcii  Sermon»  III,  255  oppresait . .  |  . ,  et  Agenore  natam  517  Sddol 
0.  Paacb.  V^  138  vilia  apoatata  factns  519  Pers.  Hat  LU,  98  albo  ventre  Ivn 
tar.    Amafcii  Sermou.  I,  397  ventri  aordet  cibua  albu. 


Die  MesBifta  des  sogeDaonteD  Eupolemlua 


Principibus,  Moysi,  bene  qu6m  ausceperat  ante, 
Derogat  atque  Nomo:  „DomiDOB  quid  detinet  illos 
Vulgua  inersP  puto  preludiint  ptigoarequo  primum 
Diseuet  et  discant;  ego  cunctis  prefero  certe 

525  Huiua  bella  modi,  canitur  potatur  amator." 
Sic  dioens  pateram  toUit  plenanique  Lieo 
Inpiger  evertit  totamque  domum  atimulat  se 
Sic  faciendo  sequi;  vactiant  ingencia  vasa 
Convive  tenuesque  dphoa,  reaalutat  Apleatee. 

530  Poat  ubi  multa  diea  iterumquo  iterumque  repoatiB 
Abaumpta  est  dapibua,  iubet  omnes  aurgere  Caoua 
Farvoa  atque  aenea  et  feste  carmine  muscho 
Paallere  cornigero;  aurgunt  letaque  Corona 
Circueuut  variaaque  aonat  petulantia  vocea. 

535  Sicut  leta  atrepit  prope  mixtum  melle  Coapain 
Grua  inter  eignes  vacuove  cicooia  rostro. 
Aut  ubi  preeeptor  multas  cautare  acolarea 
Erudit,  iDgeDii  prope  vim  discriminat  omneB, 
Hi  faeilea,  illi  longaa  longo  ordine  Deumaa 

540  DiBcunt  et  varium  atrepitum  dat  diasona  turba, 
lamque  propinquabaut  Solimani  forcia  regia 
Agmina  et  in  planoa  aerie  deacendere  longa 
Montia  prerupti  euperato  vertice  eampoa 
Ceperunt;  ibi  dum  disiectae  tramite  turmaa 
[545  Anguato  Mojaea  de  more  recolligit^  et  dum 
Premonet  ut  certo  precedant  ordine  iuncti^ 
Advolat  EktrifoD  qui  Duuciat  Apoltdarum 
Signiferum  ludam  coniuratumque  malignie 
Hoatibua  et  veri  cultum  liquisae  tonantia 

550  Et  Prigioa  muacho  moduloe  ceciniaae  fabrili. 
Denique  narrat  eum  velle  inpugnare  verendum 
Agaton  et  niti  quo  longo  tempore  torvi 
Serua  Amartigeuia  patriisque  procul  (iL  ab  oria* 
Preterea  multoa  ex  illa  parte  coactoa 

555  Eaae  ducea  Caci  socioa  et  nominat  illoa^ 


524  effo]  c.  ergo        536  c.  in  ter       546  iuncti]  c.  vincti        548  c.  con  iura- 
^mque        550  c*  Etfrigios        552  c   einUL 


526  t  km.  l,  738  ille  inpiger  bausit  I  Spumaotem  pateram  et  pleno  ae  proluit 
LTO        536  Ov.  Met.  VI,  97  crepitatite  oicouia  roatro. 


r' 


530 


M.  Manitiiia 


Antifrononciaden  altoremqtie  eius  Aplestem 
Et  Fuscum  forteinque  Aphilum  fortemque  DigloBsaro* 
Sevus  Iperfaoes  iuvat  hoB  censorque  litandi 
PoliteoQ  peeoris  —  populoB  hie  subdidit  omnea 

560  Preter  Pragmaoos,  primuiD  quoe  cernit  in  ortu 
ObpoBitum  Qeminis  sol  cum  fugat  ArciteoeDteni  — 
Dexteriora  töneoa  tenaique  Crißargiruß  ore 
Et  oimium  Pirtalmus  atrox;  fert  omoibuB  Bthme 
Et  ludas  male  fiduB  opem  magtiOBque  paratus 

565  HoBtibus  esse  referl  omnesqye  ad  bella  feroces* 
Hifi  ßtiipet  audiija  MoyBeB  et  nobile  quassana 
Trißti  fronte  captit  clara  sie  voce  profatur: 
^Vera  mihi,  Eleymoo,  de  luda  vaticinatum 
Te  fateor,  nati  Ramatho  quod  maximuB  boBtis 

570  Fiat  adhuc,  hoc  ounc  impletum  dicere  poaeis, 

Hi  duo  prepedlaot,  quod  in  eius  parte  ßtat  Ethnia, 
Et  oondum  Agatiteß  committit  prelia  preBOOS. 
Sed  quia  tot  tantique  Tiri  orudelia  nobis 
Bolla  parant,  noe  tarn  paucos  confilgere  non  eßt 

575  In  multoB  fortes  cautumj  quia  stultus  habetur, 

NoD  audax,  temere  quisquiß  pugoam  facit,  est  hoc^ 
Qui  non  conaulte  bellat     Noc  ego  hec  loquor  ut  qai 
Cetum  forraidem.    Cui  causa  ißtuc  veniendi 
Pugna  fuiti  claramque  mihi  bic  querere  famam 

580  Non  ego  magna  minor  de  me^  res  ip&a  probabit 
Quod  valeam/^     Simul  hec  dicenß  bellaro  paratum 
Atquo  renitentem  multumque  diuque  eciamque 
Iratum  remanere  Nomum  vix  cogit  et  ipse 
Inpiger  aseumpto  pugnaci  Eleytnone  oec  non 

585  Le?ita  cuncti»  somnoque  meroquo  gravatis 
Et  belli  prorsus  securiB  hoßtica  nootu 
Gastra  petena  primum  preacuta  cuapide  ßegnem 
Plagat  lerea  lüde  vigilem  iuguliäque 
[nnumeria  enaes  funeata  cede  cruentant 


556  c.  amplest€m  557  c,  amphilum  559  e.  Palüeim  Md  cf.  ü,  IT2 

561  fugat]  uffat  iu  ra«*        o.  arci  tenenttm       577  e.  cansulta       lofw>r]io  ia  fai. 
578  formiäem]  c,  formidinem^  in  eras.        5&0  c.  deme. 


5G6  Prud.  Apoth.  570  quM  iDane  caput  male  credule  qaiMaa?  ArnrnnM 
Sermon.  U^  109  f.  eaptit  iDpie  quid  duhc  {  Quasaa«;  cf.  539.  585  Aeo,Vl«S3^ 
BomDoque  gravatum. 


Die  Messias  des  sogenannten  Eupolemlus 


531 


590  TreB  nullo  prohibente  viri  calcantque  peremptoB; 
Bisque  deeetn  tribua  adiectis  tentoria  cesis 
Hostibue  evacuaDt,  dod  aegniue  ae  lupus  acer 
IrriimpenB  nüctu  caulaa,  quaa  Bon  bene  paetor 
Muuiit  incautud^  ringit  solitarnque  cruentis 

595  Dentibuß  exercet  rabiem  laceratque  feriua 
Manauetum  feritate  gregem»  nee  cogitat  iillj 
Parcere  sed  totum  necat  ineaciatus  ovile: 
Sic  bellator  atrox  MoyBes  eiusque  sequaces 
SopitoB  cedendo  fremuBt  aed  et  ipse  acelestiB 

600  lüdae,  quod  dueibue  consensitj  vulnere  nmlto 
Afflictus  viteqee  aue  diffiaua  utrasque 
Ad  celum  tendit  palmaa  oratque  aalutem. 
lllum  aeminecem  auadente  Eleymone  liquit 
Magoanimtis  Moyses,  aed  cum  iam  taDta  iaceret 

605  Ceßorum  Btragea  et  vaatua  ubiqiie  ttimuUus 
In  caatris  fieret,  prostratis  pluribua  hoates 
Diffugiunt  ipaique  diices  formidine  oeca 
DiBperai  properant  eyadere,  non  aliter  quam 
Remigio  molli  veniente  per  aera  milvo 

610  Galline  puUi  horreacunt  sparsique  volatn 

Qualicumqne  domum  penna  trepidante  requirunt. 
Sic  eciam  cum  rex  Sirie  Samarica  vaatia 
AgminibuB  circumaedisaet  menia^  quadam 
Nocte  deuB  belli  strepitu  perterruit  hoatcB 

615  loque  fuga  celeri  fecit  aperare  aalutem 

Monatrifera  cedente  fame*    Tunc  hoate  fugato 
Victor  Beductum  dictis  castigat  amaris 
Solaturque  aimnl:  „Ne  deaperes,  bone  luda, 
—  Desperarat  enim   —  properatara  poaße  aalutem 

620  AdTontare  tibi,  neacit  peccantibus  in  bo 

Eeatitulaae  vicem  Ramathus,  quem  acpe  videmus 
Adversoa  refovere  Bibi.     Modo  peniteat  te 
A  recta  cesaiase  via  partemque  profani 


591  c.  ad  iectis        594  o.  in  eautus       598—684  ed,  Berschel  l  l  p,  142  ff. 
11  qualicunque  Herschel        612  S^He  Herscbel        614  c,  per  UrruU, 


r 


596  f.  Aen*  X,  880  neo  divom  parcimna  ulli        597  Prud.  Paychom.  478  Nee 
parcit  propriifl  amor  ißsatiatus  habendi  601  f.  Aeo   VI,  685  palmaa  utrasque 

letendit      609  Aeo,  I,  300  volat  iüe  per  aera .  .  |  Ik»uQigii>  alartim      615  Aen.  U,  354 
pullam  sperare  saluteoi 


532 


Laudav^iase  ducis;  liceat  mihi  vera  referre. 

625  Non  qiiod  te  decuit  feciBti,  quem  stabilem  naa 
Et  firme  meotia  rebamur;  at  amodo  tantum 
Horreßcaa  patrare  nefas^  age,  clara  potentis 
Caßtra  Nomi  repetae^  cui  dod  infortibus  armia 
Cum  Foluit  licuit  misero  tibi  ferre  salutem. 

630  Nam  quod  tuoc  oobis  animi  mea  eura  fuiaae 
CredJB  ut  Atrifon  celeri  tua  facta  relatu 
Detexit^  turbare  meam  dolor  iraque  meutern 
Ceperunt  pariter,  fremui  belloque  ferocem 
A  hello  prohibere  Nomum  couamioo  summo 

635  Niaua  eram,  sed  vix  illud  tarnen  inpetravi. 

Nunc  tameu  adducam  comraittere  plurima  pro  te 
Prelia  dispositum/'     Dixit;  tuoc  inclitus  ista 
Subdidit  Eleymon  „Moyaen  tibi  certa  locutum 
Vera  acias,  horrenda  Nemo  duce  fleudaque  multis 

640  Matribus  bis  fient  in  campis  prelia ;  post  hunc 
Ingenio  conaurget  Oron  Ventura  canendi 
Prepollena  belloque  ferua;  poat  forcia  facta 
Illius  eximie  laudie  piua  Agatus  ut  te 
Eripiatj  mittet  Meaayam^  tuoc  lebusei 

645  ludee  in  campia  asperrima  bella  videbunt*^ 
Hec  ubi  depromait  noti  pietate  per  orbem 
Lingua  viri  prudens  ac  non  ignara  futuri, 
ludaa  dimiasua  vultum  Bimiliaque  pudeoti, 
Quippc  pudenda  videna  se  commisisse  apopondit 

650  Ulterius  ae  non  facturum  talia,  oiulta 
Inficians  ßdiaque  probris  et  voce  paterna 
Inproperata  aibi.     Quo  gaudena  Omino  regia 
ConaiUator  ait:   ^  Video  mihi  quod  placet,  ietum 
Pern'tet  admisai.     Veniat  Nomue  et  premat  acri 

655  Congreaau  solitia  inniteoa  viribus  hoates 
Qui  nostroa  hominea  affligunt  aeque  teuere 


626  c.  rebamm  !ta  Btraehel  627  age]  o.  t(fO  ita  Beracbel  631  an  Ak- 
irifon  (Ekirifon)f  632  c.  De  t^t  635  e.  in  petravi  63$  o.  ad  ducam 
637  c.  iVi  c/i/rt«,  inchfius  Herachel  639  Nomo]  c.  Mmo  652  (mine  Ileraehal 
654  c.  ad  misAt        655  c,  in  nitetig. 


632  Aeo.  11,  316  faror  iriique  mcDtem  l  PraecipiUiDt  63df.Bof.  C.  I«  1^24 
beUaque  tuatribufl  |  Detetjtata  G13  Aen.  Vll»  4%  eximiae  Uudii  647  Aeii.IV,506 
haut  i^ara  futuH. 


ne  Messias  des  sogenanDlen  Eupolemlus 

Iure  fatentur  eos  acree  et  cede  piorum 
Numqnam  et  supplicio  saclati  sanguine  numquam. 
ütque  hiat  Hircanis  in  ealtibuB  horrida  tigrie^ 

660  Que  aemel  armeDti  pollutae  sanguioe  faüces 
Semper  habet  cupidas  faaußti  ßine  fine  cruoris, 
Sic  tibij  Cace  ferox,  ineontes  ledere  numquam 
Sufficit  inmerita  captorum  pascere  pena. 
Nee  tarnen  hac  feritate  diu  letabere,  ei  me 

665  Vite  auctor  deus  incolomem  eervaverit;  omnis 
Qtii  tumide  petit  alta  cadet,    Voluere  gigantos 
Una  mente  poli  pukare  caeumiDa  quondam 
Sideria  turri,  sed  Yirtus  summa  auperboB 
ConftindeDs  lathomaB,  quod  nomen  huic  dedit  urbi, 

670  Ceptum  linquore  opus  per  dissoua  compulit  ora. 

lüde  poefiis  habet  vero  diveraa  Bequentes 
[         Terrigenae  validos  Ossam  et  Pelion  altum 
Coniecisee  super  maiorem  ambobus  Olimpum 
Pelleodis  fera  bella  deis  inferre  voleotes* 

675  Nee  mora,  Flegeis  divum  couveoit  in  arvis 
Agmeti  et  iumanes  trifido  Satumius  hostea 
Fulmiue  disiectoB  ardeotibua  indidil  Ethne 
Speluncis.     Ad  te  redeo  qui  plurima  vastaos 
RegDa  giganteis  bachare  ferocior  ausis 

680  Apolide;  tantum  ne  te  tua  prospera  tollant 

Inprebe!    Non  semper  raoHis  cadit  arbore  sorba; 
Atqui  tempua  erit  quo  tu  de  clade  bonorum 
Nunc  gaudens  doleas  exempta  clade  bonorum/^ 
Sic  ait  atque  Nomum  Moyse  comitante  revisit. 


533 


659  Eircanü]  c.  hirtanis       663  c.  in  merita  ita  Herscbel        665  f.  ed.  Fa- 
briciQs  1.  I.  p.  264  {omnia  —  cadct)  668  Siderm  Herscbel  669  hüma»  q 

nom  huic  Jerf  urbi  in  ras*  et  nigriore  atramento  oblita,  que  nomen  UcrBchel 
670  Conpulü  Herschel  673  c.  Con  kcisse  Oli^mpum  Heracbel  674  c,  im  ferre 
676  c.  in  manes        683  clade  bonorum  an  dütographia  vers.  682? 


f        658  Ov.  Met.  111,  140  satiatae  saD|(uiiie  erili  659  AeD,  I¥,  366  cantlbus 

borreos  |  Caacasus   Hyrcaoaeqiie    adtuorunt    ubera   tlgres  669   latbumas  = 

latomias  671  ff.  cf.  0?,  Met.  I,  152  ff. 


Die  Mefisiaa  dea  flogenaDDten  Eupolemtus 


635 


30  Cenruß  anhelanti  cursu  festinat  adire, 

Haut  secus  infauati  bellum  dira  agmina  Caci 
Eioptant  animique  tomeot^  iam  clangit  utrimquo 
Bocina  et  infestia  concurritur  undiijue  Bignie. 
Concurau  criapata  crepant  bastilia  primo 

35  Mlaaaqtie  tela  voIant,  dein  sevos  comminiiB  ensed 
StringenteB  certaBt  et  dum  certatur  utrimque 
Fit  Btrages  cumulata  virum:  Moyai  inpigra  regem 
löterimit  manus  Amonoaim,  Nomus  acer  Acaustura, 
Sother  Lioglaum,  gladia  violeDtus  Acaetus, 

40  Linguaue  iaculo  eadit  alta  rector  in  unda, 
Quem  Moyaes  trepide  fugientem  petoulit  hasta 
Atque  caTiB  iomerait  aquiB,  tumidumque  tiranni 
Aurigam  ceai  dominoque  favere  parantem 
Demisit  Stratona  neci;  ferit  ense  cruento 
I      45  Euzelys  Datan  in  nullo  diBsimilem  Uli, 

Legibus  adveraum  quem  terra  obaorbuit^  uude 
InfernoB  penetrasae  domos  fioxere  poete 
Anfioraou  amana  munuB  quem  prodidit  uxor. 
Nunc  magJB  Euzelo  piuB  aut  aervaucior  equi 

50  Nullus  erat  nee  degit  adhuc;  dumque  aoria  miacot 
Prelia  multorum  poat  funera  facta  cruenta 
Cuapide  puguacem  Meyaes  protorbat  Aplestem^ 
Nee  minuB  ille  grari  ferientem  repulit  hasta 
Et  circumspieiena  saxum  graye  corripit  inque 

55  AdverBum  misit  collatis  viribus  hostem, 
Quod  Tir  prevalidus  parma  cedente  recepit; 
Vixque  fltetit  titubante  gradu,  uil  ille  moratus 
Ictum  iterat  vuluusque  librat,  sed  precipit  illura 
ßelliger  euae  miuax  et  forti  sauciat  ictu 

60  MuDitos  thorace  bumeroB,  et  forsitan  Orco 
Mieieset  lesum,  si  non  truculentus  adesset 
Antifrononciades ;  iurenilibuB  ilte  lacertis 


30  c.  ad  ire         31  o.  in  fausti         33  Buccina  Herschel  34  c.  hostiUa 

I  c.  de  in         36  et  dum  certatur  utrimque  uigriore  atramüiito  oblita  44  c. 

I  misit         47  finxere]  c  fingere         50  ^uWtw]  o.  ÜUtts         52  c.  prü  turbat 
c.  ad  esset. 


L 


I    34  Äoo,  I,  313  criepana  haatilia  ferro         47  f,  Stad  Theb,  VH.  Vm.  Hygin? 
b.  ed.  Bunte  LXXIII  p.  74  f.;  Antioraoo  =  Amphiaraum  40  Äeo.  II,  427 

servantlsBimuB  aequi.    Claudiau.  lY  coes.  Hon.  297  obaervantior  aequi. 


636 


M.  Hsnitius 


Infiixit  Moysi  letale  per  intima  ventris 
VulouB  et  ancipiti  transegit  viacera  te!o. 

65  nie  tameo  moriene  inBignem  eustulit  orbem, 
Donavitque  Nomo  celatum  mira  relatu: 
Quod  deuB  ex  Bicbilo  fecieset  cuncta,  diebua 
8ol  ibi  fulgebat,  currebaDt  fulmina,  terras 
logens  oceanuB  cinxiti  triplicemque  quaterniB 

70  Cernere  erat  liquide  discretum  partibus  orbem» 
Factaque  priscorum  magna  argumenta  virorum; 
Inter  que  cunctis  animantibus  ld  cataclismo 
DeletiB,  nidi  que  Noe  collegerat  area, 
Tollebatur  aqua  eoopertis  naontibuB,  unde 

75  Deucaliocei  proceasit  fabula  ainibf, 

Labitur  egregitia  Moyses  haut  illius  iupar, 
De  Pelusiaciß  bia  sex  qui  prevms  arvis 
Per  deserta  tribua  spacioßo  tempore  duxit 
Ignotumque  deo  meruil  tumulante  Bepulchrum. 

80  Sticeedit  Moyai  quem  fecit  gloria  belli 

RegibuB  et  populis  celebrem  per  cUmata  mundi 
HagDanimuB  Sother,  Uli  ctipeUB  fuit  omnem 
Virtutem  loBue  depictUB  et  horrida  bella, 
Ut  tumida  occubuit  lericho,  cum  sola  meretrix 

85  Nunc  cecidiBse  suas,  quia  sie  voluit  deus^  edes 
Letabatur^  ibi  Oabaon  populosa  auaque 
Eteruum  famosa  fide,  mirabile  dictu, 
Sole  morante  dies  erteuditur ;  esse  putares 
VeroB  qtios  piuxit  radios  maous,  unde  MiceniB 

90  Fingitur  advorsua  cenam  fugisae  Thieste 

Äut  quod  eam  noctem  geminavit  lupiter,  in  qua 
Aleide  pressit  genitricem^     Strennuus  ieto 
MunituB  Sother  seuto  metit  impiger  omnes 
Oppoaitos  ceu  sevua  aper  cum  cotligit  iram 

95  Fulmineo  rapidoa  invadit  deute  moloeos 

Nou  homtnes  non  tela  timet  set  in  ipsa  paveutie 


65  c.  in  eignem        ^1  q,  ejDnichüo       77  q,  Depelusiacis        cprevw       79  c 
sepulcrkum         90  o.  aä  verifus        c.  Mecte  95  o.  in  vadit. 


83  AeQ.  VI,  86  horrida  betia       91  i.  cf.  carm.  cod.  Dread.  A  167*  fo). 
V.  71  f,  (Bomanischa  Forsch.  VJ,  \\)  divurn  vultua  .  *  pictor  ,     |  Äptarat  talati 
vivo0   eaae  putarea  94  Lucad.  Phara*  11 ,  93   aibi   oolltgtt  iraa 

Pbaedr.  1,  21«  5. 


Die  MeesIaA  des  aogenaanteD  Eupolemiua 

SpEmantl  rictu  veDabula  nititur  bostis: 
Sic  iD  confertas  Sother  mit  efferus  alaa 
Et  etrarit  ferro  reges  regumque  catervaSi 

100  Effudit  yalidumijue  labin  validumque  laphiaD, 

—  Dux  erat  iste  Lachis,  dux  ille  potßoö  fuit  Assor  - 
His  adiuQgit  Iliram  famosum  et  milite  roulto 
PoUentem  Seoo,  ampli  quem  gloria  regni 
Fecit  et  ubertas  inmensa  tumescere  rerum. 

105  leque  ubi  Sotherea  letum  eapiencia  dextra 
Corpora  taota  dueum  rivoaque  cruorie  ab  uno 
Fuei  inpuDe  viro  videt  „Optime  ductor,  an  omnea 
Ciaram  perdemua  hodie  cum  corpore  famam? 
Tergane  semiviris,  fuimus  quibue  ante  timori" 

110  Exclanaat  „Dabimus  lebuseis?  Rustica  nostras 
Inpugnant  aciea  examina;  prospice  Dumquem 
luter  eoB  videaa  ortum  de  sangmoe  equestri* 
Hjc  evagioaot  gladioe,  qnibus  esset  aratrüm 
CoDTenienB  regere  et  longos  sulcaado  ligones; 

115  Äpta  gerunt  colaphia  a  summo  vertice  raai 
Colla,  breves  etiam  non  tecto  poplite  vestes 
Dt  SatiroB  saltare  putOB^  pro  lupiter,  binos, 
Ut  stipulas  nuUo  detenti  Yiilnere  cakant 
Sub  pedibufi!  Si  sie  agereraur  cede   viromm 

120  Damnum  esset  lerius  ferremque  eger  mtnuB^  at  duqo 
Indignor  stupeoque  simuL^^     Dum  talia  iaetat 
Vulnificum  Sother  vibrans  hastile  per  ora 
„Ut  stupaaSf  faciamiiä^^  att  „quaodoque  nocero 
RuBtica  tela  queunt  equiti!^  Pariterque  taquacis 

125  Impedit  ora  ducis  iaculo  per  guttura  misBO. 
Tunc  vero  esarait  oec  Toci  ireve  pepercit 
Se?U8  Amartigenis,  vokcrique  aimillirnua  austro 
Sothera  bellantem  fatali  cuspide  turbans 
^Eequid^  ait  ^^Sother^  nondum  de  aanguine  nostro 

130  Hausisti  satisP  an  te  iBpune,  miserrime;  reria 


B37 


99  c.  Etsiravit  102  c.  ad  iungit  104  a.  in  mensa  111  c.  In 

^gnani        c.  ex  amina        112  c.  In  ter        114  c.  Con  veniens        115  c.  asutnmo 
9  c.  bi  nos  US  nollo  de  Unti  124  equiti]  o.  equati  corr.  125  m 

i^etit  ?         130  0.  in  pune. 


122  cf.  Aen.  VIÜ,  446  VotnificuBqae  chalyps. 


M.  Manitins 


Tot  Btravisae  duees  et  taota  cadavera  telis 
Obtriviase  toisP   Mojbi  te  fama  forebat^ 
Dt  memini,  nee  erat  vaDum,  quod  fama  ferebat, 
Et  quad  Amartigeoes  meminit  feras,  eese  sodalem 

135  EiuB  quem  nuper  pallentibue  abdidit  umbris 
Iflta  maniii^  nimmm  qui  te  morieiido  preivit; 
Proöequerig  lente,  set  ni  fractis  mihi  desim 
Viribus,  borribilem  moriendo  sequeris  ad  Orcum 
Premisfium  socium!^  Sic  fatur  et  appodt  haeta 

140  Pugnantem  ac  valido  nequicqüam  corpore  contra 
Nitentem,  tamen  haut  cito  Yiooitur  utpote  qui  non 
Segniter  rofensum  mucroee  repelleret  hostem 
Ancipiti,  puguant  et  iiterque  viriliter,  iUe 
Fulmineo  ense  minax,  hie  uodoea  acrior  haeta 

146  Conflixere  raora  —  taota  est  industria  —  longa. 
Ut  cum  fidentem  robuste  corpore  taurum 
Aggreditur  forti  leo  pectore,  pugnat  uterque 
Acritefp  hie  cauda  metueudus,  cornibus  ille; 
Hie  ferit^  ille  petit  nee  cessaut  donec  abire 

150  Alterutrum  sua  deficiens  fiducia  cogit. 
Set  dum  prevalidis  iuvicti  viribus  ambo 
Certavere  duces,  sudore  fluente  per  artus 
Sotheris^  an  nimium  uimiomque  eibi  Jebuseue 
Confideua  hastam  truncare  parabat  adacto 

155  Funeream  ferro,  sed  caucior  ille  retracta 
Cuspide  fruetratum  fugieute  per  ilia  pilo 
Enecat.    Exultant  Caldei,  ad  sidera  clamor 
Tollitur  et  multa  victorem  laude  coronant; 
^AntifronoQciades  sacrata  cuspide  leto 

160  Bina  dedit  nostre  oimium  facieutia  parti 

Corpora^  psaJIentes  „set  pergite^  gratia  qua  voa 
Eterni  ducat  regia  gaudeteque  aemper 
Felicea  anime,  licet  heu  patria  acta  luatis 
Set  tarnen  ad  tempus  dum  fertilis  in  mare  cttrret 

165  Eufrates  et  dum  per  tempora  quatuor  anni 


142  c*  ti»  fenaum  149  e.  ab  ire  151  c,  in  rieft 

ibb  c.  Funereani         160  nostre]  c.  nro  o  eraa. 


154  c 


132  Lacan.  Phars   III,  417   i&m  fama  ferebat 
haut  mihi  dero,    II,  3«  123  ne  tibi  desit  152 

157  t  Aen.  XI»  745  Tollitur  iu  caelum  claoior* 


137  Hör.  8at  I,  9,  56 
Aen.  V,  200    sador  fiaü 


Die  Messias  den  sogenaDnteD  Eupolemiua 


Bse 


Solaris  etabili  volventur  secola  ciclo, 
Nomina  perpetuum  diirabunt  veatra  per  evom, 
Et  voa  magQificis  cum  scriptis  fama  loquetur.^' 
PoBtquaiD  milicie  Ramathi  cecidere  columnef 

170  Famosi  virtute  viri^  Babilonia  pubea 
j  Aiispice  Buccesgii  solito  magis  aepera  Bevit. 

1  Acer  Politeon  et  crudelissimua  armis 

I  Aotifrononte  satus  cumque  illis  turgidus  EthBiB 

Stemnnt  Iiidaicas  funesta  cede  phataDges 

175  DiBiuQgUDtqiie  globoB  legionum;  iamque  parabant 
Agatide  tomptare  fugaED^  tunc  nobiÜB  heros, 
Cui  Crito  nomen  erat^  Mojbj  de  aetDine  cretus, 
ProsilienB  „Que  vos  agitat  demepciaj  quonam 
ExaEimes  ruitiB?  densa  inter  milia'^  clamat 

180  7,NoD  pudet  ignava  circum  formidine  pelliP 

His  monstriB  non  me,  Panoeius,  iospice  torvuml 
Polileoüa  magis  Sciticus  terreret  ut  illi 
Tota  mole  graves  cooperti  corporis  anres 
Diffundunt  aut  quo»  Getulia  fertur  habere 

185  Vicinos  agilea  pedibus  qui  corpus  obtimbrant 
Scinopodes  totuoi  aut  ocuktus  Lemnia  pectus. 
Illorum  BimiteB  hoB  possiB  dicere,  ei  non 
BiBsina  fuBcornm  decoraret  membra  tacerna 
Et  ferrugineo  vestiB  variata  colore 

190  Lutea.    State  Tiri,  vulgo  nee  cedat  inermi 
Bellis  apta  manuB  ferroque  accincta  lUTentus! 
State  nee  indecorem  vobis  concedite  palmam 
HostibuB,  et  tantum  ne  formidetiB  eorum 
Defeettim  virtute  gregem!  plus  strennuuB  unus 

195  Confert,  quam  reeides  m  aolticitodine  mille. 
Adiuyat  audaces  fortuna,  gravatur  inertee. 
Quid  mororj  este  vire!  Si  me  ductore  paratia 
Conspirare,  nigros  exheredabimoö  iatos 
Ethiopum  populos."    Dixit  pardoque  fugaci 

200  Ocior  aliped<^m  calcaribus  urget  adaotis 


II     172  c.  crudelissimiss 
13  Förmidetü]  cformiderie 


173  c.  AUifromnU 
200  c.  ad  actis. 


192  vobis]  an  testris^ 


II    178  Aen,  V,  465  quae  Ukuiz  Skmmmn  dementia  cepit  184  ff.  Plio,  nat, 

k  7, 2»  23       191  AeD.  O,  614  Ferro  accincta  vocat,        196  Ter.  Phorm.  I,  4,  25 
ftiii  fortuDa  adiavat. 


ff¥9 

ÜmetUMqme  fkgst  CbUeM 

PoltMMUi  feril,  TaGdo  qn 

Egmfftar  psgM*    Cenemim  Uüm 

Pim  DM^et  «CBpfam 
2ffß  AenoM  Agßtide  pogBOl,  ieril 

OodboDid  MinqmD  ed  preiste  gnnne  mtamn 

Bftrbam  Kogoa  dedit    P«il  alio  Gottondi 

DoxfOf  Mizflio  taote  loter  milui  pugBaas 

Bolo«  otnuine  maoo  eea  dextra  {Muqwre  qsnmi 
210  Velates  ttui  membr»  tago,  tarnen  aspera  nonl 

Prelia.    Qoem  eontra  Nabatm  fisibns  ortas 

Proftilieoi  Egon  tnniido  lic  ore  profatar: 

ffQaOf  miaerande,  rnuP  eni  non  eat  laneea,  aon  eat 

Volnificoi  mocro,  qoe  tanta  toeordia  mentem 
215  Cepit,  ot  ad  pagnam  peregrino  raaOe  Ugnnm 

Apeina  afferret  ?  Foitem  Tidet  hostis  et  hoslem 

Enae  carere  pntat  qni  non  caret  ense,  dolonem, 

Qaod  donaTit  ei  nomen  dolus,  ipse  repoBtnm 

In  bacalo  geitans.^    Aiqne  addit:  „PaUida  monatrat 
22^)  Te  medicnm  facies,  ant  hec  ezotica  pixis 

Efficit  ant  certe  qaoniam  ragende  minutor 

Elici»  egroti  —  dictu  qaoque  tarpe  —  ernorem 

Hicut  hirndo  tenax.^   Tunc  pectore  Doxius  acri 

HubridoHB  „Premit  aut  ornat  sua  quemque  facultas; 
22r>  Cui  non  est  sonipes,  aiunt,  pede  pergat  oportet, 

Fit  no8  adtulimuB  baculum,  quia  defuit  ensis. 

H()(\  quia  sum  medicus,  nimio  tibi  sanguine  pullas 

Flobotomo  venas  temptabo  ferire  minutor.^ 

Fatur  ot  hostili  capulo  tenus  apdit  in  alvo 
2'M)  Aneipitom  sicam  crasBOBque  eviscerat  artus; 

Htridit  aqualiculus,  stridunt  prepinguia  sica 

Viscora  vorsata  ferventi  sanguine  contra 

IJt  lacuH  inmorso  stricta  cum  forpice  ferro 

Ignito  forvoro  solet,  quantove  per  artum 
2'M)  Kbullit  Spina  stridoro  Lagous  adempta. 

•207  c.  ffothohieli  n  ex  h  corr.  208  c.  in  ter  209  c.  qtULm  vis  211  c  que 
2X\  c.  hirundo  224  c.  queque  226  c.  ad  {d  ex  t  corr.)  tulim%u  230  c 
crassunque        23li  c.  in  merso. 

2'J2  f.  cf.  Uor.  £p.  11,  3,  476  nisi  plena  cruoris  hirado  229  Aen.  X,  &36 
capulo  tonuB  applioat  ODSbiii        231  Pers.  Sat  I,  57  PiDguis  aqualicalus. 


Die  Messiaa  des  sogenannteD  Eupotemius 

Et  dum  per  medias  rumpeos  cito  forüter  alaa 
Dimicat  atque  ducum  iriati  dat  corpora  leto, 
Torvus  AmartigeneB  fortunatisairnua  armia 
iDcuraana  alacrem  aic  eminus  inquit  ad  hostem: 

240  „En  tuus  in  bello,  cito  dcpone  arma,  magister! 

Quo  tegeris^  nostruiD  —  non  noatrom  iure,  sed  iata 
Affirmat  sie  esse  manaa  —  acutum  cito  redde, 
Redde  cito,  miser!"  llle  refert;  j,Tua  dextra  fatetur 
Hoc  acutum  eaae  tuum,  non  sie  mea  dextra  fatetur, 

245  Muniraen  dignum  me  defenaore,  aub  hoc  me 
Oppetore  aut  alios  aacius  proaternere,  quam  sie 
Ut  pecus  hoatili  lugulandum  dedere  dextre 
Robustasque  manua  ad  viucula  feda  plicare. 
Aat  ubi  me  vita  hec  defecerit,  hoc  sibi  Judas 

250  Pignus  amicicie  acmperj  volo,  aervet,^    At  ille: 

yjEt  ludaa  meus  est,  beue  laudo  aed  hoc  male  laudo, 
Tot  nostroa  aocioa  quod  manibus  addere  nigris 
Auaus  ea;  illorum  tu  vulnera  vulnere  peudee 
Inferiaaque  tuo  aument  de  aanguine  ut  ultis 

2ö5  Erraudum  oon  ait  longis  ambagibua  umbria, 
Sed  certas  habitent  aedaa.^    Nee  plura  locutua 
Tendit  io  adversum  atricto  mucronC;  set  ille 
lam  licet  in  casauni  ßorea  avertente  aagittam 
Miaerat,  unde  fremeoa  ductor  Babiloniua  ^At  tu 

260  Cerciua  accipies  mea  quod  tibi  dextera  donat" 
Inquit  et  invicto  capud  hostia  eoutudit  enae 
Infringens  levera  coqo  cedente  galerum 
Ac  Bubieit  frendene:  y,Adamantem  corpore  duro 
Obatructum  tueare  licet  rituye  Acheica 

26Ö  Nütere  aut  simulea  variantem  Prothea  vuUus, 
Non  sie  effugiea;  scelerum  dabia,  iiupie,  penaa," 
Hia  dictia  ictum  fortem  dedit  atque  trilieem 
Loricam  penetrana  humeros  a  peetore  vellit. 
Protinua  extiucto  radiantem  corpore  parmam 


541 


246  e  aui  alio^  sacins  in  ras« 


255  c.  Erandum       264  c.  od«  ve  ackekUf 


256  Lqciui.  Phars.  11^  490  Nee  plora  locutos  265  Amarcü  Sermon,  f,  356 
bi  Prothea  vultns.  Hör.  Ep.  1, 1,  90  volttw  mulaotem  Protea  266  Aeo.  IV,  38G 
bis  improbe  poenas       267  f.  Aen,  VII,  639  auroque  trilieem  |  Lorieam  indtikiir. 

Fondbunsea  VI,  35 


ötö 


M.  Manitiua 


270  Diripit  ot  celeri  percurrit  non  sine  laude 
Pieturam  viau  celebrem;  celaverat  illic 
Artificiß  Gedeona  manüs  velluaque  videres 
Et  mirabiliter  terria  arentibua  udom, 
Et  mirabiliter  terra  madida  undiqiie  siccutn. 

275  Quin  et  SamsoniB  dura  inter  braehia  nutat 
Exepirare  leo  conpulsue,  frugiferique 
Vulpibus  inmissia  ardent  cum  vitibus  agri; 
Allophilum  tum  mille  viros  prosternit  aselli 
Mandibula  claususque  ruit  —  rea  mira  relatu  — 

280  Fertque  humeria  Gaze  portas.     Poat  inclita  facta 
Datila  pcrdit  eum;  virtutem  tranatulit  iatam 
Error  ad  Aleiden;  MilleBiua  eiua,  ut  aiunt, 
Pervigil  occubuit  clava  draco  rexque  tricorpor, 
Occidit  inque  aua  iactura  dicior  Idra; 

285  Terruit  umbrarum  regem  Arpiaeque  fugaYJt, 
Autheum  Libicos  populautem  perculit  agros 
Et  Cacuni  Tuacos.    Poat  forcia  geata  cremavit 
Deianira  virura.    Clipeue  defertur  lüde 
Tradidit  ille  Nomo,  poatquam  belli  Crito  nodua 

290  Opeciit;  nee  iam  rabiem  potuere  cruenti 
Ferre  ducis  Ramatbi:  retra  ceaeere  cohortes^ 
Ut  contra  cursum  rapidi  cum  ducitur  amnis 
Puppis  et  adveraa  venieutia  flamina  parte; 
Tum  si  forte  rudeos  vento  fluctuque  earina 

295  Tardata  nimium  distentus  rumpitur  et  vi 
Flaminis  et  Suvii  vasto  ratis  inpete  pulaa 
Kernige  nequicquam  clamante  „Tenote^  recurrit. 
Instant  Apolide  cedentibua ,  asperat  acrea 
Bcllantum  inentes  auccessua,  tergaque  cedunt 

BOO  Palautum  et  dictia  mordacibus  hoatica  pungunt 
Pectora:  „Deieeti,  aegnea,  timidi,  fugitivi, 
Sic  nos  iam  dudum^  aic  vos  pugnaro  decebat! 
Vobis  geata  prius  probat  exitus  esse  deorum 
Aspernatores  et  ficte  non  dubitastia 


276  t,  ffugi  fwiqm        277  c.  in  mi^sis        288  c.  De  iamra 
peie         301  o*  de  UcH         304  duhiiasiu]  bHs  in  ras. 


283  Aen.  VI,  289  forma  tricorporis  umbrae  289  Aen.  X,  42B  pufni« 

DodUQique       296  Ov.  Met.  III,  79  Impete  natio  va^to  ceti  concitaB  imbriboi  aartii 
303  Aea.  IV,  12  geous  esse  deorum« 


Die  Messias  des  aogenaniiten  Eupotemiua 


543 


305  Vivere;  non  semper  bonitas  simulata  latebit 
Expectate,  viril  Velleraiis  pauca  locuti 
Plora  loqui  vobie.    Auclistis?    State  parumper!" 
Talibaa  irrident  —  fugientea  quoque  caterve 
Pollebaot  ductore  —  Nomum  pluresque  potentes 

310  Plectendos  capiunt  aut  bogia  colla  terendos. 
lamquo  hilareä  türme  superatis  hostibiia  urbem 
iDgenti  repetUQt  Btrepitu  palmaqoo  euperbi 
Psallunt  afcque  litant  divis  omnesque  per  aras 
Tura  adolenfc  geoiumque  vocant  Bachumque  frequentant 

315  Deducuntque  epulando  diem.     Hol  proous  in  altum 
Vergebat  non  totua  adhuc  set  parte  videndua 
Exigua,  quantum  oova  seu  prope  mense  peracto 
Lutia  nitoris  habet ^  cum  tanta  e  strage  virorum 
Nübilia  Eleymon  vatera  tufeante  flupremo 

320  Adveniene  Ramatho  gemitu  lacrimabile  mixto 

Nunciat  acta  ducum  suadetque  ut  mittat  Orontem, 
Qtii  pugoam  repetat  captosque  redticere  temptefc. 
Consitium  regi  placuit  multaque  probatum 
Virtute,  bostilee  recidiva  in  bella  catervas 

325  Qui  poBcat  pugne  securas,  mittit  Oronteni. 
nie  bis  ootooas^  sie  rege  iubente,  cohortea 
Armat  et  Eufrateo  ductor  petit  acer  in  armis. 
Ut  subitns  runior  lebuseos  esse  propioquos 
NuQciat,  en  iterum  vulgus  desiderat  illiid  — 

330  Namque  equifces  non  iure  vocem  quos  cultus  et  ipaa 
Kuricolaa  moustrat  Facies  —  dare  terga  secundo* 
„Neo  aatis  est  unum  confusis  dedecus^  iuquit 
Apolides  „Demus  quod  avent  et  nota  capessant 
Arma  viri.     Capifce  arma,  viri ,  vos  deouo  palma 

335  Poscit  parta  semel;  iam  iam  mente  auguror  et  quod 
Auguror,  iliud  erit,  victores  nos  fore.^^    Necdum 
Pinierat,  mediis  dictis  intercjpit  Ethnis: 
^Et  mihi  non  minor  est  palme  spes;  at  tarnen  ut  mens 

309  ductotB]  0.  doetore  310  Pkctendos]  P  paene  eraa.  31 1  lamque  c 
\que  omiBBO  litterae  iDitialis  spatio  3t3  c.  Psallant . .  divaß  318  c.  estrage 
l  Ttpttai]  c.  reperet  325  c.  mittat  326  c.  oclanas  337  c.  in  ttrcipit 
ä  c,  Etmihi, 


310  Pnid,  Psych,  praef»  33  attrita  bacia  (al.  hogia)  eo!la.  Amarcii  Sermon. 
I,  394  eoUaqne  bog^  |  Primatiiro  »tringant  3U  Verg.  Ecl.  VllI,  Gj  adole  ,  . 
\  mascula  tiira         333  L  Aeti.  III,  234  arma  capesaaut. 

35* 


&44 


AL  HanltiuB 


Bit  magis  ampla  tuie,  Parcarum,  percipe,  fila 

340  Consulat  ErmadoloD  perplexaque  fata  deonim, 
Nullua  eo  melior  misteria  manibua  atris 
Exprimere  et  sagaa  archana  rogare  volucres 
Fat 0 mm  Tel  id  Aasiria  peDdere  mathesi 
Vißuruö  quid  PHas  agat  trivieque  moleBtus 

345  Imbrifer  Orion  crinitaque  Stella  cometes^ 

Aut  tripodas  Phebi  aut  tergencia  si  cupit  exta 
Visere.     Coöclamant  omnes  et  dura  sororam 
Licia  divino  rimari  pectore  mixtira 
Vociferaodo  iubent.  tantus  petit  alta  tumultuß, 

350  Quaottis  Caucaaeas  cum  Chorus  et  orrifer  Eurus 
Certatim  silvas  quaciunt,  dum  robora  curvant 
Dumque  levant,  fragor  esse  solct.     lam  sole  propinquo 
Afltra  diem  fugiuut  surgensque  ex  equore  Titau 
Cekum  cemit  Atoß;  tum  eicut  gentie  erat  mos, 

355  Flameo  prooedeas  redimitus  tempora  vittis 
Primum  ?ix  moto  breve  qtiiddam  ruminat  ore, 
Inde  scrobea  ternaa  faciens  tibi,  lupiter,  unam^ 
Uuam  Neptuno,  dis  iDfernalibus  unam, 
Scalpit  humum,  ter  ad  alta  oculos,  ter  viaas  ad  ima 

3G0  Inmiasaque  mola  taurum  necat,  eruta  cuius 
Viacera  condil  humi  fosaiaque  inmurmurat  atris 
Et  ringit  cultroque  secat  aua  membra  cietque 
Horridus  effuao  Phebeum  sanguiDQ  Qumen. 
Exitiit  vials  interprea  callidua  extis 

365  Letior  exelamana:  ,,Multum  tibi,  maxime  Paean, 
Omnigeniaque  deia  debemua,  quippe  secuode 
Rea  mihi  monatrantur ;  para  hostica  mareida  torpet 
Inproba,  noatra  micat.     lo,  bia  io  dicite  cuncti^ 
Magnificate  deoa!   Mihi  ae  Paaithea  litanti 

370  Ostendit  letam,  certa  est  victoria  nobia!" 
Ilia  dictia  arrecti  auimi  belluraque  iuventua 
Exoptaut  et;  seve^  tibi,  Gradive^  iuvencum 


343  0,  (usiriam  353  c.  ti^equore  354  o.  cernU  aioniiMm  sieut  irei 

gentis  erat  vios        357  c*  iuhiter  corr.        361  c,  in  murmurat        362  c  euUcfti 
363  c.  phepeum         364  c*  m  terprts. 


354  Hör.  8at  l,  9,  1  aiout  meas  est  mos       355  Aeo.  Ill,  81  Vittis  et  »««• 
redimitua  tempora  Uuro         3G9  et  Stat.  Th«b.  11,  286  371  Aeii.  1»  57^  Oii 

ammum  arrecti  dictis« 


Die  Messias  des  sogenannten  Eupolemius 


545 


Prestanteni  maotaet;  vaccam  tibij  torva  virago, 
QualtB  es,  anguina  cum  celas  cassida  vultum 
1^375  Et  belli  cupiens  niveum  tegia  Egide  corpus ! 
laoique  pii  regia  pubee  armata  videri 
A  longe  poterat  directa  domare  tiraunos, 
Uniiia  verique  dei  firmisBima  cultrix. 
Et  magiß  ac  vicioa  magia  fulgentibua  armie 

380  lodubitata  fuit,  Geticu  cum  sevior  ursa 

Alipedem  Cacos  rapit  et  ^Mea  tollite"  dixit 
^Sigua,  viri,  latisque  alacres  erompitc  portis!'^ 
Parent  precepto  leti  cunctasque  per  urbem 
Erumpunt  portas  velud  olim  vividua  amnis 
Duris  obatructus  palia  arcenteque  cluaus 
Sepe  ruit  vehemens  tumidoque  repagula  Ouctu 
Exuperaua  quacumque  patet  locus  ^  iopiger  exit 
Atquo  viam  parat  ipse  aibi.    Crudelo  aocundo 
^Bellum  oritur  triatique  aono  fera  clasaica  utroeque 

390  Exacuuut;  set  non  quamTis  exercltus  easet 
Amplior^  bostiles  in  ae  tot  funera  partee, 
Quot  videre  prius  —  nam  plue  virtutis  habebat 
Turma  prior  —  bello  tarnen  haut  cito  Victor  in  isto 
Extitit  Apolides  et  utrimque  miserrima  cedes 

395  Comraiasa  est;  vasti  membria  animiaque  Gethei 
Gorpore  nou  animo  parvua  de  aanguine  mtäto 
ledaeus  torta  lapidem  in  cava  timpora  funda 
Miait,  qui  lapaua  tremefacto  pectoro  lata 
Ilice  glandifera  texit  produetior  arva; 

400  Cum  caderet  tellua  tremuit  magnamque  ruinam 
Corporis  inmenai  motes  dedit  ut  diuturno 
Dilabens  evo  quo  celum  vertice  puUat 
Impete  precipitie  Circi  petit  infima  turria. 
Accurrit  Victor  strictoque  viriliter  enae 

405  Amputat  obnixe  lentisaima  colla  precantia. 
Nee  mirum  dextra  tantum  cecidisse  gigantem 


S73  virago]  c.  virabo  corr.  387  o.  quacttm  c.  in  piff  er  392  c.  Quod 
66  c.  demnguine  399  c.  glafidi  fera  401  c.  in  memi  405  c.  ob  nixe  tcn- 
ksima]  c.  dentis sima. 


379  Äen,  II,  749  cingor  fulgentibua  armia  382  Georg,  lY,  76  Erumpunt 

«jrtia  363  Aen.  11,  607  praüceptis  parero  402  üv.  Met.  V,  84  hiimuiu  * . 

^rtice  pulsat  404  f,  Lucan,  Pbars.  Yf^  176  Amputat  eoae  loaDua. 


546 


M.  Mmiüm 


lesseu,  qui  cum  puer  eseet^  iiristibus  ursis 
lütuiit  alque  lupis  mortein  domuUque  leonem; 
Ad  LariBBeum  bUIqs  hoc  gentilis  Acbillem 

410  Transtulit.     Ipse  eciam  citharam  cithareduB  habebat 
Qua  David  regia  menteni  sedavit  atroccm, 
Nee  quiequam  melior  magnorum  facta  virorum 
Inolita  cum  voluit  fidibiis  replicare  canoria. 
Set  non  tanta  virum  dura  ioter  prelia  virtus 

415  Tutari  potuit^  quin  fata  subiret  acerba. 

Nam  poBt  inmeziaam  Btragem,  quam  fecerat,  Ulum 
Asperior  dubium  bella  an  felicior  enae, 
Quo  nmItoB  alios  fortesque  boDosque  peremit, 
ÄDtifrononte  satUB  Jouatban^  gladio  ferua  Ethnis 

420  FuBCUB  Irioeum  iaculo  proatravlt  Adoue, 

CuBpide  BOTUB  Oron  letoque  dcdisset  Aplestem, 
lUiuß  ioBignia  ni  te  de  mort©  maueret 
Gloria^  Sarcodoraa;  tarnen  acri  vulnere  hello 
Sauciua  egreditur;  temeratia  sanguine  pugnant 

425  En&ibus  et  seva  sevit  pars  utraque  cede, 
Cum  Bolito  graviuB  Caci  certante  caterva 
Agatido  triati  cedunt;  cedentibus  instant 
Caldei,  cernensque  Aphilus  crudeÜB  Orontetn 
Inter  condeusas  pugnantera  fortiter  alaa 

430  Multuoique  boBtilis  ftindentem  ganguiniB,  illum 
Impiger  incurrena  nitido  validom  dedit  ictum 
Ense  BUper  galeam^  tinnitum  reddidit  illa: 
Non  maior  faguB  cum  ceditur  alta  bipeQoi 
Fit  sonns  aut  fortis  concusaa  fronte  iuvencl 

435  Nee  mora,  Chaldei  properant  Aphiloque   atraboni 
Auxitium  piignando  ferunt^  coit  omnis  in  unum 
Bellica  turba^  tarnen  diuturno  fervidus  iile 
HoateB  eonflictu  prohibet;  iam  parma  eagittia 
Hirta  stetit  velud  eiicius,  nee  sustinct  ultra 

440  Vuloeribua  sevis  afHictua  fesaa  movere 


413  fidibm]  ü,  fibidim         414  c.  in  tcr  418  c,  aliasqm  42!  c. 

plentern  m  or&e.  426— 46u  ed,  Herscbt?!  L  1.  p.  172  f.  428  Chaldei  Oer 
0.  amphilus,  ita  Uersohel  429  c.  In  ter  431  Inpigcr  ilerschel  435  e. 
Hersühel)  amphüoque         437  c.  (ita  Berauhel)  diutuma. 


409  Aen.  n^  197  Larisaeus  Acbtllea        413  Aen.  VI^  120  fldibuflque 


Die  Mc'SBias  des  BogeDatmteii  Eupolemius 


547 


Brachia;  conprendunt  viDctum  paueosquo  peticotes 
Cetera  diffugiuDt  dumosa  p^r  avia  pubes. 
Et  caplum  ludaa  facinus  conspexit  Orontein: 
^Numquid"  ait  „sie  vivit  Oron^  sie  vivet  acerbus 

445  Betlator  noatri  taDtiim  qoi  sanguinis  hausitP 
NoD  hiioc  eripiet  rex  Agatus?  Este  pii  vos, 
8i  placet,  infandum  fandet  mea  dextra  cruorem!" 
Sic  ait  et  rigido  capti  vitalia  pilo 
Perrupit  qui  lapsus  cquo  moriendo  momordit 

450  Terram  obituqiie  gravi  ?aeuavit  spiritua  artus. 
Nondum  destiacti  calor  ossa  reliquerat  hostis 
Proraus  et  extioctum  Judas  deflevit  Orontem; 
Sed  quid  vana  iuvat  querimoDia  cum  mala  plangens 
Linquere  qoe  plangit  non  vult?  Äuget  sibi  culpam, 

455  Qtii  fundit  lacrimas  si  non  ex  corde.    liesumit 
Quod  voniuit  canis  et  ceuum  siccus  repetit  bus. 
Sic  eetam  ludas  ubi  per  Bpacium  breve  letum 
Oris  divini  deplorat,  rureue  ad  acrem 
Vertitur  invidiam  regeraque  favente  Diglossa 

460  ßlaephemat  tumido  ore  pium  partemque  in  utramque 
Lubrious  incerto  ceu  flamine  canna  movotor. 
Caldei  reduces  bis  capto  ex  hoste  triumpho 
Ut  fecere  lovi,  Caco  suadente,  deisque 
Omnibus ;  ut  mos  est  gentis,  libamina,  ludam 

465  Politeon  stabili  neutra  cum  parte  mauere 
Indignans  auimo  presso  clamoro  tumultu 
—  Namque  tumaltus  erat  populis  plaudentibus,  hostes 
Terga  dedisse  euos  —  „luda,  quo  nos"  ait  „usque 
Suspendea»  parti  dum  queris  utrique  placere, 

470  Mobilior  foliis  quo  succi  pondere  caasa 
Huc  illue  volitant  incerto   flamino  Libra 
Educente  tuos,  Hiperione  nate,  iugales. 
Dilige  coQstanter  quod  amas;  non  eogimus  ultum 
Neqtiieia  nobis  laudem  dare,  cogimus  autem 

475  Virtatis  studio,  quia  cui  placet  ipsa,  placemus, 


441  c.  (itüRer&chei]  con  preheHdunt       459  c.  in  vUliam        a.  tb glossam  corr. 
Perschel  461  c.  Lubicus  in  certo  4S5  c.  relitcon  470  c.  pendere 

171  c.  fiamina  473—475  etl.  Fabricius  l.  I.  p,  240  (Dilige  —  studio), 

i ■ 

fi      456  2  Petr.  2,  22.  Amarcii  Sermoi].  IV,  42  Sas  ad  aeutlDam  rediti  ad  vomitum 
kaoiB         472  Ov.  Met.  iV»  192  Hyperione  Date. 


548  M.  Manitios 

Atqui  non  melior  bello  fuit  illa  iaventas, 

Quo  pociit  sontes  sub  Adrasto  principe  Thebas 

Quamquam  illio  aoer  Tideus  pugnaret  et  armiB 

Inclitus  HipomedoD  aspernatorque  deorum 
4H0  Prooorus  Capaneus;  nee  Achäia  maior  in  armis 

Laomodonteara  coiit  subvertere  Troiam. 

Nam  quantum  censes,  si  verum  obtundere  non  vis, 

Antifrononto  satum,  cui  non  Calidonius  heros 

Non  Aiax  non  ipse  Frigum  timor  unus  Achilles 
48ß  Anteferendus  erit,  yario  nee  maior  Ulixi 

Quam  tibi^  Cace,  dolus.    Neo  me  inter  omnia  tanta 

Colarim  trifidi  qui  subieci  mihi  regna 

Orbis.    Me  noti  precioso  Yellere  Seres 

Bactria  queque  oolit  parvo  gens  corpore  Nidas 
41H)  Gathmus  et  infamis  monstrosa  gente  Catippus 

Portimuit  qua  Nissa  ferax  prolesque  Philippi 

Transiit  Erouleas  pugnaci  milite  metas; 

Qua  vastus  Ganges  bis  quinis  fontibus  exit. 

Contra  surgentem  sua  dueens  hostia  Phebnm, 
4lK^  Queque  bibunt  Habanem,  que  te  quoque,  Gamnla,  gentes, 

Quaquo  meat  Torides  qua  diTes  Icnsia  sedes 

Carmannis«  domui  Partes  ftigiendo  timendoe 

Por^asque  ot  notas  Asrero  principe  Snsas. 

Mo  timot  Aij^irius.  me  qui  ricinus  Araxes 
>0  OtM\uluis  Hircanis  spaeiosum  permeat  orbem 

S;iurv>maio^quo  eeler  domitorem  ridit  et  acres 

Knioohi  et  oolebor  Frixeo  Teller?  Fasis 

Qut\juo  duiv?  intor  nomen  reiraxi;  ab  ipsa 

IVrr;:!  i.Hoou;»  tiuvicvs^  ei  fama  elara  Damascns. 
\V^  Mo  :ruouloncu#  Hiber  ivrnixqne  ad  bell*  Gelonus 

i'jkvvAv:v\v:>v;uo  lirno:::.  e«  qnem  pinitk*  pa^it 

l^x\:ji  di\  OaIäuxuo  ;nwv«  quv>5<q-^  Henass  et  Hennom 

Aua^*r.$  Mo<j^sd^r  :ii::Uv\?A  cinraut  asidu 

*  V  »  -       .'.II.  i.v  •    >'/».  -:.        *: '.  c.  {'4.^       4>r  y'c"^f«  7*^^  ^*^^  raiaia 


Die  Messias  des  sogenauBteo  EnpolemiuB 


Et  quas  fama  refert^  ei  credimuB  omaia  fame^ 

510  Invenisse  notas,  fruitur  quibiis  Ättica,  genteß 

Cathmee  at<]ue  quibus  meat  umbra  siDiatra,  Sabei 
Et  Friges  et  genti  Nabatee  affin  es  Idume 
Meotisque  palus  glaciali  frigore  semper 
Stricta  et  Amazoniis  telluB  celeberrtroa  bellis, 

515  Et  qua  Ripheis  manans  de  moratibus  alto 
Oorgite  divisum  Tanais  disterminat  orbem^ 
8ecretique  dei  cuUor  mihi  cessit  Apella. 
Me  metuit  Meroe  topido  quo  cooparat  Außtro 
Hircanum  Borean^  umbreque  ignara  Sieoe, 

520  Me  Rodos  atque  Paphos^  me  noriiDt  Ciciadea  omnea 
Hismanueque  Ebrus  clarique  Macedooea  armis 
Affinesque  tibi,  late  vulgata  Chorinte, 
Archadea  efc  doctiö  aum  noo  ignotoa  Äthonis, 
Formidatque  meuoi  Romana  potencia  nomen, 

525  Efc  tellus  Atheai  gelidoque  rigata  Caico, 
Et  Dacus  Moachia  vicinus  et  acer  Alanus 
Panuoniusque  ferox  et  corpore  Noricua  ingens 
Geoaque  cenozephalis  quondam  vicina  Suevia, 
Te  quoque  concusai  cervicia ,  Vuandalc  dure, 

530  Te  Dana  sigoatiß  ocnlis,  te  Frixo  rebellie, 

Quosque  Mogon  pagoa  et  quos  interaecat  Albis, 
Quaquo  fluit  Keni  eavua  augens  atagna  Lemannuß, 
Me  Moaella,  Merus^  nee  palmite  vilior  Alea 
Cognoacit;  me  Belga  auoa  giraro  caballoa 

535  Dootus  et  Alverni  tumido  aerraone  faceti 
AUobrogeaque  fide  dubii,  fidenaque  aagitfcia 
Nervius  et  pugnax  Rotomua  mollesque  Eqnitani 
Et  tibi  vicini,  iactana  Veriinande,  Rutheni^ 
Vuaaconasque  vagoa  domui  claramque  Tboloeain, 
St  Beturi,  Gadeaque  eitaa  sub  ßole  cadentOj 


512  affinis  Idume  acripsit  manua  saec.  XVII 
ulamis        527  c.  in  gern         530  c.  tefrixo 
^ecat         536  c.  iandans 


523  c.  ignotU       526  Alanm] 
531  pagQB]  o.  yagon        c,  in 


517  Hör.  Sat  I,  5,  100  credat  ludaeua  Apella;   et'.  Amarcii  Serraon.  I,  lü6 

Met»  IX^  582  glaciali  frigoro        519  Lucan.  Phara.  II,  587  umbraa  nusqiiara 

teDte  Syene        524  Aen.  VIII,  99  Roaiana  ijotentm         525  Lucau.  11,  303  et 

,do  tellua  perfüsa  Caico        528  —  oyDocepliaJis  536  Hon  ep.  16,  6  Novis- 

rebES  inüdelis  Allobrox         537  =  Aquitaoi. 


M.  Bffanitins 


Et  cum  ScottigeniB  diBiunctos  erbe  Britanoos, 
Cumque  Siracusie  funde  Balearicus  auctor 
Me  tremit  et  regio  Tyria  de  gento  profectis 
Posaesaa  et  frugum  non  parca  Canopica  tellus, 

545  Priseaque  Cirene,  Leptis  et  Regius  Ippon, 
Queque  Digris  colitur  triplex  provincia  Mauris 
Martnarideque  leves  et  com  Qaramante  Galaula 
Et  gens  Gthiopum ,  non  ullo  aigoa  ferentis 
Pressa  poli  spacio,  oisi  quod  bovis  tiDgula  metam 

550  Excessit,  Üexo  cum  poblite  procEbuit  bos. 

Uenique  nulla  vacat  mundi  regio,  mihi  que  ood 
Sit  Bceptria  subiecta  nieis  et  serviat  ultro, 
En  rex  täte  tum,  modo  quem  laudas,  modo  damnas. 
Bis  victus  bello,  qua  epe  lam  cedo^  ^alebit 

555  AmpliuB  in  noatros  pugnam  traesmittere  tines?*' 
Tuoc  Cacua  gubicit:  ^PugDam  transmitteret  ipse? 
Si  iuirat  hoc  et  pascit  ©um  quod  adhuc  superetur, 
In  propria  ti^llure  sua  euperabitur*     llluo 
IbimuB  et  forfi  metabiraur  agmine  castra,** 

560  His  motuB  ludas  sermouibus  Agaton  atquo 
Spernit  eo  natum  peuitus  vitamque  deorum 
Peusat  et  exemplum  vivendi  sumit  ab  illia: 
lupiter  in  qnamvi&  Vouerem  docet  ire  licenter, 
EuohiuB  ut  multum  bibat,  atqae  canore  vivatur 

565  Suadet  Apollo  lira,  magicas  Citlenius  artes 
Commendat  Cereremque  eibi  proponit  edendo. 
Sic  degeote  viro  tempus  simul  atque  statutum 
Exegit  solis  metam*     Rex  Agatus  a  ee 
HesBiam  genitum  sibi  qui  fuit  unicus  ire 

570  Precipit  et  aevos  reparata  in  bella  tyrannoa 
PoBcere.    Tum  vatee,  quo  nulluB  amantior  equi, 
Inclitus  Eleymon  puuciß  preaentihua  orsus: 
„Quid  iuvat  incasaum  tociena  confligere  summis 
Viribus  P  Et  muUo  pudet  ao  miseret  simul  atris 


543  genU]  c.  itnU        557  hüc  ei  pascit  io  ras.        564  c.  vheiur 
569  »Ve]  re  scripsit  in  ras.  eadem  miinue  quae  versa oi  512  aubplevit 
inMla. 


568  6.«* 
570  t 


51!  Verg.  Ecl,  r,  66  divtaoB  orho  Britannos  542  Ov,  Mt?t  ü,  727  lUlciil«« 
plumbum  I  Fuoda  iacit  547  Lucan.  Pburs.  IV,  679  mini  Garamante  perm^l 
Maruiandae  voliicres        550  Aeo.  V,  481  procumbit  bumi  bos. 


Die  Messtas  des  ■ogenannteii  Eupolemius 

575  Milite  eonsumpta  bellia  nos  esse  immicis 
Ludibrio.    Numquam  noatre  nisi  dux  aciei 
Occidat  in  bdio,  vatidos  superabimuB  hostes. 
Ergo  tibi  uatoque  tuo,  nisi  ei  melius  vo6 
ConicttiB  quicquam,  presaga  mente  quod  edo 

580  Si  placet:  Est  Bethlem  caste  paupercula  farao 
Farthenie  quam  Tauraoto  coguomine  dicurit^ 
Stirpis  Üavitice,  cuius  —  oec  sit  pudor  —  artus 
Measiae  si  veste  suo«  obduxerit  inque 
Mortem  sponte  ruit,  pro  certo  credite,  parti 

585  lüius  haut  modico  continget  honore  triumphua. 
Ac  ne,  quod  dedimus,  te  fraugat,  regia  proles, 
Consilium,  Decius,  perpeude,  quid  egerit  et  quid 
Regulus;  ambo  brevi  nolentea  parcere  ?ite 
Sponte  Bua,  aic  fama  refert,  pro  clade  suorum 

590  Tollffoda  letum  subiore.     Quid  ergo  fideli 
Tu  de  te  censee,  vane  ai  gloria  laudis 
Pagauos  mortem  non  formidaro  subegit? 
Te  vero  perpes  post  triatia  tata  manebit 
Gloria,  te  locuplee,  te  pauper  ad  ethera  tollet/ 

595  Desierat  vatea^  eentencia  dia  diserti 

Principibua  plücuit^  ducibusque  ad  bella  vocatia 
Meaaiaa  aumpto  muliebri  tecmioe  aese 
Veatit  et  umbonem  membrana  triplice  tectum 
Sumit  et  ad  pugnam  duodenia  milibue  exit. 

600  Nunc  mihi,  te  queso^  boue  »piritua,  Agati  darum 
Nomina  paede  ducum^  tua  aicut  via  et  ubi  via 
Hunera  qui  tribuis!  Uux  primua  in  arma  treeentos 
Pistena  fert  equitea  Abrahe  de  stirpe  beata 
Editua;  huic  circum  precioao  compta  amaragdo 

605  Parma  fuit  —  atetit  in  niedio  delaaa  prophete 
Turba  Bacerdotum^  cum  mi&so  deauper  igne 
Helle  „dominus  dcua  eat^  plebs  ante  rebellis 
Clamavit;  ßterilei^que  iaceut  annis  tribus  agri 
Et  medio  populi  pro  nequicia  —  hiuc,  puto  facta  est 

610  Urentia  terram  Phetontis  tabula  currum 

Cum  regeret.     Civisque  tuua,  Nine  peaaima  quoudam, 


551 


581  c.  Parthevte         e.  tau  moto         5d2  c,  sub  e^t. 


57d  Aen*  X^  843  praesaga  ma!i  mcDs         610  =  Phaethoatis. 


552  M.  Manitins 

Eutropius  brevis  et  rugosa  fronte  seyerus 

Auxit  ludaicos  sexcentis  ensibus  enses. 

Itque  potens  Agapes  Bethelius  horrida  in  arma 

615  Elxacuens  bis  mille  vires,  hio  pecula  lüde 

Bina  tulit,  laudabile  opus;  nam  sculptus  in  uno 
In  somnis  cernit  tangentis  ethera  scalas 
lacob  cum  domino  luctans  nervoque  recedens 
Debilis;  idoirco  nervös  ludeus  abhorret. 

620  Ex  hoc  Meonius  finxisse  poeta  putatur 

In  volucres  socios  ducis  esse  deam  ferientis 
Mutatos.    Alter  pereuntes  crater  habebat 
Hostes  egregii  David  quos  ipse  peremptos 
Pictus  ibi  insolitum  luxit.    Tarnen  ista  decora 

625  Munera  concilians  regem  sibi  sustulit  Ethnis 

Post  mortem  ducis  Agatide.    Sequitur  comes  illum 
Malta  laude  nitens  niveoque  spadone  superbus 
Luconous  rigidusque  Paton  de  germine  sacro 
lob  veniens,  multo  fuscatus  sole  suasque 

630  Munitus  suras  ocreis  veluti  rosa  rubris. 

Tu  quoque,  Bethanicis  in  menibus  orte  superbis, 
Risus,  ceruleo  vectus  burdone,  et  equiscis 
Amplis  subsidium  daris,  Tapine,  tulisti 
Regibus.    Insequitur  collecto  milite  fortis 

635  Sarcodomas,  tuus,  o  Danihel  venerande^  propinquus. 
Omnes  hi  Solimam  ter  mille  ad  bella  feroces 
Adduxere  vires  et  per  quot  volvitur  annus 
Tritus  sole  dies^  crescit  cum  Februus  una. 
Sed  postquam  belli,  qua  Gace  manes,  reparandi 

640  Rumor  Achemenias  index  vagus  attigit  oras, 
Continuo  magni  magno  coiere  paratu 
Sub  Caco  rectore  duces  et  grande  putantes 
Expectare  domi  violentos  dedecus  hostes, 
Judeam  bacis  olee  palmisque  opulentam 

645  Agminibus  peciere  suis  vectique  quadrigis 

Et  plus  quam  satis  est  pompa  venere  superba. 


U4  c.  pethelius  619  c.  nervus  corr.  ludeus  abhorret]  eus  a  in  ns. 

S.  per  emptos  624  c.  in  soUtum  628  c.  Leueonaus  e  eras.  [zu  Lam- 

^  (ef.  II,  665)  primo  Leuconous  ^ifvxoyoog]  632  c  bardone  638  e. 

~%8.        639  c.  post  belli       640  c.  Bumor  quam  (delevit  eadem  maoai 

M2  aabplevit)  ac  hemenüu         641  c.  coi^ere        644  c.  epulaUawL 


Die  Messias  des  sogenfitiDteD  Enpolemiua 


553 


ürbs  eet  ladee  lordane  bifonte  propioquo 
Condita  semiferis  olim  sedea  Chananeis, 
Nomen  ei  JerichOi  quam  nubilus  Eorus  ab  ortu 

650  Aepicit,  ÄsphaUus  calido  ricinus  ab  axe  est« 
Hunc  pugne  legere  loeum  bellumqtie  profanus 
Contra  cognatum  Caco  duce  movit  ludas. 
Koeciduß  ascendenB  terris  iofudit  Eoiib 
Lamen  et  obscuro  gelidas  sublatua  Ob'mpo 

655  Sol  dempsit  tenebras,  cura  parte  io  utraq^e  iuveiitUB 
Elatis  cupide  properant  coofligere  signis 
HorrieoDieque  tubis  acuunt  io  prelia  mentes. 
Principio  belli  Messie  sigtiifer  acris 
Ethnidis  ense  cadit,  qui  —  sie  voluit  deus  —  arma 

660  Mox  Cedarei  fugiens  ducis  ad  Solimantim 
Regem  legatoa  mittit  Cacumque  odiosum 
Asaerit  esse  eibi ;  grates  agit  Agatus  illi 
Plaeatusque  viro;  mactatum  sanguine  crassum 
Politheona  tua  prosternis,  Pastcria,  dextra. 

665  Lauconous  Fuacum,  Criaargirus  acer  Aelpbin 
Fuditj  Iperfanea  Tapinum  territat  hasta 
Rostratoaque  pedea  curvatia  pelieeque  gulatas 
Et  manicas  amplas  oatentans:  „Rustice^  dixit 
„Cede  loco  oec  te  pannosua  ad  arma  potenfeum 

670  Mface!  Quid  faeit  hie  gestände  burdo  farine 

AbciorP  Herde  lutum  perooibus  bis  potes  altum 
Trudere^  vah,  tantum  moIitoH  me  esee  locutum 
Penitet."  „Accipio"  dixit  Tapinua  equoque 
TraDsveiBO  tumide  salientia  cuapide  timpus 

675  PerfodteoB  sella  auspeneum  decutit  alta; 

Argutumque  Agapea  Heretimi  mucrone  corosco 
Prostravit  fortemque  Aphilum  fortemqoe  Diglossam, 
Pittalmumque  ferunt  dextra  cecidisBe  Pathontis; 
Tu  quoque  qui  tociena  vitaraa  vuIqub,  Apleate, 

690  Letifemm  moriena  te  Sarcodomaa  dedit  orco. 
Ante  omneB,  Caci  fiducia  tota,  cnieetua 
Sevit  AmartigeEes,  cui  dux  Soli  man  us  avaram 


653  ascendens]  d  priiia  s        c.  in  fudit        658  c.  Fnncipium        674  c.  tumede 
ferunt  dextra  cecidisse  Pathontis  soripait  eadem  manaa  quae  aupra. 


670  Abctor  i.  e.  aptior 
aco. 


674  =  tempüs 


676  Aen,  II,  333  mucrooe 


^ 


laDitiua 

Cedibus  heroum  pollutam  sanguine  dextram 
Amputat  atque  femur;  saliil  manus  itt  sade  forii 

685  Aut  iacto  saxo  diviae  cauda  colubre 

Inproba  sepo  mtcat.    Torpet  manus  inpigra  multia 
FafaliB  docibuö.     Sub  equinara  protinus  alFum 
Victor  procubtiit  vultumque  supinus  atrocem 
Frendet  adbuc.    Tuoc  Cacua  eum  eociique  levabant 

690  Pulvere  squaleotem  mestique  in  castra  ferebaofc 
Serainecem  clipeo;  nee  adbuc  voluere  tyranni 
Cedere;  iam  tepido  manabant  arva  croore 
Atque  in  sulphureum  clarumque  bitomine  Btagniiii] 
Jordanig  regum  volvendo  cadavera  duxit. 

695  Dum  aic  pugnatur,  Meösiam  conspicit  acer 
CacuB  et  advereum  cupiens  occidere  etrictym 
Vibravit  gladium  capilique  infiigere  vulnus 
Mortiferum  voluit^  eed  parma  providua  ille 
Invicta  calibe  et  ferro  fortem  excipit  ictum; 

700  DissilieDB  partes  nriucro  Caceius  in  tres 
FniBtratuni  ceco  fecit  trepidare  pavore» 
Quid  faciat  neacit,  dubius  fugiatne  vel  obstet. 
Interea  cernens  ludam  vir  stfrennuua  inquit]: 
^Huc  ades  et  gladio^  qui  me  exarmaverat,  hostem 

705  Sterne  truci  vel  pelJe  manu,^    Niohil  ille  moratus 
EffeniB  incursat  luveDem^  quem  talibua  beroa 
Premonet:   „0  demene  nimiumque  oblite  propioqat 
Sanguinis  atquo  pie  fideit  mala  cepta  relinquel 
MeasiaB  ego  sum,  veoi  te  solvere  bellis. 

710  AapiciB  ora  manus  F^    Cui  ludas  ore  minaci 

^Nescio  tu  qui  sis,  pugnans  volo  diacere  qui  ais. 
^Agatidea  aum*^  inquiß,  mentiris,  non  tibi  cert© 
Agatua  est  genitor,  credi  potea  indice  vultu 
Filius  esse  fabri,  fabrique  es  fiiiua.     latam, 

715  QutBquia  es,  esse  tibi  tucem  oxpericro  aupremam.^ 
Sic  ait  et  regem  crispata  fortiter  haeta 
Protürbare  parat  i  quem  nolens  ledere  cede 


690  c,  suakntem  695—779  ed.  Heracbel  L  I.  p.  173  ff.  G95  Jffwyi* 
fleracbel  702  c.  obstat^  ita  Herscbel  703  rennuus  inqt4ii  supplevi  701  üdu] 
c.  ad  h€s  corr  Heracbel  c.  ex  artnaverat  705  c.  ntlhil  corr*  706  e.  h 
cur9al  709  Mtäsym  Heracbel  711  tu  quin  sis  Berschel  71^  c  m  dki 
715  c,  experire  ita  Heracbel         717  c.  Pro  turbare. 


Die  Messias  des  sogenatintdti  Eupolemius 


fi55 


Dclimmque  fugit  Messias;  ille  nepotem 

O  ficelus!  insequitur  fugientem.     Ne  auus  in  ee 
720  Feccct  cognatus  rex  vult.  nee  vult  tarnen  ille 

A  detestando  vecore  resipiaeer©  cepto, 

lam  fugiens  irepido  Solitne  prope  menia  cursu 

Venerat;  hie  secum  vatis  pia  dicta  receosona 

Constidt  et  sevie  nolens  arcere  füren tem 
725  Armis  inmotus  stabat;  ferus  advolat  ille 

Et  rigida  miti  dat  cnspide  Tnlnera  quinque. 

Simplex  com  geritnr  eaeram  maetandus  ad  aram, 

Pro  popnli  noxa  non  est  taeiturnior  agnus. 

nie  labat,  dumque  ille  labat  terrore  caterva 
730  Äpolide  subito  ^  dictu  mirabile  —  languena 

Fugit  et  infamcö  verterunt  terga  tiranni. 

Tunc  primom  Cacura  Messie  nobilia  jrani 

Expavisao  ferunt,  qood  ei  congresßns  inermis 

Abseesait,  nee  in  hoe  habuit  Batis,  inpiger  iili 
735  Intulit  Eutropiug  plagam  tropidumque  fugavit^ 

Et  parta  est  leto  Messie  palma  salubri; 

Moxque  catenatis  licnit  remeare  solutis 

NexibuB  in  terram  felici  nomine  8yon. 

Leta  magis  non  illa  fuit  generatio ,  quam  rex 
740  Cirns  restituit  post  mesta  decem  et  tria  lustra 

Cum  muta  in  cania  pendebant  Organa  ramis. 

Tempus  erat  cum  Virgiliis  repeteotibuB  ortum 

Sole  flagrans  ariea  equaverat  astra  diei, 

Quando  duci  ludas  vitam  truculentus  adeniit. 
745  lUiua  adveniens  planctu  iam  livida  mater 

Et  ßavas  disiecta  €omas  bis  ethera  pulaat: 

„0  cell  Sacra  stirpsi  o  proles  unica,  tene 

Sic  decuit  pugnare  tuis  ut  te  dare  morti 

Non  formidares  et  tanta  subire  pericla? 
750  Inspice  me,  tua  sum  genitrix!  Heu,  cur  mihi  non  das 

ResponsuraF  cur  non  „dolor  hie  mihi»  mater,  et  hie  est" 


718  Musyas  Herachel        724  arcere]  c.  areere  primum  e  eraa.        726  mt'ti] 
nuU^  ita  Herechel  731  tyranni  Herschel  732  et  736  Messie  Herachel 

'45  0.  ad  venüns. 


746  Ov.  Ep.  Xn,  83  Diatectamque  comas 
irolea* 


JuveüC,  hist.  evaDg*  U^  225  unica 


556 


M.  Manitins 


Te  referente  gemens  doleo  Bolorque  dolentemf 

Me  miaeram!  Quid  agam?  quid  dicam?  quid  qüeror?  lete 
Impiua  occidit,  qui  öiquid  cordia  haboret 

755  Humani  —  certe  fera  vel  plus  quam  fera  —  non  hoc 
Patraaeet  facinus!   Non  te  durus  Scitha,  noa  te 
Teutonus  haut  facilis  vibrato  parcere  ferro 
CoDfecit,  coRsanguinca  ceoidisse  maDU  te 
Et  plango  et  stupeo,"    Sed  tu,  mater  pia,  noli 

760  Plangere  quem  cernia  defunctum,  plangere  noli! 
UtiliB  hec  mors  est,  vitam  multie  dabit  hec  mors. 
Tollunt  perfuaoa  lebu&ei  aangume  aacro 
Artus  extincti  iuvenia,  raultumque  gementea 
Coudunt  regali  corpus  regale  sepulcro. 

765  Mirum  quod  refero,  iam  tercia  clarior  omni 
Sole  dies  oritur,  cum  Medsiam  redirivum 
Veraces  homines  se  vidiaae  in  Qalilea 
ÄBfieruere.     Piua  gaudens  pater  acciit  illum 
Inque  trono  meritum  fecit  regnare  paterno. 

770      Hec  longe  sunt  gesta  prius  quam  Tusca  iuventus 
DestruGret  Solimam,  que  nunc  habet  Belia  uomen, 
GolgothequQ  locus  muna  inclusus  habetur*  — 
Qui  sensu  mentem  cupit  exercere  profunde 
Prelia  rimetur,  quo  scripainius  arteque  iugi 

775  Prelia  discuciena  —  quid  enim  non  discitur  usu?  — 
Inyeniet  fracto  bene  que  sapit  osae  medulUm. 

Summa  sophia,  tuus  grates  refero  tibi  scriptor, 
Hoc  opus  incepi  per  te  ceptumque  peregii 
Ut  sit  lae  teneria  et  fortis  fortibus  eaca. 


754  Inpius  fieraefael  qui]  g.  quod  ita  Herscfael          756  Sdtha]  c.  €*thitr 

f  erta.           762  c,  pcr/ustis  ita  Uerschcl           766  Me^isyam  Hencbel 

775  diBoUitns  Qeisohel  777  c.  tibi  refero  ita  Uerachel           778  o.  in  ctpi 
perle         c.  per  e^i 


Das  Florileg  von  S.  Omar 

Von 
Ernst  VaiRt 


Das  hier  zum  ersten  Mal  veröffentlichte  Spruchgedicht  fand  ich  im 
[Jahre  1876  im  cod.  115  von   S.  Omer,    beschränkte    mich   aber»    mit 
'Fabelforschuogen  beschäftigt,  damals  darauf,  die  mich  beaondorß  an- 
siebeEden  ThiereprichwÖrter   auszuziehen.    Je  mehr   sich  aber    Bpliter 
meine  Arbeiten  der  Spruchdichtung  zuwandten,  desto  lebhafter  bedauerte 
ich,  nicht  das  Ganze  abgeschrieben  zu  haben,  das  sich  immer  deutlicher 
als  ein  werthvollee  Denkmal  der  mittelalterlichen  Gnomik  herausstellte, 
und  es  gereichte  mir  zur  besonderen  Freude,  als  es  mir  gelangy  einen 
franzosiBcheo  Gelehrten  für   die   Herausgabe  desselben    zu    gewinnen. 
Dieser  hat  das  Florileg  aus  dem   cod.  115   (A,  in   der  nach  Warn- 
konig  I  415  im  Jahre   1136   oder   1140   gestifteten   CistercieuBerabtei 
Clairmarais  bei  S.  Omer  um  1200  entstanden)  aufs  sorgfaltigste  copiert, 
eine  zweite  Handachr,  desselben  in  dem  cod,  710  derselben  Bibliothek 
(fol.  120 — 122,  hier  mit  B  bezeichnet^   aaec.  XIII  extr.,  aus  8*  Bertio 
bei  S,  Omer  stammend)  aufgefunden  und  collationiert,  sowie  die  Quellen- 
forschung erfolgreich  begonnen,  hat  dann  aber,  durch  dienatliche  und 
anderweitige   gelehrte  Verpflichtungen    am  Abschluss  behindert ^    seine 
Materialien  mir  zur  Ilerstellung   einer  Ausgabe   unter  der   ausdrück- 
lichen Bedingung  übergeben,  dass  ich  seinen  Namen  verschwiege.    Es 
ist  mir   eine   Ehrenpflicht    gewesen^    mich   nach   Textconatitution   wie 
queUengescfaichtlichen  Belegen  hin  des  Vertrauens  meines  hochgeschätz- 
ten Herrn  Correspondenten   würdig  zu   zeigen.    Die  Orthographie  von 
A  ist  streng  beibehalten;    Emendationen  sind  theils  aus  B,    aus   den 
verwandten  Prouerbia  Rustici  (RF.  III  633  ff.)  oder  aus  der  nachweis- 
baren Quelle  selbst,  theils  aus  eigner  Vermuthung  in  den  Text  auf- 
genommen;   die  Nachweise  meines    gelehrten   Freundes    sind    in    den 
Anmerkungen  TollBtändig    mltgetheilt,    eigne  Efgänzungen  in  eckigen 

RomAoUcbe  ForacbaDiEiOD  VI.  gg 


558 


Ernst  Voigt 


Klammern  hinzugefügt.  Die  Sammlung  fuhrt  in  alphabetischer  Folge  anter 
jedem  Buehstaben  zunächst  meist  geiBtliehe  Sentenzen  vor,  die  Vorzugs* 
weise  aus  der  Hildebert  von  Le  Maus  zugeschriebenen  Vita  B.  Mariae 
AegyptiacaeiMar.)  und  aus  den  verschiedenen  HeiligendichtuDgeQ  Mar- 
boda,  nämlich  den  Versus  de  S,  Laureutio  (Laur.),  der  PassioS.  ftlaaritii 
(MauriL),  der  Vita  S.  Thaisidis  (Thais),  der  Vita  B  Maurilii  (MauriL), 
auch  der  Passio  S,  Victoris  und  den  Carmina  septem  fratrum  Macha- 
baeorum,  wie  endlich  den  kleineren  Gedichten  Marbods  (bei  denen  stet» 
die  Columne  der  Beaugendreschen  Ausgabe  hinzugesetzt  ist)  mit  ver- 
einzelten  geringen  Abweichungen  entnommen  sind^  und  schliesst  gewöhn- 
lieh  mit  Volkssprichwörtern,  zu  denen  in  den  Noten  Verweise  nament- 
lich auf  die  Prouerbia  Rustici  (R)  und  meine  eben  erscheinende  Ausgabe 
der  Fecunda  Ratis  (F)  gegeben  werden.  Wenn  jene  voranstehenden 
geistlichen  Sprüche  zur  Feststellung  von  Heimath  und  Entstehungszeit 
der  Sammlung  wie  für  die  Geschichte  der  biblischen  Gnomik  wichtig 
sind,  so  enthalten  die  in  den  einzelnen  ßuchstabengruppen  darauf  folgen- 
den eigentlichen  Proverbien  so  werthvoUe  Zeugnisse  für  Verbreitung 
und  Wortlaut  der  Volkssprichwörter  im  XII.  Jahrh*  imd  eine  kleine 
Anzahl  so  hübscher  Unica,  dass  dem  Florileg  von  S.  Omer  ein  ehren* 
voller  Platz  unter  den  Denkmälern  der  mittelalterlichen  Spruchweisheit 
gesichert  ist.  —  Einen  Titel  gibt  weder  A  noch  B  an;  der  Text  lautet: 

f*  97''^  2  Ardua  nuUa  bonis  spe  syderee  regionis. 

Ad  radios  morum  laxatur  hyemps  animorum. 
Ad  Caput  ingratum  constat  remeare  reatum. 
Astu  subtili  lupuB  insidiatur  ouili. 
5  Auetor  nature  proprio  facit  oraoia  iure. 

Ardua  conscendis,  si  semper  ad  ultima  tendis* 
Ad  Bupplex  uerbum  cor  non  ualet  esse  superbum. 
Ars  simulat  uerum  mutatcjue  uocabula  rerum. 
Ad  libitum  mentis  ludit  deus  ex  elementis. 
10  Aptat  dedecori  deus  hoc  uas^  illud  honori. 


1  Mar.  $55  [nach  Hör,  Carm,  1  3^  37  f.] 

2  [Man  311  /*    Non  ualt  abscondi  deus  incUta  liimina  mundi,   Ad  nutlo* 
qiiorum  laxatur  fayema  amcDoriiai.J 

a  Mar.  329, 
4  Mar,  758. 

6  [De  Epiphania  98,  col  1569,] 
6  MauriL  61. 
9  ex  fehU  A. 
10  [Nach  2  Timoth,  U  20.\ 


Das  Florileg  von  S.  Omer 

Ars  ubi  Biluestris,  fluit  artig  Benno  pedeetris. 

Alligat  iti8onte8  censue  aoluitque  nocentes. 

Ad  domini  niitum  puDiri  sit  tibi  tütum. 

Actus  audacia  igtioras  tempore  pacis. 
15  Alta  petit  uirtuß,  petit  mfima  sordibas  hjrtuB. 

Anno  milleno  redit  aronis  flumine  pleno« 

Ad  quid  ceptarit  stultuB^  nisi  cepta  patraritP 

Accipit  optatam,  rem  qui  largitur  amatam. 

Aacendit  stultue  pontem:  fit  in  amne  tumultns. 
20  Ad  granum  granis  iuüctis  fit  copia  panis. 


559 


Bacchus  sumatur  modice,  seosus  cumulatur. 
Boa  cum  laasatur^  pedo  fixier  esae  probatur. 
Bis,  que  mox  dederis,  targiri  dona  mderis, 
Baibus  si  loquitnrf  et  quod  patet  hoc  operitur. 
25  BlanduB  sermo  datum  superat  quamuis  bene  gratum. 


11  [Nach  Hör.  Serm.  U  6,  16  f.] 

12  Bens  OS  B  —  La  pihce  d^ou  eH  tiri  ce  tfer»  se  cümpcae  de  irois  disHques; 
iles  voici: 

AmplioB  inatabiles  bomiaiim  deflectere  meotea 

Auri  Sacra  fames  ad  maEa  uota  aolet. 
Alligat  iDBontes  ceosus  soldtque  ooceDtes 

Nee  perit  in  uacuum  quem  data  cauaa  tuuat* 
At  ualida  qui  ladde  uoluot  super  astra  uotare 

Quam  miDus  indigDe  digna  tamen  faciuut.    (A  /«  103^,) 

14  [igDores  ?] 

15  [Nach  Eccles,  II 14^  vergl  zu  F  I  799  /    i>etrt  Beim  zu  Liebe  ist  der 
Weist  durch  uirtus,  der  Narr  durch  hyrtas  (vgl  Hör.  Ep.  I  5,  22)  hegeichnet.] 

16  amnis]  anima  Ä  —  [Vgl  zu  F  I  382  Spes  uenieutäs  aque^  quo  lam  fluere 
ante  solebat.] 

rl7  [Vgl  Luc.  XIV  28—30.] 
18  E  18  Kou  capit  optatumf  qui  nou  impendit  amatam. 
19  AscendatJS  —  iaaue  ß—  [Vgl.  zu  F 1 125  Non  oadit  in  pontem  sapiens 
equttator  hiantem.] 

20  iuüctnm  AB  —  [Nach  Augustinus,  vgl  tu  Arnulf  388  (BF.  III  4€2), 
ferner  Wright  Lat  Storiea  II  p,  6  Ex  multis  mmimis  graudis  aceruus  erit  und 
—  n*  jp  I  964] 
P         21  [Vgl  zu  FI  401,  787.) 

22  [Nach  Hieronymus  Epist  102,  2  Memeuto  nulgaris  prouerbii,   quod  boB 

■  lasBUS  fortius  figat  pedem^  vgl  zu  F  I  41,] 
23  [Nach  FubL  Sgr.  235,  iveitere  Nachweise  zu  Tsengrimus  II  452.] 
24  [  Vgl  Hieronymus  EpisL  50,  4  Est  proaerblumi  balbam  melius  balbi  aerba 
cogaoscere.] 

36  ♦ 


560  Ernst  Voigt 

ßis^  81  resüteria  BtimiilO;  panctum  patieris. 
f,  98*",  1  Bella  placent  prauis;  rectos  decet  ordo  suauis, 
ßlanditiir  menii  lutuleota  libido  fauenti. 
Blanda  loquela  datur  canibus,  dum  pretereatur. 
30  Bis  madefaetariB  I  si  Bub  foliis  latitaria. 

Cur  tibi  aint  eure  pereuotis  amena  figure? 

Cur  habitare  oequis  cum  fratre  laboribus  equis? 

Celum  rex  cell  moderatur  adestque  fideli. 

Cnminia  est  uere.  morum  documenta  silere. 
35  CoDciliat  iustoB  pacia  sapientia  cuatos, 

Conueniuntque  mali  aibi  federe  pemitiali. 

Compatitur  triati  mitia  clomeDtia  Christi. 

Cuncti  terra  aumus,  cito  uita  fugit  quaai  fumus. 

Celica  terrenia  preponaa  gaudia  penia. 
40  Cuncta  gerunt  parce  poaiti  uirtutis  in  arce. 

Culpa  patroni  moriuntur  eape  colonL 

Cuoctos  furari  acimus  furem  meditari. 

Cum  tu  ieiuuaB,  non  aorbes,  catte,  lacunaa. 

Cruria  tentator  aic  peccat  ut  excoriator. 


26  [Vgl  SU  F  I  570.] 

27  [Wohl  leoninüche  Umbildung  von    Otnd  Ars  am.  lU  502  Candida 
bomineSf  trax  decet  ira  feras.j 

29  B  30, 

81  aumt  B  — 

33  Mar.  652. 

U  [Mar.  315.] 

35  Conailiat  B  —  Mauril  46. 

3G  Mauril  47. 

37  [ConsolütiO  luQCntuim    3,  coh  1577 ^ 

38  ThaU  63. 
[MaanL  35,] 
[parce  :^  motte  rate  nach  Papias  und  Joa,  de  Jatiua.] 

lye»  U  3  Culpa  pastorum  laaiat  pecas  ira  liiporum.    [Wohl  nnd^  S^* 
4,  wie  Flor.  QoUing.  174.] 


I     7mwÄ  //  203  ff. 
i  :  i  iato  pede,  001)  est  mundior  illo, 
I  deoadat  detracto  tergore;  sicque 
US  est  turpiSt  qui  cooaentit  facienti 
quam  faciona.  ] 


Das  Florileg  von  S.  Omer  561 

45  Canus  grassatur,  iuuenis  qui  sanctificatur. 
Causa  taurorum  iuga  lambit  lingua  luporum. 
Cautus  seruator  tibi  prostat,  stolto  lucrator. 
Cantus  niloscit  illi,  qui  psalloro  nescit. 
Concta  libons  tolorat,  quisquis  sublimia  sporat. 


50  Disco  nichil  tutum,  ni  primo  carno  solutum. 

Dum  poteris  subici,  non  debos  dicero  ,Vici\ 

Disparibus  uitis  oritur  dissensio  litis. 

Dolicias  cone  romouot  moditatio  pen^. 

Dat  uis  tormoDti  sincore  gaudia  menti. 
55  Damna  parum  lodont,  lucra  quom  terrostria  todent. 

Deuiat  annosus,  puer  oppido  religiosns. 

Dupplox  peccati  tormontum  sit  duplicati. 

Diues  OS  ot  sospos,  tua  si  manet  in  domino  spos. 

De  stalte  stulta  procodunt  somnia  molta. 
60  Dilige  bufonem:  pulchnim  similabit  Adenom. 

Dotorier  rotegit;  locte  qued  uterquo  poregit. 

Duri  pilater  fit  uulturis  oxceriater. 

Dum  pulchor  ieous  ost,  nes  hunc  dimittero  ius  ost. 


45  [Vgl  unten  56.] 

47  [Nach  Ovid  Ars  am.  U  13  /.] 

49  [Mar.  705,  auch  Flor.  Vindob.  59.] 

50  Mar.  587. 

51  Mar.  50. 

52  Mauril.  45. 

53  [Nattfragium  Jonae  129,  col.  1581.] 
b^iuB  AB  —  [Laur.  186.] 

bl  Laur.  63. 

59  B8. 

60  [Das  altfr.  Sprichwort  Ky  crapaud  ayme,  la  lune  ly  semble,  vgl.  die  ent- 
sprechende Parabel  Odos  de  Ciringtonia  in  meinen  Kl.  lat.  Denkm.  der  Thiersage 
p.  114  und  bei  Hervieux,  Les  fdbulistes  Latins  II  604  /.,  femer  Zacher  Altfr. 
Sprichwörter  106  (Zeitschr.  f.  d.  A.  XI  126).] 

61  Je  ne  suis  pas  sür  s'il  faut  lire  utrumque  ou  uterque.  [Der  Sinn  ver- 
langt jedenfalls  uterque  d.  h.  er  und  sie.] 

62  [Vgl.  Zacher  78  Dar  oisel  peile,  escorce  que  uotur.  Plumat  auem  duram 
qnis  uulturis  excoriator,  Vix  comedit  suram  mordaci  dente  uorator.] 

63  B  48.    [Vgl.  zu  F  I  571,  Flor.  Gotting.  46.] 


562 


Ernst  Voigt 


f.  98%  2  Etatis  teuere  discas  moderameD  habere* 
65  Ex  ope  celesti  ßt,  bi  quid  habetur  honesti. 

Edt  ßBDsu  pleBa  nummis  impleta  crumena* 

Est  labor  et  multus,  mundanos  ferre  tumultue* 

Etsi  siß  fortifi,  quateria  formidine  mortis. 

Est  rex  celorum  merces  immeuBa  suorum. 
70  Est  leue  cuique  mori  pro  uiuore  nobiliori. 

Est  opus,  ut  fictos  etiam  patiamur  amicos. 

Eßto  maEsuetuB,  miseri  ne  despice  fletus. 

Ex  tenui  uena  uox  sepius  exit  araena. 

EquuB  amor  morum  conectit  corda  duorum« 
75  Electiis  dommi  sit  purior  igue  camini. 

Excitat  illecebria  meotem  Venus  irapia  crcbris. 

Excitat  omoo  geuus  scelerum  oir  demooe  plenus. 

Est  proprium  miseri^  quod  habet  non  posse  tueri. 

Est  melior  grossa  ueatis  quam  eil  super  ossa, 
80  Est  beee  non  oraus  aliis,  sibi  ouUa,  laborans. 

Ex  tribuB,  est  stolidus  non  uoscens,  quid  mage  fidus. 


Forma  perit  rerum,  datur  altera  quaque  dierum« 
Filius  est  ire,  qui  uult  impune  perire. 


64  [VffL  Hot,  Ep.  1  2,  €4—68,] 

65  [Mar.  288,  vgl  in  Flor.  Göttin^.  76J] 

67  est  multus  A  —  Maurih  67. 

68  Mauril,  501. 
m  [Laut,  222.] 

70  [Laur,  228  Expedit  ergo  mori  mihi  pro  uita  meliori.] 
72  [Mauril  481  Cntn  als  mansuetas,  taotos  ne  deapice  fletaa,] 
74  Mauril  44  Nam  paritas  morum  etc.    [Nach  Sallusi,  Cal  20  Idem  u^lt 

fit  Idem  tmlle»  ea  demum  firma  amicitia  est] 
78  ( Vgl  SU  F  l  58.] 

•»qttfl  AB  —  Mar,  292. 

n^rt  eH  tiri  tTum  piUe  anonyme^  di>nt  le  pnmür  mr9  etl;  Te 
^  Aicut  Dauts  uel  arundo.     Voici  le  pakSBO^t  o^  i(  ««  trouvet 
eöt  ire,  qui  uult  impune  perire, 
paoe  perit,  qui  noD  aibi  congrua  quent; 
'cet  aero ,  tamcD  adiutoria  qurro, 
nasA  quidem^  quia  cognita  auul  michi  pridem; 
»a  «aluandus  aam  mediciDa. 

letzten  drei,  mr  dtc  ifatcrktn  jrAgendtn  4  fa 
<>d,  Oratio  poemtentis  16'—22t  coi.  1574.] 


Das  Florileg  von  8,  Omer 

Fortune  fragüis  fiat  tibi  copia  üilia. 
85  FortiB  uelle  uiri  non  est  semel  ense  ferirL 

Fit  leue,  quod  toleras,  si  proxima  prospera  querae. 

Forma  perit  mündig  nequit  optiraa  fama  retuodi, 

Fama  uiri  clari  eec  morte  poteat  uiolari. 

Fructus  lucra  boni  placet  in  commtine  reponi. 
90  Floa,  decor  omois  abit,  docti  fiapieotia  stabit. 

Federa  seriiabo  nee  pacta  prior  uiolabo. 

Fruatra  uitatur,  quod  noo  nisi  morte  domatur. 

Fortior  in  prato  paBcit^  forü  super ato. 

Fabula  dicatur  dum  forte,  lupus  caueatur. 
95  Formoaum  canere  tedet,  decet  ergo  silere. 

Qaudia  mira  poli,  mala  lingua,  retexere  noU. 
Qrandia  lucra  ferea^  si  Christo  aemper  adheres. 
Oloria,  qtie  penam  parit,  est  omnino  caueeda^ 
Grandis  abit  flatus  modica  pluuia  superatus. 
100  Gaudet  habere  parum,  quem  tedet  diuitiarum. 
Oratta  uirtutum  comitatur  carne  aolutum. 

1  Heree  oe  eure  tibi  sit  tuus,  o  moriture. 
Hoatibua  infestua,  aubiectia  eato  modestus. 
Hie  michi  aponsus  erit,  qui  nou  corrumpere  querit. 
105  HuDc  amplexeria,  per  quem  tu  oon  uioleris. 

HoBtis  aummua  crit^  qui  me  michi  tollere  querit 
Hie  et  in  Hyspaniia  ue^  cui  deest  eopia  paniß! 


563 


84  [Contemptus  praesentü  uitae  18,  coh  1572.] 

85  Laur*  24, 

86  fehlt  A  — 

87  f.  [Der  Spruch  des  Anacharsis  Vita  perit,  inortiB  gloria  oon  moritar,  vgl, 
Brunco  p.  43.] 

^93  R  23, 
94  [Vgl  SU  F  I  m) 
95  E  47. 
96  [Nach  Ec£U  XY  9,  wie  F  I  578,] 
99  H  So*     Voyts  d-deisous,  vera  143, 
100  [Mauril  32,] 
101  [MauriL  638.] 
102  [ConiemptH^  pracscntis  uitac  21,  col  1572,  nach  Hör,  Cartn.  II  3.] 
103  Parcere  »ubiectia ,  sed  debellare  superbos  ( Vcrg,  Am,  VI  853), 
107  Hoc  AB  —  [Vgl  Zacher  123  Ici  e  en  Eapaiogne  mal  nit  qQi  ne  gaingne. 
Hie  üt  (in)  Hispanis,  ut  dicltur  a  ueterftnis,  Qui  non  lacralur,  male  uiiiit,   inopa 
reprob  atur.j 


564  Ernst  Voigt 

In  ueniam  scelerom  decimatur  summa  diemm. 

Imperio  fidei  redit  hora  serefia  diei. 
110  Immensum  lumen  lippum  confundit  acumen. 

Inuidie  telis  superatur  sepe  fidelis. 

In  facie  mellis  sapor  est  tibi,  sed  retro  fellis. 

Inuidiam  nemo  domuit  nisi  fine  supremo. 

lustus  quassatur,  aersutus  ad  astra  leuatur. 
115  Ignorat  plenus,  quam  uitam  ducit  egenus. 

Improbus  est  uates  proprios  culpando  penates. 

In  quo  nascetur  asinus  corio  morietur. 

luxta  cantellum  fac  ieiunare  labellum. 

Irarum  plena  spait  ignea  lingua  uenena. 

120  Laudis  amore  peris,  si  mundi  miles  haberis. 

Landes  humanas  deus  abicit  utpote  uanas. 

Landes  illustris  non  narret  canna  palustris. 

Larga  dei  pietas  nescit  sibi  ponere  metas. 

Luce  fruens  clara  cordis  se  mactat  in  ara. 
125  Labitur  ordo  gregis  nonnunquam  crimine  regis. 

Laudat  dicta  ducis  plebs  rebus  amica  caducis. 

Legem,  quam  tuleris  auctor,  sufferre  iuberis. 

Lecti  mensura  discas  extendere  crura. 

Legem  complebit  faciens,  quod  posse  ualebit 


108  [Mar.  126.] 

109  [Mauril.  273.  Durch  die  Macht  des  Glaubens  kehrt  nach  dem  Sturm 
die  Sonne  wieder.] 

111  [Nach  Mar.  57  Proh  dolor  I  his  teils  saperatur  sepe  fidelis.] 

112  sopor  AB  —  [Vgl  zu  F  I  226.] 
115  B  5. 

117  [Auch  im  Flor.  Vindoh.  56.     Vgl  zu  F  I  353.] 

118  [cantellos  Dimin.  von  canthams  (cantherus  Dief.).] 

119  Cf,  Ira  modiim  nescit,  uiz  friget,  uix  requiescit, 

Flamma  calet  lignis,  sermonibus  ira  malignis  {Äy  f.  14^). 

121  Mauril  357. 

122  [Mauril  331  mit  Anspielung  auf  die  Midasfabel  (Schol  zu  Persius  1 119)] 

123  Ad  monachum  detractorem  7,  col  1575. 

124  [Thais  118.] 

125  [Vgl  oben  zu  41.] 

127  actor  AB  —  [Nach  dem  Spruche  Solons  (Brunco,  Zwei  lateinische  Sprudh 
Sammlungen,  Bayreuth  1885,  p.  33,  35,  38),  in  der  Fassung  von  Cato  Bist.  proL  49 
Patere  legem,  quam  ipse  tuleris.] 

129  uidebit  AB  — 


Daß  Florileg  von  S.  Omer 


565 


130  Lingua  neo  ossatur,  tarnen  hac  oa  precipitaiur. 
LoTipedem  curtus  ridet,  nigmm  quoquo  fuluua. 
Lippis  infestus  nimis  est  Pbebeius  eBtns. 


Meate  bonis  fulta  moritur  temptatio  multa. 

Meoti  fimcere  oomnt  elementa  fauere. 
135  Mens  in  secreto  pulsat  olaraore  quieto. 

Mors  est  soUempnis ,  cui  merces  uita  pcrhennis. 

Morte  perire  gregem  seelus  est  et  uiiiero  regem* 

Malit  quiaque  mori,  quam  turpi  cedat  amori. 
f.  98**,  2  Multa  potcflt  eapere,  qui  multa  potest  reticere. 
H        140  Mutua  dando  uice  auEt  filia,  mater  amice. 
^^H  Mente  uigot  cauta  non  tendens  ad  fora  lauta. 

^^^1  Magna  manu  minima  quercus  curuator  ad  ima. 

^^H         MaximuB  est  flatus  modica  pluuia  superatUB. 
^^^  Meridiea  testis  erit^  utrum  sit  tua  uestie. 

H        145  Morus  non  morie  oneratur  in  omnibus  boris. 

m 


Nemo  leuat  morbis  animam  nisi  conditor  orbid. 
Kemo  nimis  propere  didicit  nucitura  cauere. 
Nee  niue  nee  uentis  alget  dilectio  mentis. 


130  [Vgl  zu  MSD  XXVII  2,  U7  Oflae  caret  lingua,  socat  os  tarnen  ipsa 
maligna.] 
H         131  [Nach  Juvenal  II  23,\ 
Ä^  134  Mar.  731. 
^^Kia5  [Mar.  259,] 
^^^  136  Mar.  668. 

^M       1S7  et  fehlt  AB  —  regem]  gregem  AB  — 

B         139  [Wohl  nicht  an  Prouerh.  XVII  27  /.  anzuknüpfen,  sondern  thm  positive 
H  Gtgensiück  zum  Spruch  des  IHttacu»  Loqui  ignorabit,  qui  tacere  nesciet  {Brunco 
Hj).  J8),   vgl,  Sencc.  Manit,  176  Qui  nescit  tacere,    nescit  loqui  und  HieronymuB, 
^  Epist  130,17  luxta  aetus  elogium  .cum  loqui  neaciant,  tacere  non  püssimt'.] 
i40  n  20.     [V^l  zu  F  I  3524 

rl42  in  yma  B  —  E  40. 
143  fehlt  B  —  E  35.     Voyes  ci-deum^  eers  99. 
144  [Wejin  der  Spruch  volUtändig  üt,  so  steckt  die  Verderbni^s  tcohl  in  utmm, 
vielleicht  nrspr.  atraneF] 

145  1  Vfjl  SU  F  I  22.] 

146  Mar.  74. 

147  3Iar.  348. 
IIB  Mar.  654. 


566  Ernst  Voigt 

Nolli,  qoi  credit  se  mundo ,  mundus  obedit. 
150  Nil  magis  ingratum,  quam  non  ponire  reatum. 

Non  uult  abscondi  deus  inclita  lumina  mnndi. 

Non  pro  persona  datur  aufertume  Corona. 

Non  gaudet  lenis  miseros  affiigere  penis. 

Non  fit  mansuetus  miseromm  sanguine  letus. 
155  Nil  de  presenti  caste  sit  amabile  menti. 

Nescis,  que  semas,  ad  coius  opus  coacemas. 

Nullis  decretis  dampnatur  opus  locupletis. 

Non  bene  letatur^  cui  fiendi  causa  paratur. 

Non  stat  securus,  qui  nutat  mox  ruiturus. 
160  Non  decet  ante  gregem  puerorum  ludere  regem. 

Ne  fiat  peius )  fit  male  quid  melius.  % 

Nil  ibi  comburit,  ubi  nee  mens  nee  oaro  prurit. 

Nil  solidi  gerimus  fragili  de  puluere  limus. 

Non  est  uirtutis^  rebus  se  prodere  tutis. 
165  Non  est  legitimum^  dominum  dimittere  primum. 

Non  contra  mortem  ualet  ullus  ponere  sortem. 

NuUa  fames  urget^  ubi  panis  copia  surget 

Nocte  sua  macra  uidet  esce  sus  simulacra. 


149  Mar.  730. 

150  Mar.  13. 

151  Mar.  311. 

152  Mar.  244. 

153  f.  [Naufragiutn  Jonae  150  /.,  col.  1582.] 

155  Äd  uirginem  deuotam  6,  col.  1562. 

156  qui  AB  —  Dissuasio  mundanae  cupidttatia  14^  col.  1573. 
153  Ne  ^  — 
158  f.  [ContempttM  praesentis  uiiae  7  f.^  col.  1572.]    Les  vera  158  et  159  < 

extraita  de  la  pihce  tranacrite  dana  le  ma.  nr.  115  de  St.  Omer^  f.8^  —  10\ 
mengant  par  ce  vera:  Carmina  noBtra  tibi  portant,  Rainalde,  salutes.  [In  dieaewi, 
im  MA.  viel  geleaenen,  u.  d.  T.  De  contemptn  mnndi  oder  Speonlam  mnndi  «m- 
gehenden  Gedichte  bilden  beide  Verae  Zeile  158  f.,  wenigatena  in  der  Faaaung  der 
Ha.  Ay  von  der  ich  eine  Abachrift  genommen  habe.  Gedruckt  iat  daa  GedidU  m 
den  Auctorea  octo  opuaculorumj  Lugdun.  1509 ,  in  den  Werken  Bernharde  von 
Clairvaux,  ed.  1690,  11  891  ff.  und  aonat.] 

160  [Vgl.  2  Eeg.  VI  20.] 

161  quod  B  — 
163  fragilis  B  — 
166  B  7. 

168  [Vgl.  zu  MSDXXVII2,  5  (Flor.  Vindob.  45)  Adueniunt  macr^  de  paita 
somnia  scroff.] 


Bai  Florileg  van  S*  Omer 


567 


Non  bene  mordebit  aliqois,  qui  dente  carebit. 
170  Non  trunces  nares,  faciem  quia  dedeoorares. 

Non  opus  est  follo  anspendere  cymbala  collo. 

Nulla  famea  fletur,  ubi  quiuis  panis  habetur. 

Non  meBsem  cernet,  qui  apargere  semiDa  Bpernet 

Nou  alÜB  credas  plae  quam  tibi,  ne  tua  ledas. 
175  Non  cattua  nescit,  quam  barbam  lingere  poacit. 
f.  99%  1  Noii  fraudare,  quo  tu  debes  repedare. 

f  Natura  teate  quod  erat,  ait  peona  geneate, 

Non  est  priuatus,  qui  non  ait  retro  uücatus. 


Optimus  est  luaua  feruens  dictamiDis  uaus. 
180  Omoibua  eat  uictua  deua^  omoibus  omnis  amictus. 


171  R  32, 

178  [Nach  2  Corinih.  IX  6.] 

174  -B  42. 

175  posait  B  —  [poecit  =  cupit  —  Vgl  B  4S,]  On  Ut  dana  U  ms,  nr,  373 
de  Valenciennes  {icriture  minusculc  de  la  fin  du  IK^  gücle)  au  /  65  ^  recio^  le^ 
huü  veri  mivanU: 

Ad  cuius  ueniat  acit  cattua  tingere  barbam. 

Sepe  leo  morieoB  forti»  dat  pabula  muecis. 

In  acamDQ  fatuus  tibiaa  per  ioauia  uibrat^ 

Sterciis  ölet  fede^  quo  p!iia  agitando  mouetur. 

Zelotipam  carruca  suam  deuinctins  ardet. 

Compagea  äagrantis  ubique  feruntur  amods: 

Yiflus  et  alloquiumf  contactuB  et  oscula  atnantun], 

Foatremiifi  coituSf  confecti  clausula  belli. 
[Diese  Verse  finden  sich  sümmtlich  auch  in  dem  ersteti  Buche  von  F,  nämlich  1  = 
F  7,  2  =  F  37,  3  —  F  59,  4  ^  F  113,  6  =  F  659,  6— Ö  =  F  1414—6.  Es 
sind,  wie  die  übereinstimmende  Reihenfolge  und  der  aus  einem  nach  Curtim,  dem 
besonderen  Lieblinge  Egberts,  gedichteten  Dreispruch  ( F 1 36—38)  mitten  heraus- 
genommene Vers  2  wahrscheinlich  machen,  Lesefrüchte  aus  F,  mit  einigen  Varian- 
ten,  die  zum  Theil  auf  ungenauer  Wiedergabe  beruhen  mögen  oder  fehlerhaft  sind 
(6  lies  qumque  statt  ubique),  zum  7%eil  aber  die  älteste  Redaction  durchblicken 
lassen,  namenilich  wird  F  37,  wo  die  Kölner  IIs,  den  in  der  zweiten  Balbzeüe 
radierten  Text  Sepe  leo  fortia  muacaruia  sumitur  eacia  bietet^  ursprünglich  ge- 
standen haben  Sepe  Jeo  fortis  moriens  dat  pabula  nmecis,  icas  auch  der  Original- 
fassung bei  Curtius  strenger  cntspnchL  Die  Alter sbezeichnuttg  der  Hs.  von  Val, 
scheint  somit  wenigstens  für  diese  als  Füllsel  dienenden  acht  Verse  nicht  zu- 
treffend.] 

176  reputare  B  —  [Vgl  su  MSD  XXVII 2,238  Vix  «pedare  tarnen,  mendiB 
potea  ire  per  orbeuj.] 
180  Mar,  6öL 


568  Ernst  Voigt 

Obrnta  laus  Christi  luitor  discrimine  iaristi. 

Omina  sunt  hominis  quedam  preconia  finis. 

0  lacrimas  letas,  quas  longa  remanerat  etas! 

0  misenim  risam,  qao  perdit  homo  paradisum! 
185  Omnis  in  hoo  mando  fidens  est  sicat  harundo. 

Omnia  diuitie  uincunt  documenta  sophye. 

0  miseram  sortem  uiaendo  querere  mortem! 

0  mala  fortuna,  quam  sillaba  destruit  anal 

Ocia  scriptor  amat,  paoem  colit  et  fugit  arma. 
190  Omnem  lasciuum  tibi  semper  crede  nociuum. 

Opto  diuine  fornace  frui  medicine. 

Optat  mente  leuis  semper  noua  querere  queuis. 

011a  super  lapidem  cadat  aut  contra:  metus  idem. 

Olle  merdose  tribuantur  opercula  böse. 

195  Preterit  absque  mora,  quod  presens  exhibet  hora. 

Perfer  pressuras  tibi  letitiam  parituras. 

Prouenit  a  superiS;  uel  agas  bene  uel  mediteris. 

Plura  beatorum  sunt  argumenta  laborum. 

Per  fletum  cordis  fugit  omnis  mentio  sordis. 
200  Proposito  morum  subit  hostis  ubique  locorum. 


181  Mar.  327, 

182  Omnia  AB  [omina  im  mlaU  Sinn  =  cctsua^  Schicksale.  Zu  Gründe  liegt 
Gregor.  Hom.  in  Euang,  II 35, 1  Ultima  tribalatio  multis  tribalationibns  praeaeni- 
tor,  et  per  crebra  mala,  qaae  praeaeniant,  indicaDtnr  mala  perpetaa,  qoae  snb- 
sequentur.     Vgl.  zu  F  I  889  f.] 

183  f.    Ad  uirginem  deuotam  13  und  12,  col.  1562. 
185  [Contemptua  praesenUs  uüae  3,  col.  1572.] 

187  f.  Dissuasio  mundanae  cupiditatis  35  f.,  col.  1573. 

189  colit  fugit  et  AB  — 

191  [Vgl,  Oratio  poenitenHs  18  Sola  diuiDa  saluaDdos  sam  medicina,  eol.1574.] 

193  [contra  =:  lapis  super  ollam  cadat.  Danach  ist  R  34  011a  saper  lapideo 
cadat  aut  qua  mestus  ibidem  zu  berichtigen.] 

194  011a  AB  —  [Das  bekannte,  von  Hieronymus  {vgl,  Georges  s.  ti.  patelli, 
femer  contra  Rufin,  III 24  quod  tuum  [librum]  quasi  operculum  uenenatae  patellae 
imponeres)  iWerlieferte  Sprichwort  ^Jeder  Topf  findet  seinen  Decket  in  markolfisch 
derber  Fassung ;  bosa  =  Kuhdreck.] 

196  Prefer  AB  — 

197  Mar.  289. 

198  Mar.  265. 
J99  Mar.  604. 
200  Mar.  582, 


Daa  Florileg  von  S,  Omer 

Premia  iaBtorum  pendent  in  fine  labomm. 

Pauperibus  large  tua,  dum  tua  mntj  bona  Bparge» 

Penaa  crtideles  uiticunt  patiendo  fideles. 

Par  habitus  momm  conectit  corda  duorum, 
205  Plus  ualet  argentum  quam  Gregorii  docuraGntniu. 

Prouehitur  ceosu»,  tiitet  sine  nomine  sensus. 

Prudenter  cupimiiB,  quicquid  uitare  nequimus. 

Plura  netat  fari  dementia  regis  auari. 

Pro  se  prostratoa  deus  asserit  eeee  beatoa. 
210  Propter  detentum  dampnamur  iure  talentum. 

P^omunt  sincere  sine  aemine  semina  cere. 

Par  equiti  Martia  fit  üatea  iusciua  artis* 
f.  99*,  8  Preata  quod  presto,  memorisque  tui  memor  eato* 

Parcus  BÜ  nictus,  rarus  aopor,  asper  amictua. 
215  Precipe,  quod  fieri  poßöit  deceatque  iuberi* 

Per  quem  uita  datur,  noa  omnipotena  tueatur. 

Prestat  honore  mori  uite^  que  non  ait  faonori. 

Plurima  girabit  loca,  qui  cum  uulpe  oiabit. 

Pectine  detereiia  canis:  est  canis  ad  sua  ueraue. 
220  Pergena  acrutatur,  re&idenß  ai  quando  grauatur. 

Parieti  lente  fera  caudam,  oatte^  tenente. 

Per  linguam  dentea  existunt  aepe  ualentes, 

Poma  qaidem  durum  confringent  aurea  murum. 


569 


201  Mar.  5Ji, 

202  [Contemptus  praesentis  uitae  20,  col  1572.] 

203  [ßlaccat).  4L] 

204  Per  AB  ^  Voir:  vers  74. 

205  Prenalet  B  — 

207  Laur,  226. 

208  olemeDtia  regis  amati  B  — 

209  [Maurit.  131.] 

210  dampnamufl  Ä  —  [Nach  Mattk.  XXV  24  #.] 
213  [Vgl.  unten  BIO.] 
215  doceatque  B  — 

218  quo  B  — 

219  {Vgl,  SU  B  11,  F  I  95.] 

220  [Vffl  £u  F  n  407.] 

221  [Sonst  nicht  nachweiehar.  Der  Sitm  iX  wohlt  Die  Katzt  lässt  den 
Schicam  schltjff  am  Boden  liegen^  wenn  die  Wand  sie  fesselty  d.  h.  wenn  sie  vor 
dem  Mäuseloch  auf  der  Lauer  liegt.] 

223  coDfriugit  A  —  [Vf/l  Faschasii  Badh,  Vita  Adalhardi  cap.  IG  (MGS. 
II  525)  Neqae  iiuia  proaerbium  imlgj  aureo  pugao  sit  mtirua  eins  auiml  fractus, 


570  ErnBt  Voigt 

Plana  gerant  lamen,  nemas  audit  uoois  acomen. 
225  Pias  colaphizatur,  cui  maior  herus  dominatur. 
Per  nolucres  serere  si  uitas,  stultus  habere. 
Par  uigilat  parili,  sie  raptor  alias  oaili. 
Pigre  sargemas,  si  dos  pigritando  cabemas. 
Pre  aacao  stomaoho  si  ponam  mas,  male  placo. 

230  Quamlibet  etatem  niti  deeet  ad  probitatem. 

Quam  bene  narratur,  quo  proximus  edificator. 

Qui  modo  torquetur,  nescit,  qaam  magna  lucretur. 

Quos  par  colpa  ligat,  hos  par  quoque  pena  fatigat. 

Qais  uel  uincatur  uel  ainoat,  fine  probatar. 
235  Que  meditatus  eris,  tabulis  dare  ne  pigriteris. 

Qaantam  sis  mitis,  monstrat  uitatio  Utis. 

Quid  aalet  argenti  species  berede  carenti? 

Qui  complet  totum,  nichil  huic  aalet  esse  remotum. 

Quod  faois  in  tenebris,  uulgabit  fama  celebris. 
240  Qui  scelus  annectit,  hunc  amplior  oltio  plectit. 

Quod  modicum  durat,  quis  non  bene  perdere  curat? 


Petrus  Damiani  Epist,  121  Habens  enim,  nt  aiant  rustici,  pogillum  aorenm  firtogii 
muram  ferream,  Bodulph,  Olabr.  Eist.  IV  1  {MOS.  VII 66)  Estqae  pronerbiiiB, 
aureo  pagillo  muram  Prangere  ferream.  Ich  verdanke  diese  Belege  der  GiUe  Enui 
Dümmlers.] 

224  B  41, 

225  [Vgl.  zu  F  1727  f.] 

226  fehlt  B  — 

228  sie  B  —-  pigitando  Ä  —  capemas  A,  iubemos  B  — 

229  [mus  =  modicum,  parum,  vgl.  zu  F  I  348.] 

230—234  fehlen  hier  in  Ä.  Bs  se  retrauvent  dans  le  ms.  nr.  115^  fol.S2^ 
oü  ils  ont  Hi  mis  comme  remplissage,  ä  la  suite  d'une  pi^ce  tirie  du  FhridM 
Aspectus  de  Pierre  Biga:  Scripta  notans  oculis  etc. 

230  uiri  B  —  Mar.  349. 

231  Mar.  314. 

232  Mar.  778. 

233  Mar.  764. 

234  Mar.  61. 

235  Instüutio  pueri  10,  col.  1623. 

236  Sit  B  —  [Item  ad  eundem  poetam  25,  col.  1624.] 

238  [Naufragium  Jonae  29,  col.  1580.] 

239  Laur.  291.  [Vgl  zu  F  I  575.] 

240  Laur.  62. 

241  Maunt.  71. 


B&B  Florileg  von  S.  Omer 


571 


Quam  beoe  patratur  mala  res,  oe  peior  agatur. 

Quam  sunt  uicini  Venus  et  potatio  uini. 

Quod  nequit  hortatua,  compescat  uel  cruciatus, 
245  Quando  pugnatur,  probus  illic  quisque  probatur. 

Qualb  calcatur  tellus^  et  paDia  edatur. 

Quam  sorbiUare,  melius  mordeodo  uorare, 

Qui  uenit  extremus,  iratum  sepe  uidemus. 

Qui  Bimul  omue  uorat,   post  illa  luorando  laborat 
250  Qui  cirothecatur,  cattus  bene  non  soricatur, 

Qui  leue  lucratur,  lucrum  leuiter  populatur. 

Quo  noQ  uer&aotur  catti,  murea  dominantur. 

Quautum  ditetur,  tantum  ualet  et  uir  habetur. 

Qui  merdam  filat,  merdam  cum  traduce  girat. 
f.  99^;  1  Quamuis  eint  leuta^  stut  credula  nulla  fluenta. 

Qui  macie  sordet,  pedictua  plua  intima  mordet. 

Quod  non  prospiciet  sol,  illud  non  calefiet 

Qui  festinabit,  non  hunc  deua  ipse  iuuabit. 

Qui  bibit,  exsoluat  michi,  cur  sua  pondera  uoluat. 
260  Quo  tranait  uicoa,  mors  noo  dimittit  amicoa. 

Quam  dando  claruB^  plua  perdit  iniquua  auarua, 

Quis  gladio  eesus  plus  est  quam  corpore  lesus? 


242  [Das  römücks  Sprichtcmt  Ex  malia  eligere  minima  (Cic.  Off,  III  2),  V0h 
SU  Ysengrimus  VI  141  /] 
244  [Mannt.  55,] 
247  Qaalis  AB  ^  [B  4.] 

249  poat]  priaa  Ä  — 

250  Chat  ^aoto  n^a  jamais  fait  de  prise.    {Prüuerht.) 

251  [Nach  Frouerb.  XIII  11,     Vgl  su  F  I  063.] 

252  iJ  14,     [Vgl  m  F  I  34  f.] 

253  ditatur  B  —  [Nach  dem  von  Augustinus  (Migne  3ßj  G09)  hßseugten  pro- 
aerbiam  auarorum:  Quantum  habebia,  lantus  ens  ] 

254  {VgL  Zacher  189:  Qui  merde  file  merde  troille.  Qui  atercuB  glomerat, 
stercua  de  stercDre  nendo,  Starcua  deglomerat,  de  stercore  stercus  habendo.J 

255  Sit  leota  AB  —  [Nach  Cato  DisL  IV  31,  vgl  zu  F  I  28.] 

256  pedulus  AB,  [Amtatt  dieser  nicht  nachweisbaren  Form  ist  mit  Syneope 
pediolua  oder  peducius  {das  ich  Amarcius  I  337  nicht  hätte  an/echten  sollen)  £U 
lesen;  e  ist  kurs,  weil  man  das  Wort  a  multis  pedibüa  ableitete^  daher  heisst  die 
Laus  auch  polipea.     Vgl  3U  F  i  5B4,\ 

257  Quem  ^1,  Qoe  B  —  illum  non  iL,  non  itlnm  B  —  E  36. 

258  [  Vgl  zu  F  I  715  f.] 
261  iVgl  Frouerb.  XI  24  und  zu  Ysengrimus  V  480.] 


572  Ernst  Voigt 

Quolibet  impellam  aersans,  si  tento  patellam. 
Qui  nummum  dominum  looulis,  habet  in  aase  ninom. 
265  Qui  respondet  amen^  monstrat  se  uelle  iuuamen. 
Quisquis  prebebit  se  caudam,  cauda  manebit. 

Respuit  affectuB  carnales  nobile  pectus. 
Res  defectiuas  contempnit  quisque  dei  aas. 
Res  docuit  multas  furari  sepe  facultas. 
270  Res  esset  mira^  semper  fore  putrida  pira. 
Recte  multatur  qui  non  feriendo  domator. 
Res  proprias  quantum,  uestras  non  diligo  tantum. 
Res  leuiter  mestas  fert;  cui  sit  semper  egestas. 

Spiritus  absque  mora  meutern  replet,  erudit  ora. 
275  Semper  erit  presto  ^  quod  et  instet  et  obstet  honesto. 

Si  qua  uagatur  ouis,  perit  obruta  uulnere  quouis. 

Securus  nemo  uiuit  de  fine  supremo. 

Si  fas  est  hodie,  cras  non  fortasse  licebit 

Sit  tua  cura  sequi  doctores  iuris  et  equi. 
280  Sceptra  potestatis  rege  cum  sceptris  pietatis. 

Sub  spe  uentura  sumas  quasi  moUia  dura. 

Se  bene  oustodit,  qui  se  pro  te^  deus,  odit. 

Spe  fraudis  misere  plures  homines  periere. 

Solus  amor  Christi  dat  iniquis  posse  resisti. 
285  Summi  summa  mali  uenit  a  plaustro  boreali. 

Stultum  letificas,  si  fultum  dogmate  dioas. 

Sumat  parua  data,  quisquis  petit  inmioderata. 


263  [Vgl  zu  F  I  641  /.] 

264  lociB  AB  — 

267  Bespicit  Ä  —  Maurü,  36. 

268  quodqueF,  vgl  oben  10.    [Nach  2  Timoth.  II  21.] 

269  B  17. 

272  noBtras  AB  —  dilige  A  — 

274  Mar.  664. 

275  Mar.  588. 

276  Mar.  759.    [Vgl  Hieronymus  Epist.  130,  19.] 

277  Ad  monachum  detractorem  14,  col.  1575. 
279  [Mar.  6.] 

282  [Maurit.  132.] 

285  a  fehlt  A  — 

286  [fultum  dogmate  =  omatum  sapientia,  vgl  oben  133.] 


Das  Florileg  von  S.  Omer  573 

Sermones  fandet,  si  grex  muliebris  abundet. 
StultuB  dampnaait,  quod  pradens  edificauit. 
290  Si  qaando  ledas  aliquem,  non  te  sibi  credas. 
Si  leoto  queris  canis  anctaaiy  stultaB  haberis. 
f.  99  ^  8  Seotans  baronem  mandnoat  sepe  bratonem. 
Si  celam  rueret,  uolaorum  oaptura  ualeret 

Terrea  quid  prosunt?  quasi  stercora  cuique  bono  sunt. 
295  Tangere  docta  lyras  Euterpe  mitigat  iras. 

Temptat  te  Bathanas,  immittens  spes  tibi  uanas. 

TeotQs  humo  census;  sab  oeca  silentia  sensus. 

Terrorem  mortis  uincit  dilectio  fortis« 

Tendit  inane  foram  fidens  loculis  alionim. 
300  Teroia  matura  fit  res  inter  duo  dura. 

Vita  beatoram  uotis  succurrit  eorum. 
Vrbibus  et  peregre  uitium  dediscitur  egre. 
Vt  soriptara  sonat,  fiflis,  non  pagna,  coronat. 
Vioitur  in  celo  concorditer  et  sine  zelo. 
306  Virtutis  Studium  ueros  oonseruat  amicos. 
Vix  est  pena  mori  sub  crimine  iam  grauiori. 
Vir  bonus,  ut  uiuat,  se  uit^  munere  priuat. 
Vox,  que  blanda  uenit,  citius  fera  pectora  lenit. 


291  B  16. 

292  [brate  =  pulpa^  altfr.  braon,  bran.  Das  alte  Sprichwort  Qai  sert  baroun 
si  ad  braboD,  vgl.  Zacher  zu  237  Qui  sert  baroo  sa  brauiun.  Noo  defraudatur  quis, 
qnando  uiro  famalatar;  Munere  ditatur,  tandem  braaio  domiDatur.] 

293  Si  le  ciel  tombait,  11  y  aurait  bien  des  alouettes  prises  {Prouerbe). 

295  doote  Ä  — 

296  [Nach  Matth,  IV  8.] 

297  [Nach  Gregor.  Hom.  in  Euang.  I  9, 1,  vgl,  zu  F  II  416  ff,] 

298  [Nach  Cant.  cant.  VIII  6.] 

299  B  10, 

300  B  ^. 

301  Mar,  241. 

302  Mar.  581, 

303  pngna  fehlt  B  —  Mar.  53.    [Vgl.  Apocal  II  10,  26  und  zu  F  I  8.] 

304  Thais  7. 

306  Laur,  56. 

307  [Mannt.  91,] 

308  [Vgl.  Frouerb.  XV  I  und  tu  F  I  807.] 

Bomaatonhe  Foraehnnfea  VI.  37 


574  Das  Florileg  von  S.  Omer 

Velox  sicut  auisy  mare  tranait  concita  naais. 
310  Virgo  uirgineam  producit  cera  ohoream. 

Vt  firmameDtum^  Btabilis  aigor  est  sapientum. 
Velle  tuum  mandet  deus  et  tua  uota  seoandet. 
Vt  uiS)  utere  me,  secaras  ad  omnia  de  me. 
Viaendi  munoB  sine  fine  dies  parit  anas. 


309  [Nach  Passio  8.  Victaris  206,  eol.  1531.] 

310  B  y  a  dans  le  tns.  une  abrMoHon  mal  faiie :  an  peut  lire  prodaeit  aiuä 
bien  que  perdacit.    [Vgh  oben  211.] 

313  [Wohl  nach  Mar.  404  Nil  babeo  nisi  me;  sed  si  placet,  atimini  me.] 

Berlin,  12.  April  1889. 


Karl  Bartsch'  mittellateinisclier  Nachlass. 

Von 
EriiBt  V  uigt 


Die  Hinterbliebenen  von  Karl  Bartgeh  haben  mir  den  mlat.  Nach- 
taas desselben  zur  Prüfung  übergeben  und  mich  dann  nach  Einaendung 
meineB  Berichtes  gebeten,  im  Sinne  des  erstatteten  Outachtens  eine 
Notiz  für  eine  Zeitschrift  auszuarbeiten.  Ich  komme  dieser  Aufforderung 
gern  nach|  in  der  Voraussetzung^  dasa  ea  für  die  Freunde  und  Schüler 
des  Verewigten  wie  für  die  FachgenosBen  überhaupt  anziehend  ist^  auch 
über  diese  minder  beachtete  Seite  seiner  gelehrten  Thätigkeit  etwas 

_  Näheres  zu  erfahren. 

f  Es  ist  ein   länglicher  Pappkasten   mit  der  Aufachrift  am   Deckel 

JLateinische  Poesie  des  Miitelalteri ^  im  Innern  durch  einen  Pappatreifen 
in  zwei  Äbtheilungen  geachieden,  die  ich  mit  A  und  B  bezeichne.  In 
beiden  Schichten  liegen  Zettelchen  von  verschiedener  Grösse  und  Farbe 
(graU;  gelb,  girün^  röthlicb,  weiss) ,  nur  in  vereinzelten  Gruppen  aus 
dem  vollen  Bogen  ad  hoc  herausgeschnitten ,  meist  aus  einem  zer- 
schnittenen Zettelcatalog,  dessen  Blättchen  auf  der  Rückseite  unbe- 
schrieben gelassen  waren,  aus  Brieftheilchen ,  Diplomen  u.  a,  f.  ent- 
nommen. Sie  sind  mit  Ausnahme  der  Nachträge  alphabetisch  geordnet 
und  erstrecken  sich  auf  die  in  gebundener  Form  verfassten  Dichtungen 
vom  5.  bis  in  das  16.  Jahrhundert* 

H  A  enthält 

H       I.  einen  Incipit-Catalog, 

^^^  ine.  ^Äbbm  nmter  tritus  est.^     Regula  IJberttni^)^ 

^^B  expL  Jiima  uetus  expurgetur'     Prosae^), 

^^^  II.  ein  Sachregister,  stets  mit  Verweisungen  auf  B  I,  wo  K.  Bartsch 

H  vielfach  seine  mir  nicht  vorliegenden  Collectaneen  citiert, 

1)  Ley8er2132.  —  2)  Der  ent sprechende  Zettel  in  B  I  bieteti  Prosae,  coU,44 
Sredau  m.  discK  übers.  —  ö^.  Troyes, 

37* 


r)7()  Ernst  Voigt 

ine.  Abendmahl.    8.  Hildebert^\ 

oxpl.  Zeno,  3.  Jacob,  presb.^). 
III.  Nachträge  zu  A  I;  auf  Blättehen  von  gleicher  GrÖBse  und  Farbe 
gesammelt  aus  den  Tabulae  codd.  Vind.  I  — III  (1864 — 69)  nnd 
zwar  80  y  dasB  für  jedes  Incipit  ein  neuer  Zettel  genommen  ist, 
infolge  dessen  die  beliebteren  Gedichte  wie  Cartula  nostra  tibi^) 
wiederholt  aufgeführt  werden, 

ino.  Jlli  maguntinus?     Verse  auf  d.  Kurfürsten.     Wien  2426. 
14.  Jh. 

cxpl.  ^ArdiM  presumens.''    s.  Cantica*). 
Don  Schluss  der  Abtheilung  A  bildet  folgende  Notiz:  Eine  Menge 
mittrllafein.  Dichter  citiert  in  der  Bataille  des  arz  R%Uebeuf  2, 
415^435. 

B  enthält 
L  einen  Autoren-,  bez.  Titel-Index, 

ino.  Df  abaci  caracteribus.    F.  8,  383.   («r.  174\ 
oxpL  Zijemy   Verse  über  die  Samen  derselben.    P.  8,  388. 
{^nr.  17S\ 
U.  Nachträge  tu  B  I,  anf  grosaentheils   gleichgroasen  und  gMdi- 
farbigen  Blättchen  ^wie  A  lU)  an«  Zeitaehrifken  and  Handaehrifkei- 
oatAlogen,    namentlich   denen  Ton   Gotha ,  Wien  ^I  —  QI»  nd 
München  vQgm.  und  Clm.  I,  1868)  auagetogen, 

ine«  FiihiJosum  quoddam   metritum  l^itinum  ei  temton.     15.  jk 

j\t}\    10  K.  i>*.    BMig.  V-  i^-  1^'  Jäek  2,  3L 
e.\pl.  Mor^\  SK\'»ii7riM.w  r.  Jük.  dd  Gurlandiii.    ßcriio  nonm 

Teber  B  Imren  noch  2l«  nkhx  esnceordsew.  za  B  11  gehörige 
Zen>cl.  über  beidec  Abtheünzigen  schlies&bc^  emige  Xotizblitter 
von  meiM  gTvis^TexD  F<»i&a2.  die  Torv-kc^nd  aixfr&nxociaeiie 
OoUectai>c<eri  ;^aQch  ein  Zeugidw  über  dSe  Jnngfams  ron  Qriaaat 
ans  Mecnd^eji  SchfO.  rer.  jtsm.  111  f  endudsen.  ssr  nlaL  Poese 
HUT  e;Ti  l-ieoerrerreichnM*  rou  Hüarc  verra»  «  Indi  FanslSSS) 
nii^  eiTjex  Ax»^ju:  auf   Qf-m  TR,  Eai^oe  ow  Casal   oer  deyaite- 

T^  OaYire  t«<  cöne  rormudüirii  irihrenc  o»  XnrDber|rf!r  Anfeanhaki 
IXV^  -  ,V    >»<^or.neDfv.  «icbfii  ir  Eosuick    l^rij-  — Ti    ion^eMCEse  nad 

ftm^  >::    «t  i    f  l     .'ar/v.    ii-t^mmr    Jdt^a^  S.   2emim4t.      tV.  i',  5,  äÜ. 

k  nadewc  Ta^m*    ««irv-ws;   au:  I/mw*  ^tst.     ->    .-    T8S|r.  smi   Fmrii  wm  SL 
m  lÖäv    -     A    i^   .  vflTWft»:  ma'  Vtf%  .23ÄS.    3.'.   ä 


Eirl  Bartsch'  mittenateinischer  NacliIaBS 


577 


ohl  nach  1869  abgebrochene  Arbeit,  die  ohne  Frage  zur  eignen  Orien- 
tierung und  Itiformation  des  Sammlers  auf  einem  der  romanischen  und 
germaniseben  Philologie  so  nahe  gelegenen  Gebiete  dienen,  möglicher- 
weise auch  zu  einem  Leitfaden  der  spat-  und  mittellatein.  Dichtung 
fortgeführt  werden  Bollte*  Um  den  Bestand  dieser  Litteratur  zu  er- 
mitteln, hat  K.  Bartsch  die  bauptsächlichsten  alteren  litterarbtBtorischen 
Vorarbeiten  (wie  Leyser,  Fabriciue,  GräBee),  einzelne  Zeitschriften 
(namentlich  Pertz'  Archiv)  und  Handdchriftencataloge  DeutschlandB  wie 
endlich  die  Collectaneen  seiner  Forschungsreise  nach  England  und 
Frankreich  ausgezogen,  aber  weder  während  der  Zettelarbeit  selbst  die 
ßämmtlichen  vorhandenen  Hülfsmittel  irgendwie  erschöpfend  ausgebeutet 
noch  den  ziemlich  beträchtlichen  Zuwachs  der  jüngsten  Jahrzehnte  nach- 
getragen noch  endlich  über  die  blosse  Inventarisierung  hinaus  leitendo 
Gesichtspunkte  f  Winke  und  Weisungen  für  die  pragmatiscbo  Ver- 
arbeitung des  Stoffes  ayfgestellt,  Ist  somit  die  Arbeit  auch  nicht  als 
druckreif  anzusehn^  so  nolhfgt  uns  doch  der  universelle  f-tlick,  mit  dem 
der  Verewigte  über  die  engeren  Grenzen  des  Einzelfachs  hinaus  das 
gesammte  mittelalterliche  Qeistesleben  in  allen  seinen  Erscheinungen 
ins  Auge  fasste,  sowie  das  bibliothecarieche  Geschick  und  der  hin- 
gebende Fleisft,  mit  dem  er  die  Aufgabe  ergriff  und  fortführte^  An- 
erkennung und  Bewunderung  ab*  Wir  dürfen  deshalb  wohl  eine  Probe 
hier  anschliessen  und  wählen  dazu  von  den  beiden  Hauptabschnitten 
der  Sammlung  A  1  und  B  I  den  erateren,  die  entsprechenden  Angaben 
jedesmal  aus  BI  unter  dem  Texte  hinzufügend^  denn  das  Incipit  bildet 
ein  fast  immer  zuverläsBiges  Erkennungszeichen,  während  in  der  Autoren- 
und  Titelfrage  vielfach  Unsicherheit  herrscht.  Wir  wählen  wegen  des 
mittleren  Umfangs  den  Buchstaben  N. 

^1^  JfarrcUur  BiibylorC  Fi^ramus* 

^^^L  Jfafe  patri  couequali^  Gedicht 

^^^K  Jfaiurae  genitor    Geogmphia. 

^^^P  Jfaturin  variis    Ammalta. 

V  5  Jffatus  purus  komo'  Gedicht. 

H  1  I^ramus  et  Thishtr  in  diatich.  u.  Aea;am.,  ^Narratur  Bab^lmt',  PraefaU'o  ^Car- 
minajingo  Ucet\  Hs,  in  Hdmstädt.  Leystr  ii066.  Trimhg,  coli  15.  —  2  (Unter  dem 
Stichwort  ^Gedicht'  werden  in  H  I  die  ohne  Autornaoae  und  Titel  überUeferten  Werke 
aufgeHlhrt,  alphabetisch  nach  den  Liederan fangen  geordnet),  P*  6f»  411,  S,  Ömer.  — 
3  Geograph,  Gedicht  ^Äsia"  coli  24.  —  coli  35.  Harlej.  2,  705.  —  50  Montpell 
^Naturae".  s.  Asia,  —  A  Dt  an.  tuit  coli  ^*  Sinner  3,  123  naturia  variia\ 
Vgl.  Zs,  f.  d.  Pb.  XXn  238  f.  —  5  Versus  acr-'beati  de  Nativitate,  baptiamo, 
dnsBione,  remrrectione ,  aacemione^  qui  aic  incipiunt:  Natua  purus  homo\  AUer 
Katalag  d.  Klont.  Marienfeld  in  Weatphalen,    Serap.  1848,  a.  23.  — 


578  Ernst  Voigt 

JSfec  sacer  exscaturif  Oedicht. 

Jtfeciareum  rorenf  8.  Christm.   Maria.  St.  Omer  115  {coUed). 
Clm.  237,  135\    DumMl  p.  143. 

J^emo  condigno'  8.  tacetus. 

Jfemo  valet  congrui8  verbis  explicari  Cofmnendatio  seholarum. 
Clm.  237 y  bl  221,  15.  jh. 
10  J>fe8cto  quis  monachu^  Simon  Frax. 

Jfeustria  sub  clt/ped  Galfr.  Vinos. 

^Nobile  principiuni  Guido  Ferrar, 

ßobilibus  quondam^  Udafric.  Babenb. 

Jfobili8  erigitur^  Joh.  d.  Garland. 
15  JSobili8  et  prüder^  Kilianm. 

Jffobili8  ingenit   8.  Audradus. 

Jfocte  quadam  sabbatt  Mapes. 

Jffoctis  crepu8culd  Mapes. 

JN^octis  sub  silentio^  Philibertus. 
20  ^oli  quaeso  pater^  s.  Alcuin. 

^omina  quae  musii  Mrnae. 


6  De  musis  poeiicis.  ^Nec  sacer  exscaturif.  Pommertf.  2928.  P.  9,  526.  — 
8  (Zettel  8  and  29  sind  doppelt  vorbanden).  Faceius  ^Nemo  eondigno  pueriUa 
dogmata  signo'  Nbg.  VII  53.  pap.  15.  jh.  12^.  —  10  Simon  Fraxiwts^  1.  pn 
Oiraldo  versus.  2,  super  innocentia  eiusdem.  1.  Jlfagistrorum  omnium*.  2,  ^Nesdo 
quis  tnanachus*.  3.  ad  mag.  öiraldum  J^ons  sine  fine  fluens\  4,  earmina.  Lcy- 
ser  760.  —  11  Der  erste  der  9  dem  Galfridas  de  Vino  salvo  gewidmeten  Zettel 
führt  nach  Leyser  857  —  986  als  nr.  3  dessen  Gedicht  de  statu  euriae  romamai 
jiuper  apostolica*  L.  979  —  85  and  als  nr.  5  monodia  in  obitum  regis  ^NeusiriB 
sub  clgpeo'  aaf.  —  12  Guido  Ferrariensis  {1310)  Margarita  Bibliae  ^nobile  prim- 
eipiunC  Leyser  2005  etc.  —  13  Udalricus  Babenbergensis  gedickt  gegen  Born  ^o- 
bilibus  quondam'  {Eccard  II  i,  7)  München,  Emm.  B.  45.  12  jh.  P.  7,  117.  - 
14  Joh.  d.  Garl.  epithalamion  d.  Marias.  L.  311.  ^Nobilis  erigituf^.  eUg.  in  d. 
Cotton.  bibl.  Claudius  X.  I.  hist.  lit.  22,  91.  —  15  Der  Rilian-Zettel  ftthrt  ent 
eine  metrische  Vita  auf,  dann:  passio  (Trimbg.)  coli.  15;  gemeint  ist  Hugo  voa 
Trimberg  Registram  II  645.  —  16  AudraduSy  um  853,  de  fönte  vitae,  dem  Hirne- 
mar  dedizirt.  Gr.  2,  i,  241.  epistola  hexam.  ad  Einem.  ^Nobilis  ingenii  Unguam 
facunde  poeta\  L.  261.  —  17  Ueber  Walther  Mapes  sind  4  Zettel  vorbanden,  auf 
denen  als  nr.  16  De  malis  monachorum  ^noctis  crepuseulo*  und  nr.  22  .noviw  rumer 
Angliae*  nach  Leyser  776—788  erscheinen,  unser  Incipit  aber  nicht  su  finden  ist 
Vgl.  W.  Wattenbach  in  Zs.  f.  d.  A.  XV  492  —  18  Vgl.  bu  17.  —  19  Conflictio  inter 
corpus  et  animam.  Harlej.  1,  488.  coli.  32.  coli.  33.  2,  668.  ^Noctis  sub*  Mapes 
zugeschrieb.  coli.  35.  2,  715.  etc.  Vgl.  W.  Wattenbach  in  Zs.  f.  d.  A.  XV  505.  - 
20  Alcuin  ad  abbatem  Radonem  in  dist.  ^Noli  quaeso  pater  munuseula  sperntft 
nostra."  Leyser  215. 218.  —  21  Der  entsprechende  Zettel  fUhrt  dieses  Incipit  nieht 


Karl  Bartsch'  mittellateinischer  Nachlass  57g 

Jfamine  Flaretui  8.  Floretus. 

^on  amat  ille  deunC  Coli.  55.    Troyes. 

Jffon  census  magnoi  Gedicht. 
25  ^on  decet  hunc  igitut"  Turpin. 

^Nan  est  deteriot^  Sinnsprüche. 

^Nostris  solemnii  s.  Columban. 

^Nos  vagabundulC  Vagabunden. 

Jfavutn  sidus  exoritur^  $.  Hymnen. 
30  ^Novtis  rumor  Angliae^  Mapes. 

Jfox  erat  et  lentus"  Serap.  16,  175.   Coli,  12. 

Jffox  erat  et  somnui  Ooidius. 

Jfummum  descripsC  Godefr.  Winton. 

Jfunc  tibi  cum  curd  Hermann.  Lehnin. 
35  Jfuper  apostolicd  Gaufr.  de  Vinos. 

Nuper  eram  locuplei  Gedickt.   Wien  2229.  13. jh.  Defortuna. 

^Nuper  eram  locuples^  Hildebert. 


auf,  er  bietet:  de  9  mueie  versus.  12.  jh.  pg.  S^.  Erlgen.  Irm.  101.  4*.  filio 
historias".  Ivrea  53.  P.  9,  618.  —  Coli.  12.  Serap.  17,  333.  —  Wien  3121.  15.  jh. 
(noch  öfier).  —  22  Fhretus  e.  comment.  ^Nomine  Floretus  Über  incipit  atque  face- 
tu8\  QuedliHb.  hs.  s.  Eckhardus,  codd.  mss.  Quedl.  Quedl  1723.  i^.  S.  35.  pap.  4^.  — 
24  ^Non  census  magnos*  versus  de  differentiis  dictionum,  quid  sit  etemum,  qui 
sie  incipiunt  ^N  .  /  Kl.  Marienfeld  {alt.  Kaial)  Serap.  1848,  23.  —  25  Turpin. 
In  seiner  vita  Caroli  M.  sind  2  Gedichte  eingeschaltet,  auf  Roland  JSfon  decet 
hunc  igiiur  vacuis  deflere  querelis'  Leyser  220  etc.  —  26  Sinnsprüche,  P.  8,  493 
{nr.  299).  Lehensregeln.  P.  8,  832  (nr.  521).  Sittensprüche  ^Non  est  deterior* 
pap.  4^.  HeideJb.  P.  9,  581.  —  27  Äd  S.  Columbanum  hymni.  P.  8,  747.  (nr.  450) 
Oedichi  pg,  4^.  S  Gallen,  Stiftsarch.  P.  9,  595.  ^nostris  sollemnis  seculis  etc.  — 
28  Vagabundenlied  ^Nos'  coli.  23  Wright.  —  29  ^Novum  sidus  exoritur  15.  jh. 
pap.  8^.  Nbg  VII  98.  coli.  57.  Troges.  —  30  Vgl.  za  17.  —  32  unter  Pseud- 
Ovidius  wird  Ov.  somnium  ^Nox*  [coli.]  29  aufgeführt  und  dann  mehrfach  durch 
Hss.  belegt.  —  33  Oodefridus  Wintoniensis  i.  epigrammata  satyrica  JJndique  st^- 
eeptanC.  2.  Nummi  descriptio  ^Nummum  descripsi  etc.—  M Hermannw Lehni- 
nensis  vaticinium  (1322)  jiunc  tibi  cum  cura\  hexam.  Leyser 2039.  Hss.-Verseichn. 
Serap.  15,  161.  coli.  11.  —  35  Vgl.  zu  11.  —  37  Hildebert  de  suo  exilio.  Gr.  2, 
i,  ^6.  Wien  Ph  20.  P.  2,  534.  Valenciennes  Sand.  219.  P.  8,  443  (?).L.  369. 
J^uper  eram  locuples\  coli.  52.    Troyes. 


58U 


G.  Batst 


Callar,  span.. 

Ciliar  pg.  prov.,  schweigen,  stellt  Diez,  E,  W,  1  zu  caiare  —  x*^^' 
Dae  Spaniecho  läest  indessen  //  aus  l  wohl  dialectisch  im  Anlaut,  in 
dieser  Stellung  aber  iiberhaupt  nicht  zu.  Peliüy  das  dafür  angeführt 
wurde,  ist  pihda,  querelia  und  camello  zeigen  Sufßxvertauschuag;  muUU^ 
catal  mollj  ital  mdlo,  frz.  male  stehen  in  ganz  unklarem  Zusammenhaaig 
mit  molea :  mouillir  Pancre  lässt  sich  nicht  heranziehen.  Hollin  /uli^inem 
ist  wohl  durch  das  ursprünglich  folgende  ü  beeinflusst:  die  Houillirun^ 
des  II  und  der  Abfall  des  unbetonten  e  sind  ungefähr  gleichzeitig  (ziem- 
lich spät)  eingetreten.  Einzelne  scälir  (Valdes  63)  und  ähnliche  sind 
Analogiebildungen  der  Conjtigation. 

Inlautendes  span.  II  neben  portug.  /  kann  nur  ursprünglioheo)  // 
entsprechen.  Wir  sind  zur  Annahme  einer  Grundform  ^callare  ge- 
zwungen.  Callum  ist,  besonders  bei  Cicero,  auch  die  geistige  und 
körperliche  Unerapfindlichkeit^  callere  heisst  nicht  nur  gerieben,  sondern 
auch  gefühllos  sein,  wie  oecallescere,  Lasst  sich  diese  bildliche  Auf- 
fassung als  eine,  wenn  auch  nur  dialectisch  volksthümliche  nachweisen, 
so  sind  wir  berechtigt  daa  westromanische  Wort  auf  sie  zurückzufuhren. 


Acechar,  span., 

wird  von  einem  grossen  Theil  der  Wörterbücher  mit  mecfiar,  pg.  axtf /far, 
cfr.  gal.  e/tx€/7ar  AS8ECTÄHI  als  gleichwertig  bezeichnet;  die  Academio 
sieht  richtiger  in  jenem  observarey  spectäarij  in  diesem  hrndiarif  ebenso 
Cuervo.  Beide  Formen  sind  alt  castilisch  ^t,  Uebertragung  aus  einem 
der  Dialecte  die  fj  und  s  vermengen,  ist  nicht  anzunehmen.  Es  hat, 
ebenso  wie  circare  die  Bedeutung  suchen,  CIKCULARl  die  des  Spähent 
angenommen ;  Ducange  bietet  vircnlare  :=  gudererCy  indagare.  Die  Pra 
figirung  des  a,  eine  häufige  Erscheinung  auch  ohne  zwingende  begrifl 
liehe  Veranlassung,  ist  hier  durchaus  angemessen.  Das  r  in  die 
Stellung  fiel  in  sarho  MnAmacho;  cercJta  ist  wohl  französisch.  Es  bleibt 
in  den  Lehnwörtern  und  in  ckercha  aus  cicercula,  welches  aber  viel- 
leicht auch  erst  dem  Ital.  entnommen  ist. 


1)  Allerdings  nicht  selten  verwechselt;  b,  die  Beispiele  hei  Cuervo. 

U.  Bäht 


Etwas  über  die  Arzte  im  alten  Frankreich. 

Von 


Jeit  D.  leClerc{Hi8toire  do  Ift  medccine,  Geoevö  16U6)  und  Froind 
orj-^  of  physick,  London  1725 — 6)  haben  Mediziner  nicht  wieder  auf- 
gehorti  zu  forechen,  wie  ihre  Wissenschaft  sich  entwickelt  hatte.  Durch 
Jahrtausende  wandernd,  mieden  Bie  auch  des  Uittelalters  Jahrhunderte 
nicht,  achteten  jedoch  mehr  der  Heilkunde,  als  des  Heilkundigen,  mehr 
Europas  im  allgemeinen,  als  Frankreichs  im  hesonderen  ^). 

f  Dem  Heilkundigen  des  mittelatterlichen  Frankreichs  widmete 
Fauchet  (Lea  oeuvres  feu  M.  Claude  Fauchet  . ,  ,  Paris  1610:  Origine 
des  dignitez  et  magistrats  de  France,  chap.  XIIII  S,  490*)  einige  Zeilen, 
Grundstein  zu  einem  Denkmal,  das  kommende  Historiker  aösbauten»  die 
einen  mit  grösserem  Sinn  für  mittelalterliche  Geschichte,  die  anderen 
mit  grösfierem  geschichtlichen  Sinn  begabt. 

Im  Zeitalter  der  Romantik  wurden  eifrige  Herausgeber  Ton  Dich- 
tungen, wie  Roquefort,  MFce  II  S.  197—202;  Michel,  RViol  ö.  106,2  ; 
Jubinal,  Ruteb.  I*  S.  345—7  sorgsame  8ittonechilderer,  welche  der 
Dichtungen  als  Quelle  nicht  entrieten.  Dichtungen  nutzte  auch  Vau- 
blano  tLa  France  au  temps  des  croisades  . ,  .  Paris  1847»  HI  S,  125—  37): 
im  Rahmen  seines  Kulturgemäldes  stellte  er  ein  Bild  vom  Arzte  hin, 
ficfaarf  ^umrissen  f   fein  ausgeführt,   so  vollständig  wie   es   Spatere  nicht 

l  wieder  schufen,  welche  das  Geschaffene  vervollständigten:  M^M-ay  (La 
vie  au  temps  des  cours  d/amour,  Paris  1876,  S.  318—23)  und  Hertz 
(Spielmannsbuch,  Stuttgart  1886,  S.  XX  55)  zeichneten  den  Heilraittel- 
YOrkäufer,  Schultz  (Das  hofisehe  Loben  zur  Zeit  der  Minneöinger ...^ 
Leipzig  1880,  H  S.  255—7)  und  Gautier  (La  chevalerie,  Paris  1884, 
S.  754—6)  rückten  den  Helfer  des  Verwundeten  vors  Auge,  Krick  (Les 


1)  Doch  vgl  Daremberg:  Histoire  des  aciences  inödicale«  .  .  .  Paris  1870» 
H  8.  282.  284^5.  286. 


582 


Georg  Mäfihelmer 


donneea  Bur  la  vie  Bociale  et  priv^^e  des  Fran^ais  au  XII*  siecle  cod- 
tenues  dans  les  romans  de  Chreetien  deTroyes.  WisseDBchaftlicbe  Bei- 
lage zum  Prgr.  des  kgl.  GymnasiuEns  zu  Kreuznach,  Ostern  1885,  S*21) 
warf  einige  Züge  hin. 

Einen    Beitrag   etrebt  auch    vorliegende   Arbeit    zu   liefern:    sie 
sucht  zu  sammeln,  zu  BichteD^  was  mehrere  alt-  und  mittelfranzösieche^ 
Dichtungen  erzählen. 

Sie  gilt  dem  Helfer  in  Krankheit,  —  Wer  war  das  fürs  alte  FVank- 
reich?  Wie  vollzog  sich  seine  Ausbildung?  Worin  bestand  seine  Th&tig- 
keit?  Welchen  Rang  nahm  er  ein?  —  So  lauten  die  Fragen,  deren 
Beantwortung  Ziel  ist. 

Sie  beginnt  mit  dem  Endo  des  11.,  endet  mit  dem  Beginn  des 
16.  Jahrhunderts:  vieluraapanoondor  Vergleich  mit  fernen  Zeiten  würde 
manrhes  Dunkel  erleuchten.  — 

Sie  zieht  dem  Boden  Nordfrankroichs  entstammende  Denkmäler 
heran:  alle  damaligen  Völker  germanischer  wie  romanischer  Zunge, 
von  einem  Geiste  des  Christen-  und  Rittertums  erfüllt,  müssten  in 
ihrem  Zusammengehen  betrachtet  werden.  — 

Sie  schöpft  aus  der  Poesie,  nur  aus  der  Poesie:  hintangesetzt  sind 
Zeugnisse  der  bildenden  Kunst,  hintangesetzt  Zeugnisse  der  ürkundeo 
und  Geschichtswerke,  der  Fache^chriften:  verwertet,  würden  die  ersteren 
Dichtung  von  den  verachwisterten  Künsten,  die  letzteren  Dichtung  von 
Wahrheit   abheben. 

Dichtung  von  Wahrheit!  In  Wiedergabe  der  vollen  Wahrheit 
iöt  ja  der  Poet  durch  die  innere,  die  äussere  Form  oft  gehemmt.  Der 
kindlich-gläubige,  zweifebbare  des  alten  Frankreichs  wird  überdies  von 
träumerischem  Hang  zum  Wundersamen  nicht  selten  auch  da  erfasst^ 
wo  er  im  irdischen  Lehen  7M  verweilen  wähnt,  von  jenem  träumerischen 
Hang,  der  ihn  im  Ileiligenhiramel^  im  nebelumwobenen  keltischen  Feen- 
reich, in  der  Märchenwelt  dos  Ostens  bannt.  Entringt  er  sich  ihm  gar, 
so  lässt  er  sich  durch  eitles  Haschen  nach  Eindruck  leicht  znr  ver- 
zerrenden Übevtreibung  verführen.  Indes  er  will  die  Wirklichkeit 
unverfälscht  echildern:  in  guten  Treuen  giebt  er  die  Versicherung  und 
beruft  sich  auf  Bücher;  er  muss  es:  die  nicht  durchaus  urteil«- 
losen  Zuhörer  verschmähen  Lüge:  er  kann  es:  zwar  wirft  er  Be- 
gebcuheiten  wild  durch  einander^  aber  für  dauernde  Verhältnisse,  dif 
er  Tag  ein^  Tag  aus  anschaut,  mit  denen  er  ao  eng  verwächst,  dast 
er,  scharfes  Untorschoidungsvermögen  entbehrend,  die  fremden  LandM 
ganz  wie  die  der  Heimat  darstellt,  besitzt  er  klaren  Blick^  klare  Wortt. 
Wahrscheinliches,  widcrspruchefreies  —  im  grossen  ganzen  —  meldet  er 
Über  Einrichtung  und  Brauch. 


Etwas  über  die  Ärzte  im  alten  Frankrcicb 


583 


Die  Bauern,  die  Bürger  waren  der  Medizin  nicht  unkundig.  Frei- 
lich der  Held  des  Fablel  ^Du  vilain  mire'^  (Mont*  Fahl.  III  Nn  LXXIV 
8*156 ff.),  dessen  europäischen  Litteraturen  wohl  bekannter  Stoff  (vgl. 
V.  le  Clero,  Hiatoire  litJeraire  XXIII  8,197,  Mont.  Fabl.  III  Notes  et 
Tariantes  S,  379,  (Euvres  do  Moliöre  h.  v,  Despois-Mesnard  VI  S.  8—17) 
den  genialsten  Lustspieldichter  zu  ,,Le  nii5decin  malgre  lui'*  anregte,  zeigt 
eich  nicht  gerade  mit  ihr  vertraut:  er  wagt,  um  die  Königstoohter 
von  peinigender  Grate  zu  befreien,  eine  zum  Lachen  reizende  Unflätig- 
keit (S.  164:  Et  la  pucele  au  feu  s'msist  Seur,  L  siege  qtie  ten  U 
mist;  Et  li  vUains  se  despoilla  Toz  nuz^  et  ses  hraies  osta^  Et  s'eit 
^iravers  le  feu  couchiez^  Si  s^est  graiez  et  estriUiez:  Ongtes  ot  grans  et  U 
cuir  dur,  U  iCa  honmte  dusqu^ä  Samur  |  lA  on  louast  grcUemr  poinl  Que 
eil  ne  fmt  mont  bien  ä  point,  S.  165:  Et  la  pucele  qm  ce  voit,  A  tout 
le  mal  qu'ele  sentoitj  Vout  rire,  si  ^efi  esfor^a  Que  de  la  houche  li  vala 
Uareste  hors  eriz  et  brasier.),  der  nicht  unähnlich,  durch  die  Brettaus 
aus  der  Schule  von  Arras  dera  kranken  lieben  Gott  die  Gestindbeit 
wiedergiebt  iBartsch-Horning  8,522,  27  Breiiaus  s^est  vantes,  k\)  Diu  a'en 
ira^  Flus  que  tout  li  autre  Veshaniera:   II  ßst  le  paon^  se  braie  avala, 

■  Celui  de  Beugin  trestout  porhia.  Diex  en  tut  tdjoie,  de  ris  s'escreva.  De  se 
nmladie  tre&tous  respassiL)^  um  den  Unterthanen  Genesung  zu  bringen,  eine 
menschliche  Lebensfreude  ausnutzende  List  (Mont.  Fabl.  III  Nr.  LXXIY 
S.  167  Li  vitains  aus  malades  dist:  ,.Seignör,  par  cel  Dieu  qui  mrßst,  Mmtt 
a  grant  cJiose  a  vous  garir,  Je  n'en  porroie  ä  chief  venir :  Le  plm  malade 
en  eslirai,  Et  en  cel  feu  le  meterai ;  Si  Varderai  en  icel  feu,  Et  tnit  U 
autre  eti  auront  preu^  Quar  dl  qui  la  poudre  bet^rant,  Tout  maintmant 
gart  seront^^  Li  uns  a  PmUre  regardi,  Ainz  n*i  ot  bogu  ne  enflS  Qui 
otriast  por  Normendie  Qu'eiist  la  graindre  maladie,  S.  168  —  s'en 
vmU  tout  aufressi  Con  se  il  fussent  tuit  gari,).  Anders  aber,  wenn 
Pierre  de  la  Broce  sagt,  sein  Vater  wäre  Bauer  — ,  und  die  Wunden 
zu  heilen,  sein  erstes  Geschäft  gewesen,  (Compl.  S*  25  Mmi  pitre  fn 
B'^tVains  — ,  Et  de  garir  les  plaies  fu  ses  premiers  mestiers,) ,  wenn  ein 
Schmied  in  der  Nornnandie  sehr  trefflich  Zähne  zieht  (Mont.  Fabl  I 
Nr.  XU  De  la  dent  8.  149  li  ot  un  Jdvre  en  Xonnendie  Qui  trop  bei 
arrachoit  les  dem,),  wenn  der  reiche  Bürger  den  bei  ihm  einkehrenden 
Hugon  untersucht  und  verbindet  (Par.  Duoh.  8.40  Li  ostes  li  regarde 
les  ßans  et  les  cotez,  8*  41  Ses  plaies  H  handa  bcllement  et  soi.)j 
wenn  die  Gattin  den  zerschlagenen  Kaufherrn  durch  Bad  aus  guten 
Kräutern  wiederherzustellen  weiss  (Mont.  Fabl.  I  Nr.  VIII  De  la  borgoise 
d'Orliens  S,  125  De  boues  herbes  li  /ist  baing^  Tout  le  gari  de  son 
niehaing»)j  wenn  Maroto,  Tochter  des  Guyon*le*Gris,  durch  Mittel 
mancherlei  Art   G^rart  gesund    macht   (RViol.  8.  120   Si  li  leve  sou- 


584 


llioTg  Haohefmer 


vent  la  fache  Et  les  temples  de  Vaige  rase*  De  lui  hien  faire  tu  n- 
po$e  La  puciele  ne  iari  ne  ieinpre,  Aim  le  hmgne  iant  et  eUempre,  El 
le  semont  tani  et  esforche  K'il  est  revenm  en  $a  forche)}) 

Was  Wunders  da,  wenn  Vornehmen  Heilkunst  nicht  fremd 
blieb?  Unterricht  in  ihr  war  ein  Stück  feiner  Erziehung  der  Mädchen, 
der  Knaben:  Kaiserstochter  Melior^  die  den  Vater  preist,  der  auf  die 
Ausbildung  grosse  Sorge  verwandt  hätte  (Parth.  4572  .  .  .  Si  priä 
grant  eure  et  grant  conroi  De  moi  afaUier  et  garnir  Por  Vempire  f>ar 
een$  tenir:  Maistres  ol  buetis  et  de  grant  pris^  Et  je  moult  bonemenl 
apris;  Maistres  oi  de  grant  easient  Par  foies  bieti  plm  d^un  cevU.)^  er- 
zählt, nach  den  sieben  Künsten  habe  sie  die  gans^e  Medizin  gelernt 
(Parth,  4581  •  .  .  Les  sept  ars  tot  premiirement  Aprie  et  seuc  parßU* 
metit;  Ai>rh  apris  tote  tnecine,  Quanqu^esi  en  erbe  et  en  racine,  Ei  des 
espesces  de  valor;  Apris  le  froit  et  le  calar,  Et  de  tos  maus  tote  la 
cure^  Et  Vocoison  et  leßgure;  Fisique  ne  puet  mal  garir  Dont  jo  ne 
sace  a  cief  venir;)^  Lambert  le  Tort  redet  von  den  Kenntnissen 
Alexanders,  die  er  als  Knabe  sich  erworben  habe  (Alix.  8.  391,  10 
Ases  sot  defusike,  apris  fot  en  s'enfance,).  nach  (Thomas)  Eaataehe 
de  Kent  zeigten  die  Erzieher  dem  jungen  Helden  die  Heilpflanzen 
(AU  le  grand  S.  213, 455  — ,  sei  de  herbes  por  garir,).  Die  Dame  (La 
Curne  de  Sainte-Palaye :  Momoirea  sur  Tancienno  chevalerie  I,  Paris  1T5U, 
S.  15. 44 ;  Roquefort  Gloae.  u.  W.  Mire,  MFce  11  S- 198-^9 ;  Vaublanc  H, l&H 
S.306 — 10;  Michel  Horn  S.  XLIII;  Le  Houx  de  Lincy:  Lesfemmes  celebrei 
de  Tancienne  France  I,  Paris  1848,  S,  554;  Meray  8.352—6;  Schalt!  I 
8,  157—9;  Krabbes:  Die  Frau  im  altfranzosischen  Karlsepas»  Har- 
burg 1884,  S*  12;  vgl  Jer.  3197  Se  les  damcs  nc  fussent^  moult  fust  tm 
malbailUe.)  und  der  Herr  versteht,  Kranke,  namentlich  Verwundete 
2U  behandeln:  Angehörige  rühmen,  sie  selbst  versichern  und  erweis«a 
es:  die  heilkundige  Dame,  der  heilkundige  Herr  ein  Typua  volkstüm- 
licher, höfischer  Dichtung:  dort  ßelissent,  Karls  des  Grossen  Tochter 
(Otinel  S.  46  La  fille  Karle  li  cerche  les  costez,  Que  il  ne  soii  ne  ptm$£ 
ne  najfrez,\  die  Gemahlin  des  Grifon  (Gaufrey  8.  119  Et  la  fame  Orife/{ 
rpte  Gaufrey  li  donna ,  Est  venue  h  HernaiU  et  si  li  demanda^ 
garist  Eobastre,)^  nicht  minder  Sarazeninnen p  wie  Alfamie»  Gualte, 
Belamer  (Otinel  S.  37  (Et)  inüs  desarment  ie  curieis  cAerotet:) 
L'une  prent   le   hcUme,   l'altre   le   brant   d'ascer^    Del   dos    li    tnieiU 


i )  Der  loUe  Übertniit  de«  Gedichtes  verbietet ,   die  Frage  der  Dame  aa 
herumBtreichenden  Kennelflicker,  üb  er  etwss  voo  Medium  verstebe  (MdoL  FabM 
Nr.  rXXX  Do  maignieu  qui  foti   la  dame  Ö.  182  S«  il  mvini  poifU  de  m€cui€:}, 
eroat  zu  nehiDen. 


Etwas  Über  die  Ärzte  im  alten  Fmakreich 


6% 


le  bon  halbere  dublier  ^  Ses  piaiea  levetU,  si  l(e)  metienf  adchier,), 
Floripaa    (Fier.    ö.  67   —    Par  /ot,    ce  dist   la   bele^  je    vom   donrai 

t8anii.^)y  Nicolete  (Aue.  26,  10  .  .  ,  Ele  le  portmta  et  trova  quHl 
avoit  respaulle  hors  du  [  Im.  Ele  le  mania  ttmt  a  ses  blances  mahis  et 
^porcaöa,  \  si  con  dix  le  vauty  qui  les  amans  ainme^  qu'ele  revint  a  \  Hu, 
Et  puis  siprist  desflors  et  de  Perbe  fresce  et  des  fuelies  verdes  si  le  loia  sus 
au  pan  de  aa  cemisse^  et  iHju  tox  garisj)j  Rosamonde  (Elie  1435  . .,  Venes 
ent  auoec  moif  dist  la  franche  pucele^  Eti  tel  Heu  uos  metrai  ains  petitei 
de  lernte  Que  uous  seres  tous  sains  ains  que  uiegne  li  uespres,"^).  —  Hier 
Bloode  (Jeh.  et  Bl.  4449  .  .  ,  Ele  le  desarme  esranment,  Puis  le  let>e 
mout  doucement,  Utauwe  le  vis  et  de  vin  tere  Les  plaies  que  il  a  H  leve^)^ 
Ciarisse  (Rieh*  2926  . . ,  San  ßl  a  desarmer  commenche.  La  biele  dure- 
ment  se haste^  Son  ßl  tout  etiuiron pourtaste,  2936  ..,La  pttchielle  ßst  .i. 
baing  faire^  Richart  sonßl  a/ait  Imignier,  Pour  m  bleckure  assouwagier. 

I  Tant  et  bagnies  toz  est  garis,)  Enide  (Erec  5094  ,  .  .  Son  seigneur  de- 
sarme  et  desuest]  Si  H  a  ses  ^j^ofes  lauees  Et  essuiees  et  bendees:  Cur 
autrui  n'i  lessa  tochier.),  Heleioe  (Troie  14570  ,  ,  .  Et  dame  Heleine 
0  le/ranc  cuor,  Qui  molt  raime  et  enore  et  sert,  Et  sa  plaie  li  He  et 
tert  Molt  franchement  et  de  bon  gr^.),  Odelia  (Mer.  S.  200  A  MeraugiSj 
dont  mult  II  poise,  Mist  la  main  blanche  sus  le  piz  Et  taste ^  s'il  est  re- 
froidiz.    8.  201  Li  vasletz  et  la  damoisele   Desartnerent  le  Chevalier; 

I  B.  202  —  La  dame  a  prise  Vne  manche  blanche  et  dougiie  Dont  ele  Im 
a  essuih  La  chiere  qui  de  sanc  fu  tainte,  ebd.  Mai  nie  plaie  lui  a  re- 
strainte  La  dame  qui  grant paine  i  fnet,)^  Yseut  heilt  die  Wunde,  die 
Tristan  von  Morhout  empfing:  Triet,  I  S.  5  De  la  plaie  que  vos  pristes 
En  la  batalle  que  fiistes    0  mon  onchj  je  vos  gart.     S.  218    Moult  me 

^gari  soef  ma  plaie,  S.  219  Moult  me  gari  soef  ma  plaie  Que  je  re^ui 
en  Comuaille,  Quant  ä  Mehort  fis  la  bataille,  S.  233  —  de  la  plaie 
que  ge  oi  Que  il  me  ßst  par  mi  l'espaule^  —  Me  randistes  et  sauf  et 
smn.  Autres  de  ro$  7iU  mist  la  main;  nach  Trist,  II  S,  106  La  räine 
(die  Mutter  der  Yseut)  lä  me  guari^  De  ma  plaie  sue  merci  — —  Men- 
brer  vus  dait,  dame  raine^  Cum  je  guarri  par  la  meschine,  die  dureh 
den  landverheerenden  Drachen  zugefügte:  Trist.  I  8.26  —  serpetU  dont 
le  garistes  S.  233  Del  veUn  del  cruiel  sarpentf  Me  garistes  sam  mehain; 
II 8. 109  Vostre  mhre  e  vous  me  vieles  E  de  la  mort  me  guaristeSf  Par  grafU 
meschine  e  par  engin  Me  gar{es)istes  del  venim,  vgl*  I  8.218  Moult  me  gari 
soef  ma  plaie.  11  8,57  Quant  ele  jadis  guarr[a]i  ma  plaiie)^  Mort  Trist. 
8. 503  car  autre  fois  m*a  eile  gari^-  so  ersehnt  der  Kecke,  sterbend^  als 
Helferin  Yseut:  Trist.  II  8. 41  Enveiad  Tristran  Guvemal  \  En  Engleterre 
pur  Ysolt,  S*  53  Ben  crei^  s*eti  ma  terre  fuce^  Par  conseil  garir  i  puce ; 
Car  nuls  hume  ne  me  put  garir  Fors  sulement  riine  Ysolt:  S.  54 


586  Georg  Manheimer 

Car  jo  sai  ben  fiele  le  seust,  De  cest  mal  aider  me  piust,  Par 
ma  plai{e)  yarir;  8. 56—7  Sern  H  ne  m'ert  sanii  rendu{e).  —  Cuarfmi  ne 
m'ert  jam{a)is  rendu,  Salu  de  vie  ne  sanU,  Se  par  li  ne  funt  aporti. 
Sele  ma  salu  ne  m'aporie  E  par  buche  ne  me  conforie^  Ma  sanU  od 
li  dune  remaine,  Ejo  murrai  od  ma  grant  peine.  8. 67 — 8  — ja  fiawrat 
eon/ortf  Se  n'est  par  vus,  ä  ce8t{e)  mort;  Salu  de  vie  ne  santez,  Dame, 
si  vus  nH  li  portez.  Mort  Trist.  8.  503  —  mander  la  belle  YseuU 
m'amye  qu'elle  me  vensist  garir,  —  je  lui  mande  qyleUe  me  vienme 
garir,  S.  504  —  et  vous  mande  que  vous  ne  leissiis  pour  riens  que  vom 
ne  le  venis  garir  dune  plaie  S.  506  —  pour  querre  YseuU  iam9f€ 
pour  amener  cha  pour  le  garir. \  vgl.  8.  507  Je  vous  eetoie  venu 
garir.  8. 508  Et  sachiSs  que  Tristan  estoit  malade  dune  playe  dornt  nul 
ne  le  povoit  garir  fors  que  Yseult;),  die  Dame  nebst  der  Jongfraa  mn 
Ouigemar  (MPce,  Goigemar  369  . . .  En  bacins  dor  ewe  aporterent:  Sa 
plaie  et  sa  quisse  laverent.  A  un  bei  drap  de  cheinsil  blanc  Li  osterent 
entur  le  sanc;  Puis  Vunt  estreitement  bende),  die  Mädchen  um  den 
Lowenritter  und  den  Löwen  (Chlyon  469  ,  .  .  Et  de  lui  garir  s^antre- 
metent  Deus  {Des  A,  Trois  V.)  puceles  qui  mout  savoient  De  cirurgie  et 
si  estoient  Filles  au  seignor  de  leanz.),  das  Mädchen  zusammen  mit 
Oauwain  um  den  verwundeten  Ritter  (Perc.  8322—3  Et  la  pucMe  U 
die  Au  mius  qu'ele  onques  set  et  puet.),  das  Fräulein  im  Zelt  um  Dar- 
mart bemüht  (Durm.  3163  —  4  „Jferct[,]  de(J)  bien  m'en  sai  mesUr 
D'une  grant  plaie  meciner,),  die  Tochter  des  Lugurgue  (Th&bes 
2781  De  cest  cendal  bendes  mon  cors;  2813  .  .  .  Adont  li  Ihe  de  dari 
Le  pis  devant  et  le  coste,  Ensanle  met  sei  et  piument^  2817  Döce- 
merit  li  oifjuoit  de  basme,  2819 — 20  Puis  li  band^rent  d!'un  orfrois 
Trestot  le  cors  an  .iiij.  plois:  2838  Et  si  savoit  mölt  de  meeine, 
2850  De  tasfoner  ne  fu  par  Hey  2869  Sa  main  li  met  desör  le  pis,\ 
des  Tristan  (Atre  per.  6310  ...  Et  fai  une  fille  moult  franeke^ 
Qui  tel  entrait  vos  i  metray  Que  la  dolor  vous  en  traira,  6322  . . .  Si 
li  prie,  sele  savoit  Aidier  ä  itel  Chevalier j  Q\£ele  li  ait  sans  demo- 
rivr.)y  die  beiden  Schwestern  des  Guiuret  (Erec  5073  .  .  .  Jai  deus 
serors  genfes  et  gaies,  Qui  mout  seuent  de  garir  plaies ;  Eies  vos  garront 
bien  et  tost,  5150  .  ,  .  A  lui  garir  ont  mout  peni  Ses  serors,  cui  ü  en 
pria,  Erec  en  elcs  seßa,  Qu'eles  dou  tot  [r)aseurerent.  5157  Et  celes  qid 
mout  en  sauoienty),  die  Schwester  des  Aalardin  (Perc  13435  En  au» 
garir  tant  entendiy),  die  Freundin  des  orgellox  fa6  (Atre  per.  5721  Et 
si  /ist  sa  plaie  atornery).  —  Dort  Baudewin  und  Croissant  (BSeb.  II 
Nr.  XXI  633  Andoi  furent  navriy  si  se  tont  m^chinanty),  ElatieDe  de 
Valpro  (Cov.  Viv.  660  .  .  .  Iluec  sorvient  Estienes  de  ValprS,  Uns  Che- 
valiers de  moult  grant  poeste:    La  plaie  esgarde,  quant  il  ot  eseouUf 


Etw&e  über  die  Ärzte  Im  alten  Frank  reich 


587 


{Mmdt  longuemetit  ot  en  Salerm  est^)),  Fromont  (Girb.  S.  519,  12  ,,. 
Sa  plaie  hende  chu  hlimd  qu'ot  vesti  Et  bien  Va  ainfe  (Vun  onc/tiement 
guUl  ßt,  Qu^elle  ne  puit  ne  doloir  nepuir,),  Qarin  (Garin  I  S.  89  Li  dux 
li  täte  eile  bras  et  le pi$;  ^  „Ce  est  raotides^^  U  Lokcrens  a  dit,  ^Mais 

\ se Diiu plaütf  demain  serez garis.)^  Quibert(Mort  Aim,  1849...  .I,mgne 
metU  a  denmnde  et  pris^  Vinl  a  sonpere,  en  la  plaie  fi  mist^  Ptiis  li  benda  les 

'  ßans  a  un  ceinsiL),  Huod  (HBord.  S.28i^^/s  Ubmda  se  plaie  pur  loisier.),  die 
Grafen  des  Vivien  (Cot,  Viv.  659  Le/er  li  osient  belemeni  et  soef.  1406  De 
Bon  bliaut  li  ont  lesßanz  hendez,  16111  und  1636  De  sea  gram  plaies  fet 
edoper  les  trous.)  —  Hier  Älixandre  (Alix.  ö.  306,  3  —  4  Se{s)  plaies  U 
estoupe  por  le  sanc  qui  n'en  saille;  D'un  bendel  /(*)*  estrmntj  par  de 
delh  l'enfrall€y)f  Athis  (Athis  824  Äthis  li  garda  au  paus  destre,). 
Blancandin  (Blanc.  277  —  8  Ains  li  ot  sa  plaie  bendie  Et  d*un  sydoine 
encolepee^)^  Crompart  iCIeom.  4443—4  Malades  prist  ä  visiter;   Cur  de 

I  fisique  sot  out>rer,  4449  ,  ,  ,  De  ßsique  ert  si  souverains  Que  pou  en 
ert  de  si  certains.  De  Id  Jiisques  en  Stdenique  N^ot  nul  plm  seür  de 
fimqu€,)f  Erec  und  Quiuret  (Erec  3908  .  .  .  Chascum  [cPax  deus)  de  sa  che- 
tnise  Trencha  bandes  longues  et  lee8,(f)  S^ant  lor  plaies  entrebetnlees, 
Quant  li  uns  ot  Cautre  bende^),  EmeDiduB  (Alix  8. 126,  25  , ,.  Z>e  son 
bliaut  her^mn{e)  a  ./.  pan  descirS;  Par  encontre  ses  pknes  en  a  son  cors 
bmdiy  Por  le  sanc  restancier  ki  en  cort  ä  plente.)^  Eteoclea  (Thebes 
8.  229),  Gant,  Sohn  des  Königs  von  Norual  (Ch.  II  esp.  10835  Ains 
bmde  sa  plaie  — ,),  Gauuain  (Perc.  8272 — 3  Et  mesire  Gauwains  satwit 
Hm  qm  nus  am  de  garir  plaie;  Ch,  11  egp.  3115  .  .  .  Et  si  a  trait  le 
troncon  fors  A  grans  amjuisses  de  son  cors  Et  s*est  faissies  a  mout 
grant  pttine  Comme  eil  ki  durement  saine  Du  mautahnt ^  — ),  Oerarfe 
(RViol  S.  216,  8.  304  A  sa  pltm  bender  entent ;),  Ouigemar  (MFce, 
Guigemar  139  —  40  De  sa  chemtse  estreitement  Bende  sa  plaie  ferme- 
mefU.)j  Johan  de  Rampaigne  (Nouv.  frgs.  du  XIV«  s.  Histoire  de  Foul- 
qTie§  Fitz  Warin  ö.  93  quar  bien  savoit  de  medicines),  Pireue  de  Mon- 
flor  (Alix.  8, 148^  5  Et  non  porqnant  s'est-il  de  son  flanc  bien  bendh.)^ 
Savis  (Athis  781  .  .  ,  iSa  main  li  foiehe  par  lo  cors.  Savis  d'Athenes 
^an  ist  forSf  AfhiSf  son  fil^  a  Ini  apde^  si  II  a  dite  uue  novele:)^  Tydeüa 
(Thibea  S.  184),  Freunde  und  Verwandte,  die  dem  Durbant  beistehen 
(ClÄom.  11677  ,..Ses  plaies  adroit  atornerent  Et  li  lierent  et  benderent^ 
Ahm  quil  i  apartenoit),  die  Ritter  dee  Menest^us  (Troie  9740  ,  ,  . 
C  Chevalier  i  a  venuz  Si  home  tuit  de  son  pais^  —  Estanchie  li  ont  sa 
plaie  Que  sans  n^en  ist  plus  ne  ne  rede)^  der  Vater  des  Fräuleins,  das 
Saigremor  vor  Vergewaltigung  schützte  (Pero.  37335  —  6  Li  Chevaliers 
qui  moult  savoit  Des  plaies ;)j  die  Vertrauten  des  tyriBchen  Herzogs  (Alix 
S.  86, 30  Uune  bmde  de  pale  li  ont  le  cors  bendi;),  — 


588  Georg  Maüheiiuer 

Was  Wunders,  wenn  der  S€D66cbal  (VII,  sagea  1460  —  1  Biau 
baceier  de  grani  i^eriu,  De  la  terre  estoit  seneBchal ,  D.  S.  9  —  w«y  che* 
valiet'  de  sa  court  qai  soti  sme.nchai  estoit  )j  dem  König  schleunige  Ge- 
nesung versprechen  darf,  die  er  in  der  That  ja  bewirkt  (1481  ...  & 
croire  voles  mon  consinl,  Je  vous  /erat  tel  appareü:  Ainstrois  woispor 
saint(e)  tgnorinne  Serois  grailes  comme  meschine.  Vgl.  D.  S.  10  ^AV 
vous  doulteZf  sire^^  dist  le  i^eneschal:  „se  vous  me  volez  croire  aincak 
qifü  soii  y^ung  an  serez  amsi  gresle  que  ung  jeupie  damoisel,^). 

Was  Wunders^  wenn  ihr  provost  von  orgilleuse  d'amour  als 
guter  Chirurg  und  guter  Arzt  gepriesen  wird  (Blanc.  1437 — 8  —  ei 
bohis  cirurgiens  y,Ei  boins  maistres  ^fisiciens,)?  Was  Wunders,  wenn  der 
prevost  durch  Untersuchung  festzustellen  weiss,  dass  Claris  noch  lebt 
(Claris  5626  .  .  Claris  contre  le  euer  settti ;  Une  vainn^^  sent^  qui  batoit^  Mn 
floibement  sr  debatoit.  Atunt  ses  compaigaons  apele:  j^Seingnor,  par  la 
virge  pucele!^  Fait  il,  „encor  est  m  kons  vis,  Bien  h  vüm  di  a  mm 
apis,^)?  — 

Was  Wunders  vollends,  wenn  Geistliche  heilkundig  waren?  Der 
auf  Wundbehandlung  sich  wohl  verstehende  Eremit  zwar,  zu  dem  Mer- 
lin den  Konig  geleitet ,  ist  im  weltlichen  Leben  einst  ein  hervorragend 
guter  ßitter  gewesen  (Merlin  I  S.  196  — ,  et  estoit  li  hennites  mauU 
preudom  et  de  sainte  vie,  et  amit  estS  tnierveilles  bainR  ckevailiers  au 
sieckf  et  savoft  assh  de  plaies  garir,)^  aber  Jeban  de  Meung  rat  ji 
den  Prälaten  geradezu  teils  der  Naturwissenschaft^  teils  der  Medism 
die  Untergebenen  sich  widmen  zu  lassen  (Le  testament  de  Jehan  de 
Meung  Rose  IV  S.  31  Les  autre^  ä  nature,  les  autres  ä  ßsique).  Der 
Priester  heisst  guter  Arzt  (Mont.  Fabl»  IV  Nr.  CII  De  celui  qui  bota  la 
pierre  S.  147  Uns  prestres^  bon\s]  ßsictefif),  von  irgend  welcher  Be- 
tbätigung  jedoch  kein  Sterbenswörtchen,  Arztin  oder  Priester  zu  sein, 
so  dass  sie  Trank  geben  oder  Krankheit  des  Mönches  beseitigen  könntäi 
leugnet  die  Dame  (Mont  Fabl  II  Nr,  L  Le  chevalier,  sa  dame  et  le  dere 
S,  225  Ne  stü  phisicienne  ne  presire,  Ke  sacke  pocion  doner  Ou  €<Mn 
maladie  oster.) y  ein  Priester  ist  jener  mit  Wundheilung  vertraute 
Parens  (8t.  Qraal  III  S.  241  et  estoit  chil  Parens  prestres;  S.  242  Et 
chil  Pareus  aaroii  assh  de  plaies  garir,  — ).  Innerhalb  des  Klosten 
findet  Medizin  eine  Pflegestätte:  Karl  der  Grosse  gründete  Enbistnm 
Viane,  allwo  mancher  Kranke  weilt  und  genest  (Mousk*  3610 — ^l  — 
Viune^  V  maitus  en/ers  sSJorne  et  sajie,)^  die  von  Saint* Vane  holen  deo 
Bernart  do  Naisil  ab,  und  sind  bedacht,  ihm  die  Gesundheit  wieder- 
sugeben  (Mort  Garin  8. 153  Moine  remportent^  sor  hh  escu  fofit  nm  Jusqu'a 

Saint  -  Vantf  — Apres  enfemient  le   eaxai  a  garir.  vgl,  8. 162—3. 

177),  in  Grant  Mont  wird  Renart  völlig  hergestellt  (Ren.  I  Nr.  VI  1435  TW 


Etwas  Über  die  Ärzte  im  allen  FraQkreieb 


589 


fu  gariz  rt  respmses,)^  Bruder  Ludwig  und  Simon  vom  heiligen  Jakob 
Id  Aotwerpeii  untersuchen  kunstgerecht  den  siechen  Priester  (Mont. 
Fabl,  111  Nr.  LXIX  Li  dis  de  le  vescie  a  prestre  S.  108  Ses  mains  tfta- 
nient,  son  cüiire ,  Ses  pieSj,  ses  jambes  regarderent  Et  tot  son  cors  mut 
bimi  tansterenf  ;)f  in  eine  Abtei,  um  seine  Heilung  zu  ermöglichen,  schickt 
der  Graf  von  Cheater  den  Willam  (Nouv.  fr^s.  du  XIV*  s.  Histoire  de 
Foulquea  Fitz  Warin,  S,  IUI  *'  Ir  mauiida  a  une  abbeye  pur  nn'dici}te}\)f 
der  alte  Franziskaner  beschäftigt  sich  vorzugsweise  mit  Medizin  (C- 
nouv.  nouv.  I  Nr,  11  8,  12  tünj  ancien  cordelier  — — ,  et  de  sa  principafe 
Hcience  se  mesloit  fori  de  ftfedicinef),  Hospitalitern  liegt  ihre  Aus- 
übung besonders  nahe:  das  aegenareiehe  Wirken  dieser  rückt  Reoier 
(7862,  i  nicht  mit  Namen  belegt)  den  Templern  vor  (Ken.  Nouv.  7879 
*  ^  ,  Et  tu  nostre  hospitalite  Ki  t^st  plainv  de  cariti ^  Sont  gariy  lt*vi 
et  coucii  Li  navrS  H  li  deshaitii,  Ki  par  dtfaute  fiHssvnt  mort,  Ki 
puis  sunt  et  haÜiS  et  fo^ty).  Der  Pilger  steht  im  Rufe  des  Heil- 
kundigen: der  als  paumier  verkleidete  Bernier  versichert  der  Biau- 
tris,  er  wisse  gar  viel  von  Medikamenten  und  findet  Glauben 
(RCambr.  7235 — 6  r,Que  de  mecines  ruijt  saimr  asses,'^  \  Ei  dist  la  dame: 
^Paumier^  doaqurs  l'orres,),  dem  schlafenden  stiehlt  Kenart  eine  präch- 
tige Tasche,  in  der  er  Arzeneipflanzen  erbeutet  (Ren.  I  Nr.  X  1333—4  Cil 
pelerins  qui la  dormoity  Une  richv  aumoHcrc  avoit  Vd3S  Sili  a  l'cmmonere 

»OMtee  1341  • .  *  Uovrif  si  a  trove  dedenz  Une  kerbe  qui  ert  baue  o»  dens, 
Mi  herbes  i  troea  ases  Doni  li  rois  sera  repassez,  AUbovon  i  a  trove),  — 
BerufsärztCi  Berufsärztinnen  mangeln  durchaus  nicht.  Auch 
die  Judengemeinde  von  Troyes  besitzt,  bis  zu  dessen  Ermordung,  ihren 
Uaiim  (A.  Darmesteter:  Deux  iJlegies  du  Vatican,  Roraania  III  S.  479» 
XV  4 —  Haiimf  le  mesfre  de  Ihifion,  vgl.  o  und  S*  484 1*  Auch  die  sonst 
in  blindem  Hass  geschimpften  Heiden  werden  gern  zu  Hilfe  gerufen: 
einen  von  jenseits  des  salzigen  Meeres  entbietet  Graf  Ajmeri  (Ajmeri 
4413—4  —  ./.  mire  —  Fmens  fu  Ja  d'ouire  la  mer  saUe;  nach  A^  ist 
er  Christ  geworden;  Mh  m  loi  ot  guefpie  et  ados^e  |  Crestiens  ert  par 

Ibone  destinie  \  ),  durch  hoch  gefeierten  Arzt  aus  dem  Orient  wird  Hector 
(Troie  10183  ,  .  .  Li  buens  mireSj  Goz  U  senezj  Qui  dectrs  Orient  fu 
neZf  Ne  meins  tie  le  preiseit  l(}eft  pas  Qiie  Galien  ou  Ypoeras^  14557 ,  -  - 
Goz,  lipuissanZi  lipius  senez  Qui  de  niescines/u  chasez,  Ne  (El)  d'oi^tement 
freis  ve  [et)  d'enplastre,  \  —  Gnri  Hector  m  doicementf  Que  nul  mal  ne 
dolor  m  $ent,)j  wird  Achilles  behandelt  (Troie  16243  .  .  .  M'e  fust  uns 
mires  d'Oriant  Qui  de  mecine  saveit  taut  Que  ttus  hom  ne  polst  morir, 
S'il  i  poist  ü  tens  venir.).  Einen  Armenier  preist  l^ugurgues  Tochter  dem 
Tydeus  (Thöbes  2885  ...  ,i.  mien  privi  sai,  ,j\  ermiHe  Nm  hom  ne  sei 
plus  medecine^  Ne  de  plaie^  ne  d^enferte^  II  vous  ara  moU  tost  satte,^), 

H      RomuilAclia  Fortobungeo  VI.  gg 


Georg  Maoheimer 


eiaen  Armenier,  der  viel  von  Medizin  wuaate,  läset  Polynice  f5r  ikn 
kommen  (Th^bes  8.  191^  bei  Godefroy  u.  W,  1  hermine  (er  setzt  eB  = 
hermite)  Li  rois  fait  mamler  un  hermine  Qui  motäi  savott  de  mmk' 
eine,)* 

Über  allgemeine  Bildung  der  Arzte  verlautet  nur  wenig: 
Sie  konnten  lesen  und  schreiben;  (Hörn  3553^  Ne  garisun  n'en  sirl 
par  livere  tfiescitialy  C,  nouv-  nouv.  I  Nr.  II  8,  12,  ne  en  leurs  HrreM 
n^oni  veu  ne  accousiumS^  ebd.  Nr.  XXI  8. 117,  comme  il  trouDoit  par  S€$ 
lif-res  —  ebd,  S.  114  Et\j\  jasoit  qiiil  tust  de  coustutne  ii  plasieurs  d4 
leur  balUer  par  escriptp)*  Sie  konnten  Latein:  Oarin  der  den  Thurhuter 
lateinisch  anruft,  wird  gleich  einem  Arzte  behandelt*)  (Garin  I  8.  89 
Oarins  apeiie  le  porüer  en  laiin :  Cil  ouvre  ruisj  li  dux  dedans  s^  nUäp). 
Mit  Grammatik  und  Gäomantie  hatte  sieh  Regnaut  de  Come  in  Toledo 
beschäftigt  i^Quen.  Nr.  VI  8.  86  —  Eegmtnt  de  Conte^  nage  komme  h 
merveilhj  qui  en  son  temps  avoit  eshtdiS  ä  Toulette  en  Varf  d^  gram- 
mait'f  et  en  geommtrie.). 

Zur  Berufsbildung  sind  Salerno  und  Montpellier  am  belieb- 
testen. In  Salerno^)  waren  die  guten  einsichtigen »  mit  Verstand  woW 
ausgestatteten  geboren  und  auferzogen,  die  für  Begon  geholt  werden 
(Garin  I  8»  266  ^e^  bons  mires  — ,  Dedetis  Salem e  orent  este  norri:  II  8.89 
Les  mires  —  Qui  sunt  muH  sage  et  de  sens  bien  f/anii\8\  Cor  en  Stürme 
furent  n£  et  norri.)  In  Salerno  ist  Ritter  Estiene  de  Valpro,  der  den  Vivico 
behandelt,  sehr  lange  gewesen  (Cov,  Viv.  663  (Mou/i  longunnmi  M  n» 
Salernr  *'Me)),  Von  Salerno,  wo  sie  sich  geraume  Zeit  aufgehalten  habeOf 
treffen  die  drei  hochbetagten  in  Konstantinopel  ein  (Cüg.  5817  . . .  Swil 
vfnu  troi  ßßciien  De  Salerne  mout  anciien,  Ou  tone  (ans  arment  eßl^]. 
Der  aus  Salerno»^)  Schulen  erst  ganz  kürzlich  hervorgegangene 
Wicht  hätte   den  Tristan  am  Leben  erbalten,   wären  ntir  die    gt 


I 

I 


1)  Dies  VeriDatuiig  von  P.  Paris,  der  S.  89,  i  meiot,  „Ave*  habe  der  B«nof 
gesagt,  um  aozudeuteo,  er  wäre  Arzt, 

2)  Barb.  et  M.  O  S.  291  Lea  monstlers  de  Paris  49  SaifU  Salemi  qui  fu  tmkis; 
M^on  5  ist  aiisserstADde,  sicheres  Über  die  Lage  vorzubringen.  Bordier,  Les  ^^liaei 
et  0100*8^:^68  de  Paris,  Paris  1856,  B.  20,  ö3,  ebeoso  Gabourd,  Bistoire  de  Pa 
Paria  1864,  11.  S.  495,  12  begntlgeD  sich  mit  Wiederholung  dieser  An 
Franklin,  Les  cria  de  Paris  au  uioyen  %e,  Paris  1874,  S.  188,  4  findet  nirg 
eioe  Sptir  von  irgend  welcher  Kirche  des  Namens.  Wurde  Krhebutg  scum  Ueiüi^CB 
durch  MisaveratäodDiB  veraulasst?  vgl.  P.  Paris:  Gsrin  l  S.  75  Holland  Chlyon  so 273^ 

3)  Diese  isteile  j^ebürt,  wieBddier:  Romania  XY  8.490  und  GolUier:  Zeiuebr, 
für  romanische  Philolog-ie  XII  S,357  bemerkt,  kaum  dem  Verfasser  des  Prosarooiias 
an,  Bondero  dem  Original  des  12.  Jahrhunderts;  im  15.  ist  die  Erinneraof  as 
Salerno  fast  erloschen. 


Etwas  über  die  Ante  im  alten  Frankreich 


591 


Meister  nicht  dagewesen  fMort  Trist  S  503  Entr'eulx  ntoit  ung  pavre 
mire  qui  tout  nouvelement  estoit  venu  des  eseotes  de  Salep*ne.  —  HrlasI 
quelle  doidour  quüid  U  ne  demoura!  Cor  U  Peust  tont  (/an*).  — 
Aus  Ntraee  und  Montpellier  langen  jene  an,  die  König  Noble  für 
Roonel  kommen  Hess  iRen.  I  Nr*  XI  526  —  7  Li  mire  qui  mndrent  de 
NimfS  I  Et  dr  Mtyntpelfers  par  dAa)^  aus  Montpellier  der  als  bester  Arzt 
in  England  gerühmte  Retter  des  Reoart  (Ren.  I  Nr.  XI 1484  Li  mins.  — 
1486  Estoit  venus  dp  MonprUer*  1488  ..•  N*ot  miillor  mire  en  Engleierre  \ 
Ne  nul  si  boHy  si  con  je  cuit,  Car  il  fu  sages  et  recuii  De  piaieH  garir 
et  sauer.).  In  Montpellier  Heilkundige  suchen  zu  lassen,  tragt  der 
Herzog  dem  prevost  auf  iMeon  I  S,  224  Roman  de  Trubert  1040  —  1 
Envoiez  me,  Jet  ily  motdt  tost  Querre  mires  ä  Monpdlier),  In  Mout- 
pellier  hat  Regnaut  de  Corne  studiert  (Queo.  Nr.  VI  S.  8G  —  avoit 
esfe  a  Montpeflfcr^  ou  il  avoit  esftfdie  fu  inedrcine),  —  Salerno  und 
Montpellier  sind  Wohnort  tüchtiger  Mediziner,  Sitz  medizinischer  Wissen- 
schaft. In  Salerno  hat  die  Königstochter  eine  Verwandte,  die  in  Ausübung 
ihrer  Kuost  bereits  über  dreissig  Jahre  da  lebt  (MFce  Les  dous  amanz 
10.3  .  .  .  En  SaltTHe  ai  wte  parettttf  Biche  femme  est,  muH  u  (jrant 
^kfmiie*  Plus  de  trente  miz  i  a  eslL  Uart  de  phisike  a  tant  us^  Que 
muU  est  mite  de  niescines^  Tattt  cunuist  herbes  e  racrnesJ)  Als  Seud- 
boten  der  Trote^)  de  Salerne,  welche  er  die  klügste  Dame  in  den  vier 
Weltgegenden  nennt,  brüstet  sich  der  Heilmittelverkäufer  (Ruteb,  1 
S.  256  Li  Diz  de  rErberie  —  ainz  suis  ä  wie  dame  qui  a  non  ma- 
—^  dmne  Trote  de  Salf'nUj  qm  fait  cuevreckief  de  ses  oreilleSj  et  li  sorciz 
^lipefideni^  fi  chaainnes  äargent  par-desus  les  espaules;  et  sachiez  que 
c*est  la  plus  sage  dame  qui  sott  enz  quatre  parties  dou  momle,),  Iq 
Salerno^  dem  in  manchem  Lande  gelobten  und  geschätzten,  wolle 
er  sich  niederlassen,  sagt  Crompart  dem  Meniadus  {Cluora.  6789  .  ,  . 
Et  dist  quil  ert  fisiciens  Et  si  estoit  bons  surgiens.  Et  k'ä  Salerne 
aloit  manoir.  Et  que  lä  mrroit  remanotr;  Car  mouit  ert  Salerne  lo4e 
Et  prisie  en  mainle  contrie  —  ^Paur  ce  i  vorrai  demorer^,).  In  Sa- 
lerno, 80  erklärt  Averroys  noch  bei  Nicole  de  ta  Chesuaye,  verfassten 
angesehene  Mediziner  für  einen  englischen  König  eine  Qeaundheitsregel 
^  (Jacob,  La  condamnacion  de  bancquet  9.  Al^2  Ä  Salertie  loingtaint  terre^ 
^  Les  medicins  d'auctoriii  Fireni^  pour  ung  ro*/  d^/higleferre  \  Ung  ife- 
gime  de  santi).  —  Ob  er  in  Montpellier  nicht  ein  Mittel  habe  erwähnen 
boren,  das  einen  von  dem  Leiden  befreite^  fragt  Ilerchanbaus  den 
Bernier   (RCambr.  7260  ,  ,  .    ^.A    MoupelUer^  etile  vitk  garuie,  ^O'istes 


1)  DasB  Rnteb.  mit  dem  Namen  Wortspiele  macht,  behauptet  mit  Fug  Picot, 

C,  XVI  Le  monologue  dramatlque  S.  493» 
38* 


kr,  m   iMid  ibnnsf  dm  a 

€t   X.  n  La   bfible   Gminc    de  Pkvräs    S.  3t^I.    äSI^    S^£ 

'ij^  Jfeiif«//i^,    S.  3^.  2832  ün?  fH   /rifs^  d^is^tn  Smi^frmf^^ 
äaleno  srnd  Moutpeflser    Bes.  I  5r.  VI  144  —  5   ^hbi^  >f   | 

jcMcit*  d»  Xecre»   Ben.  1 5r.  X  I3gO— 1  Surf,  ^V  mi  wmm  dt  Rmms  Et  4i 

SaUnM  ^.t  ifitrit  mer.u  m  MoiUpelfier  mmd Smieno  ; Ben.  I  Sr.  X  I4i>— 1 
II  distt  qn/il  fu  a  Mone^Uer  Ei  em  Smtgrme^  ii  itn  vtmter*  jßmmm  tm 
Meere»  and  in  Salemo  'Ben.  I  5r. X  1416  .  .  .  Xm  dgfm  w^rr /imam. 
»  ^n  SaUm^.  n^.  oülor^  Ou  »^«k?  ^Ue  wtoit  trygmUa»,  Em  Smitnrmt  ^m 
trtrr.ai  M7»  ;M^>  A  qui  je  dia  ro^tr^  wui9m^:  Cü  cm  *nmn%e  »jaritmL. 
MFee.  D  Fable  UX  Don  Lkm  qni  mnnda  le  Wcrpfi  &  253  lit 
Saleme  fm  cetrement^  Si  urmü  mU  U  Mim  mandef)  wS,  soB 
gewesen  fein.  —  Xire  de  Saleme^)  —  mire  de  Montpeffio' 
oder  vereint  —  im  12. — 13.  Jabritniidert  g«ad€sn  apridiwordek:  .ker- 
Tomgender  ArzT*  fAye  S.  ^>  —  tt  »»r>?t  Ji  'i?  Salenu.  Fant.  1330 
^  »rir^  de  SfiUme  —  Bod.  201  tmt  li  wure  »ie  Saleme  Tom.  Ant.  &  T8 
Trestmt  li  mire  de  Saleme,  —  BCharr  3484 — 5  ß  de  pime:i  gahr  $memi 
Plm  que  tuä  eil  de  Montpellier,  —  Amad.  316 — 7  Autr^  wur9  — y  De 
Moffpeili^r.  ne  df,  Sal.y.me-.  —  (jKJotna.  S.  179,  7  .  .  .  hdt  li  hami  pkf- 
nirj^'ii,  A>  hat  H  hon  CffnAtfßien  De  M^mtpellier  ne  de  Saleriuf:  S.  352^ 
24^—3  -£'/*  anlerne  na  M'/npellier  ^Xa  si  bofie  fwiicienne,  —  NDChnrtr. 
S.  I-^'J  —  tuit  li  (jrant  ß^iwii  Xe  tuit  li  hon  cyrurgien  De  MonpeUier 
II*'  dt'  >.aUryn' :  .  Als  guten  Arzt  ans  Salemo  preiat  «cii  der  Markt- 
schreier an^  dem  .De  la  Goate  en  i'Aine-*  in  den  Mond  gelegt  iat  (Goote 
?>.  475  ./^  iuia  hhti.i  mircü  d**  S^ileryie,),  Vor  langer  Zeit  habe  er  in  Paris 
and  in  Montpellier,  aas  dessen  Schale  er  vorgestern  anlange,  grosse 
Einiiicht  erworben  ( —  L^  gravi  sens  —  Et  que  fai  pieca  con- 
rpi^'.ite  A  Fari.i  et  u  Montpellier  j  Do-nt  Je  cing  fCescole  FautrierS),  In 
Paris  treten  Medizin  and  Chirurgie  als  Bandesgenossinen  der  Logik 
aaf  iHL  Andeli,  La  bataille  des  VII  arts,  99  Fijique  —  111  CirHrgie, 
la  rilf^va.itrc ,  S^  /^oit  Uz  J.  j'avglent  aitre,  Qui  moult  amoit  miex  les 
dfj'cDrdt'^j  Qn'fl  nf  ßi't  Ifs  g^ntiz  concordea,) ,  mit  Medizin  Hippokrates 
und  Galen     99  fistqu*",   Y'pocrna,  Galieyij)^  ruft  doch   auch   CoqniDart 

Ij  Crapelet  Prov.  S.  9<)— l  vergibt  Eriäaterung  von    mires  de  Salerne  sieht, 
Vaablanc  ni  S.  12:')— 6  nennt  mire  de  Salerne  em  im  12.  Jahrhundert  verbreitetes 

Snrichwort. 


Elwaa  über  die  Ärxte  im  alten  Frankreich 


593 


Mediziner  uod  Hippokratiker  auf  (Coquillart  Les  Droits  nouvoaux  S.  72 
Medecins  et  Ypocratistes;). 

Der    StoflF    des    Unterrichtes!     Da    rühmt    sich    Hippokrates    mit 

[eeiDeo  „Amphoriemes*^   (Jacob  La  condamnacion  de    bancquet,     S.  387 

Vom  ^avez  hien   quv  je  jöuys  De  plminirs  srcretz  de   na  füre?    Vous 

atez,   par  mmi  escripture,    Les  Ämphorümes  de  renontj   vergl.  S,  400 

YpöcraSf   m  ses  AmphorimieSj)  ^    Galen   mit  dem   Kommentar   zu    des 

Meisters  Schriftenj  einer  Qesundheitalehre,  mit  „De  morbo  et  accidente^ 

(S.  387 — 8  Et  mof/f  ta  Commentacion  \  Sur  les  llrres  de  nosfre  matstre: 

Velä  mon  occupafion:  De  cela  me  s^'ap  entremettre.     Puis,  par  escript 

■  ay  voulu    mettre    Ung  regime  de  saniU.     Et  missi  rediger  par   lettre: 

De    morbo    et    accidente,);    —    auch    sonst    mit    Aristoteles    (C.    nouv. 

—^nouv.  II  Nr.  LXXIX  S.  141  Et  ne  fut  oncques  Aristote  ne  Galten  ahm 

IBatt^om^,),  mit  Raais,  Constantin^  A?ic6nna  aufgezählt  (Rose  III  8,  91— 2 

BOwc  md  eschapper  u'en   vSistnes^   \  Par  Hippocras,    ne  (ra/ien  ^  \  Taut 

U/ttssent   bon  pftimeien,     Basis ^   CoHSfatttin^   Avicenne  \   I  out  lessiSe  la 

^couenne^)^   mit  Aviceuua  (Froiss.  II  8.  200y  209—10  Tant  yw'  Ipocras 

ei  Galten^  \  AvicetneSy   eil  orde^ierent.    Long,  est,  1039  -  .  .  Gemnetre 

Ypocras,    Gallen  ^    \   AeiceuHe   entour   le   i/eu    De  la  fontaine  Hftssnn- 

bloientj    erbalten  sie  auch  hier  in   Aviceona  und   Averroes   Gefährten 

(Jacob  La  condamoacioe   de   bancquet  S*  386—7  Conseil  discret  et  ma- 

derif  SelgneurSf  princes  de  mediciney  Quant  hien  rous  ag  conmderS,  Ceste 

cause  je  vous  assigne.     Vom  uvez   tkeorigue    itisignef    Vous  avez   engin 

irh'haultaht^  Et  de  pradique  la  radne  j  Pour  usseotr  jugement  certain^ 

YpocraSf  docteur  trh-hmnain,  Et  vous,  le  discret  Galiettj  Vous  vogez  bien^ 

quant  fag  soubz  main  Deux  gens  qui  sont   en   mesme   Igen:     Avicenne, 

seigneur   de  i/>ir,   Ei    tous^   l/expert  Averrogs,   vgl  8,  388   C'est  graut 

chose  de  vostre  fait:  Ung  chascun  fori  vous  recommandef]  S.  400  Vom 

estes  getts  de  grant  rahur^  Pour  sravotr  telz  cas  dedder:),  jenem,  dem 

Autor  von  Quatuor  fen  (S.  388  Combieti  que  j^ag  nobilitej    Pour  prin- 

^kciper  et  pour  regner,  Si  ag-je  ouriosite  De  seavoir  le  corps  gouvemer: 

Et  ä    Celle  fin    de    donner  Enseignement   phts   pronfßtuble ^    g^ag  prins 

plaisir  ä  ordonner  Quatuor  Jen,   llvre  notable.    S.  408  J'ag  mes  reigks 

scientißqueSf     Qui   sont    Tercia  fen  prinu    vgl   Feste   Nr.  XVII   2563 

iAvicennes^  le  noble  Maijtre,)^  dieaera,  dem  von  Colliget  (S.  388  Ypoeras 

lest    docteur    louable^   Galien  est   sdentifique ^   Avicenne    est    moult   hon- 

norable,  Prince  puttssant  et  nmgni/ique;  Mais  mon  eugin  philosophiqne 


1)  Vgl  üesch.  in  Nr.  CCCLXVIIF  \mii\i  des  grandeors  humaines  S.  113,  9... 
i^u^est  dtvtHuz  —  I  —  [  ÄrisioU,  Ypocrav,  et  FlaUm,  \\  ebd.  Nr.  CCCXCIX  La 
iDort  dgale  paiir  tuus  S*  182»  3—4  0«  ed  le  corps  |  Ne  ^Ypocras^  le  hon  phiaicicn? 


'Creorg  lUDbeimef 

Aqullthits  (AequaHbus?)  non  indigH^  Car  Jaij  composi  en  phisiquf  (k 
llrre  qu'ott  dit:  CoHigti^).  Hippokrates,  den  Babyloniern  (!)  zugehörig, 
wird  in  das  Zeitalter  Alexandera  des  Grossen  (!)  versetzt  (Älix.  S.  438,2 
Et  Saligos  apiele  le  bon  mire  Ypocrm;),  Galen  unter  Antoniua  Piot 
erwähnt  (Ren,  Cootref.  S,  82),  Sie  sind  die  grosaen  Meister^  mögen  lie 
nun  beide  in  einer  Keihe  (Troie  10185—6  ^V*'  meiiu  ttf  If  priseü  lOm 
fOB  Que  Gedien  ou  Ypocras^  Erberie  S.  471,  et  g^estoie  ausi  sai^e^  comme 
ßi  Ypöcras  li  g{r)fuSf  ou  com  fu  Galiens^  ou  com  fu  U  miges  ScUenums, 
ne  porroie-ge  pm  dire  ne  conter  la  bo}U4  ne  la  valor  de  mes  oigtiemm^ 
Ren.  Nouv.  4813  S/  m'aprlst  maistre  Galiiens  4815  Et  de  mmiir$ 
Ypocras  apris  C,  nouv.  nouv,  11  Nr.  LXXIX  S  141  oncques  Yp 
ne  Gallen  ne  pratlcquhent  ainsl  la  science)^  tnag  jeder  für  sich  geo 
sein  (Rem.  Am,  1329^ — 30  que  Muchaon  ne  Galgens  ne  sauroU 
garison;  vgl  Ovid  h.  v,  Merkel  546  llle  Machaonia  vix  ope  satms  m(, 
VII  sages  H.  S.  121  GaUiem  vHoit  homme  ingenieux  et  pleln  de  gram 

sem^ *)     VII  Bagea  1693—4  Onqucs  tu^  fu  u  icel  trns  Nun  hom^  U 

fust  de  grigtior  Rens^    1770  Plus  sage»  hom  de  lui  ne  fu*    D.  S.  Vi 

—  estoit  ü  taut  sage  et  si  bon  pkmcieu  que  de  touies-  vmladina  il  gark- 
aoit,  H.  S.  121  y^Vne  foys  fut  uvg  grant  et  souverain  medicin  qu^a 
nom  Ypocras  j  H  ej^pcnt  et  tant  subtil  que  en  sa  ^^cience  natoit 
gui  le  pasm.  Mont.  Fabl.  III  Nr  LXXIV  Du  vilain  mire  8,  161  Certu 
il  sei  plus  de  mecines  Et  de  rea/s  jugemens  d*orines  Que  onques  ne  mi 
Ypocf'ai.  Jub.  NRec,  II  Des  femmes  S.322  Et  lg  bon{s}  mire{$)  Ypocras,  Qui 
tant  savoU  de  midicgne  artZf  St,  Graal  III  S.  28  Ypocras  li  souveraimt  de* 
ßsi(ei)ens  (Hb,  2455  Ypoerm  li  .soverains  pltilosophe,^  qui  onques  fmd:) 
ebd,  Ipocras  fu  moult  i^ageti  hom  et  maintea  foi.^  en  ont  ol  parier,     8, 29 

—  Ypocras  fu  H  souvrains  clers  de  Fart  de  fisique.  S.  32  —  pos  ie^ftn 
li  plus  sages  clers  et  li  plus  souvrains  de  ious  les  fglosopkrs  qui  onqun 
fuiscent,    S*  33  —   Ypöcras  U  sovrains  mires  des  filosopkes.     (H  2455 

Ypocras  li  saigrs^  li  soveruins  des  pjtilosophes  —  Ypocras  le  saige  pkila* 
sophe)  S,  53  Ypocras  que  vous  tmSs  ä  phglosophe  S.  73  —  li  mgf4 
phylosofvs  Ypocras,  —  Peete  Nr.  IX  1283  Comme  Ypocras  U-  iralte  rf- 
«o/e,  XV  Joyes.  S.  145  pour  ce  dit  Ypocras^)  non  Vetu/am  novi, 
cur  moriar?),     Hippokrates*)   zudem  ein  Richter  in  physiognomiacheo 

1)  maiatre  Ipocras  Im  Sinne  von  ^Arzt'  Baxb.  et  M.  1  S  322  Ci  oomtnee  dt 
Seinte  L^ocadie:  Samt  com  ant  un  pm  la  tos,  I^r  taster  la  veine  ei  k  pox 
Mander  covient  maistre  Ipocrae. 

2)  Lamin  de  Damerey  Ruae  111  91,  i  weist  dietic  Worto  aichl  eo  woU  dta 
HippokrateB  ^(i,  als  einem  itin  befragenden,  der  da  tneiate,  zur  DnatertilicIilMilM 
MeiduDi^  voD  Votteln  gelungen  zu  oiUsaen. 

3)  Über  die  Hippokrateaaagen  ist  eine  besondere  Arbeit  in  V^orberettanfv^ 


Etwas  über  die  Ärzte  im  altfln  FraDkreicb  595 

"Fragen  (Desch.  I  Nr,  XCVIII  Vices  des  temps  S.  207,  5  Ei  trYpo^ 
cras  Jugen\s\{t]  phillosamk ^  lll  Nr,  CCCCLIII  ComplimeDt  h  une 
dame  8*  266  —  7,  3  —  4  Malst re  Ypocras,  —  Qui  jugerent  fouie  jikLso- 
fwmie^)t  Hippokrates  eio  Bürge  für  Freiheit  des  Willeos  (Deach.  III 
Nr.  CCCLXXII  Sur  1©  libre  arbitre  8.  125,  51  ...  Prince,  je  Um  qu'il 
West  chose  donnSe  Des  corps  du  cielj  que  creature  nie  Ne  pulst  fulr 
par  sa  promsion.  Puls  qu*ll  congnoist  quelle  est  sa  destinie  {Ceste  chose 
a  Ypocras  bleu  prourie),  \  Par  tranc  Vouloir^  sdon  m^opplmon)^  Hippo- 
krates Angeber  des  Rezeptes  zum  Getränke  „ypocras"  i)  (Jacob  La 
condamnacion  de  bancquet  S.  387  El  sl  wj  Juit  la  conßture  Du  boire^ 
qui  porte  mon  nom,). 

Die  Art  des  Unterrichtes  geht  nicht  hervor  aus  blosser  Anführung 
eines  verständigen  Arztes  mit  zwei  Mädchen  seiner  Schule  (Perc.  5718—9 
—  HM  mue  sage  Et  ,11,  puceics  de  s'escoie)^  aus  der  Mitteilung, 
Regnatit  de  Corne  habe  seine  Tochter  Berthe  angeleitet  (Quen.  Nr.  VI 
ö.  86,  ei   liUrodumf   darne  Berthe ^   saßlief);  sie    ist  zu   erachliessen 


1)  Di* her  denn  auch  Wortspiele;  iDesch.  IV  Nn  DCCCXVIII  Contre  maitre 
Mähten  3.337,  11  ^ « .  ^<!  quatre  ros  nous  fu  fait  li  mangiers^  Et  de  hon  vin  a 
esti  leur  moytns:  Malst  re  Ypocrus,  U  b&ns  ßslcienSj  Vtnt  au  derrain  a  VobUe 
rostie ;  Coqiiillart  Les  Droits  nouveaux  H.  72  MedectTts  et  Ypocratintee ;  Laisses 
lom  ftanlces  et  voti  moustarde^,  Po^sies  XII  La  reaülution  d'ftraours  S.  323  Pour 
en  e^tre  donc  deltvre  Prens  le  rtcipi  (V  Ypocras^] ;  weias ,  rot  (Chartier  S.  836  aus 
Martial  da  Paris  an^^efUhrt:  Hypocras  blanc^  vermeil ,  —)\  ein  beliebter  Wein: 
(St.  Bernard  14Ö3— 4  Largtment,  voment  l*ai/gtte  eortj  Fauldra  deyre  et  i/pocraa 
JübiDal' Salvandy  S  88  Ik  son  j/yinent ,  de  sa  clarie  Et  de  son  novül  yp&cras^ 
Deach  V  Kr.  DCCCLXXl  Adieux  ix  Paris  S.  52,  10  Adieu  hom  vins,  ypocras^ 
doult  compains^  MelUiBitie  1161  —  2  Vlare,  rommenlej  ypocras  Y  couroit  et  par 
hauU  et  par  bas;  XV  Joyes  S,  53  comme  ung  taMeur  de  viiis  d^un  petlt  rippope 
apres  ung  hon  hypocraa  ou  pineau,  S,  56  car  ce  n^e^t  pas  k  bon  ypocratt  qtte 
eile  a  autres  fois  cw,  e^  poitrce  It  ennHye,)\  zum  Nachtisch  vei'waodt;  (Deach  IV 
Nr.  DCCCXVUI  Coiitrt^  maitre  Mahieu  S.  3S7,  13  —  4  Maistre  Ypocra»,  U  bons 
fisiciens  Vlnt  au  derrain,  a  Voblie  rostie\  V  Nr.  DCCCCV[  Conseils  cüBtre  Thiver, 
S.  99r  27  Garmtche  avant^  ypocras  mit  portiers}  Jacob,  La  coridamnacion  de 
bancquet  S.  335  Car,  pour  compaigner  V ypocras ^  On  posera  cy  le  mestier,  vgl. 
S.  358  ^  Vypocras?  —  J7  est  encore  en  son  entier,  —  Le  voidez-vous  <jarder 
pro  cras? —  J^en  sermray  tres  -  volentiers.) ;  jedoch  lieber  zu  meiden  (Not. 
eoseign.  S.  1 63  De  bvire  vons  vueilki  garder  \  YpocraSj  clare  et  Garftacke,  8. 170 
MaltUes  gens  otit  eatö  pens  Et  huffoq^uez  par  trop  soupptr^  Par  trop  hoire  et  par 
trop  laptr  l^ypocras,  — );  borgerastre  =:  hippocriHsjticum ,  ausser  den  Belegen 
bei  GödelVoy  u.  W.  ßurgeiaalre  oot^h  Fl.  et  BI  1675  und  S.  59,  vgl.  Scbeier  zu 
BCoDD«  zu  836 1  nuti's  ^»  147;  A.  Tabler,  Zeitschr*  für  roiiiaDische  Philologie  XII 
S.  268. 


596 


Georg  MaDbetmer 


aua  der  Gewohnhoit  der  Ärzte  ^  in  Büchern  nachzusehen  (vgl,  8.  10), 
aus  dem  Wunsche  des  Neffen,  von  Hippokratee  Lehre  and  Bücher  zu 
empfaugen  (VII  eages  1S35 — ii  Voui<  mr  dtuis.^itz  ftimtpiit't\  El  de  ffos 
bons  fiUf'ea  laUsier,):  Wissen  klarnmerte  sich  an  Bücher,  Unterweisnng 
wohl  auch.  —  Den  jungen  Parithalßon  will  der  V^ater  dem  maidtre 
Morin  anvertrauen.  Der  erkundigt  sich  nach  dem  Alter,  nach  der 
Neigung  jenes  zum  ärztlichen  Berufe  (Mir.  ND.  III  Nr.  XXII  Mirscle 
de  Saint  Panthaleon:  —  3ß  ,  .  ,  Je  vous  demant^  dttes  mot\  sire,  Sf 
vous  vouldries  a  apprentiz  \  Prendre  Panthaleon  man  fih:  Ditts  oiL  — 
Voslre  ßlz?  et  quel  uage  a  il?  Dites  le  mot^,  —  Maistre  Morin ^ /oy  qui 
vom  dof/,  II  a  plus  de  quinze  ans  passez*  11  est  biau  valtton  asses  Ei 
Ineti  appert.  —  62  Ore,  blau  ßlz^  voulrez^  vom  estre  Voulentiers  mirr?  — 
Ce  qui  plaira  mon  ph*e,  stre;  A  ii  en  est.  Vgl.  18. . .  St  fen  parU  a 
maistre  Morin f  Vourras  tu  bien  avec  ha  estre  f  Oe&t  des  mires  le  nmlleur 
immtrf  Qm  Pen  sacke  e^t  foul  ce  pais^.  Er  erklärt  eich  unter  bestimm- 
ten Bedingungen  bereit,  ihn  anzunehmen  ( —  66  . .  •  Pour  ce  quc  U  vm 
ffent  et  net,  Sire,  ooulentiers  le  prendray  Et  le  tnestier  Ii  apprendra^ 
Parfaitiefnenif  s'en  H  ne  iient,  Mals  je  rous  di  bien  qu^i  ronvient  Qu'il 
me  üvrre  set  ß«^  entiers,  Et  dix  Iwres  de  voz  deniers  Avolr  avec*  — 
Je  voHS  pmemy  d^argent  sec  Vouleutlers.  Or  fen  amenez  Et  f?om  pri 
que  ii  apprenez  Le  fait  de  degri  en  degri  Si  que  Je  vom  en  s<ichf  jri 
Mals  Je  voulrai/y  ne  vons  ennult,  QiCavecqup^  moy  chascnne  nuit  Viengne 
Jesir,)^  Er  mahnt  ihn^  aufzumerken,  wenn  er^  der  Meister  arbeite 
(92  *  ,  *  Or  ne  met  pas  en  nonchaioir,  Quant  tu  besoingnier  me  rtr* 
rtts^  De  rcijardtr  con  tu  fem.'i).  Er  will  die  Pflanzen  angeben ,  au« 
denen  Salben  herzustellen  sind  (411  .  .  .  Ore  pour  ta  sciencr  acroistre, 
II  te  fault  ies  herbes  congnoistre  De  guot  te$  oingnemens  feras  Quani 
tu  de  moy  parti  svras.).  Er  will  ihm  die  Zubereituog  lehren  (-134  ...  Or 
te  dlray  que  tu  J'eras:  D'aucunes  cueUllr  m*ai  yras.  Et  je  te  mouM^rray 
conment  Tu  en  feras  bou  oingnement  Au  rdourner,). 

Reichtum  der  Schilderuagen  von  Behandlung  des  Krankea 
bietet  willkommen  Ersatz  für  Kargheit  der  Nachrichten  über  Ausbildang 
des  Arztes. 

IndeSj  auch  über  Wunden  und  deren  Heilung  ist  der  Hob  n  kriega- 
froher  Zeit  hie  und  da  knapp:  (Aquin  843  ...  —  ung  mlre  — ,  Qm 
(tant)  sa  plalc  a  bien  inediclnö  Tont  le  gulrlt  ainz  le  tiers  jour 
182Ü  .  ,  .  —  ung  mire  —  Qui  de  sa  plage  a  duc  J\fewi-ea  samlm 
Tunt/ut  0  luy  que  ii  Hut  en  santl  KCharr.  3486—7  Cil  ßst  la  nuH 
au  rhetmiivr  Tant  de  bien  con  feire  ii  sot.  Perc.  13435 — 6  En  aus 
garir  tant  entvndi^  Dedf-ns  .  Vll.jors  salns  le»  rendi  vgl.  13441  -*.0r 
ne  voel  men  conic  alongier  Ci  endroit,  ne  moi  dilaier  Por  coi  garirmt  ti 


Etwas  über  die  Ärzte  im  alten  FraDkreich 


597 


baron:  Mont  Pabl.  III  Nr.  LXXI  Des  trois  Chevaliers  et  del  chainse 
S*298  Üb  fait  ses  phnes  remuer^),  Emp,  Coust,  228  //  fist  dou  garir 
«OH  pöoir  Nouv.  frg.  da  XIII'*  8.  L'empereur  Couatant  S.  11  ii  mire 
alhent  tani  entour  Penfant  ¥11  fu  garis.  Li  eonted  doo  roi  Flore  et 
de  la  belle  Jehane  S.  107  si  ßsi  sa  plaie  ofaUier.  Atre  per*  5721  Et 
Bt  ßst  sa  plaie  atortier  Cl^ora.  962  .  .  .  jPw  un  petit  naorh  ou  corü, 
Mais  n'estöä  jjas  plaie  morih.  Tant  ot  fait  k*ii  fu  nmonth^  Qir. 
Robb,  8.  191  Enqui  ßst  bint  garir  sa  pSnlleme  plaie  Nouv.  fr^.  du 
XIV*  8.  Hiötoire  de  Foulques  Fitz  Warin  S.  33  et  yleque  ßst  medi- 
ciner  lur  pktyes  S,  47  Le  roy  ßst  mediciner  ces  playes.  S,  48  Quant 
Fouke  le  Brun  fust  scyn  de  sa  playe,  S.  62  E  ileque  fust  Johan  sani  de 
sa  playe.  S,  101  e  Johatt  de  Rampaym  medicina  cfs  playes.  BSeb.  I 
Nr,  VI  310  MiHechiner  sr  ßst^  et  yarir  par  J.  m/V),  zumeist  jedoch  wird 
er  durch  seine  Lebensweise  befähigt,  aus  eigener  äd Behauung  heraus 
zu  sprechen»  durch  des  Publikums  Neigungen  gezwungen ,  mit  behag- 
licher Breite  bei  manchen  Einzelheiten  zu  verweilen,  Einzelheiten,  aus 
denen  wechselöeitige  Erhellung  ein  zusammenhängendes  Bild  ge- 
staltet : 

Während  des  Marsches  wird  Halt  gemacht,  während  des  Krieges 
Waffenstillstand  geechlossen:  die  Verwundeten  erlangen  Zeit  sich 
untersuchen  zu  lassen,  Zeit  zu  genesen.  (Troie  10257^ — 8  Graut  leisir 
rauront  li  naiyrS  De  revenir  en  lor  santS.  Otinel  S.  26  Nii^trc  rmperere 
\fait  Franceis  arei^tier,  Sur  Vere  dd  Ton  hs  a  fait  oateilicr^  Vint  jors 
pieniers  les  ifeit  df-murer.  Lur  chevahfunt  seiner  e  repmer  E  lur  malades 
guarir  e  mesciner.  Alix.  S.  191,  26—7  Puisfurefit  U  Grijois  des  mires 
regardSj  Et  dl  qiCen  otä  mestier  rafresci  et  bendS  S.  2(*9;  10  .  .  ,  La 
herbegent  la  nuit  por  lor  cors  aaisier  Del  roi  mnt  regardS  fouf  li  fiavre 
{var,  4  eingesetzt)  fourrier;  Lor  plaies  fönt  laver  et  terdre  et  essmiery 
Et  Jus  d^erhe  queflir  et  enplastre  loier^  VLoM^k.  &\W—\  Pour  les  nmlades 
sejornoit  Devant  I  bore  que  pris  aeoit,  6314  .  .  .  Ptds  iaisa  Karies  ses 
grans  genSy  Pour  faire  leur  aaisemens,  A  Panpelune  sonjorner,  Pour  les 
malades  resaner.  7863  ,  .  *  Sor  faigue  d^Ehre  ont  loyes  fetes  Pour  leur 
malades  miciner  Et  pour  les  nfwres  resaner^  Ren.  Nouv*  1974  Et  les  navris 
faire  tjarir.).  Das  mit  ihnen  übersäte  Schlachtfeld  hallt  von  Geschrei 
wieder.  (Troie  10138  Et  angoissos  sont  U  navri,  12574—5  La  veissiez 
tant  angoissos  Qul  sont  navre  et  qui  $e  plaigttenty  20034  Olent  M.  navrez 
gut  se  plaignenfj  Garin  II  8.  140  Grans  fu  li  brais  et  graut  furent  li 
eri;  Ei  li  navrS[s]  vont  criant  Dieu  merci.     Alix.  8.  31,  24  —  5  Maint 


1)  Dies  remuer  noch  Gayd.  S.  252,  Biiat  465,  vgl,  Carpentier  iL  W.  2  reinuer 
und  A.  TobkT,  Göttioger  Gelehrte  Anzmgm  1877,  S.  1604. 


598 


3eorg  Matiheimer 


navri  oisies  iluec  crier  et  hraire ,  Qui  preu  chevcJier  furent  et  franc  et 
et  deboinaire.  S.  2fX),  12  Entor  Im  oisies  navris  crier  et  braire,  Ren.  I 
Nr,  XI  2126 — ^7  Lii  ot  et  (frant  cri  et  grant  ku  Des  abatus  et  dm 
piaies.  Ren.  Nouv.  39B0  — ,  /i  navre  hraient^).  Scheuen  sich  doch 
nicht  einmal  grosse  Helden  vor  lautem  Schraerzesnif:  da  klagt  Begon 
(Garin  II  8,  89  ße(jon  desannent  dont  enjorce  li  criSf),  Eneas  (Eneas 
S.  56),  Garin  (Garin  H  S.  142  Diex/  com  se  plaint  li  LohSnns  Garinsfj, 
Saletron  (Älix.  S.  34,  32  — ,  et  eil  geta  un  brali).  Es  jammern  Ver- 
wandte, Freunde,  Untergebene  (Troie  10171  ..,  Dame  Ämlromacha  $a 
moillierSf  Qui  il  iert  sor  toz  altres  chiera^  Plora  des  ielz  moH  tendrt- 
ment,  Et  entor  lii  puceles  C,  La  n*ot  e^char^  ne  gapf  ne  ris.  20100.-. 
Assez  ot  lä  crie  et  hraity  Ok  Diomedes  fu  navrez.  Onques  nus  hom  dt 
ittere  nez  Ne  vii  plorer  tant  chevaiier,  Ogier  3344  Por  li  Juni  duei  duc 
(i  conte  e  princhier,  FCandie  S,  72  Moli  demoinent  gnmt  duet  Franem 
entor  Foucon:  S.  73  De  ia  plme  Foucon  furent  Frmiqois  dssüez: 
S.  74  De  la  plme  Foucon  dut  aa  Franrois  peser^  8*  75  Moli  parurent 
Franpöis  couroreus  et  dolent  Por  Fom'on ,  qti*il  virent  navri  molt  dure- 
mettt.  Durm.  8661)  ...  Li  rois  Artus  fonnent  sospire  ^  De<it9U  ^n 
euer  est  molt  ins  De  son  neveu  qui  est  naeres,  Ren*  I  Nr  I  1610  MoU 
le  dotosent  et  conpleignent:  Ren.  Nouv.  713  So  gent  —  grant  dml  fofd, 
Ciaria  13  «66  .  .  .  Mes  quant  Laris  navre  troverent^  Grant  duel  en 
mainent  li  plmot^  Et  Chevalier  et  vavtMor  Conmunement  irrtuit,  U 
piaigntHf;  Sarhiez^  que  mie  ne  sen  faignent!).  Aofelia  heuchelt  Trauer; 
(PCaodie  H.  30  —  AYf  s'agenoilla,  Et  dit  (ismires:  —  ^Dites  s^il  garira? 
Se  il  en  muerty  la  lasse  que  fera,  Qui  eint  ra  querre  et  sonor  en  laissa! 
Ja  en  sa  vie  nule  joie  n'aura!^  LorsfaÜ  settiblant  que  por  Im  se  paema: 
Alis  poi  Pefi  fu\  8*  31  De  sor  ses  ßans  li  a  ces  bras  geiis,  Vers 
lui  Festnint:  ce  dist:  —  ^Slre  entendeZf  |  Que  Thiibaut  soit  gueris  ei 
respasses,  Äprh  /erat  toutes  vos  volontis'^  Ce  dist  de  boche:  ailhrs  irrt 
ses  penses.  Molt  est  corage  de  parole  sivris;  S.  78 — \)  sen  faxt  mi  duel 
si  grant  Que  dl  ne  cuident  mie,  qui  la  vont  con/ortant,  Qu^eJe  puisu 
veoir  le  soleil  esconsant,  —  Moult  gramentent  et  pleureni  por  Foucon 
Candie:  Änfelise  en  fit  taut  que  ceis  ne  cuident  mie  Qui  Pont  ä 
/orter  que  long  ues  dure  sa  vie.).  Das  Feld  wird  abgesucht  ( FCandie 
S.  33  Ätunt  commandent  que  li  champ  soit  cerchiis  Qu'unc  nU  retnaigti^ 
des  mors  ne  des  plaiis.  Alix.  S,  32,  2  Et  les  navris  ferh  a  vos  mires 
saner,  S,  411,31 — 2  Li  rois  i  envoia  ei  le  camp  fait  cierkier ;  Les 
mors  et  les  navris  fruevent  par  le  vergier,  Alex,  le  Gr.  S.  88,  185  ^E 
les  vis  faites  prendre,  si  les  ferons  saner.  200  y^Les  vis  ferons  garir  — ), 
das  7.UV  üuratlÖBchung  mitgenommene  Wasser  gereicht  (Alix. 
S.  411,  25—6  ^Et  eil  qui  iront  querre^  atent  atgkes  en  lor  corB^  j^Qm  m 


Stwas  Eher  die  Ärzte  im  alten  FrEDk reich 


&d» 


soient  estaini  por  le  caut  qui  est  fors,^  36  A  boire  H  donireni  por  U 
calour  laister,  Jer.  3194  Ilttec  vinrent  les  dames  chascune  rebrachie; 
Chelui  qui  soif  avoif  out  la  bocke  moiliie;  Ckascu?i  oni  abevre;  ce /u 
moult  grans  ate*)^  Können  die  Verletzten  gehen^  so  werden  sie  durch 
Angehörige,  Bekannte  fortgeführt  (Elie  1324  —  et  les  naures  en 
guienL  Garia  I  8.259  Si  Vemmenerent  iä  dedens  Saint- Quetüin:  Älix. 
S.  86, 31—2  De  jeuste  le  tournoi  rmujuieni  sl  privi  Pur  detries  la  ba- 
talU,  tout  droit  ä  la  ciii;  RMont.  8.  36,  23  —  4  Li  quetis  Do  de  Nan- 
tueil  et  Aimes  li  ferrant  Par  defors  la  hataiUe  vonf  lor  frhe  menant 
Hörn  3486  Les  malemmt  nafrez  ad  vomluit  mut  bonemeni,  Gayd,  S.  58 
Dedens  son  Ire/  remmenetent  errant,  JCondS  I  Nr.  XXI 11  Li  dis  dou  Che- 
valier a  le  inance  735  Ei/u  retnenes  ä  sa  tente.  Raudoyn  S.  8  —  eifut 
mene  le  conte  8.  33  Et  Guillaunie  de  Gavre  emmena  Baudoin)^  wo  nichti 
weggetragen  (Gorm.  553  Puis  Vunt  porte  al  paveilluuy  Troie  16227 
.  .  .  ChascuHS  d'els  eat  si  gregiez  Qu'a  peine  pnet  e.ster  sor  piez.  Plaii 
se  sorti  si  et  navri  Que  del  champ  en  furent  porti.  Eneas  8.  56, 
Ogier  3343  Le  roi  enportent  —  Fier.  S.  46  „S/re,  diu  Fierabras,  pour 

DieUf  car  m'enportis; CeHes,  dist  Oliviers,  je  sui  forment  iiatris; 

j^Ja  par  moi  nU  ser[i]is  cargiiSy  ne  rernuis.^  9.  47  j^Gentis  queus  Oliviers^ 
pour  Dieu.  car  menportis;  Porter  m'en  poras  bleu  —  8.  48  iUais  de 
Fierabras  est  cargiis  et  encombris.  FCandie  8, 64  Le  roi  emportent 
bUcie{z\et  dueillan{s](ß  8.  77  LoSgs  et  GuiUaume  in  ont  Foucon  port4 
Chr,  Ben.  n  1298—9  Midt  volenter^j  non  a  enmz,  Emporteiit  del  champ 
lur  nafrez;  Alix.  8.  306^  14  Si  hmnme  remporth'entj  de  cou  ßsent  savoir; 
Ren,  I  Nr.  I  2197  Lo  roi  enportent  si  baron  Durm.  13790  Lors  l-en 
portent  li  ckevalier  Ant,  I  8.  39  Carborans  fu  navrisy  SoUmans  l'efi- 
porta:  Jer.  3193  Les  navrh  emporth^ent  ioins  d^iluec  une  archie. 
KCoucy  7516  —  7  si  renpoHerent^  Le  ckastelain  Ren.  Nouv.  714  Ilors 
de  la  priesse  porti  foftt  HCapet  S.  192  Dant  le  prisent  si  homme 
ä  qui  il  anoia;  Mis  roni  hors  de  l'assaHltj)^  sei  eß  auf  den  Armen 
(Tyolet  557  ...  Si  li  prie  molt  doucement  Et  molt  tris  amiable- 
ment  Qu'ele  portast  cest  ckevalier  —  563  Le  ckemlicr  cn  a  /tort^f 
Ren.  I  Nr.  XI  1472  Si  le  portireut  entre  braz]i  sei  es  auf  dem  Schilde 
(Troie  16235  Sor  son  esou  en  Ju  portez,  Thebes  8.  211  Fier.  8.56  Sour 
son  escu  ii  m*  le  fait  coucier  souS.  Puis  reu  ont  li  baron  tout  sonavet 
porlS;  Mort  Garin  8.  153  Moine  r emportent,  sor  un  escu  Pont  mis 
RViol  8.  104  En  J,  escu  le  fait  couchier^  Que  ne  piusf  pas  chevauchier ; 
Cl^om.  10096  und  11613  Deseur  son  escu  fönt  couchie^  11628  . . .  Sor  son 
escu  en  reporlerent  |  Durbant,  et  parent  et  und  Liement  sont  dou  champ 
parti)^  sei  es  auf  der  Bahre  (Rou  1  3944  De  morz  e  de  nafrez  en 
portent  maint  en  biere.     Garin  1  S.  212  Vint  biires  ot  que  navris  que 


600 


Georg  Hanheimer 


d*ociSj    vgl,  n  S.  249  ^Ques  kons  eM-ce  qü'en  celle  blf^re  gid?   E$t-ü 
maicides  ou  navris  ou  ocis?"*    AHx.  S.  191,  10  Et  remis  m  liiierre  et 
derrier  aprestS.     8.  283,  37  Ses    narres  mist   en   biere   —    Jeh.  et  Bl, 
4485  —  6  Puis  8*en  ß$t  porter   en   titiere  Duskes  en   son  paU   arrien; 
Ren.  Nouv,  816—7  Lors  a  commandi  c'on  etnport  Ysentjrin  en  une  Nh'ert^ 
Bast.  1769  Quil  en  fu  nportSs  dedens  une  litiere;  Chron.  Qod,  7l>80 
Ses  gens  en  la  litiere  Le  mistrenty  sans  aler  arrikre,  Quant  c&niredire  n^i 
roskrentj  En  la  Htthre  le  posdrent^).    Sie  wird  wohl  auch  eigens  bereitet 
(Qarin  11   S.  88    Et  fönt  UHhe   sor  quol  il  Pont  a^sis;)^    für   Roonel 
fertigen   die  Barone  eine   aua  Stabholz,    die  sie  mit   Qras  ausstopfen 
(Ren.  I  Nr.  XI  482  .  *  .  Une  biere  fönt  de  merrien  Li  baron,  onques  n*i 
out  autre,    Si  out  dedenz  cocie  le  veautre^  Mes  eim  ont  mis  herbe  deso2.\ 
die  Gefährten  des  prevost  stellen  zwei  aus  abgehauenen  Asten  her  und 
koppeln  Claris    und   Laris   an   (Claris  5641    ,  .  .    Pm/.s  ont  .II,  bieten 
aportees  De  rtwues^  qu'ii  ont  copees     Les  compaignons  demis  coplerent ^)^1 
für   Laris   wird    eine    aua    Gezweig    und    Blattwerk  zugerüstet   (Clarial 
13377  .  .  .  Une  biet*e  ont  apareillie^  De  ramee  est  et  de  foillie; 
en  la  biere  coucherentj);    entweder  wird   sie   von  Menschen    getragen 
(Mßon.  I  8.  221  Roman   de  Triibert  1(.HJ4  ,  .  .   Et  li  Diis   qiü  fortneM 
Be  deidty  Ne  puet  soufrir  le  chcvaucliier^  Si  Pen  portent  li  chevalier  En 
letir  eous  en  une  Utiere  Toui  autresi  com  une  biere,    ÖrV  chadd  entreni 
tot  de  nuit,  Claris  13380  —  Vem  porterenf.    Ant.  1  8.  84  Ai  conte  Esi4^\ 
venon  Jont  la  hieve  aprester,  A  douze  des  plus  povres  de  Vo$t  se  ßst  portrrfi 
Douze  deniers  de  Luque  ä  chascun  ßst  dofief\)j  oder  Pferden,  Maultieren 
aufgebürdet  (Brut  9119  —  20  Porter  sa  feit,  si  com  en  bihe  Ä  chevai 
en  une  litiere.    Ren.  1  Nr.  XI  497  ,  ^  ,  La  here  trossent  e^  cherax,  Puiä^ 
chepauceni  le  /uns  d'un   vauz    Tot  belement  et  n  loisir.    Tot  soavet  a 
Vaserir^   vgl.  490  .  .  .  Meintenant  commande  a  sa  gent  Qne  U  gardent 
qu'il  8oit  aese.     Et  eil  qui   en   sont  a  malese   De  ce  qtie  il   malade  fu 
Seti    entremetefd  et  fait  fu   Ce  qne  li  rois  ot  conmande.     Ch.  II  esp 
1902  *  .  ,  Ei  une  litiere  menoient,  Couuerte  dun  uertneil  samtig  S'ereni 
doi  palefroi  petit  Atele  devant  et  deriers.     Dedens  gisolt  uns  cfteralins 
Ki  naures  ert  dun   frone  de  Imtce  8t.  Graal  III  Histoire   de  Grimaud 
S.  502  Ataintenant  fönt  U7te  litih'e  appariUier  sor  ,11.  multM  sueifam* 
blam :  et  kant  ellvftdt  apparilliie,  si  couchhent  le  roidesu^  vgl  Baudojm 
8.  96  —  itne  litiere  que  l'en  menoit  ä  ,1111,  gros  ch&vaulx,  oii  il  g  atoit 

grant  nombre  de  gens  d armes  qui  la  conduinoient,  ,   c'est  ung  che- 

mlieff  €*est  Hue  de  Bonnes,  qui  est  moult  hardi  chevalier  ei  qui  a  bien 
(Puige  sept  vingt  ans^  et  tant  que  pur  viellessej  il  a  petdu  la  veue:  iwyijV 
poitr  ramour  de  vous,  il  a  icy  voiäu  renir:  Berte  2366  .  .  .  liluncke* 
Jlour  la  rome  ont  en    litiere  mis  Entre  deus  purlefrois  qui  fnrenl  di 


Etwas  fiber  die  Ärzte  im  alten  Frankreich 


601 


I 


grant  pris,  Car  ne  pot  chevaucMeTf  tani  fu  ses  cuers  maris,).    Auch  auf 

dem  Rosse,  auf  das,  gleichwie  auf  den  Karren  (Mont.  Fabl.  IV  Nr.  C 
De  la  darae  qui  fist  batre  aon  mari  8.  142  Sor  ia  charete  ua  lit  li/ontf 
Ei  docemant  cochi^  H  ont:)^  ein  Bett  kommt  (Aquin  1819  , . .  De  main- 
tenetit  a  Charles  commendS,  Qu^en  face  tost  ung  lit  encoiäurSj  Oü  le 
duc  Nestnes  soit  vonche  et  posi ;  Et  len  le  fist  dh  qu^tl  ot  commendL 
Ne8me{z\  h(\ij\  duc[s\  y  ont  mis  et  pos^,  Desits  cheialx  (il)  fonf  nrgs  et 
poBtif  vgl.  1817  —  8  ^Jmnis  de  cy  ne  seri  remuif  jiSt  ge  ne  soy  eti  litiere 
potiS,^  Alix.  S,  412,  1  A  IL  chevaus  li  fönt  i  lit  aparillier;  vgl  Alex, 
le  Gr,  S.  78»  2  Lo  chuhaieit  lo  rei  li  funt  ajaireUer;  Mer.  8.  202  et  lit 
Vont  m/s  8ur  dem  chevanh  qid  n^erent  pm  Braidiz;]^  wird  der  Ver- 
letzte weggeschafft,  den  man  hinaufbringt  oder  beim  Aufsteigen  unter- 
stützt (Gorm.  551—2  Piiis  fad  munte  t^iir  un  gascivij  Ü€Stri{e)u  H  Uni 
li  reis  le  jur^  Troie  9735—6  Si  home  lige  natural  Vont  tost  montS  en 
un  chetml ,  Hots  de  la  presse  len  ont  tretf  HBord.  8.28  Si  Chevalier  l 
Vvmu  toui.X.j  Qui  li  aidierent  volonfierSf  non  envis,  Parmi  les  Jians 
^  m^fefcent  Gerardin,  {Si)  leleverent  sor  le  ceval  de  pris:  Quant  il/usus, 
ä  poi  jus  ne  cai;  .IJI.fois  se  pasme  pour  le  mal  que  senfi.  FCandie 
S.  64  Monier  le  fireni  Buirons  et  Bohasis  Moll  fu  blMes;  sichevauche  ä 
envis.  Hörn  3534^ — 5  Godmod  prent  sun  seiynur  ki  nnkore  est  vifs^ 
Sur  un  destrer  amblani  belement  ta  mis,  Meon  I  S.  223  Roman  de 
Trubert  10Ü2  Tuif  li  aident  ti  re^nonter,  RViol.  8.233  Par  de  desus  j\ 
palefroi  Le  fönt  monter,  BCom.  \lh%Corsolf  ont  n^rmnU  seur  un  corani 
destrier;),  während  des  Rittes  festhält  (Hörn  3536  . .  .  Ei  eil  est  derrere 
li  snr  le  destrer  ctms;  Suefpar  do^ur  entre  ses  braz  Päd  pris.  Pur  li  suef 
porter dreitenunt  ä  Bean-Nis.  Perc.  13321 .,.  Et  Carados  enmmble  od lui; 
Sor  ,  /.  chenil  i^renf.  andui^  Car  eis  ienir  ue  se  p^ust  Se  d'autrm  aide  neust 
Mai^  Carados  soef  renmainey  Mer.  S.  202  Atant  i'ont  pris  Entre  lenr  braz^ 
el  lit  Pont  mis  —  atant  s'en  mnt  le  pas,  RViol.  8.216  y^Sour  mon  cheralf 
qtiefaimolt  chier^  Vous  porierat  Nouv.  fr^.  du  XIV"  a.  Histoire  de  Foul- 
ques  Fitz  Warin  8.  ILMJ  Jokan,  sonfrere,  sayly  derere  Fouke  sur  le 
destrer  e  ly  sustint  quHl  nepoeit  cheyer^  e  se  mistrent  ii  fayie^).  Es  geht 
an  einen  schattigen  Platz  (Aye  S. 96/7/Mfc:  ot  .1.  bei  ombre  tot  droit 
desous  ,  I.  arbre:  —  La  couchierent  le  ducj)y  in  die  Herberge  (Aquin  1825 
Droit  aux  herberges  Pen  ont  wouU  tost  portL  Alex,  le  Gr.  S.  89,  216  Ä 
rauberge  remportent  li gentil soldaer.  Durm.  13817 ^,^rf  herberge  est  rerenus, 
Ciaria  16673 i>m^  a  son  hostel  l'em  jmrierentf),  in  das  Zelt  (Gorm.  553 
Fuis  Vunt  porte  al  paveilhm,  Troie  16235 , ,  •  Sor  soti  escu  en  fu  portez^ 
Treis  feiz  sefti  anceis  pasmez  Qiiilfu  dedans  son  pareillon.  21491—2  De 
la  baiaille  Pont  fors  fraif^  Et  il  ters  ses  fenf^'S  s'en  vait.  Eneas  S.  56 
ßou  I  3368  Nafrez  e  mehaigniez  funt  as   ires  empörter.     Fier.  S.  47 


G09 


Georg  MaDheimdr 


^Porter  m'en  porm  bim  as  loge^^  et  as  trh;  S,  56  Onques  n€  $'art^0rmt 
deai  au  maistre  trS.  PCandie  S.  73  En  la  tente  Femporfmt :  —  S.  77 
Ei  en  son  tref  couchii^  Älix.  S.  412,  2  Droit  au  tref  AUxandre  p&rfent 
le  Chevalier,  Perc,  5723  Ptiis  Pont  au  tref  le  roi  portS,  Heruifl  S,  27 
Gaid.  S.  58  Dedens  $oh  tref  l'emmenerent  errantf  BaudojD  8.  33  Ei 
GiiHlanme  de  Garre  emmena  Baudoin  en  ses  tentes  pour  faire  adouher 
scH  plaies  JCond^  I  Nr.  XXIIl  Li  dia  dou  Chevalier  a  le  mance  735 ß 
fu  remefiSs  ä  8a  tente,) ^  in  den  Palast  (Cov.  Vi v.  799  Donf  se  coutÄ*'' 
renf  par  leanz  li  plaiij  Garin  fl  S.  89  Begon  enporteni  au  ch 
de  Belin.  FCandie  8.  34  En  une  sah  sont  porli  li  navri.  Ren. 
Nr*  I  2197  —  8  Lo  roi  ettportent  si  haron  Droit  et  palms  de  sa  me 
Nr.  XI  513—4  Si  sont  renn  a  la  tn^son  Mon  segnor  Noble  le  Hon,  M^an  f 
S.  223  Roman  de  Trubert,  liXMJ  — 1  //  a  un  chmtel  prh  de  ci  Oit  jt 
me  poudrai  sejorner,  RVioL  S.  104  El  ckastiel  le  porterU  errani. 
Bast,  1772  Et  puis  en  fu  porth  ens  et  palais  de  pierre.  RCoucy  7516 — 7 
—  si  Fenporfermt^  Le  ehastelain  ens  el  ckasteL  Cleom.  10096  Dedenz 
le  chastel  Fempurterent.)^  in  die  Stadt  (Troie  19293  ,  ,  ,  A  la  ciii  lo 
petii  pas  S'en  retoi*nh*ent  wat  et  las  Blecii,  navri  et  travaillii^  De  pluie 
et  de  sanc  sont  moiUie ;  Mhde  ro  lor  tmt  alqnes  bff*n^  Qu^esii  mnt  sor 
tote  rien,  Car  osfex  ont  bons  et  garniz  Et  de  vitaille  repdeniz;  MarckU 
trovetit  grant  et  plmier  De  quani  qu'a  cors  d'home  a  meMien  20025*.* — , 
et  U  navri  Furent  la  nuit  bien  onteU.  VoletUiers  lor  f et  Pen  tel  rien 
Quis  assoage  et  fet  grant  bien.  Ogier  3343  Le  roi  enporteni  ä  Moni- 
Loon  arier:  Thebee  S.  211.  Garin  1  S.  39  Et  par  les  rues  vit  let 
navris  venir,  S,  42  Aim  l'emmena  en  la  eil  de  Paris,  S.  258  8i  fem- 
mmirent  lä  dedens  Saint-Quentin:  Mort  Garin  S.  95  Et  en  la  viU  n- 
fu[r\{i)ent  li  nairre,  AI  ix.  8,86,  31 — 2  De  JouMe  le  tortioi  Pen  gtdefU  »' 
privS  Par  detries  le  baialle,  toui  droit  ä  la  cüi;  Alex-  le  Gr.  S.  78,  3 
En  la  cipt^  t enporteni  li  gentil  chivaler,  RVioK  8.  216  —  tant  que 
farai,  Trfjuve  vile  oä  vous  laisserai ;  Clariö  5644— 5  ^ /«  rile  le.'i  rapor- 
terent  Chies  le  prevost,  Baat.  4719  Vers  le  chiti  femmament  dalant  ff 
piain  d\'rour.  4733 — 4  repairent  Sans  buudour  Par  derern  la  chiii 
Baudoyn  S*  8  et  fut  mene  le  eonte  4  Millan  et  le  conte  avec  po 
gu^rir  sez  plaies.  vgl.  8t  Graal  III  Hiatoire  de  Gritnaud  S.  588 
grani  vilte  ei  mereillouse  on  li  tnalaide  et  li  navrei  reposeroient,  S,  651 
et  li  naerei  fnrent  reverchie  ei  niSdicinei  de  lor  plaies  et  remestrent 
en  la  cille,  tant  quHl  furent  garit  et  repasseit.).  Sind  Arzte  nicht 
da,  80  werden  sie  von  Verwandten  (Bneaa  8*  56.  Chljon  6604 
Dn  cirurgiien  qui  favoit  De  cirurgie  plus  que  nu$  Lor  f$i  mandw  U 
rois  Artus.  ChAl  esp.  3334  //  a  mandes  iantost  ses  mire$  Darm.  8664 
Les  maistres-mires  i  mena,    ^672— 3./.  bum  mire  8ag€  ei  loiat  Fait 


Etwas  tib^r  die  Ärzte  im  alten  FraDkreicb 


603 


li  rois  ctvant  apeler,),  von  Freunden  (Pier.  8.57  Karies  en  a  ä  soi  ,11. 
mires  apeUs:    FCandie  S.  77  LohjB  et  Guiilaume  — ^  —^  et  h  mire 

rnand^.  Äquin  1826  Qttant  Üz  y  sont,  untj  mire  oHf  mande^j  MFce, 
Chaitivel  162  E  si  ii  nafrez  puet  guarir,   Volentiers  nt'vn    entremetrai 

■  E  boHB  mires  li  baill&raV  173—4  S*ifjes  mires  a^eit  nmndez^  Sis  a  ai 
Chevalier  livrez^  Clans  5645—6  Chies  ie  prevost^  (jui  a  fei  otf^rrc  Alt  res 
par  toute  cde  (erre)f  vom  Herrn  (HBord.  S.  32  Karies  munda  .1, 
mire  bien  apris;  Durm.  13808  Ains  fait  venir  8on  maistre-mire. 
RConcy  7521  ,  .  .  Et  tous  ses  mtres  ßst  mander^  Qu'eminf  viengnent 
Sans  aresier,  Mires  n'avoit  miilours  el  monde.  Ren.  Nouv*  821  Li  Roii^ 
a  fait    mires    mander^)^    von    Uotergebenen    (Ogier  3344  —  5    —    duc 

■  e  conte  e  princkier,  Les  mires  mandent  — ),  von  Knappen  (JCondo  I 
Nr.  XXni  Li  dis  dou  Chevalier  a  le  mance  737  Si  esquyer  quiereni  J.  w/re,) 
kommen    gelassen,   herbeijreholt.     Auf  einen  Tisch  (Tyolet  568 

■  Sor  une  table  i^a  muchiiy),  einen  Teppich  gestreckt  (Troie  16238—9 
Sor  UH  faltre  de  cichton  Le  eoickirrent,),  werden  die  Verwundefeen 
sanft  der  Rüstung  entledigt  (Qarin  I  S,  259  Ihsarmi  tont,  S.  266 
Jl  le  disarmenf  dd  blaue  hauberc  treslis^  II  8.  89  Begon  desarmetit  dont 
enforce  li  cris,  S.  177  {Le  cuens\  GmUmmie[s\  de  Mondinf  au  vis 
fier,  Ottt  desann^  tantost  si  escnier;  Äye  8.96  —  sonavet  le  desar- 
ment.  ChSax  I  8.  145  Pur  engarder  la  plaie  fönt  tantost  desarmi 
Alix.   S.  91,  24    Le   duc    Buk    desar ment   li    ,1111,  ßl    raiel;    Pier- 

■  S.  56  EoUfins  et  li  Danois,  eil  lioi  tont  desarme;  FCandie  S.  64  Au 
desarmer  ot  assez  des  plnrans^  S,  73  —  illec  fu  demnnes,  S.  75  //  le 
fönt  disarmer:  ses  dras  furent  sanglent.  Bertran  li  deslaca  son  heaume 
beUement.  Tyolet  563  De  ses  annes  fa  despoilliej  RMont.  8.36,30  Le 
haubere  li  deslacefit  et  le  hiaume  luisant ;  Ren,  1  Nr.  XI  3087  Desarmer 
le  fönt  meintenant  j  Durm.  8653  .  •  .  Son  escu  et  son  elme  osterent  Si 
vallei  qui  pres  de  lui  erent^  Sa  ventmtle  fait  deslacier,    13810  Tantost 

■  quHl  Va  fait  desarmery  Morfc  Aym,  1971  , . ,  II  li  deslacent  lo  vert  elme 
JemS  Et  li  deseelgneHt  lo  bmi  branc  acere ,  Dd  dos  U  traient  lo  blaue 
auberc  safri^  Et  lo  bliattt  de  paile  gironS:  Tot  remest  nuz  jmqü'as 
braies  oster,  Merlin  II  8.196  Quant  li  rois  fu  laiem  descenduSf  on  le 
d€sarmef   RViol  S.  148    Li  dus  Mite  U  ßst  oster  Les  armeSj  S.  265 

■  A  Gerart  desarmer  etitendent^  Gayd.  8*  58  Lors  desarmerenf  le  Che- 
valier vaillantj  252  Les  barons  ont  erramment  desarmeZy   Claris  5635 

_    Claris   desarment  döucementi    5638  —  a  ses    compaignons  lors   reuve^ 

I    Qu'il  le  desarment  bonnement,    Et  il  si  fönt  isnelement;  EnL  Og.  6720 

Karahuel  ont  Sarrazin  desarmi^    Cl^om.  10087  .  , .  En  son  seant  Font 

relevi  Sa    geniy   et    si   li    ont    osti  Son    hiaume  y    et   errant   deslaciS. 

11675 — QDurbant  amsi  desarmi  oretit  Au  plus  doucement  que  ilporent. 


Georg  Manheimer 


JConde  I  Nr.  XXIII  Li  die  doii  chevalier  a  le  mance  736  Et  fu  dt* 
sarmes  sans  atente;  Nouv,  fry.  du  XIV  *^  s.  Hiatoire  de  Poulques  Fiti 
Warin  S.  98  E  lä  ae  desarmrrent  en  un  fßoschage.).  Frauen  voUziebeo 
die  EntwafTauDg  (Troie  10157  ...  Sa  mere  ie  prisi  en  ses  brtMZy  Et  lis 
serors  ostenf  ies  taz^  Del  chief  li  ont  le  hialme  oafe^  Del  sanc  de  Im 
etmmglante :  Vauberc  li  traimt  de  son  dos.  La  nuit  not  gaires  de  re- 
pos.  Ses  genoillH'res  li  ostirent,  Celes  qui  de  buen  euer  lam^rmt, 
Hernes  est  en  un  alqueton^  PorpQin\z\{i)  ifun  vermeil  adcUon;  Li  9tmz 
glaciez  pales  et  pers,  Le  li  ot  si  al  dos  aers  Qu'a  grmit  pehie  H  oni 
ostS.  Erec  5094  San  setgneur  desarme  et  deuest;  Otinel  S.  37  Alfamii 
Guaite  Belamer  [Ei]  puis  de^arment  le  curteis  chevaler,  L'une  prent  le 
halinej  raltre  le  braut  d^ascer,  Del  dO!<  li  treient  le  bon  halbere  duhlitr^ 
Mer.  S,  201  Li  vasletz  et  ia  damoiaele  Desarmerent  le  chevalier;  RVioI.  S»  104 
La  pucielef  hi  moli/u  sage,  A  Gerart  t lehne  deslctchißf  Puis  li  a  son  haubere 
sachte;  Rieh.  2926  Son  ßl  a  desarmer  cotamettcht'.  Jeh.  et  BL  4449  Ele 
le  dpmrme  enranmentS).  Nachdem  die  Arzte  das  Gewand  abgebobeo 
haben  (Ch.  IL  esp.  3349  Mais  Ines  sa  robe  li  asteretd),  werden  die 
Verletzungen  an  den  Körperteilen  aufgesucht  (Garin  I  S.  266  [Lt] 
(AI)  du[x]ic)  cevchierent  la  pkiie  ennii  le  piSf  11  B.  90  Les  ptaiea  «r- 
chent  en  chiej\  m  cors,  en  pis;  HRord,  8.  32  Cerkier  li  fait  le  plaii 
du  mescin.  Ogier  3345  por  la  plate  cerquier  Otinel  S,  46  La  fille 
Karle  li  cerche  Ivs  costeZf  Qtte  il  ne  soit  ne  plaiez  ne  naffreZy  Pier, 
S.  57  ^Cerkih  moi  tost  cest  roi  les  ß ans  et  les  costh^^  Perc.  37326  El 
ses  plaies  moult  bien  cierkihreni;  Ren.  1  Nr.  XI  3088  Si  li  voni  sa  plak 
cerchant,  St.  Graal  III  S  239  Et  kant  il  Suretit  bien  cerkiet,  Men.  Reimfl 
S,  ti9  Nr.  131  ei  li  verchierefit  la  plaie^  et  dirent  qu*il  naveroit  garde  6i 
il  SP  vOfdOf't  bien  gardeir,  Glari6  5649  Cil  les  .II.  Chevaliers  eerchrrmi, 
Jeh.  et  Bl.  4528  Icil  leur  plaies  cerke  et  quiert)f  betrachtet  (Cot. 
Viv.  662  La  pla/e  csgardcf  —  Troie  10187  Cil  a  ses  plairs  rcgardirii 
16240  Qitant  les  plaies  li  regavdh'tnf  Alix.  S*  191,  26  Pnis  farent  li 
Grijoiß  des  mires  regardi^  Par.  Duoh«  S*  40  Li  ostes  li  regarde  /«» 
ßans  t^t  lei^  cofez,  II  a  via  Ich  ßam  trestoz  ensanglekz:  Chr.  Ben,  II 
1300 — 1  —  e  regardez  Fnrent  aempres  senz  dnnarance,  Perc,  37297—8 
—  fßire'^  ne  dilaiis^  Mais  fantost  sa  plaie  voiis,  42498—9  Qtte  na  plaie 
li  regarda  Tont  mainfenant^  sans  plus  atendre,  Ch  II  eep.  2270—1  Si 
ont  les  plaies  regardees  As  nanres,  3351  —  et  tont  regardee  ^  Dann. 
31ÖJ — 1  Ge  Pai  tres  hier^  —  Que  onqne  ne  fu  regardee.^  8674—5  La  piait" 
li  fait  re garder,  Cant  li  mires  fa  bien  vene,  13809  Si  fait  les  plaies 
regarder,  Merlin  I  S,  196  et  li  prendom  prisf  garde  de  .^e.<  plaief^ 
II  S»211  rt  regardvni  ses  plaies  RVioL  8,265  Puis  ont  ses  plaies  e^gar- 
dies,  8t  Graal  III  S.  239  et  regardihretü  ä  PierrOfi  sa  plaie.   8. 251  y^Jcu 


Etwaa  über  die  Ärzte  im  alten  Frackrcich 


605 


vaurroie,  s'il  vous  plalsoity  que  vom  le  ßsissiSs  apnrter  en  celpraiel^  et 
lors  si  verroie-Jou  pltif^  upfertfmenf  sa  plaie  que  Jon  ne  fas  en  ckestui 
cambre.''    Et  ele  le  fall  tnaintmant  apotier  au  praiely  atf  mleil ;  et  ch'd 
coumence  ä  garder  la  plate  et  dUme  purt  et  cPautre,  8*265  Lors/u  U  mires 
mandh  pour  resgurder  lorplmeSj  —  Et  qant  li  mires  les  ot  resgardSei^  e/  v6m 
lä  u  il  estoit  blechihj   ECoucy  7524^5  La  plaie  qui  estolt  parfonde^ 
Esgarderenf^  Claris  2297  Et  imis  les  Dufon  regardees,   JCoiid^  I  Nr.  XXUI 
Li  dis  dou  Chevalier  a  le  mance   47ö  Et  uns  matstres  qui  le  regarde 
738  Qid  m  plaie  —  remire    HCap.  S.  192  //  regarde  le  ,  lalief  — )^  be* 
tastet  tThöbes  2850  ,  .  .   De   tastoner  ne ßi  pariie;   CamberUre  nH 
tatst  töcier.    Mervelle  fait  biefi  a  promer:  Soef  le  taste,  Fier.  8.  57  — , 
les  ßuns  li  ont  tasfSs,  Ch    11  eap.  3352  Et  quant  il  l'orent  hivn  tenfeej 
Durm    3168  —  9  La  pucitie  la  bieu  tenfee ^   Moli  le  tnmioie  dolcement, 
RVioL  S.  148  — ,  iii  II  fait  fefiter  Sa  plaie ^    Mer.  S.  200  Ä  Meraugis, 
donf  mtdf  li  poise^  Mist  la  muin  blanche  sm  le  piz  Et  fa^le  s^il  est  re- 
froidiz.     Nenil;  ainz  sent  qti'encor  estoit   Vi/s  et  qu^encore  lul  batoit 
Li  cuers  qui  fti  de  grantz  effortz.    y^Diex!  fei  ele,  eist  n'e-Ht  pas  mortz. 
yjLicuer  lul  bat  et  jH  sent  chaut.     Rieh.  2927  .  .  .  La  biete   duremetU 
se  hoiite^  Son  fit  tont  erntiron  ponrlaste^  Et  quant  n'i  trmue  nnlle  playe^ 
Gayd.  S.  252  Lor  plaie:^  tante^  —   RCoucy  7527  Aval  et  amont  l'ont 
tmiie^  Claris  747  ./.  mires  qni  taste  Camiff  Jeh.  et  Bl.  4432  .  .  .  La 
plaie  qu^il  ot   en  l^eapatde  Fi  st  tenter   et  apparillicrj   Car  il  en   upoit 
grant  mesfier,     Ren,  Nouv.  822  —  3  Et  a  fait  la  plaie  tanter  D'Ysen- 
grin.  —  JCondß  l  Nr.  XXIII  Li  dia  dou  Chevalier  a  le  mance    738  Qui 
sa  plaie  laste   —    Nouv.  frg.  du  XIV "^  b.  Histoire    de    Foulques    Fitz 
Warin  S*  93  Johan   dr   Rampaitjne  tasta  la  plaif  sire  Ättditlfj),    Das 
Blut   wird   mit  dem  Hemde  (RCharr.  3136— 7  ie?  mnc  jus  de  ses  plaies 
tert  A  sa  chemise   tot    antor;)j   einem    weiseeo,    feinen    Ärmel  (Mer* 
S.  202     La  dame  a  jrise   Vne  luanche  blanche  et  dougiie  Dout  eh  tut 
a  essuiSe  La  chiere  qui  de  sanc  fit  tainte,)^  einem  schönen  Tuche  weissen, 
linnenen   Zeuges    (MFce  Guigemar  271  —  2  A  uh  bei  drap  de   ckeinsll 
blanc  Li  osterenf  enfnr  le  sanv ;)  abgefegt,  rotes  (RMont  8*  218,  32 
Le  sanc  iwrmel  en  osfe  RCharn  3113  et  le  sanc  en  oste),  geronnenes 
(Tydorel 572 Le sancjegii d'entor  ost^j)  ringa  herausgenommeut  gleich- 
wie durchachoittenee  (RMont  8,218,32  —  en  oste  et  le  tranci^  braan;), 
abgeetorbenes    Fleisch  (Erec  5154  Friines  la  morte  car  üstirent).    Die 
Wunde    wird    sorgföltig,   zart  ^}   im    gaus&en    Umfange    gewaschen 


1)  Zur  Strafe  aolleo  dciQ  Ignace  seine  Wund  od  und  Verletzungen  mit  harten 
Steinen  heftig  gerieben,  mit  Easig  gewasühen,  mit  Salz  gesalzen  werden  (Mir 
N.-D.  IV  Nr.  XXrv  Miracle  de  Saint  Ignace  196  *  < .  Et  aprbs  ce  de  pietres  dures 

BomsDliche  Fondiaugen  VI.  gC} 


606 


Georg  Manheimer 


(Troie  10188  —  et  lavies,  Erec  4209  Quant  ses  plaies  orent 
6095  Si  U  a  ses  plaies  lauees  5157  —  8  Et  celes^  qui  mout  en  sauoii 
Souent  ses  plaies  li  lauoleni^  Otinel  S.  36  Ses  plaies  levent,  RMont 
S.  218^  31  Les  plaies  li  lava  environ  et  entor;  S*  219,  15  L$b  pkdm 
lor  lava  environ  et  entor;  Tyolet  569  Ei  se9  plaies  li  a 
Qui  molt  Srent  etisanglmtees>  Gigkin  3416  Et  guant  ses  plaies 
lavieSf  Alix  S.  188  var.  7  LavS  ta  bonemenif  S.  209, 12  Les  plaies  fmi 
laver  RViol  S.  148  et  i>uis  laver  molt  bien;  St.  Graal  III  Histoire  de 
Grimaud  S.  608  qtü  li  lavait  sa  plaie  et  nettoiait  Nouv,  frg.  da  XIV*  e. 
Histoire  de  Foulqoes  Fitz  Warin  8, 98  e  laverent  lur  playes;)  und  zwar 
mit  Wasser  (MFce  Guigenaar  369 — 70  En  bacins  ^ar  ewe  aporterent:  Sa 
plaie  e  sa  quisj^e  laverent,),  mit  weichem  (RCoucy  7528  Piiis  ront  (Tiaue 
doHcc  lavfe,)f  mit  lauem  (Ch.  II  esp.  3350  —  1  Et  puis  sa  plaie  li 
lauerent  Uiaue  iieue),  mit  Wein  (Perc*  37328  —  9  Bien  li  ont  lavks 
de  vin  An  plus  doucement  que  on  pot ;),  mit  lauem  (Jeh.  et  BL  4451—2 
—  et  de  vin  teve  Les  plaies  ffue  H  a  li  levej),  mit  weissem  (RMonL 
S.  218,30— 1  Maugis  ot  pris  blaue  vin  Vil  ot  mis  en  herbm;  Les  plaUi 
li  lava\  Ren.  I  Nr.  I  1611  Totes  li  levent  de  blanc  vin,  Mort  Äym.  1992 
Et  de  vin  blanc  li  a  fetes  laver,  Hs.  D,  De  bon  vin),  mit  Claret: 
LugurgoeB  Tochter  setzt  Salz  und  Piument  zusammen  (Th&bes  2813... 
Adont  li  Ikw  de  clare  Le  pis  devant  et  le  costi,  Ensanle  mei  sei  ä 
piument).  Die  Wunde  wird  abgewischt  und  abgetrocknet 
(Troie  14572  Et  sa  jlaie  li  lie  et  tert.  Erec  421U  Essuiees  —  5096  Et 
essuiees  —  Alix.  8.  188,  var.  7  — j  essui  —  S,  209,  12  Lor  plaies  fönt 
laver  et  terdre  et  essuHer,),  Die  Wunde  wird  verstopft  (Cov.  Viv.  66^^ 
Boute  en  la  plaie,  s^a  le  irou  (var.  croti  fstoupe  1631  und  1636 /l^l 
ses  gram  plaies  fei  estoper  les  traus.  Troie  9743  —  4  Estanckii  li  oni 
sa  plaie  y  Que  sans  n'en  ist  plus  ne  ne  raie,  9989—90  Tret  sei  arriere 
por  la  plaie  Fei*e  estanchier;  car  molt  li  raie.  10033  * .  .  Une  enseigm 
de  samis  treis  Afet  Hector  pleier  en  treiSf  Sa  plaie  li  ont  estanckik 
RCharr.  3312  Et  voient  celut  qui  esianche  Ses  plaies  Alix.  S.  126,  26 — 7 
Par  encontre  ses  plaies  en  a  son  cors  bende  Por  le  sanc  resiancier  ki 
en  cort  ä  phnlL  8.  127,  23  Bien  li  aroit  mestiers  nne[s\  (A,  Tobler) 
qui  plaie  estagne,  S.  306,  3  Se{s)  plaies  li  estoupe  por  le  sanc  qui  n'm 
saille;  Gayd.  S.  56  y^Vns  autres  mires  l'estanche  ä  celle  fois,^  RCarobr* 
5127  — ,  si  les  fönt  estanchieTf  Mer.  S.  202  Mainte  plaie  lui  a  restrainli 
La  dame  qui  grant  paine  i  meL  Sur  iaz  les  autres  s'eniremei  £0^1* 
nogres   de  lui  bien  faire,    Li  damesiax  de  bon   qffaire   Le  betide  ä 


Sea  plaies  et  ses  hUceures   Fort  li  f rotes. 
De  fnnaigre  et  de  sei  salies:). 


690  —  1  Tee  pUUu  U  eeroni 


Etwas  über  die  Ärzte  im  alten  Frankreich 


607 


restrahU  en  maint  Heu,  Gir.  Rose.  S.  196  //  saigna  tant  de  sane, 
bouchier  ne  pont  3a  piaie,  JCondc  I  Nr.  XXIII  Li  dia  dou  chevaljer 
a  le  mance  742  De  sainnier  esranwent  restajtce.),  Roland,  Estjene 
de  Valpro,  Eumenidus  benutzen  hierzu  ein  Ötück  Tuch^  daa  sie  vom 
Büalt  abhauen,  abfetzen  (Ch,  RoL  2172  —  3  E  sun  blialt  U  ad  tut  de- 
trenckifif  En  se$  gram  plaies  les  pans  U  ad  ficJnet ;  Cov.  Viv.  664—5 
II  tret  tespee  qui  li  peni  au  coste^   De  son  biiauf  en  a  un  pan  copi, 

I  Alix.  S.  126,  25  *  .  .  De  son  blmut  hermin  a  J.  pan  desciri;  Par  en- 
contre  ses  plaies  en  a  son  cors  beiuUj  Por  le  sanc  festancier  Kl  en  cort 
ä  plentS,).  Arzt  Agar,  der  zueächst  Eiweisa  aufgelegt  hatte,  beruhigt 
Tristans  Wunde,  die  zu  bluten  nicht  aufhörte,  durch  ein  Pfiaster,  das 
er  aus  Wegebreit-,  Eppich-  ond  Fencheleaft  und  aus  Salz  zusammen- 
gesetzt hat  (Mort  Trist-  S.  502  Puis  prist  Paubhi  de  Pieuf,  et  le  Ue 
$t(r  la  plat/f  saus  plus  faire:  la  playe  ne  pol  estancher  de  saingner.  Cil 
print  jus  de  plantain  et  d^ache  et  de/anoul  ei  sei  et  enfiM  une  emplatre 
ef  le  fHiSt  dedem  la  playe ^  si  resiancha;).  Eingedrungenes  Gift  ist 
zu  entfernen:  dies  bei  Piere  nicht  bemerkt,  verschlimmert  arg  seinen 
Zustand:  (StGraal  III  S.  239  mais  de  gou/urent  ü  malemetit  digetä 
que  il  ne  se  prlsent  garde  que  la  plale  fiist  enrenhnh,  et  por  rou  que 
il  nH  mismU  cose  ki  emt  mestier  ä  ven/m  oster,  fisent  il  ä  Pieron 
plm  mal  que  bien.  Car  maintenant  que  il  i  eurenf  mis  lor  onghemetit 
et  lotir  hierbes  ki  t).  venim  n^estoienf  contraires^  conmencka  la  ckars  ä 
esbotdir  et  la  maladie  ä  angoissier  plus  que  ele  n^avoit  faii  devant  — 
vgl.  S.  242  chil  Pieres  —  cotnmencha  ä  empirier  trop  durement;  Cur  ti 
f>enim  qui  dedens  la  plaie  estoit,  Venfla  si  doiorousemetU  (Hs.  F)  leB 
trois  premerains  Jours ,  que  nm  qui  devant  tiust  via  tiele,  peust  re- 
counoistre  se  ä  2^(ii^^^  won.  Et  chil  Parem  savoit  assh  de  plaies  de 
gartTj  mais  il  ne  fu  mie  si  soutix  que  il  cunSust  en  cele  plaie  Centos- 
quement  dont  il  fu  esbahis  trop  durement.  Et  qani  il  vit  que  la  plaie 
ne  faisoit  se  empirier  non^  de  jour  en  jour,  —  Pieres  qui  tant  sous- 
froit  d'angoisse  com  kom  pooit  soufrir  de  plaie  vgL  S.  251^2  Ei 
lors  conmencka  ö  pourchacier  parmi  le  praiel  et  par  auf  res  Hex  her- 
bes pöur  östfr  le  venim  de  la  plaie.)  ^  so  auch  bei  dem  chastelain 
(RCoucy  7532  .  .  .  Mh  dient  que   envenimis   Fu  li  quatiam  de  grief 

I  venim  Dont  venus  sera  ä  safin:  De  mort  esckaper  ne  poura^  Cur  nuls 
garir  ne  Pen  poura.  Ainsi  fu  lonc  temps  Sans  garir;  Palir  Vestuet 
et  amaigrir:    Eiens  ne  vaut  eil  nitre  fönt,  Ses   corps  desinist  tous  et 

fonL).  Eingedrungene  Geschosse,  Waffenspiitter  werden  mit 
eisernen  Werkzeugen,  die  Cirurgie  trägt  (HAndeli  La  bataille  des 
VII,  ars  116 — ^7  gram  plentez  de  ferremenz  Por  fachier  les  quarrtaus 
des  paHces,)j  mit  Zangen  (Eneas  S.  56)  behutsam  herausgeholt  (Co?. 

39* 


606 


Geor^  Madie tmer 


Viv.  659  Le  fer  U  ostmt  belement  et  soeJ\  Men*  Reims  S.  69  Nr.  131  El 
furent  U  mite  apareilUS  qui  U  trairent  le  carrel  fors  de  respatäe  tcyi 
entier^  RCoucy  7525— 6-— j  et  traisent  fors  Le  quarel  qui  estoii  ei  corpsj) 
Recken,  wie  Aymeri  (Mort  Aym.  1175  .  ,  .  II  mist  $a  main  en  tntren 
son  iloSf  Trueve  lo  fustf  s^en  a  trd  lo  fer  hQt%  Desm  tarcon  decani  lui 
ta  destort;)  wie  GauDain  (Ch.  D,  esp.  3115—6  Et  sl  a  trait  le  ironcon 
fors,  A  gram  anguisses  de  son  cors)  wie  Renaut  (RMont.  S*  185,  13 — 5 
Et  a  prise  la  lance  Fouques  de  MoreiUon ;  De  sa  cuise  Parache  ä  forte 
et  h  handon;  Am  barbfaus  de  la  lance  petidoient  U  braon)^  wie  Riehart 
(S,  189;  10  .  * .  Au  retraire  la  lanc€j  or  oieii  grant  dolor ^  Li  cai  la  boele 
mr  Vermin  peli^on,  Par  la  plaie  li  pert  le  foie  et  le  pom^n;  vgl. 
S.  218,  6— 7  Ijfj  boHe  oi  fremie  sor  rermin  pelkon,  Paria  plaie  li  pett 
le  foie  et  le  poumonA  reisaen  sie  aich  selbst  heraus.  Doch  auch  dem 
Arzte  glückt  das  nicht  stets  so  leicht:  da  erklärt  einer ,  er  müsse r  am 
dem  Piercheval  das  Eisen  aus  der  Hüfte  zu  entfernen  (Perc.  42  443— i 
Une  satite  —  \  Qui  estott,  je  croi  ^  eatoschie;),  sie  vorerst  spalten;  er 
verfährt  auch  demgemäss,  nachdem  er  sie  mit  einer  schonen  weissen 
Zwehio  hat  binden  lassen  (42500  ,  ,  ^  Et  dist  ke  il  le  carieni  /emdre 
Pour  traire  le  fer  de  la  bance;  D'une  touaille  bele  et  blance  Le  ßst 
bander  j  sans  atendne;  Quant  la  Itance  li  ot  fendue  Et  il  ot  de  fors  le 
ßer  iraiif).  Agar  zieht  zwar  den  Schaft  des  Speeres  heraus«  der 
dem  Tristan  in  der  Hüfte  steckt,  das  vergiftete  Eisen  aber  bleibt  zu- 
rück, das  Bein  färbt  sich  kohlrabenschwarz,  das  Geschrei  dauert  un- 
aufhörlich, erst  bei  erneutem  Versuche  wird  die  Spitze  unter  Angst 
und  Qual  des  Helden  hervorgebracht  (Mort  Trist.  S.  502  —  Agar,  Cii 
en  sachd  le  fusi.  Mais  le  fer  dt'inoura:  a  mal  heure  s^en  entreinist  il 
oncquesf  ^—  mais  la  Jambe  lui  devint  plus  noire  que  charhon^  Le 
chetif  Tristan  crioit  et  braioit  nuit  et  jour,  ei  tvmt  ßst  qv!il  tasia  a  la 
playe  ei  senti  le  fer^  si  appella  Yseult  sa  femme  et  lui  dit:  y^Dame^ 
iasth  ctf,  si  sentis  le  fer  qui  tant  me  fait  med  souffrir,  que  le  mire  n'fl 
pas  osti,  Pour  Dieu^  mandis  le  moy  erraument,'^  Lors  tasia  Yseuä  ^ 
Benti  le  fer,  puis  fu  mande  le  mire  et  il  tj  vint  tanfost^  si  esraeha  U 
fer;  mais  moult  en  i^onffnj  le  las  Tristan  angoisse  et  traimL)*  Allen 
Bemühungen  des  trefflichen  Yapis  trotzt  die  PfeiUinkei  bis  er  endliob 
zum  dytan  (d.  h  dictamnus  A.  Tobler)  greift,  es  anmacht,  es  dem 
Eneas  zu  trinken  giebt:  da  fliegt  die  hartnäckige  fort,  die  Wunde  heUt 
(Eneaa  S.  56.  vgl  S.  57  Li  dytan  est  de  yrant{i<)  vertus.  Et  li  kievreus 
a  tel  nature,  Quant  navris  est,  tot  ä  draituret  Cart  al  dyian^  ä  sa 
meciney  Soit  de  fodle^  soit  de  racine:  IVes  qu'il  en  a  U  cot  pasU^  li{ 
le  mal  tot  oblii;  Et  se  Ufers  est  el  cors,  Par  ce  Vm  estu4t  aUr ^ 
Getränke^  auch  solchei    von  deren    übernatürlicher  Herkunft 


Etwas  Über  die  Ärzte  iid  alten  Frankreich 


ti09 


verlautet,  erzielen  fibernatürliche  Wirkung!  Eine  übernatürliche  Wirkung 

nicht  gerade  jenes,  das  derArzt  dem  Köoig  Lidel  giebt(StGraaHII  Histoire 
deGrimaud  S.  608  ef  it  dotnfait  feit  herraige  que  molt  rassoaiJaify)j  Gott  aber 
schafft  dem  Heetor  sehr  rasche  Genesung  iTroio  10189  . . .  Boivre  U  /ist 
une  poisofi  QaUl  traid  molt  tost  d  garison,  Li  cors  U  est  asoagiez,  N^en 
puet  mh  ei^ire  irop  gregieZy)^  der  Arzt  verspricht  dem  Alixander»  den 
Eamenidon  u.  a.  durch  ein  gutes  Getränk  üsehgesund  zu  machen  (Alix. 
S*  189,  30  .  .  .  Le  rol  afiancie^  ä  la  clerefa^on,  Que  U  le  rmdera 
plus  sain  que  L  poiscon  \  —  et  par  bona  pinson;),  der  seinige  verab- 
reicht dem  Porriis  eines,  welches  dessen  ganzes  Herz  klärt,  so  daas 
weder  Gift  noch  schleimige  Masse  darin  zurückbleibt  (S.  362,  26  ,  .  . 
Mirre  ot  ä  son  talenf ,  cortois  et  deböhiaire  Qni  ttl  pmson  U  done  que 
tout  soH  et  er  esclaire.  Onques  point  n^i  remest  de  venin  ne  de  glaire; 
En  X.jors/u  plus  sains  que /aus  qui  guerplst  halte ,  vgl,  8.  365,5—6 
Porrus  fu  sains  de  plaies ;  mire  ot  ä  son  taiant.  (^uant  le  cors  ot  gari 
et  sain  et  conbatautj).  Der  Heide  mischt  einc^s,  das  er  den  Avmeri 
herunterscblucken  lässt:  noch  vor  Tagesanbruch  ist  der  wohlauf 
(Aym,  4415  .  .  .  Une  poisan  a  molt  tost  destranpk,  \  —  \  El  eors 
li  a  la  poison  avalie:  Ainz  que  venist  an  main  a  rajoni^e^  Fu  il 
plus  sains  que  West  pome  parie.),  das  Fräulein  lässt  für  Durraart 
eines  bringen,  nach  dessen  Genuss  er  sich  leichter  fühlt,  (üurm,  3171 
.  .  ,  Une  poison  faii  aporter  Ne  sai  pas  les  herbes  nomer,  Quant  la 
poison  fu  destempree,  Dune  molt  grant  cope  doree  En  boit  mesire 
Durmars  hrs,  Molt  li  ra^uage  le  cors):  sie  versichert,  dies,  das 
beste,  das  sie  kenne,  werde  ihm  innerlich  helfen  (3180  .  .  .  pSirBj^ 
dist  la  pucele  simple  ^  jyLa  poison  que  je  vos  donai  Est  crlr  que 
miUor  ne  sai,  Efe  vos  garira  dcdens).  Weder  durch  Arzt  noch  durch 
Trank,  weder  durch  Pflanze  noch  durch  Wurzel  solle  er  von 
der  Wunde  hergestellt  werden,  wahrsagt  die  Hirschkuh  dem  Guigemar 
(MFce  Guigemar  110  .,  .  Ne  par  herbe  ne  par  racine,  Ne  par  mire 
ne  par  poisun  N'apras  tu  ja  mes  guarlsun  De  la  plaie).  So  be- 
kommt Renart  medizinischen  Trank,  er  verzehrt  auch  manche  Pflanzen- 
wurzel (Ren.  1  Nr.  XI  1477  Poison  li  fönt  boivre  et  mecinf:  Derbv  a 
niangie  mt'inte  raclne  Si  con  li  mirrs  lor  enseigne,):  er  glaubt  an  baldige 
Heilung  seiner  Wunde,  fände  er  nur  eine  ihm  wohlbekannte  Pflanze, 
(742  .  ,  .  Et  dit  que  ne  il  puet  trover  Une  erbe  qu^il  bicn  conissoit^ 
Tanfost  sa  plaie  gariroit,);  er  trifft  die  ge&ochte  an  einem  grossen 
Graben,  reisst  sie  heraus,  isst  sie,  ohne  sie  lange  zu  zermalmen 
(750  .  .  .  Sor  une  fosst-  qui  grant  ety'toit  A  troret*  l'frbe  qiCil  quiert  : 
Meintenant  ses  pates  i  ßert  Si  l'en  a  tanfost  esrachie,  Ne  Ca  tribke 
n^escachief  Encois  la  menja  sanz  tribler,).\   mit  dem  Kcste  reibt  er  alle 


610 


Georg  M&nbeinier 


seine  Wunden  und  schliesat  sie  ßofort  (756  * . .  Del  renianant  ala  /raUr 
Trestötes  les  plaieii  qtt'il  of.  Et  trestot  meintenant  reclot^  Et  fu  yarU 
trestot  seins,).    Sonst  legt  man  Lßozeolata  und  Wegerich  in  sie  hmeii] 
(Ren.  n    Nr.  XVII    1B60— 1   De  lanceiee   ei  de   plantet n   St  vmidra 
en   vos  plates  metre^)^     Gauuain    pflückt  eine  Pflanze  in  einer  Hecke, 
sehr    geeignet    den    Schmerz    aus    der    Wunde    herauszuziehen ,    iind_ 
bindet    sie    dem    Ritter    auf    (Perc.  8474  .  ,  .  Une    erbe    mit    en 
haief    Trop    hoine   por    dolor    tolir    De   plaie^    et    ü    tala   quellir, 
8291  .  ,  .  Et,  se  il  a  plaie  morteL  Je  ii  aport  une  kerbe  tel  Qui 
je  quic  ti  aidera  Et  la  dolur  U  oMera  De  ses  plaies  une  partie^  Ton^o 
com  il  Cara  sentie;  Que  jou  ne  sai  $or  plaie  metre  Mellor  herbe^  ee  dk 
la  letre  Qui  fesmogne  qtf'ele  a  tel  force    Com  a  li  fits  de^^our  Te» 
D'un  arbre  qui  fitst  escorcih    8306  * , .  Et  n'aroit  garde  de  morir^  M4 
damoisikUp  vostre  amiSf  Qui  ceste  herbe  li  aroü  mia  Sar  ses  plaies 
bitfi  liie;  8320  .  .  ,  Et,  de  Verbe  que  il  avoit,  Sor  toutes  ses  plaies  m 
lie;  Et  la  puciMe  U  aie  An  mius   fju'^ele  onqites  set  et  jmet,),     Tristans 
Tochter  heftet  dem  Lai  Hardi  die  wirksame  Toscane  an  (Atre  per.  6328 
Une  herbe  de  moult  grant  valor  Qui  estoit  Toscane  apelee  Sour  la  plaie 
li  a  bendie;Y).    Rasche  Heilung  auch  durch  Bad^  wie  die  Mutter  eifi€t ' 
dem  Riebart   zurüßtet   (Rieh,   v.  2936  ,  .  .  La  puchielle  JiM  ,/, 
faire  j   Richart  son  ßl  a  fait  baignier,  Four  sa  blechure  aeifmwayien^ 
Tant  est  bagnies  toz  est  gans),  rasche  Heilung  durch  Salben:  Cirurgie 
trigt    sie  (HAndeli,  La    hataiüe   des  .VIL  ars  115  Boistes  portoit  dt 
oingnemmZf);  auch  die  Arzte  über  die  Wiesen  hio  (Otinel  S.  46  CU  mire 
portetU  oingnemenz  par  ces  prez^).     Fromont  bereitet  eine  (Girb.  S.  bl%% 
ongnemeat  qu^il  ßfj)^   die  für  G^rart  ist  olhell^   mit  Theriak  angerührt 
(RViol,  S»  105   L'ongkemens  estoit  clers  com  ole,    Destemprh   estoit  i 
triacle).    Sie  wird  zart  auf  die  Wunden  gestrichen  (Girb.  S.  519, 13  Ei  biem^ 
ta  ointe  d'uu  ongnement  —,  Thtbea  2817  Docemenf  li  oignoit  de  i 
Cliges  6065  .  . .  Un  mout  predeus  oignemant  Don  ele  a  oint  moui 
cemant  Le  cors  ei  les  plaies  celi^    Alix.  S.  188,  20  Si  Ta  oint  cfowy^l 
ment  —    Ogier  3350  La  plaie  ont   ointe  d*un  ongnement  muli  ckwrJ 
RCharr.  4032  ,  .  .  —,  si  lar  comandoit  Que  sor  mes  plaies  me  müs^ 
Tex  oignemanz  qui  m'ocÜsseni.    4043  Et  metre  un  medvie  ai§ 


1)  1o  welcher  Weise  Otivler  die  mandeglaire  hraucbto«   wird  nicht  beriebt«! 
Fier,  S*  67  —  Far  foi,  ce  düt  la  bele,  je  vous  donrai  santi,      Vini  ä  la  m€m 
glorty  ,  J.  peu  en  a  osti;   OlMer  Vaporta;  tantost  k*en  ot  usi,  Si  tantreM 
plaies,  jri  revint  en  santi.    vgl*  8.  66  En  Vun  vor  de  la  cambre  avmt/aii  ./.  j 
loire,  (I  ja  ne  faura  fruis  ne  flora  ä   nul  tempoire;   La  dedens  naist  ti 
pour  voir  la  mandegloire;  De  tot^  maus  fors  la  mar$  i  troev'on  qiuioirt. 


Etw&B  über  die  Ärzte  im  alten  Fraolereich 


611 


äHx,  8.  227  >  31  Des  ongemem  i  misent  —  Mort  Aym.  1849  —  50  */. 
üignemefU  — ,  Vint  a  son  pere,  en  la  piaie  li  nmt^  Durm.  3184 — 5  —  U 
ongemens  Que  fai  sor  mstre  plaie  miSf  Mort  Triat,  S*  502  Qimnt  le  fer 

fu  hot'Sj  le  mite  mist  sur  la  playe  ohtgvement ;),  Sie  heilt  diese,  sie 
macht  äuöserlich  gesund  (Otinel  S.  46  Cit  mire  portent  oignmnenz  par 
ces  prez  — ^  El  les  malades  ont  foz  medecinez.  Älix.  S.  227,  31—2  — 
qui  fu  de  graut  valor  Et  garisenf  se  plaie  ^  Ant.  I  S.  39  Cü  prist  un 
oignemenfj  moidi  tost  l'en  re^passa.  Diirm.  3184—  5  —  garira  —  Et  par  defors 
li  ongemens),  Bast.  5451—2  H  se  fiat  mechlner  d^un  mmdt  ricke  onge- 
ment,  Et  quant  U  fu  garis,)  ~  die  für  Gßrart  verwandte  ist  ?on  solch 
eretauDlicher  Kraft,  dase  die  Verletzungen,  mochteo  sie  auf  Sehnen  oder 
GeleDken  liegen^  wieder  zuaammengingen^  aber  die  grossen  sich  offen 
hielteu  (RVioL  S,  105  Tel  vertu  a  et  tel  mlrach  Que^  quant  ses  plaies 
li  ont  öintes^   Ou  soient   sor  ners   oh  sor  JointeSf   [?gl*  Erec.  4204  Ou 

[  ftist  sor  ners  oufust  sor  iointey)  Mais  les  grans  ouvertes  se  finrent,)f 
sie  zieht  den  Schmerz  heraus  [Girb.  S.  519,  14  QiMle  ne  puii  ne  do- 
loir  —  Alix.  S.  227,  32  —  ei  traieut  le  dolour)^  sie  beoimmt  den  Ge- 
stank (Girb.  S.  519,  14  Qu'elle  ne  puit  —  ne  puir.).  Nicht  erstaunlieh 
also,  wenn  von  Galeran  und  G^rart,  die  sich  gegenseitig  verwundetenj 
der  Dichter  sagt,  sie  würden  Salbe  bedürfen  (RVioI*  9.  96  Mesfier  aroient 
d'onghement.  Nun  die  Charpie  (Ren.  I,  XI,  530  En  totes  ses  plaies 
ot  teniey  Erec.  5155  Pins  mistrent  sus  entrait  et  tente.  Perc,  37346  Mist 
en  toutes  les  plaies  tente,  Ogier  3346  La  tente  misent ^  (jpuis  le  Jisent 
sackier^  dürfte  zu  verwerfen  sein)^).  Perc.  42506— 7  Des  estoupes  et  de 
F entrait  De  desour  la  plaie  li  met^).    Dann  e  m  p  I  a  a  t  r  e ,  entrait*). 


1)  Hier  wird  ein  Vers  tuit  Reimwort  zu  tinrent  vermiaat  Nach  RVioL 
S  105,  2—3  fehlt  der  letzte  Vers  im  Ma.  7498,  die  ganze  Steile  ist  da  übel  za- 
gericbtet» 

2)  Das  Wort  „teote**  scheint  gern  gemieden  z.n  werdeD,  vgl.  Erec- Version  5155 
in  IMFce  II  S.  200,  die  Prosaübertragmig  des  Perc.  von  1530  Perc.  V  S.230. 1. 

S)  Ist  da«  jenes  eotimr  les  plaies  Fler.  8.  56,  Garin  II  S.  91?  jenes  tancier 
le«  plaies  entor  et  environ  RMoot.  S.  218,  8? 

4)  Dil?  Bedeutung  van  emplaatre  wird  durch  das  Etymon  verraten,  nicht  so 
die  von  entrait ^  Michel  RViol  8.  104^  1  Entrait  parolt  aignifier  dea  bandes  de 
toile  enduitea  de  baomea  et  de  Unimens,  k  ValdQ  descjueilea  on  rapprochoit  les 
borda  dea  plaies  pour  en  opörer  la  gii6mon.  Godefroy  s.  v.  fügt  dieser  Be- 
stiiümuDg,  die  er  entlehnt,  noch  bimu:  par  extenaion  touto  subatance  molle  ou 
liquide,  cataplaame,  ernplätre,  onguent,  rennäde  en  gcn^ral.  KHofuiann  zu  GMontu. 
V,  652,  686  p.  111  entraites  .  .  ,  entrait  heisat  . . .  auch  Verband  —  üeberzug.  — 
Was  „entrait**  war,  leuchtet  aua  der  Mehrzahl  der  bei  Godefroy  b.  v.  angezogeoen 
Beispiele  nicht  hervor,  ebenaowenig  aus  Aye  S.  59,  Alix.  S.  191,  3,  Perc.  42056; 


612 


Georg  ManheiiDer 


Eb  findet  Verwendung  zusamEieo  mit  Pflaster  Pflanze  (Alix.  8. 189^  32 
Pär  erbe  et  pur  enplastre  — ),  Fflanzensaft  (Alix,  8.  209,  13  Et  jus 
d*erbe  quelUr  et  enplastre  loier,),  Salbe  (Doon  8.  176  Li  tmre  sunt  tn- 
töurpour  les  plftiei^  Her;  Si  meltent  oNguetnent,  Troie  14559,  Ogier33fK^* — 1 
La  plaif  ont  ointe  iFun  onguemeut  nndt  chier  Et  les  enplaistrts  funt 
pur  desns  cochter ;  Clig.  6297  ,  .  .  Et  prant  oignemant  et  antreit  Et  in- 
tmlre  qiiele  ot  feit^  vgl.  6292—3  Sestuet  qu'ele  vaingne  garnie  Uoigne- 
manz  et  de  leitüeires.  Wozu  nur  die  Latwerge?  Nacli  C  Et  prent  oignt- 
ment  quele  a  fait*  RCharr.  4034  J'ex  oignetnanz  qui  ni'ocSisstttt.  4043  ß 
metre  nn  malo^s  oi(jnemant\  4036—7  Que  quant  tt  rois  un  botn  enpictstre 
Me  feisoit  sor  mes  ptaies  metre^  Perc.  37575  ,  .  .  Et  puis  hon  anqemeni 
i  VI  ist  j  De  lui  servir  moult  s'entremisty  Emplastre  i  mist  dun  ongemetiL 
RViol.  S.  105),  Es  wird  auf  die  Wunde  gelegt^).  (Atre  per.  6311  Qui 
fei  entrail  vos  i  metra,  6314  (>«(''  //  /  ert  mls  une  foiSf\  auf  sie  gebunden 
(Alix.  S.  209,  13  —  (t  enpktMre  loter,  Jeh.  et  BL  4530  Tcx  empia.<trrs 
dessus  lia),  wohl  auch  wieder  von  ihr  abgehoben  tRCharr.  4041  Le 
m^an  fesoit  fost  remuer^).  Es  bewirkt  Entfernung  des  Giftes  (Trvet  U 
S»  50),  Verhütung  von  Geschwür,  Brandy  Geschwulst  (Alix.  8,191,3 
Par  tntruit  Pi  garUt  de  drancle  et  d'ardeure ;  7  Bist  au'il  U  garrira 
de  trestoute  ertßeure.),  Vereinigung  der  klaffenden  Stellen.  So  hatte 
Cirurgie  die  Leiber  sehr  bald  wieder  au9gebe**8art,  die  «*ie  durchbohrt 
sah  (HAndoli  (La  bafaille  des  .VII .  ars)  118—9  Moult  aroit  tost  reta* 
coumz  Leu  vmtn'^^  qu'el  vit  bamnnez.  Ogier  3352  Li  cars  raclot  —  Jeh. 
et  ßl.  4531  . . .  Qu'en  quatra  jour,^,  que  Jehans  fu  A  Bouloigne,  tous  garü 
fu  Si  que  il  pent  bien  chrvaucieTf  Atre  per.  6315  Semprt's  ert  la  pfair 
garie,)^  Minderung»  Beseitigung  des  Schmerzes  (Aye  8.59  Et  fot' 
trat»  mout  boua  por  dolors  alegier.  Ogier  3352  —  et  li  dolors  tn'^^-,:^ 
Tom  fu  guaris  que  bieti  pot  chevalcherf  Atre  per  631 1  —  tel  entrait  — 
Que  la  dolor  vou.s  en  traira.  Ja  puis  angoisse  n'i  auroifi,  Que  il  i  ert 
mis  une  /ai.%).  Zuletzt  der  Verband.  Üa  schneiden  Erec  und  Guioret 
lange,  breite  Streifen  {Erec  :1908 — 9  Ckascuns  —  Trencha  bandts  lonque^ 
et  lecH)^  ähnlieh  Gauwain  iPerc,  8311  Por  bendiaus  faire,  —  8318  ß 
mesire  Gauwains  le  trance,),  ähnlieh  Gerart  (RViol  S.  304  —  m  tote 
deakirre,  \  — ^,  |  Vnt'  g^rant  bende  lues  en  os/e),  solche  werden  oft  Ter- 
wandt  (Garin  II  S.  91  —  lor  handians  ont  assi^,  Jourd.  Bl.  872  Primst 
un  bandeL  —  so  manchen  hätie  Wistaco  nötig  (BSeb.  I,  IX,  lÖJ  .  .  . 
—  Wistace  —^  Qui  bien  eÜ8t  besoing  ou  corps  de  viaint  bendel ;  Cor  df 
son  sanc  avoit  sani  plus  d'un  plauteL).  Aus  verschiedenen  Stücken  der- 
Kleidung  werden  sie  gefertigt:  dem  bliaut{Cov.  Viv.  664—5  //  tret  rtüfi 
qui  li  pent  au  eoM  De  son  bliant  en  a  un  pan  copi,  667  Et  puis  lii 
estroitement    bende,     1406  De  son  bliant  li  ont  les  flans  bendez ,    Qirh. 


eher  aus  Erec,  5159  Et  remetoient  enirait  ms  und   ähnlich   bei  Godefroy  i.  v^ 
dagegen  In  UVce,  11  8,200  Et  remetent  emplastre  mn,  aus  RVtol  S.  1^5  Li  fu« 
emplasires  et  entrais  etwa  =  emplaatre;    aus   Erec.  4203    Qut  ia  plait  qui 
fust  ointe  etwa  z=  oigfiement 

1)  Legt  da  rler  Ritter  überhaupt  our  ein  mit  8albe  bestricheties  PtlAater  inf 
die  Wunde  oder  legt  er  in  die  Wunde  eine  gute  Salbe  und  dud  auf  diesr  Salbe 
Qücb  ein  lutt  Salbe  beatncbeDee  PflaiterV 


Etwas  über  die  Ärzte  im  alteD  FraQkreich 


613 


8.  519,  12  Sa  plaie  bende  dou  Miaut  qu'öi  veMk  HBord.  S,  28  Et  tint 
iout  nu  le  branc  d'achier  forbi ;  (Notes  et  Variantea  8  H16  a:  ./.  pan 
de  son  Uiuid  a  ä  moUie  partL)  |b  De  son  bliatä  ./.  poc  avoit  saisi^j 
Fiiis  H  beuda  se  phtfe  par  ioisier.  Fier.  8.  7  De  sou  blimd  de  soie  fait 
,1,  pan  descirer,  Ftns  a^en  fait  par  les  ß'im  isndement  hendcr^  8*46  Du 
pan  de  son  blmut  U  a  les  ßans  bmdh.  Thfebes  8.  184,  dem  ceioail 
(Mort  Äym.  1851),  der  chemise  (Erec  3908  —  9  Ckascujfs  dax  dem  de 
8a  chemise  Trencha  battdes  fongueB  et  lees,  MFce.  iGuigemar)  1^9—40 
De  sa  chemise  estreitement  Bende  sa  plaie  ferwement.)  ^  der  guimple 
(Perc.  8310  .  .  .  Mais  une  guimple  dMüe^  Por  bendiaus  faire ^  i  covvn- 
droit.^  „Je  vom  ballerai  orendroit^  Fait  cele  qui  n^est  mie  qrief,  Cele 
m^ismes  de  cief,  Cauire  n'ai  de  ci  aportt'e.'^  La  guimple  n  de  son  cief 
osfie,  Qui  moult  est  dMiie  et  bluHce.  Et  mesire  GauwaiNS  le  trance^ 
K'ensi  faire  li  covenoif,  37347  .  .  .  Et  puis  les  hnda  d'une  guimple 
Qne  la  biHe  puciMe  simple  Ki  ä  lui  servtr  entetidi  Baila  ä  son  pire  et 
tendi  37397 — 8  — ,  ei  par  desus  les  bende  De  bele  guimple  en  liu  de 
bende,  Durm.  3179  Bimi  Vafaitierent  dune  guimple  RVioI.  S.  216), 
dem  pennon  (Troie  16154  Et  dun  ptnnon  estrrit  li6e,)^  der  toualle 
(Alix.  8.25,29.  Perc.  42509—10  Qmmt  la  plaie  ot  hien  atornee  Et  de 
la  touaille  bendie);  aus  kostbaren  Stoffen,  auB  orfrois  (Th^bes  2819— 20 
Puis  li  bandirent  d'un  orfrois  Tresfot  le  eors  en  .iiij\  plois,^  aoa  pale 
(Girb.  S.  519  Sa  plaie  bende  d'un  ¥M  paile  FMP  alixandrin  F,  Alix 
S^  86,  30  Dune  bmde  de  pale  li  ont  ie  cors  bend^;  8,  152,  28  D'une 
bende  de  /  ale  estroitement  lacier.  S.  186,  4  Les  ftans  li  ont  bernU  d\m 
vert  pale  Grijois,,  aus  pelieun  (Gorm,  550  Faissier  le  ßst  d'un  pelicun)^ 
auB  Purpur  (Alix.  S.  188,  21  d'une  fasce  porprine  par  nii  les  ßans 
tataint^  (var.  8  !i  aint)  8.  195,  1(>  Dune  bende  de  porpre  estroitement 
Hier;)  aus  Pindon  i Blaue.  277 — 8  Ains  li  ot  sa  plaie  bendh,  Et  d'un 
sudoine  envoleph,),  aus  ^yriechem  Stoff  (RViol.  8.  304  — ,  sa  cote 
deskirre,  Ki  faite  fu  dun  drap  de  sgre,  Une  grünt  bende  luh  en  oste;), 
aus  Zindel  (Thebes  2781).  Zart,  weiss,  schon  ist  die  guimpie,  die 
benutzt  wird  fPerc.  H310— 1  Mais  une  guimple  delüe^  Por  bendiaus 
faire,  i  covefidroit,^  SS16—lLaguimj>le  a  de  son  cief  ostee^  Qui  ntoult 
est  deliie  el  blanee,  37398  De  bde  guimplr^]^  Guiot  jedoch  ach ilt  über 
den  vielen  Unrat  in  den  Binden  (Barb.  et  M.  II  8.  389,  La  bible  Guiot 
de  Provins)  2554  Mont  a  d'ordure  en  ces  liens.).  Rasch  (Fier.  8.  7 
Puis  s'ev  fait  par  hs  ßans  isnelement  bfnder,  Giglain  3417  Si  les  ont 
tanto^t  rebendSes,  Baet.  4688  Mais  si  mie  Hont  br ihnen t  le  corps  bendS), 
gut  [Claris  2296  Ses  ptaies  bien  li  a  bendets;),  sanft  und  sachte  (Par. 
Üuch.  8.  41  S(S  plaies  ii  banda  beUement  et  sof},  fest,  eng  werden  sie 
angelegt  (Cov.  Vi v.  667  Et  puis  li  a  esiroiiemeni  bendS.  Troie  10035 — 6 
—  sa  plaie  — ,  Et  bien  estreitemem  liie^  16153 — 4  8a  plaie  li  ont  bien 
fessiSe,  Et  d'un  pennon  estreif  liee  ^  {AVtx,S.  196 AO  D'unr  bende  de  por- 
pre  estroftemtnt  Uhr;  8.  152,  28  D'une  bende  de  pale  esfroitement  lader; 
MFce  iGuigemar)  373  Puis  tunt  estreitement  oendL  139  —  40  De  sa 
chemise  e^tnitfmvnt  Bende  sa  plaie  fermement.  Aym*  4284  S^ont  lor 
ßans  estroitement  bvnde).  Mit  sehr  grosser  Mühe  hält  man  den  G^rart 
inzwischen  sitzend  (RViol.  8.  105  A  molt  grani  juiinne  le  sonsiinrent 
En  siant,  fant  gne  bf^ndh  fu,).  Gaydon  leidet  grossen  Schmerz  und 
wird  wiederholt  ohnmachtig  {Gayd.  8.  58  Ses  plaies  bendf  nt.  dont  moult 
sj'  rif  dolant;  De  granf  angoisse  se  ra  soumnt  pasmant.  Infoige  von 
Arger  beginnen  dem  Olivier  die  Wunden  zu  schwitzen  (Fier,  8.  7 


614 


Georg  Manheimer 


lA  quens  estent  ses  bras^  aon  ßatic  prist  ä  taüer;  Ses  plaies  li  c<m* 
menchent  d'angoisse  a  fressuer)^  aber  sie  brechen  such  geradezu  auf 
and  zwar  nicht  bloss  bei  mutwilliger  (HBord.  S.  32  //  prent  sott  Jrere^ 
au€  li  abes  sostintj  Se  li  osta  mn  mantel  i^ebeün^  Et  en  aprh  son  pelipm 
nertnin;  II  deabenda  le  plaie  du  mescin,  Le  piaie  ouvri ;  li  sans  en  est  sali»; 
Veftfes  sepasme^  que  rangoisse  srniL)^  bei  gewaltBamer  LoauDg  de«  Ver- 
bandes (Alix.  S.  löl,  9—10  La  bmde  li  ronpi  dont  la  plaie  est  loie^  Li 
sam  en  coru  fönt  dontformmt  afoiblie.  vgL  24  Lincanors  li  vasaus  ami 
formefit  sanni;  S.  IS1,26  Bonpites  ot  l a  bendes  dont  le  cors  oi  gagnant; 
Ses  plaieff  escrev^ent  u  il  ot  dolour  grant,  Ä  .II.  rais  dolerom  en  pa 
li  sans  is^^fant;  Li  cors  li  va  forment  et  li  citf-rn  foibloiant ;  De  la  da- 
lour  qu'il  u  va  IIILfoia  pasviant.),  sondern  auch  infolge  Hitze,  dröckeo* 
der  Last  (Alix.  S.  88,  35  ror  le  caut  qui  Vargue^  voni  se»  plaies  miniant, 
8,  152t  32  Alixafidres  Vesgarde,  voit  ses  plaies  sainier^  Par  mi  le  ben- 
deure  le  vcrmel  .<anc  raier  Et  degouter  ä  val  desi  ens  k  P  braier,  Dt  t 
caut  et  de  la  laste  forment  afoibloier.  Ch.  II.  ep.  3428—9  Et  «#s  plam 
li  escreuoient  S'il  escaufoit  par  md  pooir,  Perc.  8434  . .  •  Li  chevaiier9 
son  che  val  prist  Et  monta  suß,  si  comenca  A  porsallir  de  la,  de  fä,  Ei 
mesire  Gauwains  feagarde  S44*i  Ei  vos  plaies  faire  e^crever),  infolge 
äuBserer,  innerer  Bewegung  (Perc.  21272  .  ,  .  Ä  Vire  qu'il  ot^  ^'is^tm^J 
Sa  plaie  moult  trh  dnrement,  Tont  li  drap  eti  furent  sangleni,),  Lm^H 
ans  Bett  tretend,  siebt  Lugurguea  Tochter  nach,  ob  nicht  etwa  dem 
Tydeiie  eine  geplatzt  sei  (Th^bes  2859  —  60  So^f  s*en  est  au  lit  alit^ 
Que  plaie  tii  ait  escrevee.).  Auch  ohne  dies  Erneuerung  dea  Ver- 
bandes! Erec  von  Guiuret  bereite  besorgt,  wird  w^ieder  veraebeo 
(Erec  42f i9— 10  Quant  ses  plaies  ont  —  |  —  rebendee^X  deseen  Schwestam 
legen  ihm  häufig  welchen  auf  (5158 — 9  Souent —^  Et  renietoiefU  entrait 
Äftsy).  Wie  sorgt  vollends  der  Ritter  für  Saigremor!  Er  zieht  die  Charpie 
heraus  und  bringt  wiederum  Charpie  au  (Perc.  37372  ,  *  *  Dti  plaiti 
sace  fors  lu  tfnfe ,  Car  bivn  en  mt  peuir  ä  cief,  Puis  i  mist  ienteB  de 
reciff)j  er  legt  frische  Pflaster  auf  und  nimmt  die  alten  fort  (37393  .,. 
Et  li  sires  de  la  maison  Revint  por  metre  garison  Dedans  le^  plaies  ä 
8on  oste;  Noviaus  emplastres  met,  et  oste  Les  vU$,  et  par  d^sus  les  bende 
De  bele  guimple  en  Hu  de  befide.),  er  setzt  die  Wunden  Tag  für  Tag 
ohne  Aufenthalt  die  sechs  Wochen  hindurch  io  Stand,  die  der  Held  im 
Bette  zubringt  (37403  —  4  Et  li  Chevaliers,  sans  si/our^  Les  apparella 
cascun  Jour,), 

Berlin,  Mai  1890. 


Laberinto  amorofo. 

Von 
Karl  Vollmdller. 

(SchlQ88.) 


Zunäehst  teile  ich  aus  der  mir  mittlerweile  zugänglich  gewordenen 
zweiten  Auflage  die  darin  enthaltenen  zwei  Romanzen  mit,  welche  in 
der  ersten  Auflage  fehlen. 


»97] 


75.  ROMANCE. 


!)i  fe  eftä  la  blaoa  nina 
^a  los  hierroB  de  vna  rexa, 
aguja  de  oro  en  fus  manos, 
que  bien  que  allieta  la  feda. 
6  Pinta  los  pezes  que  nadan, 
labra  las  aues  que  buelan^ 
arboles  de  tierra  firmO; 
7  del  cielo  las  eftrellas. 
Mide  con  el  penfamiento 
10  lo  que  fu  memoria  aquexa, 
7  con  los  ojos  le  dize, 
que  tienen  fus  ojos  lengua. 
Por  aligerar  cu7dados 
(fi  cu7dados  fe  aligeran) 
15  dize  con  vozes  del  alma 

oätando  al  fon  de  fus  quexas: 
[98]  Don  golondron 
con  dongolondrera^ 
don  golondron 
20  con  amores  della. 

Por  alli  paffo  el  Rey  Juan, 
enamorado  fe  a  della. 


la  vifta  pone  en  fus  ojos, 
7  la  voz  en  fus  orejaa. 

25  Par&  la  nina  en  fu  canto 
7  el  por  dezir  fus  querellaa, 
defta  fuerte  le  pregunta, 
por  aguardar  fu  refpuefta, 
Porque  no  canta7s  la  nina, 

30  porque  no  cantays  la  bella, 
podra  fer  que  efta  oancion 
a  mis  cuydados  aduerma. 
Gomo  cantarö,  refponde, 
mi  marido  eütä  en  la  guerra: 

35  mas  por  dar  gufto  a  fu  Rey 
la  nifia  a  oantar  oomienfa. 
Don  golondron,  &c. 
Prefo  me  lo  tiene  prefo 
effe  Bey  de  Ingalaterra, 

40  no  por  tra7cione8  que  hizo, 
ni  porque  forfo  donzellas. 
Si  le  plaze  a  tu  mefura 
[99]  que  fe  le  armaffe  vna  guerra, 
galeritas  por  la  mar, 

45  hSbres  de  armas  por  la  tierra. 
T  70  como  a  quien  le  toca 


H              6  IQ                                                      Labennto                                                         ^^M 

^^^M                yre  por  capitan  della^ 

de  que  yo  doy  teftimoDio. 

^^^^■l          que  hafta  las  damas  amor 

Doxe  zelofaa  roTpechaa 

^^^^^          para  Marte  lea  da  fuer^a. 

30  quo  viue  Dios,  que  es  tu  toto, 

^^^L^     50  Y  entoDces  con  maa  cötento 

quien  no  djCdo  todo  el  gafto 

^^^^^H          Ig  caDtarfr  a  tu  grandeza 

no  pienfa  pafTar  per  todo. 

^^^^^H          lo  que  tu  valor  me  pide 

Huelguefe  pues  que  le  dexa, 

^^^^^V          coQ  tu  gufto  y  tu  licencia. 

y  juegue  puea  Tamos  horros, 

^^^V                Don  golondron 

35  y  aüq  encuetre  inü  encuetro« 

^^^B           55  COQ  doDgolondrera, 

no  nie  barage  vno  folo. 

^^^^^          dou  golondron 

y  fepa  vueffa  merced 

^^^^B          con  amores  della. 

que  caljo,  que  vifto,  y  como 

a  Gofta  de  mis  cortillaa 

^^^[138]     76.  OTRO  ROMANCE. 

40  por  Ter  tau  flacos  fus  lomoi^g 

T  entienda  que  ea  nocedait^^H 

^^H^                 intierta  ifimn,  cortefana 
^^^^^H           Mide  las  de  arandela  y  toldo. 

pretender  con  fug  adomos         1 

no  (lendo  Marques  del  gatltaJ 

^^^^^1          de  las  de  buen  talle  y  pico. 

Ter  Conde  de  puno  en  roftfoi^H 

^^^^H          y  picara  fobre  todo. 

45  8epa  que  ya  con  las  damas, 

^^^^^^       5  Hiriola  con  fua  TaetaB 

vn  metat  que  llaman  oro 

^^^^^^           Amor,  de  amoroB  de  vn  mogo, 

eß  el  difcreco,  el  galan, 

^^^^^^         mae  que  Narcifo  galan, 

el  gentilhombre,  el  graciofo. 

^^^^^H          y  mas  que  galan  zolofo. 

[140]  Por  ehe  metal  que  digo 

^^^^^^           Gozö  della  algunos  dias 

50  habla  el  mudo^  y  anda  el  coxo, 

^^^L^      10  fin  pechar,  que  no  fue  poco, 

alcan^a  el  que  efta  fm  brav'^a, 

^^^^B          porque  ea  la  primer  fr^Iqueza 

yea  deplumaelqea  de  plomo. 

^^^^H           que  en  Tus  archiuoä  conozco. 

Por  aquefte  babitos  vprdea,  ^m 

^^^^^P          Cobrota  el  Nirifo  aficion 

y  dercendieutea  de  Godos,   ^H 

^^^B                 y  pufo  fu  bolfa  eo  cobro^ 

55  dao  fu  lado  a  quien  los  tieoe      1 

^^H            15  porque  con  fola  Tu  gala 

en  campo  amarillo^  roxos.          | 

^^^^^^          penfo  conquirtallo  todo. 

Por  efte  amabte  metal          ^J 

^^^^^H          Pidiola  zetos  vn  dia, 

en  maridable  conforcio,        ^H 

^^^^^H          y  a  buettas  del  alboroto 

de  bien  difereutea  FaogreB    ^H 

^^^^^^          algo  enojado  el  galan 

öü  he  vifto  yo  hazer  mondonge™ 

^^^ft^     20  la  dio  vn  punetc  en  el  roftro. 

Por  efte  arbola  vandera 

^^^^^H          Ella  que  no  auia  yifto 

quieu  eu  Tu  vida  vio  Moro, 

^^^^"^          femejaQte  terremota 

ni  fabe  que  es  ceotinola. 

^^^        [139j  ©0  el  cielo  de  fu  cara, 

rebellt n^  trinehea,  o  forfo. 

^^B                 toGO  a  nublo  y  eonjurolo 

65  Da  varas  fin  Ter  jueti,          '^M 

^^^1           25  T  fue  la  conjuracion. 

y  catedras  (in  fer  voto,         ^1 

^^^^^          que  yendofe  de  alli  a  vn  poco 

y  fi  quiere  hara  verdad             1 

^^^^^H          le  efcritiio  aquofte  papel, 

a  Ouidio  el  Hetamorfofio«         1 

Amorofo 


617 


Pues  n  efte  por  quie  fe  alcafa 

70  qualquiera  premio  diohofo 
a  vuefra  merced  le  falta, 
y  yo  en  el  mundo  no  fobro : 
Porque  fe  meto  en  honduras, 
a  donde  el  mar  es  tan  hondo, 
[141]  que  fuele  anegarfe  en  el 

vn  hobre  aunq  fea  de  oorcboP 
Con  las  damas  defte  tiempo 
es  muy  fabido  negocio, 
que  por  vn  Magno  Alexandro 

80  trocaran  catorze  Apolos. 
Paffo  ya  el  dorado  Hglo^ 
que  Angelica  con  Medoro 
fe  gozauan  en  la  felua, 
pagando  vn  amor  con  otro. 

85  Belerma  muy  afligida, 
hechos  fuentes  ambos  ojos, 
Uoraua  cinoo;  o  feys  anos. 
fobre  el  cora^on  mohofo. 
Oastaua  la  gran  Cleopatra 

90  fus  theforos  con  Antonio; 
dauafe  Tisbe  la  muerte. 


y  lleuarala  el  demonio. 
Catalina  por  Pafoual 
andaua  catorze  Agoftos, 
95  y  al  fin  dellos  fus  amores 
parauan  en  matrimonio. 
Ya  efta  tu  mudado  el  tiempo 
q  aun  negras  del  Monicongo 
fe  van  tras  el  interes, 

100  y  dan  al  amor  del  codo. 
[142]  Yo  por  vn  poco  fuy  necia, 
mas  bafte  la  burla  vn  poco, 
bufque  fi  encuentra  otra  bona 
con  quien  el  fea  menos  bouo. 

105  Y  con  ella  fu  merced 
fea  mudO;  ciego  y  forde, 
que  a  todo  aquefto  fe  obliga 
quie  quiere  muoho;  y  da  poco. 
Leyo  el  galan.  el  papel 

110  y  dixo  entre  rifa  y  Uoro: 
Quie  zeloB  no  tiene  es  limple, 
y  quien  los  pide,  es  vn  loco. 
FIN. 


Anmerkung e  n 


1,  2  et  quarto  Plaoeta  {»o  noch 
66,  16),  27  la  quarta  esfera»  die  Sohm, 
nach  der  alten  astronütniichen  An- 
schauung* 

7  proprio,  veraltet,  n^p,  propio. 
Die  Wofterhiicher  bringen  Folgendes, 

Das  DictiöQariii  Aelii  Antonii  Ne- 
briffefu  nöc  d'mü  aiictü  &  recogoitü... 
HiBpali  1516,  (s,  Bruoet)  und 

Das  DictioDarmm  latiuohifpanicam, 
et  vice  versa  hirpaDicolatiDUEn^  Aelio 
Antonio  Nebrirrenfii  interprete,  ounc 
demio  ingenti  vocum  acceTsione  (ocu- 
pletatum  u.s.w.  ^  Atttverpiae  M.DXXX« 
(wo  blos»  Kebrija  citirt  ist  bezieht  sieh 
das  Citat  auf  beide  Ausgaben)^  haben 
nur  propria  cofa,  propriametite  u.s,w, 

Lorenzo  Franciositi  Florentin,  voca- 
boiario  espafot,  e  italianOi  ..<  tercera 
imprefmon  * .  ,,  Koma  1638,  hat  ztoei 
Artikel:  propto,  o  proprio  und  pro- 
prio, . .  •  vedi  Propio* 

Covarruvias,  parte  feguo da  det  Te- 
foro  de  la  leogua  caltellana,  o  espanola, 
anadido  por  el  Padro  Benito  ßemigio, 
Madrid  1673,  Bl  14$  v^  hat  nur  pro- 
pio.  Dagegen  der  Diccionano  de  la 
leogtia  CaAellaDa,  . . .  compoellto  por  la 
Heal  Academia  Espanola,  Tomo  quiDto^ 
Madrid  1737,  hat  bloss  proprio.  Das  neue 
Itkine  Wörterbuch  der  Spanischen  Aka* 


demie,  Diccionano  de  la  lengtim  Cistel* 
lana  por  la  Academia  Eapanola.  Un* 
d^cima  edicion,  16B9,  hat  nur  propio. 
währefid  die  12,  Auflage  entspreekind 
ihrer  Neigung  cur  historischen  Jtetrodb- 
tungsweise  proprio  u.  s.  v.  OiU  oemiM 
aufführt  und  auf  propio  terwiiii, 

Sobrino,  dicionario  DUevo  de  Ui 
lengua»  Eapafola  y  France  fa  u,  s.  r. 
Ed  Bruflelaa,  M.DCCV  und  die  i.  Aus- 
gäbe  dieses  Werkes  von  M.DCCXUT 
haben  beide  Formen. 

Anton ii  Nebriasensia  . . .  Dictiooa- 
ritim  redlvtvum, ...  pars  altera  complee- 
tena  dictionariuoi  Bispanum  .  .  .  opera 
et  studio  .  . .  Lopea  de  Rabinoa,  Matriti 
MDCCLXXVIII.  hat:  Propio.  Veaae 
Propdo,  y  Propriedad  etc. 

Aus  den  mir  iugänglichen  n€Uirm 
spanischen  Wbb.  führe  ich  noch  Fo^tm- 
des  an, 

NuneK  y  Taboada*  dtoeia&ario 
Francea  -  Eapanol  y  Eopanol  -  Priaceii 
Pari»  MDCCCXn,  3.Ausg,  MCCCXXn 
verweist  von  proprio  auf  propio  und 
bringt  nur  propiedad  u*  s.  ir. 

Seckendorff  (18^)»  v^rwHH  warn 
propriamente  etc.  auf  pr6pi  —  ilc: 
SalvÄ,  nuevo  diccionario,  qolnta  ed. 
Paris  1857,  beseichnet  proprio  m.  s.  w. 
als    veraltet    statt    propio.      Booeb' 


Amorofo 


619 


Arltofay  '  verweist  bei  proprio  auf  pr6- 
pjo.  FraDCQBQDi  nuevo  diccioDariü  por- 
iätil,  Varrede  von  182 9,  und 

TolbapseD  (1888)  haben  nur  propio. 
Der  heutige  Gebrauch  kennt  nur  noch 
äieM  Form. 

11  vofotroe  JB.  vofotraa  hahe  ich 
stehen  lassen  ^  ah  auf  das  zunäcfist 
stehende  faetas  und  eftrellas  bezogen, 

14.  28    hat   B   wie  folgt    in    zwei 
Zeilen:    pties  abrafaya  las  almas 
I  que  09  coDtemplao. 

22  que  |  hafta  Hiatus,  aber  7bl  48 
Synalöphe  und  so  auch  3^  11  tenido  hafta, 

se,  23  la  triaca  duice  B.  24  hal- 
laAea  B^  26  cobraftea  B  die  älteren 
Formen,    SO  la]  le  B, 

3,  1  Sgnalöphe  la  hermonffima 
trotz  asp.  fermoJ'o.  So  bei  diesem  Wort 
noch  3,  17.  4»  14.  6,  12.  10,  17.  19,  3. 

23,  5*  36,  a  43,  13,  45,  38,  60,  13- 
64,  18*  73,  16.  52,  7.  26.  Hiatus  nur 
51,  3.  19,  35.  70,  34.  Die  einzelnen 
Lieder  sind  ja  verschiedener  Herkunft 
und  verhalten  sich  also  metrisch  gans 
perschieden. 

3  la]  le  B.  Vgl  Förater,  Spa- 
nische Sprachlehre,  Berlin  1880  §  402,5, 
Baiflt  m  Gröbera  Grimdrisa  der  roraa- 
inacben  Philologie  1,  710,  64. 

8  bazen.  Vielktcht  besser  mit  B 
hagaa  zu  lesen,  Synalophe  bei  bacer. 
So  noch  3,  21,  5,  22.  8,  44.  19,  20-  21. 

24,  54.  36,  46.  70.  96,  46,  16.  46.  62. 
48,  4.  49,  95.  56,  43.  45.  59.  60,  11. 
69,  15.  70,  26.  48.  72,  1149,  Hiatusi 
9,  55.  36,  50.  39,  29.  46,  7.  47,  2d.  4t. 
51,  2X 

12.  26  Nach  bei  los  hes%o,  preito 
encartet  der  moderne  Leser  statt  Funkt 
Komma,  Äehnlickes  findet  sich  noch  öfter, 

13  Faltenme  B.  Aber  Z,  27.  41  hat 
B  FaUema 

35  Hiatus  nach  que,  oder  in  Eück- 
steht  auf  Z,  36  el  daeno  auch  hier  [el] 
alma. 


4.  Auch  gedruckt  i 

SEGÜNDA  PARTE  |  DEL  RO- 
MANCERO  I  GENERAL,  Y  FLOR  DE  | 
diuerfaPoefia.  |  Recopilados  por  Miguel 
de  Madrigal,  \  Di  rigid  a  a  Ü.  Catalina 
Gon^aleK,  mager  del  Lioenciada  Gil  | 
Bemirez  de  Arellaoo,  del  CoDiejo  fu- 
premo  de  Tu  Magei\ad.  | 

Aöo  [grosses  Wappen]  1605, 
Con  Pritiilegio,  En  Valladolid,  Por  Luis 
Sanchez,  \  Vcndefe  en  cafa  de  Antonio 
Gar  da,  a  la  iibreria,  |  Jede  bedruckte 
Seite  (auch  Tttelbiatt)  umrafiäet  (11  cm  r 
17  cm),  unter  dem  Randstriche  ist  das 
„Vendefe  en  cafa'*  u.  s,  w,  2,  Seite 
leer,  BL  2  t^  innerhalb  des  Bandes: 
TASSA.  Yo  Miguel  de  Ondar^a  u,s.w. 
di  el  prefeote  En  ValladolM  a  ontB 
de  Iiilio  de  mil  y  feifci^tos  y  cioco 
afoB.  Miguel  Ondarga  Zauala, 
Bh2^^  im  Bande  ERRATAS  [8  Zei- 
len und  ein  Stückchen  von  9]  Doctor 
AhmfoVaca  di  Santjago.  [Querstrich] 
ÄPROVACION.  I  POr  mandado  de  V, 
Alteza    he   tiAo  vii   Ubro,  iDtUulado^ 

Ee  Valladolid    a    veinte    Oc- 

tubre,  de  1604.  Antonio  dr  Herrera, 
Bl.3r^  [nicht  pagitiirtf  im  Band,]  EL 
REY.  Dann  Wolf  Studien  S.  356; 
SU  hessern:  Relaclou,  q  -ueüto.  Titel 
kursiv.  Er  erhält  die  LicenzfUr  10  Jahre, 
BL  5  V  0  .  .  .  Fecha  en  Valladolid  a 
12.  diaa  del^mea  de  Nouiembre,  de  xall 
y  feyfcientoa  y  quatro  anoa.  Y'O  EL 
REY.  Por  maDdado  del  Rey  nueftro 
äefor.  Juan  de  Ainezqueta,  Nächstes 
Blatt,  4,  nicht  paginirt,  im  Bande: 
A  DoBa  Catalina  Gongalez,  mager  del 
Liceociado  Gil  Remirez  de  Arejlano, 
del  CoDiejo  Tupreino  de  fu  Majeftad. 
VON  Eazon  äixo  Seneca  en  el  primero 
lihro  de  los  Beneficios,  que  era  el  agra- 
decimiento  el  vltimo  galardon  y  paga 
de  grandes  mercedes ,  principalmente 
a  generofos  y  keroycos  pechos  ...  m.ä.w. 
verao:     Cugas  manos  befo  ete,    Mignel 


Laberinto 


de  Madrigal.  J^un  beginnt  der  Text, 
Bl  1  im  Hanäc.  Kopf  hüten.  8E- 
GÜNDA !  PÄRTK  DEL  RO-;  MANCERO 
GENERÄU  I  EN  LA  QüAL  SE 
VONTIE-  I  ne  mucha  varitdad  de  Mo- 
mance^i  y  air<i8  Ri  \  man,  que  nufica 
hafia  ama  han/ido  iinpreffas,  \  {Jede 
Seite  durch  Längsstrich  gehalten,] 
1»  8p  :  Eomance  de  Garci  Laffo,  \ 
S24  pagin.  BU,  4  ^  unter  Zählung  AA^ 
{nicht  A^  ^4),  e5e«Ä0  B  B^  t*.  »,  tc, 
nach  Z  kommt  Aa,  nach  Zi:  Aaa  bis 
lii,  KK  (letzter  Bogen).  39  Zeil 
per  Spalte;  über  jeder  Seite  v^\  Se- 
gonda  parte  deU  r^:  Romanceio 
geoeral  BL  117"  Sp,2'.  Ornament 
klein.  Eoigmas  dtferentea.  De  los 
Tantos*  Pin  (an  Je  miichoa  en  vn  bablAdti, 
vefddos  de  azul  y  blanco.  IHe  anderen 
Enigmas  haben  die  üherschrijten:  Del 
Guero.  Del  Corcbele.  Del  erpejo,  Del 
potro  de  dar  tormeoto.  De  la  jarra. 
De  la  Vela.  De  la  cama.  De)  Clauo. 
De  loa  morillos.  De  las  teuazas.  Del 
Almirez.  Del  jaego  de  Trucos.  Unter 
jedem  Titel  JdeFit  angegeben ,  welche 
Ahhildtmg  dazu  zu  fertigen  ist. 
Bl  120^^1  Fin  de  los  Eomances  y 
Enigmas*  Von  Bl  121  an  hurt  die 
Zweiteilung  der  Seiten  auf;  der  Druck 
ist  mtl  grösser,  BlA21*i  KopflciMe. 
OCTAVAS  Ä  LA  DESGRACIADA  Y 
LASTIMOfa  miterte  de  don  Diego  de 
Toledo,  berinano  del  Duque  de  Alaa.  — 
Dann  Bl  133  ^  SONETO  A  LA 
MÜERTE  de  vna  dama  que  fe  llamaua 
D.  Maria.  Blt34^:  Otro  a  la  mefma.— 
80NETO  A  LA  MUERTE  del  Hey  Fi- 
lipo  II.  nueftro  fenor,  Cancioncß  u.s. te. 
Efdf  njolos  Efpanoles.  —  Ducieiitos  Ter- 
cetoa  en  afabanga  de  la  Academia  de 
Madrid,  —  Die  Carta  de  Lope  de  Vega 
a  Linan  ist  Bl  207  "^  Beapuesta  de 
Lifan  a  Lope  de  Vega  Bl  210^.  220^ 
HN.  Bl  221  r  TABLA  DE  LO  QÜE 
SE   Contiene   eu    efta  fegunda   parte 


del    Romaticero   general.     ZwdspaUig, 
Alphabetisch    gruppirt ,    Lcilbuckstübt      ■ 
über  jeder  Gntppt.   Innerhalb  dt4  Buch*      ■ 
Habens  keine  Ordnung,  Über  dem  Rande 
TABLA  (von  Bl  221^^224^).  Bl  224f      _ 
Fit)    de    la    TabJa.     Querstrich.     EN      ■ 
VALLADOLID,  Por  Luis  Saochex.  AUo 
1605.   Bl 224^  leer,   Bts^denEnigmu 
enthält  der  Band  nicht  nur  B&maiutn, 
a  ch  Glosaas,  Redondillas,  Letraa,  De- 
cimas,    Endeehaa,   Qujntillas,    u,  s.  ip. 
(siehe  Wolf).    Wien,  Hofbibliotkek.  Fon 
Herrn   B,  IHniand  in   Wien  für  mkk 
eingesehen.      Vgl    auch    Ferd.    Wolf, 
Studien  S.354ff.  Nr.U,{ieG^.)  BIS4^ 
bis  55  f.  Ich  gebe  hier  und  im  Folgen^ 
den  eine  auch  in  Einselkeiten  m6glicksi 
genaue   Beschreibung    der  90  «ellciKii 
alten  Bom^nzenausgaben, 

PRIMAVERA,  I  Y  FLOR  DE  LOS  \ 
MEIORES  ROMANCES  |  QDE  HAN 
SALtDO  AORA  |  nueuamente  en  cAa 
Corte,  recogidoa  |  de  varioa  Poetas,  y 
anadidoa  otroa  |  en  efia  vltima  im* 
prefsion.  |  POR  EL  LICENCIADO  1  Pe- 
dro Arias  Perez.  |  DIRIGIDO  AL 
MAE8TR0  I  Tirfo  de  Molina,  1 


Atio 


ßlameovase  gefüllt, 
I  zwei  groaae  Blumeo       ia^i^ 
häDgen   an    beiden  < 


Seiten  h^rat. 


C30N  LICENCLA 
En  Madrid,   Por  la  iriada  de    Aloalb 
Martin.  |  Acofta  de  Domingo  Goo^as, 

mercader  de  libroe. 
Klein  6f«  (^"/-, :  14  cm,  das  [beschnitU^\ 
Blatil  Das  Blatt  nach  dem  TtUlblaU 
ist  auf  beiden  Seiien  bedrudti,  die 
erste  enthält:  Licencla.  |  YO  Hentido 
de  Vallejo  efcrivano  de  Camara  del 
Rey  N.  fedor,  u^s.w.  Die  gamw  Seite 
Schluss:  Ed  li  Villa  de  Madnd  a 
26.  diaa  del  mea  de  Mayo  de  1625.  AnoA. 


Amorofo 


(>21 


HeroAtido  deValU*jo.     Snma  («?ei*^  hin 
auf  die  3,  SeÜ€j  welche  enthält :     Suma 
de  la  taßa)  |    BStd  ralTfido  e[te  llbrOi 
Intituladü,  I     Prinunera  \j  ßor  de  Eo- 
mances,  a   qua*  |  (ro    marauedts    cada 
pUegOt   .   .    .  .    8ii    {auf  Hernando  de 
Vallejo  besogen\  l'tichft  en  Madrid  a  3. 
de   Deziembre   de   1625«  anos.     Dann 
durch  Qutriftrich  {Breite  det  Seite)  <j€- 
trtnnt:    ESte  Ithro  intitulado^   Primii- 
vera    y    Flor    de    ntieuoB    RomaDcea, 
tftä  bien  y  ßelmenie  imprejfo^  ij   con* 
cuerda  cmi  fu   original     En  Akala  a 
26,  de    Nouithre    1625.      EJ    Corretor, 
Ml     Maefiro     Sebastian      de     Lirio. 
Näch^ftes  Blatt:    Mup  Foderofo  Sertor. 
ESTE  Libra  de  Romances,  y  otra»  cnpu- 
Ticiones  en  forma  que  va  corregido,  no 
coptradize  a  la  F6  y  buenaa   coftum* 
bres»  y  afai   puede  V.  Aheza»    fietido 
fervidoT  dar  licencia  para  q  fe  imprima 
como  otroa  de   fu    genero.     En  Madrid 
16*  Setiembre,     1621.     Don    Juan    de 
lauregui,  I  „Äl**  {Hinweis  auf  folgende 
Seite) .  2.  Seite :    LL  i  jv«,  AL)  M  Ä  ES  FRO 
TIRSO  de  Molina... -  noch  die  Hälfte 
votn  Recto  des  nächsten  Blattes,    Unter- 
Schrift:     Pedro    Arias  Perez.     2.  Seite 
Prologo    AI    Lector   .   .  diese    und  die 
nächste  Seite  ganz,    [Darauf  verao  des 
BlaUes)i    DEL  PADRE  FRAY  PLA- 
cido  de  Aguilar,  Procursdor  luayor  de! 
Conuento    de    nueftra   8eüora    de    la 
Merced  de  Madrid,  al  Autor. 
COmo  Abeja  artificiofa 
Fabrica  el  dulcu  Ucor 
De  una  y  otra  heriuofa  flor, 
Qoauto  bella^  proiiechoFa, 
Para  vtllidad  prectofa 
De  oueftra  ]engua  vulgär 
Aueia  querido  juotar 
Ramillpte  tan  precioro, 
Que  dando  ob  nombre  glorlolb 
Ella  fe  vieue  a  illuftrar. 
Nächstes    BlaUi     TABLA     DE    LOS 
B0MANCE8,  LETEAS,  Y  otras    coaas 


que  contieiie  efte  Romancero,  Die 
Tahla  füllt  3  Blätter,  die  Gedichte 
nicht  alphabetisch,  mndern  in  der 
Eeihenfülge,  in  der  sie  gedruckt  sind; 
immer  der  Anfangsvers  (Alles  kursiv)» 
Dann:  BL  I  Kopfleititen  (Ornament), 
PRIMAVERA,  Y  FLOR  DE  LOS  MEIO- 
KES  ROMÄNCES  que  liiiu  falido  aora 
nueuameute  en  efia  Corte,  recogidoa  de 
varios  Poetafi.  Romarace,  Auf  dem 
Blatte  mit  ^Licencia"*  steht  unten 
(recto- Seite)  "»  2.  Auf  dem  nächsten 
[von  Jauregui)  1  3 ;  näcfistes  ^  4  Pro» 
logo  und  Tabia  sind  nicht  paginirt 
(erste  Seite  des  Prologo  ist  noch  auf 
4)y  also  4  Bhnter,  —  Das  Weitere 
(also  die  Gedichte)  hat  140  BL  pagi- 
nirt (per  Blatt),  Wenn  man  das  Buch 
öffnet,  sieht  man  überall  links  oben 
Primavera  y  Flor»  rechts  oben  de 
oueüoa  Romaoces,  Alles  kursiv* 
Bl  120"^'  unten  „F1N\  BL  12V  ^Mas 
Romances  anadidos  **  —  Auch  die  Bogen 
[der  Liedertexte)  sind  gezahlt^  m.  s, 
steht  z,  B,  auf  BL  Ir,  unten  A^  auf 
BL  2:  A^,  auf  BL  3:  A^,  auf  BL4: 
A^,  So  auf  allen  Bögen,  aber  immer 
nur  die  ersten  4  BL  gezählt  {A^u,8,w. 
nicht  mehr].  Die  Romance«,  Redon- 
diltas,  EodecbaB,  Letraa  und  einige 
Satiras  sind  in  Quartette  geteilt;  bei 
den  Quintillaa  und  Decimas  und  den 
anderen  Satiraa  sind  auch  die  Strophen 
abgeteilt  (überall  dadurch  ^  dass  der 
2,  und  folgende  Verse  eingerückt 
sind),  —  Das  Game  schliessi  (140^) 
mit  Fin  de  la  obra.  Wien^  Hof* 
bibliothekf  von  Herrn  Dimand  einge- 
sehen Vgl  auch  Wolf,  a,a.  0.  S. 362 ff, 
Nr.  20).  {1626)  BL2^  bis  4r, 

PRIMAVERA  I  DE  |  VARIOS  1 
ROMANCES  NVEVOS,  LA  QVAL 
COHTIENE  I  niQchoa  y  dmerfos  Ro-  | 
maacefl,  cod  Satyraa,  f  y  Letras  fa- 
mofaB,  I  por  diferentes  {  Poetas.  |  Ana 
[Ornament  (Vase^  aus  der  eine  Pflame 
40 


622 


LaWrtDto 


mit  Blüten  ragt)  1944.]  [So  statt 
ia44]  CON  LICENCIA,  QuerHiich. 
Kn  Valeoia,  por  äiluellre  erparfa  en 
la  calle  de  las  Barcas.  Nächste  Sttte 
her.  BL  2  (untt^n  ^^)  APROVACION. 
Nos  el  Dütor  Pedr<j  Garcefl  Preubytero» 
Prior  cJe  Ruefta  y  por  el  iluftrifsimo,  y 
HeuereDdirBiüja  iVilor  doo  Kray  Ifidoro 
Aliaga,  por  ia  gracia  de  Diu»,  y  de 
]a  faDta  Sede  Aportolica  Ar^-obirpu  de 
ValeDtiia  .  ,  .  Nächste  Seite:  a  %%}  del 
mes  de  lulin,  Aüo  M  DC.XXVIil  Dolor 
Garces  Vic.  GbL  De  maDdamiento  del 
feilor  Vicario  General  Mateo  Calafat 
Notario.  Bl  3  (ufUcn  §  J)  H AVIENDO 
vifto,  y  leido  un  libro  d«  eDtretenimU"=io, 
iutitutado,  Primatiera,  y  Flor  de  Jos 
uejores  HuLuaDt^ea  que  m.  ä»  w  {s,  Wolf, 
£u  vtrbesaern  Eomace  Tornado  eftaua 
fddorea,  .  .}  S.  2  Dat.  en  Valencia  a 
14.de  Agofto,  de  1628.  Mora  R.  Filci 
AduQc.  -1  4)  TäBLä  de  los  R0> 
MANCES  Letraa,  y  otraa  oolas  que 
coutieue  efte  Romancero.  Alpha- 
httiach.  J  Bit.  BL  5,  6",  S  nicht  pagin. 
Dann  BL  l  genau  wie  1626.  Seiten- 
flicht  Biattnumenrung  ^  die  Ziffern 
oft  mrdruckt;  nach  S.04  {jgeärucki  64) 
folgt  7(1  (veräntckt  für  97),  Verso  dcd- 
selben  BL  tragt  98  und  no  geht  es  wei- 
ter^ also  95  u.  96  ejcistiren  nicht ;  daher 
sind,  trotzdem  die  letzte  Seite  die  Ziffer2i6 
trägtf  nur 214  Seiten  Text  vorhanden. 
Über  jedem  Verso:  Priioauera  y  Fior,  Recto: 
de  nueucisRomaaces  Wien^lIoJ'bibL  Von 
Heim  Dimand  eingesehen.  Vgl.  auch 
Wolf  a.  a.  0.  S  3G3Änm.  {1G441  S.  3—5. 

1  luxes  J605,  1626.  1644, 

2  iDis]  mil  1605.  1626,  1644. 

b  No  loys  Sol,  aonqae  abrafais 
1605,  1626,  1644.  Im  Original  der  An- 
fang naht  eingerückt,  iiolea  ist  ein 
Druckfehler  «tatt  foles,  toiV  £U  bessern  ist 

8  J«jJ  lo  1644. 

9  Ni]  No  1626  16U.  eltrella  Cereoa 
1626,  1644*  aua  ist  im  Lab,  an^  imn$er 
einsilbig  gebraucht. 


10  Ua]  lux.     ea]    coq  1626,  1644. 

11  proprja  B, 

12  agenaa  1605, 

13  No  ioyBhan^  1605  1626.1644, 

14  Que  bermofura  üui  T  p.  1606 
que  belleza  tan  f.  p.  1626, 1644, 

15  ni]  fi  1605,  no  es  pofiibk  tn  fi 
m.  1626,  1644, 

IG  en  otroB]  de  otro  16ÜS,  td  de 
otroB  hijos  c.  1626,  o.  ojoa  1644. 

JS'ach  K  16  folgen  in  aüen  drti 
Sammlungen  die  Fc?f«c33— 36  29—32. 
87-^44.  Hierauf  erst  V  17-29.  J><r 
Einfachheit  halber  gebe  ich  die  KolU- 
tion  in  der  Reihenfolge  ufiserts  Te^etes, 

17  fehlt  eiw  Silbe,  Die  andern 
Drucke  haben :  No  foyB  los  dos  cielos 
raros  1605.  Na  fais  cielos,  ojoa  rmc^ 
1626,  1644, 

18  iDfiernos  1605,  defconftifilot] 
defeODcierlos  B, 

19  foia  grandea  1626,  1€44, 

20  iDfiernoB  B,  1605.  1626.  1644, 
muy]  maa  1605, 

21  Y  aunqtie  1605.  1626,  1644, 

22  tal  renombrej  tales  oombre» 
1605.  1626,  1644, 

23  que  e.  g,  a  los  bobres  16ü5. 
1626,  1044. 

24  los  perdeU  1605,  1626.  1644. 

25  Ni]  No  1626,  1644. 
23  y  fehlt   1605,   1626.    1644, 

auch  in  unserem  Text  iu  tilgen, 

29  No  foya  muenes  rigurofM 

30  ni  vidaM  «iii^mdü  h.^lagays  16t}5 
1626,  1644. 

31  vidas  lüo3.  lOJJO.  1644, 

32  muürtea  1605, 1626,  1644.  poss] 
quo  1605,  1626,  1644,  Funkt  nach  hu- 
mofoa  fehlt  im  Original^  ist  wenigsUns 
nicht  Hchtbar, 

33  no  1606.   No  L  ricos  1026. 1644, 

34  ricos]  pobres  1626.  1644, 

36  pues  que  1605,  1626.  1644, 

37  No  1605,  1626.  1644. 

3d  eu  el  burcays]  del  gosaif  |dJ6. 
1644, 


AmOFofo 


623 


39  llarosBl  rayos  W2n.  1644. 

40  el]  ftt  1605.  16m.  1644. 

41  No  1605.  1626,  1644. 

Auf  V.  44  folgen   in  1605,    16:i6, 
1644  folgende  Verse: 
No  fojB  dtüfeB,  aunq  oa  dena 
adoracioTi  m»!  dichofoB, 
porqae  {pne%1644)  en  nada  foi»  piadofos, 
ni  jualDS  ruegos  09  maetten. 
dann  die  Verse  45^48 

5  B  hat  keine  Ahiveichungen, 

0,  6  fospiroB  B, 

16  Hiatm  in  |  ira    So  70,  16.  24, 38. 

21  OrUodrö B.  25  f,  76,  92.  Vgldie 
Eofnanien  von  AngeUca  und  Medoro  hei 
Daran,  Roroancero  generale  (VCüleccion  de 
Romancea  Castellaooa  anteriores  ai  sigio 
XVllT,  recogidDa,  ordeoadoSf  claaifica^ 
dos  y  anotadoa  l  (BibiiotecÄ  de  Au- 
tores  EapaiRiles  Bd,  1),  Madrid  1851, 
Ä  20  ff. 

33  Paffarö]  paffare  A. 

36  el  fehlt  B, 

39  L.  affaUo  wegen  des  Metttims. 

7.  AU  Kwi\n\mo  gedruckt  bei  Du  ran, 
Rom.  gen.  II  492,  Nr.  1563.  (Mg). 

Durans  Quelle n  führe  ich  hier  und 
sonst  nicht  an, 

10  Tu]  la  B. 

11  ist  leaUad  sweistlbig  iu  lesen. 
15  Hay  B 

i7  ist  statt  HO  wohl  nicht  me  zu  lesefi, 

23  eftölo  sc,  fegura.  Stati  fus  hat 
Hg,  tua,  und  m  ist  zu  lesen. 

29  que  coTiniigo]  ootunigo,  qiie  Itg. 

31  Hiatus:  ni  |  hahle«.  So  29,31, 
49, 54.  65.  50.  74,  43.  SynaUphe  36,  85. 
55,  56. 

33  entfp  ellaa  sierupre  Bg. 

36  cailas  B, 

39  te  ae  Eg. 

40  quando  eftan]  eatando  Htj, 

44  mitrtriis]  murtaa  J?.  Bg.  mur- 
trai  ist  die  katalanische  Form  ,  welche 
in  Barcelona  dem  Setzer  in  die  Finger 
kam.     Vergl.  Labernia,    DiccionaH    de 


la  Llengna  Catalana  IL  Barcelona  1840, 
8. 249.    KastiUanisch  inurta. 

45  caaadoB  Hg.  Es  ist  nicht  nötigt 
so  SU  ändern. 

46  pefan  B. 
AI  maa]  ya  B. 

49  de]  que  Bg^ 

50  fu)  la  Hg. 

H  Als  auunimo  gedruckt  bei  Duran 
Rg.  Ü  492  Nr,   1564. 

1.  43  Gardenia  Hg, 

19  aervirla  Rg. 

26  que  lo  pietifa  B.  Rg.  So  su 
bessern. 

30  que]  de  Bg. 

38  o  que]  o  a  qiie  B.  6  ä  quo 
pagoa  Hg. 

40  para]  por  Rg. 

9,  1  Es  wäre  hesser  modern  inter- 
pungirt  worden,  nämlich  Komma  vor 
Jiiana,  das  Vokativ  ist;  rgl.  :.  B.  F.  42» 
Por  la  puente  que  do  por  el  agua  ist 
ein  spanisches  Sprüchwori,  das  übrigens 
in  den  mir  sugängUchen  Sammlungen 
fehlt. 

Unzweifelhaft  ist  unsere  Homanse 
die  Quelle  von  Lope  de  Vegas  berühm- 
ter Comedia  Por  la  puente  Jagna,  ^e* 
druckt : 

Zuerst  in  der  Vefnte  y  nna  Parte 
der  Cotuedia»,  Madrid  1635;  genauer 
Titel  hei  I>,  Cayetamo  Alberto  de  la 
Barrera  y  Leirado,  tsÄtalogo  bibliogrdfico 
y  bif^grafico  del  Teatro  antlgtio  Espaöol, 
d^ade  aus  origenea  haata  mediadoa  del 
aigio  XVIIt,  Madrid  1860.  8",  -S,  447, 
{ich  bent4tte  die  21.  Parte  in  dtmi  Exem- 
plar der  Berliner  BibUohek.  welches 
aus  dem  Braunfels' sehen  Nachlass 
stammt)  BL  249—260 

Ferner  BibL  deAut,  K^piin.  34,Bd. 
Comediaa  eacogid»»  de  Frey  Lopo  F^lix 
de  Vpga  Carpio,  jnntaa  en  colecckm  y 
ordt'Dadas  pnr  Don  Juan  Eugen  ra 
llartzfobuach.  Toiuo  aegundo,  Madrid 
1855,  S.  541-^556. 

40* 


p 

524                   ^^^^                     Laberinto                                           ^^^V 

^p 

^                 Deutsch  von  Moria  Rapp  m  seinem 

Romanee. 

H 

Spaniflcheü  Theater,  4.  Bd.  (Hildburg- 

Echate,  mozo, 

H 

hausen  1869i  BibL  aualändiacber  Ktaa- 

Que  te  mira  el  taro^ 

H 

aiker)  S,:347'-'S39  unter  dtin  Titel  „Die 

Amor,  el  toro  uiaa  bravo 

H 

achöoe  To!ederin  oder  Über  die  Brücke 

Que  encierra  el  bumano  aoto, 

H 

gehte  durchfl  Wasser,    Ein  LuMapiel'* 

Y  de  ta  florida  edad 

H 

Vgl  a,  a.  0.  Bil  34,  S.  654  wo  die 

£1  peligro  mia  notorio^ 

H 

Z.  1  und  2  unserer  Romanse  als  von 

Para  matarte  ae  ba  puea^ 
En  iiuüs  beriDo808  ojos, 

H 

dm  Musikern  vorgetragen  wörtlich  an- 

H 

geführt  werdeHf  ferner  S,  556^  nament- 

Y tu  le  e»täs  toreando, 

H 

lich  aber  S,  554  c  Z.  5  von  unten  bis 

Moio  temerario  y  loco. 

^^^ 

_        555a  Z,  10  von  oben,  wo  wir  deutlich 

Mu^atranete  afable  y  manio, 

^H 

1        den    Gedankengang    unserer    Bomame 

Y  ea  de  Earopa  el  falao  toro 

^^^ 

finden* 

Qae  te  lueterÄ  en  el  mar 

^^, 

Lope^   der   bekann ttieh   gern    Ha- 

De  mil  tormeotoa  y  eDojoe.                     i 

^H 

1        matuen  als  Quellen  seiner  Stücke  be- 

Si  00,  diaeurre  y  verAa                   ^^M 

^P 

Huttte,  hat   unsere  Romanze ,  von  der 

LIetso  de  muertos  el  coao;            ^^H 

■ 

ein  weiterer  Dmck  bis  jetzt  nicht  nach- 

Y ya  que  mtiertos  no  sean,          ^^H 

H 

gewiesen  ist,    also  höchst   wahrschein- 

A lo  mtmos  de  quejosos.                 ^^H 

H 

lich  aus  dem   Laberinto    amoroso   ge* 

Echate,  moio,                                    ^^H 

H 

kannt     Vgl   Anm   su  Nr,  57, 

Que  te  mira  el  toro»                       ^^H 

^k 

L               9  dan]  den  B, 

Ddjale  1a  capa  laego,                 ^^M 

^H 

1               33  a]  eo  B 

I^>bate,  ßo  le  bagas  roatro;            ^^H 

^H 

1                47    capote]     apote     B,    doch     ist 

Que  ai  te  coge,  inozaelo,                      ■ 

^^^ 

Raum  für  ein  c  vor  a  frei.  Das  ganze 

No  ILorarÄa  duelos  de  otro.            ^^m 

H 

Blatt  war  vom  Band  longcrissen  und 

Ferderäa  la  tiberud|                        ^^^ 

H. 

ist  vom  Buchbinder  an  der  Seite  auf 

Y  babrdslo  perdido  tudo;               ^^H 

P 

einen  Papieretreifen  neu  aufgeklebt  und 

Que  el  no  libre  nada  Heut,           ^^B 

dabei  ist  das  c  in   Wegfall  gekommen. 

Y  todo  lo  tieoe  el  borro.              ^^M 

10,  25  Mueftranfe  B.  piadofoe  t>t 

Si  celoso  te  persig^e,                      ^^M 

dreisilbig. 

En  ooza  brava,  ea  demooio,            ^^H 

11,  9  niis  defpojoa  dare,  eins  ganz 

Que,  ai  las  eapaldaa  vuelv«,           ^^M 

ungewöhnliche,    mir  sonst  unbekannte. 

La  fe  rasga  y  rompe  el  voto.        ^^M 

in  den   Wbb,  nicht  belegte   Wendung. 

Par6cete  tiriue  agora,                        ^^M 

12.  Auch  gedruckt  Üurati  %.  11  421 

Y  deapuea  eacarva  el  polvo;          ^^M 

Nr.  1367   mit  der  Überschrift   J.'ontra 

Y  las  Diemoriaa  maa  firoes           ^^H 

Amor'',  als  aooDimo  beseichnet 

Laa  borra  eu  un  punto  aolo.         ^^M 

Bei  Duran  fehlt  am  Anfang  das 

Echate,  mozo,                                  ^^H 

£chate,  moso 

Que  te  mira  el  toro,                        ^^H 

Que  te  mira  el  toro. 

Ponte  alaa  en  loa  pi6a               ^^M 

sihnlich  folgendes  Gedicht,  welcftes 

Que  Iä8  qtie  trae  en  el  lomo          ^^^ 

in  Gallardos  ensayo  de  una  Biblioteca 

Son  diBculpaa  riüe  bau  baliadtj              J 

Kspaflola  de  Hbros  raroa  y  curioaai»  I^ 

Ce^uedad,  fiaqueza  y  goKO«             ^^H 

Madrid  1863,  Sp,  i0i4  f.  auit  einer  Ils. 

[Jenas  tiene  laa  biatoriaa                ^^M 

der  Madrider  Nationalbibiiothek  ( i7.  »/A.J 

De  mil  ancetoa  lloroaoe»                 ^^M 

ita 

abgedruckt  ist: 

De  aangre  ajena  vertida                 ^^M 

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^AniOTofo                                                 6S5        ^^1 

^^^V    Lob  ngndoB  cuernoa  rojos. 

Miitelaltera  and  der  RenaiaBaace.  Lei|>-        ^^H 

^^^V     Desoudo  ä  Marte  eo  La  red 

zig  1877,  8.  359  f.                                            ^H 

^M         CauBole  Ä  m  madre  lloro; 

41  enflamo]  ioflamo  B.    Sonst  eo*         ^^^ 

^B           A  n6rcules  y  BansoD 

flauia  r.  B.   16,  44.                                           ^^M 

^M           Y  al  fuerte  David  venciüloa. 

10,  1  romerito,  Deminutiv  van  ro-         ^^H 

^H            ,  ,  .  .  .  que  era  de  an  reino» 

mero,  Eosmarin ^  fehlt  in  allen  mir  sU'         ^^H 

^1           No  hho  i  8U  furia  ennjo, 

gänglichen  Wörterbüchern.                                ^^H 

^U           Qiie  arrojado  et)  una  cava 

7  f.  tornau  loa  abrojos  jazmines  y         ^^H 

^H           Mata  al  Hey  y  al  remo  godo. 

roaaa,  verwandeln    Disteln    in  Jasmin         ^^^ 

^H            Echate^  moso^ 

und  Rosen.     Diese  Konstruktion  kenne         ^^H 

^^           Que  U  mira  el  toro. 

ich  sonst  nicht,  weder  in  alter  noch  in         ^^| 

H             1.  2  fehlen  Rg.  (s,  o.) 

neuer  Zeit,                                                        ^^H 

H            16  Cm]  loB  Rg. 

12  retira«!  retira,  Ä.                                ^^H 

^M             21  ist  leider  in  le  das  1  ztc   khin. 

44  hat  eine  Silbe  lu  viel     lüg  7,         ^^H 

^f            25  ecli6    ta    i!8pa]    echa    lapa    J3. 

^  17  findet  sich  auch  in  einer  Hs.         ^^H 

H        Di^ckfehler. 

ToDoa  caatellaoos,   Ende  des  16,  Jhs.y         ^^H 

■               la  12.  16.  32.  48  kann  trotz  F.  0 

der    Bibliothek     Medtmceli,     BL   9Ö.          ^^M 

^m      dtr  Hiatus  durch  Einset sen  der  Form 

Daraus  abgedruckt  bei  Gallardo,  enaayo         ^^| 

^m       vüB  getilgt  werden 

I  Sp.  1201.  (Gall)                                         ^H 

V              21     tnchada.      inchar     bei    Salvd^ 

2  Torrn  es,   Fluss   in   der   Proteins         ^^H 

^1       IvtDcbar    in    allen     aUetk    und    neuen 

Salamanca,   Der  Campo  florido  ist  vom          ^^H 

H       Wörterbüchern, 

Dichter  wohl  in  dem  Teilenden  Tal  von         ^^H 

H             37  Hiatm  la  |  embio. 

£1  ßarco  gedacht  ^  welches  der  Tormes         ^^| 

f              40  Esadrarta  B, 

durcfiströmt    Der   Tormts    wird    eben         ^^H 

14,  7  ayudara  ß.    So  im  Text  zu 

so    wie    der   Manzanares  oft    in    der         ^^H 

^^      bessern. 

Schäferliteratur  encähnt.                                ^^H 

^m            8  mayor]  majori. 

6  anfi]  y  aai  GalL                                   ^H 

B             20.  B6,  HO  zelogia,  eiMcÄ  celogia,  ce- 

8  y  fehlt  Gall    dichofo  B,  Druck-         ^^M 

^^       lojia,  tf^lorm  [letzteres  hei  Sobrino^^  in  der 

fehler.                                                                 ^H 

H      1,  Aufl.  noch  nicht),  nsp.zeloBiat^  celoeia. 

22  Stn  temer  de  los  cielos  e.  c.  Gall         ^^H 

H             22  defafilado  B. 

24  Bajaron  Gall                                      ^H 

H             31  raba  B.    Druckfehler, 

26  bien]    muclio    Gall      diforeta]          ^^M 

^M              3S  Hiatus  qn&  \  ay. 

ingrata  Gall                                                    ^^H 

B             15,  30     Tilge     mj    il«*   Metrums 

27  pues]  ai  Gall                                       ^^H 

^t      wegen. 

28  Blaafemo  alganas  vezea  d.  t.  n.         ^^^ 

32  00  haüa  Synalöphe.    So  57,  17. 

^H 

63,  5.  72,  30.  43-    Hiatus  47.  10.  52. 

30  y  Yu]  aiD  Gall                                  ^^M 

H             37  Saot    EltDo,     8t   Elmo,    ocfer 
^"      Elrnus,  eigentlich  Pedro  GonÄalea,  auch 

31-  36  fehlen  Gall                                 ^H 

18.  Von    Quevedo,     S.   Obraa   de         ^^M 

Gonaalvua    Amaraöthua    genannt ,    geb. 

Don    Fraociaco  de    Qiievedo  Villegas^         ^^H 

■       nm,   gest.  1246,    Dominikaner,    hielt 

Bd.  0,  Madrid  MDCCXCL  6M49  {Q^),         ^H 

H      Busspredtgten  am  Hof  Ferdinands  III, 

In  den    Obras    äit  Don  Fraociaco    de         ^^H 

H      Patron    der    Schiffer  {St,  -  Elmsfeuer). 

Quevedo  Yiltegas.    Poeaias.    Ci)leecioD         ^^H 

^M       VgL    Müller    und     Motliea,    IlUiHtrirteei 

ordeuada  y  corregida  por  Don  Floren cio          ^^^| 

^M      Archäologiaches  Wörterbuch  der  Kunat 

Janer.    l'omo    tercero    (Bibl    de    Äut.         ^^H 

^m      dea     germaifaühea     Älterthums^     dea 

Eapaä.  Bd.  69)    Madrid  1877,    6^.  26J        ^H 

^M                                    ^^^^^"            Laberintö              ^^^^^^^^^^^^^B 

^H             Nr,  G44  u.  Änm,  1  (B  ^P  und  B  f!9  Ä\ 

42  lautet    B  $9,    Q^   PM*d    tttt^^ 

^H             gind  zwei  Fasmngen  dieses  Homatice 

jnata  dcBprecian.                                     ^^B 

^H             amoroao,  trie  die  Überschrift  dasdbsi 

43  fol&a]  aolo  B  69.                        ^H 

^H             lautet,  abgedruckt. 

It^a  A                                            ^^1 

^H                    ^m  genauesten  stimmt  unser  Text 

19t  19  Tilge  y  des  Metrums  we^ml^^^ 

^H             Tiii£  der  dort  in  der  Anmerkung  1  ab- 

«0.  Auch  gedruckt  Dumn  Rg.  ü 457        1 

^H             gedruckten  Fassung.  Janer  sagt  darüber 

Kr  1476  (andnimo).                                           ■ 

^^M             Folgendes:  Publicose  etta  composicion 

iJberschrift     in     B:       Eomancea.        M 

^H             con  el  titulo  dc^  HomaDce,  en  el  fulio  179 

Druckfehler.                                               ^^H 

^H             de  la  Prima  Vera  y  fior  de  Ion  raejores 

2  va  1  huyendu   Hiatus.    Aber  JI^^H 

^H             romancfs,  canoionea  y  letrillas  curiosas 

Sgnalöphe,    47  r  59   ebenfaU*  HüUm.        ■ 

^H             qua    han    ealido    agora     DuevameBte, 

Bg  hat  iba  statt  va.                                     M 

^H             bechaa    a   ditFrentes    propoBitus.      8e* 

12  burtador]  robador.   Rg,    yerroa        1 

^H             gUTifta  parle.    ReuopiJado   de   diversoa 

if^^,   burtador  und  hierro  können  Hiatus       1 

^H             antorea,    por   el    alteret  FraDcisco    de 

bilden^                                                     ^^^^ 

^H             Segurftf  criado  de  su  mageatad.     (Eatd 

34  luego]  fuego  Bg,                       ^^H 

^H             aprobado  eate  1  ibro  en  Zarag^oza  en  1 6290 

26  comite  B.    r  ro«  einem  y%^ÄÄe-  ^^B 

^H                    Es    ßnden    steh     nur    drei    Ab- 

ren  Besitzer  hineinkorrigirt.                     ^^H 

^H^            weichungen. 

33  Hiatus  haze  |  agaa.                   ^^H 

^^^m               i  inutjl]  gentfl  B  G9  A, 

39  niira  bitia,  Synalöphs,              ^^B 

^^^M             4  deacubris.  B  (j9  A. 

Sil,  3  Jarama^    rechtsseitiger  Z^        ■ 

^^^^m             5  exopdeo]  excedo  en  B  69»  Q^, 

/11««  e^e«  jfV^o  in  Neukastilieti;  fiiniiiif        H 

^^^M              7  triac]  eterno  Qt).  B  69. 

u.  jI.  den  Mansanares  in  sich  auf  und       fl 

^^^H              8  tää  corrlentea  Qq.  B  09, 

mitndet  hei  Aranjuee.  Vgl,  AUiZ  ßcrra       1 

^^^H              9  Oye{  Yo  «6  ^>q,  ^  ^5>. 

de  Xarama.                                               ^^H 

^^^^m             12  bien  puedon  oyr]  No  ea  mueho 

8  compidjemlo  B.                             ^^^M 

^^^H       ^9    B  69,    qae  aii^an  Qo,  B  6\ 

15  con]  ton  ^.                                        V 

^^P^               13-69,  29-32,  45-48  in  2  Zeilen 

22  Hmfu9   mi  |  alina.     So  47.  2.       ■ 

^^L            hei  Qq    B  69. 

63,  15.     70,  22.                                               1 

^^^ft              16«32cuenla]lleuaai?67/-  lleuaQf). 

2'A  qnedaran  B,                                        1 

^^^^              20  noble]  outable  B  69  A,  was  in 

itit,  3   iTomma   nae^   piedra  fehlt       1 

^H             den  Text  m  setzen  ist,   weil  dadurch 

t.  0.,  mu^^   aber  stehen;    f?gl   lt.  t9,        1 

^H             der  Vers   gebessert    wird.    B  $9   und 

27.  35^  wo  es  überall  steM,                     ^^H 

^H             Q^  haben  iiisi^ne. 

3S3,  10  lies  aus  metrischen  Grümdm^^^t 

^H                     23  EstA»  con  BADgre  le  envio  B  69  Q% 

y  de  oro                                                   ^^H 

^H                    24  Qiie  eo  el  agua  bieo  ae  mueatra 

12  virtiendo  B.                               ^^H 

^^^^       B  69.    muesrra  Q^. 

;M,  8  contento]  oODtioo  B,          ^^^i 

^^H              25-28  fehlen  B  G9. 

13  f.  «.  t,  w.     Der   Refrain    steht       ■ 

^^^H             32  ctiPTitaa  A. 

/a^  iMriJifl^  in  I/Ope  de  Vegas  C^iaa^^^fl 

^^H             33  0  fehlt  B  69,  Qq. 

rlia  famofa  Obraa  Ton  amrirea,   Oii«ai4^^H 

^^^H              34  de  eata  selva  B  69.  Qq 

Parte   de    laa    Comedia«   de    Lop«    da^^W 

^^^1              38  elU  voz]  1a  vez  B  69.  Qf\. 

Vi'ga.  1618,  Bl  93^  a:                                  ■ 

^^^H             39  lo  que  pide  el]  ta  manda  del 

Ludnda.  Yo  qiiiero  maa  qua  a  coi  vida        1 

^^^      B  r/a  (»q. 

a  Leonida,  y  ella  a  mu                          1 

^M                   41  en  fehlt  B  69,  Qq.   diuinus]  her- 

Laura.    Si  tengo  a  Leonida  aqttf,      ^^| 

^H             inoroa  B  €9,  Q9. 

que  la  verdad  tue  ba  contado,       ^^M 

Amorofo 


627 


sojra  que  eAits  abrarado, 

y  que  tue  burtü  de  ü. 
Luc,  Yo  abraladü  ?  Lau.  loco,  y  ciego. 
Luc.  Sin  ti  viuo.  Lau,  q  faaze  al  oaib? 

ay  que  lue  quemo,  y  me  abrafu, 

Gomo  no  loeau  a  fuega? 
Luc.  DonayreB.   Xau.  Voyme  tj  luego 

veDdre  aqui   Tu  MageftHd. 
Laura    zitiri    also    hier    den    Refrain. 
Demnach   hat  Lape    unsere    Eomamey 
wahntcheitiUch  au*  dem  Laherinto^  ge- 
kannt. 

15  abrararfe]  abragarae^.  Druck- 
fehler; vgl  24»  7  abrafü. 

18  Komma  ^tatt  Funkt  nach  madero 
ist  auch  hier  nicht  nötig. 

25  de  fehlt  B. 

75  dormirme  B, 

9£5«  Auch  gedruckt  Doran  Rg,  II 
491  Kr*  1559  (an6Bimo). 

1  Segura,  Die  Gegend  von  Segura 
de  la  Sierra,  die  Sierras  de  Segura ,  in 
denen  nach  der  gewöhnliehen  Annahme 
der  Segura  entspringt,  b£W.  diaier  4felbi>t. 

2  todofi]  todoa  elloB  B.  totot  jun- 
t08  Mg,  Danach  ist  der  Vers  metrisch 
£u  besseni.  L,  entweder  i,  [ellaa]  oder  t. 
[jüDtoa]. 

5  Ed]  Entre  Rg, 

T  cod]  Ell  B,  Bg. 

13  d&D]  le  daij  Eg,  Bessere  [le]  im 
Text. 

15  daUe  B.  Diese  Erscheinung 
öfter  in  B. 

25  Tampi>€o  B. 

31  Donde  de  humauos  acentus  Rg. 
Bessere  im  Text  dode  st.  du.  Es  ist 
leicht  erklärlich^  wie  aus  donde  de  dode 
werden  konnte :  aus  döde  wurde  durch 
Abfall  des  Schlusses  de  vor  dem  folgen- 
den de  do  und  dann  do. 

29,  12  perficioQ  ^  nsp,  perfeccioD. 
pQTäciQU  fehlt  hei  Floraniin^  Covarru- 
vias,  im  groaaen  Wb.  der  Span.  Aka- 
demie, bei  NebriöaeDsJa-RubinoSjSecken- 
dorö'i  FraneesoD^  Tolhaustin^   die  per- 


feccioQ  haben.  Dagegen  führen  a2#a 
rwar  nicht  perfieion  sondern  perfecoioDf 
aber  perficlooar  u.  s,  w.  auf  FlorenttD, 
SobriDo'  und  ',  das  groase  VVb,  der 
Akademie,  Seckeudurff,  Franceöaii,  Tül- 
hauaen*  per^cioo  und  peT^ecdou  u.s»h\ 
haben  Salva  und  Nunes  de  Taboada. 
Booob -Arkossy  verweist  von  per- 
ficionar  u.s.w^  auf  perfeccionar  u,s,w. 
Die  12,  Aufl.  des  Wb/u  der  Akademie 
hat  bloss  per^cit^ßte^  sonst  immer  per* 
fecc  — * 

36  diere  B. 

47  la  I  aya  weil  letzteres  -=.  haya. 

53.  55  Kommata  nach  puerta /e/i2eit 
im  Original, 

Z7.Auch  gedruckt i  ROMANCEKO 
GE-  I  NERAL,  EN  QVE  SE  CONTIE- , 
neu  todos  loa  EomanceB  que  acdan 
iujpref-  fo8  en  laa  nueve  partes  de  Ro- , 
umuceroB.  |  AÖEA  NÜEUAMEJSTE, 
imprcffo,  anadido,  y  emendado,  \  Grosse 
Vignette  (S^j^^^  Höhe  :  ^'/a**"  Breite), 
ein  Band  geschlungen  y  darauf:  SFERO 
LUCEM  POST  TENEBEAS.  Drin 
ein  Vogel  (Taube?),  unten  an  der  Basis 
des  Ornaments  A«  6.  umrahmt.  Cqq 
licencia,  En  Medina  del  Campo^  Por 
luan  Go-  |  diaez  de  Mitlis.  |  A  cofta  de 
Pedro  Offeie  y  Antonio  Cuello  Ubreros 
de  Valladolid.  \  Äfio  1602.  Nächstes 
Blatt  (nicht  paginirt^  hat  sowol  auf 
r  *',  wie  auf  v '»  unten  Rechts  ^TABLA-, 
ein  Hinweis j  der  aber  nur  Jür  v^  rich- 
tig ist.  —  Alle  Blätter  (auch  Titel- 
blatt) sind  mit  einem  Bande  [einfache 
Linien)  versehen  recto:  Über  dem 
Rande:  LIGEN  CIA,  in  demselben  Yo 
Miguel  .  .  .  an  Antonio  Cuetlo  Übrero 
para  poder  imprimir  vn  libro  iotltalado 
Momanciro  generale  q  otras  vezes  iia 
fido  impreffo  con  Licencia  de  los 
Seuores  de!  dtcho  ConTejo,  .  .  Schluss 
di  el  preieote,  en  Valladalid,  a  diez  y 
nueue  dlaa  det  tnea  de  lulio  de  mil  y 
I'eyfcientos  y  un  atloa.    Miguel  de  On* 


628 


Amorofo 


darga  Zaaala.  Querstrieh,  ERRAT  AS. 
3  Zeilen  imd  auf  der  4,  dann:  Eu 
Valladolid  a  22.  de  Diciembre  de  1601. 
Doctor  Alon/o  Vaca  de  Sanctiago. 
Verso,  ühet-  dem  Bande:  TASSA. 
Innerhalb:  Yo  Miguel  .  .  »  vn  iibro, 
ioiitulado  Romancerü  gpnoral,  que  eon 
fo  liceoeia  [nämlich  deif  Conjejo]  im- 
prlmio  Antonio  Cuello  librero  vezino 
defta  ejudjid  de  Valladolid,  que  otras 
vezeQ  ha  Udo  impreJTo,  , . . .  Schlunsi 
di  la  (jrefente,  en  ta  oiudad  de  Valla- 
dolid, a  catoroe  de  Eoero  de  mü  y 
fey  feientos  y  dos  aooa*  Migud  de  On- 
daria  Zauala.  Nächst  es  Blatt  (unten 
1  3) f.  Innerhalb  des  Randen:  TABLA 
DE  LOS  Romaoce«  que  fe  cootlenen 
en  effe  Roniaocero  geoeral.  IHe  Seite 
iet,  wie  alle  folgenden^  {eine  Austiahme 
siehe  bald)  durch  Längsstriche  in  Mwei 
Spalten  geteilt.  Die  Anfangsverse  sind 
nach  dem  ersten  Buch  Haben  alphabe- 
tisch; der  Ordnungsbuchstabe  [A^  B 
u,s,w)  steht  i^or  dem  ersten  angeführ- 
ten Verse,  Innerhalb  der  einseinen 
Buchstaben  gar  keine  Ordnung,  Die 
Tahla  occupirt  5  BIL  und  das  Eecto 
eines  €.;  über  jeder  Seite  ausser  3^  na- 
türlich ist  {oberhalb  des  Bandes) 
TABLA.  Bl  3  {das  erste  der  Tabla), 
4j  5  sind  paginirt,  die  letzten  drei 
nicht;  auf  dem  letHen  Blatt  {recto} 
FINIS.  Versa  ist  nicht  zweigeteilt  und 
enthält  eine  Vignette;  in  Bahmen  ein 
Heiliger  mit  Strahlenring  ums  Haupt, 
langem  Kreutstab  in  der  Linken;  er 
weist  mit  der  Bechien  auf  ein  zu  seiner 
Linken  befindliches  Band,  unterhalb 
dessen  {rechte  Ecke)  ein  Lamm;  das 
Band  hat  die  {durch  die  Windungen 
zerrissene  und  aus  der  Wortfolge  ge- 
brachte) Inschrift:  ECCE  |  QVI  TO  | 
LLIT  I  PEüCATA  |  MÜNDI.  Die  Unter- 
seite des  Leistens  trägt  ein  kleines  (hal^ 
worin  .I.M.  Dann  Bl  L  Kopfleisten, 
ROMANCERO  |  GENERAL,  EN  QUE  | 


8E  CON TIENEN  TODOS  LOS  1  Roman 
ces  que  audan  impreffofl  en  las  noeae  | 
partes  de!  Romaocero.  |  PRIMEBA 
PAMTE,  Erste  SpalU;  BOMASCE 
DEL  Moro  Azarque,  362  pagimfU 
BIL  Die  ersten  eines  jedem  Mt^gems 
auch  unten  bezeichnet  (A'Ay- Aj^;  nadk 
Z  kommt  Aa,  Aa^  Aa^;  letztes  Blait 
ist  2z,).  Über  der  Bandlinie^  permi 
Bomancero  generale  rectot  Primera 
parte  {resp.  Segunda  parte  Dann  Ter- 
cera  p.),  Quarta,  Quinta^  Septima. 
Octam,  Nouena^).  Bl  21^  untei 
kleines  Ornament;  M  ,:?^r  SEGÜKDä| 
PATE  [so]  DEL  ROMAN-  |  CERO  Gl 
NERAL*  Dann  die  erste  Boman 
ohne  Titel  —  Jede  Spalte  40  Zeikn, 
Bl.  44^  FIN  DE  LA  SEGÜKDA 
PARTE.  I  Auf  derselben  Seite,  nur 
durch  Querstrich  getrennt  i  TERCEBA 
PARTE,  I  Del  Romaacero  general. 
Dann  Romanze  ohne  Überschrift, 
Bl  88 f  oben  in  der  2,  Sp.;  mU  den- 
seWen  Ti/pen  wie  die  Bomatt^ei  Finde 
la  tercera  parte,  Querstrich,  QUARTA 
PARTE  Del  Roinaocero  generaL  Pri- 
mero  Bomance,  Bl  IIB"  unter  dem 
Längsstrich  (nicht  in  einer  Spalte)  Fm 
de  la  quarta  parte.  {Dieselben  Typen 
wie  die  Bomanzen).  BllXB^'.  QVINTA 
PARTE  Del  Ramancero  geoeral,^  kein 
Bomanzentitel  B1153^  Fiti  de  |a  quinta 
piitte  (unter  dent  Längstr.  geicohnl 
Tfjpcn).  Querstr.  SEXTA  PARTE 
De  flor  deRomance«.  Primeta  Bomance. 
Bl  213 r,  in  der  2,  Spaltei  Fin  de  la 
fexta  parte  {gewöhnl  Typengrössej, 
Bl  213y  SEPTIMA  PARTE  Dd 
[oaDcero  general  Bomance  L  Bl  269i^ 
HN  DE  LA  SEPTIMA  PARTE 
Bl  269^  OCTAVA  PARTE  Del 
uiaQcero  geoerat  i  LA  TRAOICA, 
LAKEN  I  U^k  historia  de  los  Co 


1)  Bl  24*  Primerä  parte  (Druck f)il 
ebenso  271,  272  Septima  sU  Octa^,     ^ 


Aamerkungi^n 


äadores,  y  vt^ani^  de  Fernando,  Venii- 
quatro  de  Cord&unt  \  rtajpilada  en  cinco 
Momanccs.  \  Bomance.  L  BL  ^M*?"^  FIN 
DE  LA  OCFACA  PARTE.  Bl  msr 
NüVEXÄ  PARTE  Del  Rumaijceru 
general  Otro  Romattce.  Bl.^G2^  Quer- 
Htrich,  Flu  del  RomaiDcerö  General:  en 
qua  le  Cüntieneii  las  wuetiH  parte»  qiie 
haJYa  aora  \\t\n  lldti  imprelTas.  Quer- 
tftrich.  Ed  Medina  ei  Canipo,  Pnr  Juutt 
üodint£.  de  Miilis.  Aüo  de  16ü2, 
Die  Saviinlung  enthält  nicht  aiuschtiesA- 
lieh  Eomanzen:  BL  i67*  L  tip  nach 
einer  Born,  über  Hannibal^  steht  {un- 
vermittelt} A  l;i  iDUerie  df*  Anibal  SO- 
NETO,  Bt.:.<i5r  Si^.k'  ENSALADILLA- 
JYana  y  Francisca  con  Paula»  Ynee» 
Cooötanga  y  Elvira.  Vrtc«,  Ilof/dblio- 
thekf  von  Herrn  Dimand  eingesehen^ 
{im2),  El  165 r^ 

Romaocero  generale  eo  <iue  ft? 
cuotleDeti  tcdua  tue  Bouianees  qne  :iq- 
dao  imprellba.  Aoni  Dut^vaiuenie  aila* 
dido,  y  eumeDdadü.  Jküo  [Vignette  mit 
i^msi-hrift:  Spero  liicem  poat  tmebra»] 
1G04.  Con  licencia.  En  Madrid,  por 
luati  de  la  ruefta.  VendeJe  eo  cafa 
de  Franciico  Lopez,  i  unp,  Bll.  1  BL 
TiteL  i  BL  Liicncia,  datirt  Madrid  a 
dtez  y  reys  dias  del  uies  de  Hebrero 
de  inil  y  reyrcieotos  y  «n  aflos,  unter- 
zeichnet von  Francisco  Martinnz, 
elcriaano  de  Camara  del  Key.  E« 
heisfit  darin  vmt  dem  Btirh  que  otra 
vea  .  . ,  ha  Udo  imprefiü,  I  BL  lalTü 
liom  11.  September  it>(U,  und  Erra- 
tos,  Alcala  2'j.  August  1604.  I  BL 
FranciHoo  Lopez  Bibliopola  AI  Lector. 
499  BIL  7  unpag,  BIL  Tabla.  VgL 
Wolf  ö.  a,  O.  S.  348,  K.  E'nivenntats' 
hihlwthek  Guttinyen,  {1604),  BL  /SO*. 

ROMANCERO  |  GENERAL,    EN  | 
QVE    SE    CUNTIENEN    TODOS    |    io^ 
Borna  nces     que     andan     impreffos.    \ 
AOBA  NVEVAMENTE  \  aiiadido  y 
emeudado.   |    Äilo  [Freier  Maum ,  wol 


für  eine  Vignette  bestimmt]  1lil4. 
C*ON  LICENOIA  |  E«i  Madrid  por  luaii 
ÜH  la  Ciieata.  Querst  rieh.  Vendeac» 
eu  casa  de  Franciaco  Lopez.  Verao 
des  Titelbintten  teer.  BL^  und  3  Hnd 
in  alter  Zeit  handschriftlich  ergäfut 
und  zwar  die  L  und  U.  Zede  in  Druck- 
schrift, alles  Andere  in  Kurairathriß. 
FRANCISCO  LOPEZ  ,  Bibliopola.  |  AL 
LEirrOlL  Wrilf  S.  348  za  ändern 
.  Eaie  .  .  .  RomuDct's  .  .  .  deaaudo 
,  ,  .  MuMica  «  .  .  Poesia  quuai  .  .  , 
Autf^uos  .  *  .  Rethorico  .  .  .  fuoefisos. 
BL  3^  oben  (L  Zeile)  Ed  Madrid  a 
ireinia  de  Setiembre  de  mil  y  l'eyacieD- 
u\9  y  quatru.  Franciacd  Lopez.  Alk 
BIL  (auch  Titelblatt)  mit  Randlimen 
(lOJ^va  :  /  7 ^.-5  CO») .  Nach  de r  n  ich t  pagi- 
nirten  Votrede  kommt  BL  1,  Im  Gan- 
zen 498  paginirte  BIL,  dann  ein  ge- 
schriebenen BL  {ergänzt  für  ein  fehlen- 
den)^ hierauf  die  nicht  pagin.  Tabla. 
Die  ernten  S:^  BIL  sind  unten  bis  dicht 
an  die  Bandlinie  beschnitten,  BL  8J^ 
hat  unten  L,,  dann  folgt  L^»  L^,  ebenno 
M,  Mj»  M3»  M^.  Mjj;  auch  bei  den 
andern  Bitgen.  BL  J^ü  beginnt  Au; 
BL  379  Äaa  -,  auf  dem  4.  BL  der  Taldn 
{die  nicht  pagiuirt  i^t)  ateht  Q<iqs, 
dann  folgen  noch  3  BIL  Tabla,  Jedr 
Seite  ist  zweigespalten  dujch  Längs- 
strich;  41  Zeilen  per  Spalte,  BL  /^ 
Kopfleiste,  KOMANrERO  GENERAL, 
EN  QLTE  SE  CON  IIENEN  TODOS  los 
RornaDces  que  hnfta  aora  atidan  im- 
profios.  PRIMKUA  PABTE.  l.  Sp. 
ROMANCE  DEL  Moro  Azarqnc.  Vber 
jedem  Vermi  RO.MANCERO  GENERAL 
(fehlt  zuweilen)^  über  jedem  Beclo: 
Prrinera  parte,  u.  s.  w.  BL  21^  unten 
kleinejf  Ornament.  Bl  TJr  SEGÜNDA 
PARrE  DEL  ROMANCERO  GENE- 
RAL. Keine  Vhcrschnft  bei  der  ernten 
Homunif.  BL  44^  FIN  DE  LA  SE- 
GUNDA  PÄR1E.  (/mrÄlHch,  J'ER- 
CERA  PARTE  Del  Roraanceru  Gc^ 
40*^ 


630 


Laberinto  amoroTo 


Beral,  Keine  Überschrift  EL 85^  VIS 
DE  LA  TERCERA  PARTE.  Gro^ttes 
^ieckigeif  Ch^nanurtt.  Bl85^  QUARTA 
PARTE  Del  RoiuaDcero  General. 
I. Spalte:  Primero  Momatice.  BLll'j^ 
FIN  DE  LA  QUARTA  PARTK  Or- 
nament  wie  80  r,  BL  116^  QUINTA 
PARTE  Del  Romancero  GeueraL 
L Spalte:  Romance.  BL  140^  J, Spalte 
X,  41  FId  de  la  quiDta  parte  {gtwöhnL 
Druckt  nur  ehcas  hineingeschohen), 
BL  150^  SEXTA  PARTE  De  tioi-  de 
Romances.  (l^Sp.)  Primero  Mo  man  er, 
BLStJa'^Fm  DE  LA  SEXTA  PARTE. 
Ä.-3Ö8V  SEPTLMA  PARTE  Del  Ro- 
oaancero  Geoeral.  /.  Sp.-  Homancc 
Primero.  BL  2G3^^  FIN  DE  LA  SEP- 
TIMA  PARTE.  Ornament  Bl.  :i63^ 
OCIVVVA  PARTE  Del  Roiuancero  ge- 
neraL  LA  TEaGICä,  1  LAUEN- 
tabu  hufiotia  de  loa  Conu  ndaäoreh' ,  y 
vtngan^a  de  don  Fernando,  Vcntiqua- 
tro  de  Cordoua,  Becopilada  tn  cinco 
Romances.  (L  Sp.)  Romance  pnmcro, 
BL30lr  FIN  DE  LA  OCTAVA  PARTE, 
i>rc»«d:»r4e6Jf,i?/..:/^ivN0VEXAPARTE 
Del  Romancero  Geoeral.  Romance  pri- 
mae. BL365^  FJN  DE  LA  NO  VENA 
PARIE.  BLM5^  ÜECIMA  PARTE  Del 
Romaoccro  General  A  la  etUrada  del 
Rcy  don  Felipe  III  en  la  ciudad  dr 
Zararjora,  y  Reyou  de  Aragon  el  ailo 
1599.  {L  Spalte)  Romance  primero, 
BL383r  FIN  De  LA  DECIMA  PARTE. 
BL  383  ^OmEi^A  PARTE  Del  Roman- 
cero Geoeral.  DE  LAS  GRANBEZAS 
DE  hl  Ciudad  de  Zaragoza.  {l.Sp.} 
Romance  Primero,  BL  4W  FIN  DE 
LA  ONZENA  PARTE.  Ornament  wie 
383  r,  BL  4fJIr  DOZENA  PARTE  Del 
RoiDaDcero  General.  (i.Sp.)  Rmnanct 
I*nmero,  BL  444^  FIN  DE  LA  DO- 
ZENA  PARIE.  (Jrnament  me  383  k 
BL  445  r  TREZENA  PARTE  Del  Ro- 
mancero General,  (i.  Sp.)  Romance 
Primero,    BL  499^  PLN    DE  LOH  RO- 


MANCES. Ornament  tcU  B83*.  Bl 
ist  geschrieben^  ehetuo  das  folge^ide  i 
{dan  emU  der  Tabla),  TABLA  DE 
LOS  ROMANCES  QÜE  SE  CON  üeaea 
en  este  Komancero  GfneraL  A,  Aipha* 
betisch  geordnet,  innerhalb  de»  Buch- 
Habens  auch  alp}i4xbetisch.  Dann  folgern 
3  BIL  Tabla^  gedruckt,  nicht  paginirt, 
über  der  Randlinie  TABLA;  dann  noch 
ein  BL  Tahla^  wieder  geschrieben  i^AUu 
alte  Schrift),  und  am  Schluss  ^  FIK 
DE  LA  TABLA  ^.  Der  Uh  Ted 
enthält  auch  Gloffai,  BuelUa,  UoU9, 
Cartas^  Deciroas,  Letras^  OeUuas,  Sooe^ 
to8  (eines  A  la  mnerte  de  U  DugneHa 
de  Alburquerque,  catando  en  el  Par- 
tiilo) »  Cancionea.  11,  Teil  nur  äk 
manzen,  12,  Teil  auch  Letnlla»,  Lyn«, 
Redondillas,  Letras,  Endecbaa,  Deci- 
(uas.  hh  Teil:  eine  Romance  de  doD 
Aluaro  de  Luua,  LetrUlaa»  Cbacooi, 
Romance  contrabecbo,  Octauaa«  Letras, 
Romances  en  Endecbaa,  Pastoiil  ea 
endecbaS)  Peticion,  y  querella  del  Galo 
a  fu  aiuo  (Klage  einer  mishandiUen 
Katze,  in  Quartetten^  Meimsteliung 
abha).  Die  ersten  9  Teile  sind  gettau 
nach  Valladölid  W^2 ;  so  sehr  das* 
das  letzte  Stück  des  letzteren,  welches 
kursiv  gedruckt  isi^  auch  in  Madr,  lßl4 
kursiv  ist;  nur  iM  die  (Tberschrift  im 
ersteren :  A  vna  vieja  que  no  lo  qne-  erria 
j>arec  {also  2,  Zeile  das  er  an  sthieck- 
ter  Stelle),  im  letzteren:  A  vna  ?l#j* 
que  no  lo  qtieria  paroeer,  EpiUtola. 
Wien^  HofbihL  Von  Herrn  Dümamd 
eingesehen  (1014)  BL  180K 

üiiran,  Romanoetü  d«  roouui««« 
doctrinalcs,  aiuatoriot,  feativos,  jocoaoa, 
natiricos  y  burleseot;  aacados  de  vacioi 
eulecclonea  generale«,  y  de  la«  Obraa 
de  diverao«  poet^i«  de  loa  «igtoa  XV« 
XVI  y  XVII,  Madrid  1829.  (Hd)  S,240 
Nr.  37. 

Mit  der  Beseichnung  ftoddiliM» 
bei  Duran    Rg    U   553,    Nr.  llOUl 


Anmerkungen 


631 


3  tienes  1602.  1604,  1614,  Bd,  Bg. 

4  ya]  yo  B  tu  1602.  1604.  1614. 
Bd.  Bg. 

17  Cantaua]  Contaua  B. 

30  la]  le  B.    tengan]  tenga  A. 

Die  Verse  5— 32  stehen  nur  in  AB. 
Die  übrigen  Texte  haben  dafür  Folgen- 
des {nach  1602  mit  Varianten  von  1604, 
1614,  Bd,  Bg): 

Ya  me  canfo  de  fufrir, 

Y  de  tener  tanto  acueHtas^) 
vna  carga  tan  pefada, 

que  68  la  carga  que  mas  pefa, 
(5)ya  voy  faliendo  a  lo  claro 

q  hafta  aqui  be  eftado  en  tioieblas 
ya  falgo  de  la  mazmorra 
del  caotiuerio,  y  cadenas. 
Ya  voy  refcatando  el  alma 

(10)  que  ha  tanto  q  eftaua  prefa, 
ya  empie^o  a  cobrar  la  vifta, 
que  ha  tanto  q  andaua  a  ciegas 
ya  me  parece  otro  mundo 
otro  Ter  y  otra  viuienda, 

[185^  Sp.  2]  no  traygo  al  reues  la  vida, 
ya  empie^o  a  viuir  de  veras. 
Llamaua  pena  a  la  gloria, 
llamaua  gloria  a  la  pena, 
y  la^)  muerte  dulce  vida, 

(20)  libertad  a  la  cadena. 

Y  quando  con  muchos  verfos 
celebraua  tu  belleza, 
llamaua  fol  a  tu  cara, 

y  luna  a  lo  que  era  tierra. 
(25)  Y  quando  a  tu  humilde  cho^a, 
como  fi  dentro  eftuuiera 
todo  el  bien  de  los  mortales 
contemplaua  defde  afuera, 

Y  quando  por  caufa  tuya 
(30)  mil  noches,  que  no  deuiera, 

andaua  Tiempre  uelando, 
como  n  lechu^a  fuera. 
34  fe  vea]  te  veas  1602. 1604. 1614. 
Bd.  Bg. 


i)  a  cueftas  1604.  1614.  Bd.  Bg. 
2)  la]  ä  la  1614.  Bg. 


36  de]  a  1604.  1614.  Bd.  Bg.  tu] 
fu  B. 

38  fu]  tu  1602.  1604.  1614.  Bd. 
Bg.  —  efento  finde  ich  nur  bei  Nebrija, 
Sobrino^  und  *,  bei  Florentin  und 
CovarruviaSf  in  den  spätem  Wbb.  nicht 
mehr,  =  nsp.  exento  zügellos. 

39  la]  te  1602. 1604. 1614.  Bd.  Bg. 

40  eras  1602.  1604.  1614.  Bd.  Bg. 
43  fu]  tu  1604.  Bd.  Bg. 

45—48  fehlen  hier,  stehen  eben  als 
{17)— {20)  1602.  1604.  1614.  Bd.  Bg. 
49  fabras  1602. 1604. 1614.  Bd.  Bg. 
52  fehlt  beidemal  1602.  1604,  vor 
fus  fehlt  es  Bd.  Bg. 

53 — 56  fehlen  hier,  stehen  oben  als 
(13)  —  {16)  1602.  1604.  1614.  Bd.  Bg. 
Dafür  haben  diese  Drucke  folgende  vier 
Zeilen : 

No  me  cautiuan  el  alma 
las  cafadas,  ni  folteras, 
no  por  donzellas  me  muero, 
ni  estimo  fe  mueran  ellas. 
Nach    V.  60  sind   in   1602.  1604. 
1614.    Bd.    Bg.    folgende    Verse     ein- 
gefügt: 

Siempre  anduue  flaco  y  trifte, 
y  de  tu  amor  la  flaqueza 
me  pufo  en  tan  grande  eftremo 
que  perdi  de  amor  la  fuer^a. 
[5]  Ya  engordo,  y  hago  barrijo'), 
todo  el  veftido  me  aprieta, 
gracia^)  a  Dios  que  acabö 
de  viuir  vida  tan  necia, 
como  la  que  vn  tiempo  truxe 
[10]  a  mil  peligros  fngeta. 

Efta  es  buena  vida  y  ancba, 
vida  alegra')  y  paffadera, 
tan  libre  de  proprios*)  danos, 
quanto  de  agenos  agena. 


\)  barriga  1604.  1614.  Bd. 

2)  Gracias  1604    Bd.    Bg. 
1602.  1614. 

3)  alegre  Bd.  Bg. 

4)  propios  1604,  Bd.  Bg. 


gracios 


632 


Laberinto  amorofo 


63  de  no]  No  he  de  Rg. 

68  tiene]  ay  en   1602.  1004.  1614. 
Bd.  Rg. 

Ä8.  Ein  Taglied.  Auch  gedruckt : 
Septima  |  PARTE  DE  |  Flor  de  Varios 
Ro-  I  mances  nueuos  Re-  |  copilados  de 
mu-  I  chos  Autores  |  •)  Pof  F'rancifco 
Enri-  |  quez.  [Ornament.  Sternförmig 
S'Strahlig  auf  einem  Leisten^  Höhe  3^^]. 
Impreffo  en  Madrid,  en  |  cafa  de  la 
biuda  de  |  Alonfo  Gomez.  |  Con  licen- 
cia  de  los  feilores  del  ]  Coufejo  Real. 
,  1595.  (!>*>  Zahl  unterstrichen). 
Nächstes  Blatt  (unten  ^  ^)  Yo  Gon^alo 
de  la  Vega,  efcrivano  de  Camara  del 
Rey  u.  s.  w.  an  Francifco  Enriquez 
librero,  die  Jaffa  ist  5  blancas  per 
pliego.  Die  Tassa  nimmt  das  ganze 
Blatt  einy  Schluss :  en  Madrid  a  veinte 
dias  del  mes  de  Hebrero,  de  inil  y 
quinientos  y  nouenta  y  cinco.  |  Gu^alo 
de  la  vega.  Bl.  3  (1  3)  die  Licencia, 
aber  {sowie  die  Tassa)  ohne  Überschrift, 
Anfang:  YO  Gon^alo  de  la  Vega  . .  . 
an  Fräcifco  Enriquez  librero  para  C\ 
por  efta  vez  pudieffe  imprimir  y  vender 
por  cl  original,  vu  libro  q  ante  los 
fenores  del  Cofejo  prefento,  C\  otras 
vezes  CO  fii  licecia  a  fido  impreffo  in- 
titulado  flor  de  varios  romäces  nueuos, 
feptima  parte:  recopilado  de  varios 
autores,  .  .  .  occupirt  noch  Bl.  4^ 
{unten  ^  4)  und  Hälfte  von  BL  4^'. 
Schluss:  dl  la  prefente,  que  es  |  fecha 
en  Madrid,  a  cator  |  ze  dias  del  mes  de 
Ene-  I  ro,  de  mil  y  quinientos  |  y  no- 
ueta  y  cinco  anos.  |  Gon^alo»  de  la 
Vega.  2).  Bl  0  (unten  1  5)  TABLA. 
S  Blätter,  so  gedruckt  wie  die  Tassa, 
so  dass  fast   jeder   Anfangsvers    eine 


1)  Also  sehr  weit  und  ffut  gedruckt; 
18  Zeilen  per  Seite;  bei  den  Liedern 
.sind  es 28 Zeilen.  {Typengritsse  wie  unser 
Text  des  Laberinto). 

2)  Die  Licencia  hat  etwas  kleinere 
Typen,  21  Zeilen  per  Seite. 


Zeile  und  einen  Teil  der  nächsten  aus- 
füllt; über  jeder  Seite  steht  TABLA. 
Die  Lieder  nach  der  Reihenfolge  des 
Druckes'^  paginirt  ist  nur  noch  Bl.  7 
(n  7).  Am  Schluss  der  Tabla:  FIN. 
dann :  Bl.  I  Ornament  Septima.  Orna- 
ment parte  de  Flor  de  varios  Romances 
nueuos.  —  168  paginirte  Blätter  in  IT. 
168^  Fin  del  Romancero.  168^  "^  Im- 
preffo en  Madrid,  |  En  cafa  de  la  Biuda 
de  I  Alonfo  Gomez,  En  efte  |  auo  de. 
1595.  I  Y  con  licencia  del  Con  |  fejo 
Real.  I  Auf  jedem  Verso  oben  Septima 
parte  de  ,  auf  jedem  Recto  oben  Varios 
Romances  \  Wien,  Hofbibliothek.  Von 
Herrn  Dimand  eingesehen.  Vgl.  Wolf 
a.  a.  0.  S.  346,    12  f.  (1595)  Bl.  41*. 

1602  Bl.227^,  1604  Bl.222^,  1614 
Bl.  222  r. 

2  en  fehlt    1505.  16(fL  1604.  1614. 

4  a  Aluano  1595.  A  Albanio  1602. 
1604.  1614. 

8  deftierros.  largos  1595,  16o2. 
1604.  1614. 

Auf  Zeile  8  folgen  in  1595.  16^)2. 
1604.  1614  die  Verse  13—16. 

18  y  fehlt  1595.  1602.  1604.  1614. 
Dann  stehen  9 — 12.    9  alua   me] 

el  alua   1595.  1602,  1604.  1614. 

10  eflraflo]  nueuo  1595. 1602.  Wfi. 
1614,  wie  aus  metrischen  Gründen  zu 
bessern  ist. 

17  precurfor]  prefurofo]  1505.1602. 
1604.    prefusofo  1614.     Druckfehler. 

19  conj  eu  1595.  1602.  1604.  1614. 
la  fenteucia  1595.  1602.  1604  1614] 
las  fentencias  A.  B. 

20  en  q.  m.  condenan  t.  1595.  en 
q.  ui.  condenan  tantu    i6V>;?.  1604.  1614. 

Auf  V.  20  folgen  in  1595,  16f)2. 
1604.  1614  die   Verse  29  —  :i2. 

29  vienes)  Viernes  1595.  Druckfehler. 

"0  partido.  Ilegado  1595.  l(Ut2 
1604.  1614]  partidos.     llegado»  A.  B. 

Auf  y.  32  folgt  in  1595.  WKK 
1604.  1614: 


Anmerkungen 


633 


Ay  alua  hermofa  y  fingida, 
qiie  el  dia  prometifte  claro, 
l'erena  fales  (falis  1603)  al  mundo, 
que  tu  Fol  aguardo  en  vano. 

(5)Pue8  al  falir  de  tu  cielo 
te  cubren  nublados  pardos, 
haziendo  mis  ojos  nmies 
que  Heuen  y  Iloran  tanto. 
Dann  folgen    in    allen    4    Texten 

V.  21—28,  33—40. 

21  fueranl  fueffen  loOo.  1002.  1604. 

1614. 

23  vieiien  de  noclie  löOo.  1602. 
1604.  1614. 

24  gozas  B.  löD5.  1^2.  1604]  gozes 
A.  Druckfehler,  veranlasst  durch  das 
unmittelbar  vorausgehende  vienes.  goza 
1614. 

28  Contirmadas  con  1595.  con- 
firmada  con  tue  1602.  confirmada  con 
tu  bra^o  1604.  1614. 

34  que  humiera  15i)5. 1602. 1604. 1614. 

37  demandas]  lagrimas  1605.  1602. 
1604.  1614. 

39  tierna]  tierno  1505.  tierno  en 
1602.  1604.  1614.  elj  la  1595.  1604. 
1614.     le  1602. 

40  afai  la  r.  A.  1614.  le  refponde 
anfi  1595.  1602  und  1604  (afsi). 

ft9.  Diese  Refpuefta  habe  ich  be- 
sonders gezält,  weil  sie  in  der  Tablanuch 
besonders  aufgeführt  unrd.  So  auch  in  B. 

In  den  anderen  Texten,  1595. 1602. 
1604.  1614  ist  29  einfach  Fortsetzung 
von  29,  ohne  besondere  Überschrift, 
bildet  mit  28  eine  Romanze.  Anders 
Nr.  41.   S.  d.  A. 

1.  2  lauten  in  1595.  1602.  1604. 
1614:    Ay  clara  eftrella  del   cielo, 

Ay  contento   embuelto  en   llato. 
Komma  nach  2  llato  fehlt  A. 

4  rofas)  cejaa  1595. 1602. 1604. 1614. 

7  prefto  1602. 

9  nach  ageno8    in  A  Komma. 

Auf  V.  8  folgen  die  Verse  13—20. 
Dann  erst  9^12. 


11  priHones]  pafsiones  1602.  1604. 
1614. 

14  vlar  1595.  Si  no  B  st.  Siiio  A. 
So  noch  .^ehr  oft. 

16  fueran  1595.  1614. 

i7fueran  B. 

18  engano]  en  vano  1595.  1602. 
1604.  1614. 

21  UefdeJ  fobre  1595.  1602.  1604. 
1614. 

25  veo]  voy  1614. 

26  nach  alargo  würden  wir  Kolon 
oder  Punkt  erwarten. 

27  lautet  que  van  y  vienen  a  ti 
1595.  1602.  1604.  1614. 

29  cncuentrr*  1595. 

30  que  v.  de  nias  e.  1595.  1602. 
1604.  1614. 

V.  33  —  38   lauten   in    1595.  1602. 
1604.  1614  wie  folgt: 
Bien  me  llama  el  alua  (le  alma /6*0^, 
el  alma  1604,  Druckf.)  amiga, 
prometiendo  dia  tan  claro, 
eftando  mi  sol  aufente 
y  quando  cerca  eclypfado. 
Estima  1.  p. 
V.  q.  vencio  a.  c. 

31  fe  I  hablan. 

38  vine]  viene  B. 

39  foy  1602.  1604.  1614. 

41   Que]  y    1595.  1602.  1604.  1614. 

43  fol]  luz  1595.  1602.  1604.  1614. 
la  fuer^a  1595.  1602.  1604.  1614. 

44  patentes]  injuftos  1595.  1602. 
1604.  1614. 

46  Albano  1595.  1602. 

48  las  riberas  1604.  1614.  delj  de 
1595.  1602.  1604. 

30,  7  atapar  veraltet  =  uMp.  tapar 
verhüllen.  Steht  bei  Nebrija,  Florentin, 
Covarruvias,  im  grossen  Wb.  der  Aka- 
demie, bei  Nebrissensis-RubiiTos,  Nunez 
de  Taboada,  Frauceson,  Salva.  im 
kleinen  Wb.  der  Akad. '2,  bei  Booch- 
Arkofsy.  Fehlt  bei  Sobrino  *  und  *, 
Seckendorff,  Ak.^*  (1869),  Tolhausen. 


634 


Laberinto  amorolo 


9  de  buelo.  So  auch  nsp.  de  vuelo, 
daneben  de  ud  vuelo  u.  s,  w.,  flugs  sehr 
schnell  Covarravias,  Florentin,  Salvä, 
Akad.'2. 

31.  Auch  gedruckt:  Floreata  de 
Rimas  Antiguas  Castellanas  ordenada 
por  Don  Juan  Nicolas  ßöhl  de  Faber, 
de  la  Real  Academia  Espanola,  Ham- 
burg 1821,  (Fl.)  S.  298  Nr.  259, 

Tesoro  de  los  Rooianceros  y  Can- 
ciooeros  Espatloles,  histöricos,  caballe- 
rescos,  moriscos,  y  otros,  recogidos  y 
ordenados  por  Don  Eugenio  de  Ochoa 
Paris,  Baudry,  =  Coleccion  de  los 
inejores  Autores  Espanoles.  (TomoXVI) 
1838  (XXXn  u.  582  S.  8«)  (0  1838) 
8.329  Nr.LVL 

Tesoro  de  los  Romanceros  y  Can- 
cioneros  Espaäoles,  histöricos,  caballe- 
rescos,  moriscos  y  otros,  recogidos  y 
ordenados  por  Don  Eugenio  de  Ochoa, 
y  Adicionado  con  el  Poema  del  Cid  y 
otros  varios  romances,  por  J.  R.  Barce- 
lona: Libreria  de  los  SS.  A.  Pons  y 
Compania  Calle  ancha.  1840.  (XVI  u. 
664  S.  8«),  (0  1840\  S.  545,  N.  LVI. 

Romancero  Castellano,  6  Coleccion 
de  antiguos  Romances  populäres  de  los 
Espanoles,  publicada  con  una  introduc- 
cion  y  notas  por  G.  B.  Depping.  Nueva 
edicion,  con  las  notas  de  Don  Antonio 
Alcala-Galiano,  Leipsique  1844,  {Dr.) 
II  465  Nr.  69.  Die  Herausgeber  be- 
Vierken  dazu:  Häblase  con  la  pn'raavera, 
y  sc  la  convida  A  coronar  de  guirnal- 
das  los  amores  dcl   poeta 

3. 11. 19.  27  Corona]  coronad  Fl.  Dr. 

10  varias]  otras  mil  Fl.  Dr.  0 1838. 
1840. 

13  madexasj  mexillas  B. 

25  con  oro]  el  templo  J7.  0  1838. 
1840. 

26  lazos]  ornad  FL  Dr.  O  1838. 
1840.  Dr.  hat  dieselben  Abweichungen, 
wie  FL,  sein  Druck  stimmt  bis  auf 
einige  Aenderungen  in  der  Interpunktion 


mit  der  Floresta,  ist  also  wohl  daraus, 
oder  doch  aus  derselb,  QuelUy  abgtdmdcL 

3J(,  8  vence]  vencen  A. 

27  Que]  que  A. 

33,  9  Tilge  tas  des  Metrums  wegen, 

20  eine  Silbe  zu  wenig.  X.  od  tan 
oder  aqoel,  aqueste  a.  p. 

23  Hiatus  e£tk  |  abrafando. 

30  en  el  centro,  in  der  Tiefe. 
36  la  I  hieren  Hiatus. 

34.  Auch  gedruckt:  Daran,  Rom. 
gen.  II  508  Nr.  1604.  (Anönimo). 

2  que]  pues  B. 
11  en  Jehlt  B. 

18  penfar]  efperar  Rg. 

21  en  eftas  anchuras.  VgL  a  mis, 
tus,  sus  anchuras. 

27  cauröjR^.]caararonA  caufanB. 

31  he]  han  Mg. 

Sonst  bloss  orthographische  und 
Interpunktions  -  Abweichungen. 

33—36  Typischer  Schluss,  vgl  z.B. 
nur  Lope  de  Vcga,  obras  sneltas  17, 408. 
434.  462  und  Rg  Nr.  1435.  1525.  1531. 
1541.  1545.  1574. 1593. 1691. 1709  u.s.w. 

34  muelle  der  alte  Hafendamm  von 
Barcelona.  Vgl.  Madoz,  Dicc.  geogrä- 
fico  etc.  Tomo  III,  Madrid  1837,  S.  543. 

35  leuantar  el  nombre  wie  leyantar 
(falso)  testimonio  (falsches)  Zeugnis 
geben  (Rubifios  nnd  Booch-Arkofsy), 
den  Namen  ausrufen,  proklamiren,  ein 
überladener,  aber  zulässiger  Ausdruck ; 
mir  sonst  unbekannt. 

36.  Auch  gedruckt:  Duran  Rg.  II 
574  Nr.  1735,  (An6nimo).  VgL  die  im 
Rg  folgende  Romanze,  Nr.  1736. 

41  comenc^]  comence  A. 

3  fubio  ohne  \  Vgl  refiftis  22.  29. 
murio  25,  10  u.  s.  w.     Oft  in  Nr.  28. 

3  desde  merced  mttss  heisseni  „aiM 
Gnade*",  doch  kenne  ich  desde  in  dieser 
Verwendung  nicht.  Auch  die  Wbb. 
haben  es  nicht,  de  merced  steht  bei 
Seckendorff  in  dieser  Bedeutung. 

5  virtiendo  B.    So  22  AB. 


Anmerkungen 


11  Coüde]  duqiie   Bg. 

23  Veraguas  %.  (Fehler/) 

29  Velandö]  EatiiDflo  Btj, 

30  mirandü]  Velando  Rg, 

36  todo  fue  %. 

37  lautet  Aqiitjsta  noche  alcMnci- 
Btj,     Tilge  quc  iw*   TeH. 

m  Yü  fuy]  Y  f*ii  yo  i?f/.  ^ö  «ä< 
aus  metrischen  Gründen  in  uiucrtn  Tej:i 
lu  leaen. 

44  gallto]  Guato  Rg, 

51  le]  la  %, 

58  en]  eti  muy  ii*^.  /-.  im  Text 
[muyj  alUs. 

61  le]  la  Rg. 

72  cbinebes]  cbinchaB  A.  B. 

74  boluer]  reboluei-  B.  viTtta]  vil'ta  B, 

78  en  la]  la  Eg^  waft  hesmr  iat. 

82  capilla  Rg.    So  zu  htüaertu 

91  Pmia  eo  roftro  B. 

92  me]  la  %, 
95  Coßde]  marques  Rg. 
98  meDtfrag  i?^. 
3T,  18  prouear  ^=   *pmvehare  at. 

pro vehi ,  jortMgeln,  Ämhntng  prauar 
(probare),  w?*>  iP  Aa^,  ist  nicht  angi'- 
seifft.  Ich  kenne  *prüvebare  sonjit  to- 
anisch  flicht, 

38.  Auch  gedruckt:  Fl.  I  295 
Nr  254 

Caneionero  y  Roniancero  de  Coplaa 
y  Cancionea  de  Arte  Meaor,  Letraä, 
LetriUaB,  Romancea  oortoe  y  Glosaa 
,  anteriores  at  sigki  XVIIl,  pertenecien- 
tea  &  bs  g^oeros  Doctrinal,  Amatorio, 
Jocoso,  Satirico,  etc.,  Por  D.  Agustin 
Daran.  Madrid,  Imprenta  de  D  Euaebio 
AguadOf  1829.  4  unpag.  Bll.  einschl. 
TiieUßlati  und  i  Bl  Kiratas.  'J72  S  S«. 
{VftplüB.)     6\  17-y  Nr  62. 

0  1838  S.  S28  Nr.LV  (AntVmuxo). 
0  1840  S.  ÖA5  Nr.  LV  (ÄDi'>üitno). 
Nur  demelben  Anfang  hat  0  1838 
Ä  329  Nr.  LVII,  0  1840  S.  546, 
Nr,  LVII,  nr  II  4S2  Nr.  80  Loa 
amores   de   la    morena.     Dieses   Lied 


erinnert,    namentlich    in   der  Pasmng 
i>r,  au  unatre  Nr.  73. 

2  dejadme  0  1840.    Druckfehler, 

7  a   peoasj   que    apenas   7*7,     que 
apeoaa  nii  bien  0  1S3S.  l84iK 

8  otro]  raegi>  Fl.  0  1838.  1840, 
10  de)  fehlt   0  183$,  IS^k 

12  mal    la)    que   mal   I*L   O    S838. 
1840. 

17  es   mudo]   quiera   Fl,   O  1838. 
1840. 

18  Tabe]  i,^abe  O  1838.  1840. 

{ übersetzt  von  K.  Geihel  in:  Spa- 
ßiachea  Liederbuch  von  Emanuel  Üeibel 
und  Paul  Heyse ,  Berlin  1852,  S.  141  C : 
Wandern  geht  meiu  Liebster, 
Lä^^t  mich  hier  mit  meinem  Scliinerz. 
Sterben  werd*  ich,  Mutter, 
Weil  so  juDg  und  treu  mein  Herz. 

Die  Pein  schon  gelitten^ 

Winm  kalt  er  grüsate, 

Die  kaum  ihn  kiisate, 

Ala  um  Flehen  und  Bitten, 

Der  ins  Herz  es  gesehnt tien^ 

Nur  ein  Stündlein  zu  wartetj, 

0  wie  trag  ich  den  harten 

U  D  a äg  lieb  e  o  Se  h  eu  erz ! 

Sterben  werd  ich^  Mütter, 

Weil  so  jung  und  treu  mein  Herz. 

Mich  tVoh  Rii  zeigen, 

Wiibl  thu?  ich  mir  Zwang; 

Doch  Sehnsucht  bang 

Lasst  sich  nicht  schweigen. 

Und  aleir  ich  mich  krank: 

Auf  der  Stirn  mir  g<^schrieben 

Sieht  all  mein  Lieben, 

Steht  all  mein  Schmerz, 

Sterben  werd'  ich,  Mutter, 

Weil  ßu  jung  nnd  treu  mein  Herz! 

3S,  18.    Liea  el    htati   aquel    des 
Metrums  wegen. 

22  por]  a  B. 

29  quanto]  quando  B, 

40,  9. 12.  y  in  Toy  tilgt  dt:H  Hiatus 
bekanntlich. 


636 


Laberinto  amorofo 


45  leon  zweisilbig  j  aber  51  muss 
fntwtder  leon  einsilbig ^  oder  crueles 
zweisilbig  genommen  werden,  bultreö 
ist  zioeisilbig;  die  Form  buitres.  welche 
von  neueren  Wörterbüchern  Tolbausen 
wenigstens  im  spanisch -deutschen  Teil 
hat,  ist  in  Folge  von  Analogie  Wirkung 
entstanden.  Vgl,  Don  Andrea  Bello, 
Principios  de  la  Ortologia  y  Metrica  de 
la  lengua  Oastellana.  Edicion  ilustrada 
con  notas  y  nuevos  ap^ndices  por  D. 
Miguel  Antonio  Caro.  Bogota  1882, 
S.  61.  180, 

48  o]  y  B. 

41.  Auch  gedruckt:  Daran,  Kg  II 
510  Nr  1615  (Anonimo).  Ayres  de  ini 
aldea  hat  im  Bg  die  besondere  Auf- 
schrift Canurcillo  und  steht  wie  in 
unsrer  2'äbla,  so  auch  im  Indice  alfa- 
betico  bei  Duran  besonders  aufgeführt. 

1  el  real  de  Manganares,  ein  kleiner 
Bezirk  in  Neukastilien^  dessen  Haupt- 
ort das  Städtchen  Manzanares  ist. 

2  Komma  nach  regidas  fehlt  A. 
4  eftaua  aufente  B. 

6  fuego  Bg.     Druckfehler. 
9  fu]  a  fu  B. 
15  baxauan]  enviaba  Bg. 
Nach   IG    Ueberschrift    Cantarcillo 
Bg  {s.  0.). 

24  la]  lo  Bg. 

32  pude  B.  Bg. 

33  fi]  Y  81  Bg.  So  ist  in  unser e^n 
Text  z.t  bessern. 

37  lijeros  Bg. 

Statt  43  f.  hat  B  am  Schluss  der 
Seite  Que  los  ayres,  etc. 

4Ä,  7  atormenta  B. 

31  Hiatus  Nino  1  es  mit  verstärken- 
der Wirkung. 

34  no  I  ay.    So  56\  .).;  no  |  es. 

39  Vee]  Ve  B.  Das  erst*'  eist  undeut- 
lichj  aber  nichts  anderes  möglich.  F.s 
ist  dies  die  altspanische  Form  .^tatt  des 
sonstigen  ve,  das  z.B.  A%  23  steht.  Vgl. 
Förster,  Sp.  Sprachlehre  S.  329  f.  Nr.  7. 


AZ.  Auch  gedruckt:  1604.  BK434v^, 
Poötica  Silva.  (Biblioteca  de  Oampo- 
manes)  Hs,  in  4^  17,  Jahrh,,  224  BIL, 
gedruckt  Gallardo  ensayo  I  1083  f. 
(GaU.)  ^/«Lupercio  de  Argensolas  Werk 
gedruckt  in  Rimas  de  Lupercio,  i  del 
Doctor  Bartolome  Leonardo  de  Argen- 
fola.  Con  Liceneia,  i  Previlegio  De  la 
Corona  de  Caftilla  i  Aragon.  £n  Zara- 
goza En  t\  Hofpital  Real,  i  General  de 
nu^ftra  Seuora  de  Gracia,  Ano  1634. 
15  unp.  Bll.,  502  S,  klein  4*>  Ä  lOff, 
(Arg.) 

Fernandez  Coleccion  I,  Rimas  del 
secretario  Lupercio  Leonardo  de  Ar- 
gensola.  Por  Don  Ranaon  Fernandez. 
Tomol,  Madrid  MDCCLXXXVI,  S.  11  ff, 
(Fern.  I.) 

Bibl.  de  Aut.  Esp.  Bd.  42  Poetas 
liricos  de  los  siglos  XVI  y  XVII,  co- 
leccion ordenada  por  Don  Adolfo  de 
Castro  Toiuo  segundo  Madrid  1857 
S.  2G1  (Poesias  de  Lupercio  Leonardo 
de  Argensola)  {Bibl.  62).  ^9  S.  99  f, 
und  B  69  A,  S,  257  f.  Anm.  1  zu 
Nr.  626. 

Janer  bemerkt  darüber  Anm.  1 :  Con 
el  titulo  de  Decima  se  publico  esta 
composicion  m^  eztensa  que  en  la 
edicion  de  1670,  en  el  folio  138  de  la 
Primavera  y  Flor  de  los  mejores  ro- 
mances  ^  canciones  y  letrillas  curiosas^ 
que  han  salido  agora  nuevamenU^ 
hechas  d  diferentes  propösitos.  Se- 
gunda  parte,  —  Becopidado  de  diversos 
autores  j  por  el  alferez  Francisco  de 
Segura,  criado  de  su  Majestad.  (Las 
aprobaciones  de  este  libro  son  de  Fe- 
brero  de  1(>29,  en  Zaragoza.)  Vanaos  h 
publicarla  integra,  para  que  el  lector 
pueda  compararla  mejor  con  la  de  1670, 
que  se  inserta  con  el  niimero  628,  y 
observe  por  si  mismo  muy  notables 
variantes. 

Eine  kürzere  Form  des  Liedes  ist 
die  im  Te.rt  des  Queredo  unter  Nr,  628 


At]Enerkuugeii 


637 


» 


I 


mitgeteilte,  dwen  Varianten  ich  tnit  der 
Bezeichnut^  Bibl,  GD  gebe, 

5  Creame  §9.  BibL  69, 

6  mas]  y  GalL  Q^.  Bibl  6$  A.  69. 
fe]  tue  1604,  IUI 4,  quel  =  que  el 
wie  die  andern  Au^sgaben  haben. 

7  duro]  fiero  Q9.  amor]  mal  GalL 
Bibl,  G9  A, 

9  piide]  paede  B,  Fern,  I,  püdo 
l(S04.  1614.  Q<).  Bibl  42. 

11  Maej  Que  1604,  1614.  Arg,  Gall, 
Fem,  L  Bibl  4:>,  ^9.  Bibl  69  A,  69, 
Jas]  mh  Gall  Bibl  69  A. 

12  ertoruarun]  dexaroD  16o4,  1614. 
Arg.  Fern.  1,  Q^,  Bibl  42.  Bibl  09. 
la]  y»  ^9.  Bibl  69. 

13  auoqae]  Sin  queCrad.  Bibl  69  A, 

14  rompe]  rompi  1604    1614    Gall 
Arg.  Fem.  L  Bibl  42,  Bibl  69  A, 
rompi6  Q^.  Bibl  69, 

16  [es]  las  1604.  GaU.  Arg.  Fcm.L 
Bibl  42.  Bibl  69  A.  l'i^gun  ie«J  como 
las  Q9.  Bibl  69,  lea  ist  richtig,  iM 
Dativ. 

16  ja  que  fe  da]  aquella  que  da 
Qq.  Bibl  69.  fe)  lo  1604.  1614, 
la  Gall  Arg,  Fem.  L  Bibl  42,  le 
Bibl  69  A.  fe  pierde]  la  p.  Gall 
Bibl  69  A, 

19  ee  ma«]  eflä.  1604.  1614,  Gall 
Arg.  Fem,l,  Bibl  69.  Q^.  Bibl  69  A, 
Bibl  42, 

20  bazen]  Llevan  Gall  Bibl  69  A. 
23  pero]  mas  1604,  1614.  Gall  Arg, 

Fern.l  (^^  Bibl  69,  Bibl  69  A,  Bibl  42. 
26,  27  ^nd  in  1604,  1614.  GaU, 
und  Bibl  69  A  vertauifcht.  26  y]  ya 
GaU,  Fern.  L  $9  Bibl  69,  Bibl  42. 
So  im  Text  eu  bessern. 

27  y]  ya  1604,  Q^.  Bibl  69,  {Bet 
Angabe  der  Varianten  beziehen  sich  die 
Zahlen  natürlich  auf  die  Verse  wie  sie 
bei  uns  stehen.) 

28  lautet  q«  ao  f.  v.  b.  d.  .irg. 
Fern,  L  Bibl  42, 

30  Hiatus  fe  |  arde« 


37  eu  iregaudo  B. 

38  defeiigano]  »ufrimieiito  GalL 
Btbl  69  A, 

41—50  fehlen  p^.  Bibl  69, 

41  ya]  yo  GaU.  Fern,  L  Bibl  42. 
foy]  eftoy  GaU.  f«>y  deffe]  tengo  efte 
1604.  1614.  figo  erte  Arg,  Fem,  L 
Bibl  42.     egtt>y  de  eae  Bibl  69  A. 

42  ©fttiruar]  turbar  1604.  1614.  GaU. 
Arg.  Bibl  69  A.  Fern.  I.  Bibl  42, 

44  no]  fe  1604.  1614.  no  laa  ba 
Ibuado]  Mö  laa  va  llevaodo  GaU. 
Btbl  69  A.  fe  l  h,  II  Arg,  Fem,  I. 
Bibl  42. 

16  deffoB  graue«)  de  los  graDdea 
1604. 1614.  Gall  Arg.  Fem.  L  Btbl  42. 
Bibl  69  A. 

47  Qtiedati  Oempre  GaU.  Bibl69A. 
luj  los  Arg. 

4d  fepa  vnj  fepa  el  B.  crea  el 
1604.  1614,  el  tal  GaU.  Arg,  Fem,  I, 
Bibl  42.   Bibl  69  A. 

49  pudo  Gall  Arg.  Fern,  1.  Bibl  42, 
Bibl  69  A. 

50  Tera  vtios]  fue  cera,  od  1604. 
1614.  Gall  Arg.  Fern.  I,  Bibl  42. 
Bibl  69  A. 

53  pues  quej  Porque  GalL  Arg, 
Fern.L  Bibl 42.  Q%  Bibl  69  Ä.  Bibl 69. 

54  dierou  cartas}  bau  dado  carta 
Gall  Arg.  Fern,  I.  Bibl  42.  Ö9- 
Bibl  69  A.  Bibl  69,  me  d,  c]  le  b.  d 
carta  1604.  1614.    de  |  borro  Hiatus, 

55  y  tal  efroy  que]  deaenganado 
Q^.   Bibl  69. 

56  tengaa  Gall 

57  teuer]  mover  Gall  Arg.  Fem.  I. 
Bibl  42.    Q%    Bibl  69  A,    Bibl  49. 

60  fus]  mia  1604.  1614. 

44.  Auch  gedruckt:  1604.  16U. 
Bl404v'\ 

Poesias  escogidaa  de  Dtiestroa  can- 
ciotieros  y  romanceroa  autigiioa.  Con- 
tlDuadon  de  la  Coleccion  de  D.  Kamoo 
Feruaudex.  Toino  XVIl.  CoodeDe  loa 
Eomaocea  heroycoa,  lo«  jnroAoa,  y  laa 
41 


Laberinto  amoroib 


Letrillaa.  MDCCXCVI  En  Madrid  en 
la  loaprenta  Real,  364  6*.  w.  4  Bit.  S". 
{Fern.  XVU)  S.  124  f. 

Rg.  n  614  Nr.  1808  (Anönimo) 
Fl  I  257  Nr  153.  Coplai  Ä  154  Nr  31 
(Anönimo),  0  1838  S.318  Nr.  XXVIII 
(AnÖDimo).  0  1840  S,  535  Nr,  XXVIII 
{Aunmmo). 

3  BS  descanse  Caplas  0  1838. 1840. 

8  ml  peoramienlo  1604, 1614  Fern. 
XVIL     Coplas,  Fl    01838,  1840.  Hg, 

10  Kavega  Fern.  XVIL  Druck- 
fehler, con  vientij)  im  reinos  1604  1G14, 
Fern.  XVII  Fl  Coplas.  0  1838. 
1840,  Eg. 

11.  12  paraque  &c>  1604.  1614. 
Cüfloi,  während  i*>r«.  XVIL  Fl,  Hg. 
die  Mwei  Zeilen  iüie  unser  Text  aus- 
schreiben, 

15  el]  vti  1604,  1614.  Fern.  XVIL 
Coplas.  0  1838.  184(J.  Mg, 

16  etitre  los  yelos]  aun  entre  yeloa 
Fern.  XVIL 

17—20  lauten  in  1604, 1614,,  Fern. 
XVIL    FL    0  1838,  1840.  Rg: 
qoebrantad  taa  olaa, 
y  bolad  cod  viönto, 
paraque,  &c. 

21  Plegue]  Plega  1614.  quedeia  FL 

22  euere  penas  firmes  Fl 
23—28  lauten  in  1604.  1614.  Fern. 

XVU: 
defendJendo  el  pAflb 
de  vn  lugar  eftrecho,  (de  algun  breve 

eBtrecbo  Fl^) 
y  que  eftays  parado» 
ün  teuer  encaeDtro  (eDCuentron  Ct^la^^ 
0, 1838.  1840.  f.  temor  d'encuen- 
tro8  Bg.) 
para  qtie,  &c. 
29  Comitei   Hudermeiiier^  Schiffs- 
hauptmann,   ist  die  ältere  Nebenform 
des    nsp,  20,   26    stehettden    Comitre. 
Die    alten    Lexika    gehen    Folgendes : 
Nebrija:    comltre    de   gale[r]a.    Comes 
maf!atri.    So  Covarruviaa:    Comite,    0 


comitre»  cferto  mtDiftro  de  1i  ^lera,  i 
cayo  eargo  ettk  la  orden»  y  caftigo  de 
loa  remeroa.  Dixofe  quaJl  comite,  por- 
que  ayuda  en  quanto  ea  de  Tu  parte 
al  bueti  gonierDO,  efpecialaiente  al 
bogar. 

Conutre,  toa  comitres  antignoa,  mai 
parece  Ter  CapitaDes  de  las  galeraa,  qae 
lo  qae  oy  fignificaD,  fegan  lo  demaeatim 
la  ley  4.  tit.  24>  de  la  feganda  pardda. 
FloreDtin  hat  cömhe und c^miite^  comitie 
nicht.  SobriDo',  MDCCV^Aa^nur  coioitre 
de  galera.  Ebenso  Sobrino  *  uod  Nebria- 
seDaia-Eubinoa.  Da«  grosse  Wörterboch 
derSpaDischen  Akademie  citirt  unt^  co- 
mitre  Covarruvias.  Katalanisch  im  Giio* 
ptiylacium  cataTaDO-latinüm  . .  .  «actore 
loanne  Lacavalleria  et  Dulach  V.  1.  D. 
Barcinone  1696  S,  181  comit  trie  heute 
Mlat.  comitus  =  praefectua  navta  Da 
CaDge  11  451,  6  f.  comes,  oomitna 
ital.  comito,  /;.  comite  Lehnwort  hei 
lAiixh  schon  im  13.  Jh.  belegt.  Vgl  über 
die  Bedeutungsentwicklung  Litlr^  EtyiB. 
Die  Ausgaben  (jf  r  Siete  Partidaa  drucken 
comitre.  Nune«  de  Taboada,  Frmoeesoo, 
Booch  *  Arkofay ,  Ak.  *'^  u.  s.  w.  haben 
nur  comitre  (comite  =  Graf).  P,  Fcier»ter. 
Sp,  Sprachlehre  S.  121  ertcähnt  c^'tmitre; 
wo  er  besser  gesagt  hätte:  c,  oebeii 
comite  Scheide  Form  za  eoode» 

29—44,  die  letHen  swei  Strophem 
fehlen  in  1604, 1614,  Fem.  XVII,  Da- 
für haben  diese  Äusgciben  folgtnds 
Strophe : 

Plegne  a  Dioa  qne  oa  maoden 

paffar  el  iomeroo, 

ocupando  el  paffo  (fondo  Fl.) 

de  Yn  lugar  eftrecho,  (traoqDÜoseiio^.) 

y  que  quebrantadas  (sio  qaebraatu  J7.) 

OS  boluays  al  piierto, 

para  qae,  &c 

Übersetzt  wn  E,  QtiM  in :  Vdlki- 
lieder  and  Romanze d  der  Spanier  in 
Versmasse  6t^  Originals  verdeutselil 
durch    Emannel   Geibel.     Berlin .    IW 


AoinerkuDgeii 


(Vm  212  S.  S^.)  S,  43 f.  Nr.XXJX. 
wörtlich  heriibergenommen  in  das  Spa- 
oische  Liederbuch  S.  168  f.  Nr,  XCIII: 

SpaDiBche  Galeeren, 
Ziebet  ein  die  Ruder, 
Da«0  sieb  ausruho  möge 
Mein  geliebter  Sklave! 
0  ihr  schmuckeD  ScbiffleJD, 
Die  im  fitoken  Meere 
Ihr  die  Wogen  aufregt 
ÜDd  mGin  Leid  im  EerzeD; 
Da  der  Wiod  jetzt  webet, 
Fahret  ohne  Rüder, 
Dasa  aicb  auarubu  möge 
Mein  geliebter  Sklave! 

1q  den  kalteu  Fiatben 
Zündet  ihr  meio  Feuer, 
Denn  der  Liebe  Flammen 
Brennen  selbst  im  Eise. 
0  zertbeilt  die  Wellen 
Mit  dem  Winde  fliegendi 
DasB  aicb  auBruhn  möge 
Hein  geliebter  Sklave! 

Wollte  Gott,  ihr  läget 
Zwischen  sichern  Felaen, 
Irgend  eine   Durcbfabrt 
Vor  dem  Feind  zu  schirmen, 
und  ihr  bliebet  dorten, 
Ohne  Schlacht  und  Treffen, 
Dasa  aicb  ausruhn  möge 
Hein  geliebter  Sklave! 

Wolke  Gott,  aie  lieB4seD 
Euch  den  WiDter  liegen 
Auf  dem  klaren  Spiegel 
Eines  stillen  Golfea, 
ÜDd  mit  leckem  Bebiffe 
Kehrtet  ihr  zum  Hafen, 
DasB  sieb  ausruhn  möge, 
Mein  geliebter  Sklave  I 
Die  Ühersetzung  int  natürlich  nach 
dem  andern  Ttxi  gemacht    Unserer  ist 
ja  früher  nicht  bekannt  gewesen, 

45 ,  3.  4  u.  8.  w.  B  hat   dieselbe 
Interpunktion  wie  die  erste  Ausgabe ^ 


nur  nach   lleuan  Komma,    Man  inter* 
pungirc  lleuan,  mar? 

4.  15.  26.  37.  48  al]  a  la  i?  mar 
ist  CO  mm, 

46.  Auch  gedruckt  Durau ,  Rg. 
U  675  Nr,  1739  (Anönimo). 

1  an]  el  Bg. 

2  tercero]  el  tercero  B, 

3  donde.  Das  erste  d  ist  leider 
beim  Abziefien  dt s  Bogen»  lädirt  worden. 

7  pelota  B]  pilota  A. 

12  trajo  Eg,  aber  14  trujo  Bg. 

13  caüon  de  lata,  ein  hi/herner 
Schaß. 

16  organo,  Glied,  Fuss, 

21  en  fan  Quiutin,  in  der  Schlacht 
bei  Saint  Quentin  10.  August  1557, 

22  fobre  Roma  bezieht  sich  auf 
die  Erstürmung  Borns  unter  Karl  V, 
(abnelo). 

23  Naual  Die  Seeschlacht  beiLe- 
panto,  7,  Okt€^,  1571,  üo:  D,  Juan 
d*Au8tria. 

32  arcabncero  Eg, 

33  eftan]  hacen  Mg. 

43  quitareyrie]  quitareyslea  B, 

45  deipacbaffeys]  defpacbeys  B, 
Bg,  So  im  Text  su  lesen,  weil  sonst 
eine  Silbe  Jtu  viel. 

52  fin]  en  Bg, 

61  llore]  dire  Eg, 

63  rairad]  catad  Eg. 

64  que]  Si  Eg, 

47.  Auch  gedruckt t  1595  Bl54^, 
1602  Bl.  231^,  1604.  1614  Bl,  226^, 
Duran,  Rg.  11618  Nr.  1821  (Änönimo). 
Coplaa  S,  194  Nr.  11,  0  1838  S.  338, 
1840  S,  555. 

14  qnien]  buen  1595  Druckfehler. 

17  tratare  1595,    trateme  1602, 

19  corta]   contra    B    Druckfehler, 
23  a  hazer  dej  Ä  que  sea.    C(^las, 
Bg,   O  1838.  1840. 

25  hazen  {ein  Wort)  1595, 

30  caufa  1595.     0  1838.  1840. 

31  ellaa  1595, 

41* 


(UO 


Laberinto  amorofo 


38  Eiütits  me  |  amas. 
43  defcQdofl  1595, 

U  mudar  te  1595,  lf>04.  a  mii- 
d&rte,   C(^daB.    0  1838,  1840,    Rg, 

45  no  yra  iftupenda  1595.  yo  fehlt 
1602.  1604. 

52  y  bildet  hier  Hiaiuä, 

59  haya]  via  1595* 

60  saDa  1595, 
*>2  teoga  1595. 

64  prende]  prueae  1595.  prendeo 
Co/J?a*.  0  iö5^.  1840.  Hg,  el)  la  Co/jü/u. 

65  paede]  pudo  1$14.  romperla 
Coplas.   Mg,   O  1838,  1840, 

66  ia]  laa  B. 

48.  Auch  gedruckt:  1595  BL55^. 
1602  £?.  ^32 r  1 604. 1 6 1 4  Bi.  ;?^?7  ^^  Folgt 
in  diesen  drei  Drucken^  tcie  in  unserem 
Text,  ebenfalls  auf  Nr.  48. 

1  Yo  fehlt  1595,     Matigiielo  1602 

2  ecbado  ausgesetzt^  oder  „ge- 
worfen*",  vgl.  das  wraltete  echar  a  luz. 
sur  Welt  bringen^  eobar  al  mundo. 

3  qaede  1595, 

4  alarde]  tarde  1595. 

7  por  quieu]  porque  en  1595. 

8  Hiatm  y  \  arden. 
10  halLafe   1595, 

17  oaraotona]    caraotoDa  B, 

18  podia  1602,  podria  ist  iwei- 
silbig  gebraucht. 

22  devifarte  1595, 

24  /cÄ?«  1»  1595. 

27  Tua)  foD  i<?(>^.  boqueron,  die 
grosse  Luke  zum  Ein-  und  Ausbringen  des 
Strohs,  hobuerooeö  1604  kenne  ich  nicht. 

34  quea  1595, 

39  prouo  1595, 

40  y  fehlt  1604.  1614,  Tilge  es  in 
unserem  Text, 

49  bien  fehlt  1596. 

50  en  gui\o]  a  peresa  i5P5. 

49,  Von  Juan  de  SaliDaa.  Vgl, 
Rg  II  675  *.  V.  GAngora.  /»  einer 
^ir,  d€s  17.  Jahrhunderts    Veraoi   de! 


Dr,  Juan  de  Satinaa  (Bibliateca  d« 
Ferndndez  *  Guerra)  BL  17  mit  der 
Überschrift  Jaguete  sieh  findend  iL 
Gallardo  4,  417, 

Eine    andere    Es,    hei    G€tllardo 

4,  1215,  Nr.  4434  Poesiaa  qne  §«  le  atrf 
bayen  k  G6tigora  es  ima  Colecciai»  de 
Vatios,  en4**,  letra  del  »igloXVIL  (B,— 
Cat.  Cördoba,  nümero  1%)  schreibt 
unser  Gedicht  als  Boniance  G6ngora  lu, 
Gallardo  druckt  das  Gedicht  nicht  ab. 

Auch  gedruckt:  1602  BL  ^S^, 
1604.1614  Bl.267''.  Übersdtr.:  LetriUa. 
Ctiplaa  S,  220  Nr.  6  (An6aJnio). 
O   1838    S,  350    (AtlöQiiDO).       O  ISiO 

5,  567  (Andoimo)  Nr  XXIV,  Rg.  ü 
630  Nr.  1652,  {De  Juaa  de  Salmms). 
Bibl.  42,  S.253f,  unter  den  PoeBiM» 
del  Docior  Joan  de  i^aHoaa  (iegaiida 
Parte).     Überschrift  z  Juguete. 

Im  Hg,  Oberschrift:  (De  Juao  de 
Salinaa).  Als  seine  Quelle  gibt  Durum 
u.  a.  an:  C6dioe  de  poeaias  de  Salinaa, 
aigio  XVII,  also  wohl  die  e&f»  tmgt- 
führte  Bs, 

2  reciencaaada  B%bl,  42. 

3  el  FraDcefillo.  Dennnutit  ron 
Fraoces,  in  den  Wbb.  nicht  bek^  die 
nur  FraQGeAilla,    Windröschen^  haben. 

10  deacubr«  Btbl,  42.  la  büaja 
S^fnaUphe, 

15  y]  A  Bibl.  42. 

20  enlaaa]  se  ealazan  B,  BM.  42. 

21  la  fiefta]  eii  la  cioU  Bl  42, 

22  caxas  1602,  1604,  1624.  Copku, 
01838,  1840.   Rg,  Bihl42. 

24  labraD  1602.  Bibl  42, 

25-^29  fehlen    hier^   stehen    n 
V,  44  in  Bibl,  42. 

29  fees  Bibl,  42.    de]  de  de  1602. 

32  eaaa  Bibl  42, 

40  A  DiQguno  mataa,  Bibh  42.  Du 
Verse  48^51  fehlen  Bil>t,  42, 

48  mando  |  harUs. 

58  de]  ooD  1602.  1604.  C^^toi. 
0  1838.    1840.  Mg.  Bibl  42, 


Aomerkuiigen 


68  laaj  le  BibL  4:i. 

71  con  los  fnjoa)  los  concede 
Bihl.  43. 

72  A  los  qne  le  pagao  HihL  4^. 
Also  irrtümtich  hier  67.  68  wiederkolL 

77  eila]  efU  1602.  1604.   Coplas. 
0  1838.  1S40.    %,    Bihl  43. 

78  miichaclia]  de!  alma  Bihl.  43, 

79  yj  que  B«1>L  43. 

80  enotierda]  coociierda  B. 
83  la  tercera  B/i^l.  4^. 

89  y  fehU  BibL  43. 
96  pata]  parta  ;^£M.     traviefa-pata 
Bibl  43. 

50,  20  entrej  ea  B 

23  lIcuaDJ  tienen  B. 

24  ea  bien]  bten  ee  B.  K  ^  «•  14. 
stimmen  die  beiden  Ausgaben  über  ein. 

51.  Verfasat  von  Pedro  de  Padilla 
und  15S3  indessen  HomKncero gedruckt , 
Neue  Aufgabe  in :  Romaocero  de  Pedro 
de  PadiJla,  Madrid  MDCCCLXXX  (Soc. 
de  Bibliöliloa  Elapaöoles  Bd.  19)  S\578. 
Enthält  zwei  »Strophen  mehr  aU  unser 
Text.     Nacfistehend  die  Kollation. 

1  Komma  nach  con  teilt  a  fehlt, 

2  pneda.     Komma  nach  pena. 

3  1a  bermosura. 

5  NiDgaDo]  Nadie  no,  juzgar] 
negar.  . 

6  &i  no  juzga. 

8  nach  folfar  Punkt. 

9  Komma  nach  auilb  und  delem 
boltura  fehlt' 

11  doode  ay  iür]  don  de  la. 

Die  Strophe  Z.  13—30  ateht  bei 
Pedro  de  Päd i IIa  erst  später.  Da  eint 
der  beiden  Strophen,  toelche  ktsterer 
mehr  hat,  dazieiachen  steht ^  so  drucke 
ich  am  besten  den  Best  de^i  Gedichtes  ab  ; 

Donayre,  gracia  y  adao 

denen  lae  morepaa  yellae, 

porqiie  hho  Dios  eo  ellaa 

otro  nueuo  parayöu. 

Y  1a  mayor  deauentura 

de  quaotas  amor  urdeDa, 


es  penar  por  bermosura 

de  dama  qae  oo  ea  morena. 

Las  figuras  estremadas 
de  varioB  primorefl  tienas, 
siempre  las  piDtaD  moreDaa 
para  ser  bieo  acabadas. 

Y  pueato  qiie  la  blaocura 
por  mala  do  ae  foodeDa, 
es  m^DOS  que  bermosura 
mezclada  con  ser  morena. 

La  blaocura,  cou  miralla, 
auDque  algno  conteoto  d6, 
tiene  easotro  el  no  s6  qu^ 
que  por  Ventura  ae  balla. 

Y  assi,  la  muestra  mds  pura 
de  la  belleza  terreua, 

es  tener  la  bermoeura 
mezclada  con  ser  moreua. 

Golor  blauco,  es  argumento 
de  aer  el  aujeto  frio, 
y  el  nooreno,  de  m^  brio 
y  mejor  eüteodimieDto. 

Y  con  esto  ae  asegura 

de  embidiar  beldad  agena, 
la  que  tieoe  la  bermosura 
mezclada  oon  ser  morena. 

De  Sit  por  gran  estraueza 
dize  la  diuioa  esposa, 
8oy  müren«i  y  aoy  bermoea, 
que  es  la  perfecta  belleza, 
Y  si  a  celeatial  hechura 
esta  alabauga  se  ordena^ 
no  hay  que  estimar  bermosura 
de  dama  que  no  es  morena. 

17  efto]  effo  B. 
35  la  hermofura  B, 
5Ä,   Auch  gedruckt  1604  EL  404^. 
1614  Bl.  4()4^. 

4  Komma  nach  enojos  fehlt  A, 

5  por]  en  1604,  1614, 

9  el]  al  B  mi  1604,  1614. 

12  adonde  luz]  dötle  el  fol  1604. 1614, 

16  claro]  bermofo  1604.  1614, 

17  Celia]  dioia  1€04.  1614. 


^^^              642                                                Lnberinto  amorofo                                                    ^^^| 

^^^P               18  Doche]  fombrji  1604.  1614, 

Sl  pnes]  n  a   1604.  1614,     Fem,      M 

^^^V                19  aleg^rame  1614  Drutkftklcr. 

XVIL  Coplas.  01838,1840.   qoeaF7.      1 

^^^^L               20  entriftz  :  coe  A,   Druckfehler* 

32  merec^B  1604. 1614,  Fem. XVIL      ■ 

^^^P               2^  teodra  B.  1604,  1614. 

Coplas,    0  1838,  1840.     halagar  mere- 

^^^                 25—30  stehen    in  1604  und   1614 

ces  FL 

^^^^_         als  7.  Strophe. 

33  t  In  A  wegen  Mangel  an  Raum 

^^^M              25  bufco]  miro  1604,  1614, 

am  Schluss  der  Seite  Mass:  SopU  maa 

^^^1               29  afsi  eo  Id  qae  ee  1^6#.  i^i^. 

quedito,  no  la  &c. 

^^^B               43  Yä]  Bieti  160^.  1614. 

54,  1  Komma  nach  matanne  fehU 

^^^^m              44  paede]  puedo  1604. 

in  A. 

^^H               48  darme]  darte  1604,  1614. 

4.  12.  20  y  fehlt,  steht  aber  28.  B, 

^^^^P               Zwischen  Nr.  53  und  5.3  Aa^  ^  ciie 

J7  fe  riegan]  reniegan  B. 

^              ifomanre  Si  fe  eftaua  la  blaiica   nma. 

23  el]   es  el   B,     So   in    unsertm 

^^B               «je^cÄc  in   unserem  Ex.  fehlt  und   vor- 

Text  SU  bessern,  wo  eine  Silbe  fML 

^H              stellend  S.  615  f,  abgedruckt  ist. 

24  endende]  ofende  B. 

^M                     53.  Auch  gedr,  1604. 1 614  Bl  4m  ^ 

55,  3  fü)  la  B.    -    Der  Dichlt«r 

^1               Fern.  XVII  S,  127.     Fl,  J  297  Nr.  258, 

betont    parr6qnia    trie    Versmass    und 

^H              Coplas     S.    155     Nr.  34     (AndDimo). 

Assonanz  beu^eisen*     Bei   Nebrija    ot 

^H              0    1838    «S\  Jld   und   0  1840   ^.  dcf^t 

Unterscheidung  nicht  möglich.    Floren- 

^m              Nr.  XXXJ  [Ati6Qimo). 

tin  Äflf  Parrocbia,  6  Paröqula,  Sobrino* 

^H                     4  recuerdes.    reoordar  in  der  Be- 

bloss  letztere  Betonung.  Ebenso  Nebrga- 

^^M              deutung  ^aufwecketi'*  findet   »ich    nur 

Eubinoa.    Nnnez    j   Taboada,    8al?l 

^^1              bei  FloreDtiD,  Covarravias,   im   groaaen 

FrauceaoD     (1829)    Academla*^,    Tol- 

^^M              und    kleinen   Wb*   der  Akademie*    bei 

hatisen.  Parroqtiia  ^a&rti  Boocb-Arko£qr 

^H              SalvH,  Booefa-ArkofB^r,  fehlt  hei  Nebrija 

und  Tolbausen. 

^^k^          (1570),  Seckendorff«  Tolbaueen. 

14       en  B.                                  ^^M 

^^K               5  Sopla  el  Fern.  XVll, 

lÖ  eterno]  intenso  B.                    ^^H 

^^^m^                         y  Fl 

24  Tilge  que  des  Metrums  wegen*     H 

^^^^h         8               i  tu  Fl 

31  a)  en  B,                                            M 

^^^^^         9  dale  el  1604.  1614,  Fem,  XVII. 

35  Hiatus  le  1  amo  oder  etwa  quiero      H 

^M              Coplas,   0  18S8.  1840,   dame  el  Fl, 

statt  amo,                                                        H 

^H                      10    piedrai»]     perlas     1604,    1614, 

36  Biatus  a  |  eL                             ^^H 

^^L         Fern,  XVII  Fl  Coplas,  0  1838.  1840, 

38  oedofi]  buenoB  B.                    ^^^H 

^^H                 12  ti]  fehlt  1604,   Coplas,    0  1838, 

39  proeurado]  deffeado  S,                 ^M 

^^^         1840.    le  B,  Fem  X  VIL  —  ti  bnelues) 

40  d  =  de,  aus  Mangel  an  Bai$m      H 

^^^^        vnelve  Fl 

in  der  Zeile,     B  de.    tnucboa]  e(tm  B.      1 

^^^^               13  f.  33  f.  fopla,  &c,  1604,  1614. 

47  Hiatua  porque  |  bnrto.                     ■ 

^^^m               13.  83  mas  fehlt  Fl, 

50  Biatus  y  1  en;    s.  48|  8;   eonsi      H 

^^H                1^  —  24  fehlen   1604,  1614.     Fem. 

j  eo  3ß,  78,  y  el  56,  3  i«.  t.  ic.                    H 

^^H         XVIL  Fl  Coplas.  0  1838.  1840, 

^    54  ha]  noTia  B.                                 1 

^^^M                25  Guarda]  Mira  1604,  1614.  Fern. 

IHe  Königl  Bibliothek  tu  Ktfpen-       H 

^^H         XVII,   Fl    Coplas.    0  1838,  1840. 

hagen     be^tit     in     einem    fliegenden       H 

^^H               26  en  fehlt  Fem.  XVIL 

Blatt,     Valladolid      MDSXXXVIIl,      ■ 

^^^P               29  dtcbofa]    bicbora    1604,    1614. 

eine  geistliche  Umdichtung  dttser  Ro-      H 

^^^        DmckfehUr,  —  tal]  ta  Fl 

manze.     Vgl  Dr.  E.  Gigaa,  Über  mn»     ■ 

^^^^              30  ventnrofa]  dicbofa  tu  Fl 

Sammlung     spaniBcber    Romana«»    lo     H 

™_»  -i 

fUegendeii  Blättero  m   der  Kgl.  Biblio- 

de mi  efpofo  los  rezetoa,                           ^^H 

thek  zu  Kopenhagen,   Centralblatt    für 

fofiegaftea,  quando  el  Angel                     ^^M 

ßibliothekeweaeii  IL  Jahrgang,  5.  Hefe, 

le  hablö  en  paoifico  fueno.                         ^^H 

Mai  1885,  S.  169.  Nr.  XXI.    Ich  teik 

Y  que  defpues  en  Helen                             ^^M 

dieselbe  nach  einer  Ähächnft  dei  Berrn 

en  VB  pobre  portal ejo                                 ^^H 

Dr.  Gigas  nachstehend  mit-. 

el  mifmo  ftiego  diuiBO                                  ^^H 

naciö  tiritandu  al  yelo,                                ^^| 

RotDance  de  Celia  biialto  a  to 

Que  toB  humildea  paftores                         ^^H 

diuißo- 

a  fu  Dios   reconoeieronf                              ^^H 

La  bella  Virgen  qwe  adora 

caotando  Angeles  ta  paz                            ^^H 

vo  galan  que  es  Chrifto  etenio, 

a  la  derra,  y  glona  al  Cielo.                     ^^M 

Por  curoplir  fu  obligaoion 

Y  que  eu  1a  Orcuucirioti                            ^^M 

fe  fue  de  fu  cafa  al  Templo. 

nombre  de  Jefus  pufieron                          ^^M 

Y  hincaßdore  de  rodillas 

al  lufante  quo  dar4                                     ^^M 

ante  el  Padre  Sempiteroo 

la  redencioQ  a  fu  pueblo.                           ^^H 

ie  comen^ö  a  coofüffar 

Confeffaronle  por  Hey                                ^^M 

defta  manera  di^ieDdo. 

loa  Heyes  quaudo  vinieron^                        ^^H 

H           Yo  confieffo  iDmeülb  Padre, 

como  a  bombre,  y  como  a  Dios                ^^H 

^B           que  aunque  fut  cnado  eo  tiempo 

dieron  oro,  mtrra,  tnoienib.                         ^^H 

H          en  el  decreto  dmino 

Y  que  al  que  da  vida  al  mundo,              ^^H 

^M          im  preferuada  ab  eterno. 

humilde  la  vida  ofrezco                                        < 

H          Y  que  para  fer  la  Pen  ix 

eo  raanjar  dulce  y  fuaue 

H          vnica  del  YDiuerlb, 

coD  la  lache  de  mts  pecbos. 

^m          contra  los  errores  de!  pecado  [sie] 

Y  puea  todf>  me  lo  dio 

H          Jos  TnyoB  del  ^ol  cne  dieron. 

aqueffa  poder  Inmenro 

^M          V  afsi  pura  mmaculada 

agradecida  y  humikle 

H          por  fiDgular  priuilegio 

oy,  Sertor,  os  le  prefento. 

^M          el  alma  quedö  iDfundida 

Se,  2  Hiatus  peufar^  |  en. 

H          para  orgamzar  ei  cuerpo. 

7  I^lffe  des  Versmetsses  wegen  la. 

^M          Que  quatido  el  tieiopo  dicboio 

16  es]  00  es.    Der  Sinn  verwirft 

H          llego  de  mi  Dacimieoto, 

ito.    B  hat  no  auch  nicht 

H          nact  fanta,  para  Ter 

17  faya  |  a. 

^M          el  Alua  del  Sol  lupremo. 

26  podra,  |  j,  Sinnpause, 

^H          Y  qoe  de  tres  anoa  de  edad, 

29  Tilge  qua  des  Metrums  wegen. 

^1          fiendo  prei'eutada  al  Templo« 

34  la  fehlt  B,   Druckfehler;    das 

^B          riempre  defee  feruiros, 

Metrum  ufird  dadurch  zerstört. 

^H           flempre  cootempkV  miftcrios. 

35  eftoa]  effe  B.    oyes]  oye  B. 

^B          Y  que  a  los  treze«  Seiior, 

40  las]   le  A, 

^H         por  fanCo  afpofo  ine  diaron 

48  y  Uldei   hier  und    V.  50,  wie 

^^^H    a  Patriarca  Jofeph, 

sonst,  zweimal  Hiatus,     acets  —  r#^>. 

^^^H   ?aron  diuino,  y  perfeto. 

aceptü  angenehm^   millkommen.    Belegt 

^^^H    Qiie  vjfitada  det  Ab  gel. 

hei  R.  J*  Cuervoj   diccionario   de   coo- 

^^^K  mi  Jefus  y  el  hijo  vueftro« 

atroccion    y    regimen    de     la    lengua 

^^^B  en  mia  eDtraiias  bumildes 

Castellana  I  (Paria  1886)  s,  v.  aceepto 

^^^^     fe  vifti6  de  humanu  vt'lo. 

*S'.  jm    Elim,     Von  den  sonstigen  Whb, 

^^^    Y  que  ?ieDdoine  preiiada 

verseichnen  die  Form  aceto  das  grosse 

644 


Laberioto  amorofo 


Wb.  der  Akademie,  Nunez  y  Taboada, 
diccionario  Espafiol-Frances,  Paris  1812, 
Salvi,  Booch-Ärkofey,  Ak.". 
53  uo  I  es;  80  42,  34  do  |  ay. 

70  la  I  abraelao. 

71  jamas]  mas  B,  was  die  Stelle 
metrisch  Tuilt,    L.  also  mas. 

57,  3  Komma  nach  amores  fehlt 
in  Ä.   Muss  nach  57y  12, 14. 25  stehen. 

18  Lies  Fol  statt  folo  des  Metrums 
wegen. 

Unsere  Letrilla  erinnert  an  den 
Titel  von  Lopes  Comedia:  Obras  sod 
amores  {gedruckt  in  der  Onzena  Parte 
de  las  Gomedias  de  Lope  de  Vega 
Carpio,  Madrid  1618.  Eine  Comedia 
betitelt  Obras  sod  amores,  y  do  bueDas 
razoDes  schrieb  Diego  Carvallo  de 
Figueredo  {1685-^1706).  Der  Catälogo 
de  Gomedias  im  Bd,  52  der  Bibl.  de  Aut. 
Espaä.,  Bd.  4  der  Lope- Ausgabe  S.552K 
bemerkt  un^er  Obras  sod  amores:  „Las 
sueltas  affadeo:  y  do  bueDas  razooes**. 

Die  Berliner  Bibliothek  besitzt  die 
OnzeDa  Parte  {aus  der  Braunfels' sehen 
Sammlung)  und  ich  bin  somit  in  der 
Lage  gewesen  das  Stück  durchzulesen. 
Die  Beziehungen  zu  unserer  Letrilla 
sind  nur  äusserliche.  Jeder  der  beiden 
Dichtungen  liegt  das  alte  spanische 
Sprichwort  Obras  foo  amores  zu  Grunde, 
Ich  finde  dasselbe  literarisch  zuerst  in 
Los  refraDes  que  recopilo  yfiigo  lopez 
de  meodo^a  por  mftdado  del  Rey  doD 
Jaä  agora  Doeuamete  glosados.  Ed 
este  Afio  de  mil  e  d.  e  .zl.j.,  neuer 
Abdruck  bei  Sbarbi,  Refraoero  Geoeral 
Espaflol  I  (Madrid  1874)  wo  es  S.125f 
heisst:  Obras  sod  amores.  Dazu  die 
Erklärung:  No  ay  cosa  döde  taoto  se 
maDiiieste  el  amor:  como  eD  las  bueDas 
obras  q  se  hazeo  los  amaotes.  Das 
Sprichwort  findet  sich  ferner  noch  bei 
Sbarbi  V  17  und  136,  und  ein  ent- 
sprechendes katalanisches  ebenda  IX 
188  Nr.  40, 


Ich  führe  die  Stellen  aus  Lopes 
Stück,  in  welchen  das  Sprichwort  wieder- 
kehrt, hier  an.     Weitere  Mitteilungen 
iiber  den  Inhalt  des  Stücks  sind  unnötig. 
Bl.  82'  Leonido, 
Ayer  que  aborrecias,  do  jaraoas 
a  Laura.  Lucindo.  Ay  Dios,  que  fon 
palabras  folas, 

jnrö  verdad,  que  amor  es  addente, 

que  adora,  y  aborrece  juntamente. 

Bl.  92^^  ...  pide  que  do  es  amor  folas 

palabras. 
Bl.  93'  b  uDteD :  Obras  feDor  Tod  amores, 
que  bueuas  razoDes  do: 
Kehrt  Bl,  93^  9,  wieder. 

[Bl.  93^  b]  Laura 

Creedme  que  eftoy  corrida, 
y  DO  por  que  me  mouio 
iuteres  para  quereros, 
mas  por  que  hablaodo  los  dos 
Ed  cofas  de  amor,  jamas 
obras  el  vueftro  moftrö, 
que  obras  fefior  fon  amores, 
que  bueuas  razoues  do. 

Felifardo  Rey  de  Vngria. 

Tu  le  Veras  eu  mis  obras, 
pues  como  me  dizes  oy, 
eftä  el  amor  Laura  eo  ellaa, 
qüe  eo  bueuas  razoues  no. 
[Bl.  95^  a]  Fei. 
Laura  tu  me  bas  aduertido, 
tu  me  dizes  Laura  bella, 
[b]  Que  las  obras  fon  amores, 
y  oy  quiero  yo  que  fe  vea, 
que  effa  feuteocia  es  verdad, 
ola,  aqueffa  caxa  metau 
CoD  aqueffe  pauelloD 
por  mas  decencia  cubierta. 
Sälen  Vrbano  con  un  pauellon  de 
feda,  que  bafta  para  fignificar  la  caxa. 
Vyb.    Aqui  eCik  fefior  la  caxa. 
Fei    Pues  Laura  oy  quiero  que  veas 
^Que  las  obras  fon  amores, 
y  fi  el  dar  graudes  riquezas 


^^^P                                                        Aoinerkungen                         ViiBV          ^^              J 

es  djgtta  demoftracion^ 

era  por  morir  en  ellai                             ^^| 

la»  raayoree  que  deffeas 

tu  hecbura  foy,  haz  de  mi                       ^^M 

Te  tr^jgo  en  aquelta  casa. 

Tu  guTco,  di  lo  que  ordeua»                    ^^M 

Laum,   Seilor,  aunque  venga  ilena 

de  mi  vida?    Fd.  Que  te  oafes             ^H 

de  rubies  de  Zevlan, 

con  Laura,  defde  oy  DoqJieffa                ^H 

de  diaroantes  de  las  ITerras 

[b]  de  Arles.    Luc.  A  tu  grandeza             ^H 

De  Ofir,  del  oro  de  Tibar, 

Nueaaa  Coronas  auades.                           ^^M 

de  los  brocadoa  de  Perfia, 

Lau^  De  Atexaodro  no  le  cuenta,              ^^M 

y  las  perlas  de  Cobagiia, 

auuque  tu  graadcza  iguala                       ^^M 

rubies,  diamanten,  perlaa, 

vna  bazaiTa  tau  difcreta.                           ^H 

OrOf  y  brocadoa  no  Ton 

lo  qne  es  razoü  que  fe  etitienda 

^^H 

Lau.  Aqtii  acaba  la  Comedia                     ^^| 

por  obraa  de  los  amores. 

de  las  obrae  Ion  amores,                         ^^M 

Fei  Paes  que  quierea  tu  que  feaDV 

para  ferdros  compuefta.                           ^H 

Loa  feraicios  perfonalea? 

^H^ 

que  en  efta  edad  dar  ta  bazietida, 

58,  l   Kmnma  vor  und  nach  Docbe          ^^ 

DO  le  fi  es  mas  que  la  vida. 

oblcura  fehlt  in  A,     Mass  nach  58,  lü              J 

^^HXau,  Et  aiDor  fulo  clelTea 

stehen,                                                             ^^^| 

^^^■^     amori  la  correrpoDdencia, 

6  iuquietas  ist  merailbig,                         ^H 

^1            qtiales  bau  de  Ter  las  obraa 

8  b  fehlt  B  und  iet  des  Metrums        ^H 

^1            foberanamente  eofena. 

we^en  zu  tilgen,                                             ^^M 

H        FeL  Fues  fi  te  doy  effQ  mirmo, 

15  afe  B.                                                 ^H 

H           que  qmeres  Laura  que  tenga 

16  y  auch  hier  hiatustilgend,                 ^H 

^m            mayor  valor?  aora  bien 

32  vean]   veen   B,     35  veao   ein-        ^H 

^P            hazed  que  Laura  lo  vea. 

mlhig.    So  Gl,  12^    Somi    zwemlhig:         ^H 

H               Quittn  el  pauellon,    y  defeubraje 

58,  16.  G5,  18,  74,  35.                                       ^M 

H       Lueindo. 

S3  Komma    vor    und   nach   oocbe         ^H 

1          Laif.    Que  es  eltoV     FeL  Luciodo   es^ 

fehU  in  Ä,                                                       ^m 

K         [96^  a]  Que  afBi  quiero  yo  que  fepas 

JSf^,  2  Komma  nach   madie  fehlt         ^^ 

H            que  laa  obraa  fon  amorea, 

in  A,                                                                ^^k 

^M            con  lau  coftofa  experiencfa, 

29  lealtad  zweisilbig  statin  wie  ge-         ^H 

^M            aqui  te  doy  eo  Luoiudo 

wöhnlichy  dreisilbig.                                         ^^M 

^M            Rubies,  diamantea,  perlas. 

31  vna  1  hoja.                                             ^^M 

H            oro,  brocado,  y  auu  aluias, 

36  vendabol  Fehler  unseres  Teaste^              1 

^1            mira  Fi  mayor  graodeza 

statt    vendabal,    Südwestwind.     Auch               1 

^M            fe  ba  coDtado  da  Alexaudro, 

die  Ajisonans  verlangt  vendabaL    So  zu                1 

H        Lau.   Dafmele  viuo?    FeL  No  faera 

bessern.                                                              ^^M 

^B            graodeza  dartete  muerto. 

37,  3d  nnd  ebenfalls  wie  53,  33  f.        ^H 

H            Oqo  vengau^a,  y  baxeza: 

in  A  aus  Raummangel  in   eine  Zeile              ^ 

^m            babla  Luctndo.     Luc.   Seitor 

geschrieben,                                                               1 

H            Defde  que  lu  a  Laura  bclla 

VffL  De  loa  älamos  vengo,  madre»              J 

^M           quifiPte,  los  cielos  fabeu 

De  ver  cömo  loa  meoea  el  aire.               ^^M 

^m            mi  lealtad,  haziendo  fiier^'A 

De  los  dlamoa  de  Sevilla                       ^^M 

H             al  alma,  con  que  la  adoro^ 

De  ver  a  mi  linda  amiga.  ^                    ^^M 

^^            Y  qiie  el  partirme  a  la  guerra 

De  ver  como  Itjs  menea  el  aire^                 ^^| 

^M           era  por  no  te  ofender^ 

De  los  älamas  vengo,  madre,                    ^^M 

Mti 


Au$i  VlllMMfiOf  f  MUMhNMt  de  Jota 
VMqn««,  A  trif  )r  •  etwtro  (AI  in.) 
fnifriifi  l«|rrMOi  ettot  rflltfieieos  j 
fltnflIiMiM  tu  e«Mi  d«  Jüan  de  Leon, 
Inpreior  de  to  Unirereldad  de  Oemuk 
15M.  (Hlblloleoft  de  Medfoaeelf)  m^, 
t^$94fueki  5WOel1erdo4, 925  {  vgl.  921 ; 
lind  981  Wh«  amfar«  Autgabi  vm  IMO. 

(MI.  B  //tolN«  qiie  |  entoldeo. 

10  nuehhiiryvon  ytXohiaiUiiHlgind. 

Vi  Im]  de  Im  J9. 

80  ven]  ven  B. 

47  A  nmnrme  A 

48  y  rl)  jr  A  (Dcw  w^iüel/dUt.) 
89  viftel  ylfte  A. 

•I.  roM  CMii|K»r«.  ilMC^  giärudtt 
1«04.  1614  HL  44Jr\  in  Wner  J7«. 
(HirM  de  tU^ttforn  nnthgmriiHn^  öfter 
iMffAl    eAffdrMcM  tm    (MI.  4,  I41i. 

*I\mIiui  Im  obre»  de  Don  Laie  de 
MMMihMre  en  veHoe  pi^ewM«  Reoogkloe 
|HW  mm  tU^HMto  de  Htwee  y  CeidoM« 
«emrel  de  le  eteded  de  O^rdoMu  De 
dieede«  e  iKm  l.nl»  ülurM  ^l^eede  y 
VeKliMiolIV«  l^iu^Ut^n»  de  le  l>rden  de 
AKsietArc  %^e  1 11'««^^^.)  iVe  Ikeeoie. 

ll^^4^  A%vi>e  de  Ui  HenMttd»d  de  k« 
M^tvA^W^v«  de  Khv\^  de  M«dHd.  h^  mmi 
^H  K:;  >^*     „•vJLW^  KiÄ»t 

^^^«^%»  H^r  IVvn   lei»  d<f  i«<^i^y«. 

>l*»^*%>*  de  ^"Sfcwi.e»*.  Äv  ,r  w  )^;f«M< 
\,\\\  VV\  \     »  IKMh^  m  '^  ^Ä' 


Coploi. 


te    1654. 
BM.XL 


Jt$S9. 


1659. 
le]  so 


1  Dn 
Fem,lX. 
1659, 

2  HigM  1659. 

3  CriltAl  1659. 
6  aimqae]    Cundo    idffd. 

Fem.  IX.    Coplat.    Bibl  32. 
Fem.  IX.    Coplat.    Bibl  32. 

10  qae  ftnDqoe]  QoMido  165i. 
Fem.  IX;  vgl.  datu  de  Cattrat  Amm.$ 
Bibl  32,492.  T  a.  Coplat.  qna/Aft 
1659.    Btbl  32. 

11  «lotnia  1654.  1659.  Fem.  IX. 
Coplat.    Bibl  32. 

12  eea]  ee  1654.  1659.  Fem.  DL 
Coplae.Bibl32.    pMie]  il§k  1604. 16U. 

13  en  la  luya  no]  no  es  U  aoya 
1654. 1659.  Fem.  IX.  Coplat.  BM.  32. 

V5  Galaa  1659.    Xmqm  165». 

16  Dana  1659.  atregoada  i«54. 
1656.  Ceplat.  BSbL  32.  itegaadt 
Am.  EL    Dmd^Mer. 

Iregiada  =  Mg»,  atragoadau  Ire- 
fMda  ßmdei  tiek  mcftl  im  dm  Wbk, 
trefttar  mir  alt  termäti  =  dar  tiegaai 
M  ^Ti.  Iht  BedemiuMg  dtt  Wartet 
am  mmatrtr  Sitlk  iu«  midU  xweifdk^ft 
teim:  kalbmärritdk^  toll  mmi  Udkim  bder- 
9aUtm>, 

15  Am  i4,  AprH  1569  erobewie  mmd 
ftinaVrfg  FV.  Ikaki  die  Cmttnemde  vm 
La  Oarmma  sW  »i  in  mumir  die  Sekife 

X^  ^  T  l«M   KS».    Fem.  EL 

»  de&vMM  ^«^  MS».  Jlv«.  iX 
J»C  Ja   ot»   Am  MSd.  1«S». 
IX.    .MH^    M^Jä 

JIV  ^  ^  .-^i^/M  •  :4M.  teil 


^^^^^H                                                 ÄDEnerkuDgen                                                   64?           J 

^^1          26  MAlvas  1659, 

AI  preten diente  enganado,                   ^H 

^^M          27  Hortigas  1659. 

Qae  puesto  qae  nada  alcantza,            ^H 

^^^          28  dnco    1654.   1659.      Fern.  IX, 

Da  piatos  h  au  eaperanza,                   ^H 

m          Coplas,  Bibl  32. 

Cuaodo  mas  deseaperado,                    ^^M 

1                 Z.  29  —  35    Strophe  5   ist    in    den 

Figurando  que  ha  ganado                    ^^M 

H         andern  genannten  Texten  mit  Ausnahme 

Ei  fruto  de  aus  eapigaa,                      ^^M 

H         non  1604  die  letzte  Strophe, 

Cifico  higas.                            ^^| 

^^H           29  Sicheo  1604.  1614. 

Despiiea  de  eata  algue:                               ^H 

^^^         80  que  lieodo]  Bi   no  es  ya  1654. 

AI  que  pretende  maa  aalvas.              ^H 

W        1659,    Fem.  IX,      Coplaji,      Bibl  32, 

Y  luego:                                                      ^1 
AI  pobre  polafustan.                             ^H 

■  lieodo    de    regadio:    setzt   sieh   unter 

■  ^    Wasser  =z  weint.    Ein  etwas  wunder- 

^^H  Uches   Bild,    aber    nicht    anders     zu 

Coucluyendo  eo  la  que  empieza :                ^^| 

^^V  fassen. 

AI  fflozuelo  que  eu  Cambray.              ^H 

M               31  fe]  Paea  1654.  1659.  Fem.  IX, 

36  ya  eaj  ea  ya  1654. 1659,  Fem,  IX,           1 

^^m   Coplas,  Bibl  32. 

Bibl  32.                                                        ^ 

^^P         82  de]  del   1654.  165$.   Fem.  IX, 

38  hmche]hmcb6  Fern. iX.  Biatus      ^M 

V        Voplas,  Bibl  32.    Deffeo  1659. 

le    1    hinche.    Fern.  IX:    biocho  |  eL 

H                33  pero]  Ya  que  1654. 1059.  Fern.  IX, 

alboli  1604.  1614.  1654.  1659.  Fern,  IX, 

■          Caplas,  Bibl  32, 

Bibl  32.    alfoU    Coplas. 

H               34  por  Eneas]  Por  maa  buenas  1654. 

41   le),   lo    1654.  1659,      hmcban] 

^^^  m&ß fehlt  1659.  Formüyhnen^a Fern. IX. 

hincbeu  B.    1604.   1614,     llegao    1654. 

^^B  Tan  litiles  Coplaa.  Por  novenaa  Bibl  32* 

1659.    [hvsLn  Fem.IX,    SkUegm  Coplas, 

^^^  Adolf 0  de  Castro  bemerkt  dazu  a.a.  0, 

Bibl  32.    D,  Aäolfo  de  Castro  bemerkt 

^^^  A.  10:  Ed  otraa  ediciones  ae  !ee:    Por 

dazu   a.  a.  0.   A.  7  Otroa  leen:    ae  lo 

^^K  maa  buenaa  tue   fatlgaa.    Y  eo  otras : 

Uegany  y  otroa,  se  lo  Uevan. 

^^*  Poco  bueoae. 

42  Quatro   1654.  1659.    Fern.  IX. 

■               35  Nueve   1654,  1659.    Fem.  IX, 

Coplas.   Bibl  32. 

H         Coplas,  Bibl  32. 

43    Armado    Fem.   IX,     Coplas, 

■                Zu  Strophe  0    V.  36-42  bemerkt 

Bibl  32,                                                              1 

■        A.de  Castro  a.a.  0.  A.8i  Ed  algunos 

44  cadiz  {klein  gedruckt)  B,                 ^M 

H         ntanuacntos  eata  copla  ea  La  tercera,  y 

45  a  penaa  fe]  apecua  B,  ninguno 

K         termina: 

1654.  1659.  Fem.  IX,  Coplas,  Bibl  32. 

^^^b          Se  lo  allegan  laa  bormlgaa. 

47  deffa]  de  fu  1654,1659.  Fern,  IX, 

^"                           Tres  higas. 

Coplas,  Bibl  32. 

Deade   luego  ae   comprendera  qae 

Auf  diese  unsere  7.  Strophe  folgt 

la  que  ea  aqui  tercera  esta  aupnmfda. 

in  den    genannten    5  Texten   folgende 

Ed  pD8  de  la  que  ae  anota  ae  leeo 

Strophe,  welche  unser  Text  nicht  hat. 

estaa  doa: 

Ich  gebe  sie  nach  1659,   mit  dem  1654 

AI  bravo  que  echa  de  vicio, 

bis  auf  die  grossen  Anfangsbuchstaben 

Y  en  los  corillos  blaaoBa 

stimmt : 

Que  tDil  vtdaa  amontoDa 

AI  Mo^uelo  que  6d  Cambrai                     ^H 

A  la  moerte  en  aacrificio, 

(catubraia  Fern,  IX\           ^H 

No  teniendo  del  oficio 

En  Purpura^  y  en  olorea»                           ^H 

Maa  que  moatacboa  y  lrgaS| 

Quiere  Imitar  fua  mayores^                        ^^M 

üuatro  higas. 

De  quieo  oy  memoriaa  ay,                        ^^M 

648 


Laberinto  amorofo 


Qae  los  fayos  (las  sayas  Fem.  IX, 
Coplas.    los  rayos  1654.  Bibl32,) 
de  contray, 
AforravaD  od  lorigas, 
Ocho  higas. 
49.  56  Synalopht. 

50  pobre]  potro  1654  Potro  1659. 
Fern,  IX,  pelafuftao]  pelafrartan 
Fem.  IX.  A,  de  Castro  bemerkt  a.  a.  0. 
A.  9  dazu:  Otras  ediciones  leen  eqaivo- 
oadameDte:  AI  potro  pelafastran. 

51  arrogancia  1654  1659,  Fern.  IX. 
Coplas.    Bibl,  32. 

52  viznaga  nsp.  biznaga  Zahn- 
stocher \  s.  Covarruvias  s,  v,  vizDaga, 
die  Wbb.  der  Akademie,  Salva  u.  s.  w, 
s,  V.  biznaga. 

53  de]  del  Fem.  IX,  Coplas.  FaisaD 
1659, 

56  seis  1654.  1659.  Fem.  IX.  Co- 
plas, Bibl,  32, 

Jetzt  folgen  V.  43^49  Strophe  7. 

6je.  Auch  gedr.  1604,1614  Bl489r, 

2  Die  Klammern  fehlen  1604. 1614. 

18  fienes]  cienes  B. 

24  Hiatus  la  |  olla. 

2d  afe  B. 

30  tal]  tan  1604.  1614,  buerte  = 
nsp.  faerte.  Vgl.  Foerster,  Sp.  Sprach- 
Uhre  S.  118.  Die  alten  Wbb.  hohen 
die  Form  buerte  nicht. 

32  tiricia  B, 

33  Das  Verbum  aqaillotrar  fehlt 
in  den  Wbb.,  dagegen  haben  Secken- 
dorfif,  Booch  -  Ärkofsy  und  Tolhausen 
aqaillotrado  vulgär  in  der  Bedeutung: 
rasend  verliebt,  ganz  verkeilt  sein.  Also 
bedeutet  das  Verbum :  auf  etwas  aus 
sein  u.  ä. 

34  encertar,  veraltet  =  nsp.  acertar 
{treffen,  erraten).  So  NutXez  y  Taboada, 
Seckendorflf,  FrancesoD,  Salva,  Ak.»»»^ 
Booch- Arkofsy.  Fehlt  %n  den  andern 
Wbb.    eDcertar  ist  auch  katalanisch. 

34  malaltia  B. 

37  pefcQda  Frage,  und  das  Verbum 


pefcadar  ausfragen,  stehen  hei  Nebrija, 
FloreDtin  (pefcadar  ö  vocabolo  rnstioo), 
Covarravias  (pefcadar,  termino  rallico, 
pero  de  baen  origen,  vale  pregontar  a 
percanctaado,  y  de  alli  pefeada  la 
preganta),  im  grossen  Wb,  der  Aka- 
demie, das  sieh  ähnlich  wie  Covarravias 
äussert  und  pefeada  aus  Calderon  be- 
legt, bei  Nafez  y  Taboada  (v.  bas.), 
Salvä  (ant.),  Seckendorff  (ndr.),  Ak. " 
a.  1^,  Booch- Arkofsy  (valgSr).  pescadar 
allein  haben  Nebrissensis-Rabifloa  und 
Tolbaasen.  Beide  fehlen  in  den  mir 
zugänglichen  Ausgaben  von  Sobrino. 

40  lautet  in  B  qae  yo  te  qaiero  le  diga. 

48  medio]  el  medio  B.  1604.  1614. 

61  laneo  1604,  1614. 

76  def^idia  B, 

52  Punkt  nach  olaida  fehU  in  A. 

55  dö  I  bolgan^a. 

57  agaela,  veraltet  und  vulgär 
■=.  nsp,  abaela,  Chrossmutter.  Vgl. 
Michaelis,  Wortscböpfang  S.  236  f. 
Foerster,  Sp.  Spracbl.  S.  142.  Baist  in 
Gröbers  Grundriss  I  702,  40. 

67  la  I  ha^a. 

63,  6  caatiao]  caariao  A. 
9  paga]  pagaaa  B, 

17  y  a]  ya  A. 

64.  Auch  gedruckt  Rg.  II  509 
Nr.  1612.    (Anönimo). 

3  arreo]  alino  Rg. 

9  Trafsi  =  Tras  fi. 

13  en  fehlt  Rg,  Muss  aus  metri- 
schen Gründen  fallen  und  ist  deshalb 
im  lext  zu  tilgen, 

22  el]  y  B.  Rg. 

24  y  fehlt  Rg.  Muss  ebenfalls  aus 
metrischen  Gründen  fallen  und  ist  im 
Text  zu  tilgen. 

Nach  24  die  Überschrift  Cantarcillo 
im  Rg. 

25  a]  al  Rg.  Im  Rg  bildet  rendir 
al  amor  eine  besondere  Zeile.  Unser 
Text  hätte  unten  noch  eine  Zeile  Platt 
gehabt. 


^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Umerkungen                                                    049            1 

^^^        »5.  Auch  gedruckt  1604  Bl,431^. 

13  Deaidla  iÖO*.  Fem.  XVIL  Bg.       ^M 

■         1614  EL  431  f. 

Coplas,   0  1838,  1840.    Dezilda   1614.         ^B 

H                 Vbtrschfifi  in  B  hifaiv  wU  sonst: 

17  fe  refilU  1004. 1614.  Fern.  X  VIL           1 

H         RumaDce  a  vna  |  viuda.    In  1604.  1614 

noplas,   0  1838.  1840.    Bg.                          ^m 

^^^  Otro  romance« 

18  OS  fehlt.    Bg.                                    ^^H 

^^ft         8  a]  ei  ib^c»^.  1614. 

25  efpante]  efpantaffe  1604.  1614,            | 

^^^^          10  al  £d  00  te  pefaj  es  que  n^  te 

Fern  XVII   Coplas.  01838.1840.  Bg.            1 

■^   p€f6   1604.  1614. 

(Übersetzt  von  Paul  Heyse  im  »Span.            J 

^^K          16  a|  el  1604.  1614. 

Liederbuch  S.  156  f.:                                      ^H 

^^H         19  dif'puea  B. 

Durc'htliegt,  ihr  Gedankeu,                  ^^M 

^^M         29  bafquma  ^. 

Die  Lüfte  geacliwiDd,                          ^H 

^^H         32  eDlrelacadj  eotrefaca  A 

Und  sagt  meioer  Feindin.                   ^^M 

^^^f          36  Hga,   y  media]   toedia,    y   llga 

Wie  weh  mir  latl                                 ^^M 

V        /e04    1614. 

Li  od  dass  ihr  sie  keanet,                    ^H 

^^m          43  2K«  iaammdTft  fehlen  1604. 1614. 

Ihr  Bild  ist  dies:                                 ^H 

^^M          50  y  &t7fje£  ifiaeu«.     .S^  /ruAfr. 

Ein  lieblicher  Eugel                              ^^M 

^^H          61  aquefto  lßo4 

Mit  Menachengesicfat.                           ^H 

^^V          Wenn  el  LicenciadD  Campana  «m 

Doch  ach,  wo  aie  meiner                   ^^M 

^M        wirklicher  Name  ist,  so  haben  wir  hier 

im  Herzen  verglast,                              ^^M 

^^^L  das    einsige    Mal    in    unsern    Liedern 

0  sagt  iDeiner  Feindin,                        ^^M 

^^^K  tinen   Verfasser  genannt.     S,  Einl, 

Wie  weh  mir  ist!                                 ^H 

^r               66 1  4  Piluerga^  der  bedeutendste 

Bealellt  dass  leh  oahe                        ^^M 

V         Zufiuss  des  Duero. 

Dem  Tod  schon  bin.                           ^^H 

m                22  ofenda  B.    So  m  lesen. 

^^^U         67,  1  171  A  nach  llerra  ein  Kotnma. 

Seit  ich  sie  geseben,  ^H 
Verlor  ich  mieb.                                   ^^M 

^^^m         5  quaiquier]  qualquiera  A, 

Und  ob  sie  auch  zürnend                    ^^H 

^H          68.  Auch  gedr.  1604. 16 14  Bl  415  >'. 

^icbt  hören  willf                                   ^^H 

^^^  Ferö.XVlI  13-if/.   CoplasÄ  158  Nr,  39 
H         (Aoonimo),  0  1838  S.  320,  0  1840  S.  537 

0  sagt  meiner  Feindin,  ^H 
Wie  web  mir  ist!                                 ^^t 

1         iV^r.  XXXVI    (ÄnÖDimo)     Rg    11    613 

H         Nr*  1306  (AnÖDimo). 

In  Gärtleins  Mitten                               ^H 

1                2  al]  el  /6^04.  JFer/t.XFiJ.    01388. 

Da  findet  ihr  sie,                                 ^H 

■         i^i^.   %. 

Da  zerpflückt  sie  die  Nelkeu             ^H 

^^^         7  68  fehlt  B. 

Und  Roa*  und  Ja«inin.                         ^^M 

^^P         9  najria^.  acafoif.  Ftfni.XFil 

Sie  ao  za  finden                                  ^^M 

Coplas.  01838.  1840.  Eg.  tkc^io  —  nsp. 

BestOrz'  euch  nicht.                             ^^M 

acalb,  Nebrija,  Florentin,  Sobrioo  *  u.  * 

0  aagt  meiner  FeiodiD                        ^^M 

haben  noch  nicJU  acafo,  sondern  a  cafo 

Wie  weh  mir  ist! 

Dagegen  steht  acaao   bei  Covarruviaa, 

60.    Auch   gedruckt    Kg,    IJ    625 

im    groasen    Wb.    der  Akademie,    bei 

Nr,  1841  (Aüonimo), 

Nebriafiensia-RublnosT   Salvä,    Fraoce- 

5   lautet    im    Bg,    Y    si    coger    le 

aoQ  u,  s^  w. 

ayudaba.                                                         ^_ 

11,   19    a   mi   bella,   &c.    Coplas. 

9  doradfts]  dorades  A.                         ^H 

0  18S8,  1840. 

10  bordando]  bordaban  Bg.                 ^H 

12  Durch    &c.    am    Sehluss    von 

19  temeroaas]  Uegan  Bg.                      ^H 

^^ft  Zetk  11  ^e^«£)e;i  1604,  1614, 

25  cogerle  Bg,  wie  somi  öfter,           ^H 

65<i 


Laberinto  acnorofo 


30  dJxole  B, 

34  acetar  =  nsp,  aceptar  Vglru 
56y  48  und  Cuervo  a.  a.  0.  s.  v.  aceptar 
S.  105  EtiftK,  CovarmviaB  I  S.  8'. 
Steht  bei  Sobrino*  (fehlt  in  der  ersten 
Anklage  von  1705)  im  grossen  uud 
kleiDen  Wb,  der  Akademie  (»»),  Nuilez 
de  Taboada,  Francefioo,  Salvd. 

35  penlarino]  receloso  Eff. 

36  DttPUo  J'ehh  Eff, 
40  mi  cuidado  Eg. 

46  lautet  Eg  wie  5  Y  a^  c.  I.  a. 
70.  6  partora  |  aioada. 

11  tagnmas  B.  Druckfehler,  Fehlt 
em«  Silbe    L.  pao]  lagrimaa. 

13  diieodo  B     Druckfehler. 

14  y  Hiatus  bildend. 
24  tu  I  a  I  otro. 

26  bizfte  B  ebenfalls  Druckfehler, 

33  el  fehlt  B, 

34  trato]  reirato  B, 

37  el  fehlt  B^  ist  aus  metrischen 
Gründen  zu  tilgen, 

38  trato]  retrato  B, 

47  querellas  B. 
52  apiaze  B, 

57  pard  1  el  Sonst  in  diesem  Fall 
Sf^naUphe:  63,  2.  64,  6.  66,  5.  72,  39- 
46.  73,  29. 

71t  5  Dezaoe  u.s.w.  F^i,  Foeratert 
Sp.  Sprachlehre  §,  414,  3,  S*  320  oben. 

7Ä.  Auch  gedruckt:  imiBlU3\ 
1614  BL443^.  Sammlang  der  besten 
alten  SpaBiscben  Historiseben,  Ritter- 
und  Maurischen  Romanzen.  Geordnet 
und  mit  Anmerkungen  und  einer  Ein- 
leitung versehen  von  Ch.  B,  Deppiog, 
Altenburg  und  Leipzig  1817,  S,  420  f. 
Überschrift  j,Was  bedeutet  dies?  oder 
die  Fragen  eines  ünerfabrnen'*.  Dasu 
die  Anmerkung i  ^Eine  ähnliche  Ein- 
kleidung schalkhafter  Bemerkungen  über 
die  WeJtsitten  unter  einem  andern  Re- 
frain. In  diesem  Lied  liegt  jedoch  weit 
mehr  Latme  und  Witz,  als  in  dem 
vorigeo."     Depp.  U  424   Nr  23.     Die 


Herausgeber  bemerken  daeu:  «Detd*' 
franse  unas  enigmas,  por  «l  coaJ  medio 
se  satirizan  victos  j  rarezas  de  io« 
hombres/     Rg  U  523  Nr.  164$. 

Duran  a.  a,  0.  bezeichnet  das  Ge- 
dicht als  anönimo,  bemerkt  aber  in  einer 
Anmerkung  dazu:  Se  auiboye  i  Dob 
Luis  de  Göogora.  Es  ist  au^h  als 
Gongoras  Werk  unter  dessen  LetrilJaa 
gedruckt,  BibL  32  S.  504  Nr,  LXIV, 
In  den  Göngoraausgaben  von  1654  und 
1659  steht  das  Gedicht  nicht. 

I  unos  (enigma  war  in  der  aUm 
Sprache  beiderlei  Geschlechtes)  J?i^*3SL 

II  e  ^und""  hiatustilgend  1  faU» 
hija  nicht  selbst  schon  genügen  sollte, 
c]  y  1604,    1614,    Depp,    Eg,    Bibl, 

12  Mari  •  Hernaodez  Eg,    Bibl 

16  uua  vez  parido  Eg. 

20  propia  B.  1604,  1614,  Depp, 
Eg,    BibL  32, 

29  buen  fehU  Hg. 

32  verle  Eg, 

34  trat6  BibL  32, 

46  Que  estÄndose  recogida  Mg, 

48  y]  y  en  BibL  32, 

59  le]  lo  1604.  Depp. 

62  duermir  B, 

73,  1  Kom%na  nach  moreü^  fehlt 
in  A, 

3  fi  foy]  fol  B. 

5.7*lacolor.  15elcolor.  cdotwird 
in  der  alten  Sprache  auch  weiblich  gt- 
braucht.  So  bei  Nebrija,  Teoer  bueoa,  o 
mala  color  bei  Florenün;  nsp,  auch  in 
dieser  Verbindung  männlich  Eine  Reihe 
von  Beispielen  &et  Covarruviaa.  ^  Color  f.** 
verzeichnet  Sobnno  tfi  der  1,  u,  4,Auß* 
Im  grossen  Wb.  der  Akademie  ist  color 
schon  bloss  männlich;  man  vgL  den 
aus  Covarruvias  abgeschriebenen  An* 
fang  des  Artikels  mit  dem  el  colof, 
los  colorea  u,  s,  w,  gegtsMsr  Covar* 
ruvias*  la  color,  las  oolorea  u.  s.  w. 
Über  den  Genuswechsel  bei  color  «.t.ir. 
vgl  Dies  0r,  11  20. 


ADmerkiBgefi 


aöi 


12  abraß]  abraa^s  A. 

30  y  hiatusbildend, 

74.  Auch  gedr A604,mA.  Bl43ar 

2  por  amor  de  San  Ärnao.  Arnau 
1604.  Arnao,  Arnaa  z=  Arnaldo,  ßS, 
D.  Joa6  Godoy  Akaorara,  ensayo  h^ 
it6Hco  ettmolögico  filolöglca  aobre  loa 
ApelHdoB  CaBtc'llaDOB,  Madrid  1871, 
Ä  96. 

6  Geoifao  L.    Gemifiio,    sanst  al 
gemifao,  Hausir  er. 

1  le]  lo  mm. 

8  Birlimbao  ^  birinibao»  MauU 
trommeL  S.  Wb,  der  Akad.  ümere 
Form  zeigt  wohl  Beeinflussung  durch 
birlibirloquB  Hokuapokus^  oder  durch 
birlar^  im  Kegelspicl  zurückachlagen, 
wegstipiiieH ,  rv\  betrugen,  um  Geld 
prellen, 

12  bieiTo»]  bierro  B,  1604.  1614, 
too«  den  Yens  heilt.    L.  alm  hierro, 

Bilbao  ist  heute  noch  bekannt  durch 
seine  ^isengiessereien  und  seinen  Eisen  - 
handeh 

14  Meoetao  B. 

20  liengo  de  Bilbao«  Taschentuch 
w>n  Bilbao*  Die  Leinwand-  und 
Baumwollindustrie  der  baskischen  Pro- 
vineen  und  *t>  auch  der  Provinz  und 
Stadt  Bilbao  ist  bekannt.  Vgl  Ua- 
doÄ  a.  u.  0,  4,  320,  326,  MinutoH, 
Spanien  und  seine  fortachreilende  Eot- 
wkkelaDg,  Berlin  1852,  S.  486. 

22  Galambao*  Nichts  in  den  Wbb, 
Was  ist  das? 

25  maramao.  Naturlaut  d^r  Katze, 
Fehlt  in  den  Wbb, 

26  bulao]  ha  1604.  1614, 

30  en]  del  B,  girao,  gewiss  = 
gira,  girada,  giro. 

32  del]  el  B, 

33  que  fehlt  1604.  1614. 

31  Taa]  Tau  1604.  el  ranto  que 
tiene  el  Tao,  der  heilige  Antomua. 
Bas  Antoniuskreuz  hat  die  Form  eines 
T  (tau  das  griech.  r).    e!  faego  33,  der 


K  Antonius  ist  der  Patron  gegen  Feuers'- 
brünsie  und  gegen  die  Rose,  das  An- 
toniusfeuer.  Vgl.  Müller  und  Mothes, 
Itlustrift  arobäolagiaclies  Wörterbuch 
6'.  66, 

3G  peee  Fisch  ^  jetzt  pez  und 
ppscudo. 

Kicolau  1604,  pece  Nicoiao.  Nico- 
laus  Pece,  das  Vrbild  von  Schillers 
Taucher*  VgL  m.  A,  besonders  Herrn.  Ull- 
rich, die  Taucberaage  In  ibrer  litter.  und 
volkathliml.  Entwicklung,  im  Archiv  für 
Litttruturgeacbichte  XIV  (1886)  8.  69 
bia  102.  Giaaeppe  Fitre,  la  leggeoda 
di  Cola  Peace  in  aeinem  und  S.  Salomone- 
Marinoa  Archivio  per  lo  studio  delle 
tradizioni  popolarf  VIl  (18^8)  9—11, 
Vlll  (1889)  3-6,  IX  (1890)  376-84. 
Unsere  Stelle  ist  ein  weiterer  Beleg  zu 
Ärcb.  f.  L.  XIV  86  f. 

37  inudan^as]  mudäga  B, 

33  Ginau  1604.  „pie  de  gtbd.o. 
[pi^  di  gibdo,  vn  ballo  Franzefe,"  Flo- 
rentin  S.615,  Nsp.  piö  de  gibado,  piA 
gibado,  ein  alter,  längst  vergessener 
Tanz,  von  detn  man  nicht  mehr  weisSt 
wie  er  war  (SeckendorfiT,  Tolhausen, 
Ak.  "^  und  die  Anderen),  Auch  jibado 
geschrieben  (Salvä).  VgL  für  unsere 
Stelle  aus  dem  grossen  Wbb.  der  Aka- 
demie V.2G2i  „Lop.  Dorot^f.  30,  Ay  de 
ti  Aiemana  y  pie  (fihado,  que  tantos 
anoa  eftavifte  bünrando  los  faraos.** 
Als  franfösischen  Tanz  beseiclinet  ihn 
ausser  Florentin  auch  noch  Sobrino  ' 
und  ';  die  anderen  Wbt,  wissen  davon 
nichts, 

40  el  Indiano,  der  „Indier*^^  der 
Spanier,  der  in  Amerika  sein  Glück 
gemacht  hat  und  nun  reich  surüekkehrtf 
auch  =  reicher  Mann,  Macacaa]  Ma- 
cacau  1604,  wohl  =  Macaco  Makako, 
gemeine  Meerkatze,  in  Kuba :  hässliches 
Gesicht,  in  Mexiko:  Knecht  Buprecht, 
(Tolhausen),  Teufel^  Popanz,  um  die 
Kinder  zu  ersehrecken  ( Booch  -  Ar  kofsy). 


652 


Laberinto  amorofo 


42  faraa  1604. 
44  Alcalaui^O^.    Alcalä, 
75,  76  sind  hier    nach  A  abge- 
druckt, 

75,  1  eftii]  eftaua  A, 

3  aguja]  agugiu  A, 

4  que]  ö  que  A.  Alle  diese  Aen- 
derungen  verlangt  das  Metrum.  Auch 
hier  ist  die  Interpunktion  absichtlich 
betbehalten  worden.  Wir  würden  z.  B. 
nach  Z.  4  ein  Ausrufzeichen  erwarten, 
Z.  30,  33  Fragzeichen. 

17  u.  s.  w.  DoD  golODdroD.  18  u.  s,  w. 
doDgolondrera.  Ersteres  fehlt  in  den 
Wbb,  Es  wird  erklärt  durch  letzteres. 
Vgl.  SobriDo  ^  und  *:  «Golondrero, 
m.  foldado  golondrero,  Soldat  qai  fe 
dörobe  &  s'enfait  de  Tarm^e  quand  il 
oft  tems  de  combatre,  foldat  qai  Ta  k 
la  gaerre  pour  d^rober  plus  hardiment 
fans  daDger.*"  Vgl.  auch  golondrino 
Ausreisser,  Überläufer  und  in  der 
Zigeunersprache  Soldat. 

21  Juan]  dö  Juan  A.  Des  Metrums 
wegen.    So  auch  22  a]  auia  A. 

29.  33  Komma  nach  nina  und  re- 
fponde  fehlt  in  0. 

76.  Auch  gedruckt:  1602  B1311, 
ieOABl.314\  i^UBl.304y.  Fern. XVII 
194,  Rd  234  Nr.  39.  0  1838  S.  546, 
0  1840  S.  430.  ßg  //  555  Nr.  1702. 
(Anönimo.) 

4  picaras  Fern.  XV IL 

5  picola  1602.  1604.  1614.  Fern. 
XVn.  Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 

6  de  vn  1604.  1614.  Fem.  XVII 
Bd.  0  1838.  1810.  Bg]  vn  B.  1602. 

10  que  bis  12  conozco  in  Klam- 
mem 1602. 

14  en  fu  bolfa  Fem.  XVII. 

15  folo  1602. 

16  conquiftarlo  1602. 

20  puDtapie  1602.  1604.  1614. 
Fem.  X  VII.  Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 

21  nunca  1602.  1604.  1614.  Fem. 
XVII.  Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 


22  femejantes  terremotos  1602. 
1604  (terromotos)  1614.  Fem.  XVIL 
Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 

24  nublo  1604.  1614.  Fem.  XVII. 
nublo  in  der  alten  Sprache  =  tizoo 
Feuerbrand.  Also  toco  a.  d.  wie 
unser  deutsches  „sie  schrie  Feuerjoh'^. 
conjarolo8l6Ö-2. 1604. 1614.  Fem.XVU. 
Bd.   0 1838.    coDJuröles  0  1840.  Bg. 

26  en  iendofe  1602.  1604.  1614. 
Fern.  XVU.  Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 
SL  fehlt  1602.  1604.  1614. 

31  quien  1602.  1604.  1614.  Fem 
XVIL  Bd.  0 1838. 1840.  Bg]  que  en  B. 
gufko  Fern.  XVIL 

32  pienfa  1602.  1604.  1614.  Fem. 
XVU.  Bd.  0  1838  1840.  Bg]  pienfeB. 

37  vueftra  1602.  1604.  1614.  Bd. 
0  1838.  1840.  Bg. 

43  Vgl.  36,  43. 

44  Pufioenroltro  160^.  Bd.  O  1838. 
1840.  Bg.  Puffonroftro  1604.  1614. 
Fem.  XVIL     Vgl.  36,  91. 

50  y  anda  1602. 1604. 1614.  Fern. 
XVII  Bd.  0  1838.  1840.  Bg]  anda  B. 

53  aquerte  1602. 1604.  1614.  Fem. 
XVU.  Bd.  0  1838.  1840.  Bg.]  efte  B. 

64  trinchera  Fem.  XVIL  Bd.  0 
1838.  1840.  Bg. 

65—68  fehlen  Fem  XVU. 

66  catredas  1602.  1604.  1614. 
docto  Bg. 

68  a]  De  Bg.  MeUmorfofio]  MeU- 
morfofios  1602.  1604.  1614.  Bd.  0  1838. 
1840.  Bg. 

71  Le  falu  k  vuesa  merced  Fem. 
XVIL 

76  ?  fehlt  in  B. 

77  ff.  Vgl.  Bg  II  548  Nr.  1691. 
Z.  25  ff. 

78  el  negocio  Fern.  XVIL 

82  ff.  Vgl.Ariost,  Orlando  furioso, 
Ges.  XIX,  und  die  Bomanzen  411—413 
bei  Duran  Bg.  I  270  f. 

85  ff.  Vgl.  die  Bomanzen  bei  Duran 
Bg.  7  260  ff. 


Anmerkaogen 


653 


86  ambos]  los  dos  Fem.  XVIL 

92  Ueaauala  ie02.  Fem,  XVIL  Rd. 
0  1838  1840.  Bg,    lleaala  1604.  1614, 

93  Catalina  und  Pascual,  typische 
Bauemnamen  im  spanischen  Theater, 
Hans  und  Qrete, 

98  de  1602. 1604. 1614,  Fern, XVIL 
Bd.  0  1838.  1840.  Bg. 

100  del]  de  Fem.  XVLL 

102  bafta  1602.  1604.  1614.  Fern 
XVIL  Bd,  0  1838.  1840.  Bg. 

106  y]  0  1602.  1604.  1614.  Bd, 
0  1838.  1840.  Bg. 

Zur  Tabla. 

Das  Original  hat  nur  die  von  mir 
in  eckige  Klammem  gesetzten  Seitemalen. 


Abgesehen  von  kleinen  Interpunktions- 
differemen  waren  zwei  Druckfehler  zu 
verbessern :  Bei  La  zagala  mas  hermofa 
war  26  st.  126,  bei  Si  aueys  de  matarme 
101  st.  102  angegeben,  Sobre  las  blaocas 
efpumas  35  war  ganz  vergessen.  Alle 
übrigen  (belanglosen)  Abweichungen  der 
Tabla  von  dem  Text  sind  genau  meder- 
gegeben. 

Bei  Ajres  de  mi  aldea  habe  ich 
auf  Del  real  de  Manyanares  verwiesen. 
S.  Anm. 

Die  zwei  Redondillas  Nr.  4  und  61 
und  die  Decimas  Nr.  43  stehen  unter 
den  Bomanzen  aufgeführt. 


Romanlccbe  Foraohuogen  VI. 


42 


Namenverzeichnis. 


Abril  64,  26.  68,  22. 

el  AdelaDtado  de  Canaria,   y  de  Ca- 

Wlla  36,  79/. 
Adonis  40,  37. 

Agoftos.  PL  Monat  August  76,  94. 
Albanio  20,  43.  28,  4.  40.  29,  46. 
Albano  3,  2. 
Alcalao  74,  44. 
Aldu^a,  dofia  72,  13. 
Alemania  49,  82. 
Alexandro,  Magno  76,  79. 
Alaa,  Duque  de  36,  7. 
Aluas,  los  61,  25. 
Amarilis  18,  33. 
Amor  36,  1.  76,  6. 
Angelica  6,  26.  76,  82. 
Anoaer,  Conde  de  36,  83. 
Antonio  76,  90. 
Apolo  3,  16.    dios  Apolo  40,  6. 15.  PI. 

Apolos  76,  80. 
Arabia,  oro  de  9,  8- 
Aranjuez  64,  8. 
Arcos,  Conde  de  36,  11. 
Argel  34,  5.    PI  Argeies  34,  6. 
Amao,  fan  74,  2. 
Atlantes,  PI  2,  15. 
Baco,  dios  48,  35. 
Barajas,  Conde  de  36,  27. 
Barcelona  34,  36. 
Bartolo  62,  5. 
Belardo  17,  4.  35,  8. 
Beleima  76,  85. 

Belifa  2, 12. 27. 24, 9. 38. 81 .  32, 2. 26. 34, 2. 
Benita  62,  62.  69. 
Benitilla  62,  2. 
Bilbao  74,  12.  lien^o  de  B.  74,  20. 


Baendia,  Conde  de  36,  68. 

Cabra,  Conde  de  36,  96. 

Cadiz  61,  44. 

Campana,  el  Licenciado  65,  64. 

Canaria  36,  80. 

Caracena,  Marques  de  36,  35. 

Cardena  8,  1.  43. 

Cartago  7,  19. 

Caftilla  36,  80. 

Catalina  76,  93. 

Celia  7, 14. 28. 42.  56.  52, 17.  55, 1. 56,  4. 

Cefares,  los  46,  44. 

Chincbon,  Conde  de  36,  70. 

Cbrifro,  el  gran  fepalcro  de  46,  35. 

Cintbia  3,  1. 

Cleopatra  76,  89. 

Conftantinopla  72,  40. 

la  Corona  del  Draque  61,18. 

Copido  74,  1. 

Delfos,  Delphi,  3,  16. 

Dios    27,  34.    42,  18.    44,  21.    51,  23. 

55,  22.    56,  17.  26.  33.     47.  51.  56. 

57.  "72.   76,  30. 
Oorida  40,  1. 
Draqae,  Fr.  Brake  61, 18.  S.  la  Coruna 

del  Draqae. 
Elena,  74,  13. 
fant  Elmo  15,  37. 
Eneas  61,  34. 

Efpana  18,  19.  37,  1.  44,  1.  46,  14. 
Ell^anoles,  los  46,  39. 
Key  Felipe  tercero,  46,  2. 
Fenix  16, 46.     fenix  40, 9. 10.  16.  50, 19. 
Feria,  Duque  de  36,  46. 
Fileno  34,  33. 
Filis  17,  26. 


Kamenveneichois 


655 


Flechilla,  Marques  de  36,  12. 

Flerida  28,  4.  38.  29,  46. 

Francauila,  Dnqne  de  36,  88. 

Francefillo,  el  49,  3. 

Frias,  Duque  de  36,  16. 

Frifia  46,  8. 

Fuenfalida,  Conde  de  36,  48. 

Fiientes,  Conde  de  36,  49. 

Galatea  11,  2. 

Oandia,  Duqae  de  36,  60. 

Garto,  Marques  del  36,43.  garto76,43. 

Genifao  74,  6. 

Godqs  76,  54. 

Gofredo,  Gottfried  von  Bouillon,  46,  36. 

Grao,  el,  der  Hafenort  von  Valenciay7^^2 

Gnadarrama  35,  6. 

Hircano,  40,  48.    Hircano  tigre  52. 

laciDto  19,  4. 

Icaro  13,  26. 

lefas  56,  69.  59,  24.  63,  3.  13.  23. 

Indiano,  el  74,  40.    S,  macacao. 

Indiaa,  las  9, 25.  62, 8.   vnaa  Indlas  32, 1 4. 

Infantazcos,  los  61,  25. 

logalaterra  75,  39. 

Isbella  25,  13. 

do  luau,  el  Rey  75,  21. 

luana,  9,  1.  31.  42.  61. 

Leandro,  6,  3.  13.  23.  33. 

Lodofa,  Goode  de  36,  17. 

Lududa  2t,  16. 

Maoacao,  el  Indiano  74,  40. 

Maboma  72,  44. 

Man^anares  21,1.  35,7.  64,  1.  66,  3.23. 

Man^anares,  real  de  41,  1. 

Marihernandez  72,  12. 

Marte,  Mars^  75,  49. 

Martignelo,  48,  1. 

Medoro  6,  25.  32.  76,  82. 

Menelao,  Argolioo  74,  14. 

Menga,  62,  4. 

Metamorfofio,  Onidio  el  76,  6H.    S.  die 

Varianten. 
Mingo,  62,  2   75. 
Mongibelo  24,  54. 
Monicongo  76,  98. 


Moro,  37,  6.  76,  62. 

Narcifa  57,  17.  21.  35. 

Narcifo  76,  7. 

Naual,  la  46,  23. 

Nicoiao,  el  pece  74,  36. 

Niebla,  Conde  de  36,  17. 

Oliuares,  Conde  de  36,  55. 

Orlando,  6,  21. 

Oropefa,  Conde  de  36,  63. 

Ouidio  76,  68. 

Palma,  Conde  de  36,  39. 

Pafcual  62,  53.  76,  93. 

Penafiel,  Conde  de  36,  95. 

Pifuerga  66,  4.  9.  22. 

el  Planeta  dorado,  die  Sonne,  32, 1 1 . 1 9, 27. 

el  quarto  Planeta,  die  Erde,  1»  2.  66,  16. 

Pompeyos,  [los]  46,  44. 

Pufioenroftro,  Conde  de   36,  91.  76,  44. 

fan  Quintin  46,  21. 

Roma  46,  22. 

Salnatierra,  Conde  de  36,  99. 

Sancba  62,  4. 

Segura  25,  1. 

Senilla  36,  54. 

Siqueo,  Sichäus,  61,  29. 

Tajo  29,  48.  39,  6.    S.  Tejo. 

Talia  60,  13. 

Tao,  el  74,  34. 

Tejo  23,  4.  14.  24.  34.  44.    S.  Tajo. 

Tendilla,  Marques  de  36,  64. 

Tifbe  76,  91. 

Tormes  17,  2.  18,  13.  29,  45. 

Troya  7,  19. 

Valenciano,  en  74,  30. 

Velada,  Marques  de  36,  31. 

Venaguas,  Duque  de  36,  23. 

Vilafranca,  Conde  de  36,  87. 

Villena,  Marques  de  36,  75. 

Vizcaya,  72,  39. 

Vizcayno,  72,  42. 

Xarama  21,  3. 

Xarama,  fierra  de  41,  13. 

Ynes  64,  2. 

Ynefilla  62,  54. 

Zefiro,  53,  2. 


42' 


Wörterverzeichnis. 

(Die  Citate  verweisen  aaf  die  AnmerkuDgen.) 


acetar  69,  34. 

agaela  62,  57. 

en  eftas  ancburas  34,  21. 

aqaillotrar  62,  33. 

atapar  30,  7. 

Birlimbao,  juego  de  74,  8. 

a  cafo  68,  9. 

catreda  76,  66. 

centro  33,  30. 

color  /«m.  73,  7. 

comite  44,  29.  (comitre  20,  26). 

dar  defpojos  11,  9  f. 

defde  merced  36,  3. 

doDgolondrera  75,  18   55. 

ecbado  48,  2. 

encerUr  62,  34. 

efento  27,  38. 

Galambao,  74,  22. 

genifao  74,  6. 

gibao,  pie  de  74,  38. 

girao  74,  30. 


golondron  75,  17.  19.  37.  54.  56. 

bobaeroD  48,  27. 

baerte  62,  30. 

incbar  13,  21. 

leuantar  el  nombre  34,  35. 

maramao  74,  25. 

mortra  7,  44 

nublo,  tooar  a  76,  24. 

organo  46,  16. 

pece  74,  36. 

perfidon  26,  12. 

pefoada  62,  37. 

proprio  1,  7. 

proaear  37,  18. 

recordar  53,  4. 

regadio,  fiendo  de  61,  30. 

romerito  16,  1. 

tomar  mit  dappeUem  Akkusativ  iß^lf. 

treguada  61,  17. 

viznaga  61,  52. 

zelogia,  oelogia  14,  20.  36,  30. 


Verzeichnis  der  Liederanfänge. 


Da  die  Tabla  des  Originals  ihren  Zweck  nioht  vollständig  erfüllt, 
auch  nicht  alle  hier  abgedruckten  Lieder  enthält;  so  gebe  ich  jetzt  ein 
vollständiges  Verzeichnis  der  Liederanfange  in  alphabetischer  Reihen- 
folge. Die  Abkürzungen  Dec.  Le.  Li.  Red.  R.  bedeuten:  D^cimas,  Le- 
trilla,  Liras,  Redondillas,  Romance. 


R.    Agora  eftar^  contenta, 

Belifa  ingraU,  qne  paedes.  Nr.  34. 

R.    Agradecido  paftor, 

q  por  eftas  feiaas  mudas.    Nr.  7. 

R.    A  la  hermofifsima  Cinthia, 

Albano,  firme,  y  fecreto.    Nr.  3. 

R.    Alegrate,  noche  obfcora, 

de  afligirme  en  tos  tinieblas.  Nr.  58. 

R.    AI  hamilde  Manganares, 

q  adornan  jücos,  y  lirios.    Nr.  21. 

R.    Amor  abfolato  Rey 

de  las  almas,  y  las  vidas.    Nr.  36. 

Li.   Aqui  llor6  affeDtado 

vn  paftorzillo  folo  triftemente.  Nr.39. 

Le.  Arfornöfe  la  nifia 

a  ver  la  el^rella.    Nr.  30. 

Le.  Ayres  de  mi  aldea 

veoid,  y  Ileaadme.    Nr.  41. 

D^c.  Bien  pefarii  quien  me  oyere, 

viendo  q  he  llorado  taato.    Nr.  43. 


Le.  Baelen  mis  penfamientos 
fl  bolar  paeden.    Nr.  50. 

R.    Campo  Inatil  de  pizarras, 

ribera  agoftada,  y  feca.    Nr.  18. 

R.    Geffad  eftrellas  del  delo 

mi  tormSto  y  vaeltro  lläto.    Nr.  29. 

R     Cierta  dama  cortefana 

de  las  de  arandela  y  toldo.    Nr.  76. 

Le.  Como  retamban  las  palas 
de  los  remeros.    Nr.  23. 

Le.  CoD  el  ayre  de  la  fierra 
hizeme  moreaa.    Nr.  67. 

R.    Con  la  loz  del  alaa  hermofa 

y  la  del  alma  en  los  bra^os.    Nr.  28. 

Le.  De  los  alamos 

vengo  madre.    Nr.  59. 

R.    Del  real  de  Man^anares, 

por  fofpecbas  mal  regidas.  4^r.  41. 

Li.  Defpaes  qae  de  tas  ojos 
parti,  feÄora  mia,    Nr,  52. 


658 


LaberiDto 


R.    De  uoas  eoigmas  q  traygo 

bieD  ciaras,  y  biS  dadofas.  Nr.  72. 

R.    Dezidle  vos  Docbe  obfcora 

paes  lo  fabeys  fola  vos.    Nr.  14. 

R.    Diuinos  ojos  bermofos, 

de  quien  el  qoarto  Planeta.    Nr.  1. 

R.    Dizole:  Bolued  manana, 

que  yo  penfar^  en  ello.    Nr.  56. 

R.    Oonde  vays  mi  penfami^to 
tan  ligero  como  foys.    Nr.  13. 

Li.    Dolce  bien,  y  teforo, 

de  mis  graues  caydadosfolo  empleo. 

Nr.  60. 
R.    Ecbate  moyo, 

que  te  mira  el  toro.    Nr.  12. 

Le.  El  cielo  me  falte 
morena  mia.    Nr.  5. 

R     El  fuego  que  me  coofume, 

pues  mas  ^  fuego  me  abrafa.  Nr.  42. 

Li.    En  el  campo  florido, 

cuya  efmaltada  margS  Tormes  laua. 

Nr.  17. 
R.    En  los  mas  triftes  folares 

VD  paftorzillo  fin  alma.    Nr.  70. 

K.    Efperanyas  de  Cardena, 

fnndadas  en  ayre  vano.    Nr.  8. 

R.    Elltana  la  noche 

en  roudo  filencio.    Nr.  24. 

Le.  Frescos  ayrezitos 

fauor  OS  pido.    Nr.  15. 

Le.  Galeritas  de  Efpana 

parad  los  remos.     Nr.  44. 

Le.  Galeritas  de  El^^ana 

fulcan  por  el  mar.    Nr.  37. 

K.     Hagamos  pazes  Gupido, 

por  amor  de  fan  Arnao.    Nr.  74. 


Red.Havn  buhonerb  empleado 

en  bigas  oy  fa  caadaL    Nr.  61: 

R.    Hermonisima  Dorida, 

regalo,  bien,  y  teforo.    Nr.  40 

R.    La  bella  Celia,  que  mdora 

vn  galan  a  lo  moderoo.     Nr   bb. 

R.    La  del  efcrioano 

la  rezien  cafada.    Nr.  49. 

R.    La  zagala  mas  bermofa« 

qae  fa  ganado  apacienta.    Nr.  66. 

R.    Los  paftores  de  Segora 
todos  quantos  fon.    Nr.  25. 

R.    Los  peda^os  de  on  retrato 

por  vnas  manos  rompidos.    Nr.  19. 

Le.  Luzen  mas  tos  ojos, 
Belira  mia.    Nr.  32. 

Le.  Madre,  la  mi  madre, 

yo  me  be  de  embarcar.     Nr.  45. 

Le.  Mientras  duerme  mi  nina, 
Zefiro  alegre.    Nr.  53. 

R.    Mirando  eftaua  vn  retrato 

del  Rey  Felipe  tercero.    Nr.  46. 

Le.  Mi  zagala  fos  panos 

enxuga,  y  tnerce.    Nr.  69. 

Le.  No  las  temo  madre 

las  flecbas  de  amor.    Nr.  22. 

Le.  Obras  fon  amores, 

querida  ingrata.    Nr.  57. 

Red.  Ojos,  cuyas  luzes  beilas 

efmaltan  mis  arreboles.    Nr.  4. 

R.    Ojos,  pues  teneys  licencia 

de  pedir  lo  que  no  poedo.     Nr.  2. 

R.    0  que  bonita  que  efiis, 

(dizo  Mingo  a  Benitilla).    Nr.  62. 


Amorofo 


659 


R.    Para  cootarte  mis  anflaa 

be  templado  el  inftraindto.    Nr.  33. 

R.    Por  la  paente  Jaana, 

que  no  por  el  agaa.    Nr.  9. 

Le.  Por  llegar  a  ta  torre 
fino  me  ahogo.    Nr.  6. 

Le.  Qae  fi  foy  morena, 
madre  a  la  fö.    Nr.  73 

Le.  Romerito  florido 

coge  la  nina.    Nr.  16. 

Le.  Romped  penfamieatos 
al  ayre  futil.    Nr.  68. 

R.    Segunda  vez  defterrado, 

aunqae  por  varios  faceffos.  Nr.  35. 

R.    Senora,  ya  eftoy  canfado 

de  ver  qnä  poca  es  la  peoa.  Nr.  27. 

R.    Serranas  de  Man^anares. 

yo  me  muero  por  Ynes.    Nr.  64. 

Le.  Si  aueys  de  matarme, 
ojaelos  verdes.    Nr.  54. 


Le.  Si  fus  ojos  bellos 

Galatea  efconde.    Nr.  11. 

R.    Sobre  las  blancas  er^amas 

del  mar  de  amor  va  bayendo.  Nr.  20. 

Le.  Soo  tas  ojos  nina 

mas  bellos  que  el  fol.    Nr.  10. 

Le.  Vanfe  mis  amores 

madre  mia,  y  dexanme.    Nr.  38. 

Le.  Verde  primavera 

llena  de  flores.    Nr.  31. 

R.    Vida  de  mi  vida, 

gloria  de  mi  alma.    Nr.  47. 

Le.  Viua  contenta,  y  fegura 

de  qnanto  paede  darpena.  Nr.  51 

R.    Viada  fola  de  marido, 

bnmilde,  y  martirizada.    Nr.  65. 

Le.  Una  fleoba  de  oro 

me  tirö  el  amor.    Nr.  63. 

R.    Yo  foy  Martigaelo, 

echado  en  el  valle.    Nr.  48. 


Le.  Si  qaereys  que  os  enrame  la  puerta,      L.    Zagales  difcretos 

vida  mia  de  mi  coragon.    Nr.  26.  no  fieys  de  amor.    Nr.  71. 

R.    Si  fe  eftä  [t.  0.  eftaua]  la  blanca  nida 
a  los  bierros  de  ana  rexa.    Nr.  75. 


N  a  c  h  w  0  r 


Das  Ltberioto  amoroflo  ist  wie  es  seheint  aar  in  den  hier  1 
Ion  zwei  Exemplaren  erhalten.    Weoigsteiis  haben  aÜe  SmchtorwAungm^ 
nach  weiteren  Exemplaren  bis  jetzt  keinen  Erfolg  gehabt    Die  beiden 
Drucke  sind  folgende: 

1)  Die  hier  abgedruckte  erste  Ausgabe,  in  den  Varianten  A  be- 
zeichnet, im  Besitz  der  EgI.  Hof-  und  Staatsbibliothek  Mineheii  (P«  0. 
hisp^  115').  Sie  kam  dahin  aus  dem  Nachlass  des  Dichte»  Platen« 
dessen  eigenh&ndiger,  durch  Handschriftenvergleichung  sicbergeateltter 
Namenszug  (Haien  unterstrichen)  sich  auf  der  Innenseite  des  Yorderen 
Ein  band  blattes  befindet.  In  früheren  Zeiten  gehorte  das  ExempU 
eini^m  Herrn  Chrietoval  Diego  Muffel,  der  seinen  Namen  auf  dem  Titel- 
blatt unten  eingetragen  hat  (Hand  des  IT./IS.  Jahrhunderts).  DeTj 
NanimisKug  ist,  allem  Anschein  nach  von  Platen,  quer  durchstriche 
Es  »ind  üinschUesfllich  des  mitgezählten  aber  natürlich  nicht  paginirten 
TitelblatteH  140  paginirte  Seiten  und  2  BIL,  drei  unpaginirte  Seiten, 
Tabla^  *>  Lagen  zu  24  Seiten,  bezeichnet  A  1  —  6,  B  1  —  6,  C  1 — 6, 
0  1-6,  E  1-6,  F  1  —  6.  Die  letzte  Seite  (zweites  Blatt  verso)  ist 
laer.  Dif^  niruter  eind  öj  cm  breit  und  14,7  cm  hoch.  Der  Einband, 
au0  dor  Züit  des  Druckes  des  Büchleina,  ist  ein  dünnes  Blatt  Schweins- 
leder, man  kann  das  Exemplar  also  eigentlich  nur  broschirt  nennen. 
Trotzdem  int  dasselbe  gut  erhalten.  Das  Papier  ist  kräftig«  ja  stark« 
kaum  gelblich,  nicht  fleckig.  SeitenüberBchrift:  links  Laberinio^  rechts 
Amorüjo,  wie  in  meinem  Abdruck,  nur  kursiv.  Bei  manchen  Liedern 
ist  die  Nummer  desselben  in  Durans  Romancero  general  mit  Bleistift 
beigesehrieben t  andere,  nämlich  Nr.  4,  5,  7,  9,  10,  11,  14,  16,  17,  22, 
90,  31»  34.  36,  :n,  38,  311,  43,  45,  47»  49,  51,  52,  57,  67,  71,  73,  sind 
mit  HImstift  angestrichen  i  meist  -|-,  einigemal  — ), 


Nachwort 


Die  NumeriruDg  der  Lieder  rührt  von  mir  her.  ¥gK  noch  Zb.  f. 
rom*  Fhil.  5  (1881)  S.  85,  wo  ich  auf  den  Druck  hinwies. 

Über  meine  Grundeätze  beim  Abdruck  bemerke  ich  Folgendes.  Der 
Text  der  Ausgabe  von  1618  ist  genau  in  der  alten  Schreibung  ab- 
gedruckt, und  auch  die  Abkürzungen ,,  welche  meist  des  beschräokten 
Raumes  wegen  augewandt  sind,  sind  beibehalten*  Wir  haben  so  wenige 
diplomatisch  genaue  Abdrucke  älterer  spanischer  Texte!  Manches  was 
dem  heutigen  Leser  als  Fehler  eracheinen  mag,  ist  durch  Öfteres  Vor* 
kommen  in  andern  alten  Drucken  als  Eigentümlichkeit  der  alten 
Schreibung  erwiesen.  Nur  offenbare  Druckfehler  aiud  gebessert  Die 
Interpunktion  ist  wild  wie  in  allen  alten  Drucken  und  ich  habe  sie  ge- 
lassen; doch  sind  auch  hier  augenscheinliche  Fehler  verbessert  Textver- 
beaserungsvorschläge  aus  metrischen  Gründen  sind  in  den  Anmerkungen 
gemacht.  Dort  gebe  ich  auch  die  Varianten  der  mir  zugänglichen  anderen 
Drucke  unserer  Homanzen.  Die  kostbaren  alten  Romanzenausgaben  der 
Wiener  Hofbibliothek,  welche  nicht  an  Private,  sondern  nur  an  öflfeutliche 
Bibliotheken  versandt  werden,  konnte  ich  nicht  selbst  einsehen,  da  ich 
zu  der  Zeit^  als  ich  sie  b rauch te,  nicht  in  Qöttingen,  sondern  an  Orten 
weilte )  wo  sich  keine  öffentlichen  Bibliotheken  befinden.  So  hat  sie 
Herr  Dd.  phil.  B.  Dimand  in  Wien  für  mich  eingesehen  und  aufs  ge- 
naueste beschrieben.  Ich  gebe  seine  Beschreibungen  dieser  schwer 
zugänglichen  Ausgaben  in  den  Anmerkungen  wieder.  Solche  genaue 
Angaben  sind  manchmal  zur  Identifizirung  von  Ausgaben  sehr  wichtig. 
Auch  sonst  habe  ich  mich  bestrebt  i^  Titelangaben  möglichst  genau  zu 
sein,  da  die  Romanzenliteratur  nicht  Jedem  geläufig  ist.  Ich  werde 
künftig  auf  die  Angaben  hier  und  in  den  ,,Spanischen  Funden"  Bezug 
nehmen. 

2)  Nicht  30  stattlich  wie  das  erste  sieht  das  zweite  Exemplar 
aus  (ß)> 

Zuerst  hat  auf  dieses  Exemplar  und  auf  die  Sammlung  überhaupt 
hingewiesen  Ferd.  Wolf  in  seinen  Studien  zur  Geschichte  der  spanischen 
und  portugieeiachen  Natiooalliteratur  (Berlin  1859)  S.  366  Nr.  22. 

Ich  habe  dasselbe  in  der  Zs,  f,  rom.  Phil  1  (1877)  S.  94—97  be- 
schrieben  und  wiederhole  aus  diesem  Artikel  was  hierher  gehört.  Titel: 

[LA]BER1NT0  |  AMOROSO  |  DE  LOS  MEjORES  Y  ]  mas  nueuos 
Romances  que  ha-  |  fta  agora  han  faüdo  |  a  luz.  |  Con  las  mas  curio/as 
LetrUlas  de  \  quantas  fe  hau  eantado.  |  Sacados  de  los  proprios  origi-| 
naies  por  el  Liceuciado  |  luan  de  Chen.  [Vignette  s.  unten. J  Con 
lianciuj  En  (J^^arago^a,  Por  |  luan  de  Larumbe.  |  1638. 

Auf  der  Rückseite  des  Titelblattes  das  Wappen  von  Saragossa  in 
Hobtehnitt.     VgL  die  hier  folgenden  getreuen  Nachbildungen: 


662 


Laberinto  amororu 


3ERINT0 

AMOROSO 

DE  LOS  MEiORES  Y 

mis  AUcuosRomanccs  quehi« 

flaagora  hau  (üido 

2L  luz. 

Con  lad  ma4  curiofas  LetriUdd  Je 
fumtiti  ff  ban  cantaäa. 

Sacados  de  los  ptoprios  origv 
nalcspor  clLle^tnciado 


^^i€>^ 


Cm  Ikenciat  En  Caraeo^jij  Por 
luaQ  dt  Lariinibc. 


-jS?S  '  5''    '■'MiT. 


Es  siod  142  Seiten  und  1  unpaginirtes  Blatt  Tabla.  Der  Satx  ist 
Cicero  wie  der  von  Nr.  L  Das  Papier  ist  nicht  80  stark  wie  das  xu 
der  ersten  Ausgabe  verwendete,  vergilbt  und  hie  und  da  etwaa  wassor- 
fleckig.  Pappband  mit  rotem  Schnitt.  Ira  ganzen  gut  erhalten^  nur 
Titelblatt  und  ßlatt  1  sind  am  Rande  etwas  abgegriffen.  Das  Exemplar 
der  ersten  Auflage  ist  besser  erhalten* 


Nachwort 


und 


Die  Ausgabe  vom  Jahr  1638  entbäU  7ti  Stücke^  zwei  mehr  als  die 
voD  1618,  nämlich  die  Romances: 

Si  Je  ejtaua  la  blanea  nina 
Cierta  dama  coriefanu. 

Za,  5,  85  hatte  ich  noch  zwei  andere  Stücke  als  in  der  Ausgabe 
von  1618  fehlend  angegeben.  Ich  hatte  den  Inhalt  dieser  letzteren 
Ausgabe  in  der  Münchener  Bibliothek  nach  der  Tabla  festgestellt;  in 
derselben  fehlt  die  eine  Romanze,  und  die  andere  hatte  ich  übersehen^) 

Auf  dem  Vorsetzblatt  steht  von  einer  Hand  aus  dem  Ende  des 
vorigen  oder  Anfang  dieses  Jahrhunderts  der  Name  eines  früheren 
Eigentümers,  „M*  Gess",  eines  württembergischen  Theologen,  wahrschein- 
lich eines  Heilbronner  Prälaten. 

Der  8.  Z.  so  vielseitig  liternriseh  tätige,  auch  als  Übersetzer  spani 
scher  Dramen  bekannte  Oberst  Adolf  Friedrich  von  Seubert  in  Cann- 
statt  (1819—1880)  entdeckte  des  Buch  bei  einem  Stuttgarter  Antiquar 
und  trat  es  an  Dr.  Eduard  von  Kausler,  ehem.  Vicedirector  des  K. 
geh.  Haus-  und  Staatsarchivs  (geb,  20.  August  in  Winnenden,  wo  sein 
Vater  damals  Hofgerichtsadvokat  war,  gestorben  27.  August  1873  in 
Stuttgart)  ab.  Nach  Kauslers  Tod  kam  es  io  den  Besitz  von  dessen 
Neffen,  des  Herrn  Pfarrers  Julius  Caspart  in  Dusslingen  bei  Tübingen, 
und  wurde  von  demselben  1889  an  das  British  Museum  in  London  ver- 
kauft, wo  es  jetzt  die  Signatur  C.  38.  b.  41  (Gase  book)  tragt.  Bevor 
das  Buch  in  den  Besitz  des  British  Museum  kam  gestattete  mir  Herr 
Pfarrer  Caspart  die  Benützung  desselben  für  diese  Ausgabe^  w*ofür  ich 
ihm  auch  hier  meinen  besten  Dank  sage.  Der  Text  der  Ausgabe  voi 
1638  ist  weniger  gut  als  der  von  1618.  B  hat  ferner  eine  andere,  noch 
nachlässigere  Interpunktion  als  A^  gelegentlich  auch  andere  Orthographie. 
Die  Liederüberschriften  sind  mit  Ausnahme  der  Überschrift  über  Nr.  1,  g 
die  in  Versalien  ist^  wie  in  meiner  Ausgabe^  kursiv ,  in  Minuskel  mi^H 
grossen  Anfangsbuchstaben,  nicht  Majuskel,  wie  in  der  ersten  Ausgabe,^^ 

Kausler  hatte  begonnen  die  Sammlung^  nach  einer  noch  vorhandenen 
sehr  genau  und  sauber  ausgeführten  Abschrift,  im  Format  des  Originals 
und  in  einer  dasselbe  möglichst  nachahmenden  Ausstattung  wieder  ab- 
zudrucken. Aus  seinem  Nacblass  lagen  mir  von  drei  Bogen  die  Korrek- 
turen vor.  Warum  der  Druck  unterbrochen  und  nicht  wieder  auf- 
genommen wurde  weiss  ich  nicht.     Auch  die  oben  verwendeten  Holz- 


1)  Dieser  Teil  der  ElnleltUDg  war  schon  geschrieban,  als  im  NeupliilologiscIjeD  ' 
CeiitralbJalt  3  (1889)  S.  93  ff*  eioe  Besprechung  des  RR  VI,  89— 138  abgedmckten 
Textes  des  Laberinto  amoroso  mm  der  Feder  intiiDea  Freunde»  Robert  Beillgbrodt 
in  HaDDover  erscbieo.    S,  94  A.  1  berichtigt  er  obigen  [rrtum  ebenfalls. 


6ö4 


LaberJDto  amorofü 


stocke  atammen  aus  jener  Zeit  Herr  Pfarrer  Caspart,  in  deesen  Besitx 
616  sich  nocb  befinden^  gestattete  gütigst,  nun  diese  Ausgabe  damit  sa 
Bchmücken.  KauBler  bat  auch  eine  Tollständig  druckfertige  EinleitQiig 
btnterlaBBenf  die  aber  leider  verschwunden  und  von  der  Familie  niebt 
mehr  aufzufinden  ist. 


Einer  besonderen  Rechtfertigung  bedarf  der  vollständige  Wieder- 
abdruck dieser  Romanzensamnilung  nicht  Unser  Laberinto  amorosa 
ist  nicht  bloss  eine  bibliographische  Seltenheit^  sondern  bietet  auch 
durch  seinen  grösstenteils  sonst  nicht  weiter  bekannten  sehr  interessanten 
Inhalt  (von  den  76  Stücken  kann  ich,  wie  in  den  Anmerkungen  ge- 
schehen, nur  34,  nämlich  Nr.  4,  7,  8,  12,  17,  18,  20,  25,  27,  28,  29,  31, 
34,  36,  38,  41,  43,  44,  46,  47,  48,  49,  51,  52,  53,  61,  62,  64,  65,  68,  69, 
72,  74,  76  als  anderwärts  gedruckt  nachweisen  und  diese  teilweise  nur 
in  sehr  seltenen  Wenigen  zugänglichen  alten  Ausgaben)  eine  Be* 
reicherung  unserer  Kenntnis  der  spanischen  Romanzenliteratur,  speziell 
des  damaligen  Modegescbmacks  auf  diesem  Gebiete.  Es  sind  ja  nach 
dem  Titel  ,,Iob  mejores  y  mas  nueuos  Romances,  que  bafta  aqui  ayan 
falido  a  luz''  und  ^las  mas  curiofas  Letrillas  de  quantas  fe  han  cantado", 
also  so  recht  Modegeschmack, 

Ende  des  16,  und  Anfang  des  17.  Jahrhunderts  erschienen  bekanut* 
lieh  sehr  viele  Romanzensammlungen;  ein  Beweis,  wie  beliebt  die  Ro- 
manzen damals  waren.  Aber  die  Romanceros  generales  sind  ebenso 
wie  die  Cancioneros  generales  dicke  Bücher  und  waren  zu  gross  und 
zu  teuer  für  den  Volksgebrauch;  deshalb  veranstaltete  man  schon  früh 
kleinere,  billige  Sammlungen,  welche  auch  den  weiteren  Kreisen  zu- 
gänglich waren.  Diesem  Bestreben  verdankt  unser  Laberinto  amoroso 
seine  Entstehung^  ebenso  wie  die  um  dieselbe  Zeit  erschienenen  wenig 
umfangreichen  Sammlungen  Jardin  de  amadores  von  Juan  de  la  Puente, 
1011  (Wolf,  8tud,  S.  359  Nn  17);  Primavera  y  Flor  de  los  mejores 
Romances  von  Pedro  Äriaa  Perez,  1026  (Wolf  8.  362  Nr.  20)^  Maravilla^ 
del  Parnasso  von  Pinto  de  Morales,  164U  (Wolf  S,  365  Nr  21 );  u,  a.  m.; 
vgl,  Adolf  Wolf,  Supplementband  zu  Ticknor  S*223f*  Auf  dem  Gebiet 
der  Cancioneros  diente  diesem  Zweck  z.  B.  der  RF.  V  381  ff.  {=^ 
Spanische  Funde  8,  43  ff.)  beschriebene  Vergel  de  Amorea  vom  Jahre 
1551.  Die  gimzen  Auflagen  solcher  Sammlungen  giengen  in  Händen^ 
welche  Bücher  nicht  sorgHttig  aufbewahrten^  zu  Grunde  und  so  haben 
wir  von  den  meisten  dieser  Bücher  nur  ein  oder  ein  paar  Exemplare 
durch  Zufall  erhalten.    Wie  viele  mögen  vollständig  untergegangen  sein! 

Unser  Laberinto  scheint  nicht  nur  im  Format  und  annähernd  im 
Umfang,    sondern   auch    in   der  Tendenz  sich   an   die   schon   erwähnte 


Nachwort 


665 


SamioIuDg  Primera  Parte  del  Jardin  de  amadoree  vom  Jahr  1611  an- 
zuschliessen  uod  zwar  eine  Art  Fortsetzung  derselben  (die  sonst  nicht 
bekannt  ist)  mit  modernem  Inhalt  zu  bilden.  Man  vergleiche  nur 
unsern  Titel  mit  dem  des  Jardin  de  amadores:  ,,en  el  quäl  se  contienen 
los  mejores,  y  maa  modernos  Romanees^  y  Letrillas  que  haata  hoy  se 
han  aacado^^  Zu  diesem  Titeel  stimmt  unserer  mehr  als  zu  anderen 
immerhin  noch  ähnliehen  aus  dem  17.  Jahrhundert. 

Der  Herausgeber  unserer  Sammlung  hat  in  derselben  Gedichte  ver- 
einigt, welche  sich  damals  besonderer  Beliebtheit  erfreuten*  Sie  rühren 
von  Kunstdichtern  her,  wie  der  Inhalt,  der  leichte  Fluas  der  Sprache, 
des  Stils,  des  Versbaues  und  die  bis  auf  wenige  Ausnahmen  regel- 
mässige Assonanz  und  Reim  beweisen,,  aber  sie  sind  dem  volksmässigen 
Ton  angeglichen  und  die  Formen  sind  durchweg  die  nationalen  bis  auf 
die  Decimas,  Nr.  43. 

Daas  das  Laberinto  Kunstpoesie  enthält  beweist  schon  die  grosse 

[Zahl  der  rein  lyrischen  Gedichte:  27  Letrillas,  4  Liras,  2  Redondillas 
neben  42  Romanzen.     Die  alteren   Romanzen   fehlen  überhaupt  ganz. 

[Moriske  Romanzen  enthält  das  Laberinto  keine  mehr^  also  schon  1618 
eine  Sammlung  ohne  solche  (vgl.  Wolf,  Stud.  S,  TjIS  f.).  Wie  schon 
der  Titel   besagt  sind  es  mciat  Liebesgedichte,   nämlich  neben   morali- 

I  sirenden,  ernsten  —  Liebes-,  Schäfer-,  Dorf-,  scherzhafte,  satirische  und 

'burleske  Lieder.     Dieselben  sind  teils  in  vierzeiligen,  teils  in  anderen 

^  Strophen  verfasst.  Erstere  sind  mit  Ausnahme  von  Nr.  4  nur  durch 
grosse  Anfangsbuchstaben  kenntlich  gemacht. 

Von  unregelmässigen  Assonanzen  und  Reimen  (teilweise  blossen 
Druckfehlern)  ist  Folgendes  vorhanden:  4,  9.  8,34  (die  Varianten  heilen 

[die  Stellen);  9,12.  54;  11,9  {der  ungewöhnliche  Ausdruck  dar  de/pojos 
wird  aus  Reimgründen  verdächtig);  26,  5.  6.  zeigen  Assonanz  statt  des 
sonstigen  Reims;  56,70  (man  kann  immerhin  ahßelna  setzen);  (59,  36 

,  und  66,22  sind  in  den  Anmerkungen  erledigt);  mehrere  Unregelmässig- 
keiten zeigt  Nr.  70. 

Einen  in  ähnlicbor  Weise  wie  unser  Laberinto  gemischten  Inhalt 
zeigen,  dem  Zeitgeschmaük  entsprechend,  auch  die  andern  eben  an- 
geführten kleineren  Sammlungen,  Nr  17,  20,21  bei  Wolf  Studien,  ferner 
Castailas  Primera  Parte  de  Romances  nuevos,  Zaragoza  1604,  was  mit 
Bezug  auf  diese  letzlere  Sammlung  hiemit  auch  zur  Richtigstellung  von 
Durans  Bemerkung  Hg  11  679  gesagt  sein  soll.  Es  sind  Romanzen, 
Letrillas,  Sonetos. 

Über  den  Licenciado  Juan  de  Chen,  der  die  Sammlung  aus  den 
y^proprios  originales'',  wie  der  Titel  sogt,  zusammengestellt  hat,  habe 
ich  nichts  weiter  ausfindig  machen   können.     Dass  das  Büchlein  sich 


666  ^^^^^^      ^  Laberiöto  amorofo 

einer  gewissen  Beliebtheit  erfreut,  daas  der  Herausgeber  die  richtige 
Wahl  getroffen  hat;  beweist  der  noch  zwanzig  Jahre  nach  dem  ersten 
veranstaltete  zweite  Druck').  Und  in  der  Tat,  abgesehen  von  einer 
Ans&ahl  unserem  Geschmack  aus  Terschiedenen  Gründen  nicht  mehr  zu 
sagendem,  ja  ihn  verletzenden  Stücken  enthalt  diese  Sammlung  reizende 
Perlen  der  älteren  spanischen  Lyrik  i  welche  zur  Übersetzung  formlich 
herausfordern  und  auch  ferner  die  Übersetzer  reizen  dürften,  wie  etliche 
derselben,  die  aus  anderen  Quellen  schon  bekannt  waren,  schon  keine 
Geringeren  als  Emanuel  Geibel  und  Paul  Heyse  zur  Übertragung  ver- 
anlasst haben. 

Von  Verfassern  ist  im  Laberinto  selbst  nur  einer*genannt,  der  Licen- 
ciado  Campana  65,  64.  Doch  ist  das  vielleicht  ein  Pseudonym,  wie  wir 
gewiss  auch  eines  in  dem  Fileno  34^  33  haben;  vgK  die  in  der  Anm. 
angeführten  Stellen,  Sonst  sind  aus  andern  Drucken  als  Verfasser  be- 
kannt: Quevödo  (Nr  18»^  Lupercio  de  Argensola  bezw.  Quevedo  (43), 
Juan  de  Salinas  149^  doch  s.  Anm/),  Pedro  de  Padilla  (51),  G6ngora 
(61,  72;  doch  8.  Anm.),  Nun  entsteht  aber  die  Frage  ob  nicht  eine  oder 
die  andere  unserer  Romanzen  von  Lope  de  Vega  verfasst  sei*  Bekaontlicb 
gebraucht  derselbe  in  Comedias  und  Romanzen  den  Namen  Betanlo  für 
sich,  Beiisa  für  seine  Frau  D*  Isabel  de  Urbina  und  Fi/is  ^para  celebrar 
a  cierta  dama^.  Vgl.  Obras  sueltas  XVII,  Madrid  1778,  4t»5^),  Tick- 
nor  I  540,  Wolf  Stud.  S.  356  A.  u.  5.  Andere  nicht  im  Laberinto  vor- 
komniende  V^erstecknamen  für  Lope  selbst  und  für  Damen  und  Herren, 


1)  Die  beiden  Verleger  smd  auch  Bonat  in  der  Romanzeu-  und  scböneo 
Literatur  jeoer  Zeit  Überhaupt  bekanuL  So  eracbienen  die  Romances  de  Germania 
(Wolf,  Sind.  S.358  Nr  16)  zuerst  t609  bei  Curmellas.  daoüp  wie  unser  Laberinto, 
bei  Larmube  1624|  1644,  1655»  allem  Anacbein  nach  im  Format  de»  Laberinto. 
Bei  CoriDellas  erichrcneti  ferner  der  CancioDero  IJainado  Flor  de  enamorsdoa, 
Ausgaben  von  1608  und  wohl  auch  von  1645,  1647  (Duran,  Kg  11  686^,  Wolf 
S.  330  Nr.  6),  zwei  AoBgaben  der  Silva  de  varios  romaoces  1611  und  1617,  da« 
Aasgabe  von  Ledesmas  Homancero  y  monstruo  imag^ioadOf  1616,  die  Sammlong 
der  Cidroinanzen  vom  Jahr  1626  (Wolf  S.  362);  ferner  von  Lope  die  Arcadia  1602, 
El  Peregrino  en  su  patria,  1605 1  Filomena  1621,  von  Jorge  de  Montemayor  die 
Diana  1614,  u.  s.  w.  Larumbe  verlegte  1611  die  Primera  Parte  del  Jardin  de 
amarloi*'«  (Wolf  S,  359  Nr.  17)  und  1617  eine  Ausgabe  der  Silva.  Die  bmden 
letztgenannten  Sammliingeo  und  die  Cidromanzen  von  1626  scheinen  tuch  dmi 
Format  des  Laberinto  zu  haben. 

2)  Hier  sind  aber  nicht  alle  Hbrigen  Loperomanzen  gedruckt  8o  feblea 
Durao  Eg.  11  Nr,  149i  und  1497,  die  auch  aoust  nirgends  in  den  Obraa  aurltis 
ateheu,  In  den  CouK^clias  Lopea,  soweit  sie  Berlin  und  Göttiogen  besitten,  lindeii 
aloh  diese  Romanzen  ebenfalls  nicht 


Such  wort 


661 


zD  denen  dereelbe  in  Beziehungen  stand,  sind  besprochen  in  der  jetzt 
erat  gedruckten  nueva  biografia  des  Dichters  von  Barrera,  Bd.  I  der  Obraa 
de  Lopede  Vega  publicadas  porla  Eeal  Äcademia  Eepanola,  Madrid  1890, 
an  versch.  0.  Nun  finden  sich  im  Laberinto  die  Namen  Belardo  und  FUh 
zusaDiraen  in  Nr  17,  Beianio  allein  in  Nr.  35.  Belim  m  Nr  t^,  24,  32, 
34.  Somit  kann  wenigstens  Nr.  17  ganz  gut  von  Lope  sein,  die  andern 
könnten  (was  allerdings  wohl  niemand  einfallen  wird),  da  in  den  Lope- 
roman^en  teils  nur  Belardo,  nur  BvUsa,  nur  tUiB  oder  auch  gar  kein 
Name  vorkommt,  bzw.  mehrere  andere,  für  Lope  zur  Not  auch  in  An- 
spruch genommen  werden^  abgesehen  von  Nr.  34,  ^s  müsste  denn  Lope 
auch  noch  den  Verstecknamen  FUmo  gehabt  haben,  was  nicht  der  Fall 
ist.  Es  zeigt  sich  auch  eine  gewisse  AehriUchkeit  in  Inhalt,  Ton  und 
Ausdruck  zwischen  manchen  der  Lopcromanzen  und  den  unseren,  wie 
z.  B.  Obras  sueltas  XVII  407  f.  Nr,  I  gerade  an  Lab.  am.  Nr  34  erinnert. 
Freilich  sind  Inhalt  und  Stil  der  Romanzen  konventionell  und  die  ge- 
nannten Namen,  abgesehen  von  Belardoj  auch  in  den  Romanzen  bäufig, 
'welche  niemand  Lupe  zuzuschreiben  für  geboten  erachtet.  Anders  ist 
es  also,  wenn  Befardö  und  lu'lls  sich  zusammen  in  Romanzen  finden, 
wie  ferner  in  Nr  1512  u.  1519  bei  Duran  Rg  11 ;  1519  zeigt  uns  auch  noch 
Lisardo,  Lopea  Freund  Pedro  de  Medioilla.  Wir  müssten  der  Kon- 
sequens  halber  auch  noch  diese  2  Romanzen  Lope  zuweisen,  was  bisher 
niemand  getan  hat.  Man  musa  aber  mit  solchen  Annahmen  doch  sehr 
vorsichtig  sein,  da  aus  folgender  Äusserung  Lopes,  welche  bis  jetzt 
noch  nicht  beachtet  worden  ist,  hervorgeht,  dass  gewisse  junge  Dichter 
I  ihm  seinen  Dichternamen  Belardo  gestohlen  und  unter  diesem  Pseudo- 
nym gedichtet  haben : 

ha  poeoB  dias 

que  ciertoa  poetas  mozos 

dan  en  Uaoiarse  BELAKDÜ8, 

hurtandoroe  el  nombre  solo: 

Bubstitutos  de  mis  bienes  .... 

Obraa  aueltas  XVII  425. 


Der  Schlüsfl  dieser  Ausgabe  hat,  sehr  gegen  meinen  Willen ,  lang 
auf  sich  warten  lassen.  Zunächst  waren  es  die  schon  früher  ange- 
führten Gründe,  welche  eich  der  Vollendung  entgegenstellten,  dann 
taber  wurden  die  für  die  Romanischen  Forschungen  verfügbaren  Kräfte 
I  der  Druckerei  gänzlich  durch  llorstcHyng  der  Festschrift  lür  Konrad 
Hofraann  in  Beschlag  genommen,  so  dass  alles  Andere  zurücktreten 
mUBste.     Und  so  Bei  denn  diese  Ausgabe,  deren  Zustandekommen  sich 


668  Laberinto  amoroso 

seit  bald  einem  Vierteljahrhundert  so  viele  Schwierigkeiten  entgegen- 
Btellten,  der  Beachtung  der  Freunde  der  spanischen  Literatur  em- 
pfohlen. 

Die  Abschrift,  wonach  vorliegende  Ausgabe  gedruckt  wurde,  hat 
mein  Freund  Dr.  Emil  Koeppel,  Privatdozent  an  der  Universität 
Hünchen,  im  Jahr  1881  als  Göttinger  Student  angefertigt.  Die  Ver- 
•  waltung  der  Egl.  Hof-  und  Staatsbibliothek  Hünchen  hat  mir  mit  be- 
kannter Liebenswürdigkeit  den  kostbaren  Originaldruck,  so  lange  ich 
ihn  brauchte,  zur  Verfügung  gestellt.  Schätzbare  Nachweise  lieferten 
mir  für  die  Anmerkungen  Gottfried  Baist  in  Freiburg  i./B.  und  Rein- 
hold Köhler  in  Weimar.   Allen  meinen  herzlichsten  Dank ! 

Karl  Yollmoller. 


I 


I 


3  blQ5  013  053  AS7 


OOES  NOT  CiRCyLATE 

i 


Stanford  Univenity  Libraiiei 
Stanford,  California 


thlt  book  on  or  belore  ilaie  dve. 


Ä  «r  /*.,  ^  f     ^ 


w 

1 

.        1 
1 

W'  ■ 

1 

v:  •-' 

'••••>.:;:<:.■. 

*•.  ■  V 

-' 

titf     -"^is^.'. 


■■^ö^:-^-»^'