An Ròsarnach

Presentedto the

LlhKAKY qf tht

fNlVERSITY OF TORONTO

h

IR. MALCOLM GAMPBELL

♦JlCaicotm v^amnocU

n

fp^

l-'r^

Ci

vU-

r r r

AN RÒSARNACH

Jeanne d'Arc: A'Mhaighdean Urleanach

AN ROSARNACH

ALASDAIR MAC LABHRAINN AGUS A MHIC
GLASCHU

IV

■^JSSC

\^7^

Clo-bbiuUlU aans a' Bbliadhna 1917

1501

Ihhr.l

CLAR-INNSIDH

TMbh.

Chiineic

Na Ceiltich. Le Aonghas Mac Eanruig, 1

Innis Deoin-a'-Chridhe. Le D.M.N.C., 14

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall. Le Lachlann

Mac Bheathain, 16

Na Trì Orain. Eadar-theangaichte ie Uisdean Laing, 33

Jeanne D'Arc. Le Aonghas Mac Eanruig, 34

Rob Ruadh Mac Griogair. Le Maighstir Dòmhnuill

Mac Caluim, 68

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig. Le Maighstir Niall

Ros, 76

Oran. Eadar-theangaichte le Uisdean Laing, ... 95

Bean a' Bhocsa Bhuidhe. Le lain Mac Cormaig, ... 96

Tòir na Maiseachd. Le Ruaraidh Arascain is Mhàirr, 125
An Uair Dheireannach aig Faustus. Eadar-theangaichte

le Uisdean Laing, 157

Uamh an Oir. Le D.M.N.C, 159

Cuairt anns an Fhrith. Le Niall Mac Gille Sheathaniach, 171

Ros Aluinn. Le D.M.N.C, 192

Gille-Criosd, Morair Mhàin*. Le Ruaraidh Arascain

is Mhàirr, 194

Beachdan am measg nam Blathan. Le T. D. Mac

DhòmhnuiU, 209

Nighean Rìgh-fo-Thuinn. Seann-sgeulachd fo làimh

lain Mhic Aoidh, 211

DEALBHAN

Taobb-
DuilleiK

Jeaiine D'Arc, a'Mhaighdean Orleanach. Le A. Sgott

Mac Fhraing, Ceann-Dealbh

Seumas L, Rìgh nan Albannach, 36

Tearlach VI L Rìgh nam Frangach, 54

Rob Ruadh Mac Griogair, 68

" Thàinig dreag de bhoireannach òg sgiobalta rathad an

t-Srath." Le A. Sgott Mac Fhraing, 104

" Thoir an tigh ort ; ach beir an toiseach às an abhainn
an nid a chuir t'ìoraltan innte." Le A. Sgott
Mac Fhraing, 122

" 'Na h-asgaill, tha Leanabh, aig am bheil ball òir 'na

Làimh." Le Aodh Mac an Rothaich, 168

Sealg nan Damh Donna. Le Aodh Mac an Rothaich, 182

Dealbh-Dùthcha Mhàirr, 200

" Ràinig i Diarmaid, agus dh'èigh da a leigeil a stigh."

Le A. Sgott Mac Fhraing, 212

"Chuir i Diarmaid anns a* bhoitean, 's thug i leatha

air a muin e I " Le A. Sgott Mac Fhraing, ... 220

" Mu'n do leig e am focal às a bheul, sheas duine beag
ruadh am meadhon an uillt." Le A. Sgott Mac
Fhraing, 224

Na Ceiltich.

M bheil cunntas mionaideach
agus fìrinneach againn air
c'uine no ciamar a thàinig
na Ceiltich a staigh do na
h-eileinean so ? Am bheil
eolas soiUear agus coimh-
Uonta againn air sean each-
draidh ar cinnich ? Dè cho fad
agus is urrainn dhuinn dol air ar
n-ais an eachdraidh ar sìnnsre ? Bu
mhiann leam na ceistean so a fhreag-
airt ann am beagan fhacal.

Taing do àrd sgoilearan Gearmailteach,
Sasunnach, Frangach, Eadailteach, Albann-
ach, Eireannach, agus Cuimreach, thèid
againn, a nis, air beachdan a thoirt seachad
le tomhas mòr de dhearbhachd agus de
chinnt. Cha ruigear leas na's faide a bhi a'
labhairt air thuaiream. Is urrainn dhuinn
dol air ar n-ais gu Linn-na-Cloiche-Nodha.
Anns na làithean sin, bha an t-eilean ris an
canar an diugh Breatunn air àiteachadh, cha
b'ann a mhàin le aon, ach le mòran fhin-
eachan. C6 às a thàinig iad ? No dè an
daimh no'n ceangal a bh' eatorra ? Is i a'
bharail is fearr a th' againn gu'm buineadh

M

2 An Rdsarnach

iad, an tomhas air chor-èigin, do'n chinneach mhòr
lìonmhor sin ris an abrar na h-Iberiaich. B'iad
so seann luchd-àiteachaidh an Rudha Spàinndich
agus na dùthcha fharsuing, àluinn sin a tha a'
sìneadh am mach eadar na beanntan Pyrenees
agus an abhuinn Rhone.

Cha robh na h-Iberiaich iad fèin de aon fhuil,
oir bha iad air an deanamh suas de mhòran threubhan.
Bha iad ri'm faotainn air còrsaichean na Mara
Meadhonaich fada mu'n d'rinn iad tuineachadh aon
chuid san Spàinnd no an Gàidhealtachd na Frainge.
Theagamh nach robh càirdeas dlùth no daingeann
eadar sean mhuinntir an Eilein Bhreatunnaich
agus an sluagh ris an abair na seann sgrìobhadairean
na h-Iberiaich ; ach faodar a thuigsinn agus a
chreidsinn gu'n d' thàinig iad le chèile o choire
mòr, maiseach na Mara Meadhonaich, agus gu'n
robh cuibhrionn de'n aon fhuil a' ruith 'nan cuislean.
Tha aon nì eile am mach à teagamh. Mu'n do
chuir na Ròmanaich riamh cas air an Rudha Spàinn-
deach, bha air an labhairt anns an dùthaich sin,
a bharrachd air s,' chànain Cheiltich, dà chainnt
eile. B'e aon dhiubh Basc, agus b*e an t-aon eile
a' chainnt Iberiach — cainnt a gheibhear an seann
sgrìobhaidhean nach deachaidh fhathasd a leughadh.
Cho fad sa chaidh a' chùis a sgrùdadh, chan ei) an
daimh is lugha ri fhaicinn eadar a' chainnt Bhascach
agus a' chànain Cheilteach. Tha e, an tràsda, air
fàs fasanta a bhi cur an cèiU na barail nach robh
eadar-dhealachadh sam bith eadar sluagh na Cloiche-
Nodha agus na Cruithnich. Chaidh am f asan so a thoirt
a staigh leis an Ollamh Rhys agus an OUamh Zimmer.

Na CeilHch 3

Tha so 'g ar toirt dh' ionnsuidh na ceiste nach
eil idir furasd a fhreagairt — Cò a b'iad na Cruith-
nich ? Gheibhear a' cheud iomradh orra anns
an dàn molaidh eireachdail a chuireadh, sa bhUadhna
296, a dh' ionnsuidh Constantius Ceasar. Tha e
air aideach gu coitcheann nach deachcddh sluagh
na Cloiche-Nodha a sguabadh, aig teachd nan
Ceilteach, am mach às an eilean so an aon làtha no
an aon Unn. Bha iarmad dhiubh ri fhaighinn fad
ùine agus cian, cha b' ann a mhàin sa chuid sin de
Albainn a bha gu buileach an seilbh nan Cruithneach,
ach, mar an ceudna, an iomadh ceama eile de'n
Eilean Bhreatunnach. Glè choltach, is e a bh'
anns na Cruithnich ginealachd na Cloiche-Nodha
air a measgadh gu pailt le fuil Cheiltich. Is fiach
e fharraid an robh na Cruithnich, an seadh àraidh,
a' riochdachadh cinnich, no a' labhairt cainnt, na
Cloiche-Nodha — cainnt nach buineadh idir do'n
chànain Iranach. Is i an fhìrinn, mar a thuirt
mi, gu'n robh, anns na treubhan coimeasgta ris an
abrar na Cruithnich, mòran de fhuil Cheiltich, agus
gu'n robh iad a' labhairt na cànain Cheiltich. Bheir-
eadh so oimn a chreidsinn gu'n robh Ceiltich anns
an eilean so iomadh Unn roimh àm Chriosda. De'n
chinneach so, b'e an dream do'n goirear na Goideil
a thàinig an toiseach.

Ann a bhi rannsachadh na cùise, bidh e feumail
beachd a ghabhail air an eadar-dhealachadh a th'
eadar caochladh mheuran de'n chànain Cheiltich.
Ri sean Ghàidheil na Frainge agus ris na Breathan-
naich (o'n d' fhuair na Cuimrich an cainnt), theirear
na 'Xeiltich P." Ris na Goideil (o'n d' fhuair

4 An Rdsarnach

Gàidheil na h-Albann, na h-Eireann agus an Eilein
Mhanainnich an cainnt), theirear na '* Ceiltich C."
Dè is aobhar do'n eadar-dhealachadh ? Is e so e —
gu'n d'atharraich Gàidheil na Frainge agus na
Breathannaich an fhuaim aig c gu p, nì nach d'rinn
na Goideil idir. An uair a thàinig na Ceiltich an
toiseach do Bhreatunn, bha a' chànain air a labhairt
co-ionann — gun mhùthadh, gun atharrachadh — anns
gach àite. Cha robh gin de na meuran Ceilteach a'
cleachdadh p an àite c. Fada an dèigh an àma ud,
rinneadh an t-atharrachadh leis na Ceiltich a cheann-
saich Gàidhealtachd na Frainge — sìnnsre na muinntir
a cheannsaich a rithisd an t-eilean Breatunnach.

O'n dàn molaidh ud a chuireadh gu Constantius,
bhiomaid ullamh gu a thuigsinn nach robh na
Cruithnich ri'm faighinn an àite sam bith aig deir-
eadh na treasamh linn ach a mhàin an ceann tuath na
h-Albann — tuath air bàghan Chluaidh agus Fhorchu.
Tha na sgoilearan is ainmeala ag ìnnseadh dhuinn
gu h-aon-sgeulach nach eil an so ach beachd mear-
achdach. Aig an àm ud, bha iad ri'm faotainn
an iomadh àite mu dheas ; agus tha seann Utreachas
a' toirt iomradh air Cruithnich a bha tuineachadh,
an sud san so, air feadh na h-Eireann. Tha so a'
nochdadh gu'n robh iad an seilbh air na h-Eileinean
Breatunnach gu h-iomlan. Chan eil an teagamh
is lugha aig an OUamh Rice Hohnes nach robh,
adg aon àm, an dùthaich gu buileach an seilbh nan
Cniithneach. Aon dearbhadh air so gheibhear
an ainm a* chinnich. Am measg nan Eireannach
theirte Cruthni riu. A nuas o na hnntean meadh-
onach is e ainm an eilean Bhreatunnaich, anns a'

Na CeiUich 5

chainnt Chuimrich, ynys Prydein. Is e is brìgh
do ynys Prydein innis, no eilean, nan Cruithneach —
c air a h-atharrachadh gu p. Nis, tha Prydein
a' riochdachadh sean fhacal Cuimreach Priten,
agus bha samhlachadh nach bu bheag aige ris an
fhacal Ghrèugach Pretavoi. Feumar a chumail air
chuimhne nach d' fhuair Cruthni, Prydein no Priten
àite an Utreachas gu fada an dèigh àm Cheasair.
Ach tha daimh shoiUear eadar Pretavoi nan Grèugach
agus Priten nan Cuimreach ; agus b'e Pretavoi an
t-ainm fo'n robh aithne aig Ptolemi agus sgrìobh-
adairean Grèugach eile air '' Breatunn " Bha
Ptolemi beo anns an dara linn roimh Chriosda.
Tha'n dlùth cheangal a th' eadar an t-ainm Cuimreach
agus an t-ainm Grèugach air a ghabhail leis na
h-àrd sgoilearan mar dhearbhadh gu'n robh na
Cruithnich, aig aon àm, 'nan uachdarain air Breatunn
o cheann gu ceann. Tha e soiUear gu'n robh an
uachdaranachd so aca an uair a ghabh Pitias cuairt
troimh 'n eilean a suas gu ruig Arcaimh. Bha so
trì cheud bhadhna roimh Chriosda.

Tha aon no dhà de dheagh luchd-eachdraidh
a' cumail am mach gu'm bu Ghearmailtich cuid
de na Ceiltich a thàinig do Bhreatunn agus a mheasg-
aich iad fèin leis na Cruithnich. Chan eil an
dearbhadh is lugha air a' bharail so ach a mhàin
na briathran ud a sgrìobh Tacitus gu'n robh '* falt
ruadh agus mòr mheudachd an t-sluaigh a leigeadh
ris gu'n do shìolaich iad o stoc Gearmailteach." Tha
fios aig gach neach gu'n robh suaip nach bu bheag
aig na sean Ghearmailtich agus na sean Cheiltich ri
chèile 'nan coltas, 'nan cruth, agus 'nam meudachd.

6 An Rdsarnach

Ann a bhi 'g oidhirpeachadh air a dhearbhadh
gu'n robh na Cruithnich tur eadar-dhealaichte o na
Ceiltich, tha'n t-OUamh Rhys a' cumail am mach
gu'n robh càirdeas soiUear eadar cainnt nan Cruith-
neach agus a' chainnt Bhascach — cainnt nach buin-
eadh idir do'n chànain Iranaich. A rèir 'aidmheil
fèin, dh' fhairtlich air riamh dearbhadh seadhail
fhaighinn air son na barail so. Aig a' cheart àm,
tha e toirt air aghaidh seann sgrìobhadh iomraiteach
— sgrìobhadh ogamach a fhuaireadh 'san t-Sealtainn
— ^agus ag ràdh nach eil an tuaileas is lugha aige
ris a' Ghàidhlig, ris a' chainnt Chuimreach, no ri
cànain Iranaich sam bith eile. Is iad na facail :
— Xttocuhetts : ahebhtimnn : hccvvevv : nehhtonn.
Cò nach cuir aonta gu togarrach ris na briathran
aig an Ollamh Alasdair Mac Bheathain nach buin
an toimhseachan so " do'n chainnt Chuimrich no do
chainnt sam bith eile a chaidh riamh a labhairt air
an talamh ! " A rithisd deiream gur e beachd nan
sgoilearan is fiosraiche agus is cinntiche gu'm b'i
meur de'n chànain Iranaich — eadhoin a' chainnt
Cheilteach — a bh'air a labhairt leis na Cruithnich.
Cho fad sa nithear am mach, bha cainnt nan Cruith-
neach, a thaobh fuaim-chruth, na bu choltaiche
ris a' chainnt Chuimrich na bha i ri Gàidhlig na
h-Eireann no na h-AIbann.

C'uine thàinig na Goideil — a' cheud bhuidheann
de mhuinntir a bha labhairt na cainnt Cheiltich —
a staigh do Bhreatunn ? Tha cuid a' cumail am mach
gu'n d'rinn iad an imrich ri Linn-na-CIoiche-Nodha,
no aig toiseach Linn-an-Umha — mu'n cuairt de
dhà mhìle bliadhna roimh linn Chriosda. Tha'n

Na CeiUich 7

t-àm duilich a shocrachadh le cinnt, agus tha e
coltach gu leoir gu'n d'thàinig cuid dhiubh mu'n do
chrìochnaich Linn-an-Umha. Is i a' bharail is
feàrr agus is diongmhalt gur anns a' chòigeamh no'n
t-seathamh linn roimh Chriosd a cheannsaich iad
an t-eilean so. Anns na h-àmanna sin, thòisich na
Gearmailtich, a bha'n tàmh air taobh an ear na
h-abhunn Elbe, air sàruchadh agus teannachadh a
dheanamh air na Ceiltich, aig na robh an dachaidh
tuath air an abhuinn Main, agus an ear air an Rhine.
Chaidh gluasad nach bu bheag a chur fo na Ceiltich,
agus bhrùchd iad a staigh do'n Rudha Iberiach (an
Rudha Spàinndeach) ; ràinig iad geatachan na Ròimhe;
ghabh iad seilbh air cuid de Mhacedonia, agus chaidh
iad thairis do'n Asia Bhig (Galatia). Goirid do'n
cheart àm, agus air son a' cheart aobhair, thàinig
laoman tiugha dhiubh à Gàidhealtach na Frainge
a staigh do na h-Eileinean Breatunnach. Bha iad
cho lìonmhor agus nach bu strìth dhaibh smachd
agus ceannsal fhaighinn thairis air a' mhòr-chuid
de na cinnich a bha rompa. Chan eil e, mar sin,
iongantach gu'm bu Cheiltich an àireamh bu mhò
de na feachdan a choinnich na ceud Ròmanaich.

Thug mi tarruing uair no dhà air na Breathan-
naich. Dè an cinneach a bha giulan an ainm so ?
Bu mheur e de'n teaghlach Cheilteach, ach, 'na
thighinn, bha e deireannach seach na Goideil. An
uair a bha Pitias (air an d'thug mi iomradh cheana)
a' triall gu h-athaiseach air feadh an eilein so,
fhuair e na Breathannaich an seilbh am mòran
cheàmachan. Bha e fèin agus iadsan gu tric a'
coinneachadh agus a' conaltradh. Aig a' chuid a

8 An Rdsarnach

b' anamoiche, rinn iad tuineachadh an so còrr is
leth-cheud bUadhna mu'n d' thàinig am fear-turuis
ainmeil ud an rathad.

B' anns a* bhliadhna 55 roimh Chriosda a thàinig
Ceasar do'n Eilean Bhreatunnach. Am feadh sa
bha e fuireach an ear-dheas an eilein chuala e ionl-
radh air sluagh a bha tàmh a staigh am meadhoin
na dùthcha. Chuala e gu'n robh iad a' cumail am
mach gu'm b'iadsan prìomh luchd-àiteachaidh na
tìre, agus nach robh anns na Ceiltich, a bha chòmh-
nuidh mu na cladaichean, ach cinnich a thàinig,
o cheann ùine nach robh fada, thairis o Ghàidheal-
tachd na Frainge. An dèigh do Cheasar tiUeadh
dhachaidh, chaidh dà fhichead sa seachd de bhUadh-
nachan seachad mu'n do chuir laochraidh Ròmanach
cas a rithisd air fearann Bhreatuinn. An uair a
thàinig iad agus a theann iad ri obair, cha robh iad
ieasg no màirnealach. Mu'n deachaidh dà fhichead
bliadhna seachad, dh' fhosgail iad suas an t-eilean air
fhad agus air a tharsuing — air fhad, o chladach na
roinn dùthcha ris an abrar Sussex aig an làtha diugh
gu bàghan Chluaidh agus Fhorchu. Choinnich agus
cheannsaich iad iomadh cinneach ; ach, cho fad
is gu'n deachaidh iad air an aghaidh gu tuath,
ar leo gu'n robh na treubhan, a thaobh gineil, gun
mhòran eadar-dhealachaidh o'n fheadhainn air an
robh iad eolach an Sussex, an Kent, agus an Essex.
Theagamh, ri linn Cheasair, gu'n robh ri'm faighinn
àireamh bheag de phrìomh threubhan a bha seasamh
air leth leo fèin ; ach, mu mheadhoin ceud linn
Chriosda, bha iad uile air am measgadh gu buileach
le fuil nan Ceilteach. An tràth bhris Agricola a

Na CeiUich 9

staigh air a' cheàma sin a tha tuath air bàghan
Chluaidh agus Fhorchu, b'e an sluagh a choinnich
e, mar a thug sinn cheana fa near, '* popuU Cale-
doniam incolentes. Rutilae comae, magni artus
Germanicam originem adseverant." Bha eadar-
dhealachadh nach bu bheag eadar iad agus na
Ceiltich Bhreathannach.

O laithean Sheveruis (anns an dara linn an dèigh
Chriosda) bha na Cruithnich 'nan dragh agus nan
cunnart do cheannas nan Ròmanach am Breatunn.
Bha iad, mar an ceudna, 'nan eire thruim do na
Ceiltich, a bha 'nan ìochdarain aig na coigrich
uaibhreach. O mheadhoin 'na ceathramh linn, chinn
cumhachd nan Cruithneach na bu mhò agus na bu
mhò an lorg a' chuideachaidh a bha iad a' faighinn
o'n coimhearsnaich an Eirinn. Feumar a chuimh-
neachadh gu'n d'fhuair Agricola cuireadh o aon de
chinnich na h-Eireann gu dol thairis do'n
eilean sin agus oidhirp a thoirt air a cheannsachadh.
Rinn so daimh a chruthachadh eadar Cruithnich na
h-Albann agus Sgottaich na h-Eireann. Aig toiseach
na còigeamh Unn chaidh na feachdan Ròmanach a
tharruing gu buileach air falbh à Breatunn ; agus,
an sin, chaidh na Cruithnich agus na Sgottaich an
comh-bhoinn an aghaidh nam '' Breatunnach " (na
Ceiltich Bhreathannach) a bh' air am fàgail 'n an
aonar, a dh' easbhuidh neart agus a dh' easbhuidh
armachd. Leth-cheud bliadhna 'na dhèigh sin,
thàinig cùisean mu'n cuairt a thug air na fineachan
a bha tuath air Callaid Hadrian — callaid a bha a
sìneadh eadar an Abhuinn Tees agus Bàgh Sholabha
— sìth a dheanamh 'nam measg fèin agus dol gu
siirdail, gramail an ieth-sgeul a chèile.

10 An Rdsarnach

Air còrsa na h-àirde n-ear agus air an dà thaobh
de Challaid Hadrian, thòisich Sasgunnaich Ghear-
mailteach ri socrachadh agus ri tuineachadh, agus
stèidhich iad an Stàid chumhachdach sin ris an
canta " Northumbria." Anns a' chuid sin de chòrsa
na h-àirde n-iar ris an abrar an diugh Earra-ghàidheal
theann Eireannaich o Antrum agus o Dhùn ri
dachaidh a dheanamh dhaibh fèin, agus chruthaich
iad Stàid ùr do'n d* thugadh an t-ainm " Dalriada."
Thug na h-Eireannaich gach oidhirp air na Cruithnich
a bha 'g àiteachadh na dùthcha tuath air Cluaidh
agus Forchu — thug iad gach oidhirp air an dream
so a thoirt fo chìs agus fo smachd. Aig a' cheart
àm, bha na Sasgunnaich Ghearmailteach a' deanamh
strìth agus saothair chum an làmh-an-uachdar
fhaighinn thairis air na fineachan Breatunnach a
bha sa* choimhearsnachd aca.

Anns an t-seachdamh linn, bha Albainn air a
roinn mar a leanas : — Tuath air Cluaidh agus Forchu
bha dà rioghachd a bha dealaichte o chèile le monaidh-
ean corruch Dhruim Albainn. Air an taobh an
iar bha rioghachd nan Sgottach Eireannach, agus
air an taobh an ear (a bha gabhail a staigh Arcaimh),
bha rioghachd nan Cruithneach. Deas air a* chrìch
a dh' ainmich mi, bha, mar an ceudna, dà rioghachd.
Air an taobh an iar bha na Sgottaich Eireannach,
agus air an taobh an ear bha na Sasgunnaich Ghear-
mailteach.

Aig deireadh na h-ochdamh linn, thàinig na
Lochlannaich, agus an sin bha'n ceol air feadh na
fìdhle. Anns an ùdaig a bh'ann, fhuair an righ
Sgottach, Coinneach Mac Ailpein,seilbh, sa' bhliadh-

Na CeiUich 11

na 844, air righ-chathair nan Cniithneach, agus
chuir e air bonn rioghachd Sgottach-Cruithneach air
an taobh tuath de Chluaidh agus de Fhorchu.
Theirig na Cruithnich mar chinneach air leth. Còig
fichead bUadhna 'na dhèigh so, thàinig crìoch air
an Stàid Bhreatunnaich a bh'anns an àirde n-ear
de'n dùthaich sin a bha deas de'n chrìch a dh'
ainmich mi cho minig. Chaidh so a thoirt mu*n
cuairt le ìnnleachdan an t-Sasgunnaich, Eadmund,
aig an robh seilbh air Northumberland, agus Chaluim,
a bha riaghladh na ceama a bhuineadh do na Cruith-
nich agus do na Sgottaich Eireannach. Roinn
Eadmund agus Calimi fearann nam Breatunnach
eatorra.

Rè chòig cheud bliadhna — o mheadhoin na
ceathramh linn gus an do thuit gu buileach rioghachd
nan Cruithneach — bha daimh dhlùth agus làidir
eadar an dà chinneach do'm buineadh àirde n-iar
na h-Albann. An toiseach, bha na Sgottaich Eir-
eannach 'nan luchd-cuideachaidh leis na Cruithnich,
agus an sin bha iad 'nan aoidhean draghail aig nach
robh guth air tilleadh dhachaidh. Spàrr iad orra
an creideamh Criosdail agus a' chainnt Ghàidhlig
(mar a bha i air a labhair t an Eirinn) . Ma dheireadh ,
thug iad uatha, mar a chunnaic sinn, gach cumhachd
agus neo-eisimeileachd air an robh iad thuige sud
an seilbh.

A thaobh nan Sgottach Eireannach, feumar a
chuimhneachadh nach robh ach an earrann bu
lugha dhiubh 'nan Ceiltich Iranach. Air son na
cuid bu phailte is e a bh' annta prìomh-shluagh a
chaidh amladh a suas leis na coigrich Cheilteach,

12 An Ròsarnach

agus a dh' fhoghlum an cànain. Tha so a* cur
soluis air a bhuaidh callachaidh agus iompachaidh
a bh'aig na h-Eireannaich a shocraich a sìos an
àirde n-iar na h-Albann thairis air na fineachan
Cruithneach a bha mu'n cuairt daibh. B' iad na
Sgottaich Cruithnich na h-Eireann.

Comh-dhùnaidh mi le bhi toirt seachad am
beagan fhacal suim agus brìgh na thuirt mi.

Bhuineadh a' cheud chinneach is urrainn dhuinn
a lorgachadh am Breatunndo chòrsa na Mara Meadh-
onaich. Ri Linn-na-Cloiche-Nodha, thàinig iad
do'n eilean so rathad na Spàinnde agus na Frainge.
Is e bh' annta meur de'n chinneach lìonmhor,
fhoghainteach sin ris an canar na h-Iberiaich.

B'e an ath chinneach mòr a cheannsaich an
dùthaich a' mheur sin de'n teaghlach Cheilteach ris
an abrar na Goideil — dream a bha labhairt na
cànain sin o'n do shruth a nuas thugainn Gàidhlig
na h-Eireann, na h-Albann agus an Eilein Mhan-
ainnich. Gheibh sin a' cheud fhorbhais orrasan
roimh chrìch Linn-an-Umha, — abramaid san chòig-
eamh no'n t-seathamh Unn roimh Chriosda.

B* ann mu thoiseach Linn-an-Iaruinn — trì cheud
bliadhna roimh Chriosda — a thàinig na Breathann-
aich, dream a bha labhairt meur de'n chànain
Cheiltich o'n do chinn a' chainnt Chuimreach.

Bha an cinneach Cruithneach air a dheanamh
suas de mhòran threubhan, cuidh dhiubh a bha tur
eadar-dhealaichte a thaobh ginealachd agus sìlidh.
Bha deagh bhoinne de fhuil Cheiltich annta ; ach,
mu'n àm san d' thàinig na Ròmanaich, rachadh aca
air càirdeas dlùth a thagradh ri muinntir na Cloiche-

Na CeiUich 13

Nodha. An cuid de cheàmachan iomallach (mar a
bha ceann tuath na h-Albann), theagamh gu'n robh
iad a' labhairt, aig an àm ud, cainnt air chor-èigin
nach buineadh do'n chànain Iranaich ; ach, le'n
gabhail thar a chèile, bha iad air an toirt fo bhuaidh
agus fo chumhachd nan Ceilteach. Bha iad a'
labhairt na cainnt Cheiltich, air a measgadh an
tomhas sònruichte le an sean chainnt fèin.

Anns gach cearn de Bhreatunn, tha an gineal
aosda fhathasd air mhaireann. Is ainneamh Cuim-
reach, Eireannach no Albannach is urrainn, le fìrinn
agus eolas, a ràdh nach eil a chuislean làn de fhuil
nan gaisgeach smearail, curanta a bhuineadh do
Linn-an-Umha, agus nan Ceilteach mhòra, flathail a
chathaich an aghaidh Cheasair, agus a thugadh,
ma dheireadh, fo ghèiU le treun-laoich Agricola.
Agus, eadhoin, an Sasunnach, ma tha eadar-dhealach-
adh sam bith, a thaobh gnè, càil, agus biuthais,
eadar esan agus a dhlùth chàirdean, na Gearmailtich
Thuathach, faodaidh e buidheachas a thoirt do'n
bhoinne phailt de fhuil chraobhaich, Cheiltich a tha
fhathasd a' ruith 'na cholainn agus a' blàiteach-
adh a chridhe.

AONGHAS MAC EaNRUIG.

T^

^^T^

Innis Deoin-A'Chridhe.

Tha Mac nan Speur gu h-èibhinn, aoibhinn

Triall do Roinn na Sìth ;

Tha copan nèamh fo sgèimh a shoillse

Dreacht' an aoibhneas-rìomh.

Tha seirm a' chuain a' luaidh air sòlas,

'S tonn ri pògadh tuinn :

'S mo chridhe fèin air sgèith a' seòladh

Dh* Innis Deòin-a'-Chrìdh'

O, siar — O, siar thar chian nan cuantan ;

NuU thar chuairt an là,

Tha uidh mo chridh is tìr mo bhruadair

Suaimhneach, suaint' an Adh.

Tha Gaol is Boidhche 's Ceol a' Honadh

Aros-miann nam bàrd,

Is Aoibhneas pòsd' ri Oig' a' riaghladh

'Chaoidh — gu sìor — gu bràth.

Mu'n cuairt d'a fhonn tha'n tonn ag èirigh

'N cèum ri sèist nan dàn.

'S o chruitean còisir 'og-lunn èutrom

Beò-ghuth rèidh gun tàmh.

'Na sgàil-bhrat ùr mu'n cùl ag iadhadh

Suas gu 'niallaibh tlàth —

A' falach rùn nan Dùilean Siorruidh ;

Draodh-cheo siant' an Dàin.

Innis Deoin-A'Chridhe 15

O, thìr mo ghaoil 'tha daonnan Uaine ;

Thìr nam buadhan còrr,

'S e deoin mo chlèibh do shlèibhtean buana

'S soiUse nuadh do lò.

Do shruthan caoin 's do bhraon de'n fhior-mhil ;

Dibh bu mhiann leam òl.

Is deò gach ciùil 'tha d' chùirtean dìomhair ;

Cagar sior mo leòin.

Do bhlàthan nèamhaidh 'ghnè nam bruadar

Sgaoilt' air t' uachdar ciùin :

Do luibhean-fais le'n àileadh buadhmhor :

Aluinn, buan fo dhriùchd.

Do Cheòlraidh naomh le gaol 'tha dìleann

'Seinn air pìoban cliù :

Is t' anail ùr mar thùis 'ga ìobradh

Suas do Righ nan Dùl.

O, beannachd uam o Thìr nam Beò

Thar cuain a' cheò do'n I ;

Far bheil mo shìnnsir caoidht' is bròn

Gun dragh, gun deòir, gun dìth.

Mo dhùrachd fèin gu'n tèid mi fòs

A mtill thar sgleòthan Tìm

A mhealtuinn Aoibhneis, Soillse 's Glòir

An Innis Deòin-a'-Chrìdh'.

D. M. N. C.

!^^^^==e>

Buaidh na Gaidhlig air Beurla nan Gall.

LBA bheag an dà chànain ! Beag am
measg rìoghachdan an domhain, tha i
mòr-chridheach, fialaidh, agus is iomadh
cainnt do'n d'thug i riamh caidreamh.
Fad còrr agus dà cheud bUadhna,
chualas an Laidionn air sràidean a bailtean
gu deas o Shruibhle ; f ad mhòran de cheudaibh
labhradh a' chànain Chuimreach anns na srathan
mu Chluaidh ; rè iomadh linn bha teanga gharg
Lochluinn a' fuaimneach air feadh nan eileanan ;
agus an Fhraingis mhìn 'g a sanas le a rìgh agus a
tigheaman.

Ach b'i a' GhàidhUg o chian cànain ar gineal, agus
'n a h-ionmhais iongantaich gheibhear fhathast —
seudan lom-chaithte a fhuair i mar thiodhlacan-
dealachaidh o gach aon diubh sud ; seadh agus a
theagamh smùimeanan crìon o theangaidhean eile a
fhuaras 'n ar crìochaibh — o chainntean nan Ibhearach
agus nam Fear-bolg, aguso chainnt nan Cruithneach,
an sliochd lìonmhor sin o'n d'thàinig cuid mhòr
de ar cinneach Albannach.

Ach ma chaidh bloighdean beaga diubh so a
ghleidheadh tha iad uile air am muthadh gu dreach
na Gàidhlig, oir b'ise deagh chànain dhualach
na dùthcha, a tha 'n a neart agus 'n a caomhalachd
fior shamhlachail dì. A nuas o Hnntean dorcha,
fad o chuimhne, gus an là an diugh, chualas ann an
Albainn a guthan iomadach, air monadh, air tràigh,

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 17

agus am measg àrosan dhaoine. Is ann à anam
ar cinnidh a fhuair i a beatha, a fàs agus a cruth.
Is iad a briathran a ghiùlain bròn agus sòlas, dòchasan
agus dealbhan-inntinn ar sluaigh, agus a thug
dhaibh uile an cumadh agus an cuimse. Oir is
iad a facail-se na clachan beò de'n do thogadh
lùchairt allail bàrdachd nan Gàidheal, aitreabh buan
a sheasas 'n a mhaise nuair a bhitheas gach càm-
cuimhneachain faicsinneach 'n a laighe anns an smùr.
Thall mu choinnimh na Gàidhlig, cha'n 'eil
Beurla nan Gall ach òg ann an Albainn. Gidheadh
tha ise cuideachd air tighinn gu ìre agus cliti. Tha
nise mìle agus cuig ceud bUadhna o'n àm anns an
robh i suidhichte ann an Innis Thorc mu thuath,
agus à sin agus à tìrean eile bha i fad iomadh linn a'
tadhaU agus a' toUadh a steach air crìochaibh nan
Cruithneach. Cha bu tric a bha blàr cogaidh ann an
Albainn anns nach d'èirich a caithream. Mu
dheireadh, chomh-mheasgaich i briathran Loch-
luinneach, Shasunnach, Fhriseanach, agus Olainteach
'n an aona chainnt, bhrùchd i oimn o dheas agus
fhuair i dol-a-steach gu cùirt an rìgh. Mar so
thòisich i air ionad agus còir na GàidhUg agairt
di fèin. Thionail i neart. Le mòr chleachdadh,
dh' fhàs i 'na h-inneal deas ealamh air son bàrdachd
agus eachdraidh, agus rinn daoine comasach feum
di ann an sgeulachdan agus òrain ghaoil. Uidh air
n-uidhe, thàinig ise cuideachd gu bhi 'n a cànain
Albannaich, làn agus lùthmhor le beatha ar cinnidh.
Ach, cha'n abair na Gàidheil rithe fhathast ach
' Beurla,' is e sin beul-ràdh no dòigh-labhairt, agus
riutha-san a labhras i their iad ' na GoiU/ is e sin

18 An Ròsarnach

coigrich no eilthirich a tha a' tuineachadh anns an tìr.

Is iad so, ma ta, ar dà chànain ; cànain Cheilteach
agus cànain Thiutach. Air cho fada agus a tha iad
'n an còmhnuidh còmhla ruinne agus ri chèile cha'n
fhaicear mòr choltas eatorra. Gidheadh, le beagan
fiosrachaidh chì sinn nach 'eil iad gu tur eugsamhlach.

Ann an sealbhgach aoin diubh gheibhear ainmean
air son nithean àraidh na beatha, agus anns an dà
chànain tha na h-ainmean sin cosmhuil — * Faither '
agus ' athair/ ' mither ' agus ' màthair/ ' brither '
agus * bràthair ' — mar gu'm b'iad fuigheall de
sheann àimeis theaghlaich a fhuair iad le chèile
o*n aon shinnsireachd. Fo thriall nam bUadhna, le
luasganadh agus le cion toigh, chaiU na facail
aosda so an coslas ri chèile, ceart mar a chaiU iad
an ceud dhreach. A thuilleadh air sin, bha aig
gach hnn àbhaist fèin ann am briathran, agus bu
tric leotha a bhi a' snaidheadh agus a' snagaireachd
air sean àimeis an teaghlaich a rèir gach nòis ann-
asaich a bhiodh an uachdar. Thàinig uair anns
nach b'fhiù leis na Gàidheil an Utir ' p ' an toiseach
facail sam bith, agus le sin sgath iad i o'n phrìomh
fhacal ' pater,' agus nuair a bhogaich iad an Htir
' t ' gu ' th ' is e bha aca ' athair.' Air an làimh eile,
bha sinnsear nan Gall ag aomadh an Htir ' p ' gu
' ph ' no ' f,' agus nuair a chiùinich iad ' t ' gu
' th ' is e bha aca-san ' faither.' Mar so dh' fhuiHng
gach facal ciorram no cuaig air choireigin, toU an
làimh nan Gàidheal, agus tulg an làimh nan Gall,
agus, mu dheireadh, cha b' fhurasda an aithneachadh
air a chèile. Cha d' fhan iad comh-ionnan a chionn
nach d' fhan iad coimhlionta.

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 19

Ach, a dh' aindeoin so, chithear an diugh a
bheag no mhòr de choslas eadar facail sean a bha
an seilbh an dà chànain so, mar a tha — be, bi ;
birth, breith ; eat, ith ; he, laigh ; meer, muir ;
facail air son àireimh mar — ane, aon ; twa, dà ;
three, trì ; na riochd-fhacail coitchionta — me, mi ;
thou, thu ; he, e ; na roimh-bhriathran is trice a
chluinnear — to, do ; over, far ; through, troimh.
Dearbhaidh na nithean so gu soiUeir gu'n d' fhuair
an dà chànain so oighreachd maraon, dìleab a
shealbhaich iad o'n aon shinnsireachd, agus gur
iad da rìreadh oghachan an dà bhràthar.

Gidheadh nuair a thachair a' GhàidhUg agus
Beurla nan Gall air fonn na h-Albann, cha b'ann
le fàilte no le furan. Cha d'thàinig am bàigh an cois
an dàimh, oir bha eadar-dhealachadh 'n an àladh
agus 'n an eachdraidh. Ach, thuit orra a bhi anns
an aon tìr mar choimhearsnaich, agus tha a buaidh
fèin aig a' choimhearsnachd. Is fheudar do'n
chomh-ursainneach a bhi 'n a chomh-mharsannach,
agus a bhi a' maiairt eismeil agus choingheall.

Eadar an dà chànain so, ma ta, tha a' choimh-
earsnachd fada, agus ged nach 'eil a' mharsannachd
anabarrach tha a luach fèin aice. Ghabh a' Ghàidh-
Ug iomadh nì o'n GhaUdachd, agus gu tric gun fhàth
sam bith ach neònachas, agus cha do dhiùlt a'
Bheurla gu buileach dol an eismeil na Gàidhealtachd.
Cha robh i idir gionach, agus gu dearbh cha do
ghlam i air na facail is fheàrr a tha againn. Anns
an fhoclair GhàidhUg, tha mòr shaibhreas de nithean
a bhuineas do inntinn agus aigne an duine, ach cha
do shanntaich a' Bheurla dad dheth, ach an aon

20 An Rdsarnach

fhacal * tuig/ agus sin mar gu'm b'ann mar abhcaid.
Ni mò a roghnaich i ar facail air son maise, ged a
tha pailteas againn diùbh so, mar a tha — sgiamhach,
dreachmhor, grinn, bòidheach, briagh, àluinn, lagh-
ach ; no ar facail a tha annta fèin taitneach leinne,
mar a tha — ^mùim, tlàth, caomh, caoin, binn, òir-
dhearc ; no ar facail làidir gramail, mar a tha — treun,
gasda, gaisgeil. Cha b'iad an leithid sud a bha a
dhìth air a' Bheurla Ghallda, agus cha ghabhadh i
iad. Is e so cothrom nan ceannaichean air feadh an
t-saoghail, gu'n tagh iad an nì a thoihcheas iad
fèin, agus cha'n iad idir na nithean is luachmhoire a
tha aig an reiceadair.

Nuair a dhùisg Beurla nan Gall do a h-uireas-
bhuidh fèin anns an tìr àilhdh so, dh' fhairich i feum
air facail freagarrach air son aghaidh na dùthcha.
Bha ionmhas diubh so aig a' Ghàidhhg, agus às an
ionmhas sin ghabh i.

Srathan leathann, uaine na h-Albann, nach
àluinn iad, le aonaich ùrar agus uisgeachan sèimhe !
C' àite am faighear ainm iomchuidh do'n fhar-
suinneachd agus do'n stròdh agus an stràiUe sin, ach
am facal Gàidhhg — srath ?

An gleann caol, cas, cumhang, a tha ag aomadh
o thaobhan nam beann, c' àite am faigh an claonadh
sin ainm na's iomchuidh na — an gleann ?

An cnoc cnapach, cnodach cneasmhor, nach
'eil 'n a thom no 'n a thulach, nach math an t-ainm
dha — an cnoc ?

Agus mar sin le facail dùthchasach eile — a'
chreag charraigeach, chruaidh ; an càrn, an coire,
an loch, an linne, agus a' bheinn — ^ghabh a' Bheurla

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 21

gu a h-uchd iad uile, agus a nis labhraidh na Goill
gu fileanta mu straths, bens, glens, bogs, crags,
knocks, corries, lochs, agus linns, mar gu'm bu
leotha riamh iad.

Tha na coingheallan ud aca am feum gach
latha, ach tha iasadan eile nach cluinnear cho tric,
ged a leughar iad air uairibh ann an leabhraichibh
Beurla, mar a tha — tor, dune, glack (is e sin glaic),
schluchlan (is e sin sloc eadar dà bheinn), reesk
(riasg), pow (poll), lerroch (làrach), agus clachan.

Tha aithris againn air "an àirde 'n ear, 's an
àirde 'n iar, an àirde tuath is deas," ach cha
robh an smuain so aig na GoiU, agus mar sin cha
robh ainm coitchionta aca dhaibh gus an cual' iad
am facal am beul nan Gàidheal, agus o sin b' urrainn
doibh seinn mu '' a' the airts."

A' sealltuinn am mach air aghaidh na tìre,
chunnaic na Goill, mar chunnaic na Gàidheil, a'
chraobh iriosal is tric a sgaoileas a sgàil thar an
uillt agus luaidh iad a h-ainm Gaidhealach, ' the
am,' an fheàma. Fhuair am preas aitinn freumh
anns a' Bheurla mar ' etnagh ' ; raineach a' mhonaidh
agus canach an t-sleibh, mar ' ronach ' agus ' canna.'
Aig taobh na mara labhraidh na Goill mu ' claddoch '
agus ' partan.' Anns a' mhuir gheibh iad ' pollack '
agus ' glassock.' Am measg eunlaith an athair
bheir iad ainmean GàidhUg do'n phitheid (pyat),
do'n chlochaire (clocharet), agus do'n chapuU-coille
(caper-cailzie). Agus innsidh iad gu'm bheil na
h-achaidhean ' riach ' (riabhach), agus na cluaintean
' lachtone ' (lachduinn).

Is ann o aire a gheibhear ainmean, agus o spèis

22 An Rdsarnach

a dh'èireas aire. Thug na Gàidheil aire gheur
do'n bheag agus do'n mhòr a chionn gu'n do dhrùidh
air am mac-meanmna mothachail an sgèimh ion-
gantach a tha a' crùnadh a' chruthachaidh gu lèir ;
agus bha ainm aca do gach taisbeanadh de'n ghlòir
sin. Ma tha ann dream eile nach robh a ghnàth
cho faireachail, is iomchuidh gu'n ìoc a' GhàidhUg
dhoibh briathran cearta nuair a mhothaicheas iad
feum daibh.

Fhuair a' Bheurla sreath eile de'n GhàidhUg
toirbheach — ^na facail a bhuineas do'n dachaidh. Mar
mhuinntir dhualach, dhìleas, chòir, bha na Gàidheil
toigheach mu'n dachaidh agus mu'n teaghlach,
agus bha ainm deas aca air son gach nì a bhuineadh
dhaibh. Ar facal ' clann ' ghabh a' Bheurla mar
' clan ' ; ' ogha ' mar ' oe ' (her ain oe, Nanny —
Ramsay) ; agus ' iar-ogha ' mar 4ar-oe ' (wee curly
John's iar-oe — Bums). Ghabh i gu sgiobalta ris
an fhacal ' tochar ' oir bu bheag air an aiteam ud
' a tocher-less lass.' Rinn na GoiU ' bothy ' de
bothan, agus ' body ' de bodach. Mu bhun an teine
chual iad am facal ' aingeal,' agus mhol iad an
' ingle-neuk.' De'n ghrìosaich rinn iad ' grie-
schoch ' ; de Uc-an-teine ' leck ' ; de'n chabar am
muUach an taighe ' kebbar ' ; de'n chuaich ' quaich,'
de'n spàin chutaich 'cutty,' de'n chrùisgean
' cruisie,' de brìgh ' bree,' de'n ghreadan ' graddan,'
de bonnach ' bannock,' de mulchaig ' muUachan,' de
blàthach ' bleddoch,' de sùghan 'sowens,' agus de
uisge-beatha, ' whisky.' Is mòr a shluig an GaU de
bhiadh agus de dheoch a' GhàidheU !

Seadh, agus dh' uigheamaich se e fèin ann an

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 23

ciotagan de ar n-aodach dùthchail — ' plaid ' agus
'philabeg/ 'brats' agus 'brogues/ 'sporran' agus
' mogan/

Air taobh muigh an taighe Ghallda cluinnear
ainmean Gàidhhg anns an iodhlainn — ' croo,' is e sin
crò ; ' buil ' is e sin buaile ; ' bourock.' is e sin
buarach ; ' sock/ is e sin soc a' chroinn ; ' ure/
is e sin ùr, no talamh ; ' caib,' is e sin caibe ; ' davoch'
is e sin dabhach ; ' mart/ is e sin mart no bò
mharbhaidh ; ' capuU ' ; ' garron,' no gearran ; agus
' messan ' no measan.

Cha'n e an tuathanachas an aon chèaird anns a'
Ghalldachd anns am faighear ainmean Gàidhlig.
A chionn gu'm bi am figheadair a' breabadh air a'
bheairt their sinn ris am breabadair, no am breab-
anair, agus is e so an t-ainm a thug na Goill dha —
braboner, agus a nis is e Braboner an sloinneadh
ann an iomadh teaghlach. Is e ' savorcoU ' (sàbhair-
coille) fear-cèaird eile a chum ainm Gàidhealach,
agus, còmhla ris, an gille snasmhor sin an cèard
fèin, oir is math is aithne do na Goill ' the caird '
agus is iomadh Gall urramach do'm b'ainm ' Mr.
Caird.'

Tha gairmean eile anns a' Ghalldachd a chum
còrr fhacal GàidhUg. Aig an t-saor Ghallda tha
e 'n a shean-fhacal " It's a ticht 'caber' that has
nae ' knap '," agus " Him that hews abune his heid
may get a ' speal ' in his e'e." Ni na h-iasgairean
Gallda feum de'n tomhas Gaidhealach, ' mais,' maois
no mèis, sè ceud sgadan, agus cha'n'eil iad aineolach
air * faddis,' no bàta fada, agus 'curach,' bàta beag.

Anns na làithean o shean bha dreuchdan na's

24 An Ròsarnach

inbhiche na iad so a fhuair ainmean Gàidhlig — am
maormor, an tòiseach, ' toshach/ an òg-thighearn,
' ochiem,' agus am breitheamhan, * brehon.'

Tha againn ann an so, ma ta, ainmean GàidhUg
air son lìonmhoireachd de ghnothuichean gasda — air
son dreach agus aogais na tìre, air son dachaidhean
dhaoine agus gach saothair a bhitheas iad a' cleachd-
adh — ^nìthean sìtheil, feumail, còire. Ach, cha robh
na Gàidheil gu tur aineolach air cogadh, no mi-
chomasach air iad fèin a dhìon, nì a thàinig GoiU
nàimhdeU gu bhi a' tuigsinn uair no uaireigin. Is
ann uatha a fhuair na GoiU ainm air son a' chlaidh-
eimh mhòir, ' claymore ' ; an 'dorlach ' anns an do
ghiùlain iad na saighdean ; an * cro ' no dìol na
fola ; an sluagh-ghairm, ' slogan ' ; an crois-tara no
crann-taraidh ; ' kerne ' agus ' cateran ' ; ceathairn
no ceathamach ; * spreagh ' no ' spreith,' is e sin
sprèidh a thogteadh le làimh làidir ; ' kane ' no càin
a dh'ìobreadh mar chìs ; ' sauch ' no sàmhach ;
* fecht ' no feachd, agus ' yaUoch ' no ioUach a'
chatha.

Ach, a thuiUeadh air iasadan mar so, mothaichear
anaU na GàidhUg ann an cumadh cuid de bhriathran
na Beurla agus fuaim an guth. Agus cha'n iong-
antach gu'm mothaicheadh. Oir ma bhitheas feadh-
ainn a' fuireach fada còmhla bithidh iad, gun fhios
daibh fèin, a* leantuinn a chèile ann an gluasad
am beòil agus an dòighean an cainnt. Bu mhinig
a chaidh Gàidheal a chòmhnuidh anns a' GhaUdachd,
agus thàinig na GoiU gu bhi eòlach air dòigh labhairt
na Gàidhlig. Agus tha nì eile nach còir dhuinn a
dhì-chuimhneachadh. Cha do bhàsaich luchd àit-

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 25

eachaidh na tìre nuair a chaochail iad an cànain.
B'iad an aon chinneadh a bha roimhe a* bruidhinn
na GàidhUg, agus a tha a nis a' bruidhinn na Beurla.
Agus lean riutha nì-eigin de nòs na Gàidhlig. Coltach
ri Abel, ged fhuair i bàs tha i fhathast a' labhairt.

Theagamh gu'n d' fhuair a' Ghàidhhg Albannach
mòran de a binneas agus a taiseachd o na Cruithnich
a labhair i. Ge b'e air bith mar a tha sin is cinn-
teach gu'm bheil a' Ghàidhhg Albannach 'na canain
mhìn, mhàlda, cheòlmhoir, agus gu'm bheil Beurla
nan Gall againn na's mìne, na's màlda agus na's
gleusda na a' chainnt Shasunnach. Tha an
t-aobhar soilleir gu leòir.

Tha Beurla nan Gail gu mòr fo chumhachd nan
litrichean fuaimneach, agus a' seachnadh faobhar
nan comh-fhuaimneach. Thàtar ag innseadh gu'n
robh ceannaiche anns a' Ghalldachd, agusnuaira dh'
fhoighnicheadh ris an e an aon chlòimh a bha 's an
aodach, fhreagair e '' Oh, aye ; aye a' a'e 'oo'."
Sèimhidh na Goill ' love ' gu * lo'e,' ' pull ' gu ' pu','
agus ' from ' gu ' frae,' na comh-fhuaimnich a'
leaghadh air falbh ceart mar a leaghas iad 'n ar
beul-ne nuair a dh' abras sinn ' u ' ri ' ubh,' ' ha '
ri ' tha,' ' èi ' ri ' fhèidh ' agus ' u-a ' ri ' umha.'

Ann an so, tha a' Bheuria Ghallda a' leantuinn
na GàidhUg, agus cha'n e idir an nòs Shasunnach.
Maothaichidh sinne ' màthair ' gu ' ma-hur,' agus
an cuid de cheàmaidhean their na GoiU ' wa'er '
ri ' water ' agus ' bu'er ' ri ' butter.' Is toigh leinn
anns a' Ghàidhhg an Utir f an àit' an * w ' Shasunnach
(fìon — wine ; fàs — waste ; feaU — wile) agus their cuid
de na Goill ' fan ' agus ' f ar ' ri ' when/ ' where.'

26 An Ròsarnach

Anns a' Ghàidhlig their sinn ' orom/ *n a dhà
lide, ri ' orm ' ; agus their an Gall ' farum ' ri ' farm.'
Their sinn ' cnoc/ gach litir dheth gu toigheach,
agus their an fhìor-Ghall ' knock,' ged nach amais
an Sasunnach air a' cheud ' k ' idir. Thèid againn
air ' tnùth ' a ràdh, agus gun dragh sam bith their
an Gall ' tnee ' nuair bu leoir 'knee.' Cha'n 'eil
againn anns a' GhàidhUg am fuaim ' th ' mar ann
an ' three ' agus their aon Ghall ris an fhacal sin
' chree ' agus fear eile ' tree.'

Tha dà rùn sònruichte aig an t-seann GhàidhUg.
Cha toigh leatha an litir ' p ' agus is ro thoigh leatha
an litir ' c' Thug na Cruithnich beagan fhacal le ' p '
a steach do'n GhàidhUg, mar a tha ' preas ' agus
* pailt,' ach bu docha leis na Gàidheil Utir eile.
Anns an nì so, leanaidh Beurla nan GaU gu tric
ann an ceum na GàidhUg. Tionndaidhidh i ' peep *
gu ' teet ' agus ' trump ' gu ' trumf.' Ach is ann
an taghadh na Utir ' c ' (no ' k ' ) is fhaisge a coltas
ris a' GhàidhUg. Their sinne ' cas ' agus ' clann '
far an abair an Laidionn ' pes ' agus ' planta.' Air
an dòigh cheudna, their an Gall ' keek ' far an abair
an Sasunnach ' peep.' Cha'n e an Utir ' p ' a mhàin
a chuirear air cùl air son ' k ' Their sinne ' rachk '
agus ' lochk ' an àite ' reachd * agus 'lochd,' agus
their na GoUl ' ack, fack ' an àite ' act, fact.' Bheir
sinne fuaim cruaidh ' rak ' do'n fhacal ' rag,' agus
cuiridh na GoiU ' c ' an àite ' g ' ann a ' grease '
(creesh), agus an àite ' chalk ' their iad ' cauk.'
Mur leòir sin spadaidh iad an iitir am meadhon
no aig crìch fhacal — ' sklate ' an àite ' slate,'
' windok * an àite ' window.'

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 27

Nuair a thachras ar dèidh air an litir ' c * agus
ar dèidh air a bhi taiseachadh Htrichean cruaidh
gheibh sinn am fuaim tùchanach ' ch/ is e sin
' c ' bhog. Tha am fuaim so mòran na's pailt anns
a' Ghàidhhg Albannaich agus ann am Beurla nan
Gall na tha e ann an cànainean eile mu ar timchioll.
Their sinn anns a' Ghàidhhg " mo chreach, gach
neach, a mach 's a steach/' agus their na Goill
" Baith heich and laich it's rouch and teuch eneuch."
Ach cha'n 'eil e idir soiUeir gu'n d'fhuair a' Bheurla
a' mhodh labhairt so o'n Ghàidhhg, no idir a'
Ghàidhhg o'n Bheurla.

A thaobh nan htir fhuaimneach ris an goir
sinn na foghairean, tha ni no dhà anns am bheil
Gàidhhg agus Beurla na h-Albainn a cumail an
aona cheum. Tha iad le cheile dèidheil air an
fhuaim ' a ' an àite ' o.' Their sinn ' là, cas, facal,'
an àite ' lò, cos, focal.' An àite 'off, drop, soft,
song,' their na Goill ' aff, drap, saft, sang.' Ach
cha'n 'eil againn cinnteas sam bith cia às a fhuair
an dà chànain an claonadh so.

Nochdar buaidh aon chànain air cànain eile
cha'n e a mhàin ann am facail agus fuaimean nam
facal, ach gu tric ann an dòigh labhairt agus dòigh
smaoineachaidh. Anns an dà nì so cha do ghèarr
muiimtir na Machrach iad fèin saor o'n Ghàidhlig
fhathast.

' We winna let on ' a deir iad nuair a tha nì-
eigin g'a chleith. Is e sud seòl na GàidhUg — * cha
leig sinn oimn.' Tha e a' ciallachadh nach leig
sinn gu'm faicear oimn coltas an md a tha 'n ar
n-inntinn.

28 An Ròsarnach

' Tha fearg orm m/ their an Gàidheal. ' I am
angry with him/ their an Sasunnach. ' Fm angered
at him ' their an Gall, a' leantuinn na GaidhUg
ann an so — gur ann ris agus nach ann idir leis a
tha — an fhearg.

' Ask him/ their an Sasunnach. ' Spier at him/
their an Gall. C'ar son ? A chionn gu'n abrar anns
a' GhàidhUg ' foighnich ris.' Tha a' cheisd a' dol
a null chuige.

* Do you remember ? * foighnichear 'san aon
chànain ; ' hae ye mind ? ' 's a' chànain eile ; ceart
mar theirear anns a Ghàidhlig " am bheil cuimhn'
agad?"

' I am hopeful/ their an Sasunnach. ' I am in
hopes ' their an Gall, ceart mar a their an Gàidheal
' Tha mi an dòchas/ Oir, seall, tha gach
tionnsgnadh agus gnìomh inntinneach a' seasamh
a mach fa chomhair a' Ghaidheil mar nì laimh-
seachail faicsinneach. Cha'n e ar n-àbhaist a' ràdh
gu'm bheil sinn feargach, no dòchasach, ach gu'm
bheil sinn aig an àm an dochas no fo'n fheirg
a tha mar neul m'ar timchioll ; no, theagamh, gu'm
bheil dùil againn, no dòchas againn, is e sin mar
shealbh 'n ar glac. Is e so ar dearbh smaoin, ar
dòigh labhairt, agus an so tha Beurla nan Gall a*
leantuinn na Gàidhlig.

' I smell,' their an Sasunnach. ' Tha mi a*
faireachadh fàile,' their an Gàidheal. ' I feel a
smell,' their an Gall.

' He was cripple,' their an Gall, an àite ' he was
lame ' oir abrar anns a' Ghàidhlig ' bha e crùbach.'

' Roasted cheese,' their e, an àite 'toasted', oir
their sinne ' càis ròiste.'

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 29

* Auld by me/ their e, a chionn gur e a' Ghàidhlig
* sean seach mise/ Ciallaichidh am facal ' seach '
air uairibh ' than ' agus air uairibh eile ' by/

' Better nor me/ their e, an àite ' than me ' air
an aobhar cheudna. Tha na facail 'no' agus
' na ' a' ciallachadh * nor * agus ' than ' — ' an e
mise no thusa ? ' ' Is fhèarr thusa na mise.'

* A bit bread,' their na GoiU, mar their na
Gàidheil ' mìr arain.'

An àite ' to-day ' their iad ' the day,' oir theirear
anns a' Ghàidhlig ' an diugh.'

O'n Ghàidhlig, cuideachd, is coltach gu'n
d'ionnsuich na Goill an crìochnachadh ' ock ' no
' ack,' is e sin ar Hde ' ag,' a' ciallachadh ' beag/
Theagamh gu'n d' fhuair a' Ghàidhhg fèin e o'n
fhacal ' òg.' Their sinne ' caileag,' is ' Annag,'
agus their na GoiU ' wifock,' is ' bittock.'

Ann an eachdraidh fhada na h-Albann, cha
b' ainmig a bha bàrd agus seanachaidh, luchd-cèaird,
agus luchd-teòma air chuairt am measg nan Gall,
a* craobh-sgaoileadh eòlais agus càldachd nan
Gàidheal air dhìol aoigheachd. Mar so, fhuair na
facail so — bard, crowder (is e sin cruitear) , senachie,
clarsach, duan, rane (no rann) agus coronach
— aoigheachd ann an cànain nan Gall. Thug an
luchd-turuis sud do'n taobh deas sgeulachdan
agus dàin mu na gaisgich a shoirbhich o shean 'n ar
tìr, le binn luaidh air misneach agus mìlse nan
aimsir a dh'fhalbh. O na cèilidhean ud fhuair na
GoiU cuspairean foghluim ùra, rùintean dùthchasach,
agus dian dhèidh air saorsa agus tapachd, agus thàinig
Cuchulainn agus Fionn gu bhi 'nam fìor shinnsear
do Ualas agus do Bhrus.

30 An Rdsarnach

Cha b'iad na fuinn Ghàidhealach an tìodhlac
bu lugha a fhuair na GoiU o'n coimhearsnaich mu
thuath, oir an cois a' chiùil dh' èirich gu dealrach
'n am measg na h-òrain agus na dàin a bha an ceòl
ud a' deachdadh. Air tùs, cha d' fhuaradh na
facail Beurla ro fhreagarrach air son nam fonn, agus
b' fheudar gu tric am meudachadh le iomadh * ie '
agus * o ' aig ceann nan sreath.

Ach fhuaras rian air facail freagarrach fhaotainn
o'n Ghàidhlig fèin. Nuair a bha Raibeart Bums
a' sgriobhadh aoir mu neach-èigin air son a sgallais
agus a ' sgeibn,' air son a' bhlaomadh agus a'
' bhlialum ' rinn e deagh fheum de'n Ghàidhlig —

She tauld thee well thou wast a skellum,
A blethering, blustering, drunken blellum.

Cha b'e Bums an aon bhàrd Gallda a bheartaich
a bhàrdachd le facail smearail o'n Ghaidhlig.
Ghabh na Goill am facal ' smear ' fèin agus sgrìobh
iad e * smer ' agus ' smergh.' Am facal làidir
* taom,' is e sin tuil gharg feirg, sgrìobh iad ' tawm ' ;
' gul ' sgrìobh iad ' gowl,' ' sglaidse ' mar ' sklatch,'
' beadaidh ' mar ' beddy,' ' seang ' mar ' shangie ' ;
' glamaich ' mar ' glamach ' ; ' sgaoil ' mar ' skale '
no ' skail ' ; ' cleith ' mar ' clyth,' agus ' bradach '
mar ' wratack.' ' Ablach ' agus ' agairt ' ghabh iad
gun atharrachadh.

Leis a' bhrosnuchadh agus a' chobhair so dh'fhàs
suas ann am bàrdachd nan Gall aigeann agus
suidheachadh ùr, le smuaintean farsuing agus briath-
ran cuimseach d'an rèir. Bha buaidh na seann

Buaidh na Gàidhlig air Beurla nan Gall 31

chànain anns a' ghnothuch, agus nuair a dhealbh
Bums fa chomhair nan Gall Ceòlraidh uasal na
h-Albann is ann mar rìbhinn fhìnealta Ghàidhealach,
ann am falluing rìomhaich de'n chadamh —

Down flowed her robe, a tartan sheen.

Tha e dearbhte, ma ta, gu'm bheil an còir fèin
aig na Gàidheil ann am Beurla nan Gall — faclan
ceart air son maise na dùthcha, air son maitheis an
dachaidh, air son oibre feumail agus euchdan ghaisg-
eil ; fuaim binn an còmhraidh agus dòighean an
smuain ; geurachadh tuigse agus meudachadh eòlais ;
beothachadh bàrdachd agus rùn àrd a' chridhe.
Agus, tha a' chòir so a' sìor-fhàs na's treasa.

Tha na leabhrana-treòrachaidh anns am faighear
ainmean luchd-àiteachaidh nam bailtean mòra a'
nochdadh gu'm bheil na h-ainmean Gàidhealach a
ghnàth a' dol an lìonmhoireachd. Far an robh
aon ainm Gàidhealach anns a' cheud ri linn Ban-righ
Màiri, bha aon 's an leth-cheud ri Unn a' cheud
Deòrsa, agus tha aon ann an deich an diugh. Tha e
mar fhiachan air na Gàidheil, ma ta, gu'n cum
iad suas ceòl, cànain, foghlum agus litreachas an
sinnsir. Cha chòir dìmeas a dheanamh air cliù
no air cànain sluaigh eile. Na h-uile urram daibh
uile. Ach, is e ar dUghe-ne aire a thoirt do'n
dleasnas so — ^gu'n aisig sinn do'n chinneadh-dhaonna
an tairbhe a bhuineas duinne.

Tha an diugh mòr abhainn na cànain Shasunn-
aich mar dhìle leathainn air a h-at le uisge o iomadh
eileach, agus air a h-uallachadh agus a tacadh le

32 An Ròsarnach

cònlach tiugh de nithibh gun àireamh a tha a'
snàmh air a h-aghaidh — ionnsachadh is innealan
iongantach nan làithean a tha ann. Cha dean
sinn tàir air an tuil ud, no idir air allt eòlach na
Beurla Ghallda a tha a' glugan agus a' crònan
mu dhorus cèardaich a' bhaile bhig. Ach, tha
fìor-uisge na GàidhUg mar shruth fallan nam beann,
a' sìor-mhonmhur mu na nithibh àrda o'n d'thàinig e,
agus làraichean ar n-aithrichean. Ma tha sinn
duineil agus dualach, òlaidh sinn a ghnàth ùr neart
agus slàinte à lànachd an t-sruith so. Ma bhitheas
sinn dleasnach agus dhgheil 'n ar ginealach, le tùr
tionnsgalach, bheir sinn fa near gu'n cumar an sruth
so làn agus glan, gu bhi a ghnàth mar amar-
àiteachaidh a' comh-roinn beartais a bheatha am
fad agus am fagus, ionnus gu'm buanaich, cha'n e a
mhàin Albainn, ach iomadh sluagh agus teanga o
bhuaidh àghaich na Gàidhlig, oir is deimhin gu'm
faigh iad feartan uaithe-se nach fhaigh iad gu bràth
à fuaran eile.

Lachlann Mac Bheathain.

"Na Tri Orain."

[Eadar-theangaichte o'n Ghearmailt aig Uhland].

An coinneamh nan uaislean thuirt Sifrid an rìgh,
"Co sheinneas dhomh duanag bhios luaineach is

binn "
Bha òigear an làthair, 's grad dh' èirich e suas,
Clarsach 'na làimh, agus claidheamh 's an truaiU.

'* Tri òrain gu seinn mi ; a cheud fhear dhiubh
Chuala tu cheana, agus dhi-chuimhmich thu :
' Dhìt thu mo bhràthair gu bàs le d' cheilg,
Dhìt thu mo bhràthair gu bàs le d' cheilg.'

An dara h-òran, rè oidhch' na h-anshìd'

Is tric mi gu sheinn le dùrachd mo chridh' :

' Na smaointich gur mise a mhaitheas sid dhuit

Na smaointich gur mise a mhaitheas sid dhuit.' "

A chlarsach gun d' rinn e thilgeil uaith'

'S bha claidhtean dithis ruisgte gu luath ;

Bu ghleusd' agus b' fhileanta 'n iomairt 's an t-strith

Gus 'n do thuit an rìgh, 's cha dh' èirich e rìs.

** Se'n treas fear an t-òran is ceolmhoire leam
'S cha sgithich mi dheth gu'm bi mi 's an ùir :
' Tha rìgh Sifrid sinnte 'na fhuil, 'na fhuil ;
Tha rìgh Sifrid sinnte 'na fhuil, 'na fhuil.' "

UlSDEAK LaING.

Jeanne D'Arc.

^^s mòr a b' fheàrr leam tàmh aig baile gu
Qf bhi fuaigheal agus a' calanas maiUe ri
'm mhàthair. Chan i an obair so mo
roghainn, ach feumaidh mi dol 'ga
deanamh o'n is i sin toil mo Thigheam."
Mar so labhair a' Mhaighdean Or-
leanach ris an oifigeach spailpearra a bha toirmeasg
dhi dol air a h-aghaidh gu cùirt an Dauphin.

A' Mhaighdean Orleanach — Jeanne d'Arc — ain-
nir nam buadh, a chathaich gu fuil agus a sheas
gu bàs air son a gràidh d'a dùthaich agus a
h-ùmhlachd do àitheantan nèimh, a rèir mar a bha i
'gam faighinn agus 'gan tuigsinn. Cho fad sa
chuirear meas air misnich, gaisge, agus banalas,
bidh a h-ainm air mhaireann, agus a cKu air aithris.
Air boireannach a b'eireachdala an teist agus an
gniomh, chan eil leabhar cuimhne an domhain a'
toirt iomraidh.

Chum beachd cothromach fhaighinn air beatha
agus obair na Maighdine, feumaidh sinn sealladh
a ghleidheadh air nithean a thachair fada mu'n d'
thàinig ise am follais. Chan uilear dhuinn dol air
ar n-ais gus a' cheathramh-linn-deug, an uair a bha
Eideard III. air righ-chathair Shasuinn, agus Tear-
lach IV. air righ-chathair na Frainge. Aig bàs
Thearlaich, ruith teaghlach Chapet am mach gun

Jeanne D*Arc 35

oighre, agus theann Eideard ris a' chathair rioghail
a thagradh mar an caraid bu dlùithe, a chionn gu'm
b'e mac peathar an fhir a dh' fhalbh. Bha an
tagradh so air a thilgeadh gu taobh, agus air a dhiult-
adh leis an lagh ShaHanach — lagh a tha deanamh
dìmeas agus tàir air càirdeas bhoireannach — agus
b'e Philip à Valois, nach robh idir cho daimheil, a
bh'air a chrùnadh an àite Thearlaich. Gu grad,
thòisich an cogadh ruighinn, sgriosail sin eadar
an dà dhùthaich — cogadh a bh'air a dheanamh
ainmeil leis na cathan gailbheach a bh'air an cur
aig Crecy, Calais, agus Poictiers. Anns na trì
cathan so, bha glòir an latha le feachdan Shasuinn.
Fad an dèigh sin, thug iad buaidh shònruichte am
mach aig Agincourt.

Tha e feumail a thoirt fa near nach robh an
Fhraing, o cheann chòig cheud bHadhna, 'na h-aon
chinneach mòr, aonaichte, mar a tha i air an
latha diugh. An uair a bha i fèin agus Sasunn
ri strìth agus cogadh, bha i air a roinn 'na mòran
bhuidhnean, agus cha robh iad uile air an aon
taobh anns an iomairt. Bha eadhoin prionns-
achan a bhuineadh do'n aon teaghlach ag altrum
rùintean naimhdeil do chàch a chèile ; agus, an
àite seasamh gu dìleas guala ri guala, bha cuid
dhiubh daonnan a' toirt gach còmhnaidh is cobhair
a bha 'nan cumhachd do na h-armailtean coimheach.

An tràsd agus a rithisd, bha Albainn air a
h-amladh anns an spàim sheirbh, fhadalaich. Bha
bann-còrdaidh daonnan eadar i fèin agus an Fhraing
gu a chèile a neartachadh agus a chuideachadh an
aghaidh Shasuinn. Chaidh a' cheud nasgadh de'n

36 An Ròsarnach

t-seorsa so a dheanamh am meadhoin na dara-linn-
deug, agus chaidh a h-ùrachadh aig toiseach na
ceathramh-Unn-deug, agus aig caochladh àmannan
eile.

Mu thoiseach na còigeamh-linn-deug, bha Eanruig
V., righ Shasuinn, a' cathachadh gu dìon, buadhmhor,
air machraichean na Roinn-Eorpa, agus bha e an
dèigh ceann a tuath na Frainge a chur gu buileach
fo a chois. Bha cùisean cho cunnartach agus
gu'n do chuir an Dauphin àrd-theachdairean a nall
do Albainn a dh' asluchadh cuideachaidh o a sheann
chàirdean. Dh' aontaich Pàrlamaid na h-Albann dean-'
amh mar a bh' air a shireadh oirre. Aig an àm so,
bha Seumas I. 'na leanabh, agus b'e Diuc Albani
a b' fhear-ionaid-righ. Chuir an Diuc air falbh
do'n Fhraing a mhac fèin, Sir lain Stiubhard (Morair
Bhochain), air ceann seachd mìle de threun fhir
smearail, chalma. Bha iad air an giulan thairis
le luingis Fhrangaich. Thug na Sasunnaich gach
oidhirp air a' chabhlaich a ghlacadh, ach cha deach-
aidh leo. Ràinig na h-Albannaich Normandi gu
sàbhailte, agus, gun dàil, cheangail iad iad fèin ri
armailt an Dauphin, a bha a' feuchainn ri Languedoc
a bhuntainn o an naimhdean. Chathaich na
coigrich gu sùrdail, gaisgeil, agus, an ùine gun a bhi
fada, dh' earbadh riu a' cheam ris an abrar Anjou a
dhìon an aghaidh Dhiuc Chlarence, bràthair Righ
Shasuinn. Choinnich na feachdan aig Baugè, agus
abhuinn Choesnon eatorra. Air thoiseach nan
Sasunnach mharcaich Diuc Chlarence, air a sgead-
achadh le mòr ghreadhnachas agus a' giulan m'a
cheann coran òir a bha sònruichte fìnealta. Chuir

SEUMAS I.. Rìgh nan Albannach

Jeanne D*Arc 37

e spuir san each, agus thàinig e 'na leum dh' ionnsuidh
na drochaide. 'Na choinneamh thriall na ridearan
Albannach, agus, an tiota, fhuair an Diuc fad a
dhroma de'n talamh. Mar a bha e a' feuchainn ri
èirigh agus faighinn air ais do'n dioUaid, fhuair e
buille-bhàis o chuaille trom a bh'air a ghiulan le
Morair Bhochain. Thuit ceithir-cheud deug de
na Sasunnaich, chaidh mòran diubh a ghlacadh, agus
chuireadh an ruaig air a' chòrr.

Cha do shoirbhich leis na h-Albannaich cho
math an còmhdhailean eile. ChaiU iad cHu an
latha an toiseach aig Crevant, agus a rithisd aig
Vemeuil. 'Na dhèigh sin, thairg Albainn tuillidh
feachd a chur thairis do'n Fhraing, ach cha d'ràinig
i leas sin a dheanamh, chionn gu'n do thionndaidh
cuibhioll an fhortain gu riochdail an aghaidh nan
Sasunnach.

Nochd an Dauphin (Tearlach VII.) an dòigh
no dhà gu'n robh e 'ga mhothachadh fèin fad an
comaine na h-Albann air son a còmhnaidh agus a
dìlseachd. Thug e dreuchdan agus inbhean sòn-
ruichte do Mhorair Bhochain, agus do àrd oifeagach
eile, Sir Raibeart Stiubhard. Thug e seachad,
mar an ceudna, àithne rioghail gu'm biodh gach
Albannach a rachadh a chòmhnuidh do'n Fhraing
an seilbh air gach cothrom agus sochair a bhuineadh
do shluagh na Frainge fèin.*

♦ A thaobh nan sochairean so, mheasadh iomchuidh sgriobh-
adh dh' ionnsuidh Fear-ionaid na Frainge, an Lunainn, a
dh' fheuchainn am bheil iad fhathasd rì'm faighinn an seann
laghanna na Frainge. Fhreagair an t-uasal sin air an 6mh
de'n luchar, 1916, agus thuirt e : —

" As far as the Embassy is aware, no special ' Status ' exists

38 An Ròsarnach

B' ann mu na h-àmanna so a rugadh Jeanne d*
Arc. Am feadh is a bha i fhathasd 'na caileig,
bha i cluinntinn gu math mar abha'n Righ Sasunnach,
Eanruig V., a' Uodairt agus a' sàruchadh Thearloich
VI., ceart mar a bha Eideard III. a' deanamh roimhe
sud air PhiUp à Valois. Bha i a' cluinntinn gu'n
robh suidheachadh Thearlaich eadhoin na bu mhiosa
na suidheachadh PhiUp, oir bha e air a threigsinn
gu tàmailteach le a chàirdean, agus le 'ìochdarain.
Thionndaidh eadhoin a bhean am foiH air, agus
thàinig i gu còrdadh agus cùmhnanta ris an nàmh-
uid aig an robh a chuid luingis-chogaidh an acar-
saidean an Frainge. Thug am boireannach carrach,
lùbach, a h-ighean mar mhnaoi do Eanruig, agus,
le Cùmhnanta na Troyes, thug i crùn na Frainge do
leanabh a phòsaidh so, an àit a aiseag air aghaidh
do'n Dauphin, Tearlach, neach a bha i deonach a
dheanamh dìolain. Dà bhUadhna an dèigh a'
chomh-cheangail so bhi air a sheulachadh, chaochail
Eanruig V., agus, an ceann bheagan sheachdainean,
Tearlach VI.

Dè a thachair an dèigh sin ? Chaidh an Dauphin,
Tearlach, èigheach 'na righ aig Mehun, agus, aig a'
cheart àm, chuireadh an cèill le Diuc Bhedford,
fear-ionaid an Righ Shasunnaich, gu'm b'e an naoidh-
ean, bUadhna dh' aois, mac Eanruig V., a bu
righ air an Fhraing agus air Sasunn, agus gu'n
gabhadh e an dreuchd fo ainm Eanruig VI.

in France in favour of living Scotsmen. The privileges granted
to Scotsmen by King Charles VII. evidently fell in abeyance
at the time of the French Revolution ; and the Napoleonic code,
on which French civil hfe is founded, does not discriminate
between foreigners where the French State is concerned."

Jeanne D'Arc 39

Bha'n iorghuiU gu grad air a h-ùrachadh. Aig
an àm so bha gach òirleach de'n Fhraing tuath air
an Loire gu buileach an làmhan nan Sasunnach.
Aig Bedford bha a chairtealan am Paris. B' ann
às a' bhaile sin a bha e toirt seachad reachdan agus
òrduighean chum peanais agus dioghaltais a dhean-
amh air gach neach nach aidicheadh gu h-ealamh
gu'm b'e mac a bhràthar an righ dUgheach — rex
Franciae et Angliae, Dh* fheumadh an sluagh a
bhi cho bì, umhail, ri luchan fo ladhar chat, air
neo bhiodh iad buailteach do gach ciorram agus
droch ghiollachd.

De bhailtean-mòra iàidir, foghainteach,b'e Orleans
a mhàin na bha an làmhan chàirdean Thearlaich.
Bha cumhachd Shasuinn mòr, ach bhiodh e air a
mheudachadh gu h-anabarrach nam faigheadh i seilbh
air an daingnich cheutaich so. An dèigh sin,
chailleadh feachdan na dùthcha an lùths agus an
leann-tàth, agus bhiodh iad gu buileach am meinn
nan coimheach. B'e Orleans, air an aobhar sin,
iuchair a' chogaidh. Do*n bhaile so chuir Bedford
a bhràthair, SaUsburi, le armailt làidir, agus ràinig,
mar an ceudna, Diuc Bhurgundi, a bha'n càirdeas
agus an co-bhoinn ris na Sasunnaich. Chaidh
Orleans a chuartachadh agus a shèisdeadh, agus
air a chuartachadh agus air a shèisdeadh bha e rè
mhòran mhìosan. Làn geilt agus gioraig, theann
Tearlach ri cobhair a shireadh, an toiseach o Albainn,
agus a rithisd o Naples. Leum e dh' ionnsuidh a
chomhdhùnaidh nach gabhadh bacadh cur air na
naimhdean, agus gu'n robh an Fhraing caiUte.
Anns a' bharail so dh' fhalbh e le cabhaig is dhùin e e

40 An Rdsarnach

fèin an taobh a staigh de bhallachan Chion. A thaobh
na h-Albann agus na h-Eadailte, mu'm b* urrainn
a h-aon dhiubh leum às ùr gu lethsgeul na Frainge,
thachair, mar a thuirt mi cheana, nithean mòra
agus iongantach ris nach robh dùil no fiughair—
nithean a leig ris nach ruigeadh iad leas tuiUidh
feachd a chur do'n iomairt.

B'ann aig an àm chunnartach, chiogailteach so
a chualas an toiseach mu'n mhaighdin chUuitich,
mhòdhair, Jeanne d'Arc, a bh'air a deachdadh le
spiorad na saorsa chum faochadh agus còmhnadh
a thoirt do'n Fhraing. Bha a h-athair 'na thuath-
anach beag, iorasal, am baile Domremi, air a' chrìch
eadar Lorraine agus Champagne. Dlùth do a
dhachaidh bha coiUtean mòra Vosges, agus, fo an
sgàile, bu ghnàth le cloinn a' chlachain a bhi a'
cluich, a' leum, a' mire, agus a' deothal spiorad na
bàrdachd — spiorad a bha gu dlùth a' tathaich gach
tolman uaine agus cluaineig shàmhaich. Bhiodh
iad ag aithris do a chèile seann sgeulachdan an
cinnich mu shìthichean, mu ghisean, agus mu
thaibhsean. Cha robh cnocan gun a bhruth, no
sruthan gun a ghruagach.

Bha Jeanne 'na h-ighinn shnasaU, ghràdhaich,
agus b'e a tlachd agus a h-àbhuist a bhi cuideachadh
le a màthair gus an fhàrdach a chumail air dealbh.
Dh' ionnsuich i glè thràth obair snàthaid agus
cuigeU. Bha i caomhail, suairce, ri luchd na triob-
laid, agus daonnan frithealach air meadhoinean
nan gràs. Bha aice triuir bhràithrean agus aon
phiuthar. Bha sàmhchair a chlachain air a
briseadh gu minic le ùnaich is connas nan arm.

Jeanne D'Arc 41

Bha eagal nan Sasunnach anns gach dachaidh ;
bha misneach agus dòchas an t-sluaigh air an lag-
achadh, agus bha gach tubaisd is dosgaidh air an
cur air mhanadh do*n Fhraing. Air uairean,
rachadh feuchainn ri comhfhurtachd a tharruing
o ghnàthfhocail dhoillear, a bh'air an aiseag o
mhàthair gu leanabh troimh iomadh Unn. Bha
seann fhiosachdan air an cuimhneachadh, agus air
an ùrachadh. Nach d'rinn MerUn fàisneachd mu
mhàldaig bharrail a bha ri tighinn o dhoireachan
daraich Lorraine ? Nach robh e air a chreidsinn
leis na seann daoine, ceart mar a chailleadh an
Fhraing air tàilleamh boireannaich, gu'n rachadh
a saoradh gu foghainteach le oidhirpean maighdine ?
Nach fada o na bha e air ìnnseadh gu'n tigeadh ainnir
bhòidheach o chòmhnardan Lorraine a thilleadh air
an ais naimhdean na tìre ? Eadar na h-iomraidhean
fìora agus na h-uirsgeulan neonach, bha Jeanne
air a deagh uUachadh, faodaidh sinn a chreidsinn,
chum cluas fhosgailte thoirt do fhiosan dìomhair
a bha i a' faotainn.

Thòisich i ri *' fiosan " spioradail fhaighinn an
uair a bha i trì-bUadhna-deug. An toiseach, thàinig
d'a h-ionnsuidh an t-àrd-aingeal Gabriel, agus dh'
earalaich e oirre tighinn beo gu h-ionraic, naomh,
beusach, agus i fèin a choimhead gun smal o'n
t-saoghal. An dèigh sin, fhuair i taisbean de'n
Oighe Muire, de'n Bhan-naomh Caitrìona, agus de'n
Bhan-naomh Mairearad, agus thug iad uile dhi
aithne shoiUear i fèin 'uidheamachadh gu teannadh
am mach an aghaidh luchd-fòimeart a dùthcha.
Gu minic labhair rithe mar an ceudna an t-àrd-

42 An Ròsarnach

aingeal Mìcheil, is e daonnan air a sgeadachadh le
trusgan de sholus dealrach. Thug esan teann
sparradh dhi seasamh am mach gu gramail às leth
na cathrach rioghail.

" Chan eil annamsa ach caileag bhochd," fhreag-
air ise ; " chan aithne dhomh each a mharcachd
no feachdan a threorachadh.''

Thill an t-àrd-aingeal a thoirt misnich dhi.
Thuirt e gu*n robh neamh a' beachdachadh le iochd
agus truas air tir agus sluagh na Frainge.

Ghuil an nìonag. B'e a miann agus a dùrachd
gu'n giulaineadh an t-aingeal leis i ; ach, aig a cheart
àm, chunnaic i gu'n robh a dleasnas agus a h-obair
gu soiUear fa comhair. Chuir i roimpe a' ghairm
neamhaidh a fhreagairt.

Rè thrì bhadhna bha Jeanne a' faicinn nan
"seallaidhean" agusa' cluinntinn nan ''guthannan; "
agus, rè na h-ùine sin, cha do labhair i umpa ri
caraid no coimheach. Mu dheireadh, mhothaich
i gu'm feumadh i a h-inntinn a leigeadh ri neach
air chor-èigin. Roghnaich i mar a fear-dìomharais
an duine aig piuthair a màthar, Durand Laxart, a
thachair a bhi air aoidheachd an Domremi. Dh'
iarr i air a toirt dhachaidh leis, agus a ràdh ri a
h-athair agus a màthair gu'n do chuir a bhean fios
oirre. Bha Laxart 'na dhuine còir, cothromach,
agus bha aige tuathanachas beag dlùth do Vaul-
couleurs. B'e ceannard-airm a' bhaile sin a bh'air
òrduchadh do Jeanne a ruigheachd anns a' cheud
dol am mach. Dh' aontaich a caraid le mòr thog-
radh ris gach nì a dh' iarr i air, agus, an ceann
latha no dhà, thriall iad am mach air an turus.

Jeanne D'Arc 43

II.

Bha a' mhaduinn ceutach, agus òg-ghathan na
grèine ag òradh nan rèidhlein agus nan sHos. Bha
gach stùchd is mullach air an leth fhalach le sgàile
de cheo tana anns an robh an gorm, an donn, agus
am buidhe, air am measgadh gu maiseach. Aig
ìochdar a' mhonaidh bha a' choille mhòr dharaich
a' sìneadh am mach gu fada mar bhrat-ùlair uaine,
beartach. Cha d'rinn ceolraidh nam preas an cadal-
maidne. Bha an lòn-dubh, an smeorach agus am
bruideargan le mòr dheothas a' taomadh am mach
an ceilearadh bòidheach, miUs. Bha uiseag no
dhà a' cur nam both dhiubh gu h-àrd anns na
speuran, agus bha iomadh eun eile a gabhail pàirt
anns a' chomh-sheirm èibhinn. Bha an drùchd a'
dearrsadh air gach sop is gagan mar shradagan
drillseach daimein. Rathad mòr cha robh ann
no iomradh air a leithid, agus b'ann le socair agus
faiciU a dh' fheumadh luchd-diollaid triall feadh
nam monaidhean. Bha a' Mhaighdean agus a
caraid a' conaltradh a h-uile uair a gheibheadh
iad cothrom. An tràth fhuair iad a' cheud sealladh
de an ceann-uidhe, sheas iad a dh' aon togradh a
ghabhail beachd air an dùthaich eireachdail a bha
mu'n timchioU.

" Tha cor brònach na Frainge air a leigeadh
fhaicinn gu ro shoiUear," deir Jeanne, " leis na
thachair aig Blàr nan Sgadan — is e sin an t-ainm
fo'n tèid an cath a sios an eachdraidh."

44 An Ròsarnach

" Cha chuala mi facal mu a leithid de chath/*
fhreagair bràthar a màthar.

" Fhuair mise brath air an dòigh nach aithne
dhuibhse. Is leoir dhiubh a chluinntinn gu'n do
chuir Sir lain Fastolfe le prasgan Shasunnach an
ruaig air armailt Fhrangaich. Is leoir gu'n d'fhuair
na naimhdean an cuid sgadain dh' ionnsuidh an
càirdean a tha o cheann ràidhe a' cuartachadh baile
Orleans. Is leoir i gu'm bheil spiorad agus misneach
ar luchd-feachd-ne air tuiteam cho ìosal is gu'n cuir
ceudan de shaighdearan Bhedford aii teicheadh air
mìltean dhiubh. Is muladach, gun teagamh, suidhe-
achadh ar dùthcha."

" Am bheil fiughair agad gur comasach dhuitse
cùisean a chur ceart ? "

" Tha e comasach dhomh deanamh mar a dh'
iarradh orm leis an àrd-aingeal."

Air an ath latha chaidh Jeanne agus Laxart a
dh'fhaicinn caiptean Vaulcouleurs. Rinn esan tàir
air a taisbeanan, agus fochaid air a tograidhean.

" Cuir dhachaidh i, agus iarr air a h-athair a
deagh sgiursadh."

B' iad so briathran sgallaiseach a' chaiptein.

'' Tha e mar fhiachaibh orm dol chum an Righ,*'
thuirt a' chaileag bhochd, " agus feumaidh mi a
ruigheachd ged a chaithinn mo chasan gu ruig na
glùinean. Is mòr bu docha leam," thuirt i a
rithisd, " tàmh aig baile gu bhi fuaigheal agus a'
calanas maiUe ri'm mhàthair. Chan i an obair so
mo roghainn, ach feumaidh mi dol 'ga deanamh o'n
is i sin toil mo Thighearn."

"Co do thigheam? "

Jeanne D*Arc 45

" Is e Dia ! ''

Bu dìomhain gach nì a b'urrainn Jeanne a ràdh.
Chan fhaigheadh i raodh no meas o'n chaiptean,
agus b'èiginn dhi tilleadh dhachaidh. Bhuanaich
i air comhluadair a chumail ris na h-aingil, agus
bhuanaich iadsan air a dreuchd agus a dleasnas
a chumail m'a coinneamh.

Mu thoiseach an earraich, 1429, thiU an nìonag
a rithisd do Vaulcouleurs, agus chur i an cèill le
m6r dhùrachd gu'm feumadh i an Righ fhaicinn
roimh mheadhoin a' Charghuis. Mu dheireadh,
ràinig a briathran sìmplidh cridhe a' chaiptein,
agus gheall e dhi air fhacal gu'n toireadh e i an
làthair an Dauphin. An uair a ràinig i a' chùirt
bha i a rithisd air a coinneachadh le teagamhan
agus amharuis. Dhearbh na diadhairean o 'n
cuid leabhraichean gu'n robh i gu buileach air a
mealladh.

** Tha tuiUidh an leabhar Dhè na'n leabhar sam
bith a th* agaibhse," fhreagair Jeanne gu mìn, ciuin.

Coma co dhiubh, fhuair i am fianuis an Dauphin.

" A Dhauphin ghaolaich," labhair a' Mhaighdean,
*' is e is ainm dhomh Jeanne, agus chuireadh mi
le Righ nan Neamhan a chum is gu'n ìnnsinn dhuibh
gu'm bi sibh air bhur n-ungadh agus air bhur crùnadh
aig baile Rheims. An sin bidh sibh nur fo-uachd-
aran aig Righ nan Neamhan, an ti sin is e mar
an ceudna Righ na Frainge.'*

An dèigh iomadh deasbud agus cath-labhairt
chaidh aontachadh mu dheireadh gu'm faigheadh
Jeanne air cheann an airm. Chaidh ^at majeur,
no àrd oifigich, a thoirt dhi, agus a chur fo a facal ;

46 An Rdsarnach

agus chaidh a sgeadachadh leis gach cumhachd
agus ùghdarras a bha dUgheach agus feumail. Thuirt
i gu'n robh claidheamh air a thìodhlacadh air
cùlaibh na h-àrd altair an eaglais a bh'anns a'
choimhearsnachd, agus gu'm bu mhaith leatha
fhaighinn. Fhuaireadh e mar a dh' innis i. Ged
nach do chuir i riamh gu feum e, ghiulain i leatha e,
agus cha do dhealaich i tuiUidh ris. Chuireadh
e an truaiU de shìoda molach, crò-dhearg, a bh'air
a dheanamh riomhach le òr agus airgead. Dh'
uUaich Bàn-righ ShiciU air a son armachd gheal,
loinnearach, a chuid bu phailte air a dheanamh
de airgead. Bha a' chulaidh so a' dealradh gu
ceutach an gathan na greine, agus a' còmhdach
Jeanne o a muUach gu a bonn — de toutes pièces sauve
la teste. Bha'n dùthaich còmhnard mar chridhe
na boise, agus bha an cruth boisgeach so ri fhaicinn
fad mòran mhìltean air gach taobh. Bhiodh e cur
an cuimhne a' phobuiU na dealbhan a b'aithne
dhaibh de'n àrd-aingeal Mìcheil, air an robh an
rìbhinn òg so cho eolach. Chuir i uimpe èideadh
fireannaich.

B' ann air an 27mh de'n Ghiblein, 1429, a bha
crìoch air gach uUachadh, agus a theann Jeanne
am mach air cheann a cuid feachd chum cobhair
agus furtachd a dheanamh air Orleans. B'e a h-aois
aig an àm seachd-bUadhna-deug. Thugadh dhi
inbhe seanaileir, agus bha 'na cuideachd mòran de
sheanailearan eile agus de chaipteanan. Bha ise
air steud-each geal, agus a' giulan brataiche air
a deanamh de anart grinn, geal, le oir shìoda.
Bha innte mar shuaicheantas dealbh an t-Slànuighear,

Jeanne D*Arc 47

agus, air gach taobh dheth, aingeal 'ga shleuchdadh
fèin an suidheachadh aoraidh. Thriall am feachd
air aghaidh ri taobh na Loire gu Tours, agus às a
sin gu ruig Blois. An so dh' fheitheadh beagan
laithnean gus an d' thàinig biadh agus goireasan
eile air an aghaidh.

Bha Jeanne cheana an dèigh atharrachadh iong-
antach a thoirt air beusan agus cleachdaidhean
na h-armailte bige a bha fo a facal. Roimhe sud,
cha robh mòran eolais no aithn aice air dòighean
no cleachdaidhean shaighdearan. Gidheadh, chaidh
i am mach agus a staigh air am feadh gun fhiamh
gun eagal, agus chronuich agus thoirmisg i iomadh
amhlaireachd choirbte a bh'air am meas làn chead-
aichte do luchd-airm. Chuir i grabadh gu buileach
air gach mionnan agus toibheum a bha thuige sud
cho coitcheann, agus bha eadhoin cuid de na h-àrd
cheannardan am feum bòideachadh air am bdton,
o nach faodadh iad ainmean naomha a thoirt an
dìomhanas. Bha'n t-atharrachadh cho iongantach
agus a bha e coimhUonta. A' boisgeadh gu ceutach
'na h-èideadh airgid, bha Jeanne daonnan air a h-ais
agus air a h-aghaidh am measg nam fear colgarra,
agus bha gach teanga neo-gheamnuidh tosdach,
balbh an uair a thigeadh i am fradharc. Cha robh
sgàth sam bith oirre a thaobh a banalais. Mar
a shiubhail an armailt air a h-aghaidh b' iad
laoidhean agus ceol naomh a bu chaismeachd
dhaibh. Feachd a b'iongantaiche cha d'imich
riamh air rathad — 'a cho-sheirm ghasda, na brat-
aichean le'n croisean, agus an cruth dealbhach,
sneachd-gheal ud am marcachd air a cheann. Chuir

48 An Rdsarnach

Jeanne a thaobh mòran de a saidealtas agus de a
h-aillealachd, agus thug i seachad gach òrdugh
agus àithne am briathran àrda, smachdail. Mar
bu trice, bha i a' giulan na brataiche le a làimh fèin.

Mu dheireadh, chaidh Orieans a ruigheachd.
Gu grad, fhuair a' Mhaighdean am mach gu'n deach-
aidh a treorachadh a staigh do*n bhaile air rathad
cùil, ged a bha fios agus cinnt aig a companaich uile
gu'n robh i deonach air a bhi'm bad nan Sasunnach
gun dàil mionaide. Cha robh an so ach toiseach
nan cuilbheartan a bh'air an cleachdadh leis na
seanailearan a chum a h-oidhirpean a mhiUeadh
agus a thoirt gu neo-bhrìgh. Bha eud agus diomb
air na seann laoich so ri bhi 'gam faicinn fèin air an
tilgeadh gu taobh air tàiUeamh caileig fhaoin,
bhathaisich, o na h-achaidhean còmhnard (une
pèronnelle de bas lieu). An e gu'n deanadh ise an
nì sin a dh' fhairtUch orrasan ? Nighean an dubh
oibriche 'ga coimeas fèin ri ridearan eireachdail a
chaith am beatha an cleasachd nan arm ! Bu
thàmailte leo i bhi idir 'nan comunn.

Air an ath fheasgar an dèigh faighinn gu Orleans,
chaidh Jeanne am mach le buidhinn bhig an aghaidh
aon de dhaingnichean nan Sasunnach. Chaidh i
gu ìochdar a bhalla, agus ghairm i air na naimhdean
teannadh gu grad air falbh mu'm biodh e tuiUidh
is anamoch. B'e an fhreagairt a fhuair i sruth bras
de chainnt spìdeil, neo-chneasda, agus cha robh
ainm bu mhiosa na chèile nach deachaidh èigheach
rithe.

Air feasgar na ceud Sàbaide, thachair nì comh-
arraichte is fiach aithris. An dèigh na dinnearach,

Jeanne D'Arc 49

leig Jeanne i fèin 'na sìneadh a dheanamh tacan
cadail. Bha cuid de na h-oifigich eile 'nan cadal
mar an ceudna, agus bha sàmhchair a* riaghladh
feadh an taighe. As a tonn tàmha, leum Jeanne
air a h-uiHnn le cUsgeadh agus eagal. Chaidh a
dùsgadh leis na " guthanna " air an robh i cho
eolach.

" Tha e air iarraidh orm," deir ise, " dol am
mach an aghaidh nan Sasunnach."

Uidh air n-uidh, thàinig i gu bhi 'na geal fhair-
eachadh.

" Tha fuil ar saighdearan 'ga dòrtadh," ars ise ;
" cha d'innis a h-aon agaibh dhomh gu'n robh a
leithid a' dol air aghaidh. Thoiribh dhomh mo
chlaidheamh agus mo bhratach."

A sìos an staidhir ghabh i, agus leum i le cabhaig
air muin an eich a bha nis 'ga feitheamh aig an dorus.
Mharcaich i air falbh le a leithid de astar is gu'n
robh cruidhean an eich a' cur teine às na clachan
ged a bha ghrian fhathasd gu math àrd anns an adhar.
'Na dèigh thàinig a cuid feachd cho luath sa bha
'nan comas. Fhuaireadh am mach gun mhòran
moille gu'n robh cùisean ceart a rèir an rabhaidh
a thug na " guthannan " do Jeanne. Dh' fhalbh cuid
de na seanailearan, gun fhios, an aghaidh nan
Sasunnach, agus iad an geall air buadhan na Maigh-
dine a chur gu feum gun i fèin a bhi 'n làthair. B'e
am miann glòir a' chatha a ghleidheadh uaipe-se, agus
a ghlacadh dhaibh fèin. Cha do shoirbhich leis
an ionnsuidh so dad na b'fheàrr na leis na h-ionn-
suidhean eile a thugadh le muinntir Orleans.

Mar a bha Jeanne a' rèiseadh a sìos am bruthach

D

50 An Ròsarnach

— a bratach a' crathadh, agus a h-armachd gheal a'
dearrsadh — thachair i air na trèin-fhir a' teicheadh
dhachaidh, agus na Sasunnach gu dlùth air an
luirg. Bha'n ruaig 'ga cur gu teth, bras, an rathad
Orleans. Mar ioma-ghaoth nan speur ghabh Jeanne
air a h-aghaidh, agus stad no moille cha d'rinn i
gus an d'ràinig i balla na daingnich Shasunnaich.
Chuir na Frangaich mu'n cuairt, agus thill iad 'na
dèigh. Thòisich an cath às ùr, agus bha e ana-
barrach dìon, fuileachdach. Far am bu teotha an
strìth bha Jeanne daonnan ri a faicinn, a' cumail an
àird a brataich àluinn, agus a' toirt earail agus
misnich do a càirdean. Air a son fèin, cha do
tharruing i claidheamh, agus cha do bhuail i buiUe
o thoiseach gu deireadh na strìthe. ChaiU na
Sasunnaich an càil agus an sùrd. Bha iad a*
mothachadh gu'n robh an oidhirpean air an lagachadh
le cumhachd neonach nach b'urrainn iad a thuigsinn.
Bha an spiorad a' fàiUingeachadh ceart mar a bha
spiorad agus càil nam Frangach air an ùrachadh.
Mu'n deachaidh a' ghrian fodha, bha an daingneach
air a glacadh, agus bha na bh'air mhaireann de na
naimhdean air an cur fo ghlais agus fo iuchair am
baile Orleans. Air an latha màireach chaidh
daingneach eile a thoirt gu talamh, agus mar sin
aon an dèigh aoin, gus an robh Orleans air a shaoradh
o làmhan nan Sasunnach.

Mhair an sèisdeadh o thoiseach gu a dheireadh
rè seachd mhìosan, ach chuir Jeanne crìoch air an
ochd laithean. Is cleachdadh fhathasd le muinntir
a' bhaile coinneamh a ghleidheadh gach bhadhna
air an ochdamh latha de'n Chèitein, agus an taing-

Jeanne D*Arc 51

ealachd a chur an cèiU air son mar a theasairg
Dia an athraichean an 1429. An dèigh na buaidh
iongantaich ud, fhuair a' Mhaighdean ainm ùr. Bha
muinntir a' labhairt uimpe tuillidh, cha b'ann mar
Jeanne d'Arc ach mar La Pucelle d' Orleans.

Bha na seanailearan toileach fuireach car tamail
anns a' bhaile, ach chan fhòghnadh sin le Jeanne.
Bha dhìth oirre tiUeadh gu grad dh' ionnsuidh an
Dauphin, agus fhaighinn air aghaidh gu Rheims,
far an robh e ri bhi air a chrùnadh. Chaidh tiUeadh
mar a dh'iarr i. An so a rithisd bha gach cùirtear
agus neach eile a' comhairleachadh dàil. Mu
dheireadh, chaidh aontachadh gu gluasad, agus
chaidh Gien, Troyes, agus àireamh de bhailtean
mu'n cuairt a ghlacadh agus a thoirt fo cheannsal.
Fhuair am feachd buadhmhor air aghaidh gu ruig
Rheims ; agus, mar a bha e a* siubhail troimh
shràidean a' bhaile sin, bha Jeanne am marcachd
ri taobh an Dauphin. Bha gach sùil air a' chruth
dhreachmhor, gheal a bha giulan na brataiche, agus
bha boireannaich a' cruinneachadh mu'n cuairt dhi
a chum is gu'm faigheadh iad iomall a h-aodaich
a phògadh. Cho luath is a bha gach ullachadh
deanta, chaidh an Dauphin a chrùnadh leis gach
greadhnachas agus mòralachd a bha iomchuidh agus
dligheach.

Bhrùchd an sluagh a staigh às gach cearn a dh'
fhaicinn nam modhannan iongantach agus a bheachd-
achadh air na trusgannan eireachdail leis an robh
an luchd-dreuchd air an sgeudachadh. Am measg
mhìltean eile, thàinig daimhich Jeanne chum a'
bhaile — a h-athair agus a dà bhràthair. Bha'm

52 An Ròsarnach

pobuU làn dealais agus aoibhneis, agus bha biadh
agus deoch air an taomadh am mach gun sòradh.
Mu'n d' fhàg athair Jeanne Rheims, thugadh dha,
le àithne an righ agus a luchd-comhairle, barantas
laghail nach rachadh cìs no càin a thogail gu bràth
tuillidh ann an sgìreachd Domremi. Chaidh an
t-sochair a mhealtainn a nuas troimh na Unntean
gus an d'thàinig Ar-am-mach na Frainge.

III.

Aon uair is gu'n deachaidh an crùn mu cheann
an righ, mhothaich Jeanne gu'n robh a h-obair agus
a dleasnas air tighinn gu crìch, agus air an coimh-
lionadh. Bhuanaich na *' guthannan '' agus na
" seallaidhean " air tighinn 'ga h-ionnsuidh, ach
cha robh na seolaidhean a bha iad a' toirt seachad
cho rèidh no cho soiUear is a b' àbhuist dhaibh a bhi.

" O, Righ ghaolaich," thuirt i, " tha ceann is
crìoch air mo shaothair, agus b' fheàrr leam gu*m
faodainn tiUeadh do Domremi. Ach tha slighe
eile air a comharrachadh am mach dhomh, agus
feumaidh mi a leantainn gus an òirleach mu
dheireadh."

An ceann trì laithean theann an Righ air falbh
a chum seilbh a ghabhail air Paris. Fhuair e fàilte
agus furan o gach baile troimh'n robh e 'siubhal,
agus cha robh neach a thuirt facal 'na aghaidh.
Aig Chàteau-Thierry thàinig Tearlach agus Diuc
Bhurgundi gu còrdadh air son fosadh-còmhraige
rè chòig-la-deug, agus gheall an Diuc gu'n Uubhradh
e thairis Paris aig ceann na h-ùine sin, Cha do

Jeanne D*Arc 53

thaitinn an cùmhnanta so ri Jeanne. oir thuig i sa*
mhionaid gur e bh'aig an diuc anns an amharc ùine
fhaighinn chum tuilUdh feachd a chruinneachadh.
Bha i ceart 'na barail. Mìosan an dèigh sud thog
an obair an fhianuis.

B' ann mu'n àm so a chaill i a claidheamh — am
ball-airm sin a ghiulain i anns gach cath a chuir
i, ged nach d'thug i riamh e às an truaill an aghaidh
duine. Air latha sònruichte, thàinig i gun fhios
air droch bhoireannach am measg nan saighdearan.
Ghabh Jean a leithid de chorruich agus gu'n do
bhuail i an creutair dona le bas a' chlaidheamh.
Bhris e 'na sgealban, ceart mar a dheanadh slat
de ghloine. Chuir an tachartas so dragh agus
smalan air inntinn na Maighdine. Ar leatha gu'm
bu dhroch mhanadh e, agus gu'n do chaiU i, maille
ris a* chlaidheamh, mòran de a seoltachd agus de a
cumhachd.

Cha robh am fosadh-còmhraige agus an dàil a'
tighinn ro mhath ri càil Jeanne, agus, an ùine gun
a bhi fada, thàinig crìoch air a foidhidinn.

" Beau duc,'* thuirt i air maduinn àraid ri aon
de na seanailearan a bha càirdeil rithe, " uUaich an
trup, agus faigh do chaipteanan an òrdugh. En
mon Dieu, par mon martin, tha mi cur romhan
deanamh air Paris gun an còrr fuirich."

Cha ghabhadh i bacadh. Chaidh falbh le
cabhaig, chaidh Paris a ruigheachd, agus chaidh
geata St. Honorè a ghlacadh mu'n d' fhuair na
Sasunnaich dol 'nan tarruing. Air an taobh a
staigh de'n gheata bha clais leathan, dhomhain,
làn uisge. Cba robh fios aig Jeanne air so roinih

54 An Rdsarnach

làimh, agus b'èiginn dhi tilleadh air falbh chum
ullachadh feumail a dheanamh gu faighinn thairis.
Maj a bha i dol air a h-aghaidh air an là màireach,
thàinig teann sparradh o'n Righ nach robh i ris an
còrr dragh a chur air Paris, ach gu'm feumaidh i
dol air a h-ais do St. Denis, far an robh e fèin. Bu
dìomhain do'n Mhaighdin a chur an gèill gu'n robh
an ceann-bhaile furasd a ghlacadh, agus gu'n deanadh
aon oidhirp threubhach, dhiongmhalta a chur an
làmhan Thearlaich. B'e an t-òrdugh rìoghail gu'n
robh i ri tiUeadh do St. Denis, agus cha robh tuillidh
ri ràdh no ri dheanamh.

B'e tilleadh a bh'ann, agus bha sin fada an aghaidh
miann agus inntinn Jeanne. Thug e uaipe mòran
de a misnich — bha a cridhe air a mheatachadh.
Am b'ann an nasgaidh a bha gach ionnsuidh a thug
i air a dùthaich agus a cinneach a shaoradh agus a
theasairginn o chumhachd nan naimhdean ? Bu
choltach gu'm b'ann. Bha aon nì sònruichte a'
toirt dhi sòlais agus comhfhurtachd. A dh' aindeoin
co theireadh e, chaidh Tearlach a chrùnadh aig
Rheims ! Bha i f athasd air a t athaich le ' ' gu thannan ' '
agus " seallaidhean," agus bha iad so 'ga seoladh
gus an strìth a chumail air a h-aghaidh, gun laiseach-
adh, gun mhoille.

Ged a bha'n Righ daonnan a' cur impidh oirre
fois a ghabhail agus foidhidinn a chleachdadh, cha
do sguir e riamh de bhi nochdadh dhi gu pearsanta
gach caoimhneas agus deagh-ghean. Thug e dhi
taigh mòr, eireachdail, le grèidhean sheirbhiseach
— mar a fhreagradh do àrd sheanailear. Thug e
dhi, mar an ceudna, cleoca àluinn òir, a' fosgladh

TEARLACH VII.. Rish nam Prangach

Jeanne D'Arc 55

air an dà chliathaich, gu bhi air a chaitheamh
thairis air a h-armachd. Cha robh meas no modh
a ghabhadh toirt do bhan-diuc nach d*thug e dhi,
agus bha e a' nochdadh gu soillear gu'n robh e 'na
comaine air son a h-oidhirpean foghainteach às a leth
fèin agus a luchd-leanmhainn. Gidheadh, bha e a
ghnàth a' diultadh gu snasail, cùirteil gach asluchadh
a bha i deanamh chum an cogadh a chumail air
aghaidh. B' ann air èiginn a fhuair i a chead gu
dol am mach a chum St. Pierre-le-Moutier a bhun-
tainn o làmhan nan naimhdean.

Dè a their mi mu na h-euchdan a rinn Jeanne
aig a' bhaile so ? Chan urrainn mi ni a ràdh ach
gu'n robh iad anabarrach agus mìorbhuileach. Cha
do shoirbhich ro mhath leis a' cheud ionnsuidh a
thug i fèin agus a feachd, agus bhrùchd na trèin-
fhir air an ais — 'nan ceudan agus nam mìltean.
Bha Jeanne cho dlùth do'n daingnich is a b'urrainn
dhi faighinn, agus mu dheireadh cha robh leatha
ach còignear no seathnar a dh' fhuirich dìleas dhi.
Dh'èigh neach èiginn rithe teicheadh le a beatha.
Thug i dhi a clogaid, agus fhreagair i nach faJbhadh
i gus am faigheadh i seilbh air a' bhaile. Bha
dhìth oirre maidean agus connadh a thional chum
gu'n lìonta an dìg a bha mu'n cuairt do'n bhalla.
Ma mhothaich i gu'n robh i ach beag 'na h-aonar,
cha d' thuirt i smid mu dhèighinn.

" Drochaid, drochaid," dh'èigh i ; " aux /agots
et aux claies tout le monde!*'

B'ann dìomhain a bha gach earail gu i a theich-
eadh.

" Tha agam fhathasd," ars ise, " leth-cheud mlle

56 An Ròsarnach

fear ; oibricheamaid uile mar nach d' oibrich sinn
riamh roimhe."

Bha guth a beoil mar fhuaim thrompaid airgid,
agus bha a gnùis air lasadh le àrd dhealas. Làn
faiteachais, tha eachdraidh ag ìnnseadh dhuinn gu'n
d' thug Jeanne am mach Pierre-le-Moutier 'na
h-aonar. Is e is feàrr leinn a chreidsinn gu'n do thill
an armailt a ghabh an ra-treud, agus gu'n d* thug
i cuideachadh feumail seachad. Eadhoin aig a sin,
tha a' chùis ach beag cho iongantach is a bha i
roimhe, agus chan urrainn sinn a ràdh ach gu'n robh
i mìorbhuileach.

Bha St. Pierre-le-Moutier air a ghlacadh do'n
Righ. Gun dàil bha an ceol air feadh na fìdhle.
Chunnacas gu soillear gu'm faodadh Paris a bhi air
a chosnadh nan d' fhuair Jeanne cumail air a
h-aghaidh, agus cha b'àm e do na Sasunnaich gu cadal
air an raimh. Bha Diuc Bhedford a' siubhail air
feadh na dùthcha mu'n cuairt, agus e a' creachadh
agus a' losgadh, gun truas gun mheachainn. Bha
e a' glacadh air an ais mòran de na bailtean a thug-
adh uaithe le Jeanne. So rinn e, agus bha Righ
Tearlach 'na thàmh — a' cur seachad na h-ùine
gu sòghmhor, sunndach am measg a chùirtearan
miodalach. Bha a ghiulan agus a dhol am mach
a* cur mòr champar air a' Mhaighdin, agus 'ga
toirt ach beag gu eu-dochas. Mu dheireadh chuir
i roimpe a' chùis a ghabhail 'na làimh fèin.

Gun fhacal a ràdh ri duine, dh' fhàg i an caisteal.
Bha builsgean a' chogaidh a nis aig Melun, agus
bha am baile sin air a bhagradh gu searbh leis na
Sasunnaich. Cha robh a' chuideachd a dh' fhalbh

Jeanne D'Arc 57

le Jeanne ro lìonmhor — cha robh annta ach àireamh
bheag — ach 'nam measg bha a dà bhràthair. Thug
na *' guthannan " a nis dhi rabhadh gu'm biodh i air
a glacadh agus air a deanamh 'na prìosanach uair-
eigin roimh Lath Fhèill-eathain. Rinn i aon ùmaigh
eagalach gu'n leigeadh Dia leatha bàs fhaghail an
uair a rachadh a toirt am braighdeanas. Do'n
athchuinge so cha d'fhuair i freagairt. Chuala i
gu'n robh Compiègne an gearr chunnart.

*' J'irai voir mes bons amis de Compiègne,*'
thuirt i.

Ràinig i, agus an toiseach chaidh leatha gu math.
Ar leatha gu'n toireadh i buaidh am mach ach ionnas
'na h-aonar, ceart mar a rinn i aig St. Pierre-le-
Moutier. An uair a bha choltas oirre gu'm bu
leatha gun teagamh cliu an latha, ghabh earrann
de a cuid feachd eagal agus giorag gu'n robh iad
dol a bhi air an cuartachadh. Theann iad air an
ais an deannaibh 'nam bonn. Fhuair na naimhdean
chìocrach iathadh mu Jeanne.

" Rendez vous," ghlaoidh iad gu feargach, a'
caitheamh oirre iomadh ainm gairisneach, breugach.
Rinn ridire sònruichte greim air cirb a cleoca, agus
spìon e i thar an eich. Bha i a nis gu tur am meinn
a cuid naimhdean. Bha i air a trèigsinn leis na
cladhairean a bha i thuige so a' treorachadh. An
robh i air a trèigsinn, mar an ceudna, le cumhachdan
nan neamhan ? Mu'n toir sinn breth luath, lochd-
ach mu'n ghnothach sin, feumaidh sinn a chuimhne-
achadh nach d' thuirt na " guthannan " riamh rithc
— * ' Rach agus dean cobhair air Compiègne. ' ' Thàinig
i am mach do'n chath so gu buileach às a làimh

58 An Ròsarnach

fèin, agus gun ghealladh sam bith ach gu'm biodh
i air a glacadh roimh Lath Fhèill-eathain.

IV.

Mar fhalaisg ris na slèibhtean casa, ruith an
naigheachd air feadh na Frainge agus Shasuinn gu'n
robh a' " bhan-bhuidseach " air a toirt fo cheannsal.
Bha sòlas, sùgradh agus aighear an cùirt Righ
Eanruig VI. Cha lèir dhuinn mòran de threubh-
antas no de uaisle anns a' ghioUachd a fhuair
Jeanne o a naimhdean, aon uair is gu'n d'fhuair
iad greim oirre. Chaidh a glacadh mar sheanailear
air ceann a cuid feachd. Bu phrìosanach cogaidh
i. Anns na Unntean a b'aineolaiche agus bu bhuirbe
bha a leithid sin de phrìosanach saor a chunnart
a bheatha. Bha e riamh air a thuigsinn gu'm b'
fhiach e tuilUdh beo no marbh — theagamh gu'm
faighte èirig mhath air a shon no gu'n leigte prìos-
anaich eile ma sgaoil 'na iomlaid. B' ann cruaidh-
chridheach thar coimeis a bha'n càramh a thugadh
do Jeanne.

B'e umpaidh Frangach a ghlac i ; ach, and dèigh
a toirt o dhaingnich gu daingnich, chaidh mu dheir-
eadh a Uubhairt thairis do làmhan nan Sasunnach.
Uathasan cha b' ion fiughair a bhi ri mòran iochd
no ceanail. Dhruid iad i a suas am prìosan duaich-
nidh Rouen. Chaidh buntainn rithe air dòigh
nach robh gu cUu nan Sasunnach. Ceart mar
a rinneadh air Baintighearn Bhochain le Eideard I.,
chaidh a cur a staigh do crò iaruinn, a ceangal eadar
làmhan, chasan agus amhaich ri posta làidir, dain-

Jeanne U Arc 59

geann, ionnas nach b'urrainn dhi carachadh no
amharc a nunn no'n nall. Chaidh còignear de
shaighdearan borba Sasunnach a chur a staigh do'n
aon t-seomar rithe chum freiceadan a dheanamh
oirre a latha agus a dh' oidhche. Theagamh gu'm
b'e 80 am peanas bu mhiosa bh'aice ri fhulang,
oir, 'na cadal no 'na faireachadh cha robh i mionad
à sealladh nam fear so rè thrì mìosan.

Aon uair is gu'n deachaidh a toirt gu deuchainn
air beulaibh nam breitheamhnan chaidh a leigeadh
am mach às a' chrò, ged a bha i daonnan ceangailt
air chois ri casan a leapa. Ach, car aoin tiota,
cha d'fhuair i à fianuis nam fear-faire gus an latha
san deachaidh crìoch air a beatha. Is dòcha gu'n
robh a' ghioUachd so comh-shìnte ri spiorad dìoghalt-
ach nan Sasunnach. Cheannaich iad Jeanne o
na Frangaich a ghlac i air son sè mìle franc — an
t-suim a rachadh a phàigheadh air son àrd phrionnsa.
Bha iad a' cur rompa gu'm biodh luach am peighinn
aca. Bha iad air an gluasad leis an spiorad a bha'n
Shylock.

Bha tuiU air an deanamh am ballachan an
t-seomair troimh'm biodh na seanailearan agus na
tigheaman ag amharc oirre gun fhios dhi. Gu minic
bhiodh a' chòignear fhear ud a bha daonnan 'na cuid-
eachd ri spòrs agus fanaid, agus a toirt dhi gach mì-
mhoidh agus maslaidh a ghabhadh toirt do chaileig.
Cha b'ann gun deagh aobhar a lean i ri aodach firean-
naich. Eadhoin an uair a bha i ro thinn — ri cluais
bàis — air tàilleamh mìr de iasg mì-fhallain a thugadh
dhi, cha d' fhuasgladh a casan agus cha d' thugadh
boireannach gu frithealadh dhi. Bha gach fritheal-

60 An Ròsarnach

adh air a dheanamh leis na saighdearan fiadhaich,
mì-chneasd ud.

C'arson a chaidh càramh cho aingidh, neo-
bhàigheil a thoirt do'n Mhaighdin mhi-fhortanaich
— ^nìonag mhàlda nan naoi-bhadhna-deug ? Chaidh
a chionn gu*n robh eagal agus uamhunn air feachdan
Shasuinn roimpe, agus gu'n do dhiult iad, às is às,
carachadh no gluasad à Calais gus an rachadh cur
às dhi.

Ma dheireadh chaidh a toirt gu a deuchainn.
B'e talla a bhreimheanais caipeal a' Chaisteil an
Rouen, agus, air a' cheud latha, b'e àireamh nam
breitheamhnan dà fhichead. Bha iad uile àrd an
inbhe agus am foghlum — easbuigean, oideachan-
oilein agus an leithidean sin. Dè an cothrom a
bh'aig caileig nan naoi-bhadhna-deug, a bha buileac
aineolach a thaobh eolas Utreach, an aghaidh na
h-uiread so de cheud sgoilearan na Roinn Eorpa ?
Rè shè laithean bha i air a dlùth cheasnachadh le
fear ma seach o mhoch gu dubh. Cha robh seolt-
achd no ìnnleachd nach do chleachdadh a chum a
ribeadh agus a miUeadh. Fhreagair i gach ceist
gu simphdh ach, gidheadh, gu cùirteil, agus cha
b'urrainnear cearb facail fhaighinn oirre. Riamh
cha do ghabh i giorag no breisleach ; agus ar leam
gu'n robh a giulan an staid a h-irioslachaidh mòran
na b'iongantaiche agus na bu mhìorbhuiUche na
bha e an uair a bha i aig àird a cumhachd agus ri
cath agus strìth air cheann na marc-shluaigh.

Cha deachaidh cùis dhìtidh sam bith a leughadh
am mach 'na h-aghaidh, ach bha e air a thuigsinn
gu'n robh iomadh droch-bheart air a chur às a leth

Jeanne UArc 61

— breugan, toirt an t-sluaigh air seachran, fiosachd
agus gisreagan, mealltaireachd, toibheum an aghaidh
Dhè, buidseachas, iodhal-aoraidh, comhluadair ri
deamhain, agus trèigsinn an fhìor chreidimh. B'e
suim agus brìgh nam freagairtean a bh'air an toirt
seachad le Jeanne gu'n robh i a' làn chreidsinn san
Eaglais a bhos, ach, a thaobh a deanadais agus a
briathran, gu'n robh i a' toirt gèill agus ùmhlachd
do Dhia a mhàin ; nach sguireadh i de bhi a' caith-
eamh aodaich fireannaich gus am faigheadh i àithne
o a Tigheam — uaithe-san a dh' iarr oirre an toiseach
a leithid sin de sgeadach a ghabhail ; nach d'rinn i
toibheum riamh an aghaidh Dhè no a chuid naomh ;
nach robh aice ri ràdh ma dhèighinn nan " guth-
annan " agus nan " seallaidhean '' a bh' air an deon-
achadh dhi ach gu'n robh a comunn gu minic ris
an aingeal Mìcheil agus ris na naoimh Caitriona
agus Mairearaid. Thuirt i nach b'urrainn i an còrr
freagairt a thoirt seachad ged a shlaodadh iad a
corp às a chèile eadar eachaibh no ged a thilgeadh
iad beo i an teine lasrach.

Bha'n deuchainn agus an ceasnachadh so air
an deanamh gu follaiseach — am fianuis gach neach
a thogradh dol a dh' èisdeachd. Bha clèirich an
làthair, agus chum iad cunntas air gach ni a chaidh
a ràdh agus a dheanamh. Bha a' chùirt air a suidh-
eachadh, cha b'ann air son ceartais, ach air son na
Sasunnaich a thoileachadh le Jeanne a dhìteadh.
A dh' aindeoin an cuid chuilbheartan, cha robh nan
comas cearb fhaighinn oirre, agus chaidh an deuchainn
fhoUaiseach a thoirt gu crìch. B'e beachd nan uile
aig an robh inntinnean fosgailte nach do nochd

62 An Ròsarnach

Jeanne dad de nàdur uilc ach gur ann a nochd i,
mur e nàdur aingil, co dhiubh nàdur maighdin
bheusaich, chaomhail, a chum i fèin buileach glan —
gun smal o'n t-saoghal.

Ged nach b'urrainn na breitheamhnan coire sam
bith fhaighinn innte, cha robh nam beachd idir a
leigeadh ma sgaoil. Mar thachair do Phìlat, bha
eagal an t-sluaigh orra, eadhoin eagal nan Sasunnach.
Chaidh a rùnachadh, uime sin, gu'n rachadh a cur
air a deuchainn a rithisd — an turus so gu dìomhair
anns an t-seomar bheag a bh'aice sa phrìosan. Rè
shè làithean cianail, fadalach, chaidh an ceas-
nachadh air aghaidh aon uair eile. Chaidh ascaoin
agus mallachd na h-Eaglais a bhagradh, a rithisd
agus a rithisd, air an nìonaig eireachdail mur aidich-
eadh i gu'm b'ann o ifrinn agus nach b'ann o neamh
a bha na '* guthannan" agus na " seallaidhean " san
robh i a' cur na h-uiread de ùigh. B' fhaoin da-
rìreadh mòran de na ceistean a bh' aice ri fhreagairt.
Chan urrainn mi ach aon no dhà a thoirt seachad
mar eisimpleir air an iomlan. Bha e air a shìor
fharraid dè an àirde bh'anns an aingeal Mìcheil ;
dè cho fad sa bha 'fhalt ; an robh sgiathan air,
agus dè a' chuma bh' orra ; dè an trusgan a bha
uime, agus dè a bha e a' giulan ma cheann. A
chuid bu mhò dhiubh so dhiult i a fhreagairt, do
bhrìgh nach robh gnothach aca ris na ciontan a
bh'air an cur às a leth. Dh' ainmich i, co dhiubh,
gu'n robh aige ma cheann crùn òir a bha anabarrach
bòidheach agus luachmhor. Chrìochnaich an ceas-
nachadh dìomhair amhuil mar a rinn am fear foU-
aiseach — gun nì sam bith a bhi air a dhearbhadh
an aghaidh Jeanne a bha toiUtinn peanais.

Jeanne D'Arc 63

An robh na Sasunnaich a nis riaraichte ? B'iad
nach robh. Dh* fheumta a' chaileag bhochd a chur
air a deuchainn às ùr. Thòisich an ceasnachadh
a rithisd — an uair so an talla mòr a' chaisteil — agus
mhair e o dheireadh a' Mhàirt gu toiseach a' Chèitein.
A rithisd fhreagair Jeanne gach ceist air mhodh a
chur gu amhladh na breitheamhnan a b' àirde am
foghlum agus na seoltachd, agus a thug air prìomh
chlèireach na cùirte sgrìobhadh gu minic an dèigh
bhriathran na Maighdine — Responsio Johannae sup-
erba. Mu dheireadh, dhiult i an còrr a ràdh, agus
chaidh am mòd ma sgaoil.

V.

Eadhoin fhathasd, cha do strìochd cumhachdan
Shasuinn, agus chaidh teannadh ri ìnnleachdan a
dheilbh air son dearbhaidhean eile chur air seas-
mhachd na Maighdine. An àite-mhargaidh chaidh
sgàlan-losgaidh a thogail, an connadh air a chàramh
gu sgoinneil, deas, ullamh gu dol ri bhuidealaich
cho luath sa gheibheadh e an t-sradag. Bha àite
na h-ìobairt air a dheagh uidheamachadh. Cò a
bha ri ìobradh ? Am bi Maighdean mhaiseach
nam feartan agus nam buadh ? Bha mìltean sluaigh
cruinn, air an tarruing astair fhada às an dùthaich
mu'n cuairt. 'Nan suidhe air cathraichean àrda,
le cleocanna àluinn bha na breitheamhnan gruamach,
neo-bhàigheil — dà fhichead sa dhà dhiubh. Thàinig
fosadh air a' chuideachd an uair a chunnacas a
tighinn air aghaidh an carbad cuglach a bha giulan
na h-ighine mhòdhair, shìobhalt a dh' fheumta a

64 An Ròsarnach

dhìteadh a dheoin no dh' aindeoin. Shearmonaich
aon de na pearsachan-eaglais gu snas-bhriathrach,
fileanta. Thug e rabhadh do Jeanne mur
h-aidicheadh i gur ann o Shatan a bha na ' ' guthannan ' '
a bha labhairt rithe gu'm biodh i am meinn a bhi
air a losgadh air an sgàlan ud, agus, an dèigh a bàis,
nach robh leaba feitheamh oirre ach teine ifrinn.

Aig deireadh na searmoin, thòisich an ceasnach-
adh. Bha Jeanne an àmhghar agus an cruaidh-chàs.
Bha a spiorad air a shàruchadh agus air a chlaoidh.
Bha i air a trèigsinn leis an Righ, leis an arm, agus
leis an t-sluagh do'n do choisinn i fuasgladh agus
saorsa o chuing na nàmhuid. Bha i a rèir coltais
air a trèigsinn le cumhachdan nam flaitheas — leis
na h-aingil agus na naoimh do'm b'àbhuist tighinn
chum a misneachaidh. Cha robh sùil ri fhaicinn a
bha gabhail truais dhi, agus cha robh làimh sìnte
chum cobhair a dheanamh oirre. Bha i a' saltairt
an amair-fhìona 'na h-aonar, agus cha b'ioghnadh
a h-anam a bhi air a leagadh a sios fo dhìomhail
misnich. Bha a naimhdean ag iathadh gu dlùth
ma timchioll, agus, ged a shaor i daoine eile, i
fèin a shaoradh cha b'urrainn dhi. B'ann fo a
shamhuil so de shuidheachadh a bha eadhoin
Slànuighear an domhain air a cho-èigneachadh gu
èigheach am mach agus fharraid le mòr dhoilgheas
c' uime thrèigeadh E.

Am b' ioghnadh gu'n do bhris Jeanne bhochd
a sìos an uair a theannadh aon uair eile ri a ceas-
nachadh ? Thuirt i gu'n robh i toileach anns
gach nì a bhi air a stiuradh leis an Eaglais, agus
gu'n cuireadh i uimpe aodach boireannaich gun

Jeanne D'Arc 65

tuille dàlach. Air a' bhonn so fhuair i às le a beatha.
B'i a bhinn a thugadh am mach nach robh i ri a
losgadh, ach ri a cumail ri 'maireann am prìosan
daingeann, air aran agus uisge.

"A mhuinntir na h-Eaglaise {gens d*Eglise),*'
thuirt i, '* thoiribh mi do bhur prìosan fèin, agus na
fàgaibh mi na's faide an làmhan nan Sasunnach."

Bha dhìth oirre faighinn air falbh o'n t-slabh-
raidh iaruinn agus o chomunn piantach a luchd-
coimhead. Chaidh ìnnseadh dhi gu'm bu nithean
sin nach gabhadh deanamh, agus gu'm b'ann an
làmhan nan Sasunnach a dh' fheumadh i fuireach.

Chuir i uimpe deise boireannaich, ach cha b'
fhada rinn i a mealtainn. Air an ath latha b'
aithreach leatha gu'n do ghèill i do luchd a geur-
leanmhainn. C'arson a rinn i an nì mì-cheutach
so gun chead iarraidh no fhaighinn o a *' guthannan ? "
Gun dàil thill i air a h-ais dh' ionnsuidh na culaidh
a bha mar fhiachaibh oirre chaitheamh le àithne
nan naomh agus nan aingeal.

Fhuair na Sasunnaich so am mach. An còrr
fathamais cha robh ri thoirt dhi. Air an 30mh de'n
Chèitein, 1431, chaidh a giulan a rithisd do mheadh-
oin na sràide, agus bha sluagh anabarrach mòr an
làthair. An uair a chunnaic i an connadh thàinig
tiomadh air a h-anam.

" Cha deachaidh mo chorp riamh a thruaiUeadh,
ach tha e an diugh ri bhi air a losgadh gu luaithre."

Mar so dh' èigh Jeanne bhochd agus a corp agus
a spiorad a' criothnachadh agus a' fàillingeachadh.

" B' fhearr leam," thuirt i a rithisd, " an ceann
a bhi air a chur dhiom seachd uairean na bhi aon

66 An Rdsarnach

uair air mo losgadh. Tha mi a' togail mo chùis
gu Dia an aghaidh na h-eucoir a th'air a deanamh
orm."

Chaidh an leus a chur ris a' chonnadh, agus, an
ùine ghoirid, bha an toit dhòmhail, dhubh a' dorch-
achadh an adhair. Dh' iarr i crois a thoirt am
mach às an eaglais a chum is gu'm biodh a sùil oirre
mar a bhiodh i dol gu bàs. Chaidh so a dhiultadh
dhi ; ach ghlac aon de na saighdearan Sasunnach
sgonn de shlait, bhris e i ri a ghlùn na dà leth, agus
cheangail e an dà mhìr gu cabhagach ri chèile.
Chaidh a' chrois so a chumail suas ma choinneamh
na caileige mar a bha na lasraichean 'ga cuartachadh.
Chualas i gu tric a gairm air losa ; agus, leis an ainm
naomh so air a bilean, thug i suas a spiorad. Thuirt
lain Tressat, fear-ionaid Righ Shasuinn — *' Tha sinn
uile caillte, oir loisg sinn ban-naomh ! "

Fhuair na Sasunnaich an toil, agus a nis dh'
fhaodadh am feachdan dol air an aghaidh. Cha
robh mòran buaidh leo an dèigh a' ghniomh chiorr-
amaich ud ; agus, mar a dh' ìnnseadh roimh làimh
leis a' Mhaighdin, chaidh an sgiursadh gu h-ealamh
am mach às an Fhraing.

An ceann fhichead bUadhna, chaidh cùirt ùr a
chur air bonn air son fior chUu na Maighdine fhaighinn
am mach. Cha robh buaidh na b' fhaide aig na
Sasunnaich thairis air na Frangaich, agus dh'
fhaodadh ciall, ceartas agus onair an guthannan
a thogail. Bha cuid de na breitheamhnan marbh,
ach bha mòran dhiubh fhathasd air mhaireann.
Chaidh gathan de sholus dealrach a thilgeadh air
beatha agus giulan Jeanne o a breth gu a bàs, agus

Jeanne D'Arc 67

cha robh ri fhaicinn ach caomhalachd, banalas,
bàighealachd agus eireachdas. Chaidh a chur am
mach à teagamh gu'n d' fhuiUng i gu neo-chiontach ;
agus, a bharrachd air a beatha bhi ionraic, gur i a
bha 'na meadhoin air an Fhraing a theasairginn o
chumhachd nan Sasunnach. Chaidh a h-ainm agus
a cHu a ghlanadh o gach sgleo agus smal, ach bha e
eu-comasach am marbh a thoirt beo. Chaidh a
bràthair a dheanamh na ridire, agus chaidh a
càirdean fhiosrachadh le iomadh meas agus urram.
An dèigh Ar-am-mach na Frainge, is beag gu'n robh
baile anns nach deachaidh carragh a chur a suas mar
chuimhneachan air a' Mhaighdin.

Thug mi seachad am briathran aithghearr eachd-
raidh iongantach Jeanne d'Arc. Is alladh gun
chliu am feasd air baile Rouen gu'm b'ann an taobh
a staigh de a bhallachan a chuireadh i gu bàs. Is e
an t-ionad san robh i air a cumail an cuibhreach
Gethsemane na Frainge, agus is e an t-àite san do
losgadh i Calbhari na h-àirde n-iar. Bidh a luchd-
dìtidh air an cumail air chuimhne mhaireann sa cheart
rathad sam bheil Caiaphas, Herod, agus Pilat.

AONGHAS MaC EaNRUIG.

Rob Ruadh Mac Griogair.

HA*N eil mi cho amaideach is gu'm bheil
mi an dùil, ann a bhi sgrìobhadh nam
briathran so mu thimchioll Roib Ruaidh,
gu'm bheil mi a' cur clach 'na chàrn.
Cha bhiodh sin ach mar gu'm fàgadh
faoileann slige ghuileig air muUach
beinne. Tha 'ainm, mar tha, cho dealrach ; a
ghnìomharra cho iomraideach ; a chliù cho sgaoilte is
nach dean moladh a thogail suas, no càineadh
a leagail sìos.

Is e a b'àill leam, math ri m' chomh-luchd-turuis,
ar n-anail a ghabhail car mionaid ri taobh an ròid
gu bhi g'abhail sonas 'na àileachd, ionadh 'na threun-
achd, misneach 'na bhuaidh.

'* Labhraidh na marbh." 'S e so a tha Rob
Ruadh 'na bheatha ag ràdh : '* Is iad àmhgar,
cruaidh-ghleac, ìobairt, rongaisean an fhàraidh air
an èirich 'anam gu glòir."

Am measg nan daoine mòra a thug glòir do
Albainn tha dà Rob — aig na Goill, Rob Burns, am
bàrd; aig na Gàidheil Rob Ruadh, an curaidh.
Agus cha'n ann air son gu'm bheil e air dheireadh air
ann am mòrachd a tha cuimhne Roib Ruaidh air
a leigeil bàn, am feadh a tha cuimhne Roib Burns
air a chumail uaine ; ach do bhrìgh gur ann am facal
a bha Rob Bums mòr, am feadh is ann an gniomh
a bha Rob Ruadh mòr. Tha fios aig an t-saoghal
nach eil uiread oilbheum ri fhaotainn ann an gèiread

*^

^%;

ROB RUADH MAC GRIOGAIR

Rob Ruadh Mac Griogair 69

facail agus tha ri fhaotainn ann an cudrom gnìomh.
Bithidh Maois sàbhailte gu leòir cho fada 's nach
dean e ach labhairt an aghaidh an droch mhaoir
Eiphitich ; ach an uair a mharbhas se e, agus a
dh' fhalaicheas e a choluinn 's a' ghainmhich thèid
a bhrath do'n tigheama leis an Israeleach a shaor e,
agus feumaidh e teicheadh le bheatha do'n fhàsaich.

Ann a bhi labhairt air Rob Ruadh, buinidh dha
samhladh mòr. Air an aobhar sin, gabhaidh sinn
a' bheinn a dhealraicheas a' ghrian air a h-aghaidh,
am feadh a bhitheas na slèibhtean mu'n cuairt air
an slugadh suas 's a' cheò luasgaich.

Ann am mòrachd stèidh na beinne sin feuch
mòrachd an dream o'n d'èirich ar curaidh. Troimh
na linntean cèin gun àireamh tha'n cinneadh do'm
buineadh e air am faotainn cruaidh, falain, treun
mar a' chraobh-ghuthais is suaicheantas dhaibh,
a dh' aindeoin stoirm, foimeart, beum-slèibhte mol-
achaidh, tuil làmhchas-làidir, is tric a thàinig orra,
agus, le còir a' chlaidheamh, an aghaidh sgrios nam
banna-sgrìobhta rìoghail, a' gleidheil an oidhreachd,
mar fhuair siad i o'n athraichean, a chum is gu'm
biodh an shochd beò 's an tìr. *' Cnuic is sluic is
Arthuraich, ach c'àit' an d'fhàg thu Alpainich."
Cha'n eil e air iarraidh oimn ar sinnsearachd a
thaghadh ; ach tha e am fiachaibh oirnn a bhi
dlleas do chhù ar n-athraichean, agus a bhi leanail
dlùth 'nan ceum. 'Nar cùrsa 's a' bheatha so, bith-
eadh e air aithneachadh oimn gur iad na Gàidheil
thrèin air nach cuireadh nàmhaid cuing, nach
trèigeadh caraid, a bha riamh misneachail ann an
cmadail, seirceil ann an là na buaidh, dhilis, chaoin,
ar n-athraichean.

70 An Ròsarnach

Mar aois na beinne, tha maireanachd cliù Roib
Ruaidh. Nuair a bha e beò air thalamh, cha do
shaoil a chompanaich mòran dheth. Tha aobhar
math air a shon sin. Ann a bhi dlùth dha bha
iad a' faicinn a lochdan, a bha mòr agus lìonmhor
gu leòir, 'nan uile shoiUeireachd gach là, a' milleadh
glòir a mhaith. Nuair a tha sinn dlùth do'n bheinn,
chì sinn na creagan cruaidh agus na slochdan domh-
ain a' cur droch shealladh oirre ; ach nuair a tha i
fada bhuainn tha iad sin air an slugadh suas ann
an glòir a' phurpuir anns am bi i a' dealradh. Is
ann fada uaipe, is cha'n ann dlùth dhith, a chì thu
dè cho àrd 's a tha a' bheinn.

Is i a' bheinn dà chuid a bheir fasgadh air thalamh,
agus beannachadh o nèamh. " Togaidh mi mo
shùilean chum nam beann o'n tig mo chobhair.*'
Ann am meadhon fàsaich Shahara bheireadh aon
bheinn air tìr uaine èirigh suas mu timchioll. Air
na Gàidheil, cha d' thàinig là riamh is motha mhaoidh
air an cur à bith na là Roib Ruaidh ; agus, ged is
beag taing a tha aige air a shon, cha robh duine
riamh ann is motha bha 'na bhalla-dìon na esan.

Cha'n eil na siantan a' miUeadh dreach na beinne ;
is ann a tha iad a' meudachadh a h-àilleachd. Na
sgoran geur tha iad a' grinneachadh. A' mhòin-
teach dhubh, an talamh dearg, an sgàmach bhreachd —
seadh a' bheinn gu lèir — tha iad ag èideadh le trusgan
air a lasadh le goirm is geal, le buidhe is uaine cho
òirdheirc is nach fhaod e bhi air a shamhlachadh
air aodach-cainbe leis an tì is grinne làmh. Am
fasgadh an t-sneachd a chrùnas i, mar neamhnaidean
's a' choron rìoghail, gheibh thu dìdheanan grinn an

Rob Ruadh Mac Griogair 71

earraich a* sealltuinn am mach air an t-saoghal le
sùil cho gàireach thoiUichte 's a gheibh thu anns a'
ghleann is fasgaiche 's an tìr. Na's mò na sin cha
do dhrùidh na h-euceartan a dh' fhulaing Rob
Ruadh air, no na còmhragan 's an do ghabh e pàirt
gu'n tilleadh, gu bhi g'a dhèanamh 'na dhuine
crosda, gulmach, dùr. Is ann a bhris iad a sìos
e gu bhi 'na dhuine simplidh, ciùin, caoimhneil.
Cha robh e na bu teinne air fear na fòimeart gu
luigheachd iomchuidh a thoirt dha, na bha e caoin
ris an dìobrach, aig gach àm, a' deànamh na bha
'na chomas air son na bantraich, agus an dìlleachdan
a chuideachadh 'nan èiginn.

A rèir a sholuis, a neirt, agus a chothruim, bha
Rob Ruadh 'na là aig gach àm air fhaotainn dìleas,
seasmhach, cruaidh ; agus is e ar cuid-ne a nis 'nar
là fèin, le uile dhìchioll ar dà làimhe, a bhi cur air
aghaidh na h-oibre a chaidh a chur am mach dhuinn.

Ann am shùilean-sa, cha'n eil nì air bith 's an
t-saoghal so cho mìorbhuileach ri fuar-chràbhadh
coitcheann na tìre so. A rèir a' chreidimh so,
tha e 'na nì diadhaidh dhuit do chòir a thagradh
air nèamh, ach 'na nì aingidh a leigeil ort gu'm
bheil thu a' faicinn an talaimh idir.

" Nach ann agaibh tha am bàrr math am bliadh-
na ? " thuit mi ri croiteir là.

" B' fheàrr leam," fhreagair e, *' nach robh e
cho math."

" Carson sin ? "

" Tha e toirt m* aire còrr uair thar an leabhair."

Is aoibhneach leam a bhi fòghlum gu'n do sheas
ar curaidh gus a chrìch, agus gur ann mar so a bha,

72 An Rdsarnach

DoL Seachad Roib Ruaidh.

Air leabaidh a* bhàis bha

Gu sàmhach Rob Ruadh,
'S le cridheachan cràiteach

Shuidh 'chairdean mu'n cuairt,
A steach orr' do'n fhàrdaich

Gu fàilidh, gun fhuaim,
Giir òg nuair a thàinig

'S e 'g ràdhtuinn nan cluais:

** MacLabhrainn thug òrdadh

Dhomh fheòraich am bì
Mac Griogair 'toirt còir dha

Tigh'nn fòs ann an sìth,
Gun chuimhne na's mò bhi

Air dòmhlas na strì
A bh' aca gu leòmh'nta

Dol còmhladh 's an t-slìgh'."

Deir Rob : '' Faighibh m' èideadh,"

'S e 'g èirigh le spàirn,
" Mo bhreacan is m' fhèile,

'S ri m' shlèisd biodh an t-arm ;
An nàmhaid a lèir mi

Le h-euceart a ghnà
Gu m' fhaicinn am shlèitrich

Cha'n fheum bhi gu bràth."

Rob Ruadh Mac Griogair 73

Gach nì mar a dh' iarr e

Bha dèanta 's an uair,
'S MacLabhrainn chaidh fhiachadh

Am fianuis Roib Ruaidh ;
Ach feuch mar an t-iarunn

An iargain bha cruaidh,
*S a dh' aindeoin deadh bhriathran

lad riarach' cha d'fhuair :

" A Ghriogaraich ghràdhaich,

Ged bha sinn 'nar rè
Ri agaidh nam blàraibh

A ghnà 'n aghaidh 'chèil'
An diugh ghabh mi dhànachd

Tigh'nn làmh riut chur seul
Air sìorr'eachd ar càirdeis

O'r 'n àit' sinn mu'n tèid."

" MhicLabhrainn, mo mhùimean,

Air chùl biodh gu bràth
Gach aimhreit is tnù bha

'Nar cùrsa 'g ar cràdh,
'S 'nan àite deadh rùintean,

As ùr dhuinn gu'm fàs
Gu dearbhadh mo dhùrachd

Cha diùlt mi mo làmh/*

MacLabhrainn do thriall e

Trom, cianail, gu leoir,
Le mhuilcinn 's e siabadh

O fhiasaig na deòir ;

74 An Ròsarnach

B *e fìor chuir am fiachadh
Gu'n dèanamh aon stoirm

A chraobh thoirt o fhriamhan
'Rinn bliadhnachan mòr.

"Am filidh," Rob Ruadh thuirt,

'* Bheir nuall air a' phiob,
Toirt dhuinn a' phuirt uaibhreach,

Mar fhuair e — ' Cha till,
Cha till mi o'n chuairt so

La tuasaid no sìth' —
Is m' anam bith' gluasad

Gu suaimhneas gun chrìch."

Am port thogt' an àird dha

Gu tlàth-theirmeach, grinn —
*' Le buaidh o na blàraibh

Gu bràth cha tig mi " —
'S am builsgean a' mhànrain

Bho àit* ann an tim,
Ghabh spiorad an àrmuinn

Gu Pàrras a shlìgh'.

*S e sud mar a chriochnaich

Gu sitheil an sàr
A chùrs' 'bhi 's 'na mhiorbhuil

*S an tir so gu bràth ;
A shaorar 's a dhitear,

'Gheibh mi-run is gràdh,
Ach glòir do nach diobair

Na rioghalachd stàid.

Rob Ruadh Mac Griogair 75

Air lic ainm is aois-san

Be'n fhaoineis bhi geàrrt' ;
Càm-cuimhne gun chlaochladh

Beinn Laomainn ni dha,
Gim sgriobhadh na h-aonaich

Tha daonan ag ràdh —
" Rob Ruadh chaith a shaoghal

Le dhaoine fo m' sgàil'."

Neo-choireach an treun bhi

Mo shèisd-sa cha luaidh ;
Ach, feuch ! mar ghath-grèin' air

Na slèibhtean 'cur snuadh,
Tha'n caoimhneas do'n èigneach,

E fèin 'nochd gach uair,
A' dèanamh dhuinn èibhinn

Gur Cèilteach Rob Ruadh.

DOMHNULL MacCaLUIM.

Dàn-Cluiche Cìnneachail Gailig.

u mhiann leam an seadh is farsuinge
a thoirt do na facail " Dàn-Cluiche
Cinneachail." Cha'n eil mi a' cleachd-
adh nam briathran a thaobh dàin-
chluiche a tha a deanamh sgeòil air
earann bheag a mhàin de eachdraidh
cinnich. Ni mò tha mi a ciallachadh tighean-
cluiche air an cumail suas air chosguis na stàta.
Ach is e an seadh a bheirinn do na facail, meur
de litreachas a ghabhas cur an riochd, agus a tha
aig an àm cheudna a deanamh ath-aithris eagnuidh
air gach cor agus priomh-chleachdadh ann an
eachdraidh nan Gàidheal. Is ann de'n cheart
ghnè so a bha dàn-chluiche na Grèige bho shean.
Chaidh solus ùr a chur air na h-ursgeulan aosmhor
le luchd-dealbh nan dàn-chluiche — le Aeschylus,
Sophocles, agus Euripides. Fo làimh nan ughdaran
ainmeil sin thugadh beatha nuadh do bheul-aithris
nan Grèugach. An tlachd a bha aig na diathan
ann an sluagh agus fearann na Grèige ; cliù nan
gaisgeach air bilean nam bàrd ; eachdraidh nan
tighean rioghail a bha 'g an sloinneadh fèin air
cumhachdan a b' àirde n' an cinneadh-daonnda —
is ann bho chuspairean mar iad sin a fhuair muinntir
na h-Aithne fearachadh air beatha chinneadail aig
an robh a sinnsireachd cian nan cian air ais roimh
thoiseach eachdraidh.

Anns an t-seadh fharsuing so, cha'n eil cluich-

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig 77

dhàn Shasuinn de'n ghnè chinneachail. Tha luchd-
àitichidh Shasuinn an diugh air an tamiing bho
iomadh treubh ; agus cha d'thug a* mhòr-chuid
de'n t-sluagh aire shònruichte do'n bheul-aithris
aig treubh dhiu sin seach a chèile. Is e Beowulf
*n a aonar an aon dàn a tha a nis air sgialthaobh de
fhior sheann Utreachas nan Sasunnach. Gidheadh
cha b'ann le beul-aithris, ach le sgrìobhadh a chaidh
a chumail air chuimhne. Agus cha d' rinneadh
feum dheth ann an cluich-dhàin Shasuinn. Tha
sin a nochdadh nach eil cluich-dhàin Shasuinn a'
gabhail suim de sheann eachdraidh na dùthcha.
Mar thoradh air an dearmad sin, tha cUù nan linnt-
ean gaisgeil a dol bàs ; tha ursgeulan agus bàrd-
dachd na seann aimsir a' dol air dìchuimhe ; agus
tha an sluagh miosgaichte a' call èud agus iomradh
a thaobh gach nì a bha ionmholta 'n an sinnsir.
Chithear an dearmad so gu soiUeir anns na dàin-
chluiche Beurla a chaidh a sgriobhadh ri Unn Ban-
righinn Ealasaid. An uair a bhiodh na h-ùghdaran
foghainteach a bha beò 's an latha sin a* sireadh
cuspair an taobh a mach de'n ginealach fèin, thagh-
adh iad ni-èigin a bhuineadh do na Linntean Meadh-
onach, ar neo bhiodh iad air an treòrachadh air
ais, fo bhuaidh ath-bheothachadh an fhoghluim, gu
fiosrachadh nan Ròmanach agus nan Grèugach.
An dà dhàn-cluiche, Lear agus Cymbeline, a tha a
mhàin air an dealbh air sean ursgeulan nan eilean
so fèin, tha iad air an tarruing, cha'n ann bho
eachdraidh nan Sasunnach, ach bho eachdraidh
nan Cuimreach. Agus ma bha na h-ursgeulan
Cuimreach sin freagarrach gu bhi air an suidheachadh

78 An Rdsarnach

ann an cruth dàn-cluiche, carson nach biodh na seann
sgeulachdan Gàidhealach, an Eirinn agus an Alba,
a cheart cho iomasglach anns an t-seadh so ri ur-
sgeulan nan Cuimreach ? Tha na h-uile coltas gu
bheil iomradh Chuchulainn agus ghaisgich na Crao-
ibhe Ruaidhe dluth air dà mhile bUadhna dh' aois.
Faodaidh an Gàidheal da rìreadh a bhi taingeil gu
bheil eachdraidh a shinnsir air a cumail air chuimhne
bhuan le beul-aithris nan ginealach.

Ach cia mar a bheirear an Utreachas a tha toirt
cunntas mu na linntean gaisgeil sin gu bhi a chum
ùrachadh do mhuinntir an latha 'n diugh ? An
deanar sin le bhi beachdachadh air cuibhrionn
de'n t-sean bhàrdachd a mhàin ? An deanar e
le bhi a' sònruchadh earrannan a tha ro-bhinn agus
maiseach ? Cha deanar ! Cha'n eil rainn thaghta
de*n t-sean bhàrdachd ach mar neamhnuidean
a tha toirt eàrlas air luach an ionmhais litreachail.
Ni mò a bheirear beachd cothromach air luach an
ionmhais le sgeulachd air a h-innse no air a sgriobhadh
anns an dòigh choitchionn. Cha'n eil modh na
sgeulachd èifeachdach gu leòr, oir tha e 'buntainn
ris a' chluais a mhàin. A chum gu'm bi aire a'
Ghàidhil air a glacadh cha'n uilear gu'm bi a shùil
air a cleachdadh cho math ri 'chluais. Cha'n uilear
gu'm bi macmeanmna air a bheothachadh le riochd
nan ginealach a chaidh seachad ; le dealbh cleachd-
aidhean nan sinnsir air a cur gu Utireil an gniomh
fa chomhair nan sùl. Agus a chum na crìche
shònruichte so, cha'n eil meadhon is freagarraiche
na an dàn-cluiche GàiUg. Chuireadh am meadhon
so gu h-eagnuidh an cèiU maraon cruth nan sean

Dàn'Cluiche Cinneachail Gailig 79

ghinealach do'n t-sùil, agus beartas an t-seann
litreachais do'n chluais. Bhiodh buaidh agus
beatha as ùr air am buileachadh air na seann sgeòil ;
gheibhte eunntas ceart air na rinn ar n-athraichean
anns an àm a chaidh seachad ; agus bheirte beachd
misneachail air na dh' fhaodamaid a dheanamh
anns na bhadhnaichean ri teachd. Ann a bhi
'beothachadh na cuimhne chinneachail bhithte aig
a' cheart àm a' dùsgadh dòchas cinneachail mar an
ceudna.

Faodar aideachadh nach biodh dàn-chluiche
cinneachail a chum buannachd shaoghalta do'n
Ghàidheal. Cha chuireadh sud òr no airgiod 'na
char. Ciod e, mata, am feum a dheanadh an nì
so dha ? Is e am feum sònruichte a dheanadh so
dha, gu'm biodh a leithid so de nì 'na mheadhon
air a dhion bho dhà chunnart a tha gu mòr a' bagairt
air. Is e a' cheud chunnart diu sin gu bheil e
buailteach air e fèin a chall, agus a bhi air a shlugadh
suas am measg chinneadh eile. Ann a bhi a dear-
mad a chànain mhàtharail tha e maille ri sin a dear-
mad " na carraig bho 'n do bhuinneadh e." Is e
an nì is riatanaiche do'n Ghàidheal an diugh gu'm
biodh e an còmhnuidh a' cumail air chuimhne spiorad
a shluaigh fèin, air eagal mu'n caiU e a chòir-bhreith.
Cia dìblidh, tàireil, an neach sin a chaiU a mheas
air spiorad a shinnsir ! Cha Ghàidheal e, agus cha
Ghall e. Agus cha ghabh Sasunnach duineil ris
mar Shasunnach. Their a leithid sin de neach
gur e an saoghal mòr a dhùthaich, agus an cinneadh-
daonnda air fad a shluagh. Ach is tearc a rinn a
leithid sin de neach mòran feuma riamh d'a mhuinntir

80 An Ròsarnach

no d'a dhùthaich. Tha crìoch nàdurrach air a
tarruing eadar cinneach is cinneach. Chithir an
t-eadar-sgaradh ann an cainnt, an cleachdadh, agus
an litreachas. Agus anns an t-seadh so tha an
Gàidheal eadar-dhealaichte bho gach muinntir eile.
Cha'n eil mi idir a,' dol cho f ada is gu'n canainn gu'm
bu chòr an t-eadar-dhealachadh mòr so a bhi 'seasamh
ann an gnothuichean riaghlaidh siobhalta ; ach
tha e iomchaidh aig an àm cheudna gu'm biodh an
Gàidheal a' cumail greim daingean air na nithibh
is luachmhoire ann an nàdur a mhuinntir. Agus is
e am feum sònruichte a dheanadh dàn-chluiche
Gàilig — a bhi 'cur gu riochdail an gniomh fa chomhair
a shùl nam feartan agus nan subhailcean a bhuinneadh
d' a shinnsir.

Is e an dara cunnart a tha bagairt air a' Ghàidheal
— gu bheil e so-aomta gu bhi call neart agus fior-
ghlaine a mhacmeanmna. Is e an t-aobhar, gu bheil
e mar is trice air a chuartachadh le strì agus ùpraid
an tòir air saoibhreas. A latha agus a dh' 'oidhche
is gann gu bheil nì is ionmholta a' tighinn gu a shùil
agus gu a chluais na malairt agus buannachd aim-
sireil. Tha na nithibh sin, mar is math tha fios
againn uile, glè fheumail 'n an àite fèin. Ged a
tha iad an còmhnuidh 'nam buaireadh anns gach
suidheachadh, gidheadh tha iad 'n am buaireadh agus
'n an cunnart comharraichte do'n Ghàidheal. Tha
sin mar sin a thaobh a' chor anns am bheil e 'g a
fhaotainn fèin an diugh. An uair a tha an Gàidheal
ag ionnsachadh foghluim agus iomadh ni prìseil
bho mhuinntir eile, is e a' bhochduinn gu bheil e
aig a' cheart àm a call a ghreim agus a mheas air na

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig 81

nithibh is gUce agus is prìseile a bhuinneadh d' a
mhuinntir fèin. Nochdaidh mi ciod e tha mi a'
ciallachadh le bhi a beachdachadh air eisimpleir
a tha tuilleadh is cumanta. Seallamaid air òganach
a chaidh a bhreith is àrach ann an ceàm anns am
bheil fathast an t-sean chainnt air a labhairt,
agus na sean chleachdaidhean air an cumail suas.
Gabhaidh an t-òganach a thurus gu Galldachd, agus
cha'n fhada gus an tog e dòighean a' bhaile-mhòir.
Tha e measgachadh leis a' chomunn, agus a fàs
eòlach air na gnàthan ùra a tha tachairt air. Ann
an ùine gun a bhi fada bidh e cho foghainteach,
seòlta ris gach dala fear ann an comh-dheuchainn
na beatha so. Tha gnothuichean saoghalta a'
dol leis gu math, agus is aobhar uaiU d'a chàirdean
gu bheil e cho soirbheachail. Ach mo thruaighe,
is ro choltach gu bheil beud agus call ag èirigh dha
fèin aig an àm cheudna. Tha e 'call, a chuid 's a
chuid, nam faireachdaidhean tiorail agus am mac-
meanmna beothsdl a bha buailteach dha ann an
làithean 'òige. Aig toiseach a thurais, bha e cleachd-
ta ri bhi cluinntinn nan sgeulachd agus na bàrdachd
a thàinig a nuas le beul-aithris nan ginealach. Tha
fios gu math gu bheil buaidh air leth aig na nithibh
sin gu bhi foghlum nam faireachdaidhean agus am
macmeanmna. Ach a nis, air do'n òganach so
fàs 'na dhuine anns a' bhaile-mhòr, tha na h-uile
coltas gu'n do leig e na nithibh sin air dìchuimhne.
Tha beàma mhòr eadar an cor anns am bheil e
nis agus an cor anns an robh e uaireigin. Tha sin
fìor a thaobh obair cinn agus obair làimhe. Ach
tha e mar an ceudna fìor a thaobh na nithibh anns

82 An Rdsarnach

am bheil e faotainn fuasglaidh agus toil-inntinn
bho a shaothair. Tha an fhearas-chuideachda anns
am bheil e a nis a' gabhail tlachd gu tur eadar-
dhealaichte 'n a gnè bho 'n cheòl-gàire a bheireadh
subhachas dha an tùs 'òige. Tha beatha an duine
so uime sin air a roinn 'na dà earrainn — a' cheud
chuid dhith air a cumadh fo bhuaidh na Gàidheal-
tachd, agus a' chuid eile fo riaghladh spiorad a'
GhoiU. Is ann aig a leithid sin a dh' uair a bhiodh
dàn-chluiche Gàihg a chum cuideachadh agus ùrach-
adh dha. Bheirte air an ais gu a chuimhne làithean
'òige le 'n uile ghreadhnachas ; bhiodh a chridhe air
a cheangal as ùr r'a dhùthaich fèin ; agus bhiodh
fhaireachdaidhean agus a mhacmeanmna air an
cumail gun bheud am measg malairt is còmhstri
a' bhaile-mhòir.

Mhothaich cuid de sgriobhaichean glice gu bheil
air uairibh adhart iongantach a' tighinn air litreachas
cinnich a thàinig troimh dheuchainn cogaidh. Is
ann mar sin a thachair anns a' Ghrèug an dèidh
a' chogaidh an aghaidh na Peairse, agus ann an
Sasuinn an dèigh a gleachd ris an Spàinn. A rèir
an eisimpleir cheudna is coltach gu'n tig iomadh
atharrachadh air litreachas nan dùthchannan Eòrpach
a tha an diugh a,' cur an cèiU an uile neart ri uchd
catha. Anns an rioghachd so fèin chithear a cheana
gu bheil fèin-aicheadh, agus iomadh subhailc eile
'g an nochdadh fèin as ùr mar thoradh air na h-
àmghairean gus am bheil an sluagh air an gairm.
Is dualach mar an ceudna gu'm faicear cuid de na
subhailcean sin 'gan deanamh aithnichte air mhodh
nuadh anns na litreachais Eòrpach. Chithear gun

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig 83

teagamh an caochladh so anns an dàn-chluiche mar
anns gach meur eile de litreachas. Dh' fhaodte
uime sin dàn-cluiche GàiHg a mhisneachadh anns an
linn ùir a tha dlùth air làimh — linn anns am bidh
(tha sinn 'an dòchas) gnàthan agus beusan air an
àrdachadh an dèidh gach trioblaid troimh an d'
thàinig an shiagh. Air an latha 'n diugh, an uair
a tha beatha agus inntleachd na Roinn Eòrpa a
caochladh air dhòigh nach fhacas riamh a comharta,
tha cothrom ùr aig a' Ghàidheal gu bhi 'taisbeanadh
nam buadhan inntinn is spioraid a tha cho dualach
dha. Ann an ùine ghoirid, bidh tuigse agus aig-
nidhean an t-sluaigh deas gu bhi deanamh greim
air nìthean annasach ris nach robh iad cleachdta.
Is e sin an cothrom a bu chòr a ghlacadh gu bhi
cur fo chomhair a' Ghàidhil nan smuaintean agus nan
iarratus a bha uaireigin cho beò, blàth, ann an
uchd a shinnsir. Tha aon ni cinnteach — gu bheil
a' bhreug agus an fhoill an diugh air fàs cho suarach,
neo-mheasail agus gu'm feumar luach as ùr a chur
air bòid agus briathar. Ri Unn ar sinnsir b' àbhaist
do fhacal gaisgich a bhi cho urramach, seasmhach,
ris a' ghaisgeach fèin. Agus is ann mar sin a dh'
fheumas a bhi anns an àm ri teachd, ma tha onair a'
dol a mhairsinn air thalamh am measg dhaoine.
Dheanadh dàn-chluiche GàiHg seirbheis shònruichte
le bhi càradh cudthrom air soluimteachd a' mhionnan
a chaidh a dhaingneachadh le bann cùmhnanta.
Is ann de'n ghnè sin a tha na moraltan is fearr a
tha air an nochdadh ann an litreachas na Gàilig.
Anns an linn ùir, bidh mar an ceudna piUeadh a
chum a bhi beachdacbadh air obair Nàduir, agus

84 An Rdsarnach

bidh àicheadh air a dheanamh air iomadh nì feallsa
gun bhrìgh. Is gann gu'm b' urrainn caochladh
teachd a bu mhò a gheibheadh a dh' fhàilt na sin,
am measg luchd labhairt na GàiUg co dhiù — maise
agus diomhaireach Nàduir, air muir is tìr, air cuan
is raoin is beinn, mar a chaidh gach maise dhiu sin
a sheinn is a luaidh ann am bàrdachd agus ann an
sgeòil nan Gàidheal.

Cha'n eil fada bho na b'àbhaist do bhàird is do
sgrìobhaichean a bhi cur feum, araon ann an rann
is an rosg, air comhsamlachdan bho'n t-seann
litreachas. Beagan is mu leth-cheud bUadhna
air ais cha bhiodh tiUeadh sam bith air na bàird
a bhi tarruing bho na seann sgeòil mu Chuchulann,
mu Fhionn, agus mu Dhiarmad, gu bhi cur solus
air a' phuing a bhiodh iad a' laimhseachadh. Is
tric a rinneadh sin gu h-eirmseach, abartach, agus
bhiodh an luchd-leughaidh a' tuigsinn gu math ciod
a bhiodh an t-iomradh a' ciallachadh. Leis a'
mheadhon so bha dlùthcheangal air a chumail suas
eadar an seann Utreachas agus an ginealach a ta
beò ; agus bha rann is rosg na h-aimsir a ta làthair
a' faotainn snas is inbhe le earrannan taghta bho na
seann sgeòil. Ach mu mheadhon an naoidheamh
linn deug thòisich an cleachdadh so ri dhol gu mòr
air dearmad, gu h-àraidh ann an Alba. B'e an
t-aobhar gun teagamh air an atharrachadh sin gu
bheil gnàth is dòigh na Beurla a' faotainn làmh
an uachdar am measg nan sgrìobhaichean GàiUg.
Ach cia b'e air bith an t-aobhar, tha e soiUeir gu
bheil rosg is rann air an lagachadh agus a' call
mòran de'm brìgh mar thoradh air an dearmad sin ;

Dàfi'Cluiche Cinneachail Gailig 85

agus gu bheil mar an ceudna an dlùthcheangal a
bu chòr a bhi eadar saothair ar sinnsir is ar saothair
fèin 'g a shior-fhuasgladh agus a' dol am mugha.
Ach bhiodh e comasach do dhàn-cluiche Gàilig
an dearmad mi-fhortannach so a leasachadh. Bhiodh
ùigh agus aire nam bàrd air an tionndadh a ris gu
bhi deanamh feum de chuibhrionn de na seann
dàin ; bhiodh aonachd is càirdeas air am buileachadh
maraon air na seann sgeòil, agus air saothair litireil
a' ghinealaich so fèin ; agus bhiodh an inntinn
choitchionn air a beartachadh le tachartais is
iomraidh bho eachdraidh nan linntean gaisgeil.

Is fìor gu bheil earrann mhòr de lìtreachas na
Gàilig air a ghlasadh suas ann an cruth cainnte a
tha dorcha do Ghàidhil an latha 'n diugh. Ged a
thuigeas Gàidhil Albann is Eirinn cànain an ath-
raichean mar a tha i air a labhairt aig an àm so,
gidheadh is e àireamh ro bheag dhiu a shaothraich
gu bhi faotainn eòlas air a cheart chànain mar a
bha i air a labhairt is air a sgriobhadh bho chionn
còrr is mìle bUadhna air ais. So mata seirbheis
àraidh a bhiodh e comasach do dhàn-cluiche a
dheanamh do ar ginealach fèin. Dh' fhaodte, air
a' mhodh so, na briathran aosmhor a tha air an
tasgadh anns na seann rolaichean a chruth-ath-
arrachadh gu cainnt an fhicheadamh hnn. Is
cinnteach gu'm biodh so annasach air a' cheud
oidheirp, ach cha 'n eil fhios carson nach biodh
am meadhon sin measail aig an t-sluagh. Tha e
dearbhta gu'n do nochd an Gàidheal iomadh uair
a chomas air a bhi gabhail eòlais air litreachais
muinntir eile. Ghlac e ann an tomhas mòr greim

86 An Rdsarnach

làidir air litreachas nan Sasunnach, nan Ròmanach,
agus nan Grèugach. An uair a bha a Htreachas
dùthchasail fèin air a ghlasadh suas mar a thubhairt
mi, rinn e greim air an ionnsachadh sin a bha fos-
gailt dha. Rinn e greim air an ionnsachadh sin,
cha b'ann a chionn gu'n robh e ni b' àirde na foghlum
a shinnsir fèin, ach a chionn nach robh e cho duilich
dha na cainntean sin a thogail a bha coitchionn do
iomadh cinneach eile mar an ceudna. An dèidh
na h-uile nì, is e a ghUocas dùthchasail fèin is nà-
durraiche gu mòr do'n Ghàidheal. Tha an seann
eideachadh Gàidhealach a' taisbeanadh gu soilleir
nam buadhan àraidh a tha comhcheangailte ris a'
Ghàidheal. Bu chòr gu'm biodh sud cho taitneach
leis agus cho buannachdail dha ri gaoth fhiorghlan
nam beann. Ged a ni Beurla a' chùis do'n Ghàidheal
ann an gnothuichean malairt, gidheadh tha nì èiginn
'n a nàdur nach urrainn do chainnt nan Gall a
shàsuchadh. An trusgan cainnte anns an robh
spiorad a' Ghàidhil air èideadh air tùs, am bheilear
a nis a' dol a thilgeadh an trusgain sin air falbh
mar nì nach fiù, agus an dean sinn oidheirp air
spiorad a' Ghàidhil èideadh ann an culaidh nach
eil dualach dha ? Ged a tha litreachas nan Gall
gun teagamh mòr agus cumhachdach, gidheadh tha
buadhan anns a' Ghàidheal nach eileas idir a' gairm
am follais le litreachas nan Gall. Agus is ann mar a
bhios an Gàidheal ann am beò-cheangal ri inntinn
a shinnsir fèin a bhios e comasach air a bhi 'nochd-
adh a bhuadhan sònruichte — mar a ta deòthas a
mhacmeanmna, is an loinn neo-thalamhaidh a
bhuineas do shaothair nam bàrd bho shean. Ma

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig 87

tha Gàidhil an latha 'n diugh riaraichte gu'm biodh
iad air an dùnadh a mach bho na nithean sin a
tha cho dualach dhaibh, agus mur a bi na ceart
bhuadhan a dh' ainmich mi air an cur gu feum,
is fior gu'n tèid na buadhan sin bàs a chion cleachd-
aidh. Ach air an làimh eile, n' am bithte le dàin-
chluiche GàiUg a' toirt nan nìthean luachmhor sin
fo chomhair ginealach an latha 'n diugh, bhiodh e
buailteach gu'm biodh cridhe a Ghàidhil a' freagairt
'n a chom ri cuimhneachadh na dìleab a dh' fhàgadh
aige ; bhiodh a thoil is a dhealas air am brosnuchadh ;
agus le bhi a' cur a chomasan inntinn gu na buil a b'
àirde, bhiodh e nì bu choltaiche gu 'n gabhadh an
Gaidheal 'àite fèin am measg nan cinneach fogh-
lumaite.

Tha trì nìthean a tha iomchaidh gu sònruichte
airson dàn-cluiche Gàihg anns am biodh suspainn
agus cudthrom. Is e a' cheud nì dhiu sin an
sgriobhaiche a bhiodh comasach air na seann sgeòil
a chur ann an alt cothromach. Is e an dara ni
am fear-gniomha a chuireas e fèin ann an cruth is
riochd neach eile ; agus an treas nì an cànain, a tha
mar inneal ann an làimh an sgriobhaiche gu 'bhi
a' cur an cèill gu cothromach seadh is brìgh nan
sgeul. Cha'n uilear a bhi a' toirt fa near uime sin
co-dhiu a tha an Gàidheal, mar dhuine, foghain-
teach gu leòr gu bhi a sgriobhadh agus a riochachadh
dàin-cluiche ; agus, a thuiUeadh air sin, co-dhiu a
tha a' Ghàilig 'n a meadhon freagarrach airson na
crìcbe ceudna.

Tha cuid de na h-ùghdaran Sasunnach, mar a
ta Matthew Amold, a' cantuinn gu bheil lethsgod

88 An Ròsarnach

nàdurrach air a' Cheilteach (an Gàidheal agus an
Cuimreach maraon). Is e an lethsgod sin eadhon,
gu bheil na faireachaidhean a riaghladh tuiUeadh
mòr is a' chòir ann an nàdur a* Cheiltich. Tha
sin a' ciallachadh gu bheil lagachadh air na comasan-
inntinn, a chionn gu bheil na mothaichidhean agus
na h-aignidhean ro-luaineach. Tha Amold a* cur
as leth a* Cheiltich nach eil breithneachadh no
foghaidean gu leòr aige airson na gnè-oibre is àirde
ann an inntleachd. Agus, ro thric, bha na Ceiltich
riaraichte leis an dìteadh so, a chionn gu'n robh an
ràdh air a chomhlachadh le briathran brosgulach a
thaobh nìthean a tha ionmholta ann an nàdur a'
Cheiltich. Ma tha na thubhairt Arnold uile fìor,
cha 'n fhaodar a bhi cur earbsa air bith anns a'
Ghàidheal mar ùghdar dàn-chluiche. Cha 'n eil
mi idir ag aideachadh gu bheil an fhirinn aig
Amold. Cha 'n eil an Gàidheal a dh' easbhuidh
nan toimhsean agus na foghaidean a tha iomchaidh
airson obair sgileil ann an litreachas de ghnè air bith.
Tha saothair nan sgriobhaichean Eirionnach agus
Albannach, a sgriobh iomadh dàn-cluiche bho chionn
beagan bhUadhnaichean ann an GàiHg, a' dearbhadh
nach eil iad idir faoin agus socharach a thaobh am
beachd air cor agus beusan a' chinne-dhaonnda. Agus
ma shònmicheas sinn eisimpleir àraidh de Ghàidheal
Albannach, gheibhear ann an oibribh an Ollaimh Niall
Mhic an Rothaich na ceart nìthean a dhearbhas gu bheil
Amold meallta anns a' bhreith chlaoin a thug e.
Anns an leabhar lain Aluinn gheibhear na buadhan
is feumaile airson dàn-cluiche. Cha'n eil èis gUocais
air an ùghdar ann a bhi a' sgaoUeadh fa chomhair

\ Dàfi'Cluiche Cinneachail Gailig 89

aa leughadair dòigh agus gnè nam pearsachan fa
leth anns an leabhar. Ni mò tha cion foghaidean
no breithneachaidh air ann a bhi cur nan tachartas
an ahan a chèile. Dh' fhaodte dàn-cluiche a dhealbh
as an leabhar ud cho grunndail, tonuisgeil 's a chaidh
a sgriobhadh eadhon ann am Beurla fèin, anns an
linn so. Faodar a bhi* comhdhùnadh gu bheil an
t-eisimpleir so a toirt fiannuis calg-dhìreach an
aghaidh a' bheachd aig Amold.

A chionn 's gu bheil faireachaidhean beothail
aig a' Cheilteach, tha coigrich air uairibh a smaoin-
eachadh gu bheil e gu tùr fo bhuaidh a chuid fair-
eachaidhean. Cha 'n eil sin mar sin ; gidheadh tha
aignidhean blàtha cho feumail ri reusan fèin ann a
bhi toirt breith cheart air beatha an duine. Tha
e ro-bhuailteach gu'm bi am beachd a bheirear le
reusan a mhàin tuilleadh is fuar, cruaidh, agus
neo-thruasail. Tha e iomchaidh uime sin gu'm
biodh faireachadh agus reusan a' còmhlachadh a
chèile ann an sgriobhadh an dàin-chluiche. Cha'n
eil a mhothaichidhean tiorail 'n an lethtrom sam
bith do'n Cheilteach anns na dreuchdan sònruichte
anns am bheil tuigse làidir agus comasan reusain
ro-iomchaidh. Oir, an uair a bha na rioghachdan so
fèin ri uchd a cruaidh-chàis a sireadh duine ceann-
sgalach, breithneachail, a chuireadh a luchd-oibreach
an òrdugh a chum crioch àraidh, is nì iongantach
leinn nach do thagh i idir Sasunnach, ach Ceilteach,
gus an dleasdanas cudthromach so a choimhlionadh.
Agus mur eil faireachadh 'n a lethtrom do'n Cheilt-
each anns na dreuchdan, carson a bhiodh sud 'n a
lethsgod dha ann an toirt breith air beatha agus cor
an duine mar ann an dàn-chluiche ?

90 An Ròsarnach

Is e an dara ni a tha riatanach airson dàn-cluiche
Gàilig eadhon am fear-gniomha a chuireas e /èin
ann an riochd neach eile. A chionn nach robh an
t-alt so air a chleachdadh am measg nan Gàidheal
cha'n eil iomradh mòr sam bith ri' chluinntin mu'
dheighinn anns a' GhàiUg. Ach faodar a chantuinn
le làn chinnt, gu bheil comasan sònruichte aig a'
Ghàidheal airson soirbheachaidh anns an alt so.
Tha aignidhean a' Ghàidhil so-ghluasadach. Agus a
ris a chionn gu bheil a mhacmeanmna beothail,
tha e furasda dha sgeul a chur fo chomhair inntinn
fèin gu dian, drùighteach. Mar sin, an uair a tha
macmeanmna beothail, faireachaidhean truasail,
agus dealas dian a còmhlachadh a chèile anns an aon
phearsa, cha 'n eil e duilich idir d'a leithid sin de
neach e fèin a chur gu rianail an riochd aoin eile
ann an dàn-cluiche. Bha mothachadh soiUeir aig
ar sinnsir air an eadar-dhealachadh a tha eadar na
pearsachan a tha air an luaidh anns na seann sgeòil.
Cha bu lugha na tuigse fior-chothromach air a'
chùis a chumadh greim air gnè is dòigh gach pearsa
fa leth, co-dhiu is e Cuchulann, no Fionn, no Diarmad.
Cha 'n eil nàdur no cleachdadh gach aoin dhiu sin
air am measgachadh gu neo-iomchaidh, ged a bha
iad uile air an luaidh anns na sgeòil fad cheudan
bliadhna. Agus, air an làimh eile, tha mòran de
litreachas na GàiHg, maraon an rosg is rann, air a
dhealbh an cruth còmhraidh. Tha sin a nochdadh
ciod e cho nàdurrach 's a bhiodh e do 'n Ghàidheal e
fèin a chur gu h-eagnuidh ann an ionad neach eile
ann an dàn-cluiche.

Ach a thuiUeadh air na nithean sin, tha cothrom

Dàft'Cluiche Cinneachail Gailig 91

eile aig a' Ghàidheal a thaobh an ùr-labhraidh a

thàinig a nuas uige mar dhìleab bho na hnntean a

dh' fhalbh. Cha d' thugadh beachd fior-choth-

romach riamh air a' mhodh bhlasda anns am b'

àbhaist do na seanachaidhean a bhi ag aithris nan

sgeul 's a seinn nan dàn. Le bhi an còmhnuidh a'

sireadh maise cainnte ràinig iad air alt ciatach,

snasmhor, air chor is gu'n d' èisd an sluagh le tlachd

is toil-inntinn ri am briathran. Bha sin uile aith-

nichte ann an riaghladh an gutha agus an eugais.

Agus cha'n eil teagamh nach e so is aobhar air a'

mhodh chùirteil, agus air a' ghiùlan eireachdail

a chuireas iongnadh air coigreach, an uair a labhras

e anns a' Ghaidhealtachd ri luchd-àitichidh na

dùthcha sin, ged a bhiodh iad aig a' cheart àm iosal

gu leòr ann an crannchur, agus aineolach gu tur

air cainnt a' GhoiII. An uair a bheirear fa near

gur ann glè ainneamh a gheibhear an gnàthachadh

suairce so am measg na tuath choitchionn ann an

tirean eile, faodar a bhi' comh-dhùnadh gu bheil

na beusan flathail ud nàdurrach do 'n Ghàidheal.

Is mòr, uime sin, an cothrom a bheireadh na dòighean

oileanach so dha, a chum a bhi a' fàs deas is èif-

eachdach an alt an fhir-gniomha. Tha mòran an

crochadh air an dùrachd leis an gabhair an gnothuch

so as làimh leis a' mhuinntir a tha saoithreachadh

ann an aobhar na Gàilig. Rinn sgoilearan na

h-Eirinn brosnuchadh mòr a thoirt do alt an dàin-

chluiche anns a' Ghàihg. Tha sgriobhadairean

Albannach a' leantuinn anns a' chois-cheum cheudna,

agus tha cuid dhiu a' deanamh suas dàin-chluiche

a tha lionneil, beothail. Is mòr am beud nach eil

92 An Ròsarnach

an saoithreachadh so air a chur an riochd aig na
coinneamhan GàiUg. Tha an dleasdanas so mar
fhiachaibh air A' Chomunn Ghàidhealach. Bu
chòr na h-uile cothroma ghlacadh air a bhi 'mis-
neachadh nan sgriobhadairean sin a dhearbh an
làmh a cheana. Agus bu chòir gu'm biodh duaisean
air an tairgsinn airson deuchainn ann an alt an
fhir-ghniomha. Agus tha meadhon eile ann tre
am faodadh an sluagh fàs eòlach a chuid 's a chuid,
air modh an dàin-chluiche. Mhothaich mi gu
tric anns a' Ghàidhealtachd, an uair a nithear
oidheirp gu bhi 'toirt fearas-chuideachda le dàin-
chluiche, gu bheil sin air a deanamh anns a' Bheurla.
A nis tha so 'n a chall is 'n a mheatachadh mòr
do'n GhàiUg am measg na h-òigridh. Bu chòr
gach aon oidheirp de'n t-seorsa sin a bhi air a dean-
amh anns a' Ghàilig. Bhiodh sin a toirt cothrom
do'n luchd-gniomha is do'n luchd-èisdeachd a bhi
a fàs eòlach air alt is cleachdadh an dàin-chluiche.

Is e an treas ni iomasglach a chum na crìche a
ta againn anns an t-sealladh, eadhon a' Ghàilig
fèin mar inneal ann an seirbheis an fhir-sgriobhaidh.
A thaobh freagarrachd na GàiHg do'n ghnothuch
àraidh so, cha 'n eil àicheadh nach eil i foghainteach a
thaobh comas aithris is beachdachaidh, agus cuid-
eachd a thaobh saoibhreis a foclair. Tha fear-
sgriobhaidh an dàin-chluiche a' cur feum gu sòn-
ruichte air dealbh-bhriathar ; is e sin, air beachd
is facail a tha cho so-thuigsinneach do thùr an luchd-
èisdeachd 's a tha dealbh air cairt soilleir do an
sùilean. Agus mar sin tha am fear-sgriobhaidh a'
cur feum air inneal a tha beairteach ann an cainnt

Dàn-Cluiche Cinneachail Gailig 93

shamhlachail, mar a ta riochd-bhriathar, coimeas,
is comhsamhlachd. Faodaidh gu bheil a' Ghàilig
cho goireasach ri cànain air bith anns gach cruth-
cainnte a tha riatanach airson dàn-cluiche. Gun
teagamh, tha i saoibhear anns na h-innleachdan a
chleachd na bàird gu bhi' foiUseachadh araon maise
Nàduir, agus aignidhean an duine. Agus tha
rannachd de iomadh gnè, maille ri comh-Utireachd is
comh-fhuaimneachd, na 'n cuideachadh mòr gu
bhi cur seadh is faireachadh an cèiU.

Tha a' GhàiUg 'n a h-inneal fhreagarrach a thaobh
pailteas anabarrach a foclair. Tha am pailteas sin
ri' fhaicinn 's ri' chluinntinn an diugh fèin an Alba
is an Eirinn. A rèir cunntais an OUaimh Dùghlas
na h-Ide, tha mu thrì mìle facal air an labhairt
fathast ann an Siorramachd Roscomain, le muinntir
do nach urrainn leughadh no sgriobhadh. Agus
tha an t-oileanach ceudna a' cantuinn gu bheil
timchioll air còig mìle facal air an uisneachadh ann
an ceàm iar-dheas na h-Eirinn. Agus ged nach d'
rinneadh cunntas eagnuidh mar sin le sgoilear
GàiHg a thaobh roinn air bith de'n Ghàidhealtachd,
tha mi a' làn chreidsinn gu' bheil àireamh nam
facal a tha air an cur am feum bho latha gu latha
ann an cèamaibh sònmichte de'n Ghàidhealtachd,
a' cheart cho àrd ri àireamh an fhoclair a tha gu
làitheil air a chur am feum anns a* Ghàilig Eirions
naich. Gheibhear beachd soiUeir air beairtea-
na GàiUg an uair a bheirear fa near nach 'eil an
tuath choitchionn aig am bheil à' Bheurla mar
chainnt mhàtharail, ag uisneachadh ach mu eadar
trì 's a ceithir de cheudan facal a mhàin. Is e sin rì

94 An Ròsarnach

ràdh, a thaobh na tuath Ghallda agus Ghàidhealaich,
aig am bheil an crannchur saoghalta co-ionnan, gu
bheil na Gàidhil ann an seilbh air seachd facail
eadardhealaichte, mu an aon fhacal air am bheil an
Gall eòlach. Agus is e an t-aobhar àraidh mu am
bheil a' GhàiUg cho pailt so, gu 'n robh na seanach-
aidhean a' measgachadh leis an t-sluagh chumanta.
Bha e 'n a chleachdadh aig ar sinnsir a bhi faotainn
fearas-chuideachda ann an èisdeachd ris na seann
sgeòil air an aithris gu fileanta ; agus bha na sgeòil
air an innse le daoine a bha air an ionnsachadh ris
an obair sin mar dhreuchd shònruichte. Bha na
seanachaidhean an còmhnuidh a' labhairt ann an
taghadh nam briathar, agus bha sin a' buileachadh
comas cainnte air an luchd-èisdeachd. Agus bha
an cleachdadh ceudna so anabarrach feumail mar
mheadhon eòlais is foghluim, a' tabhairt beothachadh
do'n mhacmeanmna, agus farsuingeachd do'n tuigse.
Is bochd a bhi faicinn a leithid so de mheadhon
luachmhor a' dol air dichuimhne. Ach bheireadh
cluich-dhàn GàiUg ùrachadh mòr air an t-sean
chleachdadh. Tha a' GhàiHg air leth saoibhir
anns na facail a dh* fheumadh sgriobhadair an dàin-
chluiche — faccdl a bhuineas do chor agus aignidhean
an duine ; agus a thaobh farsuingeachd bhriathar
agus ùr-labhradh deas, tha cainnt nan Gàidheal an
diugh 'n a h-inneal fhoghaintich airson alt is iarratuis
an dàin-chluiche.

NlALL Ros.

Oran.

(Eadar-thean^aichte o'n Bheurla aitf C. G. Rossetti.]

A luaidh, nuair thèid mo sgaradh bhuat,

Na biodh do chridh' fo ghruaim ;

Na cuir-sa ròsan aig mo cheann

No sealach air an uaigh.

Ach biodh an gorm-fheur os mo chionn

Fo'n driuchd a' fas an sith,

'S ma's e do thoil, bi cuimhneach orm ;

'S mur e, dì-chuimhnich mi.

Cha'n fhaicear leam na sgailean

N'an fhras a' cluich 's na loin ;

Cha chluinn mi seirm na cumhaig

Mar osnaich neach fo leon ;

Ach ann an dusail trom na h-urach,

Tha gun tùs 's gun chrìch,

Ma dh' fhaodte, bi mi cuimhneach ort ;

'S mur fhaod, cha chuimhnich mi.

UlSDEAN LaING.

Bean a' Bhocsa Bhuidhe.

IDHCHE NA CoLUiNN. Cha 'n eil trì
f acail an Gàidhlig a thig cho sunndach
's cho togarrach à beul na h-òigridh
an diugh fathast ri " Oidhche na
Coluinn/' 'S e àm sunndach de 'n
bhliadhna th'ann. 'S e do 'n òigridh
co-dhiùbh. Ach, mar is bitheanta dhaibh-san a
fhuair làithean 's a chaill roinn d' an cuideachd, 's
e àm mulaid a tha 'n àm na bliadhn-ùire. Oidhche
na Coluinn ! 'S i an aon oidhche air an tuit deòir
a' mhulaid agus deòir a' ghàire chridheil aig an aon
bhòrd, nuair a shuidheas sean is òg a chur am mach
na sean bhliadhna 's a thoirt a steach na tè ùire.
Cha do chuir an òigridh am bitheantas de bhliadh-
nachan thar an cinn 's gu'n toireadh an t-àm sòn-
ruichte so orra sealltainn 'nan dèidh air gach bris-
eadh a dh' fhaodadh tighinn 'san teaghlach rè
nam bliadhnachan a dh' fhalbh. Gu àm sòn-
ruichte 'nam beatha cha 'n eil an òigridh ach a'
sealltainn rompa agus a' gabhail toil-inntinn anns
gach àm cridheil a bheir a' bhliadhna mu'n cuairt :
NoUaig is Samhainn is Faidhir is Càisg. Ach cha'n e
sin dhaibh-san a fhuair làithean agus a ràinig o
chionn iomadh latha an t-àm de 'm beatha a bheir-
eadh amannan sònruichte na bliadhna orra sealltainn
'nan dèidh, agus sealltainn 'nan dèidh le bròn.

Oidhche na Coluinn ! Cha'n eil oidhche eile
'sa bhliadhna a tha cho buailteach air sean chuimh-

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 91

neachain a dhùsgadh an uchd neach ri Oidhche
na Coluinn. Rè na bliadhna chaidh sgaoileadh an
teaghlaichean. Chaidh cuid diubh gu dùthchannan
cèine ; chaidh cuid eile do 'n ùir far nach eil sùil
r'an tilleadh gu bràth; agus nuair shuidheas na
càirdean mu bhòrd na Coluinn chithear an sin a'
chathair fhalamh ; ionndrainnear an guth cridheil
a chluinnteadh aig a' bhòrd an uiridh ; èiridh ìomh-
aigh mu choinneamh sùil màthar, gluaisidh a h-uchd
agus tuitidh a deòir.

Oidhche na Coluinn ! Nach iomadh smuain a
bheir i steach ! Air a' bhliadhna air an do thogadh
an sgeul so thàinig Oidhche na Coluinn air Srath-
Chaomhain cho nàdurra ri aon Choluinn a bh' ann
ri cuimhne an neach bu shine 'sa choimhearsnachd.
Coluinn le sneachd is reothadh, gach lagan làn de
shneachd agus gach lochan còmhdaichte le deigh ;
am beachd nan seann daoine b'e sin Coluinn no
Nollaig nàdurra.

Bha sluagh mòr an Srath-Chaomhain nan craobh
's nan allt. Bha òigridh shùnndach, chridheil ann ;
agus seachdainean roimh an àm bhatar ag ullachadh
mu choinneamh na NoUaig. Bha na h-ingheanan
a' strìth r'a chèile feuch c6 'n tigh a bu rìonxhaiche
am muigh 's a stigh ; agus cha d' thàinig Nollaig
no Coluinn air Srath-Chaomhain riamh bho'n
thogadh a' cheud smùid ann, a chunnaic tighean
cho rìomhach, glan 's a bha iad air a' bhliadhna so,
an dà chuid am muigh 's a stigh ; am muigh le aol
geal air a ruith gu mìn, agus a stigh le paipeirean
naidheachd 's le dealbhan. Bha na gillean, 'nan
àite fèin, cho strìtheil ris na h-ingheanan ; agus,

0

98 An Ròsarnach

fada mu'n do thòisich an duilleach air tuiteam a
bhàiT nan craobh, chìteadh iad gach latha a' tighinn
dachaidh as a' choille-chaman ; 's cha bhiodh
teintean an Srath-Chaomhain, fad a' gheamhraidh,
air nach biodh an seileach 's am beithe 's a' challd-
uinn a' dìosganaich a chum 's gu 'm biodh e na b'
fhusa an cumadh a b' fhèarr a thoirt air bas is cas
a' chamain — 's e sin a rèir beachd nan iomainichean
a bha 'n Srath-Chaomhain. Bha gillean ann,
guii teagamh, aig an robh làmhan grinne ; agus,
fada mu'n tigeadh an NoUaig, chuireadh iad camain
air an fharadh g' an sùghadh, a bhiodh 'nan culaidh
fharmaid do iomainichean mìltean mu'n cuairt
air Srath-Chaomhain. Cha bhiodh fear aig an robh
ainm iomainiche nach toireadh a bheachd air na
camain a b' fhèarr. Bhiodh an caman so maith air
cùlaig; bhiodh am fear so maith air beulaig; 's
am fear nach biodh barraichte air cùlaig no air
beulaig, bhiodh e taghte air fìdeig. Leis an sin,
mar na tighean fèin, cha robh caman a rachadh,
latha NoUaig, gu dail na h-iomanach an Srath-
Chaomhain nach rachadh ann le theisteanas gu
diongmhalta 'na chuideachd.

Sin mar a thàinig a' Choluinn a steach air Srath-
Chaomhain : gach neach ag ullachadh roimhe bho
chaillich a' phocain a suas. B' e sin riamh an cleachd-
adh ; ach air a' cheart bhUadhna so bha aon tigh
'san t-srath anns nach robh mòran f iughair ri NoUaig
no ri Coluinn, no tnùth ris na coimhearsnaich a
thaobh an gàirdeachais ris an fhleadhachas bhliadh-
nail. B'e sin tigh a' ghreusaiche 'sa Phort-bhàn.
Am mach o thigh an tàilleir cha robh tigh-cèilidh

Bean a' Bhocsa Bhuidhe 99

an Srath-Chaomhain a bu shunndaiche na tigh a'
ghreusaiche ; ach thàinig dreag an caraibh an tighe
a chuir smal air, agus, fad greis mhòir, ged a thach-
radh do 'n òigridh coinneachadh ann le tuiteamas
oidhche seach oidhche, cha robh sìon de 'n làn-
aighear a b' àbhaist a' dol air aghaidh ann ; 's ged
a thigeadh iad a dh' iarraidh bhròg no g'an càradh,
cha'n fhanadh iad na b'fhaide na chumadh an gnoth-
uch iad — agus, air uairibh cha b' fhada sin.

Air a' Choluinn so bha tigh a' ghreusaiche gu
maith aonaranach, trom. Bha a shuidheachadh
leth-oireach co-dhiùbh, an oir na tuinne 'sa Phort-
bhàn, air an robh cnuic phreasach a' cumail fasgaidh
bho na gaoithean. Ged a bha'n t-àite uaigneach
an dòigh, bha e sunndach gu leòir an dòigh eile, a
chionn : a bhàrr air gach rathad 'san t-Srath a bhi
tighinn chuige, bha a' mhuir gu h-ìosal, agus na
cnuic le an cuid phreas àluinn gu h-àrd, mar innealan
cìuil nàdurra 'san oidhche dhuaichnidh gheamh-
raidh. Air uairibh, ged bha sin mar sin, chuireadh
na nithean sin mulad air neach, dìreach a rèir a
shuidheachaidh 'san àm ; agus air an àm so bha
an smuaintean fèin aig a' ghreusaiche chòir 's aig
a mhnaoi.

Bha dlreach dòrcba nan tràth ann. Bha 'n
greusaiche 'na shuidhe air an fhurm-ghreusachd
mu choinneamh na h-uinneige, 's e fuaigheal
buinn ri balt. Bha toll an dèidh tuill 'ga
dheanamh leis a' mhinidh. Rachadh frioghan
a steach air gach taobh, is, leis an reothadh a bhi
ann, bhiodh sgread thioram aig an t-sreing ròiseid,
agus dh' atadh gach feithe an gàirdeanan rùisgte

100 . An Ròsarnach

cruaidh a* ghreusaiche a' teannachadh greama an
dèidh greama ; 's an sin bhiodh dìosgan aig an t-
sreing nuair a leigeadh e na duail a bhàrr a dhòm a
chur a steach a' mhinidh a rithis. Cha robh fo
chromadh an tighe aig an àm ach an greusaiche
fèin 's a bhean ; ach cha robh facal 'ga sgoltadh
eatorra. Bha a' bhean 'na suidhe air cathair mu
choinneamh an teine, 's i ri trom smuaintinn. An
nochd bha a cridhe trom ; ach am measg nan èibhlean
a bha cnàmh air an teintean bha i faicinn culaidh
aoibhnis 'nan làithean a dh' fhalbh. Thuiteadh
èibhleag a sìos am measg chàich is thionndaidheadh
fòid. Thigeadh an sin lasag am mach as ùr is
dhealraicheadh i air na soithichean a bha'n òrdugh cho
bòidheach glan aig a' bhean-thighe phongail. Bha
gach atharrachadh a bha tighinn air an teine mhòna
mu choinneamh a sùla a' toirt dhith seallaidh, mar
gu'm biodh, air cor beatha an duine 'san t-saoghal :
togail is leagail ; atharrachadh an dèidh atharrach-
aidh ; is aoibhneas is doilgheas a' gabhail àite an
dèidh a chèile, gus, mu dheireadh, mar a dh' èireadh
do 'n teine fèin, an tigeadh a' chrìoch.

Le osainn thruim dh' èirich Mòr chòir, bean a'
ghreusaiche, is chaidh i a shealltainn am mach gu
ceann an tighe. Bha feasgar ciùin bòidheach ann,
's e reothadh gun stad. Cha robh gluasad air
muir ach an fheamainn a' gliongail 'sa phort gu
h-ìosal nuair ghluaiseadh an tuinne i air tighinn an
lìonaidh. Fad air astar chluinnteadh fuaim nan
cairtean a' tighinn o'n bhaile mar a b' àbhaist air
oidhche Coluinn ; agus an sud 's an so, fad air
falbh, guileag air òran. Chual i ceum coiseachd ; ach

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 101

cha robh ann ach caora a' sireadh tòm an fhasgaidh,
's an sneachd cruaidh a' cnagail fo a cròdhain.
Chiinnaic i coltas duine tighinn a bhàrr an àrdain.
Cha bu shealladh annasach sin ; a chionn cha b'e
h-uile tigh air an robh taghal tigh a' ghreusaiche.
Chuinahnich i air a liuthad feasgar a chunnaic i
Murachadh, a h-aona mhac, a* tighinn an ceart
rathad. Chuimhnich i a lìon oidhche anmoch a
dh' fheith i ris, 'na seasamh 'sa cheart àite ud.
Chuimhnich i nach fhaiceadh i gu bràth tuilleadh e,
agus ghluais a h-uchd is shil a sùilean mar mhàthair
chaoimh ag ionndrainn a' mhic nach fhaic.

B' i so oidhche na Coluinn, cuideachd : an aon
oidhche a bheireadh sean chuimhneachain a steach.
Thàinig an duine na bu dlùithe. Chrom Mòr, 's i
cur sgàil air a sùilean le a làimh ; sheall i eadar i
's leus. '*A Mhoire, Mhoire ; tha am fear so ann
an nochd a rithis ! " ars ise rithe fèin. Theirinn an
neach a bh'ann leis a' bhruthach ; sheas Mòr gus
an robh ùine aige air tighinn am fradharc. Ach
nuair nach d'thàinig e ris, choisich i nunn gu bràigh
a' bhruthaich. Sheall i mu'n cuairt dith ; ach alt
no ial de 'n duine cha robh r'a fhaicinn. An sin
choisich i steach le ceum cabhagach.

" Am bheil fhios agad, a Sheumais : chimnaic
mi 'n saighdear ud an nochd a rithis ; 's cha'n
urrainn gur e duine saoghalta a th'ann, a chionn
cha b' urrainn da dol as an t-sealladh cho goirid
na's lugha na shluigeadh an talamh e. Chunnaic
mi an nochd e cho soilleir 's a ghabhadh, le bhoineid
mhòir, 's le bhreacan, 's le mhàileid, 's an t-èibhleadh
a' dol bho thaobh gu taobh leis a h-uile ceum ; 's

102 An Ròsarnach

b'e sin an ceum fuasgailteach, foghainteach gu
dearbh fèin. 'S fhada bho nach fhaca mi gille cho
calma ris. Saoil thusa air an t-saoghal so cò
th'ann ? "

Am fad 's a bha Mòr ag ìnnseadh na naidheachd
bha a com 's a làmhan air shiubhal a' cur soilleir-
eachd air an t-sealladh a chunnaic i. Dh' èirich
Seumas a bhàrr an fhuirm ghreusachd, 's e 'g èisd-
eachd am fad 's a bha e cur seachad na h-acfhuinn,
's a' cur dheth an aparain. Cha robh e fèin saor
is mulad air an oidhche a bh'ann, agus cuimhne a
mhic a' teachd a steach air, cuideachd.

" An dà, gu dearbhadh, cha 'n urrainn mi breath-
nachadh a thoirt air an rud idir. Tha 'n sin tri
uairean a chunnaic thu e nis. Ma tha leithid de
rud is tamhasg ann, 's e tamhasg a chunnaic thu ;
is ma tha oidheam aig tamhasg feumaidh gu'n tig
sin air a chois luath no mall,'' arsa Seumas air a
shocair fèin. '*'S ma thig a leithid de dhuine an
so cha'n ann gun ghnothuch. Cha 'n eil duine
againne 'san arm. Fuireamaid r'a dheireadh.
C6 'sam bith a th'ann cha toir e ar n-ionndrainn-ne
dachaidh dhuinn. Cha toir gu bràth, a rùin.'*

Shuidh Mòr air a' chathair mu choinneamh
an teine a rithis, a h-uilnean air a glùinean, 's i
garadh a làmhan 's a mèananaich. Bha Seumas
ag uUachadh roimh an fheusag a thoirt deth, 's e
air a shocair fèin a' suathadh an ealtainn air ais 's
air aghaidh air a bhois chruaidh, 's e 'na sheasamh
ris a' bhòrd. Chualas ceum coise. Cha b' ìon-
ghnadh sin air àm 'sam bith ; ach an dèidh na bruidh-
ìnn a bh' aca, 's an sealladh a chunnaic M6r fathast

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 103

ùr 'nan inntinnean, bhioraich iad le chèile an cluasan,
's an sùilean air an dorus. Bha Seumas, *s an ealt-
uinn air a bhois gun a thionndadh an taobh eile ;
is thionndaidh Mòr air a cathair, 's a làmhan ris a'
ghealbhan mar a bha i ; 's iad a' feitheamh le
ìonghnadh mar nach b' àbhaist, feuch cò thigeadh a
steach. Cha b* fhada gu uair fios. Co bh' ann
ach Màiri Bheag a' chìobair, mar a theirteadh rithe
'san t-srath ; agus ged a rinneadh f iughair gu leòir
ri Màiri, 's ann a bha Seumas is Mòr air am mealladh
nach b* e cuideiginn eile bh' ann : seadh, coigreach
air choireiginn a dheanadh seòrsa daingneachaidh
air an t-sealladh a chunnaic Mòr.

" Ciod e mar tha sibh an nochd ; tha sibh leibh
fèin ? " arsa Màiri ; 's cha b' e fuaim a gutha dad
a b' eutruime.

"Tha sinn, a ghalad, mar is dùth dhuinn air an
àm a th'ann. Dean suidhe. Tha fios againn nach
leigeadh tu an Nollaig seachad oimn gun tighinn
g' ar faicinn : an Nollaig mu dhehreadh a bhios
tu 'nad nighinn òig."

Thainig rachd goirt am muineal Mòire mu'n
do chrìochnaich i na facail. Thog Màiri a h-aparan
r'a sùilean agus chaoin i. Thionndaidh Seumas a
cheann air falbh le osainn agus shuath e 'n deur
trom a bhàrr a shùla. Fad mhionaidean cha robh
diog fo chromadh an tighe ach neagaid ghoirid
ghoirt aig na mnathan, 's iad 'gan tacadh le mulad.
Bha Seumas a' cur seachad a chuid fèin de 'n bhròn le
bhi rùrach rudeiginn feadh an tighe, is srann fead
aige. Fhuair na mnathan am brùchd ud seachad,
is thog iad an cinn is shuath iad an sùilean.

104 An Ròsamach

"Ach, a ghalad, a Mhàiri, cha leighis bròn an
lot a fhuair sinn le chèile ; 's cha toir e air ais chug-
ainne na bheil 'gar dìth an nochd ; agus cò, rùin,
a gheibheadh coire dhuitse a thaobh a* cheum a tha
thu a' tabhairt. Cha ^obh e 'san dàn gu'm biodh
tu, rùin, a'd bhan-chliamhainn againne, ged a tha
'n t-àm a th' ann ag ùrachadh dhuinne an leòin a
fhuair sinn an latha chaidh ar mac neo-chiontach
a sgobadh bhuainn. Agus cha 'n e sin uile e ; ach
nuair a bha cheuman saor gu bhi aige, e bhi air a
leagadh a sìos le tinneas ; 's an àite dorus athar
's a mhàthar a bhi fosgailte roimhe a thighinn gu'm
broilleach caomh aon uair eile, 's ann a tha beul
sanntach na h-uaighe fosgailte dha ; agus tha e
glè choltach nach fhada gus an tèid e 'na craos.
Cha'n eil fiughair ris a' chòrr againne gu bràth tuill-
eadh ; mo luaidh, mo luaidh ! " Agus bhris an
triùir am mach an caoineadh goirt.

" Ged tha mise dol air m' aghaidh,*' arsa Màiri,
" cha'n eil ach cas a' falbh is cas a' fuireach agam.
Tha mi nis air m'aghaidh am bliadhnachan, is cò
gheibheadh coire dhomh, mar thuirt sibh f èin, a thaobh
tairgse a ghabhail, ged nach eil e 'gam lìonadh ; a
chionn, an toU a rinn Murachadh 'nam chridhe-sa
cha ghabh e lìonadh gu bràth an t-saoghail."

'* Tha sinne, 'ghalad, a' creidsinn nach gabh ;
agus 's e ar luaidh a bhi air a sgobadh bhuainn,
's e neo-chiontach, is mò tha cur cràidh air mo
chridhe. Ach thig an fhìrinn 's an ceartas an uachdar
nuair bhios sinne, math dh' fhaodteadh a' cnàmh
*san ùir. Tha mo mhac-sa neo-chiontach. 'S esan
tha sin. Ach ciod e 'm feum a bhi bruidhinn ? "

Thàlnig dreag de bhoireannach òg sgiobalta rathad an t-Srath

Bean a! Bhocsa Bhuidhe 105

Chaidh a' choinneamh bhròin so mu sgaoil nuair
dh' fhalbh Màiri ; agus shuidh an greusaiche 's a
bhean mu choinneamh an teine gu sàmhach, tosdach,
ag ràdh beagain, ach a' smuaintinn mòrain.

A chum beagan soilleireachaidh a chur air na
chaidh seachad de 'n sgeul so, faodar aig an àm so
innseadh nach robh ach an aona cheann-teaghlaich
aig a' ghreusaich ; agus b'e sin Murachadh a chaidh
ainmeachadh cheana. Bha Murachadh 'na ghille
cho gasda 's a bha eadar dà cheann na dùthcha,
agus 's mòr am facal sin, 's a liuthad òganach gaisgeil,
sgairteil, eireachdail an t-Srath-Chaomhain 'san
àm ud. Cha robh nighean 'san t-Srath nach
toireadh Murachadh a' Ghreusaiche dhachaidh do'n
Phort-bhàn ; agus bu lìonmhor iad a bha an eud
r'a chèile da thaobh. Ach b'i Màiri Bheag a' chìob-
air roghainn Mhurachaidh, agus chaidh iad cho
faisg air là am bainnse ri oidhche 'n rèitich. Ach
chuir an oidhche sin fèin crìoch air pòsadh na càraid
a bha 'n gaol cho mòr air a chèile. 'Na shuidhe
aig bòrd an rèitich chaidh Murachadh bochd a chur
an greim a thaobh cionta nach bu lugha na mort ; 's
cha'n fhac e fèin no Màiri a chèile tuilleadh bhuaithe
sin gus an so. B'e bu cheann aobhair do 'n driodart,
so : Thàinig dreag de bhoireannach òg sgiolta rathad
an t-Srath aon uair, agus bu thighinn beò dith a
bhi siubhal na dùthcha le bocsa beag buidhe fo a
h-achlais ; anns a' bhocsa so bha h-uile seòrsa
usgraichean a fhreagradh air mnathan an t-Sratha,

106 An Ròsarnach

sean agus òg mar bha iad ann. Cha robh gille
òg 'sa cheàrn dùthcha nach robh an strìth ri fear-
èiginn eile a chum na h-usgraichean a b' àille a bh'
aig a' bhean-shiubhail a bhi deàrrsadh am broiUeach
a leannain. Mar sin bha a' bhean-shiubhail a'
deanamh cosnaidh mhaith dheth am measg òigridh
Srath-Chaomhain.

Ach mu dheireadh thall chailleadh sealladh air
a* mhnaoi gu h-obann. Chaidh i aon latha air
chuairt mar a b' àbhaist dith, agus cha do thill i.
Cha d' thugadh umhail 'sam bith air na ceud làithean ;
ach nuair a shhi air an ùine, 's nach robh sgeul-bheò
shìos no shuas air a* bhean-shiubhail chaidh an
dùthaich uile troimh-chèile. Chaidh an sgeirmse
fad na sgìre ; ach cha robh eadar a dà chloich na
chunnaic dath no aogasg na mnatha ; agus cha robh
an sin ach gu'n d'thàinig rudeiginn rithe.

Chaidh an lagh an lorg na cùise ; shealladh shios
is rannsaicheadh is cheasnaicheadh shuas ; agus
nuair chaidh gach comharra a chur ri chèile cha
robh ach gu'n deach a' bhean a mhort air cheann a
codach, agus a corp a chur as an t-sealladh. Fhuaras
badan d'a h-aodach an cladach an Loch-mhòir.
Fhuaras, cuideachd, comharran air bruachan an
loch. Chaidh an Loch-mòr a sgrìobadh gu mean
*s gu mionaideach agus fhuaradh corp ann.
B'e corp boireannaich a bh'ann cuideachd, ach
bha e air a mhilleadh cho mòr le easgannan, 's nach
gabhadh e deanamh am mach gu ro mhaith co bh'
ann ; ach gu nàdurra, bha e air a chreidsinn gu'm b'e
a' bhean-shiubhail a bh'ann, ged nach robh e 'na ni
a bha idir annasach corp a bhi air fhaotainn 'san Loch

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 107

mhòr. *S iomadh neach a chailleadh, gu sòmnichte
coigrich air nach cuireadh an dùthaich ionndrainn,
nuair a bhitheadh tuil 'san abhainn a bha tighiim
a nuas as na glinn am braigh na dùthcha, agus is
tric a fhuaradh an cuirp 'san Loch-mhòr, far an do
ghiùlain an tuil iad, iomadh mìle air astar. Ach
co-dhiùbh, fhuaradh corp an uair so ri Hnn ionndrainn
a bhi air neach, agus cha robh ach gu'm b'e corp an
neach a dh' ionndrainneadh a bh'ann. Bha'n sud a'
cheud cheum aig an lagh air a thoirt ; 's cha robh a
nis ach dol an gnìomh a chum an ath cheum a thoirt.
Cò thàinig ris a mhnaoi ? B'i sud a' cheist. Chaidh
adheanamham mach gu'm b'e Murachadh a' ghreus-
aiche an neach mu dheireadh a bha'n cainnt na
nmatha. Am feasgar a chailleadh sealladh oirre
thachair i air Murachadh taobh an locha. Bha,
cuideachd, mòran de a cuid bathair aig Murachadh ;
bha fiach airgead dà cuid aige a rèir nam prisean
a bha i cur asda ; agus leis an sin leagadh amharus
trom air Murachadh bochd.

Cha d' àicheidh Murachadh nach do thachair
a' bhean air am beul an anmuich faisg air an Loch-
mhòr. Cha d' àicheidh e nach do reic i mòran d'a
cuid bathair ris air saor chùnnradh, a chionn 's gu'n
robh e 'na beachd stoc ùr fhaotainn. Cha do
shàsaich an deagh àicheadh ud an lagh, agus, am
beagan ùine, agus air oidhche a rèitich, cuid bu
duilghe, chaidh Murachadh a chur an greim. Dh*
fheuchteadh h-uile ìnnleachd a chum toirt air a
chiont aideachadh. Chaidh a thoirt dh' ionnsaigh
an Locha-mhòir far an robh dùil gu'n do thilgteadh
corp na mnatha, feuch an toireadh e aideachadh

108 An Ròsarnach

'sam bith as ; ach sheas Murachadh aig a' cheud
fhacal a thuirt e — ^b'e sin "neo-chiontach/* Cha
robh mòran 'san t-srath a bha creidsinn atharr-
achaidh, ged a bha feadhainn ann, mar tha 'sa
h-uile àite, feadhainn a ni gàirdeachas ri neach an
staing, a bha toileach creideamh a chur an cionta
an coimhearsnaich chòir. Co-dhiùbh, chaidh Mur-
achadh an dèidh ùine shònruichte a thoirt gu cùirt
do Dhun-Eideann, agus, cuid bu duilghe, fhuaradh
ciontach e le mòr-àireamh an luchd-breith. B'e
bhinn : e bhi air a chrochadh ; ach le fàbhar, a
chionn 's nach robh an luchd-breith aon-sgeulach,
chaidh a' bhinn atharrachadh gu prìosan r'a bheò.
Chaidh còig bliadhna deug seachad, agus bha a
cheumannan saor gu bhi aig Murachadh bochd aon
uair eile. Mu'n cheart àm a bha fiughair dachaidh
ris, agus a mhàthair a' dol gach feasgar a rachadh
thar a cinn, gu ceann an tighe feuch am faiceadh i
mullach a chinn a' tighinn ris a nuas an rathad,
's ann a thàinig fios a leag an greusaich 's a bhean gu
bròn aon uair eile. Bha Murachadh ri uchd bàis
'san tìgh-eiridinn. Bha e a' caitheadh as gu luath,
's cha robh fios cò'n uair seach a' mhionaid 'san
ruigeadh naidheachd a bhàis Srath-Chaomhain. B'e
so a chuir an greusaiche 's a bhean cho trom muladach
air Oidhche na Coluinn so, còmhla ris gu'n robh
Màiri Bheag, seann leannan am mic ri rèiteach ri
fear eile a* cheart oidhche ud ; agus maille ris a h-uile
trioblaid a bh' ann bha sin fèin a' toirt cuimhneachais
ghoirt a steach air a' chàraid thruaigh aonaranaich.

Bean a' Bhocsa Bhuidhe 109

Nuair a dh' fhalbh Màiri, ma tà, shuidh an
greusaiche 's a bhean mu choimieamh an teine ; cha
robh facal thall no bhos eatorra, ach iad a' feitheamh
nan èibhlean gus an tigeadh a' bhliadhna ùr a steach,
agus an sin dol a laighe gu sàmhach socrach a
bhruadar air an àm a dh' fhalbh, 's air a' mhac
nach fhaiceadh iad tuilleadh an tìr nam beò. Bha 'n
oidhche dol seachad. Cha robh tigh 'san t-srath anns
nach robh uinneagan a' boillsgeadh. Cha robh tigh
ann anns nach robh bòrd brèagha air a shuidheachadh
agus cuideachd shunndach mu'n cuairt air a' cur
seachad na Coluinn anns an dòigh àbhaistich. Ach
an tigh a' ghreusaiche cha chluinnteadh ach fuaim
na gaoithe ris an t-similear, no a' chlach-mheallain
mhìn a' griogail ris an uinneig, agus an clog mòr
a bha 'n crochadh ris a' bhalla a' crìochan gun stad
agus ag ràdh : —

"A' Choluinn so, 'Chaluinn so ;
A' Chaluinn so, 'Choluinn so."

Chualas tartaraich air a' chabhsair agus guth
òrain. Thog Mòr is Seumas an cinn is dh' èisd iad.
Gun ghnogadh, gun rabhadh, thogadh crann an
doruis is chluinnteadh, an dorcha na catha, guth
air nach b' eòlach iad a' dranndail òrain : —

"Air a' Choluinn ; O, 'n dram !

'S i Choluinn a th' ann ;

Air a' Choluinn ; O, 'n dram !

Leis na facail so 'na bheul thàinig an ceatham-
ach an làthair gu sunndach. Dh' èirich Seuma$

110 An Rdsarnach

is Mòr 'nan seasamh agus sùil air a chèile is sùil
eile air a' choigreach.

"A Mhoire ; Mhoire ! Sheumais, thàinig am fear
so mu dheireadh, co-dhiùbh is ann 's nach ann a
thaobh an t-saoghail so e.''

Bha 'n sud saighdear 'na dheise Ghaidhealaich
bho mhullach gu làr, le bhoineid mhòir, le bhreacan,
's le criosan rìomhach nam bucal geala. Thilg e
pasgan uaine a bha fo achlais air a' bhòrd, is chualas
duis chnàmhach na pìoba a* glagraich. Thàinig
an coigreach iongantach air aghaidh 's a làmh
shite gu càirdeil, 's e fad na h-ùine a' gabhail an
òrain : —

Air a' Choluinn ; O, 'n dram !

'S i Choluinn a th' ann ;
Air a' Choluinn ; O, 'n dram !

*' Nach fhad o'n dà la dheug sin, a Sheumais,
a charaid. Cha'n aithnich a h-aon agaibh mise ;
ach, co-dhiùbh, ann an sud i, agus bliadhna mhaith
ùr dhuibh nuair thig i, agus mòran diubh, agus gach
tè dhiubh na's sunndaiche na a' chòig deug a chaidh
seachad mu dheireadh. Ann an sud i, Mhòr, a
ghalad, tha mi toilichte gu'n deach agam air ur
ceann-teine thoirt am mach an nochd, agus cha b'
ann gun iomadh ceum garbh a chur as mo dhèidh,
agus sneachd gu mo ghlùinean. Fàilt oirbh le
chèile ! "

"Air a' Choluinn ; O, 'n dram ! "

"An dà, 'ille chòir," arsa Mòr ; '* c' àite 'sam
bith a dh' ionnsuich thu a' Ghàidhlig, cha b'ann an

Bean a' Bkocsa Bhuidhe 111

Srath-Chaomhain. Cha'n aithnich mi gu'm faca
mi riamh air mo dhà shùil thu anns an fheòil ; ach
chunnaic mi do thamhasg tri uairean air an
t-seachdain so fèin, agus an nochd fèin an treas
uair."

" Sibh bu chòir m' fhaicinn ; 's iomadh uair
fad na seachdain so a bha mi 'gam òrduchadh fèin
aig ur tigh ; 's tha mi toilichte gu'n d' thug mi
mach e mu dheireadh : —

"Air a' Choluinn ; O, 'n dram
'S i Choluinn a th' ann ;
Air a' Choluinn ; 0, 'n dram ! "

"Rinn mi oidhirp mhaith a bhi leibh an nochd
a chum agus gu'm biodh Nollaig chridheil agaibh
agus agam fèin leibh " : —

"Air a' Choluinn ; O, 'n dram I
'S i Choluinn a th' ann ;
Air a' Choluinn ; O, 'n dram ! "

Leis an so thug an coigreach tarruing air botul
a bh' aige 'na mhàileid. Fhuair Mòr gloine. Dh'
èirich an saighdear 'na sheasamh air an ùrlar.

'* Nis," ars esan, " mu'm bi 'n còrr eadarainn,
òlaidh sinn air a chèile ann an deagh chàirdeas.
So dhuibh, a bhean an tighe : toiseach dibhe do na
mnathan is deireadh a' bhùim-ionnlaid."

"Air do dheagh shlàinte fèin, ma tà," arsa M6r,
" agus 's i chòmhdhail so, còmhdhail is iongantaiche
a chuala duine riamh. Ged tha thusa, charaid,
a' cur aithne oimne, cha'n eil fhios aig a h-aon

112 An Rdsarnach

againne c6 de shluagh an t-saoghail thusa ; ach tha
mi 'm beachd gu'm bheil naidheachd thoilichte
agad duinn ; agus air do dheagh shlàinte ; 's am
fortan a chur na bliadhn-ùire seachad oimn gu
maith : na bheil againne 's 'gar dìth."

Thàinig reachd am muineil Mòire nuair a thubh-
airt i so. Nuair chaidh an gloine mu'n cuairt
air an triùir, shuidh an saighdear agus ars esan :
*'A nis, tha fios agamsa ciod e tha cur ealaich air
ur cridheachan-sa o chionn iomadh bliadhna. Cha'n
eil ach tri mìosan o'n chuala mi e ; agus chuir mi
romham nuair gheibhinn fòrlach gu'n tiginn a thoirt
an ealaich dhìbh. 'S e sin a thug mise air mo shean
eòlas do Shrath-Chaomhain mu'n deach mi dh'
fhaicinn m' athar 's mo mhàthar fèin nach fhaca
mi o chionn fichead bliadhna. Dh' fhuiling ur
mac-sa gu neo-chiontach. Dearbhaidh mise sin.
Tha 'm boireannach a bhatar a' cur as a leth a mharbh
e, beò slàn an diugh fathast. Tha i na's beotha
*s na's slàine na bha i riamh 'na beatha. 'S mise
am boireannach a bh' ann," ars an saighdear, 's e
'g èirigh 'na sheasamh air an ùrlar a rithis cho dìreach
ri luachair ; '* 's mise am boireannach air an do
thogadh an sgeul ; mise, lain Bàn Camshron à
Loch-abar, Pìobaire mòr na Rèisimid Duibh."

Cha robh fios aig Mòir no aig Seumas ciod e 'n
saoghal a bha 'gan giùlan nuair chual iad so. Thug
iad anns a' mhionaid creideas do chainnt an duine
dhìomhair so ; oir thuig iad gu'm b' fhear-eòlais
e ged nach buineadh e do'n dùthaich. Ach ciod
e an t-èolas a bh' aige orrasan cha b' urrainn daibh
a bhreithneachadh air dòigh 'sam bith.

Bean a' Bhocsa Bhuidhe 113

"An dà, mo mhìle beannachd ort, 'ille, c6 air
'bith thu. Thog thu ealach dhinne nach robh
aotrom/' arsa Mòr.

" Gu dearbh rinn thu sin," arsa Seumas, 's e a*
breith air làimh a rithis air.

'* Tha ar mac-ne 'na shìneadh le tinneas cràit-
each ; agus ma 's e 's gu'n tèid e do 'n ùir bithidh
de thoileachadh againn agus aige fèin, ma bheireas
an sgeul air, gu'n tèid a dhuslach ri duslaich, agus
fios aig an t-saoghal gu'm bheil a làmhan glan, mo
rùn."

"Agus, a charaid chaoimh," arsa Seumas, " 's
leatsa da cheann an tighe so gu bràth ; agus ged
nach biodh againne ach biadh na faochaig ri roinn,
is leatsa do chuid deth na'm biodh tu 'na eismeil."

" Tapadh leibhse, chàirdean," ars an saighdear,
" agus mòran taing. Bha fios a'm gu'n deanadh
sibh mo bheatha, ciod e 'sam bith mar thiginn
chugaibh. 'S iomadh coibhneas a rinn sibh rium
ged nach eil sibh 'gam thuigsinn ; ach, a chàirdean,
tha mise mar a thubhairt Donnchadh Bàn nan òran :
' Rinn Nighean Deòrsa an t-aran dhomh.' "

'* 'S maith leinn a chluinntinn," arsa M6r, 's
i nis a' cur air dòigh a' bhùird ; " agus a nis, ni mise
rud nach do rinn mi o chionn iomadh bliadhna :
Coluinn shunndach a chur air dòigh."

"An dearbhadh, tha mo chead agad, a bhean,"
arsa Seumas ; " agus gu dearbhadh fèin, 'ille chòir,
's beag smaointinn a bh' agam, toiseach na h-oidhche,
gu'm bithinn cho toilichte mu'n tigeadh a deireadh."

" Nach d' thubhairt mi ribh gu'n togainn an
leann-dubh dhibh," ars an saighdear ; " agus nuair

114 An Ròsarnach

a bhios bòrd na Coluinn deas aig Mòir, *s a shuidheas
sinn mu'n cuairt air 'nar triùir, ìnnsidh mi mo sgeul
dhuibh bho thoiseach gu deireadh " : — -

"Air a* Choluinn ; O, 'n dram !
'S i Choluinn a th'ann ;
Air a* Choluinn ; 0, 'n dram ! *'

Shuidh an triùir mu bhòrd na Coluinn agus
liubhair an saighdear a sgeul.

" Cha robh mise,'' ars esan, '* ach a'm bhalach
caol, glas, agus glè òg nuair chaidh mi do'n arm.
Chluichinn a.' phìob gu h-innich ; ach le bhi faicinn
ghiUean gasda eile de mhuinntir mo dhùthcha —
's e sin Loch-abar nan craobh — a' tighinn dachaidh
le'n deiseachan rìomhach, bha mi smuaintinn nach
robh rud air an t-saoghal a b' àill leam na bhi tighinn
dachaidh a dh' fhaicinn mo chuideachd anns an
èideadh bhrèagha ud. Bha cuid diubh 'nam
pìobairean 'san arm, agus b' ann riutha-san a bu
mhotha bha dh' eud orm. Bha'n deise cho àluinn
leam : an t-èibhleadh sgiobalta, am breacan fuasg-
ailteach, na criosan bucalach, 's a' bhoineid iteach,
uaibhreach. Nuair bhithinn a' buachailleachd nan
laogh air bruachan Loch-abair, bha'm feadan beag
a'm phluic bho mhoch gu dubh, 's cha robh meur
chruaidh am port annasach ùr a chluinninn nach
bithinn a' strìth rithe leam fèin taobh an tuim gus
an deanainn gu fileanta glan i. Bha, mu dheireadh,
na h-eòin cho cleachdte ri m' cheòl *s gu'n suidh-
eadh an druid 's am brù-dhearg air meanglan làmh
rium a dh' èisdeachd, agus a rèir mo bharail fèin
a dh' aithris, a chiùil 'san doire. Co-dhiùbh thog

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 115

mi'n ceòl cho maith agus nuair nach robh mi ach
a'm fhìor bhalachan, bha mi a*m chulaidh ìon-
ghnaidh aig gach còmhdhail am biodh pìob r'a cluich.
Mu dheireadh thall, bha Loch-abar tuilleadh is
cumhang dhomh a rèir mo bheachd fèin. Cha
deanadh feum ach an t-arm fheuchainn ; agus
do'n arm ghabh mi. Bha mi nis a'm phìobair airm
'san Rèisimid Duibh ; agus cò ach mise ! Cha robh
mi trì mìosan a'm shaighdear nuair dhùraicinn
dol dachaidh a chum 's gu'm faiceadh m' athair 's
mo mhàthair 's mo chàirdean air fad cho innich 's
a bha mi sealltainn an deise pìobaire, agus pìobair
airm aige sin. Ach, a chuideachd, mu'n d' thàinig
ceann na bliadhna fhuair mi mo shùilean fhosgladh.
Bha'n t-arm tuilleadh is teann dhomh, agus mhiann-
aich mi gu làidir frìthean agus saorsa Loch-abar
nan craobh, agus a bhi tighinn dachaidh a'm luidean-
ach gu teintean m' athar 's mo mhàthar ; agus 's e
rinn mi, teicheadh. Theich mi, agus bha mi air
chomhach 'nam èalaidheach. Na'n robh mi cho
eòlach 's a bha mi cho aineolach dheanainn strìth
ri m' dhreuchd a leantainn ; ach bha mi amaideach
agus rinn mi èalaidheach dhiom fèin.

Ach co-dhiùbh, mar thubhairt mi niibh, bha
lain Bàn 'na èalaidheach, agus cha robh sgeul shìos
no shuas air. Bha fios agam gu'm biodh an tòir
as mo dhèidh, 's cha robh maith dhomh m' aghaidh
a thoirt air Loch-abar. Cha robh maith dhomh
falbh follaiseach an àite air bith agus rinn mi, le
cuideachadh feadhnach a ghabh truas dhiom, dol
an aodach boireannaich. Bha iomradh air Cogadh
na Ruise 'san àm, agus bhatar cho geur air lorg

116 An Ròsarnach

feadhnach a bhiodh a' teicheadh 's gu'm feumteadh
falach fodha a dheanamh air dòigh no dòigheiginn.
Cha robh dòigh a b' fhèarr na dol an riochd mnatha,
agus air m' fhocal bu mhi an nighean sgiobalta
ghlan."

Aige so bhris a' chuideachd gu gàireachdaich.

"An dà, gu cinnteach/' arsa M6r, *' 's ann duit
is fìor a ràdh."

" Bha thu dìreach cho sgiolta 's a bha 'san
dùthaich," ars a' ghreusaiche fèin nuair fhuair e
seachad ruith gàireachdaich is casadaich.

** Nach robh mi loinneil, a nis ! " ars an saighdear
fèin. "Am bheil cuimhn' agaibh mar a bha Eachann
Iseabail as mo dhèidh ? Ho ! hò ! phòsadh Eachann
anns a' mhionaid mi na'n toirinn a' mhisneach bu
lugha dha." Agus ghàir an triùir gus an gann a
bha iad a' suidhe air an cathraichean.

'*Ach, co-dhiùbh, cha'n eil air an sud ach sud fèin.
Fhuair mi air m' aghaidh am fad ud ; ach ciamar
nis a bha mi dol a dheanamh mo bheò-shlainte ?
Dh' èirich mòran nithean a suas nach do smuainich
mi an toiseach orra, agus b'e h-aon diubh, agus an
t-aon bu chudtromaiche : Ciod e mar gheibhinn mo
theachd-an-tìr. Cha robh mi idir falamh de airgead ;
ach na'n tòisichinn air as a' cheann chaol cha b'
fhada mhaireadh e. Ach bhuail ìnnleachd mhaith
a'm cheann, agus b' e sin : na bh' agam air cùl mo
làimhe a chur am bathar marsantachd. B'e sud
a rinn mi. Lìon mi 'm bocsa buidhe air am b'
eòlach sibh, le usgraichean rìomhach, agus, mo riar
fèin, 's ann a bha 'n gnothuch a' pàigheadh dhomh
gu h-urramach maith. Ach, co-dhiùbh, dh' fhàs

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 117

mi sgìth de'n bhreug-riochd is de'n t-siubhal 's
de'n t-suidheachadh 'san robh mi, agus chuir mi
romham mi fèin a thoirt a suas do 'n arm.

"Am feasgar a dh' fhàg mi 'n dùthaich thachair
ur mac-sa orm. Reic mi cuid mhòr de na bh'
agam ris air saor chùnnradh, 's mi ri stoc ùr fhaotainn.
Reic, a chàirdean, agus bu bheag a bha dùil agam
gu'n deanadh a' mhalairt a bh'ann a bheatha chur
an cunnart, no gu'n coisneadh i dha a' chuid a b'
fhèarr de a bheatha a chur seachad am prìosan.
An dèidh dealachadh ri Murachadh bochd chaidh
mi a bhàrr an rathaid. Dh' fhan mi 'n tom coille
gus an do dhorchaich i, agus an sin chuir mi dhiom
mo luideagan, agus bha mi aon uair eile an aodach
fir. Bha mi 'n sin co-dhiùbh ; a chionn, fad nan
trì mìosan a bha mi 'n Srath-Chaomhain bha m'
aodach fèin fo'n aodach fhuadain. Thill mi agus dh'
fhàg mi pàirt de m' aodach taobh an locha. Cha'n
eil fhios agam c' ar son. Ach rinn mi e co-dhiùbh,
agus a dheanamh sgeul goirid de sgeul fhada, thug
mi mach Struibhle, far an robh an Rèisimid ; agus
is iomadh rud a thàinig mise troimhe bho'n latha
sin, eadar cogadh a' Chrimèa agus cogadh nan
Innsean 's a h-uile dad a bh' ann. Ach, co-dhiùbh,
thàinig mi troimh a h-uile gàbhadh dhiùbh,
agus tha mi ro-thoilichte gu'n robh e 'san dàn
domh a bhi air mo chaomhnadh a chum dearbhadh
a thoirt seachad gu'm bheil Murachadh a' ghreusaiche
cho neo-chiontach ri leanabh na cìche. Sin agaibh
a nis driodartan lain Bhàin Chamshroin, piobaire
mòr na Rèisimid Duibh."

Dh' fhàs na bha 'sna copaichean fuar a dhà

118 An Ròsarnach

no trì de uairean am fad 's a bha'n saighdear ag
ìnnseadh a sgeòil, agus bha Mòr is Seumas ag èisd-
eachd mar gu'm biodh iad air beulaibh a' mhinisteir.
Fad na h-ùine bha iad a' faicinn an lìon 'san robh
Murachadh air a ghlacadh, a' togail dheth, mogul
an dèidh moguil, agus an dealbh-chluich dìomhair
air a shoilleireachadh beagan an dèidh beagain, a
rèir *s mar a bha sgeul an t-saighdeir a' togail cirb
an dèidh cirbe de 'n sgàil a bha falach na cùise bho
cheartas an t-saoghail fad chòig bhliadhna deug.

*'An dà ; mo mhìle beannachd ri d' bheò ort,
a charaid,*' ars an greusaiche, 's e 'g èirigh 'na
sheasamh, 's a* beirsinn 'na dhà làimh air làimh
dheis an t-saighdeir ; '' agus gu'm b'e an turus
so a thug thu do Shrath-Chaomhain car is miosa
a chuireas tu dhiot gu bràth."

'* Bidh mo bheannachd a'd chuideachd gu bràth/'
arsa Mòr, 's i suathadh nan deur leis an robh a
sùilean aoibhneach làn. *' Tha ur mac-ne gle ìosal,
ma tha e idir an làthair an nochd ; ach ma's bàs
dha e, nach toilichte leam e dhol a dh' ionnsaigh
na sìorruidheachd bhuain, agus fios aig an t-saoghal
uile gu'n deach a dhuslach ri duslaich, 's e neo-
chiontach 'san gnìomh a dh' fhuiling e air a cheann.
Ach nach e am fulang sin, 's e neo-chiontach, a bheir
air an t-saoghal uile a nis a chrùnadh' nan cridh-
eachan le crùn is òirdhearca na ged a gheibhteadh
neo-chiontach aig a' chùirt e, 's gun an còrr a bhi
air."

Ach chaidh an oidhche seachad gun fhios daibh.
Thòisich an clog mòr air bualadh gu socrach a h-aon,
a dhà, a tri — ^agus thàinig a' bhliadhn*-ùr a steach.

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 119

Dh' èirich an triùir air an ùrlar a rithis a chur fàilte
na bliadhn'-ùire air a chèile ; 's cha robh comunn
'san t-Srath cho sunndach riutha, ged a bha 'n sùilean
a' snàmh 'nan deòir.

" Bliadhna mhath ùr dhuibh, a Sheumais. Bliadh-
na mhath ùr, a Mhòr ! '' ars an saighdear.

" Mar sin duitse, agus mòran diùbh, agus guma
buan thu, a charaid," ars an greusaiche.

" Làmh air do bhotul a nis, a Sheumais," arsa
Mòr ; *' agus ar doilgheasan uile leis a' bhliadhna
dh' fhalbh.''

Chaidh slàinte dh' òl air gach taobh. Chaidh na
copaichean a lìonadh as ùr, agus am fad 's a bha
iad a' gabhail a* chòrr de'n Choluinn bha iad ag
èisdeachd nan urchraichean leis an robh Srath-
Chaomhain uile a' toirt a steach na bliadhn'-ùire,
is dh' aithnicheadh Mòr is Seumas gach fear a loisg-
eadh làmhach a rèir an taoibh bho'n tigeadh an
fhuaim ; agus chuimhnicheadh an saighdear air
an ainm feadhainn a b' aithne dha.

"A nis," ars an saighdear, *' bho'n thionndaidh
a' Choluinn cho maith is cho toilichte dhuibh, nach
cluich mi port air a' phìob los gu'n cluinn sibh meur
pìobaire mhòir na Rèisimid Duibh ? "

*' Cha d' fhuair mi riamh na b' fheàrr," ars an
greusaiche ; "agus gu dearbhadh, 's fhad bho nach
robh sunnd cho maith orm a chum èisdeachd ris a'
phìob 's a tha orm an nochd fèin."

** Càraibh dìreach a suas i, rùin, mar gu'm bu
tu mo mhac fèin. Tha mi cheana mar gu'm biodh
e eadar mo dhà làimh, ged tha fhios agam gu'm bheil
a thaobh glè losal," arsa Mòr.

120 An Rdsarnach

" Biodh agaibhse foighidinn, a chàirdean ; cuiridh
lain Bàn Camshron crìoch urramach air an rud a
ghabh e os làimh/' ars an saighdear, 's e fuasgladh
na pìoba as a' phasgan.

Dh' fhuasgail lain a' phìob ; thug e mach fear
an dèidh fir de na gothaichean ; shèid e iad is dh'
fheuch e 'm fuaim 's e a' canntaireachd aig an àm
cheudna. *' Thig mar so, a ghalad, gus an cluinn
sinn do ghuth binn," ars e fèin, 's e tilgeil nan dos
thar a ghualainn is fuaim an aoibhnis aig an glag-
raich. Chnìodaich lain am màl le bhois is lìon
gach lag a bh' ann le gach sèideadh. Ràn na duis,
sgreuch am feadan ; chaidh am màl gu socrach 'na
àite fèin fo ghàirdean a' phiòbaire, is lìonadh an tigh
le ceòl. Bu cheòl taitneach ceòl a' ghleusaidh fèin ;
ach nuair thòisich am port 's gann nach do stad na
craobhan a bha 'm muigh de chrathadh anns a'
ghaoith a dh' èisdeachd ri loinneileachd nam meur.
Chaidh an fhuaim fad air astar, agus 's iomadh
gaotharan a bha dol dachaidh, is tuaineal 'na cheann,
a dh' iimis sgeul gu'n cual e gu fìrinneach na sìdh-
ichean aig fleadhachas 'san t-sìdhean.

Ach sguir an ceòl ; shuidheadh greis taobh an
teine a' bruidhinn thall 's a bhos. Chaidh tigh a'
ghreusaiche an sin mu thàmh ; ach mu'n deach lain
d'a leabaidh an ceann eile an tighe dh' earailich e
air Mòir 's air Seumas gun fhacal a ràdh, beag no
mòr, uime-san gu ceann latha no dhà.

" Tha mi tuigsinn," ars esan, *' nach eil mo
ghnothuch idir ullamh fathast, agus ged a chluinneas
sibh mi ag èirigh 's a' dol am mach roimh latha, an
dèidh an là màireach, no 'n ceann latha no dhà,

Bean a* Bhocsa Bhuidhe 121

cha ghabh sibh dad oirbh. Tha rud beag eile
agam r'a dheanamh fathast/'

An là-ama-mhàireach dh' fhosgail là na NoUaig
gu brèagha air Srath-Chaomhain. Cha robh deò
à adhar. Ghabhadh a' mhin a criathradh air a'
chuan. Bha reothadh geur cruaidh ann, 's a' ghrian
a' dealradh air an t-sneachd a bha còmhdach an
t-Srath bho bhràigh gu ìochdar.

Chaidh a' mhòr chuideachd mar a b* àbhaist
gu dail na h-iomanach. Bha lain ann cuideachd,
's cha robh f ios aig muinntir an t-Srath o shluagh an
t-saoghail c6 'n saighdear innich a bh' ann ; agus
bha e 'na ìonghnadh le gach neach ciod i an t-sùrd
a bha 'n cinn a' ghreusaiche 's a mhnatha, nuair
thàinig iad cho sunndach do chuideachd air an
Nollaig so seach mar a b' àbhaist daibh o chionn
iomadh bliadhna. 'S iomadh barail a chaidh a
thabhairt an uaigneas anns gach cùil air an dail
iomanach, agus aig gach bòrd a bha 'san t-Srath
nuair shuidheadh mu bhòrd na suipeireach 'san
oidhche.

Chaidh an NoUaig seachad. Latha no dhà 'na
dèidh ghabh lain sràid leis fèin a suas taobh na
h-aibhne. Aon mhaduinn an sin, dh' èirich e roimh
bhriseadh an latha. Lean e roimhe taobh na h-
aibhne gus an do ràinig e àite sònruichte far an robh
an sruthan a' miolaranach anns an tanalachd. Bha
tom mòr seilich an sin agus shuidh e 'na fhasgadh.
Goirid do 'n àite 'san robh e, agus air bruthach
bòidheach os cionn na h-aibhne, bha tigh Màiri
Dhuibh a' bhuidseachais, agus bha lain an tràth-sa
's a rithis a' toìrt sùl troimh 'n dorcha 'na rathad.

122 An Ròsarnach

Cha robh gluasad *na shealladh no 'na èisdeachd,
agus bha 'n srath uile fathast anns a' mheadhon-
oidhche.

Bha amhraichean an latha nis ann, is chìteadh
lanndair an sud 's an so a' dol do bhà-thigh.
Chum lain sùil gheur rathad tigh Màiri Dhuibh ;
ach cha robh duine r'a fhaicinn. Thug e sùil a
sìos do 'n abhainn is chrath e a cheann.

" Ma chaidh an t-seilg as orm an diugh cha tèid
am màireach ; ach tha ìonghnadh orm ma chaidh ;
air neo cha'n eil Màiri Dhubh mar a b' àbhaist dith,"
ars esan ris fèin, 's e sealltainn gu fòilidh bho thaobh
an tuim. Chunnaic e 'n sin dùradan dubh a' snàgan
gu socrach a nuas am bruthach, is theann e na bu
dlùithe do'n tom sheilich. Chrùbain se e fèin cho
ìosal 's a b' urrainn da, 's e ach gann a' cumail air
anail. Bha phlabartaich a* tighinn na bu dlùithe,
's mu dheireadh thàinig Màiri Dhubh seachad cho
faisg air 's nach mòr nach do shuath i ris. Ràinig
i oir na h-aibhne. Sheas i greis is sheall i mu'n
cuairt. Thug i ceum no dhà am mach do'n uisge
is chrom i sìos. Thug i bior as a broilleach, agus
thòisich i air brodadh brodadh anns an uisge, agus
aig an àm cheudna i a' monmhur rithe fèin.

Cha d' èisd lain na b' fhaide. Leum e chuice
gun fhios, agus a' breith air chùl amhaich oirre 's
'ga crathadh gus nach mor nach do thuit i as a
h-aodach :

"A nighean an uilc ! " ars esan, *' am bheil thu
fathast ag obair air do shean iobartan. Beir am
mach as an uisge an rud a th' agad ann, neo cuiridh
mi do cheann fodha gus am bi thu bàthte. A
nighean an uilc ! "

Thoir an ti({h ort : ach beir an toi&cach às an abhalnn
an rud a chuir t' ìoraltan innte

Bean a' Bhocsa Bhuidhe 123

An uair a mhothaich i greim 'ga dheanamh oirre
bho thaobh a cùil thug Màiri sgreuch aisde a chuir
sgaoim air gach eun a bha 'sna preasan mu leth-
mhìle mu'n cuairt.

" O, Mort, mort ! Mathanas ; mathanas ! C6
thu ? C6 thu ? Leig as mi 's cha dean mi gu
bràth e. Obh ; obh ! Mathanas ; mathanas ! "

'* Mathanas, a dhroch bhuidseach ! 'S eòlach
ort mi. Am bheil cuimhn' agad air ' Bean a'
bhocsa bhuidhe,' mu'n d' thuirt thu fèin e.' Am
bheil thu gealltainn dhòmhsa nach dean thu a
leithid gu bràth, agus as a dhèidh so gu'n imich thu
air sHgheannan cearta. Geall e neo cha'n fhàg do bheò
an làrach 'sam bheil thu ? Geall e, a bhuidseach,
geall e ; geall e ! " ars lain, 's e toirt crathaidhean
garbha air Màiri Dhuibh.

" Obh ; 6bh ! Leig as mi, eudail, 's cha dean mi
gu bràth e. Cha'n eil an so ach mo thoilltinneas.
Mathanas ; mathanas ! Tha mo chridhe as a
chochul ! Ce b'e c6 thu, leig mo bheatha leam
's cha chluinnear an còrr de ghisreagan Màiri."

" Thoir an tigh ort, a bhuidseach. Na 'n do
phòs Murachadh do nighean cha bhiodh a chorp
creadha 'ga chaitheamh le uisge na h-aibhne nuair
chual thu gu'n robh a cheumannan saor a' dol a bhi
aige. Thoir an tigh ort ; ach beir an toiseach as an
abhainn an rud a chuir t* ìoraltan innte. Beir as e."

Chaidh Màiri, 's i air chrith leis an uamhas
a ghabh i, gu a glùinean do'n abhainn. Rùisg i a
gàirdean buidhe preasach, agus thog i à grunnd na
h-aibhne an corp creadha. Thaosnaich Màiri e
gus an robh a' chreadh 'na staid nàdurra mar a

124 An Rdsarnach

chladhaicheadh à bruach na h-aibhne i, agus
thilg si air an làr i.

" Maduinn mhaith leat a nis/' ars lain nuair
thilg Màiri a' chreadha bhuaipe, 's i 'g ospagaich.
" Maduinn mhaith leat, a bhiasd ; agus as a dhèidh
so imich air sligheannan cearta."

Dh' fhalbh Màiri dachaidh 'na ruith, 's i toirt
buidheachais do 'n fhortan gu'n d' fhuair i a beatha
leatha. Chum lain a shùil oirre gus an deach i a
steach an dorus ; 's mu'n do ràinig i an stairsneach
sheall i as a dèidh air. Mhaoidh lain le dhòm
oirre, agus nuair a chual e glag aig an dorus 'ga
dhùnadh thug e tigh a' ghreusaiche air.

'Sa mhaduinn, dh' innis e mar dh' èirich dha ;
agus feadh an latha rinn lain e fèin aithnichte do 'n
lagh 's do 'n dùthaich. Bha na dearbhaidhean cho
soilleir 's gu'n deach Murchadh a' ghreusaiche a
ghlanadh uile gu lèir bho'n chionta a dh' fhuiling
e air a cheann. Fhuair e a shlàinte 's a shaorsa, agus
deagh dhìoladh bho'n Chrùn as leth claonbhreith.

Bha lain Bàn Camshron riamh tuilleadh mar a
h-aon de theaghlach a' ghreusaiche.

Is fada bhuaithe sud ; ach tha cuimhne an Srath-
Chaomhain gus an là 'n diugh air mar thogadh an
sgeul so, ged tha na pearsachan 'nan tosd 'sa chill,
is clachan fo chòintich a' cumail cuimhne air an
ainmeannan.

Iain Mac Cormaig.

Tòir na Maiseachd.

NNS an leabhar ciatach ud a chuir M. Guizot
ri chèile, agus d' an d'thug an duine

ainmeil sin Le Vrai, le Beau, le Bien
■^mar ainm, thatar ag ràdh gur iad a'

mhaiseachd agus am maitheas àrd-
chùspair na fìrinne — nì a dh' ionnsaigh am bheil
a h-uile fear againn a' sior thriall, ged nach ionann
comas do gach aon an ceann-uidhe ionmholta
sin a thoirt gu buadhmhor am mach. Is mòr,
is cruaidh, agus is fada an triall sin, arsa M. Guizot,
ach, an dèidh a h-uile rud, nach cubhaidh agus
ceart an nì gu'm bheil ? Nan rachadh againn air
a bhi air ar rugadh a staigh do shaoghal anns am bheil
an fhìrinn air a stèidheachadh gu dionmhalta mar
tha, a' mhaiseachd aithnichte, agus am maitheas air
a thoirt gu coimhlionachd, an sin is gann gu'm biodh
an còrr againn ri dhèanamh : cha bhiodh dad tuilleadh
ann ri shireadh, agus, an cois sin, cha bhiodh gluasad
no mùthadh spiordail air bith ri fhaicinn air aghaidh
an domhain.

B'e Platon a thuirt so : " So agad (ars esan), an
ràdh is fìrinniche chaidh riamh a dhealbhadh, no a
thèid a dh' innseadh 'na dhèidh so — gur cubhaidh
bunnachdail gach nì tha urramach : gur cronail
mi-shealbhach gach nì tha aingidh dìblidh." Gu
cinnteach, còrdaidh an ràdh ciatach so a leig Platon
seachad ris a h-uile neach a ghabhas beachd air.
Cban eil nì is furasda a dhèanamh na seula ar molaidh

126 An Rdsarnach

a chur air. Ach rud nach èirigh leinn cho soirbh
sin, is e sin socrachadh nar n-inntinnean fèin gu dè
idir an nì anns am bheil am maitheas a' co-sheasamh
agus an cron air a dhèanamh suas.

A nis, b'ann aghaidh ri aghaidh ris a* mhac-
samhail cruaidh-cheist so a dh'ainmich mi a bha na
Grèugaich o shean. Thug iad iomadh sàr ionnsaigh
air i a dh' fhuasgladh gu an làn deòin. Thug iad
spèis anabarrach do'n mhaitheas, agus laidhe a'
mhaiseachd daonnan anabarrach dlùth d'an cridhe.
Thug iad gràdh sònruichte do gach nì air am biodh
iad a' sealltuinn mar mheadhon earbsach gu cuid-
eachadh leò gu aithne a b'fheàrr na bh'aca mar tha
a chur air nàdur na maiseachd, no an t-eòlas a fhuair
iad cheana air a cuid fhreumhaichean a chur am meud.
Chan e cus e ri ràdh gu'n robh iad, mar shluagh
an còmhnuidh air tòir na maiseachd. Chan eil
dream no sluagh air a bheil cunntas earbsach againn
is mò a nochd de dhealas, no is mò a rinn de
ghniomh, air sgàth cùis na maiseachd agus aobhar
na fìrinne. B' annsa leo riamh ban-dia eir-
eachdail na loinne a lorgachadh, ceum air cheum,
air a h-ais a dh' ionnsaigh a dachaidh mhiòrbhuileach,
fad air astar, an glac nam beann iol-chruthach, far
am bheil spiorad na meanmnachd agus nan àrd-
smuaintean a' sior-ghabhail tàmh.

Ach, a dh'aindeoin gach spàim a rinn iad, agus
seol a chleachd iad, cha do èirich an tòir urramach
so a chuir na Grèugaich air bonn cho maith leo sa bha
dùil aca gu'n rachadh aca air soirbheachadh innte.
Dh' fhairtlich gu buileach air Platon tighinn gu co-
dhùnadh seasmhach air bith mu'n rud, Cha robh e

Tòir na Maiseachd 127

riamh 'na chomas-san a ràdh: ''So agad an fhìor mhais-
eachd ; sguir air ball, mata, de bhi sireadh na's fhaide
air a son/' Faicear leis na sgrìobh Grote air stèidh-
sgrìobhaidh " roghadh is taghadh nan uile Grèugach "
gu'n robh an duine ainmeil sin an iomadh chomhairle
nach beag mu fhìor nàdur na maiseachd. '* What is
kept before the reader's mind more than anything
else (arsa Grote) though not emhodied in any distinct
formula, is the Good and Beautiful considered as
objects of love and attachment/' Theagamh gu'n
robh am " maighstir " ud eile d'an d'thug Platon
uiread de spèis — Socrates — beagan na bu shuidhichte
is na bu dìorrasachaiche 'na bheachd na bha
an deisciobul a b'ainmeile a fhuair e riamh ; ach,
ged a bha, chan fhaodar a ràdh gu'n d'fhuair na
beachdan a leig esan seachad làn aontachadh an
fhir eile. Cha mhò is urrainn duinn a chantuinn
gu'n robh Socrates e fèin an comhnuidh a dh'aona
bheachd mu fhìor nàdur na maiseachd, o'n a bu
ghnàth leis na baralaichean is na beachdan a chuir
esan an cèill a dh' atharrachadh cho tric, ach beag,
sa bhiodh e gan leigeil air an adhart.

Ach, a dh'aindeoin so is gu lèir, cha b'iad na
Grèugaich ainmeil so 'nan aonar a rinn sàr oidhirp air
flor nàdur na maiseachd fhaighinn am mach, agus
an t-eolas a fhuair iad mar sin a stèidheachadh air
bonn seasmhach maireannach. Anns a' char so,
bha iad air an dlùth leantuinn le cho iomadh fear
comasach eile de an co-luchd-dùthcha is gu'm
bheil cead againn a ràdh gu*n robh an cinneach
Grèugach gu h-iomlan air an stiuradh is air an
gluasad le mòr thogradh air dol air aghaidh an

128 An Rdsarnach

co-bhann a chèile, gus crìoch urramach agus shoirbh-
eachail a chur air an t-sireadh ionmholta sin air an
robh iad uile an geall. Bha taobh blath aig gach
Grèugach d'on mhaiseachd, agus bha an dealas àrd
a nochd iad do nìthean spioradail daonnan gan
comharrachadh am mach air dhòigh nach eil a leithid
r'a fhaicinn aon chuid roimh na h-àmannan sin no
'nan dèidh. " Their sense of beauty (arsa Mr. R.
W. Livingstone) ran through their whole Hfe, and Uke
a ferment transformed it." Cha d'oibrich riamh
annta-san am mòr thogradh so a dh' fhiosraich iad
mar a chìthear gu'm bheil e gar gluasad fèin tuiUeadh
is tric. Bha an spèis a thug iad do'n mhaiseachd
daonnan air an siubhal, mar gu'm b'eadh. Cha
mhaith leò riamh leannail oirre car uair, agus,
an sin, sguir de bhi ga cur an àird, mar a tha
sinne tuiUeadh is deas gu dèanamh. " Chaneil anns
an Stàid againn (arsa Platon) ach samhladh air a'
ghnè bheatha sin is fheàrr agus is uaisle is urrainn
a bhi " ; agus faodar a chur ris an ràdh so a thuirt
Platon gur docha gu mòr leis na Grèugaich f ailneach-
adh gu tùr, na dol an ceann gnothaich gun iad a bhi
air an lionadh is air an stiùradh leis an spiorad
eireachdail sin a bha gan iomain is gan atadh suas
air dhòigh cho iongantach.

Ach, gu mi-shealbhach, cha b'fhada a mhair
cùisean a bhi mar so. Gu moch no gu h-anmoch,
ruigidh mùthadh dorus gach cinnich a th'ann.
Thugadh an spèis a bha na Grèugaich ag altrum do'n
mhaiseachd do ire anabarrach àird, agus, an sin — mar
bu dùil is mar bu nàdurra — theann i, a Uon beag is
beag, ri triall air falbh, agus ri caitheamh às. Thachair

Tdir na Maiseachd 129

so daibh an cois ghluasaid àraidh leis an robh iad air an
tarruing air falbh bho na seann dhithean aca gu bhi
togail dhithean ùra coimheach, a bha iad a' meas mar
dhithean a bha tuiUeadh is mòr cumhachdach na an
fheadhainn a b* àbhaist a bhi aca, agus d'an d'thug
iad na h-uibhir spèis agus muinghinn o chianaibh.
B'ann o mhuinntir air an d'thug iad buaidh, agus
a bha fo cheannsal aca, a fhuair na Grèugaich na
dithean ùra so air iasad. Air an aobhar sin, cha ruig
sinn a leas ionghnadh a ghabhail gu'n do chaill na
Grèugaich, an ceann ùine, pàirt mhòr de'n spiorad a
bha gan comharrachadh am mach, mu'n d'fhuair iad
a bhi an dlùth chomunn ris na coimhich a cheannsaich
iad. B'e a' cheud ni a thachair air do na Grèugaich
siubhal mar so fo chuing nan coimheach, gu'n do
ghèill an t-sean rian-raghlaidh fo an d'thug iad
buaidh-làrach air machraichean dosanach Mhar-
athoin do'n fhear shocrach ach tuiUeadh is cuimir
finealta sin air an robh Pericles 'na ùghdar. Mar
an ceudna, goirid an dèidh so a bhi air a choimh-
lionadh, fhuair Cleon agus a chuid dheisciobuill
làmh-an-uachdar anns an Stàid, agus, fo an riaghladh
is an stiùradh-san, fhuair a'ghràisg gu bhi tuiUeadh
is ceannsal cumhachdach innte. Air am bagradh
gu goirt leis na bha PhiUp à Macedon a' rùnachadh
'nan aghaidh, thuit cridhe muinntir na h-Aithne
gu eu-dochas agus leanndubh, agus mur b'e gu'n
d'thug ùr-labhras Dhemosthenes truas ri a mhuinntir
ànrach, bha iad caiUte, gun uiread agus aon bhuiUe bhi
air a buaileadh. Rinn esan sàr oidhirp airnaGrèugaich
a dhùisgeadh suas, agus, car tamuiU, dh' èirich an
oidhirp a thug e mar nach b'olc leis. Air am bros-

E

130 An Ròsarnach

nachadh gu m6r le òraidean eireachdail an fhir-
labhairt gun choimeas ud, chuir iad an cath gu
treunmhor làidir misneachail an aghaidh an fhir-
sàrachaidh gun iochd a bha bagradh cur às daibh,
maiUe ris an sochairean cinneachail uile. Ach, a dh'
aindeoin gach oidhirp a rinn iad, chum rùintean mi-
chneasda PhiHp à Macedon a thoirt gu neo-bhrigh, b'e
striochdadh a b'èiginn do na Grèugaich fiosrachadh.
B'èiginn daibh, cuideachd, tuarasdal goirt a' chùil-
shleamhnachaidh is na taiseachd a làn phàigheadh.
Thuirlinn an triath à Macedon gu sgriosail colgarra
orra. Bhris is thèich iad ; agus leigte ri toil a' mhi-
fhortain dhuachnaidh so a dh'fhiosraich iad bha e
an dàn daibh fuireach, gus an d'thàinig àm àmh-
gharach lèirsgrios Chorinth, agus, goirid 'na dhèidh
sin, cur air bonn Achaia mar mhòr-roinn de*n
ìompaireachd.

B'ann mar so, mata, a chaidh an saorsa a
bh'aca a spionadh air faJbh o na Grèugaich,
agus, 'na cuideachd, thriall air falbh, mar an ceudna,
an sean spiorad ionmhalta sin a bha gan comh-
arrachadh am mach air dhòigh cho tur iongantach
pailt. Bha là glòrmhor na h-Aithne a nis air
dol seachad : cha robh dùil no fiughair gu'n rachadh
aig na Grèugaich air na bhadhnachan a thrèig, còmhla
ris an spiorad a bha gan dèanamh cho sgèimheach
greadhnachail, a thilleadh air an ais. " Rhodes, like
the Achaean League, and every promising institution
of later Greece, was destined to decay under the
withering shadow of Roman jealousy.'* Ach, cha
b'iad na nithean so fèin 'nan aonar a bha ri crìonadh
is ri seargadh às, an dèidh do na Grèugaich siubhail fo

Tòir na Maiseachd 131

chuing shàrachail rìaghladh nan Ròmanach ; oir
mar is mò a ghèiU na Grèugaich do dòigh-smuain-
eachaidh is nòsan cinneachail nan Ròmanach, is ann
is mò a chaiU iad de'n ghreim a b'àbhaist a bhi
aca air nìthean àrda spioradail.

A nis, sgrìobh mi na sgrìobh mi mu na gnoth-
aichean so gus cuideachadh leam a dhol beagan na's
doimhne a staigh do'n chùis air am bheil sinn a'
beachdachadh an ceartuair. Is e an ath rud
d'an àiU leam aire an leughadar a thamiing am
beachd-oidhirp ainmeil ud air an robh Edmund
Burke 'na ùghdar, agus d'an d'thug e Essay on the
Sublime and Beautiful mar ainm. B'e beachd an
sgrìobhadar ro chomasach a dh'ainmich mi gur
ann bho ghràdh no an gaol a dh'èireas gach miann
a dh' fhiosraicheas sinn a thaobh a bhi co-aontachadh
ri gluasadan dìomhair na maiseachd. Am bitheantas
(ars esan), oibrichidh annainn-ne an taobh nàdurra sin
do'n mhaiseachd a th'againn " by relaxing the solids
of the whole system." Am briathraibh eile, gabhaidh
an t-anam gu snàmh cho tric sin sa bheirear air an
inntinn meòrachadh a dhèanamh air nàdur is
ciallachadh na maiseachd ; agus tha Burke a' cur ri
so le innseadh, " so agad fìor mhàthair-aobhar ar
toileachais air fad."

Gun teagamh, chan eil anns na baralaichean so a
leig Burke seachad ach riaghailt no cùmhnant a tha
ri ar n-inntinn a sheoladh an àm duinn bhi dol
an ceann gnothaich gus meòrachadh a dhèanamh air
nàdur is brìgh na maiseachd. Cha chuidich iad am
feasd leinn-ne gu a' cheist so a dh' fhuasgladh mar is
còir — *' dè an nì air am bheil a' mhaiseachd fèin air a

132 An Rdsarnach

dèanamh suas ? " Ach, eagal is gu'm biodh neach
air bith de'n bheachd nach do bhuin Burke riamh
ris a' choltas so a th'air a' chùis, faodar a chantuinn
gur ann am mùthadh rianail rìaghailteach, agus an
sreathan siùbhlach camagach, làn gràis is bòidhchead,
a bha esan a' sior shireadh air a son.

Uime sin, b'ann anns na nìthean so fèin a dh'
ainmich mi a bha Burke a' saoilsinn na maiseachd.
Tionndamaid a nis ar sùilean a dh' ionnsaigh
fhianuis eile, feuch dè tha aige-san ri ràdh mu'n
ghnothach cheudna. An dèidh Burke, mata, gabha-
maid Price mar eisimpleir. A thaobh iomadh rud,
b'ionnan beachd is inntinn daibh le chèile ; ach is
e an diubhras a th' eadar an dithis nach robh Price
idir toileach air mòr bhuaidh na h-inntinn air comas
lèirsinn an duine a dh'aideachadh — coma co-dhiubh,
's e a bu mhiann leis-san a dhèanamh, cuairt no
saoghal gu math cuimte crìochnaichte a bhuil-
eachadh air an fheart a thuirt mi, mar ionad-
oibrichidh nàdurra dlìtheil dha. Thuirt Price
nach eil ann an inntinn an duine ach a mhàin
sgàthan, anns am faicear, air an tilgeil an sin,
coslas riochdail nan cruthan sin air am mò a tha
de thlachd againn dùr-amharc a dhèanamh, do
bhrìgh àrd mhaiseachd is cuimse loinneil nan culaidh
eireachdail sin. Anns a' char so, ma ta, thuigear gu
soiUeir gu'n robh Price a dh'aona bheachd ri Hume,
ach gu'm bheil an dara fear a'dol rud beag na's fhaide
na tha an neach eile. '' To attribute (arsa Hume) a dis-
tinct existence to the things which we feel, or see, is
unreasonable. Reason neither does, nor is it possible
it ever should, upon any supposition, give us any

Tdir na Maiseachd 133

assurance of the continued and distinct existence
of any body." Ach, mur bi cead agam a ràdh
gu'm bheil an nì so, no an rud ud eile air am bi mi
a' gabhail sealladh le mo dhà shùil chorporra fèin ann
an ceart da-rìreadh, dè am feum a bhi fiosrach mu
nàdur na maiseachd — no dad sam bith eile de'n
t-seorsa spioradail neo-ghreimeil sin, gun tighinn
idir air cùspairean a ghabhas beannail no làimhseach-
adh leinn ceart gu leoir ? Chuir Hume ris an aid-
eachadh neònach so a rinn e le innseadh. "AU the
rules of logic require a continual diminution, and at
last a total extinction of beUef and evidence." Gun
teagamh, treòrachadh na seòlaidhean a thug Price
seachad sinn-ne gus a' cheart cho-dhùnadh ris an
d'thàinig e fèin, nan rachadh againn air iad a chur
gu pongalach an gnìomh.

Sgrìobhadair comasach eile bha an tòir air a'
mhaiseachd roimh so, agus air an robh meas mòr
aig ar sinnsearan de'n linn so chaidh, b'e am fear
sin Jeffery, a sgriobh sa dh'fhoillsich mòran mu'n
chùis cheudna. Is e a bu bhonn sa bu bhàrr do'n
chreideamh aige-san, nach robh anns a' mhaiseachd
air fad ach an nì sin i fèin, agus gur faoinn duinn
sireadh air a son an taobh a staigh de chùspair
deaibhach air bith, air cho briagha loinneil cuimir
sa dh' fhaodadh a'chulaidh sin a bhi, a rèir barail
na mòir-chuid.

Beauty is not an inherent property or quality of objects
at all. but the result of the accidental relations in which they
may stand to our experience of pleasures or emotions ; and docs
not depend upon any particular configuration of parts, pro-
portions, or colours in extemal things, nor upon the unity, co-

134 An Ròsarnach

herence, or simplidty of intellectual creations — but merely upon
the associations which, in the case of every individual, may
cnable their inherent and otherwise indifferent qualities to
suggest or recall to the mind emotions of a pleasurable or interest-
ing description. It follows, therefore, that no object is beautiful
in itself, on could appear so antecedent to our experience of
direct pleasures or emotions ; and that as an infinite variety of
objects may thus reflect interesting ideas, so all of them may
acquire the title of beautiful, although utterly diverse and dis-
parate in their nature, and possessing nothing in common but
this accidental power of reminding us of other emotions.

Barail eile aig Jeffery : —

The power of taste is nothing more than the habit of tracing
those associations by which almost aU objects may be connected
with interesting emotions.

Air a' bharail so a chuir Jef frey an cèiU, chan eil
agamsa ach so a dh'innseadh san dol seachad : ma
ghabhas '' almost all objects " cur an dlùth-chrochadh
ri " interesting emotions," an sin feumaidh gach fear
dhiubh a ghabhas gnàthachadh mar sin a bhi 'na
eisimpleir dealbhach air a' mhaiseachd — an rud nach
eil. Faodaidh nì no neach air leith an sud san so a
bhi '* interesting " am bheachd-sa, ach, aig an àm
cheudna, gu ro neo-mhaiseach a rèir breith mo dhà
shùla. Chan idir ionnan a thaobh nàdur ''tlachd "
agus " maise," co-dhiubh a bhios an dara rud
a' tighinn an làthair ann an riochd corporra no
chaochladh.

A rèir coltais, b'e an spèis anabarrach a thug
Jeffrey do sheann lìtreachas na Grèige is na
Ròimhe a thug air tuisleachadh, agus dol air
faondra, mar a dh'fheuch mi. Coma co-dhiubh,
chan eil cinnt nach e an taobh blath a bh'aige

Tòif na Maiseachd 135

do'n fitreachas a thuirt mi a thug air bladh na
maiseachd a shocrachadh mar a rinn e. Cha
bhi an aineol air an leughadair gu'n robh Virgil
de'n bheachd gur ann an sùil an fhir-amharc, is
chan ann idir anns a' chùspair e fèin, a fheumas sinn
sireadh air son màthair-aobhar na maiseachd.
" Chan eil anns na dàintean (ars esan), ach na
dàintean iad fèin. Na gheibh sinn de sgoinn is de
snas annta-san, tha na feartan matha sin uile a' sruth-
adh am mach, chan e idir bho sgil is thapachd an
neach a rinn iad, ach bho na thèid a chur de spiorad
is de sgèimh annta leis an fhear a leughas iad."
Agus so aig an leughadair èisimpleir eile air a leith-
bhreac dòigh smuaineachaidh — eiseimpleir a chaidh
a tharruing bho obair ùghdair-èiginn air nach eil
cuimhne mhaith agam an ceartuair, ach a bha ainmeil
gu leor 'na lin 's 'na là, co-dhiubh a b'e Grèugach no
Ròmanach a bh'ann. " So agad aon rud air am bheil
mise ag amharc mar nì nach toir am feasd cur an
teagamh no diùltadh air chòir air bith : nach eil r'a
fhaotainn air uachdar gruinnd urra no ctispair air
bith a tha ann fèin luachmhor no neo-luachmhor, ion-
mhiannaichte no chaochladh, maiseach no grannda,
ach gu'm bheil a h-uile deagh bhuadh a thèid
againn a bhuileachadh air na nìthean so a' sruth-
adh am mach bho aigne is spiorad an duine
a dh' amhairceas orra, agus bho ghluasadan
diomhair na chàileachd sin a chaidh a leigeil do
gach aon againn." Gun teagamh, cuiridh an ràdh
so an cuimhne duinn innseadh àraidh eile de'n
cheart ghnè a leig Petrarch seachad — duine làn eolais,
agus fear aig an robh meas mòr air seann lìtreachas

138 An Ròsarnach

na Ròimhe. Tha Petrarch ag ràdh, '* Luach moralta
agus Maise, buinidh an nàdur a thèid againn a
bhuileachadh air na nìthean so do nàdur nam
faireachdainnean a dh' fhiosraicheas sinn-ne, an
uair a bheachdaichear air cruthan beo no neo-
bheo air am bheil coslas a tha coltach ri smuain-
tean de'n t-seorsa a thogail duinn. Ach, chan eil
anns na faireachdainnean so fèin a dh'fhiosraicheas
sinn ach toradh eagnaidh air ar n-inntinnean, agus
mar sin, caochlaidh iad a thaobh a' chruth a bhios
iad a' chaitheamh a rèir càil is nàdur gach inntinn
air leith a ghabhas beachdachadh orra/'

Ach, cha b'fhada a mhair na smuaintean a bh'aig
an fheadhainn a bha baraileachadh mar so mar
an cuid fèin. Dh' èirich Ruskin 'nan aghaidh, agus
mar bu ghnàth leis an duine comasach, ach iargalta,
ud, a dhèanamh, thug e garbh ionnsaigh orra.
Thuirt is chum e gu dian diorrasach am mach gu'm
bheil an spèis a th'againn do'n mhaiseachd gu tur
an earbsa ri grunnan beag de laghannan nàdurra
simplidh ; agus, fòs, thug e air na laghannan sin a
dhèanamh soiUeir, agus iad a thogail an àird os cionn
a h-uile ghnè amharuis. *' Whatever (ars esan) I have
asserted throughout this work (Modern Painters) I
have endeavoured to ground altogether on de-
monstrations which must stand or fall by their own
strength, and which ought to involve no more refer-
ence to authority than a demonstration of Euclid."
Leig e thuigsinn duinn, mar an ceudna, gu'm feumar
na h-ealainean a stèidheachadh air bonn Nàdair
e fèin, a' tagradh, aig an aon àm, gu'm bu chòir duinn
aire sònruichte a thoirt, chan ann idir " do 'n chainnt

Tòir na Maiseachd 137

sin air an ^bhaist do na h-ealainean feum a dhèanamh"
ach do gach smuain is beachd a thèid air an duine a
chruthachadh sa leigeil air adhart an àm dha
bhi tighinn air nìthean àrda, anamanta, mòr-
chùiseach. Barrachd air an so, ar leis gu'm bheil
aig na h-ealainean crìoch no ceann-uidhe no dhà tur
air leith bho'n fheadhainn sin a tha r'am faotainn
an taobh a staigh dhiubh fèin, agus gu'm
bheil na h-ealainean ceudna comasach air siubhal gu
h-astaireach thar nan iomallan suidhichte sin.
Thuirt Ruskin, cuideachd, nach eil ann an cruth
no cùspair air bith a roghainneas neach, gus feum
a dhèanamh air fa chomhair, agus an ainm,
na h-ealain sònruichte sin air am bheil e an tòir,
ach àireamh de bhuadhan nach buin idir an ceart
da-rireadh do nàdur nan cruthan taghta sin, ach
gur buadhan iad so a choisinn iad daibh fèin air
dhòigh air chòir-èiginn ris nach robh sùil riamh
aig duine beo. Agus an àite nan ealainean
a bhi air an cur an cleachdadh is air an toirt
gu feum air sgàth gaoil Dhè agus leas
an duine, bu chòir duinn leanail orra — ma's ceart
a'bharail aig Ruskin — air an son fèin a mhàin.
Seadh, feumar leanail gu dian dlùth orra mar so,
eadhon ged a bheireadh oimn a bhi dèanamh mar
a tha Ruskin ag iarraidh oimn gu'm biodh sinn a
dhèanamh, leanail orra gu crìochan uile gu leir neo-
iomchuidh, eadhon mi-bheusach. " I shall pay no
regard whatsoever (ars esan) to what may be thought
beautiful or sublime, or imaginative. I shall look only
for truth, bare, clear, downright statement of facts ;
showing in each particular, as f ar as I am able, what

138 An Ròsarnach

the truth of Nature is, and then seeking for the
plain expression of it, and for that alone/' Nach
cruaidh thar tomhais an fheuchainn so a tha Ruskin
a' moladh duinn? Is mòr is eagal leam fèin
gu'm bheil i sin tuiUeadh is trom cruaidh fa
chomhair neart dìbUdh nan nìthean sin air
son an deachaidh a chruthachadh leis. Coma
co-dhiubh, dè an t-ullachadh is miosa is urrainn a bhi
fa chomhair a bhi dol mu'n cuairt air son aon de na
h-ealainean a chur an cleachdadh, no sgriobhadh mu'n
deidhinn, na duine a bhi dearmadach caoin-shuarach
mu*n " Sublime and the Beautifur* ?

Mar sin, is lèir an gnothach gu'm bheil cuid a'
saoilsinn na maiseachd an aon rud, agus feadhainn
an rud eile. ladsan a bhuin ris a' chùis roimh so
tha iad uile an iomadh-chomhairle nach beag
mu'n deidhinn ; agus, leis gu*m bheil, nach maith a
fhreagras e duinn air fad, gun sinne a bhi tuiUeadh is
earbsach às a'chomas a th'againn air rèiteachadh
a chur air cùis mu*m bheil cho Uuthad dhaoine
tuigseach fòghluimte an dèidh cur am mach gu
searbh air a chèile ? Ach, faiceamaid an toiseach
dè a ghabhas dèanamh leinn chum fìor nàdur na
maiseachd fhaighinn am mach, agus an rud sin a
dh'fhàgail beagan na's soiUeire seasmhaiche na is
urrainn duinn a dh'innseadh gu'm bheil e mar sin an
ceartuair.

Thàtar a ràdh le cuid gu'm feumar fìor mhàthair-
aobhar ar ceudfathan spioradail air fad a shireadh
ann an eolas-nàdurra, leis am bheil sinn uile air ar
gluasad an tomhas beag no mòr. Ach, an aghaidh
so, ar le cuid gur e an t-oilean prìomh stèidh is

Tòir na Maiseachd 139

ceann-aobhar ar faireachdainnean is ar n-oidheaman
gu h-iomlan ; am feadh a tha cuid eile ann a tha
de'n aona bheachd ri Darwin, a thuirt nach fhaod
sinn amharc air na h-oidheaman a chaidh a phlann-
tachadh annainn-ne ach a mhàin mar thoradh
eagnaidh air an Rothlas.

A reir coltais, is ann an eolas-nàdurra a tha an
spèis a th'againn do'n mhaiseachd a' faighinn a
tùis, ged is fheudar dhomh aideachadh, aig an
àm cheudna, gur ann mar is mò a gheibh sinn de
oilean, is ann is mò a bhios am meas a th'againn air
a'mhaiseachd a'dol an àird, agus, a dh'aon àm, a'
socrachadh gnàths is nàdur ar sgoinne-ne. Gu'm bheil
sinn uile, mar an ceudna, fo chomain nach beag do'n
ghnè fhàs sin a tha sior-oibreachadh annainn-ne, agus
air an do rinn Darwin uiread de luaidh anns na
sgrìobhaidhean aige, chan eil an teagamh is lugha
agam fèin. Ach, ceart mar a tha e 'na rud tur
nàdurra duinn aoradh foUaiseach a dhèanamh do
Dhia, mar sin faicear gu'm bheil annainn-ne na bheir
oimn gun a bhi cumail ar tlachd is ar iongantas
air an ais, ach, an àite sin, iad a leigeil gu siubhlach
air an aghaidh, gach uair a thachras duinn coinn-
eachadh ri neach-èiginn, no amharc air nì-èiginn,
às am bi sinn a' gabhail na tlachd is mò. Gach
uair a thachras sin duinn, striochdaidh ar n-inn-
tinnean do àrd-eireachd is mòr ghrinneas an t-
seallaidh a gheibh sinn cho luatha agus cho pailt sin
sa ghèilleas spiorad an duine do mhoralachd an Dè
bheo, gach uair a thèid aige air beachdachadh air
madtheas neo-chrìochnaichte agus oircheasachd do-
cbaitheamh a Chrutbadar gun bheud. Cha

140 An Ròsamach

chleachdadh leinn, aig an leithidean sin de àrn,
stad a dhèanamh car greis, gus a' cheist so a chur
oimn fèin : car son a bhitheamaid a' dèanamh mar a
tha sinn ? *S e gluasad tur nàdurra a iKann, agus
bheir e oimn striochdadh ris cho luatha is cho tric
sin sa thèid againn air e a dh'fhiosrachadh annainn-
ne. Mar sin, gèiUidh ar n-inntinnean do'n ghlua-
sad a dh' ainmich mi cho tric agus a fhiosraichear
e, agus sin, gun sinn-ne a bhi dèanamh uiread agus
aon oidhirp air e a cheisteachadh, no an t-aobhar
o'n d'thàinig e fhaighinn am mach. Chan eil
againn ach striochdadh gu h-umhail san uair, agus
aoradh a dhèanamh gun fhios carson, ach làn
cinnt againn, aig an àm cheudna, gur e nì cho
nàdurra duinn ar gaol do'n mhaiseachd a leigeil
air adhart sa tha e ar gràdh do Dhia a chur gu
foUaiseach an cèill.

Thuirt mi mar tha gur ann an gaol no an
gràdh a bha Burke a' sireadh, gus ceann-aobhair
na maiseachd a thoirt am fradharc ; agus ar leam
fèin nach b'urrainn da nì a b'fheàrr a dheanamh,
oir iarraidh no sgrùdadh air bith a thèid againn
a chur air bonn, le sùil ri màthair-aobhar na
maiseachd fhaighinn am mach, chan eil teagamh
nach toir sin oirnn a bhi gabhail ris a'cheart cho-
dhùnaidh gus an d' thàinig an duine ainmeil ud,
ge b'e air bith beachd a dh' fhaodas a bhi againn mu
dheidhinn nàdur na maiseachd i fèin. Ach, air cho
miannach agus a tha mi air mise a bhi air mo chunnt-
adh am measg nan deisciobuil aig Burke, chan fhaod
mi ach dealachadh ris nuair a tha e cantuinn gur
anns a* ghnè ghaoil sin a bheir firionnach do bhoir-

Tdir na Maiseachd 141

ionnach a dh' fheumas sinn sireadh air son prlomh
aobhar ar smuaintean a thaobh àrd-ghrinneas na
maiseachd. Cha chreid mi fèin idir gur barail cheart
i so, agus tha fadal orm dearbhadh gur feàrr a
coltas na a brìgh.

Ciod iad na smuaintean is tràithe agus is pailte
lionas ar n-inntinn air duinn sealladh fhaighinn
air boireannach eireachdail àluinn dreachmhor
maiseach ? Chan i idir gnè an tè air an d' fhuair
sinn sealladh an nì a bhios air uachdar 'nar n-inntinn
an toiseach. Is ann do dhreachd-mhorachd a crutha
is a coltais, is chan ann idir do ghnè na tè air an
do leig sinn ar sùil, a gheiUeas ar reuson agus a strioch-
daidheas ar toil; agus ged a thachradh duinn, an
ceann ùine, tuiteam gu buileach 'nar creach aig
smuaintean nach biodh cho glan riu sin, gidheadh
cha bhi a' cheud sùil a bheir sinn oirre ach saor
gu tur bho smal na feòlmhorachd.

Ach, ged nach eil ann am boireannach eireachdail
àluinn ach sealladh anabarrach grinneas tlachdmhor
anns gach dòigh, cha ghabh e àicheadh nach eil iom-
adh cuspair eile ann a tha a' cheart cho tlachdmhor
briagha ri sud. Cha ruig mi idir a leas iomradh a
dhèanamh air gach aon dhiubh so : is eol do gach fear
iad, agus gun teagamh èirigh gu grad a roghainn
fèin de'n iomlan a tha am bheachd air beulaobh
shùilean a h-uile inntinn a dh' fheuchas ri cruth
b dealbh cinnteach a chur air a' chuid sin dhiubh
a theid againn beachdachadh orra. Ach, de na
miltean de chùspair àluinn greannmhor loinneil a dh'
fhaodas sùilean ar n-inntinnean a thogail duinn,
anns an Jòigb a thuirt mi, is flor bheag dhiubb sin a

142 An Rdsarnach

bheir oimn a bhi smuaineachadh mu nìthean a
bhuineas do'n ghaol, ged nach lugha comas an
dara gnè air ar tlachd a thogail agus ar n-ion-
gantas a chur an àird na tha an tè ud eile a
dh' ainmich mi. Uime sin, carson a bhitheamaid an
geall air ceann-aobhair de'n t-seorsa a bha
miadhail le Burke a thoirt do'n spèis a th'againn
do'n mhaiseachd ? Nach mò gu mòr Nàdur na an
urra, agus àilleachd an domhain na maise nam ban ?
Beachdamaid a nis car tamaill air na h-ealainean
fèin, a dh' fheuchainn an tilg iad-san rud-èiginn de
sholus air cùspair ar tòir. Is math a tha fios aig a h-
-uile neach gur ann an cràbhadh cumanta mhuinntir
na h-Aithne a dh'fheumas sinn sireadh gus prìomh-
aobhar an dàn-chluiche chinneachail aca fhaighinn
am mach ; agus is ann a tha an ràdh ceudna a' cheart
cho fior a thaobh gach uile dàn-chluiche cinneachail
eile air am bheil meas mòr aig an t-saoghal aig an àm.
Is i is crìoch àraidh do na h-eileanan air f ad toileachas-
inntinn ; ach ged a tha so mar so, faicear gur ann air
gluasad crabhach air chòir-èiginn a dh' fheumar
ceud cheumanan uile na ceart ealain a charachadh.
Bha an dà chuid gràbhaladh nan Grèugach agus
dealbh-tharruing nan Eadailteach gu tur an
eiseimeil agus an earbsa ri nàdur cràbhach
agus diadhaidh nan caochladh cùspairean a
bha toirt cruth agus susbaint daibh air son
nam buadhan maiseach agus nam feartan
spioradail leis an robh iad air an comharrachadh
am mach air dhòigh cho seach àraidh ionmholta
iongantach. Agus ged a chàiU na h-ealainean cuid
mhòr de'n nàdur so a bh'aca an tùs, a'cur dhiubh, a

Tdir na Maiseachd 143

lion beag is beag, an taobh is an t-aomadh làidir sin
do'n chrabhachd is do nìthean spioradail a bh'aca
an toiseach, a rèir is mar a chaidh an spèis a bh'aig
an t-saoghal do chràbhachd is do dhiadhachd a
chur an lughad leis an t-sluagh, gideadh is èiginn
duinn an cron air son sin a leigeadh air
na cearta guaillean air an còir duinn an
cudrom sin a chur, is chan ann idir air na h-
ealainean iad fèin, agus an luchd-cur-an-cleachdadh,
do nach urrainn ach striochdadh gun toil a dhèanamh
do'n ghluasad mhòr so a thachair a thaobh càil is
sgoinne na codach bu mhò de mhuinntir an t-saoghail.
" As the desire for novelty and variety increased
(arsa neach-èiginn, a sgriòbh mòran is maith
is fhiach a leughadh mu cheud-thùs nan ealainean)
men began to look rather to the pleasure which they
derived from the capacities inherent in the arts
themselves, and more or less lost sight of the great
ends which these had once served." Cha bhithinn-sa
f èin gun chron 's a'chùis, nan rachadh agam air oidhirp
a thoirt air rud-èiginn feumail a cho-chur ri chèile air
stèidh-sgriobhaidh *' Tòir na Maiseachd " gun luaidh
a dhèanamh air an atharrachadh mhòr so a thachair
an eachdraidh-beatha nan ealainean. Is e an nì
mata air am mò a tha mhiann orm leudachadh air
an àm gur e tùs fìor chràbhach a th' aig na h-
ealainean air fad, agus gur e dol an lughad agus
tuiteam air falbh a dh'fhiosraich iad cho luatha
sa theann iad ris a' ghreim a bh' aca air na
h-àrd chùspairean spioradail sin a bh'aca san
amharc an toiseach a chall.

Ach, is ann a tha cùis no ceist eile air an àill

144 An Rdsarnach

leam beagan bhriathran a dh*innseadh an so — agus 's
e aon diubh sin, dè an nì anns am bheil a' mhaiseachd
fèin a' co-sheasamh ? Nach fìor an ràdh gu'n toir an
rud so mineachadh a rèir càileachd is aomadh nàdurra
gach inntinn air leith a ghabhas beachdachadh air;
agus ma's ann mar so a tha chùis, nach coltach an rud
gu'm faigh sinn cho Uuthad mineachaidh sa thèid an
ceann gnothaich de inntinnean a chum fuasgladh a
chur air a' cheist ? Gun teagamh, so againn cruaidh-
chàs a thaobh am bi cuid againn air thì gu dèanamh
ceart mar a rinn an Leibhiteach o shean, a ghabh
seachad air an taobh eile de'n t-sraid gun an umhal
bu lugha a thoirt do'n neach a bha 'na laidhe
leth-mharbh ; ach o'n is i is barail leam fèin gur
" miosa a chomhart na a bheum," tha mi a' cur
romham dèanamh na ghabhas dèanamh leam los
fuasgladh a chur air a' chùis.

Thuirt Virgil : *' Is ann an sùil an fhir-amharc, is
chan ann idir anns a' chùspair e f èin air am bi neach a'
gabhail sealladh, a tha a' mhaiseachd a'co-sheasamh.
Is àlainn an nì a' chuairt, a rèir sùil an fhir a dh*
amhairceas air eiseimpleir dhith a chaidh a dhealbh-
adh gu pongail cuimir ; ach, leatha fèin, chan eil
dad de mhaise innte." Ach, nach lèir an gnoth-
ach do'n a h-uile neach gur faoin an nì maise a
dh'àiceadh do*n chuairt mar chuairt, ma bhios
a h-uile fear de'n bheachd gur cruth no dealbh i
sin a tha làn mhaise agus dreachmhorachd innte f èin ?
Taobh am mach bho'n fheadhainn sin a chaidh a
bhuileachadh oimn le Dia, dè iad na meadhonan a
th' againn air son breith no barail a cho-chur ri
chèile mu a leithid sin de nì ? — no dad sam bith eile air

Tòir na Maiseachd 145

an còir duinn amharc mar phàirt de ar fiosrachd-ne?
Is ann troimh inntinn an fhir-amharc a labhras an
t-sùil, agus na bhios ar leirsinn a* moladh duinn,
cha churam nach bi cabhaig air ar bilean sin a
dh'àrdachadh. Theagamh nach nì idir àlainn dreach-
mhor a' chuairt innte fèin. Air sin, aig Dia a mhàin
tha fhios ; ach, co-dhiubh is e cruth àluinn dreachmhor
a th'innte no nach eil, tha làn chinnt againn air so
— ^gur cruth glè mhaiseach i, a rèir barail na mor-
chuid, agus, ma's muinntir purpail tuigseach sinn-ne,
foghnaidh am fios so a fhuair sinn fa chomhair gach
tùm aimsireil no iarrtais talamhaidh a thèid againn
a choimhlionadh ri àm ar beatha anns an t-saoghal
so.

Mar sin, is e is bonn is bàrr do'n chùis air
fad, gu'm bheil sinn, d'a taobh-sa, ceart mar a
tha sinn a thaobh gach rud talamhaidh eile mu'n
iadhaidh breith no barail air chòir-èiginn — ann an eisi-
meil agus an earbsa ri smuaintean an atharraich. Ach,
chan fhaodar leigeil le cùisean a bhi mar so deargadh
oimn cho mòr agus gu'n gèillsinn a bhi 'nar ball-
spors bith-bhuain aig baralaichean feallsa, gun bhonn
gun bhàrr. Tha againn, mar tha, " laghannan "
is seòlaidhean ach beag gun àireamh air am faod
sinn feum a dhèanamh, chum barail cheart choth-
romach mu'n md so no an nì ud eile a thoirt am
mach ; agus o'n a chaidh a' chuid is pailte agus treasa
de na riaghailtean so a chur ri chèile agus a dh'
fhoiUseachadh le muinntir air an cleachdadh leinn
amharc mar rogha is tagha a' ghHocais agus
na h-iùlmhorachd, tha a bhi leanail gu dlùth orra
so tùm no gniomh cbo feumail tarbhach agus a

146 An Ròsarnach

ghabhas dèanamh leinn, ma sheas gu'm bheil sinn
miannach a bhi air ar measadh mar dhaoine tuigseach
grunndail, agus mar chàirdean sùrdail tùrail dealasach
do aobhar eireachdail na fìrinne.

Ach theagamh gu'n abair cuid, " Chuala sinn mar
tha am pailteas mu dheidhinn na maise : nach bi cho
maith duinn a nis fios cinnteach fhaotainn air nàdur
an nìthe sin i fèin. Gu dè an nì a' mhaiseachd,
mata, agus dè iad na buadhan air am bheil i air a
dèanamh suas ? " Feuchaidh mi ris a' chruaidh-
chàs so a dh' fhuasgladh, mar is fheàrr is urrainn mì.

A nis, is e anns a' chùspair e fèin, is chan ann
idir anns an inntinn, a tha a' mhaiseachd a'
co-sheasamh an ceart da rireadh ; ach, a chum is
gu'n rachadh againn air a ràdh le cinnt co-dhiùbh
a tha an cùspair so no a' chulaidh ud eile air am
bheil sinn ag amharc fìor mhaiseach no nach eil,
feumaidh ar n-inntinnean a dhol fo ghluasad rud
beag an toiseach. Cruthaich Dia an saoghal, agus
a h-uile nì a gheibhear ann ; ach, gu sinn-ne a
dhùsgadh gu geal fhaireachadh a thaobh a rìomh-
aidh is a mhaiseachd air fad, tha, mar gu'm b'eadh,
beanail nah-inntinne riatanach mu'm bi làn thuigsinn
againn air àrd luach nan nithean àihnn sin, do bhrìgh
gur i, an seadh àraidh, inntinn an duine a
chruthaicheas a' mhaiseachd. Am briathraibh
eile, an uair a chruthaich Dia an saoghal, a' dèanamh
dheth ionad-comhnuidh duinn cho àlainn tlachdmhor
agus is urrainn do mheamnachd an duine a mhiann-
achadh, cha do rinn e stad aig an sin, ach, a' dol
gu fialaidh air aghaidh, chuir e ris na tiodhlaichean
a bhuiUch e oimn le bhi fosgladh suas shùilean ar

Tòir na Maiseachd 147

n-inntinnean do chuimireachd is àrd-mhaiseachd
gun crich a oibreachan uile.

Is maith a thuirt sgriobhadair àraidh : '* Tha
an comas reusoin a th'aig a h-uile neach 'na ghuth-
eagnaidh do'n a h-uile fear/' Gun teagamh, o'n
is e is iùl do'n duine, gus cuideachadh leis gu barail
cheart a thoirt mu nàdur na maiseachd, 'aigne agus a
sgoinn personta fèin, cha ghabh e seachnadh nach
bi eas-aontachadh nach beag ann mu'n chùis —
seadh, chan e cus e ri ràdh gu'n caochail beachd an
cruth a chaitheas e cho tric sin ach beag sa leigear
barail air a h-adhart no a bhios breith air a thoirt
seachad. Ach, ged a bhiodh so mar so, agus a h-uile
fear air thì gu a bheachd fèin a chur an cèiU, air cho
beag fuar agus am bi am misneachadh chum sin a
bhios e a' faotainn, gidheadh feumar cuimhneachadh
nach ann buileach gun riaghailt gun iùl a tha
sinn-ne a thaobh a bhi leanail air a' cheart
ghnothach so a thuirt mi. Feumaidh sinn sgaradh
curamach a chur eadar beachd is beachd, a' gabhail
gu h-earbsach ris an fheadhainn sin dhiubh a thèid
am mach bho cheàman sruthaidh air am bheil meas
mòr againn fèin a thaobh eolas is fiosrachd a'
mhuinntir a leig iad seachad an tùs, agus cùil a chur
gun ag no sòradh sam bith ris a' chuid sin dhiubh nach
deachaidh riamh an stèidheachadh cho maith sin. 'Na
leithid sin de thòir, chan eil againn ri dhèanamh ach
dìreach na is àbhaist duinn a dhèanamh anns
gach càs eile tha 'fhuasgladh agus a shochrachadh
fèin uile gu leir an earbsa ri barail cuid de mhuinntir
às am bheil sinn làn earbsach, agus nach do shaoraich
gun bhunnachd daibh fèin is do'n t-saoghal air fad, anns

148 An Rdsarnach

na ceàman sònruichte sin a chaidh a thagadh leo mar
ionad-oibrichidh do na tàlannan aca. Faodar a ràdh
gu'm bheil gach dealbh nach gabh cur an ag mar
dhealbh f inealta riochdail a' co-sheasamh air àireamh
àraidh de bhuadhan sònruichte, agus anns na buadhan
àraidh sin is èiginn gu'm biodh a h-uile deagh bhreith-
eamh dhealbha làn eolach ; agus o'n is iad riaghailtean
stèidhichte cinnteach a th'anns na seolaidhean
suaicheanta so, le'n gabhail thar cheann, chan eil aig
a* bhreitheamh a dhèanamh ach iad a chur gu pon-
galach an gnìomh, ma's i is obair inntinn dha
coimhearta ceart a dhèanamh eadar deagh dhealbh
agus fear a chaidh a tharruing air dhòigh nach maith.
Uime sin, air duinn dol an ceann gnothaich gus
fìor nàdur na maiseachd fhaighinn ammach, b'fhaoin
duinn gun sinn-ne a bhi air ar stiùradh le beachdan
na feadhnach sin is feàrr a tha suidhichte, a thaobh
pongalachd an sgoinne, farsaingeachd an eolais, agus
meud am fiosrachd, gu sinn-ne a chuideachadh gu
ar baraileachan fèin a cheartachadh mar is còir, agus
iad sin a chur air deagh rìaghailt. Seadh, cha ghabh
so seachnadh uiread agus aon uair, ma's maith leinn
buadhachadh san tòir a thuirt mi ; ach, fathast, tha
am inntinn-sa dòigh eile anns an còir duinn earbsa a
chur, mar mheadhon èifeachdach gu cuideachadh
leinn gu ceart thuigsinn air fìor nàdur na maiseachd
fhaighinn. Ris a' cheud dòigh a thuirt mi, faodaidh
sinn " Modh an Eolais " a chantuinn, do bhrìgh gur
e toradh air an fhòghluim a th'anns an t-seol sin ;
agus a thaobh an darna modh 's e, ma dh'fhaoidte,
an t-ainm is fheàrr is urrainn duinn a chur air,
**An Dòigh Nàdurra," leis gu'm bheil i sin 'na

Tòir na Maiseachd 149

toradh eagnaidh air an spèis nàdurra a th'aig gach
aon againn do nìthean àlainn dreachmor cHùiteach.
Tha mi ag innseadh " cUùiteach *' an so do bhrìgh
gur e fìor phàirt, agus, theagamh, a' phàirt is luach-
mhoire de'n mhaiseachd air fad, gach tùm no smuain
no gnìomh cràbhach a leigeas an t-atharrach air
adhart, no a chuireas sinn-ne an cèill, no a thèid againn
a dh'fhiosrachadh an taobh a staigh dhinn fèin. Air
an aobhar sin, chan fhaod sinn a bhi na's lugha
mothachail — cha mhò na's lugha taingeil air a son —
air maise is àrd-luach an duine sin a rianaicheas a
a smuaintean is a dh'ordaicheas a bheatha air
fad a rèir àitheanta Dhè na is buailteach duinn
a bhi mu shealladh bòidheach, no dealbh àraidh
a chaidh a tharruing air dhòigh nach eil ach
gu sònruichte maith. Seadh, abairinn fèin gur
mò, agus gur èifeachdaiche gu mòr, gus cuideachadh
leinn èirigh gu làn thuigsinn air brìgh is nàdur na
fiòr mhaiseachd, an dara sealladh seach aon de'n
fheadhainn ud eile a dh' ainmich mi ; oir, anns an
tòir onorach agus ionmholta air am bheil sinn an geall
an ceartuair, bu chòir gu'm biodh so an comhnuidh
mar riaghailt duinn: gur ann mar is dlùithe a
theannas ar spiorad air Dia, agus oibreachean oirdh-
earc a làimhe-san uile, is ann is mò a dh' fhàsas ar
comas, agus a mheudaichear ar dèidh, air nìthean
àluinn a thuigsinn agus a mhealtuinn mar is còir,
Seòlaidh gu luath agus gu cinnteach sinn-ne an spèis
a th' againn do naomhachd, is do na subhailcean
gu h-iomlan, gu gaol is làn thuigsinn fhaighinn air
a' mhaiseachd an coitchionn ; oir is ann le toil
Dhè a chaidh cùisean gan ordachadh mar so : gu'm

150 An Ròsarnach

bheil gaol air an fhìor mhaiseachd agus gràdh do*n
fhìor dhiadhaideachd 'nan toradh prìseil air an aon
cheudfath spioradail — air an aon dìth anamanta.

B'e Gibbon a thuirt, '* Solitude is the nurse of
genius " ; agus air an aon leagadh maille ris tha spèis
do'n mhaiseachd, còmhla ri làn thuigsinn air an
nàdur sgèimhealach a th'aice-se ; oir ma's math leinn
faotainn an dlùth dhàimh ris an dà nì so a thuirt mi,
air chòir is gu'm bi sinn air ar lionadh is air ar
gluasad anns gach dòigh le seolaidhean bàidheil
an spioraid-san, is ann an sìth agus an sàmhchair a
dh'fheumas sinn dol air an tòir. An t-uidheamach-
adh is feàrr agus is èifeachdaiche is urrainn duinn
a chur air dhòigh, f a chomhair a leithid sin de shireadh,
's e a bhi gar tàradh fèin air f albh bho àmhgharan
buaireasach is an-shocairean farranach an t-saoghail
so, agus teannadh am mach ri streapadh, gun nì
eile bhi air ar siubhal ach màileid an aonarain agus
bata an taisdealaich. 0 quam contempta res est homo,
nisi supra humana erexerit ! O na mìltean de inntinn
thorach dhealrach a thug luaidh ait roimh so air
a bhi sealltuinn sìos air an t-saoghal, is na gheibhear
de riomhachd ann, air sgàth meudachadh eolais
agus buannaicheadh anma ! Cho fad air ais ri Hnn
Alasdair Mòr nan Grèugach, gheibhear cunntas
mionaideach air cuid de fheadhainn a thàr iad fèin
air falbh bho shaoghal nach robh idir a' cordadh
riu, agus a mhol, ceart mar a rinn Menander, subh-
achas nan làithean a thug iad seachad ann a bhi
dol an tòir air an fhòghlum, agus stri buan-
mhaireannach a dhèanamh gus na subhailcean a
chur gu neo-sgàthach an cleachdadh :

Tòir na Maiseachd 151

cvpcTtKÒv tlvai <tKun rriv fprifjuav
ol tÒls 6<f>pvs (upovr€<S'

Bu thràth da-rìreadh (dè cho tràth chan eil fhios)
an eachdraidh an t-saoghail a chaidh an seorsa caithe-
bheatha so a mhol Menander duinn a chur an cèill an
tùs le cuid a bha aji geall air buadhan an anma a
thoirt gu ìre àird, agus feartan an inntinnean a chur
am feabhas, mar bu mhò a ghabhadh dèanamh
leo ; ach a dh' aindeoin sin, chan eil cinnt nach e
Petrarch am fàidh agus am fear-seòlaidh a b'ainmeile,
a b'eireachdaile, agus a bu ghlice a chaidh riamh a
leigeadh duinn anns a' char so. Gun teagamh, bha
iomadh reult mhòir dhealrach eile de'n cheart ghnè
uaireiginn ann — reultan boiUsgeil a thug soillse
anabarrach do iarmailt dhèarrsach an àrd fhòghluim
agus nan subhailcean ; agus, am measg na buidhne
glòrmhor so a thuirt mi, dè an t-ainm is measaile
agus is ionmhainne leinn air fad na Geothe, air
an do rinn Carlyle uiread de luaidh èibhinn anns na
sgrìobhaidhean aige ?

To cuUivate his own spirit, not only as an author but a man,
to obtain dominion over it, and wield its resources in the service
of what seemed good and beautiful, had been his object, more
or less distinctly from the first, as it is that of all true men in
their several spheres.

Ach, a dh'aindeoin so is gu lèir, chan eil fear no tè
is àirde tha seasamh nar beachd anns a' char so
na Petrarch. B' esain a thug, anns an leabhar a
sgrìobh e, agus d'ail ainm De Vitd Solitarid, rian is
riaghailt, còmhla ri cruth gun choimeas, do'nt-seorsa
oilein so gu h-iomlan. Anns an leabhar ainmeil

152 An Rdsarnach

ud, chuir e gu h-ùrlabhrach an cèill na smuain-
tean a b'eireachdaile bh'aige air mar is còir duinn
feum ceart a dhèanamh air beatha an aonaraich, agus
dè a ghabhas dèanamh leinn ionnus is gu'm bi
inntinn an neach a chleachdaicheas a' ghnè bheatha
sin air a chur an dlùth cho-chomunn ri Nàdur agus
oibreachan maiseach uile an Dè mhòir. Agus dha-san
co-dhiubh, cha b'e rud riamh faoin no baoth na
theagaisg e, oir, aig Vancluse agus Selva-piana, far
an d'fhuair e cothrom air na riaghailtean a rinn e a
chur guriochdail ancleachdadh, dh'fheuchisdhearbh
e fèin an rian beatha a chruthaich sa mhol e.
Chan e idir aonragan lunndach gun fheum gun fhiù a
bha 'na aonragan-san. Cha d*thog esan beinn no
coille air, gun nì eile bhi 'na bheachd ach cothrom
fhaighinn air fuasgladh a thoirt d'a dhèigh fhèinea-
laich fèin air a bhi faotainn cuidhichte 's an t-saoghal
50, agus a thrioblaidean uile, ach a dh'aon aobhar air
son is gu'm biodh aige làn chead còmhla ri gach
cothrom a b'fheàrr na chèile air a' ghràdh làidir sin
a thug e do'n eolas a leigeil air adhart an sith 'san
suaimhneas, agus an spèis do Nàdur a bha e ag
altrum a thoirt gu ìre àird, air sgàth glòir Dhè agus leas
is sonais a' chinne-dhaonnda. Subhachais tlachdmhor
reusonta de'n t-seorsa so, agus an leithidean, tha iad
uile, a rèir Petrarch, ri bhi air am mealtuim leis an
aonragan air dhòigh chothromach mhacanta, ach
làn eud agus dealais; e a' cur seachad a ùine 'na
aonar, gus an tèid aige air aithne choimhlionta chur
air e fèin, agus, 'na dhèidh sin, e a dhol gu dòchasach
air aghaidh, gus seilbh fhaighinn air saoghal sgèimheil
suilbhir anns nach fiosraichear no ceadaichear am

Tdir na Maiseachd 153

feasd aon chuid gèiUeadh socharach do ghiulan neo-
thoinsgeil dhaoine gun seadh gun fhiù, no striochdadh
mi-reasonta do bharalichean gun stàth gun bhonn
an t-saoghail choirbhte so.

Gun teagamh, tuigidh Ceilteach gach nì dheth
50, ged nach tuigeadh càch. Tha a bhi dol an tòir
air rud-èiginn air chòir-èiginn dualach do'n duine;
agus co-dhiùbh is e an t-sealg, no an t-airgiod, cliù
no àrd-bheachdan an rud a bhios ann an cùspair ar
dèidh agus miann ar cridhe, feumaidh gu'n leigear
fuasgladh air chòir-èiginn do'n chiall nàdurra làidir so
a th' annainn-ne. Ach, de na miltean de chuspair
a dh' fhaodas a bhi 'nan culaidh-mhainn againn
chan eil cinnt nach e a bhi dol an tòir air àrd-
bheachdan spioradail am fear is mò agus is
ionmholta is urrainn a bhi, agus, barrachd air
an so, sin againn an tòir is fheàrr a fhreagras air
nàdur nan Ceilteach, agus is mò a choisneas de
mheas agus de chliù do'n fheadhainn a ghabhas
pàirt ann. Bha cridhe is inntinn nan Ceilteach
daonnan fosgailte gu bhi glacadh smuaintean a tha
an nàdur-san 'na shaor thiodhlac aig gaol is tuigsinn
air àrd-luach is maise gun choimeas a leithid sin de
thòir, dìreach mar a bha iad daonnan tuilleadh
is spioradail meanmnach ard-chùiseach 'nan uile
dòigh gun a bhi mothachail air briaghachd Nàduir
agus àiUeachd mhiorbhuileach a' chruinne-chrè. '* To
seek out and watch and love Nature, in its smallest
phenomena, as in its grandest, was given to no
people so early and fully as to the Celt." Sin againn
barail ris nach iomchuidh coire fhaighinn an so ; agus
o*n is e deagh bhreitheamh lìtreachais, agus flor

154 An Ròsarnach

charaid do na Gàidheil, a tha anns an neach a chuir i an
cèill — an t-Ollamh Kuno Meyer — chan fhaod sinn ach
gabhail gu toileach taingeil rithe, gun ag a thilgeil
no ceisteachadh a chur oirre. Ann an leabhar beag
ciatach a dh'fhoiUsich Kuno Meyer o cheann ghreis,
agus air am bheil Ancient Irish Poetry mar ainm,
gheibhear eadar-theangachadh gu beurla nan Sas-
unnach air dàn no dhà tha toirt duinn rud-èiginn de
shoillse air mar a bha na sean Ghàidheil a'
sealltuinn air an fheadhainn sin a thàr iad fèin air
falbh bho chompanas an co-chreutairean, air los
gaol do Dhia is spèis do Nàdur a chleachdadh sa chur
am meud an sith agus an sàmhchair. Is e a th'anns
aon de na dàintean so comhradh no conal-
tradh a thachair eadar Guaire, rìgh Chonnacht,
agus a bhràthair, d'am b'ainm Marbhan — uasal
a thàr e fèin air falbh bho chuirt an rìgh sin a chum
aithne a b'fheàrr na bh'aige roimh a chur air na
subhailcean, agus iad a chleachdadh an sith agus an
uaigneas ; còmhla ri meòrachadh a dhèanamh air
oibreachan maiseach uile a' Chruthadair. Dh'
fheuch Guaire ri Marbhan a dh' fhàgail mi-
thoilichte leis an staid san robh e nis le
bhi toirt ruith-chunntais d'a bhràthair air
gach nì bu mhiadhaile na chèile bha an seorsa
beatha bha Marbhan a' caitheamh o na thàinig e
gu bhi 'na aonragan a' toirt air e a dhealachadh
ris ; ach a dh' aindeoin gach argumaid a chleachd
Guaire, dh' ob Marbhan às is às gu gèilleadh a thoirt
do bhriathran a bhràthar, ag innseadh nach robh nì a
b' ionmhuinne leis-san na aoradh a thoirt do Dhia, an
companas ris na coilltean, na sruthan, na beanntan.

Tòir na Maiseachd 155

na fèidh, na h-eòin, is a h-uile culaidh maiseach
nàdurra eile bha r'am faicinn 'nam miltean mu'n
cuairt air. B'e ceann a' ghnothaich so air fad
gu'm b'èiginn do Ghuaire crìoch a chur air a
oidhirpean air a bhràthair a mhealladh, agus e fèin
a thàr air falbh gun a mhiann-san a bhi sàsuichte —
nì a rinn e an dèidh dha an rann thiamhaidh so a
chantuinn : —

Dhiolainn fèin mo shàr rìgh-chòir,
'S d* oighreachd m'athar mo roinn fòs,
'N èirig cead, gu uair mo bhàis,
'Bhi 'na d' chomunn, a Mharbhàin.

A rèir Kuno Meyer, buinidh a' chainnt anns an
deachaidh an dàn so a sgrìobhadh do'n dheicheamh
linn, ach theagamh gu'm bheil brìgh an dàin fèin
mòran na's sine na sud.

Mar sin, cha ghabh e àicheadh nach robh na sean
Ghàidheil cho ullamh gu aoradh a thoirt do Dhia, is
cho deas gu aideachadh, an dàn no òran, àiileachd
mhiorbhuileach a oibreachan nàdurra uile sa bha
treubh no dream eile air am bheil cunntas
earbsach againn an eachdraidh an t-saoghail,
agus a bha comharraichte, mar a bha iadsan, air
son mar cho làidir beothail tuigseach sa bha
an gaol a thug iad do na nìthean maiseach agus
eireachdail sin a tha sgèimheachadh air dhòigh
cho seach iongantach taitneach aghaidh shuig-
eartach a'chruinne-chrè. Sin againn pàirt (agus
chan e idir a' phàirt is lugha, thoiribh an aire) de'n
chliù bu dhgheach duinn a phàigheadh do chuimhne
cbùbhraidh ar sean athraichean ; ach, anns a' char

156

An Rdsarnach

so, is fiach e fharraid ann an air an aon leaghadh
maiUe riu a tha cead againn-ne de'n linn so a th'ann
ar seasamh a ghabhail ? An taitneach leinn-ne
seirbhis Dhè, agus an caomh leinn-ne tòir na maise ?

RUARAIDH ARASCAIN IS MhAIRR.

An Uair Dheireannach aig Faustus.

(Eadar-theangaichte o'n Bheurla aig Marlowe.)

Chan 'eil a nis ach uair de bheatha romham ;
'Na dhèidh sin bàs — 's e sid mo chuid 's mo nì
'Nur cuirsibh dèanaibh stad, O reuUtan àrd,
'S, O Ghealaich lain, dèan stad na d' shlighe rèidh,
A chum 's nach bi ann tim na's mò, 's nach bual
An dà uair dheug le binn mo pheanais mhòir.
O, èireadh Grian, is biodh a gathan glan
A' soillseachadh an t-saoghail gu sìorruidh buan ;
No biodh an uair so dhomh mar aona bhliadhn',
Mar mhios, mar sheachdainn, no mar latha gèarr,
A chum 's gu'n dèanar leam-sa aithreachas,
'S gu sabhail mise m' anam priseil fèin.

Tha leth-uair seachad ! Beag air bheag tha'n t-àm

A' tighinn dlùth 's an tèid mo sgaradh fad'

Bho ghràdh 's bho aoibhneas blath mo chàirdean

caomh.
Mus èiginn dhomh air son mo lochd a' phris
A phaigheadh ann a' rioghachd Lucifer
Na biodh mo chradh gun dochas no gun chrìch !
Mo dhachaidh dèanam ann an Ifrinn dhubh
Rè mile bliadhna measg na muinntir chaillt'
— ceud mile bliadhna bitheam anns an t-shlochd —

158

An Rdsarnach

Mu thèid mi 'n sin a steach do shòlas neimh !
O chan 'eil crìoch air doruinnean an dream
A sheasas ciontach ann a* làthair Dhè.
Carson a ta an t-anam tha na m' chom
Neo-bhasmhor ? No carson nach teich e bhuam
Gu grad 's nach gabh e tàmh 's an ainmhidh bhorb ?
*S mòr m' fharmad ris an ainmhidh, oir aig bàs
A chuirp, tha curs' an anama crìochnaichte ;
Ach mairidh m' anamsa gu sìorruidh beo,
'S a' lasair Ifrinneach gu saoghal nan saoghal.

UiSDEAN Laing.

^^

Uamh an Oir.

IG bonn Creag-Mìle-Brat, ann an cùl
a' Ghearraidh-Ghabhail air an taobh
an ear de Bhagh-a'-Chaisteil ann am
'2) Barraidh, tha fhathast ri a faicinn —
agus bidh gu bràth — Uamh an Oir.
e sin ri ràdh, a rèir an t-seanachais, aon
dhi ; an ceann air an amais mac an
dobhrain o chuan agus mac an duine o thìr an diugh
agus am màireach. Ach c' àite a bheil an ceann
eile, — an ceann ma dheireadh dhi ? O, eudail
mo chridhe ! — 's e sin rud a b' fhèarr leam fhios
agam fèin. 'S e sin an deile gu dearbh a dh' aobh-
araich o chionn iomadh là is bliadhna brìgh an t-
seanachais so a tha mise ag ùrachadh an so. Ach,
bha e a' cheart cho fasa dhomh innseadh dhuit le
cinnte far a bheil Innis na Fìrinne agus Tìr nan Og.
Agus mur a riaraich sin thu agus gu bheil ciocras
diorasach ort do mheur a chur air an dearbh-ionad
's a bheil i a' tighinn gu ceann abraidh iad gu bheil
sin ann am fìor ghob Aird Ghrìnn ; an gob is fhaide
'n iar de fhearann Bharraidh. Ach, a bheil am
beachdadh so fèin cho mion 's is math leinn ? Cha'n
eil. Cha 'n eil idir, a ghraidh, oir is diomhain an
t-sùil fradhairc a thèid air thoir a siridh agus is
socharach an cridhe a gheibh lorg a cinn-sgur-se
ann an Tìr so nam Beo. Ach, a roghainn sin 's a
bhi dha, 's e miann ar cridhe a bhi a' tollachadh,
agus a' brodachadh fo sgeith gach duatharacbd.

160 An Rdsarnach

'S e ar rùn gu bràth a bhi a' fìgireachd air chùl an
doruis uamhasaich ud a tha a' sior-thoirmeasg am
briathran balbhe do'r sùilean dealasach aon phlath-
adh ; aon phriobadh-sùl fhaighinn bho Innis so na
Breige air Tìr ud a* Mhòr-ioghnaidh. Eolas an
Dain ! 'S e so ar n-iomacheist. Nach e so agus a
dhraodhachd dhèarr-làn a tha a ghnàth d'ar cridhe-ne
mar a tha 'm ball le gliogan 'na bhroinn do'n phaisde,
— sinn an geall air spealgan a dhèanamh air feuch —
seadh, feuch am faic sinn — ?

Ach mar a chì an dall sealladh a bheir aoibhneas
d'a anam mar sin cuideachd chì sinn-ne leis na
sùilean ceudna seallaidhean a rèir gnè ar spioraid.
'S aluinn leis gach creutair a ghin fèin — eadhon
leis an fheannaig a garrach gorm — agus mar sin is
muimeach leinn-ne mac duathara ar meanmna fèin
agus ar cinnich.

'S ann mar sin a thig gu m' chluais thar sheachd
ciana nan Unn fuaim nan dos agus sian cianail nam
pong a' giulain nam briathran mulaid ud gu m'
chridhe : —

Mu 'n ruig mise, mu 'n tig mis'
A Uamh an Oir, Uamh an Oir !

Ach, nach fhada o'n là ud ! Nach fhada a tha
Creag-Mìle-Brat a' faire, — a' feitheamh ri tiUeadh
nam fear-turuis ! An diugh, tha ise ; fianuis
bhalbh ach mhaireann air caiseamachd nan trath,
nan là agus nan Unn, 'san aon suidheachadh, 'san
aon fhaighidinn, 'san aon dòchas shiorruidh ; 'na
caithris a là agus a dh' oidhche an duil ris a' cheol a
chliiinntinn a' tilleadh— am fiughair ri Eolas an Dain !

Uamh an Oir 161

Oir is math is cuimhneach leatha-se cuideachd
an là agus an uair ud. Bha Maoldònaich an siod
ma coinneamh, agus an Laogh 'na chois dìreach
mar a tha e 'n ceartair. Le a chasan am bogadh
am fliche nan tonn, agus a shlinneinean cahna,
tailcearra ag èirigh os cionn dachaidh an sgairbh
agus leaba an duibheinich — le aghaidh a bha eadhon
an uair ud sean agus gnuadha a' sior-chumail sùil
air ceithir àirdean na h-iarmailte o'n tigeadh tròg-
bhail shion.

Ach 's e bròn an t-samhraidh a bh' ann. Seadh,
samhradh de na samhraidhean, agus là de na làithean
ud mu'n cluinn sinn fhathast cronan-tulgaidh nan
tonn seana an cluais nan òg-thonn beaga ag iomradh ;
mu'm faic sinn bruadar-cuimhne nam beanntan
sìorruidh a' toirt snodha aoibhneis air an gnuisean
fad-fhulangach 'n uair a bheir Mac Geal nan Speur
sùil chaomh a' chairdeis agus an t-seann-eolais air
a choimhaoisean àrsaidh fèin. B'e sin an t-àm —
mu'n do chaochail air na siontainnean.

Aig casan Creag-Mile-Brat bha blianag bheag
ghorm a* dol sios cho fada 's a leigeadh an t-eagal
dhi an coinneamh na mara, agus gu beul na h-uamha
air chòir agus gu'n robh mirc a cuibhrige a' tuiteam
'na ghiobagan gorma thairis air a bruaich ; a'
fìgireachd air postaichean a beoil agus a farchluais
air a h-anail.

Oir 'na cliabh-se fèin bha Sgeul an Dain, ged
a bha i 'n ceartair balbh mar gu'm biodh i a' cumail
balgum fala 'na beul. Thuit boinne snidhe bho a
druim 's bhuail e le sgleog fhhuch ann an lòn saile.
Chaidb crith shianta fo'n aileadh 'na gloc agus

162 An Rdsarnach

troimh dhall-shlighe a siubhail dh' aisig guth Mhic-
talla am fuaim seachad air frògan nam Fuath agus
leapannan Sluagha de Danann. O, a Shiorrachd
Mhòir ! O, a mhanaidh an uamhais !

Shaodaich an tràghadh leis an Ughe a bha ag
imUch busan nan cruinn chnap-chlach loma, agus
cha d' fhàg e beannachd-ghuidhe 'na dhèidh. Cha
d' fhàg e ach diosgan pathaidh nan gille-fionndrainn
ri caoidh, agus iad-san a nis gun seol air a' bhoinne a
fhliuchadh am braghad. Thog Uaghan a cheann
buidhe-ruadh os cionn sùghadh athaiseach an tuirra,
ach leis an ath-thiUeadh mhoidearra bhog agus dh'
fhalaich e a shùil 'san t-saile mar gu'm fac e rud-
eiginn. Bha siochaint ana-ghnàthach mar aon
sgrath mharbhant 'na laidhe air uachdar mara is
tìre. As coinneamh Uamh an Oir, bha aodann a'
gheodha cho socair, balbh ris an naoidhein an suain
a cheud chadaU. Cha b* e idir ciuineachd a b' ainm
do'n bhailbhe so.

Cha mhò na sin a b'e siochaint nàdurra a bh'ann,
ach 's ann a bu ghiorra e do'n chlosadh speur mhuir-
tidh ud a lionas le tosd na h-uaighe am feasgar
foghair roimh bhras-leigeadh nam builg bàthaidh.
Bha'n aon ghlumag mhuirtidh so a' Uonadh beul an
fheasgair timchioU Creag-Mìle-Brat ionnan is mar
a thachdas manadh na sìorrachd seomar-aire nam
marbh ; ionnan is mar a luchdaicheas beul an an-
moich le mulad is ionndrainn nan gaoltach. O,
eudail ! — ^bha rud-eiginn an dàn ; bha rud-eiginn
gu tighinn air a chois.

Air a' bhUanaig ghuirm so a dh' ainmich mi,
bha aon chridhe beag neo-choireach a' plosgairtich

Uamh an Oir 163

's a' mireagraich le càil is ciall na h-òige. Ach stad
an coinneineach beag a bha so de dh' ionaltradh.
Dh' èirich e 'na chon-shuidhe agus choc e a chluasan
ri claisneachd os cionn fuaim fais an fheoir. Bha
rud-eiginn iongantach a siod! Bha fuaim an siod
nach cual e riamh, a' tighinn air o Rudha-na-h-
Eitich — am fuaim ud a bha ri tighinn a rèir an Dailg-
nich ; an sith-cheol a chuir crith is gaoir troimh
shiubhal gach freumh'-luis, agus a chuir gruag nan
cnoc 's nan sliabh an togail le draodhachd ; seadh,
le faireachduinn anabarrach, gun choimeas, gun
ainm. Ach, cha robh an ceol ud saoghalta. O,
cha robh, a ghràidh nan daoine, oir cha tug meoirean
riamh roimhe am mach an ceol a bha siod ; ceol a
dh' fhosgladh cluas nam bodhar, agus a dh' fhuas-
gladh teanga nam balbh ; ceol a cheangaileadh guth
gach ciuil eile 'san domhain ; mac-samhuilt do'n
aon cheol 's a thogas fhathast anam mhic a' Ghàidheil
air sgiathan bron-aoibhneis nan taibhs thar Bheann-
tan Gloine agus Ghleanntan Dòlais na beatha so gu
ruige ceol-thìr na bith-bhuantachd siar, seachad,
thaU.

Ach an robh so mar ionghnadh ? An robh e
idir cubhaidh do dh' aon de piobairean Smearclait
ceol a mheur a bhi a reir a mheur-ionnsachaidh ?
Cha robh. Nach iomadh uair a stob e am bior
an cnoc an t-sithein an èirig a chiùil ud ?

Nach iomadh uair a chaith e fo gheasaibh duath-
ara oid'-oilean nam pong ud mu'n d' fhuair e leis
blas na lùdaig ? Fhreagair Creag-Mìle-Brat na
briathran mar gu 'm b' aithne dhi iad o thus an
t-saoghail. Fhreagair i pong air a' phong, ach cha

164 An Rdsarnach

robh e neonach. Cha b'e so a' cheud uair a chual
ise an guth. Cha b'e so a* cheud uair a chunnaic
ise buidheann agus buidheann a' gabhail an aon
cheuma so — a' cromadh gu Uamh an Oir air lorg
an aon sgeula.

Nach iomadh uair eadar an comh-thràth agus
dealachadh nan tràth a chunnaic i a cheart fheadh-
ainn so fèin, agus a chual i a' cheart cheol ? 'S
iomadh uair a chuir na cnuic ud thall orra is dhiù
an eideadh samhraidh o'n a chual i an tòiseach e.
Ach riamh cha do fhreagair i e chuige so.

'S ann a' so a sguir an smeorach d' a h-iorram
fèin, agus, le meall tioma 'na h-uchd, sheas i air
gèig os cionn a nead. Stad clacharan an fhraoich
de throd ris an uan — a bha a' beadradh ri aigne na
h-ògalachd mu thuairmse a nead-san — agus chlos
e a bheul is tiamhachd nach b' eol dha a' toirt ceo
mu 'fhradharc. Thug an neochoireach beag eile
a bheachd leis d'a uamha fèin.

Ma iochdar na creige thataidh am piobaire leis
a* bhuidheann ud a bha 'g a' leanmhuinn gus na
rainig iad a' bhUanag bheag so os cionn na h-uamha.
Agus co iad a bh' ann ? Bha iad ann fir agus
mnathan. Bha iad ann sean agus òg. Bha iad
ann feadhainn aig an robh deagh chuimhne air na
diuhiaich a chaidh air an aon turus so roimhe, ach
nach do thìU — ochan ! ochan !. Cha do thill iad,
a ghràidh nan daoine, cha do thiU, agus cha mhò
na sin a thiUeadh iad so, an diugh no am màireach,
à Magh an loghnaidh 's à Uamh an Oir !

Sheas a' chuideachd. Leig am piobaire a'
phiob bharr a ghualainn. Do bheachd an atharraich,

Uamh an Oir 165

cha robh bron cairdeach d'a ghnuis-san. Cha robh
smal air a shùil ach 's ann a bha i laiste le dearrsadh
dochais, fiughair agus fèin-earbsa. Bha spiorad
do-chiosnaicht' na h-òige a' cur an cèill d' a chridhe
na bha a mheanmna a' cur an cèill d* a spiorad —
*' Thèid agam air/' B'e so a choltas do chàch,
ach aig 'anam fèin a nis bha fhios air a chaochladh.
Cha bhi èis an tobair gu'n traigh, 's cha bhi fios a'
chraidh gu'n tig.

Air chul guailne an iomal na cuideachd bha aon
chridhe a bh' air a dhuanadh seach cridhe sam bith
eile siod, agus b'e an cridhe sin cridhe Moraig ;
aon nighean na banntraiche. 'S ann aice-se a mhàin
a bha fhios. 'S ann rithe-se 'na h-aonar a bha 'n
dàn truagh a' cagraich fàisneachd a' bhròin agus
foragradh a' mhulaid. Mulad ? Cha 'n e. Cha
'n e no eadhon bròn cridhe, ach bròn is ro-thruime
na'm bròn sin — bròn anma.

Bha a beò fo arraban. Bha sugh a ceiUe agus
a cridhe air a thaomadh, gach deur, an ceann nan
stuagh borba nach naisgeadh taing 'na chomain ;
bha an t-subhailc ud is cubhraidhe, is doimhne, is
àirde agus is do-labhairte a bhuineas do dh' anam
eug-samhuil nan gaol-bhan air a leon agus air a
phronnadh fo shail iarnaidh, ain-iochdar, an Dain.
Oir bha i a' giulain an diomhaireachd a cuim gaol-
falaich air a leon. O, nan robh fhios aige air a
cridhe ! Nan robh fhios aige — na'm faiceadh e le
shùilean corporra an fhuimeis laiste ud ! Nan
tuigeadh e — ! Ach, cò a thèid an aghaidh an
Dàin ? O, cò a chaisgeadh coilionadh dearbh an
Dailgnich ?

166 An Ròsarnach

Thug an t-oigfhear a bha a' giulam na pioba
ceum gu taobh. Dhearc e gnùis a leannain. Bha
cuan 'anma a' teannadh ri luasgan, agus stuagh air
muin stuaighe a' greasad thar lear a chuimhne agus
a' bristeadh 'nan laomannan bàthaidh air a chridhe.
Chunnaic e am Boinne-fala so a bha dha-san mar
bha do'n t-seilein am boinne bho chridhe an ròis ;
ise fèin a thàlaidh e bho lion nam mnatha-sithe le
aon sealladh o a diuid-shùil; le aon snodha-gaire
bho a bilean mànranach. Carson ma ta a bha esan
an so an diugh a' cur sgleo agus dubhar air aghaidh
grèine a sholais ?

Aig an fhitheach dhubh a bha a' dol dhachaidh
a Mhaoldonaich a bha 'n fhreagairt. Aig a' mhaigh-
dinn-mhara air Sgeir Liobh-innis a bha 'n t-Eolas.

Dh' imich am piobaire far an robh an nighean,
agus labhair e rithe am briathran nach robh ach
tearc, ach gu dè seadh nam facal a bha siod cha'n
eil fios aig anail bheo ach aig anail chùbach nam
flathas a mhàin. Cha'n eil, ach ged nach eil fèin
is tric osag chabhagach a' chomh-thrath 'g an
luaidh an diùrais an cluais Creag-Mile-Brat.

Agus mar sin ghabh esan a chead deth na bu
chaomh leis, oir bha e fo gheasaibh an Dàin agus
cha robh e 'na chead ach an Dàn a leantuinn.

Chrom a dhithis chomhaltan roimhe gu beul
na h-uamha agus a' lasadh dà choinneil chèire an
ainm Dhè agus Mhoire, dh' inntrig iad Uamh an
Oir. Aig ursann na h-uamha, dh' altaich dalta an
t-sithein piob nan sian air a ghualainn, agus gun
sùil a thoirt air neach 'na dhèidh dh' fhosgail e dorsan
a' chiuil eile 's e 'bualadh roimhe air an Rathad

Uamh an Oir 167

Bhuan gu Ceann na Dìleann. A sealladh Moraig,
dh* imich a h-ulaidh, a dochas agus a h-aoibhneas —
air a fàgail mar eun leòinte air sgeir uaignich ri
oidhche am meadhoin cuain ana-mhòir a chaidh air
diochain. Air osann nam maoth-thonn beaga
dh' iadh tuireadh nan eun-mara bho chasan Mhaol-
dònaich ga h-ionnsuigh. O mhullach cnuic thàinig
mèadhal na caorach — na màthar — gu a cluais a'
giulain faireachduinn ionndrainn agus gaoil-chiur-
raidh air nach cuir sgil cainnte briathar gu bràth.
Fada 'san Ear ri cearcall a' chuain agus Oirthir
Ghaidheal bha neoil chiara nan sion 'nam boiteinean
cadalach 's am bruadair mu bhròn. Ach èisd !
Gu dè tha siod ? Uamh an Oir ! Uamh an
Oir !

C6 nach tuigeadh e ? Cò nach togadh na facail
ud a bha nis ag èirigh mar gu'm b' ann à beul gach
geige fraoich am mach am bealach ? Agus le
sùilean laoimte lean a* chuideachd ud fuaim a'
chiuil. Ceum air a' cheum bha 'n ceol sith 'g an
iul. Seachad air Beinn-a*-Cheathaich shiubhail iad,
seachad air beanntan Heabhal, Haisteabhal, Scàla,
agus Sgaorabhal — troimh bhealach uaigneach, agus
gleann mointich gus an tàinig iad gu Loch an Duin
a chuir bacadh air an ceum. Agus tha ise cuid-
eachd an diugh gun chaochladh ach mar a bha i an
uair ud — gu brath a cleith oimn-ne Sgeul an Dàin.
A Loch an Duin ! A Loch an Duin nach fhada agus
nach fann cagarsaich dhuathara do thonnag draodh-
ach o chluais Creag-Mile-Brat I

Aig taobh an loch sheas a' chuideachd. Bha
'n ceol ag obair fhathast.

168 An Rdsarnach

'S iomadh nìghneag òg fo bhreid-geal
Thèid a nuU, thèid a null
Mu'n ruig mise, mu'n tig mis'
A Uamh an Oir, Uamh an Oir.

Agus b' fhior siod, a ghràidh nan daoine, ach eisd !

Fiolan fiadhaich a' sior-fhiaradh
Ann am ghluin, ann am ghluin.
Mu'n ruig mise, mu'n tig mis*
A Uamh an Oir, Uamh an Oir.

'N taobh 'tha fodham a' sior-lothadh,
Daol am shùil, daol am shùil,
Mu*n ruig mise mu'n tig mis'
A Uamh an Oir, Uamh an Oir.

Ach a nis bha 'n ceol a' dol a mugha gus ma
dheireadh na theirig e. Seadh, theirig e mar a
theirigeas an là an ceann na h-oidhche air neo an
aisUng an ceann an fhior-dùsgaidh. Thraoigh e
mar a thraoigheas ceol pioba an eilthirich *s an long
a* toirt na h-oidhche agus a' chuain fo ceann. Bhà-
saich e. Carson ? Gu dè bu choireach ? Gu
dè ach gu'n do chuir an t-snidhe o ghrunnd an locha
às na coinnlean, agus gu'n robh na h-ànrachdaich
fo mheinn nam Fuath 's nan ullabhiasd gun chomas
dol no tilleadh — gun chomas gu bràth air fios a
thoirt chugainn-ne air slighe nan càs, agus gun
chrich am feasda ri dhol air an sgeul so.

An oidhche ud fèin chaidleadh mac an ròin ri
bus Uamh an Oir, agus eadar a bhruadair aosda

^J^

Na h-asfldiU. tha Lcanabh. uia am bheil bail oir 'na Laimh

Uamh an Oir 169

bheireadh e glòmadh air a shùilean cianail. Oir
aige-san bha Fios nam Faidh o sheun aon latha agus
cha b'ann, a ghràidh, fo Loch an Duin a bha dachaidh
'aisling an comunn na feadhnach a dh' fhalbh.
Cha b' ann gu dearbh, ach fada, fada às a sin, seachad
air Aird Ghrìnn, agus seachad air Tìr-fo-Thuinn,
thall, fada thall an iomall Torra Domhainn ann an
Tir-nan-Og.

Spion Morag i fèin air falbh o chàch a dh' iarraidh
cobhair agus furtachd d' a spiorad.

Bhrist i bharr an fhrith-rathaid mar gu'm b'

ann gun umhail gun uidhreachd c'àite an robh i a'

dol. Ach, bha naomh-uaigneas an aonaich 'g a'

cuireadh do theampuU coisrigte a Màthar, far an

fhaodadh i ruintean diomhair agus feudalach a

cridhe a thaomadh an cluais na faighidinn, na

carthannachd agus na tuigse, Bu trom an luchd a

bha 'na cUabh, is i air tighinn am fradharc a' chuain

siar an deireadh an fheasgair ud. Shuidh i air

cnocan os coinneamh an Tabh ; dearbh choimeas na

Siorrachd. Bha a' ghrian air a dhol fodha 's a'

chuan — air neo air chul a' chuain fèin — agus às a

dèidh bha sealladh an làthair a bha gun teagamh

airidh air Innis-nam-Flath. Bhuail sealladh Moraig

am mach air leitir na h-aibheis so, agus ma bha a

com-se gu dearbh ro-chumhann agus ro-theann ma

cridhe dh' fhairich i air son aon mhòmaid nach b*

ann mar sin a bha càradh gach cridhe eile a bha 'n

glaic làimhe Righ nan Dùl. Cha b' ann — ach ged

nach b'ann fèin saoil nach robh an cridhe aibheiseach

so e fèin fo mhulad an diugh ? Saoil nach

robh esan cuideachd fo ionndrainn ? Oir bha a

170 An Ròsarnach

cheum a* dol thairis — an nuU — gun fhios gun bhrath
cionnas no c' àite. Seadh, bha esan cuideachd air
an Rathad Bhuan !

Uamh an Oir ! O, ach carson dò-bhron so a
cridhe ? Carson an ionndrainn ? Nach robh fhios
aice nach tiUeadh e cho luath ? Nach robh beachd
aice air na facail a labhair e ? Seadh — ach cuin
an uair sin ?

Sguir Morag de*n cheasnachadh do nach d*
fhuair i freagairt ach monmhur bith-bhuan an Tabh.
Agus a' togail a sùla bharr CiU Bhrianain an cois
nan stuagh fhuair i fa-dheoigh foirbhios a chuir
sith agus siochaint air a h-anam.

Oir bha thall a siod 'san iarmailt mu coinneamh
beinn òir agus fo a bonn bha beul uamha. Bha
ceann na beinne so crà-dhearg, an dreach. Agus
c6 a bha siod a' diuchdadh à beul na h-uamha agus
le a phiob lainnireach air a ghualainn a' dol deasal
air a bheinn ud ? Cò a tha siod 'na seasamh air
muUach a* chnuic chrà-dheirg 's a h-èideadh de
liath nam flathas ? 'Na h-asgaiU tha Leanabh aig
am bheil ball òir 'na Laimh. Tha 'n cnoc a' gluasad
agus 'g a* sior-thogail suas. Air a cùlaobh tha
dorus mòrail deth 'm bheil gàthan grian-gheal agus
tha a làmh dheas-se a* seoladh a' phiobaire ga ionns-
uigh !

Chrom Morag a ceann — oir thuig i. " Failt
ort a Ghrianain Oir ! Beannaicheam dhuit a Dhoruis
Fhlathanais ! '* Thog eoin an t-sleibhe na facail
o a beul agus luaidh iad a' leadan le fonn.

D. M. N. C.

Cuairt anns an Fhrìth.

Tha fadadh-cruaidh *san àirde tuath,
Is coltas gruamach air an t-sid ;
Achfàir a nuas mo bhreacan guaill\
Is bheir mi chuairt so anns an fhrìth.

— Am Fear-Ciuil.

HA mhòr Ghàidheal nach 'eil eolach air
na fèidh. Gu dearbh is e a dh' fhaodas
a' mhor-chuid dhiubh a ràdh air an latha
'n diugh gur ann a tha iad tuilleadh 'sa
chòir eolach orra. Ach, cha 'n ann air
ceistean conspaideach de 'n t-seorsa sin
air am bheil mi a' sgrìobhadh aig an àm, agus, mu'n
tèid mi na's fhaide air m' adhart, innseam gu'm
bheil mi a' fagail nan nithean sin dhaibhsan aig
am bheil a' chàil a chum an cnuasachd.

Is e a tha 'nam bheachd an drasda gearr-iomra
a dhèanamh air fàs, gnàthan, agus sealg an fhèidh.
'Na àite dUgheach fèin nach seòcail e !

Cho fada air ais agus a gheibh sinn ann an each-
draidh na Gàidhealtachd, agus na h-Alba, tha
iomradh againn air mhodh air choireiginn air sealg
agus sithionn an fhèidh. Bha còir dhligheach aig
an rìgh air na h-uile creutair dhiubh, agus dhasan
agus d'a mhaithean bha'n fhiadliach air a dion gu
dealasach. Cha bhiodh bòrd a' chaisteil, aig
ràithe àraidh, cuimichte mur biodh ceathramh
fèidh aig a cheann. An uair a rachadh cuachan a

172 An Ròsamach

lionadh, is a shocraicheadh na laoich gu comhradh,
b'ann air luathas a' choin sheanga 'sa bheinn sheilge
a bhiodh an aire 's an sgeul.

An dèidh na thubhairt Donnachadh Bàn mu'n
" eilid bheag, bhinneach, bu ghuiniche sraonadh,*'
agus *' damh a' chinn allaidh bu gheal-cheireach
feaman, gu cabarach, ceannard, a b'fharumach
raoiceadh," bhiodh e dàna dhomh-sa, no do neach
eile, an cùspair so a chur fa chomhair sluaigh ach
ann an dreach tur eadar-dhealaichte.

Ma tha thusa, a leughadair, gu socrach ann an
cathair da-làimhe ; do chasan seasgair air leac an
teintein, agus na cabair bheithe a' spraigheadh gu
farumach fo phoit a' bhrochain, thig leamsa ann an
smuain, gus an cuir a* phoìt thairis mu do luirgnean,
agus bheir sinn cuairt do'n Bheinn Bhreac. An
sin, chi sinn mac an fhèidh 'na rioghachd fèin.

A* fagail taobh na tràghad, agus a' cumail ri
srath na h-aibhne gu fàsach a' ghlinne, agus le sùil
an fhir-thuruis, a tha mar shùil seabhaig, chì sinn
air gach taobh dhinn, dùthaich nach do dhearrs
a' ghrian riamh air na's maisiche. Cluaintean
boidheach, gorma, air an uisgeachadh le sruthain
do-àireamh bho mhuUach nam beann ; raointean
mòra, farsuing, air an sgeadachadh le trusgan ioma
dathach ro thaitneach do'n t-sùil ; fraoch cro-
dhearg, badanach ; rainich uaine anns an dual
do'n eilid a bhi a' dèanamh leapa, agus an roid,
bho am bheil faile cubhraidh air a ghiulan gu ar
cuineinibh le fann ghaoth an fhàsaich. Ann a
leithid so de dhùthaich, far am milse an t-ionaltradh,
gheibh sinn na fèidh.

Cuairt anns an Fhrith 173

Anns an Og-mhios, tha na laoigh air am breith,
agus is boidheach iad le am bian ballach. Tha am
màthair a' roghnachadh grunnd àrd, tioram, agus
leaba fhraoich. Mu'n gabh an laogh a chasan
bidh i 'ga fhagail 'na luidhe le shròin a sios ri earball
am feadh agus a tha i ag ionaltradh goirid bhuaithe,
ach tha a sùil geur gu faicinn, agus a cluas biorach
gu claisteachd, 's cha'n 'eil eagal gu'n tig nàmhaid
gun fhios orra. Tha Nàdur a' buileachadh tuigse
agus comasan air ainmhidh cho math ri duine, agus
tha dearbhadh againn gu bheil an t-agh aig an àm
so de'n bhUadhna na's misneachaile agus na's curanta
na aig àm air bith eile. Cha'n e mhàin gu bheil
aice ri a h-àl a dhion bho'n fheithid agus bho choin,
ach bho fhear na cròice fèin. Tha a' ghnè uilc
sin, am miann cur as do'n àlach òg, ann an aorabh
mòran de na fiadh-bheathaichean nach 'eil a' paidh-
reachadh aig àm sònraichte. Tha e air innseadh
dhuinn, agus air a dhearbhadh, cuideachd, ma thig
neach air laogh òg, mu'n teann e air a mhàthair a
leantuinn, gur furasda a thàladh dhachaidh. Is
tric a dh' fheumas ciobairean teicheadh am falach
orra mu'n lean iad gu baile iad.

Bidh laogh ri taobh gach aighe dhiubh,
'Nan luidhe mar is còir dhoibh ;
Bidh gach damh is mang co-aighearach,
'Nuair thig FèiU Leathain reòt' orra.

Leanaidh an laogh an cuideachd na màthar
gus am bi e mu thri bhadhna a dh' aois. Is tric a
chunnaic mi na tri aoisean an cuideachd na h-aighe.

174 An Rdsarnach

Tha iadsan a bheachdaich air gnàthan nam fiadh
ag innseadh nach diobair a h-àlach agh fèidh cho
fad agus is beò i. Tha treudan ghinealach dhaimh-
eil dhiubh ri fhaicinn ann an gUnn 'san coireachan
na Gàidhealtachd, le seann damh mòr-chuiseach a'
coimhead thairis orra. Is esan, " Righ a' GhUnne."
Aig bUadhna dh' aois, tha stobain bheag adhaircean
a' fas air na daimh, agus bho bhUadhna gu bUadhna
tha na h-adhaircean a' fàs na's truime, agus barrachd
mheòir a* fas orra. Aig seachd bUadhna dh' aois,
tha an damh aig làn a chinneis.

Tha daoine a' creidsinn gu faigh na fèidh aois
mhòir. Tha againn an sean-fhacal anns an rann
so, agus cò a dhearbhas dhuinn a chaochladh ?

Tri aois coin, aois eich,

Tri aois eich, aois duine,

Tri aois duine, aois fèidh,

Tri aois fèidh, aois fior-eun,

Tri aois fior-eun, aois craoibh dharaich.

Anns a' bhUadhna 1826, mharbh Gleanna Garaidh
fiadh ann an coiUe Thòir na Cairidh, agus air faicinn
comhara air a chluais chlì aige dh'fhoighneachd e
de'n cheud ghUle a thàinig air adhart ciod e an
comharra bha sud. '* Tha sin/' ars esan an dèidh
sealltuinn air, " comharra Eoghainn Mhic lain Oig."
Thug coignear eile an dearbh fhuasgladh air a' cheist.
Bha Eoghann Mac lain Oig marbh ciad gu leth
bUadhna roimhe sud, agus fad deich bUadhna
fichead roimh a bhàs bha e a' cur a' chomharra sud
air gach laogh a ghlacadh e, Ma bha an comharra

Cuairt anns an Fhrith 175

so ceart, bha am fiadh, air a' chuid a bu lugha, ciad
gu leth bliadhna dh' aois, agus is docha naoi fichead.
Cha robh na h-adhaircean a bha air mòr, ach bha an
ceann farsuing. Faodaidh gu bheil an ceann sin
aig Gleanna-Garaidh gus an latha diugh.

Tha cunntas eile air damh mòr a' Mhonaidh
Liath a bha, a rèir sheann daoine na dùthcha sin,
da chiad bUadhna dh'aois. Anns a' bhhadhna 1777
bha fear, Aonghas DòmhnuUach, a fhuair an dlùths
urchair do'n damh mhòr so, agus a leag e ; ach ma
leag, dh' èirich e rithis, agus thug e a chasan leis.
Deich bliadhna an dèidh so, chuala lain, brathair
Aonghais, gu'n robh an damh mòr ri fhaicinn a
rithis, agus dh' fhalbh e air a thòir, agus an dèidh
là iomlan a thoirt ag ealadh air, thug e ri leathad e.
Fhuair e am peilear, a chuir Aonghas a bhrathair
ann 's an t-slinnein chlì mu oirleach fo'n chraicionn.
Cha'n 'eil mòran dearbhaidh a bharrachd air sin mu
fhad-shaoghaltas nam fiadh, ach nach leor e a dh'
fhirinneachadh an t-sean-fhacail !

Gur àluinn sgèimh an damh dhuinn,
Theàmas o shireadh nam beann ;
Mac na h-eilde ris an t-sonn,
Nach do chrom le spìd a cheann.

Tha e 'na nì glè iongantach le mòran mar a tha
na daimh a' tilgeil nan adhaircean a h-uile bUadhna.
Tha luchd foghluim ag innseadh dhuinn nach 'eil
anns na h-adhaircean so ach làine a thuilleadh na
còrrach de bheathachadh a' chuirp nach fhaigheadh
dòigh eile air taosgadh, agus nach robh feumail a

176 An Rdsarnach

chumaU suas na coluinn. Tha na seann daimh a'
caitheamh nan adhaircean an deireadh an Earraich,
agus bho sin gu toiseach an Og-mhios, a rèir an
culaidh. Cha tilg na bliadhnaich na h-adhaircean
gu toiseach an fhogharaidh. Cha d'fhuaireadh
riamh na h-uile h-adharc a thuit anns a' mhonadh,
oir tha cuid de na fèidh 'gan tiodhlacadh anns na
puill mhòna, 'gam breabadh fodha le an casan.
Fhuaireadh so a mach le cladhach a' phuiU an dèidh
am fiadh a ruagadh air falbh. Tha iad cuideachd
ro-dhèidheil air cagnadh nan adhaircean, agus is
ainmig a gheibhear adharc dà-bhhadhnaich idir.
Tha peirceall nam fiadh làidir gu leòr a bhriseadh
nan adhaircean beaga.

Deich làithean an dèidh nan adhaircean a chaith-
eamh, tha feadhainn eile a' fas 'nan aite, agus aig
ceann thri miosan tha iad aig am meudachd ; ach
tha iad fathast maoth agus comhdaichte le craicionn
liath-ghorm ris an abair iad a' bheilbheid. Am feadh
agus a tha a' chròic maoth mar so, cha tèid iad roimh
choiUe no àite sam bith far am faodadh iad am
bualadh, oir, mar is furasda thuigsinn bhiodh e glè
phianail tighinn air amladh sam bith, agus na
h-adhaircean aca cho maoth ri ubh gun phlaosg.
Ann an uine glè ghoirid glanaidh iad, agus am
beagan uine tha iad dorcha le bàrr nam meur geal,
agus cho cruaidh ri iarunn. Their iad rioghail
riu an uair a tha da-mheur-dheug orra, agus tri
air a' bhàrr ris an abair iad an copan. Tha na
meòir so air an suidheachadh ann a leithid a dhòigh
agus gu'n suidheadh cuach no copan anns a' ghobhlan.
Mar is trice, tha an copan air damh le deich meòir

Cuairt anns an Fhrith 177

mar an ceudna. Cha bhi iad "rioghail" na h-uile
bliadhna, agus cha mhotha bhios iad sin aig aois
no aimsir shònraichte, agus is lìonmhor iad air nach
fàs barrachd na sè 's a h-ochd de mheòir ri'm beo.
Mar shoiUearachadh air an so, innsidh mi mu dhamh
a b'aithne dhomh fèin, agus ris an abramaid " Damh
Mòr a' Gheata/' Bha eolas aig mo sheanair air
an damh so deich bUadhna, oir na h-uile bliadhna
an dèidh na damhair thigeadh e a gheamhrachadh
leis a' chrodh mu'n bhaile. A' cheud bhUadhna a
bheachdaicheadh air bha naoi meòir air, agus an ath
bhliadhna bha a dhà-dheug air. Ceithear bUadhna an
dèidh a chèile, bha ceithear-meòir-dheug air. An dèidh
sin bha e gach bUadhna a' dol air ais am maise, agus
an uair a mharbhadh e, an ceann nan deich bUadhna,
cha robh air ach na deich meòir, agus is gann gu'n
robh fiacail 'na pheirceall. Ma's math mo chuimhne,
bha ceithear puinnd de chudthrom anns gach tè
dhiubh an uair a bha na ceithear-meòir-dheug orra,
agus bha na ceithear paidhrichean aig uachdran na
frithe 'na chaisteal. Cha robh fada againn ri
dhol air tòir nan adhaircean, oir thilgeadh an Damh
M6r dheth iad an àite sam bith eadar Cnoc-na-Luadh
is Cnoc-an-Doire-Dharaich. Ni na forsairean, aig
am bheil an toil, deadh chosnadh air an tional 'san
Earrach, agus gheibh iad seachd 'sa h-ochd sgiUinn
orra bho na marsantan Gallda.

A mheud agus a tha siubhal monaidh gu tric,
mar a tha ciobairean agus forsairean, aithneachaidh
iad air aileachd na lurga co-dhiu is damh no agh a
chaidh thar a' ghruinnd rompa. Tha crodhain an
daimh na's cruinne na crodhain an aighe, agus a

V

178 An Ròsarnack

bhàrr air sin tha a cheum cho cothromach agus
gu'n leag e chas dheiridh ann an làrach na tè thoisich.
Tha so flor a thaobh nan damh a tha os cionn seachd
bUadhna dh'aois. Tha ceum na h-aighe na's giorra,
agus na's neo-chothromaiche.

Bheir mi a nis iomradh air an Dàmhair, bho'n
a dh' uidheamaich sinn an damh donn le cròicean
ùra. Is e so an t-àm anns am bheil na daimh
aig àird an treise ; an t-àm sam bheil an t-seilg a'
toiseachadh, agus an t-àmannsam furachaile f ear na
croice ! Thèid iad do'n dàmhair anns na frithean
air tir-mor agus na h-eileanan mu dheas aig toiseach
dara mios an fhogharaidh. Anns na h-Earadh,
agus àitean fuara gun fhasgadh geamhraidh, bidh
iad mios air deireadh. Fàgaidh na daimh cuid-
eachd a chèile, agus thèid iad gu ruig an fhiadhach
fèin. Tha e dearbhta gu leor so. Biodh e far an
togair e an còrr de'n bhliadhna, ach gheibhear e
'na choire is 'na àite fèin 'san dàmhair. Toiseach-
aidh iad air an aorgan fèin anns na puiU mhòna a
tha cho lìonmhor anns na monaidhean Gàidhealach.
Ataidh am muinealan cho garbh ri'n coluinn, agus
cha tàmh dhaibh a là no dh' oidhche. Cluinnear
an sin a' bhuireadh 's an langanaich, a' toirt mactalla
às na creagan, agus a chuireas crith air a' ghealtaire
a tha cho mi-shealbhach 's gur èiginn dha am monadh
a shiubhal aig an àm shonraichte so ! Cruinneach-
aidh iad na h-aighean 'nam buidheann dhaibh
fèin mar gu'n cruinneachadh an ciobair treud
chaorach le chù. Is ann an uair a dh' fheuchas
fear eile tighinn g'an toirt bhuaith a chì sinn a'
chomhrag mar a dhealbhadh i cho eireachdail agus

Cuairt anns an Fhrith 179

cho riochdail le Landseer. An dèidh dùbhlan a
thoirt dha chèile le langanaich, thig am fear fuadain
bho thaobh eile a' ghUnne ; uair a' ruith, agus uair
eile le ceum staiteil, mar gu'm biodh e a' tomhas
a' ghruinnd. Ma thachras tom seilich air, bheir
e greis, mar gu'm b'ann a' geurachadh nan lann,
'ga fhior chasadh le adhaircean. Is tric a chunnaic
mi na slatan seiUch air an casadh mar iris clèibh.
BuaiUdh iad air a chèile mar dhà reithe, a' toirt a
leithid de sgailc is gu'n cluinnte an fhuaim astar air
falbh. Seasaidh na h-aighean, mar mhaighdeanan
na Grèige, le sùilean miadhail, ealamh a thoirt an
gaol do'n bhuadhach ! Cha mhair a' chomhrag
fada, agus còmhlan eiUd 'san amharc. Am fear a
chaiUeas, bheir e leum bho chabair biorach an fhir
eile, agus cuiridh e cuairt air an treud, 's e cho
cruaidh leis am fagail. Cha'n 'eil sin dhàsan mar
a chuid fèin ; tha am fear buadhach air a lorg, agus
le sathadh guineach anns na cruachain aige cuiridh
e an ruaig buileach air.

Is ann a tha chomhrag cheart agus mhaireannach
ann an uair a thachras iad agus gun an eiUd ghaolach
'gam freiceadan. Cha choimeas dhaibh an uair
sin ach da choUeach air dùnan. An dèidh sadadh
air a chèile greis gabhaidh iad anail, fathast air an
dà ghlùn a' sior choimhead air a chèile. Eirigh iad
is thèid iad an cròicean a chèile a rithis. Tha
còmhrag de'n t-seorsa so a' criochnachadh leis an
dara fear a bhi air a leon, neo air a chur gu bàs buil-
each, mur gèiU e am feadh 's a tha de lùths 'na
speirean na bheir ri bruthach no ri leathad e. Ann
a h-aon de fhrithean an Diuc Ghordoin, mòran

180 An Rdsarnach

bhliadhnachan air ais, bha dà dhamh a ghleac mar
so, agus ghlais iad an adhaircean a chèile air dhòigh
is nach b'uirainn iad dealachadh. An uair a thàinig
am forsair mu'n cuairt bha fear dhiubh marbh,
agus chuir e crioch onorach air an fhear eile.

Gheibh sinn cunntas an drasda 'sa rithis air daoine
'call am beatha le bhi tighinn ro-dhàn orra aig an
àm air am bheil mi ag iomradh, ach cha'n 'eil an
sin ach feadhainn chàllda. Is ann fior ainmig a
bheir fiadh na beinne ionnsuigh mharbhtach air
duine, ged a thachair e uair no dhà. Bho cheann
beagan bhUadhnachan air ais bha damh mòr, dalma,
mu'n rathad mhòr anns an eilean 'sam b'abhaist
dhomh fèin an samhradh a chur seachad, agus gu
dearbh an àm an fhogharaidh cha robh mòran
ciataiche agam dheth ! Cha rachadh e mu dheireadh
ceum bhàrr an rathaid airson duine no beathach.
Thug e droch ionnsuigh air aon de na ciobairean
feasgar a bha sud, agus air ball thàinig a bhinn a
mach, agus fhuair e, na thoiU e, am bàs. Chaidh
innseadh dhomh an dèidh làimh gu'n robh a' Bhan
Sgoilear a' cumail aghaidh na làimhe ris g'a chuid-
eachadh roimh chaoile 'n Earraich, agus gu dearbh
bha e toileach cuideiginn a phàigheadh !

Am feadh agus a mhaireas an dàmhair tha e
na*s gUce cumail bhuatha, oir tha na brùidean cho
mòr air bhoil le droch nàdur, bualadh puiU is bùirich,
is nach aithnich iad eadar mac an fhèidh is mac an
duine. Mairidh an dàmhair mu shè seachdainean
agus an dèidh sin cruinneachaidh iad 'nam buidh-
eannaibh, is thig iad na's faisge air fearann àitich,
cuid a thig a stigh air na h-achaidhean ag ionaltradh

Cuairt anns an Fhrith 181

leis a' chrodh. Chunnaic mi 'sa gharadh chàil fèin
iad ! Cha'n 'eil an cor aig an àm so ach glè bhochd,
ciod e le sabaid is bùirich agus an suidheachadh
an-shocrach anns am bheil iad rè an damhair, gun
mhòran itheadh ach cointeach bhàn a gheibh iad
air mullach nan cnoc, cha dùth mòran saill a bhi
orra. Cha bhiodh mòran brìgh no blas air an
t-sithionn aca ged a dh'fhaodadh neach cothrom a
ghabhail, aig marbh na h-oidhche, air teachdaire
obann a chur mu'n tuaiream bho thè na spèid fèin !

Leis a bheagan iomradh sin air gnàthan neònach
nam fiadh tionndaidh sinn a nis ar n-aire air an
t-seilg, a chionn gur i gu mòr is taitniche. Na
h-uile bHadhna tha na ciadan a' taomadh a nios
oimn à Sasunn, agus a,' cur na dùthcha fòpa fèin
car greis. Aig an àm so, tha mu thri muillion acair
fearainn fo fhèidh a mhàin ann an Albainn.

Mu'n tèid sinn ri monadh, bu mhaith leam beagan
a ràdh mu dheidhinn nan con fhiadh a b'abhaist
a bhi 'nar dùthaich, agus an dòigh sheilg a chleachd
ar sinnsearan mu'n d'fhuaireas eolas air innleachd
cho basmhor, agus cho beag spòrs 'na cois, ris a'
ghunna. B'ann aig Cloinn Mhic Nèill Cholosa a
bha na coin fhiadh a b'fheàrr an Albainn ann am
bliadhnachan deireanach na seòrsa seilg sin. Bha
ceithear de na coin so gu sònraichte ro-ainmeil anns
an rioghachd 'nan làtha — Bran, Buscar, Runa,
agus Cabhag. Bha Buscar na bu luaithe agus na
bu trèine na eadhon an triùir eile, agus faodar a
ràdh gu'n robh e freagairt an roinn a th' againn air
mar a thaghadh Fionn a chu.

182 An Ròsarnach

Sùil mar aimeag, cluas mar dhuilleag,
Uchd mar ghearran, speir mar chorran,
Meadh' leathann an cliabh leabhar,
'S an t-alt cùil fad bho'n cheann.

Bha fionnadh mìn, fada, buidhe air Buscar,
agus b'e so a mheudachd : — airde aig an t-slinnein,
ochd òirlich fhichead ; dòmhlad a bhroiUich, dà-
oirleach-dheug-thar-fhichead ; a chudthrom, coig-
agus-ceithear-fichead punnd. Is e so a nis meudachd
fèidh a bha aig a chinneas agus an culaidh mhaith : —
airde aig an t-sUnnein, tri troidhean ach tri-cheath-
ramh an oirUch ; dòmhlad a bhroiUich, ceithear
agus tri-cheathramh an òirUch ; airde bho mhuUach
cinn gus a' chas thoisich, coig troidhean gu leth ;
fad adhairc, dà throidh gu leth ; bho bhàrr na
h-adhairc gu ruig an grunnd, seachd troidhean agus
deich òirUch ; a chudthrom, tri chiad punnd *s a
h-ochd. An uair a bheachdaicheas sinn air na
toimhsean sin agus a shamhlaicheas sinn ri chèile
an cù agus am fiadh, nach ann is iongantach gu'n
tugadh an cù gu talamh am feasd e. Leumaidh
am fiadh air a h-uUe sinteag, fichead troidh, agus
leumaidh am miol-chu troidh thar fhichead. Ann
an astar fada is mòr am buidhinn sin do'n chù.

Bheir mi nis iomradh air sealgach ann an Diura
le Bran agus Buscar. Air feasgar bòidheach dh'
fhàg MacNèiU Colosa le cuideachd uaislean agus
ghiUean tapaidh, le Fionnladh Forsair air an ceann.
Chuir iad seachad an oidhche gu socrach ann an
uaimh air taobh an iar an eilein. Tha an seanach-
aidh ag innseadh dhuinn gu'n do dhùisg Donnachadh

Sealg nan damh donna

Cuairt anns an Fhrith 183

Piobaire moch air mhaduinn iad, agus gu'n do
dheasaicheadh lòn dhaibh air leana luim. Thog
iad an sin ri beinn, Fionnladh a' seòladh an rathaid
mar a bu mhaith a b'aithne dha. Ann am prioba
na sùla, bha e air a mhagan. Thug e gu leor do'n
chuideachd am f iadh a chunnaic Fionnladh le shùilean
fhaicinn le an gloinneachan ! Bha e mu mhìle
bhuatha, agus thill iad beagan air ais, 's an sin
choisich iad mar a b' fheàrr a b'urrainn iad ann an
grunnd sruthain, agus thairis air sgamaich chreagan.
Ma's fior an sgeula, thug Fionnladh dheth am falt
cho lom ri 'sgailc, air eagal gu'm brathadh a chirein
mullaich e ! Threòraich e iad mu thri fichead
slat do'n fhiadh, agus cha mhòr nach do bhrist
Buscar bhàrr a lothain mu'n robh iad ann an uidh-
eam cheart. Dh' èirich iad, is thug a' chuideachd
iollach faghaid, leig iad às na coin, thoisich an rèis.
Thog am fiadh ris a' bheinn, ach chimnaic e gu'm
b'e luaths nan cas a theamadh e, agus shin e às ri
sliabh na beinne. (Cha mith fiadh ro luath aona
chuid a' direadh no 'teamadh, agus mar sin bhiodh
luchd na faghaid a' strith ri 'ghluasad air na mull-
aichean). ThiU am fear so air ais, a' teamadh na
bu chaise na dhirich e, gus mu dheireadh an d'
fhuair se e fèin air bmaich creige, mu cheithear-
troidhean-deug air àirde, agus sgamach chlach ag
èirigh bho bhonn. Sheas e mionaid, ach cha robh e
fada an ioma-chomhairle an uair a leum e, is thàinig
e gu talamh air a dhà chois dheiridh, agus ann an
tiota bha e ri astar a rithis. Leum Buscar gu cruinn
cothromach air a cheithear chasan, ach chuir Bran
car a' mhuiltein dheth. Cha robh a' chuideachd

184 An Ròsarnach

aig an àm so ach mu chiad slat bhuatha, agus bha
iad ann an imcheist chruaidh gu'n èireadh gu h-olc
do'n fhaidh agus do na coin ann a leithid de shuidh-
eachadh cunnartach. Ràinig an fhaghaid a nis
sliabh creagach, am fiadh cho lughor 'sa bha e riamh
's na coin a' tuiteam thall 'sa bhos. Bha sealladh
maith orra fad leth-mhile, ach chaidh iad à sealladh
agus b'èiginn direadh na b' àirde g'am faotuinn
am fradharc a rithis. Bha an fhaghaid a nis air
talamh comhnard, agus na coin a' dluthachadh air
a h-uile sinteag. Bha Bran air thoiseach air
Buscar, agus ann an sinteag no dhà rug e air shlia-
said air an fhiadh. Chuir so moiUe air, agus cha
b'fhada gus an robh Buscar 'na sgòman. Ged a bha
a nis an dà chù an sas ann rinn e an slaodadh ri
leathad le luaths anabarrach, agus uair no dhà
thilg e bhuaith Bran, ach cha do lasaich Buscar a
ghreim. Thug iad mu dheireadh gu talamh e, is
ged a dh' fheuch e ri èirigh cha d' fhuair e tuilleadh
air a chasan. An uair a rainig a' chuideachd bha
am fear cròiceach marbh, a dhà ghlùn à alt, a sgòrnan
air a reubadh 's a chUathaich air a stròiceadh. Cha
b'urrainnear a thuigsinn ciamar a chaidh a chur
à alt, mur an ann a' strìth ri èirigh, oir bha an grunnd
far an do thuit e rèidh, còmhnard. Bha Buscar
air toirt thairis le sgios, air chrith eadar cheann is
chasan, ach dh' èirich e an uair a thàinig a' chuid-
eachd air an aghaidh. Bha e 'dol mu'n cuairt a*
chairbh ri gruanail fheargach 's gun e toileach iad
a thighinn a chòir an fhèidh. Cha robh fiù sgròbadh
air, ach cha b'e sin e do Bhran bochd. Bha uidhir
òirlich à aodann na lurga aige a bha a' nochdadh

Cuairt anns an Fhrith 185

a' chnaimh, agus bun de fhraoch loisgte roimh na
chas aige. Bha am fiadh seachd-clacha-deug air
chudthrom, agus ghiulain na gillean sgairteil e mu
dhà mhìle a dh' ionnsuigh na h-uamha. An sin
ghabh iad an t-aiseag air ais do Cholosa, làn riaraich-
te leis an fhaghaid agus treuntas nan con. Cha'n
'eil an sin ach aon de ghniomhan treuna Bhuscair,
a mharbh agh 'na làn mheudachd leis fèin mu'n
robh e bUadhna dh'aois.

Is e seilg a bha sin, agus cha'n e an seòrsa muirt
a tha mòran a' deanamh an diugh. Cha b'ioghnadh
an t-seana bhàrd a ràdh mu fhaghaid an fhèidh.

A ! ceum an t-sealgair ri mo chluais,
Le srann a ghath 'sa chon feadh slèibh ;
'N sin dearsaidh an oig air mo ghruaidh
'Nuair dh' èireas toirm air sealg an flièidh.

Bheir mi a nis an leughadair a mach ri monadh
leis a' ghunna ghlaic, agus mur 'eil mi meallta bheir
sinn dhachaidh fear cabarach.

An uair dh' fhàgadh fear na seilge
A thalla fèin gu mìn moch-thràthach,
Air maduinn fhogharaidh,
Le adharc-fhùdair agus le chrios-luaidh ;
Le ghunna dùbailt air a ghuallain.
Agus le a ghadhair balla-bhreac,
A dhol a shealg nan uchd-bheanna,
Bhiodh an asail luchdaichte
Mu'n tigeadh an t-anmoch.

186 An Ròsarnach

Tha a nis anns a* Ghàidhealtachd am pailteas
de rathaidean mòra matha, agus gur ann a chì sinn
na sealgairean a* tarruing a mach 's a mhaduinn
ann an carbad-oUa ! Nach ann air an t-saoghal a
thàinig ! A' chuid aig nach 'eil ach na h-eich,
fàgaidh siad iad air cùram a' ghille-chois-fhUuch
taobh an rathaid, agus diridh iad a mach ri guala
na beinne agus a suas gu a muUach, ma tha an latha
soillear. Taghaidh iad àite falaich fasgach bho
am faic iad troimh an gloinneachan sealladh air
gach coire, gleann, srath is uchdan. Fada thall am
braighe 'choire faicear buaile bheag fhiadh. Tha
iad fathast ro fhad às a dhèanamh cinnteach an
fhiach am fear cabarach ud dol air a thòir.

Is i nis a' cheist chudthromach, " ciamar a tha
a' ghaoth a' seideadh an taobh air am bheil an treud?'*
Is ioma àirde as an tig oiteag ghaoithe anns na
coireachan domhain ud. Feumaidh an sealgair a
bhi gu mòr air fhaiciU gu'm bi e daonnan air taobh
leis na gaoithe. Miltean air astar, aig an àm shòn-
raichte so de'n bhUadhna, gheibh iad am fàileadh,
is cha*n e sin uile e ; tha a h-aon de na seann aighean
a* seasamh air leth ri freiceadan am feadh 'sa tha
Righ-na-Frithe ag ionaltradh no a' cnamh a chìre
'na luidhe 'san luachair. Tearnaidh na sealgairean
a nis bho na muUaichean, a' cumail à sealladh nam
fiadh. Ni iad cabhaig a dh' fhaotuinn gu guala
a' chnocain ud thall a dh' fhiosrachadh am bheil
luach saothrach am measg an treud. Tha sin ann
gun teagamh. Fear mòr le dhà-mheur-dheug 's
le chopan, agus cheana thàinig a bhinn a mach I

Thog an sealladh so am .misneach, agus fiabhrus

Cuairt anns an Fhrith 187

na faghaid. Ged a bhiodh a' ghrian a* cromadh
mu'n ruig iad an stùchd ud thall mu'n coinneamh
cha nochd iad cìrein dha. Snàgaidh iad air am
màgan feadh lòintean tubhaidh is luachair ; uairibh
air am bronn 'san ceann-aodach 'nam pòca air eagal
gu'm brathair iad. A null troimh an abhainn is
ciod e ged a bhios iad gus na cruachain innte, cha
chuir fuachd no fluichead orra ! Leagaidh iad an
anail air a' bhruaich thall fo dhubhar nan craobhan
feama. Thèid an còm mu'n cuairt, ach facal
cha chanar, fiu — Sud ort !

Cha'n 'eil mòran folaich eadar an cnocan so agus
an stùchd ud thall ach dìg chaorach. Feumar
faighinn a null, agus air am màgan na seòid a rithis.
Tha na forsairean cho eolach anns a' mhonadh agus
ionnas ged a robh an sùilean dùinte innsidh iad
duit a' cheart àite 'sam bheil an damh 'na luidhe, ged
a dh' fhaodas fear a' ghunna a bhi de mhùthadh
beachd. Fhuair iad a nis tearuinte, ach eabailte,
a dh' ionnsuigh an tomain fhraoich a bha fad an latha
'san amharc aca, am measg sgàmach de chreagan
glasa. Tha iad a nis mu chiad gu leth slat bho'n
damh mhòr, agus tha an t-astar aig an fhorsair cho
cinnteach 's ged a thomhaiseadh e h-uile ceum dheth.
Is i mhoille nis tha an damh 'na luidhe, agus is docha
nach togair e èirigh gu feasgar, agus c6 an sealgair
a loisgeadh air fiadh 'na luidhe ? Cha'n fhaigheadh
e leis e ged a bhiodh a thoil aige !

Bheirear Nic Coiseam air lom, agus feuchaidh
c ri suidheachadh air an torrag laimh ris, dh' fheuch
ciamar a luidheas i ri ghualainn. Cha'n 'eil a choltas
air an fhear chròiceach gu'n èirich e an drasda,

188 An Ròsarnach

agus tha nis a dhubh nàmhaid air socrachadh am
feith 'san anail, is tha e 'na urchair dhearbhte.
Air eagal an anmoich, is iad fada bho'n bhaile, ni
am forsair fead fhann, no nochdaidh e 'churrac
do'n fhreiceadan, agus air ball tha iad uile air am
bonn ! Cha teich iad gus am bheil iad cinnteach
cò an taobh air am bheil an cunnart, agus anns
an ioma-chomhairle sin tha tè na spèid ri sùil an
t-sealgair, agus tha sud mu thuaiream an daimh
dhuinn. Dh' fheuch e ri càch a leanachd, ach cha
deach e fada an uair a thuit e. Ruithidh iad a
nis le chèile air a lorg, ach 'san earalas gu'n èirich
e cha tèid iad ro-fhaisg air. Bha an leòn so chum
bàis, is thugadh air lom an sgian is tha nis fhuil
uaibhreach, chraobhach, 'na steall mu'n fhraoch.
Bheir iad tacan a' coimhead a* chinn luraich, a'
seasamh greis bhuaith, ma's fior a ghabhail beachd
is feàrr ; uair eile a' laimhseachadh nan cròicean gu
cùramach — ^moit mhòir orra le chèile ! Bheirear
a nis a' ghreallaich às, agus an uair a thig an giUe
monaidh le a ghearran Uibhisteach — rud a ni e an
uair a chluinneas e an urchair — thèid am fiadh a
thogail 'san dioUaid, agus gabhar dhachaidh leis.

Ged a thug mi an t-seilg so gu crìch riaraichte
agìis bhuannachdail, cha soirbhich leo cho maith
a h-uile làtha. Is dòcha fad an la-sholuis a thoirt
ag ealadh air damh donn, agus nach fhaighear an
dlùths urchair dha. lomadh uair a leònar fear,
agus, a rèir riaghailtean nam frithean a tha air an
suidheachadh bho bhliadhna gu bliadhna, cha*n
fhaodar losgadh air fear eile gus am faighear am
fear leònta. Tha mòran a nis air coin chaorach a

Cuairt anns an Fhrith 189

chleachdadh ris an t-seilg, agus an uair a leònar
fear leanaidh an cù air a shàil, agus mur a beir e air
cumaidh e, co-dhiu, sealladh air. Siubhlaidh fiadh
leòinte, air uairibh, astar mòr. Ma tha na coin a*
dluthachadh air, 's e fannachadh le call falla, thèid
e gu dìon air choir-eiginn. Storrag chreige am bun
easa àite is ionmhuinn leis, f ar am bheil dìon nàdurra
aige bho chulthaobh, agus tha e earbsach à chabair a
chumail a namhaid bho sgòman. Ann an suidh-
eachadh mar so, bheir e dìibhlan do na madaidh a
dh' aindeoin ioma spàirn chruaidh a ruigheachd a
bhroiUich. Is ioma cù fuileachdach, sgairteil, a
fhuair guin a bhàis ann an gleachd de*n t-seorsa so
bho chabair mhic an fhèidh.

Mar mhìneachadh air annas agus neonachas
nam fiadh tha an sgeula bheag so ro-fhreagarach.
(Thug mi iomradh cheana air mar a ni iad cinnteach
c6 an taobh bho am bheil an cunnart a' tighinn mu'n
teich iad).

Chuireadh forsair àraidh a mach airson sìthne,
agus an dèidh moran dragha fhuair e mu thri chiad
slat do agh a bha a shùil gheur ag innseadh dha a
bhiodh ro-shoghar air bòrd a mhaighsteir. Bha
i 'na luidhe a' cnamh a cìre gu socrach, agus cha
robh 'na chomas faighinn na b' fhaisg oirre gun a
gluasad, agus b' èiginn dha fuireach mar a bha e
fad thri uairean. Smaoinich a gu'n tàimgeadh c
h-aire air doigh air choir-eiginn, agus bhuail e a
bhas air a' ghrunnd. Dh' eirich i, 's dh' amhairc
i mu'n cuairt oirre. Bhuail e a bhas a rithist,
agus an uair so choisich i ceum no dhà an taobh
a bha e. Bhuail e bhas uair no dhà eile gus an

190 An Rdsarnach

d' thàinig i cho faisge 'sa bha dhìth air, agus an
uair a thionndaidh i gu teicheadh smàl e rithe an
urchair a bha cho fada 'feitheamh oirre. Thuit i
marbh goirid bhuaithe.

Is e cudthrom nam fiadh an coitcheantas mu
shè-clacha-deug, agus cha'n i h-uile frìth a chuibh-
isicheas sin fèin. Gheibhear air uairean fear no
dithis mu fhichead clach, ach cha'n 'eil iad ach
tearc. Mharbhadh bho cheann beagan bhUadh-
nachan ann am frith Cheannlochmoir damh anns
an robh naoi-clacha-fichead agus ochd puinnd.
Bha ceann eireachdail air an damh so, agus bha
cuid ag ràdh aig an àm, gu'm feumadh gu'n robh
cuid mhaith de fhuil an Wapiti ann, oir is fior ainmig
fèidh Albannach a bhi cho mòr 'sa bha am fear so.
Am fiadh is truime air am bheil cunntas againn a
mharbhadh an Albainn bha ceithear-clacha-deug
thar fhichead ann. Fhuaireadh am fear sin ann
an aon de fhrithean Pheairt, bho cheann mòran
bhliadhnachan.

Tha mòran fhorsairean agus ghillean frìthe ann
an diugh nach bi aig an dragh mionach an fhèidh a
thoirt dhachaidh, ach fhàgail aig fithich is feannagan.
Cha'n 'eil so mar bu chòir dha bhi. Is iomadh
trath maith a rinn ar n-athraichean air currac-an-
righ, càl fada, agus deadh bhuntata ! Is e mòran
a dh' fhaodadh tighinn gu tigh an duine bhochd bho
fhaghaid an fhèidh na'm biodh giUean grunndail
mar a b'abhaist, ach tha am bòrd Gallda air ruigh-
eachd gu iomall na frithe, eadhon do'n bhothan is
uaigniche 'sa choire.

Sin agad, a leughadair shuairce, beagan mu

Cuairi anns an Fhrith 191

dheidhinn nam fiadh bho am breith gu àm bàis.
Ghabhadh mòran sgriobhadh umpa air nach do
bhean mise ; agus nach freagarrach briathran Dhonn-
achaidh Bhàin a cho-dhùnadh a' bheachd-oidhirp
ghoirid so : —

Is ged a thuirt mi beagan riu,
Mu'n innsinn uir an dleasnas orra,
Chuireadh iad am bhreislich mi
Le deisimeireachd chomhraidh.

NiALL Mac Gille Sheathaniach.

Ros Aluìnn.

O, m' annsachd ort, a Dhealbh na Maise ;
'Aiteil chaoin de ghlòir na' Flathas ;
'Aisling naomh nan aing'la geala ;
'lomhaidh bheannaichte na h-Oighe !

M' èudail ort, a shùigh mo chèille ;
'Aobhneis òig, a Dhòchais èibhinn ;
'Ailleagain fo shùil na grèine,
Cha 'n eil cruth fo spèur cho bòidheach ;

'S tusa 'm pong de cheol nan aingeal
'Thuit an nuas 's a chaochail tannas,
'S tusa 'n sèud bha 'n uchd na Maidne
An ceud chamhanaich a h-òige.

'S tusa ceùd-chruth glòir na Talmhainn,
'S tusa Smaoin nan naoidhean anfhann,
'S tu 'san iar tha nochd ion-dhealbhte
Air brat^alla-mhaiseach nan spèura.

'S tusa 'n Phòg *thug Mac na Gile
'Thìr nan Og — a dheoin seach Innis.
'S tusa f òs gu fòil th' air bilean
Oigh mo chridhe-sa fo'n èidheann,

Ros Aluinn 193

'S tu snodha 'n Aoibhneis nach can teanga ;
Taibhseal Soillse a chaidh thairis ;
Manadh Sòlais a tha maireann ;
Tosgaire an gheallaidh nèimhidh.

O, carson do rùgh' cho minig,
'S fàite gàire air do bhilean ?
O, carson cho sgaoilt' do chridhe ?
Innis dhomh ; mur tuigeam fèin e.

O, carson am boltradh cùbhraidh
Tha bhàxr d' analach, a mhùimein ?
O, carson an deùr 'na chùimean
Air do shùil an àm dhuit èirigh ?

Ma 's e Mac na Spèur do leannan,
'S iomchuidh dhuit do ghnùis is d' anail :
Ma 's e 'dheòir an àm 'u sgaraidh
'Tha thu tasgadh ad' uchd àluinn.

Neò 'n e aon de chlann na sgèithe
'Gheibh do ghaol mar mhil do chlèibhe ?
O, ma 's e, — carson nach feùdadh
Mise fèin a bhi de'n àl sin ?

M' annsachd ort, a Shùil na Maise,
M' èudail ort, a ghaoil nan leannan
'Shùigh mo chèille, Dia bhi mar riut ;
Beannachd leat, a phaidir Màiri ;

D. M. N. C.

Gille-Criosd, Morair Mhàirr.

HEiBHEAR an crochadh ri sean eachdraidh
Albann ceist no dhà a tha gu math dea-
cair ri fhuasgladh ; agus, de na cruaidh-
cheistean so, tha a bhi faighinn àite
dligheach do chùspair-sgrìobhaidh a'
bheachd-oidhirp so — Gille-Crìosd, Morair Mhàirr —
ri chunntas. Chan e gu dearbh gu'm bheil na
sloinntearan de'n bheachd nach robh e riamh ann ;
ach gu'm bheil a àite dUgheach air craobh-
ghinealaich an teaghlaich ainmeil d'am buineadh e
anabarrach deacair a dhèanamh am mach. Ach,
mu 'n tèid agam air bimtainn ris a' choltas so a
th' air a' chùis, bidh cho math duinn agus an
grunnd a ghart-ghlanadh rud beag air ar son fèin le
bhi toirt fa near ainmean nam morairean sin às
nach eil na slointearan idir an-earbsach.

Is e morair d'am b'ainm Domhnull sl' cheud
fhear air am bheil cunntas cinnteach againn. Thàtar
ag ràdh gu'n robh e de'n bhuidhinn a sheòl bho
Albainn gu Eire anns a' bhliadhna 1014, air los
cuideachadh a dhèanamh le Brian Borumha, àrd-
rìgh Eireann, a bha cathachadh aig an àm ud an
aghaidh nan Lochlannach, a bha toirt ionnsaigh
air an rìoghachd sin air fad a cheannsachadh is
a chur fo chìs aca. Fhuair Dòmhnull bàs air blàr
ainmeil Chluain-an-Tairbh (1014).

Is e an ath mhorair air am bheil fios cinnteach
againn Ruaraidh. Thug esan a bheatha ri linn a'
cheud rìgh Daibhidh. Chan eil fhios cuin no c'àit

Gille'Criosd, Morair Mhàirr 195

a fhuair e bàs ; ach is cinnteach an gnothach gu'n
do chaochail e uaireiginn roimh a' bhliadhna 1132.

B'e MoRGUNN ainm a' mhorar a lean Ruaraidh
air cathair-riaghlaidh na moraireachd. B'e a shloinn-
eadh-san '' Morgunn mac Ghille-chlèire " ; agus
thàtar ag ràdh gu'n d'fhuair e bàs mu'n bhliadh-
na 1 182. Dh' fhàg e mac 'na dhèidh air an robh,

DoNNACHADH mar ainm. Fhuair Donnachadh
sealbh air a' mhoraireachd mu'n do chaochail e —
nì a thachair mu'n bhliadhna 1243. Phòs e, is
dh' fhàg e mac 'na dhèidh, d' am b'ainm,

UiLiEAM, a fhuair sealbh air a' mhoraireachd
eadar 1243 agus 1244. B'ann ri a linn-san a thug
Ailean Dorsair a oidhirp ainmeil air a' mhoraireachd
a thoirt air falbh bho'n teaghlach leis an robh i.

Ach, eadar Morgunn mac Ghille-chlèire agus Donn-
achadh a mhac, tha againn ri àite fhaighinn do
chùspair-sgrìobhaidh a' bheachd-oidhirp so — Gille-
Crìosd, Morair Mhàirr. Chan eil flnos c6 e a b'
athair dha ; ach cha ruig sinn a leas an còrr a ràdh
mu'n phuing so aig an àm. Buinidh mi rithe,
mu'n tig crìoch air a' bheachd-oidhirp so.

Chan eil an comhdach is lugha gu'n d'fhuair Gille-
Crìosd a bhi air aideachadh mar Mhorair Mhairr
mu'n d' fhuair Morgunn bàs ; ach air an làimh eile
chan eil nì is cinntiche na gu'n d* fhuair e sealbh air a'
mhoraireachd bliadhnachan mu'n d'fhuair Donnach-
adh mac Mhorguinn aideachadh mar sin. Air an
aobhar so, is i a' chruaidh-cheist a tha againn ri
fuasgladh c6 e an Gille-Crìosd so, agus cionnas a
fhuair e an còir a chaidh a leigeadh dha — e a bhi air
ainmeachadh mar " Mhorair Mhàirr"? Ach mu'n
toir mi oidhirp air a' chruaidh-cheist so a dh*

196 An Ròsarnach

fhuasgladh, cuireamaid an cèill an tòiseach ainmean
nam morairean mar a gheibhear iad air an cur sìos
an leabhraichean nan sloinntearan is earbsaiche a
th' againn.

(1) DOMHNULL, /. b. 1014.

(2) RuARAiDH, /. b. an dèidh 1182.

(8) MoROUNN, / b. cirCM 1182. (4) Gillb-Criosd, / b. «adar 121M228.

(6) DoNNACHADH, f.b. eadar 1248-44.

(6) UiLLSAM {a quo an corr de na Morairean), /. h. 1281.

Tha againn a nis ri buntainn ri eachdraidh-
beatha Ghille-Chrìosd air dhòigh beagan na's
curamaiche pongaile na rinn sinn roimh. Chan
aithne duinn cò e a b'athair dha. '* Gilchrist's
place in the line of Earls is somewhat mysterious."*
Tha cuid de'n bheachd gur e Morgunn a b'athair dha ;
ach chan fhaod mi ràdh gu'm bheil mise de'n aona
bheachd riusan a tha breithneachadh mar so. Coma
co dhiùbh, chan eil fios cinnteach againn gur ann mar
80 a bha. Gun ag gun teagamh, b'ann de*n aona
teaghlach ri Morgunn a bha GiUe-Crìosd ; ach na's
fhaide na so chan eil barantas againn a dhol.

Thàtar ag ràdh gu'n do phòs Gille-Crìosd bean
air an robh '* Orabile " (Or-bheul ?) mar ainm ;
ach co-dhiùbh tha no nach eil an ràdh so fìor,
chan eil cinnt nach d' fhàg e clann na dhèidh.
A rèir coltais, bha ceathrar mhac aige, barrachd
air nighean, a phòs Maol-Chaluim de Lundin, Dorsair
an rìgh.

♦ The Scots Pecrage, L. v., t-d, 570.

Gille'Criosd, Morair Mhàirr

GILLE.CRIOSD = " ORABILE " (?).

197

Iain. {Mac. guH ainm). {Mac. gun ainm). Nighran {gun ainm) = Maol.Chaluim i$ Luhc

ToMAS DoRSAiR (/. 6. 1288) = Bban {gun ainm).

AlLIAN DORSAIR.

Chunnaic sinn mar tha gur e Donnachacih mac
Mhorguinn a lean Gille-Crìosd air cathair na morair-
eachd ; ach mu àm bàs Ghille-Chrìosd, no uaireiginn
'na dhèidh sin, dh' èirich deasbud fada cruaidh eadar
Donnachadh agus teaglach an Dorsair mu chòir an
atharraich air a' mhoraireachd. Chan aithne idir do
na sloinntearan dè bu bhonn do'n tagradh so a thug
an Dorsair air lom ; ach is cinnteach an gnothach
gu'n deachaidh, air an turus so, co-chòrdadh
a dhèanamh eadar Donnachadh agus a eascaraid,
leis an d'fhuair an Dorsair sealbh air cuid mhòr de
fhearann na moraireachd, ged a dh' fhairtlich air gu
buileach an inbhe i fèin a chosnadh d'a theaghlach.

Mar a thuirt mi mar tha, chaochail Donnachadh,
Morair Mhàirr, eadar 1243-44 ; agus an ath nì a
thachair b'e sin gu'n d' thug Ailean Dorsair ath-
bheothachadh air an tagradh a sheas Tòmas a
athair. Thachair a* cheud ionnsuigh a rinneadh
leis mu'n bhliadhna 1254, ach, a rèir coltais, cha do

198 An Ròsarnach

shoirbhich leis anns an oidhirp a thug e an sin.
B'e a ghearan is a thagradh-san gu'n deachaidh a*
mhoraireachd air an robh còir dhhgheil aige fèin a
chumail gu mi-laghail air falbh bhuaidhe le Uilleam
Mac Dhonnachaidh ; agus thuirt e cuideachd gu'n
robh Morgunn agus Donnachadh le chèile 'nam fir-
dìolain. Mu dheireadh thall, dh' iarr an Dorsair air
a' Phàp (Alasdair IV.) e a bhi cho maith agus ranns-
achadh a dhèanamh air a* chùis. Mar fhreagairt do'n
aslach so a rinn an Dorsair, dh* aithn Alasdair air
cuid de fheadhainn a bha miadhail leis fèin air son
treibhiris an nàdair agus farsaingeachd-an eolais iad
a rannsachadh gu dlùth curamach a staigh do*n
ghnothach air fad. Rinneadh sin ; ach ge b'e air bith
a' chòir a bh' aig an Dorsair air a' mhoraireachd, b'e
ceannfinid a' ghnothaich gu'n do chum Uilleam sealbh
air an oidhreachd — ^nì a tha toirt taice nach beag
do'n bheachd a tha cuid a'leigeil air adhart nach
robh anns a' chasaid a chaidh a thilgeil air breith
Mhorguinn agus a mhic ach toradh doimh air *' the
difference between the Celtic usage (a thaobh
pòsaidh) and the Canon law which was super-
seding it."* Ach, biodh sin mar a dh' fhaodas
e, an dèidh sud a thachair dha, chan fhaigh
sinn tuiUeadh iomraidh air an Dorsair, agus a' chòir
a sheas e. Dh' fhan e mar a bh'aige ; agus, a rèir
coltais, cha d' thug riamh aon chuid esan no an
fheadhainn a lean ris oidhirp eile air teaghlach
Mhorguinn a chur à seilbh o'n mhoraireachd.

A nis, is iomadh treun oidhirp a chaidh a dhèan-
amh air a' chruaidh-chàs so a dh' ainmich mi a
dh' fhuasgladh ; ach gu ruige so, dh'fhairltich gu

* Genealogisf, L. iv. t-d, 182.

Gille-Cnosd, Morair Mhàirr 199

buileach air an fheadhainn a ghlac ris fuasgladh no
rèiteachadh a chur air. Feumaidh a h-uile fear a bhuin
ris roimh so aideachadh gu saor soilleir nach eil an
gnothach idir soirbh a dhèanamh am mach ; agus
gu'm bheil sinn fathast a dhìth air modh no dòigh air a
bhi buntainn ris a fhreagras gu ceart cuimir air a h-uile
rud air am bheil fios cinnteach againn mu'n chùis.
Is iomadh fear a thug ionnsaigh roimh so air èirigh
suas Ghille-Chrìosd a shoiUeireachadh duinn, agus
mineachadh earbsach a cho-chur ri chèile air mar a
dh* èirich an tagradh a sheas na Dorsairean, còmhla
ri solus a thilgeil air nàdur an tagraidh a thug iad
air lom ; ach ged a rachadh againn air cuid
de na baraileachan a leig iad so seachad a
cho-dhaingneachadh, gidheadh is èiginn duinn aid-
eachadh nach eil anns a* chuid is mò dhiubh ach
beachdan gun bhrìgh, gun stàth, gun bhonn. Mar
thuaireaman tùrail gealltanach, chan eil iad, gun
teagamh, gu buileach gun fhiù. Do bheothalachd
meannmachd, amhuil mar do fharsaingeachd eolais,
na feadhnach a thug iad an cèill tha iad a' toirt na
h-urram is mò ; ach mar mheadhonan earbsach gu
fuasgladh a chur, no ùr sholus a thilgeil, is beag am
feum a ni iad duinn. An cxmntas is earbsaiche a
th' againn air Morgunn, Gille-Crìosd, Donnachadh, is
Uilleam, gheibhear e sin air a chur sios anns an Scois
Peerage, aig Sir J. Balfour Paul ; ach mar a leig
mi thuigsinn do'n leughadair mar tha, chan
fhaodar sealltuinn air a* chunntas a gheibhear an
sin ach mar chruaidh-spaim a rinneadh leis an
fheadhainn leis am maith cuid de na ceistean cruaidh
tha dlùth-fhillte suas le eachdraidh na moraireachd
a chur air shùilean duinn, agus iad sin a mhineachadh

200 An Ròsarnach

air falbh mar a b'fheàrr a b'urrainn iad. Ach, a dh'
aindeoin na chaidh a dhèanamh anns an dòigh so air
son slighe an leughadar a reiteachadh dha, is mòr is
eagal leam nach tog eadhon an neach is inntinneiche
nar measg a shùilean bhàrr aghaidh na cùise dualaich
so gim tuainealaich a bhi 'na cheann.

A nis, is e mo bharail fèin mu'n ghnothach a
tha againn ri rèiteachadh an so, nach eil ach an
aon dòigh air an còir duinn tighinn air, ma's miann
leinn fuasgladh earbsach a chur air a' chùis ; ach
mu'n tèid agam air an dòigh sin a thoirt fa near
bu mhath leam an tòiseach aire an leughadar
a tharruing a dh' ionnsaigh rud no dhà air am bheil
mise a' sealltuinn mar ghnothach is maith is airidh
air ar n-aire fhaighinn.

Air tùs, mata, chunnaic sinn mar tha nach aithne
duinn idir cò e a b'athair do Ghille-Crìosd. Gun
teagamh, bha e de'n aon teaghlach ri Morgunn ; ach,
mar a thuirt mi mar tha, na's fhaide na sin, chan eil
barantas againn a dhol. B'e Gille-clèire a b' athair do
Mhorgunn. Tha fios cinnteach againn mu dheidh-
inn sin.* Thuirt Morgunn e fèin gu'n robh a
athair 'na mhorair mar an ceudna ; ach o'n a tha
an ràdh so aige gun bhonn no taic sam bith, taobh
am mach bho na dh' innis e fèin mu'n cheart phuing
bheir an leughadair an aire nach eil mi ga mheas
iomchuidh air àite fhaighinn dha am measg nam
morairean a tha an ainmean r'am faotainn an so.
Ach ged a b' èiginn dhomh GiUe-clèire a leigeil am
mach, cha ruig mi leas mo bharail fèin a chur an
uaigneas air an leughadair gu'n robh a' chùis ceart

♦ " He is designated ' Mac Gyloclery ' in one writ of un-
doubted credit." — Scots Peerage L. v., t-d, 567.

Gille'Criosd, Morair Mhàirr 201

mar a thuirt Morgunn gu'n robh — se sin ri ràdh gur e
morair Mhàirr a bha an Gille-clèire, a athair. Ach,
gu dè a thaobh an fhir ud eile — Gille-Crìosd ? Ma tà,
ma's èiginn dhomh barail air thuaiream a thilgeil
mu'n chùis, abairinn-se gu 'n robh esan mac peathar
Ghille-chlèire.

Is e an ath rud d'am bheil mi miannach air aire an
leughadar a tharruing gu'n d'fhàg Gille-Crìosd clann
'na dhèidh — ceathrar mhac, a rèir coltais, còmhla ri
nighean. Chan aithne duinn a h-ainm-se. Ach,
de na mic a bh' aig Gille-Crìosd, cha d' thug a h-aon
diubh riamh oidhirp air a' mhoraireachd a chos-
nadh dha fèin. B'e mac am peathar-san (Tòmas
Dorsair) a chuir an ath ghluasad air bonn, a' cantuinn
gur ann leis-san a bha a' mhoraireachd le còir agus
ceartas, agus a rinn gearan gu'n robh Donnachadh
ga cumail gu mi-laghail air falbh bhuaidhe. Mar a
chunnaic sinn mar tha, chaidh co-chòrdadh a
dhèanamh eadar Tòmas agus Donnachadh, leis
an d'fhuair an Dorsair sealbh air roinn mhòr
de'n mhoraireachd, ged nach comasach dha an
inbhe a bha an crochadh rithe a spiònadh
à greim Dhonnachaidh.* Tha nàdur an tagraidh
a thug Tòmas air lom an aineol air na sloinntearan ; f

♦ " We may be allowed to conjecture that it was under
that settlement that Thomas Durward acquired his vast domains
in Mar, stretching from Invercanny on the Dee to Alford on the
Don ; from Coull on the west to Skene on the east." — Anti'
quities of Aberdeen and Banff, iv. 693, cf. 151.

t " The attack on Duncan's rights was made by Thomas of
Lundin, the Doorward. who died in 1231 ; h%U p&rhaps he did not
impugn the EarVs birth, as the question between them wat
arranged, and an agreement made betwixt them before the
Doorward's deatb. But while this fact is on record, all ebe

202 An Ròsarnach

ach tha agam-sa mo bharail fèin mu'n ghnothach
ud, mar a leigear thuigsinn do'n leughadair, mu*n
tarruing mi na ràidhean so gu crìch. Chunnaic
sinn mar tha, cuideachd, gu'n d' thug Ailean Dorsair,
mac Thòmais, ath-bheothachadh air an tagradh a
sheas a athair, a' cur an cèill mar lethsgeul air son
a' ghearain a rinn e gu *n robh Morgunn is Don-
nachadh nach maireann le chèile 'nam fir-dìolain.
Chan eil cinnt nach b'ann mar sin a thug Ailean
bunachas do'n chùis a sheas e ; ach is i is barail
leam fèin nach b'ionnan an dòigh a chleachd Tòmas
agus Ailean ann a bhi bunachadh na h-aona cùise.
Tha mi de*n bheachd nach deachaidh breith
Mhorguinn riamh a chur an ag le Tòmas ; ach
gu'n do rinn Ailean mar a rinn esan do bhrìgh
gu*n robh e a* saoilsinn gu'n robh a bhi dèanamh
mar sin an seòl a b' earbsaiche agus a bu gheall-
tanaiche a b' urrainn da leantuinn air son na bha
aige san amharc a thoirt am mach. Ach, biodh
sin agus a roghainn da, dh' fhairthch gu buileach
air Ailean Morgunn agus Donnachadh fhaighinn air
air an glaodhaich 'nam fir-dìolain ; agus, mar a
chunnaic sinn mar tha, " William remained in pos-
session."

Gheibhear am measg annalan nan sean Chruith-
neach iomadh lorg soilleir air nòs àraidh air an
robh "Còir a' Mhathar " mar ainm aca. Bha na
Cruithnich an earbsa ris na mnathan aca air son
chinn-cinnidh fhaighinn do na teaghlaichean aca.
Cha robh meas mòr aca air na mnathan. A rèir

is wrapped in mystery ; and the grounds of the Doorward's claim,
and the terms of the settlement with Duncan, are unknown.'*—
Scott Peerage. L. v., t-d, 595.

Gille'Criosd, Morair Mhàirr 203

coltais, cha leigeadh daibh so aon chuid cead no
cothrom air riaghladh ; ach, air an làimh eile, ò'i a'
mhathair, agus air an aobhar sin, breith an duine a
bha socrachadh chan ann a mhàin leanachd na
h-oighreachd, ach suidheachadh an duine mar
bhall de'n treubh. Mar sin, air do'n cheann-
cinnidh bàs fhaighinn, rachadh an drèachd a bh'
aige, an àm dha a bhi beo, a bhuileachadh, chan
ann idir air a' mhac a bu shine a dh' fhàg e 'na dhèidh
(nì a bu chleachdadh leis na Gàidheil a dhèanamh)
ach air mac a pheathar. Agus an dèidh dha-san, agus
a bhràithrean (nam biodh de bhràithrean aige) bàs
fhaighinn, gun chlann a dh' fhàgail 'nan dèidh,
an sin dh' fhosgladh an leanachd do'n cheannas-
feadhna suas gu mac peathar eile ; agus leanadh na
Cruithnich ris a' cheart ghnàths sin cho fad sa bhiodh
mac peatha r'afhaighinnmar cheanndo'n theaghlach.
Sin aig an leughadair, am beagan bhriathran, " Còir
a' Mhathar " ; ach eagal is nach biodh am minn-
eachadh a chuir mi oirre cho tur soilleir agus is
àill leam e a bhi, theagamh gu'n dèan a bhi leigeil
inntinn air a' chraobh-ghinealaich a gheibhear an
cois nam briathran so cuideachadh leis an leughadair
gus an gnothach a thuigsinn beagan na's fheàrr.

ClANN.FXADBNA (1).

Mac. NIGHEAN.

I 1 I

Ma& CeanQ.feadbna (a). Mac. Ceann-feadhna (8). Mac.

D. 8. P. D. 1. P. I

NIOHBAN.

Mac« Ccuaieadhtia i4;.

204 An Ròsarnach

Thàtar ag ràdh gu'n do lean na Cruithnich ris
a* ghnàths neonach so ris an canadh iad " Còir a*
Mhàthar " fada an dèidh daibh bhi air an tionndadh
gu an creideamh Crìosdail, agus air an Gàidhealach-
adh leis an t-sluagh a bha ri an ainm a sparradh orrasan
is air an dùthaich air fad. Chaidh an rìoghachd a
bh' aig na Cruithnich a chur às di anns an naodhamh
linn ; ach ged a chaill na Cruithnich mar so an saorsa
chinneachail, còmhla ris a' chànain dhùthchasaich a
bhuin daibh, cha robh e idir furasda do na Gàidheil
cuid de shean àbhaistean nan Cruithneach a chur
fodha, agus a mhùcadh às. Chan eil nì is dorra a
thoirt am mach na sgarradh buan-mhaireannach a
chur eadar sluagh lìonmhor agus an nòsan dualach.
Gabhaidh gu tric saorsa is cànain cur às daibh, gun
mhòran spairn a bhi riatanach chum sin ; ach, am
bitheantas, mairidh " gnàths is àbhaist " am measg
shluaigh linntean an dèidh daibh bhi air an co-
èigneachadh gu an saorsa dhùthchasach is an
cànain mhàthaireil fèin a thoirt suas, air àilgheas an
cuid luchd-fhòimeirt.* Uime sin, cha ruig sinn a leas

♦ " Cf. The Uist custom, where the household cows are
given the mother's names from generation to generation. In
the glens of Antrim, if I mistake not, a young woman is locally
known by her mother's name, not solely by her own. ' A woman
may take her husband's name when she marries, or she may not.
If she keeps her own, she may keep either her father's name or
her mother's maiden name. Suppose that a girl at the age of
ten is called Mary MacNeill : she may grow up and marry a hus-
band of the name of MacLarty, and subsequently another husband
of the name of Macelheran ; and after all she may die as Mary
Docherty, because that was her mother's maiden name.' —
Blackwood's Magazine, Sept., 1893, p. 370." Leabhar nan
Gleann, t-d. 13. Ri so, cuideachd, faodar a chur gu'm bheil còir a

Gille'Cnosd, Morait Mhàirr 205

ionghnadh a ghabhail ged a mhair cuid de na nòsan
dùthchasach a bu mhiadhaile na chèile leis na
Cruithnich fada an dèidh daibh bhi air an Gàidh-
ealachadh, agus an cànain, comhla ri an saorsa, a
bhi air an toirt air falbh bhuapa.

A nis, ma's ceart agus reusonta na tha mi a' tilgeal
an cèill an so, ar leam fèin nach eil roinn no ceàm
de Albainn far is mò a tha de dhuil is de fhiughair
ri coinneachadh ri lorg no fuigheal de na nòsan
cinneachail a b' àbhaist a bhi aig na Cruithnich
na anns an dùthaich sin air an robh Màrr uaireiginn
mar ainm. Bha a' mhòr-roinn so ga shuidheachadh
an teis meadhon rìoghachd nan Cruithneach ;
agus air an aobhar sin de an nì is nàdurra air fad
na gu'n leanadh muinntir na dùthcha sin ri nòsan
is gnàthaichean an sinnsearan fada an dèidh daibh
sud a bhi air an leigeil gu taobh no air an caitheamh
às an roinnean eile de Albainn nach robh air an
nochdadh air a* cheart dòigh, no anns a leth-bhreac
tomhais, d'a leithid sin de bhuaidh làidir ? Air
an aobhar so, tha mi de'n bheachd nach toir aon
chuid èirigh suas Ghille-Chrìosd, no an tagradh

bhi faighinn seilbh air cuid de na h-inbhean Albannach leigte do
bhoireannaich cho math ri fireannaich. " Your Petitioner's said
uncle gave him papers to show that he and his predecessors were
premier Earls of Scotland by inheritance through several heiresses
of Mar, as descended directly through heiresses of Mar from a
Mormaer of Mar who was slain at the battle of Clontarf in 1014,
and from another Mormaer of Mar in 1132, the epoch when the
dignity of Mormaer passed into that of £arl. These papers
show that your Petitioner would succeed in that position, as
inheriting that ancient dignity in female desceni." Petition of
the Right Honourable John Frances Erskine, Earl of Mar, and
Baron Garioch, etc, 1916, t-d. 1

206 An Rdsarnach

ainmeil a sheas teaghlach nan Dorsairean, mineachadh
ceart eagnaidh, mur am bi sinn toileach air seall-
tuinn air an dà thachartas ud a dh' ainmich mi
mar sheorsa de thaisbeanadh riochdail air an
spèis làidir a bha cuid de mhuinntir Mhàirr ag
èiridinn a thaobh sheann nòsan an sinnsearan ;
agus gu sònruichte mar chomhdach soiUeir air an
taobhachd bhlath bhuan-mhaireannach a bha aig cuid
dhiubh so do '* Chòir a' Mhàthar/' mar inneal goire-
asach fa chomhair leanachd dhualach an cinn-fheadh-
na a shocrachadh a rèir '* gnàths is abhaist " an
cuid atharaichean. Modh no dòigh earbsach eile air
a bhi faighinn fuasglaidh do'n chruaidh-chàs a th'
againn ri rèiteachadh an so, chan eil mi idir a' faicinn.
Air thùs agus air thòiseach, gabhamaid beachd
nach eil Gille-Crìosd ag innseadh duinn uiread agus
aon uair cò e a b' athair dha, ged is iomadh bann-
seilbhe a thàinig a nuas duinn air am bheil a ainm-sa
sgrìobhte. Tha againn am pailteas de iomradh air
GiUe-Crìosd mar fhianuis maraon is mar thabhart-
air-fearainn. Agus anns an nì so fèin a thug
mi fa near, chan eil cinnt nach robh e air a stiùradh
is air a sheoladh le gnàths nan Cruithneach, leis
nach robh e riamh bitheanta, a rèir coltais, iomradh a
dhèanamh air sloinneadh an athaireachain, an àm
daibh bhi dol an ceann ghnothaichean de'n t-seorsa
ud. Rud eile. Gabh beachd gur e mac peathar a
bh* anns an duine a thug oidhirp air Donnachadh
a chur d seilbh o*n mhoraireachd, agus a rinn co-
chòrdadh ris, leis an d' fhuair e sealbh air cuid mhòr
de'n mhòr-roinn, ged nach robh e comasach dha an
inbhe a bha leithe a spiònadh air falbh bho ghreim

Gille'Cfiosd, Morair Mhàirr 207

Dhonnachaidh. Bha ceathrar mhac aig Gille-
Crìosd, gidheadh cha do thairig fear dhiubh riamh
còir air a' mhoraireachd, an dèidh d'an athair
(Gille-Crìosd) bàs fhaighinn : cha mhò a bhuannaich
iad aon dad — cho fad sa tha ar fiosrachd uile a' dol —
fo'n chumhnant a rinneadh eadar Donnachadh agus
Tòmas. Mar a thuirt mi cheana, tha nàdur an
taghraidh a thug Tòmas air lom gu tur an aineol
oimn ; ach o'n a b'e mac piuthar a bh* anns an
duine sin, tha mi de'n bheachd gur ann air an dearbh
stèidh ud a bhuin esan a' chòir a sheas e, is chan
ann idir air Morgunn is Donnachadh a bhi 'nam
fir-dìolain — casaid a dh' fhairthch gu buileach air
Ailean mac Thòmais a thoirt am mach.

Ach, an uair a chaidh Ailean Dorsair an ceann
gnothaich gu oidhirp a dhèanamh air an inbhe a
bha leis a' mhoraireachd a thoirt air falbh bho
Uilleam, shaoil leis-san gun ag gu'n tigeadh dha a'
chòir a bha e saoilsinn a bhi aige f èin a stèidheachadh
air bonn tur air leith bho'n tì sin air an do rinneadh
feum le 'athair. Cha bu mhac peathar esan, Air an
aobhar sin, cha robh cead aige — a. chum na còire a
a bha e seasamh a thoirt am mach — ^air triall air a'
cheart rathad air an do shiubhal a athair roimh, le
tomhas nach bu bheag de shoirbheachadh dha fèin. B*
èiginn dha, mar sin, grunnd-taghraidh eile a chur air
dhòigh ; agus o'n a bha, aig an àm ud, mùthadh m6r
ann, a thaobh pòsaidh, eadar lagh na h-eaglaise agus
lagh na rìoghachd, shaoil le Ailean gun teagamh nach
b'urrainn dha inneal a b' fhèarr air son na bha aigc
san amharc a chur gu feum na ag a thilgeil air breith
Mhorguinn agus Dhonnachaidh. Agus o'n a b'e

208 An Rdsarnach

duine adhartach, sanntach, carach, is uile gu lèir
neo-choguiseach, a bha an Ailean, cha b'e rud idir
nàrach leis feum a dhèanamh air brèag is mealltachd
ann a bhi uidheamachadh an tagraidh a sheas e. Ach,
mar a thug mi fa near mar tha, a dh' aindeoin gach
seòltachd a chleachd e, is brèag a leigeadh air
a h-adhart leis, chaidh a chuilbheartan uile
fhaighinn am mach ; agus is e a bu cheann-finid
do'n ghnothach air fad gu'n do chaiU Ailean an là.
" William remained in possession.*' Dh' fhan
Ailean mar a bh* aige ; agus riamh bho'n àm ud
*' we hear no more about the puzzling claim of the
Dorward family to the famous Earldom of Mar." *

RUARAIDH ArASCAIN IS MHAIRR.

Genealogist iv. 177 et seq.

Beachdan am measg nam Blathan.

Tha'n driùchd tha 'g àrachadh nam blàth
A' tuiteam anns na h-uairean sàmhach ;
Tha iomadh sruth toirt beath' do'n raon,
'S a' ruith à sealladh sùilean dhaoin'.

An siolan beag chaidh leis a' ghaoith,
Fhuair e leabaidh, 's thàinig luibh ;
Sgeadaich is' le dreach an raon,
Sgaoil i cùbhraidheachd maraon.

An lus tha falach anns a' bhruaich
A' sgaoileadh anail tlàth mu'n cuairt ;
An uiseig, fad à sealladh shuas,
A' dòirteadh òimn' a ceòl a nuas.

Tha beusan smaoin an duine chòir
Mar an fhlùran, pailt an glòir ;
Cinnidh iad gu math le bàrr,
Ged nach fhaicear iad a' fàs.

Tha irisleachd a' cur gu nàir'

Gach faoin-ghlòireachd gun seadh, gun stàth,

Is caomhalachd, mar lusan caomh,

A' sgaoileadh grinneis air gach taobh.

'S nìthean iad tha nochdadh dhuinn
Ailleachd 's banalachd tha grinn ;
Eifeachdach nan nìthean tha
Fuireach às ar sealladh-sa.

210 An Rdsarnach

Dòirtidh uisg' a nuas le fras,
Ruithidh e le uillt gu bras ;
Eirigh e 'na cheò bho'n chuan,
'S thig e 'rithist 'na fhras a nuas.

Sud an t-allt, gu sìor a* ruith,

A' cumail air gu ruig a' chrìch ;

Dh' aindeoin chlachan, chuairt, is bhruaich,

Ruithidh e gu ruig a' chuan.

Tha ceòl an uiseig, bho an àdhar,
A' sealladh anns na nèamhan àrd,
A' dùsgadh dhuinn gach maduinn ùr
Fàilte do gach allt is flùr.

Anail chagair ghrinn nan craoibh
Co-measgta ris na h-òrain gaoil ;
Aoibhneas shamhraidh a' cur gleus
Air gach fuaim, is smaoin, is beus.

Tiodhlaichean gun àireamh fuaight',
Aoradh air gach taobh mu'n cuairt ;
Cùrsa Nàdur dhuinn mar iùl,
A' nochdadh reachdan Righ-nan-dùl.

T. D. MacDhomhnuill.

Nighean Righ-fo-Thuinn.

[Fo laimh lain Mhic Aoidh.]

AiCEAR am fios so a leanas a chaidh
a leigeadh ris le lain Og Ile, air
a chur sios air chùlaibh aon de na
taobh-duilleachan air an deachaidh
an sgeulachd a sgrìobhadh: —
*' The Finne encamped — a creature
comes wild and unkempt with her hair to her heels —
asks to get in and is refused — screams — Diarmaid
lets her in — to the tent — to the fire — to his bed
(Legend of the Cid). She becomes a beautiful
woman, and orders a magic castle to be built, and
they live in it.

He is not to remind her of the state in which he
found her — He goes hunting and leaves (?) a grey-
hound and three pups — She gives them away one
by one.

He reminds her — and she and the Castle vanish —
Diarmaid goes in search — goes to an Island — gets
into a boat which sinks (Groach of the Island Breton)
— ^he finds kingdom under waves — meets with three
drops of heart's blood — finds her iU — she gets better
— ^he goes for cup of King — kills warriors, gets cup,
retums, gets water from magic well — cures the lady
— takes dislike for her — gets a ship and sails back
to Ireland — He is assisted over a stream by a little
red man. — "

212 An Rdsarnach

Crìoch obann an so aig briathran a' Chaimbealaich. Ach
thug e eadar-theangachadh air an sgeul 'na leabhar ainmeil,
Sgeulachdan Gaidhealach, III. 402.

NlGHEAN RiGH-Fo-ThUINN.*

Bha 'n Fhèinn, uair, cruinn air lethtaobh Beinn
Eudainn, oidhche gharbh, agus sileadh agus cur
sneachd ann o'n tuath. Bhuail creutair ana-
gnathaichte coslas mu mheadhon oidhche ann an
dorusd Fhinn. Bha a falt 's a fionna sìos gu a
sàiltean. Dh'èigh i da a leigeil a stigh fo iomall a
bhrait.

" A' chreutair anagnathaichte," ars esan, *' tha
t'fhalt agus t'fhionna sìos gu do shàiltean — de mar
a dh' iarras tu orm-sa do leigeil a stigh ? "

Dh' fhalbh i, agus thug i sgread aiste.

Ràinig i Oisein, agus dh'iarr i air a leigeil a stigh
fo iomall a bhrait.

Thog Oisein cirb de'n bhreacan 's chunnaic e i.
" A 'chreutair anagnathach ! de mar a dh'iarras
tu orm-sa do leigeil a stigh ? Tha t' fhalt agus
t'fhionna sìos gu do shail. Cha tig thu a stigh.'*

Dh' fhalbh i, agus thug i sgread aisde.

Ràinig i Diarmaid, agus dh'èigh i da a leigeil
a stigh fo iomall a bhrait. Thog Diarmaid cirb
de'n bhrait, agus chunnaic e [i]. '* Is creutair
anagnathach thu, tha t'fhalt agus t'fhionna sìos
gu do shàiltean, ach thig a stigh.'*

Thàinig i a stigh fo iomall a bhrait.

** O Dhiarmaid ! '' ars ise, *' tha mi seachd

♦ Gnothaichean mòra fo thuinn ; Tha uaisle fo thuinn 'an
Clann LdLchaìn—Seanfhaclan Mhic Neacail, 206, 363,

Ràinig i Diarmaid. agus dh'eigh da a leigeil a stigh

Ntghean Rìgh'fO'Thuinn 213

bliadhna a' siubhal fairge agus cuain, *s cha do
chuir mi oidhche seachad [fo fhàsgadh tighe] as a
sin gus a nochd gus an do leig thu a stigh mi. Leig
mi a dh'ionnsuidh blathas a' ghealbhain."

" Thig a nìos/' arsa Diarmaid.

An uair a thàinig i nìos, thòisich muinntir na
Fèinne air teicheadh, leis cho grannda 's bha i.

" Theirigibh air an taobh thall,'' arsa Diarmaid,
"'s leigibh an creutair chun blàthas a'ghealbhain."

Dh' fhalbh iad air an dama taobh, 's leig iad
leatha aig a' ghealbhan.

Cha robh i fad aig a'ghealbhan, an uair a dh'iarr
i dol fo bhlàthas na plaide comhla ris fhìn.

'Tha thu 'fàs ro dhàna," arsa Diarmaid, " dh'
iarr thu an toiseach tighinn fo iomall a'bhrait,
dh'iarr thu an sin tighinn a dh'ionnsuidh a' ghealbh-
ain, 's tha thu nis ag iarraidh tighinn fo'n phlaide
leam ; ach thig ann."

Chaidh i fo'n phlaide, agus thionndaidh esan
piosa de'n phlaide eadar riu.

Cha robh e fada mar sin, an uair a thug e smoid-
seachadh air [fhèin] 's sheall e oirre. Chunnaic
e an aon bhoinne fala bu bhreagha* o thus an
domhain gu deireadh an t-saoghail r'a thaobh.
Dh' èigh e air càch a nall far an robh e. Thuirt
e riu nach minig nach biodh caoimhneil, " nach ann
a so a tha am boirionnach is àille chimnaic duine
riamh ? "

" Is i," ars iad-san, agus iad a' cur suas an
aodaich, " boirionnach is breagha a chunnaic duine."

Bha ise an so 'na cadal, 's cha robh fios aice

* Fios an Anraidh, GiUe a' Bhuidseir, 103-105, 110.

214 An Ròsarnach

gu'n robh iad-san a' sealltuinn oirre. Leig e
leatha 'na cadal, 's cha do dhùisg e i. Goirid 'na
dhèidh sin, dhùisg ise 's thuirt i ris, "A Dhiarmaid !
am bheil thu 'nad dhùsgadh ? "

" Tha mise 'nam dhùisg/' arsa Diarmaid.

" C'à'm b'fhearr leat a bhi agad air a thogail
an aona chaisteal bu bhreagha chunnaic thu riamh ? "

*' Suas os cionn Beinn Eudainn, nam faighinn
mo roghainn." Chaidil Diarmaid, 's cha duirt
ise tuilleadh ris.

Dh* fhalbh fear moch a mach roimh latha 'màir-
each, 's chunnaic e caisteal air a thogail shuas air
cnoc. Ghlan e a fhradharc feuch an robh e gu
cinnteach ann : chunnaic e an sin e, 's chaidh e
dhachaidh 's cha d'thuirt e facal. Chaidh fear eile
a mach 's chunnaic e e 's cha d'thuirt e facal. Bha
an so an la a 'soiUeireachadh' 's thàinig dithisd a
stigh ag innseadh gu'n robh an caisteal gu diongalt
ann.

Ars ise, agus i ag èirigh 'na suidh, "A Dhiarmaid,
èirich ! gabh suas a dh' ionnsuidh do chaisteil,
na bi 'nad shìneadh an sin na's fhaide."

'* Nam biodh caisteal ann, rachainn ann," ars
esan.

'* Seall a mach feuch am bheil caisteal ann."

Sheall e a mach agus chunnaic e caisteal, agus
thàinig e a stigh. '* Thèid mise suas do'n chaisteal,
ma thèid thu fhèin comhla rium."

" Ni mise sin, a Dhiarmaid, ach na can rium
tri uairean mar a fhuair thu mi."*

* O'Croileagan agus a' bhean-sìth, Trans. Gaelic Soc. Inverness,
XXV., Id4. O'Cronicert, Rev. J. G. CampbeU's Superstitions,

Nighean Rìgh'fo-Thuinn 215

" Cha chan mise riut gu siomiidh mar a fhuair
mi thu."

Dh' fhalbh iad do'n chaisteal 'nan dithis. B'e
sin an caisteal àluinn. Cha robh sgàth a bhiodh
chum feum caisteil nach robh ann, gu ruige buachaille
ris na gobhair. Bha am biadh air a'bhòrd ; bha
fir-mhuinntir agus mnathan-muinntir timchioU air.

Thug iad tri làithean 'sa' chaisteal comhla,
's an ceann nan tri làithean, thuirt ise ris, *' Tha
thu 'gabhail mulaid nach robh thu comhla ri càch."

" Saoil nach 'eil mi 'faireachduinn mulaid gu
dearbh nach robh mi comhla ris an Fhèinn.*'

" Is fhearr dhuit falbh leis an Fhèinn, 's cha
bhi do bhiadh no do dheoch na's miosa na tha iad."

" Co bheir an aire do'n t-saighead [sic] mhiol-
choin 's d'a tri chuileanan ? "

" O," ars ise, '* gu dè is eagal do'n t-saighead
mhiol-choin, 's d'a tri chuileanan ? "

Dh' fhalbh e an uair a chuala e sin — dh'fhàg
e beannachd aice, agus ràinig e muinntir na Fèinne,
agus Fionn bràthair a mhàthar. Bha flàth agus
fàilt aca roimh Dhiarmaid, an uair a ràinig e, ach
bha mio-run aca ris a thaobh gu'n tàinig am boir-
ionnach dh'an ionnsuidh-san an tòiseach, 's gu'n
do chuir iad cùl rithe 's gu'n do ghabh esan roimpe,
's gu'n do thionndaidh a' chùis a mach cho maith.

Bha ise a muigh an dèidh dha-san falbh, agus
dè chunnaic i ach fear a* tighinn ann an cabhaig
mhoir. Smaointich i an so fuireachd a muigh gus
an tigeadh e. Dh'fhuirich i a muigh gus an tàinig

29. 111. 42; W. H. TaUs, II., No. 28. Rudha na Sirich.
Cù Dubh Mhic a Phi, Scotiish CeUic Review» i. 262, 1882.

216 An Ròsarnach

e, agus co bha an so ach Fionn. Chuir e fàilte oirre,
's nig e air làimh oirre. " Tha miothlachd agad rium,
a' righinn.'*

** O chan'eil sgath, Thinn, thig a stigh 's gu'n
gabh thu deoch uam."

" Thèid mi an sin, ma gheabh mi m'iarradas."

'* Dè'n t-iarradas a bhitheadh an so nach fhaigh-
eadh thusa ? ''

" Is e sin fear de na cuileanan a tha aig an t-
saighead mhiol-choin.*'

" O ! cha mhòr an t-iarradas a dh' iarr thu :
am fear a's roghnaiche leat fhèin a th' ann, thoir
leat e." Fhuair e so, agus dh' fhalbh e.

Am beul na h-oidhche, thàinig Diarmaid. Choinn-
ich an t-saighead mhiol-choin a muigh e 's leigi
sgal aisde. " Is fìor e, a ghalad ! dh' fhalbh fear
de do chuileanan, ach nam bitheadh cuimhne agad-
sa mar a fhuair mise thusa an uair a bha t'fhalt
us t'fhionna sìos gu do shàiltean, cha do leig thu an
cuilean air falbh."

" A Dhiarmaid ! gu dè thuirt thu mar siod ? "

" O I " arsa Diarmaid, " tha mi 'g iarraidh
maitheanais."

" O ! gheabh thu sin."

Chaidil e a stigh an oidhche sin, agus bha a bhiadh
's a dheoch mar a b' àbhaist.

An la'r-na-maireach dh' fhalbh e far an robh e
an dè. An uair a bha esan air falbh, chaidh ise a
mach a ghabhail sràid. Neas a bha i a'gabhail
sràid, gu dè chunnaic i ach marcaiche a* tighinn
far an robh i. Rinn i stad a mach gus an d'ràinig
e i. Co ràinig i an so ach Oisein Mac Fhinn. Chuir

Ntghean Rìgh'fO'Thuinn 217

iad fàilte a*s flàth air a chèile. Thuirt i ris dol a
stigh leatha, 's gu'n gabhadh e deoch uaithe. Thuirt
e gu'n rachadh nam faigheadh e a iarradas.*

" Gu de an t-iarradas a th' agad ? "

" Fear de chuileanan na saighead mhiol-choin."

" Gheabh thu sin : thoir leat do roghainn diubh."
Thug e leis e agus dh* fhalbh e.

Am beul na h-oidhche, thàinig Diarmaid dachaidh.
Choinnich an t-saighead mhiol-choin a muigh e,
agus leig i dà sgal aisde. *' Is fìor sin, a ghalad !
thugadh fear eile uait, ach nam bu chuimhne leatha-
se mar a fhuair mise i, cha leigeadh i fear de do
chuileanan air falbh, an uair a bha a falt 's a fionna
a sìos gu a sàiltean."

'' A Dhiarmaid ! gu dè thuirt thu ? "

" Tha mi ag iarraidh maitheanais."

" Gheabh thu sin."

Rug iad air làmhan air a chèile, *s chaidh iad
dachaidh comhla, 's bha biadh a's deoch an oidhche
sin ann, ma bha e riamh ann.

Anns a' mhaduinn, dh' fhalbh Diarmaid : treis
an dèidh dha falbh, bha ise a muigh a' ghabhail
sràid. Chunnaic i marcaiche eile a'tighinn an diugh
agus e ann an cabhaig mhoir. Smaointich i gu'm
fuireachadh i gun dol dachaidh gus an tigeadh e air
aghaidh. Gu dè bha an so ach fear eile de'n Fhèinn.
Chaidh e le briathran modhail a dh* ionnsuidh na
righinn òig. 's chuir iad flàth a's fàilte air a chèile.

* Tha cead aig gach aoidh ni sam bith 'iarraidh air fetr
an tìghe, agus tha e mar fhiachaibh air fear an tighe a iarradas
a thoirt da mu'n diùlt an t-aoidh a aoidheachd agus gu'm
bitheadh sin 'na mhasladh do fhear an tighe.

218 An Ròsarnach

Thuirt i ris dol dachaidh leatha 's gu'n gabhadh e
deoch uaithe. Thuirt e gu'n rachadh nam faigheadh
e a iarradas. Dh'fhoighnich ise an uair sin gu dè
an t-iarradas a bhiodh an sin. "Fear de na cuileanan
aig an t-saighead mhiol-choin."

*' Ged is cruaidh leam e, bheir mi dhuit e.**
Chaidh e leatha chun a'chaisteil, ghabh e deoch,
fhuair e an cuilean 's dh' fhalbh e.

Am beul na h-oidhche, thàinig Diarmaid. Choin-
nich an t-saighead mhiol-choin e, 's thug i tri sgalan
aisde bu ghrandacha chuala duine riamh.

*' Seadh, is fhìor e, a ghalad ! tha thusa gun
ghin an diugh : ach nam bu chuimhne leatha-sa
mar a fhuair mise i, cha leigeadh i an cuilean air
falbh — an uair a bha a falt 's a fionna a sìos gu a
sàiltean, cha dèanadh i sin orm-sa.*'
*' A Dhiarmaid ! gu dè thuirt thu ? "
*' O ! tha mi ag iarraidh maitheanais."
Chaidh e dhachaidh. Bha e gun bhean 'na
leabaidh leis mar a bha e riamh, agus gu'm b'ann
ann am poU mònadh a dhùisg e a maireach. Cha
robh caisteal ann, no clach a lathair dheth air a
chèile. Thòisich e air caoineadh, 's thuirt e ris fhèin
nach deanadh e stad chinn no choise gus am faigh-
eadh e i.

Ghabh e air falbh, 's gu dè rinn e ach tarsuing
glinn' a ghabhail. Cha robh tigh no eile [eibhleag ?]
a' tachairt air. Thug e sùil thairis air a ghuallainn
as a dhèidh, 'sbha an t-saighead mhiol-choin an dèidh
bàs fhaotainn. Rug e air earball oirre, 's chuir e
thar a ghuallainn i, 's cha dealaicheadh e rithe leis
a' ghaol a bha aige oirre. Bha e falbh, 's gu de

Nighean Rìgh-fo-Thuinn 219

chunnaic e os a chionn ach buachaiUe. " Am faca
thu aona bhoirionnach an diugh no an dè a'gabhail
an rathaid so ? " arsa Diarmaid ris a' bhuachaille.

" Chunnaic mise boirionnach moch *sa' mhaduinn
an dè agus i a' coiseachd gu teann," ars am buachaille.

" Co an rathad a chunnaic thu i a' dol ? "

" Ghabh i sìos an rudha sin aig a' chladaich, agus
chan fhaca mise tuiUeadh i."

Ghabh e a' cheart rathad a ghabh i gus nach
robh dol na b'fhaide aige. Chunnaic e soitheach.
Chuir e ceann caol a shleagh r'a uchd, 's leum e
innte 's chaidh e gus an taobh eile. Leig e [e] fèin
'na shìneadh taobh cnoic, agus chaidil e. An uair
a dhùisg e, cha robh soitheach r'a fhaicinn. " Is
truagh an duine mi : chan fhaigh mi às a so am
feasd, agus chan'eil comas air."

Shuidh e air cnoc 's cha robh e fad an sin, an uair
a chunnaic e bàta a' tighinn agus aon duine 'na
broinn, agus e 'ga h-iomram. Ghabh e sìos far an
robh i, rug e air an t-saighead mhiol-choin, chuir
e a stigh i, 's chaidh e fhèin as a dhèidh. Ghabh
am bàta an siod sìos a mach air a' mhuir, 's ghabh
i sìos fodha, 's cha d'rinn e ach dol sìos, an uair
a chunnaic e grunnd agus machair air am faodadh e
coiseachd. Chaidh e air tìr 's ghabh e air aghart.

Cha robh e ach treis a' coiseachd, an uair a
thachair balgam fala* ris. Thog e an fhuil 'na
neapaiginn, 's chuir e 'na phoca i. '*Is i an t-saighead
mhiol-choin a chaiU so," ars esan. Bha e treis a*

• Faic " Na Tri Coin Uaine." CeUic Monihly, Sept., 1916;
Glaistig Lianachain, Celtic Review, V. 253. Clann an Righ fo
GheMaibh. An Sgeulaiche, III.. 70.

220 An Ròsarnach

coiseachd, agus thachair an ath bhalgam ris, 's
thog e e 's chuir e 'na phoca e. Thachair an treas
fear air 's rinn e a leithid eile air.

Gu dè chunnaic e treis uaidh 'na dhèidh sin ach
boirionnach 's i air a' chaothach a' buain luachrach.
Ghabh e dha h-ionnsuidh, *s dh'fhoighnich e dhi
gu de an naigheachd a bha aice ? " Chan urrainn
mi innseadh gus am buain mi an luachair.'*

" Bi 'ga innseadh dhomh, neas a bhios tu 'ga
buain," arsa Diarmaid.

'* Tha cabhag mhòr orm," ars ise.

" Gu dè an t-àite a tha an so ? '* ars esan.

'* Tha an so,*' ars ise, " Rìoghachd-fo-Thuinn.**

" Rioghachd-Fo-Thuinn ? '*

** Seadh,'' ars ise.

" Gu dè am feum a tha agad air luachair an
uair a tha thu 'ga buain ? "

" Innsidh mi sin duit. Tha mi ag aithneachadh
gur coigreach thu."

" Seadh, fìor choigreach."

" Tha Nighean Rìgh-Fo-Thuinn air tighinn dach-
aidh 's bha i seachd bUadhna fo gheasan, agus tha
i gu h-olc, 's tha leighean na Crìosdachd air cruinn-
eachadh, 's chan'eil gin aca a'dèanamh feum di,
agus is e leabaidh luachrach a's fallainne a tha i
a' faotainn."

" Ma ta, bhithinn fada 'nad chomain nam faiceadh
thu mi fhèin far am bheil am boirionnach sin."

" Ma ta, chì mi sin, cuiridh mi 'sa' bhoitein
luachrach thu, 's cuiridh mi an luachair fodhad a's
tharad,* 's bheir mi leam air mo mhuin thu."

* Faic Sgeulaiche nan Caol, t-d, 173.

Chuir I Diarmaid stnnt> a' hhoitean, 's thug i leatha air a muin e!

Nighean Rìgh-fO'Thuinn 221

" Sin rud nach unrainn thu a dhèanamh."

" Bitheadh sin orm fèin/'

Chuir i Diarmaid anns a'bhoitein, 's thug i
leatha air a muin e ! (Nach b'i mo chaileag i !) An
uair a ràinig i an seomar, leig i as am boitein. " O !
greas sin dha'm ionnsuidh/' arsa Nighean Rìgh-Fo-
Thuinn. Leum esan as a'bhoitein, leum e 'na
coinnimh-se, 's rug iad air làmhan air a chèile, 's
bha gàirdeachas an sin.

" Dh' fhalbh tri trianan de'n bhochduinn, ach
chan' eil mise gu maith 's cha bhi. A h-uile h-uair
a bha mi smaointeachadh ort-sa an uair a bha mi
'tighinn, chaill mi balgam de fhuil mo chridhe."

'* Ma ta, tha tri balgamannan de dh'fhuil do
chridhe agam-sa — gabh thusa air deoch iad, 's
cha bhi cnead ort."

" Ma ta, cha ghabh, cha dèan iad sgath de
mhaith dhomh o nach fhaic mi aon rud 's chan fhaic
mise sin air an t-saoghal."

** Gu dè an rud a tha an sin ? " ars esan.

*' Chan 'eil maith dhomh sin 'innseadh duit-se ;
chan fhaigh thu e no duine air an t-saoghal, dh'
fhairthch sin orra o chionn fada."

" Ma tha e air uachdar an t-saoghail, gheabh
nùse e, 's innis thusa e."

*' Is e sin tri deochannan à cupa Rìgh Magh an
loghnaidh, 's cha d'fhuair duine sin riamh 's chan
fhaigh mise e."

*' Gheabh mise e," arsa Diarmaid, " 's chan'eil
air uachdar an t-saoghail na chumas uam e. Innis
domh-sa am bheil an duine sin fada uam ? "

" Cban'eil : tba e ann an crìch rì m'athair, ach

222 An Rdsarnach

tha allt ann, 's tha seòladh là a's bliadhna aig soith-
each ann le soirbheas 'na dèidh mu'n ruig thu e."

Dh* fhalbh e 's ràinig e an t-allt. Thug e treis
mhaith a' coiseachd taobh an uiUt. " Chan urrainn
domh-sa faighinn a null oirre [air ?], is fhìor di
siod."

Mu'n do leig e am facal às a bheul, sheas duine
beag ruadh am meadhon an uiUt.

*' A Dhiarmaid Mhic Duibhne, tha thu ann ad
èigin."

" Tha mi ann am èigin an ceartuair."

'' Gu dè bheireadh thusa do dhuine bheireadh
às an èigin thu ? Thig a nall — cuir do chas air
mo bhois-sa."

'* O ! chan urrainn do m'chois ann ad bhois-
sa."*

*' Is urrainn ! "

Dh'fhalbh e, agus chuir e a chas air a bhois.

" A nis, a Dhiarmaid, is ann chun Rìgh Magh
an loghnaidh a tha thu 'dol."

'* An leobhra, is ann.'*

" Is ann a'dol a dh'iarraidh a 'chupa a tha thu ? "

" Is ann."

" Thèid mi fhèin leat."

" Thèid."

t[" An toir thu mise a stigh leat ? "

" Bheir."

♦ Anns an L.S., "0 chan urrainn do d'bhois aunn a'm'
chois-sa.''

t Na bheil eadar an dà dhìg, b'eudar a chur a stigh gus
a'chuid nach tàinig de'n sgeul a dhèanamh na's foUaisich.

Nighean Rìgh-fO'Thuinn 223

'* An dèan thu iomradh orm ann an tigh an
Rìgh, Rìgh Magh an loghnaidh ? "

Thug an duine beag ruadh an t-aiseag dha, 's
ràinig iad an tìr thall.

Ach am beul na h-oidhche, nuair a bha iad
a' falbh rompa am measg chreagan, thàinig ceò
tiugh druidheachd orra, agus an uair a dh'fhalbh
an ceò, cha robh mìr de'n duine bheag ruadh an
làthair, agus cha robh an corr cuimhne aig Diarmaid
air.]

Ràinig Diarmaid tigh Rìgh Magh an loghnaidh.
Dh'èigh e an cupan a chur a mach, no cath aimeo
comhrag.

Siod an rud a gheabhadh e, cath aimeo comhrag,
's cha b'e an cupan. Chuireadh a mach ceithir
cheud lùgh-ghaisgeach, agus ceithir cheud làn-
ghaisgeach, agus ann an dà uair, cha d' fhàg e duine
beò dhiubh.

Dh'èigh e a rithisd cath, aimeo comhrag, no
an cupan a chur a mach. Siod an md a gheabhadh
e, cath aimeo comhrag, 's cha b'e an cupan. Chuir-
eadh a mach ochd ceud lùgh-ghaisgeach, agus ochd
ceud làn-ghaisgeach, agus ann an tri uairean, cha
d'fhàg e duine beò dhiubh.

Dh'èigh e a rithisd, cath aimeo comhrag, aimeo
an cupan a chur a mach d'a ionnsuidh. Chuireadh
a mach naoidh ceud Itigh-ghaisgeach, agus naoidh
ceud làn-ghaisgeach, agus ann an ceithir uairean,
cha d'fhàg e duine beò dhiubh.

" Co às," ars an Rìgh, agus e a'seasamh anns
an domsd mhòr aige fhèin, " a thàinig an duine a

224 An Rdsarnach

tha an dèidh mo rìoghachd a sgrios ? Ma's e toil
a'ghaisgich e, innseadh e co às a thàinig e."

" Is e toil a' ghaisgich e — gaisgeach de mhuinntir
na Fèinne a tha annam-sa — is mise Diarmaid/*

'* Carson nach do chuir thu bràth a stigh co a
bh'ann, 's cha chosdainn-sa mo rìoghachd riut, 's
gu'm marbhadh tu a h-uile duine dhiubh, chionn
bha e air a chur a sìos anns na leabhraichean seachd
bUadhna mu'n do rugadh thu. Gu dè tha uait ? "

" Tha an cupa — thig e o do làimh fhèin airson
leighis.'*

'* Cha d'fhuair duine riamh mo chupa-sa ach
thu fhèin, ach is furasda dhomh-sa cup a thoirt
duit ; ach chan'eil airson leighis ach an cup a bhios
agam fhèin mu'n bhòrd." — Fhuair Diarmaid an
cupan o Rìgh Magh an loghnaidh.

*'Cuiridh mise a nis, a Dhiarmaid, soitheach
leat/' ars an Rìgh. '* Taing mhòr duit-sa, a' Rìgh,
tha mise mòran ann ad chomain, ach tha an t-aiseag
agam fhèin." Dhealaich Diarmaid agus an Rìgh
an so ri a chèile.

Chuimhnich e an uair a dhealaich e ris an Rìgh,
nach tug e guth air an duine bheag ruadh idir an
dè, 's nach tug e a stigh e. Is ann an uair a bha e
tighinn dlùth air an allt a smuainich e air. Cha
robh fios aige a nis dè mar a gheabhadh e thar an
uillt. '' Chan'eil àrach air,'' ars esan, " chan fhaigh
mise nis a nuU thar an aisig, 's cha leig an nàire
dhomh tilleadh tuiUeadh chun an Rìgh.'' Gu dè
dh'èirich agus am facal a' tighinn à a bheul ach am
fear beag ruadh as an allt.

'^Tha thu a'd èigin, a Dhiarmaid,"

Mu'n do leig e am focal as a bheul, shcas duini: bcag
ruadh am meadhon an uillt

Nighean Rìgh'fO'Thuinn 22S

" Tha."

" Is ann an diugh a tha thu 'nad èighx, a' Dhiar-
maid."

" Is ann. Fhuair mi an rud a bha dhìth orm 's
chan'eil mi 'faighinn a null.''

" Ged a rinn thu orm na rinn thu [ged] nach tug
thu iomradh orm an dè, cuir do chas air mo bhois, 's
bheir mi a null thu."

Chuir Diarmaid a chas air a bhois, 's thug e a
null thar an uillt e.

" Dèanadh tu bruidhinn riums' a nis, a Dhiar-
maid."

" Ni," arsa Diarmaid.

" Tha thu 'dol a leigheas Nighean Rìgh-Fo-
Thuinn, is i nighean is docha leat air an t-saoghal."

" O ! is i."

" Gabhaidh tu a dh'ionnsuidh a leithid so de
thobar. Gheabh thu botul ri taobh an tobair,
agus bheir thu leat a làn de dh' uisge. An uair a
niigeas tu an righinn, cuiridh tu an t-uisge ann an
cupan 's balgam fala ann, 's òlaidh i e. Lìonaidh
tu a rithisd e, 's òlaidh i e. Lìonaidh thu an treas
uair e, 's cuiridh thu an treas balgam fala ann, 's
òlaidh i e, 's cha bhi cnead oirre an uair sin. An uair
a bheir thu am fear mu dheireadh dhi, agus a bhios i
gu maith, is i is lugha ort a chunnaic thu riamh
mu d' choinnimh."

"O! chani."

" O ! is i. Aithneachaidh an righinn gu'n do
ghabh thu gràin di. Their i, ' a Dhiarmaid, tha
thu 'gabhail gràin diom.' Abair thusa gu'm bheil.
Am bheil fios agad dè'n duine a tha bruidhinn rìut ? "
ars an duine beag ruadh rì Diarmaid.

226 An Ròsarnach

" Chan'eil," arsa Diarmaid.

" Th' annamsa teachdaire o'n t-saoghal eile,
chionn do sheòladh, a thaobh do chridhe bhi cho
blàth gu leum a dheanamh do dhuine eile. Thig
Rìgh-Fo-Thuinn, agus tairgidh e mòran airgid agus
òir duit airson a nighean a leigheas. Cha ghabh
thu sgath, ach an Rìgh a chur long [luinge ?] leat
do dh' Eirinn, gus an àite as an tàinig thu."

Dh'fhalbh Diarmaid. Ràinig e an tobar, agus
fhuair e botul, agus lìon e de'n uisge e. Thug e
leis e agus ràinig e caisteal Rìgh-Fo-Thuinn. An
uair a thàinig e, chuireadh flàth a's fàilt air.

" Cha d' fhuair duine an cupan ud riamh roimh-
id/' ars ise.

" Gheabhainn-se e o na bha air uachdar an
t-saoghail, cha robh duine ri tiUeadh a chur orm,"
[arsa DiarmaidJ.

" Bha duir am nach fhaigheadh thu e, ged a
dh' fhalbh thu, ach tha mi faicinn gu'n fhuair thu

er

Chuir e balgam fala anns an uisge anns a' chupan
's dh'òl i e. Dh'òl i an dama h-aon, 's dh'òl i a
treas h-aon, 's an uair a dh'òl i an treas h-aon cha
robh cnead oirre — bha i gu slàn fallainn. An uair
a dh'fhàs i an so gu maith, ghabh esan an gràin
oirre ; is gann a dh' fhuiHngeadh e a faicinn. " A
Dhiarmaid ! " ars ise, " tha thu a'gabhail gràin
orm."

"O! tha."

Chuir an righinn* an so fios feadh a' bhaile,

♦ Anns an eadar-theangachadh aig lain Og Ile, is e an
Righ 's cha b'e an righinn a rinn so.

Nighean Rìgh-fo-Thuinn 227

gu'n do leighseadh i, 's thogadh ceòl 's leagadh bròn.
Thàinig an Rìgh far an robh Diarmaid 's thuirt e
ris, '* Gabhaidh tu a nis an uiread so de chunntas
airgid airson a leighis 's gheabh thu i fhèin ri a
pòsadh."

" Cha ghabh mi an righinn, 's cha ghabh mi
ni sam bith ach soitheach a chur leam do dh* Eirìnn,
far am bheil an Fhèinn cruinn."

Dh' fhalbh soitheach leis, 's ràinig e an Fhèinn
agus bràthair a mhàthar, agus bha gàirdeachas
roimhe an sin, agus toil-inntinn gu'n do thill e.

From Roderick MacLean, Tailor, Ken Tangval, Barra, who
heard it frequently recited by old men in South Uist, about
fifteen years ago. One of them was Angus Maclntyre, Bomish,
who was about 80 years of age at the time. [Fios tha so a
chaidh a thoirt seachad le Eachann Mac-Gilleathain.]

PB An Rbsarnach

1501

R6

Ibhr.l

PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET

UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY