Full text of "Sancti Thomae Aquinatis Doctoris Angelici ordinis praedicatorum Opera omnia : ad fidem optimarum editionum accurate recognita"

See other formats

<4>^:2fe^M

\ ; : ^' '

It^

■f'<^y-

ri^-*

^xl*

^^J^Ih

's:;:

'ip^

■^m

t . , - -v

^U^^i

{.••>'^ ■■ ,

1 * ."

^<,I/^&^

-"-tj^"

>M/^

»^

^' ^v» .^^

V^Ajij^,

.V"

^S^

^t???

"^.

-/i^.m ^

m'-^

..^.^,

,».^-/ :■:'■'

^^^-

f-P ^3

m. .

r-^"

r ^jo

,'m.

,/^-

?^^*

TN.^

q\ Ivied/aD;,.^-'^,

'•^- . rv

^ \

■\

Digitized by the Internet Archive

in 2011 with funding from

University of Toronto

http://www.archive.org/details/sanctithomaeaqui16thom

SA NCTI

THOMAE AQUINATIS

OPERA OMNIA

TOMUS XVI.

S ANCTI

T H O M A E

A Q U I N A T I S

DOCTORIS ANGELICI

ORDINIS PRAEDIGATOKVM

OPERA OMNIA

AD FIDEM OPTIMARUM EDITIONUM

ACCURATE RECOG?<ITA

TOUIJS \\t.

P A R M A E

TYPIS PETRI FIACGADOHI

M D C C C L X V

SANGTI THOMAE

AQUIINATIS

01'USCULA THKOLOGICA ET PHILOSOPIIICA

TOL.UMEM PHlMUm

^,^r^:wo^tC'-^-'.- ift^v^j

LIBRA

rQtcnto, on*^<^

DEC 2 1975

SANCTI

THOIUiie AQIIIKATIS

i»ocTOiiii§^ a:igei.ic:i

ORDINIS PRAEDICATORUM

OPIISCILA TIIEOLOGICA ET PU ILOSOPIIIC A

TAIH CERTA QVAVa DUBIA

ADJECTIS BREYIBUS ADiNOT ATIOMBUS

VOLUMEN PRIMUM

COMPLECTENS

OPUSCULA SEPTEM ET TRIGIISTA

PARMAE

TYPIS PETRI FIACCADORI

MDCCCLXIV

10 • BAPTISTAE • PITRAE

PRESB • CARD • T1T\L0 • THOMA • \ICO • PARIONE

QVI

ERYDITIONE • SAPIENTIA • LIBRIS • EDITIS

NYLLI • ANTIQYOR • PATRVM • SECVNDVS

BEISEDIGTIIM • ORDIMS • GLORIAM

PRINCIPVMQ • ROM • ECGLESIAE • NOMEN • ADAVGET

PETRVS • FIACGADORIVS

VOLVMEN • XVi • ET • XVll • DIVINOR • OPERVM • AQMNATIS

VENERABVNDVS • DICAT
II 1 • KAL • OCTOBRES • A • MDCCCLXIIll.

AD AMICUM LECTOREM

TYPOGRAPHI ADMONITIO

Quum omnia quaecumque sub praeclarissimi Doctoris Aquinatis nomine

circumferuntur Opuscula, sive authentica, sive etiam dubia. tribus hujusce

Collectionis Voluminibus, ex officina mea prodire jusserim; post primum hoc

ipso anno evulgalum conlinens Opuscula scptem Theologica indubiae fidei,

ut ex testimonio conjunctissimi ejus asseclae et discipuli Gulielmi de

Toco diserte constat: reliqua, numero septuaginta, mixti argumcnti. partim

authentica, partim dubia, duobus voluminibus, hoc ipso nempe quod esl

prae manibus, et altero proxime secuturo, Dei ope, absolventur. Clarissimus

Vir P. Hyacinthus Ferrari Casanatensis Bibliothccae Praefectus bina Mss. nu-

per in lucem protulit, eidem S. Doctori Iributa: quibus inter alia locuni

dabiinus. Nec le lateat, benigne Lector, editionem Venetam P. B. M, De Rubeis,

hactenus pro exemplo nobis propositam, ex praedicto numero Opusculoruni

selegisse dumtaxat triginta unum, ceteris scilicet omissis ad numerum quadra-

ginta trium;quamvis ea tum cdilione Romana sub auspiciis Sancti Pontif. Pii V,

tum duabus Venetis Nicolini ac Scoti, tum demum Lugdunensi, Parisiensi,

Antuerpiana continerentur. Item in ea Collectione Commenlaria in Aristotelis

Opera desiderantur. Nos igitur prorsus integram Angelicorum scriptorum

seriem, ut polliciti sumus, recudcre cupicntcs, ex ceteris CoIIeclionibus,

Romana praesertim, quod deest, advocabimus: inque sollicitudinis testimo-

nium nec apocrypha septem quae in citata Antuerpiensi legunlur, omittomus,

in postremo volumine totius seriei post Aristotelis Opera collocanda.

Ad hocce peculiariter Volumen quod attinet, Dissertationes habes toties
laudati De Rubeis, genuinos Beati Thomae foetus a spuriis accuratissimae
Crilices ope sccerncntes. Circa libcllum de Fato brevi admonitione praefixa

XII TYPOGRAPHI ADMONITIO

Censuram approbat Barbavarae a S. Doctore hoc opus abjudicantis, talibus
verbis: « Opusculuni XXVIII. de Fato in supposititiorum foetuum classem
« reponimus. Nam praeterquamquod ejus operis Auctor mathematicis obser-
« vationibus nimium defert; neque stylum, neque ordinem Aquinati con-
« suetum retinet. Quaerendum, inquit primo, an sit Fatum, et quid sit, et
« an imponat rebus necessitatem: deinde utrum sit scibile; quasi esse sci-
« bile sic cum aliis in numerum ponat, ut de re quam constat, et quod
« est, et quid sit, dubitari valeat utrum sit scibilis. Illa etiam Fati definitio
« ( Artic. 2 ). Fatum est forma ordinis, esse, et vitae inferiorum, causata
« in ipsis ex periodo caelestis circuli, quod suis radiationibus ambit nati-
« vitates eorum: nihil habet commune cum illis, quae alibi de Fato defi-
« niuntur ab ipso Aquinate I. P. Q. 116, et 3 contra Gentes Capite 93.
« ( Fatum est inhaerens rebus mobilibus dispositio, per quam providentia
« suis quaeqiie nectit ordinibus ). Denique minus peripatetice dicitur (Ca-
« pite 5), relationem regulae ad regulatum talem esse, qualis est patris
« ad filium: cum haec vere relativa sint, illa relative tantum dicantur.
« Item illud ( Capite 5 ), quod Fatum neque causa sit, neque causatum,
« sed aliquid causae; superstitiosa et sophistica nimis est divisio, seu di-
« stinctio. » Non eadem Romanis editoribus de S. Pii V mandato sententia
fuerat: qui, cum duplici charactere usi fuissent in cudendis Opusculis,
nempe minoribus typis incerta ac dubia, majoribus vero cetera imprimi
curassent quae « nec a puritate Thomisticae doctrinae subtrahi citra inju-
« riam, nec eis suspectae fidei notae injici possunt; » Libello tamen « de
« Fato » inter haec postrema locum dederunt. Cumque sapienter eodem
indicio patefecerint apocryphis vel dubiis accensendum sibi videri Opuscu-
lum quod inscribitur « de Natura materiae et dimensionibus interminatis »
numero XXXIL ea in editione signatum; nulla interim hujuscemodi nota
aspergendum putant Libellum « de Instantibus » sub num. XXXIX, nec
alium « de Natura Verbi » inscriptum ( num. XIV. ), quamvis uterque satis
perturbato stylo minusque Thomae sobrietatem redolente, procedat. Sed
criticas hasce quaestiones tuo, Lector prudens, judicio dirimendas, meque
post D. 0. M. benignitati tuae commendatum relinquo. Vale.

Parmae iii. kal. Octobris mdccclxiv.

SANCTI

THOMAE AQIIIHATIS

OPISCILA TIIEOLOCICA ET PIIILOSOnilCA

TAM CEKTA Q U A M D L' B 1 A

>©©■>-;■©<»>«<

OPCSCULUM I.

COMPENDIUM THEOLOGIAE

ad fialrem Reginaldiim socium suiim carissimum

( Edit. Eoj. I. )

CAPLT I.

Aelcrni Palris vcrbum sua immensitale universa
eo;?i|)rolien(lens, ul hominem per pcccata minora-
tuii» iii ceisiludinein divinae gloriae revocaret, bre-
ve licri voluit noslra brevilate assumpta, non sua
dcj)()sita uiaje>iate. tt ut a caelestis verbi capessen-
dii doctrina nuihis excusabilis redderetur, quod pro
studiosis dilTuse ei dilucide per diversa Scripiurae
sanclae voluiniua tradidcrai, propter occupatos sub
hrevi suiiiina jiuinanae salutis doctririaui conclusit.
Consisiit cniin humana saius in v(!ritaiis cocnitio-
ne, ne per diversos crrores inlcilcctus obscuretur
humanus; in dchiii finis inientione, ne iiulebitos
lines sectaiido, a vcra felicitate dclicial; injusiiiiae
observatione, nc per viiia diversa sordescat. Cogni-
lionem auiem veritatis liumanae sahiti necessariam
brcvibus ei paucis lidci articulis comprchendit. llinc
est {juod Apostolus ad Roman. 9, 28, dicit: Vcr-
hum abbreviatum faciel Dcus super lerram; ei hoc
i|uidem esi verbum fidei, quod praedicamus. In-
icniioncm humanani hrevi oralionc rcciificavii: in
«|ua duiit nos orare docuil, qiioinodo nostra intcn-
tio e! spes tendcre debet, ostendit. Huinaiiam ju-
stiiiam quae in legis observatione consisiit, uno
praecepio carilatis consummavit. « Plenitudo enim
« legis est dilcctio » ( Rom. lo, 10). Unde Apo-
siolus, 1 Cur. 15, 15, in fide, spe ei cariiale, quasi
in quibusdain salulis nosirae compcndiosis capiiu-
lis, lotam pracscntis vitae perfoctioneui consislcre
docuit, dicens: « Nunc auicm mancni fidcs, spcs,
« carilas. » Undc haec tria sunt, ut bcalus Augu-
slinus dicil, quihus coliiur Oeus. Ut igilur libi,
fili carissime Ucginaldc, compcndiosam doctrinam
■S. Th. Opoia oninia. V. \G.

de christiana religione Iradam, quam semper prae
oculis possis habcre; circa hacc tria in pracsenti
opere tota nosira vcrsatur intentio. Primum de fide,
secundo de spe, teriio vero de caritate agemus.
Iloc cnim ct aposlolicus ordo habei, ei raiio recia
requiril. Non eniui amor rectus esse potest, nisi
debitus finis spci siatuaiur; nec hoc esse poicsi,
si veritaiis agnitio desit. Priuio

igitur

nccessaria

esl fides, pcr quam verilaiem cognoscas; secundo
spes, per quam in dehiio fine lua inieniio collo-
celur; lertio neccssaria est caritas, per quam tuus
alfccius loialitcr ordinelur.

CAPUT I!.

Orclo dicendurmn circa fidem.

Fidcs autem praclihalio quaedam esi illius co-
gnitionis quae nos iu futuro bcatos facii. Unde et
Aposiohis dicii ( Ilcb. II, 1 ) quod esl « suhstan-
« lia sperandarum rcrum: » quasi jam in nobis
spcrandas rcs, idcsi fiituram hraiitudinem, per mo-
dum cujusdam inchoaiionis suhsisicre facicns. II-
lain autcm hcalificanicm cognitionem circa duo co-
gnita Douiinus consislere docuii: scilicet circa Di-
\iiiiiatcm Trinilaiis. ct humanliaiem Chrisii: unde
ad Patrem loquens, dicit ( Joan. 17, 5 ): « llaec
« esl vila aclerna, ul cognoscant te Deum verum,
« el quem misisti Jesum Christuin. » Circa haec
er^o duo tota fidci cosnitio versaiur: scilieci circa
Divinitatcm Triniiatis, ei huiitanitalem Christi. Nec
miruiu: quia Chiisti humanilas via est qua ad Di-
vinitatem pervcnitur. Oporict igitur ci in via viam
cogn.^scere, per quam possii pervcniri aJ finem;

COMP. TlItOL. AL) FU. REGINALDUM

cl iti patria Dei graliarum adio sufficiens non es-
set, nisi viae, per quum salvaii suni, cognitionem
habereni. lliiic esl quod Doniinus oiscipulis dix!it
( Joan. 14, 4 ): « Li quo ego vado sciiis, el viam
« sciiis. »

Circa Divinilaleui vero iria cognosci oportet.
PriniO quidem ebseniiae uniialem, secundo perso-
narum irinilaleni, lerlio Divinitatis eirecius.

CAPIT IIL

Quod Deus sii.

Circa esscntiae quiden) divinae unilatem priuio
quidem credendum esl Deum esse; quod ralione
coiispicuum est. Videmus enim on»nia «luae mo-
\eniur, ab aliis niovcri; infeiioia quidem per su-
periora, sicul elementa per corpora caeleslia; ei in
elenieniis quod foitius est, movel id quod debi-
lius esl; et in corporibus eiiam caelesiibus iiife-
riora a superioribus agunlur. IIoc auiem in infi-
nituni procedeie impossibile est. Cum enim omne
quod movetur ah aliquo, sit quasi instruinenlirTi
quoddam primi nioveniis; si primum movens non
sit, quaecumque movent, insirumenia eruni. Opor-
tei auieui, si in infinitum procedalur in movenii-
bus »!t niotis, piimum inoveus non esse. Igiiur
omnia infiniia n.oventia ei ii.oia erunt instrunienia.
Ridiculum esl autem etiam apud indoctos, ponere
insirumenta moveri non ab aliquo principali agenle;
siuiile enim esl boc ae si aliquis circa consiiiutio-
nem arcae vel lecti ponat serram vel securim abs-
que carpentario operanle. Opoitet igilur primum
movens esse, quod sii omnibus supremum; et hoc
dicimus Deuui.

CAPUT IV.

Quod Deus est itiiiuobilis.

Ex lioc apparet quod necesse est Deum nio-
ventem omnia, imiiiobilem esse. Cum enim sit
primum movens; si movereiur, necesse esset se i-
psum vel a se ipso, vel ab alio moveri. Ab alio
quidem moveri non poiesl: oporieret enim esse ali-
quid movens prius eo; quod esi conira rationem
primi moveniis. A se ipso autem si movelur, hoc
potest esse duplieiter. Vcl quod seeundum idem sit
movens et niotum; aut ita quod secundum aliquid
sui sit movens, et sccundum aliquid moium. IIo-
rum quidem primum esse non polest. Cum ei)iiii
omne quod moveiur. inquantam hujusnmdi, sil in
potentia; quod autcm movet, sit in actu; si secun-
dum ideni essei movens et motum, oporierei quod
secundum idem essel in poleniia et in aciu; quod
est impossibile. Secundum etiam esse non potest.
Si enim essei aliquod movens, et alterum moium,
non esset ipsum secundum se pritnum movens,
sed ratione suae partis quae movei. Quod auiem
est per se, prius esi eo quod non est per se. Non
potest igitur primum movens esse, si ratione suae
partis lioc ei conveniai. Oporlei igiiur primum mo-
vens omnino immobile esse.

Ex iis etiam quae moventur et movent, hoc
ipsum considerari polebt. Onmis eniu» molus vi-
delur ab aliquo imuiobili procedere, quod scilicct
non mnveiur secundiim illaui speciem motus; sicul
videmus quod allerationcs el gencriUiones ei cor-

rupliones quae sunt in islis inferioribus, reducuir
lur sicut in primum movens in corpus caeleste,
quod secundum hanc speciem moius non iuovetnr,
ciini sit ingenerabile ei incorruplibile ei inaliera-
bile. Illud ergo quod esi primum prlncipium oin-
nis molus, oporiet esse immobile ouiuiuo.

C\PUT V.

Quod Dcus esl aeternus.

Ex hoc autem apparei ullerius Deum esse ae-
lernum. Omne enim quod iiuipil esse vel desinir,
per moium vel per mutaiionem hoc |)aiitur. 0-
siensum est autem, qnod Deus est oinnino iuiUiO-
bilis. Est ergo aeternus.

CAPCT VI.

Quod Dewn essc pcr sc est nccessaruim.

Per hoc aulem osiendiiur, quod Deum esse sit
necessarium. Oume eiiiui quod possibile esl esse
et non esse, est muiabile. Sed Deus est omuino
immutabilis, ui o>lens(im esl. Ergo Deuui non esi
possibile esse ei non esse. Ou iie auiem quod cst,
ei iion esl possibile ipsum non esse, neccsse est
ipsum esse; quia necesse esse, et non possibile non
esse, idem significant. Ergo Deum esse est necesse.

Item. Ouiue quod esl possibile esse ei non
esse, indigei aliquo alio quod faciat ipsum esse:
quia quautum esl in se, se liabel ad ulrumque.
Quod auiem facil aliquid esse, est piius eo. Ergo
ouini qiiod est possibile esse et non esse, esl ali-
quid prius. l)eo autem non esi aliquid prius. Ergo
non est possibile ipsuni esse el non esse, sed ne-
eesse est eum csse. Et q'iia n!i"!ia necessaria sunt
quae suae necessiialis cansaui habent, quam opor-
tet eis esse priorem; Dcus, qui e,>l omnium pri-
mum, non habel causam suae neccssiiaiis; unde
Deum esse per se ipsum esi necesse.

CAPLT VII.

Quod Deus seniper csf.

Ex liis autcm iiianifestum esl quod Deus est
semper. Oume enim quod necesse est esse, semper
est; quia quod non possibile esi non esse, iuipos-
sibile esi noii esse, et ita nunquaiu non est. Sed
necesse est Deum esse, ut ostensuui est. Ergo Deus
semper esi.

Adhuc. INiliil incipit esse aut desinit nisi per
motum vel mulalionem. Deus autem ounino cst
immulabilis, ut probaium est. Iinpossibile est igitur
quod esse inceperil, vel quod esse desinai.

Iiem. Omne quod non semper fuit, si esse in-
cipiat, indigei aliquo quod sit ei causa essendi:
niliil eniiii se ipsuui educit de poteniia in acium,
vel de non esse in esse. Deo auiem niilla poiest
esse causa essendi, cum sit primum ens; causa e-
niui prior est causaio. ISecesse est igiiur Deuin
sen j)er fuisse.

Amplius. Quod oonvenit alicui nou f\ aliqua
causa exirinseca, convenit ei per se ipsiim. Esse
aulem Deo non convenit ex ali(|ua causa cMriuse-
ca, quia illa causa esset eo prior. Deus igiiiir ha-
bel esse per sc ipsum. Sed ea quae per se suni,

OPISCULUM I.

scinper sunl, et ex necessilale. Igiiur Deiis sein-
per esl.

CAPUT viir.

Quod in Deo non e-it aliqna sncessio.

Per lioe autem rnanifesium esi qiiod in Deo
non esl aliqua siiccessio: sed ejus esse loiiim csl
siiniil. Siiccessio enim non inveiiiiur nisi in illis
quae suni arK|iialiler molui subjocia; prius eniin
el postorius in moiu oansanl leuiporis successionem.
Deus aiilem nullo modo est iiioliii subjeclus, ut
ostensum esi. INon igitiir esl in Deo aliqua suc-
ecssio, sed ejus csse est tolum simul.

Iiem. Si aliciijus esse non est totum simul,
oportei quod ei aliquid deperire possit, et aliqiiid
advenire. Deperit enim illud (piod transit, et ad-
venin! ei poiest illud cpiod in futunim expcetaiur.
J)eo autcm niliil deperil nec ac<;rescii, quia im
niohilis esi. Ij^iiur esse ejns est totum siiiuil.

lix his autein duobiis apparci qnod proprie est
aetcrniis. Illnd cnim proprie esi aeternum qiiod
semper esi, ci ejus esse esi totum simul; secundum
quod Bocliiis dicit, quod « aeternitas est intcrmi-
« nabilis vilae tota simul et perfecla possessio. »

CAPUT IX.

Quod Deus est simplcx.

Inde eiiam apparei quod oportet primiim mo-
vcns siinplex esse. Nam in onini composi ione o-
portei esse diio, quae ad invicem se habeani sicut
poicntia ad actum. In priirio autem movente, si
est omnino immobile, impossibile est esse polen-
liam cum aciu; nam unumquodque ex hoc quod
esl in potenlia, mobile esi. Impossibile igilur esi
primum movens compositum csse.

Adhuc. Omni composito necesse esl esse aiiqnid
prins: nam componeniia naiuralitcr suni composiio
p'-iora. Illud igilur quod omnium eniium esi pri-
nium. impossibile est esse composiium. Vidcmiis
ciiani in ordine eorum quae siint conposita, sim-
pliciora priora esse: nain elemcnta sunt naturaliier
j>riora corporihus mixtis. Iiein etiam inier ipsa ele-
nicnia priinnm est ignis, quod esi simplicissimum.
(hnnibiis auie >i clcmenlis prius esi corpus cacleste,
qiiod in majori simplicilate constiiuium i^sl, ciim
ab oinni conirarieiaie sit purum. Uciimpiilur igitur
qiiod [)rimum eiitium oporiel onmino simplex esse.

CAPUT X. '

Quod Dcus est sua essentia.

Seqiiitur aulem ulteriiis quod Dcus sit sua es-
senlia. Ksscntia enim uniuscujusque rei esl illud
qiiod signilical definitio ejus. Hoc auiem est idem
cuin re cujus est definiiio, nisi per aecidcns; in-
(|uanlum scilicet definilo accidit aliquid qiiod csl
praeier dclinilionem ipsius; sicnt homini accidil
albedo praeier id qiiod est animal raiionale et
nioriale: undc animal rationalc ei moriale est idom
quod hoino; scd non idem homini albo inquanium
est album. In quocumque igiiiir non csi invcnire
duo quonin unum est per se ei aliud pcr aoci
dens, oportct quod esseniia ejiis sii omnino idem

cum eo. In Deo auiem, cum sitsimplex, ui osien-
sum «^si, non est invenire duo quorum unum sit
per se, et aliud per accidcns. Oportet igitur quod
essentia ejus sit oirmino idem quod ipso.

Ilcrn. In qoocumque essenlia non esi omnino
iilem cum re cujus esi essentia, esi invcnire
aliqiiid per modiim potcntiai!, oi ali(piid pcr ino-
dum aciii«: nain csscnna lonnaliier se liabei ad
rem ciijus est esscntia. sicul humaniias ad homi-
nein. In Deo autem non est invcnire potenliam
ct actuin, sed esl acius piirus. Lst igilur ipse sua
esscntia.

CAPUT XI.

Quod Dei esscntia rton cst aiful quam snum essc

Ulterius autem necesse est qiod Dei essentia
non sit aliiid q lam esse ipsius. In quocumque
enim aliud cst esscnlia, et aliud esse cjiis, opor-
lci quod aliud sii quod sit, el aliud quo aliquid
sil: na;ii per esso suum de quolibel diciiur (|uod
est. per essentiaiu vero suam dc quolibei dicitur
qiiid sit: iinde et diirinitio significans esseniiam,
demonsirai qiiid est res. In Deo auiein non esl
aliiid quod esl, et aliud quo aliquid esl; curn non
sit in eo compositio, ut osiensum est. Non est igi-
tur ibi aliiid ejiis esseniia, quain siium esse.

Itein. Osiensum est quod Deus esl ai^us purus
absque alicujus potcntialiiatis pcrmixtione. Oportet
igitur quod ejtis essentia sit uliimus actus: nain
oainis actus qui est circa ultimum, est in poteniia
ad ultimum actum. Ulimus aiitem actus esi ipsuin
esse. Cum enim omnis moius sit exiius de poieniia
in actum, oportet illiid esse uliimum acium in
quod tendii omnis motus: et cum motiis natnralis
in hoc tendat qnod est naturalitcr desideratura,
oportet hoc esse uliimum actum qiiod omnia de-
siderant. Iloc aMiom est esse. Oportet igitur qiiod
essentia divina, quae est actus purus et ullimus,
sii ipsum esse.

CAPUT XII.

Quod Dem non est in aliquo genere sifut spcies.

Ilinc autem apparci quod Deus non sit in ali-
quo geucre sicut species. Nam difTerenlia addiia
goncri consiiiuii speciem. Kigo ciijuslibei specici
csscnlia habel aliquiil additum supra gonus. Scd
ipsum esse, quod est essentia Dci, nihil in se eon-
tincl quod sil altori additiim. Deus igitur non est
spccies aliciijiis gcncris.

Item. Cum genus contineat dilTerentias potesia-
te. in oinni constiluio ex genere el dilTerenliis esi
aotiis pormixliis poicjitiae Osiensum est auiein
Deiim esse punim aoluin absque pcrmixiionc po-
lentiae. .Non est igiiur cjus esseniia consliiuta ex
gcnere et diirerentiis; et ita non est in genere.

CAPUT XIII.

Quod impossihile est Dcum esse gcnus alicujus.

Ullerius auteni ostendendum est, quod neque
possd)ile est Deum esse gcnus. Kx genere enim
habctur quid est res, non aiiiem rem csse: nam per
dilTercnlias specificas constituitur res in proprio

COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM

esse. Sed hoc qiiod Dciis esf, est ipsum esse. Im-
possibile csl crgo quod sil genus.

Iiem. Omne genus dillereniiis aliquibus dividi-
tur. Ipsius aulem esse non est accipere aliquas
diflereniias: difl"erenliac nnim non participant ge-
nus nisi per accidens, inqnanliim specics consiilu-
tac per diflcrentias gcnus participant. INon poiest
autem esse aliqua tlitrercniia qiiae non participel
esse, quia non ens nullius est differentia. Impossi-
bile est igitur quod Deus sit genus de muliis spe-
ciebus praedicatum.

C\PUT XIV.

Quod Dena non est aliqun species praedicafa
de ihultis individuis.

Neque est possibile qiiod sit sicut iina specics
de mullis individuis pracdicata. Individua cnim di-
versa qnac convcniunt in una esseniia specici, di-
stinguuntur per aliqua (juae sunt praeler esscn-
tiam speciei; sicnt bomines conveniunl in buma-
nitaie, sed disiinguumur ab invicem per id quod
est praeier rationem bumanitatis. lloc aulem in
Deo non poiesi accidere: nam ipse Deus est sua
esseiitia, ui osiensum est. Impossibile est igiiur
quod Deus sit species quae de pluribus individuis
praediceiur.

Item. Plura individua sub una specie conienia
difl"erunt secundutn esse, et tamen conveniunt in
una esseniia. Ubicumque igitiir sunt plura indivi-
dua sub specie una, oporiet quod aliud sit esse,
ei aliud essentia specici. In Deo auiem idem est
esse ei esseiitia, ul ostensum est. Iiiipossibile est
igiiur quod Deus sit quaedam species de pluribus
praedicata.

CAPUT XV.

Qaod necesse csf diccre Deum esse unum.

Hinc etiam apparet quod necesse est unum Deum
solum esse. Nam si sint mulii dii, aui aequivoce aut
univoce dicuntur. Si aequivoce. boc non est ad
propositum: nihil enim piohibet quod nos appel-
lanius lapidem, alios appcllare Deum. Si autem u-
nivoce, oporlet qnod convcniant vcl in genere vel
in specie. Ostensum est autem, quod Deus non
potest esse genus neqiie species phira sub se con-
tinens. impossibile est igitur esse phires deos.

Item. lUud quo esscniia coinmiinis individua-
lur, impossibile est phiribiis convenire: unde licel
possini esse plures homines, impossibile lamen est
hunc hominem esse nisi unum tantum. Si igiiiir
essentia per se ipsam individualiir, et non per ali-
quid aliud, impossibile cst quod pluribus conve-
niat. Sed essentia divina per se ipsam individua-
tur, quia in Deo non est aliud essentia et quod
est, cum ostensum sit quod Deus sii sua esseniia:
impossibile est ergo quod sil Dcus iiisi unus
tantum.

Itcm. Diiplcx est modus quo aliqua forma po-
lest multiplicari: unus per dillerentia!.', sicut forma
generalis, ut color in diversas species coloris: alius
per subjeclum, sicut albedo. Omnis ergo forma
quae non poiest multipHcari per dilTerentias, si
non sil forma in subjecio exisiens, impossibile cst
quod multiplicetur; sicut albcdo, si subsisterei sine

subjecio, non esset nisi una lanliim. Esscntia au-
tciM divina est ipsiim esse, ciijiis non esl acei|)ere
diflerenlias, ut osicnsum est. (jiim igitiir ipsmn
esse diviniim sit quasi fonna per se subsistens, eo
quod Deiis csi suiim esse; impossibi^c est quod
esseniia divina sit nisi una laniurn. Impossibilc
esl igitiir esse phires deos.

CAILT XI.

Quod impossilnle est Deim csse corpus

Palet aiiiem ulterius quod impossibile est ipsurn
Demii es>;c corpus. Nam in omni corpore compo-
siiio aliqua inveniiiir: omne enim corpns cst par-
les hahcns. Id igiiiir quod est ouinino siipplex,
corpiis <sse non potesl.

Item. Niillum corpus invenitur moverc nisi pcr
hoc (jiiod ipsum movetur, ul per omnia indiiccnii
apparet. Si ergo primum movens est omnino im-
mobile, impossibile esi ipsiim esse corpus.

CAPUT XVII.

Quo!l impossibile est esse forn^am corporis, auf
virtuti-m in corpore.

Neque etiam est possibile ipsuin esse formam
corporis, aui aliquam virtiitem in corpore. Ciim e-
nim omne corpus mol)ile inveniatur, oporiel cor-
pore moto, ca quae sunt iu corporc, moveri, sai-
tem per accidens. Primum auteut movens non po-
test nec per se nec per accidens moveri; cum o-
portoat ipsum omnino esse immobile, ut ostcnsum
esl. Iiiipossihile est igitur quod sit forma, vel vir-
lus in corpore.

Iiem. Oportet omne movcns. ad boc qiiod mo-
veat, dominium super rcui q.,ac iinjveiur, haberc:
vidcmus enim quod qua-.Mo rrnsis virlus movens
excedit viriuiem mobilis, tanto velocior est motiis.
Illud igiiiir quod est omnium moventium primum,
opoitet maxime dominari super res moias. Ilocaii-
tem esse non possei, si essei mohili jiliquo moiln
alligatum; qiiod esse oporteiei, si essci forma cjus,
vel virtus. Oporiei igitur primum movens nt^que
corpiis esse, neque viriuiem in corpore, ncquo
formam in corpoie. Iline est qnod Anax;igoras po-
suii intcllcctum immixtum, ati hoc quod inipcrci,
ci omnia moveat.

CAPUT XVIII.

Qnod Dcns est infnitus seciindum csscntiiim.

Ilinc eliam considerari poiest ipsiiin csse infl-
niium, non privaiive quidem secundum (piod infi-
niium esl passio quantitatis, proiit scilicct infirii-
lum dicitur quod est natum liabere finem raiione
sui generis, sed non habel; sed negaiive, prout in-
finitum diciiur quod nuilo modo liniiur. Nullus
enim aclus inveniiur finiri nisi per poientiam, quae
esl vis receptiva: invenimus enim formas limitari
secundum poientiam matcriae. Si igiliir primum
movens est actiis absqiie polentiae periiii<tionc,
qiiia non est forma alicujus corporis, nec virtus in
corpore; necessarium est ipsum infiniiiim esse.

Hoc eiiam ipse ordo qui in rcbus invcniiur,
demonslrai. Nam quanto aliqua in entibus sunt

OPLSCLLUM L

snhliiiiiora, tanlo suo modo majoia invcniunKir.
Inter elemcnta enim quuc simi supcriora, majixa
quaniiialivc inveiiiunlur, sicui et;um in simpiiciiaie;
<|uod eorum generaiio demonstrat^ cum muliiplicata
proporlioiie ignis c\ aere gcnerelur, aer ex aqiia,
aqua autem ex terra. Corpus autem caelesie uia-
nifesie apparel totam quantitatcm clementorum
cxcedere. Oporiel igitur id quod inter omnia entia

prinmrn (!si, ei co non polcsl esse aliud prius,
inliiiilae (|uaniilaiis suo n.odo existere.

Nee mirum, si id quod esi simplex, et corporea
quaniiiaie carct, infiniium ponalur, et sua immen-
sitalo oiiiicnj corporis qnaniitaiem excedere. cum
inicllerius nostcr, qui esl incorporeus ei simplex,
omniiim corporum quaniiiaiem vi suae cognitionis
excedal, et omnia circumplectaiur. Multo igiiur
n)agis id quod esi omnium primum, sua immen-
siiate universa cxcedii, omnia complectcns.

CAPUT XLX.

Quod Ikus est infinilae virlufis.

Hinc eiiam apparet Deum infiniiae vinuiis es«e.
Virlus enim consequiUir esscniiam rei. Nam unum-
quodque secundum modum quo est, agcre potesl.
Si igilur Deus secundum essentiam infinilus est,
oportei quod ejus virius sil inlinita.

Hoc eiiam apparcl, si quis rernm ordinem di-
ligentcr inspiciat. Mam unumquodque (juod esi in
poientia, sccundum lioc liabet virtutem receptivam
el passivam; secundum vero quod aciu esi, liabet
virimem activam. Ouod igitur csl in poteniia lan-
tum, sciliccl maieria priiia, liabei virtulcm infini-
lan) ad recipiendum, nibil de virtule aciiva parti-
cipans; el supra ipsam quanlo aliquid formalius
est, tanto id abundal in virtute agendi: propicr
quod ignis inlcr omnia elemciila est maxime acti-
vus. Deus igiliir, qui esl actus prrus, nibil poten-
tialiialis pcrmixtum babcns. in infinitum abundat
in viriuie aciiva supcr aba.

CAPUT XX.

Qubd infiniturn in Deo non imporlat itnperfcclionem.

Qiiamvis aulcm infiniium quod in quantilatibus
inveniiur, imperlecium sii; tanwn quoci Deus infi-
niius dieitur, summam piMfcciionem in ipso de-
monstral. Infiniiiim eniin quod esl in quan(italil)us
ad malcriam pcriinci, proul finc privaiur. Impcr-
feclio autem accidil rei secundun) quod maieria
sub privalionc invcnilur: perfeciio auiem on^nis ex
forma esi. Cum igitur Deus ex lioc infiniius sit
(juod lanium forma vcl aclus est. nullain maicriae
vel poienlialitatis permixtionem babens, sua infinitas
ad summam pcrfectionem ipsius pcriinel.

lloc eiiam ex rcbiis aliis considcrari potost.
INam liiet in uno ci eodem, qiiod de imperfccto
ad perfccium perduciiur, prius sil aliquid in)per-
fecium quaui perfectum, siciU prius esl puer quam
vir; lamen oporiel quod on)ne impcrfectum a per-
feeio irabat originem: non cniu) oriiur puer nisi
ex viro, nec semen nisi ex animali vel planta.
Illud igilur quod cst naiuralitcr on)nibus prius,
omnia movens, oporlei omnibus perfectius esse.

CAPUT XXI.

Qiiod in Dco csl omuhnoda pcrfecfiu qnac
est in rebus, d einin<ntlius.

Unde etiam apparel quod o'! nes perfeciiones
in qiiibuscumque rcbus invcnias, necesse esi ori-
ginaliier el superabundanier in Deo esse. iSam
omne quod movei aliquid ad pcrfeciionem, prius
babei in se perfectioneui ad quam movet; sicut magi-
slcr priiis babel in se docirinam quam aliis tradil.
Cum igitur Dens sil primum n)Ovens, el omnia alia
moveai in .?uas perfeciiones (1), necesse esl omnes
perfeciiones lermu in ipso praeexisiere superabun-
daniei-.

Itcm. On)ne qnod babet aliquam perfcctionem,
si alia perfectio ei dcsit, esi liuiiialum snb aliquo
gcnere vel specie: nam pcr formam, quae esl per-
fectio rei, quaelibet res in genere, vcl specie col-
localiir. Quod auicm esi snb specie et genere con-
sMluiuiii, non |)oicsi essc infinilae essentiae: nam
oportei quod ultima (lilfercntia per quam in specie
poniliir, terminet ejus essentiam: unde et ratio spe-
ciem notificans, d<'fini!io vel finis dicitur. Si crgo
divina essentia infiniia est, impossibile esi quod
alicujus tantum gencris vel ^peciei perfcciionem
babcal, et aliis privctur; sed oportet quod omnium
gcnerum vel specierum perfecliones in ipso existant.

CAPUT XXII.

Quod in Deo oinnes perfediones sunl
unum secunduin rem.

Si autem colligamus ea quae siiperius dicla
siini, manifestum esl qiiod omnes perfectiones in
Deo snni unum secunclum rem. Ostcnsun) est enim
siipra, Deiim simplicen) esse. Ubi autem est sim-
pliciias, diversitas eorum quae insunt, esse non
potest. Si ergo in Deo siint omnium perfeciiones,
impossibile est quod sint diversae in ipso: relin-
quitur crgo quod omnes sint unum in eo.

Hoc aulem mamfestum fit considcranti in vir-
luiibiis cognosciiivis. Nam superior vis secundum
unnm et idem est cognoscitiva omnium quae ab
inferioribiis viribus secundum diversa coiino^cunfur:
omnia cnim quae visus, anditus, et cetcri scnsus
pcrcipiuni, intcllcctus una et simplici virtuie di-
juilicat. Simile etiam apparet in scientiis: nam cum
infcriores scicntiae secundum diversa genera rcrum
circa quae versatur eorum inteniio, multipliccntur;
una lamen scicntia est in eis superior, ad omnia
se habcns. quae Philosopbia prima dicitur. Apparet
eliain idem in potcstaiibus: nam in regia poteslaie,
cum sit iina, incbiduntur omncs potestaies quae
per divcrsa officia ^uU dominio rcgni disiribuuutur.
Sic igitur el perfectioncs quae in inferioribus rebus
secundum diversilaiem rcruu) muliiplicnniur, opor-
let quod in ipso rerum verlice, scilicei Deo, unianlur.

CAPUT XXIIL

Quod in Deo nullum accidens invenifur.

Inde etiain apparet quod in Deo niillum asci-
dcns esse potest. Si enim in eo omnes pcrfcctiones
sunt unum; ad perfeciionem auicm pcriinei esse,
posse, agere, ct omnia hujusmodi; necessc esl omnia
(I) Al. immoveat suas perfectiones.

COMP. TIJEOL. AD Fl\. REGINALDUM

in 00 iilom es^^e r|)iod ejus e?seniiti. Niillum iijilur
eoruiii ii) eo esi acLideiis.

liem. Impossii)ile esl infiDitum esse perfeciione,
cujus perfeeiioni aiiquid adjici polesi. Si auiem
aliquid est cu|us aliqua pcrfectio sit accidens; cuin
omne accidens superaddaiur essentiae, oportet quod
ejus esseniiae aliqna perfectio adjici possit. [Von
igiiiir invenitur in ejus essentia perfectio infinila.
Osiensum esi auiem, Deuin secundum suam es-
senfiam inluiitai^ perfectionis esse. Nulla igiiur in
eo perfectio accidentalis esse polesl; sed quicquid
in eo esi, substaiitia ejus

Hoc eiiam facile est concludere exsumma sim-
plicilaie illius, et ex hoc quod est actus purus, el
ex lioc quod est primum in entihus. Est enim ali-
quis compositionis modus accidenlis ad subjedum.
Id etiam quod siibjectum est, non poiest esse actus
purus, cum accidens sii quoedam forma vel actus
subjecii. Semper eiiam quod est per se, prius est
eo quod est per accidens. Ex quibus omnibus se-
cundum supradicta haberi potcsi, quod in Deo
nihil est quod secundum accideiis dicalur.

CAPUT XXIV.

Qtiod muUltiido nominum qaae dicnntiir de Deo,
non rcpugniil siinpticitati ejus.

Per hoc autem apparet ratio muliiiudinis no-
niiniim quae de Deo dicuniur, licel ipse in se sii
omnimode simplex. Cuin enim intelleclus nosier
esseniiam ejus in se ipsa capere non sufiiciat, in
ejus cognitionem consurgil ex rebus qiiae apud
nos suni, in qiiibus inveniuniur diversae perfeciio-
nes, qiiariim omnium radix ei origo in Deo uiin
est, iit ostensiim est. Et quia non possiinius aliquid
noudnare nisi secnndum quod intelligimus ( s nt
enim nouiina intellectuum signa ); Deum non pos-
sumus nominare nisi ex perfeciionibus in aiiis
rebus inventis, quarum origo in ipso est: et qiiia
hae in rebus isiis miilliplices sunt, oportet multa
nomina Deo imponere. Si auiom essentiam ejiis in
se ipsa videremus, non requireretur nominiim miil-
litudo, sed esset simplex noiitia ejus, sicui esi sim-
plex essentia ejus: et hoc in die gloriae nosirae
expectamus, secundiim illud Zachar. uli.: « In illa
« die eril Dominus unus, ei nomen ejus unum. »

CAPLT XXV.

Qaod licet direria }io>niyja dicantur de Deo,
non lamcn sunt synonima.

Ex his aiiiem Iria possiimiis eonsiderare. Qao-
rum primum es", quod diversa nomina, licet idem
in Deo secundufu rem significent, non lamen suiit
synonima. Ad hoc enim quod nomina aliqua sunt
synonima, oporiei quod significent eanidem rem,
ei eamdem intcllectus conceptionem repraes(mtent.
Ubi vero significatur eadem res secundum diversas
raiiones, idest apprehensiones quas halxt iniel-
lecius de re illa , non sunt nomina svnonima,
qiiia non est peniiiis significaiio eadem, cum no
mina immediate significent concepiiones intelle-
ctus, quae siint reniin similitudines . Et ideo
cum diversa nomina dicia de Deo significcni di-
versas conceptiones qiias intellectus no^ter hahet
de ipso non siint synoninia, licet omnino eamdem
rem significent.

C\PUT XXVI.

Quod pcr delini'ioues ipsorum nominnm
non polcsi definir! id qvod eit iu Dco.

Secimlum est: quod cum iniellecius nosler se-
ciindiim nuilam earum conceptionum quas nomina
dicta de Deo significant, divinam essentiam per-
fecle capiat, impossibile est qiiod per delinitiones
horiim nomiMiim definiaiur id quod esi in Deo,
sicut quod definilio sapieniae sil definilio poten-
liae divinae, et Miniliier in aliis. Qiiod alio modo
etiam est inanifestuni. Ouinis enim definiiio ex
genere ei dilTerentiis constat: id eiiam quod pro-
prie detinitur, species est. Ostensum esi autem,
quod diviiia essenlia non coneiuditur stib aliquo
genere, nec siib aliqua specie, Uiide non potesl
ejus esse aliqua deliniiio.

CAPUT XXVII.

Quod nomina de Doo ef alHs,
non omiiino univoce, nec oequiioce dicuntur.

Tertium est quod nornina de Deo ei aliis re-
bus dicta, non omnino univoce, nec omnino ae-
quivoce diciintur. Univoce nauique dici non pos-
siini, cu;n definitio ejus quod de ereatiira diciiur,
non sit dcfiniiio ejus quod dicitiir de Deo: oporiet
aiitem univoce dictoru n eamdem definiiior.em esse.
Similiier auiem nec omnino acquivoce. In his euim
quae sunt a casu aequivoca, idem nomen imponi-
lur uni rei, nullo habito respeciu ad rem aliam:
unde per unum non poiest ratiocinari dealio. Haec
aiitem nomina quae dicuntiir de Dco et de aliis
rebiis, atiribuiintiir Deo sccundum aliquem ordi-
nem quein habet ad istas res, in quibus iniellectus
significaia eorum considerat; unde et per alias res
raiiocinari de D."!0 possumus Non igitur omnino
aeqiiivoce dicunlur ista de Deo et de aliis rebus,
sicut ea qiiae sunt a casu aequivoca. Dicuntur igi-
tur secundum aniilogiam, ide^i sociindum propor-
tionem ad unuin. Ex eo enim quod alias res com-
paramus ad Deuin sicut ad suam primam originem,
hiijusmodi nomina quae significant perfeeiiones
aliarum, Deo atiribuinius. Ex quo patet quod licet
quantum ad nominis imposilionem hujusmodi no-
mina per priiis de crcaturis dicantur. eo quod ex
creatiiris intellectus nomina imponens ascendit in
De im; tamem secundum rem significaiam per iio-
men, pcr prius dicuntur de Deo, a quo perfeclio-
nes descendiinl in alias res.

CAPUT XXVIII.

Quod oportct Deam es>>e intelligentein.

Ulterius aulem ostendendiim est, quod Deus est
inielligcus. Osiensum est enim, qiiod in ipso prae-
evistiint omnes perfeciiones quorumlibel enlium
superabindanter. Int^r omnes auiein perfeciiones
eniiiim ipsum intelligere, praecellere videtiir, eum
res iniellectuales sint omnibiis aliis potiorcs. Igitur
oportet Deum esse inteliigentem.

Item Ostensum cst supra, quod Deiis esl aclus
piirus ab-que poieniialitaiis permixtione. Maieria
auiem est ens in poicntia. Oporiet igiiiir Deiim
esse omnino immiinem a materia. Immunitas auiem

OPUSCLLIM I.

a iiiaicria esl causa inlcllfciiialitaiis: cujus signuiu
esl iiuod forniac maiciiulcs erficiiintur iniclligibilcs
aclu ()cr hoc quoti abslraliuntur a inatcria ci a
matcrialibus condiiiunibiis, Ksi igilur Dcus intel-
ligcns.

Iieni. Ostcnsu.n esi, Deum esse primum nio-
vcns. Iloc auiem vidciur essc proprium imcllcctus;
nam inlcllcclus omnibus aliis vidctur uii quasi ii -
t«trunicniis ad niotum: undc el homo suo intcllcclu
nlitui' (|iiasi inslrumeniis ct animalibus cl planiis
ei rcbiis inanimatis. Oportet i,uiiur IJcum, qui csi
primum moscnb, cssc intcllij^cnicm.

tAPLT X.\IX.

Quod in Deo non esl inlcllectio nec in potcrilia
nec in liuiitu, xed in uciu.

(luin auiem in Deo non sit aliquid in potentia.
scd in aciu tantum, ut oMcnsum cst; oportci quod
Deiis non sil inlclligcns nc<iuc in potcniia ncque
in liabilu, scd aclu tantuni: cx quo palcl quod
nullam in iiiiclligcndo paiilur succcssioncm. (>um
enim aliquis intcllcclus succc.sivc mulia inielligi»;
oportci quod duui unuin iuicliigil actu, alicrum
inlclligai in polcntia. Inler ea enim quae simul
sunt, non esl aliqua suceessio. Si igiiur Deus nihil
inlclligil in poientia, absquc omni succcssionc cst
ejus intclliiicnlia: undc scquiiur quod omnia quae-
cumquc intclligit, siinul intclligai; et itcrum, quod
nibil de novo inlclligai; intcllccius cnim dc novo
ali(|uid intclligcns, prius fuit iniclligcns in potcntia.
Indc eiiain paict qnod iiitcllccius cjus non discur-
sivc intclligit, ui ex uno in cogniMoncm allcrius
devenial, sicut (1 j inicllcctus noslcr ratiocinando pa-
lur. Discursus enim talis in inicllcciu csi, dum ex
noto pcrvcniiiius in cogniiioncm ignoli, \cl cjus
quod prius aclu non considerabamiis: (|uae in in'
lellcclu divino acciucre non possunl.

CAPLT XXX.

Quod !}eiis non iutellicjit per uliam .^peciem
q um per es.-^cntiam snam.

Paicl eiiam cx pracdictis, quod Ocus non in-
lelligil pcr aliam specicm quam pcr esscnliam
suum.

Omnis cnim inicllci tus intclligcns pcr specicm
aliain a se, comp;iraiur ud illam spccicm iniciligi-
bilem sicul potcnlia ad acium; cum species iiilcHi-
gibilis sit pcrfectio ejus, facicns ij)sum intelligen-
lcin actu. ^i igiiur in Dco nibil est in potentia,
sed est actus purus; oporiet quod non pcr aliain
speciem, sed per esscntiam suam intelligai; et inde
scquiiur qiiod direcie ei principaliter se ipsum
intclligat. Ksseniia cnim rei non ducit propric et
direcie in cognilioncm alicujus nisi ejus ciijus esl
esseiitia: nain per dcfiiiiiioncin bominis pioprie
cognoscitur bomo, ct per dcdnitioncm cqui, e(|uiis.
Si igiiur Deiis est pei\ esseniiam suam inicliigens,
oporici quod id quod esi inicllectum ab eo dirccte
el principalitcr, sii ipsc Dcus: el cum ipsc sii sua
sua esseniia, scquiiur quod in co inielligcns et
quo inielligil cl inlellecium sini omnino idem.

(I) Al. sic.

CAPLT XXXi.

Quod Deus esl suuni iniellKjcre.

Oporiet eiiam quod ipse Deiis sit suuin inicl-
ligcrc. Cum enini inielligerc sil acius secundus, ut
considcrare ( primus cnim actus esi intcllccius vcl
scicnlia ); omnis inicllccius qui non esi suum in-
lclligcrc, conq^aratur ad suum inlclligcre sicui po-
lenlia ad aciuiu. Nam semper in ordine potentia-
rum cl aciuum quod esi prius, csl polcniialc rcs-
pcclu scqucntis, ct iiltimum esl coinplciivum, lo-
qucndo in uno ct codcm, licct in div''rsis sil e
converso: nam movens et agens comparaiur ad
n oium ei actum, sicut agens ad poteniiatn. ia
Dco auiem, cum sit actus purus, non esi ahquid
qiKid com[)aiciur ad altcriim sicut poicntia ad
acium. Oporici crgo quod ipse Deus sit suum in-
tclligcrc.

iicin. ()uodaiiimodo comparaiur intcllcctus ad
inlcliigcrc sicut csscntia ad esse. ^ed Deus esi
iniclligeiis pcr c^scniiam; esscntia autein sua esi
suum esse. Ergo ejus intellectus est suurn intelli-
gcre; el sic pcr lioc quod est inielligens, nulla
composiiio in co poniiur, cum in eo non sini a-
liud intcllcctus, iniclligere, el species inielligibilis: et
liaec non sunt aliud quam ejus essentia.

CAPLT XXXII.

Qiiod oporlet Dcum esse lolentem.

Llierius autem manifestum csl quod necesse
est Deum esse voleutem. Ipse cnim se ipsum in-
tclligit, qui esi bonum pcrfcctum, ut ex dictis pa-
l(H. Bonum auiem intcllcctum cx necessiiate uili-
gitur. Hoc auiem lil pcr voluniaiem. >ieccsse e>l
igitur Dcum voicntem esse.

Item. Ostcnsum esl supra, quod Deus est pri-
muin movens. Intcilectus auicin non utique mo-
vcl nisi mcdianie appctiiu; appcliius aulcm scquens
inlcllecium, esl voluutas. Oj)orlcl igiiur Deum esse
volenicin.

CAPLT XXXIII.

Quod ipsam Dei voluntalem opoj tel nihil alind esse
quam ejus inielieclum.

Palet auiem quod oportei ipsam Dci voluntaiem
niinl aliud esse quain ejus intcllcclum. bonum e-
nim iiiicllcctum, cum sit objccium voluntaiis, mo-
vcl voluniaicm, et csi actus ct pcrfcctio cjus. in
D(!0 autcm non din'cri movens cl motum, actus el
poicniia, perfcctio et perlcctibilc^ ut ex supcriori-
bus patci. Oporiet igiiur voluniatem divinam esse
ipsum boniim inicllcclum. Idcin auicm cst intciie-
cius divinus et esscntia divina. Voluutas igilur Dei
non esi aliud quam inicliccius divinus ei essentia
cjus.

Itcin. Intra aiias perftvtiones rerum praecipuae
sunl inicllcctus cl voluntas; cujus signum csi quud
invcniuntur in rebus nobilioribus. Pcrfcctiones au-
tem omnium rcrum sunt in Dco unum, quod esi
cjus csscnlia, ui supra ostensum csl. Inteiiecius igi-
lur ei voiuntas in Deo sunt idem quod ejus es-
seniiu.

COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDUM

CAPUT XXXIV.

(Juod volunlas Dei est ipsum ejus velle.

liific etiam patet quod volnntas divina esl ipsuin
velle Dei. Oslensiiin est eniin, quod volunias in
Deo esl idem quod bonum volitum ab ipso. Hoc
autciii esse non posset, nisi velle esset idem quod
voluntas; cum velle insit voluniati ex volito. Est
igiuir Dei volunias suum velle.

Iiem. Voluntas Dei idem est quod ejus intelle-
etus et ejus essentia. Intellectus auiem Dei est
suum intelligere, ei esseniia est suum esse. Ergo
oportet quod volunias sit suum velle; et sic palet
quod voluntas Dei simpliciiali non repugnat.

CAPUT XXXV.

Qaod omnia supradicla uno fidei articulo
comprehendunlur.

Ex his autem omnlbus quae praedicta sunt,
colligere possumus, quod Deus est unus, simplex,
perfeclus, infinitus, intelligens et volens. Qiia(! qui-
dem omnia in Symbolo fidei brevi ariiculo com-
prebenduntur, cum nos proliiemur credere « in
« Deum unum omnipotentem. » Cum enim boc
nomen « Deus » a nomine graeco quod dicitur
« tbeos, » dictum videatur, quod quidem a « thea-
« ste B dicitur, quod est videre vel considerare;
in ipso Dei nomine patet quod sit intflligens, ei
per consequens volens. !n hoc autem quod dicimus
eura « unum, » excluditur et deorum pluraliias,
et omnis compositio: non enim esi simpliciier unuui
nisi quod esl simplex. Per hoc aulem quod dicimus,
« omnipotentem, » ostenditur quod sit infinitae
virtulis, cui nihil subirabi possii; in quo includitur
quod sil et infinilus et perfeclus: nam virtus rei
perfeciionem essentiae consequilur.

CAPUT XXXVI.

Quod haec omnia a Philosophis posiia sunf.

Haec auiem quae in superioribus de Deo ira-
dita sunl, a pbjribus quidem gentilium Pbilosopbis
subiiliter consideraia sunt, quamvis nonnulli eorum
circa praedicta erraverint; et qiii in iis veruin di-
xeruni, post longam et laboriosam inquisitionem
ad veritatem praedictau) vix pervenirc potuerunt.
Sunl autem et alia nobis de Deo irailila in doctri-
na cbrisiianae rcligionis, ad quam pervenire non
potueruni, circa quac secnndum christianam fidem
ultra bumanum sensum instruiinur. Est autem boc:
quod cum sit Deus unus et siuipiex, ut ostensum
est, est tamen Deus pater, et Deus filius, et Deus
spiritus saiictus, ei ii tres non ires dii, sed unus
Deus est: quod quidem, quantum possibile nobis
esi, considerare intendimus.

CAPUT XXXVII.

Qnaliler ponatar verbum in divinis.

Accipiendum aulem esl ex his quae supradiola
sunt, quod Deus se ipsum inteiligit etdiligii: ilem
quod inielligere in ipso et velle non sit aUud

quam ejus esse. Quia vero Deus se ipsum intelli-
git, omne autem intellectum in inlelligente esi; o-
portet Deum in ^e ipso esse siiiui intellecium in
intelligenie. Intellectum auiem prout est in inielli-
gente, esi verbum quoddam intellectus: boc enim
exieriori verbo significamus quod in;erius in in-
lellectu coinprebemli-nus: sunt enim, secundum
Pbilosopbum, voces signa intelleciuum. Oportel
igitur in Deo ponere verbum ipsius.

CAPUT XXXVIII.

Quod virbiim m divinis conceplio dicitur.

Id auiem quod in intellectu continetur, ut in-
lerius verbiim, ex communi usu Io(|uendi conce-
piio iniellectus dicitur. Nam corporaliter aliquid
concipi diciiur quod in uiero ammalis viveniis
yivifica viriuie foruiaiur, mare agente, el femina
paliente. in qua fit concepiio; ita quod ipsum
concepturn periinetad naturau) utriusque quasi se
cunduui speciein conforme. Quod auiein intellectus
comprehendii, in inielleciu formaiur, inielligibili
quasi agenie, et iniellectu quasi patienie: et ipsum
quod intelleciu coniprebenditur, inira inielh^ctum
exisiens, conforme est et intelligibili moventi, cujus
quaedam similiiudo esi, et iniellectui quasi patien-
ti, secundum quod esse inlelligibile babet. Unde id
quod iniellectu comprebenditur, non immerilo con-
ceptio intellectus vocatur.

CAPUT XXXIX.

Quomodo verbum comparatur ad patrein.

In hoc autem consideranda est dilTerentia. ^ani
cum id quod inielleclu concipitur, s'\l similitudo
rei inlellei.'tae, ejus speciem repraesentans; quaedam
proles ipsius esse videiur. Quando igitur intellectus
iiitelligii aliud a se, res intellecta est sicut pater
verbi in iniellectu concepti; ipse autem intellectus
magis gerit similiiudinem malris, cujus esi ut in
ea fiat concepiio. Quando vero intelleclus inielligil
se ipsum, verbum conceplum coutparaiur ad in-
telligentem sicut proles ad patrem. Cum igitiir de
verbo loquamur secundiim quod Deus se ipsuiri
intelligil, oponei quod ipsum verbum compareiur
ad Deu.ii, cujus esi verbuin, sicut filius ad patrem.

CAPUT XL.

Qiiomodo inteUigitur generatio in divinis.

Ilinc est quod in regula caibolicae fidei, pa-
trein el filium in divinis confiteri docemur. cum
diciiur: -' Credo in Deum Palrem et Filium cjus. »
El ne aliquis audiens nomen patris et filii, carna-
lem generaiionein suspicaretur, secundum quam
apud nos paier dicitur et filius; Joannes Evange-
lista, cui revelata suni secreta caelesiia, loco filii
ponii verbum, ut generatiouem intelligibilem co-
gnoscamus.

0PU5CULUM I.

CAPUT XLI.

Quod verbum, quod csl Filius, idem esse habet
cum Deo Palre, et eamdcm esscntiam.

Considerandum est aiitem, qiiod cum in nohis
sit aliud esse nalurale el intelligere, oporlet quod
verbuni in noslro inielleclu conccpiuni, quod liabet
esse inielligiljile tanlum, allerius naturae sit quam
inielleetus noster, qui habet esse naiurale. In I)co
aulcni idem esi esse et inielligere. Ncrburn igitur
D(!i quod esi in Dco, cujus verbum est sccundum
essc inlelligibile, idein cssc babct cuin Deo, cujus
est verbum. Et per boc oporicl quod sit ejusdcm
essentiae et naturae cum i|)so, ct quod ouinia
quaccumque dc Dco dicuniur, verbo Dei convenianl.

CAPUT XLIL

Quod cathoUca fidcs hacc docet,

El inde est quod in regula calbolicac Hdei do-
cemur confiteri Hlium ■ eonsubslaniialcm I*atri: »
per quod duo excluduntur. Primo quidem ut non
intclligalur Paier et Filius sccundum carnalcm ge-
ncraiionem, quae fit per aliquam dccisionem sub-
sianiiae filii a paire, ul sic oporteat Filium non
esse Patri consubstantialem. Secundo ui etiam non
inielliganius Pairem et Filium secundum gcneraiio-
ncm inielligibilem; prout vcrbum in menie noslra
concipiiur, quasi accidcniali!er supervenicns inlel-
leclufi), et non de ejus esseniia cxislens.

CAPUT XLIIL

Quod in divinis non est differen/ia Verbia Palre
sccundum fempus, vcl speciem, vcl nataram.

Korum aulem quac in csscntia non diircruni,
impossibile est esse diflcrentiam sccundum spcciem,
lenipus et naluraui. Quia ergo verbum Palri cst
(onsiibslaniialc, ncccsse esl quod secundum nibil
dieiorum a Patre difl^erat.

Ft quidein sccundum lempus difl^erre non po-
test. (]um ciiim lioc verbum in D(^o ponalur per
hoc quod Deus se ipsum intclligil, sui verbuin
inlelligil)il(! concipicndo, oportct quod si ali(|uaudo
Dei verbuin non roil, quod lunc Deus se ipsum
iion iniellcxerit. Seinpcr aiiicm quiindo Deus fuit, se
intcllcxil, quia (^jus inlelligcre esi ejiis csse. Sem-
pcr crgo ct verbum ejus riiil: el idco in regula
(•albolicae fidci dicimus: « Lx Palre nalum anlc
« omiiia saccula. »

Sccuudum speciem eliam est impossibile ver-
bum Dei a Deo quasi minoraium diflcrre, cum
Deus se ipsiim non niinus intclligal quam sii. Ver«
l)um aiitem perfcctam speciein habct: quia id cu-
jus est vcrbum, pcrfccle intclligitur, Oporlct igi-
lur Dei verhum omnino perfeclum secundum spc-
ciein Divinitatis esse. Inveniuntur autem quae
dam quac ex aliis proeeduni, pcrfectam corum
specicm non conscqiii, ex quihiis proccdiml. Uno
inodo sicul in gcncraiionihus acquivocis: a sole
enim non generaiiir sol, sed qiioddam animal. Ul
ergo talis impcrfociio a generatione divina exclii-
daiiir, confiicniur ualiim « Dcum de Dco. » Alio
inodo qiiod procedit e\ aliqiio, diircri ah eo j)ro-
pier dcfccium piiriiaiis; diim scilicel ab co quod
>\ Th. Opcra onvtia. V. IG.

est in se simplcx et purum, per applicationem ad
extraneam maieriam aliquid [)rodueiiur a prima
specie dcficiens; sicul ex domo quac esl in mente ar-
lificis, fit domiis qiiae est in ii.atcria; cl a lumiuc
recepio in corpore terminato, fit color; ei ex igne
adjuiicto aliis elemcntis, fit niixluiii; ct ex radio
pcr opposiiioncm corporis opaci, fii uinhra. Ut
boc ciiiO a divina tjencraiionc excludatur, additur
« lunicn dc lumine. » Tcrlio modo quod cx ali-
quo procedit, non conscquitiir spcciein ejus pro-
pier dcfcctum vcrilaiis; quia scilicet non vere rc-
cipit ejus naluram, scd quamdam ejus similiiudi-
nem lanlum; sicut imago in speculo vel sculplu-
ra, aut eliam similiiudo rci in intelleciii vcl gen-
su: non enim imogo buminis dicilur verus homo,
sed simililudo; nec lapis esl anima, ut dicit Philo-
sopbus, sed spccics lapidis. Ut igitur hacc a divina
gencratione excludaniur, additur: « Deum verum
« de Deo vero. »

Secundum naturam etiam impossihile esl ver-
bum a Deo dilferrc, cum boc sit Deo nalurale
quod se ipsum inlelligai. Ilahet eiiim omnis intcl-
lectus aliqua quae naturaliler inlelligit, sicut inlel-
lcctus nosier Iiabct prinia principia. Multo ergo
magis Deus, cujus inielligere est suum esse, se
ipsum naturalitcr inielligei. Vcrbum ergo ipsius
naluraliier ex ipso est, non siciit ea quae prae-
ter naiuralem originem proccdunt, ut a nobis
proccduiit resariificiales, qiias facere dicimnr. Quae
vero nacjraliler a nohis procedunt, dicimur geiie-
rare, ut lilius. Ne igitur Dei vcrhum non natiira-
liier a Deo procedere intelligatnr, scd secundum
poiestaiem suae voluntalis, addiiur: « Genilum,
« non facium. •

CAPUT XLIV.

Conclusio ex praemissis.

Quia ergo, ul ex praemissis patel, omnes prae-
dictae divinae generationis conditiones ad boc pcr-
tincnt qiiod filitis est pairi consubsiantialis, idco posl
omnia suhjungitur quasi summa universorum :
« Consubslaniialem Pairi. »

CAPUT XLV.

Quod Deus est in se ipso sicut amatum
in amanle.

Siciit aiitem iniellcclum cst in inlclliiicntc in-
quanium inielligitur, ila et amalum esse debel 'in
amante inquantiim amaiur. Movctur cnim quodam-
modo amaiis ab aiiialo qnadam inirinseia moiione.
Undc ciim movens contingai id quod movclur, ne-
cesse esl amaium inirinsecum esse amanii. Deus
autcm sicui inielligil se ipsum, ita necesse est
quod se ipsiiin amct: bonum enim intcMecium se-
ctindum se ainabile esi. Lst igiiur Deus in sc ipso
tainquam auialum in amanie.

CAPUT XLVI.

Quod amor in Deo dicitur spiritus.

Cum autem intellcctum sit in iniclligente, et
amaluin in amanlc, divcrsa ratio cjus quod cst
csse in aliquo, uirohique considcranda est. Cum

COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDLM

cnim inielligere fiat per assiniilationcnn aliquani
inielligenlis ad id quod inteliigilur, necesse est id
qiiod inielligitur, in inlelligenle esse, secunduni
quod ejus siniililudo in ea consislil. Ainalio auiem
iil secundum quaiudam nioiionen» amanlis ab amato:
amatum enim Irahit ad se ipsuin amantem. jgitur
non perllciiur ainatio in simililudine amaii, si-
cul perficitur inielligere in similitudine intellecii;
sed perficilur in altraclione amanlis ad ipsum a-
matum. Traduclio autem simililudinis principalis fit
per generaiionem univocam, secundum quam in
rebus viventibus generans pater, ei geniius filius
nominatur. In eisdem eiiam priina nnotio fil se-
cundum speciem. Sicut igitur in divinis modus
ille quo Deus est in Deo ut intellectum in inielli-
gente,exprimilur perhoc quod dicimus filium, quiesi
verbum Dei; iia moduni quo Deus est in Deo si-
cut amaium in amanleexprimimus per hoc quod po-
ninius ibi spiritum, qui esi amor Dei: ei idco se-
cundum regulam cotholicae fidei credere in i^piri-
lum juben)ur.

CAPUT XLVII.

Quod sjnriliis, qui esl in Deo, est snnclus.

Considcrandum est autem, quod cu m bonuni
amatum habeat rationem finis; ex fine auteni mo-
lus vohmiarius bonus vel malus reddatur; necesse
est quod amor quo ipsum suinmdm bonum ama-
tur, qiiod Deus est, emineniem quamdam oblineat
bonitatein, qiiae nomine sancliiatis exprimiiur; si-
ve dicatur sanctum qiiasi purum, secundnm grae-
cos, quia in Deo est piirissima bonitas ab omni
defectu immunis: sive dicatur sancium, idest fir-
mum, secuiidum Lalinos, quia in Deo est imaiula-
bilis bonitas: propter quod omnia quae ad Deum
ordinantur, sancta dicuniur, sicul templum et va-
sa templi, et omnia divino cullui mancipata. Con-
venienter igilur spiritus, quo nobis insinuaiur a-
mor quo Deus se amat, Spiritus sanctus nomina-
lur. Unde et regula caiholicae fidei spiritum prac-
diclum nominal sancium, cum dicitur • Credo in
8 Spiritum sanctum. »

CAPUT XLYIll.

Quod amor in divinis non iinportal accidens.

Sicut aulem intelligere Dei est suum esse, iia
et ejus amare. Non igitur Deus amat se ipsum se-
cundum aliquid suae esscniiae superveniens, sed se-
cundum suam essentiam. Cum igiiur amet t>eipsum
secundum hoc quod ipse in se ipso est ut amatum
in amante, non est Deus amalus in Deo amante
per modum accidenlalem, sicut et res amatae sunt
in nobis amantibus accidenialiter; sed Deus est in
se ipso ut amatum in amante substantialiter. Ipse
ergo Spirilus sanclus, quo nobis insinuaiur diviniis
amor, non est aliquid accidentale in Deo, sed est
res subsistens in esseniia divina, sicut Pater ei Fi-
lius. Et ideo in regula caiholicae fidei ostendilur
coadorandus, et simul glorificandus cum Paire el
Filio.

CAPUT XLIX.

Quod spirilUH scmclus a Patre Fiiioque procedii.

Est eiiam considerandum, quod ipsum inielli-
gere ex virtuie intellectus procedit. Secundum au-
tem quod intclleclus actu intelligit, est in ipso id
quod inielligiiur. Moc igilur quod est intellectum
esse in intelligenie, procedit ex viriute inlellecliva •
intellecliis, et hoc esl verbiim ipsius, ui supra di-
cium est. Siuiiliter eliam id quod amatur est in
amanie secundiim quod amatur aotu. Quod auteui
aliquid actu amelur, procedit et ex viriuie amativa
amanlis, et ex bono amabili actu intellecto. Hoc igi-
tur qiiod est aniatum esse in amante, ex duobus
procedit: scilicet ex principio amaiivn, ei ex inlel-
ligibili apprehenso, qiiod esl verbum conceptum
de amabili. Cum igiiur in Deo se ipsum iiitelli-
genie et amante vcrbum sit filius; is aiiiem cujus
est verbum, sit verbi pater, ut ex dictis patei; ne-
cesse esi quod Spiritus sanctus, qui periinet ad
amoreui, secundum quod Deiis in se ipso est ul
amatum in amante, ex Patre procedat, et Filio:
unde et in Symbolo diciiur: « Qui e\ Patre Filio-
« que procedii. »

CAPUT L.

Qiiod in divinis trinitas personaruju non repwjnat
imilaii cssentiae (I).

Ex omnibiis autem quae dicta sunt, colligi o-

porlei, quod in Divinilate queiudam trinariiim po-

nimus, qni tamen unilati et simpliciiati essentiae

non rcpiignat. Oporiei enim concedi Deum esse ut

existenieni in sua natura, et intelleclum et ama-

tum a se ipso. Aliier auiem hoc accidit in Deo et

in nobis. Quia enim in sua natiira homo subsian-

lia est; inielligere auiem ci amare ejiis non sunt

ejus subsiantia: homo quidem, secundum quod in

naiura sua consideraiur, quaedam res subsistens

est: secundum autem qiiod est in suo iiitellectu,

non est res subsistcns, scd inieniio quacdam rei

subsislentis; et siiniliier secundum quod est in se

ipso ut amatuin in ainanle. Sic ergo in homine

tria quacdam considcrari possmit: idesi homo in

natura sua existcns, et homo in intellcciu e\i-

stens, el homo in ainore existens; et tamcn hi

tres non sunt unum, quia inielligere cjus non est ejus

esse, similiter aulem et amare: et horiim trium unus

soliis esl res quaedam subsislens, scilicct homo in

natura sua existens. In Dco autem idem est esse,

intelligere, et amarc. Deus ergo in esse suo na-

turali exislens, et Deus existens in intellcciu, et

Deus exisiens in amore suo, unum sunt; unusquis-

que lamen eorum est subsistens. Et quia res sub-

sistentes in intellectuali natura personas latini

nominare consueverunt, graeci vero hypostases,

propier hoc in divinis latini dicunl trcs personas,

graeci vero tres hypostases, Patrem scilicet, et Fi-

lium, et Spiritum sanctum.

(1) M. EcclesJae.

OPLSCLLUM L

CAPLT LL

Quomodo videfur csae repugnantia Irinilalis
personarnm in divijus.

VideKir aulcm ex praediciis repugnantia quae-
dam suboriri. Si enim in Dco ternarius aliquis
ponitur; cum oiimis niimcrus divisionciu alicpiam
consequalur, oporlcbil iii I)eo aliquani di(Terciiliam
poncre, per quam tres ab invicem disiinijuandir:
et i(a non erit in Deo summa simplicitas. Nam si
in aliquo ircs conveninnl, el in aliquo dilTorunt,
necesse csl ibi esse composiiioncm; quod supeiio-
ribus repugnal, Rursus si neccsse est esse unum
solum Deiim, ut supra ostensum est; nulla aiitcm
rcs iina oriliir vel proccdil a se ipsa; impossibilc
vidclur quod sit Deus gcnitus, vcl Deiis proccdens.
Falso igitiir poniiur in divinis nomen patris et
filii, ei spirilus procedentis.

CAPUT LIL

Solutio rationis: ct (juod in divinis non est di-
slinctio nisi sccundum relaliones.

Principium aufem ad dissolvendum hanc dubi-
lalionem, binc sumere oportei, quia secundiim di-
vorsiialem nalurarum esi in diversis rcbus diversus
modus aliquid ex alio oriendi vel procedendi. In
rcbus enim vila carenlibus, quia non snnl se ipsa
jnovcntia, sed solum exlrinsecus possunt movcri,
oriiur uniiin cx altero quasi exlerius alieralum ei
iuimnlaiiim; sieut ab igne geiicralur ignis, et ab
aere aer, In rebus vero vivcniibiis, quariim pro-
prietas est ut se ipsas moveant, generatur aliquid
in ipso generante, sicut felus animalium et friictus
piaiitaruiii, Esl autem considerare diversiim mo-
dum processionis secuuduin divcrsas vires et pro-
ccssioncs earumdem. Siinl enim quacdam vires in
e;s, quarum operaiiones non se extendunt nisi ad
corpora, sccunduin qiiod malcrialia sunt; sicul pa-
tci dc viribus animae vegctabilis, quae sunt nu-
Iritiva et auuimeniativa et cteneraiiva: et secundum
hoc genus virium animae non procedit nisi aliquid
corporale corporaliter distincium, et tamen aliquo
niodo conjimcluin iii vivcntibus ei a qiio proccdil.
Sunt aulcm quaedam vires, quarum opcraiioncs
etsi corpora non transcendani, lamen se cxten-
dunt ad specics corporum, sine maleria eas reci-
picndo, sicut csl in omnibus viribus animae scn-
sitivac. Kst eniin scnsus susccplivus spccierum sine
niaieiia, ut Pbilosopbus dicit, llujusmodi autcm vi-
res, licct quodammodo imuiaierialitcr formas reruin
suscipianl, nou taiiien cas suscipiuni absqueorgano
corporali. Si qini igiiur processio in biijusmodi viri-
hiis animac inveniatur, quod proccdit, non erit ali-
quod corporale, vel corporaliter distincium, vel con-
juncium ei a quo proccdit, scd incoiporaliter el im-
materialiicr quodammodo, licel non omnino absque
adminiculo organi corporalis. Sic cnim procedunt
in animalibus formationes rerum imaginalarurn;
quac qiiidom sunt in imaginalionc non siciii cor-
pus in corpore, sed quodam spiriiuali modo: unde
et ab Augiislino imaginaria visio spiritualis nomi-
mtur. Si anlem secundum operationem imagina-
lionis proccdit aliquid uon pcr modiim corporalcm,
multo fortius boc accidcl pcr opcrationem parlis
intcllcctivac, quae nec eiiam in sui operaiione in*

diget organo corporali, sed omnino ejus operatio
immaierialis est. Procedit enim verbum sccundnm
opcralionem inlcllectus, ut in ipso intellectu di-
ccntis cxistcns, non quasi localilcr in eo conlcnlum,
ncc corporaliter ab eo separatum, sed in ipso
quidcm exisiens sccunduu) ordinem oiigiuis. et ea-
dcin ralio cst dc proccssionc qiiae aitcndiliir so
cundum opcraiionem voluuialis, proiil rcs amala
exisiit in amanle, ut supra dictuiu est. Licet autcm
vires intcllcclivae et sensiiivae secundum propriam
ralioncm siiil nobiliores viribus aniinae vcgclabili.»;
non taincri in bominibus aui in aliis animabbus se-
cundum proccssioncmim.iginalivae parlis, aut sensiii-
vae proccdil aliquid subsisiens in natura spcciei
ejusdem; sed boc soliim accidii pcr proccssionem
quac (il secuiidum opcralionem aniinae vegetabilis:
cl boc idco csl, quia in omnibus composilis ex
malcria et forma, nnilliplicatio individiiorum iii ea
dcm specie fil sccundum materiae divisionem: un-
dc in bouiinibus, el aliis animalibiis, cum ex for-
mact maicria componantur sccundum corporalcmdi-
visionem,quae invenilur (1) sccundum proccs^ionem
qiiae est secundum opcraiionem animae \ege!abilis,
ei non in aliis operationibiis animae, muliiplicantur
individua secundum eamdem spcciein. In rcbus
autcm quae non sunt ex materia el forma compo-
siiac, non potcst inveniri nisi dislinciio formalis
lantum. Sed si forma, secundum quam attcnditur
disliiiclio, sit subslantia rci, oporiet quod illa di-
slinclio sit rcMum subsislcntium quarumdam; non
aulem si fonna illa non sii rei subjecta.

Esi igilur commune in omni intelleclu, ut ex
diciis patct, quod oporlct id quod in intellectu
concipitur, ab inielligenle quodammodo procedere,
inquantum inielligens est; et sua processione ab
ipso quodammodo distinguitur, sictit conceptio in-
tellcctus quae esl inteniio inlcllecta, disiinguitur
ab iniellectu intelligcnle: et simililer oportci quod
alTcciio amaniis, per quam amatum est in aman-
le, proccdai a voluntate amanlis inqiiantum est
amans. Scd hoc propritim habct iniellcctus divi-
niis, quod ciim inlclligcrc ejus sit esse ipsiiis, o-
jiorlci quod conceptio intcllcctus, quae est intcniio
iutcllecta, sil substantia ejus; et similiter est de
alTcciione in ipse Deo amantc. Rclinf^uittir ergo
qiiod inteniio iniellectus divini, quae est verbum
ijisius, non dislinguiiur a produccnle ipsum in lioc
quod est esse secundum substaniiam, scd solum
in hoc qtiod est esse sccundum ralioncm proces-
sionis uniiis ex alio: et simililcr esl de ancciionc
amoris in Dco amanie, quae ad Spiriium sanclum
pcrlinct.

Sic igitur patcl quod nihil prohihci vcrhnm
Dci, quod csl Filius, cssc unum ciim Patre seeun-
(Iiim substaniiam, ei tamen distinguitur ah eo se-
cundiim rclationem proccssionis, ut dictum esi.
Liide et manifestiim est quod eadcm rcs non ori-
ttir neqiic proccdit a se ipsa: quia Filiiis, sccun-
dum (juod a Patre proccclii, ab co di.^^tinguiiur: et
eadcm raiio est de Spiritu sanclo per comparatio-
nem ad Patrcm el Filium.

(1) Al. est.

COMP. TlIIiOL. AD FR. REGINALDUM

CAPUT LIIL

Quod relaiiones qiiibus Pater el Filius et Spi-
rtlus sanclus disliinjaunlur, snnl reales, et non
rationis lantmn .

Istae autem rclatioiies, quibus Paler ei Filius et
Spiritus sanctus ab invicein disiingnuntur, sunl rela-
tiones reales ei non raiionis lanium. Ulae eniin rela-
liones sunt raiionis tantum quae non consequun-
lur ad aliquid quod est in rerum natura, sed ad
aliquid quod est in apprehensione lanlum; sicul
dextrum ei sinisinim in lapide non suni relatio-
nes rcales, scd ralionis tanium, quia non conse-
quuntur aliquam viriuiem realem in lapideexisten-
tcn), sed soiunj accepiionem appreliendeniis lapi-
dem ut sinislrum quia est alicui animali ad sini-
strani; sed sinistrum et dexirum in animali sunt
rclaliones realcs, quia consequunlur virtuies quas-
dam in deterniinalis partibus anifnalis invenlas.
Cum igiiur relaliones praedictae, quibus Pater et
Filius el Spiritus sanclus dislinguuntur, sini reali-
ler in Deo existentes;oporiet quod relaliones prae-
diciae sinl relationes reales, non rationis tantum.

CAPCT LIV.

Quol hujusmodi rvlationes non sunt
aLcidctilaliler inhaerentes.

Non en auiem possibile quod sint accidcniali-
ler inliaerentes: tum quia operationes ad quas se-
quuntur dirccte relaiiones, sunt ipsa Dei substan-
lia: tum ctiam quia supra ostensimi cst quod in
Dco nullum accidens esse potesi. Lnde si relatio-
nes praediciae realiler sunt in Deo, oportet quod
non sinl accidcnialiter inbaercntes , sed subsi-
stentes.

Quomoflo autem id quod est in aliis rebus ac-
cidens, in Deo subsiantialitcr esse possit, ex prae-
missis manifestum est.

CAPUT LV.

Quod per praedictas relationes in Deo personalis
distincUo constituitur.

Quia ergo in divinis disiinctio est per relatio-
nes quae non accidunt, sed sunt subsistenies: rerum
autem subsisteniium in natura quacumque intelle-
ctuali esi disiinctio personalis; nccesse est quod
per praedictas relaiiones in Deo personalis distin-
ciio constituatur. Pater igiiur et Filius et Spiritus
sanctus sunt ires personae^ et similiier tres bypo-
stases, quia bypostasis significal aliquid subsistens
completum.

CAPUT LVL

Quod impossibile est plures personas esse in divinis

quam tres.

Plures aulem in divinis personas tribus es-
se impossibile esi; cuin non sit possibile divinas
personas multiplicari per substantiae divisionem,
sed solum per alicujus processionis relationem;
nec cujuscumque processionis , sed talis quae
non lerminetur ad aliquod exlrinsecuni. Nam si

tcrminaretur ad aliquod exirinsecum, non babe-
ret naturam divinam , et sic non posset esse
pcrsona aut bypostasis divina. Processio autem in
Deo ad exierius non terminata non potesi accipi
nisi aut secundum operaiionem intellectus, prout
procedit verbum; aut secundum operalionem vo-
luntatis, prout procedii anior, ut ex diciis patet.
ISon igitur potest esse aliqua persona divina pro-
cedens, nisi vel ut verbum, quod dicimus lilium,
vel ui amor, quod dicinms spiritum sanctum.

Rursus. Cum Deus omnia uno intuilu per suum
iniellectum comprebendai, el similiter uno actu
vohmtatis ornnia diligat, impossibile est in Deo
esse plura verha aut plures auiores. ^i igiiur li-
lius procedit ut verbuui, et spiritus satietus proce-
dit ut amor; impossihile est in Deo esse plures
filios, vel plures spirilus saniios.

Item. Perfectum est exira quod nibil est. Qtiod
igitur exti'a se aliquid sui generis patitur, non
simpliciier perfcctum est: propier quod et ea quae
suni simpliciier in suis naiuris perfecta. numero
nou muliiplicantur, sicut Deus, sol et luna. el
bujusmodi. Oportet aulcm lam filium quam spi-
ritum sanctum esse simpliciier perfectum, cum u-
lerque eorum sit Deus, ut osicnsum est. Impossi-
bile est igitur esse plures filios, aut plures spit ilus
sanctos.

Praeierea. Hlud per quod aliquid subsistens esl
boc aliquid, et ab aliis disiinctuiii, impossibile est
quod nimicro mulliplicctur;eo quod individuum de
plurihus dici non poiesi. Sed filiatione lilius est baec
persona divina in sesubsisiens el ab aliis distincia,
sicut per principia individuaiitia, Socrates est baec
persona liumana. Sicut ergo principia iudividuaniia,
quihus Socrates est hic liouio, non [)ossunt convenire
nisi uni; ila etiam filiatio in diviiiis non potest nisi
uni convenire. Et simile est de relaiione putris et
spiritus sancii. Impossibile esl igittir in divinisesse
plures patres, aut plures lilios, aut plures spirilus
sanctos.

Adhuc. Ea quae sunt unum secundum formani
non multi|)licantur numero nisi per maieriam; sicul
mulliplicatur alhedo pcr lioc quod est in phiribus
subjcciis, In divinis autem non est maieria. Quid-
quid igitur est unum specie ct forma in divinis,
impossihile cst mulliplieari sctMindum numerum.
IIuju«imodi autem siint paiernilas el iiliaiio et
spirilus sancii processio. Impossihilc esi igiiur in
divinis esse plures patres, aut filios, aut spiriius
sanctos.

CAPUT LVII.

De proprictatibus seu notlonibus in divinis,
et quol sunt numero in Palre.

ilujusmodi autem existente numeropersonarum
in divinis, necesse esl personarum proprieiates,
quibus ab invicem distinguuntur, in aliquo numero
esse: quarum tres oportet Pairi convenire: una qua
distinguatur a Filio solo, ei baec est paterniias; alia
qua dislinguatur a duobus, scilicei Filio et Spiriiu
sancto; ct baec est innascibilitas; quia Patcr non
est Deus procedens ab alio: Filius auiem et Spiri-
tus sanctus ab alio procedunt; leriia esi qua ipse
Paier cum Filio a Spiritu saiicto distinguiiur: et bacc
dicitur communis spiralio. Proprietatem auiem qua
Pater diflerat a solo Spiritu sancio, non est assi-

OPUSCLXL.M I.

gnare, eo quod Paler cl Filius sunl unum priiici-
piuni Spiriius sancii, ui uslcnsurn cst.

CAPIT LVIII.

De proprictatibus Filii el Spirilus sancti,
quae el quol sunt.

Filio aiiien» neecsse esl duas convcnire. unani
seilicei qua disiingualur a Paire, cl liace esl lilialio;
uliain qua siiiiul cuin Patre dislinguaiur u Spiriiu
sancio: (jnae esl coniniuiiis spiratio. INon uulein esl
assignarc propriciaicin qua distingualur a solo S|ji-
ritu sanclo: qtiia, ut jani dicturn est, Filius et Paicr
sunl unuiii principiuin Spirilus sancli. Sinniliier e-
liaiii non cst assignarc propriclalcin unani qua
I>pirilus sanclus ct Filius siinul distinguanuir u
Puirc. Paler cnim ab eis distiMguitur una proprie-
latc; sciliect innascibililaie; inquaiiluin esl non pro-
tcdcns. Sed quia Filius ei Spiriius sanclus non una
proccssionc jiroccdunt, scd pluribus; duabus pro-
prielaiibus a Puire dislinguunliir. Spiriius auicni
saiuuus liabei unam proprieialcm lanium, qiia di-
slinguitur a Palre el Filio; el diciiur proccssio,
Quod aulcin non possil esse aliqua [iroprietus qua
Spirilus sunclus dislinguulur u Filio solo, vcl u Pu-
ire solo, ex diciis patct.

Siinl igilur qiiinque quae personis altribuiintur:
scilicei innascibililas, paicrnitas, filiaiio, spiraiio el
processio.

CAPLT LJX.

(jHare illae proprictaics dicuntur notiunes.

Hacc aiitein quinqne noliones personariim dici
possunt, eo (juod per cas nobis innolcscii in divi-
nis (lisiinclio pcrsoiiarum; non tamcn liacc quin-
que possunl dici proprielatcs, si lioc in propricla-
lis ralionc obscrveiur, ut proprium esse dicatur
(juod convcnit uni soli: nam commiinis conspiraiio
Pairi el Filio convcnii; sed sccunduiM illum mo-
dum quo aliquid dicitur proprium aliquibus per
lespectum ad aliiid sicul bipcs liomini cl avi per
rcspccluiii ad qiuidriipcdia, nibil proliibct ctiam
comiiiuncm spiralionom proprictatcin dici. Quia
vcro in divinis pcrsonae (I) solis relationibus di-
slinguuniiir; noiion(.s aiitcin simt quibus divinarum
pcrsonariim disiiiulio innoicscil; necossc est noiio-
ncs aliipialilcr ad rclalioncm pcriincrc. Scd caruin
quaiuor vcrae rclaiiones siint, qnibus divinae pcr-
sonae ad inviccm rcfcrunlur; quinta vcro nolio,
sciliccl inna.^^cibiliias, ad relalioncin pcrtinct, sicul
rclationis ncgalio: nam negationcs ad gcnus uffir-
maliunum rcducuntur, ei privalioncs ud gcnus bu-
bituum, sicul non liomo ad gcnus bominis, el non
album ad gcnus albcdinis.

Sciciiilum lamcn, quod rclaiioniim, (juibus pcr-
sonae ad inviccm rcfcruntur, qiiacdam nominatac
suni, ui patcrniias et filialio, quac proprie rcla-
lionem sigiiilicani; quacdam vcro innominatac, illac
scilicci (piibus ['alcr ei Fiiius ad Spiritum sancium
refcrunlur, ci Spiriius sancius ad eos: s(mI Iuco rc-
lalionum ulimiir nominibus originum. Manifcslum
cst cniin quod communis spiratio et processio ori-
ginem signilicunl; non aute.n rclaiioncs origincm

[_{] Al. personis.

consc(|uentes: quod polest pcrpcndi ex relalionibus
[lairis el filii. Gcncrutio ciiim signilicul uciivuiu
origiiiem, quam conscquilur palcrniiaiis rclalio; na-
li\ilus vcro signilicut jjussi\am filii, quum consc-
(juilur relalio lilialioms. Similiier igilur ud com-
niiincm spiraiioncm scquiiur aliqua rclatio, ct etiani
ad proccssioncm. Scd quia rclalioncs innoininatae
sunt, uiimur nominibus acluum pro noininibu.>
rulalionum.

CAPLT LX.

Quod licet relationes i)i divinis siibsistontes sint
quatuor, lainen non yunt nisi tres personae.

Considerandiim autem, quod qnamvis relationes
subsislenlcs iii disiiiis sini ipsae jiersonae divinac,
ut su|)ru dicliim cst; non laincn ojiorlcl csse quin-
qiie, vel qualuor |>crsonas sccuiidum niimeruin
rclaiioiium. iNumcrus cnim dislinciioncm aliquam
coiis(!quilur. bicut autem uiium est indivisibile
vcl indivisuiii, iia |)luralitas est divisibile vcl divi-
suin. Ad pluialilalcm cnim pcrsonarum requiriiur
quod relalioncs vim dislinctivam babcani raiione
opposilionis; naui formalis dislinctio non cst nisi
per opjiosilioncm. Si ergo pracdictae relaiioncs
inspiciantur, paicrnilas el filiatio opposilionem ad
invicein babent rdalivam, unde non se compaiiun-
lur in eodcin suj)posiio: propicr Iioc oporiel quod
palcrnilas ei liliaiio sinl duae pcrsonae subsisten
les. Innascibiliias auleni opponitur quidem filialioni,
non autem jjulcrniiuti: unde pulcrniius el innasci-
bilitas possunl uni et eidem pcrsonae convenire.
^imililer communis spiraiio non opponitur necjuc
jiatcrnilali, neque filialioni, ncc etiani innascibiliiali.
Lnde nibil probibel communcm spiraiioncm inesse
ei jicrsonac jjalris, ei personae lilii. propier quod
cominunis spirutio non csl persona subsistens seor-
sum a pcrsona pairis ci lllii. Processio autem op-
jjosiiioncm rclalivam babel ad communem spirutio-
nem (1). Lnde, cum communis spiraiio couvcniui j)a-
tri cl filio, o[)ortct quod processio sit alia personu a
pcrsonu jiutris el lilii.

Hinc auiem patei quare Deus non dicitur qui-

niis, projiicr quinarium numerum noiionum, sed

dicitur irinus jiropicr trinarium pcrsonarum. Quin-

que enim noiiones non sunt quinquc subsisicnies

res, scd ircs personae suni ircs rcs subsislcnies.

Licet aulem nni persoiiae plures notiones aul pro-

priciates conv(miaiit, una taiiicn sola cst qiiac per-

sonani consiiluii. .\on cnim sic consiituitur pcrsoua

proprieiaiibus quasi c\ pluribus consiiiuta; schI co

quod jiropricias ipsa rclaiiva siibsisicns pcrsona esi.

Si igilur intclligcrcniur pbircs jirupriciatcs ul seor-

siiin pcr sc subsistcnics, esscnt jam plurcs jicrsonac,

el non una.Oporict igiiur inielligi, quod jilurium pro-

jiricialum scu noiionum uni j)ersonae convenicniium

illa qiiae proccdil sccundum ordincm naturac, per-

sonaiii conslitiiii; uliac vcro intclliguniiir iit perso-

nae jam consiiiuiac iubacrcMics. Mauifcslum est

autem quod innascibiliias non potcsi esse prinia

noiio jialris quae [)crsonam ejus constilual: lum

quia niliil ncgationc consiiluitur: tum quia natu-

raliicr alliruiaiio ncgationcm pracccdii. Communis

aulcm spiraiio ordine naiurae praesupponii paler-

niiaiem ei filiationcm, sicul processio anioris pro-

cessionem vcrbi. Lndc ncc communis spiratio \to-

(i) /1/. dei^tl spirutiuueui.

COMP. THEOL AD FR. REGINALDUM

test esse prima notio patris, snd nec filii. Relin-
quiiur ergo quod prima notio patris sii paiernitas;
lilii autem filiaiio, spiriius au em sancti sola pro-
cessio notio est. Relinqnitur igitur quod tres sunt
noiioncs constiiuenles personas: scilicet palerniias,
niiatio et processio: el has quidem notiones ne-
cesse est proprietales esse. Id enim quod personam
constituii, oportet soli illi personae convenire; prin-
cipia enim individualionis non possunl pluribus
convenire. Dicuniur igiiur praediclae tres notiones
personales proprietates , quasi constituentes tres
personas niodo praedicto. Aliae vero dicuntur pro-
prietates seu notiones personarum, non autem per-
sonales, quia personam non consiituuni.

CAPUT LXI.

Quod remolis per intelleetim proprietatibus per-
sonalibus, non reinanent hyposlases.

Ex hoc auiem apparet quod reniotis per iniel-
leciuni proprieiaiibiis personalibus, non remanet
hyposiases. In resohitione enim quae fil per intel-
lectum, remota forma, remanet subjectum formae;
sicut remoia albedioe remanet superficies; qiia re-
mota, remanet subsianiia: cujus forma remota re-
mnnet materia prima; sod remoio subjecto niliil
reinanet. l'roprietates autem personales sunt ipsae
personae subsistentes; nec constitnimi personas,
quasi nraeexistemibus suppositis adveniemes quia
nihil in divinis polesi esse distinotnm quod abso-
lute dicitiir, sed solum quod relativum est. Relin-
quiiur igilur quod proprietatibus remoiis persona
libtis per intellectum, non remanent aliquae hypo-
stases disiinctae; sed remotis nolionibns non per-
sonalibus, remanent hypostases distinclae.

CAPUT LXIL

Quomodo renwlis per intellectvm proprietatibus
personalibns remaneal essmlia divina.

Si quis antem quaerat, utrum remotis per inlel-
lectum proprietaiibus personalibus remaneat essenlia
divina, dicendum est quod quodam modo remanet,
quodam vero modo non. Esi enim duplex resolu-
tio quae fit per intellectum. Una secundum abstra-
ctionem formae a maleria: in qua quidem proee-
ditur ab eo quod forinalius est, ad id qiiod esl
maierialiiis: nam id quod esi primum subjectiim,
ultimo remanet; ultiina vero forma priuio remove
lur. Alia vero resolutio est secundum abstraciio-
nem nniversalis a particulari, quae quodammodo
coiitrario ordine se habei: nam prins removeniur
rondiliones maieriales individuantes, ut aceipiatiir
quod commune est. Quamvis auie n in divinis non
sit maieria et forma, neque universale et parti-
culare; esi tamen in divinis commune et proprinm,
et suppositum naturae communi: personae enini
comparaniiir ad esscniiam, secundum modiim in-
lclligendi, sicut supposita propria ad naturam com-
munem. Secundiim igiiur priinum modu u resolii-
tionis quae fii per intellectum; remoiis proprieta-
libus personalibiis, qiiae sunt ipsae personae sub-
sistentes, non remanet nalura communis; modo
auiem secundo remanet.

CAPUT Lxni,

De ordine acluwn pcrsonalium ad proprieiates
personales.

Potest autem ex dictis manifestum esse, qualis
sit ordo secnndum intellectum actuum personaliura
ad proprieiates personales. Proprietates enim per-
sonales sunt subsistenies personae; persona autem
subsistens in quacuinque natura agii communican-
do suam naturam in virtuie siiae naturae: nam
foriiia speciei est principium generandi siinile se-
cunJuiii speciem. Cum igiiur actus personales ad
communicanonem naturae divinae pertineani, opor-
let quod persona subsislens comnmnicent natu-
ram communem virtute ipsius naiurae. Et ex
hoc duo possunt conclndi. Oiiorum unum est
quod potentia generativa in Patre sit ipsa na
lura divina: nam poientia quodcumque agendi, est
principiiim ciijus virtiite aliquid agiiur. Aliud est
quod acius personalis, scilicet generaiio, secundum
modum inielligendi praesupponit et naturam divi-
nam et proprieiaiem personalem pairis, quae est
ipsa hypostasis Patris; licel hujiismodi proprietas,
inquanium relalio esi, e\ aclu consequatur. Unde
si in paire atlendatur qnod subsisiens persona est,
dici poiest, qiiod quia pater est, generat; si autem
attendaiur quod relationis esi,econvcrso dicendum
videtur, quod quia generai, pater est.

CAPUT LXIV.

Quomodo oportct rrcipere generationem
respeclu pairis, el re^pcclu filii.

Sciendum esi tamen, quod alio modo oportet
accipere ordinem generationisactivaead paterniiaiem,
alio modo generalionis passivae, sive nalivitaiis ad
filiationem. Generatio enim acliva praesupponit or-
dine naiurae personam generantis; sed generatio
passiva sive nativitas ordine naiurae praecedit per-
sonam gcnitam, quia persona geniia nativitaie sua
habet ut sii. Sic igitur generatio aciiva secunduin
modiim inielligendi praesupponii p.iterniiatem, se-
cundiim quod est constiiutiva personae patris; na-
tiviias aiiiem non praesiipponit filiationem, secun-
dum quod esi consiituiiva personae filii; sed se-
cindum intelligendi ti^odum praecedit eam inroquc
modo, scilicet et secundum quod est constiiuiiva
personae, et secundum quod est relaiio. Et sifnili-
ter inielligendum est de liis quae pertinent ad pro-
cessionem Spiritus sancti.

CAPUT LXV.

Quomodo actiis notlonales a personis non differunt
nisi secundum rationem.

Ex ordine auiem assignaio inier actiis notio-
nales ei proprietates noiionales, non intendimns
quod aciiis notionales, secundum rem a prnnrieta-
tibiis personalibus difTerant, sed sohim seciindum
modum intelligendi. Sicut enim intelligere Dei est
ipse Deiis inielligens, ita ei generaiio pairis esl
ipse pater generans, licel alio modo signifioentur.
Similiter etiam licet una persona plures notiones
habeat, non tamen in ea est aliqua compositio.
Innascibiliias enim, cum sit proprieias negativa,

OPLSCLLLM L

nulluin coniposiiionein facere polest. Duae vero re
laliones quae sunl in persona pairis, sciiicel paier-
nilas cl conimunis spiraiio, suni (|ui(lein ideni se-
cuncJum reni proui coinparaniur ail personam pa-
iris: sicul enim palerniias esl paler, iia el coni-
munis spiralio in paire esl paler, el in filio esl
lilius. Dinerunl auiem secuncium ea ad quae re-
ferunlur: nam paiernilale Paier refertiir ad Fiiium,
communi spiralione ad Spirituin sanclum; el simi-
liter Fiiius (ilialione quidem ad l*airem communi
vero spiralione ad Spiriium sanclum.

CAPLT LXVI.

Qiiod proprielales relativae siint
divina essenlia.

ipsa

Oporlet aulein quod ipsae proprietates relaiivae
sint ipsa divina essentia. Proprielates enim relaii-
vae sunt ipsae personae subsisientes. l'ersona au-
lcm subsistens in divinis non polesl esse aliud
quam divina esseniia: essenlia aulem divina esl ipse
Deus, ut supra osiensum est. Lnde relinquiiur quod
proprieiales relaii\ae sinl secunduin rem idem quod
divina essentia.

Item. Quidquid est in aliquo praeler esseniiam
ejus, inesl ei accilenialiier. In Deo aiitem nullum
accidens esse potesl, ul supra ostensum est. Pro-
prieiates ii!;iiur relativae non sunt aliud ab essen-
tia divina secundum rem.

CAPUT LXVII.

Quod relaliones non sunt exlerius ajfixae,
ul Porrelani dixerunt.

Non aulem dici potesl quod proprielates prae-
dictae non sini in personis, scd exieriiis ad eas
se habeani, sicut Porreiani dixeruni. Uelaiiones
eiiim reales oportei esse in rcbus relaiis: quod
(|uidem in crealuris manifestnm est: siini enim re-
lationes reales in eis sicui accidcnlia in subjcc'is.
Ilelaiiunes aiiiem isiae quibus personae dislinsniun-
lur in (iivinis, sunt relaliones reales, ul supra o-
stensum est. Ij^iiur oportet quod sint in personis
divinis, non qiiideni sicui accideniia: nam et alia
qiiae in crealuris sunt accidcntia, ad Deum trans-
lata a ralione accideniiniii cadiinl, ut sapientia et
jusiiiia, cl alia bujusmodi, ul supra osiensum esi.

Praeierea. In divinis non poiest esse distinciio
uisi per relaliones: nam qiiaeciimquc absoluie di-
euniur, communia sunt. Si igiiur relationes exle-
rius se babeanl ad personas, nulla in ipsis perso-
nis distinciio remanebit. Sunt igitiir proprielates
relulivae in personis, iia tamen quod sunt ipsae
personae, ei eiiam ipsa essLniia divina; sicut sa-
pienlia ei boniias diciiniiir esse in Deo, cl sunl
ipse Deus et essentia divina, ut sopra osiensum est.

CAPUT LXVIIL

De offoclihus Diviiiiiaiis; el primo de csse.

His igiiur consideratis quae ad imitaiem essen-
tiac divinae periinent et ad personarum trinitaiem,
reslal de elTectibus Trinitatis considcrandum. Primus
autem elTectus Dei in rebus est ipsum esse, quod
omnes alii elTectus praesuppouunt, ci supra quod

fundantur. Necesse est autem on.ne quod aliquo
niodo esl, a Deo esse. In omnibus autcm ordinaiis
Iioc communitcr inveniiur, qiiod id quod esi pri-
nium el [icrfcciissimum in aliquo ordine, esl causa
eorum quae suut post in ordine illo; sicul i-Miis,
qui esl niaximc calidus, esi causa caliditaiis in re-
liquis corporibus calidis. Semper enim imperfecia
a pcrfeciis inveniunlur babtre originem, sicut se-
niina ab aiiimalibus et planiis. Ostcnsuin est au-
lem supra, quod Deus est primum el perfeciissi-
mum ciis: unde oporlct quod sit causa essendi
omriibus quac esse babcni.

Adliuc. Omne quod babet aliquid per parlici-
paiioneii!, rciduciiur in id quod liabet illud per
esscniiam, sicui in principium et causam; sicut
fcrrum igniium panicipat igncilatcm ab eo quod
esi ignis per csseniiam suam. Osiensum est autem
supra, qtiod Deus esl ipsum siium esse: unde esse
corivenit ei per suam essenliam, omnibus autem
aliis convcnii per parlicipationem. non enim ali-
ciijus aliciiiis essentia est suum esse, quia esse
absoluium ei per se subsistens non polesi esse
iiisi unum, ui supra ostensum esl. Igitur oporlet
Dcum esse causam existcndi omnibus quae sunt.

CAPLT LXIX.

Quod Deus in rreando res 7ion praesupponit
nialeriam.

Hoc autem ostendit quod Deus in creando res
non praeexigit maieriam ex qua opereiur. Nullum
enim agens pracexigit ad ^uam actionem id quod
per siiam actionem producit, sed solum ea praeexi-
gil quae sua aciione prodiicere non potest: aedifi-
calor enim lapides ei ligna ad suam actioneni
praeexigii, quia ea sua actione producere non pot-
esi; domum auiein producii in agendo, sed non
praesupponii. Necesse est autem inatcriam produci
pcr aclionem Dei; cum ostensum sii, quod onine
quod quolibet modo est, Deum liabeat causam oxi-
slendi. Rclinquilur igiiur quod Deus in agendo
materiam non praesupponii.

Adbiic. Actiis naiuraliter prior est potentia,
nnde el per prius competit sibi raiio principii.
Omne antem principium quod in crcando aliud
priiicipium praesupponit, pcr poslerius liabct raiio-
nern principii. Cum igiiur Deus sll principium re-
ruin sicui aclus primus, materia autcm sicut ens
in polcniia; inconvenicns est quod Dcus in agendo
malcriam praesupponat.

Ilem. Oiianio ali(|ua causa cst magis universa-
lis, lanlo elTccius cjus est univcrsalior. Nam causae
paiticulares, elTcctus iiniversalimn causarum ad ali-
quid (lclcrminalum apjnopriuiit: qiiae qiiidem de-
terminaiio ad elTecium univcrsalem comparatur si-
ciit acius ad polcniiam. Omnis igiiur caiisa quae
facil ali(|uid essc in aclti, praesiqiposiio eo quod
est in potcntia ad acium illum, esi causa pariicu-
laris respeciu alicujus universalioris causae. Hoc
auiem Deo non competit, cum ipse sii causa pri-
ma, ul siipra ostcnsum esi. Non igiiur praeexigit
maleriam ad suam actionom. jpsius igitur esl pro-
ducere res in esse e\ niliilo, quod esi creare: ei
inde esi quod fides cailiolica eiim « Creatorem •
confitetur.

COMP. TllEOL AD Fn. REGINALDUM

CVPUT LXX.

Quod creare soli Deo conoenil.

Iloc etlam apparct, quod soli Deo convenil esse
crealorcm. iNam crcare illi causae convenil quae
aliam universaliorcm non praesupponit, ut ex di-
ctis paiet. Hoc aiitem soli Deo compctit. Solus
ii^nlur ipse est crcalor.

Item. Quanio poteniia cst magis remola ab
aclu, tanto oporlct esse majorem virtuiem per quam
reducalur in aclum. Sed quaniacumque dislaniia
potentiae ad acium deiur, semper rciDanel major
dislaniia, si ipsa poienlia subtralialur. Creare igilur
aliqiiid ex niliilo requirii infiniiam viriutem. Sed
solus Deus esl infinitae virtulis, cum ipse sit infi-
nitae essentiae. Solus igitur Deus poiest creare.

CAPUT LXXI.

Quod maleriae diversitas non esl caum
diversilatis in rebm.

Manifcstum est autem ex praeostensis, quod
causa diversitatis in rebus non est materiae divcr-
sitas. Ostensum esl enim, quod maleria non prae-
supponiiur actioni divinae, qua res in esse producii.
Causa auien» diversitaiis rerum non eslex maieria,
nisi secundum quod malcria ad rerum productio-
nem praeexigitur; ul scilicet secundum diversiiaiem
maleriae, divcrsae inducanlur formae. Non igiiur
causa diversilaiis in rebus a Deo produclis est
materia.

Adliuc. Secundum quod res babent esse, ita
babent pluralitalem el unilalem: nam unumquod-
que secundum quod est ens, est etiam unum. Sed
non babent esse formae propicr matcriam, scd ma-
gis maieriac propter formas: nam actus melior est
poicnlia; id autem proptcr quod aliquid est, oportet
melius esse. ISeque igiiur formae ideo sunl diver-
sae ut competani maieriis diversis; sed materiae
ideo sunt diversae, ut compciant divcrsis formis.

CAPUT LXXII.

Quomodo Dms divcrsa produxit,
el quomodn plaralilas rerum causala esl.

Si autem boc modo se babeant res ad unilatem
ct mullitudinem, sicut se babent ad esse; toium
autcm esse rerum dcpendet a Dco, ut ostensurn
csl; pluralitatis rcrum causam ex Deo esseoporlet.
Quod quidcm qualiler sii, considerandum est.

iSeccsse est enim quod omne agens agat sibi sinii-
lo, secundum quod possibile csi. Non autem eral pos-
sibile quod similitudincm divinae boniiaiis rcs a
Deo productae consequerentur in ea simpliciiatc
secundum quam invenilur in Deo: undc oportuit
(|uod id quod est unum et simplex, repracscnia-
icliir in rcbus causaiis diversimode et dissimiliter.
Necesse igiiur fuit diversiiatem esse in rebus a Deo
productis, ut divinam perfeclionem reriim diversi-
»as sccundum suum modum imitarclur.

liem. Unumquodque causalum finitum csf: .so-
lius enim Dei est essentia infiniia, ut supra oslen-
sum esi. Quodlibet aulem finitum per addiiionem
alteriiis rcd'lilur majus. Mclius igitur fiiii divcrsi-
latem in rcbiis crcatis csse, ut sic plura bona es-

sent, quam quod essct unum lantum genus rer.im
a Deo producium. Oplimi aiitem est opiima addu-
cere. Conveniens igitur fuit Deo quod in rebus
diversitaiein produceret.

C\PUT LXXIII.

De div •rsilate rerum, gradu et ordiiie.

Oporiuit autem diversitatem in rebus cum or-
dine quodam institui, ut scilicet quaedam aliis es-
seni poliora. Hoc enim ad abundaniiam divinae
bonitalis pcrtinet, ui suae boniiatis similitudinem
rebus causaiis communicet, qiianium possibile est.
Deus auiem non tanium in se bonus est, sed etiam
alia in bonrtate excellit, et ea ad bonitatem addu-
cil. Ut igitiir perfcelior esset rerum creatarum si-
militudo ad Deiim, necessarium fuit, ut qiiaedam
res aliis constitucreniur meliores, et ut qiiaedam
in alia agercnt, ea ad perfeclionem ducendo. Prima
autem diversiias rerum principaliler in diversiiale
formarum consistit. Formalis aiitem diversitas se-
cundum conirarieiatem est. Dividitur enim genus
in diversas species differentiis contrariis. In con-
irarietate autem ordincm ncccsse est esse; nam
semper alteriim contrariorum ncrfeclius est. Opor-
let igiiur rerum diversitatem ciim quodam ordine
a Deo esse institutam, ut scilicel quaedam sint
aliis potiora.

CAPUT LXXIV.

Qaomodo res crea'ae quaedam pfus hahmt de
polenlia, minus de actu, quaedam e converso.

Quia vero unumqiiodque inianliim nobiie ct
perfeclum est, inquantum ad divinam similiiu-
dinem accedit; Deiis autem est acliis porus abs-
qiie poteniiae permixtione; nccesse est ea quae siint
suprema in entibus, magis esse in actu, et miniis
de poleniia babere: quae autem inferiora sunt ma-
gis in potentia esse (1). Hoc auiem qualiter sit,
considerandum esl.

Cum enim Deiis sit sempiternus et incommu-
labilis in suo esse, illa siint in rcbus infima, ul-
pote de similiiudine divina minus babeniia, qnae
sunl generalioni ei corrupiioni subjecia ; quae
quandoque sunl , et quandoque non sunt. Et
quia esse sequitur formam rei ; simt quideni
bujusmodi qiiando formam babent, dcsiniini auiem
esse qiiamlo forma privantiir. Oportei igitiir in eis
esse aliquid qiiod possit quandoqiie formnm babcre,
quandoque vcro forma privari; qiiod dicimus ma-
tcriam. Hnjusmodi igitiir qiiae stint in rebus infi-
ma, oportct esse ex maleria et forma composila.
Illa vero quae sunt suprcma in entibus creaiis, ad
simililudincrn divini esse maxime accedunt, nec est
in eis potentia ad esse et non esse, sed a Deo per
crcalionem sempiterniim esse adcpla sunt. Ciirn aii-
tcm materia lioc ipsum quod esl, sit potentia ad
esse qiiod esi per for nam; bujiis nodi entia in
qiii!)iis non est potentia ad esse et non essc, non
sunl composita ex matcria et forma, scd suni for-
mae tanlum subsistentes in suo esse, quod accepe-
runt a Deo. Nocesse est aiitem biijusuiodi substim-
lias incorporales incorrupti!)iles esse. In omnibiis

(1) Al magis polcnti;» esse.

OPUSCULUM I.

enim corruplibilibns esl potentia ad non esse. In
iis autem non est, ul dictum est. Sunt igitur incor-
rupiibilcs.

kc.iu. Nibil corrumpitur nisi pcr separaiionem
formae ab ipso, nam esse sempcr consequitur for-
mam. Ilujusmodi aulem subsianiiae, cum sint for-
mae subsislenies, non possunt separari a suis for-
mis, et ita esse amiltere non possunt. Ergo sunt
incorruptibiles.

Sunt auiem inter uiraque praedictonim quac-
dam media, in quibus eisi non sil poientia ad esse
et non esse, esl tamen in eis potentia ad ubi.
Hujusmodi autem sunt corpora caelestia: quae ge-
nerationi et corropiioni non subjiciunlur, quia in
iis contrarietaies non inveniunlur; et tamen sunt
inutabilia secundum locum: sic autem invenitur in
aliquibus maleria sicut el motus; esl enim motus
actus existentis in potentia. liabent igitur bujus-
modi corpora matcriam non subjeclam generationi
et corruptioni, sed solum loci muiaiioni.

CAPUT LXXV.

Quod quaedam sunt substantiae intellectuales,
quae immalerialcs dicuntur.

Praediclas autem subslantias, quas immaieriales
diximus, nccesse esl etiam iniellectuales esse. Ex
boc enim aliquid inlcllectuale est quod immune
est a materia: quod ex ipso intelligendi modo per-
cipi potest. Inlelligibile enin) in actu ei intellectus
in actu sunt unum. Manifesium esl autem aliquid
esse actu intelligibile per Iioc quod est a maieria
separalum: nam et de rebus materialibus intelle-
clualem cognilionem babere non possumus nisi per
absiractionem a materia. Unde oporiet idem judi-
cium de inielleciu esse; ut scilicei quae sunl im-
raatcrialia, sint intellecmalia.

Item. Subsiantiae immaicriales sunt primae et
supremae in enlibus: riam aclus naturaliterest prior
poteniia. Omnibus antcm rebus apparel inielleclus
esse suj^erior: intelleclus cnim uliiur corporalibus
quasi insirumentis. Oportet igitur substantias im-
niateriales intellecluales esse

.\dbue. Quanio aliqua suni superiora in eniibus,
tanto magis pertingunl ad similiiudinem divinam.
Videmus enim res quasdam infimi gradus partici-
pare divinam simililudincm quanium ad esse tan-
tum, velut inanimaia; quaedam autem quantum ad
esse et vivere, ut plontac; quaedam auiem quan-
lum ad seniirc, ut animalia: supremus autem modus
est pcr intellectum, et maxime Deo conveniens.
Supromae igiiur creaturae suni intellectuales: et
quia inter ceieras crealuras
dinem acccduni

magis ad Dei simililu-

Dei coustilutae.

propicr boc dicuniur ad imaginem

CAPUT LXXVI.

Quomodo tales aubstanliae sunl arbitrio liberae.

Per boc autem ostcndilur, quod sunt arbilrio
liberae. Intclleclus cnim non agii aui appeiit sine
judicio, siciit inanimaia; neque esl judicium intel-
lectus ex naturali impciu, sicut in l)ruiis, sed ex
propria ap|)rcbensione- quia intellectus et finem
cognoscit, et id quod esl ad finem, et bal)itudincin

unius ad alleruni: et ideo
S. Th. Opeta omnia.

ipse siii
V. IC.

judicii causa

esse potest, quo appetal el agal aliquid propter
finem. Liberum auiem dicimus quod sui causa est.
Appelil igitur el agit intellectus libero judicio,
quod est esse liberum arbiirio. Supremae igitur
subsiantiae suni arbitrio liberae.

Adbuc. Liberum esl quod non est obligatum
ad aliqiiid unum dcterminalun). Appeiiius autern
substaniiae iniellectivae non est obligatus ad ali-
quid unum determinatum bonutii: sequitur enim
apprebensionem intellecius, quae est de bono uni-
versaliier. Igitur appetitus substantiae intelligeniis
est liber, utpote communiter se habens ad quod-
cumque bonum.

CAPUT LXXVII.

Quod in eis est ordo et gradus secundum
perfectioncm naturae.

Sicut autem hae subslantiae inlelligenles quo-
dam gradu aliis substantiis praeponuntur, ita etiam
ipsas subsiantias necesse esi aliquibus gradibus ab
invicem distare. Non enim ab invicem diflerre pos-
sunl maieriali differeniia, cum maieria careani:
unde si in eis esl pluraliias, necesse esi eam per
distinclionem formalem causari, quae diversitaiem
speciei constiiuit. In quibuscumque autem est spe-
ciei diversitalem accipere, necesse est in eis gradun:
quemdam et ordinem considerare: cujus ratio est,
quia sicut in numeris additio vel subiraciio uniia-
lis speciem varial, iia per additionem et subtra-
ciionem differentiarum res naturales specie diffe-
rentes inveniuntur; sicut quod est animaium tan-
tum, ab eo dilTert quod est animalum et sensibile;
et qiiod est animatum ei sensibile lantum, ab eo
quod est animatum, seiisibile et rationale. Necesse
est igitur praedictas immateriales subsiantias seeun-
dum quosdam gradus el otdities esse distinctas.

CAPUT LXXVIII.

Qualitcr est in eis ordo et gradus in intrlHgendo.

El quia secundum moduin substaniiae rei est
modus operationis, necesse est quod superiores
earum nobilius intelligant, utpote formas intelligi-
biles et viriuies magis universales el magis unitas
habentes: inferiores autem esse debiliores in intel-
ligendo, et habere formas magis muliiplicalas et
minus universales.

CAPUT LXXIX.

Qnod subs'an'ia per qnam homo intelligit,
est infima in gencre subatantiarum infetlectualium.

Cum autem non sit in rebus in infinilum proce-
dere; sicul esi invenire supremam in praedictis sub-
sianliis, quae propinquissime accedit ad Dcum: ila
necesse esl inveniri infimam. quae maxime appropin-
quat materiae corporali: et boc quidem laliier po-
test esse manifeslum. Intelligere enim bomini supra
alia animalia con\enit. Manifeslum esi enim quod
homo solus univcrsalia considcrat, et habitudines
rerum, ct res immaieriales, quae solum inielligen-
do percipiimiur. Impossibile est auiem quod in-
telligere sit aclus exerciius per organum corporale,
sicul visio exerceiur per oeulum. Necesse esi enim

COMP. TIIEOL. AD FR. RliGiNALDUM

quod oinne instrumenlum virluiis cognosciiivae
careal illo genere rernm quod per ipsum cogno-
sciiur, sicul pupilla carct coloribus ex sua naiura:
sic enim cognoscuntur colores, inquamum colorum
species recipiuniur in pupilla; recipiens auiem o-
porlel esse denudaium ah eo quo(J recipiiur. In-
lellectus auiem cognosciiivus est omnium natura-
rum sensibiliun;. Si igitur cognosceret per organum
corporale, oporterei illum organiun essedeniiHalum
ab omrii naiura sensibili; quod est impossibile.

Ilem. Onmis ralio cognosciiiva eo modo co-
gnoscitur quo species cognili est apud ipsam, nam
haec est sibi principium cognoscendi . Intelle-
cius autem cognoscit rcs immatorialiter , etiam
eas quae in sua natura sunt materiales, abstra-
hendo forniam universalem a maierialibus con-
diiionibus individuantibus. Impossibile est ergo
quod species rei cognitae sil in intelleciu maleria-
liter: ergo non recipitur in organo corporali, nam
omne organum cor|)orale esi maleri^ile.

Idem etiam apparet ex hoc quod sensus debi-
lilalur et corrumpitur ab excellentibus sensibili-
bus, sicut aiiditus a magnis sonis, et visus a rebus
valde fulgidis; quod accidii, quia solvitur organi
harmonia. luiellectus auiem magis roboraiur ex ex-
cellentia intelligibilium: nam qui iotelligit alliora
intelligibilitim, non minus potest inlelligere alia,
sed magis. Si igitur homo inveniatur inielligcns,
et intelligere hominis non sit per organum corpo-
rale; oportet qiiod sit aliqtia subsianiia incorporea,
per quam homo inlelligat. Nam quod per se potesi
operari sine corpore, eliam ejus subsianiia non de-
pendet a corpore: omnes enim virtutes ei formae
qiiae per se subsistere non possunt sine corporo,
operaiionem habere non possunt sine corpore: non
enim calor per se calefacil, sed corpiis per ralorcm.
Haec igitur subsiantia incorporea per quam homo
inielligit, est infima in gcnere substaniiarum intel-
leclualium, et maxime maleriae propinqua.

CAPUT LXXX.

De difjferoUia inlellectus, et moch intelUgendi.

Cum aulem esse intelligibile sit supra esse
sensibile, sicut intellectus supra sensum; ea autem
quae sunt inferiora in eniibus, imiiantur ut pos-
sunt siiperiora, siciit corpora generabilia et corru-
piibilia imitaniur aliquo modo circulationem cae-
lestium corporum: necesse est et sensibilia intelli-
gibilibus suo modo assiroilari; et sic ex similitudi-
ne sensibilium utcumque possumus devenire in
noiitiam inielligibiliiim. Est autem in sensibilibus
aliquid quasi supremum quod est actus, scilicet
forma; el aliquid infirmum qiiod est poientia tan-
tum, scilicet materia; ei aliquid medium, scilicet
composiium ex maieria et forma. Sic eiiam in esse
intelligibili considerandum est: nam supremum in-
lelligibile, quod est Deus, est actus purus; substan-
tiae vero intellectuales aliae siint habentes aliquid
de actu et de poteniia secundum esse intelligibile;
infima vero inlellectualiumsubsiantiarum, per quam
homo intelligit, est quasi in poteniia tanlum in
esse inielligibili. Huic eiiam atiestatur quod homo
inveniiur a principio poientia tantum intelligens,
ei postmodum paulalim reducilur in aclum; et in-
de est quod id per quod homo intelligit, vocatur
intellectus possibilis.

CAPUT LXXXL

Qiiod inteUeclus possibilis in homine accipit
formas intelligibiles a rebus sensibiiibus.

Quia vero, ul dictum est, quanto substantia
intellectualis esl altior, tanto formas inielligibiles
universaliores habei; consequens est ut intellectus
humanus, quem possibilem diximiis, inter alias in-
tellectuales substantias formas habeat luinus uni-
versales; et inde est quod formas intelligibiles a
rebus sensibilibiis accipit.

Hoc eiiam aliler consideranti manifesium esse
poiest. Oportet enim formam esse proportionaiam
susceptibili. Sicut igitur intdlectus possibilis hu-
manus inier omnes subsianiias inielleciuales pro-
pinquior inveniiur materiae corporali, ita necesse
est qiiod ejus formae intelligibiles rebus maleriali-
bus sint maxime propinquae.

CAPUT LXXXII.

Qaod homo indiget potentiis sensitivis
ad intelligendum.

Considerandum autem, quod formae in rebus
corporeis parliculares sunt, et materiale esse ha-
bentes; in inlellectu vero universales siint, et im-
maieriales: quod quidem deraonstrat intelligendi
modus. Inlelligimus enim universaliter et immate-
rialiler. Modus autem inlelligendi speciehus iniclli-
gibilibus, quibus inlclligimus, necesse est qiiod re-
spondeal. Oportei igitur, cum de extremo ad extre-
mum non perveniaiur nisi per niedium, quod for-
mae a rebus corporeis ad iniellectiim pervenianl
per aliqua media. Ilujusmodi aiitem suni poieniiae
sensiiivae, quae formas rerum maierialium recipiunt
sine materia: fit enim in oculo spccies lapidis, sed
non maieria: recipiiiniur tamen in poientiis sensi-
livis formae rerum pariiculariter, nam potentiis
sensitivis non nisi paniciilaria cognoscimiis. ISeces-
se igilur fuit hominem, ad hoc qiiod intelligaf, e-
liam sensus habere. Hujus autem sigmim est qiiod
cui deficit unus sensus, deficit scientia sensibilium
quae illo sensu comprehendimiiir; sicut caecus na^
tus de coloribus scientiam habere non poiest.

CAPUT LXXXIII.

Quod necesse est ponere intelleclum agenlem.

Inde manifestum fit quod scieniia rerum in
intelleciu noslro non causaiur per pariicipntionem
aut influxum aliquariim formarum actii inielligibi-
lium per se subsistentium. sicut Platonici posue-
runi, et alii qiiidam ipsos seqiientes; sed intelle-
ctus acquirit eam a rebus sensibilibus, mediantibus
sensibus. Sed cum in potentiis sensitivis formae
rerum sini pariiculares, ut dicium est; non sunt in-
telligibiles aclu, sed poteniia tantum. Intelleclus
enim non nisi universalia intelligit. Quod auiem
esl in polenlia, non rediicitur in aclum nisi ab
aliquo agente. Oportet igitiir quod sit aliqiiod agens
quod species in potentiis sensitivis existentes faciat
intelligibiles aciu. Iloc aute.u non polest facere In-
lellectiis possibilis: ipse enim magis est in poieniia
ad intelligibilia qiiam inlelligibiliiim activus. Ne-
cesse est igilur ponere alium intellectum, qui spe-

OPUSCULUM I.

cies inlelligibiles in poientia facial inielligibiles
aolu, siciit lunien fdcil colores visibiles poienlia,
csse vibibiles aclu; ei himc dicimus intelleclum a-
geniem: qucm ponere non essel nccesse, si formae
rcruin cssenl intciligibiles actu, sicul Plalonici po-
sueruni.

Sic igiliir ad inlelligcndum primo necessariiis
esl nobis inlcllectns possibilis, qui est receplivus
specicrum iniclligibiliuin; secundo iniellecius agcns
qui facit iniclligibilia aclu. Cum auiem iniellectus
possibilis jam fueril pcr species inielligibiles per-
fccius, vocaiur intellcctus in liabilu, cum spccics
intelligibiles jam sic babet ul eis possii uli cum
volueril, medio quodam modo inler polenliam pu-
ram ei acium compleium. Cum vero praedicias
ipccies in aciu complelo habuerit, vocatur intelle-
clus in aciu. Sic enim aclu intelligii res, ciim spe-
cics rei facta fuerii forma inlellectus possibilis:
propler quod dicitur quod intelleclus in actu esl
inlcllcctum in aclu.

CAPUT LXXXIV.

Qaod aninia humana est incorruptihilis.

INecesse est autem secundum praemissa, inielle-
ctum quo Itomo intelligit, incorruplibilem esse.
Unumquodquc enim sic operaiur secundum quod
habct esse. Iniellectus auiem habet operaiionem in
qua non communicat sibi corpus, ui ostensum esi:
ex quo paiet quod est opcrans per se ipsum. Krgo
est substaniia subsisicns in suo esse. Oslensum esl
autcm supra, quod siibsiantiue inlellectuales sunl
incorrupiibiles. Krgo inielleclus quo homo intelli-
gil, est incorruplibilis.

Adhuc. Proprium subjcctum generationis el
cornipiionis est maieria. Iniantum igitur unum-
quodque a corruplione recedit, inquanlum recedila
niateria: ea enim quae suni composita ex matc-
ria ct forma, sunt per se corruptibilia: formae
autciii niatcriales suiit corruptibiles per acci-
dcns, el non pcr se: formae aiiicm iiiimaierialcs,
quac maieriac proporiioncm excedunt, sunl incor-
ruptibiles onmino. Intellcctus auiem omnino secun-
dum suain nalurain supra materiam elcvatur, r|uod
ejus operalio oslcndii: non eniin inielligimus aliqua
nisi pcr hoc quod ipsa a matcria separamus. Est
igitiir inlellecius secundum naluram incorrupii-
bilis.

Item. Corruptio absque contrarieiate esse non
poicsl; nibil enim corrumpitur nisi a suo conlra-
rio: unde corpora caelestia, in quibus non est con-
irarieias, sunt incorrupiibilia. Sed contrarielas lon-
ge esi a naiura iniellectus, in lanlum quod eaquae
secundum se sunt coniraria, in intellectu conlraria
iion suni: est enim conlrariorum raiio intelligibi-
lis una, quia per unum intelligitur aliud. Impossi-
bile esi igiiur quod intellcctus sil corruptibilis.

CAPUT LXXXV.

De unitaie intellectiis possibili.f.

Forie autem aliquis dicet, quod inlellectus qui-
dcm incorruptibilis csi, sed esl unus in omnibus
hominibus; el sic quod posicorruptionem oiiinium
hominum remanet, non est nisi unum. Quod au-
k;in sii uniis taniiim iniellecius in omnibus, mnl-
lipliciier adstrui polest.

Primo qnidem ex parie intelligibilis. Quia si
cst aliiis inicllcctiis in me, alius in le, oporiebil
quod bii alia spccies intelligibilis in me, cl alia in
lc; ct pcr conscquens aliud iniellecturn quod ego
inielligo, el aliud quod tu. Erit ergo inientio in-
lellccia muliiplicaia secundum nuuieruin individuo-
rum, ei iia non erit universalis, sed individualis.
Ex quo videiur sequi quod non sil iniellecta in
actu, sed in poientia tantum: nam iiitentiones in-
dividualcs sunt inielligibiles in poieniia, non in
actu.

Deinde quia, cum ostensum sit quod inlelle-
ctus est bubsiantia subsistens in suo esse, sub-
staniiac autem intellectuales plures numero non
sint in specie una, ul supra eiiam oslensum est;
sequilur quod si alius esl intcllectus in me el
alius in le secundum numeruni, quod sil eiiam
alius spccic; et sic ego et tu non sumus ejusdem
specici.

llcm. Cum in natura speciei omnia individua
comiriuniccni, oportet poni aliquid praeier naiurain
spcciei, secundum quod ab invicem individua di-
siingiiunlur. Si igitur in omnibus hoininibus esl
unus intellectus secundum specicm, plures aulcm
sccundum numcruni; oporiet ponere aliquid quod
faciat numero dilferre unum intelleclum ab alio.
Iloc autem non poiesl esse aliquid quod sil de
substaniia intellcctns, cum inlellecius non sil com-
positus ex maieria et forma. Ex quo sequitur quod
omnis difTereniia quae accipi posset secundum id
quod csi de subslanlia inielleclus, sit differcntia
foriiialis el diversificans spcciem. Relinquitur ergo
qiiod iniellectus unius hominis non pos.^it esse a-
lius numero ab inielleciu allerius, nisi propler di-
versitatem corporum. Corruptis ergo corporibus
diversis, videtur quod non remaneant plures intel-
lecius, sed unum tantum.

Hoc auieiii qiiod impossibile sit,evidenler apparei.
Ad quod ostendendum, proccdendum esl siciit pro-
ceditiir conira neganies principia, iit ponamus ali-
quid quod oninino negari non pos^it. Ponamns
igiliir quod hic homo, puia Socraies vel llaio, in-
telligai: quod negare non posset respondens, nisi
inielligeret esse ncgandum. Negando igitur ponit:
nam affirmare et negarc intelligentis est. Si auiem
hic homo inlelligii, oportel quod id quo formali-
ter iniclligit, sit fonna ejus; quia nihil agit nisi
sccundum quod cst aciu. Illud ergo quo agit agens,
est actus ejus; sicui calor quo calidum calcfacil,
esi aclus ejus. InlcIIecius igitiir quo homo intelli-
gif, esi forma hujus hominis, ei eadem ratione il-
lius. Impossibile ost autem qiiod forma eadem nu-
mcro sit diver.^orum secundum numerunT; quia
diversorum sccundum numcrum, non est idem esse.
Unumquodque autcm babct esse per suam foruiam.
Impossibile esl igitur quod inlcllccius quohomo in-
telligii, sit unus in omnibus.

Hujus auiein raiionis difficuhatem aliqui cogno-
sccntes, conantur invcnire viam evadcndi. Dicunl
enim, quod iniellectus possibilis, de quo supra esl
habiluin, recipii species intelligibilcs, quibus fil in
aciu. Sptn;ics autcm intclligibiles sunt quodamu odo
in phaniasmatibus. Inquanlum igilur specios intcl-
ligibilis csl in intelleclu possibili el in phaniasma-
libus quae sunl in nobis, imantum iniellectus pos-
sibilis continuatur et uniiur nobiscum, ut sic per
ipsmn iniclligere possimus.

liacc auiem rcsponsio omnina nulla est. PriraQ

COMP. TIIEOL. AD FR. REGliNALDUAI

quideni, quia species inlelligibilis secundum quod
esi in phauiasniatibus, esl intellecia in poleiilia
tanium; secundum auiem quod est in intelleclu
possibili, est iniellectu in aciu. Secundum igitur
quod est in inlellectu possibili non est in phan-
lasmatibus, sed magis a ph;inlasmatibus abstracia.
NuIIa ergo remanet unio inielleclus possibilis ad
nos. Deinde dato quod sil aliqua unio, non lanien
sufficeret ad hoc quod faceret nos intelligenies. Per
hoc enim quod species alicujus est in inlellectu,
non sequiiur quod se ipsum inielligat, sed quod
inielligalur: non enim lapis intelligit, eiiam si ejus
specics sii in intellecln possibili. Neqiie igiiur per
hoc quod species phanlasmatum quae sunt in no-
bis, sunt in inlelleclu possibili, sequilur quod nos
simus intelligenies; sed magis quod nos simus in-
tellecti, vel poiius phaniasmaia quae sunt in nobis.
Hoc auiem evidentius apparet, si quis conside-
ret coniparationem quam facit Aristoteles in 5 de
Anima. dicens, quod inteilecius se habet ad phan-
tasraaia sicut visus ad colores. Manifestum esi autem
quod per hoc quod specics colonim qui sunl in
parieie, suni in visu , non habel paries quod
videal, sed magis vidcalur. Neque ergo eiiam ex
hoc quod species phantasntatum quae sunt in
nobis, liunt in intellcctu, sequiiur quod nos si-
mus intelligentes, sed quod simus intellecii. Am-
plius, si nos per intellecium formaliter intelligimus,
oportet quod ipsum intelligere iniellectus, sit in-
tellieere hominis; sicut eadem est calefaclio ia:nis
et caloris. Si igitur idem est intellectus numero
in me el in le, sequitur de necessitate quod re-
spectu ejusdem inteHigibilis sil idem intelligere
mcum et tuum, dum scilicet simul aliquid idem
intelligimus; quod est impossibile: non enim diver-
sorum operaniium polest esse una et eadem nu-
niero operatio. Impossibile est igiiur quod sit unus
inieilecius in omnibi^s. Sequitur ergo quod si in-
tellecius est incorruptibilis, ut ostensum est, quod
desiruciis corporibus remaneant plures inlellcclus
secundum numeium hominum.

Ea vero quae in conlrarium objiciunlur, facile
esl solvere.

Prima eninj ralio multipliciter deficit. Primo

quidem concedimus idem esse intellectum ab om-

nibus hominibus: dico autem inlelleclum id quod

est intellecius objectum; objectum autem intellectus

non est species intelligibilis, sed quidditas rei. Non

enim scientiae inielleciuales omnes sunl de specie-

bus intelligibilibus, sed sunt de naturis rerum; si-

cul eiiam objectum visus est color, non species co-

loris, quae est in oculo. Quamvis igitur sint plures

intellccius diversorum hominum, non tamen esl

nisi unum intellectum apud omnes; sieut unum

coloratum esi quod a diversisinspicienlibus videtur.

Secundo;, quia non est necessarium, si aliquid esi

individuum, quod sit intellcctum in potentia et

non in aciu; sed hoc est verum in illis tantum

quae individuantur per matcriam: oportet enim

illud quod esi intellectum in actu, esse immateria-

le. Unde substaniiae imtriateriales, licet sint quae-

dam indixidua per se existeniia, sunl tamen intel-

lecia in actu: unde el species intelligibiles, quae

sunt immaieriales, licet sint aliae numero in me

et in te, non propter hoc perdunt quin sint in-

telligibiles actu; sed intellectus intelligens per eas

suum objectum refleclilur supra se ipsum intelli-

gendo ipsum suum inteUigere, et speciem qua in-

lelligit. Deinde considerandum est, quod si ponatur
unus intellectus omnium hominuu), adhuc est ea-
dem difficultas; quia adliuc remanel multitudo in-
telleciuum, cum sint plures substaniiae separatae
inielligentes; el ita sequeretur secundum eorum
rationem quod intellecta essent secundimi numerum
diversa, et per consequens individualia, et non in-
tellecla in actu primo. Patet igitur quod praemissa
raiio si aliquid necessitalis haberet, auferret plura-
liiatem iniellectum siiiipliciter, et non solum in
hominibus. Unde cum haec conclusio sit falsa, ma-
nifestum est quod raiio non ex necessitateconcludit.

Secunda ratio solvitur facile, si quis consideret
differentiam iniellectualis aniinae ad substantias se-
paratas. Anima enim intellectiva ex natura suae spe-
ciei hoc habet ut uniatur alicui corpori ut forma,
unde et in definitione anitnae cadit corpus; et
propter hoc secundum habitudinem ad diversa cor-
pora diversificanlur animae secundum numerum,
quod non est in substantiis separaiis.

Ex quo etiam paiet qualiier teriia raiio sit sol-
venda. Non enim anima iniellectiva ex natura suae
speciei habet corpus partem sui, sed unibilitaiem
ad ipsum: unde per hoc quod est unibilis diversis
corporibus, diversificatur secundum numerum; quod
etiam manet in animabus, corporibus destruciis:
sunt enim unibiles corporibus diversis, licei non
aclu unitae.

CAPUT LXXXVL

De iiUelUclu agente, quod non est unws in omnibufi.

Fuerunl autem quidam, qui licet concedereni
iniellecium possibileu) diversificari in hominibus,
posuerunt tamen iniellectum agentem unum respeclu
omnium esse. Quae quidem opinio licet sit tole-
rabilior quam praemissa. similibus lamen rationi-
bus confutari potesl.

Est enim actio inlellectus possibilis recipere in-
tellecta el intelligere ea; aclio auiem intellectus
ageniis facere iniellccta in actu abstrahendo ipsa.
Utnmique autem horum huic horaini convenit: nam
hic homo, ut Socrates vel Plaio, ei recipit intellecta,
et abstrahit, et inielligit abstracta. Oportet igitur
quod tam inlelleclus possibilis quam intellectus
agens uniatur huic homini ut forma; et sic oportet
quod uterque multipliceiur numero secundum nu-
merum hominum.

Item. Agens ei patiens oporlet esse ad invicem
proportionata, sicut materia et forma, nam maieria
fit in aclu ab agenle; et inde est quod cuilibet
potentiae passivae respondet potentia activa sui
gencris; actus enim et potentia unius generis sunt.
Iniellectus autem agens comparatur ad possibilem
sicut poteniia activa ad passivam, ut ex diclis patet.
Oportet igitur utrumque esse unius generis. Cum
igitur intellectus possibilis non sit secundum esse
separatus a nobis, sed uniius nobis ut forn)a, et
muliiplicetur secundum multitudinem hominum, ut
osiensum est; necesse est eiiain quod intellectus
agens sil aliquid unifum nobis formaliter, et mulii-
plicelur secundum numerum hominum.

OPUSCILUM I.

caplt Lxxxvn.

Quod hilcllcclus posaibilis
' et afjcns fundaniur in eascnlia airiwac.

Cum auiem inlcUecius agcns ei possiljilis nobis
Ibiiiiuliler uniantur, necesse esl dicere quod in ea-
dem esscniia ariiniae convenianl. Oujne cnini (piod
alicui uniiur formaliler, unilur ei per modum for-
mae suhsianlialis, aul per modum formae acciden-
lalis. Si igilur inlellecius possibilis ei agens unian-
lur lioniini pcr niodum formae suhslanlialis; cum
unius rei non sit nisi una forma subslanlialis; ne
cesse esi diccre quod intellcclus possibilis ei agens
convenianl in una essentia formae, quaeesi anima.
Si vcro uniantiir bomini per modirni formae acci-
dentalis, nianifcstum cst quod ncutrum potest esse
accidens corpori; el ex boc quod operaiiones eorum
suni absque organo corporali, ut su|)ra ostensum
est, se(|uitur quod uierque eorum sit accidcnsani-
mac. Non cst autem in uno bomine nisi una ani-
n)a. Oportel igitur quod intellcctus agens el pos-
sibilis in una esscntia aniniae convcniant.

llem. Onjnis aciio quae est propria alicui spe-
ciei, est a principiis consequenlibus formam quae
dat speciem. Intelligere autem est operaiio propria
bumanae speciei. Oporiet igilur quod intellectus
agens ei possibilis, qui sunl principia bujus ope-
raiionis, sicui osicnsum esl, consequantur animani
humanau), a qua boirio babet spcciem. Non autem
sic consequuntur eam quasi ab ipsa procedeniia in
corpus, quia, ut osiensum est, praedicia operatio
est sine organo corporali. Cujus auieni est polentia,
ejus et actio. Relinquitur ergo quod intcllectus
possibilis et agens conveniant in una esscnlia
animae.

CaPUT lxxxyiii.

Qnalilcr islue duae poientiae convenianl
in ii7ia cssenlia animae.

Considerandiim auicm relinquitur quomodo boc
possii esse. Videiur enim circa boc aliqua difficul-
las suboriri. Iniellectus cnim possibilis cst in po-
tentia ad omnia intelligibilia, intelleclus autem a-
gcns facit inielligibilia in poicntia esse intelligibi-
lia in aciu; el sic opoiiet quod comparetur ad ea
sicut actus ad potcntiam. Non vidciur autcm pos-
sibile quod idem rcspcclu ejusdcm sit in potcntia
et in aciu. Sic igitur impossibile videtur quod in
una substaniia ani(nae conveniani intclleclus pos-
sibilis ct agens.

Ilaec aulcm dubitalio de facili solvitiir, si quis
considcrct qualiier iuiellcctus possibilis sit in po-
tcntia rcspectii inielligibiliiim, et qualiier intelle-
clus agcns faciat ea esse in actu. Est enim intel-
lectus possibilis in potcniia ad intclligibilia sccun-
dum quod non babet in siii naliiia aliquam dcicr-
niiuatam formam rcrum sensibilium, sicul pupilla
est in poientia ad omnes colorcs. In<)uantum ergo
phantasmala a rebus scnsiiiilibus absiracla sunt
similitiidincs dclcrminatarum icnim scnsibilium,
comparaniur ad intellcctum possibilcm sicut actiis
ad potenliam; sed lamen phaniasmala sunt in po-
tentia ad aliquid quod anima intcllcciiva habet in
actu, scilicet esse abstractum a malerialibus con-
ditionibus : el quantum ad hoc anima inleilc-

ctiva comparalur ad ipsam ut actus ad poicn-
liam. Non esl autein inconveniens quod aliquid
respectu ejusdem sit in actu ct iii potentia secuii-
dum divcrsa: propicr boc ciiiin iiuturalia corpora
agunt el patiuiilur ad invicem, quia uirumque est
in poientia respectu alierius. Sic igitur non esi ia-
conveniens quod cadein anima inicllectiva sit in
potentia respectii omnium intclligibilium, |)roui po-
nitur in ca inlellcctus possibilis, et comparciur ad
ea ut actus, prout poniiur in ea iniellecius agens.
El hoc manifestiiis apparcbit ex modo quo in-
tcllectus facit intclligibilia in actu. Non enim in-
lcllcclus agcns sic facit intelligibilia in actu quasi
ab ipso elfluanl in iniclbjctum possibilem ( sic
cnim non indigcremus pbanlasmaiibus et sensu
ad inlclligcndum ); scd facit iniclligibilia in uctu
abslrahendo ea a pbaiiiasmatibus; sicui luu.cii facit
quodammodo colores in aciu, non quasi babeat
eos apiid se, sed inquantum dai eis (juodammodo
visibilitatcm. Sic igilur aesiimandum esl un.im esse
animaiii inlcllectivam quac caret naturis rerum
seiisibilium ei potest eas reciperc per modum in-
tolligibilem, et quae phantasmata facit intclligibilia
in actu abstrabcndo ab eis species intelligibiles.
Unde poientia ejus secundum quam est recejiiiva
inlclligibilium specierum, dicitur intellcctus possibi-
lis: potentia auiem ejus secundum quam abstrahit
specics intelligibiles a pbaniasmatibus, vocaiur in-
lcllcclus agcns, qui est quasi qiioddam lumeii in-
tclligibile, quod anima intelleciiva participat ad
imiiationem superiorum subslaniiarum intelleciua-
lium.

CAPUT LXXXIX.

Quod omnes potentiae in essentia aniinae
radicantur.

Non solum autem intellectus agens ct possibi-
lis in una e.ssentia animae humanae conveniunt;
sed etiam omnes aliae poientiae, quac suni prin-
cipia operationum animae. Omnes cnim bujusmo-
di potcntiae quodammodo in aniiua radicantur:
quaedam quidcm, sicut potentiae vcgeiaiivae et
sensitivae pariis, in anima sunt sicut in principio,
in conjuncto autem sicut in subjecto, quia caruin
operationes conjuncti (1) suni, ct non solum ani-
mae: cujus est enim actio, ejiis esl poientia: quac-
dam vero suni in anima sicut in principio et in
subjecto, quia earum opcraiiones suni aniniae abs-
qiie organo corporali; ct bujusmodi sunt poienliac
inlcllectivae partis. Non esl autcm possibile esse
plur(3s animas in homine. Oportei igiiur quod o-
mnes potentiae animac ad eamdem animam perii-
neant.

C.APLT XC.

Quod unica csf anima in uno corporc.

Quod autem impossibile sit esse plures animas
in iino corporp, sic probalur. Manifcstum est enim
animani cssc foruiam subsiantialem bobeniis ani-
mani, cx hoc quod per aniinam animatum geniis
ei speciem soriiiur. Impossibilcest aiiiem pluresfor-
mas substantiales ejusdem csse rei: forma enim sub-

(1) AL conjunctae.

stantialis in hoc differl ab accidentali: quia forma
subsianiialis facit esse hoc aliqiiid sinipliciter; foi-
ma auiem accideniahs advenil ei quod jam esl hoc
ali(juid, ei facil ipsum esse quale vei quantum,
vel quaUier se habens. Si igitnr plures formaesub-
slantiales sini unius et ejusdem rei; aul prima ea-
rum facil hoc aliqiiid, aul non. Si noii facit hoc
ahquid, non esl forma substaniialis. Si auiem facii
hoc aliquid; ergo ou.nes formae consequenles ad-
veniunt ei quod jam esl iioc aliquid. Nulla igi-
lur consequentium erii forma substantiaiis, sed ac-
cidentalis.

Sic igitur patel quod impossibile eslformas sub-
staniiales esse plures unius ei ejusdem rei. Neque igi-
tur possibiie esl pluresanimas in unoeteodem esse.

Adhuc: paiei quod homo dicitur vivens se-
cundum quod habet animam vegetabilem, animal
autem secundum quod habel animam sensiiivam,
homo auleiii secundum qiiod habet animam inlel-
leciivam. Si igilur sunl tres animae in homine,
scilicet vegetabilis, sensibilis et rationalis, sequi-
lur quoii homo secundum aliam animam ponatur
in genere, et secundum aliam speciem soriialur.
Boc autem esi impossibile: sic enim ex genere el
differentia non fieret unum simpliciter, sed unum
per accidens, vel quasi congregaium, sicul musicum
el album, quod non esl esse unum simpliciter.
ISecesse est igiiur in homine unam (antum animam
esse.

CAPUT XCI.

Ilaliones quac videuliir probafe qmd in homine
SLtiil plarcs aiiimae.

Videntur auiem quaedam huic senientiae ad-
versari.

Primo quidem quia differenlia comporalur ad
geniis ul forma ad inaleriam. Animal aiitem est
genus hominis, rationale aulem est differenlia con-
siituliva ejiis. Cum igiiur aniiual sil corpus ani-
niaium anima sensiiiva, videlur quod corpus ani-
maium anima sensiliva adbuc sit in potenlia respe-
ciu animae ralionalis; ei sic anima rationalis esset
anima alia a sensiliva.

Item. Intelleclus non habel organum corporale;
sensitivae aulem poieniiae et nutriiivae habenl or-
ganum corporale. linpossibile igitur videtur quod
eadem anima sit ei intellectiva el sensiiiva: quia
non poiesl esse idem separatum et non separatum.

Adhuc. Anima ralionalis esl incornipiibilis, ui
.^supra oslensum esl; vcgeiabilis autem anima et
.«^ensibilis sunt corruplibiles, quia sunt actus cor-
rupiibilium organonim. Non esl igiiur eadem ani-
nia vegetabilis ei. sensibilis et rationalis, eum im-
possibile sil idem esse corruptibile ei incorrupli-
bile.

Praeierea. In generaiione hominis apparel viia,
quae est pcr animam vegelabilem, aniequam con-
ceplum appareai esse animal per sensum el mo-
lum; el prius demonsiraiur auiuial esse per iiioluu)
et sensum quam habeai intelleclum. Si igitur est
eadem anima per quam conceptum priino vivit
vila planlae, secundo vila auiiitalis, el terlio viia
hominis; sequerelur quod vegetabilis, sensibilis et
raiionalis smt ab exteriori principio, vel etiam iu
tellecliva sit ex virluie quae est in seminc. Uirum-
que autem horum videtur inconveniens: quia cum

COMP. TIIEOL AD FR. REGINALDUM

operationes animae vegetabilis el sensibilis non
sinl sine corpore, nec earum principia sine corpo-
re possuni esse; operatio autem animae intellecti-
vae est sine corpore; et sic impossibile videtur
quod aliqua virlus iii corpore sii ejus causa. Im-
possibile igitur videtur quod eadem anima sil ve-
getabilis, sensibilis ct ralionalis.

CAPUT XCII.

Solutio rationum praemissarum.

Ad hujusmodi igitur dubilaiiones tollendas con-
siderandum est, quod sicut in numeris species di-
versificantur per hoc quod una earum super alte-
ram addit; ita etiam in rebus maierialibus una
species aliam in perfectione excedit. Quidquid enim
perfeclionis esi in corporibiis inanimaiis, hoc ha-
bent planiae, et adhuc amplius; ei rursus quod
habeni plantae, habenl auimaiia, et aliquid plus;
et sic quousque veniaiur nd homiiiem, qui est per-
fectissimus inier creaiuras corporeas. Omne aulem
quod est imperfcclum, se habet ut maieria respe-
clu perfectioris: et hoc quidem in diversis manife-
stum est. Nam elemenia sunt maieria corporura
similium partium; et rursus corpora similium par-
tium suni maieria respeclu animalium. El simi-
liter in uno ei eodem considerandum est. Quod
enim in rebus naiuralibus ad altiorem gradum
pcrfeclionis aitingit, per suam formam habet quid-
quid perfectionis conveuit inferiori nalurae, ei per
eamdem habet id quod eidem de perfectione
superaddilur ; sicut plania per suam animam
habet quod sit substantia, el quod sii corpo-
rea, ei ultcrius quod sil animatum corpus. Ani-
mal aulem per suam animam habet haec omnia,
el ultra, quod sit seniiens; homo autem super
haec omnia habet per suam animam quod sit in-
telligens. Si igitur in re aliqua considereiur id
quod ad inferioris gradus perfeciionem perlinei,
erit materiale respeciu ejus quod p«jriinel ad per-
feciionem superioris gradus; pula, si considereiur
in animali quod habei vitam planlae, hoc est quo-
danimodo maleriale respeciu ejus quod pertinet
ad viiain sensitivam, quae est propria animali.
Geuus autem non est maleria, non enim praedica-
rcuir de tolo; sed est aliquid a materia suinptum:
denominatio enim rei ab eo quod csl materiale in
ipsa, est genus ejus; el per eumdem modum dif-
fereniia sumitur a forma. Et proptcr hoc, corpus
vivum seu auimaium, est genus animalis, sensibile
autem difforentia constiiuiiva ipsius; et similiier
animal esl gcnus hominis, ei rationale differeniia
conslituliva ejus. Quia igitur forma supcrioris gra •
dus habei in se omnes perfectiones infcrioris gra-
dus, non esl aiia forma secundum rem a qua su-
miiur genus, et a qua sumiiur differentia; sed ab
eadem forma, sccundum quod habel inferioris gra-
dus perfcctionem, sumitur genus; secumlum vero
quod liabot pprfectionem superioris gradus, sumitur
ab ea diffcreniia.

El sic palel quod qiiamvis animal sit genus ho-
minis, el ralionale sit differentia constitutiva ejus,
non tamen oportel quod sit in homine alia anima
sensiliva et alia inlellecliva, ul prima ratio obji-
ciebat.

Per eadem autem apparet solutio secundae ra-
lionis. Diclum esl enim, quod forma superioris

OPUSCILLM l

spcciei compreliendii in se omnes inferiorum gra-
diium perfeclioncs. Considerniidum esi autem, (niod
lunlum species maicrialis esl aliior, quanlo minus
fuerii uialeriae subjecla; el sic oporlei quod quanlo
aliqua forrna est nobilior, lanlo niagis super ma-
teriam elevetur: unde anima humana, quae est no-
bilissiuia maierialiuni formarum, ad sumnium elc-
valionis grudum perlingil, ut scilicet habeai opera-
tionem al)S(|ue coinmunicatione maieriaecorporalis;
tamen quiu cadem anima inferiorum graduum per-
fectioncs comprehendit, liabct uiliilominus et opc-
rationrs in quibus communicat maicria corporuiis.
Manifeslum cst auiem quod operalio procedit a re
secunduni t;jus viriuicm. Oportct igitur quod anima
liumana babeal aliquas vires sive potentias quae
sunt principia op(!ralionuin quae exercentur pcr
corpus, ei bas oportci csse actusaliqiiarum parlium
corporis; ci bujusmodi suni poicntiac vcgetalivae
et sensitivac partis. Ilabet cliam aliquas potcnlias
quae sunt principia opcralionum quae sine corpore
exercenttir; ct hujusmodi sunt intellcctivae parlis
poleniiae, quac uon sunt actus aliquorum organo-
rum. Ki idco intellcctus lam possibilis quam. agens
dicitur scparaius, (juia non babcnt organa quoruin
8uni actus, sicut visus et auditus, sed sunt lantum
in anima, quae est corporis forma. Unde non opor-
tei, propier hoc quod intellecius dicitur separaius
el carei organo corporali, non auieri) sensus, quod
alia sil anima intcllccliva et sensiliva in bominc.

Ex qiio etiam palct quod ncc ex boc cogimur
ponere aliam aniniam intellcctivam et aliam scnsi-
livam iti bomine, quia anima sensitiva esicorrupii-
bilis, iniellecliva incorrupiibilis, ul alia raiio pro-
cedebat. Esse enini iiu^orruptibile, competit intelle-
ctivae parii impiaiitum csi separaia. Sicut igiiiir in
eadem essentia animae fundaniur potenliae quac
suni scparaiac, ut dictum esi, et non separaiac;
ila nibil probibct quasdam potcntiariim animac si-
nail cuiii corporc deliccre, quasdam autem incor-
ruptibiles esse.

Sccundum etinm praedicta patet solutio quartac
objectionis. »aui omnis motus naturalis paulaiim
ex impcrfcclo ad pcrfcctum proccdit; quod lamen
aliter accidit in altcralione et gcncratione. Nani
eadcm qtialitas suscipit magis el minus: et ideo
alieratio, quac esl motus in qualitale, una ct conli-
nua e^isicns, de polcnlia ad actum procedit de
impcrfccto ad pcrfcctum. Forma vero subsianiialis
non rccipil magis ct minus, quia esse substaniiale
uniusciijusque csl indivisibililcr se babcns. Unde
naturalis generatio non procedit continue per mulla
mcdia de imperfccto ad perfecium. sed oporiet esse
ad singulos gradus perfectionis novain gcncraiionem
et corruptioncm. Sic igitur in gcncratione hominis
conceptum quidem primo vivit vila plantac per ani-
mam vcgeiabilem; deinde reirioia hac forma per
corrupiionem, acquirit quadam alia gcncratione a-
nimam sensibilem, el vivit viia animalis; deinde
remota hac anima per corruptioncm, iniroduciiur
forma ultima et completa, quae cst anima rnfio-
nalis, comprchendens in se quidquid perfeclionis
in praeccdcntibus formis eral.

CAPUT XCIH.

De prodwtione animae ratiomUs,
quod non sil ex Iraduclione.

Ilacc aulcm ultima et completa forma, scilicel
anima raiionalis, non educilur in esse a virtuie
quac csi in scminc, sed a siiperiori agcnlc. Virius
enim quae est in seminc, est virtus corporis cu-
jusdam. Anima aulem rationalis excedii omnem
corporis naturam et virtuiem; cum ad ejus intel-
lcciualem operationem nullum corpus pertingere
possit. Cum igitur niliil agal ulira suam specicm,
eo quod agcns cst nobilius paiiente, ei faciens
facto; impossibilc est quod virtus alicujus corporis
producat auinjam raiionalcm: neque igitur virtus
quac est in semine.

Adbuc. Secun(l:im quod unumquodque habei
esse de novo, sic de novo compeiit ei fieri: nam
cjus esi (ieri cujus est el esse; ad hoc cniin aliquid
fit ul sil. Ris igiiur quae secundum se liabent cssc,
compelit pcr se fieri, sicut rebus subsistentibus;
eis autem quae per se non babcnt esse, non com-
peiii pcr se ficri, siciit accidcntibus, et formis ma-
tcrialibus. Anima auiem rationalis secundum se
babct esse, quia secundum se habet operaiio-
nem, ut ex diciis palel. Animae igilur ratio-
nali secundiim se compciit licri . Cum igitur
non sit composiia ex malcria ct forma, ul supra
ostensum esi, sequiiur quod non possit educi iri
essc nisi per creationem. Solius auiem Dei esl
ercare, ut supra ostensum est. A solo igitur Deo
anima ralionalis in esse produciiur.

Hoc etiam raiionabililcr accidii. Videmus enim
in ariibus ad inviccm ordinatis, quod suprcma ars
inducil ultimam formam; arles autem inferiores
disponunt materiam ad ultimam formam. Manifc-
stum est aulcm quod anima raiionalis est uliima
et perfectissima forma quam poicsi consequi ma-
tcria gcncrabiliu:ii ct corrupiibilium. Convcnientcr
igitur nnturalia agentia in infcriora causant prae-
cedcnlcs (li-<positione'5 et formas; suprernum vero
agcns, scilicet Deus, causat uliimam formam, quae
est anima rntionalis.

CAPUT XCIV.

Qiiod ani nn ral-onnVs non cst de subsfanlia Dei.

Nnn lamcn crf^dendum c-;i animam rationalem
csse de subsiintia Dri, secundum (pionimdam er-
rorcm. Os'cnsum est enim supra, quod Deus sim-
plcx et indivisibilis est. Non igitur animam raiio-
nalcm corpori unii quasi eamdem a sua substaniia
separnndo.

Itein. Ostensum est supra, qiiod impossibile est
Deum esse fcrmam alicujus corporis. Anima autem
raiionalis uniiiir corporis ut forma. Non igiiur est
dc subslaniia Dci.

Adbuc. Osicnsum est siipra, quod Deus non mo-
vciur ncquc per se ncque per accidens; cujus
conirarium in anima raiionali apparet; mutatur e-
nim de ignoraniia ad scientiam, et dc vilio ad vir-
lutes. Non est igiiur de substantia Dei.

COMP. THEOL. AD FR. REGINALDUM

CAPUT XCV.

Quoil illa quae dicuntur inesse a vtrlute extrinseca,
siint inmediate a Deo.

Ex his aiilem quae supra osiensa sunt, ex ne-
cessiiale coneludilur, quod iiia quae non possunt
produci in esse nisi per creationem, a Deo imme-
diaie sint. Manifeslum esi auiem quod corpora
caelestia non possunt produci in esse nisipererea-
tionem. Non eniui polest dici quod ex materia
aliqua praejacenti siml facta, quia sic essent gene-
rabilia et corruptibilia et contrarietati subjecla,
quod eis non compelit, ut motus eoriim declaral:
moventur enim circulariter; motus autem circularis
jion habet contrarium. nelinquitur igitur quod cor-
pora caelesiia sint inimediate in esse a Deo pro-
ducia. Siniiliter eiiam elcmenta secundum se lota
non suni ex aliqua matcria praejacenti: quia illud
quod praeexisieret, haberet aliquam formam; et sic
oporteret quod aliquod corpus aliud ab elementis
esset prius eis in ordine causae materialis. Si la-
men materia praeexisiens elementis haberet formatn
aliam, oporieret quod unum eorum esset aliis prius
in eodem ordine, si materia praecedcns formam
elementi haberct formam aliam , Oportet igitur
eiiam ipsa elenienta immediate esse a Deo pro-
ducta. Mullo igitur magis impossibile est sub-
stanlias incorporeas et invisibiles ab aliquo alio
ereari: omnes enim hujusmodi substaniiae imma-
teriales sunl. Non enim potest esse materia nisi
dimensioni subjecia, secundum quam maleria di-
siinguitur, ut ex iina materia fieri possint. Unde
impossibile est quod ex materia praejacenti cau-
senlur. Relinquiiur igitur quod per creationem so-
lum a Deo producuntur in esse: et propter hoc
fides caiholica confiletiir Deum esse « creatorem
« caeli el lerrae, et omnium visibilium, » nec
non etiam « invisibilium. »

CAPUT XCVL

Quod Deus non agit naturali necessitate,
sed a voluntate.

Ex hoc autem ostenditur quod Deus res in esse
produxerit non nalurali necessitate, sed voluntate.
Ab uno enim naturnli agenle non est immediale
nisi unum; agens auiem voluntarium diversa pro-
ducere potest: quod idco est, quia omne agens agit
per suam foriiiam. Forma autem naiuralis, per
quam naluraliter aliquid agil, unius una est; formae
autem iniellectivae, per quas aliquid voluntate agit,
sunt plures. Ciim igiiur a Deo immediaie plura
producantur in esse, ut jam ostensum est; mani-
fesium est quod Dcus in esse res produxit volun-
late, et non naiurali necessiiate.

Adhuc. Agens per iniellectum et voluntatem est
prius in ordine agentium agente per necessitatem
naturae: nam agens pcr voluntateni praesiiluit sibi
finem propter quem agii; agens auiem naturale
agit propier finem sibi ab alio praestiiutiim. Ma-
nifeslum est autem ex praemissis, Deum esse pri-
mum agens. Est igitur agens pcr volunialem, et
non per necessiiatem naturae.

Item. Oslensum esl in superioribus, Deiim esse
infiniiae virtutis. Non igitur determinatur ad hunc
effectum vcl illum, sed indeterminate se habet ad

omnes. Quod autem indeterminaie se habet ad di-
versos elfectus, deierminatur ad unum producen-
dum per desiderium, vel per determinaiionem vo-
luntatis; siciii homo qui potest ambulare el non
ambulare, quando vult arabulal. Oportei igitur quod
effecius a Deo procedant secundmn determinaiio-
nem voluntatis. Non igitur agit per neccssitaiem
natiirae, sed per voluntatem. Inde est quod fides
eaiholica Deum omnipoientem non solum creato-
reui, scd etiam « factorem » nominat: nam facere
proprie est artificis qui per voluntatem operaiur.
Et quia omne agens volunlarium, per conceptio-
nem sui intcllectus agii, quae verbum ipsius dici-
lur, ul supra ostensum est; verbum auiem Dei fi-
lius est: idco fides caiholica confiietur de Filio, quod
per eum « omnia facia sunt. »

CAPUT XCVIL

Quod Deus in sua aclione est immulabilis.

Ex hoe autem quod voluntate res in esse pro-
ducit, manifestum est quod absque sui mutatione
res de novo in esse produeere poiest. Haec est
enim differentia inter agens naturale el agens vo-
hintarium: quod agens naturale eodem modo agil
quamdiu eodem modo se habet, eo quod qualeest,
talia agit; agens autem voluntarium agit qualia vuli.
Poiest auiem coniingere absque ejus mutalionequod
velit nunc agere, et prius non agere. ISihil enim
prohibet adesse alicui voluniaiem de operando in
posterum, etiam quando non operaiur, absque sui
muiatione. Ita absque Dei mutatione contingere
potest quod Deus, qiiamvis sit aeternus, res in esse
produxerit non ab aeierno.

CAPUT XCVUL

Ratio probans molum ab aeterno fuisse,
et solutio ejus.

Videtur autem quod si Deus voluntaie aeterna
et immutabili novum effectum procedere possit, ta-
men oporteat quod novum effectum aliquis motus
praecedat. Non enim videmus quod volunias illud
qiiod vuli facere, rctardet, nisi propler aliquid quod
niinc est el cessat in posterum, vcl quod non est,
et expeciaiur futurum; sicut homo in aestate habei
voluntatem ul induat se aliquo indumento, quod
lamen ad praesens induere non vult, sed in fuiu-
rum, quia nunc esl calor, qui cessabit frigore ad-
venienie in posierum. Si igiiur Deus ab aeterno
voluii aliquem eireolum producere, et non ab ae-
terno produ^it, videtur quod vel aliquid expectare-
tur futurum quod nondum erat, vel esset aliiid
aufercndum, quod tunc erat. Neutrum autem ho-
rum sine motu contingere potesi. Videiur igilur
qiiod a voluntate praecedente non possel effecius
aliquis prodiici in posterum nisi aliquo motu prae-
cedenie: et sic si volunias Dei fuii aeterna de re-
riim produciione, et res non sunl ab aeierno pro-
dufiiae, oporict quod earum produciionem praecedat
molus, et pcr consequens mobilia: quae si a Deo
producia suni, et non ab aeterno, iterum oportet
praeexistcre alios motus et mobilia usque in in-
finitum.

Hujus auiem objectionis solulio facile potesl
perpendi, si quis dilterentiam consideret universalis

OPLSCULUM l

ct particularis agentis. Nam agens particulare ha-
bet aciionetn proporiionacam rcgulae el mensurae
(|iiam agens universale pracsiiluii: quod qnidein
in civilibus appurci. Nam legislaior proponit legem
quasi regulam ct mensuram, seciindum (|uam ju-
dicari oportet ab aliqiio pariitjulari judice. Tempus
aulem est mensura aciionum quac fiunl in leinpore.
Agens enim parliculare babel aclionom lempori
proporiionaiam, ut scilicel nune et non prius agat
proplcr aliquam deierminalam raiionem. Agens
autem universale, quod iJeus esl, liujusmodi men-
s.jram, qtjae tempus esi, insiituit, et secundum
siiam voluntatem, Inier res igiiur producias a Deo
eliam tcmpiis esi. Sicut igilur talis est uniusciijus-
que rei quanlitas et mensura, qualem Deus ei
tribuere voluii; ita et talis est qiianiiias temporis
qualem ei Deus dare voluil: ul scilicet tempus et
et ea quae sunt in tcmpore tunc inciperenl quando
Deus ea esse voluii. Obiectio auieiu praemissa pro-
eedit de agenie quod praesuppoiiit tempus ei agit
in temporc, non autem insliiuit tempus. Qiiaestio
ergo qua quacritur quare voluntas aeterna produ-
cil effeciuiii nune, et non prius, praesupponit tcm-
pus praeexisiens nam nunc; ei prius paries sunt
temporis. Circa universalem igitur rerum produ-
ctionem, intnr quas eiiam consideratur teinpus, non
esi quaerendum quare nunc et iion prius; sed
quare bujus lemporis voluit esse meiisuram: quod
ex divina voluniate dependel, cui indifrerens esl
vel banc quaniiiatem vel aliam tempori assignare,
Quodquidemei circa qiiantiiatem dimensivam oiundi
considerari poiest. Non etiim quaeriliir quare Deus
eorpoialem iiiundum in lali silu conslituit et non
supra vel sublus vel secundum aliam posilionis
(iiircrentiam, quia iion esl locus extra mtindum;
sed boc ex divina voluntate provenit quod taleui
quanlitatem inundo corporali tribucrei, ul nibil
ejus esset exlra bunc situm secundum quamcumque
posiiionis differentiam. Licet autem ante rnuiidum
tempus non fuerit, nec exira miindum sit locus;
utimur lamen tali modo loquendi; ut si dicamus,
quod anteqiiam mundus essct, nibil erat nisi Dcus,
et quod exira mundum non est aliquod coipus;
non intclligentes per anie et extra, lempus aut
locum nisi secundum imaginaiioncm tantum.

CAPUT XCIX.

liationes oslendentcs qtiod est ncccssarium malc-
riam ab actcrno crcaiionem mundi praeccs-
sinse, et solulioncs earum.

Vidctur autem quod eisi rerum perfectarum
produciio ab aeterno non fuerit, quod nialeriam
neccsse sit ab acterno fuisse. Omne enim qiiod
babet esse post non cssc, mutatur de non esse ad
esse. Si igitur res creaiae, ut puia caelum et lerra
et alia bujusmodi, ab aeterno non fuerint, sed
inceperuni esse postquam non fuerant; neccsse est
dicere cas mt;taias esse dc non essc ad esse. Om-
nis aulem mutaiio et molus subjcctum aliquod
liabet: est enim moiiis actus existeniis in poicniia;
subjectum auiem muialionis per quam aliqua rcs
in esse prod'icitur, non est ipsa rcs producta, boc
enim esi terminus motus; non est autem idem mo-
lus lerminus et subjeclum; sed subjccinm praedi-
Ctae muiaiionis cst id quo res producitur, quod
niateria diciiur. Videtur ergo, si res in csse pro-
5. Th. Opcra omnia. V. 16.

duciae sint postquam non fuerant, quod oporieat
eis maieriam praeextiiisse: quae si iieium producta
est postquam non fuerat, oportet quod liabeat alram
materiam pracccdcnicm. Non auieiii esi procedere
in infinitum. Kelintjuitur igitur quod oporicat de-
venire ad alifiuam materiam aeicrnam, quae non
sii producta posiquaui non fuerat.

Itc.ii. Si iiiundus inccpit postquam non fuerat;
aniequam mundiis esset, aut erat possibile mundurn
esse vel ficri, aui non possibile. bi aulem non
possibile erat esse vel fieri: ergo ab aequipollenti
impossibile erat mundum esse vel fieri. Quod au-
tem impossibile est fieri, necesse est non fieri.
Necesse esi igitur mundum non esse factum, Quod
cum manifeste sit falsum, nccesse est dicere, quod
si mundus inccpit essc postquam non fuerat, quod
possibile erat anicquam essct, ipsum csse vel fieri.
Erat igiiur aliquid in polentia ad ficri et esse
mundi. Quod autem est in potentia ad fieri et esse
alicujus, est materia ejus, sicut lignum se habet
ad scamnum. Sic igitur videtur quod necesse esi
niateriam semper fuisse, eiiam si mundus semper
non fuit.

Sed cum ostensum sit supra, quod etiam ma-
tcria non est nisi a Deo ; pari ratione fides
catbolica non confitetur materiam esse aciernam,
siciit nec mundum aelernum. Oporlet enim hoc
modo exprimi in ipsis rebus causaiitatem di-
vinam, ut res ab eo produciae esse iociperent
postquam non fuerant. Hoc enim evideiiter ei ma-
nifeste ostendit eas non a se ipsis esse, sed ab
aeterno auctore. Non autem praemissis rationibus
arctamur ad ponendum aeternitatem materiae: non
enim universalis rerum productio proprie mutatio
dici polest. In nulla enim muiatione subjectum
mutaiionis per mutaiionem producittir; quia non
est idem subjectum mutationis et lerminus, ut di-
ctum esi. Cum igilur universalis produciio rerum
a Deo, quae creatio diciiur, se exiendat ad omnia
quae sunt in rc, bujusmodi productio rationem
mutationis proprie baberc non poiesl, eiiam si res
ercatae prodiicantur in esse postquam non fueran».
Essc enim post non esse non sufficil ad veram
rationem mulationis, nisi supponaiur quod subje-
ctum nunc sii sub privalione, et nunc sub forma:
unde in quibtisdam invenitur hoc post illud, in
quibus proprie ratio motus aut mutationis non
est, sicut cum dicilur quod ex die fit nox. Sic i-
gittir etsi mundus esse inceperit postquaiu non
fuerat, non oporiet quod boc per aliquam muiatio-
nem sit factum, sed per crcationem, quae vere
mulalio non est, sed quaedam rclaiio rei creatae,
a creatore secundum suum esse dependenlis, cum
ordine ad non esse praeccdens. In omni eniui
muiaiioiic oporiet esse aliquid idem, aliier et ali-
ter se babens; utpoie quod nunc sit sub uno e\-
trciiio, ct postmodum sub alio: quod q^iidem in
creatione secundum rei veritatem non invenitur,
scd solum seciindum imaginalioncm; proji iinagi-
namur unam et eamdem rem prius non fuisse, et
postmodum esse: et sic secundum quamdam simi-
liludiiiem creatio mutatio dici potcst-.

Similiter etiam sccunda objeciio non cogit. Li-
cet enim verum sit dicere quod aniequain imin-
dus esset, possibile erai mundum esse vel fieri;
non tamen oportet hoc secundum aliquan poten-
tiam dici. Dicitur enim po<sii>ile in euuniiabilibus
quod significai aliquem modum veriiatis: quod sci-

COMP. THi:OL AD FR. REGINALDUM

licet neque esl neccssariurn neque iinpossibile: un-
de hujusniocJi possibiie iion secunduin aliquani po-
teniiaiu dicilur, ut l'liilosopIjus docel in 7 Mela-
pliysic. Si auiem secundum aliquani poleniiani
dicilur possibile niundum esse, non est necessa-
rium quod dicalur sccunduui polcniiam passivaui,
sed secundum poieuiiain aclivam: ut quod dicitur
quod n)undum pos&ibile fuii esse aniequau) essei,
sic intelligatur qiiod Deus j)0luii munduu) in esse
producere antequam prodiicercl: unde non cogimur
ponere materium praeexlilisse mumlo. Sic ergo fides
catbolica nibil Deo coaoternum ponit, el propier
hoc « creatorem et faciorem omnium visibilium
« et invisibilium » confileiur.

CAPLT C.

Quo'l Deus operatur omnla proptcr fincm.

Quoniam aiitem supra osiensum esl quod Deus
res in esse produxit non per necessitalem naiurae,
sed per inielleclum et voluntaicn!; omne autem
lale agens agit propter finem, operaiivi enim in-
tellecms finis principium esi: necesse esl igiinr O'
mnia quae a Deo sunt facta, propter fincm esse.

Adhuc. Productio rerum a Deo opiime facta
est: optiuii enim esl optime facere ununiquodque.
Melius est auiem fieri aliquid pioptcr finein quaiii
absque finis inteniione: ex fine cniin esi ratio bo-
ni in his quae fiuni. Sunt igiiur res a Deo factae
propier finem.

jlujus etiam signum apparct in his quae a na-
lura agiintur, quoruu» nihil in vanum est, sed pro-
pter finein unumquodque. Inconvcnie^is autem di-
cere est, magis ordinaia esse quae fiuni a nalura
quam ipsa insiilulio naiurae a primo agente; cum
toiiis ordo naiurae exinde derivelur. Manifestum
est igitur res a Deo productas esse propter finem.

CAPUT CI.

Quod ullimus jinis omniam est dlvina bomlas.

Oporlel autem uliimum finem rerum divinam
boniiatem esse. Rerum enim faclarum ab aliquo
agente per voluniaiem, uliimus finis est quod est
primo ei per se volitum ab agente; et propter hoc
agit agens oiune quod agit. Primuiu autem voli-
tum divinae voluniaiis est ejus boniias, ut ex su-
perioribus patei. Necesse est igitur omnium rerum
factarum a Deo, uliimum finem divinam bonitalem
esse.

Item. Finis generationis uniuscujusque rei ge-
neraiae esi forma ejusdem; hanc enim adepta ge-
iieralio quiescit: unumquodque enim generalum,
sive per artem sive per naturam, secundum suam
formam similatur aliquo modo agenti; nam oinne
agens agit aliqualiier sihi simile^^^domus enim quae
est in maleria, procedit a domo quae est in menie
ariificis: in naturalibus etiam homo generat homi-
nem; et si aliquid sit geniium vel factum secun-
dum naiuraiu, quod non sit simile generanti se-
cundum speciem, similatur tamen suis ageniibus
sicut imperfectum perfecto. Ex hoc enim contingit
qiiod generalum generanii secundum speciem non
similatur, quia ad ejus perfeciam similitudinem
non possit pervenire, sed aliqualiter eam imper-
fecie participat; sicut animalia et planiae quae

generanlur ex virtute solis. Omnium igitur quae
fiunt, finis generationis sive perfectionis esl forma
facientis vel generautis, ut scilicet ad ejus simili-
tudinem perveniatur. Forma auiem primi ageniis,
scilicet Dei, non est aliud quam ejus bonitas. Pro-
pier hoc igilur omnia facla sunt ul divinae boni-
lati assimilentur.

CAPUT CIL

Quod dioina assimilatio est cama diversllalis
in rebus.

Ex hoc igitur accipienda esi ratio diversitaiis
et distinciionis in rebus. Quia enim divinam bo-
nilatem perfecte repraesentari impossibile fuit pro-
pter distaniiam uniuscujusque (ireaiurae a Deo,
necessarium fuit ut repraesentaretur pcr mulia, ut
quod deest ex uno, suppleretur ex alio. Nam el in
conclusionibiis syllogisiicis quando per unum me-
dium non sufficienter demonstralur conclusio, o-
poriet media multiplicari ad conclusionis manife-
stationem, ut in syllogismis dialecticis accidit. Nec
tota lamen universiias creaturarum perfecic divi-
nam bonitatem repracseniat per aequiparantiam,
sed secunduuj perfeciionem crealurae possibilem.

Iiem. Illud quod inest causae uiiiversali simpli-
citer et uniie, invenitur in effeclibus mult'pliciter
ei distincte: nobilius esi enim aliquid in causa
quam in effectibus. Divina auiem bonitas una et
simplcx princij)ium est et radix loiius bonita-
tis quae in creaiuris invenitur. Necesse est igi-
lur sic crealuras divinae bonitati assimilari sicul
mulia et indistincia assimilantur uni ei simplici.
Sic igiiur muliiiudo et distinclio provenil in re-
bus non casualitcr aut fortuito, sicut uec rerum
productio est a casu vel a fortuna, sed propter
finem. Ex eodem enim principio esi esse et uni-
tas et inultitudo in rtbus. Neque enim disiinctio
rerum causaiur ex m.5icria: nam prima rerum in-
stitutio est per creationem, quae maleriam non re-
quirit. Similiier quae solum ex necessiiate mate-
riae proveniunt, casualia esse videntur. Similiter
autem neque multitudo in rebus causatur propier
ordinem mediorum ageniium , puta quod ab uno
primo simplici procedere imuiediate noii poiuerii
nisi unum, dislans tamen a primo in siuiplicitate,
ita quod ex eo jam procedere poluerii muliiiudo,
el sic deinceps quanto niagis a primo simplici
recediiur, tanto numerosior multiludo invenitur,
ul aliqui posuerunt . Jam enim ostensum esi ,
quod plura sunt quae in esse prodire non po-
tuerunt nisi per creaiionem, quae solius Dei est,
ut supra ostensum esi, Unde relinquitur quod ab
ipso Deo suut plura immediate creata. Manifestum
est eiiam quod secundum hanc positionem, rerum
multitudo et distinciio casualis esset, quasi non
intenta a primo agente. Est enim multiiudo reriim
et disiinclio ab iniellectu divii.o excogiiaia et in-
stitiita in rebus ad hoc quod diversimode divina
honitas a rebus creatis repraesentelur, et eam se-
cundum diversos gradus diversa participarent, ui
sic ex ipso diversarum reruiu ordine quaedam
pulchritudo resuliet in rebus, quae divinam sa-
pienliam commendarct.

OPISCILUM I.

CAPLT CIIL

Qitod von solum divina boniias e^l causa re-
ri(m, scd etiarn omnis molus el operalionis.

Non solum autem insiiliiiionis rerum finis est
(livina bonilas, sed eliam oninis operaiionis el
niotus creitlurae eujiislihet neeesse esi (Jivinain bo-
nitotem linem esse. Unuiiiquodqiie enim qualc esl
lalia agil, sicut calidum calefacii. Quaelibet auiem
res creata secundum suam formam similiiudinem
<|uaiti(lam parlicipat divinae bonilaiis, iit osioiisum
esi. Krgo et omnis aciio et motus crcalurae cu-
juslibet in divinam bonilatcm ordinatur sicut in
Jincm.

Practerea. Omnis molus et operaiio rei ciijus-
libet in aliquid perfecium tenderc videtur. Perfe-
cium auiem habet raiionem bonir perfcclio enim
eujiislibel rei esl bonilas ejiis. Omnis igiiur mo-
iiis el actio rei cujuslibet ad honum lendit .
Bonum auiem quodlibet est siii iliiudo quaedam
summi boni, sicut et ens quodlibel est similitudo
primi eniis. Igiiur molus el aciio cujuslibet rei
teudii in assiinilalionem bonitatis divinae.

Praeierea. Si sini multa agentia ordinem ha-
bentia, necesse est quod omnium agenlium aciio-
nes el motus ordinentur in bomim primi agentis
sicui in finem ultimum. Cum enim a superiori a-
genie inferiora agentia moveaniur, etomne movcns
moveat ad finem proprium; oportel qiiod acliones
ct motus inferiorum agcniium tendant in finem
primi ageniis; sieui in exercitii omnium ordiiium
actiones ordinanlur sicut in ullimum ad vicloriam,
quae esi finis ducis. Ostensum autem est supra,
(]uod primum movens et agens est Deus; finis
autem ejus non est aliiid qiiam sua boniias, ut
eiiam supra oslensum esl. Necesse est igitur quod
omnes actiones et moius qjiarumcumque crcatu-
rarum sint proptcr divinam boniiatem, non quidem
causandam, neque augendam (1), scd suo modo
aciiuirendam, pariicipando siquidem (2) aliqiiam
similitudinem ejus. Divinae auicm bonilalis simili-
ludinem res crealae per suas operaliones diversimode
consequuniur, sicut et diversimode secundum suum
esse ipsam repraesentant: unumquodque enim opera-
lur secundum qiiod est. Quia igitiir omnibus crcaluris
communc est ut divinam boniiatem repraescnlent
inquantum suni; ita omnibus commune esl ut per
operationes suas consequanlur divinam similiiudi-
ncm in conservatione sui esse el commiinioaiio-
ne sui esse ad altcrum. Unaqiiaeque enim crea-
lura in sua operaiione primo quidem se in es-
se perfecto secundum quod esl possibile, con-
servare niiitur, in quo suo modo lendit in si-
militudinem divitiae perpeluitatis; secundo vero
per suam operationem unaquaeque creatiira siium
esse perfeclum alteri communicare conatur se-
cundum suum modum; ei pcr hoc Ccndit in si-
militudinem divinae causalilatis. Sed creatura ra-
lionalis per siiaui opcrationem tendit in divinam
similitudinem singulari quodam modo prae celeris,
sicut ci prae ceieris crcaturis nobilius esse Iia-
bet: esse enim crcaturarum ceierarum, cum sil
per maieriam constriclum, esl finitum, ut infi-
nitatem non liabeat nec actu nec poteuiia. 0-
mnis vero natura rationalis infinitatem babei vel

( J) il/. a{jcn(l;im.
(2) An scilicfl?

actu vel potentia, secundum quod imellectus con-
linet in se intelligibilia. In nobis igiiur iniellectua-
lis natura in suo primo esse considernta esl in
potenlia ad siia iiiielligibilia, quae cum sini infi-
nita, infiniiaiem quamdam habent in poieniia. Un-
de intellectus est species specierum; quia non ha-
bcl laniuin speciein deterniinatam ad unuin, ul
lopis; sed spcciein oainium specierum capacem.
Natiira vero inlcllc tualis in iJeo infiniia est in
actit, utpote in se praehabens totius eniis perfe-
ctionem, ut supra osiensum esl. Creaturae vero
aliae intellecluales medio modo se habeni inter
poienliam et actum. Tendit igilur intelleciualis crea-
tura per suam operalionem in divinam similitudi-
nem, non in boc solum quod se in esse conscrvet,
vel suum esse quodammodo communicando niulii-
plicci; sed ui in se habcat actu quod per naluram
in potenlia habei. Iist igitur finis inicllectualis crea-
turae, quem per suam operationem conseqiiiiur,
ut iniellectiis ejus tolalitcr efficiatur in actu secun-
dum omnia iniclligibilia quae in polentia Iiabei:
secundim boc enim maxime Deo similis erit.

CAPUT CIV.

De duplici potentia, cui in rehvs respondct du-
plcx inielleclm: el quis sit finis intcllectualis
crealurae.

Fst aiitem aliquid in potentia dupliciter: uno
modo naturaliter, respeciu eorum scilicei quae per
agens naturale possunt reduci in actum; alio mo-
do respectu eorum quae reduei non possunt in
actum per agens naturale, sed per aliquod aliud
agens; qiiod quidem in rebus corporalibus apparet.
Quod cnim ex puero fiai vir, esi in poteniia na-
lurali, vel qiiod ex semine fiai animal; sed quod
e\ ligno fiat scamnum, vel ex caeco fial videns, non
est in poieniia naiurali. Sic auiein et circa inlel-
lectu!» nosinim aceidit. Est enim intellectus no-
sier in poientia naiurali respeelu quorunidam in-
telligihiliuui, quao scilicet rediici possunt iii actiun
pcr iniclle^num ageniem, qiii est principium inna-
tum nobis, ui per ipsum efficiamur intelligenies
in act'j. Est auiem impossibile nos uliimum finem
consequi per hoc quod iniellecius nosier sic redu-
eaiur in acium: nam virius intcllecus asjeniis esf,
ut phantasmata, quae sunt intelligibilia in potentia,
faciat intclligibilia in aciu, ut ex superioribiis pa-
let. Phantasmata aulem siinl acccpta per sensum.
Per intcllecium igitur ageniem iniellectus nosler
in actum reducitur respectu hor im inielligibilium
lantum in qiioriim noiitiam per sensibilia possu-
mus dcveiiire. impossibile cst aiitem iii lali cogni-
tioiie uliimum hominis finem consistere. Nam ul-
timo fiiie adepto, desideriuni naturale quiescil. Qtian-
lumcumque autem aliquis proficiat inielligendo se-
cundum praedicium moduin cogniiionis qiio a sensu
scieniiain pcrcipimus, adhuc remanct naiurale de-
sideriiim ad alia cognoscenda: multa enim sunt ad
qiiae sensiis perlingere non poiesl, de qiiibus per
seiisibilia non nisi modicam noiitiam accipere pos-
sinnu.>, ut forte sciamus de eis quod sini, non
auiem quid sini, eo quod siibsiantiarum iniuiaieria-
lium quiddiiates alterius generis suni a quiddiiaii-
bus rerum sensibilium, ei eas qiiasi improportio-
nabiliicr trnnsccndcntes. Circa ea etiam qitae .suh
scnsum caduni, mulia sunt quorum raiionem co-

COMP. THEOL AD FR. REGINALDUM

gnoseere per cerliludincm non possumus; sed qiio-
runidam quidem nullo modo, quorumdam vero dc-
biliier. Unde seujper remai)et naUirale desiderium
respeclu perfeciioris cogniiionis. In^possibile esi
aulem nalurale desideriunj esse vanum. Consequi-
mur igilur uliunum finem in hoc quod inlellecins
nosier fial in aclu, aliquo sublimiori agentcquain sit
agens nobis connaliM"ale, quod quiescere facial deside*
rium quod nobis inesl naturaliler ad sciendum. Tale
estautem in nobis soiendi desiderium, ut cogno-
scenies elTcctum, desideremus cognoscere causam; et
in quacuuique re coguitis quibuscumque ejus circum-
slantiis, non quiescil nostrum (lesideriinn, quous-
que ejus essemiam cognoscamus Non igitur natu-
rale desiderium sciendi poiesi quieiari in nobis,
quousque primam causam cognoscamus, non quo-
cunique modo, sed per ejus essentiam. Prima mi~
tem cansa Deus esi, ut ex superioribus palet. Est
jgitur finis uliimus inlcllectualis creaiurae, Deum
per esscnfiam videre.

CaPUT CV.

Quomodo finis uUimus inlflleclualis crcaturae
csl Deuin per esscntiam viderc, cl quomodo
hoc possit.

Hoc autem quomodo possibile sil, oonsideran-

dum est. Manifestum esi autem quod cum inielle-

clus noster nihil cognoscat nisi pcr aliquam speciem

ejus, impossibile est qiiod per speciem rei unius

cognoscat essentiam alierius; et quanio magis spe-

cies per quam cognoscil intellecUis, plus dislai a

re cognita, tanlo intellectus nosier imperfectiorem

eogiiitionem liabet de essentia rei illius; ut puia,

si cognosceret bovem per speciem asini, cognosee-

ret cjus esseniiam imperfecle, scilicei quanium ad

genus tantum; magi? autem imperfecie si cogno-

sceret per lapidern, quia cognosceret per genus

magis remoiiim; si autem cognosceret per speciem

alicujus rei quae nulli bovi communicaret in ge-

nere, nullo modo essentiam bovis cognosceret. Ma-

nifesium est autem ex superioribus, quod nullum

crealum communicat cum Deo in genere. Per quam-

cumque igitur speciem crealam non solum sensi-

bilem, sed inielligibilem, Deus cognosci per essen-

liam non potest. Ad hoc igiiur quod ipse Dcus

per esseniiam cognoscaiur, oporiet quod ipse Deus

fiat forma intellectus ipsum cognosceniis, et con-

jungatur ei non ad unam naturam consliiuendam,

sed sicut species inlelligibilis inielligenti. Ipse enim

sicul est suum esse, ita esl sua veriias, quae est

ibrma inielleclus. Necosse est aulem quod omne

quod conse(jiiitur aliquam formam, consequatur dt-

sposiiionem aliquam ad formam illam. Intellectus

autem nosler non est ex ipsa sua natura in ulii-

ina disposiiione existens respeciu formae illius quae

est veritas, quia sic a principio ipsam assequeretur.

Oportet igilur quod cum eam consequitiir, aliqua

dispositione de novo addita elevetur, quam dici-

mus gloriae lumen: quo quidem intelleclus noster

a Deo perficitur, qui solus secundum suam natu-

ram hanc propriam formam habet: sicut nec di-

spositio caloris ad formam ignis potest esse nisi

ab igne: ei de hoc lumine in Psalm. 55, 10, di-

citur: • In lumin^ luo videbimus lumen. »

CAPUT CVf.

Quomodo naturale desidcrium quiescit ex divi-
na visione per essentiam, in qua bealiludo
consistit.

Hoc autem fine adepto, necesse est naiurale
desiderium quietari: quia essentia divina, quae mo-
do praedico conjungetur intellcctui Deum viden-
tis, esl sufficiens principium omnia cognoscendi, et
fons totius bonitatis, ut nihil restare possit ad de-
sidcrandum. El hic eliam est perfectissimus modus
divinam similitudinem consequendi, ut scilicet i-
psum cognoscamus eo modo qiio se ipse cogno-
scil, scilicet per esseniiam suam; licet non com-
prehendamus ipsum sicut ipse se comprehendit:
non quod aliquam partem ejus ignoremus, cum
partem non habeal; sed quia non iia perfecie ipsum
cognoscemus sicut cognoscibilis est; cum virtus in-
telleclus nostri in inielligendo non possit adaequari
veritali ipsiiis secundiim quam cognoscibilis est,
cum ejus clariias seu veritas sit infinila, inlelleclus
autem nosler finitus. Intellectus autem ejus infi-
nitus est , sicui et veritas ejus ; et ideo ipse
lantum se cognoscit quantum cognoscibilis est .
Sicut conclusionem demonsirabilem ille compre-
hendit qui eam per demonstraiionem cognoscit, non
aiitem qui cognoscit eam imperfecliori modo, sci'
licet per ralionem probabilem. Et quia ullimum
finem hominis dicimus beatitudinoin; in hoc consislil
hominis felicitas, sive bealitudo, quod Deum videat
per essentia:n; licet in perfeciione beaiitudinis mul-
tum distet a Deo; cum hanc bealitudinein Deus
per suam naluram habeat, hooio vero eam conse-
quatur per divini luminis parlicipationem, ul supra
diclum est.

CAPUT CVII.

Quod rnotus in Denm ad beatiiudmem come-
quendam assimilatur motui naturali; el quod
beatitudo csl in actu intellectus.

Considerandurn esi autem, quod cum procedere
de potentia in actum vel sii motus, vel sii simile
motui; circa processum hujus beaiitudinis conse-
quendum similiter se habei sicut in motu vel in
mutaiione naiurali. In molu enim nalurali primo
qiiidem consideratur aliqua proprielas per quam
proportionatur vel inclinatiir mobile ad lalem finem,
sicut gravitas in terra ad hoc quod feraiur deorsum:
non enim movereiur aliquid naiuraliier ad certum
finem, nisi haberei proporiionem ad illum. Secundo
autem consideratur ipse motus ad finem. Tertio
autem ipsa forma vel locus. Qiiano autem quies
in forma vel in loco. Sic igilur in intellectuali
motu ad finem, primuin quidem esi amor inclinans
in finein; secund«im autem esi desiderium, quod
esi quasi moUis in finem, et operationes ex lali
desiderio prevenientes; teriium aulem est ipsa forma.
quam inlellectus conseqiiitur; quartum auiem est
delectatio consequens. quae nihil esl aliud quam
quietalio voluntalis in fine adepio. Sicut igitur (1)
naiuralis generationis finis, esl forma et motus
localis locus, non aulem quies in forma vel loco;
sed hoc est consequcns finem; et multo minus mo-

{{) Al. sic igitur.

oruscLi

liis esi finis, vel proporlio ad finem: iia nllimus
finis crealurae intelleclualis est vidcre Deum, non
autem deleclari in ipso; sed hoc esl couiilans fitieiri,
et quasi perficiens ipsum; et mullo minus deside-
riuin vel amor possunt esse ultimus finis, cuni
eliam hoc ante fincui habeatur.

CAPUT CVIII.

De errore poneniium felicilalem in crealuris.

Manifcslum esl ergo quod feliciias falso a qui-
busdam quaeritiir, in quibuscumque praoter Deiim
(luiieralur^ sive in volupiatibiis corporalibus, qiiae
sunl et brutis communes; sive in divitiis, qiiae ad
conservaiionern liabeniium proprie ordinantur, quae
csl communis linis omnis entis creali; sive in po-
lestalibiis, quae ordinaniur ad communicandam
perfectionem suam aliis, quod eliam diximus om-
nibus esse commune; sive in honoribus vel fama,
(juae alicui debeniur seciindiim qiiod finem jum
Jiabei, vel ad finem bene disposiius esi; sed nec in
cognilione quacunique rerum eiiam supra hominem
existentiiim; curu in sola divina cognilione deside-
rium hominis quieielur.

CAPUT CIX.

Quod solus Deus rst honus per essentiam,
crcalurae rero pcr parlicipatiouem.

Ex praemissis igilur apparet quod diversimode
se habent ad boniiaiem Deus et creaiiirae, seciin-
dum duplicem niodum bonitatis qiiae in crealuris
potest considerari. Cum enim bonum habeai ratio-
nem perfectionis et finis, secundum duplicem per-
fectionem el finem creaiurae aitenditur duplex ejus
boniius. Aitendiiiir enim quaedam creaiurae perfe-
ctio seciindum quod in sua natura persistit; el haec
esi (inis generationis aut faciionis ipsius. Alia vero
perfectio ipsius atienditur, quam consequitiir per
suiim motiim vel operationem; ei haec esi finis
motus vel operalionis ipsius. Secundum utramque
vero creatura deficit a bonilaie divina: nam cum
forma el esse rei sit bonum et perfeclio ipsius
secundum quod in sua natura consideraiur, sub-
stantia composiia neque est sua forma neque suum
esse; substantia vero simplcx creaia etsi sit ipsa
forma, non tamen esi suum esse. Deus vero est
siia essentia et suum esse, ul supra osiensum
est. Similiier eiiam omnes crcaliirae conseqiiun-
lur perfeciam boniiatem ex fine extrinseco. Per-
fociio enim boniiaiis consisiit in adopiione finis
nltimi. Finis autem ultimus cujuslibet creaturae
esi extra ipsam, qui esl divina boniias, quaequidem
non ordinaiiir ad ulteriorem finem. Helinquitur
igitur quod Deus modis omnibus est sua bonilas,
et esl cssenlialiter bonus; non auiem creilurae
simplices, tum (1) qiiia non siinl suum esse, tum
quia ordinantur ad aliquid cxtrinsecum sicut ad
iillimum fincm. In subslanfiis vero composilis ma-
nifestum est quod niillo modo sunt sua boniias,
Solus igilur Deus est sua bonitas et essfnlioliier
bonus; alia vero dicuntur bona secundum parlici-
paiionem aliquam ipsius.

(i) Al. dcctl tum.

LM I.

CAPUT CXI

Quod Deus uon potcst suam houiiatem amiltere.

Per hoc autem apparet quod Deus nullo modo
potest deficere a bonilate. Quod enim alicuiessen-
tialiter inest, non polest ei abesse; sicui animal
non potest ab homine removcri. Ncque igiiur Deum
possibile est non esse bonum. Et ui magis proprio
utamiir exemplo; sicul non polesl esse quod homo
non sil homo, iia non polesl esse quod Deus non
sit perfecte bonus.

CAPUT CX.

Quod creafura pos$il deficere a sua bonilale.

In creaturis auiem considerandum esl, qualiter
possit esse bonitaiis defectus. Manifestum estauiem
qiiod diiobus modis aliqua bonitas inscparabiliier
inesl creaturae: uno modo ex hoc quod ipsa boni-
las est de essentia ejus; alio modo ex hoc quod est
delerminata ad unum. Primo ergo modo in sub-
stantiis simplicibus ipsa bonitas, quae esi forma,
inseparabiliier .se habet ad ipsas, cum ipsae essen-
lialiter sinl formae. Secundo aiitem modo bonum
qiiod est esse, amiliere non possuni. Non enim
forina est siciit materia, quae se habet ad esse ei
non esse; sed forma conseqiiitur esse, etsi eiiain
non sit ipsum esse. Unde patet quod substantiae
simplices bonum naliirae in qiia subsistunl amii-
(ere non possunl, sed irnmuiabiliter se habent in
illo. Subsiantiae vero compositae, quia non sunt
suae formae nec siium esse, boniim naturae amis-
sibililer habenl, nisi in illis in quibus potentia ma-
leriae non se babei ad diversas formas, neque ad
esse et non esse, sicut in corporibus caelcsiibus
patet.

CAPUT CXII.

Quomodo defxciunl a honilale secundum
suns operaiiones.

El quia bonilas creaturae non sohim conside-

ratur secundum qiiod in stia natura subsislit, sed

perfeciio bonitalis ipsiiis est in hoc qiiod ordinaiur

ad finem; ad finem autem ordinaiur per suam ope-

rationem: resiai considerare quomodo creaturae de-

ficiani a sua bonitaie secundum siias operationes,

qiiibus ordinanlur ad finem. Ubi priuo considcran-

(lum esi, quotl dc operalionibiis naluralibus idem

esi jiidiciiim siciit et de nalura, quae esi earum

principium: tinde quorum natura defecliim pati non

poicst, nec in operaiionibus eorum natiiralibiis de-

fectiis accidere poiesi; qiiorum aulcm naiura defe-

clum paii potesl, eiiam operaiiones eonim deficere

contingii. Unde in substaniiis incorrupiibilibus,

sive incorporeis sive corporeis , nullus defectus

iiatuialis aclionis contingere potesl: in Angelis enim

semper virius naiuralis manet poiens ad suas ope-

raiiones exercendas: similiier mottis corporum cae-

lesiiiim niinqiiam exorbitare inveniiur. In corpori-

btis vero inferioribus multi defectus naturalium

aclionum coniingunt propier corrupiiones et defe-

cius in naturis corum accidentes. Ex defectii enim

aliciijus natiiralis principii coniingit planiarum ste-

rililas, monsirtiositas in goneralione animalium, el

aliae hujusmodi inordinationes.

COMP. THEOL. AD FR. RF.GINALDUM

CAPUT cxin.

De duptici principio (ictionis,
c( quomodo aui. in quibus polest dcfeclus esse.

Sunt autem quaeclam aciiones quanim princi-
pium non est nalura, sed voluntas; cujus objecmm
esl bonum, et finis quidem priiicipaliter, secundario
auiem quod est ad finem. Sic igiiur se habet o-
peraiio voluntaria ad bonum, sicut se habet na-
Uiralis operatio ad formam per quam res agit. Si-
cul igitur defectus naUiraliiim actionum accidere
non potest in illis quae non patiiiniur defectum
secundum snas formas, sed solum in corruptibilibus,
quoruni forniae deficcre possuni; ita voluniariae
aciiones dcficere possunt in illis in quibus voluntas
potest a fine deficere. Sicubi auiem non potest
voluntas a fine deficere, manifesium est quod ibi
defectus voluntariae actionis esse non poiest. Vo-
luntas auiem deficere non potesl respectu boni quod
est ipsius voleniis natura: quaelibel enim res suo
modo appeiit suum esse perfectum, quod esl bonum
uniuscujusque: respectu boni vero exterioris deficere
poiest bono sibi connaturali contenia. Cujus igilur
voleniis natura est ultimus finis volunialis ipsius,
in hoc defecius voluniariae actionis coniingere non
potesl: hoc auteni solius Dei esl: nam ejus bonitas,
quae esl uitimus finis rerum, esl sua natura. Alio-
rum auiem volentium naiura non esl ultimus finis
voluniaiis eorunr. unde poiest in eis dcfectus vo-
luntariae aciionis contingere per hoc quod voluntas
remanet fixa in proprio bono non tendendo ulterius
in summum bonum, quod est ultimus finis. Fn
omnibus igitur subsiantiis intellectualibus crealis
potpsi defeclus voluniariae aclionis contingere.

CAPUT CXIV.

Quid nomine boni vet mali iiHeUigalur in rebus.

Est igitur hic considerandum: quod sicut nomi-
ne boni inlelligiiur esse perfcctum, ita nomine mali
nihil aliud intelligitur quam privaiio esse perfecti.
{)ma vero privaiio proprie accepta, esi ejus quod
natum est, et quando natum esl, et quomodo naium
est haberi; manifestiim est quod ex hoc aliquid di-
ciiiir maliim quod caret perfectione quam debet
habere: unde honio si visu careai, malum est ei;
non autem maluin est lapidi, quia non esl naius
visum liabere.

CAPUT CXV.

Quod impossbile eat esse aliqnam naluram malum.

Impossibile est autem malum esse aliquam na-
turam. INam omnis naiura vel esl aclus, vel poten-
tia, aut compositum ex uiroquc. Quod autem est
actus, peifeclio est, ei boni obtinet rationem; cum
id quod esl in potentia. appeiat naiuralitor esse
actu: bonuni vero esl quod omnia appotuni. Unde
et composiium ex aciu et potenlia, inquantum par-
ticipat actum, pariicipat bonitatem; potentia autem
inquaniiim ordinatur ad aciuni, bonitatem habet:
cujus signum est quod quan^o potcntia est rapacior
actiis et perfeciionis, lanio magis commendalur.
Relinqiiiiur igitur quod nuUa naiura secundum se
sit nialum.

Item. Unumquodque secundum hoc compleiur
quod fit in actu, nam actus est perfectio rei. ISuI-
lum autem -oppositorum completur per admixlio-
nem alierius, sed magis desstruitur vel minuitur;
el sic neque malum compleiur per pariicipationem
boni. Oninis auiem naiura coiiipletur per hoc quod
habet esse in a<iu: et sic cum esse, bonum sit ab
omnibus appeiibile, oinnis natura completur per
parlicipationem boni. NuIIa igiiur natura est malum.

Adhuc. Quaelibet natura appelii conservationem
sui esse, et fugit desiructionem quantum poiesl.
Cum igiiur boniim sit quod omnia appetunt, ma-
lum vero e conirario quod omnia fugiunt; necesse
est dicere, quod esse unamquamque naturam sit
bonum secundum se, non esse veio maliiiu. Esse
auiem malum non est bonum; sed magis non esse
mahim sub boni comprehendiiur raiione. Mulla
isiiiur natura esl malum.

CAPUT CXVL

Qi<aliler bonwn et malum sunt differenliae entis,
et coniraria, el gemra conlrarioium.

Considerandum igitur restat quomodo bonmn
ei malnm dicaniur coniraria, et conirariorum ge-
nera, et differeniiae aliqias species, scilicei habitus
morales, consiituenies. Conirariorum enim utruui-
que e.st aliqua natura. Non ens enim non poiesi
esse neque genus neque differentia, cum genus
praedicetur de re in eo « quod quid, » differentia
vero in eo « quod qt ale quid. »

Sciendum est igitur, quod sicut naturalia conse-
quuntur speciem a forma, ila moralia a fine, qiii est
voliiniaiis objectum, a quo omnia moralia dependeni.
Sicut auiem in naturalibus uni formaeadjungitur pri-
valio allerius, puta forinae ignis privalio tormaeaeris;
ila in moralibus uni fini adjungitur privalio finis al-
terius. Cum igitur privatio perfcciionis debiiae sil
mahim in naluralibus; formam accipere cui adjun-
giiur privatio formae debitae, maluin esl, non pro-
pter formam, sed propter privationein ei adjunciam;
siciit igniri malum est ligno: et in inoralibus etiam
inhaerere fini cui adjungitur privntio finis debiii,
malum est, non propter finem, scd proptcr priva-
tionem adjunclam; el sic duae aciiones morales,
qiinc ad conirarios fines ordinaiiliir, secundum bo-
nim! et malum differunt; et per consequens con-
trarii hnbiius differunt bono ei malo quasi diffc-
rentiis existeniibiis, et conirarietatern ad invicem
habenlibiis, non propier privaiionem ex qua dicitur
maliim, sed propter finem cui privalio adinngitiir.

Per liiinc eiiam modiim quidam intelliguni ah
Aristoiele dictiim, quod bonum et malum sunt
gcnera contrariorum, scilicet moralium. Scd si re-
cie aitemlatiir, bonum et malum in genere mora-
lium magis sunt differentiae quam species. Unde
melius videtur dicendum, quod bonuin et mahim
diciintiir gencra secunduni posiiionem Pythagorae,
qiii omnia reduxit ad bonum et malum siciit ad
prima genera: qiiae quidciii posiiio habet aliqiiid
veritatis, inquantum omniiim contrariorum unum
cst perfectnm, ei alterum diminuiiim; ui patet in
albo el nigro, dulci et am;iio, ei sic de aliis.
Seniper aiitem quod perfectuiTi est, periinet ad ra-
lionem boni; quod auiem diminulum ad raiionem
mali.

OPLSCILLM [.

CAPLT CXVIL

Quod nihil potest esse essenlialitir tnalutn,
vel summe; scil esl corruplio alicujus bonl.

Ilabito igiiiir quod malum esl privaiio perfe-
clionis debiiae, jam inanifeslum est qnabier malinu
bonuni corrumpit, inquantuin scilicei esl ejus pri-
vatio; siciil el caecilas dicilur corrumpere visum,
quia esi ip:a visus privatio; nec lamcn lotum bo-
num corrumpil: quia supra dictum esi, quod non
solum forma esl boinini, sed eiiam potentia ad
foriiiam: quae quidem potenlia esl subjcctum pri-
vaiionis, sicul ei formae. Lnde oportel quod siib-
jeclum ii-ali sit bonuin, non quideui quod esl op-
positiini malo, sed quod esl potentia atl ipsum. Lx
quo etiam patet qiiod non quodlibet boiniui potest
esse subjecium mali, sed solum bonum quod est
in poteniia nspeciu alicujiis perfeciioiiis qua po-
test privari: unde in bis quae solunt actus sunt,
vel in quibus a potentia separari non polesl, quan-
lum ad lioc non potest esse malum.

ralet eliam ex boc, quod non poteslesse aliquid
quod sii essentialiier Uialum, cum semper oporteat
malum in alio subjecto bono fundari; ac per hoc
nibil potesi esse suinme malum, sicul esi summe
bonuni, quod esi essentialiter bonum.

Secundiim idem eiiam palei quod malum non
polest esse desideraium, nec aliqiiid agere nisi vir-
lute boni adjuncti. Desiderabile enim est perfectio
el finis; principiiiiti autem aciionis est forma. Quia
vero uni perfcctioni vel formae adjungiiiir privatio
alterius perfectionis aui formae; coniingii peracti-
dens quod privatio seu malum dcsideratur, et est
alicujus aciionis piincipium, non inquanium est
iialum, sed piopter bonum adjunctum; sicut mu-
sicus acdificai non inquantum musicus, sed inquan-
tum domificaior.

Lx quo etiam patel quod impossibileesl malum
esse primum principium, eo quod principium per
accidens est posterius eo quod esl per se.

CAPUT CXVIIL

Qiiod malum fundatur in bono sicut in subjecto.

Si quis autem conlra praedicia objicere velit,
(luud boniun non potest esse subjectum mali, et
qtiod unum oppositorum non sit subjeclum alterius,
nec unquam in aliis oppositis invenitur quod sint
simul; considerare debet, quod alia opposiia sunt
alicujus generis deierminati, bonum autem et ma-
lum coinmunia. Nam omne ens, inquantum hujus-
modi, bonum est; ontnis autem privatio, inquantum
talis, esl mala. Unde sicut subjeclum privalionis
oportel esse ens, ita ei bonum; non autem subje-
ctum privaiionis oportet esse album, aut dulcc, aut
videns, quia haec non dicuntur deente inquantum
hiijusniodi; et ideo nigrum non esl in albo, nec
caecitas iii vidente; sed malum csl in bono, sicut
61 caecitas esl in subjccto visus; sed quod subjc-
ctum visus non dicaiur videns, hoc est quia videns
non est commune omni enii.

CAPLT CXIX.

Dc duplici genere mali.

Qnia igilur malum est privalio ei defectus;
defcclus autem, ut ex dictis patei, potesi coiuingere
in re aliqua non solum secundum quod in natura
sua consideraltir, sed eiiam secundum quod per
aciionem ordinaiurad finem: consequens est ui ina-
lum uiroque mododicaiur;scilicetsecundum]defectum
in ipsa re, proul caecitas esl quoddam maltim anima-
lis; et secundu:n defecium in aclione prout claudica-
tio significat actionem cum defeciu. Malum igitur
aclionis ad aliquen» finem ordinatae, ad quen» non
debito modo se habei, peccalum diciiur tam in
voluntariis quam in natuialibus. Pcccat enim nie-
dicus in aciione sua, diim non operatur convenien-
ter ad sanitatem; et naiura etiam peccat in sua
operalione, dum ad debitam dispositioncm et for-
mam rem generata,ri non perducii, sicui cum acci-
dunt monstra in natiira.

CAPLT CXX.

De IripUci gmere actionis, el dc malo culpar.

Ei sciendum, quod aliquando est actio in po-
testale agentis, ut suni omnes voluntariae aciiones.
(Voluniariam autem aclioncm dico, cujtis principiuiu
est in agenie sciente ea in quibus aciio consistit.)
Aliquando vero actioiies non sunt voluniariae: cu-
jusmodi sunt aciioiies violcnlae, quarum principiuui
est exira; et acliones naiurales, vel quae per igno-
rantiam aguniur, qiiia non procedunt a principio cj-
gnitivo. Si igitur in aciionibus non voluniariis ordina-
tis ad finem defectus accidat, peccatum tantum diciiur;
si auiein in voluntariis, dicitur non solum pecca-
tuin, sed culpa; eo quod agens volunlarium, cum
sit dominus suae aciionis, viiuperio dignus esl et
poena. Si quac vero aciioncs sunt mixtae, habentes
scilicct aliquid de voluntario ct aliquid de invo-
luntario, tanto ibi minoratur culpa, quanio plus
de involuntario admiseelur Quia vero natiira-
lis aciio naturam rei consequitur, manifestum esi
quod in rebus incorruptibilibus, quarum naiura
transmuiari non polcst, naturHlis aciionis pecca-
tum accidere non potes'. Yolunias autem intelleciua-
lis creaturae defectum pati potest in voluntaria a-
ciione, ul supra osiensum est. Unde relinquiiur
qiiod licet carere malo nalurae onmibus incorru-
piibilihus sit eommiine, carere tamen ex necessita-
le suae naturae malo culpae, cujiis sola rationalis
natura esi capa\, solius t)ei proprium inveniiur.

CAPUT CXXL

Quod uiiquod malum habet ratiouem poenac,
ei non culpae.

Sicul autem defectus aciionis voluniariae con-
stituil raiionem peccaii ei culpae, iia defcclus cu-
juslibet boni pro culpa illalus conira volunlateiii
ejus cui infertur, pocnae obiinet raiionem. Poena
enim infertur ut medicina culpae, et ut ordinativa
ejus. Ui medicina quidem, inquantum homo pro-
pter poenam reirahimr a culpa dum ne patiaiiir
quod est suae conlrariiim vobintati, dimitiit agere
inordinatain actionem, quac suae foret placita \o-

COMP. THEOL. AD FR. REGINaLDUM

luniaii. Esl etiam ordinativa ipsius, quia per cul-
pam honio iransgredilur njeias ordinis naluralis,
plus suae voluniali iribuens qnam oportei. Unde
ad ordinem jusiiiiae (it reduciio per poenam, per
quam subtrahilur aliquid volunlaii. Unde paiet
quod conveniens potna pro culpa non redditur,
nisi plus contrarietur volunlali poena quam placeal
culpa.

CAPUT CXXII.

Quod non eodem modo omnis poena conlrariatur

voluntati.

Non eodem aulem modo omnis poena esi con-
tra volunialem. Quaedam enim poena est conlra
id quod homo aclu vult; et haec poena maxime
senliiur. Quaedam vero ncn contrariatur voluniati
in actu, scd in habilu; sicut cum aliquis privatur
re aliqua, puia filio, vel possessionc, eoignorante.
Unde per hoc non agitur aclu aliquid contra ejus
voluntatem; esset autcm contrarium voluntaii, si
sciret. Quandoque vero poena contrariaiur volunia-
ti secundum naturam ipsius potentiae. Voluntas e-
nim naturaliter ordinatur ad bonum. Unde si ali-
quis privatur viriute, quandoqiie quidem non esl
conira actualem voluntalem ejus, quia virtutecn for-
te contemnii, ncque contra habitualem, quia forte
est dispositus seciindum habiium ad volcndum con-
Iraria virtuti; esl tamen conira naiuralem rectilu-
dinom volunlaiis, qua homo naturalitciappetit vir-
tutem. Ex quo eliam patel quod gradus poenarum
dupliciler mensurari possunt: uno modo secundum
quaniiialem boni quod per poenam privatur; alio
modo secundum quod magis vel minus estconlra-
rium voluntaii: est enim magis contrarium volun-
tali majori bono privari quam privari minori.

CAPUT CXXIH.

Quod omnia reguntur divina providenlia.

Ex praedictis autem manifeslum esse polest
quod omnia divina provideniia gubernantur. Quae-
comque enim ordinantur ad finem alicujus agentis,
ab illo agente diriguntur in finem; sicut omnes
qui siuiu in exercitu, ordinantur ad finem ducis,
qui esi vicioria, et ab eo diriguntur in finem. Su-
pra autem ostensum est quod omnia suis aclibus
lendunt in finem divinae bonitalis. Ab ipso igitur
Deo, cujiis hic finis proprius est, omnia diriguntur
in finem. Hoc autem est providentia alicnjus regi
et gubernari. Omnia igitur divina providcniia re-
guntur.

Adhuc. Ea quae deficcre pcssunt, e' non sem-
pcr eodem modo se habent, ordinari inveniuntur
ab his quae semper eodem modo se habcnt; sicut
omnes moius corporum inferiorum, qui dcfeciibi-
les sunt, ordinem habcni secundum invariabilem
motus caelesiis coiporis. Omnes vero creaiurae mii-
labiles et defeciibilcs sunt: nam in creaturis intel-
leciualibus, quanium ex eorum iiatura esi, defecius
vohmtariae actionis inveniri potesi; creaturae vero
aliae moturn pnriicipant vel seciinduin generatio-
nem el corrupiionem, vcl secundum locum lan-
tum: solus autem Deus est in qiiem nullus defe-
cius cadcre potesi. Relinquilur igitur quod omnia
a!ia ordinanlur ab ipso.

Ilem. Ea quae sunl per parlicipalionem, redu-
cuntur in id quod esi per esseniiam, sicut in cau-
sam; omnia enim igniia suae igniiionis ignem cau-
sam habcni aliquo modu. Cum igitur solus Deus
per essenliam sii bonus, ceiera vero omnia per
quamdam panicipalionem eompleuientum obiineanl
bonitalis, necesse est quod omnia ad complemen-
lun» boniiatis perducaniur a Deo. Hoc auiem esl
regi et gubernari: secundum hoc enim aliqua gu-
bernaniur vel reguniur, quod in ordine boni sia-
luuntur. Omnia ergo gubernaniur el reguniur
a Deo.

CAPUT CXXIV.

Quod Dens per superiores crcaluras regil
inferiores.

Secundum hoc autem apparet quod inferiores
creaturae a Deo per superiores reguniur. Secun-
dum hoc enim aliquae creaiurae superiores dicun-
tur quod in bonilate perfcciiores exisiuni. Ordinem
autem boni creaiurae consequuntur a Deo inijuan-
lum reguniur ab ipso. Sic igilur superiores crea-
turae plus participant de ordine gubernaiionis di-
vinae quam inferiores. Quod auiem magis partici-
pat quamcumque perfectionem, comparatur ad id
quod minus ipsam pariicipal, sicut actus ad poien-
tiam, et agens ad paiiens. Superiores igitur crea-
lurae comparantur ad inferiores in ordine divinae
provideniiae sicut agens ad paiiens, Per superiores
igitur creaturae inferiores gubernantur.

Item. Ad divinam bonitaiem periinet quod suam
similitudinem communicet crealuris: sic enim pro
pter suam boniiatem Deus omnia dicitur fecisse,
ut ex supradiciis patet. Ad perfeciionem auiem di-
vinae bonitati perlinel et qiiod in se bonus sii, ei
quod alia ad bonilatem reducal. Utrumque igiiur
creaturae communicat: et quod in se bona sit, et
quod una alinm ad bonuin inducat. Sic igitur per
quasdam creaturas, alias ad bonum inducil. Has
autem oport(!t esse superiores creaturas: nam quod
parlicipal ab aliquo agente similiiudinem formae
el actionis, perfeclius est eo quod participat simi-
litudinem formae, et non actionis; sicut luna per-
feciius recipit lumen a sole, quae non solum lit
liicida, sed etiam illuminat, quam corpora opaca,
quae illuniinantur tanlum, ei non illuminant. Deus
igiiur per creaiuras superiores inferiorcs gubernat.

Adhuc. Bonuin mullorura melius est quam bo-
num unius tanium, et per consequens est magis
divinae bonitaiis repraeseniativum, quaeestbonum
toiius universi. Si autem creatura superior, quae
abundantiorcin bonitatem a Deo pariicipai, non eo-
operaretur ad bonum inferiorum creaturarum, illa
abiindantia bonitatis essel unius tantum; per hoc
autem fil communis multorum quod ad bonum
muliorum cooperatur. Perlinet igitur hoc ad divi-
nam bonitDiem ut Deus per superiores crealuras
inferiores rcgat.

CAPUT CXXV.

Quod inffiriores siibslantlae intellecluales reguntur
per snperiores.

Quia igitiir inicllecluales creaturae ceteris crea-
luris sunl superioies, ui e\ praeniissis patel, manifcs-

lum esl quod percrealuras intellecluales omnes aliae
creaiurae gubernanUir a Deo. Itern, cum inler ipsas
trcaturas inlelleclualcs quaedaiu aliis sint supcriore.'',
per superiorcs inferiores reguntur a Dco. Unde (it
ul homines, qui infimum locum secundum nalurae
ordinem in substantiis inlellectualibus tcnent, gu-
bernantur per supcriores spiriius, qui ex eo quod
divina hominibus nuntiont, Angeli vocantur, idesl
nunlii. Ipsorum etiam Angelorum inleriores pcr
suporiorcs rcguutur, secundum qiiod in ipsis di-
versae hierarchiae, idesl sacri principatus, ci in sin-
gulis hicrarchiis diversi ordines disiinguuntur.

CAPUT CXXVI.

De gradu el ordiue Angelorum.

Et quia omnis substaniiae intellectualis operaiio,

inquaniun» hujusmodi, ab intelleciu procedii, opor-

lei quod secundum diversum inlclligentiae modum

divcrsitas operaiionis ei praelaiionis et ordinis in

subsiantiis inlcllectualibus inveniatur. Intellectus

auiem quanto est sublimior seu dignior, tanio

magis in aliiori et universaliori causa rationes ef-

lcciuuui considcrare potest. Supcrins etiam dictuni

est, quod superior inlcllectus spccies intelligibilcs

universaliores habei. Primus igitur intclligendi mo-

dus substantiis intellectualibus convenicns est, ul

in ipsa priina causa, scilicet Deo, effcctuum raiio-

nes participcni, et per conseqnens siiorum opcruni,

cuu) per eas Deus inferiores elTectus dispensni: el

hoc esi proprium priniae hierarchiae, quae in tres

ordines dividiiur secundum tria quae in qualiber

opcraiiva arte consideranlur: qiiorum primum est

iinis, ex quo rationes operum sumuniur; secundum

est rationes operum in menie arlificis existenies;

tertium esl applicaiiones operum ad ellectus. Pri-

mi ergo ordinis est in ipso summo bono, proul

esi uliimus finis, rerum de effcclibus edoceri: un-

dft ab ardore amoris « Serapbim » dicuntur, (|uasi

ardeutes vel incendenles: amoris enirn objccium

ost bonum. Sciundi vero ordinis est circclus Dci

in ipsius ralionibus inlelligibilibus contcmplari,proui

sunt in Deo: unde « Cherubim » dicuuttir a plc-

nitudine scientiiie. Terlii vero ordinis est conside-

rare in ipso Deo, quouiodo a creatiiris pariicipeliir

rationibus intclligibilibus ad cffecius applicalis: unde

ab habendo in se Dcum insidcnicm, « Throni »

sunt dicti. Secundus aulem intelliu;endi modus est

raiiones effcctuum prout sunt iu causis luiivcrsalibns

considcrare; et hoc est proprium sccuiidae hierar-

chiae; quae eliam in tres ordines dividiiur sccun-

dum iria quae ad universalcs causas, et maxime

secundum iniellectum agentes perlincnt. Quorum

priiiiuui esi praeordinare quae agenda sunt: unde

in arlificibus supremaearles praecepiivae siinl, quae

architectonicae vocaniur: et ex hoc primus ordo

hierarchiac hujus dicuniur « Dominaiiones: » do-

niini cnim est praecipere et pracordinare. Sccun-

dum vcro quod in causis universalibus invcnitur,

esl aliquid primo movens ad opus quasi principa-

tum executionis habens; el ex hoc secundus ordo

hujus hierarchiae « Prinoipaius » vocatiir, sccun-

dum Grcgorium, vel « Viitutes » secundum Dio-

nysium, ut virlutes intclligantur ex eo quod priruo

operari maxime est virtuosum. Terliuin autem

quod in causis univcrsalibus invenilur, cst aliquid

impediuicnta cxecutionis removens: unde lcrlius or-

OPUSCULUM I. 33

do hujus hicrarchiae est « Poteslatum, » quarum
ofliciuui est omne quod possit obviare executioni
divini impcrii, coercere; unde et tlaemones arcere
dicuntur. Teriius vero modus iniclligendi esi ra-
liones encciuurn in ipsis enectibus considcrare; et
hoc est proprium lertiae liierarchiae, quae imme-
diate nobis praeficitur, qui ex eirectibus cognitio-
neiii de ipsis elfcciibus accipimus: et haec eiiam
ires ordines habct. Quoriim infimus « Angeli »
dicuntiir, ex eo quod hominibus nuntianl ea quae
ad eorum gubernationem pertinent; unde et lio-
niinuin custodes dicuntur. Supra liunc aiitem est
ordo « Arcliangclorum, ■ per qiiem hominibus ea
quae sunt siipra raiionem, nuntiantur, sicul my-
slcria fidei. Supremus autem hujus hierarchiae or-
do secundum Grcgorium « Virtutes » dicuntur, ex
eo quod ea qiiae sunt supra naturam, operantiir,
in argiiineutum eorum quae nobis supra ralioncn
nuntiantur; unde ad virtuies periinere dicilur mi-
racula facere. Secundum Dionysium vero supremus
ordo liujus liierarchiae, • Priucipatus » dicitur, ut
1'rincipes inielligamus qui singulis geniibus prae-
sunt, Angelos qui singiilis hominibus, Arcliangelos
qui singiilaribus hominibus ea quae sunt ad commu-
nern salulcm perlineniia denuniiani. Ei quia infe-
rior poientia in virtute superioris agit, inferior
ordo ca quae sunt superioris, excrcet, inquantum
agit ejiis viriuie; superiores vero ea quae suni in-
fcriorum propria, excellentius habent. Unde omnia
sunl in eis quodammodo communia: tamen pro-
pria nofhina sortiuntiir ex his quae unicuique se-
cundiim se conveniunt. Infimus autem ordo com-
mune nomen sibi reiinuil quasi in viriute omnium
agens. Et quia superioris est in inferiorem agere;
actio vero intslleclualis esi insiruere vel doccre;
superiores Angeli, inquantum inferiores instruunt,
dicuntur eos purgare, illuminare, et perficere. Pur-
gare quidein, inqnanfum nescieniiam removent; il-
lumiuare vero, inquauium siio lumine infcriorum
intellectiis confortaiit ad aliquid allins cajiiendnm;
perficere vero, inquantum eos ad superioris scien-
tiae pcrfcciionem perducunt. Nam haec tria ad a<-
sumpiioncm scieniiae periinent, ut Dionysius dicit.
INec lamen per hoc removetiir quin omnes Angeli,
etiam infimi, divinam essentiam videant Licet e-
ni!n unusquisque beaiorum spirituum Deum per
essculiam videat, unus lamen alio pcrfectius eum
videt; ui ex superioribus potest paiere. Quanto au-
lem aliqiia causa perfcctius cognoscitur, tanto plu-
res enectus ejus cognoscuniur in ea. De efTectibus
igiiur diviiiis quos superiorcs Angeli cognoscunl in
Deo prae aliis, inferiorcs instruuni; noii antem de
essentia divina, quain immediate vident omnes.

Th. Opera omiua. V. IC.

C.VPUT CXXVM.

Quod prr supenora rorpora, inferiora, non anlem
inlellevhis hiima^nis, disponnntur.

Sicut igiliir intcllectualium substantiarum una
per aliam diviniius gubcrnatiir, inferior scilicet per
superiorem; ila etiam inferiora corpora per supe-
riora divinitus disponuntiir: unde omnis motnsin-
fcriorum a moiibus corporum caclesiium causatur,
el ex virtuie caelestium eorporum haec infcriora
formas et species consequnntur, sicut et rationes
rcrum intelligibiles ad infcriorcs spiriius pcr supe-
riores dcvcniunt. Cum autem intcllectualis sub-

,)4

COMP. TllEOL. AD FR. REGINALDUM

sianiia in ordine remm omnibus eorporibus prae-
feratur, non es« convenicns secimtluin pr;ieclictum
provideniiae ordinem ul per abquam corporalem
substantiain intcllectualis quaecunique subslaniia re-
gatur a Deo. Cum igitur anima buinana sii iniel-
lectualis substantia, impossibile est, secundinn quod
est intelligens et volens, ui secundum motus cor-
porum caelestium disponatur. Neque igiiur in in-
tellectum bumanum neque in voluntatem corpora
caelestia directe agere possunt vel imprimere.

Iiem. Nullum corpus agit nisi permoium. Omne
igitur quod ab aliquo corpore patilur, movetur ab
eo. Animam autem bumanam secundum intellecti-
vam pariem, in qua est volunias, impossibile est
motu corporali moveri, cum intellecius non sit
actus alicujus organi corporalis. luipossibile igitur
est quod anima bumana secumlum intellecium aut
voluntaiem a corporibus eaelesiibus aliquid pa-
tiatur.

Adbuc. Ea quae ex impres^ione corporum cae-
ieslium in istis inferioribus proveniunt; naiuralia
sunt. Si igitur operaiiones iniellectus et voluntatis
ex impressione caelestium provenireni, ex naturaJi
instinctu procederent; et sic bomo non difTerret in
suis actibus ab aliis animalibus, quae naiurali in-
slinctu moventur ad suas actiones; ei periret libe-
rum arbitrium et consilium et eleclio, et omnia
hujusmodi quae bomo prae ceteris animalibus
babet.

CAPUT CXXVIII.

Qnomodo inlellectus humaniis perficilur median-
tlbus potenfiis sensiiivis, el sic indirecte sub-
ditur corporlbus caelestibus.

Est autem considerandum, quod intellecius hu-
manus a potentiis sensitivis accipit suaecognitinnis
originem: unde perturbala pbantastica et imagina-
tiva vel memorativa parte animae, perturbaiur co-
gnitio intellectus: et praediciis poteniiis bene se
babentibus, convenientior fit accepiio inlellecius. Si-
militer etiam immutatio appeiitus sensiiivi aliquid
operatur ad mulationem vohmtatis, quae est appe-
titus rationis, ex ea parie qua bonum apprehensum
est objectum voluntatis. Ex eo enim quod diversi-
mode dispositi sumus secundum concupiscentiam,
iram et timorem, et alias passiones, diversimode
nobis aliquid bomnn vel malum videtur. Omnes
autem potentiae sensitivae partis, sive sint appre-
hensivae, seu appetitivae, quarumdam corporalium
parlium actus sunt; quibus immutatis, necesse esl
per accidens ipsas quoque potentias immulari. Qtiia
igiiur immutaiio inferiorum corporum subjacet
motui caeli, eidem etiam motui polentiarum sensi-
tivarum operationes, licet per accidens, subduntur;
et sic indirecie moius caelestis aliquid operalurad
actum intellectus et voluntaiis humanae, inquan-
tum scilicet per passiones volunias ad aliquid in-
clinatur. bed quia voluntas passionibus non subdi-
tur ut earum impetum ex necessitate sequatur, sed
magis in poiestate sua habet reprimere passiones
per judicium rationis; consequens est ul nec etiani
impressionibus corporum caelestium voluntas hu-
maua subdaiur; sed liberum judicium babet eas
sequi et resistere, cum videbiiur expedire; quod
tantum sapientium est; sequi vero passiones cor-
porales et inclinationes esl multorum, qui scilicet
sapientia et virlule carent.

CAPUT CXXIX.

Quod solus Deus movet voluntaiem liominis,
non res creata.

Cum auiem omne mutabile et multiforme, in
aliquod primum immobiie ei unum reducatur sieut
in causam; hominis autem intellecius et voluntas
muiabilis et multiformis appareat; necesseest quod
in aliquam superiorem causam immobilem et uni-
formem reducaniur. Et quia non reducuntur sicut
in causam in corpora caelestia, ut osieiisum est,
oportet eas reducere in causas altiores. Aliter au-
tem se habet circa inlellectum et voluniaiem:
nam actus intellectus est secundum quod res in-
lelleclae sunt in intellectu; aclus auiern voluntaiis
atlendiiur secundum incliiiationem voluntaiis ad
res volilas. Inielleclus igitur natus est perfici ab
aliquo exteriori, quod comparatur ad ipsum sicul
ad potentiam: unde bomo ad actum intellectus
adjuvari poiest a quolibet exteriori, quod est magis
perfectum secundum esse intelligibile, non solum
a Deo, sed etiam ab Angelo, et eiiam ab homine
magis instructo: aliter tamen et aliier. Homo enim
adjuvatur ab bomine ad intelligendum per hoc
quod unus eorum alieri proponitintelligibile quod
non considerabat; non autetr. iia quod Iiimen in-
tellectus unius hominis ab altero homine perficia*
tur; quia uirumque lumen naturale est unius spe-
ciei. Sed quia lumen naturale Angeli est secundum
naturam sublimius nalurali liimine bominis, bomo
ab Angelo potest juvari ad intelligendum non so-
lum ex parte objecii quod ei ab Angelo proponi*
tur, sed eiiam ex parie luminis, qiiod per lumen An-
geli confortatur. INon tamen lumcn nalurale bominis
ab Angelo est, cum nalura roiionalis af;imae, quae
per creationem esse accepit, non nisi a Deo insti-
luta sit. Deus autem ad inielligendum hominem
juvat non solum ex parte objecii, quod bomini
proponitur a Deo, vel per additionem luminis; sed
etiam per boc quod lumen naturale hominis, quo
intellectualis est, a Deo est; et per hoc etiam quod
cum ipse sit veritas prima, a qua omnis alia veritas
certitudinem Iiabet, sicut secundae propositiones a
primis in scientiis demonstrativis; nibil intellectiii
certum fieri potesi nisi virtuie divina, sicut nec con-
clusiones fiunl certae in scientiis nisi secundiim vir-
lutem primorum principiorum. Sed cum actus vo*
luntatis sit inclinalio quaedam ab interiori ad ex-
lerius procedens, et comparetur inclinationibus na-
turalibus; sicul inclinaiiones naturales rebus naiu-
ralibus solum insuni a causa suae naturae, iia
actus voluntatis a solo Deo est; qui solus causa
est naturae rationalis voluntatem habentis. Unde
patet quod non est contra arbilrii libertatem, si
Deus voluntaiem hominis movet; sicut non est
contra naturam quod Deus in rebus naiuralibus
operatur; sed tam inclinatio naturalis quam volun-
taria a Deo esl, utraque proveniens secundum
condiiionem rei cujus est: sic enim Deus res movet
secundum quod competit earum naiurae.

Patet igitur ex praediciis quod in corpus hu-
manum et virtules ejus corporeas imprimere pos-
sunt corpora caelestia, sicul et in aliacorpora, non
autem in intelleotum; sed hoc polest creatiira in-
tellectualis: in voluniatem auiem solus Deus im-
priniere polest.

CAPUT CXXX.

Quod Deus omnia giibcrnat, cl quaedam movet
mcdianlibus causis secundis.

Quia vero causae secundae non agunl nisi vir-
luie primae causae, sicut inslrumenia agunt per
direciionem ariis; necesse csi quod omnia alia
agculia, pcr quae Deus oniincm suae guhernalionis
adimpici, virlule ipsius Dei aganl, Agcre igilur
cujuslihcl ipsorum a Deo causalur, sicul et motus
mohilis a motione movcnlis. Movens auiem et mo-
tum oporlet simul csse. Oporlcl igitur quod Deus
cuilibet agcnti udsit inierius quasi in ipso agens,
dum ipsum ad agendum niovet.

Adhuc. Non solum agere agenlium secundorum
causaiur a Deo, sed ipsum eorum esse, sicut in
supcrioribus ostensum est. Non autem sic intclli-
gendum esl quod esse rerum causetur a Deo sicut
esse domus causatur ab aedificatore, quo remoio
adliuc rcmanet esse domus: aedificator enim non
causat csse domus nisi inquanlum movet ad esse
domiis, quae quidem motio est factio domus; unde
dirccie est caiisa fieri ipsius domus, quod quidem
cessat aedificaiore remoto; Dcus auiem est per se
causa directc ipsius csse, quasi esse communicans
omnibus rcbus, sicut sol communiccJt lumen acri,
ei aliis quae ab ipso illimiinaniur. Ei sicut ad con-
servaiionem luminis in aere i'equiriiur perseverans
illuminatio solis, iia adboc quod res conscrventur
in esse, requiritur quod Dcus esse incessanter tri-
buat rebus; et sic omnia non solum inquanlum
essc iricipiunt, sed etiam inquantum in esse con-
scrvanlur, comparantur ad Deum sicut factum ad
faciens. Faciens auiem et factum oportet esse si^
mul, sicut movens et molum. Oporiet igitur Deum
adesse omnibus rebus inquanium esse babent. Esse
aulem est id quod rebus omnibus inlimius adest.
Igiiur oportel Deum in omnibus esse.

Iiem. Quicumque exequitur suae providentiae
ordinem pcr aliquas mcdias causas, nccesse est
(juod effecius illarum mcdiarum causarum cogno-
scat et ordinei; alioquin exlra ordinem suae pro-
videnliae caderenl: et lanlo perfcciior est provi-
dentia gubernantis, quanio ejus cogniiio ei ordi-
naiio magis desccndit ad singularia: quia si aliquid
singularium a cognitione gubcrnaniis subirabitur,
determinaiio ipsius singularis ejus providcntiam
difTugict. Ostensum esl aulcm supra, quod necesse
est omnia divinae providcniiae subdi; et manife-
sium est quod divina providenlia pcrfectissima esf,
quia qnicquid de Deo dicilur, secundum maximum
convenit ci. Oporiel igiiur quod ordinalio provi-
dentiae ipsius se extendal usque ad minimos ef-
fcctus.

CAPUT CXXXI.

Quod Dcns omnia disponil immedlate,
nec diminuit suam sapientiam.

Secundum hoc igiiur patet quod licct rerum
gubernaiio fiat a Deo mcdianiibus causis sccundis.
quanlum pcrtinet ad providcntiae exccutioncm; la-
men ipsa disposiiio seu ordinaiio divinae provi-
dcntiae immcdiate se extcndit ad omnia. Non enim
sic prima el ultirna ordinat ut ullima ct singu-
laria aliis disponenda comniiiiai: hoc cnim apud

0PU6'CLLUM I. 58

homines agitur propler debiliiaiem cogniiionis ipso-
rum, quae non potest simul vacare pluribus: unde
supcriores gubernatores disponunt de magnis et
minima aliis commiitunl disponenda; sed Deus si-
mul multa potcsl cognoscere, ut supra osiensum
est; unde non retrabitur ab ordinatione maximo-
rum per hoc quod dispensat minima.

CAPUT CXXXII.

Rationes quae vidcnlur ostcndere quod Deus non
habct proridenliam de particularibus.

Possct tamen alicui videri quod singularia non
disponanlur a Deo. NuUus enim per suam provi-
dentiam disponit nisi quae cognoscit. Deo autem
cogniiio singularium videri potesl deesse, ex hoc
quod singularia non intelieclu, scd sensu cogno-
scuntur. In Deo autem, qui omnino incorporeus
esi, non potest esse sensitiva, sed solum inielle-
ctiva cognitio. Potest igiiur alicui videri ex hoc
quod singularia a divina provideniia non ordinentur.

Item. Cum singularia sint infinita; infinilorum
auiem non possii esse cogniiio, infinitum enim ui
sic est ignotum: videlur quod singularia divinam
cognitionem et providentiam efTugiant.

Adhuc. Singularium mulia contingenlia sunt,
Horum autem non potesl esse certa scientia. Cum
igitur scientiam Dei oporteat esse ceriissimam ,
videiur quod singularia non cognoscaniur, nee
disponantur a Deo.

Praeterea. Singularia non omnia simul sunt,
quia quibusdam succedentibus alia corrumpuntur.
Eorum aulem quae non sunt, non potest esse
scieniia. Si igitur singularium Deus scientiam ha-
beat, sequitur quod quaedam scire incipiat et de
sinat, ex quo scquiiur eum esse mulabilem. Non
igilur videtur singularium cognitor et disposiior
esse.

CAPUT cxxxiir.

Solutio praediclarum rationum.

Sed haec facile solvunlur, si quis rei veritaiem
consideret. Cum enim Dcus se ipsum perfecte co-
gnoscat, oportet quod cognoscat omne quod in ipso
esi quocumque modo. Cum aulem ab eo (1) sit
omnis essentia et virlus enlis creaii; quod auiem
est ab aliquo, virlute in ipso esi: necesse est quod
se ipsum cognoscens cognoscat cssentiam eniis
creali, et quidquid in eo viriuie esl; et sic (2)
cognoscit omnia singularia quae viriuie sunt in
ipso et in aliis suis causis.

Nec est simile de cognitione iniellcctus divini
et noslri, ut prima raiio proccdebat. Nam intelle-
ctus noster cogniiionem de rebus accipit per spe-
ciesabslractas, quaesunl similitudines formarum, ei
non maieriae (5), nec natcrialium dispositionum,
quae sunt individuationis principia: undc intclle-
clus nosier singularia cognoscere non potest, sed
solum universalia. Intellccius autem divinus cogno-
seit rcs per essentiam suam, in qua sicut in primo
principio virtuie coniinctur non solum forma, sed

(1) Al. nb iiiitio.

(2) A l. etiam sic.

(o) .1/. el nou nialeiia.

5G COMP. TIIEOL. AD

ciiain maieiia; el ideo noii solum universalium,
t-cd eliam singularitini cognitor esl.

Siiiiililer el ani non esl inconvi niciis reum in-
liuila cou;no!>ccre, quauivis intcllectus noster infi-
uila cognoscere non possit. Iiiteliectus enim no-
sler non poiesi siinul actu plura considerare: et
sic si infiniia cognoscerel, considerando ea, opor-
(erei quod numerarel inliniia unum posi unuin,
quod csi contra rationem infiniii; sed virlute ei
polcnlia inioilectus noster inlinita cognoscere po-
lesl, pula omnes species numerordm vel propor-
tionum, inquantum habel suITiciens principium ad
omnia cogiioscenda. Deus auieni mulia siiiiul cc-
gnoscere potesl, ul supra ostcnsum esi; el id per
quod omnia cognoscit, scilicel sua esseniia, sufTi-
ciens est principium omnia cognoscendi iion solnm
quae sunt, sed quae esse possuni. Siciil igitur (1)
inCcIlcctus noster poienlia et virtuie cognoscii in-
finiia, quorum cognuionis principium liabet; ita
Deus omnia infiniia aciu considcrat

Manifestum esl etiam quod Ucei singiilaria cor-
poralia el temporalia non simul sini, lamen simul
eoruni Deus cogniiionem habet: cognoscit euim ea
secundum inodum sui esse, quod est aeiernum ei
sine successione. Sicui igitur maicrialia immaieria-
liter, ei mulla per ununi cognoscit; sic ei quae
non simul suni, uno iniuiiu conspicii: el sic non
oportei quod ejus cogniiioni aliquid addatur vel
siiblrahatur, per hoc quod singularia cognoscit.

Ex quo etiam inanifeslum fil quod de contin-
geniibus certam cogniiionem habet: quia etiam an-
lequam fiaiit;, inluetur ea prout sunt aclu in suo
esse, et non solum prout suni fulura et virtule
in suis causis, sicul nos aliqua futura cognoscere
possumus. Coniingentia auieiu licet proui sunt in
suis causis virtuie fulura exisienlia, non sunt de-
lerminaia ad unum, ut de eis certa coguiiio habe-
ri possit; (amen proul sunt aciu in suo esse, jam
sunt dcterminata ad unum, el potesi de eis certa
haberi cogniiio. ISam Socraicm scdere dum scdet,
per certitudinem visionis cognoscere possumus. Ei
similiier per cenitudinem Deus coguoscit omnia,
quaecumque per tolum discursuin teinporis agun-
tur, in suo aelerno: nain aeterniias sua praesentia-
liler lotum lemporis decuri;um atiingit, ei ultra
transcendit; ut sic consideremus Deum in sua ae-
ternitate fluxum teiuporis cognoscere, sicui qui in
alliiudine speculae constilulus loium Iransilum via-
toruin simul iniuelur.

CAPUT CXXXIV.

Quud Dcus solus coijnoscil singulana fufura
coiiiingenlia.

Manifestum est autem quod hoc modo fuiura
coniingentia cognoscere, prout suni actii in suo
esse, quod esi certitudinem de ipsis habere, solius
Dei proprium est, cui proprie ei vere competii ae-
ternilas: unde futurorum praenuntiaiio cerla poni-
tur esse Divinitatis signum, secundum illud Isaiae
41, 25: « Annunciate quae veniura sunt in fuiu-
« rum; et sciemus quia dii estis vos. » Sed co-
gnoscere fuiura in suis causis eiiain aliis compe-
tere poiesi; sed hacc cogniiio non est certa. scd
conjecturalis magis, nisi circa elTccius q-.ii de ne-

(1) Al. sic igHttf.

FR. REGINALDUM

cessitate ex suis causis sequuniur: etperhuncmo-
dum medifus praenunciat infirmiiaies futuras, ei
nauta tempestates.

CAPUT CXXXV.

Qao^l Deiis omnibus adest per potentiam, es-
senliam et praesintiam, et omnia immediale
disimnit.

Sic igitur nibil impedit quin Deus etiam sin-
guJarium effeciuum cogniiionem habeat, et eos iui-
mediale ordinet per se ipsum; licet per causas ine-
dias exequatur. Sed etiam in ipsa execuiione quo-
dammodo immediate se babet ad omnes elTectus,
inquantum omnes causae mediae agunt in virlute
causae primae, ut qiiodamuiodo ipse in omnibus
agere videalur: ei omnia opera secundarum cau-
sarum ei possuni aiiribui, siciit artifici altribuitur
opus instrumenli: convenienlius enim dicilur quod
faber facit cultellum quam mariellus. Habei etiain
se immediate ad omnes effeclu>, inquanium ipse
esl per se causa essendi, et omnia ab ipso servan-
lur in esse. Ei secundum !ios tres immediaios
modos dicitur Deus in omnibus esse per essentiam,
poleniiam et praeseniiam. Per essentiam quidem,
iniuantum esse cujuslibet esl quaedain panicipatio
divini esse; ei sic essentia divina ctiilibet existenti
adcst, inqiiantum habel esse, sicut causa proprio
cffectui: per potentiam vero, inquaniuin omnia
in virtute ipsius agiint: pcr praeseniiam vero, in-
quanlum ipse immediate omnia ordinat el disponil.

CAPUT CXXXVL

Quod soli Deo convenit miraciUa faccre.

Q lia igitur totus ordo causarum secundarum
et virtus carum est a Deo ; ipse autem non
producit suos effectus per necessiiaiem, sed li-
beram voluntalem, ui supra oslensum esi; mani-
feslum esl quod praeier ordinem causarum secun-
darum agere potesi, sicul quod sanei illos qui se-
cundum operationem naturae sanari non possunt,
vel facial aliqua hujusmodi quae non sunt secun-
dum ordinem naturaiiuni causarum, sunt lamen
secuuduin ordinem divinae providentiae: quia hoc
ipsum quod aliquando a Deo fiat praeter ordinem
naiuralium causarum, a Deo dispositum esl pro-
pler aliquem finem. Cum aulem aliqua hujusmodi
divinitus fiunt praeier ordinem causarum secunda-
rum, lalia facta miracula dictinlur: quia miruni est,
cum effeclus videtur, et causa ignoraiur. Cum igi-
tur Deus sit causa simpliciler nobis occulta; cum
aliquid ab eo fii praeler ordinem causarum secun-
darum nobis noiarum, siniplicilcr miracula dicun-
inr. Si auiem fial aliquid ab aliqiia alia causa oc-
ciilia hiiic vel illi, non est simplicitcr miraculum,
sed quo ad iUum qiii cansam ignorat: undc con-
tingit quod aliquid apparei mirum uni, qiiod non
esl alii inirum, qui causam cognnscit.

Sic auicmpraeter ordinem causarum sccundarum
operari solius Dei esi, qui est hujus ordiuis insti-
iiilor, ei huic ordini non obligatur; alia vero o-
mnia huic ordini subduntur. Unde miracula facere,
solius ^ei est, secimdum illud Psalmisiae ( Psal.
71, 18 ): « Qui facit mirabilia magna solus. »
Cum igilur ab aliqua crcatura miracula ficri vi-

OPUSCULLM L

tlcnlur; vel non sunl vcra nnracuLi, quia fiiiiii per
aliquas virluics naluralium rerum, licet nobis oc-
cullas. sicui esl cle niiraculis dacinonum, quae ma-
gicis arlibus fiunt; vel si sunt vcra miracuia, im-
pclrantur per aliqucm a Deo, ut scilicet lalia
opereiur. Quia igilur liujusmodi miracula soliim
divinitiis nuni, convenicnter in argumenlum fidei
assiimuniiir, quae soli Deo innilitiir. Quod enim
aliquid juolaium ab bomine auctoriiate divina di-
(Mttir , mmquam convenieniius ostcnditur quam
per opera quae solus Deiis facerc potest.

Ilujusmodi autem miractila,(|uamvis praelcrordi-
ncm causarum secnndarnm fiani, tamen non sunl
sinipliiiicr diccnda contra naiuram; qnia lioc ipsum
naiuralis ordo babel iit inreriora actionibus supe-
rionim subdaniur: unde qnac in corporibus infe-
rioribus ex impressione caclestium corporum pro-
veniuni , non (licimlur simpliciler esse conira
naiuram, licct forte sint quandoque coiiira na-
turam particularem hujus vel illiiis rci , siciit
patel de motu aquae in fbixu et rcfliixu nia-
ris, qiii accidil cx liinae actione. Sic igiiur et ea qiiac
in creaiuris accidunt Deo agenle, licei vidcaniur
csse conira particularem ordimjn» caiisarum secun-
(lariiim, suni lamcii sccunluim ordinem univcrsa-
lem naturae. ^ion igilur miracula sunt contra na-
turam

CAPUT CXXXVll.

Qiiod (ticanlnr esse aliqua casualia el furtuita.

Qiiafnvis autem omnia etiam minima divinit'is
dispensentiir, ui ostensum est; nibil lamcn probi-
het aliqua accidere a casu et foriiina. Coniingit
eniin aliquid respectu inferioris causae esse fortui-
»um \e\ castialc, dnm praeter cjus inientioncm a-
liqiiid agitur, (piod lamen non esl foriuilum vel
casuale respcctu supcrioris causae, praeter cujus
inicmionem non agiiur; sicut paiet dc domino, qui
duos servos ad cumdem locum miitil, ita quod u-
nus ignorei de alio; borum concursus casualis est
quanium ad ulrumque, non aiilein quanium ad douii-
num. Sic igitur cum aliqua accidunt praeier inlentio-
nem causarum seciind;irum, foriuita siini vel casualia
babilo respectu ad illas causas; et simplicitcr ca-
siialia dici possuni, quia cITcctus simplicitcr deno-
minantur secundum conditionem proxijiiarum cau
sarum. Si vero babcalur respectus ad Veum, non
suni fortuila, sed provisa.

CAPUT CXXXVIIL

Vtrwn fatum sil aliqua nalura, et quid sit.

Ex hoc auiem apparet quac sii ratio fati. Ciim
cnim miilti elTcctus invcniantur casualiier prove-
nirc secundtim consideraiionem secundarum caiisa-
rum, quidam bujiismodi cfleclus in niillam supo-
riorem causam ordiuamem eos reduccre vobini:
quos lolaliier negare fafum necesse est. Qiiidam
vcro bos elT(^ctiis qui videntur casiiales et foriuiii,
in supcriorcm causam ordinniitcm cos reduce-
re voliierunl; scd corporalium ordinem non iran-
seendcntcs, altribuerunt ordinalionem corporibus
primis. scilicei caclesiibus: et bi faium esse dixe-
riint vim positionis siderum, ex qua bujusmodi
elTcclus contingere dicebani. Sed quia oslensum

est , quod iniellectiis et voluntas , quae siint
propria principia bumanorum actuum , proprie
corporibus caelesiibus non subduntur, non poiesi
dici, quod ea quae casualiter vel fortiiilo in rebus
bumanis aceidcre vidcntur, reducantur in corpora
caclcsiia sicut in causam ordinaniem. Faium auiem
non videtur esse nisi in rcbus bumanis, in quibus
cst ci foriiina; de bis enim sobmt aliqui quacicre,
futura cognoscerc volentes, et de bis a divinami-
biis rcsponderi consucvii. unde et faluin a fando
csi appcllatum: ei ideo sic faium ponere cst alie-
num a fide. Scd quia non solum res naturales,
sed etiam res lnimanae divinae provideniiae sub-
duntur, quae casualiter in reb-is Immanis accidcre
vidcntur, in ordinaiionem divinae providentiae re-
ducere oporiet. Ki sic necesse esi poni.rc faium
ponentibus divinae provideniiac onmia subjacere.
Fatum cnim sic accepium se babei ad divinam
|)rovideniiam sicut proprius ejus efTecius: esl enim
explicatio divinae providentiae rebiis adhibila, se-
cundum quod Boetius dicil, quod falum est « dis-
« positio, » idest ordinaiio « immobilis rebiis
« mobilibus inbaerens. » Sed qnia cum infidelibus
quantum possumus, nec nomina debemus babere
communia, ne a non inielligentibus erroris occasio
sumi possil, cauiius est filelibus ut faii nomen
reliceani, propter boc quod fatiim convenicniiiis
et commiiniiis secundum priinam aecepiionem sii-
milur. Undc et Augiistinus dicil o de civitaic l^ei,
quod si quis secundo modo fatuin esse ciedat,
« senientiam leneat et linijfiiam corriuat. »

CAPUT CXXXIX.

Quod }wn omna sunl ex n€cessila'e.

Quamvis autem ordo divinae provideniiae rebns
adbibiitis certus sit, raiione cujiis Boetius dicii,
quod fatum est « dispositio immobilis rebiis mo-
« bilibus inbaerens; » nnn tamen propier boc
sequitur omnia de necessitaie accidcre. !Nam efTe-
ctiis necessarii vel coniingcntes diciinliir secundum
condiiionem proximarum causarum. Manifestum esi
enirn qiiod si cansa prima fuerit necessaria, ei
causa secunda fuerit contingens, efTectus sequitur
coniingens; sicul prima causa gcneralionis in rebus
corporalibus inferioribus est moliis caelestis cor-
poris; qui licel ex necessitaie proveniat, gcneraiio
tamen ei corrupiio in islis inferioribus provenit
coniingenler, propter boc quod causae inferiorcs
coniingcntcs sunt, et deficere possunl. Osiensiim
est aiiiem, qiiod Deus snae providcniiae onlinem
per causas inferiores exequitur. Erunl igitur ali^iii
efl^ectus divinac providcntiae contingentes secundum
conditionem infcriorum caiisarum.

CAPUT CXL.

Quod divlua providenlin manen^e,
mulla sunl conli»gcnii<i.

Nec inmen efTcctuum continajeniia vel causa-
riim, ceriiiiidmcm divinne providcntiac pcriurbnrc
potesi. Tria enim siini quae providcniiae ccriitu-
clinem praeslare videniur: scilic(M infallibilitas di-
vinae praescicntiae. efficacia divinae voluniaiis, el
sapicniin divinae di^posilionis, qiiae vias siifficien-
tes ad clTeclum consequendum adinvcnii: quorum

COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDUM

millum coniingenliae rerum repugnat, Nam scien-
lia Dei infallihilis esl eliam coniingenlium futuro-
run), inquanium Deus inluelur in suo ae(erno fu-
tura, prout sunt aclu in suo essC;, ut supra expo-
situni est. Volunlas eliam Dei, cum sit universalis
rerum causa, non solum esi de hoc quod aliquid
liat, sed ui sic fiat. lloc igilur ad efficaciam divi-
nae voluntalis pertinct non solum ut fiat quod Deus
vuli, sed ut hoc modo fiat quomodo illud fieri
vult. Vult autcm quaedam fieri necessario et quae-
dam contingenter, quia uirumque requiritur ad
couipletum esse universi. Ul igiiur utroque modo
res provenirent, quihusdam adaptat necessarias
causas, quihusdam vero contingenies; ut sic dum
quaedam fiunt nccessario, quaedam contingentcr,
divina volunlas efficaciter impleatur. Manifestum
est eliam quod per sapienliam divinae dispositio-
nis, providcntiae certitudo servalur, contingeniia
rerum nianente. Nam si hoc per providenliam ho-
minis fieri potest ut causae quae deficere poiest
ab effeciu, sic ferat au\ilium ut intcrdum indefi-
cienier sequatur effectus, sicut paiet in medico
sanante, et in vineae cultore contra slerilitatem
viiis adhihendo remedium; multo magis hoc ex
sapienlia divinae dispositionis contingir, ul quamvis
causae contingenles deficere possint quantum est
de se ab eflectu, lamen quibusdam adminiculis
adhibilis indeficienler sequatur effectus, quod ejus
coniingentiam non tollit. Sic ergo patet quod rerum
conlingentia divinae providentiae certitudinem non
c.\cludit,

CAPUT CXLI.

Quod dkinae providentiac Ctrtitudo
non excludit mala a rebus.

Eodem etiam modo perspici potest, quod divina
provideniia mancnte, mala in mundo accidere pos-
suni propter defectum causarum sccundarum. Vi-
demus enim in causis ordinatis accidere malum in
effeciu ex defectu causae secundae, qui tamen de-
fecius a causa prima nullo modo causatur; sicut
malum claudicalionis causatur a curvitate cruris,
non autem a virtute animae moiiva: unde quidquid
esi in claudicatione de motu, refertur in virtutem
motivam sicui in causam; quod auiem esi ihi de
ohliquiiate, non causatur a virlute motiva, sed a
cruris ciu'viiatc. El ideo quidquid malum in rebus
accidii, quanlum ad boc quod essc vel spceiem
vel naturam aliquam habet, redticiiur in Deum
sicut in causam: non enim potest esse maliim nisi in
bono, ut ex supradiclis patet. Quantum vero ad id
quod habct de dcfeciu, rediiciiur in causam infe-
riorem defectihilcm. Et sic licet Dcus sil universa-
lis omniiim causa, non tamen est causa malorum
inqiiantum sunt mala; sed quidquid boni eis ad-
jungiiur, causatur a Deo.

CAPUT CXLU.

(Juod non derogat bonitati Dei quod mala permitlal.

Nec tamen hoc divinao bonilati repugnat quod
mala esse permiliit iit rebus ah eo guhernatis.
Piimo quidem quia providnntiae non esl naturam
gubernaiorum perdcre, sed salvare. Rcqnirit autem
Iioc perfcciio universi ut sint quacdam in quibus

malum non possit accidere, quaedam vero quae
dcfectum inali paii possini secundum suam natu-
ram. Si igitur malum loialiter excludereiur a re-
bus, providenlia divina non regerenlur res secun-
duin earum naluram; quod esset major defectus
quam singulares defectus qui tollerentur. Secundo,
quia bonum unius non potest accidere sine malo
alteriiis; sicut videmus quod generatio unius non
est sine corruplione alterius, et nutrimentum leo-
nis non est sine occisione alierius animalis, et
patientia justi non est sine persecutione injusti. Si
igitur malum totaliler excluderetur a rebus, seque-
retur quod mulia eiiain bona lollerenlur. Non igi-
tur pertinet ad divinam providentiam ut malum
totaliter excludatur a rebus; sed ut mala quae
proveniunt, ad aliquod bonum ordinentur. Teriio,
quia ex ipsis malis particularibus commendabiliorrt
redduntur bona dum eis comparantur, sicut ex
obscuritate nigri magis declaratur clarilas albi: el
sic per hoc quod permittit mala esse in mundo,
divina bonitas magis declaratur in bonis, et sa^
pienlia in ordinatione malorum ad bona.

CAPUT CXLIII.

Quod Deus specialiter homini providet per gratiam.

Quia igitur divina providentia rebus singulis
secundum earum modum providet; creatura aulem
raiionalis per liberum arbitrium est domina sui
actus prae ceteris creaturis; necesse esl ut et ei
singulari modo provideatur quantum ad duo. Primo
quidem quantum ad adjumenta opcris, quae ei
dantur a D^^o; secundo quantum ad ea quae pro
suis opcribus ei redduntiir. Creaturis enim irra-
lionabilibus haec solum ailjumenta danlur divini-
lus ad agendum qiiibus naturaliter moveniur ad
agendum; creaturis vero raiionabilibus danlur do-
eumenta et praecepta vivendi: non enim praece-
ptum dari compeiil nisi ei qui est dominus sui
actus; quamvis etiam crcaluris irraiionahilibus prae-
cepta per quamdam similitudinem Deus dare di-
catur, secundum illud Psal. 148, 6: « Praeceplum
a posuii et non praeteribil: » quod qiiidem prae-
ceptum nibil aliud est quam dispositio divinae
providenliae movens res naturales ad proprias
actiones. Similiter etiam acliones (Teaturarum ra-
tionalium imputantur eis ad culpam vel ad lau'
dem, pro eo qiiod habent dominium siii actus,
non solum hominihus ah homine praesidcnte, scd
elinm a Deo; cum homines non solum rcgantur
ab homine, sed etiam a Deo. Cujuscumqne auiem
regimini aliquis subditur, ab eo sihi impulatur
quod laudabiliter vcl culpabiliter agit. El qiiia pro
benc actis dcbetur piaemium, culpae vcro debetur
poena, ut supra dictum est; creaiurae rationales
secundum justiiiam divinae providentiae et pu-
niuntur pro malis, et praemiantur pro bonis.
In crealiiris auiem irrationabilibus non habei lo-
ciim poena nec praemium, sicul nec laudari nec
ciilpari. Qiiia vero ullimus finis creaturae ratio
nalis faculiatem naturae ipsiiis excedii; ea vero
quae sunt ad fincm, debent esse fini proportiona-
ta secundiim rectuni providentiae ordincm; conse-
qucns «'st ut crealurae raiionali cliam adjiitoria
divinitus conferaniur, non soium quae sunt propor-
lionata naturae, scd etiam quae faculiaiein naturae
exccdiinf. Undc siipra naluralern facullaiem rationis
imponiiur ho-nini divinilus lumen gratiac, pcr quod

OPUSCULU.M I.

inlerius perficiiur tid virluiom el quantiin) ad co-
gnitionem, dum clcvaiur mens lioniinis per lumcn
hujusmodi ad cognoscendum ea quac ralionem ex-
cedunt, ei quantum ad actionem cl aflcctioncm,
dum pcr lumen liujusmodi aircclus hominis supia
creaia onmia clevaiur ad Deum diligendum, ct
sperandum in ipso, et ad agendum ea quae talis
amor requirit.

Hujusn)odi autcm dona, sive auxilia supernatu-
raliler liomini daia, gratuita vocantur dnplici ra-
tione. Primo qtiidcm qiiia gratis divinitus daniur:
non enim potest in liomine aliquid inveniri cui
condigne liujusmodi auxilia debeantur, cum haec
facullalem humanae naturae excedant. Secundo vero
quia speciali (|uodam modo per hujusmodi dona
homo cHicitur Deo gralus. Cum enim dilectio Dei
sii causa bonitalis in rehus non a praeexisiente
boniiaie provocaia, sicut est dilcclio nosira; neccsse
est quod quibus aliqtios spcciales elTeclus i)oni(alis
largitur, respeciu horum specialis raiio dilcctionis
divinae considcrett/r; unde eos maxime et simpli-
ciler diligcre dicitur quibus tales bonilalis airectus
largitur per quos ad ullimum finem veniant, quod
est ipse, qui est lons boniiaiis.

CAPUT CXLIV.

Quod Dcns pcr dona graluita remitlit peccata,
quae eliam graliam interimuut.

El quia peccata contingimt ex hoc quod aclio
ncs deliciunl a recio ordine ad finem; ad fineni
autem ordinaiur homo non solum pcr naturalia
auxilia, sed per graluiia; necesse est quod peccata
hominum non solum naiuralibus auxiliis, scd etiam
graiuitis contraricntur. Coniraria aulem se invicem
expellunl- Unde sicut per peccata hujusmodi auxi-
lia gra^uiia ab homine tolluntur, ita per gratuita
dona peccata homini remitttintur: alioquin malitia
hominis in pcccando plus posset dum removei gra-
tiam divinam, quam divina bonitas ad removen-
dum peccata per gratiae dona.

Iicin. Deus rebus providet secundum earum
modum. Ilic autem est modus mutabilium rerum,
ut in eis contraria alternari possini, sicut genera-
fio et corruptio in materia corporali, et album ei
nigrum in corpore coloraio. Homo aulem est mu-
tabilis seeunduii) voluntatcm quamdiu in hac vita
vivii. Sic igitur diviniius gratuila dona homini
dantur, ut ea possii per peccalum amiitere: ct sic
peccaia perpetrat, ut ea per gratuita dona remitii
possint.

Piaelcrea. In iis qiiae snpra naluram aguntur,
possibile el impossibilc attenditur secundum po-
teniiam divinam, non secundtim potentiam nalura-
lem: quod cnim caecus illuminnri possit vcl mor-
luus resiirgere, non est /laturalis potentiae, sed
divinae. Dona autem gratuitn sunt supernaturalia.
Quod igilur ca aliquis consequi possit, ad divinam
potentiam pertinct. Diccre igitur quod aliquis post
peccatum graiuita dona consequi non possit. est
divinae poientiae derogare. Gratuita autem dona
simul cum peccato esse non possuni; cum por gra-
tuiia dona liomo ordinetur ad finem, a quo per
peccatum avorlitur. Dicere igiiur poccaia remissi-
bilia non esse, divinae polenliae conirariatur.

CAPUT C.XLV.

Quod pcccata non sunt irremissihilia.

Si quis aiitem dicat peccata irremissibilia ess«
non proptcr divinam impotentiam, sed quia hoc
liabet diviua jusiitia ut qui cadil a gratia, ulicrius
non reverlatur ad ip.sam; hoc patct essc falsum.
Non cnim hoc habei ordo divinae jusiitiae q lod
quamdiu aliqiiis est in via, sibi detur quod pcrti-
net ad terminum viae. Immobiliter autem se liaberc
vel in bono vel in malo periinet ad terminum
viae: immobiliias enim et quics est terminus mo-
tus; tota auiem praesens viia est staius viae, quod
demonstral mutabilitas hominis et quantum ad
corpus et quantum ad animam. Non igitur lioc
habet divina justiiia ui homo post peccaiwm im-
mobiliicr maneat in eo.

Adliuc. Ex divinis beneficiis pcriculum homini
non irrogatur, et praecipue ex maximis. Essel au-
tem pcriciilosum homini muiabilem vitam agenii
gratiam accipere, si posl graiiam peccare posset,
et iterum redire ad graliam non posset; prao-
serlim cum peccata qtiae gratiam praecoduni, re-
mitiantur per gratiam, qiiae inlenlum majorasunt
his quae post graliam susceptam homo coinmiitif.
Non est igitur dicendum qtiod peccaia homini<?
irremissibilia sint, sive ante sive post commiitantnr.

CAPUT CXLVL

Quod solns Deus polest remittcre peccata.

Peccata vero remiiiere solus Deus potest. Cuipa
enim contra aliquem commissa ille solus remiitere
potest contra quem committitur. Peccata cvm
imputantur liomini ad culpam non solum ab ho-
raine, sed etiam a Deo, ut supi-a dictum esi. Sic
auiem nunc agimus de peccaiis, prout imputaniur
homini a Deo. Deus igilur solus peccaia remitiere
potest.

Adhuc. Cum per pecoata homo deordinctiir ab
ullimo fine, remitti non possuni, nisi homo roor-
dinettir in finem. Hoc auiem fit por graitiiia dona,
quae sunt solum a Deo, cum excedant faculiaiein
naturae. Solus igiiur Deus potesi peccata reiiiitiere.

Itcm. Peccatum homini impiitaiiir ad culpam,
inquantum voluntarium. Voluntaiem aiiiem immii-
tare soliis Deus potest. Solus igitur ipse vere poiest
remittere peccata.

C^PUT CXLVIL

De qmbusdam arlindis fidei qui sumunlur
penes ejfectus diiinac gubernatiouis.

Hic est igilur sccundus Dei efl^ectus, gubernaiio
rerum, el specialiter creaturarum rationidium, qui-
bus et graiiam tribuit el peccata remittit: qui
qiiidetn clTocius in Symbolo fidei langiiiir et quan-
ttim ad Iioc quod omnia in finem divinae boniiaiis
ordinantur, per hoc quod Spiritum sancium profi-
temur Deum, nam Deo est proprium ad finem suos
subdilos ordinare; el qtiantum ad hoc quod omnia
movei, per lioc quod dicit. « El vivifieanlem. .
Sicut cnim motus qui est ab anima in corpus. osi
viia corporis; iia moius quo universum movetur a
Deo, esi quasi qunodam vita universi. Ei quia
tola raiio divinac gubornat-onis a boniiatc divina

COMP. THEOL AD FR. UEGINALDUM

sumitLir, quae Splritui sanclo appropriaiur, qui pro-
tedit ul auior; coiivenienter eflcctus divinae provi-
(leniiae circa personauj Spiritus sancti ponuntur.
Quaniuui autem ad en^eclum snpernaiuralis cogni-
lionis, quam per fidem in honinibus Deus facii,
dicitur: « Sanctam Fcclesiam cailiolicam: » nam
Ecclesia congregatio fidelium est. Qoantum vero ad
gratiam quam hominibus communicat^ dicitur,
« Sanctorum co(nmunionem. » Quantum vero ad
remissionem culpae dicilur, « leccatorum remis-
« sioneu). »

CAPUT CXLVIII.

Quod omnia suni facla propter hominetn.

Cum auiem omnia, sicut oslensum est, in di-
vinam bonitaiem ordinentur sicul in finem; eorum
autem quae ad hunc fincm ordinanlur, quaedam
aliis propinquiora sunl fini, quae plenius divinam
bonitatem pariicipant: consequens esl ul ea quae
suni inferiora in rebus crealis, quae minus de bo-
niiate divina participani, ordinentur quodanuiiodo
sicut iii fines in eniia superiora. In omni enim
ordine finium, quae sunt propinquiora ultimo fini,
sunl etiam fines eorum quae sunl magis remota;
sicut potio medicinae esl propter purgalionem,
purgalio autem propier maciem, macies autem
propter saniiatem; ei sic macies finis est qiiodam-
modo purgaiionis, sicul etiam poiionis purgatio.
El hoc rationabiliter accidit. Sicul enim in ordine
causarum ageniium virtus primi agcntis perveiiit
ad uliimos elfeclus per medias causas; ila in ordine
finium, quae suni magis rcmota a fine, pertingunl
ad ultiujum finem mediantibus his quae sunt ma-
gis propinqua fini: sicut polio non ordinatur ad
sanitatem nisi per purgaiionem. Unde et in ordine
universi inferiora consequuntur praecipue ultimum
finem inquantum ordinantur ad superiora.

Hoc eiiam manifesie apparet ipsum rerum or-
dinem consideranii. Cum enim ea quae naturaliter
fiunt, sicul nata sunt agi, sic agantur; videmus
autem imperfectiora cedere ad usum nobiliorum,
uipote quod plantae nulriuniur ex terra, animalia
ex plantis, haec auiem ad usum hominis cedunt:
consequens est ut inanimata sint propter animaia,
et plantae propter animalia, et haec propter homi-
nem. Cum auteni osiensum sit quod nalura in-
tellceiualis sii superior corporali, consequens est ut
tola natura corporalis ad inielleciualem ordinelur.
Inter naturas autem intcllectuales, quae maxime
corpori esi vicina, esl anima ralionalis, quae est
hoiiiiuis forma. Igitur quodammodo propier homi-
nem, inquanluu> esi rationabile animal, tola natura
corporalis esse videtur. Ex consun)malione igitur ho-
ininis consuuunaiio toiius naiurae corporalis quo-
dammodo dependct.

CAPLT CXLIX.

Quis est ullhmis finis hominis.

Consummaiio autem hominis est in adeptione
ultimi finis, qui est perfccia beatitudo sive feliciias,
quae consistii in divina visione, ui supra ostcnsum
est. Visionem autem divinam consequiiur immuta-
bililas intellecius et voluntatis. Intelleclus quidem:
quia cum pervenlum fuerit ad prirnam causam in
qua omnia cognosci possunt, inquisitio intelleclus

cessat. Mobilitas auiem voluntalis cessal, quia adepto
fine uliinio, in quo est plenitudo toiius bonitaiis,
nihil est quod desiderandum restet. Ex hoc autem
volunias mutatur quia desiderat aliquid quod non-
dum habet. Manifesium est igiiur quod uliima
consummatio hominis in perfecta quieialione vel
immobilitate consistil et quanlum ad intelleclum,
el quantum ad volunlatem.

CAPLT CL.

Quomodo homo ad aeternitalem pervenil
ui ad cunsummationem.

Ostensum est autem in praemissis, qood aeter-
nitatis ralio ex immobiliiateconsequitur Sicui enim
ex motu causatur tempus, in quo prius ei poste-
rius invenitur; ita oporiet quod remoto motu ces-
set prius et posterius, el sic aelernitatis ratio re-
linquitur, quae est toia simul. In ultima igitur sua
corsummatione homo aeternitaiem vitae consequi-
tur non solum quantum ad hoc quod immortaliter
secundum animam vivai, quod habei anima ratio-
nalis ex sua natura, ut supra ostensum est; sed
eiiam ad Iioc quod ad perfectam immobilitaiem
perducaiur.

CAPUT CLI.

Quomodo ad pcrfeclam beatitudinem animae
rationalis oportet eam corpori rcuniri.

Considerandum est auiem, quod non potesl esse
omnimoda immobiliias voluniatis, nisi naturale de-
siderium toialiter impleaiur. Quaecumque autein
nata sunl uniri secundum naturam suam, naiura-
liter sibi uniri appetunt: unumquodque enim appe-
tit id quod esi sibi conveniens secundum suam
naturam. Cum igitur anima humana naturaliier
corpori imiatur, ui supra ostensum est; nalurale
ei desiderium inest ad corporis unionem. Non po-
terii igilur esse perfecta quietalio voluniatis, nisi
iierato anima corpori conjungalur: quod est homi-
nem a moite resurgere.

Iiem. Finalis perfectio requirit perfectionem
primam. Prima autem pcrfeciio uniuscujusqiie rei
est ui sil perfectum in sua naiura; finalis vero
perfeciio consisli; in consecutione uliimi finis. Ad
hoc igitur quod anima liumana omnimode perfi-
(!iatur in fine, necesse est quod sil perfecia in sua
natura: quod non poiesi esse nisi sit corpori unita.
Naiura enim aniiuae est ut sil pars hominis ut
forma. Nulla autem pars perfecla esi in sua nalu-
ra nisi sit in suo toto. Requiritur igiiur ad ulti-
mam bominis beaiitudinem ut anin^a rursum cor-
pori uniaiur.

Adhuc. Qnod est peii accidens et contra natii-
ram. non poicsi esse sempiternum. Necesse est
auiem hoc quod est animam a corpore separaiatn
esse, per accidens essc et contra naturam, si hoc
per se et naturaliter inest aniuiac ul corpori unia-
lur. Non igiiur anima eril in perpetuiim a corporc
separata. Cum igitur ejus substantia sii incorrupti-
bilis. ul supia oslensum esi, relinquilur quod sil
ileralo corpori unionda.

OPUSCLLUM L

CAPUT CLIL

Quomodo separatio aniv,a^ a corporo. sii .tecundiim
naluiam, et quomodo contra naturam.

Videlur auiem anin am a corpore separari non
essc per accidens, sed secundum naluram. Ccrpus
eniin hominis ex conlrariis compositum est. Omne
autem hujusmodi naluralilcr corrupiibiie esl. Cor-
pus igiiur liumanum csl naluraliler corruplibile.
Corruplo autem corpore esi necesse animam sepa-
ratam remanere, si anima immortalis est; ulsupra
ostensum est. Videtnr igituranimam a corpore se-
parari esse secundum naturam. Considerandiim est
crgo, quomodo sit secundum naluram, et quomodo
contra naiuram. Ostensum esl enim supra, quod
anima rationalis praeter modum aliarum formarum
excedit loiius corporalis maleriae faculiaiem: quod
ejus operatio inielleciualis demonsirai, quam sine
corporc Iiabet. Ad boc igitur qiiod maleria corpo-
ralis convenienter ei apiaia fucrii, necesse fuitquod
aliqua disposilio corpori superadderelur, per quam
fieret conveniens materia talis formae. Et sicut haec
foruia a solo Deo exil in esse per creationem, iia
illa disposiiio naiuram corpoream excedens, a solo
Deo corpori humano aitribuia fuit, quae videlicet
ipsum corpus incorruplum conservaret, ut sic per-
peiuilali animae convenirei. Et haec quidem disposiiio
in corpore hominis mansil, quamdiu anima homi-
nis Deo adhaesii. Aversa autem anima hominis per
peccaium a Deo, convenienter et corpus humanum
illam supernaturalem disposilionem perdidii per
quam immobiliter aniaiae siibdohatur; et sic homo
necessitaiem moriendi incurrii. Si igilur ad natu-
ram corporis respiciatur, mors naturalis csl; si vero
ad naiuram animae, et ad dispositionem quae pro-
pier animam supernaluraliler humano corpori a
principio indila fuil, est per accidens el contra
naturam; cum nalurale sii animac corpori esse
uniiam.

CAPUT CLIIL

Quod anima omnino idem corpus rcsnmef,
et non alterius nalurae.

Cum autem anima corpori uniatur ul forma,
unicuique autem formae propria materia respondeat,
necesse est quod corpus cui iterato anima unietur
sit ejusdem ralionis et speciei cum corpore quod
deponil per mortcm. Non enim resumet anima in
resurrectione corpus caeleste vel aereum, vel cor-
pus alicujus alterius aniinalis, ut quidam fabulan-
lur; sed corpus humanum ex carnibus et ossibus
coujposiium, organicum cisdem organis ex quibus
nunc consislit.

Rursus. Sicut eidem formae secundum speciem
debetur cadem niateria secundum speciem; iia ei-
dcm formae sccundum numerum debetur cadem
materia seciindum numcrum: sicui enim anima
bovis non poicsl esse anima corporis equi, iia a-
nima hiijus non poiest esse anima alterius bovis.
Oporiel igitur quod cunj eadem numero anima
rationalis remancai, quod corpori eidem numero in
resurrectionc rursus uniatur.

S. Th. Opcra omnia. V. i6.

C\PUT CLIV.

Quod resumet idemnumero corpus sola Deivirtule.

Ea vero quae secundum substaniiam corrum-
puntur, non reiterantur eadem numero secundum
operaiionem naturae, sed solum secundum speciem:
non enim eadem numero nubcs est ex qua pluvia
generaiur, ei quae ilerun) ex pluentc aqua et rur-
sus evaporante generatur. Cum igitur corpus hu-
manun. per mortem suhsianiialiier corrumpatur,
non potest operatione naiurae idem numero repa-
rari. Cum igitur hoc cxigal resurrectionis ratio, ut
ostensiim esl; conseqiiens est quod resurreciio ho-
minum non fiet per actionem naturae, ut quidam
posueriini, post mulia annorum circula redeunii-
bus corporibus ad eumdem situm, riirsus eodem
numero homines redire; sed resurgentium repara-
lio sola viriute divina fiet.

Item. Manifestumesl quod sensus privati resii-
tui non possunt per operationcm naturae, nec ali-
quid eorum (juae solum per generaiionem acci-
piuntur, eo quod non sit possibile idem numero
pluries generari. Si autem aliquid hujusmodi resii-
luatur alicui, puta oculus erulus, aut manus abscissa,
hoc erit virtutc divina, quae supra naturae ordi-
nem operaiur, ul supra osiensum est. Ciim igitur
pcr moriem omnes hominis sensus et oiiinia
membra depereani; impossibile esl hominem mor
tuum rursus reparari ad vitam nisi operaiione di-
vina. Ex hoc autem quod resurreciionem ponimus
divina virtuie futuram, de facili videri potest quo-
modo corpus idem numero reparetur. Cum enim
supra ostensum sit, quod omnia, eiiam minima,
sub divina providentia coniinentur; manifestum est
quod materia hujus humani corporis, quamcumque
formam post moriem hominis accipiat, non elfu-
gil neque virtutem nequc cogniiionem divinam:
quae quidcm materia eadem numero manet, in
quanlum inlelligiiur sub dimensionibus existens,
secundum quas haec niaieria dici potesi, et est
individuationis principium. Hac igitur maieria ea-
dem manenie, ct ex ea virtuie divina corpore re
parato humano, nec non el anima rationali, quac
cum sit incorrupiibilis, eadem manet eidem corpori
unita, consequens fit ut homo idem numero repa
retur. Nec potest ideniiias serundum numerum
impediri, ut quidam objiciunt, per hoe quod non
sit bumanitas eadem numero. Nam humanitas, quae
diciiur forma totius, secundum quosdam nihil est
aliud quam forma pariis. quae est anima; quae qui-
dem dicitur forma corporis secundum quod dat spe-
ciem toti. Quod si veruro est, manifestum esl humani-
latem «laini^cm numero remanere, cum atiima ra
tionalis cadem numero maneat. Sed quia hiimani-
tas est quain significat definitio hominis, sicul ei
essentia cujuslibei rei est quam significat sua defi-
nitio; dcfiniiio aulem horninis non solum significal
formam, sed ctiam maleriam, ciim in dcfinitione re-
rum maierialium neeesse sit materiam poni:conve-
nientius secundum alios dicitur, quod in raiione
humauiiatis et anima et corpus includatur, aliler
tamcn quam in definitione lioniini!;. Nam in ra-
tione humanitatis includuntur cssentialia principia
hominis sola cum praecisione aliorum. Cum enim
humaniias dicaiur qua homo csi homo, manifesium
esi quod omnia dc quibus non esl verum dicere
de eis quod homo sii homo, ab humaniiale praeci-

//.2

CO.MP. TIIEOL. AD FH. REGllNALDUM

duntur. Cum vero liouio dicalur qui huinaniialem
liabcl; per lioc vero quod liumanilalcm liabct, non
excludiiur quin alia babcai, puta albedinent, aut
aliquid hujusmodi; boc nomen « bomo » significat
sua esseniialia principia, non tamen cum prac-
cisione aliorum, licet alia non includantur actu ia
ejus ratioue, sed poteniia lantum: unde « bomo »
significat per niodum toiius; « buuianitas » vero
per modum parlis, nec de bomine praedicalur. In
Socrate vero aul Plaione includitur haec maieria et
haec forma; ut sicui esl ralio bonjinis ex boc quod
componilur ex anima el corpore, ita si Socraies de-
finirelur, raiio ejus esset quod esset compositus
ex iis carnibus ei iis ossibus ei bac anima. Cum
igitur bumaniias non sit aliqua alia forma praeter
animam et corpus, sed sit aliquid compositum ex
uiroque; manifcslum esi quod eodem corpore re-
paraio, et eadem auima rcmanenie, eadcm numero
huniai;itas erii. Neque etiani praedicia ideniitas
seeundum numerum iiiq^ediiur ex hoc quod cor-
poreilas non rcdeai eadem numero, cuui corruplo
corpore corrumpatur. Nam si per corporeilaiem in-
lelligatur forma substantialis, per qiiam aliquid in
genere subsianliae corporeae ordinaiur; cum non
sit uniiis nisi una forma substantialis, 'alis corpo-
reitas non est aliud quam anima. Naiu boc animal
per banc aniuiam non solum est animal, sed ani-
malum corpus, el corpus, et etiam hocaliquid (I)
in genere substaniiae exisiens: alioquin anima ad-
venirei corpori exisienti in aeiu, et sic esset for-
ma accidentalis. Subjeclum enim subslantialis for-
mae non est aciu boc aliquid, sed polentia tantum:
unde cum accipil formam subsianiialem, non dici-
tur tanlum generaii secundum quid hoc aut illud, sicut
dicitur informis accidentalibus;sed dicitur simpliciter
generari, quasi simpliciter esse aecipiens: et sic corpo-
reiias acccpta eadem nuniero manel, rationali anima
eadem existente. Si vero corporeitatis nomine forma
quaedam inielligaiur, a qua denominatur corpus,
quod ponilur in gcnere quaniiiatis, sic esl quae-
dam forma accidenialis, cum nihil aliud significct
quam irinam dimensionem. Unde licel non eadem
numero redeai, ideulitas subjecii non impedilur,
ad quam sufficil unitas essentialium principiorum.
Eadem ratio est de omnibus accidentibus, quorum
diversitas ideniiialem secundum numerum non lol-
lii. Unde cum unio sit quaedam relatio, ac per
hoc sii accidens, ejus diversitas secundum nume-
rum non lollit ideniitaicm subjecii: simililer nec
diversilas potentiarum secunduin numerum animae
sensitivae et vegetaiivae: si tamen corrumpi po-
naniur: suni enim in genere accidentis poteniiae
naiurales conjuncii existentes; nec a sensu sumi-
lur sensibile secundum quod esl dilferentia consli-
tutiva animalis, sed ab ipsa substaniia animae sen-
sitivae, quae in bomine esi eadem secundum sub-
sianiiam cum rationali.

CAPUT CLV.

Quod non resurgemus ad eumdeni modam vivendi.

Quamvis autem homines iidcm numero resur-
geni, non tamen eumdem moduin vivendi babe-
bunt. Nunc enim corruptibilem viiam babent, tunc
vero incorruplibilem. Si enim naiura in genera-

(I) Al. et etiam homo aliquiJ etc.

tione bominis perpetuum esse intendil, niulio ma-
gis Deus in hominis reparaiione. Quod enim na-
lura perpeluuin esse iniendat, habet ex boc quod
a Deo movelur. Non autem in reparatione bomi-
nis resurgenlis attenditur perpetuum esse speciei,
quia boc per continuan» generaiionem poieral ob-
lineri. Relinquitur igiiur quod intendaiur perpe-
tuum esse individui. Homines igiiur resurgentes
in perpeiuum viveni.

Praeterea. Si bomines resurgentes moriantur,
animae a corporibus separaiae non in perpeluum ab-
quK corpore remanebunt: hoc enim est contra na-
turam animae, ut supra dictum est. Oportebit igi-
tur ui iierato resurgant; et hoc idem coniinget, si
posl secundam resurreclionem iterum moriantur.
Sic igilur in infinitum mors et vita circulariicr
circa eumdem hominen» reiterabuniur; quod vide-
tur esse vanum. Convenientius esl igitur utstetur in
priino; scilicet ul in prima resurreciione bomines im-
mortales resurganl. Nec tamen morialilalis ablaiio di
versiiaiem vel secundum speciem vel secundum nu-
nierum inducet. Mortale enim secundum propriau) ra-
lionem differeniia specifica hominis esse non potesl,
cum passionem quamdam designei; sed ponitur
loco differentiae bominis, ul per boc quod dicitur
mortale, designeiur natura hominis, quod scilicei
est ex contrariis compositus; sicut per hoc quod
diciiur rutionale, designatur propria forma ejus:
res enim maleriales non possuni sine materia
definiri. Non auieui auferlur mortalitas per abla-
lionern propriae maieriae: non enim resumet ani-
ma corpus caelesie vel aereum, ut supra babitum
est, sed corpus humanum ex conirariis compositum.
Incorruptibilitas tami^n adveniet ex virtute divina,
per quam aniina supra corpus usque ad hoc do-
minabitur quod corrumpi non possit. Ta;ndiu enim
res conservaiur in esse, qnamdiu forma supra ma-
teriam dominatur.

CAPUT CLVI.

Quod posl resurreelionein usus cibi
ei generationis cessabiml.

Quia vero subiracto fiue removeri oporiei ea
quae sunl ad finem, oporiet quod remota moriali-
tate a resurgeniibus, eiiam ea subtrabantur qtiae
ad siatum vitae morialis ordinaniur. Ilujusmodi
auiem suni cibi et potus, qui a I hoc sunt ne-
cessaiii ut mortalis vita siistentelur; dum id quod
per calorem naturalem resolvilur, per cibos resiau-
raiur. Non igitur post resurrectionem erit usus
cibi vel potus. Similiier etiain nec vestimentorum:
cum vestimenta ad hoc homini necessaria sint ne
corpus ab exlerioribus corrumpalur per calorem
vel friatus. Similiier etiam necesse est venereorum
usum cessare, cum ad gcnerationem aniniabum or-
dinetur; generatio auiem niortali vitae deservit, ul
quod secundum individuum conservari non potest,
conservelur saltem in specie. Cum igilur bomines
iidem numero in perpeiuum conservabuntur, ge-
neratio in eis locum non habebii, undc nec vene-
reorum usus.

Rursus. Cum semen sil superfluum alimenli,
cessante usu ciborum nccesse esi etiaui ul vene-
reorum usus cesset. Non autem potest convenienter
dici, quod propler solam dclectaiionem rcuianeal
usus cibi el poius el vcncreorum. Nihil enim i-

OrUSCULUM r.

nurdinatum in illo finali siaiu crit: quia tunc o-
mnia suo modo pcrfectam consummalioucm acci-
picni. Inordinaiio aulem perfeclioni opponitur. El
eum reparatio honiinum per resurrcciionem sit
irnnicdiaie a Deo, non poierit in illo slaiu aliqiia
inordinatio esse: quia « quae a Deo sunt, ordina-
« ta suni, » ui dicitur Homan. 13, 1. Kst aulem
lioc inordinatum ul usus tibi et venereorum pro-
p'er solam delectaiionem quaeratur: unde et nunc
apud homines viiiosum reputatur. Non iqitur pro-
pier solam dclectationem in resurgeniihus (1)usus
cihi ei potus et vcmreorum esse poterit.

CAPUT CLVII.

Quod tamcn omn>a membra resurgeut.

Quamvis autem usus talium resurgentihus desit,
non lamen eis decrunt memhra ad usus lales, qiiia
sine iis corpus resurgeniis iniegrum non esset.
Conveniens est auiem iii in reparaiione hominis
resurgeniis, quae erit immediaie a Deo, ciijus per-
fecia suni opera, natura integre reparetur. Erunt
ergo hiijiismodi membra in resurgcniihus propier
integrilaiem naturae conservandam, et non pro-
pter actus q libus deputantur.

Iiem. Si in illo slalu homines pro actibus quos
Dunc agiinf, pnenam vel praeiiiium consequuntiir,
(it posica manifestahitiir; convcniens est ui eadem
meinhra homincs haheant quibus peecato vel justi-
tiae deservierimt in hac viia; ut in qiiihus pecca-
verunt vel meruerunf, puniantur vel praemientur.

CAPUT CLVIIL

Qnod non resurgent cum aliquo defcclu.

Similiter autem conveniens est ut omnes natu-
rales defectus a corporihus resiirgcntium auferan-
tiir. Per omnes enim hujiismodi defectus integriia-
ti natiirae derogatur. Si igilur conveniens esi ut in
resurreciione naiura humana integralilcr repareiiir
a l)eo, consequens est ut eliam hujusmodi defeclus
tollantur.

Priicterea. Hujusmodi defeclus e\ dcfectu vir-
tutis naiuralis, quae fiiit generaiionis humanae
principium, provenerunt. In resurreclione autem
non erii virtiis agens nisi divina, in quam defectus
non cadit. Non igitur hujiismodi defeclus, qiii sunt
in hominihus generatis, erunt in hominibus per
resurreciionem reparaiis.

CAPUT CLIX.

Quod resnrgent solum qnae sunt de vcrilale
naturae.

Quod aulem est diclum de integrilaie resur-
gcntium, referri oportet ad id quod esf de veriiaie
humanae nauirae. Quod enim de veritate humanae
nalurae non esl, in resiirgentibus non resumetur:
alioquin oporteret immoderatam esse magnitudiuem
resurgeniium, si quicquid ex cibis in carnem et
sanguinem esl conversiim, in resurgentibus resu-
metur. Veritas autcm uniuscujusque naiuiae secun-
dum suam speciein et formam attendilur. Parles

(1) .41. non resurgcnlibus.

igilur hominis quae secundum speciem et formam
attenduntur, omiies integraliter in resurgentibus
eriini , non sohim parles organicae, sed etiam
partes consimiles, ut caio, nervus ei hujusmodi.
ex quibus membra organica componuniur. Non
aijfem totum quicquid naturaliter fuii sub iis par
tihus. resumetur; scd quanium sulficiens erit ad
speciem partium iniegrundam, Ncc tamen propter
hoc homo idem nuinero aut inieger non erit, si
totum quicqiiid in eo materialiier fuit, non resur-
gel. iManifcsium est enim in slaiu hujus viiae quod
a principio usque ad finem homo idem numero
manet; id tamen quod materialiter in eo esl sub
specie parlium, non idem manei, sed paulaiim fluit
et refluii, ac si idem ignis conservaretur consiim-
plis et apposiiis lignis; et est integer homo, quan
do species et quaniitas speciei debila conservatur.

CAPUT CLX.

Quod Deus omnia supplcbii in corpore reforma'o,
aut quicquid deliciet de malcria.

Siciit autem non lotum qiiod materialiter fuit
in corpore hominis, ad reparaiionem corporis re-
surgentis Deus resumei; ita eiiam si quid materia-
liter dcfuil, Deus supplebit. Si enim hoc ofTicio
naturae fieri potest ui puero qui non hahet dehi-
tain qiianiiiaiem, ex aliena maieria per assumpiio-
nem cibi et potus tariiiiin addatur quod ei sufTi-
cial ad perfeciam quantitatem habendam, nec pro-
pier hoc desinit esse idem niimero qiii fuil: multo
magis hoc virtuie divina fieri potest ut suppleatur
minus habeniihus de extrinseca materia, quod eis
in hac vita defuit ad iniegriiatem membrorum na-
turalium, vel debilae quanlitatis. Sic igitur licet a
liqui in hac viia aliquibus membris caruerini, vcl
perfeciam qiiantitatem nondum aitigerini, in qiian-
tacumque qnaniitate defuncli, virtute divina in re-
surrectione perfeciionem dcbilam consequcniur et
membrorum et quaniilatis.

C\PUT CLXL

Solutio ad quaedam quac objici possent.

Ex hoc autem solvi potest quod quidam contra
resurreciionern hanc ohjiciunt, Dicunt enim, possi-
bile esse qnod aliquis homo carnibus humanis ve-
scatiir, et iilierius sic nutriius filium generet, qui
simili cibo utatur. Si igiiur nutrimeiiium converii-
tur in substantiam carnis, videtur quod sit impos-
sibile iniegraliier ulrumquc resurgere, cum carnes
unius conversae sunt in carnes allerius: et quod
difllcilius videiur. si semen est ex nuirimenii su-
perfluo, iit Philosophi tradiini, scqiiitur quod se-
men iinile natns est filius, sit sumptum ex carni-
bus alierius: et iia impossihile videtur piierum ex
tali seminc geniium resurgere, si homines quorum
carnes paier ipsius et ipse comederant, integrali-
ter resurgiint,

Sed haec communi resurreciioni non repu-
gnani. Dicium est enim siipra, quod non est ne-
cessarium quicquid malerialiier fuil in aliqiio ho-
mine, in ipso resiirgente rcsumi, sed tanium qiian-
tum sufTieit ad modum debitae quaniiiaiis servan-
diim, Dictum est eiiam, quod si alicui aliquid
defuit de materia ad quantiiatem perfectam, supple-

COMP. THEOL. AD I R. REGINaLDUM

bitiir divina virlule. Considerandum est insuper,
quod aliquid malerialiler in corpore liominis e\i-
stcns secundiim diversos gradus ad veritatem na-
turac humanae invenilur pertinere (1). Nam primo
et principaliler quod a pareniibus sumitur, sub
veritale humanae speciei tamquam purissimum per-
ficilur ex virtute formaliva; secundario autem qiiod
ex cibis generatum est, necessarium ail debilam
quantitatem membrorum, qnia semper admixiio
extranei debiliiat viriutem rei: unde et finaliier
neccsse est augmenium deficere, ei corpus sene-
scere el dissolvi, sicul ei vinum per admixiionem
aquae tandem redditur aquosum. lHierius aulem ex
cibis aliquae superfluitales in corpore hominis ge-
nerantur; quarum quaedam sunl necessariae ad
aliquem usum, ut semen ad gencrationem, et ca-
pilli ad tegumentum el ornatum; qnaedam vero
omiiino ad nihil, ut quae expellnniur per sndorem
el varias egestiones, vel interius retinentur in
gravanien naiurae. Hoc igilnr in communi resur-
reclione secundiun diviiiam providentiam atien-
detur: quod si idem numero maierialiter in di-
versis hominibus fnit, in illo resurgct in quo
principaliorem gradum obtinuil. Si antem in (hio-
bns exiitit secundum unnm et eundem modum,
resurget in eo in qno priiiio fuii, in alio vero sup-
plebitnr ex divina viriute. Et sic patei quod carnes
hominis comestae ab aliquo, non resurgent in
comedente, sed in eo cujus prins fuerunt; resur-
gent lamen in eo qni ex lali semine generaius cst,
quantum ad id quod in eis fuit de humido nutri-
meniaU; aliud vero resurgel in primo, Deo unicui-
que supplente quod deest.

CATUT CLXIL

Qaod resurreclio wortuorum in arlicull< fidei
exprimitur.

Ad hanc igiinr fidem resurreclionis confitendam,
in Symbolo Apostolorum posiium est: « Carnis re-
« surreclionem. » Nec sine ratione addiium est,
« Carnis: » qnia fueruni quidam etiam tempore
Aposiolorum, qui carnis resurrectionem negabanl,
solam spiritualem resurrectionem confitentes, per
quam homo a morte peccati resurgel: unde Apo-
stolus, 2 ad Timoih. 2, dicit de qnibusdam, qni a
veriiate exciderunt, dicentes resurrectionem jam
faciam, el subvcrierunt quorun)dam fidem: ad qno-
rum removendum errorem, ut resurreciio fntura
crederetur, dicilur in Symbolo Pairum: « Expecto
« resurreciionem mortuorum. »

CAPUT CLXHL

Qaalis erit rcsurycnlinm operatio.

Oportel autem considerare ulterins qualis sit
operatio resurgentium. Necesse cnim est cnjuslibet
viventis esse aliquam operationem cni principali-
ter intendit, el in hoc dicitnr vila ejus consistere:
sicut qui volupiatibus principaliier vacant, dicun-
lur vitam voluptuosam agcre; qni vero conlempla-
lioni, contemplativam: qui vero civitaiibus gubcr-
nandis, civilem. Ostensum est autem, quod resur-
gontibus neque ciborum neque venereorum aderit

(1) Al. pervenitur inveiiiie.

usus, ad quem omnia corporalia exercitia ordinari
videntur. Subtractis autem corporalibus exercitiis
remanent spirituales operationes, in quibus ulli-
mum hominis finem consistere diximus: quem qui-
dem finem adipisci resurgentibus competit a stalu
corruptionis et mutabilitatis liberaiis, ut ostensum
est. Non autem in quibuscumque spiritualibusacti-
bus ultimus finis hominis consistii, sed in hoc
quod Deus per esseniiam videatur, ut supra osten-
sum est. Deus autem aeternus esi: unde oportet
quod intellectus aeternitali conjungatur. Sicut igi-
tur qui voluptaii vacant, voluptuosam vitam agere
dicuntur, iia qui divina potiuntur visione, aeter-
nam obtinent vitam, secundum illud Joan. 17, 3:
« Haec est vita aelerna, ul cognoscani le Deum
■ verum, el quem misisli Jesum Christum. »

CAPUT CLXIV.

Quod Deus per essentiam videhilur,
non per similiiudinem.

Videbitur auiem Deus per essentiam ab intel-
lectu creato, non per aliqua.m sui similitudinem,
qua in inielletlu praesenie, res intellecta possit di-
stare, sicut lapis per similitudinem suam praesens
est oculo, per subsianiiam vero absens sed, sicut su-
pra ostensum esi, ipsa Dei esseniia inielleciui creaio
conjungiiur quodammodo, ut Deus per esseniiam
videri possii. Sicut igiiur in ullimo fine videbitur
quod [jrius de Deo credebatur, iia quod sperabaiur
ut dislans tenebitur ut praesens; ei hoc compre-
hensio nominatur, secundum illud Apostoli Philip.
5, 12: B Sequor auiem, si quo modo comprehen-
« dam: » quod non esl iniclligendum secundum
quod comprehensio inclusionem importat, sed se-
cundtun quod imporiat praeseniialitatem et leniio-
nem quamdam ejus quod dicitur comprehendi.

CAPUT CLXV.

Quod videre Deum est snmma perfectio
ei delectutio.

Rursus considerandum est, quod ex apprehensio-
ne convenieniis, delecialio generatur, sicnt visus de-
leclatur in pulchris coloribus, et gnslus in suavibus
saporibus. Sed haec quidem deleclatio sensuum potesl
impediri propter organi indisposilionem: nam ocnlis
aegris odiosa est lux, qu;ie puris est amabilis. Sed
quia iniellectus non inielligil per organum corporale,
ut supra ostensum est; dclectaiioni quae esi in consi-
deratione veritatis, nulla trisiiiia contrariatur. Po-
test tamen per accidens ex consideratione in-
tellecius iristitia sequi, inquantum id quod in-
lelligitur, apprehendiiur nt nocivum; ut sic delecta-
lio qnidem adsit inielleciui de cognitione veritaiis,
tristitia aulem in voluntaie sequaiur de re quae
cognoscitur, non inquantnm cognoscitur, sed in-
quanium suo aclu nocei. Deus autein hoc ipsuni
quod est, veritas est. Non potest igitur intelleelus
Deum videns, in ejusvisione non dclectari.

Iterum. Deus est ipsa boniias, quae est raiio
dileclionis: unde necesse est ipsam diligi ab omni-
bus apprehendeniibns ipsam. Licet enim aliquid
quod bonnm esl, possit non diligi, vel etiam odio
habcri; hoc non esi inquantum apprehendiiur ul

OPUSCULLM I.

4:>

bonum, sed inqiianlum apprehen(Ji(ur ul nocivum.
In visione igitur Hei, qui cst ipsa bonilas el ve-
filas, oporiel sicul comprehensionem, ita dileciio-
nem, seu delectabilem fruitionem adesse, secunduin
illud Isaiae ult., 14: « Videbiiis, ei gaudobil cor
« veslrum. »

CAPUT CLXVI.

Quod omnia videnlia Deum confirmafa aunt in bono.

Ex hoc aulem apparel quod "miina vidcns Deum
vel quaecumqiie aliu spiriiualis ereatura habet vo-
lunlalem coniirmaiam in ipso, iit ad conlrarium
de cetero non (lectaiur. (nm enim objcctum vo-
luniaiis sit bonum, iinpossibile est voluntalem incli-
nari in aliquid nisi sub aliqua ralione boni. Pos-
sibile esl autein in quocumque particulari bono
aliquid deficcre, quod ipsi cognoscenii relinqiiitur
in alio quaerendum: unde non oporiet voluntatcm
videniis quodcumque bonum particulare in illo
solo consistere, ut exlra ejus ordincm non diveriat.
Sed in Deo, qui est bonum univjrsale ei ipsa
bonilas, nihii boiii deest quod alibi quaeri possif,
ut supra ostensuiii est. Quicumqiie igiiur Dei es-
sentiam videl, non potesi voluntatem ab eo diver-
icre, quin in omnia sccundum rationem ipsius
tendat.

Kst eiiam hoc vidcre per simile in intelligibili-
bus. Inicllectus eniin nosier potesi dubiiando hac
atqiie illac diveitere, quousque ad primiim princi-
pium pervcniatur, in quo necesse esl inielleclum
firmari. Quia igilur finis in appetibilibiis est sicut
principium in inielligibilibus, potest qiiidem volun-
tas ad contraria flecti quousque ad cognitionem
vel fruiiionem ultimi finis veniatur, in qiia necesse
est ipsam firmari. Essei etiain contra raiionem per-
feclae felicilalis, si hoino in contrarium converti
posset: non enim loialiier excluderetur timor de
aiiiitlcndo, et sic non esset toialiter desiderium
quielatiim: unde Apocalypsis 3, 12, dicitur de beato:
• Foras non egredietur amplius. ■

CAPUT CLXVII.

Quod corpora erunt omnino obedienlia animae.

Qiiia vero corpus est proptcr animam, sicut
maieria propter furmam, et organum propter arii-
ficem; aniiuae viiam praediciam consecuiae tale
corpus in resurreciione adjungclur divinitiis, quale
eompetat beatitudini animae: quae enim propter fi-
nem sunt, dispoiii oporlet secundum exigeniiain
finis. Animae autem ad summum operationis in-
lellectualis periingenii non convenit corpiis habere
per qiiod aliqualiter impedialiir aiit reiardetiir.
Corpus autem humanum rutione suae corruptibi-
liiatis inipedit animam ei retardai. ul ncc conli-
nuae conieniplationi insisiere valeat , ncque ad
sunimum contemplationis perveniie: unde per ab-
straciionem a sensibus corporis homines apiiores
ad divina quaedam capienda redduntur. Nam pro-
pheticae revelationes dormicniibus vcl in aliquo
cxcessu mentis exisicniibus munifcstantur, scciin-
dum illud Num. 12, 6: « Si quis fiieril inlcr vos
« Propheta Oomini, in visione apparcbo ei, vel per
« somnium loqiiar ad cum. » Corporu igiiur re-
surgeniium beatorum non eruni corrupiibilia ei

animam retardantia, ul niinc; sed magis incorru-
ptibilia, el loialiicr obedicntia ipsi animae, ut in
nullo ei resisiant.

CAPUT CLXVIIL

De dotibuf corporum glorificaforum.

Ex hoc autem perspici potest, qualis sii dispo-
sitio corporum bcaioruin. Anima cnim esi corporis
forma ei moior. Inquanlum est forma, non solum
est principiiim corporis quantum ad esse substan-
liale, sed etiam quantum ad propria accidcntia,
quae causantur in subjecto ex unione formac ad
maleriam. Quanto aulcm forma fiierii foriior, lanto
impressio formae in materia minus polest impediri
a qiiocumque exieriori agcntc; sicut palei in ignc;
cujus forma, quae dicitur esse nobilissima inter
elementares formas, hoc confert igni iit non de
facili transmiiletiir a sua naturali dispositione pa-
liendo ab aliquo agente. Quia igiiur anima heata
in summo nobiliiatis ei virtutis erit, utpote rerum
primo principio conjuncta, confori corpori sibi di-
vinitus unito, primo quidem esse substantiale no-
bilissimo modo, lotaliier ipsum sub sc continendo,
unde sublilc et spirituale eiit; dabit eiiam sibi
qualitaiem nobilissimam, scilicft gloriam claritalis;
et propier viriutem animae a nullo agente a sua
dispositione poterii transmuiuri, quod est ipsum
impassibile esse; et quia obediet totaliier animae,
ul instriimentum motori. agilc reddetur. Erunt i-
gitur hae quaiuor condiiiones corporum beatorum:
subtiliias, claritas, impassiiiilitas ct agllitas. Unde
Apostolus I ad Corinth. 13,42, dicit: Corpus quod
per mortem « seminatur in corruptione, surget
« in incorriiplione » quantum ad impassibilitaten!:
« seminatur in ignobilitate, surgci in gloria, »
quantum ad clariiaiem; « seminatur in infirmiiatc,
« surget in virtute, » quanium ad ag
« seminatur corpus animale, siirget corpiis
« tuale, 0 quantuin ad subiilitatem.

agiliiatem:
spiri-

CAPUT CLXIX.

Quod fiomo func innovabiiur, el omnis
creatura corporalis.

Manifestum est autem quod ea quac sunt ad
fineni, disponuniur secundum exigentiam finis: un-
de si id proptcr quod suni ali(|ua, varietur secun-
dum pcrlVcHMn el impcrfecium, ea quae ad ipsum
ordinantur, diversimode disponi opoitei, ut ei de-
serviani secundum utruiuque statum: cibus enini
et vesiimentum aliter praeparantur puero, et aliier
viro. Ostensum esi auicm supra, quod creatura cor-
poralis ordiiiaiur ad rulionalem naluram quasi ad
iinem. Oporiei igiiur quod homine accipienie ul-
timam perfcclioncm per resurrcctionem, crealura
corporulis diversum siaium accipial; et secundum
hoc dicitur iiinovari mimdus, homine resurgente,
secundum iiliid, Apoc. 21, 1: « Vidi caelum no-
« viim el lerrain novam; » et Isaiae 65, 17: «Ec-
« ee ego creo caelos novos el terram novam. •

COMP. TIIEOL. AD FR. RFGINALDUM

CaPUT CLXX.

Quae creaturae imiovabuntur,
el qiiae manebiml.

Considcrandum lamen esl, quod diversa genera
creaiurarum corporajium secundum diversam ra-
lionem ad hominem ordinaniur. Manifestum esl
cnim quod planiae et aninialia deserviunl homini
in auxilium infirmilalis ipsius. diim ex eis habet
vicium et vestitum et vehiculum et hujusmodi, qui-
bus infirmitas humana susieniatur. In statu tamen
ultimo per resurreclionem lolletnr ab homine onnis
infirniitas talis: neque enim indigebunt ulierius ho-
njines cibis ad vescendimi, cum sint incorruplibiles,
ul supra ostensum esi; ncqne vesiimeniis ad ope-
nendum, utpote qiii claritate gloriae vesticntur;
neque animalibus ad vehiculum, quibus agilitas
aderii; neque aliquibus remediis ad sanitatem con-
servandam, uipote qui impassibiles erunf. Igiiur
hiijiisniodi corporeas creaturas, scilicei planlas et
aniinalia ei alia hujiisrnodi corpora mixta, conve-
niens est in staiu illius ultimae consummafionis
non remanere. Quatuor vero elementa, scilicet ignis,
aer el aqua et lerra, ordinaniur ad hominem non
solum quantum ad usum corporalis vifae, sed ctiam
quanlum ad conslilutioncm corporis ejus: nam cor-
pus humanam ex elemeniis constiiutum esl. Sic
igitur esseniialem ordinem habcnt clemenia ad cor-
pus humanum. Unde homine consummato in cor-
pore et anima, conveniens esl ul eliam elementa
remaneaiil, sed in melicrem disposiiionem mutata.
Corpora vero caelesiia quanium ad siii substantiam
neque in usu corrupiibilis vitae ab homine assu-
muntur, neque corporis hiimani subslaniiam in-
irani; deserviunt tamen homini inqiiantum ex eo
nim specie et magnifudine excelleniiam siii Crea-
toris demonstrant: unde frequenter in Scripturis
homo movetur ad considerandum caelesiia corpora,
ui ex eis adducatur in reverentiam divinam, ut
patet Isai. 40, 26- « Levate in excelsum oculos
« vestros, ei videte quis creavit haec. » Ei quamvis
in statu perfectionis illius homo ex creaturis sen-
sibilibus in Dei noiitiam non adducatur, cum Deum
videat in se ipso; lamen delectabile est et jucun-
dum eiiam cognoscenti causam, considerare qualiier
ejus similitiido rcsplendeal in effeciu; unde ei san-
clis cedet ad gaiidium considerare refulgenfiam di-
vinae boniiaiis in corporibus, et praecipue in cae-
lesfibus, quae aliis praeeminere videntur. Habenl
etiam corpora caelestia esseniialem quodammodo
ordinem ad corpus humanum secundum rationem
causae ageniis, sicuf elementa rationem causae ma-
terialis. Homo enim generat hominem et sol: un-
de ef hac raiione convenit eiiam corpora caelestia
remanere.

Non solum ex comparationc ad hominem, sed
etiam ex praedictis corporearum creaturarum na-
luris idem apparet. Quod enim secundum nihil sui
esf incorruptibile, non debet remanere in illo in-
corruptionis statu. Corpora quidem caelesiia incor-
ruptibilia sunt secundum lotum et partem; elementa
vero secundum tolum, sed non secundum partem;
homo vero secundum pariem, scilicet animam ra-
lionalern, sed non secundum totum, quia composi-
tum per mortem dissolvitur ; animalia vero et
plantae et omnia corpora mixta ncque secundum
loium neque secundum parlem incorruptibilia sunt.

Convenienter igitur in illo ultimo incorrupiionis
staiu remanebunt quidem homines el elementa
et corpora caelesiia, non autem aiia animalia, ne-
que planiae, aut corpora mixfa.

Raiionabiliter etiam idem appaiet ex ratione
universi. Cum eniin homo pars sit universi cor-
porei, in uliima hominis consummatione necesse
est universum corporeiim remaiiere; non enim vi-
dctur esse pars ptTfecia, si fuent sine foio. Uni-
versi:m autem corporeiim remanere non potest nisi
paries esseniiales ejus remaneant. Sunt autem par-
les ejus esseniiales corpora caelesiia et elemenia,
uipoie ex quibus tota mnndi machina consisiii;ce-
tera vero ad iniegritaiem corporei universi periinere
non videniur, sed magis ad quemdam ornaium et
denorem ipsius, qui competit sfatui mutabiliiatis,
secundiim quod ex corpore caelesti ut agente, el
elemenfis ul materialibus, generantur animalia el
planlae ef corpora mineralia. In slatu auiem ulti-
mae consummationis alius ornatus elementis attri-
buetur qui deceat incorrupiionis statum. Remane-
bunt igitur in illo statu homines, elemenia ei cor-
pora caelestia, non autem animalia et plantae ei
corpora mineralia.

CAPUT CLXXI.

Quod corpora caelesiia cessabunt a motu.

Sed cum corpora caeleslia continue moveri vi-
deantur, poiesl aliciii videri quod si eorum sub-
stantia maneat, quod tunc et in illo consummaiio-
nis siaiu moveaniur. Et quidem si ea ratione mo-
lus corporibiis caelestibus- adessel qiia raiione adest
elementis, ralionabilis esset senno. Molus enim e-
lcmenialis gravibiis vel levibus adesi propter eo-
rum perfectioncm consequcndam: tendunt enim sno
motu naturali in proprium locum sibi convenien-
lem, ubi mclius est eis esse: unde in illo ultimo
consummationis staiu unumquodi|ue elementum ei
quaecumque pars ejus in siio proprio loco erif. Sed
hoc de motu corponnn caelestium dici non potest,
cum corpus caeleste nullo loco obiento quiescai;
sod siciil naiuraliter movetur ad quodcumque ubi,
iia et naluraliler discedat ab eo Sic ergo non de-
perit aliquid a corporibus caeleslibus, si motus eis
anfcratiir, ex quo motus eis non inest ut ipsa per-
ficiantur. Ridiculum eiiam est dicere, quod sicut
corpus lcve per siiam naiuram movetur sursum,
ita corpiis caclesie per siiam naturam circulariier
moveafiir sicui per activum principium. Manifestum
est eni')i quod naiura semper iniendit ad uniim:
unde illud quod ex siii ratione uniiali repugnaf,
non potcst esse finis ultimus naiurae. Moius auiem
unilaii rcpugnat, inqiiantum id quod movetiir, alio
et alio niodo se habet dum mi»veiur. ISalura igitur
non producit nintum propter se ipsum, sed causaf,
niotiim iniendens terminum moius, sicut natura
Icvis iniendit locum sursum in ascensu, ef sic de
aliis. Ciim igitur circularis caelesiis corporis mo-
tiis non sit ad aliqiiod iibi detenninaium, non
poiest dici qiiod motus circularis corporis princi-
piiim activum sit natura, sicut est principium motus
g aviura et lcvium. Unde manente eadeni natura
corporum caeleslium, nihil prohibet ipsa quiescere,
licet ignem impossibile esf quiescereexlra proprium
locum exisicnlcm. duumiodo rcmancat cadem na-
tura ipsiiis. Dicii'ir famen moius caclestis corporis

OPUSCLLLM L

naluralis, non proplcr principium aclivum moius,
sed propier ipsum mobile^ quod liabel aptiujdinem
ul sic uiovealur. Relinquilur ergo qwod moius cor-
poris caeleslis sil ab aliquo intellectM.

Sed cum intellcclus non moveai nisi ex inten-
lione nnis, considerare oporlet quis sit fmis moius
eorporum caelestium. Non autem potest dici quod
ipse molus sit finis: motus eniui cum sit via ad
perfeclionem, non babei rationem finis, sed maj^is
ejus quod esi ad finem. Similiier eiiam non potesl
dici quod renovatio siiuum sit terminus n)oius
caelestis corporis, ul scilicet pro[)ter boc caelesic
corpus mo\eaiur, ut omne ubi ad quod «isl in
potentia, adipiscatur in actu: quia boc infinitum
est; infiiiilum auiem rcpugnal ralioni finis. Oportet
iiciiur binc considerare fiuem moius caeli. Manife-
stum est enim quod onme corpus motum ab iniel-
lcctu est instrumentum ipsius. Finis autem ;nolus
instrumenti esl forma a priucipali agcnie concepla,
quae per molun» instrumenii in actun) reducitur.
Forma auiem divini iniellcclus, quam per molum
caeli complel, est perfeciio rcrum per viam gene-
rationis et corrtiptionis . Generationis autem ci
corrupiionis ultimus finis est nobilissima forma,
quae csi anima bumana: cujus ulti[)ius finis est
vita aeterna, ut supra osiensum esl. Est igiiur ul-
(imus finis motus caeli multiplicaiio bominum pro-
ducendorum ad vitafii aelernam. Haec auiem mul-
litudo non |)otest esse infinita: nam inientio cu-
juslibet intellecius siai in aliqiio finiio. Completo
igiliir numero bominum ad viiam aeiernam pro-
ducendorum, el eis in vila aeterna eonsiiiutis, mo-
tus caeli cessabit, sicut iiotus cujuslibei instrumenti
eessat postqiian) fuerii opus perfectiim. Cessanle
atilem n)olu caeli eessabii per consequens motus
in inferioribus corporibus, nisi solum moius qui
eril ab anima in bominibus: et sic lotum univcr-
suin corporeum babebit aliam disposilionem et
forii.am, secundiim illud I Corintb. 7, 31: « Praeie-
« lil figura bujus niundi. ■

CAPUT CLXXM.

De praeiuio hominis secunduni ejus opera
vel miseria.

Considerandum esl aulem, quod si est delermi-
nata via perveniendi ad aliquem finem, illum con-
seijui nwn possunt qui per conirariam viam ince-
dunt, aut a via recia deficiunt: non eniiii sanatur
aegcr, si conlrariis utatur, quae medicus prohibel;
nisi forie per accidens. Est auiem deteru inata via
perveniendi ad fclicitatem: per virtutem scilicet.
Non enim consequitur aliquid finem simm, nisi
quod sibi proprium esl bene operando: neque enim
piania frucium faceret, si naiuralis operationis nio-
dus non servareiur in ipsa; nequecursor perveniret
ad bravium, aut miles ad palmam, nisi ulerque
secundum proprium officinm operareiur. Recie au-
tem operari bominem propriam opcraiionem esl
operari ipsum secundum Nirtutem: nam virtus u-
niuscujusque rei est quae bonum facit habeniem,
et opus ejus bonum reddii, ut dicitur 2 Eibic.
Cum igitur uliimus finis bominis sit viia aelerna,
de qua dictum esl; non oinnes ad eam perveniuni,
sed soli qiii secundum virtuiem operantur.

Praeterea. Est osterisum supra, siib divina pro-
videnlia coniineri non solum naiuralia, sed etiam

res huinanas, non in universali tantum, sed etiam
in singulari. Ad eum autem qui singulariuin bomi-
num curam babet, periinel praemia viriuti reddere
et pocnas peccalo: quia poeiia est medicina culpae
et ordiiiaiiva ipsius, ui supra babiium esi. Viriuiis
aulem praemium felicitas est, quae ex boniiate di-
vina boiiiini datur. Pertinct ergo ad Deum bis qui
conira virtuiem agunt, non felicitalcni, sed cori-
trarium in poenam reddere, sciliccl extren^am mi-
seriam.

CAPUT CLXXIII.

Quod praemium hominis cst po4 hanc viiani,
el siiniliter miseria.

Considerare autem oporict, quod contrariorum con-
trarii sunl cffecius. Operaiioiii autem secundum virtu-
tem contraria est operaiio secundum maliliaiu. Oporiet
igitur quod miseria, ad quam per operaiionem malitiae
pervenitur. contraria sit felicitati, quaiii meretur ope-
ratio virtutis. Contraria aulem sunt unius generis. Cum
igitur felicitas ullima, ad quam pervenilur peropera-
tionem viriuiis, non sit aliquod bonum bujus viiae,
sed post banc vitam, ut ex supra dictis paiei; con-
sequens esi ut uliima miseria, ad quam malilia
perducii, sii aliquod malum post banc vitam.

Praetcrea. Omnia bona vcl n)ala bujus viiae
inveniuntur ad aliquid ordinari. Bona enim exie-
riora, et etiam bona corpoialia organice deserviunt
ad viriutem, quae esl direcle via perveniendi ad
bcaiitudinem apud eos qui praedictis rebus bene
uiuntur; sicut et apud cos qui male eis utuntur,
sunt instrumenla nialiiiae, per quam ad n)iscriam
pervenitur. el siuiiliter mala liis opposiia, utputa
infirmitas, paupertas et hujiismodi, quibusdam suni
ad profectum virtutis, aliis auteni ad maliiiae ati-
gmentum, secundum quoJ eis diversimode utuntur.
Quod auiem ordinatiir ad aliud, non esl uliimus
finis, quia (1) neque uliinium praemium ncquepoena.
Non igitur iiIiiiMa felicitas, neque uliima miseria
in bonis vel malis hujus viiae consisiii.

CAPUT CLXXIV.

In qno esl miscria homiws quantum
ad poenam damnl.

Quia igiiur miseria, ad quam ducii malitia, con-
Irariatur fclicitaii, ad quam docit virtus; oporlel
ea quae ad miseriain pertinenl, sumere per oppo-
siliim eorum qiiae de felicitaie sunt dicla. Dictum
est auiem supcrius, quod ultima bominis feliciias,
quantun) ad inicllecium quidem, consistil in plena
Dei visione; quanlum ad alTccium vero in lioc quod
voluntas hominis iii prima bonitale sit immobiliter
firmata Erii igiiur extrema miseria hominis in boc
quod imellcctus toialiler divino lumine privetur,
ei airccius a Dei boiiiiaie obstinaie averiaiur: ei
baec est praecipua miseria damnatorara, quae vo-
cattir poena damni.

Considerandum tamen est, quod, ut ex supra-
dlciis patei, malum non pulcst totaliier excludere
hontim, ciim omne malum in aliquo bono funde-
lur. Miseria igiiur quamvis felicilati, quae ab omni
malo erii immunis, opfionatur, oportet tamen quod

(I j Forte qiiarc.

48 COMP. TMEOL. AD

in bono nalurai! fundolur. Bonum auiem inlelle-
cttialis nalurac in hoc consistii quod iniellecius re-
spicial veruni, el voluntas lcndal in bonum. Oujne
aiilcm verum ei omne bonum (Jerivalur a primo
ei summo bono, quod Deus est. Unde oporiei quod
inleileclus bominis in ilia extrema miseria consli-
luii, aliquam Dei cognilionem Iiabeai, el aliquam
Dei dileciionem; secundum scilicelquod esl princi-
pium naturalium peifeciionum, qiiae esl naluralis
diletlio, non autem secundum quod in se ipsoest,
neque secundum quod est principium virtutum,
scu eiiam gratiaruu), ei quorumciunque bonorum
quibus intclleclualis nalura ab ipso perficilur, quae
esi perfectio virlulis el gloriae.

ISec lainen bomines in tali miseria consiiluli,
libero arbitrio cyrent, quamvis babeant voluntaiem
immobiliter firmalam in nialo; sicut nec beati, licet
babeanl voluniatem firmalam in bono. Liberias e-
niiii arbiirii proprie ad elcclionem seexiendii: ele-
ctio auiem esi eorum <|uae sunt ad finem: ultimus
aulem finis naturaliier appeliiur ab unoquoque: unde
omnes bomines ex boc quod sunl iniellectuales,
appeiuni naturaliter feliciiatem tamquam uliimum
finem, el adeo iujmobiliter, quod nullus polesl
velle fieri miser. Mec boc libertali repugnal arbi-
trii, quae non se exlendit nisi ad ea quae sunt ad
finem. Quod autem in boc particulari bic bomo
uliimam suam felicitatem, ille autem in illo ponat,
non convenii buie aul illi inquanlum esl bomo,
cum in lali aesiimaiione el appeliiu Ijomines dif-
ferani: sed unicuique boc competil secundum quod
esl in se aliqualis. Dico aulem aliqualem, secundum
aliquam passionem vel babitum: unde si transmu-
letur, aliud ei optimum videbitur. Ei hoc maxime
palel in his qui ex passione appetunt aliquid ul
opiimum; cessante autein passione, ut irae, vel con-
cupiscenliae, non similiier judicant ilbid bonum,
ut prius. Habilus aulem permanenliores sunt, unde
firmius perseverant in bis quae ex habitu prose-
quunlur. Tamen quamdiu babitus mutari potest,
cliam appeiilus el aeslimaiio hominis de ullimo
fine mutaiur. Hoc auiem convenit lanlum homini-
bus in hac vita, in qua sunt in stalu mutabiliiatis:
anima enim post hanc vilam intransmulabilis esl
secunduin alieraiionem, quia hujusmodi Iransmu-
tatio non compeiil ei nisi per accidens secundum
aliquam transmulationcm faclam circa corpus. Re-
sumpio vero corpore non sequetur ipsa mulaiio
corporis, sed poiius e converso. Nunc enim anima
infundilur corpori seminato, et ideo convenienter
transmutationes corporis sequiiur; tunc verocorpus
unietur animae praeexistenii, unde lolaliter sequetur
ejiis con(Jiiiones. Anima igitur quemcumque finem
sibi uliinium praestiluisse invenitur in statii morlis,
in eo fine perpeiuo permanebit, appetens illud ut
oplimum, sive sil bonum sive sit malum, secun-
duni illud Eccle. 11, 5: « Si ceciderii lignum ad
« austrum, aut ad aquilonem, in quocumque loco
« ceciderit, ibi erit. » Sic igitur post hanc viiam
qui boni in morie inveniuniur, habebunt perpeiuo
volunialem firmatam in bono; qui aulem mali lunc
invenientuf, efunt perpctuo obsiinaii in malo.

FR. REGINALDUM

CAPUT CLXXV.

Quod peccala morlalia non dimitlunliir pont hanc
vitam, sid bene venialia.

Ex hoc aulem considerari polesi, quod peccaia
morialia post hanc vitam non dimittuntur; venialia
vero dimittuntur. Nam peccaia morialia sunl per
aversionem a fine ultimo, circa quem homo immo-
biliter firmatur posi moriem, ut dicium esi; peccata
vero venialia non respiciunt ultimum finem, sed
viam ad finem uliimum. Sed si volunias malorum
post morlem obstinate firmatur in malo, semper
appetenl ut optimum quod prius appelicrunt. Non
eigo dolebunt se peccasse; nuHus enim dolet se
prosecutum esse quod aesiimat esse opiimum.

Sed sciendum est, quod damnati ad uliimam
miseriam, ea quae appetieranl ut opiima, habere
posl moriem non poieruni: non enim ibi dabiiur
iuxuriosis facultas luxuriandi, aul invidis facullas
offendendi et impediendi alios: et idem esl de sin-
gulis viiiis. Cognosc(!ni auiem, eos qui secundum
virtiitem vixeruni, se obtinere quod appetierant ul
opiimum. Doleni ergo ma!i quia peccaia commise-
runt, non propter hoc quia peccaia eis displiceant,
quia ciiam tunc mallent peccaia illa commitlere, si^
facultas daretur, quam Deum haberc; sed propter
hoc quod illud quod elegerunl, habere non possunt,
et illud quod respuerunt, possent habere. Sic igiiur
et volunlas eorum perpetuo manebit obsiinaia in
malo, el tamen gravissiine dolebunt de culpa com-
missa, et de gloria amissa: el hic dolor vocatur re-
morsus conscicntiae, qui metaphorice in Scripturis
vermis nominalur, secundum illud Isaiae ull. 24:
« Vermis corum non morietur. »

CAPUT clxxvl

Quod corpora damnatorum erunt possibilia et ta-
men inlegra, et sine Jolibus.

Sicut autem in sanclis beatitudo animae quo-
dammodo ad corpora dcrivatur, ut supra diclum
esi; ita eliam niiseria animae derivabilur ad cor
pora damnatorum: hoc tamen observaio, quod sicut
miseria bonum nalurae noii evcludil ab anima, ila
noc eliam a corpore. Erunt igitur corpora damna-
loriim iniegra in sui natura, UQn lamen illas con-
diliones habebunt qtiae perlinent ad gloriam bea-
tonim: nou enim erunl subtilia el impassibilia; sed
magis in sua grossiiiae et passibiliiHte remanebunl,
ei augebuntur in eis: non erunl agilia, sed vix ab
anima portabilia: non erunl clara, sed obscura, ul
obscuritas animae in corporibus demonslretur, se-
cundum illud Isaiae 15, 8: « Facies cou»bustae vul-
« tus eorum. •

CAPUT CLXXVIL

Quod corpora damnalorum, licct pa^sibilia,
rrunt tamen incorrupdbilia.

Sciendum lamen est, qiiod licel danmaloruin
corpora passibilia sint fuiura, non lamcn corrum-
peniur; quamvis hoc esse videaiur contra rationeui
eorum quae nunc exporimur, nam passio magis
facia abjicil a siibslantia. Erit lainen tunc duplex
ratio qiiare passio iii porpoiuum coniinuata passi-

hilia corpora non corrumpel. Prima quidem qnia
cessjanie niotu caeli, ut supra dictum esl, nccessc
€st onmem mulationem naturae cessarc. Non igiiur
aliquod allerari poleril altcralione nalurae, scd so-
Iu;:j alicraiione animae. Dico autcm alteraiionem
naturac, sicul cum aliqiiid ex calido fil frii^idum,
vel qualitercumque variaiur secundum naturale esse
qualiiatum. Altcrationem aulcm animae dico, sicut
euif! aliquid rccipit qualiiaiem non secuiidum esse
ipsius spiritualc, sicut pupilla non recipii formam
coloris ul sil colorala, sed uii colorem. sential. Sic
igiiur ct corpora daamatorum palientur ab igne,
vel a quocumque alio corporeo, non ul alierenlur
ad speciem vel qualilatem ignis, scd ul scniiant
exccllentias qualitatum ejus: ei hoc erit affliclivum,
inquantum hiijusmodi exccllentiae contrarianiur liar-
moiiiae, in qua consistil delcctaiio sensus (1); non
laiiicn erit corrnplivum, quia spiriiualis reccpiio
formarun» naturam corporis non transmulat, nisi
forte per accidens. Secunda ralio erii ex parie ani-
mac, ad cnjus pcrpetuitatem corpus traheiur divi-
na virluie: unde anima danmati, inquantum esl
foriria ct natura lalis corporis, dabii ei esse per-
petuum; npn lamen dabit ei ut paii non possit,
propter suam impcrfeciioncm. Sic igitur sompcr
j)aiiuniur illa corpora, non tamen corrumpuniur.

OPUSCULUM I. 49

poralibus non subjiciendo, sed soli Deo, in cujus
iruiiione lota eorum felicitas consisiii, non autem
in aliquibus corporalibus honis; maloruin autem
animae, naturae ordine non servaio, se per affe-
ctum rcbus corporalihus suhdiderunt , divina el
spirilualia conlemnentes. Unde consequens esl ut
puniantur non solum ex privatione spiriiualium
honorum, sed etiam per hoc quod rehus corpora-
lihus suhdanlur. Li iiico si qiia in Scripturis sacris
invenianiur quae sanctis aniinabus corporaUum bo-
norum rctributionem promittant, mysiice sunt ex-
ponenda, secuiidum quod in praed'ciis Scripturis
spiriiualia sub corporalium similitudine designari
soleni. Quae vero animabus damnatorum praenun-
tiant poenas corporeas, utpote quod ab igne in-
fcrni cruciabuniur, sunt secundum htieram intel-
ligenda.

C.\PUT CLX.WIII.

Qiiod poena damnalorum e$l in malis
ante resnrreclionem.

Sic igitur secundum pracdicta paiel quod lam

felicitas quam miseria principalitcr consistit in

aiiima; secundario autem et per quamdam deri-

vaiionem in corpore. Non igitur felicitas vel

miseria animae dependct ex feliciiaie vel miseria

corporis, scd magis e converso. Cum igitur posl

mortem aniinae remaneant anie rcsuuiptioncm cor-

porum, quacdam quidem cum merito heaiitudinis,

quaedam aulcm cum mcrito miscriae; maiiifeslunr

est quod eliam anie resumptionem, animac qiio-

rimidam pracdicta fcliciiaie potiuniur, seciindnm

illud Apostoli 2 Corinih. 5, 1: « Scimus quoniam

« si lerreslris domiis noslra hujus habitaiionis dis-

« solvatur, quod acdificationem ex Peo hahemus

« domum non manufaclam, sed aeternam in caclis:»

et infra: • Audemus autem, et bonam voluniatem

• habemus magis peregrinari a corpore, ei prae-

« sentes esse ad Dominum. » Qiiorumdam vero

animae in miseria viveni, secundnm illud Luc. 16,

22: « Mortuus est dives, et sepultus in inferno. »

CAPUT CLXXIX.

Quod poena damnatonim est in vmlis tam spi-
ritualibus, quam corporalibus.

Considcrandum lamen est, quod sanct.irum ani-
marum felicitas, in solis honis spiritualihus eril;
poena vero animarum damnatarum anic restirre-
ctionem non solum erit in malis spiritualihus, ut
aliqui putaverunt, sed eiiam poenas corporeas sii-
siinehiint. Cujus diversilaiis raiio est: qiiia animae
sanclorum dum in hoc numdo fuerunl corpoiibus
uniiac, suum ordinem servaverunt, se rebus cor-

(I) .(1. foiisislil el Jeicctantur sensus.
5. Th. Opera omnia. V. 16.

CAPUT CLXXX.

Vlrum anima possit pali ab ignc corporeo.

Ne autem alicui absurdum videalur, animam a
corpore separaiam ab igne corporeo pati, conside-
randum est, non esse contra naiuram spiritualis
substaiitiae alligari corpori. Hoc enim el per natu-
ram fit, sicut paict in unione animae ad corpus,
et per nagicas aries, per quas aJiquis spiritus ima-
ginihus aut annulis^ aut aliquihus hujusmodi alli-
gatur. Hoc igitur ex divina virtute fieri potest ul
aliquae spiriiuales suhstaniiae, quamvis secundum
suam naturam sinl superomnia corporalia elevatae,
aliquibus corporihus alligcniur, utputa igni infernali;
non iia quod ipsum vivificent (1), sed quod eo
quodammodo adsiringantur: et hoc ipsum conside-
randum (2) a spiriiuali substantia, quod scilicet
ereatiirae infimae quodammodo suhditur, ei est
afflictivum. Inquantum igitur hiijusmodi consideraiio
est spiritualis substantiae aflliciiva, verificatur quod
diciiur, quod anima eo ipso quod sc aspicil cremai i
crematur: el iierum quod ille ignis spiritualis sii:
nam immedialum affligens est ignis apprehensus
ut alligans. Inquantum vero ignis cui alligaiur,
corporeus esl, sic verificatur quod dicitur a Gre-
gorio, quod anima non solum videndo, sed etiam
experiendo ignem patitur. Et quia ignis ille non
e\ siia natura, sed ex virtute divina habei quod
spiritualem siihstantiam alligare possii, convenicnter
dicitur a quihusdam, quod ignis ille agit in animam
ut insiruiiientum divinac justitiae vindicaniis, noii
quidem ita quod agat in spiritualem suhstantiam,
sicui agit in corpora calefaciendo, desiccando, dis-
solvendo, sed alligando, ut dictum est. Et quia
proximum affliclivum spiritualis subslaniiae (5), est
apprchcnsio ignis alligantis in poenam, manifesie
pcrpcndi polest, quod alflictio non cessat, eiiam si
ad horam dispetisative contingat spiritualem sub-
stantiam igiic non ligari; sicui aliquis qui cssei ad
pcrpciua vincula damnatus, ex hoc coniinuam af-
fliclioncm non minus scntiret, etiam si ad horam
a vinculis solvcretur.

(I) At. unificent.

Ci) Foile consideratum.

^5; .\l. uQlictivuiii, et spiiiliulis substantiae etc.

COMP. TIIEOL. AD FR. nEGlNALDUM

CAPLT CLXXXL

Quod post hanc vHam sunt quaei/am purgaforiae
poenae non aelernae, ad implendas pocniien-
tias de mortalibiis non imple/as in vita.

Licet aulem dliquae aniinae slaiim cum a cor-
poribus absolvunliir, beatilndinem aeiernam consc-
qiianiur, ui dictum esi; aliquae tainen ab bac con-
seculione retardantur ad ten.pns. Coniingii enim
quandoque aliquos pro peccalis comniissis, de qui-
bus lamen finaliier poeniieni, poenitentiam nou
implevisse in bac vila. Ei qnia ordo divinae justi-
liae babei. ut pro culpis poenae rcddanlur, oporiet
dicere, quod post banc vilain animae poenam ex-
solvunt quam in boc mundo non exsolverunt; non
autem iia quod ad ultimam miseriatn damnaiorum
deveniant, cum per poenitentiam ad statum cariiaiis
sint rediiciae, per quam Deo sicul iiltimo lini ad-
haeseruni, per qnod vitam aeternam nierueruni:
unde relinquiiur post banc vitam esse quasdam
purgatorias poenas, quibus poenilenliae implcntur
non inipletae.

CAPUT CLXXXM.

Quod simt aliqiiae poenae puryatoriae eliam
venialhm.

Siuiililer etiam contingit aliqnos ex bac ^ila
decedere sine peccalo mortali, scd tamen cum pce-
calo veniali. per quod ab nltimo fine non avertun-
tur, licet circa ea quae suni ad finein, indebiie
inbaerendo peccaverini: quae quidem peccata in
quihusdam viris perfectis ex fervore carilalis pur-
ganiur, in aliis aiiiem oporiei per aliquam poenain
luijusmodi peccata purgari: quia ad vitam aelernani
consequendam non perducitur ni>i qui ab omni
peccaio et defectu fuerii immunis. Oportel igitur
ponere purgatorias poenas posl bnnc vitam. Ilabent
auiein istae poenae qnod sint purgaioriae ex con-
ditione eorum qui eas paiiuniur, in qiiibus esl
caritas per quam voluniaiem suam divinae voluntaii
conformant, ex cujus caritatis viriute poenae quas
patiiiniur, eis ad piirgationem prosunt: unde in iis
qui sine caritate siini, sicui in damnaiis, poenae
non purgant, sed semper imperfectio peccali re-
manet, ei ideo semper poena durat.

CAPLT CLXXXII!.

Utrum aeternam pomam pati repucjnet justitiae
diiinae, cum cidpa fuerit (emporalis.

Non autem est contra ralionem divinae jusiiiiae
ut aliquis poenam perpelnam palialur, quia nec
secundum leges hurnanas boc exigitur ui poena
commensuretur culpae in tempore. Nam pro pec-
cato adiilterii vel bomicidii, quod in lemporebrevi
commitiitur, lex bumana infert quandoque perpe-
tuum exilium, aut etiam morten), per quae aliquis
in perpetiium a socieiate civiiatis excluditur; et
quod exilium non in perpetuum durei, hoc per
accidens contingit, qiiia vita hominis non est pcr-
petua; sed inteniio judicis ad hoc esse videiur ut
eum, sicui poiest, perpetuo punial. Lnde eliam non
est injustiim, si pro momentaneo peccato ei lem-
porali Deus aeternam poenaii infert.

Similiter etiam consideramlum est, quod pec-
catori poena aeterna infertur, quem de peccato
non poenitet, et sic in ipso usque a(J mortem per-

dural. El quia in suo aeterno peecat, rationabililer
a Deo in aeternum puniiur. Habet etiam ei quod-
libel peccatum contra Deum commissum quamdain
infinitatem ex parte Dei, contra quem coinmitiiiur.
Manifestum esl eniin quod quanto major persona
est contra quam peccatur, tanto peccatum esi gra-
vius; sicut qui dat alapam militi, gravius reputalur
quam si daret rusiico, ei adbuc multo graviiis si
principi vel regi. Et sic cum Deus sit infinite
magnus, offensa conira ipsum coinmissa esi quo-
dammodo infiniia: unde et aliqualiier poena iufinita
ei debelur. Non autem poiest esse poena infiniia
intensive, quia nibil creaium sic infinitum esse
potest. Unde relinquitur quod peccaio moriali de-
betur poena infinita duratione.

Item. Ei qiii corrigi potesi, poena lemporalis
infertur ad ejus correciionein vel purgaiionem. Si
igitur aliquis a peccato corrigi non potest, sed
voluntas ejus obstinate firmata esl in peccato, sicui
supra de damnatis dicium esi, ejus poena termi-
nari non debet.

CAPUT CLXLXXIV.

Quod praedicfa conreniimt etiam ahis spirituali-
bus substantiis, sicut animabus.

Quia vero homo in natura intellectuali cum
Angelis convenit, in quibus eiiau) potest esse pec-
caiuin, sicut et in hominibus, ut supra dictum est;
quaecumque dicia sunt de poena vel gloria ani-
marum, intelligenda etiam sunl de gloria bonorum
et poena malorum Angelorum. Hoc lamen solum
inter bomines et Angelos differt, quod confirmatio-
nem voluniaiis in bono et obstinationem in malo,
animae quidcm humanae habent cum a corpore
separantur, sicut supra dictum esi; Angeli vero
quando primo cum voliintaie deliberata sibi finem
praestituerunt vel Deum vel aliquid creatum, ei
ex lunc beaii vel miseri facti suni. In animabus
enim humanis muiabilitas esse poiest non solum
ex libertate voluntaiis, sed eiiam ex mulabilitate
corporis; in Angelis vero cx sola libertate arbitrii.
Et ideo Angeli ex priina eleciione immutabili-
tatem consequuntur; animae vero non nisi cum fue-
rint a corporibus exutae. Ad osiendendum igitur
remunerationem bonorum, in Synibolo fidei dici-
lur, « Vilam aeternaui: » quae quidem non est in-
telligenda aeterna solum propter duraiionem, sed
magis propter aeiernitaiis fruiiionem. Sed quia cir-
ca hoc etiam alia mulia credenda occurrunt quae
dicta sunt de poenis damnatorum et de finali sta-
tu mundi; ut omnia bic comprehenderentur, in
Symbolo Patrum positum est: « Vilam futuri sae-
« culi: * futurum enim saeculum omnia hujusmodi
comprehendil.

CAPUT CLXXXV.

De fide ad humamfatem Christi.

Quia vero, sicut in principio dictum est, chri-
siiana fides circa duo praecipue versatur, scilieei
circa Divinitatem Trinitatis, et circa humaniiaiem
Chrisii; praemissis his quae ad Divinitatem perti-
nent et effectus ejus, considerandum resiat de his
quae pertinent ad hu;iianilatem Christi. Et qiiia,
ut dicil Apostolus, 1 ad Timoth. 1, Ib: « Christus
• .lesus venil in bunc mundum peccatores salvos
« facere; » praemittendum videlur quoujodo hu-

OJ^ISCLLUM L

manum gei)us in peccalum intidit, ul sic evidcn-
lius agnoscatiir quomodo per Chrisli humanilaiem
horjiines a peccatis Hbcranlnr.

CAPLT CLXXXVL

i)e prneccplis dali primo Iwmini, ei ejusperfc-
clione in primo slaiu.

Sicut siipra dicium est, homo in sui condilione
lahier insliiulus fuit a !)eo, ui corpus oninino cs-
set animae subjccium: rursumque inier paries ani-
mae, infcriores vires rationi absque repugnantia
subjicerentiir, et ipsa ralio hominis esset Deo sii-
I>jecla. Ex hoc auiem quod corpus eral animae su-
l)jeclum, conlingebat quod nulla passio in corpore
possei accidere qiiac dominio animae siiper corpiis
repugnarei: unde nec mors ncc infirmitas in ho-
mine locum habebat. Kx subjectione vero inferio-
rum virium ad raiionem erat in homine omnimo-
da mentis tranquillilas, qtiia ralio liumana nullis
inordinatis passionibus liirbabaliir. Kx hoc vero
cjuod volunias hominis erai Deo subjecia, homo
referebiil oumia in Deum sicut in ultimuro finem,
in (juo ejus juslitia el innocentia corisistebai. Ho-
ruiii aulem irium ultimnm erat cansa aliorum. Non
cnim hoc erat ex naiiira corporis, si ejiis compo-
nenlia considereniur, quod in eo dissohilio sive
quaeciimque passio vitae repugnans locum non lia-
beret, cum essei ex contrariis elemenlis composi-
lum. Similiier etiam non erat ex naliira animaequod
vires eliam sensibiles absque repugnantia raiioni su-
bjicerentiir; cum vires sensibiles naturaliter move-
amur in ea quae sunt delectabilia sccundiim scn-
sum, quae mulioiiens rectae ralioni repngnant. Erai
igitiir ijoc ex virtule superiori, scilicet Dei, qui
sicui aniinam raiionabilem corpori conjunxit, omnem
proportionem corporis et corporearum virtuiiim,
cujusmodi sunt vires sensibiles, transcendentem:
ita dedil animae ralionali virtuiem ut snpra con-
ditionem corporis ipsum continere possel ei vires
sensibiles; secundiim qiiod raiionali animae compe-
tebat. IJt igitiir ratio inferiora siib se ririniter con-
tinerei, oporiebal qnod ipsa firiiiitpr siib Deo con-
tineretur, a quo viriutem praedictam habebal su-
pra conditionem naturae. Fuit ergo homo sic in-
stiiuius iil nisi raiio ejiis snbduccretur a Dco, neqiie
corpus ejiis subdiici poicral a niitn animae, ncque
vires sensibiles a reclitudine ralionis: unde qtiac-
dam immortalis vita et impassibilis erat ; quia
scilicet nec mori nec pati polerat, si non peccaret.
Peccare vcro poierai voluntate ejus nondum con-
firmaia per adeptionem tdiimi finis; et sub hoc
evcntu poteral mori el paii. Et in hoe dilTert im-
j»assibiliias et immorialiias quam primtis homo
habiiii,ab Ca qiiam in resurreciione sancti habcbunt,
qui nunquam poierunt nec pati nec mori, vohin-
laic eorum oi^mino confirmata in Deum, sicut supra
dictiim esl. DilTercbat etiam quo ad aliud: qiiia
posl resurreciionem homines nec cibis nec venereis
uientiir; primus autcm homo sic conditns f-.iit ut
necesse haberet vitam cibis susientare, ei ei in-
cumberei gencraiioni operam dare, ut genus liu-
manum multiplicareiiir ex uno. Unde dno praecepta
accepil in sui conditione, Ad primum j>erlinet quod
ei dictiim esi ( Gen. "2, 16): « De omni ligno qtiod
1 est in paradiso, comcdes; » ad secundum quod
ei dictum est (ibid. 1, 28"): « Crescite ct mulii-
a plicamini, et rcpleie lerram. •

C.\PUT CLXXXVIL

Qnod ille perfectus status nominabatur originalis
juslilia; et de loco in quo homo positvs esf.

Hic auiem hominis tarn ordinaius status, ori-
ginalis jiistilia nominatiir, per quarn et ipse suo
supcriori subdilus erat, et ei omnia inferiora su-
bjiciebantur, scciinduin quod de eo dicium est
( Gen. 1, 20 ): * Et praesii piscibus maris et vo-
■ latilibus caeli: et inter partes ejus etiam inferior
absque repiignantia stiperiori subdebaiur. Qui qui-
dem stalus priino homini fuit concessus non ul
cuidam personae singiilari, sed ul primo hurnanae
natiirae principio; ita quod pcr ipsurn simul cum
natura hiimana irddiiceretur in posteros. Et quia
unicuiqtie dcbetur locus secundum convenieniiam
suae conditionis, hoino sic ordinaie instilulus posilus
est in loco lemperatissimo et delicioso, ut non so-
lum interiortim molesiiarum, sed eliam aliorum
exleriorum omnis ei vexaiio tollcrelur.

CAPUT CLXXXVIIL

De ligno scienliae honi et mali, et primo
liominis praecepto.

Qtiia vero praediclus status homini ex hoc de-
pcndebat quod huinana voluntas Deo subjiceretur;
ui homo siatim a principio assuefierct ad Dei vo-
luniatem sequendam, proposuit De;is homini quae-
dam praecepta, tit scilicel ex omnibus aliis lignis
paradisi vescerctur, prohibens sub morlis cornmi-
naiione ne de ligno scientiae boni et mali vesce-
retur: ctijtis quidem ligni esus non ideo prohibitus
est qiiia secundum se malus es<et, sed ul homo
saliem in hoc modico aliqnid observaret ea sola
ratione qiiia essel a Deo praeceptum: unde prae-
dicti ligni esus facttis esl malus, quia prohibitus.
Dicebaiiir antem lignum illud scientiae boni et ma-
li; non quia haberet virtutem scienliae causativam,
sed propter eventum sequeniem; quia scilicei homo
pcr ejus usiim expcrimento didicil quid intcrsit
inter obedientiae bonum et inobedieniiae malum.

CAPUT CLXXXIX.

De seductione diaboli ad pAam.

Diaboltis igiiur, qui jam peccaverat, videns ho-
niinem laliter insiiiuititn ut ad perpetuam felicita-
tem pervenire possei, a qna ipse deciderai, el ni-
hilominiis possei peccare; conaiiis esl a rectitudine
juslitiae abducere, aggrcdiens hominem ex parte
debiliori, lenians feminein, in qua minus vigebai
sapicniiac doniim vel lumen: et iii in irangressionem
praccepti faciliiis inclinarel, exclusil mendaciier me-
tum moriis, et ei illa promisit quae homo naiura-
lilcr appciii, scilicet vitaiionem ignoraniiac, dicens
( Gci). o, 5 ): « Apericniur octili vesiri; » et ex-
cellcntiam dignitatis, dicens: • Scicntes bonum el
« malum. » Homo enim ex parte intellecius na-
ttiraliier fngil ignoraniiani, et scicnliam appetii; ex
pnrte vero voluniatis, qiiae naiiiraliier libcra est,
appclii celsittidinem ei perfeclionem, ul nulli, vel
qiianto paucioribus potesi, subdaiur.

COMP. TIIEOL. AD FR. REGIiNALDUM

CAPUT CXC.

Quii/ fuil inducliinm mulicris.

Miilier igiiur repromissam celsitudinem simui,
el perfeclionem scieniiae concup vii. Accessil eiiam
ad hoc pulchritiido ei suavitas fruclus, alliciens
ad edenduin; et sic metu mortis contempio, prae-
ceptum Dei transgressa e^i.de veiilo ligno edcndo:
et sic ejus peccaiuoi muliiplex inveniiur. Primo
quidein superbiae, qua inordinate excelleniiam ap-
petiii. Secundo curiosiiaiis, qua scientiam ultra
terminos sibi praefixos concupivit. Tertio gulae,
qua suavitale cibi permoia est afJ edendum. Quario
infidelitalis, per falsam aeslimalionem de Dco, dum
credidil verbis diaboli contra Deum loquenlis. Quinlo
inobedientiae, praeceptum Dei iransgrediendo.

CAPUT CXCL

Quomodo pervenii peccatum ad virum.

Ex persuasione autem mulieris peccatum usque
ad virum pervenit, qui tamen, ul Aposlolus dicit,
non est seductus, ul mulier, iu hoc scilicel quod
crederet verbis diaboli conlra Deum loquentis. Non
enim in ejus menle cadere poterat, Deum nienda
eiier aliquid comminaium esse, neque inuiiliter a
re utili prohibuisse. Allectus lamen fuit proiiiissione
diaboli, excellentiam et scieniiam indebiie appe-
lendo. Ex quibus cum voluntas ejus a rectitudine
justitiae discessissel, uxori siiae moreii^ gerere volens,
in transgressione divini praecepii eam seculus esl,
edendo de fruclu ligni vetiti.

CAPUT CXCII.

De effectn sequenle culpam quantum ad rehel-
lionem virium infeiiorum ralioni.

Quia igiiur dicti sialus lam ordinata integriias
tola causabatur ex subjeciione humanae voluniatis
ad Deum, consequens fuit u( subducia humana
voluntate a subjeciione divina, deperiret illa per-
fecta subjectio inferiorum virium ad rationem et
corporis ad animam: unde consecutiun esl ut homo
sentirei in inferiori appetitu sensihili, concupiscen-
tiae et irae et ceterarum passionum inordinaios
niotus non secundimi ordinem rationis, sed magis
ei repugnantes, et eam plerumque obnubilanies,
et quasi periurbantes: et haec est repugnanlia car-
nis ad spiriium, de qua Scriptura loquitur. Nam
quia appetitus sensitivus, sicul et ceterae sensiiivae
vires, per iuslrumentum corporeum operalur, ratio
autem absque aliquo organo corporali; convenienter
quod ad appetilum sensiiivum pertinet, carni im-
puiatur; quod vero ad raiionem, spiritui, secundum
quod spirituales substanliae dici solent quae sunt
a corporibus separaiae.

CAPUT CXCIIL

Quomodo fuit pocna illata qnantum
ad nccessitalem moriendi.

Consecutum esl etiam, ut in corpore sentiretur
corrupiiouis defectus, ac per hoc homo incurreret
necessitatem moriendi, quasi animalum non valens

corpus in perpetuum continere, vilam ei pracbendo:
unde homo facius est passibilis ei mortalis, iion
solum quasi poiens paii el mori ut anlea, sed
quasi necessiiatem habens ad patiendum ei mo-
riendum.

CAPUT CXCIV.

Di; aliis defectibus qui comequuntur in inlelleclu
et volunlate.

Conseciiti sunl in homine per conseqiiens multi
alii defectus. Abundanlibus eiiim in appelitu infe
riori inordinalis moribus passionuui, simul eiiam et
in ralione deficienle himine sapientiae, quo divini-
tus illustrabatur volunlas dum erat Deo siibjecia,
per consequens affectum suum rebus sensihilibus
subdidit, in quibus oberrans a Deo muliipliciter
peccavii, et ulterius immundis spiriiibtis se subdidit
per quos credidil in hujusnodi rebus agendis (1)
acquirendis sibi ^uxilium praeslari; et sic in hu-
mano genere idolairia et diversa peccalorum ge
nera processerunt: et quo magis in his hoiiio cor-
ruplus fuit, eo amplins a cogniiione et desiderio
bonorum spirilualium et divinorum recessil.

CAPUT CXCV.

Quomodo isli defectus dcrivati sunl ad posleros.

Kl quia praedictum originalis juslitiae bonum
sic hiimano generi in primo parente diviniius at-
tributiim fnil, ut tamen per ipsum derivaretur in
posteros; remoia autem causa removetiir elTcctus;
consequens fuit ut pri:no homine praedicto bono
pcr proprium peccatum privalo, omiies posieri pri-
varentur; el sic de eeiero, sfilicel post peccaium
primi parcniis, omues ab:^que originali justitia ei
cum defeclihus consequentibus sunt exorii. Nec hoc
est contra ordinem jusiitiae, quasi Deo punienie in
filiis quod primus parens dclii|uii: quia ista poena
non est nisi subiraciio eorum quae supernalurali-
ter primo hoiuini divinitns suni concessa, per ipsum
in alios derivanda: unde aliis non debebantur. nisi
quatenus per primum pareniem in eos erant iran-
situra: sicul si rex det fetidum miliii, transiturum
per ipsum ad haeredes; si miles contra regem pec-
cat, ul feiidum merealur amittere; non poiesi posi-
modum ad ejiis heredes devenire: unde jnste pri-
vantur posleri per culpam parentis.

CAPUT CXCVI.

(Jlrum defeclus oiiginali'< jmtiliae habeat rationem
culpae in pohtcris.

Sed remanet quaesiio magis urgens: uiriim de-
fectus originalis justiliae in his qui ex primo pa-
rente proilierunt, rationem culpae possii habere.
Hoc eniin ad rationem culpae perlinere videtur,
sicut supra dictum est, ut malum quod culpabile
dicilur, sit in potestiite ejus cui imputaiur in cul-
pam. Nullus enim ciilpatur de eo quod non esl in
eo facere vel non facere. Non est autem in pote-
state ejus qui nascilur, ut cum originali justitia
nascalur, vel sine ea: uiide videiur quod lalis de-
fectiis rationem culpae habere non possit.

(1) /'orfe agenJis ct a:quircndis. Ui redundat vox agendis?

opuscriuM I.

Sed haec quaeslio de facili solviitir, si disiin-
gualur iiuer pcrsonam ei naiurarn. Sicul enirn in
una pcrsona uiulia sunt membra, iia in ima iiuniana
nalura muliae sunl personae, ul panicipalione spe-
ciei mulii liomines intclliganlur qiiasi uniis liomo,
ul Porpliyrius dicit. Esl aulem hoc adverlcndum
iii peccaio unius liominis, quod diversis membris
diversa pcccala exercentur; nec reqniriturad ratio-
nem culpac quod singula peccala sint voluniaria
voluntaie membrorum quibus exercenlur, sed vo-
lunlale ejns quod esl in homine principale, scilicet
inlellcctivae [lariis. Non enim potest manus non
pcrciilere aut pcs non ambulare voliinlaic jubenic.
l'er liiinc igilur inoduin defettus originalis justiiiae
est peccalum naturae, idquaiitiim dcrivatur ex in-
ordinaia volunialc prirni principii in natura biimana,
scilicel primi parcniis; et sic est voltinlariuin babiio
respectu ad nalurain, voluntate scilicct primi prin-
cipii naturae; et sic transil in omnes qui ab ipso
natiiram bumanam accipitmt, quasi in qtiaedam
membra ipsius: cl propter boc dicitur originalc
pcccaium, quia per originem a primo parcntc in
posleros derivalur: unde cum alia pcccata, scilicet
aclualia, iinmcdiate respicianl personaMi peccanlcm;
lioc peccalum direcie respicit naiuram. Nam primus
parens suo peccato infecil naturam, el nainra in-
iecla iniicit personam filiorum, qui ipsam a primo
parenie suscipiimi.

CAPUT CXCVII.

Quod non oinnia peccata iraducunlnr in posleron.

Nec lamen oporiei quod onmia peccaia alia vel
primi pareniis, vel cliam ceterorum, iraducanlur
in posteros: quia primum peccatum primi parenlis
sustulil dontmi lolum qiiod supernalnraliier eral
collalum in liumana namra personae primi parenlis;
el sic dicitnr corrupisse vel infecisse naluram:
iinde peccata consequeniia non inveniunt aliquid
btijusmodi quod possint sublrabere a lola naiura
bumana: sed auferuni ab homine aut diminuunl
aliquod bonum pariiculare, scilicet personale; ncc
corrumpunt naiuram, nisi inqiiantum pcrtinet ad
hanc vel illam personam. Homo autem non generat
sibi similem in persona, sed in naliira: et ideo non
tradticitur a parenie in posieros peccaium quod
vitiat personam, sed primum peccaium quod vitia-
vit naturam.

CAPUT CXCVIII.

Quod merilum Adae non profuil posteris
ad reparalionem.

Quamvis autem peccalum primi parentis totam
hunianam naturam infecerit, non tamcn potuil per
ejus poenitcniiam vel quodcumque ejns meritiim
lota natura reparari. Manifesltim est cnim qiiod
pocniteniia Adae, vel quodcumque abud ejiis nic-
ritum, fuil aclus singularis personae; aclus antcm
alicujus individui non polesl in totam naturam
speciei. Causaccnim quae possunt in totam spci iem,
sunt catisac aequivocac, ei non univocae. Solcnim
esi causa generaiionis in lota specie humana, scd
homo esi causa generationis hujus bominis. Sin-
gulare ergo meriium Adae, vel cujuscu'n(|ue puri
hominis, sulliciens esse non poieral ad totam nalu-

rarn reintegrandam. Quod autem per actum singula-
rem primi hominis toia natura est vitiata, per accidens
est conseculum,inquaniumeoprivaio innotentiaesta-
tn, per ipsum in alios derivari non poiuit. Et quamvis
per poenilentiam redicritad graiiam, non lamen redire
[lotiiitad prisiinam innoceniia.ii, cui divinitiis praedi-
ctum originalis justiiiae donum concessum erat. Simi-
liier eliam manifcsttim est quod pr^icdicium origiiialis
juslitiae siatus fuil qnoddam spi^ciale donuin graiiac;
graiia auiem merilis non acquirilur, sed gratis a
Oeo daiur. Sicul igittir primus homo a principio
originalem justitiam non cx merito babuit, sed ex
divino dono; iia etiam, et multo minus post pec-
catum eam mereri poiuit poenitendo, vel quodcum-
que aliud opus agendo.

CAPUT CXCIX.

Dc reparalione liumanae nalnrac per Christum.

Oporlehat autcm quod bumana natura praedi-
cto modo infecta, ex divina providentia reparareiur.
Non enim poierat ad perfeciam bcatitudinem per-
venire, nisi tali infectione remoia: quia bealitudo
cum sit perfecdim bonum, iiullum defectum pati-
tur, et maxime defeclum peccati, quod aliquo modo
virtuii opponittir, qiiae esl via in ipsam, ut dicium
est. El sic cum homo propier beatiiudinem ficius
sit, quia ipsa est ultimus ejiis finis, sequeretur quod
opus Dei in tam nobili creaiura frusiraretur: quod
repuiai inconveniens Psalmista, cum dicil, Psal. 88,
48: « Numquid enim vane constiluisli omnes filios
« liominum ? » Sic igitnr oporlebal humanam
naturam reparari.

Practerea. Bonitas divina excedil potenliam crea-
lurae ad bonum. Paiel autem ex supra dictis qiiod
talis est hominis condilio quamdiu in bac moriali
vita vivit, qiiod sicut nec confirmaiur in bono im-
mobiliter, ita nec immobiliicr obsiinatur in malo.
Periinel igiiur boc ad conditionem hu:iianae naiu-
rae nl ab infectione peccaii possii pnrgari. Non fuit
igitur conveniens quod divina bonitas banc poieri-
liam loialiter dimitleret vacuam; qiiod fuissei, si ci
reparationis remcdium non piocurasset.

CAPUT CC.

Quod per solum Deum incarntlum debuil
natura reparari.

Osiensum esl auiein quod neque per Adam
neque per aliquem alium bominem puriim polerai
reparari: lum quia ntillus singularis bomo praee-
niinehat toti naiurac: tum quia nullus puriis bo:iio
potest esse gratiae causa. Eadem ergo ralione nec
per Angel im poiuii reparari: quia nec Angehis po-
test esse gratiae causa, nec etiam praemium lio-
niinis qiuiritum ad ultin>am bealitudincm perfectam.
ad qiiam oporlcbai hominem revocari, quia in ea
siint parcs. Relinquiiur igiiur qiiod per solum Deinn
lalis reparatio fieri poierat. Sed si Deus hominem
sola sua voluntate et virtute reparasset, non ser
vareiur divinae jusiiliae ordo, secundum qiiam exi-
gitur salisfactio pro pcccato. In Deo auiem satis-
factio non cadit, sicut nec meritum: hoe enim esl
siib alio existentis. Sic igiiur neque Deo compete
bat satisfacere pro |)cccaio totius iialurae humanae,
ncc purus bomo poicrat; ul ostensum est. Conve-

COMP. TIIROL. AD FR. REGiNALDlM

nicns igitur fuit Deum honiincm fieri, ut sic unus
61 idcni essei qui el reparare el saiisfacere possei.
Ei liaiic causam divinae iucarnalionis assignal '\po-
slolus, ! Tim. 1.. 15: « Clirislns .lesus venil in liunc
« niundum peccalores salvos facere. »

CAPUT CCI.

De aiiis causis incarnat.onis- Filii DeK

Sunt tamen et aliae rationes incarnalionis di-
vinae. Quia enim honio a spiritualibus recesserat,
et lotuin se rebus corporalibus dederal, ex (juibus
in Deiim per se ipsurn redire non poteral; divina
sapieniia, qiiae hoininem fecerat, per naturani cor-
poreain assumplam homiiiem in corporalibus ja-
centem visiiavil, ut per sui corporis mysteria eum
ad spiritnalia revocaret. Fuii etiam necessarium
humano generi ut Deus homo fierel, ad deinon-
strandum naturae humanae dignilatem. ul sic homo
neque daemonibus subderetur, neque coiporalibus
rebiis. Simul etiam per hoc quod Deus homo fieri
voluii, manifesle ostendit immensilatem sui amoris,
ui ex hoc jam homincs Deo subdcreniur non pro-
pter nieium mortis, quam primus homo contem-
psit, sed per cariiatis affectum. Daiur eiiam per
boc homini quoddam exemplum illius beatae «inio-
nis qua iniellectus crealus increato spiritui inielli-
gendo unietur. Mon enim res'at incredibile quin
intellccius crcaturae Deo uniri possii, ejus essen-
liam videndo, ex quo Dcus homini unitus est, na-
Ijram ejus assumendo. Perficiiur etiani per hoc
qiioilammodo tolius operis divini universitas; duin
homo, qui esl ultimo crealus, circulo quodam in
suum redit principium, ipsi rerum principio per
opus incarnalionis unitus.

CAPUT CCII.

De errore Pholini circa incarr.ationem Filii Dei.

Hoc auten) divinae incarnaiionis mysterium
Phoiinus, quanium in se est, evacuavit. Nan) Ebio-
nem el Cerinthum et Pauliim Samosatenum se-
quens, Dominum Jesum Christuui fuisse purum
hominem asseruit, ncc ante Mariam Virginem ex-
titisse, sed quod per beatae viiae meritum, et pa-
lientiam mortis, gloriam Divinitatis promeruit; ul
sic Deus diceretur non per naturam, sed per ado-
ptionis gratiam. Sic igiiur non esset facta unio
Dei et hominis, sed homo essel per graJiam deifi-
catus; quod non singulare est Christo, sed oommu-
ne omnibus sanclis; quamvis in hac gralia aliqui
excellentiores aliis habeanlur.

llic autem enor auctoritalibus divinae Scriptu-
rae coniradicit. Diciiur enim Joan. 1, 1: « In prin-
« cipio erat Verbum; » et postea subdit: • Verbum
« caro factum esl. » Vcrbum ergo quod « erat in
« principio apud Deum, » carnem assumpsit; non
aiitem homo, qui ante fueral, per graliam adoptio-
nis deilicaius. Item Dominus dicit Joan. 6, 58:
« Descendi do caelo non ut faciam voluntatcm
« meam, sed voluntaiem ejus qui misit me. » Se-
cundum auiem Phoiini errorem non conveniret
Christo descendisse, sed solum ascendisse; cum la-
mcn Apostolus dicat, Ephes. 4, 9: « Quod auiem
« ascendit, quid est nisi quia el descendit primum
• in inferiores partes terrae? » Ex quo manifesie da-

tur inielligi, quod in Christo non habciet locum
ascensio, nisi descensio praecessisset.

CAPUT CCIII.

Error Seslorii circa incarncilionem,
ct ojus improbalio.

Moc igitur voleiis dcclinare Ncstorius, partim
quidem a Phoiini errore disces-^il, quia posuii Chri-
sliim Filiiim Dei non solum per adopiionis gra-
tiam, sed per naiuram diviuam, in qua Patri ex-
litit coaeternus; pariim vero cum Photino concor-
dat, dicens, Filium Dci non sic esse nnilum homini
ut una persona fierei Dei et hou inis. sed per so-
lam inhabiiaiionem in ipso; et sic homo ille, sicut
secundum l'hoiinum per solam gratiam Deiis dici-
tur, sic et secundum Nesiorium Dei Filius diciiur,
non quia ipse vere sit Deus, sed propter Filii Del
inhabiiaiionem in ipso, qiiae esi per graiiam.

Hic autem error aucinrilati sacrae Scripturae
repugnai. Hanc enim unionem Dei ei hominis A-
postolus exinanitionem nominat, dicens, Philip. "2, 6,
de Filio Dei: « Qui cum in forma Dei esset, non
« rapinan) arbitratus est esse se aequalem Deo, sed
« semetipsum exinanivit, formam servi accipiens. »
Non esi autem exinanitio Dei quod creaiuram ra-
tionalem inhabitet per gratiam: alioquin ei Pater
ct Spiritus sancius exinanirctur, quia et ipsi crea-
tiiram raiionalem per graiiam inhabiiant, dicenie
Domino de se et de Paire, Joan. *4, 23: « Ad
« eum veniemus, ei niansionem apud eum facie-
■ mus: » et Aposiolo de Spiritu sancio, t Cor. 3,
16: 0 Spirims Dei habitai in vobis. » Iiem non
conveniret homini illi voces Divinitatis emitiere, si
personaliter Deus non essel. Praesumpiuosissime
ergo dixisset ( Joan. 10, 30 ): <• Fgo et Pater unum
* sumus: » et ( ibid. 8, ^8 ): « Aniequam Abra-
« ham fierei, ego sum. » /'.go enim pcrsonam lo-
quentis demonstral: homo autem erat qui loque-
batur. Est igitur pcrsona eadcm Dei ei hominis.
Ad hos ergo errorcs excludendos, iu Symbolo tam
Apostolorum quam Pairum, facta neniione de per
sona Filii, subditur. « Qui conceptus esl de Spiriiii
« sancto, natus, passus, mortiius ei rcsurrexit. »
Non enim ea quae suni hou)inis, de Filio Dei prae-
dicarentur, nisi eadem essel persona Filii Dei et
hon)inis: quia qiiac uni personae conveniunt, non
e\ hoc ipso de altera praedicantur; sicut quac con-
veniunt Paulo, non ex hoc ipso pracdicantur de
Pctro.

CAPUT CCIV.

Dt! errore Arii circainrarnationnw,
el improbatio ojus.

Ul ergo unitatem Dei et hominis confiterentur
quidam hftcretici, in parlem contrariam divcrterunt,
diccnles, Dei et hominis esse unam non solum
pcrsonam, sed eiiaiT) naturam. Cujus quidem cr-
roris prmcipium fuit ah Ario, qui ul ea qiiae in
Scripturis dicuntnr dc Christo, quibus ostenditur
minor Patre, non nisi ad ipsum Dei Filiun) pos-
scnl refcrri sccundum assumcntom naturam, posuit
in Cliristo non aliam animam cssc (juam Dci Ver-
bum, qi:od dixii corpori Chrisli fuisse pro anima:
ut sic cum dicit ( Joan. 1 i, 28 ): « Pater major

OPUSCLLUM L

« me est, • vel cum orasse legiiur, aut Irislatus, atl
ipsaui naluraui Filii Uei sii rererendum. Hoe autem
posiio, seqiiiiur quod unio Fiiii Dei ad houii-
nein facia sii non solum in pcrsona, sed eliani in
nalura. Manifeslum esl enim quod cx anima et
corpore constiltiiiur unilas hunianae naitirae

Et hujus qiiidem positionis falsitas quanluni ad
id quod Filium minorem Putre asseril, supia est
declarala, cum oslcndimiis Filium Pairi ae<|ualciii.
Quantum veio ad id quod dicit, Verhum Dei in
Christo fuisse pro anima, hujus erroris ex praemis-
sis falsiias ostendi polest. Ostensum est enim snpra
animam coipori uniri ul formam: Deum autcin
impossihile csl formam corporis esse, sicui supra
ostensum est. lu ne forte Arius hoc dicerei de sumiuo
Deo Paire intclligendum, idem ei cle Angelis ostendi
poiesi, quod secundum naluraui corpori non possuiil
uniri per modum formae, cum sini seciindum na-
turam suam a corporihus separaii Miiho igitur mi-
niis Filius Dei, per quem facii siint Angcli, ui
eiiam Ariiis conlitetur, corporis forma csse non
potest.

Fraeierea. Filiiis [)ei etiam si sit crcatura, ui
Arius mentilur, tamcn seiundum ipsum in bcdti-
ludine praccedil onines spiriius crcaios. Est aulcm
lania Angelorum hcaiitudo, (juod tristitiam habere
non possuni: non enim esset vera et plena fclicitas,
si aliquid eoriim votis deficeret: est enim de raiione
healiiudinis ul sit finale et perfcctum bonum to-
laliter appeliliim qtiictans. Mulio igittn- minus Dei
Filitis tri>iari potcst aui limcre secnndum snam
naturam. Legitur anlem tristaltis, cum diciliir (Marc.
14, 55), « Coepii Jesus pavere et taedere, cl
« moeslus esse: » ei ipse eiiam siiam irisiitiam
profiictur, dicens (ihid, I, 54): a Trisiis est anima
« mea usque ad moriem. » Manifestuin esl auiem
iristiiiam non esso cojporis, sed alicujus apprchen-
sivae suhslauliac. Oporiet igilur pracier Verhufn
el corptis in Chrislo uliam fuisse substantiam qiiae
trisiiliam paii possei; et hane dicimus animam.

Rursus. ,Si Christus pioplerea assumpsit quae
nostra suni, ul nos a peccaiis mundaret; magis
auiem necessaritim eral nohis «nundari secundum
animam, a (jua origo peccali processerai, el quae
est suhjeciuiu peccati: non igilur corpus assumpsit
sine anima, scd quia principalius animam, et cor-
pus cum anima.

CAPLT CCV.

De errore ApolHnaris circa incarnationem,
et improbatio ejus.

Ex quo etiam excltidiltir error Apollinaris, qui
primo quidem Arium secutus, in Chnsto non aliam
aniitiam esse pusiiil quam Dci Verhum. ^ed qnia
non sequebaiur Arium in hoc quod Filium Dci
diceret creaturatn; multa autcm dicuntur de Chrisio
quac nec corpori ailrihui possunt, nec Crealori
convenire, ui irisiiiia, timor el hujusii;odi, coaotus
landem fuit ponerc quideui aliquaiu aniinam iii
Christo, quae corpus sensificaret, et quae harum
passionum possei es>e suhjwliiin, qiiac lamcu raiione
ct intellectu carebal: ipsum atiiem Verbum homini
Christo pro iniellertu ei raiione fuisse.

Ifoc aiitein multipliciter falsum esse ostenditur.
Primo qtiidcni, quia hoc csl contra naiurac ratjo-
nem ul anima non rationalis sii forma hon.inis.

cum tamen formam corporis habeat. Nihil autem
monsiruosuin et innaturale in Christi incarnaiione
fuisse putaudum est. Secundo, quia fuissel contra
incarnalionis fine:Ti, qui esl reparaiio humanae na-
turac: quae quilem principalius indigei (I) reparari
quanium ad intelleclivam partem, q.iae paniceps
peccali esse polest. Unde praecipue convenicns fuit
ui inlcllectivam hominis parfcm assumcrei. Diciiur
eliam Christus adniratus fuissc: adiuiraii auicm
non est nisi aniuiae raiionalis; Dco vero omnino
convenire non potest. >icul igiiur iristitia cogit
in Christo poneie aniinam sensiiivam, sic admi-
raiio cogit poucre in Chrislo parieuj animae inicl-
lectivam.

CAPUT CCVL

De crrore Eulychetis poucntis wiionem in nalura.

Hos autem quantum ad aliquid i-^uiyclies secutus
esl. Posiiit enim unain naiuraiu fuissc Dei et ho-
minis post inrarnaiionem; non tamen posuit quod
Christo deesset vel anima vcl intcllectus, vel aliquid
eorum quae ad iniegritatem spectani naiurae.

Sed et hujus opinionis falsiias mamfeste appa-
ret. Divina eniu natura in se perfecta, e: incom-
mutahilis est. INaliira enim quae in se perfecia est,
cum altera non potest in unam naturam convenire,
nisi vel ipsa convertaiur in alteraui, sicut cibus in ci-
halum; vel alterum convertalur in ipsum, sicul in
ignem ligna; vel uirumquc transmuteiur in tertium,
sicut elementa in corpus mixtu.n. Haec auteui omnia
removet divina immuiabilitas. Won enim immuiabiie
est neque quod in alierum converiiiur, neque in
quod alterum converti polesi. Cum ergo nalura
divina in se sit perfccla, nullo modo potesl esse
quod simul cum aliqua nalura in unam naturaui
conveniat.

Rursiim. Si quis rcrum ordinem considerei,
additio majoris perfcciionis variai naturae speciem:
alierius enim speciei esl qiiod est et vi\it tanium,
ut planta, quam qnod esl tantum. Quod autem est
et vivit et sentil, ui animal, est alierius specici
quam quod esl ei vivit lanlum, ui piania. Iieiu
quod esl, vivit, scntit et inielligii, ut iiomo, est
alterius spcciei quam quod esi, vivit ei senlii tan-
tum, ut aniiiial brutum. Si igiiur ilia una natura
quae ponitur esse Ciirisli, supra liaec omnia habuil
quod divinum est, consequens est quod ilia nalura
aiteritis fucrit speciei a natnfD humaoa; sicut na-
tura Immana a nalura l)ruti animalis. iSeque Chri-
stus igitur fuit liomo ejusdcm speciei: quod faismn
esse osiendiiur ex lioc quod ah hominibus secun-
dum carnem progenitus fttil, sicut Matthaeus ostendit
in principio Evangelii sui dicens: « Liber genera-
« lionis Jesu Chrisii, fiiii David, filii Abraham. >

CAPUT CCVH.

Contra errorem Manichaei dicentis, Christmn
nou habuisse veruin curpus, sed phanlasticutn.

Sicut autem Phoiinus evacuavit Incarnalionis
mystcrium. divinam natiiram a Clirislo auferendo,
sic Manichaeus atiferendo humanam. Quia ciiim
poncbat lotam creaturam corpoream a diaboio fuisse
crcatam, nw erai conveniens ut honi Dei Filius
assumcrct diaboli creaiuram; ideo posuit Ciirisium
^l) .il iuciiiil.

COMP. THEOL. AD FR. REGiNALDUM

iion habuisse veram carnein, sed phantaslicam lan-
fifi); et omnia quac in Evangeiio de Chrislo nar-
raniur ad huinanani naturam perlineniia, in phan-
lasia, ei non in veritaie iacia fuisse asserebat.

Haec aulem posiiio manifesle sacrae Scriplnrae
coniradicil, quae Chrislum asseril de Virgine nalum,
circumcisuin, esuriisse, coinedisse et aiia pertulisse
quae perlinent ad iiumanae carnis naiuram. Falsa
igiiur esset Evangeiiorum scriplura, haec narrans
de Ciirislo.

Rursus. Jpse Christus de se dicil (Joan. 18,37):
<> in iioc naius sum, et ad hoc veni in munduin,
« ut Jeslimoniiim perliibeam veritali. » Non fuissel
aiiiem veriiaiis tesiis, sed magis falsilaiis, si in se
demonstrasset quod non erat: praesertim, cum prae-
dixeril se passurum quae sine vera carne pali non
potuisset, scilicet quod tradereiur in manus homi-
num, quod conspuerelur, flagellarelur, cruciGgerelur.
Dicere ergo, Chrisuim veram carnem non habiiisse,
nec hujiisuiodi in veritate, sed solum in phaniasia
eum fuisse perpessum, esl Christo imponere falsi-
talem.

Adhuc. Veram opinionem a cordibus hominum
removere, est hominis fallacis. Chrislus aulem hanc
opinionem a cordibus discipulorum removil. Cum
enim post resurreciionem discipulis apparuit qui
euiii spirilum vcl phaniasma esse existimabant, ad
hujusmodi suspiiionem de cordibus eorum tollen-
daii:, dixit ( Luc. 24, "9 ;: • Palpate, et videte,
0 quia spirilus carnem et ossa non habet, sicul
• nie videtis habere: » el in alio loco, cum supra
mare ambularei. existimantibus eum discipulis esse
piianlasma, ei ob hoc cis in timore consiitulis,
Uominus dixit ( ibid. -36 ): « Ego sum, nolite ti-
« mere. • Si igitur haec opinio vera est, necesse
est dicere Chrisium fuisse fallacem. Christus autem
veritas est^ ut ipse de se dicit. Hacc igitur opinio
est falsa.

CAPUT CCVIIL

Quod Christus verum corpus habuit, non de cacloj
contra Valentiuum.

Valeniinus auiem eisi verum corpus Christiiin
habuisse confiteretur, dicebat lamen eum cariiem
non assumpsisse de Virgine; sed attulisse corpus
de caelo formaium, quod transivit per Virginem,
nihil ex ea accipiens, sicut aqua iransit per canalem.

Hoc eliam veritati Scriplurae contradicil. Dicil
enim Aposlolus, Rom. 1, 3: « Qui faclus esl ei ex
« semine David secundum carnem; et » ad Gal. 4,
4, dicil: • Misit Deus Filium suum unigeniium
» faclum ex muliere. » Malthaeus autem 1, 16,
dicit: « Et Jacob genuit Joseph virum Mariae, de
« qua natus esi Jesus, qui vocatur Chrisius: » el
posimodum eam ejus matrem nominat subdens:
tt Cum esset desponsata mater ejus Maria Joseph. »
Ifaec autem vera non essenl, si Christus de Vir-
gine carnem non assumpsissel. Falsum esl igilur
quod corpus caelesie aitulerii.

Sed quod Aposlolus 1 ad Corinlh. 15, 47, dicit:
« Secundus bomo de caelo caelestis: > intelligen-
dum esl quod de caelo descendii secundum Divi-
niiatem, non autem secundum subslaniiam corporis.

Adbuc. NuIIa ratio esset quare corpus de caelo
afferens Dei Filius, uierum Virginis introissel, si
ex ea nil assumeret; sed magis viderelur esse ficlio

quaedam, dum ex uiero matris egrediens demon-
strarel se ab ea accepisse carnem qiiain non acce
perat. Cum igitur omnis falsitas a Chrislo sii alie-
na, siinpliciler confiiendum est, quod Christus sic
processil ex ulero Virginis quod ex ea carnem
accepil.

CAPUT CCIX.

Quae sit senfenlia (idei circa incarnationem.

Ex praemissis igitur colligere possumus, quod
in Christo secundum veriiatem calholicae fidei fuit
verum corpus nosirae naturae, vera anima rationa-
lis, el simul cum hoc perfecia Deiias. Hae autem
Ires substanliae in unam personam conveniunl,
non autcm in iinam naiuram.

Ad cujus etiam veritaiis expositionem aliqui
per quasdam vias erroneas processeruni. Consideran-
les enim quidam, quod omne quod advenii alicui
post esse coinpleiuin, aecidentaliier ei adjungiiur,
ul homini vestis, posueruni quod humanitas acci-
deniali unione fuerii in persona Filii Divinitati
conjuncla; ita scilicei quod natura assumpta se ha-
beret ad personam Filii Dei sicui vesiis ad homi-
nem. Ad cujiis confirnialionem inducebani quod
Apostolus dicit ad Philip. ( cap. 2, 7, ) de Chrisio,
quod » habitu invenlus esi ut homo. » Rursus
considerabant quod ex unione animae et corporis
efficiiur individuum quoddam rationalis naturae,
quod nominaiur persona. Si igitur anima in Chri
sto fuisset corpori uniia, videre non poleranl (1) quin
sequeretur quod ex tali unione consiitueretur per-
sona. Se(|ueretur ergo in Christo duas esse perso-
nas: scilicet personam assumentem, et personam
assumptam: in homine enim indnto non siint duae
personae, quia indumentum raiionem personae non
habet. Si autem veslis essei persona; sequereiur
in homine vesiito duas esse personas.

Ad hoc igiiur excludendum, posuerunt quidam
animam Christi unitain nunquam fuisse corpori,
sed quod persona Filii Dei aniniam et corpus sc-
paratim assumpsit. Sed haec opinio dum unum in-
conveniens vitare niiitur, incidii in majus. Sequi-
lur eniin ex necessitate, quod Christus non fueril
verus homo. Veiiias enim humanae naiurae requi-
rit aniiiiae el corporis unionem: nam bomo est qui
exiitroqiie componilur. Sequereiur etiam qiiod Chri-
sii non fuerit vera caro, nec aliquod mcmbrum
ejus habuit veritatem. Remota enim anima non esi
oculus» aul manus, aul caro ei o«, nisi aequivoce,
sicul piclus aul lapideus. Sequeretur eiiam quod
Christus vcre morluus non fuerit. Mors enim est
privaiio vitac. Manifestum esl enim quod Divinitaiis
vita per moriem privari non potuil; corpus autem
vivum esse non potuit, si ei anima conjuncta non
fuil. Sequerciur ctiam ulterius qnod Christi corpus
seniire non poiuil: non eiiim sontit corpus nisi
per aniiiiam sibi conjunctam. Adhuc autem haec
opiiiio in errorcn Nestorii relabiiur, quem tamon
declinare inlendil . In hoc enini erravii Nesio-
riiis, qiiod posuit Vcrbum Dei homini Chrisio
fuisse unilum secundum inhabitaiioneui gratiae,
iia quod Verbum ttei fiierit in illo lioinine si-
cui in leniplo siio. Nihil aulem referl dicere,
quanlum ad proposiiuni periinet, qiiod Verbum esl in

(I) Forle vilari iion poterat.

OPUSCl

lioniine siciit in templo, et quod nalura humana Ver-
1)0 advcnial ul vesliiuenlum veslilo: nisi quod in tan-
tum liuec opixiio esl dr;ierior, quia Clirisiuin verurn
liomiiiem conlitcii non potesl Kst igiliir liaec opiiiio
non immeriio condemnala. Adliuc auteiii liomo ve-
siitus non poiest esse persona veslis aut indumen-
li, nec aliquo modo dici potest quod sit in specie
indunierHi. Si igitur Filius l)ei liuinanam naluiam
ut veslimemum iissumpsii, nullo modo dici poteiit
persona liuinanae nalurae, nec etiam dici polerit
quod Filius IJei sit ejusdem speciei cum aliis lio
niinihus; de quo lamen Aiiostolus dicit ( IMiilip. 3,
7) quod est « in similitudinem hominnm facius. »
Unde paiel hanc opinioncm esse lotaliter evitan-
daiii.

CAPUT CCX.

Quod in ipso uon svnt duo snpposila.

Alii vero pracdicla inconvenicntia vilan; volen-
les, posuerunt quidem in Chrislo animam corpori
fuisse unitam, et ex lali unione quemdam honiinem
constitulum fuisse, qiiem dicuni a Filio Dei in u
nilaiem p(;rsonae as-umptum, ralione cujus assuni-
jilionis illum hominem dicunt esse Filium Dei, et
Filium Dei dicunt esse illum hominem. Et quia
assumpiionem piaediciam personae diciint esse ter-
minalaiii, confileninr qnidem in Chrisio unam per-
sonam iJei el hominis; sed quia hic homo, quem
ex anima et corpore conslilutum dicuni, esi quod
dam supposiium vel hypos'asis liumanae naluiae,
ponuul in Christo duo supposita ei duas hyposta-
ses; ununi naluruc humaiiae, creaium et tempora-
le; aliud divinae naturae, imrealum ei aeternum.
llaec aulem posilio licei ah errore Nesiorii verbo
lenus recedere videaiur, lamen si quis eam inle-
rius perscruictur, in idem cum Nestorio lahitiir.

Manifestum est enim quod persona nihil aliud
esl quam subsiantia individua raiionalis naturae;
humana autcm nalura raiionalis est: uiide et ex
hoe ipso qiiod poniiur in Christo aliqua hyposia-
sis vel supposilum naturae humanae, temporale
et creatum, ponitur etiam aliqua persona in Chri-
sto, lemporalis creata: hoe enim esl quod nomine
suppositi vel hypostasis significalur, scilicet indi-
vidua subslantia. Ponenies ergo in Chrisio diio
supposila vel duas hypostases, si qnod dicunl, in-
lelligunl, necesse hahent ponere duas personas. Item.
Quaecumque supposiio difTeruni, ita se habenl,
quod ea quae suni {iropria unius, alteri convenire
iion possunl. Si ergo non esl idem supposiliim
Filiiis Dei ei filius hominis, sequiiur quocj ea quae
sunt filii hominis, non |)ossunt atlribui Filio Dei,
nec e converso Non ergo polerit dici Deus cruci-
fixus, aut natus ex Virgine: quod esl Nestorianae
im|)ielatis.

Si quis autem ad haec dicere velii, quod ca
quae siint hominis illius, Filio Dei aiirihuuntur, et
e convtrso, propter unitatem personae, quamvis
sini diversa supposita; hoc omnino stare non po-
test. Munifeslum est enim quod supposituin aetcr-
num Filii Dei non esi aliud quum ipsa ejus per
sona. Quaecumque igitnp dicuntur de Filio Dei ra-
lione suae personae, dicercntur de ipso ratione siii
suppositi Sed eu quae sunt hominis, non dicimtur
de eo raiione suppositi: quia ponitur Filius Dei a
Clio hominis snpposiio dilTerre. Neque igiiur ratio-
S. Th. Opcra omnia. V. IG.

JLUM I. »7

ne personac de Filio Dei dici poterunt quae sunl
propriu filii hominis, ut nasci de Virgine, niori,
ei siiiiilia.

Adliuc. Si de supposilo aliquo lemporali Dei
nornen praedicctur, hoc erit recens et novum. Sed
omne quod recentcr et de no\o diciiui- Deus, non
esl Deus, nisi quia fuclum esi Dcus. Quod aulem
esi fuctum Dius, non esi naturuliier Deus, sed per
adoptionem solum. Sequitiir ergo quod ille houio
non fuerit vere et naiuraliler Deus, sed solum per
adoptionem: quod etiain ad errorem Neslorii per-
tiiiei.

CAPUT CCXI.

Quod in Christo est unum tantwn suppositum
et est ima tantum persona.

Sic igitur oporlel dicere, quod in Christo non
solum sit una persona Dei et hominis, scd etiam
unum supposiium el una hypostasis; naiura auiem
non iina, sed duae.

Ad cujus evidentiam considerare oporiet, quod
haec nomiiia « persona, hypostasis ei suppositum, ■
integrum quoddum designant. Non enim polest di-
ei quod manus aut caro aut quaecumque aliarum
pariium sil persona vel hyposlasis aut suppositum;
sed hoc totum, q od est hic homo. Ea vero no-
mina quae sunl communia individiiis substantiarum
et accideiiiium, ut « individuum et singulare, »
pussiint ei loti et pariihus aptari. Nam partes cum
accideniibus aliquid habent commune: scilicet quod
non per se existunt, sed aliis insuni, licel secun-
dum modum diversum. Poiesi igiiur dici quod
manus Socraiis ei Platonis est quoddam individuum,
vel singulare quoddam, licel non sii hypostasis vel
siippositiim vel persona.

Est eiiam considerandum ullerius, quod aliquo-
riim coujunciio per se consideraia, quandoque qui
dem facit aliquod integrum, quae in alio propier
additionem alierius non consliluit aliquod integrum:
siciit in lupide commixtio quaiuor elemeniorum
facit uliquod integrum: unde illud quod esi ex
elemcniis conslitutum, in lapide poiest dici suppo-
sitiim vel hyposiasis, qiiod esi hic lupis; non au-
tem persona, quia non est hyposiasis naiurae ra-
lionalis. Composilio auiem eleiiienioruin in anima-
li non constituii aliquod iniegrum, sed consiiiuil
pariem, scilicet corpus: quia necesse est aliquid
aliud advenire ad compleiionem animalis, scilicet
animam: unde composilio eleiiieniorum in animali
non conslituii supposiium vel hypostasim; sed
hoc animal lotum est hypostasis vel suppositum.
Noc lamen propter hoc minus est cflicax in ani
muli clementorum composilio quum in lupide, sed
miilto amplius, quia est ordinaia ad rem nobilio-
rem. Sic igitur in aliis hominibus unio animae et cor-
poris constituii hyposiasim et supposilum, quia nihil
aliud esl pruetcr huec duo. In Domino auiem Jesu
Chrislo praeter animam et corpus adveiiii leriia sub-
siantia, scilieet Divinilas. Non ergo esi seorsum sup-
posilum vel hyposiasis, sicui nec personu, id quod est
ex corpore et animu consiilutuin; sed supposiium, hy-
poslasis vel persona est id quod consiai e\ trihus
siibslantiis, corpore scilicet et anima et Diviniiate: et
sic in Chrisio sicut est una tantum persona, iia unum
supposiium ei iinu hypostasis. Alia autt>m raiione
advenil anima corpori, el Diviniias uirique. Nain

COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDUM

anima advenii corpori ul forma ejus existens. unde
liis duobus consliluiiur una nalura, quae diciiur
huniana naiura. Diviniias auieui non advenil ani-
niae et corpori per moduni forinae, neque per
ujodum pariis: hoc enini est contra rationen) divi-
nae perfeclionis. Unde ex Diviniiate ei anima et
corpore non constiiuiuir una natura; sed ipsa na-
lura divina in se ipsa integra et pura existens sibi
quodani niodo incomprehensibili et ineflabili hu-
manam naturam ex anima et corpore constiiuiam
assunipsit; quod cx infinila virtuie ejus processit.
Yidemus enim quod quanio aiiquod agens est ma-
joris virtutis, tanio magis sibi applicat aliquod in-
strumentum ad aliquod opus perficienduin. Sicut
igitur virlus divina propter sui infinitatem est in-
finila et incomprehensibilis; ila modiis qiio sibi
univii humanam naluram Chrisius, quasi organum
quoddam ad humanae salutis efl^eclum, est nobis
ineffabilis, et excedens omnem aliam unionem Dti
ad creaturam. Et quia, sicut jam diximus, persona.
hypostasis et suppositum designant aliquid inte-
grum; si divina nalura in Chrisio esl ul 'pars, et
non ut aliquid integrum, sicut aniina in composi-
tione liominis; una persona Christi non se teneret
tantuni ex parie naturae divinae, sed esset quod-
dam constiiutum ex Iribus, sicui et in honiine
persona, hyposlasis el suppositnm est quod ex ani-
ma et corpore consiituitur. Sed quia divina naiura
est aliquid integrum, quod sibi assumpsit pcr
quamdam ineffabilein unionem huiDanam naturam;
pcrsona se tenet ex parie divinae naturae, et simi-
liter hyposlasis ei suppositum; anima vero et cor-
pus tvahuniur ad personalitatem personae divinae,
ut sit persona Filii Dei, sicui etiam persona filii
hominis et hypostasis et supposilum. Potest aulem
hujusmodi exemplum aliquale in creatin'is invcniri.
Subjeclum enim et accidens non sic uniuntur ut
ex eis aliquod lertium constituatur: unde subjecium
in lali unione non se habet ut pars, sed est inte-
grum quoddam, quod est pcrsona, hyposiasis et
supposiium. Accidens auiem Irahiiur ad personali-
taten) subjecii, ut sil persona eadcm hominis et
albi, ei similiier cadem hyposiasis ei idem suppo-
situii!. Sic igitur secunduin similitudinem quandam
persona , hypostasis et suppositum Filii Dei est
persona, hypostasis et suppositum humanae natu-
rae iu (^hristo. Unde quidam propier hujusmodi
similitudinem dicere praesumpserunt, quod huma-
na natura in Christo degeneral in accidens, et quod
accidcntaliter Dei Filio uniretur, veritatem a simi-
liludine non discernentes.

Paiel igitur ex praemissis quod in Christo non
esl alia persona nisi aeterna, quae est persona Filii
Dci; nec alia hyposlasis aut siippositum; unde
cum dicilur, Hic houo, demonstrato Christo, im-
portatur suppositum aetcrnum. Nec lamen pro-
pter hoc aequivoce dicitur hoc nomen « honio »
de Christo et de aliis hominibus. Aequivocaiio e-
nim non atienditur secundum diversitatem suppo-
sitionis, sed secundum diversitaiem si2;nificaiionis.
Nomen aiitem hominis attribuium Petro et Christo
idem significai, scilicet naturam humanam; sed non
idem suppoiiil; quia hic siipponit suppositum ac-
ternum Filii Dei, ibi autem suppositum creatum.
Quia vero dc unoquoque supposiio alicujus naturae
possunt dici ea quae compctuni illi nalurae cujus
esi suppositum; idem autem est suppositum in
Chrisio humanae et divinae nalurae, manifeslum

esi quod de hoc supposito utriusque naturae, sive
supponaiur per nomen significans divinam natu-
ram aut personam, sive humanam, possunt dici
indifTerenler et quae sunt divinae, et quae sunt
humanae naiurae; uiputa, si dicamus, quod Filius
Dei est aeternus, et quod Filius Dei esi natus de
Virgine: et similiter dicere possumus, quod hie
homo esl Deus, et creavit stellas, et est natus, mor-
luus el sepullus. Quod autem praedicatur de ali-
quo supposito, praedicatur deeo secundum aliquain
forniam vel materiam; sicut Socrates est albus se-
candum albedinem, ei est raiionalis secundum ani-
mam. Diclum est aulem supra, quod in Chnsio
sunl duae naiurae ei unum suppositum. Si ergo
referaiur ad suppositum, indifferenter suni praedi-
eanda de Christo huniana et divina. Est tamen
discernendum secundum quid utrumque dicatur:
quia divina dicuntur de Chrislo secundum divinam
naiuram, humana vero secundum humanam.

CAPUT CCXIL

De his quae dicuntur jn Chrislo unum vel mulla.

Quia igitur in Christo est una persona ei duae
naturae; ex horum convenientia considerandum est,
quid in Chrislo unum dici debeal, et quid multa.
Quaecumque enim secundum naiurae diversitatem
multiplicaniur, necesse est quod in Christo plura
esse confiteamur. Inier quae primo considerandum
est, quod cum per generaiionem sive pcr iiaiivi-
taten) natura recipiaiur, necesse est quod sicui in
Chrislo sunt duae naiurae, ita etiam duas essege-
neraiiones sive naiivilates: una aeterna, secundum
quam accepit naiuram divinam a Patre; alia tem-
poralis, secundum quan) accepit humanam naturam
a matre. Similiter eliam qiiaecumque Deo ei ho-
mini convenienter atlribuuniur ad naturam perii-
neniia, necesse est plura dicere in Christo. Altri-
buitur autem Deo intellectus et voluntas ei ho-
rum perfectiones; puta scientia seu sapieniia, el
caritas, sive jusiitia, qiiae homini etiam atiribuun-
tur ad humanam naturam periineniia Nam volun-
tas et intellectus suni partes animae; horum aii-
lem perfectiones sunt sapientia et justitia et hu-
jusmodi. Necesse est ergo in Christo ponere duos
intellectus, humanum scilicel ei divinum, et simi-
liter duas volunlates, diiplicem eliam scieiitiam
sive caritatem, creatam scilicet ei increatam. Ea
vero quae ad supposilum sive hypostasim perti-
nenl, unum tanium in Chrisio confiteri oporiel:
unde si esse accipiaiur secundum quod unum esse
est unius suppositi, videtur dicendum quod in Chri-
sto sit tantiim unum esse. Manifestum est enim
quod partes divisae singulae proprium esse habent;
secundum aiilem quod in loto consideranlur, non ^
habent suum esse, sed omnes suni per esse loiius. \
Si ergo consideremus ipsum Chrislum ul quoddam
integrum suppositum duarum naturarum, ejus eril
unum tantum esse, sicut ei unum suppositum.

Quia vero operationes supposiiorum sunt, visum
est aliquibus quod sicut in Christo non esl nisi
unum suppositum, ita non esset nisi una operatio.
Sed non recte consideraverunt: nam in quolibet
individuo i-eperiuniur muliae operaiiones, si siint
plura operaiionum principia; sicut in homine alia
est operatio intelligendi, alia seniiendi, propier dif-
ferenliam sensus et inielleclus; et sicul in igne

OPUSCLI

alia est operalio calefactionis, alia ascensionis, pro-
pier differenliam caloris el lcvilaiis. Nalura auiem
couiparaiur ad operalioneui ulejus principium. Non
ergo est una operaiio in Clirislo propier unurn
sijpposiiiim, sed <luae propler duas naluras; sicut
e converso in sancla Triniiaie esl una operaiio
iriuin personarum propler uiiam natiiram. Parlici-
j)al tamen operalio liumaniialis in Clirislo aliqiiid
de 0()eialione virtuiis divinae. Oninium cnim eo-
run» quae conveuiiint in unum suppositum, ei quod
principalius est, cetera inslrumenialiier deserviunl,
sicut ceterae partes liominis sunt insirumenia in-
tellectus. Sic igiiur in Cliristo liumanitas quasi
quoddam organum Diviniiaiis ocnsetur. Paict aulem
quod instruii enluin agii in virtute principalis a-
gentis. Unde in aclione insirumenti non solum
invenitur virtus instrumenii, sed etiam principalis
agenlis; sicul pcr aciioneui sccuris filarca, inquan-
tuin securis dirigitur ab artifice. Iia ergo et ope-
raiio hunanae natiirae in Christo quanidam vim ex
Deiiaie habehat supra virtuiem hiimanam. Quod
enim tangeret leprosum, humanitatis actio fuit; sed
quod lactus ille curaret a lepra, cx virtute Divini-
latis procedebat: et per hunc modum onmes ejus
actiones el passiones hiimanae viriute Divinitalis
sahitares fuerunt: el ideo Dionysius vocat huma-
nam Chrisii operationem thcandricam, idest dciviri-
lem (1), quia scilicet sic procedcbat ex humanilate,
quod tamcn in ca vigebat Divinitalis virtus.

Vertiiur eliam a quibusdam in dubiiim de fi-
liaiione, an sit una tanium in Christo propter u-
riiialem suppositi, vel duae proptcr dualiiatem na-
liviiaiis. Videtur aulem qiiod sint duae: quia mul-
tiplicata causa, miilliplicatur effcctus; est aiiiem
causa filiationis nativitas. Cum igiiur sint duae
naiivitaies Christi, consequcns videtur quod etiam
sint duae filiationes. INec obslat quod filiaiio est
relatio personalis , idest personam constituens :
hoc enim vcrum est de filiatione divina; filia-
tio vero humana non constituit personam, sed
accidit personae constitutae. Similiter etiam non
obstat quod unus homo una filiationc rcfertur ad
patrem et matrem, qtiia eadem nativitatc nascitur
ab uiroque parente. Ubi autem est eadcm caiisa
rclationis, rclatio est una realiier, quamvis multi-
plicentur respectus. Nihil cnim prohibet aliquid
habere respectum ad alierumabsque hocquod rcaliler
insit ei relatio, sicui scibile refcrtur ad scicniiam rela-
lione in eo non existente: ita etiam nihil prohibet quod
una realis relaiio plures respcclus habcat. Nam
sicut relatio ex causa sua habet quod sii res quae-
dam, ita eiiam quod sit una vel multiplex; et sic
cum Christus non eadem nativilate nascalur ex
patre et matre, duae filiationes rcalcs in eo esse
vidcntur proptcr duas nativitates. Sed est aliiid
quod ^obviat propter quod non possunt esse plu-
res filiaiiones reales in Chrisio. Non enim oinne
quod nascitur ex aliquo, filius cjus dici potcsi, sed
solum complclurn suppositum. Manus enim alicujus
hominis non dicitiir filia, nec pes filius; scd to-
tum singularc quod est Petriis vcl Joannes. Pro-
prium igitiir subjectum filiaiionis est ipsum sup-
positum. Ost(>nsum csi antem supra, quod in Chrisio
non est aliud siippositum quam incrcatiim, cui non
potcst ex icmpore aliqua rcalis relaiio advenire;
sed, sicut supra diximus, omnis relatio Dei ad

{{) Al. Dci virlu'eni.

,UM I. no

creaturam est secundum ratiunem tantum. Oportet
igitur quod filiatio, qua suppositum aelernum Filii
rcferiur ad Virginem matrcm, non sit rcalis relaiio,
scd rcspectus ralionis tantum. Nec piopter hoc
iinpcdilur: quin Cliri<.tus sit vere et rcaliier filius
^irginis matris, quia rcaliier ab ea natus est; sicui
eiiam Deus verc ei realiicr est dominus crcaturae,
qiiia habct rcalcm poienliam coercendi creaturam; ci
tamcn dominii rclatio solum secundum ralioncm Deo
attribuiiur Si aulem in Christo essent plura sup
posita, ut quidaiii posuerunt, niliil prohibcret ponere
in Christo duas filiaiiones, quia llliaiioni teuiporali
subjiceretur suppositum creatum.

CAPUT CCXIII.

Quod oportuil Chrislum esse perfectum in gratia,
et sapientia veritatis.

Quia vero, sicut jam dictum est, humanitas
Christi se liabct ad Divinitaiem ejus quasi quod-
dam organum ejus, organorum autem dispositio
et qualitas pensatur praecipue quidem ex fine, et
eiiaiii ex decentia, inslrumento utentis; secundum
hos modos consequens esi ut considcremus quali-
taiein humanae naturae a Verbo Dei assumpiae.
Finis autem assumptioiiis humanae naturac a Verbo
Dei, est salus et rei)aratio humanae naturae. Talem
igitur oporiuit esse Christum secundum humanam
naturam ut convenienter esse possit aucior humanae
salutis. Salus autem humana consislii in fruilione
divina, per quam homo bcatus efficilur: ei ideo
oporluit Christum sccunduin humanam naturam
fuisse perfecte Deo fruentem. Principium enim in
unoquoque genere oportet esse perfectum. Fruiiio
autem divina secundum duo existit, secundum vo-
lumaiem, ei secundum inicllectum: secundum vo-
luntatem quidem Deo peifecte per amorem inhae-
rcntem; secundum intcllcctum autem perfcclc Deum
cognoscenlem. Pcrfecta autcm inhacsio voluntuiis
ad Deum per amoreir. et per gratiam, per quam homo
jusiificatur. secundum illud Rom. 5, Vi: « Justificali
« gratis per graliam ejus. « Fx hoe enim liomo
justus cst, quod Deo per amorem inhaeret. Perfccta
autem cognitio Dei est per lumen sapientiao, quae
est cogniiio divinae veritalis. Oportuit igitur Verbuiu
Dei incarnatum pcrfcctum in gratia et in sapieniia
veritaiis exisierc: unde Joan. 1, 14, dicilur: ' Ver-
« bum caro faclum est, et habiiavit in nobis: ei
« vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a
« Patre, plcnum graiiae et veritatis. »

C.\PUT CCXIY.

De ptoiitadine graliae Cliriati.

Primo auicm vidcndum est de pleuiludine gra-
liae ipsius. Circa quod considcrandum est, quod
nomen graliae a duobus assumi poiest. Lno modo
ex eo (juod est gratiim esse: dicimus enim aliqucm
alicujus hal.ere gratiam quia est ei gralus. Alio
modo ex eo quod est graiis dari: dicitur enim ali-
quis alicui gratiam faccre, quando ei aliquod be-
ncficium graiis conferl. Ncc istae diiae ac.epiio-
nes gratiae pcnilus separaiae sunt. Ev eo enim
aliquid alteri gralis dalur, quia is cui dalur, gratus
esi dnnii vcl simplicitcr vel sccundum quid. Sini-
pliciier quidem, quaiido ad hoc rccipicns gialus esi

COMP. TllROL. AD FR. REGIN\LDUM

danii, iit eum sibi cuiijiingal secundum aliquem
motlum. Hos enim quos gruios liabemus, nobis
pro posse alirabiuius secundum quaniilaiem et
modum quo nobis graii exislunt. Secundum quid
autem, qwando ad boc recipiens graius est danti,
ut aliqiiid ab eo recipiai, non auiem ad boc ut
assumaiiir ab ipso. Unde patet quod oninis qui babet
gratiam, abquid babei gratisdalum; non a;iiem oninis
qui babeiaHquid graiis datuii!, gralusdanti exisiil: et
ideo diiplex graiia distingui solel: una scilicet quae
solum graiis est dala, alia qiiae etiam gratum facil.
Gratis auieui dari diciiur quod nequaqnam esi de-
bitum. Dupliciler auiem aliquid debitum existil:
uno quidem modo secundsim naiuram, alio modo
secundum operaiionem. Secundum naturam quideni
debitum est rei auod ordo naiuralis illius rei ex-
poscit, sicui debitum est bomini quod babeai ralio-
nem el manus ei pedes: secumJum operaiionem
autem, sicui merces operanti debeiur. Illa ergo dona
sunt bominibus diviniiiis graiis daia quae et ordi-
nem naturae e\cediint, et meriiis non acqiiiruntur;
qiiamvis et ea quae pro meritis divinitus dantur,
interdum graiiae nomen vel raiionem non aii.ii-
tant: tum quia principium merendi fuit a gralia:
tum eliam quia suptrabundantius danlur qiiam
meriia bumana requiraiit, sicut dicitur Rom. 6, ^o:
« Gratia Dei viia aeierna. » llnjusmodi autem do-
norum quaedam quidem ei naturae bumanae facul-
Jatem excedunl, et meritis non redduniur; nec la-
men ex hoc ipso qiiod bomo ea babet, reddiiur
Deo gratus; sicut donum propbeliae, miraculonim
operationis, scieniiae el (ioctrinae, vel si qua talia
diviniiiis conferuniur. Per baec enim ei liujusmodi
homo non conjungihr Deo, nisi forle per simili-
fudinem quanidam, prout aliquid de ejiis boniiafe
pariicipai; per quem modiim omnia Deo similantiir.
Quaedam vero hominein Deo gratum reddunt el
ei conjinguni: et hujusmodi dona non soliim gra-
liae dicuntur ex eo quod gratis daniiir, sed eiiani
ex eo quod bominem faciani Deo graium.

Conjunclioautemhominisad Deumesiduplex. Una
quidem per alTectionein, ei haec est per cariiaiem;
quae quodammodo facil per airectionem hominem u-
num cum Deo, seciindum illud 1 Corintb. C, 17:« Qui
« adbaeret Deo, unus spiriius e^t. » Per hoc etiam
Deus hominem inbabitai, secundum illud Joan. 14,
23: « Si qiiis diligit me, sermonem meum servabii,
« et Pater nieus diliget eum, ei ad eum veniemus,
« et mansionem apud eum faciemus. » Facit eiiam
hominem esse in Deo, secundum illud 1 Joan. 4,
16: 0 Qdi mariel in cariiaie, in Deo manei et Deus
■ in eo. » Ille igitiir per acceplum donum gratui-
tum efficiiiir Deo graiiis qui usque ad hoc p(;rdij-
citur quod per cariialis amorem unus spiritiis fiat
cum Deo, quod ipse in Deo sil, et Deus in eo:
unde Apostolus dicit I Corinth. I.", quod sine ca-
riiate cetera dona hominibus non prosunt: quia
gratum Deo facere non possunt, nisi cariias aflsit.
Haec aiilem gratia esl omnium sanctorum communis.
Cnde banc gratiam homo Chrislus discipulis orando
impetrans, dicit, Joan. 17, 21: « Ut sint unum, »
scilicet per connexionem amoris, « sicut et nos
« unum sumus. • Alia vero conjuriclio esi hominis
ad Deum non solum per affecium aut inhabitatio-
nem, sed eliam per unitatein hyposiasis seu pcr-
sonae; ui seilicei una et eadem hyposiasis seu
persona, sit Deus et homo. Et haec quidem con-
junctio hominis ad Deum csl propria Jesu Chrisii:

de qua coiijunclione plura jam dicta sunl. Ilaec
eiiam est hominis Chrisli graiia singularis qtiod
est Deo unitus in unitate personae: ei ideo graiis
daium est, quia et naturae facultaiem excedil, et
hoc doniim meriia nulla praecedunt. Sed et gra-
lissimum Deo facii, ila quod de ipso singulariter
dicatur: « Hic esi Filius meus dilectus in quo mibi
0 complacui, » Matth. 5, 17.

Hoc lamen inleresse videiur inter utramque

graiiam: quod graiia qui !em per quam homo Deo

unilur per affecium, aliquid habituale existit iii

anima: quia cum per acium amoris sit coujunctio

isia, actus autem perfecti procedunt ab habiiu;

eonsequens est ut ad istum perfectissimum habiiuut,

qiio anima Deo conjungiiur per amorem, aliqua

habiiualis gralia animae infundatur. Esse autem

personale vel hyposiaucum, non esl per aliqueni

habilum, sed per naturas, qiiarum siint hypostases

vel personae. Unio igitur humanae naturae ad Deuiu

in unilate personae non fit per aliquam habitualem

gratiam, sed per ipsarum naturarum conjuuctionem

in persona una. Inquantum auiem creaiura aliqua

magis ad Deum acccdit, iniantum de boniiaie ejus

magis pariicipai, et abundantioribus donis ex ejus

inllueiitia repletur; sicut et ignis calorem magis

participat qui ei magis appropinquat. Nullus autem

modus esse aut excogitari potesi, quo aliqua crea-

tura propinquiiis Deo adhaereat, quam qiiod ei in

uniiaie personae conjungatur. Ex ipsa igitur unio-

ne naturae humanae ad Deum in imiiaie perso-

nae, consequens esi ut anima Cbristi donis gra-

liarum habitualibus prae ceteris fuerit plena; et

sic habilualis gratia in Cbristo non est disposiiio

ad unionem, sed magis unionis eflfectus: quod ex

ipso modo loquendi, quo Evangelisia utiturinvei-

bis praemissis, manifeste apparet, ciim dicil: « Vi-

« dimus eum qiiasi unigenitum a Patre, plenum

• graiiae et veritaiis. » Est autem unigenitus a

Patre homo Christus, inquanium Verbum caro faclum

est. Ex hoc ergo quod Verbum caro factum esi, hoc

elTeclum esl ut esset plenum graiiae et veriiatis. In

his auiem qiiae aliqua boi.itaie replentur vel perfe-

ctione, illud magis plcnum esse inveiiilurex quoetiam

in alia redundat, sicut plenius lucei quod illiimiiiare

potest alia. Quia igitiir homo Chrisliis summam ple •

nitudinem gratiaeobtiniiii quasi unigenitus a Paire,

consequens fuit iit ab ipso in alios redundaret,

iia quod Filius Dei facius hmno, bomines faceret

deos ei filios Dei, sectindum illud Apostoli ad Ga-

lat. 4-, 4: « Misit Deus Filium suum facium ex

« muliere, factum sub iege, ut eos qui sub lege

« erant, redimeret, ut adopiionem filiorum recipere-

0 mus. B Ex hoc autem quod a Christo ad alios

gratia el veriias derivaniur, convenit ei iii sit ca-

put Ecclesiae. Nam a capiie ad alia membra, quae

sunt ei conformia in natura. quodammodo sensus

et moius derivatiir: sic a Chrisio et gratia el ve-

ritas ad alios 'homines derivaniur: unde ad Ephes.

1, 22: « Et ipsum dedit caput supra omnem Ec

« clesiam, quae est corpus ejns. » Dici eiiam potest

caput non solum hominum. sed eiiam Angelorum;

qtiantum ad excellentiam et influeniiam, licet non

quantum ad conformiialem naitirae secundum eau«-

dem speciem. Unde anie praedicia verba Aposiolus

praemittit, quod Deus « eonsiiiuil illuu., » scilicet

Cbrisium, « ad dexteram suam in caelcstibus su-

« pra omncm Principatum, Potesialem et Virtutem

« et Dominationem. »

Sic

i<i,iiur

secmidiini praemissa lriplc> graiia
consuevil a.-signari in Cliristo. F*rimo quitlem gra-
lia unionis, secundum quod humana naiura nullis
mcrilis praeccticnlibus lioc doiium accepit ut uni-
retur Dei Filio in pcrsona. Sccnndo graiia singu-
laris, qua anima Clirisii praeceteris lnil grniia et
verilalc replela. Tcrlio gratia capilis, seeundum
quod ab ipso \i\ alios gratia rediindat: quac iria
Kvangdisla ( .loanncs cap. 1 ) congnio ordinc pro-
scquitiir, ^ain quanium ad grati.irn unitnis dicii:

• Verbum caro facnim est: » quamum ad graliam
singulaiem dicil: * Vidimiis cuii. quasi unigenitum

« a Patre, plcnum gratiae cl veiilalis: » quiintum

ad graiiam capiiis siibdit:
« nos onines acccpiiuus.

Et dc plcnitudine cjus

CAI'LT CCXV.

Dc infhntalc grallae Clirisli.

Est auiem proprium Clirisii quod ejus gralia
sit infinila; quia scciindnm lcslimoniiim Joannis
Bapiisiac, non ad mensuram dal Dcns spiriinm
homini (^bristo, ui dicilur Joan. "; aliis autem da-
lur spirilus ad iiiensuram, secnnduin ilbid ad Efibcs.
4, 7: « Unicui(|uc nosinnn daia cst gralia soenn-
• dum mensuram doiiaiionis Cbrisii. » Ei quidcm si
boc rcferalnr ad graliam un'onis, nnllam dubiia-
lionem liabcl qnod dicitur. Nain aliis quidcm san-
ctis datuni cst dcos aiil filios Dci csse per pnrti-
cipaiionciii cx indticniia alicujus doni; quod qnia
creaium esi, necessc cst ipsnm, sicui et cetcras crea-
luras, esse finitiim: sed Cbristo sccundnm bnma-
nam naturam dalnni esi ui sii Dei Fiiius non pcr
participationcai, scd per naiurani. ^atur.nlis auicm
«Jivinitas est infiniia. Ex ipsa igitur unione ac<cpit
donum inlinitnm: undc gratia unionis absquc omni
dnbiialione esi iiifinila.

Sed cle giaiia babimali dubiim) cssc potcst, an

sii inlinit;i. Cum cnim bnj,ismodi gralia sil etiam

donum crealuiii, confiieri oportet quod liabeat es-

sentiam finilani. Potesl lamen dici infiniia iriplici

ralione. Primo qnidem c\ paric rccipicnlis. Mani-

feslum est enim nniuscujnsquc naiurae creatae ca-

pacitatem esse linitam: quia ctsi infiniium bonum

recipere possil cognoscendo ei fruendo, non tamcn

ipsum recipil infiniie. Est igitiir cujiislitiel crealn-

rae secnnduni snam specicm el naturnm dctermi-

nata capacitatis mcnsuia; quac lamen divinae potc-

slati non pracjudicai quin possii aliam creaiuram

majoris capaciialis faccre. Sed jam non esscl ejns-

dem naturae sccundnm spcciem; siciit si ternario

addatur unitas, jam ciit alia spccics nnmeri. Quan-

do igitur alicui non taniiim datnr dc bonitate di-

vina quania csi capacilas naturalis specici suae,

vidctur ci secnndnm ali(juam mcnsnrain donainm.

Cutn vero tota nalnralis capacitas implctur, non

videtur ei secundum mcnsnram donaimn: quia etsi

sii mensura e\ parie rccipicnlis, non 'amcn csl

mcnsura e\ partc daniis, qni toium esi paraics

dare; sicut (1) aliqnis vas ad nuvium dcfcrcns,

absque mensura invenit aquam praeparaiam, quam-

vis ip?e cum mcnsura acci|uat proptcr vasis dctcr-

minatam quantiiatcm. Sic igiiur gralia Cbrisli ba-

bitnalis finitn (|uidem est scciindum esscniiam, scd

infinite et non secundnm mensuram daii dicitur:

{{) Al. si aliqnis.

OPU^CULUM L (jl

quia lanlnm datur, quantiim nalura crcala polest
esse capax. Secundo vero ex parte ipsins donirccepii.
Considcrandiim enim esl, quod nibil probibct aliquid
secundiim cssentiam finitum essc, qnod lumen secun-
dum rationem alicujnsformaeinfiniium exisiii. Infini-
tum enim sccundum essentiam cs! (piod babLt to-
lam csscndi plcnitudinem: quod quitlcm soli Dco
convcnit, (pii csi ipsiim esse. Si ailem ponai^r
esse aliqna forma spccialis non in snbjcclo cxisicns,
puia albcdo vcl calor; non qnidem babcrct esscn-
tiam infinitam, qiiia essentia ejus esset limilata ad
genns vel spcciem; scd tamen plenitiidinem illius
speciei possiilcrel: unde secnndnm raiioncni spccici,
absquc termino vel mensura essei, babcns quic-
qnifl ad illam speciem pertinere potest. Si anteiii
in aliquo siibjeclo recipiaii.r albcdo vcl calor, non
Iiabcl scmpcr totum qnicquid pcrtinci ad rationcm
hnjus formae de ncccssiiate ei scmpcr; scd soluni
quando sic pcrfecte babeiur sicni pcrfecie baberi
potest; ita scilicet quod modus liabeiidi adaequct
rci babilae poiestatem. Sic igitur gralia Cbristi ba-
bilualis finila qnidem fuii secnndum esseniiam: scd
tamcn diciiur absque tcrn ino ei mcnsura fuisse,
quia quicquid ad raiionem graiiae poierat per-
tincre, totiim Christus accepit. Alii autcm non
totum accipiuni, s(^d untis sic, alins auiem sic:
« divisiones enim gratiaru.n siinl, » ut dicitur I
ad Corintb, 12, 4. Tertio antem ex parte causae.
In causa enim quodammodo babetur efTcctus. Cui -
cumque ergo adesi causa infiniiae viriutis ad in-
fluendum, babct quod inlhiiiur absque mensura,
et quodammodo infiniie; puta si quis haberet fon-
tem qui aquas in infiniium efilnere posset, aquain
absque mensura ei infinitc qiiodammodo (iiccretnr
habere. Sic igitur anima Cbristi infiniiam el abs-
que mensura gratiam habcl ex hoc ipso quod ha-
bet Vcrbum sibi uniium, quod est toiius emanationis
creatiirarum indcficiens el infiniiuin principiun .
Ex boc auiem qiiod graiia singularis animae
Christi esi modis praedictis infiniia, evidcnler col-
ligitnr quod graiia ipsius secundum quod esl Ec-
clesiae capui, est ciiam infinita. Ex hoc enim quod
hahet, elTiindil: unde quia ahsque mensnra spiri us
dona acccpit, habct viriutem absque mcnsura elTiin-
dendi: quod ad gratiam capilis pcTiinet: ut scilicct
sua graiia non solnm sufliciai ad sulutem bominum
aliqunriim, sed ctiani loiius mundi, secundum il-
lud 1 Joan. 2: « Et ipse esl propitiatio pro pec-
« catis nosiris, ei iion solnm pro nostris, sed etiam
pro loiius mundi. » Addi auiem ct potes plurium
si essent.

mundoruMi,

CAPLT CCXVL

De ploniludiae sapientiae Chrtsli.

Oporiet autem consequentcr dicere de plcnitu-
dinc sapicntiac Cbrisii. Ubiprimo considcrandum oc-
currii, quod cum iri Cbristo sint duac natnrac, divina
scilicci, et bnmana: quicquid ad uiramqnc naiuram
pertinet, necesse esl quod geminctur in Chrisio, ut
supra dicium est. ^apientia auiem ci divinae natu-
rac convcnit et humanae. Dicilur cnim dc Dco
Joh •.). 4, « Sapicns corde esi, ei foriis robore. •
Sed eiiam homines inierdum Scriptura sapientes
appcllat spu sccundnm sapicniiam mnndanam, se-
cundnm illiid Jcr. •), 21: « Non gloriciur sapieiis
« in sapicniia sua: " sive scvundum sapientiam di-

6^i COMP. TllEOL. AD FR. REGINALDUM

viiiam, secundiiui illud Maith. 23, 5i: « Ecce ego

c. niiilo ad vos Propliclas ei sapientes et scribas.
Lr"o oporlel confiteri duas esse in Cliristo sapien-
tias secundum duas naiuras; sapienliam scilicei in-
creatara, quae ci competit secunduin e-t Deus; ei
sapieniiam crealam, qtiae ei competil secundum
quod est homo. la secundum quidem qnod Deiis
est et Verbum Dei, esl geniia sapieniia Pairis, se-
cundum illud 1 ad Corintb. 1, 24: « Cbristum
« Dei viriutem ei Dei sapieniiam. » Nibil enim esl
aliud Verbum inicrius uniuscujusqiie inielligentis
nisi concepiio sapientiae ejus. Et quia Verbuni Dei
supra diximus esse perfecium et unitum, neccsse
esi quod Dei Verbum sii perfetta conceptlo sapien-
tiae Dei Pairis: ut scilicei quicquid in sapicntia
Dei Patris contineiur per modum ingenili, tolum
in Verbo conlineatur per modum geniti et conce-
pli. Et inde est quod dicitur ( Coloss. 11, 5),
« quod in ipso, scilicet Cbrislo, snnl omnes
« Ibcsauri sapienliae et scienliae absconditi. »

llominis aulem Cbristi est duplex cognitio. Una
quidein deiformis; secundum quod Deum per essen-
tia.n videi, el alia videl in Deo, sicui et ipse Deus
inieiligendo se ipsum, intelligit omnis alia: per
quam visionem et ipse Deus beatus esi, et omnis
crcatnra rationalis pcrfecte Deo fruens. Quia igiiur
Cbrisium dicinius esse bumanae salutis auctoreir,
necesse esl dicere, quod talis cognitio sic animae
Cliristi conveniat ul decet auctorem. Principium
autem ct immobile esse oporlet, et vlrtute prae-
sianiissimum. Conveniens igitur fuit ut illa Dei
\isio in qua beaiitudo bominum et salus aelerna
consisiit, excellenlins prae ceteris Cbrislo conveiiiat,
et tamquam immobili principio. Ilaec autem diffe-
rentia invenitur mobilium ad immobilia: quod mo-
bilia propriam perfectionem non a principio babent,
inquanlum mobilia sunt, sed eam per succcssionem
temporis asscquuntur: immobilia vero, inquantum
bujusmodi, semper obtineni suas perfectiones ex
quo esse incipiunt. Convenicns igiiur fuit Cbri-
stum bumanae salutis auciorem ab ipso suae
incarnationis principio plenam Dei visionem pos-
sedisse, non autem per lemporis successionem per-
vcnisse ad ipsam, ut sancli alii perveniunt. Con-
veniens eiiam fuit ui prae ccteris creaturis illa
anima divina visione beatificarelur quae Deo pro-
pinquius conjungcbalur: in qua quidem visione
gradus ailcnditur secundum quod aliqui aliis clarius
beum videni, qui est omnium rerum causa. Quanto
autcm dliqua causa plenius cognosciiur, tanlo in
ipsa plures ejus effectus perspici possunt. Non enim
niagis cognoscitur catisa, nisi virtus ejus plenius
cogVioscatur; cujus virtutis cognitio sine cogniiione
effeciuum esse non potest: nam quantitas virtutis
secundum effectus mensurari solet. Ei inde est
quod eorum qui esscntiam Dei vident, aliqui plures
circctus vel rationes divinorum operum in ipso
Deo inspiciunt, quam alii qiii minus clare vident:
et secundum boc inferiores Angeli a superioribus
instriiuntur, ul supra jam dixinnis. Anima igitur
Cln-isli snmniani perfeclionem divinae visionis ob-
'incns inicr creaiuras ceteras, omnia divina opera
et rationes ipsorum, quaecumque sunt, erunl vel
fuerunt, in ipso Deo plene intuetur, ut nnn solum
bomines, sed etiam suprenios Angclorum ilbiminet:
ei ideo Apostolus dicit ad Colosscns. 2, -", qiiod
in ipso « sunl omnes thesauri sapienliae ei scien-
« liae » Dei « abscondiii: » et ad Hebr. 4, 15,

quod « omnia nuda ei aperla sunt oculis ejus. »
rSon tamen anima Christi ad comprebensionem Di-
vinitatis pertingere poiesi. Nam, iii supra dietiim
est, illud cognoscendo comprehenditur quod lantum
cognoscitur quaniuui cognoscibile esl. Unumquod-
que enim cognoscibile est inqiianium esi ens et
verum; esse autem divinum est infinitum, siniiliter
et veritas ejus. Infinite igiiur Deus cognoscibil'S esl.
Nulla autem creatura infinite cognoscere polest, etsi in-
finilum sii quod cognoscil. INulIa igiiurcreaturaDeum
videndo comprebendere potest. Est autem aniina Chri-
sti creatura, ei quicquid in Chrislo ad bumanam naiu-
rain tantum pertinet, ereatuin est: alioquin non eril in
Christo alia naiura bumaniialis a natura Divinita-
lis, quae sola increata esi. Hypostasis autem Dei
Verbi sive pcrsona increata est, quae nna esi in
duabus naturis: ratione cujus Chrisium non dici-
mus creaturam, loquendo simpliciier, quia nomine
Cbristi importatur hyposiasis; dicimus tamen ani-
mam Christi vel corpus Christi esse creaturam.
Anima igilur Cbristi Deum non comprehendii, sed
Christus Deum comprebendit sua sapieniia increata;
secundum quem modum Dominus dicit Maitb. II,
27: • Nemo novii Filium nisi Pater, neque Patrem
« quis novit nisi Filiiis, » de comprehensionis ejus
notitia loquens.

Est autem considerandum, quod ejusdem raiio-
nis esi comprehendere essentiam alicujus rei, et
virtuiem ipsius-. unumquodque enim potest agere in-
quantum est ens aciu. Si igiiur aniina Cbrisli es-
scniiain Divinitatis comprebendere non valei, ut o-
slensum est, impossibile est ut divinam virluiem
comprehendat. Comprehenderet autem, si cogno-
sceret quid(]uid Deus facere potesi, el quibus ra-
lionibus effecius producere possit. Hoc aulem est
impossibile. Non igilur aniina Cbristi cognoscii quid-
quid Deus facere potest, vel quibus raiionibus pos-
sit o|)erari.

Sed quia Cbristus etiam secundum quod homo,
omni crcaturae a Deo Patre praepositus est, con-
veniens esl ut omniuin quae a Dco qualitercum-
que facia suni, in ipsius divinae essentiae visione
plenam cognitionem pcrcipiat: et seeundum hoe
anima Chrisii omnisciens dicitiir, quia plenam no-
liliam babet omnium quae suiit, eruni, vcl fiie-
runt. Aliarum vero ereaturarum Denm videniium
qiiaedam pienius el qnaedam minns plene prac-
diciorum eircciuum in ipsa Dei visione cognitio-
nem percipiunt.

Pracler hanc autem rerum eogniiionem, qua
res ab intellectu creaio cognoscuntur ipsius divi-
nae esseniiae visione, sunt alii modi cogniiionis,
qnibus a creaturis babetur rerum cogniiio. Nam
Angeli |)raeter cogniiionem matutinam, qua res in
Verbo eognoscunt, habent cognilionem vespertinam,
qia cognoscnnt res in propriis nnturis. Hujiisinodi
aiieii cogniiio aliier compelit hominibus sccundum
naiuram suam, atque alitcr Angelis. Nam homines
seeundum naturae ordinem inielligibilem rerum
vcritaiem a sensibus collignni, ui Dionysius dicii;
i:a scilicet quod species inielligibiles in eorum in •
tellcctibus aclione inlellccliis agcniis a phanlasmaii-
bus absirah nlur; Angcli vero per influxmn divini
In iiinis rerun scienliam acquirunt: ul scilicel siciit
a Deo rcs in esse prodeunt, ila eiiam in inicllcctu
angdico a Deo rerinn raliones sive similitndines
imprimantur. In uirisque autcm, tam hominibus
q;ia:i) Angeii<:, supra rcru u cogniiionum quac com-

pctil eis secundum naluram, invenilur quacdum
supernaluralis cogniiio mysicrioruni divinorum, de
quibus el Angcli illuminanlur ab Angclis, et lioini-
nes eiiam de bis propbeiica rcvelulionc insiruunlur.

El quia nulla perfcclio crcaluris e\bibila, ani-
mae Cbristi, quae esl crealurarum cxccllcnlissima,
dencganda esl, convenicnler praeler cogniiioneui
qua Dci esscntiam videt ci omnia in ii)sa, trij)lcx
alia cognilio esl ei aliiibucnda. Lna quidcm ex-
periuicntalis, sicul aliis bominibus, inquantum ali-
qua per sensus cognovil, ul coiDpetil bumanae na-
lurae. Aliu vcro divinitus infusa, ad cognosccnda
omnia ilU ad quac naturalis cogniiio bou)iiiis se
cxlendil vel extcndcre potesl. Convcnicns cnim
fuil ut bumanu iiatura a Uei Verbo assuinpta in
nullo a pcrfcctione dcficcrct, uipote per quain lota
liumana nalura rcstauranda csscl. l^lst aiucui im-
perfcctum omne quod in poicniia existit. aniequam
reducalur in actum. Intclbiclus autcni buinanusesl
in poteiitia ad inlclligibilia quae naturuliier bomo
iniclligeie poiest. Oinnium igiinr borum scicniiam
divinitus anima Cbristi per spccies innuxas acccpil,
per boc quod lotu [)otcnliu inicllectus bumani luit
reducta ad actum. Sed (juia Cbristus sccundmu
bumaiiaui naiuram non sobim fuil rcparator na-
lurac, sed et gratiuc piopagaior, alfuit ei cliam
tertia cogniiio, qua plcnissime cognovil quidquid
ad mysieria graiiae potesl periinere, quae natiira-
lem bominis cognitioucm cxccduni, sed cognoscun-
lur ab bominibus j)cr donuni sapientiuc, vcl pcr
spiriiuui propbeliac Nam ad bujnsniodi cogno-
scenda esl in poteniia iniellcctus bumanus, liccl ab
alliori agente reducaiur in actum. Nam ad naiu-
ralia cognoscenda icdccitur in actum pcr lumcn
inlcllectus ageniis; borum auiem cognitionem con'
sequitur per lumcn divinum.

Palcl igitur ex prucdiciis, quod anima Cliristi
sumn.um cogniiionis gradum inlcr ceicras creaturas
obiinuii quantum ad l)ci visioncm, quu Dei essenlia
videiur, el alia in ipsa; etiam similiter quantum
ad cogniiioncm niysicriorum giatiue: ncc non quan-
lun) ad cognitionem natuiulitim soibilium: unde in
nulla baiuii) irium cogniiionum Cbristus proficere
poiuii. Scd manifeslum est quod res scnsibiles pcr
temporis successioncm magis ac mugis scnsibus
corporis expcricndo cognovii: ct idco solum (|uan-
tum ad cogniiionem cxperinicntalern Cbristus potuit
proficere, secunduui illud Luc. 'i, o''2: « I*uer pro-
-« ficiebat sapicniia cl actaie: » quamvis possct et
boc alitcr intclligi, ut profeclus supicntiae (Ibristi
dicatur non quo ipse fit sapicnlior, sed quo sa-
picnlia proficiebai in aliis, quia scilicct per ejus
sapientiam njagis ac magis insirucbantur. Quod
dispcnsaiive fuctum esl, ut se aliis bominibus con-
formcm oslcnticrci; ne si in pucrili aciate perfcctum
sapicniiaiii demonstrassei, incarnatioiiis myslcrium
pbaniasticum viderelur.

CaPUT CCXVIL

De malerla corpons Chrisii.

Secundum pracmissa igiinr evidcnlcr apparcl
qualis debuit esse corporis Cbrisii formutio. 1'olcral
siqiiidcm Deus corpus Cbiisii ex liiuo lerrae for-
mare, vel ex quacumque muicria, sicut formavit
corpus primi parcntis; scd boc bunianac rcsiaura-
lioni, i^ropter qiiam Filius Pei, ut di\iiuus, carneuj

OPUSCLLLM L Oo

assumpsit, congruum non fuissel. Non eniiu suffi-
cienter natura bumani generis ex primo parcntc

dcrivata, quae sananda erat, in prisiinum bonoren;
rcstiluia esset, si aliunde corpus assumcret diaboli
victor cl mortis inuuipbator, sub quibus lnima-
num gcnus captivum tcnebatur proider peccatum
piimi paientis. Dei autem perfccta sunt opc-ra, el
ad pcrfcclum perducit qnod rcpuraie inicndii, w.
ciium plus adjiciai quam fucrat subliacliim, sccun-
dum illud Aposloli I\om. 5. Graiia Dei pcr Cbri-
sium aniplius abundavil quam delictuii) Adue.
Convcnicns igitur fuit ui Dci Filius corpus assu-
nicrct de natura propagatum ab Adum.

Adliuc. Incarnatioiiis mysterium bominibus pro-
ficuum per fidcm rcdditur. Msi enim bomines crc-
dcrcnt Dci Filium esse qui bomo vidcbaiur, non
scquercntur eum bomines ut sulutis uuclorcm: quod
Judacis accidil, qui cx incarnationis mysicrio pro-
plcr incrcdulitaicm, damnaiionem potius quam sa-
lutem sunt consccuti. Ct ergo boc ineirabilc my-
stcrium facilius crcderciur, Filius Dei sic omnia
dispensavit ul se vcrum bominem csse ostendcrei:
quod non iia vidcretur, si aliunde naiuram sui
corporis acciperet quam ex natura humana. Con-
veniens igitur fuit ui corpus a primo parcnte pro-
pagaium assumcret.

Iiem, Filius Dei bomo faclus humano generi
salutem adbibuit, non solum confcrcndo graiiae
remedium, scd eiiam praebendo exemplum, quod
repudiari non potest. Allerius enim bominis ci do-
cirina et vila in dubium verli potest propter defcctuni
humanae cogniiionis el veriiaiis. Sed sicut quod Filius
Dei docet, indubiianter crcditur verum; ita quod ope-
ratur, creditur iiidubiianier bonum. Oportuit au-
tem ut in eo exemplum accipercmus et gloriae
quam speramus, ei virtutis qua ipsam meremur:
utrumquc enim exemplum minus ellicax esset, si
aliunde naiuraiu corporis assuiupsisset quum unde
alii bomiucs assumunt. Si cui enim pcrsuadcretur
quod tolerarei passiones, sicut Cbrislus sustinuii,
quod spcraret se resurre^ turum, sicui Cbristus rc-
surrexil; posset excusaiionem praetendcre ex diversa
corporis conditione. Ut igiiur exemplum Cbristi
efficacius essei, convenicns fuit ui non aliunde cor-
poris naiuram assuiuerei quam de nalura quae u
primo pareiite propugatur.

CAPLT CCXVIII.

De furnin'ione rorporis Clirisd,
fjiiae non esl ex semine.

Non tamcn fuii conveniens ut eodcm modo
formaretur corpus Cbrisii in humana naiiira, sicui
formantur aliorum bouiinum corpora. Cum enini
ad hoc nuiurum assumcrei ut ipsam a peccaio
mundaret, oporlebai ut tali modo assumerei quod
nullum coniugium peccati incurrerei. Homines au-
lem peccaium originale incurrunt ex hoc quod
generanlur pcr virtutcm aciivam humanam, quac
est in virili semine: quod est secundum scminalcm
rationem in Adam pcccante praeextiiisse. Sicutenim
primiis bomo origlnaIe:n jusiiiiam transfudisset in
postcros simulcumtrunsfu^^ionenaturac; ita eiiam ori-
ginaleiM culpam trunsfudit transfundendo naiuram,
quod c?! per viriuicmaciivam virilis scminis. Oporiuit
igitur ubsipic \irili seuiine, Cbrisii formuri corpns.

Itciii. Nirius activu virilis scminis natur.iliior

COMP. TllEOL. AD

agil; ei ideo liomo qui ex virili semine generatur,
non subito percliicilur ad perfeciuin, sed determi-
jialis proeessibus. Omnia enim naiiiralia per de-
lerminaia media ad deierminaios fines procedunt.
Oportebal auiem corpus Chrisii in ipsa assumptione
perfeclum esse, et aniina raiionali informaium; quia
corpus esl assumpiibile a Dei Yerbo inquantum est
animae rationali uniium, licel non esset perfectum
secundum debitam quantiiatem. Non ergo corpus
Chrisii formari debuil per virilis seminis viriulem.

CAPUT CCXiX.

De causa furmalionu corporis Christi.

Cum autem corporis humani formatio naturali-
ter sil ex virili semine, quocumque alio modo corpus
Chrisli foriiatum fuerit, supra naiuram fuii lalis
formatio. Solus auiem Deus insiitutor naiurae est,
qui supernaturaliter in rebus naiuralibiis operaiur,
ui supra dicium est. Unde relinquitur quod solus
Deus illud corpus miraculose formavit ex maieria
huinanae naturae. Sed cum omnis Dei operaiio in
crealiira sil tribus personis communis, tamcn per
quan)dam convenientiau) formatio corporis Cbristi
aitribuiiur Spiritui sanoio: est enim Spirilus sanctiis
amor Pairis ei Filii, quo se invicem et nos dili-
guni. Deus autem, ut Aposiolus ad Ephesios 2,
dicitj propter nimium caritatem siiam qua dilexil
nos, Filium suum incarnaii constiiuit. Convenienler
igitur carnis fornidtio Spiriiui sancto attribuitur.

Item. Spiritus sanclus omnium gratiarum esl
auctor, cum sil primum in quo omnia dona graiis
donanlur. Hoc auiem fuit superabundantis gratiae
ut humana natura in unitatein divinae pcrsonae
assumerelur, ut ex supradictis patei. Ad demon-
strandum igitur hujusmodi gratiam formaiio corporis
Christi Spiritui sancio attribuitur.

Convenienter eiiam hoc dieitur secundum simi-
litudinem humani verbi el spiriius. Yerbum enim
humanum in corde existens, similitudinem geril
aeierni Yerbi secundum quod exisiit in Patre. Sicul
auten) humanum verbum vocem assumil, ut sen-
sibiliter hominibus innotescat; ita et Yerbum Dei
carnem assumpsii, ut visibiliier hominibus appa-
rerel. Yox autem humana per hominis spiritum
formalur. Unde et caro Ycrbi Dei per Spiritum
\'erbi formari debuit.

CAPUT CCXX.

Expositlo articuli in Sijmbolo positi de conceptione
et nativitate Christi.

Ad exchidendum igitur errorem Ebionis et
Ccrinihi, qui corpus Christi ex virili semine for-
maium dixeruni, dicitur in Symbolo Apostolorum:
<t Qui conceplus esl de Spiriiu sancto: » loco cujus
in Symbolo Patrum dicitur: • Et incarnatus estde
« Spiriiu sancio: » ui non phaniasticun) corpus
secundum Manichaeos, sed veram carnem assum-
psisse credaiur. Additum est autem in Symbolo
Palrum, « Propler nos homines, » ad excludendum
Origenis errorem, qui posuit virtute passionis Chri-
sti etiam daemones liberandos. Additum est etiam
in eodem, « Propier nostram salulem, » ui mysle
rium incarnationis Christi sufliciens ad humanam
salulem osiendalur, conira haeresim Nazaraeorum,

FR. REGINALDUM

qui fidem Christi siue operibus legis ad saliitem
humanam non sufficere putabant: Additum etiam
esi, « Descendit de caelis. » ad excludendum er-
rorem Photiui, qui Cl^ristum fiuium hominem
asserebai, dicens eum ex Maria sumpsisse inilinm,
ui magis per bonae viiae meritum in terris habens
principium ad caelum asccnderet, qiiam caelestem
l)abens originem assumendo carnem descendisset
ad terram. Additur eiiam, « Et homo faclus esl, •
ad excludendurn errorem Nesiorii, secunduu) cujus
posiiionem Filius Dei, de quo Symbolum loquitur,
magis inhabitaior hoininis quam houio esse diceretur.

CAPUT CCXXL

Quod conieniens fuit Christum nasc: cx virgine.

Cum auiem osiensum sit, qiiod de materia hu-
nianae naturae conveniebat Filiuni Dei carnei)i
assumei'e; maieriam autem in humana generatione
niinistrat femina; conveniens fuit ut ChriFtus de
femina carnen) assumerei, secundun) illud Aposloli
ad Galat. i, 4: « Misii Deus Filium suuu) factum
« ex muliei-e. » Fenuna autem indigei viri com-
niixiione, ad hoc quod maleria qiiam ipsa niini-
sirai, foriiieiurin corpus humanum. Forniatio autem
corporis Chrisli fieri non debuit per virtutem virilis
seminis, ui supra jain dicium esl. [Jjnie absque
comiiiivtione virilis seminis illa femina concepii ex
qtia Filius Dei cariiem assumpsit. Tanto autem
aliquis magis spiritualibus donis repletur, quanto
magis a carnalibus separatuv. Nam per spiriiualia
hoino sursum irahitur, per carnalia vero deorsum.
Cum auteu) formatio corporis Christi fieri dcbuerii
per Spiriium sanctum, oportuii illam feminam de
qiia Christus corpusassumpsit maviuie spiriiualibus
donis repleri, ut per Spiriluni sanctum non solum
anima fecundaretur viriulibus, sed eliam venter
prole divina. Unde oportuit non solum menlem
ejus esse imminein a pecca'o, sed etiam corpus
ejiis ab omni corruptela carnalis concupiscentiae
elongari. Unde non solum ad concipiendum Chri-
sium virilem commixtionem non est experta, sed
nec ante nec posiea. Iloc eliam conveuiebat ei qui
nascebatur ex ipsa. Ad hoc enim Dci Filius veniebat
in iiiundum carne assumpta, ut nos ad rcsurre-
ciionis siaium promoverct, in quo neque nubenl
neque nulientur, sed criint homines sicui Angeli
in caclo. Unde et contineniiae et inicgrilaiis do-
ctrinain introduxii, ut in fidelium viia resplendeai
aliqualitcr gloriae futurae irnago. Conveniens ergo
fuit ut eiiain in suo ortu vitae inlegriiatem com-
mendaret nascendo ex viigine: et ideo in Syn.boio
Aposiolorum dicitur: « Natus ex Yirgiue Maria. ■
In symbolo aiiiem Patruni ex virgine Maria diciiur
incarnatiis: per qiiod Yalentini error exchidiiur,
ceieroruiiique, qui corpus Christi dixertint aut esse
phantasticum, aui esse alterius naitii'ae, ei non esse
ex corpore virgiiiis sumplum atque formatum,

CAPUT CCXXII.

Quod beala Virgo sil vmfer Christi.

Error auiem Nesiorii ex hoc excludilur, qui
beataiu Mariam maueiu Dei confiteri nolebal. In
utroqiie aiiiein Symbolo diciiur, Filius Dei est natiis
vel incarnatus ex Yirs^ine Maria. Femina aulem ex

qna aliquis homo nasciiur, niaier illius dicilur ex
eo (|uod maieriam minislrat humano conceptui.
IJnde hcata Virgo Maria, quae maieriam minisiravit
conceptiii Filii l)ei, vera maler Filii Dei dicenria
est. Mon enim refert ad rationem inatris, qtiacum-
que viriuie materia ministraia ah ipsa formeiur.
INon igitur minus maier esi quae materiam mini-
slravit Spiritu sancto formandam, quam quae ma-
teriam ministrai formandnm virtute viiilis scfninis.
Si q(jis auicm dicere velit, heatam Virginem Dei
mairem non dehere dici, quia non esi ex ea as-
sumpia Diviniias, sod caro sola, sicut dicehal Ne-
filorius; manifcsle voceui suam ignoral. Non cnim
ex lioo aliqiia diciiur alicujus mater, quia lotum
»]uod in ipso esi, ex ea sumaiur. Uorno enim con-
slal ex anima et corpore; magisquc cst homo id
(piod esl secundum animam, quain id quod est se-
cuiidum corpiis. Anima auiem nullius hominis a
maire siimitiir; sed vel a Deo immediale creaiur, nl
veritas hahet; vel ?i esselex tradiiciione, ut quidam
posuerunt, non sumereiur a matre, scd tnagis a patre;
quia in generatione ceierorum animalium, secnndum
1'liilosopliorum dociiinam, masculus dat animam, fe-
mina vero corpus. Siciit igitur ciijuslihel hominis
mater aliqna femina dicitur ex hoc qnod ah ea cor-
pus ejus assumiliir; iia Dei maier heala Virgo Ma-
ria dici dehet, si ex ea assumptum esl corpus !)ei.
Oporlet autem dicere, quod sil corpus Dei, si as-
sumitiir in iiniiaiem personae Filii Dei, qui est
veriis Deus. Confitentihus igitur Iiiiniannm naturam
esse assumptam a Filio Dei in unitalcm personae,
necesse esse dicere, quod heata Virgo Maria sit ma-
ler Dei. Sed quia Nestorius ncgahai unam personam
esse Dei et honiinis Jesu Christi, ideo ex conse-
qucnti negahai Virginem Mariam esse Dei matrem.

CAPUT CCXXIII.

Quod Spirilus sanctus non sil pa'er Chrisli.

Licel aulem Filius Dei dicatur de Spiritu snn-
cio et ex Maria Virgine incarnauis ci conceptii«,
non tamen dicendum csi, quod Spiritus sancius sit
paier hominis Chrisii, licet heala Virgo ejus maier
dicai'ir. Primo quidom, quia in beaia Maria Virgine
invenilur loium quod pertinet ad matris raiionem.
Materiam enim ministravit Christi concepiiii Spiri-
tu sancto formandam, ul requirii mairis raiio. Scd
ex parte Spiritus sancti non inveniliir totum quod
ad raiioncm pairis cxigiiiir. Est enim de ralione
patris ut ex sua natnra filium sihi connatiiralem
pro^ucai. Unde si fucrit aliquod agcns qiiod faciat
aliqiiid non ex sua suhstantia, nec producat ipsum
in similiiuHinem suae nalurae, pater ejus dici non
poterit. Non enim diciinus qiiod homo sit pnicr
eoriim quae facit per arteoi, nisi forte seciindum
meiaphoram. Spirilus aiitem sancius est quidcm
Chrisio connaturalis sccundum divinam naiuram,
secundum quam paler Christi non est, scd magis
ah ipso procodcns; secundum autem natiiram lui'
manam non esi Christo connaturalis: est cnim alia
natura huniana et divina in Christo, ut snpra diclum
cst. Ncque in naiuram humanam est versiim ali-
quid de naiura divina, ut supra dictum esl. Rclin-
quitur ergo quod Spiriius sanctus paiirr hominis
(ihristi dici non possif.

Item. In unoquoque filio id q^iod esl principa-
lius in ip<*o, cst a patre; quod autem secundariiim,
^'. 77». Opera omnia. V. 1G.

OrUSCULUM l 60

a matre. In aliis eni^n animalihus anima est a patre,
corpus vero a maire; in hominc autem etsi anima
rationalis a patre nou sii, sed a Deo creata, virius
lamen patcrni seminis dispositive operaiur ad for-
mam. Id aulcm qnod principalius est in Christo,
est persona Verhi, quae nullo modo esi a Spiriiu
sancio. Relinqiiiiur ergo quod Spiritus sancius pa-
ter Chrisii dici non possil.

CAPIT CCXXIV.

Dc sancfificutione mafris Cfiristi.

Quia igitiir, ut ex praedictis apparci, heala Virgo
Maria maier Filii Dei facia esi, de Spiriiu sanclo
concipiens, docuit ul excellentissima puritaie mun-
daretiir, per quam congrueret tanto Filio: et ideo
credendum est eam ah omni lahe aciualis peccali
immuncm fuisse non tantum mortalis, sed etiam
vcnialis: quod nulli sanciorum convenire poiest
posl Christum, cum dicatur 1 Joan. 1, 8: « Si di-
« xerimiis qiioniam peccatum non hahemus, ipsi
« nos seducimus, et veritas in nohis non est. »
Sed de hcata Virgine matre Dei intelligi po'est quod
Cant. 4, 7, dicitur: « Tota pulchra es, amica mea,
• et macula non est in le. 3 Nec solum a peccato
acluali immunis fuit, sed eliam ab originali, spe-
ciali privilegio mundala. Oportiiit siqnidem qiiod
ciim peccato originali conciperetur, utpote quae ex
utriusque sexus commixtione coneepia fuit. IIoc
enim privilegium sihi soli servabatnr ut virgo con-
ciperet Filium Pei. Commixtio aulem sexus, quae
sine libidine esse non poiest post peccalum primi
parentis, transmittit pcccatum originale in prolem.
SiiTiiliter etiam qnia si cum peccaio originali con-
cepla non fuisset, non indigcret pcr Christiim redi-
mi; et sic non essei Chrisius universalis hominum
redempior: quod derogat dignitati Christi. Est ergo
tcnendum, quod cum peccalo originali concepia
fuit, sed ab eo qiiodam spcciali modo purgaia fnii.
Qiiidam enim a peccato originali purganiur po<;t
iiaiivitatem cx utero, siciit qni in bapiismo sancti-
ficatur Quidam autem quodam privilegio graiiae
etiam in malcrnis utcris sanctificati legiintur, sicui
de Jeremia dicitur Jcrem. 1, 5: « Priusquam te
« formarem in uiero, novi le, et antequam exires
« de viilva, sanciificavi te; » ei de Joanno Bapiista
Angclus dicit ( Luc. 1, K> ): « Spiritu sancio rcple-
« hiiur adhuc ex utero mairis suae. » Qiiod autem
praestitnm esi Christi praecursori ci prophetae, non
debet credi dencgalum csse niatri ipsiiis: cl idco
crcditur iii utcro sanctificaia, ante scilicet quam ex
utero nasceretur. Non auiem talis sanciificatio prae-
cessit infusionem animac. Sic enim nunquam fiiis-
set peccaio originali suhjocia. ei rcdcmptione non
indigiiissot. Non cnim suhjocium poccali esse poiest
nisi crcaiura raiionalis. Similiicr otiam gratia san-
ciificaiionis per prius in anima radicatur, nec ad
corpus poiost porvenire nisi pcr animam: unde post
iufusionom animae credcndum cst eam sanctifica-
tam fnisse.

Ejus autem sanciificaiio amplior fiiii quam alio-
rnm iii uiero sanciifi(^aiorum. Alii namqne sancti-
fioaii in utcro siint qiiidom a pcccato originali mun-
dati, non iaa'en est eis praestitum ut postea non
posscnt peccare, saltem venialitcr. <ed boata Virijo
Mnria lania ahundantia sraiiae sanclificnia fuit, ui
doincops ab omni poccaio consorvareiur immunis

GG COMP. THEOL AD

non solum moriali, sed eliam veniali. Va qnia ve-
niale pcccalnm inlcrdum ex surrcpiione contin.gil,
ex lioc scilicet qnod aliqiiis inordinatus concupi-
scentiae niotus insnrgit, aul alterius passionis, prae-
veniens rationem, ratione cujus primi molus dicun-
lur esse pcccaia; consequens est quod heala Virgo
Maria nunquam peccavit venialiter, eo quod inor-
dinatos passionum motus non sensii. Conlingmit
aulem liujusmodi moius inordinali ex hoc quod
appeiilus sensiiivus, qui est harum passionum su-
hjectum, non sic subjicilur rationi quin interdum
ad aliquid praeier ordinalionem raiionis moveatur,
et quandoque conlra rationem, in quo consistit
motus peccali. Sic igiiur fuii in beala Virgine ap-
pelitus sensilivus rationi suhjcctus pcr viriuiem gra-
liae ipsuu) sanctificantis, quod nunquam conira ra-
tionem movebaiur, sed secundum ordinem rationis;
poterat tamen habere aliquos molus subitos non
ordinaios raiione.

!n Don)ino autem Jesu Chrisio aliquid amplius
fiiit. Sic enim inferior appetiius in eo ralioni su-
hjiciebatur ut ad nihil movereiur nisi sccundum
ordinem rationis, secundum scilicel quod raiio or-
dinabat, vel permittehal appctilum inferiorem mo-
veri proprio uiotu. Hoc autem videlur ad inlegri-
latem primi slaius pertinuissc ui iuferiores vires
lotaliter ralioni suhdereniur: quae quidem suhjcciio
per peccalum primi parentis (>st suhlaia non solcm
in ipso, sed eiiam in aliis qui ab eo coutrahunl
peccatum originale, in quibiis eliam posiquam a
peccato mundantur per gratiae sacramenlum, re-
manet rehellio vel inobedientia inferiorum virium
ad rationem, quae diciiur fomes pe(;caii, quae in
Chrislo nullateniis fuii secundum praedicia.

Sed quia in beaia Virgine Maria non erant in-
feriores vires totaliier ralioni siihjectae, ut scilicel
nullum moium haherent a ratione non praeordi-
naium, et tamen sic cohihebantur per viriiitem
gratiae ut nullo modo contra rationem moverentur;
propter hoc solet dici, quod in henta Yirgine post
sanclilicaiionem remansii qnidem fomes pcccali sc-
cundum suhstanliam, sed ligaios.

CAPUT CCXXV.

De perpelua virginitate tnafris Chrisfi.

Si autem per primam sanciificationem sic fuil
eontra omnem motum peccaii muniia, multo magis
in ea cxcrevit (1) gratia, fomcsque peccaii in ea
est debilitatds, vel etiam totaliier sublalus, Spiriiu
sanclo in ipsa secundum verbum Angeli superve-
nienie, ad corpus Chrisii ex ea formandum. Unde
postquam fayia est sacrarium Spiritiis sancti et ha-
hilaculum Filii Dei, nefas esl credere non solum
aliquem motum peccati in ea fuisse, sed nec etiam
carnalis concupiscentiae deleciationem eam fiiisse
expertam. Va ideo ahominandus error esl Helvidii,
qui eliamsi asserai Christum ex virgine conceptunj
et natuni, dixit tamen eam poslmodum ex Joseph
alios filios genuisse.

Nec hoc ejus suffragatur errori quod Matthaei
1, 23, dicitur, quod non « cognovii eam Joseph, »
scilicei Mariam, « donec peperit filium suum pri-
« mogenitum; » quasi poslquam peperit Christum,
eam cognoverit: quia « donec » in hoc loco non

(I; Al excrcuit.

FR. REGINALDUM

significat lempus finiium, sed indeterminatum. Est
enim consuctudo sacrae Scriplurae ut usque lunc
specialiier asserat aliquid factiim vel non factum,
qiiosque in dubium poterat venire; sicui dicitur in
Psal. 109, 1: « Sede a dextris meis, donec ponam
o inimicos tuos scabellum pedum tuorum. » Du-
bium enim esse poterat an Chrisius sedcret ad
dexleram Dei, quamdlu non videreniur ei inimici
esse subjecti; quod postquam innoiuerii, nullus
reinanebit dubitandi locus Simililer etiam dubium
esse poterat, an anie partum Filii Dei Joseph Ma-
riam cognoverit : unde hoc Evangelista rcmovere
ciiravit, quasi indubiiahile relinquens quia post
partum non fuit cognita.

Nec eiiam ei suffragaiur qnod Christus dicimr
ejus primogenitus, quasi posi ipsnm alios genucrit
filios. Solet enim in Scriplura primogenilus dici
ante quem nullus geniius, eiiamsi posi ipsum nul-
lus sequatur, sicul patet de primogenitis qui seciin-
dum legem sanctificahantur Pomino, el sacerdotibus
offerehantur.

Nec eiiam ei suITragatur quod in Evangelio ali-
qui dicuntur fratres Chrisii fuisse, quasi uiater ejus
alios hahueri» filios. Solet enim Scripiura fratres
dicere omnes qui sunt ejusdem cognalionis, sicut
Ahraham Loth suiim fratrem nominavit, cum la-
men esset nepos ejus. Et secundum hoc nepotes
Mariae, et alii ejus consangiiinei, fratres Christi
dicuntur, ei eiiam consanguinei Joseph, qiii pater
Christi putahatur,

Et ideo in Symbolo dicitur: « Qui natus est de
« virgine Maria: » quae quidem virgo dicitiir ab-
solute, quia ei ante parium, ei in partu, et post
partum virgo permansit. Et quidem quod ante par-
tum el posi parlum ejus virginitati derogalum non
fuerii, salis jam diclum esi. Sed nec in partuejiis
virginilas fuit violaia. Corpus enim Christi, quod
ad discipulos januis clausis intravil, potuit eadem
potestate de titero clauso mairis exire. Non enim
decebat ut integritatem nascendo tolleret, qui ad
hoc nascehaiur ul corrupia in integrum reformaret.

CAPUT CCXXVI.

De dcfeclibus assunrpds n Clmsto.

Sicut aiilem conveniens fuit ut Filius Dei na-
luram assumens humanam propter humanam sa-
lutem, in nalura assumpia saluiis huuianae finem
oslenderei per graliae et sapientiae perfectionem;
ita eliam conveniens fuii quod in humana natura
assumpta a Dei Verho condiiiones aliquae existe-
rent quae congruerent deceniissimo liherationis
modo huuiani gemris. Fuit autem congruentissi-
mus modus ut homo, qiii per injustiiiam perierat,
per justiiiam repararelur. Exigit autem hoc jusliiiae
ordo ut qui poenae alicujus peccando factus est
dehitor, per solutionem pocnae liberetur. Quia
vero quae per amicos facimus aut patimur, aliqua-
liier nos ipsi facere aut paii videmur, eo quod
amor est mutua virtus ex duohus se amaniibus
quodammodo faciens unum; non discordat a jiisii-
tiae ordine, si aliquis liberetiir, amico ejus satisfa-
ciente pro ipso. Per peccaiimi autem primi paren-
tis perditio in totum humanum genus devenerat;
nec alicujiis hominis poena sufficcre poterai, ul
totum genus humanum liberarel: non enim eral
condigna satisfaciio aequivalens, ut uno homine

OPUSCILL.M l

puro satisfaciente omnes lioirMncs liberarcniiir: si-
ntililer eliarn ncc sulliciebal secuntlum juj^tiliam ul
Angeiiis ex amore huuiani generis pro ipso satis-
facerel: Angelus enin) non liabel dignilaicm infi-
nitam, ul salisfaclio ejus pro infinilis et infinilo-
rum peccalis sufficcre possel. Salus aulcni Deus
esi infinilae clignitaiis, qui carne assuuipia pro
boMiine sufficieuier satisfacere poierat. ut supra jam
(li\imus. Talem igiiur oporiuit ut buniauam nalu-
ram assumerel in qua jiali possol pro bo.nine ea
quae bomo peccando meruit ul patercl'ir, ad sa-
tisfaciendum pro fiomine. Non autern omnis pocna
(|uam liomo jieccando incurrit, est ad satisfacicn-
diim idonca. Piovenil enim peccatum bominis ex
boc quod a Deo averiiiur conversus ad eommuia-
bilia bona. Puniiur auicm bomo pro peccalo in
uirisqiie: narn et privnlur graiia, el ccleris donis,
(piibus Deo conjungiiur; el merelur eiiam paii mo-
lcsiiam ei dcfccium in eo propler qnod esl a Deo
aversus. Ille igiiur ordo saiisfactionis requirit ul
per poenas qnas peccaior in bonis commulabilibus
liatiiui, rcvocetur ad Deum. Iluic auiem rcvocationi
coulrariae sunt illae pocnae quibus borno separa-
tiir a Dco. Nullus igiiur per hoc Deo satisfacii quod
privalur graiia, vel quod ignorat Deum, vel quod
liabel inordinatam animam, quamvis hoc sit poena
j)eccati; sed pcr lioc qnod in se ipso aliqiiem do-
loreni senlil, el in e.xlerioribus rebus damnunK Non
igiiur Cbrislus illos defectus assumere debuit qui-
bus bomo separalur a Deo, licel sint poena pec-
caii, sicut privatio graliae, ignoraniia el bujusmo-
di: per boc enim miuus idoneus ad saiisfaciendum
rcddereiiir; quiuimmo ad boc quod csset auclor
lnimanae saluiis, requirebalur ut plcnitudinem gra-
tiae ei sa|)icnliae possideret, sicut jaiu dictuiu esl.
Sed quia bomo per peccalum in hoc positus erat
ui necessilatem moriendi babcrei, et ut secundum
corpus et auimam essel passibilis, hujusmodi de-
fecliis Cbristus suscipere voluii, ui mortem j)ro bo-
minibus palicndo genus bumanum redimcret.

Esi lamen ailendendum, quod bujusmodi dcfcctus
siint Cbrisio et nobis communes; alia lauicn ra-
tione inveniiiniur in Cbrislo et, irr nobis. iliijusmodi
enim defeclus, ul dictum est, poena suni primi poccati.
Qiiia igiiiir nos per viiiatam originem ciilpam origina-
lem conirabimus, percoiiseqiiens hosdefcctusdicimiir
coniiaclos babere. Cbristus autem ex sua origine nul-
lam maculam peccati contraxit, bos auiem defecius ex
sua volunialeaccepit: undeiiicinondebet quodbabiiit
bos dcfeclus coniraclos. scd magis assumptos: illud
euiui contrabitur quod cum alio ex necessitaie tra-
bilur. Cbristus aulcm poluil assumcre bumanam
natuiam sine bujusmodi defectibus, sicut sine culpae
foeditale assumpsit: et boc raiionis ordo poscere
vidcbatur ul (jui fuit immunis a culpa, essel im-
niunis a poena. Et sic palel qiiod nulla neccssiiatc
neque vitiatae originis, neque jiisiiiiae, hujusmodi
defectiis fuerunt in eo: unde relinquitur quod non
coniracii, sed vobiniarie assumpti fuerunt in co.

Quia vcro corpus nostrum praediciis defectibus
subjacet in poenam peccali, nam ante pcccalum
ab bis eramus immunes; convcnienler Cbrisius,
inquanlum hujusmodi dcfeclus in siia carneassum-
jisit, dicitur siu/ilitudinem pcccali gcssisse, sccun-
dum illud Aposioli ad Uoman, 8, 3: « Deus misii
■ Filium suum in siiuililudinem carnis peccati. »
Lndc ei ipsa Cbrisli pnssibilitas vel passio ab .A-
postolo peccatum nouiinatur, cum subdilur: « ei

« de peccato damuavii peccatum in carne, » et
Rorn. G, iO: « Quod morluus esl peccato, mortuus
« esl semel. » Lt quod est mirabilius, bac eliani
ralione dicii A|)ostolus ad Galat. 3, 13, quod est
« factus pro riobis maledictum. » liac etiaui raiione
dicitur simplam noslram necessilalem assump^isse,
scilicet poenae, ui dujilam noslram consumeret,
scilicct culj^ae ei pocnae.

Est auiem consideraiidum ulterius, quod defc-
cliis poenales in corpore duplices inveniuntur. Qui-
dam communes omnibus, ut csuries, silis, lassitudo
posl Ial)oi-em, dolor, mors ei hujusmodi. Quidam
vero iion sunl omnibus communes, sed quorum-
dam bominum proprii, ut caecitas, lcjira, febris,
meuibrorum muiilatio, et bujusmodi. Ilorum auiem
defectuum baec est diirerenlia: quia defeclus com-
munes in nobis ab alio iraducuntur, scilicei ex
primo parenie, (jui eos pro pcccaio iucurrii; defe-
ctus autem proprii ex pariiculari!)us eausis in sin-
gulis bominibus iiinascunlur. Cbrislus atiiem ex se
ipso nullam causam defectus babebat nec ex anima,
quae eral gralia et sapienlia plena, el Vcrbo Dei
unita; nec ex corpore, quod eral oplime organiza-
tum et dispositum, omnipotenti virtule Spirilus
sancti compacium: sed siia voluniale dispensalive
ad nostram salulcm procurandam, aliquos defectus
suscepit. Illos igitur suscipere debuil qui ab alio
derivantur ad alios, scilicet communes; non proprios,
qui in singulis ex causis propriis innascuiitur.
Simililer etiain quia principaliter venerai ad restau-
randum bumanam naluram, illos dcfeclus suseipere
debuit qui in tota naiura inveniebaniur. Patet e-
tiam secundum praedicta quod, ui Damascenus di-
cii, Cbristus assumpsit defeclus noslros indetracla-
biles, idesl quibus detrabi non poiest. Si enim de-
fecliim scienliae vel gratiae susccpissel, aut eiiam
lepram, aut caecitaiem, aui aliquitl bujusmodi: boc
ad derogalionem digniiaiis Cbristi pertinere vide-
retiir, et essei bominibus deirabendi occasio, quae
nulla dalur cx defeciibus totius naiurae.

CAPUT CCXXVII.

Qiiare Christas mori voluil.

Manifestum igitur est secundum pracdicta quod
Cbristus aliquos defeclus nosiros suscepi: non ex
neccssilale, scd propter aliqucm fincm, scilicei pro-
pter salutem nosiram. 0 inis auiem potentia et
liabitus sive babiliias ordinatur ad acium sicut ad
finern: unde passibiliias ad salisfaciendum vel me-
rendum non sufficit sine passione in aclu. Xon
enim aliquis dicitur bonus vel malus ex eo quod
polosl lalia agere, sed c\ eo quod agil: nec laus
et vituperiuui debcntur polenliac, sed actui. Unde
ci Cbristus non solum pas-ibilitatem nostram su-
scej)it ui nos salvarei, sed etiam ut pro peccaiis
nostris satisfaccret, voluil pali. Passus est auieni
pro nobis ea quae ut nos patcrcmur cx peccato
piimi parentis meruimus: quorum pracci|)uuin esl
mors, ad quam omnes aliae passiones bumanae
ordinonlur sicut ad iiltimum. « Siipendia » enim
• poccaii mors » est, ui Apostolus dicil ad Rom.
(), "23. Unde el Cbristus pro peccatis nosiris voluii
mortem pati, ut dum pocnam nobis debilam ipse
sinc culpa susciperet, nos a reatu mortis liberaret;
sicut aliquis debito poenae liberarctur, alio pro eo
poenam sustincnte. Mori etiam voluii, ui non so-

B8 COMP. TIIEOL. AD

luii) niors ejus essei nobis saiisfactionis reniodiuiu,
sed eliain salulis sacrauieniuui ul ad siuiiliiudineni;
niortis ejus nos carnali \ilae nioriainur, in spiri-
tualeai \itant translati, secunduuj illud 1 Petii 5,
8; « Christus seniel pro peccatis nostris niortuus
« est, justus pro injustis, ui nos oflerret Deo, mor-
« lilicalos quideni carne, vivificatos auiein spi-
0 riiu . » Mori eiiain voluit , ui nobis mors
ejus esset perfectae virtutis exenipluin . Quan-
tuni ad caritateu» quidem, quia a inajorem caritateui
a nenio habet quam nt animam suani ponat quis
« pro amicis suis, » ut diciiur Joan. 1o, \o:
Tanio enim quisque magis amare ostendilur, quan-
to plura et graviora pro amico pati non refugit.
Omnium aulem humanorum malorum gravius est
niors, per quam tollilur viia liumana: unde nul-
lum magis signum dilectionis esse potest qiiam
quod liomo pro amico vero se morti exponai.
Quantum ad foriiiudinem vero, quae propier adver-
sa a justilia non recedii, quia maxime ad fortiiu-
dinem peninere videiur ui eiiam nec timore mor-
lis ahquis a virlute recedat: unde dicil Aposlolus
Hebr. 12, 14: de passione Chrisii loquens: « L't
« per niortem desirueret eum qui liabebat moriis
, « imperium, idest diabolum, et hberaret eos qui
« timore moriis per toiam vilam obnoxii erant
« servituli. » Duin enim pro veriiaie mori non
recusavit, exclusit timorem nioriendi, propier quem
homines servituti peccati plerumque subduntur.
Quantum ad patientiam vero, quae in adversis
irisiitiam iiominem absorbere non sinit: sed quanlo
sunl majora adversa, lanto niagis in his relucet
patientiae virtus: imde in maximo malorum, quod
est mors, perfeclae patientiae dalur exemplum, si
absque ufeniis turbatione sustineatur; quod de
Cliristo Propheta pracdixii dicens, Isai. 53, 7:
« Tamquam agnus coram tondenie se obmutescet,
" et non apcriel os suum. » Quantum ad obedien-
tiam vero, quia tanlo laudabihor est obedicniia,
quanto in diflicilioribus quis obcdit: onmium auiem
difficillimum esi mors. Unde ad perfeciam obedien-
liam Christi commendandam, dicit Aposiolus atl
Philippen. 2, 8, quod « faclus est obediens » Pa-
tri « usque ad mortem.

CaPUT CCXXVIII.

De inorle crucis.

Ex eisdem autem causis apparei quare morlem
crucis voluit pati. Primo quidem quia hoc conve-
nit quanium ad remedium salisfactionis: convenJcn-
ter eniui hoino punitur per ea in quibus peccavit;
« per quae enim peccat quis, per haec ei torque-
« lur, » ut dicitur Sapienliae H, 17: Peccatum
autem hominis priuium fuii per hoc quod pomum
arboris ligni scientiae boni et niali conlra praece-
plum Dei comcdit: loco cujus Chrislus se ligno
affigi permisii, ut exsolveret quae non rapuil, sicut
de eo I*salmisia dicii in Psal. 58. Convenit eiiam
quantum ad sacramentum. Yoluit enim Chrislus
ostendere sua morie, ui sic moreremur vita car-
nali quod spiritus noster in superna elevaretur:
unde et ipse dicit Joan. 12, 52: « Ego si exalta-
« lus fuero a terra, omnia traham ad me ipsum. »
Convenil etiam quantum ad exemplum perfectae
viriutis. Homines eniin quandoque non minus re-
fugiunl vituperabile genus niortis quain mortis

FR. REGINALDUM

acerbitaiem: unde ad perfectionem virlutis perline-
re videtur ut propter bonuni virtulis etiam aliquis
vituperabilein mortem non refugial pati. Lnde Apo-
siolus ad commendandam perfectain obedientiani
Christi, cum dixisset de eo quod « factus » est
« obediens usque ad moriem, » subdidit: « Mortem
« auiem crucis: » quae quidem mors turpissima
videbaiur, secundum illud Sapientiae 2, 20, « Mor-
« te turpissima condemnemus eum. »

CAPUT CCXXIX.

De morle Christi.

Cum autem in Christo conveniant in unam
personam tres substaniae, scilicei corpus, aniuia,
et Divinitas Yerbi, quarum duae, scilicet aniraa
et corpus, unitae sunt in unam naturam; in mor-
te quidem Christi separaia esl unio corporis el
animae: aliler enim corpus vere moriuum non
fuissei: mors enim corporis nihil est aliud quain
separatio animae ab ipso. Neutrum tamen separa-
luin est a Dei Verbo quanlum ad unionem perso-
nae. Ex unione aiiiem animae et corporis resultal
humanitas: unde separaia anima a corpore Chrisii
per moriem, in triduo moriis homo dici non potuit.
Dicium est aulein supra, quod propter unioncrn
in persona humana ad Dei Verbuin, quicquid di-
citur de homine Christo, potesl ei convenienier de
Dei Filio praedicari. Unde cum in morte manserit
unio personalis Filii Dei tam ad animam quam
ad corpus Chrisii, quicquid de uiroque eorum di-
citur, polerat de Dei Filio praedicari. Unde et in
Symbolo diciiur de Filio Dei, quod a sepultus esi, »
propter hoc quod corpus sibi unitum in sopulcro
jacuit, el quod « descendii ad inferos, » anima
descendenie.

Esl ctiam considerandum, quod masculinum
genus designat personam, neuirum vero naiuram:
unde in Trinitate dicimus, quod Filius est alius a
Patre, non aliud. Secundum hoc ergo in iriduo
mortis Chrisius fuit totus in sepulcro, totus in in-
ferno, tolus in caelo, propter personam, quae uni-
la eral el carni in sepulcro jacenii, ei animae in
fernum expolianti, ei subsistebat in natura diviiia
in caelo regnante; sed non poiesi dici quod totuin
in sepulcro aut in inferno fuerit, quia non lota hu-
rnana natura, sed pars in sepulcio aut in infcrno
fuil.

CAPUT CCXXX.

Qmd mors Christi fuil voluntaria.

Fuil igitur mors Christi noslrae morti confor-
mis quantum ad id quod est de ratione mortis,
quod esl animam a corpore separari; sed quantuin
ad aliquid mors Christi a nosira morle din"erens
fuit. INos enim morimur quasi morti subjecli ex
necessilate vel naturae, vel alicujus violentiae nobis
illatae; Chrislus aulem morluus est non necessita-
le, sed potestate, ei propria vohmlate: unde ipse
dicebat, Joan. 10, 18: « Poiesiaiem habeo ponen-
« di animam meam, et iterum sumendi eam »

llujus autem differeniiae ratio est, quia natura-
lia voluntati nostrae non subjacent; conjunciio au-
toin animae ad corpus esi naturalis: unde volunta-
U nostrae non subjacet quod anima corpori unita

OPUSCULLM L

reniiiiical, vel qiiod a corpore separelur; sed opor-
lei iioe ex virtuie alicujus agcnlis provcnire. Quic-
quid aulem in Clirisio secundun» liumanam naiu-
rcm erul naiurale, totum cjus voliiniati subjacebat
|)ropier Diviniiatis virtutein, cui subjacei tola na-
lura, Lrai igilur in polestale Christi ut quamdiu
vellci, aniina ejus corpori unita remaneret, ct sia-
tim cuiit vellci, separarclur ab ipso. llujusmodi
auiem di\inae virlulis indicium Centurio cruci
Cbrisii assisicns sensit, dum eum vidii clamaniem
tjxpirare: per quod manifeste osiendebatur, qnod
non sicut ceteri bomines ex dcfectu nalurae nioiie-
baiur: non enim possunt bomines cum clamore
spirilum einiticre, cuin in illo moilis ailiculo vix
eiiam possinl palpilando linguam movere: unde
quod Cliristus clamans expiravit, in eo divinam
iiianifcstavit viriutem: el propier lioc (Ciiturio dicil
( Maiib. 27, 54 ): « Vere Filius Dei eral isie. »

Non tamen diccndum esi quod Judaei non
occidcriol Cbristiim, vcl quod Cbrislus ipse se oc-
ciderit. Ille eiiim dicitur ali<|iiem occidere qiii ci
causam mortis iiulucit; non lamen mors sequilur
nisi causa moriis naiuiam vincat, quae vitam
conserviit. Erat autem in potestaie Cbiisii ul naiu-
ra causae corrumpenli cederet, \el resisierei qnan-
lum ipse vellel: ideo et ipse Cbristus voluntarie
mortuus fuit, el lamen Judaei occidcrunt cum.

CAPUT CCXXXI.

De passione Chrhli qvautum ad corpns.

Non solum autein Cbristus morteni paii voiiiit;
sed et alia quae ex pcccaio primi parcniis in po-
sleros proveniunl; ut duu) pocnam peccaii inlcgra-
liier susciperel, nos perfecte a peccaio satisfaciendo
liberarct, llorum auu.-m quaedam praccediini mor-
teni, qiiaedam moriem subsequuntiir. rraecedunt
quiduiu niortcm corjioris passiones lam naturales,
ui fames, sitis, lassiiudo ei bujusmodi, quaiii etiam
violentae, ul vulneraiio, flagellalio et similia: quae
omiiia Cluislus pati voluit tamquam provenieniia
ex peccalo. Si cnim boiiio non peccassei, nec famis
aui silis aui lassiiiidinis vel frigoris affliclionem
sensisset, non ab exierioribiis periulissei violcniam
passionem. Has tamen passiones alia raiione Cbri-
slus pertulit qtiam alii bomines patiantur: in aliis
enim bominibus non cst aliqnid quod iis passioni
bos repugnare possit; in Cliristo auteui erat unde
iis passionibus resisierctur, non soliim virtus divi-
na increata, scd eiiam aninuie bcatiludo, cujtis
tanta vis est, ut Augustinus dicil, ut ejus beatitiido
suo modo redundet iii corpiis; uiide post resurre-
ciionem ex boc ipso quod aiiiina glorificata erit
per visionem Dei, el apijrlam e( plenaui fruilionem,
corpus gloriosae animae uniium gloriostim redde
lur, impassibile ei imuioriale. Cum igitiir anima
Cbristi perfecta visionc Dei fruerciur, quanUim est
ex virtute btijus visionis, consequens crat ul cor-
pus impassibile ei iiniuorlale redderetur per re*
dundanliam gloriae ab anima in corpiis; scd di-
spensaiive factum est ui anima Dei visionc frueiitc
simul corpus paierciur, iiulla rcdiinilanlia gloriae
ab aniina in corpus facta. Suberai enim, ul dictum
est, quoil cral naiurale Cbristo secundum buiiianaiii
naturam, ejus volunlaii: uinle poicrai naturaleii.
redundaniiam a superioribus partibiis ad infcriorcs
pio suo libito impedire, ut sincrcl unaiiKjuamque

partcm pati aul agere quod sibi propriuin ei.>el
absque alterius partis iinpediinenio: quod in aliis
bominibus esse non polest.

Inde etiam est quod in passione Cbrisiiis maxi-
mum corporis dolorcm sustinuit, quia coiporalis
dolor in nullo mitigabaiur per supcrius gauiiimo
raiionis, sicul nec e converso dolor corporis rjatio-
nis gaudium iinpcdiebal.

Hinc eliam apparcl quod solus Cbristus viator ei
comprebcnsor fuit. Sic enim divina visione fruebaii/r
( quod ad comprebensorem periinet ) ul lamen
corpus passionibus subjectum reiuancrel, q lod per-
linet ad vialorem. El quia proprium esl viaioris
ut per bona quae ex cariiate agil, rnereaiur vel
sibi vel aliis; inde esl quod Chrislus quamvis coni-
prebensor essei, meruii lamen per ea ouae fecil
ei passus est, el sibi ei nobis. Sibi (juidem non
gloriam animae, quam a principio suae concepiio-
nis liabuerat, sed gloriam corporis, ad (juain pa-
ticndo pervenit: nobis etiam suae singulae passio-
ncs et opcrationes fuerunl proficuacad saluiem, non
solum per modum exempli, scd cliam per modum
meriti; inquanium proptcr abiindantiam cariiatis et
graliae nobis potuil graiiam proniercri, ui sic de jileni-
tudine capitis membra acciperent. Erat siquid^^m quae-
libct passio ejus, quanlumcumque minima, suffi
ciens ad redimendnm btimanum genus, si consi-
dereiur digniias jjaiientis. Quanlo enim aliqua passio
in personam digniorem infcrtur, lanto vidclur major
injuria: pula si quis percutiai principcm quam si
percuiiat quemdam de populo. Cum igiiur Cbristus
sit dignitaiis infinitae, quaelibci passio ejus babel
infinitam exisiimationem, ui sic sufficeret ad infi-
nitorum peccalorum aboliiionem. INon lamen fuit
per quamlibet eonsummaia bumani generis rcdem-
ptio, sed per mortem: quam propier raiiones supra
posiias ad boc paii voluii, ut geniis bumanum re-
dimerel a peccaiis. In enipiione enim qualibet non
solum requiritur quantiias valoris, sed deputatio
pretii ad emenduin.

C\PUT CCXXXII.

De passihtlilale aniinae Christi.

Quia vero aniiiia est forma corporis, consequens
el ut patiente corpore, et anima (juodammodo pa-
lialur; unde pro siaiu illo qtio Cbristiis corpus pas-
sibile babuii, etiam anima ejus passibilis fuii. Est
auiem considerandiim, quod duplcx esi animae
j>assio. Una quidem e\ parte corpuris; alia vero ex
parte objecti: quod in una aliqua poientiarum con-
sideraii potest. Sic enim se babel anima adcorpus
sicut pars animae al partem corporis. Potentiaau-
tem visiva palitur quidem ab objeelo, sicui cuin
ab excellenti fulgido \isus obtunditur; ex pane vero
organi, sicut cum laesa pujiilla bcbetaiur visus. Si
igitur considereiiir jxissio animae Cbristi ex parte
corporis, sic lola anima j^aiiebatur corjiore paiiente.
esl enim anima forma corjjoris secundum siiam
essenliam; in esseniia vero animae omnes polen-
liiie raificariiiir: unde relinquiuir quod corpore pa-
liente quaclibet potenlia animae quodammodo pa-
leretur. Si vero considei eiiir animae passio ex parie
objecli. non omnis j)Oieniia animae patiebaiiir. *e-
eundiim quod passio proprie sunipla nocirventuiu
importal: non eni:ri e\ j)aric objecli eiijuslibei po-
lentiac j>oteial aliquid esse noeivuin. jam cnim su-

COMP. Tnr^OL AD

pra dictum est, quoJ anin)a Chrisii perfecla Dei
visione fniebalur. Superior igitur ratio aniniae
Cliiisti, quae rebus aelernis conicinplanclis el con-
sulendis inhaeret, nihil habebat adversum aut re-
pugnans, ex quo ali lua nocumenti passio in ea
locum liaberei: poieniiae vero sensitivae, qnarum
objecta sunl rcs corporeae, habere poterant aliquod
nocumentum ex corporis passione: unde sensibilis
dolor in Chrisio fuii corpore patienie. Et quia laesio
corporis sicut a sensu sentitur noxia, ila etiam in-
terior imaginatio eam ut nocivam apprehendit, in-
de sequitur interior iristiiia eiiam cum dolor in
corpore non sentitur: et hanc passionem iristitiae
dicimiis in anima Christi fuisse. Non solum autem
imaginaiio, sed eliam ratio inferior nociva corporis
appiehendit: et ideo eiiam ex apprehensione infe-
rioris raiionis, qiiae circa temporalia versaiur, po-
terai passio trisiiiiae habere locum in Christo: in-
quantum scilicet moriem el aliain corporis laesio-
nem infcrior ratio apprehendebat ut noxiam, et
appelilui naiurali conlrariam. Contingil autem ex
amore, qui facil duos homines qiiasi unum, ut
aliquis tristiiiam patialur non solum ex iis quae
per imagiiiationem vel per inferiorem rationem
apprehendit ut sibi nociva, sed eiiam ex iis quae
apprehendit ut noxia aliis quos amat: unde ex hoc
iristiiiam Christus paliebatur, secundum quod aliis,
quos ex caritate auiabat, periciilum imminere co-
gnoscebat culpae vel poenae: unde non solum sibi,
sed eliam aliis doluit. El qiiamvis dileciio proximi
ad superiorem rationem quodammodo pertineat, in-
qiianlum proxiuius ex carilale diligiiur propter
Dcum; siiperior lamen ratio in Christo de proximo-
rum defeciibus irisiitiam habere non potuii,
sicul in nobis habere potesi. Quia enim ratio
superior Chrisii plcna Dei visione fruebatnr,
hoc modo apprehendebat quidqiiid ad ah'orum de-
fecius periinel, secundum quod in divina sapientia
contiiietur, secundiim quam decenter ordinatum
exisiit ei quod ali(|uis pcccare permitiatur, et quod
pro pcccato piinictnr. Et ideo nec aniiiia Chrisii,
nec aliquis bcaius Deum videns, ex defcciibus pro-
ximorum iristiliam pati poicst. Secus autem est in
viaioribus, qui ad rationem s;ipicntiae vidcndam
non aiiingunt: hi enim eiiam secundum raiionem
superiorem de defeciibus aliorum tristantur, dum
ad honorem Dei et exaltationem fidei periinere
exisiiinant quod aliqiii salventiir, qui lamen dam
nantur. Sic igilur de eisdcm de qiiibiis dolebat
secundum sensuiii, imaginaiioncm et rationem in-
feriorein, secundum siipeiiorem gaudcbai, inquan-
lun» ea ad ordinem divinae sapientiae rcferebal. El
quia refcrre aliquid ad allerua) est proprium opus
rationis, ideo solei dici quod mortem ralio (^hristi
rcfiigiebai quidem si consideretur ut natura, quia
scilicet naturaliier est mors odibilis: volebat tamen
eam pali, si consideretur ut ratio.

Sicut aulem in Chiisto fnit tristitia, ila etiam
ei aliae passiones quae ex tristitia oriiintur, ut ti-
mor, ira et huj.ismodi. Ex iis enim quae tiisliiiain
praescntia ingcrunt, timor in nobis causaltir, dum
futiira mala exisiimantur; et dnm aliquo laedcnte
contristati sumus, conlra eum irascimur. Hae tan)en
passiones aliler fucrunt in Christo quam in nobis.
In nobis enim plerumque judicium rationis prae-
veuiunt, interduin modum rationis exccdunt. In
Christo nunquam praeveniebant judiciuiTi raiionis,
nec modum a ratione taxalum exccdcbanl: sed lan-

FR. REGiN.\LDUM

lum movebatur inferior appelitus, qiii est subjectus
passioni, quantum raiio ordinabal eum debere mo-
veri. Poteral igitur contingere quod secundum in-
feriorem partem anima Chrisli refugiebat aliquid^
quod secundum superiorem opiabat; non tamen
erat conirarietas appeiituum in ipso, vel rebellio
carnis ad spiritun), quae in nobis coniingit ex hoc
quod appetitus inferior judicium et moiium ratio-
nis transcendit. Sed in Christo movebatur secun-
dum judicium rationis, inquantum permiiiebal uni-
cuiqiie inferiorum virium moveri proprio motii,
secundum quod ipsum decebat.

lis igihir consideratis manifestum est qood supe-
rior ralio Chrisii tota quidem fruebatur et gaudebai
per comparationem ad suuu) objectum ( non eniin
ex hac parte aliquid ei occurrere poterat quod esset
trisiiliae causa ); sed etiam tota patiebatiir ex parte
subjecii, ut supra dictum esl. Nec illa fruitio mi-
nucbat passionem, nec passio impediebat fruitio-
nem: cum non fieret redundantia ex una potentia
in aliam, sed quaelibet poientiarum pcrmitterelur
agere qiiod sibi propi"ium erat, sicut jam siipra
dictum es(.

CAPLT CCXXXIII.

Di' oralione Christi

Quia vcro oralio est desiderii expositiva, ex di-
versitate appetituum ratio sumi potest orationis
quam Christus imminente passione proposuit di-
cens, Matth. 26, 59: o Pater mi, si possibile esi,
« transeat a me calix iste; verumtamen non sicut
« ego volo, sed sicut lu. » In hoc enim quod di\it,
« Transeai a me calix iste, » motum inferioris ap-
peiitus et naturalis designat, quo naluraliter quili-
bet morlem lefugit, et appetit viiam. In hoc autem
quod dicit, « Verumiamen non sicut ego volo, sed
« siciit lu vis, » exprii))ii moluin superioris ratio-
nis ou)nia consileraniis proiit sub oi'dinaiione di-
vinae sapicntiae coniinentur. Ad quod etiam perti-
nei quod dicit, « Si non polcst; » hoc solum fieri
posse demonsirans qiiod secimdum oi'dinem divi-
nae vohmlalis procedil. Et quamvis calix passionis
non iransivii ah co quin ipsum biberit, non (amcn
diri debet quod ejus oratio exauliia non fuerit:
nnm secundiim Apostolum ad Hebr. 5, 7, in omni-
biis « exauditus est pro sua rcvereniia. » Cum enim
oraiio, ut dictuin esl, sit dcsiderii exposiiiva, illud
si I pliciter oramus quod simpliciter volumus: unde
e( (lesiderium justorum, ora(ionis vim obtinet apiid
Dcum, sccundum illud Psalm. 9, 17 « Desiderium
« pauperum exaudivit Dominus. » lllud auiem sim-
pliciter volu ! us quod secundum rati(mem superio-
rem appetimus ad quam solam periinet consentire
in opus. Illud auiem simpliciicr oravii Chrisius iil
Patris volunias fieret, quia hoc sin)pliciter voluit;
non autcu) quod calix ab eo transircl; quia nec hoe
simjilicitcr voliiii, sed secundum infcriorem ratio-
nem, ut dicium es(.

CAPLT CCXXXIV.

De sojynllura Chrisli.

Consequuntiir autem homincin cx pcccaio posl
niorieni alii dcfeclus ci e\ parie corporis, et ex parte
ani'iia('. E\ parto corporis (piidcfn, quod corpus red-

OPLSCLLU.M L

ditiir (errae, cx Cjiia siinriptum est. llic auferii defccliis
corporis in iiobis quideiT) secundmn duo aileiidiKir:
scilicel secunduin posilionem, »M secundum resolu-
lioneni. Secundum posiiioncm (juidem, inquantum
corpus moriuum sub lerra poniiur sepulium; se-
cundiim resolulionen) vero, inquanium corpus in
elemenia solvitur, ex quibus esl compactum. Hormn
autem dcfecluum primum quidem Chrislum paii
voluii, ui scilicet corpus ejus sub terra poneretiir;
alium aiiicm defeclum passus non fuit, ul scilicet
corpus cjps in lerram resolvereiur: undc de ipso
Psal. 15, 10, dicii: • Non dabis sanctum tuuin vi-
« dcre corruptionem, » idesl corporis puirefaclio-
iiem. Ilujus auieui ratio esl, quia corpus Cbrisli
hiateriam sumpsit de nalura bumana, sed formaiio
ejus non fuit viriule bumana, sed viriute Spiriius
sancti: ci ideo propier subslaniiaui materiae subter-
raneum locurn, qui corporibus morliiis depuiari
cotisiievit, voluii pati: locus enini corporibus debctur
secundum maleriain praedominantis elenienii: sed
dissolutionem corporis per Spiritum sanclum fabri-
cati paii non voliiii, quia quanlum ad boc ab aliis
bominibus differebai.

CAI UT (CXXXV.

De dcsfcnsu Cliristi ad infcros.

Ex parie vcro animae seqiiitur in hominibus
ex pcccato posl inorlcm, ui ad infernum dcscendaut
non solum quantuin ad locuoi, sed eliam quantum
ad poenam. Sicul auieni corpus Cbristi fuil quidem
siib lerra sccundum locum, non autem secundiim
communeu» resolulionis defeclum; ita ei anima Cbri-
sli desccndil quidcai ad inferos secundum lociim,
non anlem ul ibi poenam subiret, sed magis ut
alios a poena absolverei, qui propter peccaiuni pri-
nii parenlis illic delincbantur, pro quo plene jam
saiisfeccrat moitem paiiendo unde post mortem ni-
hil patiendum resliibat, sed absque on\ni poenae
passione localiier ad infernum descendil, ui se vi-
vorun» el moriuorum liberatorcfr! ostenderel. Ex
hoc etiam dicitur quod solus inier moriuos fuil
liber, quia aniina ejus in infcrno non subjacuit
poenae, nec corpus ejus corruplioni in sepulcro.
()uamvis aulem Cbrisius desccndens ad inferos, eos
liberavit qiii pro peccaio priini parentis ibi lene-
banlur, illos laineu rcliquit qni pio peccatis pro
|>riis ibiden) poenis eiani addicli: ei ideo diciiur
momordisse infcrnum, non absorbuisse, quia scili-
ret partein liberavit, ei pariem diuiisit. Ilos igimr
Cbrisli defeclus Symbolum fidei langii, cum dicii:

« Passus sub F^onlio Pilato, crucifixus, moriuus el

« sepullus, desccndit ad inferos. "

CAPUT CCXXXVI.

Dc rcsurreclione^ el fempore rcsurrccdoni.s Chrisli-

Quia ergo per Cbrislum humanum genus libe-
raium esl a rcalis quae ex peccalo primi paicntis
derivata eranl, oportuit quod sicui ipse mala noslia
susiinuii ul ab eis nos liberarei, ila etiam repara-
lionis bumanae per ipsum factae in eo primiiiae
apparerenl; ut utroque modo Cliristus proponcrctur
nobis in signum salulis, duu) ex ejus passione con-
sideramus quid pro peccaio incurrimus, et quod no-
bis patiendum esl ut a peccaio liberemur, ei per
ejus exaliaiionem consideramus quid nobis per i-

psum speranduui proponiiur. *=^uperata igitiir niorie,
quae ex peccato primi parentis piovcnerat, primus
ad idimortalein vilarn resurrexil: ui sicut Adam
peccanie pritno mortalis vita apparuii, iia Cbrisio
pro peccalo saiisfaciente, priino immorialis vila iii
Cbrislo apparerel. Uedieranl quidem ad viiam ulii
anie Cbri>tun) vel ab eo vel a Propbeiis suscitati,
lamen iterunj moriluri; sed Cbrislus resiirgens cx
mortuis, jam non moritur: unde quia priuius ne-
cessilatem moriendi evasit, dicilur princeps mortuo-
rum el primitiae dormientium; scilicei quia primns
a somno mortis surrexit, jugo moriis excusso Ljus
aulcm resurrectio non tardari debuii, nec staiiiu
post mortem esse. Si enim sialim posi uioriem re-
diisset ad vitam, morlis veritas coniprobala non
fiiisset: si vero diu resurreciio lard.iretur, signum
superatae moriis iu eo non apparerct, ncc bomini-
bus darelur spes ul per ipsum libciareniur a mor-
le. Unde resurrectionem usqtie ad tcriium dien;
distulit, qiiia hoc tempus suflicieus videbalur ad
mortis veritaiem comprobandam, ncc erai nimis
prolixum ad spem liberalionis lollcndam. Xam si
amplius dilata fuisset, ja')) fidelium spes dubiiaiio-
nem patereiur; unde el quasi deficienle jain spe
qiiidam dicebant leriia die, Lucae uli. 21: >'os spc-
« rabamus quod ipse redempturus essel israel. •
Non tamen per tres iniegros dies Chrislus morluus
remansit; diciiur lamen tribus diebus et iribus no-
ctibus in corde terrae fuisse illo niodo locuiionis
quo pars pro toto poni solet. Cum enim ex die et
nocle unus dies naturalis consiiiualur, quacuuique
parte diei vel nociis couipuiala Christus fuit in
morte, tola illa diciiur in morie fuisse. Secundum
auiem Scripturae consueludinem nox cum sequenii
die compuiaiur, eo quod Hcbraci teinpora secundum
cursum Lunae observant, quae de sero im.ipit ap-
parere. Fuit auiem Christus in sepulcro uliima par-
le sextae feriae quae si cum nocie praecedenli
computetur, erii quasi dies unus naiuralis. Nocic
vero sequenie scMam feriam cum inicgra die sab-
bali fuit in sepulcro, et sic suni duo dies. Jacuit
eiiam moriuus in sequenli nocte, quae praeccdit
diem dominicum, in qua resurrexii, vel media noctc
secunduin Cregoriuiii, vel diluculo scciindum alios:
unde si compuiciur vel loia nox, vel parsejuscum
seqiienti die doininico, erii tcnius dies naiuralis.
Nec vacat a myslcrio quod teriia die resurgere vo-
luii: ul pcr hoc manifcstetur quod ex virlnte toiius
Triniiatis i-esurrexit: unde et quandoque diciiur Pa-
ter eiim resusciiasse, quandoque autem quod ipse
propria viriuie resun-exii: quod non esl contrariuu),
cum eadem sii divina viftiis Patris ei Filii et Spi-
rilus sancli; el eiiain ut osiendereiur quod repaiaiiu
vitae iion fuil facia prima die saeculi, idesi sub
lege naiurali, nec sccunda dic, idesi sub lege mo-
saica, sed terlia dic, idest tempore gratiae. Ilabet
eiiam lationem quod Christus una die iniegra et
duabus nociibus iniegris jacuii in sepulcro:" quia
Cbristus una vetusiate quam suscepit. scilicet poe-
nae, duas nosiras veiustatcs consumpsii, scilicei cul-
pae el poenae, quae per duas uoclei significantur.

C\PUT CCXXXVH.

De qnalllale Cliristi resurgenlis.

Non soliim nutem Chrisius recuperavii humano
generi quod Adaiii peccando amiseral; scd eiiiun

COMP. THEOL AD FR. RFGINALDUM

lioc ad quod Adani merendo pervenire potuisset:
n)ulio onin) niajor fuit Chrisli efficacia ad mcren-
duin qiiain liominis anie peccalum. Incurrit siqui-
dem Adam peccando necessitatem moriendi, amissa
faculiate qua mori non poierai, si non peccarei.
Chrislus aulem non solum necessiiatem moriemli
exclusil, sed eiiam necessiiaiem non moriendi ac-
quisivit: unde corpus Chrisii posi lesurrectionem
factun) est impassibile et immoriale, non quidem
sicut primi hominis, potens non mori; sed on^nino
non potens mori; quod in fuiurum de nobis ipsis
expeclauius. Et quia anima Chrisli ante moriem
passibilis erat secundum passionem corporis, con-
sequens est ut corpore impassibili facio, etiam ani*
ma impassibilis reddereiur. Ei quia jam impleliim
eral humanae redempiionis mysterium , propter
quod dispensative continebalur fruitionis gloria in
superiori animae parie, ne fieret redundaniia ad
inferiores paries et ad ipsum corpus, sed permii-
lereiur unumquodque aui agere aul pati quod sibi
proprium erat; conseq-.iens fuii ut jam per redun-
daniiam gloriae a superiori animae parte toialiter
corpus glorificaretur, ei inferiores vires: et inde est
quod cun) ante passionem Christus esset compre-
hensor propter fruiiionem animae, et viaior propier
eorpnris passibililntem; jam post resurreciionem,
\iaior ulira non fuii, sed solum comprehensor.

CAPUT CCXXXYl!!.

Qitomodo roiwenienfibus arguwends Cliristi
resurrectio demonslrntur.

El qiiia, ut dictum est, Chrisius resnrreciionem
anticipavit, ut ejus resurreclio argumentum nobis
spei existeret, ut nos etiam resurgere speraremus;
oporiuii ad spem resurreciionis suadendn.m, iit ejus
resurreciio, nec non et resurgentis qualiias, congruen-
lihus indiciis manifestaretur. Non auiem omnihus
indifierenier suam resurreclionem manifestavit, siciit
humanitatem el passionem ; sed solum testibus
})raoordinalis a Deo, scilicet discipulis, quos elegc-
rai ad procurandum humanam saluiem. Nam status
resurreciionis, ui dictum est, periinel ad gloriam
coDipreheosoris, cujus cognitio non dcbeiur omni-
bus, sed iis tanium qui se dignos efficiunt. Monife-
stavii aulem eis Christus et veritatem resurrectio-
nis, et gloriau) resurgentis.

Vorilatem quidom resurrectionis, ostendendo quod
idem ipse qui mortuus fuerat, resurrexit et quan-
lum ad nat'iram, et quantum ail su[)positum. Quan-
tum ad naluram quidem, quia se verum corpus
hunianiim habere demonsiravit, diim ipsmn pal-
pandum et videndum discipulis praebuit, quibus
dixil Luc. ult , 59: " Palpate et videle, quia spi-
« ritiis carnen) et ossa non habet, sicut me videlis
« habere. » Manifestavit etiam exercendo actus qui
naiurae humanae convoniunt, cum discipulis suis
maudiicans el bibens, el cum eis mulioiiens lo-
quens ei anibulans, qtii snnt aclus hominis viveniis:
quamvis ilia comestio necessilaiis non fuerit: non enim
incorrMpiibilia resurgeniium corpora ulieriiis cibo in-
digebunf, cum in eis nulla fiai deperdiiio, qiiam opor-
tet per cibum restaurari: unde el cibus a Christo as-
siimpius non cessit in corporis ejus nutrimentum,
sed fiiit resoliiium in pr;iejacentem matcriam. Ve-
rumtamen ex hoc ipso quod comedit el bibil, se
verum horninem demonstravii. Quanium vero aci

suppositum, ostendil se esse eumdem qui morluus
fuerat, per hoc quod indicia suae moriis eis in
suo corpore demonsiravit, scilicei vulnerum cica-
irices: unde dicit Thornae, Joan. 20, 27: « Infer
« digitum luumi huc et vide manus meas, et affer
« manum luam, et mitte in latus meum. » Luc.
ult. 59, dixit: « Videte manus meas ei pedes meos,
« qiiia ego ipse sum. » Quamvis hoc eiiam dispen-
saiionis fuerii qiiod cicairices vulnerum in suo cor-
pore reservavit, ut per eas resurrectionis veritas
probaretur: corpori enim incorruptibili resurgenii
debetur omnis integritas. Licet etiam dici possit,
quod in Mariyribus quaedain indicia praecedentium
viilnerum apparebunt cum quodam decore in te-
siijnonium virtutis. Ostendit etiam se esse idem
supposiium, et ex modo loquendi, et ex aliis con-
suetis operibus, o.\ quibus homines recognoscuniur:
unde ei discipuli recognovenint eum in fraclione
panis. Lue. ult.; et ipse in Galilaea aperie se eis
demonsiravit ubi eum eis erat solitus conversari.

Gloriam vero resurgentis manifesiavit dum januis
clausis ad eos inlravit, .loan. 20, et dum ab oculis
eorum evanuit. Luc. ult. Hoc enim pertinei ad
gloriam resurgentis, ut in poiestate habcat apparere
oculo glorioso quando vuli, vel non apparere quan-
do voluerii. Quia tamen resurreciionis fides diffi-
cultaiem habebat, propierea per plura indicia tam
veritatem resurrectionis quam gloriam resurgen-
tis corporis demonstravii. Nam si inusitatam con-
diiionem glorificati corporis totaliter demonsiras-
set, fidei resurreetionis praejudicium attulisset, quia
immensitas gloriae (Tj)inionem excussisset ejusdem
natirae. Hoc etiam non solum visibilibus signis,
sed eiiam intelligibilibus documeniis manifestavit,
dum aperuit eorum sensum, ut Scripturas intelli-
gereni, et per Scripturas Propheiarum se resurre-
cturum oslendit.

CAPUT CCXXXIX.

De duplici vita reparuta in homine per Christum.

Sicut auicm Chrisius sua morie moriem nostrani
desiriixit, ita sua resurreclione viiam nostram re-
paravii. Est auiem hominis diiplox mors et duplcx
vita. Una quidem n.ors est corporis per separafio-
nem ab anima; alia per separationcm a Deo. Chri-
siiis autem, in quo secunda mors lociim non ha-
buil, i)er primam moriem quam subiii, scilicel
corporalem, utramque in nobis mortem desiruxit,
scilicet corporalem et spiriiualem. Simililer etiam
per oppositum intelligitur diiplex \iia: una qnidcn
corporis ab aniuia, qnae diciiur vita naturae; alia
a Doo, qiiae dicilur vita jusiiliac, vol vita graiiao:
el haee esl per fidem, per quam Deus inhabiiai
in nobis, seeundum illud Habaciic 2, 4: « .Iushh
« aiitem meus in fidc sua vivet. » et seoundum
hoc duplox ost rcsiirrociio: iina corporalis, qua
anima ilerato coujungitur corpori; alia spiritualis,
qiia itcrum conjungiliir Deo. Et haec quidem se-
ctind:i resnirociio locum in Christo non hahuir,
quia nunquam ojus aniiria fiiil por pcccalum se-
narata a Deo. Per resurrectionom igiiiir siiam cor-
poralom utriusqtie rcsurrcclionis, scilicet corporalis
et s[»irilunlis, nobis esi causa. Considorandum tamer»
est, quod, ut dioit Augiisliniis supcr Joannem, Ver-
hum Doi resuscitat animas, sed Vorbum cnro factunt
rcstiscital corpora Animam enim vivificare soliiis

OPUSCULUM I.

l)ci est. Quia tamen caro est Diviniiatis ejus in-
sirumeniudi; inslrumenlum aulem agii in virtute
lausae principalis; utraque resurreciio nosira, et
corporalis el spiriiualis; in corporalem Christi re-
surreclionem referlur ul in cau^arn. Omnia enim
quae in Clirisii carne facta sunt, nobis salutaria
fueruni virlute Divinitalis unitae: unde et Apostolus
resurrectioncm Chrisii causarn nosirae spiritualis
resurrcctionis osiendens, dicil ad Rom. 4, 25, quod
« tiaditus est propier delicia nostra, el rcsurrcxil

• propter jusiificaiionem nosiram. * Quod autem
( hristi resorreciio nosirae corporalis resurrcciionis
sil causa, ostendil 1 ad Cor. 15, 12: t Si auiem

• Christus pracdicalur quod resurrexit, qiiomodo
« quidam dicunt in vohis quoniam resui-reciio
« moriuorum non est ? » Pulchre autem Apostolus
peccatorum remissionein Christi aiiribuit morti,
jusiilicalioiiem vcro nosiram resurrcclioni; ul dcsi-
gnelur confot^niilas et similitudo eflcctus ad caiisam.
INam sicul peccaium deponilur cnm remitiitur, iia
Christus moriendo doposuii passibilem vitarn, in
qua erat simililudo peccaii. Cum aulem aliquis
jiislificalur, novain viiam adipisciinr: iia Chrisliis
resiirgendo novitalem gloriae consecutus est. Sic

igiiur mors Chrisii est causa remissionis peccati
nosiri ct enecii\a instrumenlaliier, et e^omplaris
sacramcntaliier ct meritoria. Resurrcciio antem Chri-
sli fuit causa resurreciionis nostrae enectiva quidem
instrunientaliter et exeniplaris sacramentaliier: non
autem nieriloria: tiim quia Chrislus jam non erat
viaior, ut sihi niercri compcteiei: lum quia claritas
resurreciionis fuit praemiuni passionis, ut per Apo-
fioluin pal«t Philipp. 2.

Sic igitur manifestum est qiiod Christus polesl
dici priiiiogenitus resurgcniium ex moriuis, non
solum ordine temporis, quia primus resurrexii se-
cundum praedicta; sed eiiam ordine causae, quia
resurrectio ejns est causa rcsiirreclionis aliorum;
et in ordine dignitalis, qiiia prae cunciis gloriosior
resurrexit. Hanc igitur fidem resurrectionis Christi
Symbohim fidei coniinei dicens: « Tertia die re-
« surrexit a mortuis. »

CAPUT CCXL.

De duplki praemio humiliationis, scilicet resur-
reciioiie et ascensiuve.

Quia vero secundum Aposiolum exaltaiio Christi
praeiniiim fuit humiliationis ipsius, consequens fuil
iil duplici ejiis Immiliaiioni duplex exaltatio respon-
direl iluniiiiaverai namqne se primo secundum
moriis passioncm in carne passihili qnam assum-
pserat; secundo quantum ad loeum, corpore posiio
in sepulcro, ei anima ad inferos descendente. Pri-
n>ac igitiir Uumiliaiioni respondet exaliatio resur-
reciionis, in qua a morte ad vitam rediit immor-
talcm: secnndae humiliationi respondet exaltatio
ascensionis: undc Apostolus dicil Kphes. 4, 10:
« Qui descendii, ipse est et qui ascendii snper
« oinnes caelos. » Sicut auicm de Filio Dei dicitur
qiiod est natus, passus ei scpultus, ei quia resiir-
rexit, non lamcn secundum naturam divinam. sed
secundum humanam. iia et de Dci Filio dicitnr
qnod ascendil in caclum, non lamcn secnndum
divinam naturam, sed secnnduni humanam. Nani
secundum divinam naiuram nunquam a caelo di-
scessit, semper ubique exisiens. Uiide ipse di-
cit, Joan. 5, 1o: « Ncino asccndit in caclum, nisi
S. Th. Opeia omnia. V. 10.

■ qui descendii de caelo, Filius hominis qui est
« in caelo. » Per quod datnr iritelligi, quod sic
de caclo dcscendisse dicitnr naiuram assumendo
terrenam, quod lamen in caelo semper permansii.
Ex quo etiam considerandum est, qnod solusChri-
slus propria virtule caclos ascendii. Locns enim ille
debebatur ei qui de caelo descenderat ratione suae
originis. Alii vero per se ipsos ascendere non pos-
sunt, sed per Christi virtutcm, ejns rnembra eflecii.
Et sicut ascendere in caelum convenii Filio Dci
secundum hiimanam natnram, iia additnr alterum
quod convenit ei secundum naiuram divinam, sci-
licet qnod sedeat ad dexieram Patris. >'on enim
ibi cogilanda est dexiera, vel sessio corporalis; sed
qnia dexlera est potior pars animalis, daiur per hoc
inielligi quod Filius considet Patri non in aliquo
minoralus ab ipso secundnm. divinam nnturam, sed
omnino in ejus aeqnalitale exisiens. Potesi tamen
el hoc ipsum attribni Filio Dei secundum hunanam
naturam: nt secundiim divinam naiuram intelliira-
mus Filiiim in ipso Patre esse secundnm esseniiae
unitatem, cuni quo habei unam sedem rcgni, idesl
poiestatem eamdem. Sed qnia soleni regibus aliqui
assidere, quibus scilicet aliqnid de regia poiestate
communicanl: ille aniem potis.eimus in rcgno e«se
videtur quem rex ad dexieram suam ponit; mcriio
Filius Dei eiiam secundum humanam natnram di-
citur ad dexteram Pairis sedere, quasi snper omnem
creaturam in dignitate caelcstis regni exaltatus.
Uiroque igitur modo sedere ad dexteram est pro
prium Chrisii; unde Apostolus ad Heb. 1, 13, dicit:
• Ad qnem antem Angelorum dixit aliqiiando: Sede

■ a dextris meis ? » Hanc igiinr (^hrisii ascensio-
nem confiiemnr in Symbolo, diccntes- « Ascendit
« in caelum, sedel ad dexteram Dei Pairis. »

CAPUT CCXLI.

Quod Chrislua secundum naturam humana>njudicahif.

Ex his quae dicta suril, manifeste colligitur qiiod
per Christi passionem et moriem , rcsurrectionis
aique ascensionis gloriam, a peccato et morie li-
berati sumus, etjustiiiam ei immortalitatis gloriam,
hanc in re, illam in spe adepti. Haec autem quae
praediximus, scilicei passio, mors ct resiirreciio, et
eiiain ascensio, suni in Chrisio complcta seciindum
humanam naiiiram. Consequonter ijriinr oporiet dici,
qiiod secnndum ea qnae in hiimana natura Christus
vel passus est vel fecit, nos a inalis lam spiriiua-
libus qiiam corporalibns liberando, ad spiritnalia
et aeterna bona promovit. Esi antem consequens
ut qui aliquibus ali(jna bona acqnirit. cadem ipsis
dispenset. Dispensaiio aiitem bimorum in miilios
requirit jndicinm, nt iinnsqnisqne secundum sunm
gradum acci])iat Convenienter igitnr Chrisins se-
cundnm humanam naturam, secundutn quam my-
steria humanae salutis implevii. jiidex consiitiiinir
a Dco snper lioinine<, qnos salvnvit: unde diciinr
Joan. 5, 27.- « Poteslatem dcdit cijudioium farere, »
scilicot Pater Filio, ■ qnia filius hominis est. •
Quamvis ct hoc habeai aliam rationem. Kst enim
convcnions ui judioem vidoant judioandi: noiim
aiiiem, apiid qnem judiois aiiotoriias rosidei, in
sua natura videre est praeminm, quod porjulicium
rodditnr. Oporiuit igitur quod Deus judex, non in
nainra propria, sed in natura assumpla ab homi-
nibus viderciur qni judicandi suni, lam bonis qnam

74 COMP. TIIEOL. AD

malis. Miilli enim si Deum in naiura Divinilalis
viderenl, jam praemium rcporlarcni, quo se red-
diderunl indignos. Est ctiam conveniens exaltalionis
praeniium Immiliationi Chrisli respondens, qui us-
que ad hoc humiliari voluit ut sub homine judice
judicaretur injusie; unde ad hanc humiliaiionem
exprimendam signanler in Symbolo eum sub Pontio
Pilato passum faiemur. Hoc igitur exaltationis prae-
mium debebatur ei ut ipsc secundum humanam
naturam judcxa Deoomnium hominum morluorum
et vivorum consiituereiur, secundimi illud Job 5G:
17: • Causa lua quasi impii judic;ila esl: causam
« judiciumque recipies. » Et quia poiesias judieiaria
ad Christi exaliaiionem pertinei, sicul et resurre-
ctionis gloria; Christus in judiiio apparebit non
in huniiliiaie, quae perlinebat ad meritum, sed in
forma gloriosa ad praemium pcrtinente: unde di-
citur in Evangelio ( Luc. 21, 27 ), quod « videbunl
« filium hominis venientem in niibe cum poiesiaie
« magna ei majestate. » Visio autem clariiaiis ipsius
electis quidem, qui eum dilexerunt, erit ad gaudium,
quibus Isa. 55, 17, promiilit: « Regcm in decore
« videbunt: • impiis autem erii ad confusionem
el luctum, quia judicantis gloria et poiesias, dam-
nationem limentibus, tristiliam et mcium inducil:
unde dicilur Isa. 2G, 11: « Videant el eonfundan-
« lur zelanies populi, el ignis hostes tiios devoret. »
Et quamvis in forma gloriosa se oslendat, appare-
bunt tamen in eo indicia passionis non cum defeclu
sed cum decore el gloria, ui ex his visis ei elecli
recipiant gaudium, qui per passionem Christi sc
liberalos recognosceni, et peccaiores irisiitiam, qui
tanium beneficium conlempserunt: unde diciiur Apoc.
1, 7: « Videbit eum omnis oculus, et qui eum
• pupugeruni; et plangent se super eum omnes
o iribus terrae. »

CAPUT CCXLII.

Quod ipse omne jiulicium ileOit Filio suo,
qui lioram scit jiulicii.

Et qiiia Pater omnc judicium dedit Filio, ut
dicitur Joan. 5, nunc aulem humana vita justo
Dei judicio dispensatur, ipse enin est qui judical
omnem carnem, ui Abraham dixii Gen. 18; non
est dubitandum eliam hoc judicium, quo in mundo
reguntur homines, ad Chrisii potcslalem judiciariam
pertinere: unde eiiam ad ipsum iniroducuntur in
Psal. 109, 1, verba Patris dicenlis: « Sede a dex-
« tris meis, donec ponam inimicos tuos scabellum
« pedum luorum. » Assidet enim a dextris Dei
secundum humanam naiuram, inquantum ab eo
recipii judiciariam poiesiatem: quam quidem etiam
Bunc exercet anlequam manifesle appareat quod
omnes inimici pedibus ejus subjecti sint: unde et
ipse slalim posi resurrcciionem dixii, Matlh. ult. 18:
« Daia esl mihi omnis potesias in caelo et in terra. »

Esi aulem et aliud Dei judioium, quo unicui-
que in exitu mortis suae reiribuitur quantum ad
animam secundum quod meruil. Justi auiem dis-
soluti cum Chrislo maneni, ut Paulus desideral;
peccatores autem morlui in inferno sepeliuniur. ISon
enim pulandum esi hanc discretionem absque Dei
judicio fieri, aul hoc judicium ad Cbrisii polesta-
lem judiciariam non pcrlincre: praeseriim cum ipse
discipulis suis dicat, Joan. 14, .l: « Si abiero el
• praeparavero nobis locum, iierum veniam, et

FR. REGINALDLM .

« accipiam vos ad me ipsum, ut ubi ego sum, et
« vos silis. » Quod quidem tolli niliil esl aliud
quam dissolvi , ut cum Chrislo csse possimus:
quia ■ quamdiu sumus in hoc corpore, peregrina-
« mur a Domino, » ut diciiur 2 Cor. b, 6.

Sed quia retributio hominis non solum consi-
stit in bonis animae, sed eiiam in bonis corporis,
iterato per resurrectionem ab anima resumendi,
oumisque reiribulio requirit judicium; oportet et
aliud judicium esse, quo retribuatur hominibus
secundum ea qnae gesseruni non solum in ani;ua,
verum etiam in corpore. Et hoc etiam judiciuni
Chrisio debetiir: ul sicui ipse pro nobis moriuus
resurrexit in gloria, ei caelos ascendil, iia eiiam
ipse sua virtute faciat resurgere corpora humiliiaiis
nostrae configurata corpori clarilalis suae, ut ea in
caelum transferat, quo ipse praecessit ascendens,
ei pandens iter ante nos, ut fuerat pcr Michaeam
praedictum. Resurrectio autem omnium siiiml Get
in finc sacculi hujus, ul supra jam diximus: unde
hoc judicium, commune et finale judicium eril,
ad quod faciendum Christus credilur secundo ven-
lurus cum gloria.

Sed quia in Psal. 5o, 7, dicitur: • Judicia Do-
« mini abyssus multa: » et Apostolus dicit ad Rom.
11, 55: « Quam incomprehensibilia suni judicia
« ejus! » in singulis praemissorum judiciorum est
aliquid profundum et incomprehensibile humanae
cogniiioni. In primo enim Dei judicio, quo prae-
sens vita hominum dispensatur, tempus quidem
judicii manifestum esl hominibus, sed relributionum
ratio latet, praesertiin quia bonis plcrumque mala
in hoc mundo evenitint, el malis bona. In aliis
autem duobus Dei judiciis retributionum quidem
ratio in evidenii erit, sed tempus manel occultum,
quia et mortis suae tempus homo ignorai, secundum
illud Eccle. 9, 12: « Nescit homo finem suum: »
et finem hujus saeculi nemo scire potest. Non enim
praescimus futura, nisi quorum comprchendimus
causas. Causa autem finis mundi esi Dei voluntas,
quae est nobis ignoia: unde nec finis mundi ab
aliqua creatura praesciri potesl, sed a solo Deo
secundum illud Matth. 24, 56: « De die autcn illa
« et hora nemo scit, neque Angeli caelorum, nisi
« Pater solus. »

Sed quia in Marco lcgiiiir, « neqiie Filius, »
sumpserunt aliqui errandi materiam, dicenies Filium
Palre nu*norem, quia ea ignorat quae Paier novii.
Posset autem hoc evitari ut dicerciur, quod Filius
haec ignorat secundum huinanam naiuram assuin-
ptam, non auiem secundum divinam, secundum
quam unam sapieniiam habet cum Patre, vel ul ex-
pressius dicatur, est ipsa sapientia in corde conce-
pta. Sed hoc inconveniens videretur ui Filius eiiam
secundum naiuram assumptam, divinum ignorel
judicium, cum ejus anima, Evangelista testante,
plena sit Dei gratia et veritaie, ut supra dictum
est. Nec eiiam videtur habere rationem, ut cum
Christus potestatem judicandi acceperii, quia filius
hominis esi, tempus sui judiciisecundum humanam
naiuram ignorel. Non enim omne judicium Pater
ei dedisset, si determinandi lemporis sui adventus
esset ei subtractum judicium. Esi ergo hoc intelli-
gendum secundum usitaium modum loquendi in
Scripturis, prout diciiur tunc Deus aliquid scire
quando illius rei notitiam praebet, sicut dixit ad
Abraham Genes. 22, 12: « Nunc cognovi quod li-
« meas Domiiium; » non quod tunc inciperet no-

sccre qui omnia ab acierno cognoscil; scd quia ejus
(JcNolioncni per illud faclum osienderai. Sic igilur
el (ilius dicitur diem judicii ignorare, quia noliliam
distipulis non dedit, sed eis respondil. Act. 1, 7:
« Non est vestrum nosse tcmpora vel momenia,
« qiiae Palcr posuit in sua polestate. » Patcrautem
isto modo non ignoral, quia saltcm Filio hujus
rei notitiam dedit per generationem acicrnam. Qui-
dam tamen brevius se expediunt, dicenieshoc essc
intelligendum de filio adoptivo. Idco auiem voluit
Doniinus tempiis fuiuri judicii esse occultnm, ut
homines sollicile vigilarent, ne forte tempore judicii
inip.uali invcniantur; propter quod cliam voluil
lcmpus mortis iiniuscujusquc esse ignoiurr). Talis
enim in judicio unusquisque comparehit, qualis
hinc pcr moriem exieril: unde Dominns dixit Maiih.
Vigilaie, quia nescilis qua hora Dominus
vestcr vcnturus sit. »

"Ik, 42:

CAPUT CCXLIH.

IJfrum omnes jiidirabiinnir, an non.
Sic igitur secundum praedicia paiel quod Chri

sius habct iiidiciariam poteslniem supcr vivos et
riioriuos. Exercet eniin judieium et in cos qui in
praesenti sacculo vivuni, ct in eos qui ex hoc sac-
culo iraiiseunt moricndo. In finali auiem judicio
judicabii simul vivos cl mortuos: sive per vivos
intelliganlur jiisti qui per graiiam vivunt, per mor-
tuos aiiiem peecatores, qui a graiia excidcrunt; sive
per vivos inielliganlur qui in advcniu Domini vivi
reperientur, per moriuos autcm qui anlea decesse-
rnnt. Iloc anlcm non esi hic inlelligendum, quod
aliqui sic vivi judicentur quod nunquam scnserini
corporis .Tiortem, sicut aliqui posucruni. Manifeste
enim Aposiolus dicit I Cor. 1.^, 51: « Omnes qiii-
« dem resurgemus: » et alia littera Iiabcl: « Om-
• nes qiiidem dormiemus, » idest moriemur: sive
ut in aliqtiibus libris habelur, « non omnes qui-
« dem dormiemus, » ut llieronymus dicit in epi-
stola ad Minerium de resurreciione carnis: qiiod
pracdictac sentcntiae firmitalem non tollit. Nam
paulo anic praemiserai Apostolus: « Siciit in A-
« dam omnes moriiintur, ita et omncs in Christo
« vivificabuniur: » ei sic illud quod dicitur, « IVon
« omnes dormiemus, » non potest refcrri ad mor-
tcm corporis, qiiae in omnes iransivil per peccatum
prinii parentis, iit dicitur Rom. 5; sed exponcndimi
est de dormitione peccaii, de qua dicitur Fphes.
5, 14: « Surgc qui dormis, et exurge a mortuis;
« ct illuminabit le ('hristus. » Dislini^ucnlur era;o
i]ui in adventu Domini rcperientur, ab his qiii ante
decesseruni, non quia ipsi nunquam morianlur,
sed quia in ipso raplu quo rapientur in nubi-
bus obviam Christo in aera, morientur, et staiim
rcsiirgcnt, ut Aiigusiinus dicii.

Consideiandum lamen est, qiiod ad judicium
Iria conciirrcre vidcntur. Primo quidem quod a-
liquis pracscnietur ; secundo quod ejus meri-
ta discutiantur; tertio qiiod sentcniiam accipial.
Quantum igitur ad primiim, omncs boni et mali
a priuio homine usque ad uliiiiium |\idicio Christi
subdeniiir: quia, ui dicitur 2 ad Cor. o, 10,
« omncs nos manifeslari oporlel ante iribunal Cbri-
« sti: » aquorum generaliiate non excluduntur ctiam
parvuli, qui vel sine bapiismo vel cum bapiismo de-
cesserunt, ul Glossa dicit ibidem. Quantum vcro ad
seciindum, scilicct ad discussionem meritorum, non

OPUSCILUM l TH

omnes judicabuntur, nec boni nccmali. Non enimest
ne(;essaria judicii discussio, nisi bona malis permi-
sccantur; ubi vero cst bonum absquecommixtioiie mali,
vel malum absqiiccommixlione boni, ibi discussio lo-
cum non habet. Bonorum igilurquidam suntqui loia-
liter bona temporalia coniempserunt, soli Deo vacan-
tes, el his quae suni Dei. Quia ergo peccatum com-
mitiitur pcr hoc quod spreto incommutabili bono
bonis commutabilibus adhaeretur, nulla videtur esse
in his commixiio boni ei mali: non quod absquc
peccato vivant, cum ex eorun» dicatur persona 1
joan. 1, 8: « Si dixerimus quoniam peccatum non
« babemus, ipsi nos scducimus: » scd quia in eis
sunt levia qiiaedam jjcccata, quae per fervorem ca-
ritatis quodammodo consumuniur, ut nihil esse vi-
deantur: unde hi in judicio non judicabunlur per
meriiorum discussioncm. Qui vero lerrenam vitam
agentcs, rebus saecularibus intendenies uiuntur eis
non quidcm contra Deum, sed eis plus debiio in
haerenies, habent aliquid mali bouo fidei et cari-
latis admixtum, secundiim aliqiiam noiabilem quan-
litalcm, ut non de facili apparcre possil quid in
eis pracvaleai: unde tales judicabunlur eiiam quan-
lunr» ad discussionem meriiorum. Similiter eiiam ex
parte malorum notaiidum est, quod principium
accedendi ad Deum est fides, secundum illud
Heb. H, G: « Credere oporte: accedeniem ad
« Deum. » Qui eigo fidem non habet, niliil boni
invenitur in eo, cujus ad mala permixtio fa-
ciat ejus dubiam damnationem; et ideo condem-
nabitur absque merilorum discussione. Qui vero li-
dem habet et caritatem non habet, nec bona ope-
ra, habet quidem aliquid unde Deo conjungitiir.
Unde necessaria est meritorum discussio, ut evi-
dcnter appareat quid in isto (1) praeponderet,
uiriim bonum vel malum: unde talis cum discus-
sione meritoruin damnabitur; sicut rex terrenus
civem peccantem cum aiidicntia damnat, hostcm
vcro al)S(iue omni audicntia punii. Quantum vero
ad lertium, scilicei senteniiae prolaiionem, omnes
judicabiintur, quia omnes ex ipsius sententia vel
gloriam vcl poenam rcportabunt: unde dicitur 2
Corinih. 5, 10: « Ut referal unusquisque propria
« corporis, proul gessit, sive bonum sive malum. »

CAPUT CCXLIV.

Quod non erit examivatio in judicio quia icjnorel,
el de itiodo et loco.

Non esl autem cxistiMiandum, quod discussio
jiidicii erit necessaria ul jiidcx inlormeiur, sicut
contingil in humanis judiciis, cum omnia sint
« nuda ct aperta oculis cjus, » ut di.Mtur llcbr. i,
1". Sed ad boc esi necessaria praedicta discussio,
ul unicuique innotescat de se ipso ei de aliis,
qiioiiiodo sint digni poena vel gloria; ut sic boni
in omnibus de Dei jusiiiia gaudcant. et mali con-
tra sc ipsos irascaniur. Nec est aesiimandum quod
biijusmodi discussio meritoriim verbo icniis fiat.
Iiumensum enim lempus rcquircretur ad enarran-
dum singiilorum cxcogiiaia, dicta et facia bona
vel mala: unde Lacianiius dece[)tus fuii, ui ponerct
dicm judicii mille annis duraturum; quamvis nec
boc lempiis siifficere vidcaiiir, cum atl unius ho-
minis judicium modo pracdiclo complendum plures
dies requirereniur. Fiet ergo virtute divina ut sta-

{\) Ai. iii Cliiisto.

76 COMP. TnEOL. AD

liin unicuique occurranl bona vel mala omnia
quaecuiiique fecii, pro quibus esl praeniiandus vel
puniendus; el non soli unicuique de se ipso, sed
eiiam unicuique de aiiis. Ubi ergo inlanlum bona
excedunt, quod mala nuilius videnlur esse inoinenli,
aut e converso; nulla esse concertalio videbitur
bonorum ad mala secundum existimationem Imma-
nam, ei propier boc sine discussione praemiari vel
puniri dicuniur.

in illo auiem judicio Hcet omnes Cbrisio assi-
slant, dilFerent lamen boni a mabs non solum
quantum ad causam meritoriam, sed etiam loco
segregabuniur ab eis. ^am maU, qui lerrena diH-
gentes a Cbrisio recesserunt, remanebuni in terra;
boni vero, qui Cbrislo adbaeseruiit, obviain Cbristo
occurrent iu aera sublevati, ut Cbrisio conformen-
lur, non solum configurati gloriae clariialis ejus,
sed in loco consociaii, secundum illud Mattb. 24,
28; « Ubicumque fuerit corpus, illuc congregabun-
« lur et aquilae: » per quas significaniur sancti.
Signanter auiem loco corporis in Hebraeo « joa-
« ibam (1) » dicilur se<5unduin llieronymum, quod
« cadaxer » significat ad commemorandum Cbristi
passionem, per quam Cbristus ei potestatem judi-
ciariam promeruit, ei homines conformaii passioni
ejus ad socieiaieni gloriae illius assiimuntur, secun-
dum illud Apostoli: « si compaiimur ei conre-
« gnabimus: » 2 Tim. 2, 12. Et inde esi quod
circa locum dominicae passionis creditur Cbristus
ad judicium descensurus, secundum illud Joel. 3,
2; « Congregabo omnes genies, ei deducam eas in
« vallem Josaphat, et disceptabo cuin eis ibi: » quae
subjacet monti Oliveti, unde Chrisius ascendit. Inde
etiam est quod venienie Domino ad judicium, si-
gnum crucis et alia passionis indicia demonsira-
buntur, secundum illud Matth. 24, 50: « El tunc
< apparebit signum filii boiiiinis in caelo: » ul
impii videntes in quem confixerunt, doleant et
crucientur; ei ii qui redempti sunl, gaudeani de
gluria redemptoris. Et sicut Christus a dexiris Dei
sedere diciiur secundum bumanam naiuram, in-
quantum est ad bona potissima Pairis subliinalus,
ita jusli in judicio a dextris ejus dicuntur insisiere;
quasi bonorabilissimum apud eum locum habentes.

CAPLT CCXLV.

Quod sancli judicabunt.

Non solum aulem Cbristus in illo judicio judi-
cabit, sed eiiam alii. Quorum quidam judicabunl
sola comparatione, scilicet boni minus bonos, aut
mali magis malos, secundum illud Matth. 12, 41:
« Viri ISinivitae surgent in judicio cuiu generalio-
« ne is(a, et condemnabunt eam. » Quidam vero
judicabunt per senientiae approbationem; ei sic
onines justi judicabunt, secundum illud Sap. 3,8:
« Judicabuni » sancti « nationes. • Quidam vero
judicabunt, quasi judiciariam potesialem accipienies
a Chrisio, secundum illud Psal. 149, C: « Gladii

• ancipites in manibus eorum. » Hanc auiem ul-
limaui judiciariam poiesiatem Doininus Apostolis
repromisil Maith. 19, 28, dicens: « Vos qui secuti

• estis me, in regeneratione cum sederit iilius ho-
« minis in sede majestatis suae, sedebitis et vos

(1) Al. jotham. Forte ptoma. Cunfcr Ditserlalioticin III
praecedenli Vulumiue piisilain, cap. 4, nuni. 4.

FH. REGIiNALDUM

• super sedes duodecim judicanies duodecim tribus
« Israel. » Non est auiem judicandum, quod soli Ju-
daei, qui ad duodecim tribus Israel perlinent, per Apo-
slolos judicentur; sed per duodecim iribus israel omnes
fideles intelliguniur, qui in fidem Patriarcharum
sunt assuinpti. Nam infideles non judicantur, sed
jnm judicati sunt . Siiiiiliter etiam non soli
duodecim Apostoli, qui tunc eranl, cum Christo
judicabunt: nain neque Judas judicabii, nec Paulus,
qui plus aliis laboravit, carebit judiciaria potestate,
praeseriim cum ipse dical ( 1 Corinth. 6, 5 ):
« Nescitis quod angelos judicabimus ? » sed ad
illos proprie haec dignitas pertinet qui reliciis om-
nibus Christum sunt secuti: hoc enim promissum
est Petro quaerenii et dicenti ( Malth. 19, 27 ):
« Ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus tc:
« quid ergo erii nobis ? » Unde Job 36, 6: « Ju-
« dicium pauperibus iribuil (1): » et hoc ra-
tionabiliier: ut enim dictum est, discussio erit
de actibus hominum qui lerrenis rebus bene vel
male sunt usi. Hequiritur autem ad rectitudinem
judicii ut animus judicis sil Hber ab iis de quibus
habei judicare: et ideo per hoc quod aliqui habent
animum suum a rebus lerrenis lotaliter abstractum,
dignitaiem judicariam merentur. Facil etiam ad
meritum hujus dignitalis praecepiorum divinorum
annuniiatio: unde Matth. 2o, Chrisius cuin Angelis
ad judicanduin dicitur esse veniurus, per quos
praedicatores intelliguntur, ut Aiigustiniis in lib.
de Poeniientia dicit. Decei enim ut illi discutiant
actus hominum circa observantiain divinorum prae-
ceplorum qui praecepia vitae aiinuniiaverunt. Judi-
cabunt auiem praedicti inquanium cooperabuntur
ad hoc quod unicuique appareat causa salvationis
et damnationis lam sui quam aliorum, eo modo
quo superiores Angeli inferiores, vel etiain homines
illuminare dicuntur. Hanc igitur judiciariam poie-
siatem confitemur in Cbrisio in Symbolo Aposto-
lorum, dicentes: « Inde veniurus est judicare vivos
« el moriuos. »

CAPUT CCXLVI.

Qaomodo dislinguuntw articuli de praedicds.

His igitur consideratis, quae periinent ad fidei
christianae verilatem, sciendum est, quod omnia
praemissa ad cerios articulos reducuntur. Secun-
dum quosdam quidem ad duodecim, secundum a-
lios autem ad quatuordecim. Cum enim fides sit
de iis quae suni incomprebensibilia rationi; ubi
aliquid novum occurrit ralioiii incomprebensibile,
ibi oportet esse novum ariicubjm. Est igitur unus
articulus pertinens ad Divinitatis unitatem: quam-
vis enim Deum esse unum raiione probelur, lamen
eum sic praeesse immediate omnibus, vel singula-
riter sic coiendum, subjacet fidei. De Iribus autem
personis ponuntur tres ariiculi. De tribus aulem
effeciibus Dei, scilicel creationis, quae pertinet ad
naturam, justificalionis, quae pertinet ad graiiam,
remunerationis, quae periinet ad gloriam, ponuntiir
tres alii: et sic de .Divinitate in universo ponuniur
sepiem arliculi. Circa humaiiitatem vero Christi
ponunlur septem alii; ul primus sit de incarnaiio-
ne et conceptione: secuiidus de naiivitate, quae
habet specialem difliculiatem propier exiium a clau-

{[) .M. Iribuet.

OPU^CILLM L

so Viiginis ulcro; leriius de morie el passione
ei sepuliura: quarlus de descensu ad inferos: quin-
lus de resurrec(ione; sextus de ascensione: sepli-
n»us de adventu ad judicium: el sic in universo
suni quaiuordecim artieuli.

Alii vero satis rationabiliter fidem trium perso-
narurij sub uno articulo comprebendunt, eo quod
iion poiest credi Pater quin credalur el Filius et
amor neciens utrumque, qui est Spiriius sanctus;
sed dislinijuunl ariiculum resurreclionis ab articu-

lo rcmunerationis: et sie duo articuli sunl de Deo,
unus de unitute, et alius de triniiate; quatuor de
elTectibus, unus de creatione, alius dc justifieatio-
ne, tertius vero de conimuni resurrectione, qtiartus
de remtineratione. Similiier circa fideui liuiuaniialis
Cbrisii, concepiionem et nativitalem sub uno ar»
ticulo compreliendunt, sicut passioneni el mortein.
Sic igilur in universo, secundum islam conipuia-
lionem sunt duodecim articuli. Et baec de fide
euificianl.

^^s^ — «^— —^-^

PABS SECLNDA

IK QUA OSTE.NDITLR QLOD AD PERFFXTIONTM CHRISTIANAE VITAE NECESSARIA EST VIRTLS SPEI.

CAPIT I.

Quia secundum principis Apostolorum senten-

tiam ailmonemur ut non solum rationem reddamus

de fide, sed etiam de ea quae in nobis esl spe,

post praeiiiissa, in quibiis fidei christianae senten-

tiam breviier prosecuti sumus. resiat ui de iis quse

ad speni periineni, compendiosam libi exposiiionein

faciamus. Ksl autom considerandum, qiiod in ali-

qiia coguitione desiderium hominis reqiiiescere po

tesi, cum homo naturaliier srire desideret verita-

tem, qua cognita ejus desiderium quietaiur. Sed

in cognitione fidei desiderium hominis non qiiie-

scit: fides enim imperfecta est cognitio. ea enim

creduniiir quae non videntur: unde Aposiolus eam

vocat « argumentum non appaientium, » ad Hebr.

11. Habiia igiiur fide, adhuc remanet animae mo-

tus ad aliud, scilicet ad videndum perfecie verita-

tem quam credii ei assequcndum ea per quae

ad veritatem hujusmodi poierii inlroduci. Sed

quia inter ceiera fidei documenta unum esse dixi-

mus ul credaiur Deiis provideniiam de rebus hu-

manis habere, insurgil ex hoc in animo credentis

motus spei, ui scilicet bona quae naiuraliter desi-

derai, ul edoclus ex fide, pcr ejus auxilium conse-

quatur. Unde post fidem ad peifectionem cbrisiia-

nae viiae spes necessaria est, sicut supra jam di-

ximus.

CAPUT II.

QkocI hominibus convenicnter vuHcUnr oraiio,
pcr quam obtiveaol quae a f)eo speranf; el
dc diversitnic oralionis ad Dcum et ad ho-
minein.

Quia vero seeundum divinne providentiae ordi-
nem unicuique attribuilur niodus perveniendi ad
finem secundum convenientiam suae nalurae, est
eliam hominibus conccssus congriius modus obti-
nendi i|uae sperai a Deo secunduin humanac con-
ditionis tenorem. Habet eniin hoc humana condiiio
ui aliquis interponal deprecaiionein ad obiinendum
ab aliquo, praesertim superiori, quod jjer eum se

sperat adipisci: et ideo indicla est hominibus ora-
tio per quam homines a Deo oblineant quod ab
ipso consequi sperant.

Aliter tamen necessaria est oralio ad obiincn-
dum aliquid ab homine, aliter a Deo. Inierponiiur
enim ad hominem primum quidem, ut desideriiim
orantis et necessitas exprimaiur: secundo ui depre-
cati animus ad concedendum flectaiur: sed haec
in oraiione quae ad Deum funditur, locum non
habent. Non enim in orando intendimus neeessita-
tes nostras aut desideria Deo manifestare, qui
omnium esl cognitor: unde et Psalm. 57, 10,
dicit ei: « Domine, ante te omne desiderium menm; »
ei in Evangelio diciiur Matlh. 6, 52: « Scit Pa-
« ler vester quia his omnibus indigetis. > Nec
etiam divina voluntas verbis humanis flectiiur ad
volendum quod prius noluerai: quia, ut dicitur
Num. 25, 19.- « non est Deus quasi homo ui
« meniiatur, nec ut filius hominis, ut muietur: »
nec poenitudine flectitur, ut dicitur 1 Reg. 1?).
Sed oratio ad obtinendum a Deo est homini iie-
cessaria propter se ipsum qui orai; ut scilicet ipse-
met suos defectus consideret, et animum suum
fleciat ad fervenler (1) et pie desiderandum quod
orando sperat obtinere: per hoc enim ad recipien-
dum idoneus redditiir.

Esi autem et alia dilTerentia consideranda ora-
lionis quac ad Deum et hominem fit. Nam ad ora-
lionem quae fit ad hominem, praeexigitur familia-
ritas, per quam sibi deprecandi aditus pateat; sed
ipsa oratio quae ad Deum emittitur, familiares no<
Deo facii. dum mens nostra elevatur ad ipsum, et
quodaiu spiiiiuali afTectu Deo colloquitur, in spiri-
tu ei veritiUe ipsum adorans; et sic familiaris ef-
fectus orando aditum sibi parat ut ilerum fiducia-
lius orei: unde dicilur in Psalm. IH, G: « Eco
« clamavi, » scilicet fiducialiler orando, • quoniani
« cxaudisti me Deus: » quasi per primain oraiio-
nem in familiariiaiem recepius, secundo fiducialius
clamci: et propier hoc in oratione divina assidui-
tas vel petitioniim frequentia non esl importiina,
sed i'eputatur Deo accepta: • oportet » enim • scm-

(I) .4/. flueiiler.

• per orare et non deficere, » ut dioilur Luc. 18,
1. Cnde ei Dominus ad pelendiim invilat, dicens
Matih. 7, 7, << Petite, et dabitur vobis . . . pulsa-
« le, et aperieiur vobis-'. » In oralione vero quae
ad hominem fit, pelilionum assiduitas reddiiur im-
poriuna.

CAPLT IIL

Quod conve.niem fuit ad conmmmationem spei,
ut nobis forma orandi Iraderetur a Chrislo.

Quia igilur ad salulem nosiram post fidem
etiaiii spes requiriiur, opportununi fuil ut Salvator
noster siciit auclor et consummator nobis facius est
fidei reserando (1) caelesiia sacramenia; ila etiam
nos in spem vivam indnccret, nobis formam oran-
di tradens, per quam maxime spes noslra in Deum
erigitur, duni ab ipso Deo edocemur quid ab ipso
peiendum fii. INon enim ad petendum inducerel
nisi proponeret exaudire: nuUusque ab aho peiit
nisi de quo spcral, el ea ipse peiit quae sperat.
Sic igitur dum nos docet a Deo ahqua petere, in
Deo nos sperare admonet, et quid ab ipso sperare
debeauius ostendit per ea quae petenda esse de-
monstrat. Sic igiiur prosequentes ea quae in ora-
lione dominica conlincnlur, demonstrabimus quic-
quid ad spem chrisiianorum pertinere poiesi: sci-
licei in quo speni ponere dcbeamus, et propter
quaiii causam,el quaeabeo sperare debeamus. Spes
quidem nostra debet esse in Deo, quem etiam o-
rare debemus, secundum illud Psabn. 61,9: « Spe-
« rate in eo, » scilicet Deo, « omnis congregaiio
« populi; eflunditc coram illo, » scilicet orando,
« corda vestra. »

CAPUT IV.

Causa quare quae speranius, dcbemus ah ipso Deo
orando pclcre.

Causa aulem quare in eo sperandiim esl liaee
praecipua est, quia perlinemus ad ipsum sicut ef-
fecius ad causam. Nihil autem in vanum operatur,
scd propter aliquem finem ccrtum. Pertinet igitur
ad unumquodque agens sic effectum producere ut
ei non desint per quae possit pervenire ad finem:
et inde est quod in his quae naiuralibus agentibus
fiuni, natura deficere in necessariis non invenitur,
sed attribui unicuique generato quae snnt ad con-
sisteniiam sui esse, el ad perficiendum operationem
qtia pertingat ad finem; nisi forte hoc impediatur
per defectum agentis, qui sit insufliciens ad haee
e.vhibenda. Agens autem per iniellectum non solum
in ipsa effectus produciione ea confert suo effe-
ciiii quae siint necessaria ad finem intentum,
sed etiam opere jaiu perfecto disponit de usu ipsius,
qui est operis finis; sicut faber non solum cultellum
fabricat, sed eliam disponit de incisione ipsius. Homo
autem a Deo est productus ut artificiatum ab arti-
fice: unde dicitur Isai. 04, 8: « Ei nunc, Domine,

• fictor noster es tu, nos vero lutum: » et ideo
sicut vas ficlile, si sensum haberet, sperare de fi-
gulo posset ut bene disponeretur; ita eiiam homo
debet habere spem de Deo, ut recte guberneiur ab
eo: unde dicitur Jer. 18, 6: « Sicul lutum in ma-

{\] Al. rcservando.

COMP. TIIEOL. AD FR. REGINALDUM

« nu figuli, sic vos, domus Israel, in manu mea. »
Haec autem fiducia quam homo habei de Deo,
debet esse certissiina. Dictum enim est, quod agens
a recia sui operis disposiiione non recedit nisi pro-
pter aliquem ejus deiectum. In Deo autem nullus
defectus cadere potest neque ignorantia, quia « o-
« mnia nuda el aperia sunt oculis ejus, » ut di-
citur Hebr. 4, l'J: neque impotentia, quia: « non
« est abbreviaia manus » ejus « ut salvare non
« possit, » ut diciiur Isa. 59, 1; neque iterum
defectus bonae voluntatis, quia « bonus est Domi-
« nus speraniibus in eum, animae quaerenti illum, »
ut dicitur Thren. 3, 28. El ideo spes qua aliquis
de Deo confidit, sperantem non confundii, ut dicitur
Rom. 5.

Est autem considerandum ulierius, quod etsi
respectu omnium creaiurarum providentia disposi-
tionis invigilet, speciali tamen raiione curam habet
de rationabilibus; quae scilicei digniiate imaginis
ipsius sunt insigniiae, et ad eum cognoscendum
et aniandum possunt pertingere, et suorum actuum
doHiinium habent, ut boni et mali discreiionem ha-
bentes: unde competii eis fiduciam habcre de Deo,
non solum ut conserventur in esse secundum con-
ditionem suae naturae, quodcompetitceteris creaiuris,
sed eiiam ut reeedendo a malo et operando bonum,
aliquid promereaiitur ab ipso: unde in Psal. 55, 7,
dicitur: « Homines el jumenta salvabis, » inquantum
scilicet hominibus simul cum irrationabilibus crea-
tiiris confert ea quae pertinent ad subsidium vitae;
sed posiea subdit: « Filii autem hominum in te-
« gmine alarum tuarum sperabunt, » quasi speciali
quadam cura proiecti ab ipso.

Ulierius auiem considcrare oporlet, quod perfe-
ciione quacumque accedente, supcradditur faciiltas
aliquid faciendi vel adipiscendi; sicut aer illumina-
tus a sole facultaiem habet ut possit esse mediura
visionis, et aqna calefaeia ab igne facultatem habel
dccoqiiendi, et hoc sperare posset si sensum ha-
beret. Homini autem supra animae naturam additur
perfectio gratiae, per quam efficitur divinae consors
naturae, ut diciiur 2 Pet. 1: unde et secundum hoe
diciiuur rcgenerari in filios Dei, secundum illud
Joan. 1, 12- » Dedit eis polestatem filios Dei ficri. »
Filii autem efl^ecti convenienter possunt hereditalem
sperare, secimdum illiid Roin. 8, 17: « Si filii el
« heredes. » Et ideo secunduin hanc spiritualem
regenerationem competii hom.ini quamdam aliiorem
spein de Deo habere, hereditatis scilicet aeiernae
eonseqiiendae, secunduni ilUid 1 Pei. 1, 5: « Re-
« generavil nos in spem vivam per resurrectionem
« Chr-isli ex mortuis. in hereditatem incorruptibilem
« et incontaminaiam ei inmiarcescibilem, conser-
« vatam in caelis. » Et qiiia per spiriium adoptio-
nis quem accepimus, clamamus « Abba, paier. »
ut diciiiir Rom. 8, ideo Dominus iit ex hac spe
nobis esse orandum ostenderet, suam orationem a
Patris invocatione inchoavit dicens, « Pater. » Si-
militer etiam ex lioe quod diciiur, « Paier, >> prae-
paratur hominis alTecius ad pure orandum, et ad
obtinendum quod sperai. Debent etiam filii imitq-
torcs parenlum exisiere: unde qui patrem Deum
confiletur, dohet conari ut Dei imitaior existat, vi-
tando scilicet illa quae Deo dissimilem retldunt, el
his insistendo qiiae nos Deo assimilant: iinde dicitur
Jcr. 3, 19: « Patrem vocabis me, el post me in-
« gredi non cessabis. » « Si ergo ( ut «^iregorius
« Nyssenus dicit ) ad res mundanas iniuittim diri-

« gis, aut liuiiianaiii gluriain amljis, aiii sordcs pas-
« sibilis appelilus; (|uo»iO(Jo (|iji corrupia vi\is viia,
a pairein vocas incorrupiibililalis genilorem? »

CAPUT Y.

Quod Deus, a quo orando sperata petimus, debet
vocari ab orautc Pater noster, et uon rneus.

Inter alia vero praecipue qui sc Dei lilium rc-
cognoscii, (Jobel in caritaie Douiinum imiiari, se-
cundum illud Epbes. 5, 1: « Esiote imiiatores Dei
« sicut filii carissiiiii, et ambulaie in dileciioiic. »
Dei auicm dilcclio non privaia esl, sed communis
ad omnes: diligil enim omnia quae sunt, ui diciiur
Sap. 11; et specialilcr liomines, secundiim illud
Deut. 33, 3: « Dilexit populos. » Et ideo, ut Cy-
prianus dicii, « publica est nobis et communis

• oratio; et quan(Jo oramus,' non pro uno tantum,
« scd pro populo loio oramus. quia toius popuiiis
« unum siimus. » Pro sc igiiur orare ( ut « Cliry-
« sostomus dicit ) necessilas cogil, pro altero auicm

• cariias fraiernitalis boriatur. » Ei ideo non di-
cimus, Paier meus, scd « Paicr nosler. ■

Simul eiiam considerandiim est^ quod si spes
nostra principaliier divino auxilio innilatur, ad in-
vicem lamen juvamur ut facilius obiineamus quod
pciimus: unde diciiur 2 Cor. 1, 2: « Eripiet nos
« adju\aniibiis et vobis in oraiione pro nobis; •
unde ei Jac. 5, 10, dicitur: « Orate pro inviccm
« ut siilvcniini. » Lt enim dicit Ambrosius, « mulii
« minimi, diim congreganlur et unanimes fiiini,
« fiunt magni: » ei multorum preces impossibile
esl ul non impetrcni, secundiim illud Maflb. 18,
19: « Si duo ex vobis consenserini siiper tcrram
« de omni re quamcumque petierint, fiet illis a
« Palre meo qui in caclis esi. » Et ideo non sin-
gulanler oralionem porrigimus, sed qtiasi ex una-
nimi consensu dicimus, « Palcr rioster. »

Considerandum est eiiam, qiiod spes noslra esl
ad Deum per Cliristiim, secundum illud Rom. a,
1: « Jusiificaii e\ fide jxicem liabea-nus ad Deum
« per Dominum nostrum Jesum Cbristum, pcr quern
« iiabemus accessum per fidcm in graiiam isiam,
« in qua stannis, el gloriamur in spe gloriae filio-
« rum Dei. » Pcr ipsum cnim qiii esi unigenilus
Dei Filius naluralis, c-fficimur lilii odoplivi: quia,
ul dicitur Gal. 4-. 4, « riiisit Deiis Filium suum....

• ul adoplioncm filioruin ri^cipcremns. » Tali igitiir
tenore Deum Pairem profiteri dcbenuis, ut privile-
gio unigcniti non derogetur: unde Aiigusiiniis dicit:

• Noli tibi aliquid specialiier vindicare. Soliiis Cbri-
« sii specialiter esl pater, nobis omnibus in coin-
« muni pater est, quia ilbim solum genuit, nos
« creavit. Et ideo dicitur, « Pater noster. »

CAPUT VI.

Ubi «stenditur Hei patris vos/ri, qwyn orumu»,
potrstas ad scparala coticcdcndum, pvr hoc
quod dicilur, Qui es in caelis.

Solct autem coniingcre spci dcfcctus propier
impotcntiam ejus a quo auxilinm cssei sperandum.
Non enim sufficit ad spei fidnciam qiiod ille cui
spes innitilur, volunlatcm babcat adjuvandi, nisi
adsit potcslas. Satis auiem volnntatis divinac prom-
pliludinem ad juvandum exprimimus paliem eum

OPLSCLLCM L 79

profitendo. Sed ne de excellentia polestalis ejus du-
bitetur, subditur: « Qui es in caelis. » >on cniui
esse in in caelis dicitur sicut a caelis conienius,
sed sicut caelos sua virtute coinprcbendens, secun-
dum illud Eccli. 24, 8: « Gyrum caeli circuivi so-
« la: » quinimmo super totam caelorum magnitu-
dinem virius ejus elevala est, secundum illud Psal.
8, 5: « Llevata est magnificentia tua supcr caclos,
Deus. Et ideo ad spei fiduciam confirmandam, vir-
tutem ejus profiiemur, quae caelos susiinet el iran-
sccndit.

Per boc eiiam impedimentum quoddam oralio-
nis excluditur. Sunt enim aliqui qui res bumanas
fatali necessitati siderum subdunt, conlia illud quoci
dicitur Jer. 10, 2: « A signis caeli nolite jnetuere
« quae genies limeni. » Secundum auiem bunc
errorem tollitur oraiionis friicius: nam si necessiiaii
siderum vita nostra subjiciiur, non potesi circa hoc
aliquid immutari. Frustra igitur orando peteremus
vel aliqua bona consequi, vel liberari a iiialis. Ut

igitur nec hoc orantium fiduciae obsit, dicimus:
« Qui es in caelis, » idest tamquam molorei mode-
ralor eorum. Et sic per vinuicin caelestium corpo-
rum aiixilium quod a Deo speramus, impediri non
potesl.

Sed etiam ad hoc qtiod oratio sit efTicax apud
Deum, oportet ul ea petat homo quae dignum est
expectare a Deo. Dicilur cnim quibusdam, Jac. 4,
5: « Petitis et non accipitis, eo quod male peiaiis. »
Illa enim male peiuntur quae terrena sapieniia
suggerit, non caelesiis. Et ideo Chrysostomus dicit:
« Cum dicimus, « Qui es in caelis, » non Deum
« ibi concludimus, sed a lerra abduciiur orantis
« animus, et cxcelsis resionibus airi^itur. »

Est aulem ei aliud orationis sive fiduciae im-
pedirnentum, quod orans habei de Deo: scilicei si
putet aliquis bumanam vilam a divina provideniia
esse rcnoiain, secundum quod ex persona impiorum
dicitur Job. 22, 14: « Nubes latibulum ejus, nec
« nostra considerai, et circa cardines cacli pcram-
« bulai: » et Ezccb. 8, 12: « Non vidct Dominiis
« nos; dereliquii Dominum terram. » Conirariiim
aulem Aposiolus Paulus Aiheniensibus praedicans
ostendil, dicens ( Act. 17, 27); • Non longe est ab
« unoquoqiie nosirum: in ipso enim vivimus, nio-
« vernur et sumus: quia scilicet per ipsum noslrurn
esse conservatur, viia iiubcrnatur, motus diriiriuir.

secundum illud Sap.

14,

3: « Tua autem.

Pater,
« providentia ab initio cuncta gubernat: intan-
tum qnod nec ejus provideniiae minima animalia
subtrabuntur, secundum illud Matth. 10, 29: « >on-
« ne duo passeres asse veneimi ei unus ex illis

• non cadel super tcrram sine Patre vestro.^ Vesiri
« autem et capilli capitis omnes numerati sunt. »
Inlanlum tanicn cxcellcntiori modo sub ciira divina
homincs ponuniur, ut horum coniparatione dicat
Apostolus ( 1 Cor. 9, 9 ): « Non est cura Deo

• de bobus; » non quod oinnino eoruni curam noii
babeat; sed quia ncc sic eorum ciiram habct ut
hominum, quos punit aul remunerat pro bonis
aut malis, et eos ad {lelerniialem pracordirtal: undc
et post praemissa verba Dominus subdii: « Vesiri
« aulcm capilli capiiis omnes numeraii siint, »
lamquam toiuin quod est hominis. sii in resurie-
ciione reparandum. El ex boc onini'? diffidentia a
nobis debct cxcludi: unde et ibidem siibdii: « No-
« lite crgo limerc. Multis passeribus pluris esiis

vos. » Et proiiter hoc, ul supra dicluin est,

80 COMP. THEOL. AD

Psalm. 3o, 8, diciiur: « Filii hominiim in tegmine
t alarnm luarum sperabunt. » Et quamvis propier
specialen) curam omnibus hominibus Deus «licalur
pro|)inquus esse, specialissime tamen dicitur esse
propinquus bonis qui ei fide et dileciione appro
pinquare nituntur, secundum illud Jac. 4-, 8: « Ap-
« propinquate Deo, etappropinquabil vobis: » unde
in Psal. 141, 18, dicitur: « Prope est Domlnus
« omnibus invocantibus eum, omnibus invocan-
« tibus eum in veriiate. » Nec solum eis appro-
pifiquat, sed etiam eos per gratiam inbabiiai, se-
cundum illucl Jer. 14, 9: « Tu in nobis es Domi-
• ne. » Et ideo ad sanctorum spem augendam di-
ciiur.- « Qui es in caelis, » idesl in sanciis, ut
Augustinus exponit. Tantum enim, ut ipse dicit,
spiriiualiier interesse videiur inier juslos et pecca-
tores, quantum corporaliter inter caelum et terram.
Hujus rei significandae gratia orantes ad orieniem
convertinitir, unde caelum surgit. Ex quo etiam
spes sanciis augetur et orandi fiducia non solum
ex propinquiiate divina. sed etiam ex dignitate
quam sunt consecuii a Deo, qui eos per Chrislum
caelos fecit, secundum illud Isa. Sl, 16: « Ut
« plantes caelos, et fundes terram. » Qui enim eos
caelos fecit, bona eis caelestia non negabil.

CAPUT VII.

Quulia sinl qme siwt a Deo sperunda;
el de ra'ione spei.

llis praemissis, ex quibus honiines spem de
Deo concipiunt, oportet considerare quae sunt ea
quae a Deo sperare debemus. Ubi considerandum
est, quod spes desiderium praesupponit: unde ad
hoc quod aliquid sit sporandum, primo requiritur
quod sit desideratum. Qnae enim non dcsiderantur,
sperari non dicuntur, sed limeri vel eiiam despici.
Secundo oporiet quod id quod speratur, possibile
esse aeslimetur ad consequendum; ei hoc spes (1)
supra desiderium addit: potest enim homo dcside-
rare eiiam ea quae non aestimat se posse adipisci;
sed horum spes esse non potest. Teriio requiriiur
quod id quod sperandum esl, sit aliqnid arduum:
nam ea quae parva sunt, magis despicimus quam
speremus; vel si ea dcsideramus, quasi in promptu
ea habenies, non videmur ea sperare quasi futura,
sed habere quasi praesentia.

Ulierius autem considcrandum esi, quod arduo-
rum quae quis se sperat adepturum, quaedam ali-
quis se sperai adipisci per alium, quaedam vero
per se ipsum. Inter quae hoc differre videtur: quod
ad ea obtinenda quae per se homo consequi sperat,
conatum propriac virlutis adhibcl: ad ea vero ob-
tinenda quae se ab alio consequi sperat, interponit
petiiionem: et si quidem ab homine illud se adi-
pisci speral, vocatur sinplex petiiio; si auiem sperat
illud obtinere a Deo, vocatur oratio, quae, ut Da-
mascenus dicil, est « petitio deceniium a Deo. »
Non autem ad virtuiem spei pertinet spes quam
habet aliquis de se ipso, nec etiam quam habet
de alio homine; sed solum spcs quam habet de
Deo: unde dicitur Jerem. 17, 5: « Malediclus homo
« qui confidit in homine, et ponit carnem bra-
« chium suum: » el post subditur: « Bonedicius
« homo qui confidit in Domino, el crii Domi-

(1) Al. et haec spes.

FR. REGINALDUM

nus fiducia ejus. • Sic igitur ea quae Dominus
in sua oraiione petenda esse docuit, ostendunlur
homjni esse consideranda possibilia, et tamen ardua;
ut ad ea non humana viriute, sed divino auxilio
perveniatur.

CAPUT YIIL

De prima pelilione, in qua docemur desiderare
quod cognitio Dei qiiae esl in nobis inchoata,
perficialur; el quod hoc sil possibile.

Oportet igitur considerare desiderii ordinem ex
caritate prodeuntem, ul secundum hoc etiam spe-
randorum et petendorum a Deo ordo accipi possit.
Habet autem hoc ordo caritaiis ut Deus super om-
nia diligatur; et ideo primum desiderium nostrum
movet caritas ad ea quae sunt Dei. Sed cum
desiderium sit boni futuri; Deo autem, secundum
quod in se consideralur, nihil in futurum adveniat,
sed aeternaliier eodem modo se habeat; desideriura
nosirum non potesl ferri ad ea quae Dei sunl
prout in se ipsis considerantur; ul scilicel Deus
aliqua bona obtineat quae non habet. Sic autem
ad ipsa fertur nostra dilectio, ut ea tamquam exi-
sienlia amemus. Polest lamen hoc desiderari de Deo
ut in opinione et reverentia omniura magnificetur,
qui in se ipso semper magnus existit. Hoc autem
non est tamquam impossibile reputandum. Cura
enim ad hoc factus (1) sit homo, ut magnitudinem
divinam cognoscai; si ad eam percipiendam perveni-
re non possit, viderelur in vanum consiiiutus esse,
contra id quod in Psal. 88, 48, dicitur: « Numquid
« enim vane consiituisti omnes filios hominum? »
Esset quoque inane naturae desiderium, quo omnes
naturaliier desiderant aliquid cognoscere de divinis:
unde nullus est qui Dei cognitione toialiter prive-
tur, secundum illud Job 36, 25: « Omnes homines
« videni eum. » Est tamen hoc arduum, ut ora-
nem facullaiem humanam excedat, secundum illud
Job 56, 26: « Ecce Deus magnus, vincens scien-
« tiam nostram. » Unde cogniiio divinae magni-
tudinis et bonitatis hominibus provenire non po-
lest nisi per gratiam revelationis divinae, secundum
illud Matth. 11, 27: « Nemo novii Filium nisi
« Paier, neque Patrem quis novit nisi Filius, ei
n cui voliierit Filius revelare. » Unde Augustinus
super Joannem dicit: « Deum nullus cognoscit, si
« non se indicat ipse qui novit. » Indicat se quippe
Deiis aliqualiter hominibus natuiali quadam cogni-
tione cognoscendum per hoc quod hominibus lumen
raiionis infundit, et creaturas visibiles condidit, in
quibus bonitatis ei sapieniiae ipsius aliqualiter re-
luccnt vestigia, secundum illud Rom. 1, 19: • Quod
« notum esi Dei, » idest quod cognoscibile esl de
Dco per naturalem rationem, • manifesium est
« illis, » scilicet geniilibus hominibus: « Deus e-
« nim illis revclavit, » scilicot per lumen rationis,
el per crealuras quas condidit. unde subdit: « In-
« visibilia enim ipsius a creatura mundi per ea
« quae facia siint, intellecta conspiciuniur, sernpi-
0 tcrna quoque cjus virtus ei Divinitas. » Ista
tamen cogniiio imperfccia est, quia nec ipsa crea-
tura perfccte (2) ab hoinine conspici poiest, et e-
liam crealura deficit a perfecta Dci repraesentaiio-

(I) .4/. elTedus.
(2, Al. peifccla.

« cjus. » L'i ergo loii liumano
coi^nilio provenirel, Verbum stiae

ne, quia virlus hujus causae in infinilum excedil
eOeciuui: unde dicilur Job 11, 7: • Forsiian ve-
« sligia Dei conjprebentlcs, cl usque ad perfeclum
« Oiunipoieniein reperies? • ei Job 30, !2j, posl-
quiiin dixil: « Omnes hoinincs videnl euin: » sub-
dit: « Unusquisque inluelur procul. »

Kx hujus auiem cognitionis imperfcclionc con-
secutum est ul homines a verilate discedentes di-
ver.>imode circa cogniiionem Dei errarcnl, iniantum
(|U()d sicut Apostolus diiit IJoinan. I, 21, « quidain
« evanucrunt in cogitaiionibus suis, et obscuraium
« esl insipiens cor eoruni: dicenles enim se esse
« sapientes, siulli facti sunt, ci mutaveruni gloriam
« incorruplibilis Dei in siiniliiudinem corruptibilis
u hominis, el volucrum ei (piadrupcdum et ser-
" peniitim. » Ei ideo ut ab hoc errore homines
Deiis revocarei, expressius notiliam suain homini-
bus dcdit in veteri lege, per quam houiines ad
ciiltum unius Dei revocaniur, secunduni illud Deu-
ler. 6, 4: •< Andi Israel, Dominus Deus tuus unus
« esl. » Scd haec de Deo cogniiio erat figurarum
obscuritalibus implicita, ei infra uniiis Judaicae gcn-
lis terminos claiisa, secundum illud Psalm. 7o, 1:
« Nolus in Judaea Deus, in Israel magnum nomen

cneri vera Dci

virlutis unigcni-

lum Deus Paler misit in n. undum, ut per euin

lotiis mnndus ad veram cognitionem divini nominis

perveniret: el hoc quidem ipse Dominus facere in-

cboavii in suis discipulis, secundum illud Joan.

17, 0: « Manife>lavi nomcn tuum hominibus quos

« dedisli niihi de mundo. • Nec in hoc termina-

baliir ejus inteniio til illi soli Deitatis haberent

noliliaiii, scd ut per cos divulgarelur in mundum

uiiiversum: unde posiea subdit; « Ut mundus cre-

« dat quia tu me misisii. » Quod quidem per A-

posiolos e( successores eorum coniinue agit, dum

ad Dei notiliam pcr eos hoiiiintjs adducuniur, quo-

usque per toluin nuindum nomen Dei sanclum el

celebre habeatur, sicut praedictum est Malach. 1,

11: « Ab ortu solis usque ad occasum magnum

« est nomen meum in geniibus, et in omni lo-

« co sacrificatur ei olfcrlur noinini meo oblaiio

« munda. » Ul igiiur id quod incboalum esl, ad

constimniationem pervoniat, petimus dicentes. « San-

♦ ctificciur nomcn luum. » Quod, ut Atigustinus

dicit, non sic petiiur quasi non sii sancttim Dei

non)en, sed ut sanctum liabeatur ab omnibus; idesi,

iia innotescat Detis, ul non aesiimetur aliqiiid san-

clius. inter alia vcro indicia quibus sanciitas Dei

maiiifcslatur hooiinibus, evidenlissimum signum csl

sanciiias hominum, qui ex divina inliabiiationc

sanctificattir. Uf enim Gregoritis Nysscnus dicit,

X quis est tam bestialis, qtiividensin ciedcntibtis vi-

■ lam ptiram, non glorificel nomcn invocatum in (ali

« viia ? » secundum illud quod Apostolus dicit l

Cor. 1 i, 2'i: « Si omncs prophelent, intiel atiiem quis

• infidclis vel idiola, convincitur ab omnibus; »
el poslea subilit: « Kt ita cadens in faciem, ado-
« rabii Detim, pronuntians, quod verc Detis in vo-
« bis sit. » r.t ideo, sictii Chrysoslomus dicii, in
hoc quod dicit, • Sdnciificeinr nomcn luum, »
rogare eiiam jtibct oraniem per nosiram glorificari
viiam; ac si dicai: lia fac nos vivcre, ut per nos
\e universi glorificent. Sic aiiicm per nos Deus
sanctificalur iii mentibus aliorum, inquanium nos
sanciificamur pcr ipsum; umle dicendo, • Sancli-
« licelur nomen ttium, » optam is, sicui dicil Cypria-

S. Tli. Opera omnia. V. 16.

OPUSCILU.M L 81

nus, ut nomen ejus sanctificciur in nobis. Quia
enim Christus dicit, « Sancti eslote, quia ego san-
« ccus sum, ■ ( Levit. II, 44); id petimus utqui
in bapiisiiio sanciificati sumus, in eo (|uod esse
coepimus perscvcremus. Qiioiidie elium deprccamur
ui sanciificemur, ul qui quoiidie delinquiums, de-
licia nostra sanctificatione assidua purgenms. Ideo
aulem hacc peiiiio [irimo ponitur, quia, sicui Cliry-
sosiomus dicil, • digna c^l Deuin deprecantis oia-
« tio nihil anie Palris gloriam petere, sed omiiiu
« laudi ejus posiponere. »

CAPUT IX.

SiCunJa petilio, ui participes (jlorac
nos fuciat.

Posl desiderium autem ei pciiiioneai divinae
gloriae, conscquens est ut homo appetat et requi-
ral pariiceps gloriae divinae fieri: et ideo secunda
pelilio ponitur: « .\dvenial reguum luum. » Circa
quam, sicul et in praemissa peiilione, oportel pri-
mo consideraie, quod regnum Dei convenienier
desideretur. Secundo vero (juod ad id aJipiscenduin
homo possil pervenire. Tertio vero quod ad illud
periingeie non possit propria virtuie, sed solo au-
xilio divinae graiiae. El sic quarto considerandum
est, quomodo regnum Dei advcnire peiamus.

Esl igiiur circa priiuum considerandum quod
unicuique rei naluraliler appeiibile esi proprium bo-
num: unde et honum convenienier deliniiint esse
quod onmia appetiini. Proprium auiem*bonum unius-
cujusque rei esi id quo res illa perficiiur: dicimus
enim unamquamque rein bonam, ex eo quod pro-
priam perfeclionem attingit. Inianium vero bonita-
te caret, inquantum propria perfeciione carct:
unde consequens est ut unaquaeque res suam
perfectionem appeiut, unde et homo nattira-
liter appclii perfici: el cum inulti sint gradiis pcr-
fcctionis humanae, illud praecipue et principiilitcr
in ejus appelilum naturaliler cadii, quod ad ulli-
niaiii ejus perfectionem speciat. lloc auiem bonutn
hoc indicio cognoscilur, quod nalurale desiderium
hominis in eo quiescii. Cum enim naturale deside-
rium hominis non lendal nisi in bonuni proprium,
quod in aliqua perfcclione consistil; consequens cst
quod quamdiu aliquid desiderandum (I) resiat,
nondum pervenii homo ad tiltiinam perfeciionem
suam. Dupliciter autem adhuc resial aliquid desi-
dcranduiii. Uno modo, quaiulo id quod desidcraUir,
propicr aliquid aliud quaerilur: unde opoiiel quod
eo oblcnio adbuc desideritim non quiescai, sed
feratur in aliud. Alio modo, quando non sufficit
ad obiincndum id quod boiuo desideral; sicut mo-
dicus cibiis non suflicit ad sustentaiioneMi nalurae,
unde naiurale appciilum non satiat. lllud ergo
bonum quod homo primo ei principaliier desiderat,
lalc dcbct esse tii non (juacralur propier aliud, ci
stilTiciat homini. lloc auiem bonum communiler
fcliciias nominatiir, inquanitim est bonum hominis
principale: per hoc enim aliquos felices esse dici-
mus, quod eis credimus bene esse. Vocaiur eiiaiii
beaiiiiido, inquanium cxcclleniiam designai. Poiesi
ci pa\ vocari, incpiantum quioiar nam (|uics appe-
litus pax inierior esse videtur. unde in Psal.
5, diciiur: « Qui posuit fincs Uios pacem. »

Iw,

(1 .1/. dcs dciatuni.

COMP. TIIEOL AD FR. REGINALDUM

Sic igitur apparel qiiod in corporalibjs bonis,
liominis felieitas vel beaiiiudo essc non poiest.
Priino quideni, quia non sunt proptcr se qtiaesila,
sed naturaliier propter alind dcsiderantur: conve-
niuni eniin boinini raiione siii corporis; corpus
autem boininis ordinalur ad aniniam sicut ad fi-
nem: tum quia corpus est instriimcntnm aniniae
moveniis, omne antein instrumenlum esi propier
artem quae utitiir eo; tum eiiam quia corpus com-
paratur ad animam siciit materia ad formain. For-
ma aiitem est finis materiae, sicut el actus poten-
tiae. Ex quo consequens esl iit neque in diviiiis
neque in bonoribus neque in sanitaie aul pulcbri-
tudine, neque in rebus aliqiiibus bujnsniodi uliioia
hominis feliciias consisial.Secundo, qnia impossibilc
est ui corporalia bona sufficiani bomini; quorl miil-
tipliciter apparet. Uno quidem niodo, (|iiia cum in
homine sii duplex vis appctitiva, scilicei iniellecti-
va et sensitiva, et per consequens desiderium dnplex;
desiderinm intellecii^i appetitus principaliler in bo-
na inlelligibilia tendil, ad quae bona corporalia non
attingunt. Alio modo quia bona corporalia tamqnam
infima in rerum ordine, non colleclam sed dispcr-
sam recipiunt bonitatem, iia scilicel i;t boc babcal
banc boniiaiis rationem, puta dcleclationem, illiid
aliam, puta corporis salubritaiem. ct sic de aliis.
Unde in nullo eorum appelitus linmanus, q"i na
turaliter in bonum univcrsale tendii, snfficicntiam
poiest invenire. Sed neqiie in multis eoriini. quan-
lumcumqiie multipliccnlur, qiiin dcficiunt ab infi-
nitate universalis boni: unde dicitnr Fccle. 5, 9:
quod « avarifs non implebitur pccunia. • Tertio
qiiia cum bomo apprebendiit per inlelleclum bo-
num universale, quod neque loco neque lempore
circumscribilur, consequens esi quod appetitiis bu-
nianus bonim desideret secundum convcnienliam ad
apprehensionem inielleclus, qnod leoipore non cir-
cumscribalur: uiide naiurale esl bomini iii perpe-
luam stabilitatem desideret: quae quidein non po-
test inveniri in corporalibus rebus, q lae sunt cor-
rupiioni et muliiplici subjccta variaiioni : iinde
conveniens esi quod in corporalibiis bonis appeii-
tus humanus non inveniai sufficicniiam quam re-
quirit. Sic igitur in eis non potcst essc ultima fe-
licitas hominis.

Sed qiiia vires sensitivae corporcas opcrationes
habent, utp-ote per organa corporea operantes. quae
circa corporalia operantur; conseqiiens est quod
neque in operaiionibus sensitivae pariis uliima ho-
niinis felicitas consisiat, puia in qiiibuscumqne de-
lectationibiis carnis. Habet etiam iniellecius biima-
nus aliquain circa corporalia opiM-ationem, duin et
Lorpora cognoscit homo per speciilativiim inleMe-
ctum, el res corporales dispensat per prailicum.
Et sic consequens fil quod nec in propiia ipsa
operalione intelleclus speculalivi vel praclici qnae
corporalibiis rebus intendii, ultima bominis felici-
tas, et perfeciio possit poni.

Similitcr etiain nec operatione intcllcctns bu-
niani qua in se ipsam anima refleciitur, duplici
ratione. Primo quidem quia anima sccundum se
considerata non est beaia; alioqiiin non oporterct
eam operari propter beaiiiudincm acqiiircndam.
INon igilur beatitudinem acquirit ex boc solo quod
sibi iniendit. Seciindo, quia feliciias esi uliiina per
fectio bominis, ui siipra dieium est. Cum aiitcm
perfcctio animae in propria operatione ejns c(msi-
stai, conseqiiens esl ut ullima perfcctio cjus a'ten-

datur secundum optimam ejiis operationem, quae
quidem est secunduin optimum objectum, nam o-
peraiiones sectinduin objecta specificantur. INon au-
tem anima est opiimum in quod sua operaiio ten-
dere potest. Imelligit enim aliquid esse melius se.
unde impossibile est qiiod ultima beatitudo homi-
nis consistat in operatione qua sibi intendit vel
quibuscumqiie aliis snperioribus substanliis, dum-
modo eis sit aliquid melius, in quod bumanae a-
nimae operaiio lendere possii. Tendii atiiem opera-
tio hominis in qiiodcumque bonum, quia universa-
le bonum esi qiiod boino desidcral, ctim per inlel-
lectiim universale bonum apprebendal: unde ad
quemcumqiie gradum se porrigit bonum, aliquali-
ter exlendiiur operaiio iniellecius humani, et per
consequens voluntatis. Bonum auleni summe inve-
niiur in Deo, qui pcr essentiam suam boniis est,
et omnis bonitaiis principium: unde consequens
est ut ultiira hominis perfeciio et finale bonum
ipsius sit in hoc quod Deo inhaerel, secundum
illud Psal. 72, 27: « Mitii adhaerere Deo bonum
a est. »

Hoc etiam manifeste apparel, si quis ad cetera-
rum rerum participaiionem inspiciat. O.mnes enim
singulares homines hiijus praedicationis recipiunt
veriialem, per hoc qiiod ipsam essentiam speciei
parlicipant. Nnlbis aiitem eorum ex hoc dicitur
iiomo qiiod simililiidinem pariicipet allerius homi-
nis, sed ex eo solo quod pnriicipat essenliam speciei;
ad quam tamen participandam nntis inducit alium
per viam generaiionis, pater scilicet filium. Beati-
tudo auiem, sive fclicitas, nibil est aliud quam bo-
num perfectum. Oportet igitur per solam pariicipa-
tionem divinae beatiiudinis, qnae est boniias ho-
minis, omnes beaiitiidiiiis participes esse beaios..
quamvis unus per alium ad lendcndiim ad beatitu
dinem adjiiveiur. Undc Angustinus dicit in libro
de vera religione, qiiod ncque nos videndo Ange-
lis beati sumus, sed videndo veriiaiem, qua ipsos
diliiiimus, et his consjratulamur,

Contingit aulem humanam mentem ferri in
Deum duplicitcr: uno modo per se, alio niodo per
aliud. Per se qiiidem, puia cum in se ipso vide-
tur, el per se ipsum amatur. Per aliud autem, cum
ex creaiuris ipsius, animns elevainr in Deum, se-
cundum illud Rom. 1; « (nvisibilia Dei per ca
« quae fiicta snni, intellecla coiispiciimtur. » Non
esi autem possibile ut pcrfccta beatiiiido consistat
in hoc qiiod aliquis per aliud in Dcum lendit. Pri-
mo quidera, qiiia cum beatilndo significei om-
niiim humanorum actuum finem, non poiesl
vera beatitudo et perfecia consistere in eo quod
habel rationem non quidcin lermini, sed magis
muiationis in finem. Quod a'item Deiis per aliud
agnoscatur et ametur, quodam bumanae menlis
motu agitnr, inquanlum per iinum In aliud deve-
nitnr. Non est ergo in boc vera et perfecia beati-
tiido. Scciindo, quia si in hnc quod mens humana
Deo inbaerea», ejus bcatitudo consislai, consequens
esl ut perfecta beatitudo perfectam inhaesionem ad
Deum rcqnirat. Non antem est possibile nl per
aliquam creatiiram mens hiimana Deo perfccte in-
baereat neqiie per cogniiionem neqne per amorein.
Quaelibet enim forma creaia in infinitum dcficiens
est a repraesentatione divinae esscntiae. Sicui ergo
non est possibile ut per formam infermris ordini^
cognoscaniiir ea qiiae suni siiperioris ordinis, piiia
per corpus spiritualis subsianiia, vel per elementuin

OPUSCLLLM L

corpus caelesle; ita mulio niinus possibile esi ul

per aliijuam foriiiam creatain Dei essentia cogno-

scaliir. Sed sicnt per consitleralionem inferioniiM

corporum superiorum naluras negaiivc percipimus,

pula quod non sunt gravia neque levia, ct per

corporum consideraiionem negative de Angelis con-

cipimus quod suni imrnateriales vel incorporei; ila

elium percreaturas de Deo non eognosciinus qiiid

osi, sed potius quid non est. Similiier eiiam quae-

eumque creaturae bonitas quoddam minimum est

respeclu bonitatis divinae, quae est bonitas inlinita:

mide bonitates in rebus provenienies a Deo, (|uae

suni Dei benelicia, non sublevant mentem usque

ad perfectum Dei amorcm. Non est igitur possibile

<|uod vera et perfecta beaiiludo consislat in lioc

quod mens Deo pcr aliud inbaereat. Tertio, quia

seciindum rectum ordinem minus nota, per ea quae

sunl magis nota, cognoscuntur; ei similiter ea quae

sunl niinus bona per ea quae sunt magis bona

amantur. Quia igitur Deiis, qui est prima veritas (I)

et sumina bonitas, secundum se summe cogno-

scibilis et amabilis esl; boc naluralis ordo babet ul

omnia cognoscanlur el ameniur per ipsum. Si igi-

lur oportei alicujus menlem in Dei cognitionem

et amorem per crealuras pcrduci, boc «x ejus im-

perfeclione contingil. Nondum ergo consecutns cst

perfectani beatitudincm, quae omnem imperfcclio-

nem excludii.

Helinquilur ergo quod perfecta bealiludo sil in
boc quod mens Deo per se inliaereai cognosccndo
et amando. Et quia regis esi subditos disponcre ct
gubcrnarc, illud in bomine rcgerc dicilur sccundum
quod cetera disponuntur: unde Aposlolus n.onei
Roiu. 6, 12: « Non rcgnet pcccatum in vestro mor-
n lali corpore. » Quia igitur ad perfcctam beaiilu-
dinem requirilur ut ipse Deus per se cognoscalur
el ameiur, ut pcr eum animus feralur ad alia, vere
et perfecte in bonis Deus rcgnai: unde diciiur Isa.
ii), iO; « Miseraior eorum reget eos, ei ad fonies
« aquarum potabit eos, » scilicel per ipsiim in
quibuscumque potissimis bonis rcficicntiir.

Lsi cnim considerandum, quod cum inicllcctiis
per aliquam speciem seu formam inlelligai omne
quod novii, sicut eiiam visiis exierior per fonnam
lapidis lapidem videt; non est possibile quod in-
lellectus Deum in sua esseniia videai pcr aliqiiam
creatair» spcciem seu formam quasi di\inam csseii-
liam repraesentaniem. Videmus enim quod per
speciem inferioris ordinis rerum non poiesl re-
piaeseniari res supcirioris ordinis quanium ad siiam
esseniiam: unde fii quod pcr nullam speciem cor-
jioralem potcst iniolligi spiritu;ilis subslanlia quan-
lum ad suam esseniiam. Cum igiliir Deus super-
grediatur loium crealurae ordiiiem, multo magis
quam spiritualis subslantia excedal ordinem corpo-
ralium rerum; impossibile est quod per aliquam
speciem corporalem Deus secundum suam essen-
tiam videalur.

Iloc eiiam manifeste apparcl, si quis considerel
quid sit rcm aliquam per suam esseniiam videre.
Non enim essenliam bominis videi qui aliquid eo-
rum quae esscniialilcr liotuini convcniimt, appre-
iiciidii, sicut ncc cognoscii e!>soniiam bominis qiii
cognoscil animal abs(|ue raiionali. Quidquid aiitem
de Deo diciiur, essentialiier convenii ei. iNon est
autem possibile quod una creaia species repraesen-

(1) .4/. Dcus e-il primu veiitas.

icl Deum quantum ad omnia quae de Deo dicun-
iiir. Naii in intelleclu crcato alia est species per
quam apprelicndii viiaui et sapicniiam et jiisiitiam,
ct omiiia alia IiujusmoiJi, quae sunt Dci essenlia.
.Non est igiiur possibile quod inicllecliis creatus iu-
formctur aliqua una specie sic njprae^entaiiie divi-
nam essenliam, quod Deus in ea per suam essen-
tiam possii videri. Si autem per multas, deficict
unilas, qiiac idem est quod Dei csscniia. >"on esi
igitur possibile qiiod inlclleclus creatus elevari possii
ad videndum Deum in se ipso per suam essentiam
aliqua uiia specie creata, vel eiiam pluribus. Ue-
linquitur ergo quud oporict, ad boc quod iJeiis per
suam esscniiam videatur ab intelleciu creaio, quod
ipsa divina esseniia per se ipsam, non per aliam
spcciem videatur; ei Iioc per quamdaui unionem
iniellecius cr(.'ati ad Deum. Unde Dioiiysius dicit, (
capiie de divinis Nomin., quod ■ quando beatissi-
• mum consequemur finem, Dei appariiione, ad-
« impleii erimus pcr quamdam supeiintelleclusdejn
« cognilionein ad Deuiii. » Lsi auleiii lioc siiigu-
laie divinae essentiae ut ei possil inicllcctus unii'i
absqiie omni similitudinc, quia ci ipsa divina es-
sentia esi ejus esse, quod nulli alii formae compc-
lil. Liide oporlet quotl omnis forma sit in iniellectu:
ei idco si aliqua foriiia, quae pcr se existens non
poiest esse informaiiva iniellcclus, puia substaniia
Angeli, cognosci dcbeat ab iniellectu alierius, opor-
tet quod lioc fiat pcr aliquam cjus similiiudincm
inlcllecium informanleui: quod non requiritur in
divina essentia, quae est suum esse. Sic igitur per
ipsam Dei visionein mens bcata fii in intelligendo
unum cuin Deo. Oporlct igitur intelligeiis et in
tellectum esse quodammodo unum: et ideo Deo
rcgnanle in sanctis, ci ipsi etiam cum Deo conre-
gnabuni: et ideo ex eorum persona dicilur Apocal.
o, 10: « Fciisii nos Deo nostro regnum el sacer-
« dotes, ei regnabimus super terram. » Diciiur
enim boc rcgnum quo Deus regnat in sanciis et
sancii cum Deo, regnum caelorum, secundum illud
Mattb. 3, 2: « Poeniteniiam agite, appropinqiia-
« bii enim regnum caeloriim: » eo modo lo(|uen(li
quo esse in caelo Deo atiribuitur, non quia cor-
poralibus caelis coniineatur, sed ul per boc desi-
gnelur Dei emineniia super omnem creaturam,
sicui cacli eminent super omnem aliam creaturam
corpoream, secundum illud Psal. 1 Ti, 4; « Lxcel-
« sus super omnes genies Dominus, et supcr
« caclos gloria ejus. » Sic igiiur et beaiitudo san-
ctorum rcgnum caelorum dicilur, non quia eorum
remuneraiio sii in corporalibus caelis, sed in coniem-
platione supercaeleslis naturae: unde el de Angelis
dicitur Mattb. 18, 10: « Angeli eorum in caelis
« sempcr vidcnt faciem Pairis mci qui in caelis est. ■
Lnde et Augusiinus, in libro de sermone Doniini
in monie, dicii, exponens illud quod dicitur Maiih.
o; « Merccs vestra copiosa est in caelis: » >on liie
« caelos dici puio superion^s paries bujus visibilis
« muiidi: noii enim merces nostra in rebus vohi-
« bilibus collocanda cst: sed in caelis dicium puio
u in spiritialibus firmameniis, ubi babiiai sempi-
• lerna justitia. . Dicitur eiiam ei boc finale bo-
nuiii, qiiod in Deo consistit vita aeterna, co modo
loquendi quo actio animae vivificanlis dicitur viia:
undc tot modi vitae distinguuniur, quot sunt gc-
nera animae actionum, inter quas suprema est ope-
ralio intcllectus; et secundum Pbilosnpbmn aciio
inicllccius esl viia. Li quia acius e\ objcciospecitin

8i COMP. TIIEOL. AD

accipit, inde esl quod visio Divinitalis vila aeierna

nominatur, secunduin illud Joannis 17, 5: » Haec

« esi vila aeierna ul cognoscani le solum Deum

« veruui. » Hoc eliam iinale bonuu) compreliensio

noniinaiur, secundum illud Pliilip. 3, 12: « Sequor

« autem, si quo modo compreliendam. » Quod

quidem non dicitur eo modo loquendi quo com-

prehensio inclusionem iuiporiat: quod eniuiabalio

includiiur, lotuin et lotaliier ab eocontineiur. Non

est auiem possibile quud iniellecius creaius Dei

essentiam lolaliler videai, ita scilicet quod attingat

ad completum ei perfeclum modum visionis divi-

nae, ui scilicel Deum videat quanium visibilis esl:

esl enim Deus visibilis secundum suae verilaiis

clariiateui, quae iniiniia esl, unde infiniie visibilis

esl; quod convenire iniellectui crealo non potest,

cujus est finita virius in intelligendo, Solus igiiur

Deus per inilnitam virtutem sui intellecius se infi-

nite inielligeiis, toialiter se inielligendo cofnpre-

hendit se ipsum. Uepromiititur autem sanclis com-

prchensio prout comprehensionis nomen imporiat

quamdam tentionem. Cum enim aliquis insequitur

aliquem, dicitur coniprehendere eum, quando po

tuerit eum manu tenere. Sic igitur « quamdiu su-

« mus in corpore, • ui diciiur 2 Cor. 5, G, • pe-

a regrinauiur a Douiino; per fidem enini aiubula-

" mus ei non per speciem; ■- ei iia in eum ten-

dimus ut in alitiuid distans. Sed quaiido per speciem

videbiinus, praesentialiter eum in nobismeiipsis le-

nebimus : unde Caniic. 5, 4, sponsa quaerens

quem diligit anima sua. tandem vero eum inveniens

dicil: « Tenui eum, nec dimittam. » llabet autem

praedictum finale bonum perpeiuum et plenum

gaudium: unde Dominus dicit Joan 16, 24: « Pe-

■ lite ei accipietis, ut gaudium vestrum plenum

« sit. » INon potest auiem esse plenum gaudium

de aliqua creatura, sed de solo Deo, in quo est

lota pleniludo boniiatis: unde et Dominus dicit ser-

vo fideli ( Matih. 23, 21 ): « Intra in gaudium

« domini tui, » ut scilicet de aoinino tuo gau-

deas, secundiim illud Job. 22, 2H: « Super Om-

« nipotentem deliciis afflues. » Et quia Deus prae-

cipue de se ipso gaudel, diciiur servus fidelis in-

trare in gaudium domini sui, scilicet inquantum

intrai ad gaudium quo doiiinus ejus gaudet, se-

cundum quod alibi Dominus discipulis, Luc. 22, 29,

promittit dicens: « Ego dispono vobis, sicut dispo-

• suit iiiilii Paier meus regnuiii, ut edaiis et bi-

0 batis super mensam meam in regno meo: » non

quod in illo finali bono corporalibus cibis sancli u-

laniur, incorrupiibiles jam elfecti; sed per mensam

significaiur refectio gaudii quod habet Deus de se ipso.

ei sancii de eo. Oportet ergo plenitudinem gaudii

altendi non soliim secundum rem de qua gauile-

liir, sed secundum disposilionem gaudentis: ul sci-

licel rem de qua gaudei, praeseniem habeat, et to-

lus affecius gaudentis per amorem feratur in gaudii

causam. Jam autem ostensum est, quod per visio-

nem divinae esseniiae mens creata praeseniialiier

tenet Deum: ipsa etiaiti visio totaliier aifectum ac-

ceiidit ad divinura amorem. Si enim unumqiiodque

est amabile inquantum est pulchrum et bonum,

secundum Dionysium de divinis Nominibus cap.

4, impossibile est quod Deus, qui est ipsa essentia

pulchriiudinis et boniiatis, absque ainore videaiur.

tt ideo ex perfecta ejus visione sequitur perfecius

atiior: unde et Gregorius dicit super Kzech.: « Amo-

« ris ignis qui hic ardere inchoat, ctim ipsum

FR. RF.GIiNALDUM

« quem amat viderit, in amore ipsus amplius igne-
« scit. » Tanto autem majus esi gaudium de ali-
quo praesentialiter habiio, quanto magis amaiur:
unde sequiiur quod illud gaudium sit plenum non
lantum ex parte rei de qua gaudeiur, sed etiam
ex parie gaudeniis. Et hoc gaudium est humanae
beatiiudinis consummativuni: unde ei Augusiinus
dicit 10 Confessionum, quod beatitudo est gaudium
de veritate.

Est auiem ulterius considerandum, quod quia
Deus est ipsa essentia boniiaiis, per consequens
ipse bonum esi omnis boni: unde eo viso omne
bonum videtur, secundum quod Dominus dicit
Moysi, Exod. oo, 19: « Ego osiendam tibi omne
« bonum. » Per consequens igitur eo habito omne
bonum habeiur, secundum illud Sapient. 7,11:
« Venerunl mihi omnia bona pariier cum illa. » Sic
igitur in illo finali bono, videndo Deum, habebi-
mus omnium bonorum plenam sufficientiam: uniie
ei fideli servo repromittit Dominus Matth. 24, 47:
quod « super omnia bona sua constituet eum »

Quia vero malum bono opponitur, necesse esl
ut ad praesentiam omnis boni malum universaliter
excludatur. Non est enim parlicipaiio justitiae cum
iniquitate, nec socieias lucis ad tenebras, ut dici-
tur 2 Corinth. 6. Sic igiiur in illo finali bono
non solum aderit perfecta suificieniia habentibus
omne bonuin, sed eiiam aderit plena quies et se-
curiias per immunitatem omnis mali, secundum
illud Proverb. I, 53: • Qui me audiei, absque
» terrore requiescet, ei abundantia perfruetur, ter-
« rore malorum sublalo. »

Ex lioc autem ulterius sequitur quod sit ibi
fiilurd omnimoda pax. Non enim impeditur pax
hominis nisi vel per inieriorem desideriorum in-
quietudinem, dum desiderai habere quae nondum
habei, vel per aliqiiorum malorum molestiam, quae
vel patilur vel pati timet. Ibi autem nihil timeiur:
cessabit enim inquieiudo desiderii propier plenitu-
dinem omnis boni: cessabii etiam omnis molesiia
exterior per abseniiam omnis mali: unde relinqui-
lur quod ibi sit perfecta pacis tranquillitas. Hinc
est quod dicitur Isa. 32, 18: « Sedebit populus
« meus in pulchritudine pacis, » per quod pacis
perfectio designatur: et ad ostendendum causam pa-
cis subdiiur: « Et in labernaculis fiduciae, »
quae scilicei erit subtracio limore malorum: « in
« requie opulenta, » quae periinet ad aillueuiiam
omnis boni. Hujus atiiem finalis boni perfectio in
perpetuum durabit. Non enim poterit deficere per
defectum bonorum quibus homo fruetur, quia sunt
aeferna et incorrupiibilia: unde diciiur isaiae 33,
20: « Oculi tiii videbunt Jerusalem, civitalem
■ opuleniam, tabernaciilum quod nequaquam trans-
« ferri poterit: » et postmodum subditur causa:
« quia solummodo ibi erit magnificus Dominus
« Deus noster. » Toia enim illius staius perfectio
erit in fruiiione divinae aeiernitatis. Consimiliter
eiiam non poterii ille status deficere per corruptio-
nem ibidem existentium: quia vel sunt naturaliier
incorruptibiles, sicut Angeli, vel in incorruptionem
transferentur, sicut homines: « oportet enim cor-
« ruptibile hoc induere incorruptionem, » ut dici-
tur 1 Corinth. 15, 53: Unde et Apocal. 3, 12, di-
citur: « Qui vicerit, faciam illum columnam in
« templo Dei mei, et foras non egredietur am-
« plius. » Nec etiain poterit ille siatus deficore
per lioc quod volunias hominis fastidiendo se aver-

OPIISCLLLM L

tal: q'iia qiianlo Deus. qui est bonitalis esscnlia,
inagis videlur, tanto necesse est ut niagis amcinr;
unde ct magis ejus fruilio desiderabilur, sccundunj
illud Eccli. '24, ^D: « Qui edunl me, adbue esu-
« rient; ei qui bibunl me, adbuc silient. » Propier
quod el de Aiigelis Deum vidcniibus dicilur 1 Pe-
iri 1, 1*2: « In quem desideranl Angeli prospicere. »
i^imibler etiam non deficiei ille slalus per bosiis
alicujus impiignaiionem, quia cessabil ibi omnis
inali moleslia, secundum illud Isa. 55, 9: « Non
« erit ibi leo, » idest diabolus impugnans, « et
« mala besiia, » idcst malus bonio.. « non asccn-
« det pcr cain, nec invenieiur ibi: » unde el Do-
niinus dicil Joan. 10, de ovibus suis, quod non
peribunt in aeiernuni, el quod non rapicl eas quis-
qiiam de manu sua. Sed nec finiri poterii ille sta-
lus per boc quod a Deo aliqui inde excludaniur.
Non eniin aliquis ab illo statu rcpelletur propier
culpani, quae omnino non erit, ubi deeril omne
malum: unde dicilur Isa. 60, 21: « Populus tuus
« omnes jusli: » neque elian» propter promotionem
ad melius bonum, sicui in boc mundo Deus inicr-
dum etiam justis spiriiualcs consolationes subtrabii,
et alia sua beneficia, ut avidius quaerani, et suum
defeclum recognoscant: quia siaius ille non est
emendaiionis aui profeclus, sed perfectionis linalis:
el ideo Donunus dicit Joan. (>, 37: ■ Eum qui vc-

« nit ad me, » non ejiciam foras. Habebit igi'ur
stalus ille oinnium praediclorum bonorum perpc-
luilatem, sccundum illud Psabn. b, 12: « In acier-
« num exultabunl, ct babilabis in cis. » Est isitur
praedictum regnum beatitudo perfecta, uipolc iin-
iniitabilcm omnis boni suflicieniiam babens. Lt
quia beatitudo naiuraliter desideratur ab botnini-
bus, consequcns est quod rcgnum Dei ab omnibus
desidcretur.

CAPUT X\

Quod regnum ohlineri csl posftibile.

Oportel autem ulterius ostendcre, quod homo
ad illud regnum pervenire possit: alioqiiin frusira
sperarei et pateretur. Primo autcm appnrci bo(t
esse possibile ex promissione divina: dicii enim
Dominus, Luc. 12, 32: « Nolite timere pusillus
• grex. quia complacuit Pairi vestro dare vobis
« regnum. » Esi autem divinum beneplacitum ef
ficax ad implendum omne quod disponit, secundum
illiid Isa. 46, 10: « Consilium meum slabit, et
« omnis voluntas mea fiet. » « Voluntati enim ejus
« quis resistit ? » ut dicitur ad Roman. 9, 19. Se-
cundo ostenditur hoc esse possibile ex evidenii
exemplo.

llnvusquc cumpilavit S. Thomus dc Aqnino brevem compilationem Theologiae;
seU, prch dvlor ! vtorte praeverilus eam sic ineomplclam dimisit.

^sr^^!!^=

OPUSCULUM II.

BECLARATIO QUORUMDAM ARTICULORUM CCNTRA GRAECOS. ARMENOS ET SARACENOS

aJ CaiUorem Antioclienum

(^Edit. Rom. ni.)

C.\PUT I.

Bealus Pelrus Aposiolus, qui promissionein ac-
cepil a Doriiino ul super ejus confessione fundare-
lur laclesia, conira quam porlae inferorun» prae-
valere non posseul; ur conlra hujusmodi porias
inft roruui, licclesiae sibi coniniissae fides inviolata
j>ersisieret, fideles Christi alioquiiur dicens, 1 Pet.
5. lo: « Dominuni Chrislum sanctificale in cordi-
« biis vestris, » scilicet per fidei fiiinilaiem. quo
fundamenio in cordc colloiato, conira ouiues im-
pugnationes, aut irrisiones infidelium iiiii esse po-
rerimus: unde etiam subdit: « Parati ad salisfactio-
« nem omni poscenti vos rationem de ea quae in
« vobis est spe. » Fides auiem cbrisiiana priiici-
paliier consisiit in confessione sanctae Triniiatis,
et specialiler glori&tur in cruce Domini nosiri Jesu
Christi. Nam o veibum crucis, » ul 1'auhis dicil
1 Corinih. 1, 18 « etsi pereiintibiis suiltiiia sir,
« his lamen qui salvi fiuni, idest nobis, virlus
« Dei est. » Spes eiiam nostra in duobus consisiii:
scilicei in eo quod cxpeclaiur post moriem, ei in
auxilio Lei, quo in bac vita juvamur ad futuram
bealiiudinem per opera liberi arbitii promorendam.
Haec ergo sunt quae, ut tu asseris, ab infidelibus
impugnantur et irrideniur. Irrideni enim Saraceni,
ut tu dicis, quod Cbristum Dei Filium dicimus,
ciim Deus uxorem non habeai; et repiilani nos in-
sanos, quod ires personas confiiemur inDeo, ctiam
per hoc existimanies non tres deos profiteri. Irri-
dent etiaiu quod Christum Dci Filium pro salute
humani generis dicimus crucifixum; quia si Deus
omnipotens poluii absque Filii sui passione genus
humanum salvare, potuil sic insiiluerc hominein
ut peccare non possei. Impropcrani eliam Christia-
nis, quod in allari comedunt Deum suum, etquod
corpus Cbrisii, si esset ila magnum sicut mons,
jam deberet esse consumptum. Circa siatum vero
animarum post moriem asseris errare Graecos et
Armenos, dicenies, quod animae post moriem us-
que ad diem judicii nec puniuniur nec praemian-
lur, sed sunt quasi in sequesiro, quia nec poenam
nec pracn)ium debent habere sine corpore. Ei in
sui erroris asseriionem inducunt qiiod Dominus in
Evaiigelio dicit ( Joan. 14, '2): « In domo Pairis
• mei mansiones multae suni. » Circa mcrilum

vero quod ex libero arbitrio dependei, asseris lani
Saracenos quam nationes alias necessiiaiem actibus
humanis imponere ex praescieniia vel ordinaiione
divina, diceutes, quod homo non potest mori, nec
etiam peccare, nisi sicul Deus ordinavit de homine;
et quod quaelibei persona suam eventum habet
scriptum in fronte. Super quibus peiis raiiones
morales et philosophicas, qiias Saraceni recipiunt.
Frusira euiui videlur auctoriiates inducere contra
eos qui aucioriiates non recipiunt. Tuae igitur pe-
titioni, quae ex pio desiderio videtur proce ^ere, ut
sis, jiixta apostolicam doctrinam, paraius ad satis-
factionem omni poscenti le raiionem, saiisfacere
volens, aliqua facilia, secundum quod maieria pa-
tietur, super praemissis tibi exponam, quae tamen
alibi diffusius pertractavi.

CAPLT H.

Qmliter sit disputandum contra inpdeles.

De hoc tamcn primo admonere te volo, qiiod
in dispiitalionibiis contra infideles dearriculis fidei,
noti ad hoc conari debes, ut fidem ralionibus ne-
ce^sariis probes. Hoc enim sublimiiaii fidei dcro-
garet, ciijus verilas non soluin humanas mentes,
sed eiiam Angelorum excedit; a nobis autem cre-
duniiir quasi ab ipso Deo revelaia. Quia lanen
qiiod a summa veritate procedii, falsum esse non
potest, ncc necessaria ratione impugnari valet quod
falsum non est; fides nostra necessariis raiionibus
sicui probari non polesr, qiiia humanain meniem
excedit, ita improbari necessaria raiione non potest
propter sni veriiatem. Ad hoc igiiur debei rendere
cbristiani disput;itoris inientio in articiilis fidei,
non 111 fidem probel, sed ut fidem defendai: unde
et beatus Peirus non dixit: « Parail sciKper » ad
probalionem, sed « ad satisfactionem, » ul scilicet
rationabiliier ostemlatur non esse falsum quod fi
des caiholica coufiietur.

OPUSCULLM I!.

CAPLT III.

Qmliter in <(iriuis sit accipiciula gcneratio.

Prirmim igiliir considcrandum cst clcrisibilem

esse irrisioncin qna nos irridcnt, quod ponimns

(Jlirisluiii Filiuni Dei vivj, quasi Deus uxorem lia-

Ijiicrit. Cuin enim carnales sinl, non possiint nisi

vi\ qiiae snnl carnis ei sangiiinis, cogiiare. Quiii-

hct enini sapicns considerare potcsl, qiiod non csl

idein goneralionis modus in ornnihus rebus; sed in

iinaqiiaf|ue re invenitur generaiio secunduiii pro-

pricialcii' suae naiurae. In aniiialibus quidcrn per

niaris cl fciniiiac coiiiiuixiioncm; in phiniis vcro

pcr pullulationcn), seu gcncrationcm, alque in aliis

fjliier. Dcus autcm non est cainalis naiiirac, ul

leniinam rcquirat, cui coinmisccaliir ad prolis ge-

ncrationcm; sed csl spiriuialis nalurac, sive intcl-

lectualis, immo magis siiper omncm intcllectualcm.

Kst ergo in eo acci|)icnda gcneraiio secmdum quod

convcnii intcllecluali nalnrac. Kt qnainvis iniellc-

ctus nosier ab inlcllcclu divino dcficiai, non pos-

sumiis tamen alilcr loqui dc inlcllcctu divino nisi

secundum siiiiilitiidincin coriim quac in intcllcctii

nostro inveninnis. Esi autcm inicllcctns nosicr ali-

(juando quidem in poicnlia inlclligens, aliqnando

in aciii. Qiiandocnn qiic antcm actu inielligil, qnod-

dain intclligibilc format, quod est qnacdam prolcs

ipsius, imde et mentis concepins nominalur. Et

boc quidem esi quod voce cxicriori significaMir:

unde sicni vox sigiiificans, vcrbum exicrius diciltir,

ila interior mcntis conccpius verbo exleriori signi-

ficatuni, diciiur verbum inicllccttis, scti meniis.

Hic autem ifcntis iiosirac conccptus non cst ipsa

meniis nosirae csscnlia, scd cst quoddam accidcns

ei, qiiia nec ipsum intcliigere noslrum esl ipsum

esse inlcllecius, alioquin nnnqiiam inicllcclus cssct

quin actii iniclligcrct. Vcibiim igitiir nostri inicl-

Icctus sccundum qnamdam siniilitudinem dici polest

vel conceptiis vel prolcs; et praccipne cum inlc'-

lectiis se ipsum intclligit, inqiiantnm scilicct esl

(piacdam similiitido inicllcctns procedens ab intel-

lecluali cjus virtvite; sicui ei filius babct sinilitu-

dinem pairis, procedens ab cjus gcncraliva virtute.

Non lamen proprie vcrbum nostri intcllcctus poicsi

dici prolcs vcl filitis, quia non esl cjusdcm naturac

cujus esl inlcllcctus noster. Non autem omncqiiod

procedii ab aliqno, cliamsi sit ci sin ile, dicitcr

iiliiis: alioqtiin iii ago si.i, quam aliquis pingil,

propric filius diccrciur Sed ad boc qiiod sit filius,

rcquiriiur quod proccdcns ab allcro similitudincm

liabcal ejus a quo proccdil, el sit ejiisdcm naiiirae

cum eo. Quia vero in Deo non est aiiud intclligerc

quam siium esse, consequentcr ncqnc vcrbum quod

in intcllcctii cjiis concipilur, csi aliipiod arcidcns,

aut aliquid alicniim ab cjus natura; scd c\ boc

ipso quod vcrbum est, habei lationcm procedcniis

ab altcro, ei ut similitndo cjus cujus esl verbtim:

hoc cnini in vcrbo nosiro rcpcrilur.

Scd istiid vcrbuiii Dci babcl ultiMius qiiod non
sit aliquod accidcns, neque aliqua p.irs Dci, qui cst
simplcx, ncquc aliqnid alicniim a divina natura,
scd qnoddaiii complctnm subsistcns in nalnra di-
vina habens raiioncm ab alicio proccdcnlis; «ine
hoc enim vcrbtim inlclligi non potcsi. Hoc antcm
secnndum humanac locutionis consiicUidiiicm no
ininalnr filius, quod proccdit ab alio in similiiiidi-
nen: ej'is, subsisicns in eadem naiura cum ipso.

Secnndum igitur qiiod divina verbis humanis no-
minari possunt, verbum intcllcctns divini filium
Dei nominamus; Dcum vero, cujus esi verbum,
noii.inamus l*airem; processiim verbi dicimiis esse
gencraiioncm filii immatcrialcm, non auiem car-
nalem. sicul carnalcs homines siispicaniur.

Est aulem ali-id in quo excedit pracdicia filii Dei
generatio oiincm generalionem htmianam ; sivc
matcrialent, sccnndum quam homo cx bomine
nascitiir; sive intelligibilem, secundum qnam ver-
burn accipitur in rnenie humana. In utraque enim
illud qiiod per gcneraiioncni proccdil, inveniiur
posterius tempore eo a qiiO procedji Pater enim
non generat siatim a principio sui cssc, sed oportet
quod de imperfecio ad siaium perfc lum veniat, in
qiio generare possii, Ncc iierum siaiim ui gcnera-
tioni operam dal, filius nasciiiir; qiiia carnalis ge-
neratio in quadam mulationc consi^lii ei succes-
sione: sccimdiim inicllcclum eliam non staiim a
principio homo esi aptus ad inlclligibilcs concepius
formandos, sed poslquam ad statnm pcrfcctionis
venil: undc non semper actu iniclligit, scd poienlia
est intclligens tanlum, ei post fil inielligens actu,
el iterum desinit actu intelligere, el remanet iniel-
ligens in potentia vel habilu tanium. Sic crgo ver-
bnm homine posieritis invenitnr tempore. el desinii
aliqiiando csse anteqnam homo. Impossibile est au-
lem isia duo Deo eonvenire, in quo neque imper-
feciio neque mutatio lociim habet, neqtie etiam
exilus de poieniia ad actum, eum sit aclus purns
el primus. Verbnm ergo Dci eoacternum est ipsi Deo.

Est autem el aliud in quo verbum nostrum
differt a divino. Iniellecius cnim noster non simul
intelligit omnia, neqiie unico aciu, sed pluribus et
diversis; ei idco vcrba intcMcctns nostri sunt miilt.i:
sed Deus omnia simiil intelligii, el unico actu, quia
ejus intelligcre non poiest esse nisi unum, ciim sif
suum esse: unde seqiiitur quod in Deo sit unum
verbum lantum.

Lltcrius est considcrand.i alia dilTereniia: quod
scilicci verbtim inicllcctus nostri non adaeqiiai in-
tcllectus virliitem; qiiia cum aliqiiid mente concipi-
mus, adhnc posstimiis alia niiiha concipere: nnde
verbuni nosiri intcllcctns impcrfcctum esi, et iii
eo potest compositio accidere, dum ex miiltis im-
perfeclis fit imum verbum pcrfcciiiis, sicut cuni
inicllecius c(mcipit aliquam ennntiaiionem, seu de-
finitionem alicujtis rci. Sed vcrbiim divintim adae-
qiiat virlulcm Dei, quia per suam esseniiam se
ipsum intclligit ci omnia alia: unde quanta esi
essentia, lantnm esi vcrbnm qtiod concipit per es-
scntiam siiam, sc et omnia alia inlelligcndo. Est
ergo perfectiim, simplcx, et aequale Deo: et hoc
verbum Dci filiiim nominamus ratione jam dicia.
qiiod cjiisdcm nattirac cnm paire. ei patri coaeier-
num, unigcniiuni, el pcrfectnm confitemur.

CAPLT IV.

Quuliter in divinis sif acc>pie>Hla processio
Spiriius sancti a Palre el Filio.

Est aiitem considerandum ulterius, quod omnen»
cogniiioncm sequitor aliqna appeiiliva operaiio. In-
tcr omne^ anicm appctitivas opcraiiones inveniinr
amor esse principium: qno siiblaio. ncque gaudinm
erit, si adipisritnr arKjnis qnod non amat: neqiie
trisiilia, si impciliaiiir ab co qtiod amai; si vjdcli-

88 CONT. GRAEC. ARM

cel anior tollalur; ct per conseqiiens tollunlur omnes
appeiitivae operaiiones, quae qiiodamniodo ad iri-
stitiam el gaiidium referunlur. (lum igitur in Deo
sii perfecta cogniiio, oporiei etianj in eo ponere
perfecluni amorem: in quo quidem processus se-
cundum appeiiiivam operationem exprimitur, sicui
in verbo per optralionem intelleclus.

Est auiem atiendenda diHerentia quaedam inter
inlelleciualem operaiionem ei appeiitivam: nam ope-
ratio intelleciuo, et omnis omnino cogniiiva operaiio
complelur per hoc quod cognoscibilia in cognoscente
quodammodo exisiunt, scilicet sensibilia in sensu,
el intelligibilia in intellectu; operatio autem appe-
liiiva compleiur secuiidum quemdam ordinem vel
niotum appeicntis ad res appetitui objecias. Ea vero
quae Iiabcni occiiltum principium sui molus, spi-
rilus nomen accipiuni; sic enim venii spiritus di-
cuniur, quia eorum principium non apparet, Respi'
raiio etiaiu arteriarum, qui est molus ab intrinseco
principio procedcns, spiritus nomen accepil: unde
convenienier, secunduui quod divina humanis si-
gnificari possunt, ipse divinus amor procedeus spi-
ritus noinen accepil.

Sed in nobis amor ex duplici causa procedii:
qtiandoque quidem ex corporea et njateriali natura:
qui est amor imnmndus, quia per eum puritas
meniis turbalur; (|uandoque autem ex ipsa proprie-
taie naturae spiritualis, sicul cum amamus initlli-
gibilia bona et quae ralioni convcniunl; et hic est
auior purus. In Deo auiem amor niaterialis locum
non babel. Convenienter igiiur amorem ipsius non
solum spiritum, sod spirilum sanctum vocamus; ul
per hoc quod dicitur sanctus, ejus puritas expri-
malur.

Manifestum est aulcm quod nihil ainare possu-
nius intelligibili et sancto aiuore nisi quod actu
per intelleclum concipimus. Conceplio anlem intel-
lectus est verbum: uude oporiet quod aii.or a verbo
oriatur. Verbum autem Dei dicimus esse filium.
Ex qiio palet Spiritum sanctum esse a Filio. Sicut
autem divinum inielligerc es( ejus esse, ita eiiam
amare Dei est ejus esse: et sicut Deus semper aciu
inielligit, ila eiiam se amat, el otnnia amat suam
bonitaiem atnando. Sicut ergo Dei Filius, qul est
vcrbutn Dei, subsisiens est in natiira divina, ei
coaeternus Pairi, atque perfectus el unicus; ila etiam
haec omuia de Spiriiu sancio confiteri oporiei. Ex
hoc autem colligere possumus quod cum omne
quod siibsistit in natura inielligente, apud nos per-
sona dicatur, apud Gi-aecos aulem hypostasis; necesse
est dicere, quod verbum Dei, quod Filiuin nomi-
namus, sit quaedam hypostasis seu persona; et
idem de Spirilu sancio dici oportet. ISiiIIi aiitem
est dubium quin Deus, a quo verbum et amor
procedit, sit rcs subsistens, ut etiam diii possit
bypostasis vel persona. Et per hunc moduin con-
venienter ponimus in divinis ties personas; scilicet
personam Patris, personam Filii ei personam Spi-
riius sancii. Has auiem ires personas vel hyposia-
ses non dicimus esse per essenliam diversas: qnia,
ul dictiim esi, sicut inlelligere et amare Dei est
ejus esse, ita veibiim et amor ejus sunt ipsa es-
senlia Oei. Quicquid auiem de Dco absoluie diciiur,
non est aliud quam Dei essentia. I\on euim est
Deiis magnus vel potens vel bonus accidentalitcr,
sed per essentiam suam: et tres personas vel hy-
poslases non dicimus in divinis dislinctas per aliqiiid
absoluluin, sed per solas relationes, quac ex pro-

ET SARACENOS

cessione verbi et amoris proveniuni. Et quia pro-
cessionem verbi nominamus generationem, ex ge-
neraiione autem proveniuni relaiiones paterniiatis
et filiationis; personam Filii a persona Pairis di-
slingui dicimus solummodo paterniiale et filiaiionc:
omnia conmiuniter et indifferenier de utroque prae-
dicanies. Sicut enim dicimus Patrem verum Deuii.',
omnipotentem, aeteruum, et quaecuinque similiier
dicuntur, sic et Filium: et eadem ratio est de Spi-
ritu sancto. Quia ergo Pater ei Filius ei Spi-
ritus sanctiis non distinguuniur in naiura Di-
vinilalis, sed in relaiionibus solum; convenienier
tres personas non dicimus ires deos, sed unutn
verum Deum et perfectum profitemur. In homi-
nibus autem ideo ires personae Ires homines
dicuntur, et non unus homo, quia natnra hu-
manitalis, quae communis est, diflerenter con-
veuil eis secuiidum materialem di>isionem, quae
omnino in Deo locum non habet. Unde iu tribus
sunt tres Iiumaniiaies numero differentes, et sola
ratio humanitalis in eis commimis invenitur. in
Iribus auteiu divinis personis non tres diviniiates
numero differentes, sed unam simplicem Deitatein
necesse est esse; cum non sit alia essentia verbi
et amoris in Deo ab esseutia Dei; el sic non ires
deos, sed unum Deum confitemur, propter unam
simpliceiu Deitatcm in iribus personis.

CAPUT V.

Quae fwl causa incarnationis Filii Dei.

Ex simili autem caecitaie irrident chrislianam
fidem, quia Christum confitemur Dei Filium mor-
tuum esse, tanti mysterii profundiiatem non intel-
ligenies. Et ne mors Filii Dei perverse intelligalur,
prius aliquid de Filii Dei incarnatione dicere oportet.
Non enim dicimus Filium Dei morti subjectum fuisse
secundum naturam divinam, in qua esl aequalis
Patri, quae esi fonlalis omnium vita; sed secundum
naturam nostram, quam assumpsil in unitatem per-
sonae.

Ad incarnationis ergo divinae mysierium ali-
qualiter considerandum, oportet advertere, quod
oiiine per intellectum agens, per conceptionem sui
iniellectus, quam diLi/nus verbum, operatur, ut pa-
let in aedificatore, et quolibet artifice, qui secundiim
fonnain quam menie concepit, exterius operatur.
Quia ergo Dei Filius est ipsuin Dei verbuiu, con-
sequcns esl ut Dens omnia per Firtum fecerit. Una-
quiieqiie aiitem res per eadem fit et reparatur: si
enim domus collapsa sit, per formain artis repara-
tur, per quam a principio condiia fuil. Inter crea-
turas auieni a Deo conditas per verbum suum,
piimum gradum tenet creatura raiion.ilis, inlaniuiii
(|uod oinnes aliae creaturae ei subserviunl, et ad
ipsatn ordinari videntur; et hoc ralionabiliter, quia
raiionalis creaiura dominium habet sui aclus per
arbitrii liberlateni, ceterae vero creaturae non ex
judicio libero agunl, sed quada.n vi naturae mo-
veiiiur H(\ ogeiiduiu. Ubique autem quod est libe-
riim, praceiiiiuet ei quod est servum, et servi ad
liberoruin famiilalum ordiuautur, et a libcris gu-
bernaniijr. Lapsus ergo raiionalis creaturae se-
cundum veram aesiimalionem magis aesiimanduiii
est qiiam cuiuscumqiie irrationalis crealurae defe-
ctus. Ncc csi dubiiim quin apud Dei judiciuni
res seeundum verdm aeslimaiionem judiecntur.

OPLSCCLLM H.

Uoc ergo conveniens esl divinac sapieniiae iil

praecipue lapsum ralionalis crcaiurae repararcl, ma-

gis eliam quam si caeliim collabereiur, vel quicquid

aliud in rebus corporeis possei accidere. Est auiem

duplex creatura ralionalis seu iriicllectualis: una a

corpore separala, quam Angeluio dicimus; alia cor-

pori juncia, quae est aiiirna hominis. In uiraque

aulern lapsus accidere poliiit propter arbiirii lil)er-

latem. Dico aulem crcaturac raiionalis lapsunr non

ut ab esse deficiat, sed sccundum quod deficii a

lectitudine voluniatis. Lapsus enim seu defccius

praecipue atlendiiur sccundum id quo operainr; si-

cut artificern errare dicimus, si in arie dcficiat qua

ilebet operari; et rem naiuralem dencienlem dici-

mus el collapsam, si corrumpalur virlus ejus na-

turalis per quam agit; puia si in plania vis gerriii-

iiandi dcficiat, aut in tcrra vis fructificandi. Id au-

tern per quod operatur raiionulis crealnra, esl vo-

lunias, in qua consistit libertas arbitrii. Lapsus crgo

rutionalis creaiurae csi secundum quod deficit a re-

ctitudine voluniatis: quod frt per peccatum. Defe-

ctum ergo peccati, qui nilril est aliud quem pcr-

versiias voluniaiis, praecipue Deo convenit i-emovci-e;

el hoc per verbum suum, quo universam condidit crea-

turam. Angelorum autem peccatum remedium lialicre

non potuit,quia secundum irnmutabilitaiem srraenaln-

rae impoeniiibiles (I) sunt ab co in qirod semel

convcrtirniur. Ilomincsautem secundum conditioneor

suae naturae habci mutabilcm voluntatem. ut non

solum diversa possint eligcre vel bona ("2) vcl ina-

la; sed etiam postquam unum elegeruiri, possunt

ab illo resipisccre, et ad alind converii: et haec

volubilitas volunlalis in homine manet, quamdru

corpori uniiur varietaii subjecto. Cum autem anima

a corpore fueril separaia, eanidem immutabilitatem

voluntatis habebit quam naiuraliter Angelus habet-.

unde ei post mortem anima impoeniiibilis esl, nec

potest de bono ad malum converii, nec dc malo

ad bonum. Sic ergo ad Dei boniiaiem periinuil ut

per Filium suum naturam humanam collnpsam re-

pararei. Modus aniem reparaiionis lalis esse dc-

buil quod el naturae reparandae convenirct, ct

moi-bo. Naiurac dico reparandac: quia cum homo

sit ratiorralis naturae, libero aibitrio praeditus, non

ex necessiiaie exlerioris virtuiis. scd secundum pi-o-

priam voluniatem ad statum rectiiirdinis revocandus

fuii. Morbo etiam quia cum morbiis in pcrvcrsilaie

voluntatis consisterel (5), oportuii quod volunias

ad recliludinem reduccrctur. Voluntatis ouiem hii-

manae rectiludo consistit in ordinaiione amoris, qni

esl principalis aneclio. Ordinatus autem anror est

ut Deum supcr omnia diligamus qiiasi summrim

bonum, ei ui in ipsum referamus omnia quaeama-

mus lamquam in ultimum finem, ei ut in aliis

amandis servciur debitus ordo, iit scilicei corpoi'alia

spiritualibus posiponamus. Ad provocandum autcm

nosirum amorem in Denm nihil magis valcre potnit

quam quod verbiim Dei, per quod omnia facta sunt,

ad rcparaiionem naturae nostrae cam assnmerei, ut

idem esset ct Deus et bomo. Primo quidem, qrria

ex hoc maxime demonstr-aiur qnanium Deus diligat

hominem, quod pi*o cjiis saluie homo fieri voluit;

nec est aliqnid qnod ad amandum magis provocct

quam quod aliqiiis se cognoscai amari. l)einde quod

homo habens intclleclum el alTcctum ad corporalia

(i) Al. impocnilibilein.
(2) .4/. dccst vcl bona.

(i>) Al. morbiis pervcrsilafo voliintatis consitleret.
S. 77». Opcra oninia. V. 16.

depressum, ad ea quae supra $e sunt, de facili cle-
vari non poterai. Kacile aniem cst lioii ini cuilibet
ul alium liominern diligat et cognoscai; sed consi-
deraic divinam allimdinem, el in cam fcrri pcT
dcbiluin amoris airecinm, non csl orTrninni Iiominum,
sed cornm qui per Dei aixilium ciim magno sMidio
el labore a corporalibus ad spiritnalia snblevnntur.
Li ergo omnibus patcrel via ad Deum, voliiii Dens
homo lieri, ut eiiain parvuli Dcum cognosccrc ct
amarc posscnt qiiasi sirnilem sibi; ei sic pcr id quod
capere possnnt, panlaiim proficcrcnt ad perfectum.
Per hoc etiam (jnod Dcus faclus esl bomo, spes
datnr liorrrini ul pervcnirc possit ad perfeclae bea-
titudinis parlicipaiioncnr, quam solns Dens natirra-
liter Irabei. Iloino enim suam infirmitaicm cogno-
scens, si ei promittcretnr quod ad beatiludirrem per-
venirct, cujirs vix Angeli snnt cnpaces, ((uac scilicct
in visione Dei et fruilione consisiii, vix hoc sperare
possCl, nisi ex alia parle sibi dignitas naiurae hii-
manae ostcndtrclnr, quam tanli aesiimai Deus, ul
pro cjus saluie ficri hoirio volnerit. I"t sic per hoc
quod Deus facius esl hon)o, spcin nobis dcdit nt
etiam homo po^set pervenire ad hoc qiiod unireiur
Deo per beaiam fruiiionein. Yalei eiiarn homini suae
cogrritio dignitalis ex Iroc quod Deus Immnnam iin-
lur"ain assumpsit ad hoc qnod alfcctum suum nulli
crealurae subjiceret: neque dnemones aut quascum-
que crealuras colcndo per idolairiam; neqnecorpo-
ralibus creatnris se subdendo jier irrordinaurm af-
fcctum. Indignum enim esl ul cnm honro sit ton-
tae dignilaiis secundum aestimaiioncm divinam, et
ita Deo propinqniis sil ut Deus homo fieri voluerit,
quod homo rebus infcrioribus Dco inordinale se
subjiciai.

CAPLT VI.

Quaiitcr dehot inlelUgi hoc quod dicitur:
Deus factus est hovxo.

Cum autem dicimus, Deum hominem fieri, nc-
mo existimet hoc sic accipicndnm esse uiDeiiscon-
verlaiur in hominem, sicut aer fii ignis cum in
ignem converliinr. Immutabilis est enim Dei natu-
ra: corporea autem sunt qnae invicem convertuntur.
Spiritualis autem nalura in naiuram corpoream non
convertitur, sed potesl ei aliqualitcr uniri propter
efficaciam suae virluiis, sicut anima unitur corporl;
et licet humana nalura ex anima conslci et corpore,
anima aiiiem non corporeac, scd spiriinalis naliirae
silr omnis laincn crcatura spiritnalis dcficit a sim-
plicitaie divina multo amplius quam corporca crea-
tura a simpliciiate spiritualis nalurae. Sicut ergo
spiritualis natura unilur corpori pcr cfficaciam siiae
virtutis, ita ct Deus polcst nniri tam spiriiuali quam
corporali: ei secnndum hunc modum dicimus Deum
naturae humanae fuisse unitum.

Est aiiiem atlcndendnm, qnod unumquodque
maxime vidctur csse illud quod invcnilnr in eo
essc principium; omnia anleiTi alia videniur ei quod
esi principium, adhacrere, et ab eo quodammodo
assumi, inqnantum id quod est principium, alii?
uiidir sccundum sunm disposiiioncm: quod quidcm
palct non soliim in ordinaiione eivili, in qua prin-
cipcs civiiatis quasi loia civitas essc vidcniur, el
aliis uliiniur sccundum suam disposilioncm, ut sibi
adhacrcniibus mcmbris; sed ciiam in adunatione
naturali. Licet enim homo naturaliicr consicl ex

anima et eorpore, principalius lainen videiur homo
esse anima quain corpus, qiiod aniaiae adliaeret, e(
quo anima uiiuir ad operaiiones aiiimae convenien-
tes. Sic ergo et in unione Dei ad crealuram non
traliilur Deitas ad hunianam naiuram, scd huniana
natura a Deo assumilur, non quidem ut eonveriaiur
in Deum, sed ui Deo adhaereat: ct sunt quodam-
Uiodo anima et corpus sic assiimpta, anin.a et
corpus ipsius Dei, sicul parics corporis assumpiae
ah anima sunl quodammodo ipsiiis animae nieinbra.
Esl tamen in hoc aliqua diirereniia atiendenda.
Nam anima licei sit perfectior corpore, non tamen
lotam perfectionen» in se possidet humanae natnrae:
unde corpus sic ei advenit ut ex corpore el aniua
una compleaiur humana natura, cnjus quacdam par-
les sunt anima et corpus. Sed Deus ita esi in na-
lura sua perfectus ut pleniludini natiirae ij)sius
nihil adjici possii: unde cum natura divina non
polest sic uniri aliera natura ul e\ uiraque' una
eonstiluatur nalura communis: sic enim nuiura di-
vina pars esset illius naturae comniunis; qnod repu-
gnat perfectioni divinae naturae, nam omnis pars
imperfecta est. Deus ergo Dei verhujn sic hun anam
naturam assumpsii, quae ex anima lonslai ei cor-
pore, ut lamen nec allera iransirel in alieram, ncc
ex duahus una natura conflareitir; sed posl unio-
nem duae naturae distinclae remanerenl quantum
ad proprieiates naturarum.

Est autem rursus considerandum, quod cum

spiritualis natura corporeae unialur per spiiiiualem

virtutem; quanto fuerit major virius spiritualis na-

lurae, tanto perfeciius ei lirmius sihi naiuram in ■

feriorem assumit. Rst auiem virius Dei infinila, cui

omnis creatura subjiciiur, et unaquaque uiitur pro

siio arbitrio: non autem eis ulerelur, nisi aliquo

niodo per efficaciam suae virimis imiretur eis. Tanto

autem alicui naturae perfectius unitur, quanto in

ea magis suam virtuiem exercet. inter omnes si-

quidem creaturas virtuiem suam exercet quanium

ad hoc quod omnihus esse largitur, ct ad pioprias

operationes movet; et seciindum hoc quodam com-

muni modo in omnibus rehus dicitur csse. Sed

specialiori quodam modo virlutem suam exercet in

iiientibus sanctis, quas non solum in esse conservat

et ad operandum movei, sicut alias creaturas, sed

eliam eas convertil ad se cognoscendum el aman-

dum: unde etiam sic in sanctis mentihus specialiler

dicitur hahilare, et menies sanctae Deo plenae esse

dicunlur. Quia ergo secundum quantiiateni virlutis

quam Deus exercet in creaturam, n»agis et minus

dicitur creaturae uniri; paiet quod cum efficaria

divinae viriulis humano inielleclu compreliendi non

possit, sublimiori modo Deiis polest creaturae uniri

quam iniellectus humanus capere possit. Quodam

ergo incomprehensibili et ineffahili modo dieimus

Deum unitum esse humanae natuiae in Christo

non solum per inhahitationem, sicut in aliis Sanctis,

sed quodan» modo sirignlari, ita qiiod humana

naiura esset quaedam Filii Dei naiura; ut Fi-

lius Dei , qui ab aeierno hahei naturam di-

vinam a Patre, ex lempore per assumptionem

niirabilem habeai humanam ncituram ex genere

nostro; et sic quaelibet parlcs hnmanac naiurae

ipsius Filii Dei, dici possunt Deiis; ci quicqnid agit

\el patitur quaelibei pars nalurae humanae in Filio

Dei, potesl attribui unigenito Dei verho. Unde non

jnconvenienler dicioius animam ei corpus esse Fi-

lii Dei, sed ei oculos et manus; et quod Filiu» Dei

COM. GRAEC. AltiM. ET SAKACfiNOS

corporaliter videat per oculi visionem, et audii per

auris auditum, et sic de aliis quae partibus ani
mae vel corporis convenire possunt.

Htijus autem admirahilis uniouis nullum conve-
nientius ex<'mplum inveniri potest quam unio cor-
poris et animae rationalis. Est eliam non inconve-
niens exemplum de hoc quod verbum nostrum in
corde manet abscondiium, et sensibile fit per as-
sumpiionem vocis ei scripiiirae. Sed tainen haec
exempla a praedicta unionis repracsentaiione defi-
eiuni, sicut et ceiera exempla humana a rebus di-
vinis. IS'am neque Deiias sic uuiiur humanae natu-
rae ut sii pars alieujus naturae; neque sic uniiur
humanae naturae ui solum significetur per eam,
sicut verbiim cordis significaiur per vocem aul
scriptiiram; sed sic ut veraciter filius Dei habeal
natnram humanam, et homo dicatur.

Paiet ergo quod non dicimus Deum unitum
esse naturae corporeae ut sit virtus in corpore ad
modum maierialiuin et corporalium virtutum; quia
nec intclleclus animae corpori uniiae sic est virtus
in corpore. Mulio ininus erco Dei verbum, quod
ineflabiliter et sublimiori modo sibi naturam hu-
manam assumpsit. Patet etiam sceundum praemis-
sa, quod Filius Dei et divinam naturam habei, et
humanam; unam ah aeterno, aliam ex tempore per
assumplionem.

Conlingil autem ab eodem plura haberi secun-
dum diversos modos; in quihus tamen omnibus
semper quod est principalius, habere dicilur: quod
autem miuus pnncipalf, haberi. Habet enim loum
mulias paries, ut homo manus et pedes; non au-
lem diciuius e converso, qiiod manus vel pedes
habeanl hominem. Ilahet etiam unum subjectum
mulia accideniia, sicul |)omum colorem et odorem,
non e converso. Habet ciiam hoino aliqua exterio-
ra, sicut possessiones et vesles, non e converso.
In solis aulem illis quae siini partes alicujus unius
essenliales , aliqiiando aliquid diciinr hahere et
habc^ri ui anima corpus, et corpus animam. Et simili -
ler inquantum vir et uxor in matrimonio conjungun-
lur, diciiur vir hahere uxoreni, et uxor virum. Et si-
militer in his quae per relalionem uniuntur, sicul
dicimus, quod pater hahcl filium ei filius patrem. Si
ergo sic unireiur Deiis humanae naturae sicui anima
corpori, ut cx his consiituerct ur una nalura communis,
posset dici, quod Deus habei naturam humanam, ei
humana naiura bahet Deum, sicut anima habet cor-
piiSj et e converso. Sed quia ex divina et huma-
na natura non polest consiitui una natura propter
perfectionem divinae, ul dictum esi, el lamen in prae-
dicla unione principalius esl quod est ex parte Dei;
manifeste consequiiur quod ex parle Dei accipi o-
portet id quod hahet naturam humanam. Illud au-
tem quod per aliquam naiura ii dicitur esse, dici-
lur esse suppositum vcl hypostasis naturae illius;
sicut quod habei naturam equi, dicitur esse hypo-
siasis vel supposiium naiurae equinae. Et si sit
natura iniellectualis quae hahelur, talis hypostasis
dicitur persoua; sicut dicimus Petrum esse perso-
nam qui naiuram humanam hahet, quae est intel-
lectualis natura. Cum ergo Filius Dei, unigenitum
Dci verbum, per assnmpiionem habeat humanam
naturam, ui dicluin esi; sequilur quod sit hyposta-
sis vel suppositum vel pcrsona humanae naturae:
ct cum ab aeterno haheat divinam naturam, non
pcr modum composiiionis, sed simplicis identitaiis;
dicitur etiam hyposiasis vel persona divinae nalu»

OPUSCLLUM IL

rae, secundum tamen quod divina verbis Ininianis
exprimi possuni. ipsum ergo unigeniium Dci ver-
hutn esl hyposlasis vel persona duarum naturarom,
divinae scilicei, et humanae, in duahus naluiis
suhsistens.

Si quis auicm objiciat, quod hun ana natura
ctiam in Christo non sit arcidens, sed snbsiaiuia
quacdam, non auiem imiversalis. sed pariicularis,
quae hypostasis dicitiir; videiur consequi quod ipsa
huniana natnra in Christo hypostasis (piiicdam sit
jiraeier hyposlasim Dei verbi, el sic in Christo eruni
duae hyposiases. Considerare debet qui sic objicii,quod
non omnis substantia particularis hypostasis dicilur,
sed solum illa quae ab aliijuo principaiiori non
habetur. Maniis enim hoininis suhsianlia est quae
dam particularis, non lamen potest dici hyposiasis
nec persona, qiiia habctur a principaliori, quod (!sl
homo'. alioquin in quovis hoinine esscni tol hypo-
stases vel personae, quoi membra vcl paries. IIu-
inaiia ergo naiura in Chrislo non est accidens, scd
siibstantia, non universalis, sed particularis; ncc
tamen hyposlasis dici potest, quia assiimilur a prin-
cipaliori, scilicet a Dei verbo. Sic crgo Christus esl
unus propier pcrsonac vel hyposlasis unitaien ,
nec potesi dioi esse duo; scd proprie diciiur qiKid
hahei duas naluras. Kt licet divina nalura pracdi
ceiur de hyposlasi Chrisii, qiiae est hyposiasis \er-
bi Dei, «iiiod esi ejus esseniia; tamen humana na-
iiira non poicsl praedicari de eo in abstracto, si-
ciit nec de aliquo habcnie humanam naiuram. Si-
cut enim non possumus diccre quod Peirus esl
huniana natura, sed quod esl honio, inquanium
habei humanain naiuram; ila nec possumus dicere
(luod Dei vcrbum sit hiimana naiura, sed quod
liahct hunianam naturam assumpiam, ct ex hoc
diciiur borno. Uiraque ergo natura pracdicatur de
vcrbo Dei; sed una in concreto lantum, scilicet
huuiana, ut cum dicimus, Filius Dei esl homo;
divina vero naiura et in ahstrado et in concroio
dici potcsl: ui quod vcrbum Dei esi divina csscn-
lia vel naiura, ei quod esi Deus. Cum autem Dciis
sii habens divinam naturam, cl hoiuo sii habcns
buuianam nalnram; pcr haec duo nomina signiH
caniur duae naiurae babilae, sed unus habcns u-
iramque. Ei cum habens naturam sit bypostasis;
sicul in nominc Dei intclligitur hypostasis vcrhi
Dci, ila in nomine liominis iniclligiiur vcrbum Dei,
secundum quod aiiribuiiur Chrislo.

El sic patei quod per hoc quod dicimus Deum
Cbrisium ci hominem, non dicimus cum cssc duo,
scd unum in diiabus naturis. Quia vcro ca quae
coiiveniuni naiurae, allribui possuni hypostasi illius
nalurac; hypostasis anlem tam humanae nalurae
qiiam (livinae inoludilur tam in homine significanlc
divinam naiuram, quam in homine significanle
liumanam, (juod cst cadem hyposiasis habcns u-
iramquc naturam; consequens csl ut lam humana
quam di\iiia pracdiicniur de illa bypostasi, seu se-
cundum qnod includiiur in iiomine sigmfioanle
di\inam naniran-, scu secundum quod includiiur
in nomine significanle humanam. Possumus enim
dicere, quod Dcus vcrbum Dei est conceplus cl
naius de VirginC; passns, moriuus ct scpullus; at-
iribuentcs hyposlasi verbi humana profiUr huma-
nam naiuram: et e converso possumus dicere quod
homo ille csi unum cum Palre, ct qiiod csi ah ac-
tcrno, et quod creavii mundum, proplcr diNinam
naturam.

In his ergo tam diversis de Chrislo praedican-
dis distinctio inveniUir, si considcrciur secunduiii
quod isia de Cbristo dicuntur: quacdarn enim di-
cuniur secundum bunianam naturam, quaedam se-
cundum diviniim. Si auiem considcrciur de quo
dicuniur, indisiincte profcruntur; quia cadem csi
hyposiasis de qua ci divina ei humaua dicuiiiur:
ui si dicam, quod idcm esi liomo qui vidct ei
audii, scd non sccundum idcm: vidct enim sccun-
dum oculos, el audii sccundum aurcs. Idem e'iaiu
est pomum quod vidctur ct odoralur; sed hoc qui-
dcm colore, illud aulem odore. Raiione cujus dice-
re possuiDUS, quod videns audil, ei audiens vidci,
ei visum odoratur, ci odoratum vidclur. Ki simili-
ler diccrc possumus, quod Deus nascilur dc Virgi-
i\v. propler humanaiu naluram, ei hoiiio illc esl
aclerniis, proplcr divinam.

CAPLT VII.

Qmllter sU accipieiidum quod dicilur lerbiun
Dei passum.

Ex considcratione ergo pracmissorum saiis ap-
parcre polesi, jam nihil inconveniens scqui ex eo
(juod diclum est, quod unigeniium Dei verbum
passum el mortuum confiicmur. Non enim baec
ei attribuimus sccundum naturam divinam, sed
secundum hun.anam, quam pro nostra saluie in
unilalcm pcrsonae assuupsii.

Si quis auiem ol)jiciat, quod Dcus, cum sil
omnipoiens, alio n odo poierat humanum genus
salvare quam per unigcnili sui morlem; considera-
re debet (jui hoc objicit, qtiod in factis Dei consi-
dcrandum est quid convenientcr fieri potuii, eiiain
si alio modo illud Dcus facere poluissel; alioquin
omnia ejus opera similis ralio irrilabii. Si enim
considereiur quare Deus fccerit caclum tantae quan
li aiis, ei quare condideril in lali numcro stcllas;
sapienier cogiianti occurret secundum quod sic
convcnicnier fieri poiuii, licel aliler facere potueril.
Dico autem baec secundum quod credimus lolam
naturae disposilionem et humaiios aclus divinae
provideniiae esse subjccios. Ilac cnim crcduliiale
sublala, omnis Divinilalis cullus excludilur. Susce-
pimiis auleni praescnlcm disputaiioncm ad eos qui
sc Dei culiores dicuni, seu sint Saraceni, seu Chri-
sliani, seu Judaei. Ad eos aulcm qui oiunia ex nc-
ccssitatc provenire dicunt a Deo operosius a nobis
alibi dispuialtim csi Si aliquis ergo convcnicniiam
passionis ei mortis Christi pia inieniione con^ide-
rci, taniam scieniiae profunJitaiem inveniel, ui
scmper aliqiia cogiianti jilura et majora semper
occurrant, ila quod expcriri possil vcrum esse quod
Ajiosloliis dicit I Cor. I, 1,": ^ Nos prcdicamus
« Chiisium crucifixum, Judacis quidcm scandalum,

• genlibus vero sluliitiam; ipsi> auiem vocaiis Ju-
■ daeis atque Graccis Christum Dei viriuicm el
« Dei sapientiam: . ct ilerum: « Quod siultum

• esl Dei, sajiicntius csl » omnihus « hominibus. »

Primo ergo considcrandum occurril, quod Cbri-
sius humaiuiin naluram assumpsii ad lapsum ho-
minis reparandum, ut diximus. Ea ergo opoiiuii
Chrisium jiaii ei agcre sccundum humanam naiu-
ram per quae remcdium adliibcri possei conira
peccaium. Pcccaium auicm hominis in hoc consistil
(juod corporalibusadliacrendo, spiiiii alia bona prae-
tenniiiai. lloc crgo decuii Dei Filiuni in assumpia

COM. GRALC. \R.\1. ET SARACENOS

lioajii)is naiura osiendere per ea qnae fecit ei pas-

6US est ui houiines temporalia bona vel niaia pro

nihilo ducerent, ne ab eorum ino dinaio adeclu

iiiij)ediii, spirituahbus minus dediii essent. Lndc

Christus pauperes parentes elegit, el lamen viriuie

perfecios, ne quis de sola carnis nobiHiate et pa-

rentum diviiiis gloriciur. Pauperenj vilam gessil,

ui divilias doceret coniemnere. Privaius absque di-

gnilale vixil, ul homines ab inordinaio harum ap

petitu revocaret. Laborem, sitim, famem el corporis

flagella sustinuit, ne homines voluptatibus et de-

liciis intenii, propter asperitates hujus viiae retra

iierentur a bono virtuiis. Ad cxiren)ui1i susliiiuit

mortem, ne propter moriis tiniorem aiiquis verita-

lem desererel. E( ne ahquis pro verilate vilupera-

bilem n)oriem timerel, exprobraiissinnim genus

ujortis elegit, scilicet crucis. Sic quoquc conveniens

fuit fiiiuu) Dei hominem faciuu) mortem pati, ut

sui exemplo homines provocaret ad virtuiem, ul

sic verum sit quod Peiriis dicit, 1 Pci. "2, 21:

« Christus passus est pro nobis, vobis rclinquens

« exemplum ut sequamini vestigia ejits. » Deinde,

quia hominibus ad salulein necessaiia esi non so-

lum conversaiio recla, per quam viianiur peecaia;

sed etiam cognitio veritaiis, per quau) viianlur

errores; ad reparalionen) humani gencris nccessa-

rium fuii ut unigenitum Dei verbuu) naturam hu-

manain assumens, in ceria veriiatis cognitione fir-

maret veriiatem. Veritati autem quae doceiur per

hoii:inem, non omnino firma crcdulitas adhiberetur,

quia homo decipere potesi; sed a solo Deo absque

pmiii dubiialione verilalis cogniiio confirmatur. Sic

ergo oportuii Dei Filium hominei» faciunj dociri-

nam divinae veritatis hominibus proponere, ut

ostenderet hanc divinitus, non humaniius esse: et

hoc osiendii in miraculorum muhiiudine. Operanii

cnim ea quae solus Deus facere potcsi, pula mor-

luos susciiaudo, caecos illuminamlo etc, credendum

erat ut per l)eum loquereiur. Sed quia miracula

€jus, qiii praesentcs aderant, vidcre potueruni; ne

a posteris credereniur conficta, contra hoc (iivina

sapieniia remcdium exhibuil pcr Chrisii infirmila-

lem. Si enim vixisset divcs, potcns, ei in magna

digniiate consiilulus, crcdi poiuisscl quod doctrina

ejus et miracula favore I)ou)inum ei poiestate hu-

iTiana fuisseni recepta. Et ideo, ul palam fierei opus

divinae viriuiis, omnia abjecia ei infin^a in mundo

elegit, pauperem matrem et viiam inopenj, disci-

pulos et nuntios idiotas, reprobari et condemnari

usque ad n^oriem a magnaiibus mundi; ut mani-

feste appareret quod susceptio u iraculorum, ejusque

docirinae, non humanae poteniiae, scd disinae a»-

Iribuenda sil. Lnde et in his quae fecit vcl passus

est, simul conjungebantur ei humana infirmiias el

divina potestas. In naiiviiate enim pannis involutns

in praesepiio poniiur; sed ab Angclis collandainr,

et a Magis stella duce adoraiiir. Temaiur a diabolo;

sed ei ministratur ab Angclis. Vivii iuops ei men-

dicus; sed mortuos susciiat, et caeeos illuminat.

Moritur affixus patibulo, annumeramr latronibiis;

sed in ejus morie sol obscuratur, lerra trcmii,

franguniur lapide?, aperiuntur monumenla, ct mor-

luorum corpora suscitantur. Si quis ergoex lalibus

iniiiis tanium fructum vidcai consecuium, scilicet

conversionem fere toiius mundi ad Christum, et

ulterius alia signa quaerat ad crcdendutii; durior

lapide censeri potesi, cum in morie ejus ei petrae

scissae sint. Hinc est quod Aposiolus, 1 Corinih.

1, 18, dicil: « Verbum crucis pereuniibus stuliilia
« est; his autem qui salvi fiunt, idesi nobis, virtus
« Dei esi. »

Esi auiem circa hoc, aliud considerandum: quod
secundum eamdem rationem providentiae, qua in se
ipso Dei Filius homo faetus, infirma paii voluit, e-
liam suos discipulos, qiios humanae salulis mini-
stros insiiiuii, voluit in mundo esse abjectos. Unde
non elegit litteratos ei nobiles, sed illiteratos el
ignobiles, pauperes scilicei piscaiores; el eos mittens
ad saluiem hominum procurandam, jussit pauper-
tatem servare, et persecutiones et opprobria paii,
et n)ortem etiam pro veritate subire; ne eorum
praedicatio ad aliquod lerrenum coinniodum coiti-
posita videretiir; el ne salus mundi adscribereiur
humanae sapieniiae aut virluii, sed solum divinae.
Unde nec in eis defuit virius divina mirabilia
operans, qui tan)en secundum mundum videbantur
abjecti. Hoc autem necessaiium eral reparaiioni hu-
manae, ut homines discereiit ne de se ipsis super-
be confiderent, sed de Deo. Hoc enim ad perfe-
ctionem humanae jusiiiiae requiritur ut homo to-
taliter se Deo subjiciat, a quo eiiam omnia bona
consequi speret adipiscenda, et adepta recognoscat.
Ad bona igitur piaeseuiia hujus mundi coniem-
nenda, et adversa quaelibet toleranda usque ad
mortem, nullo inodo melius ejus discipuli potue-
runt instiiui quam per passionem et n)ortem Cbri-
sli: unde ei ipse eis dicebat Joan. 15, 20: « Si me
• pcrseciiii simt, ei vos persequeniur. »

Dcinde consideiandum esi, quod hoc habel ordo
justitiae iit pro peccaio poena infiigatur. Apparet
enim in liumanis jiidiciis qiiod ea quae injusic
facta sunt, ad justiiiam reducuniur, duin judex
ab eo qui aliena capicns, plus habei quam debeat,
subirahit qiiod plus habet, et dat ei qui minus
habebat. Quicumque auiem peccat, phis suae volun-
tati indulgei quam debeai; ut enim voluntatem
siiam impleat, transgreditur ordinem raiionis ei
legis divinae. Ad hoc igilur quod ad justitiae ordi-
nem reducatur, oportet qiiod voluniati subtrahalur
de eo quod vult: quod fit dum punitur vel per
subtractionem bonorum quae vellei habere, vel per
illationem malorum quae pati recusat. Haec ergo
reintegraiio justiliae pcr poenam quandoque fit per
voluntaiem ejus q.)i piinilur, dun) ipsemei sibimet
pocnain imponit, ut ad justiiiam redeai; quandoque
vcro fit eo invito; et tunc quidem ipse ad justiliam
nou rediicitur, sed in eo implciur justitia. Eral
auiem loium humanum genus peccato subjeclum.
Ad boc ergo quod ad siaium jiistiiiae reduceretur,
oportebai invenire poenain quam homo sibi ipsi
assiuneret ad in)plcndum divinae justiiiae ordinem.
Nullus auiem homo piirus tantus esse poierat qui
possei saiisfaccre sufficicnter Deo, poenam volun-
tariam aliquan) assumendo, etiam pro peccaio pro-
prio, nedum pro peccato universorum. Cum enim
homo peccat, legeni Dei transgrediiur; et sic quantum
esl in se, injuriam Deo facii, qui est n)ajeslalis infini-
lae. Tanioauiem est major injuria, quanto major esi is
in quem commitiilur: patet enim quod major injiiria
rcpuiaiur, si quis percuiiat miliiem, quam si riisti-
cum; et adhiic major, si regem vel principem.
Ilabet ergo peccaiiim c^mlra legem Dei commissum
qiiodammodo injuriam infinitam.

Sed rursus considerandum esl, quod secundum
digniiatem satisfacicntis etiau) salisfaciio pondcrntur.
Inun) enim vcrbum dcprecatorium a rcge prolatmn

OPLSCILLM H.

pro saiisfaclionc injiiriae, ninjor salisfactlo rcpiila-
liir quanj si eo inferior vel genjia flecterci, vcl
aliam (juamvis liumiliationeni osienderet ad satis-
laciendum passo injtiriam. Nullns aiitem homo pu-
rus eral iniinitae dignitdiis, cujus satisfactio possct
*ssc condigna conlra Uei injuriam. Oportuil igitur
ut esset aliquis homo infinitae dignitatis 'qui poe-
•nam subirei pro onmibus, el sic condigne saiisfa-
cerei pro loiius niundi peccatis. Ad hoc ergo uni-
gcnitunj Uci vcrbuni, verus Deus et Dei Filius na-
luram hunidnam assumpsil, el in ea mortem pati
voluit, ut tolum genus humanum pro peccato sa-
lisfaciendo purgarei; unde el Petrus dicii, 1 Peir.
5, 18; « Ciiristus semcl pro peccatis nosiris mor-
« tuus esi, justus pro injustis ele. »

Non ergo, ui opinantur, conveniens fuit quod
Deus sine satisfaciione siia liumana peccata purgaret,
ueque eliain quod hominem non permitteret cadere
in peccatum. Primum enim repugnarei ordini ju-
stiiiae, secundum ordini naiurae hunMnae, per quam
hoiiio faclus esl suae volunlaiis libcr, potens bo-
num vel malum eligere. Providentiae auiem est
rerum naiuram ei ordinem non desiruere , sed
Siilvare. In hoc ergo maxime Dci sapieniia appa-
ruil quod ordinem rerum servavil lam juslitiae
quam naturae; ei lamen misericordiier providit
bomini salutis rcmedium per Filii sui incarnatio-
nem el mortem.

CAPUT VII L

Qualiter sil aceip'i;iuhtm qitort fideles acripiunt
corpus Clirisli.

Quia ergo per passionem cl moriem Cbrisli
bomines a peccaio purganlur, ut bujus lam im-
mensi benefi( ii jugis in nobis mancrei memoria,
Filius Dci passione ap|)ropinquanic, suae passionis
et niortis memoriam li(k'libus suis reliquit jugitcr
recolcndam, suum corpus el sanguinem tradens
discipulis sub specicbns panis et vini, qiiod usqiie
nunc in memoriam illius venerandae passionis ubi •
que lerrarum Cbristi frequcnlai Ecclesia.

Quam vane autem hoe sacramentum irrideant
infideles, quilibet cliam parum in chrisiiana rcli
gione instructus de facili potest atiendere. Non e-
nim dicimus quod corpus Christi dilaceretur in
paries, et quod sic divisum a fidclibus sub sacra-
nienlo sumatur, iii oporicai quandoque illud dcficere,
etiamsi magnitudinem moiitis babcrci, iil dicuni; sed
diciinus pcr convcrsionem panis in corpiis Chrisii
ipsu:n corpus Christi in sacramcnlo Fcclcsiae esse
el a fidelibus manducari. Lx qiio crgo corpus Cbri-
sti non dividiiur, sed in ipsum aliqiiid convcriitiir,
nulla neccssitas csi ul pcr manducaiioncm fidelium
qiiamiiati cjus aliquid subtrabalur.

Si quis auiem infidclis vtlii dicere hanc con-
versionem impossibilcm csse, considcrct Dei omni-
polentiam. Confitciur quidcm quod pcr viriuicm
naturae possil una res converii in aliain quanlnm
ad formam. sicut quod aer in ignem convertiiur,
duin malcria quae prius eral subjccia formae acris,
posica formac ignis subjicitiir. Mulio magis crgo
virius omnipotcniis Dei. quac totam rei subslan-
tiam in essc producit, non sobim iranstmilando
sccundum formam, ui facii nalura, poicril boc loiiim
in illiid loium convcrtcrc, ut sic panis in corpus
Ciiristi convcriatur el viniim in sanguincm.

Si aulcm buic convcrsioni aliquis velil repugnarc
per id quod scnsui apparet, nam nihil secundum
sensum immutatur; consideret, sic nobis divina
proponi ui ad nos sub tegumenio visibilium rerum
(lcveniant. L'i ergo (^liristi corpus et saiiguis spi-
riiualis et divina refeclio haberelur, ct non quasi
cibus et potus communis; sub specie panis ei vini
sumitur, ut non sit horribile carncm btimanam
comedcre et sanguineni bibere. Non tamen boc
fieri dicimus quasi specics illa quae sensibus appa-
rent in sacramcnto, sint solum in phaniasia viden-
liuin, sicut solct esse in praestigiis artis magicae,
quia veritaiis sacramcntum nulla ficiio decet; sed
Deus, qui est subsianiiae el acciiientis creator,
potesl accidentia sensibilia conservare in esse, sub
jeciis lamen in aliud mutaiis. Potest cnim effectus
causarum sccundarum pcr sui omnipolcntiam absque
causis secundis et producere et in esse conscrvare.

Si quis vero Dei omnipoteniiam non confitetur,
contra lalem in hoc opere dispuialionem non as-
sumimiis, sed conlra Saracenos, ct alios qui Dei
omnipoteniiam confiientur. Alia vero huj is inysieria
sacramenti non sunt hic magis dcscuiienda, quia
infidelibus secreia fidei pandi non debent.

CAPUT LX.

Quatiter est specialis locus ubi animae purganlur
anfequam sint beatae.

Nunc restat considerare de opinione quorum-
dam diccntium, purgaiorium non esse post moriem;
ad quain quidem ut homines aliqui devenirent,
coniigisse videiur quod in pluribus aliis contingii.
Dum enim aliquos errores viiare volueruni, inei-
derunt in errores conirarios. Sic Arius dum viiare
voluit errorcm Sabellii confundentis sanc.'ae Trini-
tatis personas, incidit in errorem contrarium, ut
dividerei Deiiatis esscniiam. Similiier Euiycbes dum
vitare voluit crrorcm Neslorii divideniis in Chrislo
personam Dei et hominis, conirarium errorem in-
siiluit, ul confi(cre;ur, unam csse Dei ei bominis
naturam. Sie etiaui ilum aliqui vitare volunt Ori-
genis errorem ponentis omnes poenas post morien)
purgaiorias essc, in contrarium prolabiiniur errorem
ul dicanl nullam pocnam post mortem purj^aioriam
esse. Sancia vcro catbolica e! apostolica Ecclesia
inter errores conirarios media lenlo passu incedit.
Sicnt enim distinguii personas in Trinitaie eonira
Sabellium, ct tamcn in errorem Arii non declinai,
scd unam lantum confiielur personaruin esseniiam;
in incarnaiionis vero mysterio e converso naiuras
distingiiii conira Eiitycbem, nec lamcn cum Ne-
slorio pcrsonan scparat: sic et in siatu animarum
posl moriem pocnas quasdam piirgatorias confitciur
eorum dumtaxat qiii de boc sacH^ulo absque pec-
cato morlali ciim carilalis gratia decedunt; nec cum
Origenc omnes pocnas purgatoiias confiictur; sed
qui cum pcccalo moriali dccedunl. cum diabolo et
Angelis ejus aelerno confiiciur supplicio cruciandos.
Ad vcriialis ergo asseriioncji primo conside-
randum cst, quod illi qni in peccaio moriali de-
ccdunt, sialiui ad infcrnalia supplicia rapiuntur:
qiiod aperie ex Evangelio probatur: dicitur enini
Luc. IG, 22, ex ore Domini, quod » mortuus esl

« divcs • epulo, ■ ei sepiiltus in infcrno: t et de
cruciatti ejus cx i[)Mus confessionc apparei, dum

dicic • Quia crucior in bac fiamma. » Job qiioque

94 CONT. GRAliC. ARM

de iinpiis dicit (Job 21, 13): « Ducunt in bonis
c dies suos, et in puncto ad inferna desceiidunt. >
Item Job 22, 17: • Qui dicebanl Deo: Recede a
a nobis e(c. » ISon soluin anle impii pro pecca-
lis propriis, sed eliam jusli autem passionem Cbrisii
pro peccalo primi parentis in morte ad inferos de-
scendebant: unde Jacob dicebat Genes. 57, 35:

• Desceudam ad (iUum meum bigens in infernuin. »
Unde ipse Cbrisius moriens ad infema descendii,
lii in Symbolo coniinelur, sicut ante per Propbe-
tam praedicium fuerat: « Non dercbnques animam
« meam in inferno: » Psal. 15, 20: quod Petrus
in Aclibus ile Cbristo exponit. Licet Cbristus alio
uiodo ad inferna descenderii, non quasi peccato
obnoxius; sed solus inler moriuos libcr, ad boc
descendil ut expolians principatus et polestates ca-
piivam duceret captiviiaiem, sicut per Zacbariam
iuerat praediclum, Zacb. 9, 11: « Tu aulem in
« sanguine testamenii lui en)isisii vinctos tuos de

• lacu, iii quo non est aqiia. »

Sed quia miserationes Dei suni super onmla
opera ejus, credenduiu est multo n)agis, qiiod illi
qui sine macula moriuntur, stalim aelernae reiri-
butionis mercedem recipianl. Et boc quidem evi-
dcniibus auctoriiaiibus n.axiiiie probatur. Dicit eniin
Apostolus 2 ad Corinlb. 5, 1, cum mentioncm de
liibuluiionibus Sancionim feeisset: « Sciinus enim, »
inquii, •< quod si lerreslris domus nosira bujus
« babiiaiionis dissolvaiur, quod aedificaiionem ex
" Deo babemus, domum iion inanufadani, » sed
« aelcrnam in caelis. » Ex qiiibus verbis prima
facie inspectis lioc videtur cliei posse, quod disso-
luto mortali corpore, bomo caelesii gloria indualur.
Sed ul bic sensus evidentior fiat, sequentia pertra-
ciemus. Quia enim duo proposuerat, scilicel disso-
lutionem babilalionis terrenae el ad( ptionem (lomus
caelestis, ostcndit quomodo desiderium bominis se
babet ad utrumque, cum quadam exposilionc iitriiis
que. Unde primo subjiingii de desiderio caelesiis
«lomiis: el dicit, quia « ingeiniscimus » in boc
quod a noslro desiderio retardati « cupimus super-
« indui babitationem caelestem: » per quod eliam
videtur inlelligere, quod illa domus caeleslis quam
supra dixerat, non est aliquid ab liomine separatum,
sed aliquid bomini inbaerens, Non enim dicitur
bomo induere domum, sed vestimentum; sed dici-
lur aliquis inbabiiare domum. Cum ergo baec duo
conjungii dicens, « superindui babitationem, » oslen-
dit qiiod id quod est primo desideratum, est aliquid
inhaerens, quia induitur, et est aliquid continens
el excedens, quia iiibabitatur. Quid autem sit illud
desideratum, patebii ex sequeniibus. Sed quia non
simpliciier dixeral indui, sed « superindui, » ra-
lionem siii dicti exponil, subdens: « Si tamen ve-
« stiti el non nudi inveniamur; » qua^ii dicai: Si
anima sic indueretur babitalione caelesti quod non
exueretur babilaticne lerrena, adeptio illius babita-
tionis essei superinduiiio. Sed quia oportet quod
exuaiur babilatione lerrena ad boc quod indualur
caelesli, non potest dici siiperinduitio simpllciter.
i*osset ergo aliquis ab Apostolo quaerere: Quare
ergo dixisli: « Superindui cupienles ? » Ad quod
respondet dicens: « Nam et qui sumus in taber-

• naculo isto, » idesl qui indiiimur terreno babi-
taculo quasi transiiorio, iion domo quasi perma-
nenie, ^ ingemiscimus » gravati quasi aliqiio acci-
denie contra desiderium nosirum, eo quod secun-
duin nalurale desidcrium noslrum « voliimus ex-

ET SARaCENOS

« poliarl » quasi labernaculo terreno, « sed super-
« vestiri » caelesti, « ut absorbeaturquod moriale
« est, a viia, » idesi ui ad viiam immortalem sine
morlis gustu iranseatiir. Possel autem iteruni aliquis
quaerere ab Apostolo, quia rationabiliier apparet,
quod noliimiis expoliari terrena inbabitatione, quae-
est nobis naturalis, ei sic nec quod babiiaiionem
caelestem indui cupiamus. Ad boc respondet sub- '
dens: « Qui aulem in nobis effuit boc ipsum, »
ul desideremus caelesiia, « Deus est. » El quomodo
in nobis boc efficiat, ostendit subdens: « Qui dedii
« nobis pigniis spiriius. » Per spiriium enim san-
clum, qiiem accepiimis a Deo, sumus de caelesii
babiiatione adipiscenda cerii ei soliciti, sicui per
pignus de debito recuperando. Ex bac ergo eerti-
tudine in desiderium caelestis liabiiaiionis elevamur.
Sic ergo in nobis duo sunt desideria; uniim nalu-
rae de lerrena inbabiialione non deserenda; aliud
gratiae de caelesti babitatione consequenda, Sed
baec diio desideria impleri non possunt; qiiia ad
eaelesiem babiiaiionem pcrvenire non possuinus,
nisi lerrenam deseramus. Unde cum quadam fiducia
finna et audacia desiderium graiiae praeferimiis
desiderio naturae, ut velimus lerrenam babitatio-
nem deserere, et ad caelesiem pervenirc: ei boc
esi quod subdii: « Audenles ergo seinper, et scien-

• tes, quoniam duin sumiis in boc corpore, pere-

* grinamiir a Doinino fper fidem enim ambiilainus,
« ei non per speciem). Audemus autem, et bonam
« voliiniatem babenuis magis peregrinari a corpore,
« et praesenies esse ad Dominum. » Aperitiir ergo
quod ipsum corpus corruptibile siipra nominavit
terreslrem domiim liujus babitationis, et taberna-
eultim; quod quidem corpus est animae quasi quod-
dam indiimentum. Aperiiur etiam quid siipra di-
xerii « domum non maniifa:tam, » sed « aeteniam
« in caelis: » quia ipsum Deum, quem bomines
induunt, vel etiam inbabitanl, dum ei praesentes
existunl per speciem, Idest videndo eum sicut esl,
percgrinatiir ab eo, diim per fidem tenenl quod
nondum videni. Desideranl ergo Sancti peregrinari
a corpore, ul eoruui animae per mortem a corpori-
bus separentur, ad boc qiiod sic peregrinantes a
corpore, sini praescntes ad Dominum.

Patet ergo quod Sanciorum aniinae a corpo-
ribiis absolutae ad caele>tem babiiaiionem perve-
niunt neum videnies. Non ergo sanctarum anima-
riim dilTeitur gloria, quae in Dei visione coiisisiit,
usque ad diem judicii, quo corpora resument. Iloc
etiam apparet per dicium Apostoli ad Pbilip. I, 23
iibi dicii; « Cu|)io dissolvi, et esse cum Cbristo. »
Vanum cnim boc desiderium essei, si corpore dis-
soliilo ailbiic Paiiliis cum Cbrislo non essei. quem
lauicn constai esse in caclis. Manifesie eiiam Do-
minus lalroni in cruce confitenli dixit, Liic. 23,
43: « llotlie mecum eris in paradiso, » per para-
disiiin gloriiie fruiiionem dcsignans. Llnde non est
credendum, quod siios fideles Cbristus remunerare
di(T"rai, quantiim ad gloriam animarun), usque ad
cor[)orum rcsurreciionem. Qiiod ergo l)oiiiinus dicil,
« in (loiuo l*airis mei mansiones miiliae sunt, »
ad dilTerentias referlur praemioriim, quibus Sancti
in caelesti beatitiidine remiinerantur a Deo, non
e\ira domum, scd in ipsa domo.

Ilis autem visis, consequens est piirgatorium
animarum esse post mortem. Ex ii.uliisenim sacrae
Scriplurae aucioriiatibiis manifeste babetiir qiiod
ad illam csielestem gloriam niillus perveniro poicsi

OI^USCl

cjm iiraciila- Ditilur cnirn de divinae sapicniiac
panicipaiionc, Sap. 7, qtiod niiiil inqiiinaluin in
trabil in eam. Consisiil ai.acm caelcstis feliciias in
sapieniiae participationc perfccia, (pia per speciem
Deum videmus. Oporlci igiiur oiimino sinc niacula
essc cos qiii ad illam pcrdiicuntur. Iloc eliam ha-
beiur ex positi^ Isa. ou, 8: « Via sanrta vocahiiur:
« non Iransihit per cain pollulus; » ei Apoc. t^l,
27: « ^on inlrabii in eain ali(]uid coinquinaiuin- •
Contiiigil aiilem aliijuos in liora inoriis aliquibus
peccatoruiii maculis coinquinaii, proptcr quae lamcn
aelernam inferni dannationem non merentur; si-
cut suni venialia peccaia, ut verbum oliosum el
bujusniodi. Non ergo ad caelestem beatitudinem
qui lalibus inquinaii decediini, possunl pervenire
staiiin post mortei ; pervenireni auN-m, ut proba
Uim e?l, si tales maculae in eis non essent. Ad
minus ergo posi monem dilaiioneni gloriae patien
tur propter venialia. >ulla aulem esl rafio qiiare
niagis banc poenain qiiam alian» animas pati post
moricm concedant; praeseriini cuin carentia visio-
nis divinac ei separatio a Deo, niajor sit poena etiam
exislentibus in inferno, qiiam ignis supplicium, quod
ibi patiuiiiur. Ergo aiiimae decfdcniium cum venia-
libiis piirgatorium ignem posl nortem susiincnt.

Si quis autem dicai, baec peccata venialia re-
maneie purganda per ignen: ccnflagrationis mun-
di, qui faciem praecedci jiidicis; boc cum prae-
niissis siare non poiesi. Osiensum esi enim, qiiod
Sanctorum animae, in qiiibus nulla esi macnla,
statim corpore dissolulo caelesiem babitalionem
adipiscuntur; nec |)otest dici quod animaecum pec-
caiis venialibus pervcniani ad gloriam, nl est osten-
sum. DilTertiir crgo eorum gloria propter venialia
usque ad diem julicii: quod oinnino improbabile
esl, ui scilicet pro Irvibiis pcccaiis lanlam poi nain
patiatur aliquis in gloriae dilaiinne. Amplius, con-
tingii aliquos anie moriem perficere non poiuisse
poeniieniiam debilam pro pc^ccatis, de qiiibus poe-
nitiieruni; nec csl divinae jnsliiiac conveniens quod
illam ulterius non exsolvani: sic enim melioris
eondiiionis esscnt quiciio morte pracoccuparentur,
quam qui diuiinam poeniicnliam in bac vila per-
ficiuni. Patiuntur ergo post niorlem lianc poeriam.
Non aiitem in inferno, in quo bomines pro mor-
talibus patiuntur, cum jain per poeniientiam sint
mortalia dimissa. Nec eiiaii) esset convciiiens ut
pro essolutione liujus poenae usquc ad diem ju-
dicii eis gloria debiia (liflerrelur. Oportet ergo
ponere aliqnas poenas lemporiles et purgatorias
post banc viiam anie diem judicii.

Iluic etiam concordat Ecclesiae ritiis ab Apo-
slolis iniroducius. Orai enim toia Ecclesia pro fi
delibus defunctis. Paiet autem qiiod non oral pro
bis qui siint in infcrno, ubi niilla csi redcmpiio;
neqiie pro bis qui caelestem gloriam suni adopli,
qui jam pervenenmt ad finein. Rclinqiiitur ergo
qiiod sunt aliquae poen.ie tcmporalcs et piirgalo-
riac post banc vitam, pro quanim remissionc orat
Ecclesia. Hinc etiam Apostolus dicit, ! Corinib. o,
13: • Uniusciijusqiie opus quale sit, ignis probabit.

• Si cujiis opus manserii, quod siiperacdificavii,

• mercedem accipiel; si ciijus opiis arscril, dctri-

• mcnium patielur; ipse auiem salvus erii, sic ta-

• mcn qiiasi per ignem. > Non aiiiem potesi boc
intelligi de igne inferni, qiiia qui illum ignem
|)aliuniur, non salvantur. Oportet ergo qiiod intel-
ligalur de aliquo igne purganie.

LL.M IL 9«

Et quia potest aliquis dicere boc esse inielli-
gendum dc igne qui praecedei faciem judicis, prae-
cipue quia praemitiiiur: • Dies Domini deelarabii: »
dies aiiiem Domini inielligitur dics uliimi adsenlus
ejus ad judiciuiii universale totius mundi, sicut
Aposiolus dicii 1 Tliessal. o, '2: « Dies Domini

• sicut fur in nocte, ita venici: » ideo aiieiiden-
durn esl, quod sicut dies judicii dicitur dics Do-
mini, qiiia est dies advcnlus ejus ad judicium u-
niversale toiius miindi; iia dies cujiiscumque dicitiir
dies Domini, quia ad uimmquomque in mone
venire dicilur Cbrislus rcmuneralnni.s vel con-
demnalurus. Lnde quantum ad remuneraiionem
boiiorum dicii ad discipulos, Joan. 14, 5: « Si ab-
« iero, ei praeparavero vobis locum, iicrum vc-

• niam, ei accipiam vos ad me ipsuiii » Qnantuin
vero ad damnaiioneui malorum diciiur Apoc. 2, 5:
^ Age poenitenliam, et prima opera fac: sin aiitem,
« venio tibi, cl movebo candelabnun intimdeloco

• siio. • Dies ergo Domini quoad uiiiversale ju-
dicium in igne revdabilur, qui faciem judicis prae-
ccdel, quo reprobi ad judiciuin irabeniur, ei justi
qui vivi reperienlur, purgabuntur; sed ei dies Do-
niini, quo unumquemque in sua morte judicai, in
igne revelatur, qui purgal bonos, et impios con-
demnat.

Sic ergo palet purgatorium esse post moriem,

CAPUT X.

Qnod divina praede^dnat o humanis aclibus
neccssilaicm non iinponat.

Nunc ullinio considerandiim est, an propicr
ordinationem seu piaedestinationem divinam Iiu-
manis actibus necessitas imponatur. In qua quae-
siione sic caute procedendum esl, ut veritas dcfen-
datiir, et falsiias, seu error viieiur.

Erroneum enim est dicere, quod actus bumani
ei eventiis, praescientiae et ordinationi divinae non
subsini. INec minus cst erroneum dicere, quod
praescientia vel oidinatione divina bumanis aclibus
necessiias injungatur: lolleretur enim libcrtas arbi-
irii, eonsiliandi opportunitas, legum utililas, solici-
tudo bene operandi, ct praemiorum et poenarum
jiisliiia.

Esi ergo considerandum, quod Deus aliier babei
soientiam de rebus quam homo. Ilomo cnim sub-
jecius est len-pori; ei ideo res temporaliter cognoscit,
quacdam respiciens ut praeseniia, quaedam ut prae-
leriia recolcns, ei quaedam praevidens ui fuiura.
Scd Deiis est siiperiitr temporis discursu, et esse
suum esl aeieiiiuu: unde ei ejus cogniiio non est
temporalis, sed aeieina: comparatur autem acterni-
las ad lempus sicui iiulivisibile ad coniinuum. In
temporc enim invcnitur diversitas quaedam pariium
secundiim prius et posterius succedeniium, sicui in
linea invcniuiiiur diversae partes sccundum silum
ad in\i(cm ordinatae: sed aeicrniias prius et poste-
riiis non babei, quia res aeiernae mutalionecarcni:
ei sic aetcrniias esl loia simul, sicul ei punetum
parlibiis caicl sccunduu) siium disiinclis. Punctiim
auiei!) ilupliciter ad lineain comparari potesl: uno
qiiidem modo sicut inlra lineam coniprebensuiu,
seu sii in principio lineae, seu in medio, seu in
fine; alio modo iit evira lineain e\i>tens. Puneium
ergo inira lincam evistcns non poiesi omnibus
parlibus lineae adesse, scd in di\crsis pariibus

CONT, GRAEC. ARM. ET SARACENOS

lineae oportel diversa puncta signari: pnnclum vcro
qijod extra lineam esl, nihil prohibcl aequaliter
onines lineae paries respicere; ui palet in circulo,
cujus centrura cum sit indivisibile, respicit omnes
circumfereniiae parles, et omnes quodammodo sibi
sunt praesentes, licet non una earum alteri. PuncJo
autem incluso in linea similatur instans, quod cst
terminus temporis; quod quidem non adest omni-
bus partibus temporis, sed in diversis pariibus tem-
poris diversa instaniia significantur. Puncto vero
quod est extra lineam, sciUcei centro, quodammodo
similalur acternitas: quae cum sil simplex et in-
divisibihs, lotum decursum temporis comprehendit,
et quaeHbet pars temporis est ei aequahter prae-
sens, hcet partium lemporis una sequatur aliam.
Sic igiiur Deus, qui de aeternitatis excelso omnia
respicil, supcr totum temporis decursum et omnia
quae gcruniur in lempore, praesentialiier intuetur.
Sicut ergo cum video Socraiem sedere, infallibiUs est
el ceria niea cognitio, nulla tamen ex hoc Socrati
necessilas sedendi imponilur; iia Dcus omnia quae
sunt nobis praeteriia vel futura vel praesenlia,
quasi praesentia inspiciens, infallibiliier et ceriilu-
dinaliter cognoscit, iia tamen quod conlingentibus
nulla necessiias imponitur exislendi. Hujus autem
exemplum accipi polesi, si comparemus decursum
temporis ad transilum viao. Si quis enim sil in via
per quam transeunt multi, videt quidem eos qui sunt
ante se; qui vero post ipsum transeunt, per certitudi-
ncm scire non potest. Sed si quis sil in aliquo
cxcelso loco, unde totam viam aspioere possit; si-
mul videt omnes qui transeunt per viam. Sic ergo
homo qui est in tempore, non polest toium cursum

temporis simul videre, sed videl ea solum quac
coram assistuni, praesentia scilicet, et de praeteritis
aliqua; sed ea quae ventura sunt, per certitudinemsci-
re non potest. Deus autem de excelso suae aeterniiatis
per certiludinem videt quasi praesentia omnia quae
per tolum temporis decursum aguntur, absque hoc
quod rebus contingentibus necessitas imponatur.

Sicul auiem divina scieniia contingcntibus ne-
cessitatem non imponil, sic nec ejus ordinaiio, qua
provide ordinat universa. Sic enim ordinat res si-
cut agit res: non enim ejusordinaiio cassat/>r, sed
quod per sapientiam ordinai, exequiiur per virtu-
tem. In actione autem divinae virtutis hoc consi-
derare oporiet, ouod optratur in omnibus et movet
singula ad suos acius secundum modum uniuscu-
jusque; ita quod quaedam ex molione divina ex
necessiiaie suas aciiones perficiunt, ut patet in mo-
tibus caelesiium corporum; quaedam vero contin-
geuter, quae inierdum a propria aclione deficiunt,
ut patet in actionibus corruplibilium: arbor enim
quandoque a fructificando impeditur, et animal a
generando. Sic ergo divina sapientia de rebus or-
dinat, ul ordinata proveniant secundum modum
propriarum causarum. Esi autem hic modus na-
luralis homini ut libere agat, non coactus: quia
rationales potestates ad opposila .se habent. Sic igi-
«ur Deus ordinat de actibus humanis, ut actus hu-
mani necessitaii non subdanlur, sed provcnianl ex
arbitrii libertate.

Haec igitur quae sunl ad praesens, visa sunl
de proposiiis quaestio)iibus conscribenda; quae ta-
men alibi diligentius pertractata suni.

►«-«s

OPUSCULUM III.

IN DUO PRAECEPTA aWTATIS ET IN DECEM LEGIS PRAECEPTA, EXPOSlTiO

(Edit. Uom. IV.)

Tria suut horr.ini necessaria ad salufem: scilicet
scicntia crcdcndorum, scienlia dcsiderandorum, ei
scicniia opcrandorum. Primum docemr in symholo,
ubi iradiiur scieniia de ariiculis fidei; secundum
in oraiione dominica; lerlium aulem in lege. INunc
auiem dc scientia operandorum iniendiu)us: ad
f|uarn iraclandam quadrnplex lex invenilur. Prinia
dicilur lex naturae; ei baec nibil aHud cst nisi bi-
men intelleclus insitum nobis a l)co, per quod co-
gnoscimus quid agendum et quid viiandum. Ibic
lumen ei banc lcgem ifedii iJeus bouiini in crea-
tione. Sed mulii credunt excusari pcr ignoraniiam,
si lianc legem non observani: sed contra eos dicii
Propbeia in Psalm. 46: « Multi dicunt: Quis osien-
« dit nobis bona ? » quasi ignorenl quid sit ope-
randum. Sed ipse ibidem respondei: « Signaium
« esl super nos lumen vultus lui, Domine, » lu-
vaeu scilieet intellectus, per quod noia sunl nobis
agenda: nullus enim ignorat quod illud quod nol-
Ici sibi fieri, non faeiat alieri, et cetera lalia. Sed
licei Deus in creaiione dederit hoinini hanc legem,
scilicei naiurae, diabolus tamen in homine supcr-
.seminavit aliam legem, scilicet concupiscentiae.
Qiioiisque enim in pnmo homine anima fuil suh-
diia Deo, servando divina praecepta, eiiam caro
fuit subdita in omnibus animae vel rationi. Sed
postquam diabolus per snggesiionem reiraxit homi-
nem ab ohservaniia divinorum praeceplorum, iia
eiiam caro fuit inobediens raiioni: et inde aecidit
quod licei homo vclit bonum sccundum rationem,
lamen ex concupiscentia ad contrarium inclinaiur:
ei hoc est quod Aposlolus ilicit Rom. 7, 25: « Yi-
« deo autem aliam iegcminmembrismeis, repugnan-
" lem logi mcniis mcae: • el inde est quod fre-
qucnter lex concupiscentiac legem naturae ei ordi-
ncm rationis corrumpit. Et ideo subdit .\poslolus
il)id.: « (lapiivantem me in lege peocaii, quae esl
« in membris meis. » Quia ergo lex naiurae per
legem coucupisceniiae deslructa erai, oporlebai quod
homo reduceretur ad opera virtuiis, el retrahereiur
a vitiis: ad quae necessaria erai lex scripiurae Scd
sciendum, qiiod bomo reirabitiir a malo et indu-
ciiur ad bonum ex duobus. Primo, timore: primum
cnim propier (juod aliijuis maxime incipit pecca-
tum vitare, csl consideraiio pocnae inferni, el ex-
tremi judicii: et ideo diifitur Eccli. 1, Ki: « Ini-
« lium sapienliae timor Domini; • ct ibidem "27:
« Timor Domini expellit peccatum. » Licet eniu)
ille qui ex limore non peecal, non sii jiisius: iiulc
lamen iucipit jusiificaiio. Iloc ergo modo relrahilur
S. Th. Opera omnia. V. 10.

homo a malo el inducilur ad bonum per legem
Moysi, quam quidam irrilantes, morle puniebaniur.
Ilebr. 10, 28: « Irriiam quis faciens legem Moysi,
« sinc ulla miseralione duobus vel tribus tesiibus
« nioritur. » Sed qiiia niodus isle est insulficiens, ei
lex quae data erat per Moysen, hoo modo, scilicet
per limorem, retrabebat a malis, insuiricions fuil:
licet enim coercueril manum, non coercebai ani-
nium: ideo est alius modus retrahendi a malo ei
inducendi ad bonum, modus scilicet amoris; el hoc
modo fuit dala lex Cbristi, seilicet lcx evangelica,
quae est lex amoris.

Sed considerandum esl quod inler legem timo-
ris et legeni amoris triplex difterentia invenitur: ei
primo, quia lex limoris facit suos obscrvatores ser-
vos, lex vero amoris facit liberos: qui enim opera-
tur solun» e\ tiuiore, operatur per modum sem;
qiii vero ex amore, per motbim liberi vel filii. Un
de Aposiolus 2 Corinih. 5, 17: « Lbi Spiritns
« Domiiii, ibi liberias; » quia scilieet tales ex amo-
re ut filii operaniur. Secunda dilTerentia est quia
observaiores primae legis ad bona temporalia in-
iroducebantur: Isa. 1, 19, « Si volueriiis et au-
■ dieritis me, bona terrae eomedctis: • sed obscr-
vatores secundae legis, in bona caelestia inirodu-
cuntur: Mattb. 19, 17, « Si vis ad vitam ingredi,
o serva mandala: » ei ibid. 5, 2: « Poeniteniiam
« agite: appropinquavit enim rcgnum caelorum. »
Teriia differentia est, quia prinia gravis: Aci. 15,
10: « Cur lentalis imponere jugum super cervicem
« nosiram, quod neque nos neque paires nostri
« portare potuerunl ? » secunda autem levis: Mat-
th. 11, 50: « Jugum enim meum suave esi, ei
o onus meum leve: » Aposlolus Uom. 8, \o: « Non
« accepistis spiriium servituiis iierum in liniore,
« sed accepisiis spiriium adoplionis filiorum, »

Sicut ergo jam praedict'im esi, quadruplex lex
inveniiur: ei prima quidem lex naiurae, quam Deus
in creaiione infudil: secunda lex concupisceniiae:
tertia lex scripiurae; quaria esl lex caritatis el gra-
liae. qiiae est lex Christi. Sed manifestum est qiiod
non omncs possuni scieniiae insudare; ei propterea
a Christo daia esl lex brevis, ui ab omnibus pos-
set sciri, et nullus propter ignorantiam possit ab
ejus observanlia cxcusari: et baec esi lex divini
amoris. Aposiolus Hom. 9, 28: « Verbum breviaiiim
faciet Dominus super terram.

Sed sciendum, quod bacc lex debet esse regula
omnium artuum humanonim. Sioul cnim videmus
in ariificialibus quod unumquodquc opus lunc bo-

LN PUAECEm LEGIS

num et reclum dieilur quando regulae coaequaiur;
sic etiam quodlibei huinanum opus reclum est ct
virluosuni quando regulae divinae dileciionis con-
corda(; quamlo vero discordai ab hac regula, non
esl bonum iiec recluni aui perfecium. Ad hoc au-
tem quod acius humani boni reddaniur, oporlet
quod regulae divinae dilectionis concordent.

Sed sciendum, quod haec lex, scilicet divini
amoris, quatuor eflicit in homine valde desiderabi-
lia. Primo causat in eo spiriiualem viiaui. Manife-
stum est enim quod naiuraliier amatun) est in a-
mante; et ideo qui Deum diligii, ipsum in se ha-
bel: 1 Joan. 4, 16: « Qui Uianti in caritaie, in Deo

• manet, et Dcus in eo. » Naiura etiam amoris
est quod amantem in amatuni tiansformac unde
si vilia diligimus el caduca, viles ei instabiles eflici-
mur: Oseae 9, 10: « Facti sunl abominabiles sicui

• ea quae dilexerunt. » Si auieu» Deuui diligimus,

divini eflicimur: quia, ut dicitur 1 Corinih. 6, 17:

« qui adhaerel Domino, unus spiriius esi. » Sed

sicut .Augusiinus dicil, « sicut anima esi vita cor-

« poris, ila Deus est vila aniniae, » el hoc u.ani-

festum esf. Tunc enim dicimus corpus per animam

vivere quando habet operaiiones proprias vilae, el

quando operatur et movetur; anima vero rece-

dente, corpus nec operaiur nec movefur. Sic eliam

tunc aninia operatur virluose et perfecte quando

per carilalem operatur, per quam habiiat Deus iii

ea; absque cariiate vero non opcratnr: I Joan. %

!4, • Qui non diligit, manet in morle. » Conside-

randum est aulem, quod si quis habei omnia dona

Spiritus sancti absque cariiate, non habet vilafo.

Sive enim sit gratia linguarum, sive sit donum fi-

dei, vel quicquid sit aliud, sine carilate vitam non

Iribuunt. Si enim corpus mortuum indualur auro

et lapidibus pretiosis; nihilominus mortuum manet.

Hoc est ergo primum quod eflicit caritas. Secun-

dum quod facit caritas, est divinorum mandalorum

ohservaniia. Gregorius: « Nunquaiu est Dci amor

« otiosus: operaiur enim magna si est; si vcro ope-

« rari*renuit, amor non est. » Unde manifcstuin

signun) caritaiis esi promptiludo implendi divina

praecepla. Videmus enim amauiem propter afiiatum

magna et diflicilia operari. Joan. 1 4. 23: « Si quis

« diligit ft.e, sermonera meum servabit. » Sed con-

sideranduni, quod qui mandaium et legem divinae

dilectionis scrvat, toiam legem implei, Esl auiem

duplex modus divinorum mandaiorum, Quaed^m

enim sunt affirmaliva: et haec quidem implet ciri-

las; quia pleniiudo legis quae consislit in mandatis,

est dilectio, qua mandala servaniur. Quaedam vero

sunt prohibiloria; haec etiam implei caritas, quia

non agit pcrperam, ut dicit Aposiolus 1 Coriuth.

1-5. Tertium quod facit carilas, est, quia est prae-

sidium contra adversa: habenii eiiim caritatem nul-

ia adversa nocenl, sed in utilia converiuntur: Rom.

8j 28: « Diligentibus Deum omnia cooperantur in

« bonum: » iramo etiara adversa et difficijia sua-

via videntur amanii; sicul et apnd nos manifcste

videmus. Quartum vero est quod ad felicilaiem (1)

perducit: soium enim caritatem habenlibus aeterna

bcatitudo promittitur: omnia enim ahsque caritate

insufficientia suni. 2 Tim. 4, 8: « In reliquo re-

« posila esi mihi corona justitiae, quam reddet

« mihi in illa die jusius judex: non solum au-

• tem mihi, sed et his qui

diligiint adventum

(1; Al. ad faciiitatem.

» ejus. » Et sciendum, quod solum secundum
differentiam cariiaiis est differentia beaiitudinis
et non secundum aliquam aliam virtutem. Mulli
enim magis absiinenies fuerunl quam Apostoli;
sed ipsi in beatiludine omnes alios excelluni pro-
pter excellentiam caritatis; ipsi enim fuerunt pri-
mitias spiritus habentes, sicut dicil Apostolus Rom.
8. Unde differentia beatiiudinis esi ex diff"ereniia
cariiatis. Et sic pateni quatuor quae in nobis efficit
cariias.

Sed praeter illa quaedam alia efficit quae prae-
teriniitenda non simi. Primo enim efflcit petcato-
rum remissionem; et hoc manifeste videmus ex
nobis. Si enim aliquis aliquem ofTendit, el ipsum
postea intime diligat, propter dilectionem sibi of-
iensam laxat: sic et Deus diligenlibus se peccata
dimittit. 1 Pet, 4, 8: « Caritas operit multitudinem
« peccatorum. » Et bene dicit, « Operit, » quia
scilicet a Deo non videntur ut puniat. Sed licet
dical quod operit miiltitudinem, tamen Salomon
dicii, Proverb. 10, 12, quod « universa delicta o-
« perit caritas: » et hoc maxime manifestat Mag-
dalenae exemplum, Lucae 7, 47: « Dimissa sunt
« ei pcccata multa: • et causa subditur: « quoniain
« dilexit multuin. »

Sed forte dicet aliquis: Sufficit ergo caritas ad
delenda peccaia, et non esi neccssaria poenitentia.
Sed considerandum, quod nullus vere diligit qui
non vere poenitet. Manifeslum eslenim quod quanto
magis aliquem diligimus, tanto magis dolemus si
ipsum ofl^endimus; et hic est unus caritatis effectus.

Item causat cordis illuiiiinationem: sicut enim
dicit Job 57, 19: « omnes involvimur lenebris. »
Frequenier enim nescimus quid agendum vel de-
sideranduui; sed caritas docel omnia necessaria ad
salutem: ideo dicitur 1 Joan. 2, 27: « Lnclioejus
« docet vos de omnihus. » Ei hoc ideo est, quia
ubi caritas, ibi Spiritus sanclus, qui novit omnia,
qui deducit nos in viam reciam, sicut dicilur in
I^salm. 142: ideo dicitur Eccl. 2, 10: • Qui timetis
« Deum, diligite illum; et illuminabuntur corda
« vestra, » scilicei ad sciendum necessaria ad sa-
lutem. Item perficit in hoinine perfeciam laetiiiam:
nullus enim vere gaudium habet, nisi existens in
caritate. Quicumque enim aliquod desiderai, non
gaudet nec lactatur nec quieiatur douec illud adir
piscatur. Et accidit in rebus lemporalibus quod noii
habitum appetatur, et habitum despicilur et tae-
(Jiuin generat; sed non sic est in spiritualibus; immo
qui Deum diligii, habel ipsum: ei ideo animus dt-
ligentis et desiderantis quieiatur in eo. » Qui enim
manet in cariiaie, in Deo manet, et Ceus in eo, »
ul dicitur 1 Joan. 4, 16. Item effitit pacem per-
fectatn. Accidit enim in rebus temporalibus, quod
frequenter desiderantur; sed ipsis habitis adhuc
animus desiderantis non quiescit; immo uno habito,
aliud appetit. Isa. 57, 20: « Cor autem impii quasi
• mare fervens, quod quiescere non poiest: » iteni
ibidem, 20: « Non est pax impiis, dicit Dominus. »
Sed non sic accidit in cariiate circa Deum: qui
enim diligit Deum, pacem perfectam habet. I's.
118, 165: « Pax multa diligeniibus legem tuam,
« et non est iilis scandalum. • Et hoc ideo est,
quia solus Deus sufficit ad implendum desidcrium
nostrum: Deus enim major est corde nostro, sicut
dicit Aposteliis: et ideo dicit Augustinus in I Con
fessionum: « Fecisti nos Domiiie ad te, et inquie-
« tum est cor nostrum, donec requiescat in le. »

OPUSCILUM III.

Psalrn. 102, 5: « Qui replct in bonis tlesiderium
« luuni. » Ilem facil caritas honiinem magnae di-
gnilatis. Omnes enim crealurae ipsi divinae ma-
jestali serviiinl (orimia enim ah ipso suni facia) sicul
ariifiii.ilia subserviunt ariifici; sed carilas de servo
facit liberum et amicum: unde ail Dominus Apo-
slolis, Joan. 15, T6: • Jam non dicam vos servos,
« sed amicos. »

Sed numquid Paulus non scrvus; sed et alii
Apostoli, qui se servos scribuni? Sed scienduiu,
quod dtiplex est servilus. Prima est timoiis; et
haec esl poenosa, el non meritoria: si enim aliquis
a pcccaio abslinel solum timore poenae, non mc-
reiur ex lioc, sed adliuc est servus. Secunda est
amoris: si enim quis operalur non liuiore justitiae
sed amore divino, non sicul servus operaiur, sed
sicut liber, qiiia voluniarie: el ideo dicii: « Jam

• non dicam vos servos. » El quarc? Ad hoc re-
spondet Apostolus Rom. 8, IS: « Non accepisiis
« spiritum servituiis iierum in tiniore; sed acce-
■ pisiis spiriium adoptionis filiorum. » Tinior eniin
non est in cariiate, sicul dicilur 1 Joan. 4; liabet
enim poenam; scd caritas facit non solum liberos,
sed eiiam filios, ut scilicet filii Dei nominemur
ei siiDus, ut dicitur I Joan. 3. Tiinc enim exira-
neus efficitur alicujus filius adoptivus, quando ac-
quiiitiir sibi jus in hereditate illius; sic el cariias
acquirii jus in herediiaie Dei, quae esl viia acter-
na: quia, ut diciiur Rom. 8, 16: « Ipse Spiritus
« tesiimonium rcddit spiritui nostro, quod siimus
« filii Dei. Si autem filii, el hercdes: hcredes quidem
« Dei, coheredes auiem Chrisli. » Sap. 5, 5: ■ Ecce
« quomodo computali sunl inter filios Dei. »

Ex jani diciis paient utiliiaies earilaiis. Posl-
quam igitur tam utilis est, studiose laborandum
esl ad acquirendam eam el reiincndam. Sed scien-
duni, quod nullus a se carilalem habere potest,
imnio solius Dei est donum: unde Joannes dieit
( 1 Joan. 4", 10): « INon quasi nos dilexerimus

• Deum, sed quoniam ipse prior dilexil nos: » quia
videlicet non propterea ipse nos diligii quia nos
j)rius dilexerimus eum; sed hoc ipsuin quod dili-
gimus eum, causalur in nobis ex dileciione ipsius.
Considerandum etiam, quod licel ouinia dona sint
a Patre luniinum, isiud tamen donum, scilicel ca-
riiaiis, omnia alia dona superexcellii: omnia enim
alia sine caritate ei Spiriiu sanclo habeniur, cum
caritaie vero neeessario Spiritus sanctus habeiur.
Apostolus Rom. 5, o: « Cariias Dei dilTu.sa esl in
« cordibus nosiris per Spiritum sanctum, qui da-

• tus esl nobis. » Sive enim sit donum linguaruiki,
sive scieniiae, sive prophetiae, absque gralia el
Spirilu sancto habenlur.

Scd licet caritas sil donum divinum, ad ipsam
tamen habendam requiriiur dispositio ex parte no-
slra. Et ideo sciendum, quod duo spccialiter ad
acquirendam caritalem necessaria sunt, ei duo ad
augmentU(T) carilatis jam acquisiiae. Ad acquircndam
igilur cariialem primuni esi diligcns divini verbi
audiiio; ei hoc manifesium esl saiis ex his quae
sunt apud nos. Andientes enim bona de aliquo, in
ejus dilectioDcm accendimur; sic ci Dci verba au-
dienles, accendin.ur in amorem ipsius. Psalm. 118,
140: • Igniium eloquium tuum vchementer, et
« servus tuus dilexil illud. » licu» Psalm. !0i, 20:
« Eloqnium Domini innammavit eum. » Ei pro-
picrea illi duo discipuli divino amore aestuantes
dicebani, Lucae 24, o2: « Nonue cor nosirum ar-

« dens erat in nobis dum loquerciur in via, el
« aperirel nobis Scripluras? > Lnde ei Act. 10,
legitur, quod praedicanie Peiro, Spiriius sanctus in
audiiores divini verbi cccidii. ti hoc frequenter
aceidit in praedicaiionibus, quod qui duro corde
accedunt, propler verbum praedicaiionis ad divi-
num amorem accendunlur. Secundum esl bonorum
continua cogiiatio. Psalm. 58, i: ■ Concaluii cor

■ meum intra me. • Si ergo vis divinum araorem
consequi, mediieris bona. Durus enim nimis essei
qui divina beneficia quae conseculus esl, pericuJa
eiiam quac evasit, et beatiiudinein quac sibi a Deo
repromiiiiiur, cogiiaus, ad divinum amorem non
accendereiur: uiide Augustinus: ■ Durus esi ani-
« mus ho(ninis, qui etsi dilectionem nLilit impen-
« dere, salieui non velii rependerc. » Ei univer-
salitcr, sicut cogitationes malae destruunlcariiatem,
ita bonae eain acquirunt, nutriuut el conservanl:
unde jubemur Isa. 1, 16: « Aufertc malum cogi-
« tationum vestrarum ab oculis meis. » Sap. 1, 5:
« Perversae cogitaiiones separanl a Deo. . Sunt
auiein et duo quae habilam caritatem auueni. Pri-
mum esi*Cordis separatio a lerrenis. Lor eniin
perfecie in diversa ferri non potest: unde nullus
valct Deum el mundum diligere: el ideo quanio
magis ab anior»' terrenoruni noster animus elonga-
tur, lanto magis Grmalur in dilectione divina. Un-
de Augustinus dicii in lib. 8-3 Quaest.: . Cariialis

• venenum esi spes adipiscendorum aui reiinendo-
« rum lemporalium; nutriii:enlum ejus esl immi-

• nulio cupiditatis; perfectio, nulla cupidiias: quia
« radix omnium malorum esi rupidiias. » Quisquis
igitur earitaiem nutrire vuli, instet minuendis cu-
piditaiibus. Ksl autem cupiditas amor adipiscendi
aut obiinendi temporalia. Hujus imminuendae ini-
tium est Deum limere, qui solus timeh sine amore
non potest. Fl propier hoc ordinatae fuerunl reli.
giones. in quibus et per quas a mundanis et cor-
rupiibilibus auimus trabilur, qt erigitur ad divina:
quod signalur 2 Machab. 1, 22, ubi diciiun Re

■ fulsit sol, qui prius eraf in nubilo. » Sol, idest
inlellectus humanus, est in nubilo, quando deJiius
est terrenis; sed refulgei, quando a icrrenorum
amore elongaiur ei retrahiiur. Tunc enim splen-
det, et tunc divinus amor in eo cresciL Secundum
est firma paiieniia in adversis. Manifesium esi enim
quod quando gravia pro eo quem diligimus, susti-
nemus, amor ipsc non desiruitur, immo crescit.
Canlic. 8, 7: • aquae muliae ( idest iribulationes
« miiltae ) non poiueruni exiinguere caritatem. »
Et ideo sancii viri qui adversiiates pro Deo susiineni,
niagis in ejus dileclior.e firmantur; sicui ariifex
illud arlificium magis diligil in quo plus laboraviL
Et inde est quod fideles quanto plures afnietiones
pro Deo susiinent, tanto magis elevaniur inamore
ipsius. Geiies. 7, 17: ■ Muliiplicatae sunt aquae
« ( idest iribulaiiones ) ei elevavcrunt arcain in su-

• blime, » idesl Ecclesiam, vel animam viri jusli.

De dilecllone Dei.

Interrogatus Chrislus anle passionem, a legis-
perilis, quod essei uiaxiinuui el primum mandatum,
dixii, Maith. 22, 57: . Diliges Doiuinum Deum

• tuum ex tolo corde tuo, ei in toia aniaia tua,

m toia
■ el in lota mente tua; hoc esi maximum el pri-
« mum mandatutn. » Ei vere isiud csi majus ei
nobilius el uiilius inler ouinia mandaia, sicul

100

satis nianifeslum esl. in hoc enim omnia mandala
implcniur. Sed ad lioc quod islud praeceplum di-
leciionis possit perfecte impleri, quatuor requirunlur.
Primum esi di\inoru(D beneficiorum rememoratio:
quia omnia quae liabemus, sive anima, sive corpus,
sive extcriora, habemus a Deo: ei ideo oporlet
quod sibi de omnibus serviamus, eieum diligamus
corde perfecto. INiniis enini ingratus est qui cogi-
lans alicujus beneficia, cum non diligil. Haec reco-
gitans David dicebat, 1 Paralip. 29, 14: « Tua sunl
« omnia: quae de manu tua accepimus, dediinus
« tibi. » Et ideo in ejus laudem dicitur Eccli. 47,
10: a De onmi corde suo laudavit Dominum, el
« dilexit Deum qui fecil illum. * Secundum esi
divinae excelleiniae consideratio. Deus eniiii major
est corde nosiro, 1 Joan. 5: unde si toto corde
el viribus ei serviamus, adhuc non suflicimus. Eccli.
43, 32: « Glorificanles Dominum quantumcumque
■ poiueriiis, supervalebil adhuc . . . Benedicentes

• Dominum exaliate illum quanuim poiestis: niajor
« est enim omni lamde. » Teriium est mundano-
rum et terrenorum abdicaiio. Magnam enim injti-
riam Deo facit qui aliquid ei adaequat.* Isa. 40,
18: « Cui similem fecisiis Deum ? » Tunc aulem
alia Deo adaequamus, quando res lemporales ei
corruplibiles simul cum Deo diligimus. Sed hoc
est omnino impossibile: propierea dicitur Isa 28,
20: « Coanguslatum est stratum, ita ut alier deci-
« dal; et pallium breve utrumque operire non

• polest. » Ubi cor hominis assimilaiur strato ar-

clo et pallio brevi. Cor enim humanum arclum

esl in respeclu ad Deum: unde quando alia ab

eo in corde tuo recipis, ipsum expellis: ipse enim

non patitur consortem in anima, sicut nec vir in

uxore: ei ideo dicil ipse Exod. 20, 5; « Ego sum

« Deus tuus zelotes. » Nihil enim vult quod di-

ligamus quanium eura aut praeler eum. Quartum

est omnimoda peccatorum viiaiio. Nullus enim po-

test diligere Deum in peccato existens. Maith. 0,

24: « Non poieslis Deo servire et mamn onae. »

Unde si in peccaio exislis, Deum non diligis. Sed

ille diligebat qui dicebat, Isa. 58, 5: « Memento

« quomodo ambulaverim coram le in veriiale et

o in coide perfeclo. » Praeterea dicebat Elias o

Reg. 18, 21: « Quousque claudicatis in duas par-

« les ? » Sicut claudicans, nunc huc nunc illuc

inclinatur; sic et peccator nunc peccat, ntinc Deum

quaerere nititur. Et ideo Dominus dicit Joelis 2,

12: « Converiimini ad me in loio corde vesiro. •

Sed contra islud praeceptum duo genera ho-
cuinum peccant.. Illi scilicet homines, qui viiando
unum peccatum, utputa luxuriam,aliud committnnt.
ut usuram. ^•ed niliilominus damnantur: quia • qui
« offendit in uno, factus est omnium reus, » ul
dicitur Jac. 2, 10. Iiem sunt aliqui qui confiientur
quaedam, quaedam non, vel quanium ad diversos
confessionem dividunt. Sed isti non merentur, im-
mo peccant iii hoc, quia Deum decipere iniendunt,
el quia divisionem in sacramenio commitiunt. Quan-
tum ad primum dicii quidam: « Impium est a Deo
« dimidiam sperare veniam. » Quantum ad secun-
dum, Pssl. C1, 9: « Effiindite coram illo corda
« vestra: » quia videlicet omnia simt in confes-
sione revelanda.

Jani ostcnsum est quod homo se Deo dare le-
neiur; nunc eonsiderandum est quid homo de se
Deo dare debeat: debet enim homo Deo dare qua-
tuor. scilicet cor, animam, mentem et forlitudinem:

IN PRAECEPTA LEGIS

Diliges Dominum

et ideo dicitur Matlh. 22, 37;
« Deura tuum ex loto corde tuo, ei ex tota anima
« lua, et ex tota mente lua, et ex tota virtute, »
idcst fonitudine lua. Sciendum est autem. quod
per cor intelligitur hic inteniio. Esl auiem inlenlio
taniae virtutis quod omnia opera ad se irahit:
unde quaecumque bona mala inieniiooe facta, in
mala converiuntur. Lucae 11, 54: « Si oculus luus
« ( idesi inientio ) nequam fuerit, toiuti) corpus
« lenebrosura erit; » idest, congeries bonorum
operum tuorum lenebrosa crit. Ei propierea in
omni opere nostro inientio ponenda esl in Deo.
Apostolus 1 Corinth. 10, 31: ■ Sive ergo mandu-
« catis, sive bibiiis, vel aliud quid facitis, omnia
« in gloriam Dei facite. » Sed bona inientio non
sufficit; immo oportet quod adsii bona voluntas,
quae per animam significalur. Frequenter enim
aliquis bona intentione operalur, sed inuliliier, cum
bona voluntas desii; ut si quis furetur ut pascai
pauperem, est quidem recla inientio, sed deesl re-
cliludo debitae voluntaiis: unde nullum malum bona
inteniione factum excusalur. Rom. 3, 8: « Qui
« dicuni, Faciamus mala ut veniant bona: quorum
« damnatio jusla esl. » Tiinc autem adest bona
volunias intentioni, quando ipsa volunlas voluntali
divinae concordat; quod quotidie posiulamus dicen-
les: « Fiat voluntas tua sicut in caelo et in lerra; »
et Psal. 39, 9. « Ut facerem voluntaiem luara,
« Deus meus, volui. » Et propier hoc dicit, « In
• toia anima lua. » Anima enim in Scriplura fre-
quenter pro voluniaie accipilur, ut Hebr. 10, 38:
« Quod si subiraxerit se, non placebit animae
« meae, » idest voluntali meae. Sed aliquando est
bona inteniio el bona volumas, sed in intelleciu
quandoque aliquod peccatum habeiur; el ideo totus
intellectus dandus est Deo. Aposiolus 2 Corinth.
10, 5: « In capiivitaieai redigcnles omnem intel-
« lecium in obsequium Chrisii. » Multi enim in
opere non peccant, sed lamen volunt ipsa peccaia
cogiiare frequenier; conlra quos dicilur Isa. 1,16:
« Auferle malum cogilalionum vesirarum. » Suni
eliam muUi qui in sua sapieniia confidentes, nolunt
fidei assentire, et lales non danl mentem Deo. Con-
tra hos dicitur Proverb 3, b: • Ne innitaris pru-
« dentiae luae. » Sed istud non sufficit; immo
toiam virtuiem ei forliiudinen) Deo dare oportei.
Psalm. 58, 10: « Fortiiudinem meam ad te custo-
« diam. » Aliqui enim sunt qui fortitudinem suam
Iribiiunl ad peecandum, el in hoc suanj poleniiam
manifcstant; conira quos dicitur Isai. o, 22: « Vae
« qui polenles esiis ad bibendtim vintm), et viri
« fortes ad miscendam ebrielaiem. » Aliqui osten-
dunt polentiam suam vel virtutem in nocendo
proximis, deberent eam ostendere in subveniendo
ipsa. Prov. 24, 11: « Erue eos qiii ducuniur ad
« mortem; et qui trahunliir ad inieritum, liberare
• ne cesses. » Igitur ad diligendum Deum danda
sunt ista Deo: scilicel intentio, volunias, mens,
fortitudo.

De dileclione proximi.

Inierrogatus Christus quod esset maximum man-
datum, uni inlerrogaiioni duas responsiones dedil.
Et prima fuii: • Diligcs Dominum Deum tuum: »
de quo dictum est; seiMinda vero fuit: « Ei proxi-
« miim tuum sicut teipsutn. » Ubi considerandiim
^631, quod qui hoc seryat, totam Icgem implet. \po-

iviej

ajtaQ.^

OPLSCULLM in.

101

slolus, Rofri. 15, 10 « Mcniiutlo legis (Jiidileclio. »
Sed sciendum, quod ad ddeclionem proximi qna-
luor nos inducuni. l*rimo divinus amor: quia sicut
dicilur 1 Joan. 4, ^O: • Si quis dixeril quoniam
« diligo Deum, et fralrem suum oderit, mendax
« esi. » Qui enim dicit se diligere aliqucm. et
lilium ejus vel ejus membra odio habet, menlilur.
Uiiines autem lideles filii et membra Cbristi sumus.
Aposlolus, 1 Corinib. 12, 27: « Vos esiis corpus
« Cbrisli, et niembra de mendjio. » Ei ideo qui
odil proximuai, non diligii Deum. Secundum esi
divinum praeeepium. Cbrisius enim in rccessu suo
inter oinnia alia praecepia, boc praecepium disci-
pulis piaecipue commendavii dicens, ,loan. U), 12:
« lloc est praeceplum meum, ui diligaiis invicem
« sicut dilcxi \os. » INullus enim praecepla divina
servai qui proximum odil: unde isiud esl signurn
obsejvantiae divinae legis, dileciio proximi: uiide
Domintis, Joan. 13, 55: • In boc (ognosceni om-
« nes quia discipuli mei estis, si dileclionem ba-
« bueriiis ad invicem. » Non dicii in suscilalionc
niortuoriim, non in aliquo evidenti signo; sed boc
est signum, « si dileciionem babueritis ad invicem.»
Ei boc bealus Joannes recie considerabal: unde
dicebat ( 1 Joan. 5, 14 ): « Nos seimus quoniam
• iranslaii sumus de niorie ad viiam. » Ei quare?
« Quoniam diliginms fraircs. Qui non diligit, ma-
« nei in mone. » Teriium esi naiurae eommuni-
catio: sicut enim diciiur Eccli. 15, 19, « omne
« animal diligit simile sibi. » Unde cum omnes
bomines sint similes in naiura, inviccm se diligcre
debent; ei itleo odire proximum non solum est
conira divinam legem, sed eiiam contra legem na-
liirae. Quartum utililaiis consecutio: omnia enira
alterius alii sunt uiilia per cariiatcm: baec enim
est quae unit Rcelesiam, et onmia communia facii.
Psalm. 118, 63: « Parliceps ego sum omnium ti-
« meniium le, el cuslodientiuin mandala tiia. »

« Diliges proximum luimi sicul leipsum. » Istud
esl secundum praeceptnm legis, el esl de dilectione
proximi. Quanlum auiem proximum diligeie de-
beamus, jam ilicnim est; ct dicendum rcslal de
modo dileciionis: qui qnidem innuitur eum diciliir, '
« Sicul leipsum. » Circa quod verbum quinqne
considerare possumus, quae in dileciione proximi
servare dcbemus. Primum cst quia debemus eum
diligerc vere sicul nos: quod facimus, si propter
seipsum ijisurii diligimus, non propier nos. Ideo
nolandum, quod iriplex esl amor; quorum duo
non sunt veri, lertius auieni verus. Primus est
qui esl propier utilc. Eccli. G, 10: « Esl ainicis
« socius mensae, et non permanebii in die neces-
« silalis. » Sed certe isie non est verus amor:
deficil enim deficiente utiliiate; el tiinc nolumus
bonum proximo, sed potitis bonum iitiliiaiis volii-
mus nobis. Esl et alius amor qui est propler de-
lectabilc; et bic eiiam non est verus, quia defi-
cienie delectabili dencit: ei ideo nolnmus bonum
propter boc priiuipaliler pioximo, sed potius bo-
nuui suum nobis volumus. 'reiiius est amor qni
esl propier virtutcm: et isle solus esl verus. Tunc
enim non diligimus proximiim pro|iter bonum
nostrum, sed propior siuim. Stciindum osl quod
debemus diligere ordinale: iii scilicel non diliga-
mus eum supra Deum vel quanium Deum, sed juxia
sieut leipsum debes diligere. Caniie. '2, 4: « Ordi-
« navii in me carilalem. » llunc ordinem docuii
Dominus Maltb. 10, 57, dicens: « Qui amal pa-

« trem aul malrem [ilus quam me, non esi me
« dignus; ei qui amai filium aui niiam super me.
« non cst me dignus. » Teriium esi quod debc-
mus eum diiigcre efficaciler. Non enim te solum
diligis, sed eiiain procuras siudiose libi bona, ei
vitas mala. Sic quoque debes facere proxiiuo. 1
Joan, 5, 18: ■ Non diligamus Verbo neque lingua,
« sed opere et veritate. » Sed cerle illi pessiiiii
suni qui ore diliguni et corde noceni; de quibus
Psal. 27, .": « Lo^juuniur pacem cum proximo suo,
« mala auiem in cordibus eorum. » Aposiolus, Rom.
12, 9: « Dileclio sine simulaiione. • Quartum, quod
debemus eum diligere f>erseveranicr, sicui et le
perseveranter diligis. Prov. 17, 17: • Omni tempo-
« re diligil qui amicus est, ei fraier in angustiis
« comprobatur: » scilicet tam teuipore adversilatis
quam prosperitatis; immo liinc, scilicet teiiipore
adversiiaiis, maxime probaiur amicus, ui dicitur
ibidem.

Sed sciendum, quod duo suni quae jiivant ad
amicitiam conservandam. Primum esi paiienlia:
« vir enim iracundus susciiat ri\as, » ut dicilur
Proverb. 26, 21. Secundum esi bumilitas, quac cau-
sal primuin, scilicet patieniiam: Prov. 15, 10 « In-
« ter superbos semper jurgia sunt. » Qui enim
considerat magna de sc, et despicii alium, non po-
lest defectus illius paii,

Quinium est quod eum debemus diligere jusie
et saneie, ut siMlicei euiii non diligamus ad peccan-
dum, quia nec le sic debes diligere, cum Deum
cx boc amiitas: unde Joan. 1;), 9: • Manete in di-
« leclione mea: » de qiia dilectione dicitur Eceli.
24, 24: a Ego maler pulcbrae dilectionis. »

« Diliges proximum tuum sicut leipsum. » Hoc
praeceptum Judaei et Pbarisaei male intelligebant,
credentes quod Deus praecipercl diligendos amicos,
ei odiendos inimicos; ei ideo per proximos intelli-
gebani tantum amicos. Ilunc autem iniellcctum
iniendit Cbristus reprobare, diccns Mattb. 5, 44:
« Diligite inimicos vestros, benefaciie bis qui ode-
« runi vos. »

Sciendiim aulem, quod quicumque odit frairem
suum, non esl in stalu saluiis: 1 Joan. 2, 2: « Qui
« odit fiairem suuin, in lenebris esi. » Esl autem
altendendimi, quod eiiam in boc inveiiitur quaedam
conirarieias: nam sancti aliquos oderuni: Psal. 158,
22: « Perfecto odio oderam illos: » ei in Evange-
lio Lucae 14, 26: « Si quis non odit pairem suum
« et matrem et uxorem et filios et fralres el sorores,
« adbuc auiem el animam suam, non [totesi meus esse
« discipulus. » Ei itleo scicndum, quod in omni-
bus factis noslris faclum Cbrisli debel esse nobis
evemplum. Deus enim diligit et odiu Quia in quo-
libet bomine duo suni consideranda: scilicei naiu-
ra el viiium. Naiura quidcm in bominibus diligi
debei, vitium vero odiri. Lndc si quis vcllet bomi-
nem esse in inferno, odiret naturam; si quis vero
vellet ipsum esse bonum, odirct peccatiim, quod
semper odiendum cst. Psalm. b, 7: • Odisli omnes
« qiii o|)er:intur iniquiiatcm. • Sapienl. 11, 25:
« Diligis Doiiiine omnia quae suni, et nibil odisii
« corum quae ft^cisii. » Ecce ergo quod Deus di-
ligit et odii: diligil naturam cl odit viiium.

Scicndum eliam, quod bomo aliquando sine pec-
caio polesl malum facere: quaiido scilicel sic facit
malum ui velil bonnm: qiiia et Dcus sic facii. Si-
cut cum bomo infirmaiur, convertiiur ad boniim,
qui in sunilaie criii nmlus; item in adversilale ali-

10^2

IN PRAECEPTA LEGIS

quis converiitur el esl bonus, qui in prosperiiate
erjt nialus, juxta illud Isai. "28, 19: « Vexaiio in-
« lellectum dabil audiiui. >> Iieni si desidcras nia-
luMi lyranni deslrueniis Ecclesiam, inquanlum desi-
dcras bonum Ecclesiae per desiructionem lyranni:
unde 2 Macliab. 1, 17: « Per omnia bencdictus
« Deus, qui tradidii impios. » Ei boc omnes de-
bent vclle non solum voluniatc, sed etiam opere.
Non enim esl peccaium suspendere jusie nialos:
minisiri enim Dei sunl tales, secundum Apostolum,
Roman. 15, et servani isii dileciioncm: quia poena
fii aliquando propter casligaiionem, aliquando pro-
pter bonum melius et divinius. l^st enim majus
bonum unius civitaiis quam vila unius bominisi

Sed scicndum, quod non suflicit non velle ma-
lum, sed oportet velle bonum; scilicel emendaiio-
nem suam, et viiam aelernam. Duobus enim modis
quis vult bonum alterius. Uno modo generaliier,
inquantum esi crcatura Dei, et participabilis vilae
aeternae; alio modo specialiter, inquanium est ami-
cus vel socius. A generali aulem dileciione nullus
excludiiur: debet enim quilibet pro quolibel orare,
ei cuilibet in necessiiate uliima subvcnire. Sed non
teneris cum quolibet babere familiaritaiem, nisi
peterel veniam: quia lunc esselamicus; el si refuia-
res, baberes odio amicuin: unde Matib. 6, 14, dicitiir:
0 Si dimiseriiis liominibus peccaia eorum. dimiiiel
« el Paler vesier caelesiis delicla vestra; si autem
B non diuiiseriiis bominibus, nec Paier vester di-
« Uiiitet vobis peccata vesira. •> Et in Oratione domi-
nicaquaeponiiur i\latl!i. G, dicitur: « Dimitte nobis de-
« bita nostra, sicul ei nos dimittimus debiloribus
« nostris. »

« Diliges proximum luum sicul le ipsum. »
Dictum est, quod tu peccas, si non parcis veniam
posiulanti; el quod perfectionis esl, si lu eum ad
le vevocas, licei non tcnearis. Sed ad boc ul eum
irabas ad te, multae raiiones inducuni. Prima est
propriae dignitaiis conservaiio: diversae enim digni-
taies diversa signa liabcni. Nullus autem propriae
dignitatis signa dimittere debel. Inter omnes auiem
digiiitates major cst quod quis sii filius Dei. Hujus
auiein dignitalis signun) esi, si diligis inimiciim:

IVIalth.

44:

Diligite mimicos vestros,

ul snis
• iilii Patris vesiri qui in caelis est. » Si enim
diligis amicum, non esl boc signum filiationis di-
vinae: nam publicani el ethnici boc faciunl, ul di-
citur Maith. 3. Secunda est vicloriae acquisitio:
omnes enim hoc naiuraliier desiderant. Oportet
ergo quod vel irahas eum qui te offcndit ad dile-
ctioiiem bonitaie lua, el lunc vincis; vel quod alius
trahat te ad odium, et tunc perdis. Roman. 12, 21:
« Noli vinci a malo, sed vince in bono malum. »
Terlia esl multiplicis utilitaiis coiisecutio. Aciuiris
enim ex hoc amicos: Roman. 12, 20: « Si esurie-
« rit inimicus tuus, ciba illum; si siiit, poium da
» illi: Iioc enim faciens, carbones ignis congeres
« super cuput ejus. » Augustinus: « Nulla major
« provocaiio ad amorem, quam praevenire aman-
« do. Nullus enim esl iia durus, qui etsi dilectio-
« nem nolit impendere, nolii lamen rependere: »
quia, ut dicitur Eccli. 6, 1b: « amico fideli nulla
« comparaiio. » Prover. 16, 7: « Cum placuerint
« Domino viae hominis. inimicos quoque ejus con-
« vertet ad pacem. » Qaarla est, quia ex hoc pre-
ces luae facilius exaudiunlur: unde supcr illud
Jerem. IU, « Si sleterint Moyses et Samuel coram
« me, I) dicil Gregorius, quoJ fecit polius de isiis

n)eniionem, quia rogaveruni pro inimicis. Simililer
Christus ail Lucae 25, 54: « Pater, dimilte illis. »
Item beatus Stephanus orando pro inimicis magnam
utilitatem fecil Ecclesiae, quia Paulum convertit.
Quinla esl peccati evasio, quam maxime desidera-
re debemus. Alicpiando enim peccamus, nec Deura
quaerimus: et Deus irahil nos ad se vel infirmitaie, vel
aliquo bujusmodi. Oseae 2, 6: « Sepiam viam tuam"
« spinis. » Sic fiiil iractus beatus Paulus. Psalm.
128, 17G: « Erravi sicut ovis quae periit. Quaere
« servum luunu Domine » Cant. 1, 5: « Trabe
« me posl le. » Hoc autem consequiuiur, si inimi-
cum ad nos irabimus, primo remiiientes: quia, ui
dicitur Luc. 6, 58: « Kadem mensura qua mensi
» fueritis, remetieiur vobis: » et ibidem 57, « Di-
« miliiie ei dimittemini: » et Malth. .o, 7: « Bca-
« ti misericordcs, quoniam ipsi rnisericordiam con
o sequentur. » Nulla est enim major misericordia
quan offendenti dimittere.

Dc priino praeceplo leyis.
Noii liiibebis tieos alicnos. Exod. 20, 3.

Sicut jam dictum esl, tota lex Christi dependel
a caritate. Cariias autem pendel ex duobus praece-
piis; quorum unum est de dilectione Dei, reliquum
de dilectione proximi: et de istis duobus jam di-
clum est; nunc auiem sciendum, quod Deus dan-
do legem Moysi, dedit decem praecepta in duabus
tabulis lapideis scripta: qiiorum iria in prima ta-
bula scripia pertinent ad amorem Dei, septem ve-
ro scripta in secunda tabula periinent ad amorem
proximi; et ideo lota lex fundatur in duobus prae -
cepiis.

Primum autem quod pertinet ad amorem Dei
esl, « Non babebis deos alienos: » ei ad hujus
iniellectum sciendum est, quod antiqui multiplici-
ter hoc praeceptum transgrediebantur. Quidam e-
nim colebanl daemonia: Psalm. 95, S: « Omnes
« dii gentium daemonia. » Hoc autem est maxi-
mum omnium peccatorum, el horribile. Nunc quo-
que mulii iransgrediuniur boc praeceptum, oumes
scilicet qui divinaiionibus et sortilegiis iniendunt.
Ilacc enim, secundum Auguslinum, fieri non pos-
sunt quin ali(|uod pacium dum diabolo coniraha-
tur. 1 Corinih, 10, 20: « Nolo vos fieri socios
« daemoniormn: » et iierum ibidem 21, « Noii
« potcstis mensae Doinini pariicipes esse, el men-
« sae daen)oniorum. » Alii colebant caelestia cor-
pora, credentes asira esse deos: Sap. 15, 2: « So-
« lem ei limam i-eoiores orbis terrarum deos pu-
« lavcrunl: » et ideo Moyses prohibuit Judaeis,
quod non levarcnt oculos, wc adorareni solem
et lunam et stellas. Deui. 4, 19: « Custodite soli-
« cite animas veslras, ne forie elevatis oculis ad
« caelum videas solem ei lunam el omnia astra
• caeli, et errore deceplus adores ea, et colas quae
« creavii Dominus Deus tuus in ministerium ciin-
« ctis gcniibns. » Idem dicitur Deut. ri. Contra hoc
praeceptum peccanl Astrnlogi, qui dicunt baec esse
aniinarum rectores; cum lamcn propier bominem
facta sint, cujus solus Deus reclor est. Alii vero
colcbant inferiora elemenia. Sapient. 15, 2: « Aut
« ignem aui spirilum dcos puiaverunt. » In quo-
rum errorem inciderunt homines qui inferioribus
male utuntnr, nimis ea diligentes. Apostolu? Ephes.
o, o; « Ani avarus, quod est idolorum scrvitus. »

OPUSCLLL.M III.

Alii crranles colcbain liomincs, ve! avcs' scl alios,
vcl scipsos; quod quidcni coniingii cx iribus. rri-
mc ex carnalilaic: Sapient. ii, lo: « Accrbo lucHi
« dolcns palcr rapli cilo sibi filii , fccil ima-
« ginem cl illum qui lunc quasi bomo mor-
« luus fucrai, nunc lamquam Dcum colcrc coe-
« pii, cl consiiluii inier scrvos suos sacra ct
« saciincia. » Sccundo ex adiilatione; elcnim (I)
quidam aliquos quos non potuerum bonorare in
pracscniia, curavcrunt in absenlia bonorare, fa-
cicndo sciliiet eorum imagines, et colendo loco
eorum: SapicMl. 14, 17: « Qucu) bonorare volcbani,
« fecerunt lit illum (jui abcrai, tamquam praesen-
. tcm colcrenl. » Tales snni quicum(|uc diligimt
cl vcncraniur bomiiics plusquam iJcuin. Mattb. 10,
37: « Qui diligil patrem aiil mairem plusquam
« me, non csl me dignus. » Psalm. lio, 5: • No-
« lile conlidcrc in priucipibus, ncipie in fiiiis bo-
« minum, in quibus non est salus. » Tcriio cx
praesumjxiane: quidam cnim ex pracsumplione fe-
cerunt se vocari deos, sicui patcl Judiib 5, de
^abucboilonosor. Lzccb. 28, 2: « Elcvatum esi cor
« inum, cl dixisii, Deiis ego siim. » Fl boc fa-
ciuni qui plus suo seiisui quam i)ei praetcptis
crcdunt: isli enim se pro diis coliini: seqiicntcs
enim dclcctalioncs carnis, corpus suum pro Dco
coluni. Apostolus Pli. 5, 10: « Qiiorum Deus ven-
« lcr esi. » Ab bis ergo omnibus cavere oportcl.
« INoii babcbis dcos alienos coram me. » Sicul
diclum esi, priinum praeccptiim legis est boc, qiio
probibemur non colcre nisi unum Deiim: cl ad
boc eiiiiin indiiciiiiur quinijue ralionibus. Prima
sumilur e\ Dei dignitaie, quac si aufcratur, fit Dco
injuria, sicul potcsl vidcri ex consuctudine bomi-
num. Ciiilibet cnim digniiaii dcbctur revercntia:
unde prodilor rcgis esl qui auferl quod cxbibcre
lenerciur: ei boc quidam Deo faciunl: noman. 1,
25: «r iMutavcrunt gloriam incorruptibilis Dei in
« simililudinem imaginis corruptibilis bouiinis: »
et boc sumn)e Dco displicel: Isa. 4-2, S; « Gloriam
« meam alleri non dabo, cl laudem mcam scul-

• piilibus. » Et considerandum, quod baec Dei
digniias esi, scilicei quod omnia sciai: unde Deus
diciiur a vidcndo, boc enim est unum signum dei-
taiis. Isa. 41, 25: « Annuntiate qiiae ventura siinl
« in fuiurum, el sciemus (|uia dii eslis vos. ■
Ilebr. 4, 15: « Omnia nuda ct aperla sunt oculis
« ejiis. » llanc auicm digniiatcm aufcriint diviiia-
lorcs: conlra qiios dicit Isa. 8, IK: « ^umqiiid non

• populus a Deo suo requirii visioncm pro vivis
« ae morluis (2)? • Secunda lalio sumilur ex
ejiis largilate. Omne enim boniim b;ibemus a Dco;
el boc etiam ad dignitatem Dei periinei quod fa-
ctor et dalor est omnium bonorum: Psalin, 105,
28: « Aperiente te manum tuiim, omnia implcbun-
« lur bonitale: » el boc iuiporiatur in boc nomi-
ne Deus, quod diciiur a dislribuiionc, idest dalor
rcrum, quia omnia replet sua bonilate. Nimis ergo
ingratus es, si ab illo libi collatiim non rccogno
scis; iinmo facis tibi alium Dciim, sicut filii Isracl
educii de Aegypio fccerunt idolum. Oscac 2, o:
« Vadam post amatore^ nieos, » lloc eiiam fii
quaiido quis in alio quam in Deo spem ponii, boc
csi quando adjulorium ab alio pctii. Psalm. 50, 3:
« Bcatus vir cujus est nomen i)omini spes cjus. »

103

Apostolus ad Galat. 4, 9: « Cum cognoveriiis Deum,
« quoiiiodo convcrlimini iicrum ad infinna ei
« cgeiia elemcnta? Dies observatis el menses, ci
« lempora el annos. » Teriia raiio sumiiur ex
promissi firmiiatc. Abrenuniiavimus cniin diabolo,
ct lidcm promisimus soli Dco: uiidc non debcmus
ipsam infringerc. llcbr. 10, 28: « Irriiam quis fa-
« ciens legem Moysi, sine ulla miscratioiic duobus
« vcl tiibus tcsiibus moritur: quanto magis puiaiis

• dcicrioia mcrcri supplicia qui l"ilium Uei con-
« culcavcrit, et sanguinem tesiamcnii polluium du-
« xeril, in quo sanctificalu» est, ct Spiriiui gratiae
« conlumcliam fcccrit? » Roman. 7, 5: « Vivcnlc
« viro vocabilur adultera, si fuerit cum alio viro; »
ct talis dcbci comburi. Vac ergo [icccaturi ingrc-
dicnti terram duabus viis, et claudicannbos in duas
parles. Quaria ratio esl ex dominii diabolici gra-
vitalc. .Icrcm. 1G, 15: « Serviciis diis alicnis die
« ac nocte, qui non dabunt vobis rcijiiicm. » iNon
enim quicscit in uno peccaio, scd poiius nililur
ad aliud ducere. « Qui facit peccatum, servus esl
« peccali: » Joan. 8, 24; idco non de facili quis
egreditur de peccaio. Gregorius: « Peccaium (juod
« per poenitcntiam non diluitur, mox suo pondcre
« in aliud irabii. » Conlrarium est dc dominio
divino: quia praecepta cjus gravia non sunl; .Matili.
11, 50: « Jugum cnim meum suave est, et onus
« meum leve. » Satis euim repulatnr quis facere,
si tantum facit pro Deo qnanium fecit pro peccato.
Roman. G, 19: « Sicul exbibuistis aiembra vcsira
« servire immunditiac ei iniquiiati ad iniquitatem;

• ila nunc exbibcle membra vesira servire justitiae
« in sanciificationem. » Scd de servis diaboli dici-
tur Sapicnl. o, 7: « Lassaii sumus in via iuiqui-
« latis et pcrdilionis, et ambulavimus vias dif-
« ficiles: » et Jerem. 9, o: « Li inique agereni,
« laboraverur.l. » Quinta est ex praemii sive mu-
neris immensitate. In nulla enim lege lalia pro-
mittunlur praemia sicui in lege Cbrisii. Saracenis
enini promiiluntnr (luvii laciis et mcllis, Judacis
tcrra promissionis; sed Cbristianis Angelorum gloria:
Matib. 22, 50: « Eruiil sicut Angeli Dei in caelo. »
Hoc consiticrans Pcirus ail Joan. G, G9: « Domine,
« ad quem ibimus? Verba viiae aeternae habes. »

De secundo praeapio.

Non assunies nomen Domini Dei lui in vanum. Exod. 20, 7.

(1) M. ciiiin.

(2) Ib. ri-quiret pro vivis a n^orluis.

lloc est secundum praeccptum legis: el sicul
non esl nisi unus Dcus qucm debemus colere, ita
non est nisi unus qiien> debemus maxime venera-
ri: et priuio quanium ad nomen: unde « non as-

• sumes nomen Domini Dei tui in vanum. »
Sciendum, quod vanuui dicilur tripliciier. Aliquan-
do enim diciiur falsum: Psalin. 11, 5: « Vana lo-
« cuii suni unusquisque ad proximum suum. •
Assumis ergo nomcn Dei in vanum, quando assu-
mis illud ad confirmationem falsitaiis. Zacb. 8, !7:

• Ibidem 15, 5: « ^on vives, quia locutus es men-
« daciuui in nomine Domini. » Talis auicm facil
injuriam Deo, sibi ipsi, ei omnibHS bominibus.
Deo quidcm, quia cum jurare per Deum nibil aliud
sii nisi invocare cjus tesiimonium: cum juras fal-
sum, aui credis Deum nescire verum, et sic ponis
ignoraniiam in Deo, ciim lamen oinnia nuda et
apcrla sini oculis cjus, ul dicitur ad Hebr. 4; aui
quod diligcil mcndaciiim, cuin tamen optal ipsum:

104.

IN PRAECEPTA LEGIS

Ego

Psal. 5, 7: » Perdes omnes qui loqiiuniur nienda-
« cium: » aut Jerogas polenliae, quasi non possil
de eo punire. Ilem facit injuriam sibi ipsi: obligat
enim se judicio Dei. Nihil est autem aliud dicere,
Per Deum ila esi, nisi quod Deus puniai me, si
non est ila. Ilem injurialur aliis bominibus. IVuIla
enim inter aliquos societas durare potest, nisi cre-
dant sibi invicem. Dubia auien) juramentis conGr-
maniur. Hebr. 6, 16: « Omnis controversiae finis
« ad confirmalionem esl juramentum. » Injuriaiur
ergo Deo, crudelis esl sibi, el noxius el hominibus.
.■\liquando dicitur vanum, inutile: Psalm. 9.3, 11:
« Dominus scil cogitaiiones hominum, quoniam
« vanae suni: » et ideo confirmando vanitatcm
assumilur nomen Dei in vanum. Iii veieri enim
lege prohibitum fuit ut non juraretur falsum:
Deuier, 5, 11: « Non usurpabis nomen Dei lui
« frustra: » sed Christus prohibuil non nisi in
necessiiale jurare; ei ideo dicitur Mailh. b, 53:
« Audislis quia dictum esi aniiquis, INon jurabis.
« Ego autom dico vobis: Noliie jurare omnino. »
El hujus raiio est, quia in nulla parle ita fragiles
sumus sicui in lingua: quia eam nullus domare
potuit, sicut dicitur Jacob. 5, et ideo de levi po&set
homo dejerare. Malth. 5, o7: « Sit serrno vesier.
« Est est, non non: ». el iterum vers, 54:
« aulem dico vobis; INolite jurare onmino. »

Et, nota. qiiod juranienium esi sicut medicina,
quae non seupcr aicipiiur, sed in ncccssiiaie: et
idco, ui diciiur Malih, 5, 57, « quod his amplius
« esij a malo est. » Etcl, 23, 9: « Jurationi non
« assuescat os tuum: mulli enim casus in illa.
« Nominatio voro Dei non sit assidua in ore tuo,
• el nominibus sanclorum neadmiscearis: quoniam
« non eris immunis ab eis. »

Aliquando autem dicitur vanum, pi^ccatum vel
injusiitia. Psalm. 4, 5: « Filii homiimrii usquequo
« gravi corde? Ut quid diligiiis vanitatem ? » Qui
ergo jurat pro peccaio facieiido, assumit nomen
Dei sui in vanum. Justiiiae vero partes sunt facere
honum, ei dimitiere malum, Si ergo juras facere
furtum, vel aliud hujusmodi, hoc conira jusiitiam
est: et quamvis non sil servandum hoc jnramen-
tum, tamen sic jurans perjurus esi, Talis fnit He-
rodes conira Joannem, Marc. 6, Similiicr contra
juslitiam facit qui jurat non faccre bonum, sicut
non intrare Ecclesiam vel religionem: et hoc ctiam
juramenium non est servandum, el lamen perjurus
est jurans. INon esl ergo jurandum de falso, non
de inulili^ non eiiam de injusiilia: et ideo dicitur
Jerem. 4, 2: * Et jurabis, Vivit Dominus, in ve-
« riiate ei in judicio et in jusiitia. » Vanum di-
cilur aliquando fatuum: Sap. 15, 1: « Vani sunl
« omnes homincs in quibus non est scieniia Dei. »
Qui ergo accipiunt nomen Dei stulte, sicut blas-
phemi, assumunt nomen Dei in vanum. Levit. 2'fr,
IG: • Qui blasphemaverit nomen Domini, morte
« morietur. »

« Non assumes nomen Domini Dei tui in va-
« num. » Sciendum, quod nomen Dei suiiiilur ad
sex. Primo quidem ad dicti confirmationeni sicul
in juraniento; et in hoe confitemur quod prima
verilas non est nisi in Deo. In hoc aulem fit re-
vercniia Deo: unde in lege praecipiiiir nciiler, 6,
quod non juretur nisi per Deum, Conirarium fa-
ciunt qui aliler juranl. Exod, 25, 15: « Non ju
o rahis per nomina deorum exlerorum, » Et qtiam-
vis aliquando juretur per crcaturas, tamcn si:ien-

dum, quod in omnibus his non juratur nisi per
Deum. Cum enim juras per animam luam vel
caput luuiii, idem est quod eam obligare poenae
infligendae a Deo. Aposlolus 2 Corinth. I, 25:
« Testem Deum invoco in animam meain. » Item
cum juras per Evangelium, juras per Deum, qui
dedii Evangeliuui: el ideo peccant qui jurant per
Deum de facili, aui per Evangelium. Secundo su-
mitur ad sanctificaiionem. Bapiismus enim sanciifi-
caf. Apostolus 1 Corinth. 6, 11: » Sed abluii estis,
« sed sanctificaii estis , sed justificati esiis in
« nomine Domini nostri Jesu Christi. » IIoc au-
lem non habet virlutem nisi in invocalione Tri-
nilatis. Jerem, 14, 9: « Tu autem in nobis es,
Domine, ei nomen sanctum luum invocatum esi
« super nos. » Terlio sumitiir ad adversarii ex-
pulsioneiii: unde anie baptismum ahrenuniiatur
diabolo: Isa. 6, 1: « Tantummodo invoceiur nomen
« tuum siiper nos, aufert opprobrium nosirum. »
El ideo si redis ad peccata, nomen Dei sumitur in
vanum, Quario sumitur ad ejusdem nominis con-
fessionem. Apostolus Rom. 10, 14: « Quomodo
« invocabunl in quem non crediderunl ? » el ite-
rum vers., 15: « Omiiis enim quicumque invoca-
« verit nomen Domini, salvus erit. » ConOtemur
autem primo ore ad manifeslandum gloriam Dei:
Isa. 45, 7: « Omnis qui invocai nomen meum, in
« gloriam meam creavi eum. » Ergo si dicis ali-
quid conira gloriam Dei, assumis nomen Dei in
vanum, Confitemur secundo opere, cum ea opera-
mur quae gloriam Dei manifestant: Maith. 5, IG:
« Videant opera vesira bona, ei glorificent Pairem
« vestrum qui in caelis esl. » Contrarium faciunl
•juidam, de quibus dicit Aposlohis Roman, 2, 24:
« Nomen Dei per vos blasphematur inter Genies, »
Quinto assnmitur ad defensionem: Proverb. 18,10:
« Turris forlissima nomen Domini: ad ipsam curril
« jusius, et exaliabitur, » Mach, ull., 17: • In
« nomine meo daemonia ejicient. » Actuum 4, 12:
« Non est aliud nomen sub caelo datum homini-
« bus, in quo oporieat nos salvos fieri. » Sexto
sumiiur ad operis complelionem: Aposlolus Coloss,
5, 17: « Omne quoilcmnque facitis in verbo aui
« in opere, omnia in nomine Domini nos^lri Jesu
0 Chrisii fai ite. » Psalm, 125, 8: « Adjutorium
« noslnim in nomine Domini. » Sed quia aliquan-
do aliquis indiscrete incipil, sicut accidit in volo
qiiod non adimpletur, tunc etiam in vanum nomen
Doiiiini assuniilur. Lnde Eccl. 5, 5: « Si quid
« vovisti Deo, ne m')reris reddere. » Psalm. 71),
12: « Vovete et reddile Domino I>co vcslro om-
« nes qui in circiiiiu ejus afferiis munei"a, » Dis-
« plicei enim ei infidclis el slulla promissio: »
Eccl. b, 5.

Dc lertio pracccpto.

Memento ul dicm salibati &anctifices. Exod, 20, 8.

Hoc est tertiiim mandatum legis, et convenien-
tcr. Primo enim dehemus Deum venerari corde:
unde pracci|)itur quod non colalur nisi uniis Deus:
iinde « non habebis deos alienos coram me. »
Secundo ore: iinde « non assiimes nomen Domini
« Dci tui in vanum, « Tertio opere: ei hoc cst
« Memento iil dicm sabbaii sandifices. » Voluit
enim ut esset cerlus dies in quo intenderent ho-
mines ad serviiium Dei. Habciur autem hoc prae-

ceplum quinque raiionibus. Priaio enini datum fuit
ud destruclionem erroris: (iraevidil enim Spiritus
sanctus quod futuri erani aliqui dicturi mundtim
sentper fuisse. 2 Petr. 5, 5: « Venienl in novissi-
■ niis diebus in deceptione illusores juxta proprias
« concupisccniias ambulanies, dieentes: ubi esi
« promissio aut adventus ejus ? Ex quo eniui pa>
« ires dormierunt, omnia sic perseveranl ab iniiio
« creaiurae. Lateienim eos hoc volcnies quod cacli
« eruni prius ei lerra de aqua, et per aquam
« consisiens Dci verbo. » Voluit crgo Deiis ul
cusiodiretur unus dies in memoriam quod Dcus
omnia creaverat in sex dicbus, ct in sepiimo quie-
vit a Movis creaturis conlendis: et banc raiioncm
ponit Dominus in lege, dicens: « Memcnto ui dicin
« sabbati sanctiriccs. » Sed Judaei in meiiioriam
primae creationis colcbant sabbatum; Chrisius au-
tem vcniens fecit novam creationcm. 1'cr primain
enim homo terrenus, per secundam homo caelestis
effectus esl. Galal. G, 15: « in Cbristo Jesu neque
o circumcisio aliquid valei neque praeputium, sed
« nova creatura: » el haec nova creatura est per
gra.iam, quae incepil in resurrectione. Roman. 6,
-i: « Quouiodo Chrislus surrexit a mortuis per glo-

• riaiu Patris, iia et nos in novitaie viiae and)iilc-
« mus. Si enim complaniali facti sumus simililu-
« dini morlis ejus, siniul et resurrectionis erimus. •
Et quia resurreciio facta esi in Dominica, ideo ce-
lebramus illum diem, sicul Judaei sabbatum pro-
pier primam creationem. Secundo datum fuil ad
instruciionem fidei ncdcmptoris. Caro enim Christi
in sepulcro corrupta non fuit: uiide dicil Psalm.
15, D: • Caro mea requiescal in spe: » item ibi-
dem 10: « Non dabis sanclum tuum videre corru

« ptiouem; »unde voluii: sabbatum observari, ui si-

eul sacrificia significabant mortem Christi, ita quics

sabbati requiem carnis ejus. Sed nos isla sacrifi-

cia non servanms, quia ^dvenicnte re el veritale,

debet cessare figura, sicut adveniente sole cessai

umbra; servamus tamen in veneraiione Virginis

gloriosae, in qua remansit tota fide tali die in

mortc Christi. Teriio datuui fuit ad roboranduin

sive ligurandum veritatem promissionis. Promiiiitur

enim nobis quies: Isa. 14, .": « Ei erit in die illa,

» cum requieni dederit libi Deus a labore tuo et

« a concussione lua et a scrvituic dura qua ante

« servisti: » iiem ibid. 52, 18: « Sedebit populus

« meus in pukhriiudine pacis el in tabernaculis

• fiduciae ei in requie opulenta. »

Et noia, quod expeciamus rcquicm de iribus:
de labore piaesentis viiae, de lentationum concus-
sione, et de diaboli scrvitute. llunc Chrisius repro-
misit vcnieniibus ad se, diceiis Matth. II, "28:
« Veiiite ad me omnes qui laboratis et onerati
« cslis; et ego reficiam vos. Tollile jugum mcum
« super vos, et disciie a me, quia miiis sum et
« bumilis corde; et invenietis requiem animabus
« vesttis: jugum enim meum suave est, ei onus
« meum Icve. » Invenimus aulem quod Dominus
operatus esi sex dicbus, el in seplimo quievit. quia
primo oporiet facere opera perfecta: Eccl. ol, 55:

• Modicum laboravi, el invcni mihi muliam re-

• quicm. » PIus enim incomparabiliier excedii icm-
pus aeierniiaiis loium lempus praesens, quam mille
anni diem unum.

Quario daium fuit boc praeccptum ad infiam-
mationem amoris. Sap. 9, 15. « Corpus quod cor
« rimipiim', aggravat animam. » ei idco homo
S. Th. Opcia omnia. V. 10.

OPCSCLLLM III. 105

semper ad terrena inferius tendil, nisi conetur eri-
gere se ab eis: el ideo oportet habcre cerlum lem-
pus ad hoc: unde aliqui toto tempore hoc faciunt:
Psaliii. 55, 2: « Benedicam Dominum in omni
« tempore, semper laus cjus in ore meo: » Apo-
stolus 1 Tbessal. 5, 17: « Sine intermissionc o-
« rate: » et hi continue sabhatum habeni. Aliqui

hoc faciunt in aliqua parte temporis: Psalm. 118,
164: « Septies in die laudcm dixi tibi, » Alii, ne
omnino alicnarentur a Deo, opoituit quod habereni
aliquem diem deierminatum, ne nimis tepescai in
eis amor Dei. Isa. 58, 15: * Si vocaveris sabhatunri
« delicalum. . . tunc dcleciabcris super Doiuino. .
Job 22, 2G: « Tunc super Omnipoicntem deliciis
« afflues, et elevabis ad Deum faciem tuam. »
Non cniin ad ludcndum ordinatur talis dics, sed
ad laudandum el orandum Dominum Deum. Lnde
Augustinus dicit, quod minus malum est tali die
arare, quam ludere. Quinlo daium fuit ad opcra
pieiaiis respeciu subjeciorum. Aliqui enim crudeles
sibi et suis, non ccssanl continue opcrari propter
lucruiii; et hoc habcnt Judaei maxime, quia ava-
rissimi sunt. Deuter. 5, 12: « Observa dicm sab-
« baii... ul requiescal servus luus et ancillu lua,
« sicut et tu: » ct posi: « Non facies in eo quid-
« quam operis tu et filius et ftlia servus et an-
« cilla, bos et asinus cl omne jumentum tuum,
« ut requiescat servus et ancilla lua sicut et tu. •
Propter praedicta ergo praedictum mandaium datum
fuit.

• Memenlo ul diem sabbati sanctifices. » Dictum
esl, quod sicut Judaei celebrant sabbatum, sic nos
Cbrisiiani Dominicam, et alia principalia festa. Vi-
deamus ergo quomodo ista servare debemus. Et
sciendum, quod non dicii, Cuslodi sabbaium, sed
« memento ui diem sabbali sanctifices. » Sanctum
auicm accipitur duobus modis. Aliquando enim est
sanctum idem quod purum. Aposiolus, 1 Corinth,
6, U: « Sed abluti eslis, sed sanciificaii esiis. »
Aliquando dicitur sanclum res consecrata ad cullum
Dei, ut locus, tempus, vestes et vasa sacra. Istis
ergo duobus modis debemus festa celebrare; quia
ei pure, et mancipando se divino serviiio. In isio
ergo praecepio duo considerantur. Primo quidem
in festo quid cavendum sit; secuiido quid facien-
dum. Debemus autem cavere iria. Primo corpora-
lem operam: Jercm. 17, 22: « Sanctificabis sabba-
« tum, ut non facias in eo opus servile: ■> iinde
el in loge diciiur, Levii. 25, 25: « Omne opus
« servile non facictis in co, » Opus auiem servile
esl opus corporule; nam opus liberum est aiiimae,
sicut intelligcre et hujusmodi; ad quod opus homo
consiringi non potesl,

Scd sciGndum, quod opera corporalia possunt
ficri in sabbato propicr quaiuor. Primo projxcr
nccessitatCHi: undc Do.niuus excusavil discipulos
evellcntes spicas in sabbafo, ut dicilur Matth. 12.
Secundo propier Ecclesiae ulilitaiem: unde diciiiir
in Evangelio ibid., quod sacerdotes facicbanl omnia
quae erant necessaria in templo in die sabbati,
Tcrtio propter proxiini uiiliiatem: unde Dominus
curavit in die sabbaii habeniem manum aridam, el
confuiavit Judaeos rcpribondcntes cum, poncns e-
xcmplum de o^e, ibid. Quarto proptcr superioris
aiicioriiatcm: unde Dominus praccepit Ju-Jaeis ut
circumcidorent in die sabbaii, ul dicilur Joan. 7.
Sccundo (I) dcbemus cavere culpam: Jerem,
{{) Al. quiiilo debemus clc.

106

IN PRAECEPTA LEGIS

17, 21: « Cuslodiie animas vesiras, el noliie por-
« tare pondera in die sabbali. » Onus auleni ani-
inae vel pondus malum esl peccalum: Psalm. 57,
b: « Sieui onus grave gravaiae sunt super me. »
Peccaium autem opus servile esi: «]uia, ul dicilur
Joan. 8, 34, « Qui facit peccalum, servus esi pec-
« cati. » Lnde CLim dicitur, « Omne opus servile
« non facietis in eo, » poiest intelligi de peccato:
el ideo contra praeceptum boc facit quis, quando
in sabbalo peccai: quia operando ei peccaudo Deus
offendiiur. Isa. \, 15: « Sabbatum el feslivilates
« alias non feram. » Ei quare? ■ Quia iniqui sunt
c coetus vestri. Calendas vestras ei soieuinitates
« vestras odivit anima mea: fac'a suni cnilii mo-
« lesta. » Teriio (1) debemus cavere negligentiam:
Eecl. 55, 29: « Multam maliiiam docuit oiiosiias. »
Hieronymus ad Rusticum: « Semper aliquid boni
« operis facilo, ul te diabolus inveniat occupatuin. »
Et ideo non esl bonum custodire nisi principalia
fcsta,siin aliisdebeai bomo esse oiiosus. Psalm. 98, 5:
« Honor regis judicium diligii, ' scilicei discretionem.
Unde 1 Macbab.2,dicitur, quod .ludaei quidamocculia-
ti erant, et inimici irrueruni super eos, qui credcntes
quod se non possenl in sabbato defendere, vicli
ei occisi sunt. Ita accidit niuitis qui otiosi sunt in
festis. Thren. 1, 7: « Viderunt eam hostes, ei de-
« riserunt sabbata ejus. » Sed lales debent facere
sicul illi Judaei fecerunt: undc 1 Machab. 2, 41,
dicitur: « Quicuiiique venerit ad nos iii bello in
« die sabbatorum^ pugnemus adversus eum. »

« Memenlo ut diem sabbaii sanclifices. » Siciit

diclum est, homo diem fesiurij debei sanclificare:

et dicium est, quod sancium diciiur duobus modis:

quia et quod mundum esl, et quod Deo conse-

craium est. Ilem dictum est a quibus tali die ab-

slinere debemus; nunc dicendum est in quilms

occupari debemus: et sunl Iria. Primo in faciendis

sacrificiis: unde Num. 28, dicitur, qiiod Deus prae-

cepit quod quolibet die unus agnus mane, et alius

vespere debeat offerri; sed in sabbato debent du-

plicari: el significai quod in sabbaio debemus olTerre

Deo sacrificium, et de omnibus quae habemus. 1

Paralip. 29, 14: « Tua sunt omnia, el quae de

« manibus luis accepimus, dedimiis tibi. » Unde

primo debemus ullro offerre animam nosiram,

dolendo de peccaiis. Psalm. 50, 19: « Sacrificium

• Deo spiritus coniribulaius; » ei orando pro be-

neficiis. Psalm. 140, 2: « Dirigatur, Domine, oratio

« mea, sicut incensum in conspeciu luo. » Factus

est enim dies festus ad habendam spiriiualem lae-

titiam, quan) facit oralio: unde et lali die niulii-

plicari debenl preces. Secundo corpus nostrum af-

iligere, et boc jejunando. Roman. 12, 1: « Obsecro

« vos per misericordiam Dei, ut exhibeatis membra

« vestra hosiiam viveniem Deo, sanctam. » Lau-

dando(2). Psalm. 49, 25: « Sacrilicium laudis ho-

» norificabit me: » unde in tali die canius multi-

plicantur. Tertio res tuas sacrificare, et hoc dando

eleemosynas. Hebr. 15, 10: « Beneficeniiae auiem

« et communionis nolite oblivisci: talibus enim

« hostiis proineretur Deus: » et hoc in duplo magis

quam in aliis diebus, quia tunc est communis

laetilia. Nehem. 8, 10: « Miitite partes his qui non

« paraverunl sibi, quia sanctus dies Domini est. »

Secundo in verborum Dei studiis, sicui ei Judaei

(i) Al. sexto.

(2; Al. sanctani Ecclesiam laudando.

faciunt hodie. Act. 15, 27: « Voces Prophetarum
« quae per omne sabbatum leguntur: » unde el
Christiani, quorum jnsiiiia debei esse perfectior,
debent lali die convenire ad praedicationes et ad
officium Ecclesiae. Joan. 8, 47: « Qui est ex Deo,
« verba Dei audii. » Item loqui utilia. Apostolus
Ephes. 4, 29: « Oionis sermo malus ex ore vestro
« non procedai: sed si quis bonus, ad aedifica-
« lionem. » Ista enUn duo ulilia sunt animae pec-
catoris, quia immulant cor ejus in mclius. Jerem.
25, 29: « Verba mea sunt quasi ignis ardens,
« dicit Dominus, et quasi malleus conierens peiram. »
Contrarium autem accidit etiam in perfectis (1)
non loqueniibus uiilia, vel audientibus. Apostolus
1 Cor. 15, 55: « Corrumpuni bonos mores collo-
« quia mala. Evigilate justi, et noliie peccare; »
et PsaL 118, 11: « in corde meo abscondi eloquia
« tua. » Eloquium enim et instruit ignorantein;
Psalm. eodem 105: « Lucerna pedibus meis ver-
« bum tuum: » et inflammat lepescentein. Psalm.
104, 19: « Lloquium Domini inflammavit eum. »
Tertio in divinorun» exerciiiis. Hoc auiem perfe-
ctorum est. Psalm. 55, 9: « Vacate el videie quo-
« niam suavis est Dominus: » et hoc propter quie-
tem animae. Sicui enim corpus fatigatum quie-
tem desiderat, ita et anima. Locus autem animae
Deus est; Psalm. 50, 5: « Esto mihi in Deum pro-
« teciorem, et in locum refugii. » Hebr. 4, 9:
« liaque relinquitur sabbatismus populo Dei: qui
« eniin ingressus esi in requiem ejus, eiiam ipse
« requievit ab operibus suis, sicut a suis Deus. »
Sapient. 8, 16: « Intrans in doinum meam, quie-
« scam cum illa. » Sed antequam ad hanc quie-
tem perveniat aniina, oporiel tres quietes praecedere.
Prima ab inquieiudine peccati. Isa. 57, 20: « Cor
« autem impii quasi mare fervens, quod quiescere
« non potesl. » Secunda a passionibus carnis; quia
caro concupiscit adversus spiritum, spiritus autein
adversus carnem, ut dicilur Galat. 5. Tertia ab
occupaiionis mundi. Lucae 10, 41: « Martha,
« Martha, solicita es, et turbaris erga plurima. »
Et tunc post haec anima libere quiescit in Deo.
Isa. 58, 14: « Si vocaveris sabbaium delicatum,
« tunc delectaberis super Domino. » Proplerea
sancti omnia dimiserunt; quia haec est pretiosa
margarita, quam qui invenit homo abscondii, et
prae gaudio illius vadit, et vendii universa quae
habet, et emit eam, ut dicitur Matth. 15. Haec
enim requies vita aeterna, et deleciatio aeterna est.
Psalm. 151, 14: « Haec requies niea in saeculum
« saeculi: hic habitabo, quoniam elegi eam: » ad
quam nos perducai.

De quarto praecepto.

Honora palrem tuum et matrpm tuam, nt sis longaevus
siiper terrani quarn Doiiiinus Deus tuus dabit tibi.
Exod. 20, 12.

Perfeciio hominis consislit in dilectione Dei et
proximi: el ad dilectionem Dei periinent tria prae-
cepta quae scripta fuerunt in prima tabula; ad
dileciionem vero proximi septem quae sunl in
secunda labula. Sed, sicut diciiur 1 Joan. 5, non
debemus diligere verbo neque lingua. sed opere
ct veritate. Homo enim sic diligens debei duo fa-

(1) 1/. imperfectis.

OPUSCLLUM III.

cerc: scilicet fugerc malun), ei facere honum: unde
quaedaui suni in praecepiis inducenlia ad bonuni,
uiia auiem sunt proliibeniia faceremalum. Lt scien-
dum, quod cavere a malo faciendo esl in poienlia no-
sira; sed facere cuilibel bonum non possumus; et ideo
dicit beaius Augusliniis, quod nos omnes debcmus di-
ligere, scd non omnibus tenemur benefacere. Sed in-
lcr omnes debemus benefacere conjunctis nobis: quia,
« si quis suorum, et maxime domesiicorum, curam
« non babet, inlidelis esl: » 1 ad Timotli. 5, 8. Inier
«unnes autem propinquos sunt nobis propinquiores
paier et mater; et ideo dicii Ambrosius: « 1'rimo
« debenms diligcre Deum, secundo patrem et ma-
<• irem; » et boc est quod dicii: « Honora patrem
o luum et mairem luam. » Et bujusmodi raiionem
reddit [*bilosoplius, qui dicil, quod ex magno be-
neficio lecepto ab eis non possumus eis respondere
cx aequali: et ideo bene poiest paler oircnsus ex-
pellere filium, sed non c converso. Dant autem
parcnies filio iria. I'rimo siabilimentum quo ad
esse. Eccli. 7, 29: « Honora patrem tuum, el gc-
« niilus mairis tuae non obliviscaris. Memenlo quo-
« niam nisi per illos naius non fuisscs. » Secundo
nutrimcntum sivc fulcimcnlum quo ad nccessaria
viiac. INudus cnim intrai filius in bunc munduin,
ui dicilur Joan. 1, sed a parcniibus susicnlaiui.
Tenio documenium. Mcbr. 12,9: « Patres quidem
« carnis nosirae eruditores babuimus. » Eccli. 1 ,
2: « Filii tibi suni ? Erudi illos. » El dcbent pa-
rcnies dare duo documenia filiis, et cito: quia, ui
dicitur Proverb. 22, C, « adoleseens juxia viam
« suam, eiiam cum senucrii, non recedet ab ea: »
et Tbren, 5, 27: « Bonum est viro cum porlavcrit

• jugum ab adolcscentia sua: » et suni illa quae
docuit Tobias filium suum ( Tobiac 4 ), sciliccl
limorem Domini, et absiincre ab omni pcccalo: et
boc est contra illos qtii delectaniur in nialiliis fi-
liorum. Sed, sicut diciiur Sapient. 4, G, « ex ini-
« quis onines filii qui nascuntur, tcsies sunt ne-
« quiiiae adversus parenies: » unde Deiis punit
peccatum in filio, ut dieilur F.xod. 20. Igiiur filii
a pareniibus babent esse, nutrimentum et discipli-
nam: et quia esse babcmus ab eis, debemus magis
revereri quam dominos, a quibus solum res, prae-
terquam Dcum, a quo babcmus animam. Eccli. 5,
8: ■ Qui timct Dou)inum, bonorat parentcs, et
« quasi doniinis serviei bis qui se genuerunl, in
« opere et sermone, el omni paiicntia. Ilonora

• pairem tuum et malrem luau), ut supcrveniat
« libi bcnediclio a Dco. » Et in boc eiiam bonoras
leipsum: quia, sicut dicilur Eccli. 5, 15, « gloria

• bouiinis ex bonore palris sui, el dedeeus filii
«> pater sine bonore. » Item quia danl nobis nu-
trimenium in pueritia, et nos dcbemus eis dare in
scneclulc. Eccli. 5, 14: • Fili, suscipe senectnm

• pairis tui, et non contrisles eum in viia illius;
« et si dcfecerit sensu, veniam da; cl nc spernas
« eum in tua viriute .... Quam malac famae

• esi qui derclimiuit patrem! ct est maledicius a

• Dco qui cxasperat matrem. » Ad confusioncm
illorum qui contra faciunl, ponit Cassiodorus in
episiolis lib. 2, quod ciconiac cum parcnies earum
pennas senio cogente laxaverunt, nec ad proprios
cibos idonci possuni invcniri, plumis suis geniluruui
membra fovcntes, cscis corpoia laxa reliciunt, el
pia vicissitudinc juvcncs reddunt quod a pareiuibus
parvuli susceperunt. Item terlio qui docucruni no><,
debemus eis obediie. Coloss. o, 20; • Filii obediie

107

« parentibus vcslris per omnia, » nisi scilicet iii
bis quae suiil contra Deum. Ilieronymus ad lle-
liodorum: « Soluiu pieialis genus in bac re esse
« crudclem. » Lucae 14, 20; « Si quis non odit
« patrem suum cl mairem .... non poiesi mcus

• esse discipulus. » Deus enim verior paier est.
Deuter. 52, G: « Numquid non ipse cst pater tuus,
« qui possedit et fecii ci creavit tct »

« llonora patrem tuum ei n)alrem tuarn. » In-
tcr omnia praecc|jia Iiuic taniuin adjungitur: ■ Lt
« sis longaevus super tcrram: » ei ratio bujus est,
ne credaliir non deberi praemium lionoraniibus
parenles, quia cst nalurale. Sed sciendum, quod
lionorantibus parenlcs quinque desiderabilia pro-
niinuniur. Ei prin;um est gratia in praesenti, et
gloria in fuluro, quae maxime desideraniur. Eccli.
5, 9. « llonora patiem luum, ut superveniat libi
benedictio a Deo, et benedictio illius in novissimo
« maiieat. » Conlrarium dcbetur maledicentibus, et
cliam in lege maledicuntur a Deo, ui dicitur Deu-
ter 27. Et Lucae 16, 10, dicilur: « Qui m modico
« iniquus est, et in iuajori iniquus est. » Scd
vita naturalis quasi niliil est in comparatione ad
ad vitam graiiac. Si ergo non recognoscis benefi-
cium vitae naturalis quani liabes a pareniibus, in-
dignus es viia gratiae quae niajor esi, et per con-
scquens vita gloriae, quae maxima est. Secundum
disidcrabile cst vila: unde « ut sis loiigacvus super
« terram. » Dicitur Eccli. 5, 7: « Qui bonorai pa-
« ircm suum, viia vivct longiore. » Et nota, quod
viia longa esi quando est plena: quae non meiisu-
raiur teinpore, sed actione, secundum 1'liilosoplium.
Tunc autem plena est viia quando est viriuosa.* et
ideo virtuosus et sanctus diu vivit, quamvis cilo
nioriatur corporaliter. ideo dicitur Sapieut. 4, 15:
« Consummaius in brevi, explevit tempora multa:
« placita cnim erat Deo anima illius. » Optime
autem mercatur ille qui lanluni facil una die quan-
tuin alius in uno anno. Et noia, quod aliquando
accidii quod longior vita causa est moriis corpora-
lis et spiritualis, sicut accidit Judac. Praemium
ergo est vita corporalis. Sed coutrarium, scilicei
moricm, acquirunt illi qui injuriantur parenlibus.
Ilabemus enim ab eis vitam, sicui miliies a regc
feudum; ct ideo sicut dignum est quod illi amU-
tant pro prodiiione feuduro, iia isti propter inju-
riam illatam parcnlibus viiam, Proverb. 50, 17:
« Oculu;n qui subsannat paireni, et qui despicit
« partuin mairis suae, sullodiant eum corvi de tor-
« rentibus et comedani cuin filii aquilac. » Per
filios aquilae intclliguntur reges et principcs, per
corvos officialcs: et si aliquando non puiiiuniur
corporaliter, moriem tamem spirilualem elTugere
non possuni. Propterea palcr non debel potesiaiein
mullam darc filiis: Eccli. 55, 21: « Dum adbuc
« superes, et aspiras, non immulet te omnis curo: »
ilem ibid. 20: « Filio, mulieri, fratri et amico non

• dcs polcsiatem super tc in vita tua, ct ne dede-
« ris illis possessioncm in vita lua, ne Ibrte poe-
« niieat te. » Teriium csi liabcre filios sibi giaios
ei accepios. Naiuraliter enim paler ibesaurizat filiis,
sed non c converso. Eccli. 5, G: « Qui bonorat
« palrem suum, jiicundabilur in filiis. » Maiib. 7,
2; « In qua mensura uicnsi fucriiis, reuieiictur
« Yobis. » Quarium est Iiaberc famam laudabilem:
Eccli. 5, 15; « Gloria bominis ex lionore pa-
« tris sui: » et iierum 18, « Qunm malae faii;ae
« est qui derelinquii pairem! » Quintum csi liabcrc

108
divilias: Eccli. 5,

IN PRAECEPT

11: « Benediclio palris firmal
« doiiios filiorum; maledictio autem matris eradicat
0 fundainenla. »

<i llonora pairem tiium ct matrem tuam. »
^olandum, quod non solum dicitur aliquis pater
ratione carnalis generationis; sed quibusdam aliis
rationibus aliqui dicuniur patres, et cuiiibei eorum
debetur aliqua reverenlia. Uicuniur enim patres
Apostoli et alii sancli per docirinam et exemplum
fidei. Aposiolus 1 Corinth. 4, 15: « ISam si decem
0 millia paedagogorum habeatis in Chrislo, sed non
« niullos patres: nam in Chrisio Jesu per Evan-
« geiium ego vos genui. » Et ideo dicitur Ee-
cli. 44, 1: « Laudemus viros gloriosos ei pa-
« rentes nosiros in generatione sua: » laude-
mus auiem non ore, sed imitaiione; et hoc fil, si
non inveniiur in nobis contrarium ejus quod lau-
damus. Hebr. 15, 7: « MeiDentote praepositorum
« vesirorum, . . . quorum intuenies exiium con-
« versaiionis, imiiamini fidem. » Dicuntiir etiam
praelali patres; el isii venerandi sunt, suni eniuj
Dei ministri: Ltic. 10, 16: « Qui vos audit, me
« audit; et qui vos spernil, me spernit: » el ideo
debemus eos honorare obediendo: Aposiolus Heb.
15, 17: « Obedite praepositis vesiris, et subjacele
0 eis: » et decimas praebendo: Proverb. 5, 9: « Ho-
« nora Domiuum de tua subslantia, el de prin)itiis
« frugum tuariim da pauperibus. » Item rcges
et principes: 4 Reg. 5, 15: • Paier, elsi rera gran-
« dem dixisset tibi Propheia, certe facere debueras: »
qui dicuniur paires, quia debent intendere bonum
populi. Et istos honoramus per subjectionem: Rom.
15, 1: « Onmis anima poieslalibus sublimioribus
« subdiia sil. » Et hoc non solum limore, sed a-
more; nec solum propicr ralionem, sed etiam pro-
pter conscientiam. Ei ratio hujus esl, quia, secun-
dum Aposiolum ibidem, omnis poieslas a Deo est;
et ideo reddendum est debituiii; quia « cui tribu-
« tum, tribuium; cui vecligal, vectigal; cui timo-
ft rem, liaiorem; cui honorem, honorem; » Rom.
15, 7. Proverb. 24, 12: « Time Dominum, fili mi,
« ei regem. » Item benefaciores: Eccli. 4, 10: « Esto
« pupillis misericors ut paier: » est enim proprium
patris (i) benefacere filiis: et ideo tenemur redde-
re vicem in benefaciendo: Eccli. 29, 19: « Gratiam
« fidejiissoris ne obliviscaris: » ingraiis enim acci-
dit illud Sap. 16, 29; « Ingraii spes lamquam iii'
« l)eriialis glacies labescet. » Item aeiate: Deiiteron.
52, 7: « Inierroga patrem tuum, et annuniiabii
« libi; majores luos, el dicent libi: » Lev. 19, 52:
« Coram cano eapite consurge, el honora personam
« senis: » Eccli. 52, 15: « In medio magnatorum
« loqui non praesumas, et ubi sunt senes non
« mulium loquaris: » ibid. 9, « Audi tacens; et
« pro reverentia accedel tibi bona gratia. ■> Omnes
igitur isli venerandi sunt: quia omnes portant quo-
dammodo similiiudinem Patris qtii in caelis est:
et de istis dicitur Luc. 10, 16: « Qui vos spernit,
« me spernit. »

De qumlo ptaceplo.
Non occides. E.xod. 20, 13.

In lege divina, per quam ordinamur ad dile-
ciionem Dei et proximi, praecipiiur non solum

(1) Al. omiKuntur sequcntia usque ad indicem Eccl.

A LEGIS

facere bonum, sed etiam declinare a malo. Inicr
alia autem majus malum quo possit fieri proximo,
est occidere euii.; et hoc prohibetur cum dicitur,
« Non occides. »

Circa quod praeceplum tripliciter esl erratum.

Quidam enim dixerunt, quod non licet occidere

eiiam bruta animalia. Sed lioc falsum est, quia non

est peccatum uti illis quae sunt subdita hominis

potesiati. Est etiam naturalis ordo qiiod plantae

sint in nutrimentum aniinalium, et quaedam ani-

malia in nntrimentum aliorum, et omnia in nu-

trimentum hominum. Genes. 9, 5: « Quasi olera

« virentia tradidi vobis omnia. • Phiiosopims etiam

dicit in Poiiiica, quod venatio esl sicut jusium

beilum. Apostolus 1 Corinih. 10, 25: « Omne

« quod in macello venit, manducaie nihil interro-

« ganles propter conscientiam. » Ergo « non occi-»

« des homines. » Quidam dixerunt hic prohibiturn

esse liomicidium hominis omnino: unde homicidas

dicunt esse judices saeciilares, qui condemnanl se-

cundum ieges aliquos: contra quos dicit Augusii»

nus, quod Ueus ptr hoc praecepiiim non abstulil

sibi potestatem occidendi: unde Ueuteron. 52, 59:

« Ego occidam, et vivere faciam. » Esl ergo lici*

tum iliis qui mandato Dei occidunt, quia tunc

Deus facii. Omnes enim iex niandatum Dei est.

Proverb. 8, 15: « Per me reges regnant, et le-

« gum condiiores justa decernunt: » et Apostoius

Roman. 15, 4: « Si maium feceris, lime: non enim

« sine caiisa gladium portat, Dei enim mipister

« est. » Moysi quoque dicitur Exod. 22, 18: « Ma-

« leficos non paiieris vivere. » Id eninj quod iici-

lum est Deo, licitum est et ministris ejiis, per

mandatum ipsius. Consiat aiitem qiiod Deus non

peccai, cum sit aucior iegum, infligendo mortein

propter peccatum: Roman. 6, 15: « Stipendia pec-

« caii mors: » cigo nec minister ejus. Est ergo

sensus; « Non occides » propria auctoritate. Aiii

vero dixerunr, quod per hoc quod dicitur, « Non

« occides, » proliibetur non occidere aiium; uiide

dicebant, quod licitum eral occidere seipsum. Sic

enim invenitur de Samsone Judic. 16, et de Caio-

ne, et de quibusdam virginibus qtiae se in flara-

mas injecerunt, sicut recitat Augustinus 1 de Ci-

vit. Dei. Sed ad iioc respondei Augusiinus ibidem,

dicens: « Qui se occidit, liominem uiiqiie occidit. »

Si ergo hominem non liiet occidere, nisi auetori-

tate Dei: ergo nec seipsum, nisi vel auctoriiate Dei,

vel instinciu Spiritus sancti, sicul diciiur de Sam-

sone, ergo • non occides. »

Sciendum est etiam, quod hominem occidere
coniingil muiiipliciler. Primo manu: Isa. 1, 15:
« Manus vestrae sanguine plenae sunl: » quod qui-
dem esi non solum contra caritaiem qua praecipi-
tur ut diligas proximum sicut leipsum: 1 Joan.
5, 15: « Omnis homicida non habet vilam aeter-
« nam in se maneniem: » verum eiiam contra
naturam: qin'a, ul dicitur Eccli. 15, 19, « omne
« animal diligit sibi simile. » IJnde Exod. 21, 12:
« Qui perciisseril homineni volens occidere, morte
« moriaiur. » Et hic quidem crudeiior est iupo,
de quo dicitur in 4 Animalium, quod si iupo de-
tur caro lupi, non coniedit. Iiem ore; et hoc fit
dando consilium alicui contra aliquem, provocando,
accusando et detrahendo: Psalm. .56, 5: « Filii
« hominum, dentes eoriim arma et sagittae, et
« lingiia eorum gladius acutus. » Tertio adjiilorio:
Proverb. 1,15: a Fili mi, ne ambules cum eis . . . .

OPLSCULL.M lU.

109

« pcdes enim illorum ad malum currunl, el fesii-
« nani ul effundal sanguinem. » lletii consensu:
Hom. I, 52: « iJigni sunl niorle non solum qui
« ea faeiuni, sed eliam qui con.sentiunl facienli-
« bus. » Conseniis auiem quodammodo, quando
poles impedire: l*rovcrb. 24, 2; • Krue eos qui
« ducuniur ad inoriem: • ei iierum si vires sup-
pctuiil, sed dirjiitiis negligeniia vel avariiia. Am-
brosius: « i'asce fame morienlem: si non paveris,
« occidisii »

Et sciendum, qiiod aliqiii occidunt solum cor-
pus, de quo dictum esl; alii animam, auferendo
viiam graiiae, irahendo scilicet ad peccalum morta-
le: Joan. 8, 4i: « ille bomicida eral ab initio, »
jnqiianlum scilicei tra\i( ad pcccutum: alii aniem
ulrumqiie, el boc dupliciier. l'rimo in destru-
etione praegnanlium: occiduniur enim pueri in cor-
pore el in anima. Secundo interficicndo seipsum

« INon occides. » Cbrislus dat in Evangelio,
Malib. 5, quamdam doctrinam, qiiae est, quod ju-
stitia nosira debel esse major jusiilia legis: unde
docet perfectius servari mandaia legis a Cbristianis
quam Judaei servaverunt. et raiio bujus est, quia
niajori laborc acquiritur major mcrc<,'S. 2 Corimb.
i), 6: « Qui parce seminat, parce el melet. » In
lege eiiim promittebantur temporalia el terrcna:
Isa. 1, 19: « Si volueriiis el audieriiis me, bona
« lerrae comedctis: » sed in lege nosira promiltun-
tur caelesiia el aeierna. ergo jusiitia, quae csl ob-
servaniia niandatoruii., debct obimdare, cum mojor
€Xpeciciur merces. Iiiier alia aut<'m praecepia facii
nienlioneui de isio, diccns Malib. o, 21: « Audisiis
« quod dictum esc antiquis, Non occidcs. Ego au-
« lein dico vobis, quia omnis qiii irascitur frairi
« suo, reus erii jiidicio, » idcst poena quam lex
adjudicaviu Rxod. 21, 14, « ubi dicilur: Si qiiis per
« indusiriam occiderii proximum suum, et per

• insjdias; al> aliari meo avelles eum, ut moria-
« lur. » Debet aulein quilibcl quinque modis ab
ira cavere. Primo ne ciio provocetur: « Jacob. 1,
19: • Sit omnis bomo velox ad audiendum, lardus
« auiem ad loquendum, et lardus ad iram, » El
ratio est, qnia ira peccatum est, ct punitur a Deo.

Sed niiniqiiid omnis ira cst contraria virluti?
Circa boc duplcx est opinio. Sioici enim diserunt,
quod nulla passio cadii in sapicniem; immo vole-
bani quod vera virtus esset in quieie meniis. Pe-
ripaleiici autem dixerunl, quod ira cadit in sapicn-
tem, scd moderaia: cl esl opinio vcrior. Et paicl
primo aucioriiaie, quia in Evangeliis invenimus
istas passiones Cbristo atiribulas, in quo fuit fon-
lalis pleniludo sapientiae. Sccimdo paiei ratione:
nam si omnes passioiies virtuli contrarientur, es-
sent aliquae poteniiae animae quae esseni fruslra,
imino qiiae essent bomini in nocumoniiim, quia
non baberent aliquos acius convcnicntcs; ct sic
irascibilis el concupiscibilis frustra datae essenl
liomini. Et idco dicendum est. qiiod aliquando ira
cst virius (1), ali(piando non. Accipitur enim ira
iripliciter. Primo proui esi in solo judicio raiionis
absque commotione animi; et isia non dicitur pro-
prie ira, sed judicium. Sic enim Dominus puniens
malos, iraiiis dicitur Micb. 7. 9: • Iram Domini

• poriabo, qiioniam pcccavi ei. » Sccundo accipi-
tur prout esi passio; et isia est in appclilu sensi-
tivo; el esl duplex: quia aliqiiando ordinaiur raiio-

(l) Al. vis.

ne et continetiir sub terminis rationis, quando
scilicet quis irascitur quando debel et quanium
dcbel ei pro quo debel, et bujusinodi: et lunc esi
actiis virluiis, ei diciiur ira per zelunh Lnde Pbi-
losopbus dicit, quod mansueiudo non est nullo
modo irasci. Isia ergo ira non esi peccatum. Esi
et tertia ira quae refugil judicium rationis, ei ista
semper esl pcccaium; sed aliquando vcniale, ali-
qiiando esl moriale: ei boc distingiiiiur ex eo quod
ad iram incilai, quod aliquando est veniale, ali-
quando esl mortale. Moriale dnplex: vel ex genere,
vel ex circumsianiiis. Ilomicidium autem videiur
csse actiis peccaii mortalis ex suo geiiere, quia di-
rccie ordinatur contra praeceptum divinum: ei ideo
consensus in homicidium csi peccatum mortale ex
geiiere: quia si acius esi mortalis, el consensds in
actus erlt mortalis. Aliqiaiido autem peccatum mor-
lale est ex genere, sed tamen moius nun est pec-
catum mortale, quia est sine consensu; sicut si
ascendii moius concupiscentiae ad fornicandum, el
non conscntiiur, non est pt^catum moriale; simili-
ler ira: est enini motus ad injuriam illalam vindi-
candain: haec enim est pioprie ira. Si ergo isie
moius est taliter in passione, ita quod ratio dcdu-
calur, tunc est peccatum irioriale; si aiilem usque
ad consensiim non pcrvertitur raiio, tunc csl pec-
catura veniale. Si auiera niotus non sit ex cenere
peccalum moriale, tunc etsi consensus adbibeaiur,
non est peccatuin moriale. Quod ergo dicit. « Qui
■ irascitur fratri suo, reus erit jtidicio, » inielli-
gendum esl de moiu tendente in nocumenium, qui
motiis est pcccatura moriale, ita quod sit ibi con-
sensus Eccl. ult., 14: « Cuncia quae fiunt, addu-
« cet Deus in judicium pro onni errato, sive bo-
« num sive malum. » Secund.i ralio quare dehe-
mus non provocari cito ad iram, est, quia omnis
homo diligit liberiatem et odil servitulem. Non est
autem iracundus dominus siii ipsius: Proverb. 27,
4: « Impetum conciiaii spiritus ferre quis poierit? »
et ibidem 3: « Grave saxum ei onerosa arena; sed
« ira slulii utroquc gravior. » Seciindo cavere de-
bei ne diu in ira permaneai: Psabu. 4, o: • Irasci-
« mini, ct nolite pcccare: » Epbes. 4, 20: « Sol

• non occidat supcr iracundiam vcsiram. • Et ra-
lionem hujus assignat in Evangelio Deminiis, di-
ccns Matili. o, 25: « Esto conseniiens adversario
« luo cito dum es in via cum eo, ne forte tradal
« te minisiro, et in carcerem miiiaris. Amen dico
« libi, non exies inde donec reddas novissimum
« quadrantem. i Terlio cavere debet ne in ira
procedat. Primo in cordc, quod fit quando pcrvenit
ad odium. Est eniin dilTereniia inler iram et odium,
quia ira subila esl, odium vero diuturnum; et ideo
est mortale peccatum: 1 Joannis 5, 15: « Qui odit
« fratrem siiiim, bomicida esi: » et ratio biijus est,
quia el se iiitcrficit spoliando se cariiaie, ei aliuin.
Augusiinus in Rcgula: « Liles aiit nullas habeaiis,

• aiii qiiam cclcrrimc finiatis, ne ira crescat in
« odiiim, et trabem faciat de festuca, et animam
« facial bouiicidam. » Proverb. 1S, 18: « Vir ira-
« cundus provocai rixas. » Gcnes. 49, 7; • Male-
« diciiis furor eorum quia pertinax.. et indignatio
« coriim, qiiia dura. » Quario cavere debcl ne pro-
ccdai in vcrbo: Provcrb. 12, 16: « Faiuus siatim
« indicat iram suam. » Et polcst indicare duobus
modis: injuriimdo scilicoi, ei supcrbc loquendo.
Qiianuim ad priuium dicil Dominus .Maiib. o, 22:
« Qui di\crii frniii siio, Faiuc, rcus crit gehcnnae

110

IN PUAECEPTA LEGIS

• ignis. » Qui aulem dixeril, Raclia, reus erit con-

• cilio. » Proverb. 15, 1: « Responsio niollis fran-
« gii irani, sermo duriis suscilal furorenj. » Quinlo
cavere debet ne procedat in opere. hi omni enim
opere nosiro duo debemus observare, siilicet facere
justiiiam tl misericordiam; et ira ulrumque impe-
dit: » ira enim viri jusiiiiam Dei non operaiur, »
ut dicitur Jacob. 1, 20: quamvis enim velit, tamen
non poiest. Unde Pliilosopbus quidam dixitcuidam
qui eum ofTenderai: « Punirem (e, nisi essem
« iratus. •> Proverb. 27, &: « Ira non liabet mi-
« sericordiam, nec erumpens furor. » Genes. 49,
G: « In furore suo occiderunt virum. » Ei propter
lioc Cbristus non solum docuit nos cavere ab bo-
micidio, sed ab iia. Bonus enim medicus non tan-
tum toliil n)alum quod apparet, sed etiam radicem
removei infirmiiaiis, ne scilicet recidivel: ei ideo
vuli nos abstinere a principiis peccalorum, el ita
ab ira, quae esl principium honiicidii.

De sexto praecepfo.

Non moecliaberis. Exod. 20, 14

Post prohibitionem homicidii prohibetur adul-
leriuni; et congrue, quia vir et uxor suni quasi u-
num corpus. « Erunt ( inquit Dominus Genes. 2,
« 24 ), duo in carne una. » Et ideopost injuriam
quae inferlur personae, nulla major est quam illa
(|uae inferlur conjunctae. Prohibeiur autem adulie-
riuii) uxori, ei viro. Sed prius dicendum est de
uxoris adulterio, quia majus peccatum videtur com-
miitere. Comniiitii auien) tria peccaia gravia uxor
moechando, quae insinuantur Eccl. 25, o2; « Mu-
« lier omnis relinquens virum suum.... primo in
« lege Altissinii incredibilis fuit, secundo virum
« suum dereliquit, lertio adulterio fornicata esi,
« el ex alio viro filios staiuit sibi. » Primo ergo
peccai per incredulitaiem, quia lcgi incredibilis fil:
i)ominus enim prohibuit adulterium. Item facit
conira Dei ordinaiionem, Watdi. 19, 6: « Quos
• Deus conjimxii, homo non separet. » Item con-
ira Ecclesiae siatuta, vel sacramenium: fit enim
niairimonium in facie Ecclesiae; ei ideo adducitur
Deus quasi in tesiem et fidejussorem de servanda
fide: Malach. 2, 14: « Dominus tesiificaius esi inler
« te el uxorem puberiatis luae, quam lu despe-
« \isii. » Ergo peccatur conlra legem, contra sla-
tutum ei conlra sacramentum Dei. Secundo peccat
per perdilionem, quia derelinquit virum. Aposlolus
1 Corinth. 7, 4: « Mulier sui corporis potestalem
« non habei,sed vir: » ideo eliam nec casiiiatem
servare poiest sine consensu viri: et ideo si moe-
chaiur, prodiiionem committii, dum seipsam altcri
Iradil, sicut servus dans se alleri domino. Prov.
2, 17: « Rfliquii ducem puberiaiis suae, et pacii
« Dei sui oblita est. » Teriio per furti commissio-
nem, quia ex alieno viro consiituil sibi filios; et
hoc maximum furium est, quia lotam herediiatem
dat alienis filiis. El nota, quod isia deboret stude-
re quod filii intrarent religionem, velaliquid aliud
facereiit, ita quod in bonis viri non succedereni.
Esi ergo mulier moechans, sacrilega, prodiirix, fu-
ratrix. Viri vero peccant non minus quam uxores,
licel sibi quandoque blandianiur: quod patei c\
tribus. Primo ex aequalitaie quam habei. nam
« vir sui corporis potesiatem non habef, sed mu-
« lier, » ut dicilur 1 Corinth. 7, 4, et idco neu-

ler potest aliquid facere sine alterius consensu
quanium ad matrimonium. Et ad hoc significan-
dum Deus non de pede vel capiie, sed de cosia
midierem forrnavil. Et ideo mairimonium nunquaui
siatum perfectum babuit, nisi in lege Chrisii: quia
Judaeus unus plures habebat uxores, sed uxor non
phnes viros; et ideo non erat aequaliias. Secundo
ex viri fortitudine, quia propria passio mulierum
est concupiscentia: 1 Petri 5, 7: « Viri similiter
« cohabilantes secundum scientiam, quasi infirmiori
« vasculo muliebri impartienies honorem. » Et ideo
si petis ab uxore quod tu non vis servare (1),
fnmgis fidem. Tertio ex ejus aucioritate, quia vir
est caput mulieris: unde mulieres non debenl lo-
qui in Ecclesia, sed domi viros interrogare, ut di-
citur 1 Corinlh. 14. Esi ergo vir doctor mulieris;
et ideo Deus praeceptum dedit viro. Magis autem
peccat sacerdos quam laicus, el Episcopus quam
sacerdos, si non servanl quae debent, quia docere
alios ad ipsos pertinet. A simili si vir moecbatur,
frangit fidcm non servando ea quae debei. Sed ta-
men uxores aitendant ad id quod Chrisius dicil
Malih. 21, 5: « Omnia quaecumque dixerini vobis,

• servaie et facite; secundum opera vero eorunj
« nolite facere. »

« Non moechaberis. » Sicut diclum esl, Deus
lam viris quam mulieribus prohibuit adulierium.
Sed sciendum, quod licet aliqui credani adulterium
esse peccatum, tamen non credunt simplicem for-
nicationem esse peccatum mortale: contia quos A-
postolus llebr. 15, 4: « Fornicatores et adulteros
« judicabil Deus: » 1 Corintb.G, 9: « Nolite errare:
« neque fornicarii, neque adulteri, neque molles, ne-
« que masculorum eoncubitores regnum Dei posside-
« bunt. » A regno aulem Dei non exeluditur ali-
quis nisi per peccatum mortale. Ergo esl peccatum
mortale.

Sed forfe dices: Non esl ratio quare sit pecca-
lum mortale; cum non detur corpus uxoris, sicul
in adulterio. Dico quod si non detur corpus
uxoris, datur lauien corpus Christi, quod sibi dalum
fuii, et consecratum in bapiismo. Si ergo nulhis
debet facere injuriam uxori, nmlio magis nec
Christo. 1 Corinth. 6, 13. « Nesciiis quoniam cor-
« pora vestra membra sunt Christi ? Tollefis ergo
« membra Christi, faciatn membra merelricis ? Ab-

• sii. » Esi ergo haeresis dicere, fornitaiionem
simplicom non esse pcceatum moriale.

Ei ideo scienduu), quod in isio praeceplo, « Non
« njoccbaberis, » prohibelur non solum adulierium,
sed omnis carnalis corruplio, praeier eam quae esl
mafrimonii. Ulterius autem scienduin, quod alii
dicunt cou)mixiionem viri et uxoiis non esse sinc
peccato; quod est haereiicuu). Aposiolus Hebr. 15,
4: « Sit honorabile connubium h\ oiiinibus, et

• torus immaculatus. » Talis autcm conjunclio
aliquando non soluin sine peccato est, sed etiam
est ad meriium viiae aeternae habentibus cariialem;
aliqiiando est cum peccafo veniali, aliquando cum
iiioriali. Quando enim est cuu) inteniione procrean-
dae prolis, tunc est opus viriutis; qiiando autem
cum intentione reddondi dobiium, lunc est eiiarn
opus justiiiae; quando auiem est causa exercendae
Iibidini«*, tunc est cum veniali, quando scilicet non
excedit limites mairiuionii. Qiiando autem exccdit,
ut scilieei si possei. exiendoret se ad aliam, tune-
est mortale.

^i, Al. ii')ii potcs: ilem non vis le servare.

OPUSCULL.M IIL

Sciendum aiilem, qiiod ndnlterium el foriiicalio

proliihenlur proptcr mulia. Priuio enim perimil

animam. Pioverb. G, 32: « Qiii adulier est, pro-

• pier cordis inopiam perdel animam suam. • Kl

dicil, « Propter cordis inopiam, » quod esl quando

caro doniinalnr spirilui. Secundo prival viia: lalis

enim secundum lei^em debel mori, ul diciiur Levit.

"20, et Deul. 'i'2. El quod aliquando non puniaiur

corporaliler, esl in malum suum; quia pocna cor-

poralis, quae cum palienlia loleratur, esl in remis-

sionein peccatorum: piinietur lamen posiea in vila

fulura. Teriio consomit subsiantiam suam: unde

Luc. 15, de filio prodigo dicilur, quod dissipavit

substantiarn siiam Mvendo luxuriose. Kccli. 9, G;

« Ne des fornicariis animam luam in ullo, ne

« perdas le el liaeredilatem luani. » Quarlo vili-

fical prolem. Sapioni. o, 1G, « Filii adulierorum

« in consummaiione erunt , et ab iniquo loro

« semen exlerminabilur; el si quidein longae viiae

« erunl, in nibiluni coiiq)utubunlur, ct sine bo-

« nore. » I Corintb. 7, 14: ■ Alioquin filii vesiri

« immundi esscnl, nunc autem sancti sunl. »

Nunquam eiiam babeni bonorem in Ecclesia, si

elerici sine dedccore baberi possuni. Quinio privat

bonore, et specialiter mulieres. Kccli. 9, 10: « Om-

■ nis mulier quae est fornicaria, quasi stcrcus in

« via conculcabilur: » ei de viro dicilur Proverb.

G, 3:2: « Turpiindinem el ignominiam congregat

« sibi, et opprobriurn illius non delebilur. » Gre-

gorius etiam dicii, qiiod peccata carnalia sunt nia-

joris infamiae ei minoris ciilpae quam spiriiuali;i.

Et ralio liujus est, quia est commune cum besliis.

Psalm. 48, 21: ■ Homo, eiim in bonore esset, non

« intellcxii: comparaius esl jumentis insipienlibus,

« et similis facius est illis. »

De septimo praecepto.
IVon furtum facies. Exod. 20, 15.

111
.Non

lege sua
propriam

Dominus probibuit principaliter in

injuriam proximi.- el primo injoriam in

pei^onam, ibi, » Non occides; » sccundo in persona

conjuneta, ibi, « Non moecbaberis; » teriio in re-

biis, bic, • Non furtum facii-s. » Ei sciendum,

qiiod in boc praecepio probibciur omne male abla-

lum. Commitiiiur enim furtum muliis modis. Primo

occulte accipiendo. IMaltli. 24. 43: . Si sciret pa-

« terfamilias qua bora fur vcniurus essel: » el boc

viiuperabile est, quia esi proditio qiiaedam. Ecdi.

5, 17: « Supcr furem enim est confusio. » Se-

cundo violenier auferendo: et baec est major in-

juria. Job 24, 9: « Vim fecernni depraedanlcs

« pupillos. » Inier islos sunl mali principes el

reges. Sopbon. 3, 3: « Principes ejus in medio

« ejus quasi leones rugienies; judices cjus lupi

« yespere, non relinquebant in mane. • Isti enim

faciunt conira inlcntioncm Domini volentis jusium

regnum, ei dicentis Proverb. 8, 1o: « Pcr "me re-

« ges regnant, el Icgtim conditorcs jusla decernunf. »

El aliquando lalia faciunt per modiim furti, ali-

qiiando pcr violcnliam. Isa. 1, 23: ■ Principcs tiii

« infideles, socii fiiriim: omnes diligiini muncra,

• sequuniiir reiribuiionem. » Aliqnando condendo

leges, et slalucndo ad Iiicramlum lantum Isa. 10,

1: « Vae qui conduni leges iiiiquas: • ct Augnsti-

nus dicii, quod omnis mala dominatio fiirtiim esl:

unde dicit: « Quid regna, nisi latrocinia? » Teriio

mercedem non solvendo. Levii. 10, 13:
« morabilur opus mercenarii apud te usque manc: »
et boc inielligitur quod bomo cuilibet dare debel
quod suum est, sive principi, sise praclaio, sive
clerico etc Romaii. 13, 7: « Reddiie omnibus de-
« bita: cui tributum, tributum; cui veciigal, vecti-

lal.

Teneinur

regibus

entm
pacem nostram dare mercedem

custodieiilibus
Quario fraudcui
in mercationibus commitlendo: unde dicilur iJeiiier.
25, 13: « Non babebis in sacciilo diversa pondera; »
et Levii. 19, 35: « Noliie facere iniquum aliquid
« in judicio, in regula, in pondere, in mensura.
« Slaicra justa, et acqua sint pondera, juslus mo-
« dius , aequusque sextarius. » Prov. 20, 23:
« Abominatio esl apud Deum pondus et pondus:

■ statera dolosa non esi bona. » IJoc esl eiiam
contra caupones, qui miscent aquam vino. In lioc
etiam probibetur usura. Psalm. 14, !: « Quis ba-
« bitavit in labernaculo tuo, aui quis re(]uiescet
« in nionie sancto tuo? » ei posl. 5: « Qui pecu-
« niam suam non dedii ad usuram. » Hoc esl
eiiam conira campsores, qui mulias falsiiates com-
mittunt, et contra venditores pannorum ei aliarum
rerum.

Sed dices forsitan: Quare non possuin dare
pecuniam sicut equum vel domum ? Dicendum,
quod in illis esl peccatum quue his venduniur. In
domo aulem sunt duo; scilieei substaniia et usus.
Aliud autem est habere domum, et aliud uli domo:
unde separatim possum tisum vendere sine doiuus
venditione; el ila in omnibiis hujusmodi. Unde si
aliqua sunl quae consislant in ipso usu tanium,
ei usus eorum est dislractio, non poiest fieri id
quod de domo. Denariis eniin ulimur distrahendo,
et frumenlo consumendo: et ideo si usum vendis,
bis vendis. Quinio dignilales emendo, sive tempo-
porales, sive spirituales. De primo Job 20, 15:
« Divitias quas devoravii, evo;i,el, et de ventre
« illius exirabet eas Deus. » Oinnes enim lyranni.
qui vi teneni regna vel provinciam vel feuduin,
fures sunl, ei omnes leneniur ad resliluiionem. De
secundo Joan. 10, 1: « Amen amen dico vobis:
« qui non intrat por ostium in ovile cvium, sed
« ascendit aliunde, ille fur est ei lairo: » et ideo
simoniaci fures suni.

« Non fiirium fiicies. » Hoc praeceplum, sicut
dictum est, probibei omne male ablaium; ei debenl
nos inducere muliae rationes ad lioc cavendum.
Prima sumitur ex gravitate: assimilatur enim boc
peccatum bomicidio. Eccli. 34, 25: • Panis esen-
« tium, viia pauperis esi: qui defraudal illum, vir

■ sanguinis esi: » ei ilcrum ibidem 27: ■ Qui

■ efTundit sanguinem, et qui fraudem facit merce-
« nario, fraires siint. » Secunda ex periculi qua-
lilate: niillum enim peccatum est iia periculosum.
Nullum enim peccaium remiltiiur siiie salisfaclione
et poenitcntia De omnibus cito poeniiet quis; sicul
palet de homicidio, cessanle ira; iia el de fornica-
tione. cessante passione concupiscenti.'<e, et sic de
aliis. De hoc auiem peccato licei aliquando poeni-
teat quis, non lamen de facili satisfacit; el maxime
ciim non solum leneaiur ad id quod accepit, sed
ctiam de damno quod fecit pairono ex boc; ei cuin
hoc etiam tcnctiir facere poeniientiam de peccaio.
Ideo dicitiir Habac. 2, 6: « Vae ei qui muliiplical
« non sua. Usquequo ei aggraval contra se densum
« lutum? » Densum Iiiiiim dicii. quod non de
facili bomo cgrcditur. Tcrlio ex talium inutilitate:

il2

IN PRAECEPTA LEGIS

non enim sunt ulilia, neque spirilualiter. Prov. 10,
2: « Nil proderunt tliesauri impielatis: • diviliae
enim spiritualiier prosunl ad eleemosynas ei sa-
erificia. Proverb. 15, 8: « Redemptio ariimae viri
« diviiiae suac: » sed de non propriis dicitur Isai.
61, 8: « Ego Dominus diligcns judicium, et odio
« Iiabens rapinam in holocaustum. » Eccli. 34, 24:
« Qui oITert sacrificium ex substantia pauperum,
« quasi qui victimal filium in conspectu patris sui: »
nec temporaliter, quia parunj durant. IJabac. 2, 9;
« Vae qui congregat avaritiam in malum domui
• suae . . . . et liberari se puial de manu niali. »
Proverb. 28, 8: « Qui coacervat divitias usuris, ei
« feiiore liberali in pauperis congregat eas. » Pro-
verb. 15, 22: « Custoditur jusio substaniia pecca-
« toris. » Quarlo ex nocumenii singularitaie: faciunt
enim perdere alia: sunt enim sicut ignis paleis(l)
conmjixius. Job 13, 54: « Ignis devoravit taberna-
« cula eorum qui munera libenier accipiuni. »
Scias insuper, quod lalis non solum suam amittit
animani, sed etiam filiorum, quia illi lenentur reddere.

De octavo praeccplo.

Non loquaris contra proximum tuum falsum testimonium.
Exo.l. 20, 16.

Prohibuit jam Dominus, quod nullus injin-ielur

proxiir.o suo opere: nunc aulem praccipit quod

non injurielur verbo; et hoc est: « Non loquaris

« contra proximum tuum falsuuj testimonium. »

lloc autem potest esse dupliciter: vel in judicio,

vel in communi locutione. In judicio auieni tribus

modis, secundum quod tres personae possunt facere

contra hoc praeceplum. Prima persona, scilicct ac-

cusanlis falso Lev. 19, 16: « Non eris criminator

« nec susurro in populis. » Et nota, quod sicut

non debes dicere falsum, ita non dcbes tacere

veruui. Matth. 18, 15: « Si peccaverii in le

« fraier tuus, vade, et corripe eum. » liem

persona lesiificanlis mentiendo. Proverb. 19, b:

« Testis falsus non erii impuniius: » hoc enim

praeceptum includit onmia piaecedeniia: quia a-

liquando talis est homicida, aliquando fur etc.

Debent autem isti puniri poena, de qua dicitur

diciiur Deui. 19, 18: « Cum diligenlissime per

« scrulantes invenerint falsum testem dixisse conira

« frairem suum mendacium, reddeni ei sicut fratri

« suo facere cogitavit. . . . Non misereberis ejus,

« sed animam ( idest viiam ) pro anima, oculum

« pro oculo, dentem pro denie, manum pro manii,

« pedem pro pcde exiges: « el Provcrb. 23, 18:

« Jaculum et gladius el sagiita acula homo qui

« loquiiur conira proximum suum falsum teslimo-

« nium. >> Item persona judicis male sententiando.

Lev. 19, 13: « INon injuste judicabis. Non consi-

« deres personam pauperis, nec honores vultum

« poienlis. Juste judica proximo luo. » In com-

muni locutione peccant aliquando conlra hoc prae-

ceptum quinque genera hominum. Scilicet deira-

ctores. Roman. 1, 50: « Detractores Deo odibiles. »

Dicii cnim, « Deo odibiles, » quia nihil est iia

carum homini sieut fania. Eccl. 7, 2: « Melius est

« noiT.en bonum quam unguenla pretiosa. » Prov.

22, 1: « Melius est nomen bonum quam divitiae

« multae. » Detraclores autem auferunt hoc. Eccl.

(1) Al. adddur alii».

10, 11: « Si mordeai serpens in silentio, nihil eo

« minus habet qui occulte deirahit. » Unde si fa-

mam non restituant, salvari non possunt. Item qui

detractores libenter audii: Eccl. 28, 28: « Sepi

« aures luas spinis, et linguam nequam noli audi-

« re, et ori faciio oslia, et seras auribus mis. »

Non debet autem homo tales libenter audire: qui-

nimino debel detrahenti ostendere vultum tristein

et torvum. Proverb. 23, 25: « Venius aquilo dis-

« sipai pluvias, et facies iristis linguam detrahen-

« tem. » Item susurraiores, qui scilicet recitanl

quidquid audiunt. Proverb. 6, 16: «Sexsuntquae

« odii Dominus, et septimum delestaiur anima

« ejus: scilicet eum qui seminat inter fratres di-

« scordias: » Eccl. 25, 13: « Susurro ei bilinguis

« maledictus; multos enim lurbavit pacein haben

o tes, » ei multa quae sequuniur. Item blandiiO'

res, idest adulatores. Psalm. 10, 5: « Laudatur

« peccator in desideriis animae suae, ei iniquus

« benediciiur. » Isa. 5, 12: « Popule meus, qui

« beatum le dicunt, ipsi le decipiunt. » Psalin.

140, 3: « Corripiet me justus in misericordia, et

« increpabit lue; oleu.u auiem peccatoris non im-

« pinguet caput meum. » Itein murmuraiores; ei

hoc maxiuie abundat in subditis. 1 Corinih. 10,

10: « Neque murmuraveritis. » Sapient. 1, II:

« Custodite vos a murmurationc, quae nihil pro-

« dest. » Proverb. 23, 13: « Patientia lenieiur

« Princeps, et lingua mollis conslringei duritiem. »

« Non loquaris contra proximum tuum falsum

« tesiimonium. » In hac prohibitione prohibetur

omne menducium. Eccl. 7, 14: « Noli velle inen-

« tiri omne mendacium; assiduitas enim illius non

« est bona: » et hoc propter qualuor. Primo pro •

pter diaboli assimilationem: lalis enim efficitur

diaboli filius: nam homo ex verbis suis cognoscitur

de qua regione el pairia sil: « nam et loquela tua

« maoifcstum te facit, » ul dicitur Matih. 26, 75.

Iiem honaines quidam sunl de genere diaboli, et

dicuniur diaboli filii, qui scilicei loquuniur men-

dacium: quia diabolus mendax esi, ei pater ejus,

ut diciiur Joan. 8. Ipse enim menlitus esi Gen.

5, 4: « Nequaquam moriemini. » Quidam vero fi-

lii Dei, qui siilicet veritatem loquuntur, quia Deus

veriias esi. Secundo propter societatis dissolutionem.

llomines enim simul vivunt: quod esse non posset,

si simul verum non dicerent. Apostolus Ephes. 4,

23: « De[)onentes n)endacium, loquiinini veritatem

« unusquisque cum proximo suo, quoniam sumus

« invicem membra. » Teriio propler fainae amis-

sionein: qui enim assuescit mendaciis, non creditur

sibi, eliam si veruiii dicat: Eccl. 54, 4: « Ab iui-

« mundo quid muudabitur: ei a mendace quid ve-

« rum dicetur? » Quarto propter animae perdiiio

nem: occidit enim homo inendax aniinam suam:

Sapicnt. 1, II: « Os quod iiien itur, oceidit ani-

« mam. » Psal. 3, 7: « Perdcs omnes qiii loquun-

« tur mendaciuin. » Uude paiei quod est pecca-

tum morlale. Unde advertas, quia ipsorum men-

dacii)ruu) quoddam est mortale, quoddam veniale.

Moitdle a iiein est meniiri in his quae sunt fidei;

quod periinet ad praeclaros magisiros ei praedica ■

tores: et hoc est gravius omnibus aliis speciebus

nieudacii; 2 Pelr. 2, 1: « In vobis erunt magisiri

« uenduces, qui iniroducent soctas perdiiionis. »

El aliqui aliquando lalia dicunt, ul videantur scire:

Isa. 37, i: « Siipcr quem lusistis, super quem di-

« dilatastis os, el ejccistis linguam? Numquid non

OPU

■ vos filii scelesti, semen mcmlax? » Iieni aliquan-
do iiteniiunlur aliqui in daninum proximi: Coloss.
3, 9: « INolile ineniiri invicem. » Ei haec duo
mendacia morlalia sunl. Aliqui auiem menliunlur
pro seipsis; ei hoc muliipliciter. Aliquando ex iiu-
inililaie; ct hoc in confessione (piandoque: de quo
ait Augusiinus: « Sieut cavenduin esl ne liomo
« laccal quod fccit, ita ne dicat quod non fccit. »
Jol) 15, 7: « Numquid Deus indiget veslro men-
« ducio? • Eccl. 19, 25: « Est qui nequiier sc
« humiliat, cl interiora cjus plcna suni dolo; et
« est jusius qui se nimium suhmitiil a multa hu-
« Uiilitaie. » Aliipji cx verecundia leviiaie, cum
scilicet quis credit vcrum dicere, et dicii falsum; ei
hoc advertens verecundatur retraciare; Eccl. 4, 50:
a Non coniradicas verbo veritatis ullo modo, ei de
« mendacio ineruditionis confundere. » Aliqui ex
ulilitatc, quando volunt aliquid adipisci, vel ah uli-
quo evadere: Isa. 28, 15: « Posuirnus mendacium
« spem nostram, et mendacio prolecti sumus. »
Proverh. 10, 4; « Qui nilitur mendaciis, hic pascit

• venios. » Ali(pii propter alierius commodum,
quando scilicet volunt aliquem a morie vel peii-
culo vel damno aliquo liherare: ei lioc cavendum
est, sicut dicit Augusiinus. Eccl. 4, 20: « Non ac-
« cipias faciem adversus faciem tuam, nec ad\eisus
« animam luam mcndacium. » Aliqui propier lu-
dum: et hoc cavendum, ne propter consuetudinem
dutai ad mortale. Sapienl. 4, 12: « Fascinatio nu-
> gaciiatis ohscurat bona. »

De nono praecepio.

Non concupisces rem proximi lui. Exod. 20, 17.

Haec esl differeniia inler legem divinam et
mundanam: quia lex mundam judical facla ei dicia;
divina auiem non hacc lantum, sed etiam cogitata.
Et raiio hujus est, quia illa esl per homines, qui
judicant ea quae apparent exterius; sed divina esl
a Deo, qui exterius interiusque conspicit: Psaliii.
72, 25: • Deus cordis mci. » 1 Reg. 10, 7:
« Ilomo videt quae foris suni, Deus autcm intuetnr
« cor. » Dictuiu est autein de praeceptis quae per
tinent ad dicta et facla; nunc ergo dicenduiu esl
de cogiiaiis. Nam apud Deum volunias pro facio
reputatur: unde « non concupisces; » idest, non
solum non auferas facio, sed nec eliam « rem pro-

• ximi lui concupisces; » et lioc propier mulla.
Primo propler concupiscentiae infinitatem: concu-
piscentia cnim qnid infiniium cst. Quilihel aiitem
sapiens dcihct inlendcre finem aliquem, imino nul-
lus debet ire per viam infinitam. Eccl. 5, 9: « A-
« varus non implchitur pccunia. » Isa. 5, 8: « Vae

• qiii conjiingitis domum ad domum, et agrum

« agro coptilaiis. » El quod concu|)isccnlia nnn-

qudm saticiur, ralio est, quia cor hominis facium

esl ad reci})icndum Deum. Unde Augustinus in 1

Confess: « Fccisti nos Domine ad tc, et inquieium

« est cor nosirum donec requicscat in lc. » Id

ergo quod minus Deo esi, ipsum implere non po-

lest: Psalm. 102, 5: « Qiii rcplct in honis deside-

« rium tuum. » Secundo qnia aiifcrt quiotem, quae

multum est dclcciabilis: seinpcr cnim cupitli soli-

citi sunt acquircre non habita, ct habita cusiodire:

Ecd. 5, 11: « Saturitas divitis non sinit eum

« dormire: » Matth. 0, 21: « Ubi est thcsaurus

• luiis, ibi est et cor luuin. » Et ideo Christus

5. Th. Opera oninia. V. 10.

SCULUM III. H3

Luc. 8, diviiias spinis assimilavit, ut dicil Grego-

rius. Tertio quia causat in divitiis inuiiliiatem: fa-

cii enim divitias esse non utiles nec sibi nec aliis:

non eiiim utuntur eis nisi conservando. Eccl. 14,

5: « Viro cupido el lenaci sine raiione est sul>-

« stantia. » Quarlo, quia tollil justiiiae aeqiiiiatem.

Exod. 23, 8: « Ne accipias munera, quae etiam

« excaecant prudentes, et subvertunt verba jusio-

« rum. » Eccl. 51, 5: • Qui auiem diligii, non

« jusiificabittir. » Quinto, quia necat caritatem (Ij

proximi: « quia, secundum Augusiinum, quanto

magis babei quis de caritate, tanlo minus (Je cu-

pidilate, et e converso: Eccl. 7, 20: « .Neque fra-

« irem carissimum auro spreveris: » et caritatem

Dei: quia sicut nemo potest duobus domiiiis ser-

vire, ita neque Deo et mammonae, ut dicitur

Mailh. 0. Sexto, quia producit omnem iniquitalem:

est enim radix omnium malorum, seciindum Apo-

stoliim, ut dicitur 1 Tiuiolh. 0. Et ideo si in corde

radicaia est, el boinicidium et furtum et omnia

mala operalur: et ideo dicil Apostolus, 1 Timotb.

0, 9: « Qiii volunt divites fieri, incidunl in teii-

« taiioiiem et in laqueum diaboli, et desideria

« multa inutilia et nociva, quae mergunt homines

« in intcritum ei perditionem: radix enim omnium

« malorum est cupidilas. «- Et nota, quod ciipidi-

las lunc est peccaium mortale, quando sine raiione

concupiscitur rcs proximi: sed quando raiionabiliier,

veniale.

De declmo praecepto.
Non (lcsiderabis uxorem proximi tui. Exod. 20, 17.

Beatus Joannes in 1 Canonica sua, 2 capiie
vers. 10, dicit, quod « omne quod est in mundo,
« concupiscentia carnis esi, e» concupiscenlia ocu'
« lorum, et superbia vitae: » unde omne desidc-
rabilc in his iribus consistit; sed duo ex isiis in-
telliguniur probibita per hoc praecepium. « >'on

• concupisces domum proximi tui. » In domo e-
nim intelligitur et altitudo, per quam avaritia de-
signatur; Psalm. 111, 5: • Gloria et diviiiae in
« domo ejus. » Qiii ergo desiderat domum, dcsi-
derat dignitales. El ideo post hoe praeceptum,
« Non concupisces domum proximi tui, » ponitur
aliud, per quod probibetur carnis concupiscentia.
« Non, » inquit, « desiderahis uxorem proximi

• tui. »

Et est scicndum, qiiod post peccatum, pro-
pter corniptioneui niillus cvadit concupisccntiam
praeter Cbristum et Virginem gtoriosam. Et quan-
documque concupisceniia adest, adesl vel cuin
veniali, vcl cum mortali, quando sciliccl domi-
nalur. Apostolus Rom^n. 0, 12: « >'on regnet
« pcccatum in vcstro moriali corpore: » et non
dixii, Non sii: quia, sicul ipse dicit (Rom. 7, 18),
« Scio quod non hahiiat in me, idest in carne
« mea, bonum. » Regnat autem pcccatum in car-
ne, quando primo in corde rcgnai concupiscentia,
consenliendo: et ideo suhdit Apostolus: « Ut sci-
« licct ohediatis concupiscentiis carnis. » Matth.
5, 28: « Qui viderit mulicrem ad concupisccndum
« eam, jam moccbatus est cam in corde sno. »
Voluntas enim apud Deum pro facto repuiatur.
Seeundo quando dominaiur in ore, conceptum ex-

(1) 11. Dei et proximi.

1S4.

IN PRAECEPTA LEGIS

primendo. Mallh. \% 54: « Ex abundaniia enini
« cordis os loquitiir. » Ephes. 4, 29: » Oninis
o sermo malus ex ore vestro non procedat. » Et
ideo non est sine peccalo componere cantiones
vanas, eiiam secundum Philosophos; quia et Poelae
rmgenles carmina armatoria debebani expelH ex ci-
vitaiibus. Tertio quando egreditur in opere, mem-
bris concupiscentiae serviendo. Rorn. 6, 19: « Si-
« cut exliibuistis membra vestra servire iniquitati
« ad iniquitatem. » Isii ergo sunt gradus concupi-

sceniiae.

Et sciendum, quod in fugiendo istud peccalum
oportet muUum laborare, cum sit intrinsecum: dif-
ficilius enim vincitur inimicus familiaris. Vincitur
aulem quatuor modis. Primo occasiones exteriores
fugiendo, ut pula malam societalem, et omnia in-
ducentia occasionaliter ad hoc peccalum. Eccli. 9,
S: « Virginem ne conspicias, ne forte scandalizeris
.. in decore illius .... Noli circumspicere in vi-
« cis civitatis, nec obseraveris in plaieis illius.
« Averte faciem luam a muliere compta, et ne
« circumspicias speciem alienam. Propler speciem
« mulieris mulli perierunt, et ex hoc concupiscen-
« tia quasi ignis exardescit. » Prov. 6, 27: « Num-
« quid potest homo abscondere ignem in sinu suo,
« ut vestimenla illius non ardeant ? » El ideo
praeceptum fuit Lot ut fugeret ab omni circa re-
gione, Gen. 19. Secundo cogitationibus aditum non
praebendo, quia occasio sunt excilandae concupi-
scentiae: et hoc faciendum est per carnis afllictio-
nem: 1 Cor. 9, 27: « Castigo corpus meiim et
« in servitutem redigo. » Tertio orationibus insi-
stendo: quia « nisi Dominus custodierit civita-
« tem, frustra vigilat qui custodit eam: » Psalm.
126, 1. Sapient. 8, 21: « Scivi quoniam aliier
« non possum esse conlinens, nisi Deus det: »
Matth. 17, 20: « Hoc genus daemoniorum non
« ejicitur nisi per orationem et jejunium. » Si
enim duo pugnareni, et velles unum juvare, alte-

rum vero non: oportet primo auxilium dare, secun-

do vero subirahere, Inter spiritum autem et car-

nem est praelium continuum: unde oportet quod

si vis quod spiritus vincat, quod des ei auxilium,

et hoc fii per orationem; carni vero subirahas, et

hoc fit per jejunium; nam caro per jejunium de-

bilitatur. Quarto licitis occupationibus insisiendo:

Eccli, 35, 29: « Multam malitiam docuit otiositas: »

Ezech. 16, 49: « Haec fuit iniquilas Sodoniae,

« superbia, saturiias panis, et abundantia, ei o-

« tium. » Hieronymus: « Semper aliquid boni fa-

« cito, ul te diabolus inveniat occupatum. » Inier

omnes autem occupaiiones melior est siudium

Scripturarum. Hieronymus ad Paiilinum: « Ama

« studia Scripturarum, ei carnis vilia non amabis. »

Haec ergo sunl (1) decem verba, de quibus

dicit Dominus Matth. 19, 17: « Si vis ad vitam ingre-

« di, serva mandata. » Duae enim sunt radices

principales omnium mandatorum, scilicet dilectio

Dei et proximi. Diligenti autem Deum iria neces-

se est facere: scilicei quod non habeat alium Deum,

et quantum ad hoc dicit: « Non coles deos alie-

o nos. » Secundo quod honoret eum; et quantum

ad hoc dicit: « Non assumes nomen Dei tui in

« vanum. » Tertio quod libenter quiescat in eo;

el quantum ad hoc dicit: « Memento ut diem sab-

« bati sanctifices. » Diligentem autem proximum

oporlel quod primo faciat ei honorem debitum:

unde dicit: « Honora patrem tuum. » Secundo

quod absiineat a faciendo ei malum; et hoc vel fa-

cto: unde dicit, « Non occides, » quod est in per-

sona propria, « non adulterabis, » quod esl in

persona conjuncta; « non furtum facies, » quod

esl in rebus exterioribus. Item dicto, ibi, « Non

« falsum testimonium dices: » vel corde; et quan-

tum ad hoc dicit: « Non concupisces rem proximi

« tui, et non desiderabis uxorem proximi lui. »

(1) Al. super decem verba.

IJ^JlJ^^

''■^

^^i^*d^

OPUSCULUM IV.

IN ARTICDLOS FIDEI ET SACRAMENTA ECCLESIAE. EXPOSITIO

( Edit. Rom. VII. )

Poslulal a me ve.slra dileclio ul dc arliculis fidei
el Ecclesiae sacraineniis aliqua vobis conipendiose
pro niennoriali iranscriberem, cum dubiialionibus
(|uae circa baec nioveri possent. Verum cum omne
Tbeologorum sludium verselur circa dubietales con-
lingentes articulos fidei ei Ecclesiae sacranienia, si
ad plenum vestrae pelitioni saiisfacere vellem, opor-
terei toiius Tbeologiae comprebendere summaiim
dilficullates: quod quanium sit operosum, adveriil
vestra prudeniia. Unde ad praesens vobis sufficiat,
si articulos fidei ei Ecclesiae sacramenta breviter
vobis distinguam, el qui errores sunt circa qucm-
libet eorum viiandi. In priu.is igitur vos scire oportet,
quod tota fides cbrisiiana circa divinilalem et liuma-
iiilatem Cbrisii versaiur. Unde Cliristus voce Joannis
loquens ait, Joan. 14, 1: « Crediiis in Dcum, el in me
« crediie. » Circa utrumqueauieiii borum a quibus-
dam sex, a quibusdam septeu) articuli distinguunlur:
ei sic omnes ariiculi secundum quosdam duodecim,
secundum quosdam qualuordecim esse dicunlur.
l'rinio igitur se\ ariiculos sic disiingunnt circa fi-
dem divmiiaiis. Sunl enim circa diviniiatem Iria con-
sideranda: scilicet uniias divinae esseniiae; triniias
personarum, et eHectus divinae virtutis. Primus
igiiur ariiculus est ut ciedamus essentiae divinae
unitatem, secundun) illud Deut. 6, 4: « Audi Israel:
« Dominus Deus tuus, Deus unus est. » Conira
liunc auiem ariiculum plures errorcs vitandi occur
runt. Primo quidem quorumdam Genlilium sive
I'aganorum, poneniium plures deos; contra quos
dicilur Exod. "20, 5: « INon babcbis deos alienos
• coram me. » Secundus esl error Manicbaeorun),
« qui ponunt duo principia esse: unum aquosunt
omnia bona, aliud a quo sunt omnia mala: conlra
quos dicitiir Isa. 45, G: « Ego Dominus: non cst
« altcr formans lucem, ct creans tenebras, faciens
« pacem, et creans malum: » quia ipsc scoimdum
suain justiliam inlligil malum poenae, cum esse
conspiiil in sua creaiura malum culpae. Tertius esl
error Anibropomorpbiiarum poncntium unum Deum,
sed diccnlium eum corporcuu), ei ad modum bu-
mani corporis formatuin: conira quos dicitur Joan.
4, 24: « Spiritus est Deus: » ei Isa. 40, 18: « Cui
« sim.ilcm fecisiis Deum; aut quam imaginein po-
« nctis ei? » Quartus est error Eprcureorum po-
neniium quod Deus non babet providenliain ei
scientiam de rcbus bumanis: conira quos dicilur

1 Pcir. uh., 7: « Omnem solicitudincm projicien-
tes iu eum, quoniam ipsi cura est de vobis. »
Quinius error est quorumdam Gentilium Pbiloso-
pborum diccntium Deum non esse oiDnipotentem,
sed quod solum polest ea quae naturaliter fiunt:
contra quos diciiur in Psalm. 115, 5: « Omnia
« quaecumque voluit, Dominus fecit. » Oujnes
igitur Iii derogani unitati divinac essentiae vel
perfeciioni: unde conlra on)nes ponilur in symbolo:
« Credo in unum Deum Pairem omnipotentem. »
Secundus ariiculus esi, quod sunl tres personae
divinae in una esseniia, secundum illud Joan. ult..
7: « Tres sunt qui lesiimonium danl in caelo,
.< Paler, Verbum et Spiritus sanctus: et lii tres
« unum sunt. » Contra hunc autem arliculnm
sunt plures errores. Primus fuit Sabellii, qui posuit
unam esseniiam, sed trinitatem j)ersonariim negavit,
dioens, quod una persona quandoque diciiur Paier,
quandoque Filius, quandoque Spiritus sanctus. Se-
cundus est error Arii, qui posuit ires personas, sed
negavit unitaiem esseniiae, dicens, Filium esse al-
terius substantiae a Patre, el esse creatiiram, et
minorem Patre, et sibi non coaequalem nec coae-
ternum, sed quod incepil esse postquam non fue-
rai: et conira lios duos errores dicit Dominus,
Joan. 10, 30; « Ego et Pater unum sumus. »
quia, ut dicit Augustinus « qnod dicit Unum, li-
« berat te ab Ario; quod dicit Sumus, pluraliier,
« liberat le a Sabellio. » Tertius esi error Euno-
mii, qui |)osuit Filium dissimilem Patri: contra
quem diciiur Coloss. I, lo: « Qui esl imago Dei
o invisibilis. » Quarlus esl error Macedonii, qui
posuit Spiritum sanclum esse creaiuram: conira
qiiem dicilur 2 Corintb. 5, 17: « Dominus aii-
« tem Spiiitiis est. » Quintus csi error Grae-
corum, qui dicunt, Spirilum sancium procedere
a Patre, sed non a Filio: contra qiios diciiiir Joan.
IG, 2G: • Paraclytus autem Spiritus sancius, quem
« miiiet Pater in nomine meo: quia scilicet eum
miiiit Paier tamquam spiritum Filii, et a Filio
procedeniem: et Joan. IG, 14, dicitur; « Ille nie
« clarifitabit, qiiia de meo accipiet: » et contra
omnes bos errores in syinbolo dicitur: « Credo in
« Deum Patrem . . . . et in Filium ejus unige-
« nitum. non factum, consubsiantialcm Pairi . . .
« ei in S|)iriiuin sancium nominum et vivificanlem
• qui ex Patrc Filioqiie proccdit. »

IN ART. FiDEI ET SACR^M. FXCLESIAE

Alii vero qualuor arliculi divinilaiis perlinent
ad effeclus divinae virlulis: quoruni prinius, qui
est leriius, periinet ad crealionem rerum in es-
se naiurae, secundum illud Psalm. 148, 5: « Di-
« xil ei facta suni. » Conira hunc articulum primo
quidem erravii Democritus et Epicurus, ponen-
tes quod nec maleria mundi nec ipsa mundi
compositio est a Deo; sod quod mundiis est casu
factus per concursum cor|)orum indivisibilium ,
quae rerum principia aestimabant: conira qtios
dicitur in Psal. 32, 6: « Verbo Domini caeli fir-
« maii suni: » idest secundum rationem aeter-
nam, non autem casu. Secundus est error Platonis
et Anaxagorae, qui posuerunt munddm faotum a
Deo, sed ex inateria praejacenii; contra quos dici-
tur in Psalm. 1G8, 3: « Mandavit, et creata sunt, »
idest ex nihilo facia. Tertius est error Aristolelis,
qui posuit mundum a Deo factum non esse, sed
ab aeterno fuis^e: conira quod dicitur Genes. 1,
1: « In principio creavit Deus caelum et lerrain. »
Quartus est error Manicbaeoruni, qui posuerunt
Deum factorem invisibilium, sed visibilia a diabolo
facta; conlra quos dicitur Hebr. 11, o: « Fide in-
« telligimus aptata esse saecula Verbo Dei, ut ex
« ijm&ibilibus visibilia fierent. » Quinius est error
&imonis Magi et Menandri ejus discipuli, et mul-
torum aliorum baercticorum eos sequentium, qui
creationem mundi non Deo, sed Angelis altribuunt:
contra quos dicit Paulus Act. 17, 24: a Deus qui
« fecit mundum, et omnia quae in eo sunt. » Sex-
ius est error eorum qui posueruni, Deum per
seipsum non gubernare mundimi, sed pcr quasdam
.potestates sibi subjectas; conira quos diciiur Job
^4, 13: « Quem conslituit alium super terram, aut
0 quem posuit super orbem quem fabricatus est? »
El contra bos errores dicilur in symbolo: « Facto-
« rem vel creatorem caeli et terrac, visibilium
« omnium et invisibilium. »

Quartus articulus periinei ad efTecium gratiae,
per quam vivificatur Ecclcsia a Deo, secundum
illud Roinan. 5, 24: « Jusiificaii gratis per gratiam
« ipsius, » scilicet Dei: et sub articulo isto com-
prehenduntur oninia sacramenia Ecclesiae, et qtiae-
cumque periinent ad Ecclesiae uniiatem, et dona
Spiritiis sancti, et justiiia bominum. Et quia de
sacramentis Ecclesiae posterius est tractandum, de
liis interim supersedeamus, et alios errores contra
hunc articulum exponanjus: quoruni primus est
Cerinihi et Ebionis; et etiam ISazaraeorum, qui
dixerunt, gratiam Cbrisli non sufficienter ad salu-
lem operari, nisi aliquis circumcisionem el alia
legis mandata cuslodiat: conira quos dicitur noman.
3, 28: « Arbitramur justificari bon)inum per fidem
« sine operibus legis. » Secundus est error Dona-
tisiarum, qui posuerunl, gratiam Christi solum in
Africa remansisse, quia scilicel toius alius mundus
communicabai Caeciliano Carihaginensi Episcopo ,
qiiem ipsi condemnaverunt; et in hoc negabanl
unitalem Ecclesiae: contra quos diciiur ad Coloss.
3, 11: « In Christo Jesu non est Genlilis ei Ju-
« daeus, circumcisio et praepuiium, Barbarus et
■ Scytha, servus et liber; sed omnia in omnibus
« Chrisius. » Tertius est error Pelagianorum, qui
quidem primo negaverunt peccatum originale esse
in parvulis, conira id quod dicit Apostolus ad Ro-
man. S, 12: « Per unum hominem peccatum in
« hunc mundum intravit, et per peccatum mors;
« ila el in onines homines mors pertransiii, in

« qiio omnes peccaverunt: » ei in Psalm. oO, 1 ,

dicilur: « Ecce in iniquiiatibus conceptus sum. »

Secundo dicunt, quod principium boni operis inest

homini a seipso, sed consummalio est a Deo, con-

ira id quod dicit Apostolus Philipp. 2, 13: « Deus

« est qui operaiur in vobis et velle et perfice-

« re pro bona voluntate. » Teriio dicunt, gra-

tiam dari hoiuini secundum sua meriia, conira

id quod dicitur Roin. 11,6: « Si auiem graliu,

jam non ex operibus: alioquin gratia jam non

« esset gratia. » Quartus error esi Origenis, qui

posuit omnes animas crealas cum Angelis simul,

el pro diversiiate eorum quae ibi egerunt, quos-

dam homines vocari a Deo per gratiam, quosdain

vero in infidelitate relinqui, conira quod dicii Apo-

stolus ad Rom. 9, H: « Cum nondum nali essent,

« aut aliquid boni egisseni aut mali (ut secunduin

« electionem propositum Dei maneret ) non ex

« operibus, sed ex voeante dictum est ei, quia ma-

« jor serviet minori. » Quintus error esi Caiaphri-

garum, idest Moniani, Priscae, et Maximillae qui

dicunt, Propheias quasi arrepiiiios fuisse, et quod

non prophetaverunt per Spiriium sanctum: conira

quos dicitur 2 Petr. 1, 21: « Non enim voluntate

« humana allata est aliquando prophetia; sed Spi-

« riiu sancto inspirati locuti sunt sancli Dei ho-

« mines. » Sextus est error Cerdonis, qui primo

dixit, Deum legis ei Prophetarum non esse Palrem

Chrisii, nec bonum Deum esse, sed injustum: Pa-

trem vero Christi bonuin esse; quem etiam Manichaei

secuti sunt, legem reprobanies: contra quos dicitur

Roman. 7, 12: « Le\ quidem sancta, et mandatuin

« sanctum et justum et bonum; » et ibid. 1, 2,

dicitur: « Quod anie promiserat per Prophetas

« suos in Scripliiris sanctis de Filio suo. » Septi-

mus error est eorum qui quaedam quae ad per-

fcctionem \ilae periinenf, asserunt esse ad neces-

sitatem saluiis. Quoruiu quidam fuerunt qui se

airogantissime Apostolos vocaverunt, qui nullani

spein putanl habere saluiis eos qui conjugibus

utuniur, et propria possident. Alii vero, scilicet Ta-

tiani, non vescuntur carnibus, ei eas omnino abo-

minantur, secundum illud Aposloli 1 ad Timoth.

4, I: « In novissimis temporibus discedent quidam

0 a fide, attendentcs spiritibus erroris, et doclrinis

« daemoniorum,in hypocrisiloquentium mendaciuin

« et cauterialam habentium suam conscientiam,

« prohibeniium nubere, et abslinere a cibis, quos

« Deus creavit ad percipiendum cum graiiarum

« actione fidelibus, ei his q li cognoverunt verita-

« tem. » Dicuni enim quod promissio de adventu

Spiritus sancti non fuit in Apostolis completa, sed

in eis; contra illud quod diciiur Act. 2. Eutychiani

etiam dicunt homines non posse salvari nisi con-

tinue orenl, propier illud quod Dominus dicit Luc.

17, 1 : o Oportet semper orare, et non deficere: »

quod sic accipitur, secundum Augustinum, ut nul-

lum diem praetermittant circa orandi opera. Alii

vero qui Passalonitae dicuntur, intantum sileniio

studenl, ut naribus et labiis digiium apponant:

Passalos eniin Graece dicitur palus, et ranchos na^

sus, Quidam eiiam dicunt, quod homines non pos-

sunt salvari nisi seiuper nudis pedibus ambulent:

contra quos omnes dicit Apostolus 1 Corinib. 10,

22: « Oinnia mihi liceni, sed non omnia expcdiuni: »

ex quibus datur inlclligi quod licei aliqiia a sanciis

viris assumanlur tamquain expedieniia, non tameu

propier hoc opposiia redduntur illicila. Octavus

OPUSCLLUM IV.

crror csl eoruin qui dic'un( e conirario, opcra pe;-
feclionis non esse praelcrenda conjniuni vilae fide-
liuni; sicul Jovinianus posuil qwod virginilas non
praefcrlur conjugio, conlra illud quod dicilur 1
Corinlh. 7, 38: « Qui mairimonio jungil virginem
« suani bene facil; el qui non jungil rnelius facit: »
et sicul Vigilaniius, qui aequavil slatum divilias
possidenliun) slalui pauperlalis propler Christum
assumplae: conira quem dicii Dominus Mailh. 19,
21: « Si \is perfectus essc, vade, et vende omnia

• quae habcs, et da pauperihus, el habebis thesau-

• rum in caclo; el veni, sequere me. ■ Nonus
error esi negantium liberum aihilriiHii, sicul qui-
dam negavii, dicens, animas quae sunl malcie crea-
lionis, non posse non (1) peccare: conlra quos
diciiur 1 Joan. 2, 1: « Haec scribo vobis ul non
« pccceiis. • Uecimus error est Priscianislarurn,
et etiam Malhemaiicorum dicentium, houiines fata-
libus slellis ohligalos, ita scilicet quod eorum opera
sunt necessilati stellarum subjccta: conira quos di-
citur Jerem. 10, 2: « A signis caeli nolite meiueie
« quae timent Gentes. • Undecimus error esl di-
eentium qnod homines Dci gratiam et cariiatem
habentes, peccare non possuui; iia quod asseruni
eos qui aliquando peccavorunt, nunquam carilatem
habuisse: conira quos diciiur Apocal. 2, 4: « Ca-
« ritatem tuam primam reliquisti: memor esto ila-
« que unde excideris. » Duodecimus error est eorum
qui ea quae ab Ecclesia Dei universalilcr snn( sta-
luta, dicunl non esse observanda, sicul Ariani, qui
dicunl, sialula jcjunia non esse solemniier celebran-
da, sed cuiu quis volueril, jejunet, ne videalur esse
sub lege; et sicut Tesseradecathiiae, idesi Quarlo-
decumani, qui dicuni quartadeciuia luna pascha
esse celehrandum, quocumque die seplimanae oc-
currerei; el eadem ratio esl de quibuscumque ab
Ecclesia siaiutis. Ei conlra omnes istos errores in
Symbolo Apostolorum dicitur; « Sanctam Rcclesiam
« ealholicam, sanctoruui conmnmionem, remissio-

• neu> peccatoruin: » et iii Sytnbolo pairum dicitur:
« Qui loculus est per Propheias, et unam sanctam
« catholicam el apostolicam Eeclesiam. Confiteor
« unum haplisma in remissioncm peccalorum. »

Quintus articulus esi de resurrectione mortuo-
rum, de quo dicitur 1 Corinlh. 15, 51: « Omnes

• quidem resurgemus: » conira quem eiiam sunt
plures errores: quorum primus est error Valentini,
qui carnis resurieelioneu) negavil, quem eliam plu-
res haereiici suni secuti: contra quem dioilur 1
Corinth. 15, 12: « Si Chrisius prsedicatur quod
« resurrexit a morluis; quomodo quidam dicunt
« in vobis, quoniam resurreclio moriuoruin non
« est? » Secundus est error llymenaei ei Phileti,
contra quos dicit Apostolus 2 Timoih. 2, quod a
veriiaie exciderunt, dicenies resurrectionem jam
faclam, vel quia non credehanl nisi resurreclionem
spiriiualem, vel quianon credebant alios resurrecturos,
nisi illos qui cum Christo resurrexerunt. Teriius
esl error qnorumdam haercticorum modernorum,
qui dicunl resurrectionem fuiuram, non (amen eo
rumdem eorporum. sed quod auimae resument quae-
dam corpora caeleslia; contra quos Apostolus dicit 1
Corinih. 15, 55: • Oporiet corrupiibilc hoc induere
« incoriupiionem,etn)orlalehocindiicre imniorialiia-
« ten). sQuarlus est error Eutychii Patriarchae Con-
stautinopoliiani, qui posuil corpora nostra in rcsmre-

(1) A'l. oinitlitur iion.

clione aeri vel vento similari, quod Gregorins nar-
rat in 14 Moralium: contra queui est quod Domi-
nus post resurrectionem sua i» corpus suum disci-
piilis palpandum praebuii, dicens, Luc. ult. .39:
« Palpate, et videie: » cum tamen Aposlolus dicat,
Philip. 5, 21, quod « reformabit corpus humiliia-
« tis nostrae conliguralum corpori clarilati« suae. •
Quintus error esl dicentiui)), quod corpora hunia-
na in resurreclione vertenlur in spirilum: conira
quos dicilur Luc. ult. o9: « Spiritus carnein ei
« ossa non habct, sicui me videtis habere. » Se-
xtus error est Cerinthi, qui mille annos post resur-
reclioncu) in (erreno regno fabulatur fniuros, in
quibus homines carnales ventris ac lihidinis volu-
ptates habebunt: conira quem dicitur .Matth. 22,
30: « In resurrectione neque nubenl neque nu-
• henlur. » Quidain dixerunt etium, quod post
resurrectionen) rnorluorum, in eodem statu in quo
nunc est, mundus n)anebii; contra quos dicitnr Apoc.
21, 1: • Vidi caelum novum el lerrau) novam: ■
et Apostolus dicit homan. 8, 1, quod « ipsa crea-
0 tura liberabilur a servituie corniptionis in liher-
« tatem gloriae filiorum Dei. » Ei conira omnes
hos errores dicitur: « Carnis resurreclionem; » et in
alio Symbolo: « Expecto resurreclionem mortuo-
« rum. •

Sexlus ariiculus pertinet ad uliimum elTectum
divinitatis, qui esl remuiieratio bononini ei puni-
tio malorum, secundum illud Psalu). 61, 12: • Tu

• reddes unicuique juxta opera sua: ■ et circa
hunc eiiam fueruni mulii errores: q"iorum primus
est diceniium, quod anin^a moriiur cum corpore,
sicul Arabs asseril, vel etiaiu post modicum inier-
vallum, sicui Zeno dixii, ul recilatur in lib. de ec-
clesiasticis Dogmalibus: conlra quod est quod Apo-
slolus dicii Philip. 1, 25: « Dcsiderium habens
« dissolvi, et esse cum Chrisio; » et Apocal. 6,
9: « Vidi siibtus altare Dei animas interfectorum
« propier verbum Dei. ■ Secundus error est Ori-
genis, qiii posuit, homines ei daemones damnaios
iterum posse purgari, et redire in gloriam; ei An-
gelos sanctos et homines beatos iierum posse de-
duci ad mala: quod est contra aucioritatem Domi-
ni, Malih. 25, 40: « Ibunt hi in supplicium aeter-
« num; justi auiem in vitam aeternam. » Tertius
est error dicentium, omnes pocnas ei omnia piae-
mia malorum ei bonorum futuras esse aequales:
contra quorum primum dieitur 1 Corinih. 15, 41:
^ Stella a stella dilTcrt in claritate: sic et resurre-
« ctio moriuorum: » contra secundum qiiod dici-
lur Mntih. M, 12: « Tyro et Sidoni remissius
« erit in die judicii quam vobis. » Quarius error
est diceniium, animas malorum non siatim posl
mortem descendere ad infernum, nec aliquas san-
cioriim animas paradisun) in(rare ante diem judi-
cii: contra qoos dicilur Luc. 16, 22, quod « U)or-
« tuus est dives, et sepuhus est in inferno; » et
2 Cnrinth. 5, 1, dicitur: « Scimus enini quoniam

• si tcrresiris domus nostra hujus habitationis dis-
« solvatui', quod aedificaiionem ex Deo habemus
« don)um non manu factam, sed aeiernam in cae-
« lis. ■> Quinius esl error diceniium, non esse
piirgaiorium animarum post mortem, eoruu) scili-
cei qtii in caritaic decesserunt, sed aliqiiid purga-
bile hahent: conira quos dicilur 1 Corinth. 5, 1^2:
0 Si quis aedificaverit supra fiinilamenlum (scili-
« cel fidoi per dileciioncDi operanti'^ ) lignun), fe-
« num, slipiilam .... dctrimentum palielur, ipse

118 IN AUT. FiDEI ET

« auiern salvus erit; sic tanion quasi per ignem: »
et contra lios errores diciiur in Symbolo, a vilam
« aeiernau). Amen. »

Alii vero qui septem articulos circa fidem Divi-
nitalis assignanl, eos sic disiinguunl, ui primus sii
dc essentiae unitate; secundus de persona Patris;
terlius de persona Filii; quartus de persona Spiri
lus sancti; quinlus de elTfeciu creationis; sexius
de efTectu justificaiionis; sepiimus de effeciu remu-
iieiationis, sub quo compieiiendunt resurrectionem
ct vitam aelernam, Et sic dum praedicloruin sex
articulorum secundum dividunt in tres, quiniuin
vero ei sextum compingunt in unum, fiuni secun-
dum eos septem arliculi. Nec refert quanium ad
veritaiem fiilei vel errorum viiaiionem, qualiter
dislinguanlur.

Nunc restat considerare articulos qui periinentad

liumanitaiem Chrisii: circa quam eliam sex articu-

lus dislinguunt: quoruni priinus est circa concc|)tio-

licm et nativilatem Cliristi, secundum quod dici-

tur Isa. 7, cl introducitur Maith. 1, ^o: ■< Ecce Virgo

B concipiet, et pariet filium, et vocabiiur nomen

0 ejus Emmanuel: » et circa hunc multi fuerunt

errores: quorum primus fuii dicenlium, Chrislum

fiisse pui um hominem, et quod non semper fuit,

.sed a Maria sumpsii exordium: et iste est error

Caipocratis et Cerinihi et Ebionis el Pauli Samo-

Sateni et Photini: conlra quos dicitur Rom. 9, 5:

« Ex quibus esl Christus secunduai carnem, qui

« est super omnia Deus benedicius in saecula. »

hciundus error est Manichaeorum dicentium, quod

(^luisius non habuit verum corpus, sed phaniasii-

tuiu: contra quod est quod Dominus, Luc. uli,, re-

Ijrehendit errorem discipulorum suorum, qui cou-

lurbati ei perterriii exisiimabant se spiriium vide-

)'e; et Matth. 14, 2G: « Videnies eum sujira niare

« ambulanlem, lurbali sunl dicentes, quia phanlasma

« est, etprae limorecla!iiaverunt:>'quorumopinionem

Dominus removii, (licens, vers. 27, « Habete lidu-

« ciam, ego sum, noliie limere. » Tertius error

est Valeutini, qui dicil, Christum caeleste corpus

aitulisse, nihilque de Yirgine assumpsisse, sed per

ipsam lamquam per rivum aut fistulam sine ulla

de illa assumpia carne iransisse: conlra quod dici-

lur Galat, 4, 4: « Misit Deus Filium suum factum

« ex muliere, » Quartus est error Apollinaris qiii

dixit, aliquid Verbi in carnem fuisse conversum

aut transmutalum; non autem carnem de Mariae

curne suscepiam. Propler illud enim quod dicitur

.luan. 1, 14: « Verbum caro factum est, » iniclli-

gil quod Yerbum sit in carnem conversum: conira

tjuod statim ibidem subdilur: « El habiiavii in

<< nobis. » INon autem in nostra natura iniegre

Jiabitassei, si fuisset in carncm conversum. Unde

intelligendum esi: « Verbum caro factum est; »

iacst, Verbum factum est homo. Sic enim frequen-

ler caro sumitur in Scripiuris, secundum illud Isa.

40, 5: « Videbii omnis caro parilcr quod os Domi-

« ni loculum est: » Quinius error est Ai-ii, qui

posuit Christiim humanam animain non habuisse,

M.'d Verbum fuisse loco animae: conira quod dici-

tur 10, 17: « Ego pono animam meam, ut iterum

« sumam eam. INemo lollit eam a me, sed ego

- pono eain a meipso. » Sexius error est Apolli-

iiaris, qiii cum pracdicto leslimonio et aliis con-

vinceretur humanam aniiuam Christum habiiisse,

posuil quod Chrisius non habuit inlellecium hu-

inanum, sod Verbum Dei fuii ei loco inttllccius;

SACRAM. ECCLESIAE

contra quod est quod Dominus se hominem esse
confitetur. Joan. 8, 40: « Quaeriiis me interficere,
« hominem qui veritatem locutus sum vobis. »
Non autem fuisset homo, si anima rationali caruis-
set. Septimus est error Eutychis qui posuit in Chri-
sio unam naturam compositam ex Divinitate et
humanitate: conira quod Apostolus dicit, Phil. 2,
G: « Qui cum in forma Dei esset, non rapinam
« arbitratus est esse se aequalem Deo; sed seme-
« lipsum exinanivit, formam servi accipiens, in
0 similitudinem hominum factus, et habitu inven-
0 tus ul homo: » manifesie distinguens in eo duus
naturas, divinam et humanam. Octavus error est
Monotheliiarum, ponentium in Christo unani scien-
liam, operaiionem ei voluntatem: contra quos Do-
niinus dicit Matih. 26, 59: « Non sicul ego volo,
« sed sicul lu. » Ubi manifeste in Chrislo ponitur
alia voluntas humana, alia divina, quae esi commu-
nis Patri el Filio. Nonus error est Nestorii, qui
posuit Chrislum, Deum perfectum, el hominem per-
feclum; el tamen aliam dixit esse personam Dei,
aliam hominis; et quod non est facta unio Dei el
hominis in una persona Chrisii, sed solum secun-
dum gratiae inhabitationeii'; iia quod negat beatam
Yirginem esse matrem Dei, sed dicii eam esse
niatrem hominis Christi: contra quod dicitur Luc
1, 55: « Quod nascetur ex le Sanctum, vocabitur
o Filius Dei. » Decimus error est Carpocralis, qui
hominem Christum de utroque nalum pulasse per-
hibetur: contra quod diciiur Madh. 1, 18: « An-
« lequam convenireni, inventa est in utero ha-
« bens de Spiritu sanclo. » Undecimus error est
Uelvidii dicentis, quod postquam beaia Virgo pepe-
rit Filium Chrisium, ex Joseph plures filios genuit:
conira quod dicitur Ezech. 44, 2: • Porta haec
0 clausa erii, et non aperietur, et vir non iransi-
« bit per eam: quoniam Dominus Deus Israel in-
« gressus est per eam, eriique clausa Principi. »
Et conlra omnes hos errores in Symbolo Aposto-
lorum dicitur: « Conceplus est de Spiritu sancto,
« natiis e\ Maria Yirgine: » et in Symbolo pairum:
« Qui propter nos homines et propler nostram
« salutem descendii de caelis, et incarnalus est de
« Spiritu sancto ex Maria Virgine, et homo factus
« est. »

Secundiis articulus est de pas^ione el morte
Chrisii, secundum (juod ipse Dominus praedivil,
Maiih. 20, 18: « Ecce ascendimus llierosolymam, ei
« Fiiius hominis Iradetur principibus sacerdotum
« ei scribis: et condenmabunt tum morle, et ira-
« dent eum Gentibus ad illudendum et flagellandurn
« et crucifigendum, » Et circa hunc ariiculum
priinus (piidem esl error Manichaeorum , qui ,
sicut corpus Christi esse phantasiicum asserunt,
passionem Chiisti non in veriiale, sed in phan-
tasia esse arbitrantur: contra quod dicilur Isa.
55, 4: « Nere languores noslros ipse tulil, el
« dolores nostros ipse portavit: »et iterum 7,« Tam-
« (|uam ovis ad occisionem ductus esl: » quod
cliaui indiaitur Act. 8. Secundus est error Galani,
qui in Chiisio una u naluraui posuit, sed incor-
poialem et iuimortaiem : couira (|Uod dicilur !
Peir. 5, 18: » Chrisius semel pro peccatis nostris
« morluus est. » Et contra hos errorcs ponilur
in Symbolo: « Crticifixus, mortuus et sepulius. »

Tertius articulus est de resurreclione Christi,
secunduii quod ipse dicit Matth. 20, 19: « Tertia
« die rjsurgei. » !^i circa hunc ariiculum primo

OPL'SCLLLM IV.

1!9

quidem crravii Cerinihus, asscrcns, Clirisiuin non
suriexisse^ sed rcsurrecUirum cssc: conlra (juod
dicitur 1 Corinth. 1 1j, 4: a Ucsuricxit tcrtia die
« secimdum Scriptui-as. » Secundus error cst qui
imponiiur Origcni, quod sit iterum pro saiutc ho-
niiniim ci dacmonum passurus: contra quod dici-
tur Rom. G, 9: « Chrislus rcsurgens ex mortuis,
« jam non moritur; mors ilh uhra non dominahi-
« tur. Quod enim moriuus est pcccato, moriuus
« est scmci; qnod aiiiem vivit, vivit Uco. » Et con-
tra hos errorcs dicitur in Symholo: • Tcrtia dic
« resurrexii a moriuis. »

Qiiartus articulus est de dcscensu ad inferos;
crcdimus eniui animam Christi dcsccndisse ad in-
feros, corpore jaccnie in sepulcro. E|)hcs. i, D:
« Dcsccndit primum in infcriorcs paries terrae. »
Undc in Syinholo dicitor: « Desccndil ad infcros; »
qiiod cst contra quosdam, qui posuerunt ipsum
ChrisUim non descendisse pcr scipsum ad infero?,
cum tamen Petnis dical Act. 2, qiiod non est dc-
relicUis in inferno.

Quintus articulus est dc ascensionc Chrisli in
caehim: de quo ipsc dicii Joan. 20, 17: « Ascendo
« ad Pairem meum el Patrcm vestrum, Deum
« meum el Deum vesirum. • Circa quam crrant
Seleuciani, qui negant Salvatorcm in carne scdcre
ad dexteram Dei Latris, sed quod eam exuit et in
sole posuii. Circa quod dicilur Marc. ult., 10:
« Dominiis quidcm Jesus postquam locutus csl eis,
« ascendit in caclum, et sedet a dcxtris Dci. »
Unde in Symholo dicitur: < Ascendit in caelum,
« scdet ad dexteram Pairis. »

Sextus articulus est de adventu ad judicium, dc
quo Dominiis dicii Muith. 25, 31. « Cnm vencril
« Filius hominis in majestate sua, et omncs An
« geli ejus cum eo, lunc sedchii super sedem ma
« jesiatis suac: * el Petrus dicit Aciuum 10, 42:
« Ilic csf qui constitutus esl a Deo judexvivorum
« ei mortuorum, » sive eorum qiii jam mortui
sunl, 61 eorum qui in adventu Christi vivi inve-
nieniur. Et circa hoc aliqui errant, de quihus di-
citur 2 Petr. 5, 5: « Venient in novissimis diehus
« in deccpiione illusorcs, juxla proprias concupi-
« scentias dicentes: Uhi est repromissio aiit advcn-
« lus ejus? » Conira quos dicilur Joh 19, 20:
« Fugiie a facie gladii, quoniam ulior iniquiiaium
« gladius esl, et scitote esse judicium. » Unde in
Symbolo diciiur: « Qui venturus cst judicare vi-
« vos et moriuos. » llli aulem qui scptem arti-
culos humanitaiis esse ponunt, dislinguunt prirr.um
articulum in duos, ponenles scilicci sub alio arti-
culo conccptionem Chrisii, el sub alio ejus nativi-
tatem.

DE ECCLESIAE SACRAMENTIS.

Nunc rcstat considerandum dc Ecclcsiae sacra-
rneniis: quae tamen omnia comprchenduntiir suh
uno arliculo, quia ad effectum gratiac pcrtineni.
Sed quia specialem de sacramentis fecislis quae-
stionem, de his scorsum agcndum cst.

Esl primo igitur scicndum, quod sicui Augu-
stinus dicit in 10 lih. de Civii. Dei, sacramcnium
est sacrum signum, vel sacraerei signum. Fuenint
auiem in veieri lege quaedam sacramcnta, idest
sacrae rci signa, sicut agnus paschalis, ct alia sa-

cramenta legalia: quac quidcm solum significaljanl
Cliristi graiiarn, uon lamcu eurri causahani. Unde
Aposiohis CJulat. 4, vocat ea egcna ei inflrma ele-
nicnta: egcna quidem, quia grutiam non contine-
bani; ct infirnia quia gratium confcrre non poic-
rani. Sacraincnta vero novae legis continent ei
oonfcrunt gralium. In eis eniin virlus (ihrisii suh
tcgumento rerum visibilium secrclius opcruiur sa-
lutem, ut dicit Augiistinus. Et ideo sacrainciituiii
novae legis est invisibilis graiidc visihilis forma, ut
ejus simililudinem gcral et causa existai. ^icul
ahlutio qiiac fil in aqua baplismaiis re[)racsent.it
intcriorem mundationem quae fit u pcccaiis pcr
virlutem baptismi. Sunt auiein sacramenia Icgis
novae sepiem: scilicet Baptismus, Confirmutio, Ijj-
charisiia, Poenitcntia, cxircma Unciio, Ordo ct Mu-
irimonium: quorum prima quinquc ordiiiamur ad
pcrfectioncm unius hominis in seipso. sciJ aliu duo,
scilicei Ordo et Mairimoniiim, ordinariiiii' ad per-
fcc/ioncm et multiplicationcii) tolius Lcclcsiue. Viia
eniin spiritualis conformatur vitae cor()oraIi. In vita
auiem corporali perficitur Iioino priuio pcr gcnc-
rationem, qua nascilur in lioc mundo; sccundo
per augmenlum, quo perducitur ad quantitaicm et
virtutem perfectan,; tertio pcr cibiim, quo siislcn-
taiur hominis vita ct virluics. Et liacc quidein
sufficerent, si nunquam eum infirmari continge-
ret; sed qiiia frequcnlcr homo infirmatur, quario
indiget sanaiione Sic cst in viia spirituali. Primo
enim indigct homo rcgencraiione, qtiae fit per Ba-
ptismum, secundum illud Joun. 5, 5: « Msi qiiis
« renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest
« introire in regnum Dci. » Secundo oportei qiiod
homo accipiat pcrfectam viriuiem quasi quoddam
spiriluale auginenliim, scilicei per sacrameniuiu
Confirmationis ad similitudinem Apostolorum, qiios
Spiiitus sancius in eos veniens confirmavit. Unde
Dominus dixit eis Luc. uli., 40: » Vos scdcte in
« civiiate ( Jerusalem ) quoadusque induamini vir-
« tuie ex alto. » Tertio oporiet quod liomo spiri-
lualiter nutriatur per Eucharistiae sacrauientum,
secundum illud Joan. 6, o4: « Nisi manducavcritis
« carnem Filii liominis et hibeiiiis ejus sanguinem,
« non habcbiiis viiam in vobis. ■ Quario oportei
quod homo sanciur spiiitualiier per sacramentuin
poenitentiae, seciindum illud Psalm. 40, li: « Sa-
■ na, Domine. animam meam, quia peccavi tibi. »
Qiiinto spiriuialiicr simul el corporaliier per sa-
cramcntum exircmae Unciionis sanaiur, secundum
illud Jac. uli., 14: « Infirmaiur ali(juis in vobis?
« inducai presbyieros Eiclcsiae, et orent super
« eum, ungentes eiim olco in nomine Domini: el
« oratio fidei salvabil infirmum, ct alleviabil eum
« Dominus; et si in peccatis sil, dimittcniur ei. »
Quantum autcui ad communem Ecclcsiae iiiilitalcm
ordinantur diio sacramenia, scilicct Ordo ei Malri-
monium. Nam per ordinem Ecclesia gubernatur
ei muliiplicaiur spiriiualitcr, et per Mairimonium
multiplicaiur corporaliicr.

Est auicm considerandum, quod praedicta se-
piem sacramenta quaedam habcnt comruunia, ei
quaedam propria. Commiinc quidem esi omnibus
sacramcnlis quod confcruni graliam, sicut dictum
est. Commune etiam est omnibus, qiiod sacramcn-
tiim consislil in verbis et rcbus corporalibus, siciil
in Chrislo, qni est sacramentorum aiictor, cst Vcr-
bum caro facium. El sicul c.iro Christi sanctificaia
esl, et viriuicm sanciificandi habcl pcr Vcrhum

i20 IN ART. FIDEI ET

sibi unituni; ila el res sacranientoruni sanciifican-
lur, el vim sanciificandi liabent pcr verba quae in
his proferuniur. Unde Aiigustinus dicit super Joan.:
« Accedii verbum ad elemenium, et fit sacramen-
« tum. B Unde verba quibus sanctificantur sacra-
menta, dicuntur sairameniorum formae; res autem
sanciificatae dicuniur sacramenlorum maieriae; sicut
aqua esi maleria Biipiismi ei clirisma confirmatio-
nis, Requiritur eiiam in quolibel sacramenio perso-
na minisiri conferentis sacramenium cum intentione
conferendi et fdciendi quod facit Ecclesia: quorum
irium si aliquid desit, idesi si non sit debiia forma
verborum, et si non sit debiia materia, el si mi-
nister sacramenii non iuiendit sacramentum confi-
cere, non perficitur sacranientuni. Impeditur etiam
effectus sairanienli per culpam recipieniis; puta, si
fictus accedai, ei non corde paraio ad suscipien-
dum sacramentum. Talis enin» iicet sacramentum
suscipiat, effectum tamen sacramenii, idesi gratiam
Spirilus saiicli, non recipit: quia, ut djcitur Sap.
I, 5: « Spiritus sancius disciplinaeeffugiet4ictum. »
E contrario autem sunt alii qui nunquam recipiunt
sacranientum, qui tamen effeclum sacramenti susci-
piuni propter devotionem quam habeni ad saera-
mentum, quod habent in \oio, sive desiderio.

Suni autem ei quaedaui propria sacramenlis qui-
busdaiu. !Nam quaedam horum imprimunl characte-
rem, idest spiriiuale quoddam signum dislinctivuma
ceteris, sicul in sacramenio Ordinis vel sairamenlo
Bapiisuii, etinsacraiiientoConfirmaiionis: et talia sa-
cramenia nunquam iteranlur super eamdem perso-
nam. INunquaui enim illequiest baplizatus, debetulte-
rius baptizari: neque confirmatus, iierum confirmari;
neque ordinatus, iierum ordinari; quia characicr,
qui in hujusmodi sacramentis imprimitur, iudele-
bilis esi. In aliis vero sacrameniis non imprimitur
character suscipienti ea; et ideo possunt iterari
quantum ad personam suscipientem, non lamen
quanium ad maieriam. Potest enim unus homo
frequenter poeniiere, frequenier Eucharistiam su-
iuere, frequenier extremam Unciionem suscipere,
frequenter Matrimonium contrahere; non tamen
eadem hosiia dcbei frequenier consecrari, nec idem
oleum infirmorum debet frequenter benedici. Esl
eliam alia differentia: quia quacdam sacramenia
sunt de necessitate salulis, sicut Baptismus et Poe
nitenlia, quibus non exisientibus, non poiest homo
salvari. Alia vero sacramenia non sunt de necessi-
tate salutis, quia sine eis poiest esse salus, nisi
propter coniemptum sacramenli.

His visis in communi circa Ecclesiae sacramen-
ta, oportet quaedam in speciali de singulis dicere.
Primo igiiur circa Baptismum sciendum est, quod
materia Baptismi est aqua vera ei naluralis, nec
differt utrum sii frigida vel calcfacta. In aquis
auiem artificialibu?, sicut est aqua losacea, et aliis
hujusmodi, non poiest haptizari. Forma auiem Ba
plismi est isia: « Ego te baptizo in nomine Pairis
0 et Filii ei Spiritus sancti. » Minister hujus sa-
cramenti proprius est Sacerdos, cui ex officio com-
petit baptizare. In ariiculo tamen necessiiatis, non
solum diaconus, sed etiam laicus et mulier, immo
paganus et haereticus potest baptizare, dummodo
servet formam Ecclesiae, et iniendat facere quod
facit Ecclesia. Si vero extra articulum necessitalis
aliquis a talibus baplizetur, recipit quidcm sacra
mentum. el non debet iierum baptizari; non lamcn
recipit graiiam sacramenti, quia ficti deputaniur,

SACRAM. ECCLESIAE

uipote eonira siatutum Ecclesiae sacramentum ac-
cipientes. Effectus autem Baptismi est remissio cul-
pae originalis et actualis, ei etiam totius culpae
et poenae; iia quod baptizatis non esi aliqua saiis-
faclio injungenda pro peccaiis praeteritis; sed sta-
tim morienies posl bapiismum iniroducuniur ad
gloriam Dei. Unde effectus Baptismi ponitur aper-
lio januae paradisi.

Circa hoc sacrauienlum fuerunt aliqui errores.
Priuius quidem fuit Soleniianorum, qui bapiismum
in aqua non recipiunt, sed solum baptismum spi-
ritualem: contra quos dicit Dominus, Joan. 5, 5:
« INisi quis renatus fueril ex aqua et Spiritu san-
« cto, non potest introire in regnum Dei. » Se-
cumlus error fuii Donatistarum rebaptizantium eos
qui sunt baptizati a caiholicis: conira quos dicilur
Ephes. 4, 5: « Una fides, unum baptisma. » Esl
auiem alter error eorum; nain dicuni, quod homo
in peccato existens, non potest baptizare: contra quos
dicitur Joan. I, 5.1: « Super quem videris Spiriiuui
« descendentem et manentem, hic est qui bapti'
« zai, » scilicei Chrislus. Unde non nocet homini
malus minister nec in hoc nee in aliis sacramentis:
quia Christus est bonus qiii merito suae passionis
perficii sacramenttnu- Quaitus error est Pelagiano-
rum, qui dicunt pueros baptizari, ui regeneraiione
adopiati admiuantur ad regnum Dei, de bono in
meliiis translati, non ista regeneralioiie aliquo malo
obligationis veteris absoluii.

Secundum sacramentum est Confirmationis; cu-
jus maleria esi chrisma confectum ex oleo, quod
significat nitorem conscientiae, et balsamo, quod
significal odor<'m bonae famae, per Episcopum be-
nedicto. Forma autem hujus sacramenti esi talis.
« Consigno te signo criicis, et confirmo te chris*
« maie salutis, in noiuine Pairis et Filii ei Sfii-
« ritus sancti. Amen. » Minisier autem hujus sa-
cramenii est solum Episcopus. Non enim licel Sa-
cerdoti confirmandos Chrismate in fronte inungere.
Effecius autcm hujus sacramenii esi quod in eo
datur Spiritus sanctus ad robur, sicut daius esl
Apostolis in die Peniecosies, ui scilicel Chrisiianus
audacler confiieatur nouicn Christi. Et ideo confir-
niandus in fronte ungiiur, in qua est sedes vere-
cundiae; ul scilicel nomtn Christi confiieri non
erubescat, et praecipue crucem ejus, quaeest Judaeis
scandalum, Geniibus auiem siultitia: et propter hoc
etiam signo crucis signanlur.

Circa hoc sacramentum est error quorumdam
Graecorum dicentium, quod Sacerdos simplex hoc
sacramenium potest conferre: contra quos dicitur
Act. 8, quod .Aposioli miserunt Petrum et Joan-
nem Aposiolos, qui imponebani manus super eos
qui baptizaii erant a Philippo diacono, et accipie-
bant Spiritum sanctum. Episcopi auiem sunl in
Ecclesia loco Apostolorum, et loco illius manus
impositionis dauir in Ecclesia confirmaiio.

Tertium sacrameiituui est Eucharistia, cujus ma-
leria est panis iriticeus, ei vinuui de vite, modica
aqiia perinixtum, ila qiiod ai|ua transeal in viniim:
nam a-|ua siguifical populum, qui incorporatur Chri-
sto. De alio autem pane quam tritici ei alio vino
non poiest •hoc confici sacramenium. Formaaniem
hujiis sacramenti sunt ipsa vei-|)a Chrisii diientis:
« Hoc est corpus meuni; » et « Hic estcalix san-
« guinis mei, novi et aeterni tesiamenii, mysle-
« rium fidei, qui pro vobis et pro multis effun-
« dctur in remissionem peccatorum: » quia Sacer-

OPUSCCLUM IV.

121

dos in persona Christi loquens, hoc conficit sacra-
menlurn . Minisier auiem sacramenti hujtis esl
Sacerdos, neqiie aliquis alius potesl corpus Chrisli
conlicere. Eneclns hujus duplex esl: quoruin pri-
mus consistit in ipsa consecraiione sacramenti: nam
virtuie praedictorum verborum panisconveriitur in
corpus Christi, et vinum in sanguinem; ita tamen
quod totus Chrisliis coniinetur suh speciebus panis,
quae remanenl sine subjecio, ei totus Christiis
coniinetur stib spcciebus vini: et stib qualibet parte
hosiiae consccraiae, vini consecrati, separarione
facta, est toius Christus. Alius vero effectus biijtis
sacramenii, quem in anima digne sumentis facii,
est adiinatio hominis ad Chrisium, sicut ipse dicit
Joan. 6, .^>7: » Qui manducat meam carnem et bibit
« meum sanguinem, in me manet, et cgo in eo. *
Ki quia per gratiam homo Chrisio iucorporatur
et membris ejus unitur, dignum est quod lioe >a-
cramcntum sumeniibus digne gratia augeaiur. Sic
igitur in hoc sacramento esl aliquid quod est sa-
crameniuu) tantum, scilicet ipsa species panis ei
vini; et aliquid qtiod est res et sacramentum, sci-
licet corpiis Chrisli verum; et aliqnid quod est res
tantum, scilicel tinitas corporis mysiici, idest Kc-
clesiae, quam hoc sacramentnm et significai etcausai.

Fuerunt autem circa hoc sacramenium muiii
errores. Quorun) primtis csl eorum qui dicnni,
qiiod in hoc sacramenio non est verum corpus
Cbristi, sed tanium significaiive. Aucior erroris
ejus dicitur fuisse Berengnritis, contra quem diciiur
.loan. 6, 56: a Caro mea vere est cibiis, et sanguis
« meus vere est poius. » Secundus est error Ar-
tolyriiaruin, qui offerunt in sacramento hoc panem
et casenm, dicentes, a primis hominibus oblationes
de frugibiis terrae, et ovium celebratas fuisse: conira
(piod est quod Dominus hujus sacramenti institutor,
piinem el vinum discipulis suis dedit. Terlius est
«Tror Cataphrygarum et Praeptiiiaiorum, qui de
infantis sangtiine, quem de lolo ejus corpore mi-
nuiis punctorum vulneribus extorqtient, quasi eu-
«'.haristiam suam conficere perhibeiitur, immisccntes
eum farinae, paneuique inde facienies: quod magis
esi simile sacrificiis daemonum, quam sacrificiis
Chrisii, secundtim illud Psalm. 10^5, 58; • Effu-
« derunt saiiguinem innoceniein... quem sacrifica-
« verunt sculptilibus Chanaan. » Quartusesl error
Aqiiariorum, qiii aqtiam solau) in sacrificiis ofTenmt,
cum tamen Proverb. 9, 5, dicalur ex ore ^apien-
tiae, qui esl Chrisius: » liibiie vinum quod miscui
« vobis. u Quiniiis est error Ophitarum, qui ser-
pentem Cbrisium esse aestimantes, luibeni iiniim
<'()h)brum assueitim panes lingiia lambere, atque
ila eis velut eucharistiau) sanctificaie. Sexlus esl
error Praepiitiatorum, qui tantum dani mulieribus
principaiuu), ut saccrdotio quoqtie apud eos hono-
renitir. Sepiimus est error Pauperum de Lugduno,
qui dicimt, queudibet justuu) hominem posse con-
licere hoc sacramenium. Contra quos errores est
<[uod noiiiinus Aposiolis suis poteslatem iradidit
hoc sacramentum celebrandi; unde soltim illi qui
quadam successioue ab Apostolis acceperunt hanc
potestatem, possnnl hoc sacramentum conficere.
Octaviis est error quorumdam, qtii dicuniur Ada-
mani, qui imitantes nuditatem .\dae, niidi maros
feminaeque conveniunt, nudi lectionem audiuni,
nudi orant, sacramenia nudi celebrant: conlra quos
<iicitur 1 Corinth. H, 40: « Omnia boncste et se-
0 cundiim ordineni fiant in vobis. »

5. Th. Opera omnia. V. IG.

Quartum sacramentum esl poeniteniia, eujus
quasi materia sunt acius poenitenlis, qui dicuntur
ires poeniientiae partes. Quanim prima est cordig
contrilio, ad quam periiiiel quod homo doleat de
peccalo commisso, et proponal se de ceiero non
peccalurum. Secunda pars esl oris confessio, ad
quam pertinei ut pcccaior oinnia peccaia, quoruni
meiiioriam habet, suo Sacerdoii confiteaiur inie-
graliier, non divideus ea diversis Sacerdotibus.
Tertia pars est satisfactio pro peccatis secundum
arbilriuu) Sacerdotis: qiiae quidem praecipue fit per
jejunium et oraiionem et (jleemosynam. Forma
aiitem btijus SHcramenti suni v(;rba absolutionis
quae Sacerdos profert, cum dicit: « Ego le absol-
• vo. » Minister hujus sacramenti est Sacerdos
habens actoritatem absolvendi vel ordinariam, vel
ex commissionc siiperioris. Effeclus hujus sacra-
nienti esi absolutio a peccato,

Est autem eontra hoc sacramcntum error No-
vatianoriim, qui dicunt, hominem post Baptismum
peccantem non posse per Poenitentiam veniam
consequi: cornra qiios dicitur Apoc. 2, .t: « Memor
« esio unde excideris, e( age poeniienliam, et pri-
« ma opera fac. »

Quiiiium sacramentum est pxtremae Unctionis:
cujtis materia est oleum olivae per Episcopum be-
nedictum. Hoc auiem sacramenium non debet dari
nisi infirmis, quando timetur de periculo mortis:
qui debent inungi in locis quinqne s»!n5Uum, vi-
delicet in oculis propier visum, in auribtis propicr
audiium, in naribus propter odoratum, in ore pro-
pter gustum vel locuiionem, in manibus propter
tacium, in pedibus propter gressun). Quidam auiem
inungunt in renibus, ubi viget libido. Forma au-
tem hujus sacramenti est ista: « Per istam unciio-
a nem et suam piissimam misericordiam indulseat
« libi Dominus quidquid deli(|uisti per visum; »
ei similiter in aliis. Minister hujus sacramenti est
Sacerdos. EITccius autcm hujus sacrantenti est sa-
naiio mentis et corporis.

Conira hoc sacramenium est error Elaeoniia-
rum, qui foruntur suos morienies novo modo qnasi
redimere per oleum el balsamum et aquam, ei
invocationibus q\ias Hebraicis verbis dicunt supcr
capita eorum: quod est contra formam a Jacobo
tradilam, ut stipra dictum est.

Sextum estsacramentum Ordinis. Sunt autem se-
ptem ordines: scilicet Presbyleraius, Diaconatus,
Subdiationattis, Acolyibaius, [''xorcislae, Lecioris ei
Ostiarii. (.lericaius autem non est ordo, sod quae-
dam professio viiae daniium se divmo ministerio.
Episcopatus autem magis est digniias quam ordo.
Materia autem hujus sacramenii est illud materiale,
per cujus Iradiiionem conferttir ordo: sicut Presbv-
teraius iradittir per collaiionem calicis; et quilibet
Ordo tradiiur por collaiionem illius rei quae prae-
ciptie portinei ad minisierium illiiis ordinis. Forma
autem hiijtis sacrameuti est talis: « Accipe pote-
« siaiem ofTerendi sacrificium in Ecclesia pro vivis
" et moriuis; » et idcm est dicendum in consimi-
libus ordinibus. Minister hujus .'acramenii esi Epi-
scopus qui confcrt ordines. Efi^ectus autcm hujus
sacrnmenti est augmentum graiiae ad hoc quod
aliquis sit idoneiis mini?ler Christi.

Contra hoe sacramenium ftiit error Arii, qui
diccbant presbyterum ad Rpi«copo non debere dis-
cerni.

Sepiimum sacramentum est M.iirimonium, qiiod

lt.'2 IN ART. liDEI ET

csi signum coujunclionis Chrisli et Ecclesiae. Causa
autem efficiens Malrimonii esl muiuus consensus
per verba de praesenti expressus. Est autem triplex
bonum Malrimonii: quorum primum est proles
suscipienda el educanda ad culium Dei; secundum
est fides quam unus conjugum alteri debel servare;
tertium est sacramenlum, idest indivisibilitas Ma-
trimonii, propter boc quod significat indivisibilem
conjunctionera Cbrisii ei Ecclesiae.

Est autem circa boc sacramentum mulliplex er-
ror. Primus quidem est Talianorum, qui nuplias
damnant; contra quos esl quod dicilur 1 Corinth.
7, 28: « Si nupserit virgo, non peccavit. » Se-
cundus est error Joviniani, qui nuplias aequavk
virginitati: de quo supra dictum est. Tcrtius cst
error Nicolaiiarum, qui indifferentor mutuis uxori-
bus utuntur. Fuerunt eliam mnlti alii haeretici
turpia quaedam docentes et exercenies, contra id
quod dicilur Hebr. ult., 4: « Sit honorabile con-
« nubium in omnibus, et torus imniacnlatus. »

Horum aulem virtute sacramentorum homo
perducitur ad futuram gloriam. quae consistet in

SACRAM. ECCLESIAE

septem dolibus: tribus aniinae, el qualuor corporis.
Prima dos animae est visio Dei per essentiam, se-
cundum illud 1 Joan. 5, 2: « Videbimus eum sicuti
« est. » Secunda est comprehensio, qua scilicet
Deum comprehendemus, quasi meritorum merce-
dem: 1 Cor. 9, 24: « Sic curriie ul comprehenda-
« tis. » Tertia est fruitio, qua in Deo delectabimur,
secundum illud Job 22, 2G: « Tunc super omni-
« potenlem deliciis afflues, et elevabis ad Deum
n faciem tuam. » Prima autem dos corporis est
impassibiljtas, secundum illud 1 Corinth. 15, 55:
« Oporlet corruptibile hoc induere incorruptionem. »
Sccunda est clariias, secundum illud Matih. 15,
43: « Fulgebunt justi sioit sol in regno Palris
« eorum. » Tertia est agiliias, per quam celeritcr
adesse poterunt ubi volent. Sap. 5, 7: « Tamquam
« scintillae in arundinelo discurrent. « Quarta est
« subtilitas, per quam poterunt quaecumque vo-
luerint, penetrare, secundum illud 1 Corinth. 15.
44: ■ Seminalur corpus animale^ surget corpus
« spirituale. » Ad quam nos perducat qui vivil ei
regnat per omnia saecula saeculorum. Ainen.

OPUSCULUM V.

IN ORATIONEM DOMINICAM. VIDELICET PATjm NOSTEH, EXPOSITIO

( Edit. Rmm. VIJ- )

Patcr noster qui es in caelis.

Iiiler alias oraliones oralio dominica principa-
lior inveniiur. Ilabcl enim quinque excellenlia, quae
in oratione requiruniur. Debel enim essc oralio
secura, recla, ordinala, dcvola el humilis. Secura
quidem, ul cum fiducia ad eamus ad (hronum gra-
liae ejus, ui dicitur Heb. 4. In fide eliam non defi-
tiens: dicitur enim Jac. I, C: « Poslulel auiem in
« fidc, nihil haesitans. » Ralionabiliier autem haec
oraiio csl securissima; cst enim ab advocalo nostro
lormala, qui esl sapienlissimus pelitor, in quo sunl
omnes ihesauri sapicniiae, ul dicitur ad Coloss. % de
(|uo dicilur Joan. I: « Advocaium habcmus apud Pa-
« lre:n, Jesum Chi'islum juslum; » undc dicil Cypria-
nus in lib. de oratione Dominica: «. Cum Chrislum
« habcamus advocatum apud Pairem pro peccatis no-
« siris, quando pro delictis noslris pelimus, advocati
« uoslri verba proponamus. » Ullcrius securior appa-
ret ex hoc quod ipse qui oralionem cxaudit cuui Pa-
ire, docuii nos orare, sccundum illud Psalin. 90,
l.j: « Clamabil ad mc, el ego exaudiam eum. »
l nde dicil Cyprianus: « Amica, lamiliaris el devota
« oraiio, Dominum de suo rogare. • Und.' ab luic
oraiione nunqiiam sine h"uclu reccdilur: nam per
eam venialia dimiliunlnr, ut dicit Augnstiiius. De-
bcl eliam csse oiatio noslrn recia, ut pciat orans
a Deo quae sibi conveniunl. INam Damascenns di-
cil: « Oratio csl pciiiio dccenlium a Dco. » Mul-
lutics ciiim non cxauditur oratio, qiiia iudccentia
}iosiulaiitiir. Jac. 4, o: « Petiiis el nun accipilis,
« co quod malc pctatis. » Scire autcm quid sit
l>ctcnduin, dilHicillimum csl, cum dillicillimum sil
sciie quid sii desidcrandum. tla ciiim quae licile
peluniur in orationc, liciie dcsidcrantur; et idco
Aposlohis dicit ad Uom. 8, "20: « Nam quid ore-
• mus sicui oporiei, nescimus. » Ipsc auicm Chri-
stus docior csl: nam ipsius esl docere quid nos
oiare oporlcat. Nam discipuli dixciunl ei Luc. 11,
1: M Dominc, doce nos orare. » Ka crgo qtiae ipse
orare docuil, rectissimc poslulaniur: unde Augusii-
nus: « QuacciinKjue auiem verba dicamus, nihil
« aliud dicimus qiiam qiiod in isia orationc domi-
« nica posiium csi, si rcctc cl congrucnlcr ora-
« mus. 1» Dehel cliam esse oraiio ordin;ila sicnl
dcsidcriuiit, cum oralio sii dcsidt-rii inlcrpres. Ksi
uulcm hic dcbilus ordo, ui spiriiualia carnalibas,

caelestia lerrenis desiderando ei orando praefera-
mus, secundum illud Matth. 6, 55: « Primum
« quaeriie rcgnum Dei ei jusiiliam ejus; el haec
« onmia adjicientur vobis. » Iloc Dominus in hac
oraiione servare docuil: in qua primo petuniur
caelesiia, ei posimodum lerrena. Debel eliam ora-
lio esse devoia, quia pinguedo devoiionis facii
sacrificium oraiionis esse Deo acceplum, secundiim
illud Ps. 02, o: « In noinine Uio lcvabo roanus
« meas: sicul adipe el pinguedine repleaiur anima
« mea. » Devolio aulem plerumque propter proli-
xiiatem oralionis oblundilur: unde Dominus super-
fluam oralionis prnlixilalem docuil viiare, dicens
Mallh. 6, 7: « Oranies auiem nolite mulium lo-
« qui. » El Auguslinus dicii ad Probam: « Absii
« ab oratione mulla loculio; sed non desil muita
« provocaiio, si fervens perseverel inieniio. » L'n-
de Dominus hanc orationem brcvem instiiuit. Con-
surgil aulem dcvolio ex caritate, quae est amor
Dei et proximi: quoruui utrumque in hac oralio-
ne ostcnditur. iNam ad insinuandum divinum amo-
rem, vocamus eum patrenri; ad insinuandum aulcm
amorem proximi, communitcr pro omnibus oramus
dicentcs, « Patcr noster, ei dimitle nobis debita
« nosira: » ad quod proximorum dilectio nos, induit.
Dcbet eiiam oraiio esse humilis, secundum illud
Psalm. 101, 18". « Rcspexit in orationem humilium: »
el Luc. 18, de pharisaco ct publicano: ei Judiih
9, IG: « Humilium ei mansuetorum semper tibi
« placuit dcprccatio. » Quac quidcm humiliias in
hacoraiione servaiur; nam vera humililas esl quando
aliquis nihil ex suis viribus pracsumil, sed totum
ex divina viriute impetrandum expeciat.

Nota insiiper, quod tria bona facit oratio. Primo
enim est cfficax ei utile rcmcdium contra mala.
Liberat enim a peccaiis commissis. Psalm 51, o.
« Tu remisisii impictatcm pcccati mci: pro hac
« orabil ad le oiimis sanctus. » Sic latro in cruce
oravii, el remissioncm obtinuii: quia, « hodic n)e-
« cum eris in paradiso. » Luc. 25, 45: « Sic pu-
blicanus oravil, ei jusiificaius descendil in doinum
siiam. Luc. 18. Liberat eiiam a timore peccatorum
su|)crvenientium, a tribulaiioiiibus el irisliiiis. Jac.
uli. 15: « Trisiatur quis in vobis ? Orel aequo
o aninio. » Liherai eiiain a persecutionibus ei ini-
micis. Psal. 108, 4: « Pro eo ul me diligerent,
« dctrahebanl mihi: ego aulem orabam. • Secundo

124

IN ORATIONBI DOMINICaM

e:il efficax, ei ulilis a-I oinnia desideria obliiicnda.
IMarc. II, 24: « Oiiinia quaccunique oranies peiilis
0 credite quia acci|jielis, » \Ll si non exaudimur,
lioe esl quia nou instjnler peiiuius: « Oportel enini
« semper orare, et nunquain deiicere; » Luc. 18,

1, vel quia non peiiiuus id quod niagis expedil ad
saluleu). Augusiinus: « Bonus Doniinus, qui saepe
tt non tribuit quod volumus, ut irihuai quod mal-
« lemus. » El Iioc repeiiiur de Paulo, qui ler pe-
liil a se removeri siiuiuluni, ei non esl exauditus:
2 Corindi. 12. Tertio esl utilis, quia facit nos
familiares Deo. Psalm. 140, 2: « Dirigaiur oralio
« mea sicui incensum in conspectu tuo. »

Dicil ergo, - Pater. » Nota hic duo, quomodo
scilicet paier sil, et quid dehemus ei, quia paler
csl. Dicitur aulem paier ratione spec alis (.reationis,
quia creavil nos ad imaginem et siujiliiudinem suam
quam aliis crealuris inferiorihus non impressit. Deut.

02, 6: « Ipse est pater tuus, qui fecit el creavil
» le. » I(em raiione gubernationis: (|uamquam enini
omnia gubernel, nos tamen gubernai. ui dominos,
alia ul servos. Sap. 14, Z: « Tua. pater, providen-

* lia cuncta gubernat; » ct ihid. 12, 18: « Et cum
tt niagna reverenlia disponis nos. » Item raiione
adoplionis; quia aliis creaturis dedil quasi munu-
scula, nobis autcm bereJilntem. et boc quia iilii;
sed si fdii ei lieredes. Apostolus Roman. 8, lo:
« Non accepislis Spiritum servitutis in timore. sed
« spirilum adoptionis filiorum, in quo clamamus,

* Abba paier. » Debemus aulem nos ei iria. Primo
bonoretn. Mal. 1, 6: « Si ego pater, ubi est bonor
- meus? » qui consistit in irihus. In laudis dalione
quo ad Deuin. Psabn. 40, 25; « Sacrificium laudis
« iionorificabit me; » quae non solum debei esse
in ore, sed eiiani in corde. Isa. 29, 15: € Populus

• bic labiis me bonorai; eor auleni eorum longe

« esi a me. » In coi poris puritate quo ad seipsum.

1 Corinib. 6, 20: « Glorificaie et periale Deum

« in corpore vcstro. » In judicii aequiiate quo ud

proxiiiium. Psalm. 98, 5: « Ilonor regis judicium

« diligit. » Secundo debemus ei imiiaiionem, quia

pater est. Jerem. o, 19: « Pairem vocabis me, el

« post me ingrodi non cessabis: » quae perficiiur

in iribus. In dileclione. Epbes. 5, 1: « Estote imi-

« tatores Dei, sicut filii carissimi, et ambulate in

a dilectione; « el boc oportet esse in corde. In

miseratioue: dilectio enim debet esse cum misera-

lione Luc. 6, 56: « Esloie njisericordes; » et boc

debet esse in opere. In perfectione; quia dilectio

et miseratio debet esse perfecta. Mattb. S, 48:

a Estote perfecti, sicui et paler vester caeleslis

« perfectus est. » Tertio debemus ei obedientiam.

Ilebr. 12, 9: « AIullo niagis ohiemperabimus pairi

« spiriluum: » et boc propier tria. Primo propier

dominium: ipse enim est Dominus. Exod. 24, 7:

« Omnia quae locuius est Dominus, faciemus, et

« erimus obedientes. » Secundo propier exempluu;:

quia verus Filius factus est Pairi obediens usque

ad mortem, ut dicitur Pbilip. 2. Tertio propier

commodum: 2 Reg. G, 21: « Ludam ante Dominum

• qui elegii me. » Quario debemus ei patieniiara
in castigationibus. Proverb. 5, 11: « Disciplinam
« Domini, fili mi, ne abjicias, nec deficies, cum ab
« eo corriperis. Quem enim diligii Dominus, cor-
« ripit, et quasi pater in filio eomplacet sibi. »

« Noster. » Ex boc aulem ostenditur quod duo
debemus proximis. Primo amorem, quia fratres
noslri sunt, nara oranes sunt filii Dei: 1 Joan. 4,

20: « Qiii non diligit fra^reai suum quem videt»
« Deum, qiiem non videt, quomodo poiesl diligere?»
Item reverentiain, quia filii Dei sunt. Malacb. 2,
10: « Numquid non paier unus omnium nostrum?
« Numquid non Deus unus creavit nos? Quare
B ergo despicii (1) unusquisque vesirum fratrem
« suum.^ » Rom. 12, 10: « IJonore invicem prae-
« senientes. » Et boc propter fruclum, quia ipse
« factus est omnibus obiemperantibus sibi causa
« salutis aeternae. » llebr. 5, 9.

« Qui es in caelis. » Inler cetera quae oranii
sunl necessaria, fiducia plurimuai valet. Jac. 1, 0:
« Postulet autem in fide, nihil baesiians. » Lnde
Dominus nos orare docens, ea praemitiit ex quibus
in nobis fiducia generetur: scilicet ex heuigniiaie
patris: unde « Pater nosler » dicit, secundum illud
Luc. 11, 15: - Si vos, cum sitis mali, nosiis bona
« data dare filiis vestris; quanio magis paler vester
« caeleslis de caelo dahit spirituin bonum peten-
0 tihus se ? » Et ex magniiudine poteslatis: unde
dicii, » Qui es in caelis. » Cnde Psal, 122, 1:
« Ad te levavi oeulos meos qui babitas iu caelis. «
Polest autem hoc ad tria periinere. Primo quidem
ad orantis praeparationem: quia dicitur Eccli. 18,
25: « Ante oraiionem praepara animam luam; »
ut inlelligatur, « In caelis, » Iioc est in caeleslt
gloria, secundum illud Matth. o, 12: « M^rces ve-
« stia copiosa est in caclis. » Ei haec praeparatio
debet esse per eaelestiuiu imitationem, quia filius
debei imilari pairem. Lnde dicitur 1 Corinib. io,
49: « Siciit porlaviii.us imaginem terreni, porteuius
« et imaginem caeleslis. » Ilem per caelestium
contemplationem: quia bomines solent frequentius
cogilaiionem dirigere ubi haheni patrem ei alia
quae diligunt, secitndum illud Matth. 6, 21: « Ubi
« est tbesaurus tiius, ibi est ei cor tuuin. » Unde
dicebat .Aposlolus Pbilip. 5, 20: « Nosira conver-
« satio in caelis est. » Et per caelesiium intentio-
nern, ut ab eo qui in caelis est, nun nisi caelesiia
quaeramus, secundum illud Coloss. 5, 1; « Quae
« sursum sunt quaeriie, ubi Christus est. » Se-
cundo potest perlinere quod dicitur, « Qui es in
« caelis, » ad audientis faciliiatem, quia propinquus
est nobis; ut intelligatur, « Qui es in caelis »
idest in sanctis, in quibus Deus babiiat, secimdum
illud Jerem. 14, 9: « Tu in nobis es Domine. ■
Sancii enim caeli dicunlur, secundum illud Psalm.
18, 2: « Caeli enarranl gloriam Dei. » Ilabilai
autem Deus in sanciis per fidem. Ephes. 5, 17:
« Habitare Cbrislum per fidem in cordihus vestris. »
Per dilectionem. 1 Joan. 4, 16; « Qui manet in
« earilaie, in Deo manet, et Deus in eo. » Per
mandatorum impleiionem. Joan. 14, 25: « Si quis
« diligit me, sermonem meum servabit; et Pater
« meus diliget eum, ei ad eum venieraus, et man-
« sionem apud eum facienjus » Tertio potest per-
tinere quod diciiur, « Qui es in caelis, » ad effi-
caciam exaudientis; ut per caelos, corporeos caelos
inielligamus: non quod Deus corporalibus caelis
includatur, secundum illud 5 Reg. 8, 27: « Caelum
0 et caeli caeloruin te capere non possuni: » sed
ut significetur quod Deus est perspicax in consi-
deraiione, utpoie qui de allo videt. Psalm. 101,
20: « Prospexil de excelso sancto suo: » et quod
sublimis est in polesiale, secundum illud Psalm.
102, 19; « Dorainus in caelo para\ii sedem suam: •

(1) 1/. decipil.

OPLSCULLM V.

1215

el quod slaLilis csl in ucteinilaie, sccuriduni illud
l*salm. 101, 15: « Tu auiem in aeicrnuni peiHia-

■ nes; > ilcni ^8: « Lt anni lui nun deficienl. »
Lnde el dc Clirisio diciiur Psal. 88, 30: « Tlironus
« ejus sicul dies caeli. » tl IMiilosophus dicil in
1 de Caelo, (juod propier incorrupiionein cacli,
ornnes posucrunl caeluin esse locum spiriluum.
lei- hoc crgo quod diciiur, « Qui es in caelis, »
datur nobis liducia orandi, quanlum ad Iria. Quan-
turn ad |)uteblalcm, cl quanlum ad iamiliariiaicm
tjus a quo peliiur, ei quanium ad congniila em
pelilionis. Polcslas enim ejus a quo pcliiur, insi-
iiualur, si per caclos intelliganiur cacli corporei:
el quamvis ipse loci> corporalibus non comprclien-
datur, euni scripiuni sit Jcr. t25, ''li: « Caelum
« et teiram ego iuijdco: » lainen diciiur esse in
caelis corj)oreis ad insinuandum duo: scilicel po-
tcntiae ejus virluiem, et sublimitaicm naturae. l*ri-
tiiuni quidem esl contra illos qui dicunt, omnia
ex faio taelesiium corporurn ex nccessiiaieaccidere:
iccundum quam opinioncm inutile esset aliquid a
Deo orando j)eleic. Sed lioc siulium tsl, cum Deus
in eaelis sic esse dicaiur ui cacloium Dominus el
itellarum, sccundum illud Psalm. 102, 19: « Do-

■ minus in ca( lo j^aravii sedem suam. » Secundum
veru contra illos esl qui in orando aliquas sibi
corporeas plianiasias de Deo proponuni et finguni:
ideo dicimr esse in caelis, ut per id quod in sen-
bibilibus rcbus est aliissimum, oslendaiur divina
bublimitas omnia (1) excedcns, eliam hoininum
desideriuiii ei intcliectum: undc quidquid cogitari,
\el desiderari pole.si, esi minus quam Deus. Propier
quod dicitur in Job -"6, ^G: « Kcce Deus magnus
« vincens scieiitiam noslram. » Psalm. 112, 4:

• Excelsus super oiiines genies Dominus. » Isa.
40, 18: « Cui similem fecistis Deum? » Familia-
riias autem Uei ostendilur, si per caelos sancii
accipianiur. Qnia cniin propter ejus altitudinem
aliqiii dixerunl quod humana non curat, oporiei
cousiderare quia nobis est vicinus, immo inlimus:
quia dicitur esse in caelis, idest in sanctis, qui
taeli dicuntur, secundum illud Psal. 18, 2: « Caeli
0 cnairanl gloriam Dei. » Jeiem. 14, 0: « Tu in
« nobis es, Domine. » lloc enim airert fiduciain
orantibus quantun ad duo. Primo quantum ad
propinquiiatem Dei, secundum illud Psalm. 144,
i8: « Prope esi Dominus omnibus invocantibus
« eum. » Lndi; iMaiih 0, G: • Tu autem cum ora-
« veris inira iii cubiculum, » scilicet cordis. Se-
cundo, quia jier j)atrocinium aliorum sanctorum
|)ossumus impeirare quod peiimus, secundum illud
Job 5, 1: « Ad alicjuem sanclorum convertere. »
Jac. 5, IC: « Orale pro invicem, ut salvemini. »
{doiieitaiem eiiam cl congruitaiem accipit oratio
ex hoc quod dicitur esse in caclis, secundum quod
jier caelos spirilualia bona et aeterna intelliguntur,
in quibus est beatitudo, proptcr duo. Primo, quia
per Iioc exciiaiur nosirum desiderium ad caelestia.
Tendere enim dcbci illuc dcsidcrium nostrum ubi
|)alrem habemus, quia illic cst hercdiias nosira.
Coloss. •">, 1: « Quac sursum suni quacrite. » I
Peir 1, 4: • In hereditaiein immarcescibilem, con-

• servatam in caelis. » Secumlo, nuia |)cr hoc in-
formamur ut sil viia caelestis, ut simus conformes
jiairi caelesti, secnndum ilhid 1 Corinth. 13, 48:

• Qualis eaclcsiis, talcs et caelesies. » Et haec

(l) M. Uccst omiiia.

duo faciunt idoncum ad petcndum, scilicet deside-
rium caelestc, et vita cacleslis: ex quibus oraiio

congrua fit.

Pcdtto I.

Sanctificelur nomen tuuin.

Ilacc esl prima peiiiio, iri qua peiitur iit no-

nicn cjus in nobis manifes.eiur et declareiur. Esl

a item nomen Dei primo mirabile, (juia in omni-

bus creaiuris mirabilia operat^jr: unde Dominus iri

Evangclio Marc. uli 17: « In nominc mco dacmo-

« nia ejicient, linguis loquentur novis, serpentes

« tollent: et si moriiferum quid bibcrinl. non eis

« nocebit. » Secundo cst amabile. Ac. 4, 12:

« Non est aliud nomen daium sub caclo in quo

« oporteat nos salvos ficri. » Salus auicm est ab

omnibus diligenda. Exemplum de Bcato Ignatio,

qui inianium nornen Chrisli dilexit, quod cum Tra-

janus r'eqiiircrel ab eo ut nomen Chrisii negaret,

rcsjiondii quod de ore ejus removeri non posset;

et cum ille minareiur sibi capui abscindere, ei

Christum de ejus ore rcmoveie, dixit: « Ei si de

« ore abstuleris, nunquam lamen de corde eriperc

« poteris: Iioc enim nomen cordi rneo inscriptiim

« habeo, et idco ab ejus invocatione cessare non

« valeo. Quod audicns Trajaiius, et probari cu-

piens, servi Dci abscisso capite, cor ejus extrahi

jussif, et inventum est habens nomen Clirisii in se

scriptiim litieris aureis. Posueratcnim super corsuuni

hoc nomen quasi signaculum. Teriio esl venerabile.

Apostolus Philip. 2, 10: « Ut in nomine Jesu ouine

« genu fleclaiur, caelcsiium, tcrrestrium et infer-

« norum. » Caelcstium quanium ad Angelos et

bealos; terreslrium quanium ad mundanos, qui hoc

faciunt ex ainore adipiscendae gloriae vel timore

fugiendae poenae; et infernoru:i) quo ad damnatos,

qui hoc faciunt ex limore. Quarto inexplicabile,

quia a narratione cjus deficiiini omnes linguae; et

ideo explicatur aliquando per creaturas: unde di-

cilur lapis i-alioiie firmilatis: Maiih. IC, 18: « Su-

■ pcr Iianc peiram aedificabo Ecclesiam meam: »

Ilem ignis ratione purifioationis: quia sicut ii;nis

metalla purifi.at, ila Deus purificat corda pec-

catorum: unde Deuier. 4, 2i: « Deus tuus i-

■i gnis consiimeiis est. » liem lux raiione illu-

minalionis: qiiia sicui lux illuminat tenebras, ita

nomen Dei illuminat tenebras meniis. Psalm. 17,

29: « Deus meus, illumina lenebras meas. » Lnde

istud nomen pctimus Uianifestari, ut cognoscatur,

et teneatur sancium. Sancium autein iripliciter di-

cilur. Sanclum enim idem esi quod firmiim; un-

de omnes beaii qui in caelo suni, sancti dicuniur,

quia sunt aetcrna fclicitatc firmali. In mundo non

possunt esse sancii, quia sunt continue mobiles.

Augustinus: « Defluxi, Domine, a te, et erravi ni-

« mis: devius facius sum a stabilitaie tua. » Se-

cundo sanctum idem est quod non lerrenum: un-

de sancli qui in caclo sunt. nullum liabeni afTeciuni

icri-cnum: unde Aposiolus Pliilip. .5, 8: i Omnra

« arbitratus sum ul stercora ut Christum lucii-

• faciam. » Per teriam autein designantur pecca-

tores. Primo ratione germinis: lerra enim si non

coliiur, spinas et tribulos germinat; sic anima pec-

catoris, nisi colaiur per gratiam, ncn germinai nisi

iribulos el jninctiones pcceaiorum. Gen. 5, 18:

« Spinas et iribulos germinabit libi. » Secundo

Ii6 IN ORATIONEM

raiione caliginis*. lerra enim caliginosa esl el opa-
ta, sic eiiam peccalor caliginosus et opacus esi.
(jen. 1, 2: « Tenebrae eranl super faciem abyssi. »
Tertio ralione condilionis. lerra enim esi ele-
nicniuin siccum, quod spargitur nisi continealur
ab aquae humiflitaie: nam Deus posuit terram su-
per aquam, juxla illud Psalm. 155, G: « (^ui (ir-
« mavit terram super aqua.s: » quia ex humiditaie
aquae coniinetur aridiias vel siccitas lerrae: sic
pcccator animam habel siccam el aridam, juxia
illud Psahii. 142. 6: « Anima mea sicul terra sine
« aqua libi. » Ilem tertio dicitur sanctum, idesl
sangiiine linctuni; unde sancli (}ui sunt in caelo,
^ancij dicunlur, eo quod sunt sangninc lincti, juxia
illud Apoc. 7, 14: « Isli sunl qui venerunt ex
0 magna tribulatione, et laverunl stolas suas in
• sanguine agni. » liem ibid. 1, o: « Lavii nos
. a pcccaiis nostris in sanguinc suo. »

Pclilio II.

Adveiiial regiiuni tuum.

Sicul dictum esl, Spiritus sanctus facit nos re-
cle amare, desidcrare et petere: et efficit in nobis
])rimo titvorem, pcr quem quaerimus quod nomen
t.'ei sanctiticctur. Aliud donum est donun) pietatis:
ei esl proprie pielas, dulcis et devotus alTectus ad
pairem, ei ad omncm homincm in miscria consli-
lutum. Cu(n ergo Ueus sil paler nosteiv, ut paiei,
iion solum debemus cum rcvereri et timere, sed
«lium ad eum habere debcmus dulcem ei pium
airectum. Ilic aiitcm afTectus facii nos pctcre quod
udvenial regnum Dei. Tit. 2, 12: « Pic et juste
« vivamus in hoc sacculo, expecianies beatam spem
« ei adventum gloriae magni Dci. »

Posset autem quacri: Rcgnum Dei scmper fuit:
quarc crgo peiimus quod veniai ? Et idco diccn-
«lum esl, quod hoc polesl iripliciter iniclligi. Pri-
juo qiiia aliquando rcx habet jus regni solum, seu
doiiiinii: ei laiuen nondum doniinium ipsius re-
g?ii est declaraium, quia nonducn homines regni
sunt ei subjecli. Tunc ergo apparcbit primo ejus
rcgnum seu dominium» quando homines rcgni e-
nmt sibi subjeiui. Deus auten) c\ se ei sua nalu-
ra est Dominus omnium: et Chrisius secundum
c|uod Deus, et etiam secundum quod liomo, habct
a Dco quod sii Dominus omnium. Dan. 7, 14:
» Dcdii ei potcslatem et honorem el regnum. »
Oporiel esgo (juod sibi sint omnia subjccta. Hoc
autcm nondum esi, sed eril in fine. I Corinih.
1 0, 2ri: « Oportet illum regnare, donec ponat o-
» nmcs inin'icos sub pcdibus cjus. » El idco pe-
limus et dicimus: « Adveniat rcgnun: luum: » el
hoc quantmn ad tria: scilicet ui justi convertantur,
pcccatores puniantur, el mors deslruatur. INam ho-
:.)ines dupliciter subjiciunlur Christo: aut volunta-
rii, aui inviii. Cum eniai volnnias Dei sil ita cffi*
lax (juod oporieal pciiitus illuin coui|)Ieri, ct Deus
selil quod omnia subjicianiur Christo: allcrum duo-
;uiii erit necessariuui; ut scilicet aut homo faciat
\ulunlaiefn Dei subjiciendo se mandatis cjus, el
lioc facient jusii; aut Deus faciat de omnibus vo-
I inlatem suam puniemlo eos, et hoc faciet pecca-
toribiis ct inimicis suis; et iioc erit in finc mun-
di. Ps. 100, I: « Doncc ponain iuiuiicos tuos sca-
' bcllum pedem luoriim. « El idco sanctis t^st
<!alum qiiaercre quod adveniai rcgnum Dci, scili-

DOMINICAM

cei quod ipsi totaliier subjiciantur ei; sed peccalo-
ribus est horribile, quia nihil aliud esl quaerere
quod adveniat regnum Dei, nisi quod de volunla-
te Dei subjicianiur poenis. Amos o, 18: « Vae de-
« siderantibus diem Domini. » Sed et ex hoc de-
struitur mors. Cum enim Christus sii vita, non
potesl in regno ejus esse mors, quae eslviiaecon-
traria: ideo dicitur 1 Corinth. lo, 26: « Novissi-
B me auiem inimica desiruetur mors: » et hoc eril
in resurrectione. Philip. 5, 21: « Reformabii cor-
o piis humilitatis nosirae, configuratum coipori cla-
« riiaiis suae. » Secundo regnum caclorum dicilur
gloria paradisi. Nec mirum; nam regnum nihil a-
liud diciiur nisi regimen. Ibi aulem est optimum
regimen ubi nihil invenitur conira volunlatem re-
geniis. Voluntas autem Dei e^l salus honiinum,
quia vult hoiiiines salvos ficri; et hoc polissinie
erii in paradiso, ubi nihil erit saluti hominum re-
pugnans. Matth. 15, 41: « Aufereniur de regno
« ejus omnia scandala. » In miindo aulem isio
sunt mulia contra salutem hominum. Cuni ergo
pciimus: « Adveniat regiium tuum, » oramus ul
fcimus participes regni caclesiis et gloriae paradisi.
Quod quidem regnum esi valde desiderandum pro-
pter tria: primum propier summam jiistiiiam quaeesl
in eo. Isa. GO, 21: « Populus luus omnes jiisti. » Hic
enim mali sunt mixti bonis; sed ibi nullus malus erii,
et nullus peccator. Iiem propler peifectissimam liberia-
tem Hio enim non est libertas^ quamquam omnes na-
luraliier desiderenl eam; sed ibi erii omnimoda li-
bertas conira omnein servitutem. Hom. 8, 21: « 1-
B psa creatura liberabitur a corruplione. » Et non
solum erunl ibi omiies liberi, scd erunt reges;
Apoc. 5, 10: « Fecisti nos Deo nosiro regnum. •
Cujus ralio est, quia omnes erunt ejusdem volun-
tatis cuin Dco, et Deus volet quidquid sancti vo-
lent, ei sancti quidquid Deus voluerit: unde cuin
voluntale Dei fiet voluntas eoram; et ideo omnes
regnabunt, quia omnium voluntas fiet, et Dominus
erit corona omnium. Isa. 28, 5: « lii die illa erii
« Dominus exercituum corona gloriae, et serium
0 exiiltationis residiio populi sui. » Ilem propier
niirabilem afiluentiam: Isa. Gi, 4: « Oculus non
« vidit, Deus, absque te, quae praeparasti expe-
« ctaniibus tc: » Psalm. J02, o: « Qui replct in
« bonis desidcrium luum. »

Et nota quod homo inveniet omnia in solo
Dco oxcellentius ei pcrfeciius omni eo quod in
mundo quaeritur. Si dcleciationcm quaeris, suiii-
ma 11 invcni(;s in Deo; si diviiias, ibi omncm suf-
ficicniiam invenies, propler quam sunt divitiae; el
sic dc aliis. Augustinus in Confess.: « Anima cum
« foniicalur abs te, quacril exira ic; quae pura
« ei limpida non invenit, nisi cuin rcdil ad le. »

Tcrtio modo, qiiia aliquando in mundo isto re-
gnat peccatum; ei hoc esi qiiando Iiomo csi iia dispo-
situs qiiod slaiim scqiiitur el proseqiiiur appetitum
peccaii. Apostolus Roinan. G, 12: » Non ergo regnet
« pcccatum in vcstro moitali corpore: » sed debei
Dcus(l) regnare in corde tuo; Isa. 7, 7: « Sion.
« regfiahii Deiis luus: » el hoc cst quando paratus
esi obcdire Deo, ct servare omnia mandata siia.
Ciiin ergo petinius quod vcnial i'cgnuin, oramus
qiiod non re^^net in nobis peccalum, scd Deus. Pcr
hanc auicm petiiioiicm pervcniemus ad bcatiiudineui,
de qiia diciiiir Mailh. o, A: « Bcati miies: » nain

[[) M uuiiUlur Deus.

OPLSCLLLM V

127

secundum primam exposiiionem, e\ quo honio dc-
sideral quod Dcus sii Dominiis omnium, non vin-
dical se de injuiia sibi iiiala, sed reserval eam
Deo. Nam si vindicares te, non quaereres quod
advenirel regnum ejiis (1). Secundum vero secun-
dam exposilionem, si lu expectas regnum ejus,
idest gloriam paradisi, non debes curare si pcrdis
res mundanas. Itenj secundum tertiam cxpositionem,
si tu pciis qiiod Deus regnei in le et Christus;
cum ipse fuerii mitissimus, el lu dches esse miiis.
Maith. 11, '21): « Discite a mc, quia milis sum. •
Hehr. 10, 34: « Hapinam hoiiorum vestrorum cum
« gaudio suscepistis. »

Pelitio lil.

Fial voltiiitas tiiu siciit in cuelo, et in lerra,

Tertium donuni qiiod ellicil in nohis Spirilus
sanctus, dicitur donum scieniiae. Ipse enim Spiri-
tus sancius non solum efticit in honis donum iimoris
et donum piclatis, quae est dulcis affcctiis ad Deum,
ul diclum est, sed eiiam facit hoininem sapientem;
ei hoc pclchat David in Psalm. 118, 66, dicens:
« Bonitaieu) et disciplinam et scientiam doce me. »
Kt haec esl scieniia qua homo hene vivit, quam
docuit nos Spiritus sanctus. Inier alia aiitem quae
faciunt ad scientiam et sapienliam hominis potis-
sima sapientia esl, quod homo non innitatur scn-
sui suo. Proverh. 5, 5: « iNe innitaris prudentiae
« tuae. » Nam illi qui praesumunt de sensu suo,
ita quod non credunt aliis, sed sihi taniun), sem-
per inveniiiniur et judicanlur stulii. Proverb. 20,
12: « Vidisli hominem sapicntcm sihi videri ? Ma-
« gis illo spen) (2) hahehil insipiens. » Quod au-
tcm homo non credat sensui suo, proeedii ex hu-
miliiaie: unde et locus luimilitatis est sapieniia, ut
diciiur Proverh. 12: Superhi autem sihi ipsis nimis
crcdunt. Docet ergo hoc Spiriius sanctus per do
num seicniiae, ut scilicet non faciamiis voluntatem
nostram, sed voluntatem Dei. Ei ideo propter hoc
donum pctimus a Deo ut fiai volunias sua sicut
in caelo ei in terra; et in Iioc apparet donuin
scientiae. Unde hoc modo diciliir Deo, « Fiat vo-
« luntas tua, » sicut si esset unus infirmus, et
vellct aliquid a medico, non praecise vult, sed de
voluntate medici; alias si tnntum de voluniate sua
vellet, esset stultus. Sic nos a Dco nihil petere
dehemus nisi quod fiat de nohis volunias sua,
idesl ut voluntas sua con)pleaiur in nobis. Tunc
enim esl rectum cor houiinis quando concordat
cum voluntaie divina. lloc Chrisius fecit Joan. 6,
38: « Descendi de caelo, non ut faciam voluniatem
« meam, sed ejus qui misif me. » Christiis enim,
secundum quod Deus, eamdem voluniaiem hahct
cum Patre; sed, secundum quod homo, hahei aliam
voluntaiem a Patre: et secundum hanc dicii sc
non facere voluniaicm siiam scd Pairis; ei ideo
docct nos orare et pctere: « Fiai vohinias tua. »

Sed quid est quod diciiur ? Nonnc in Ps. 113,

3, dicitur: « Omaia quaecumque voluit fccil ? »

Si omnia facil quae vult in caelo et in terra, qnid

esi hoc quod dicit: « Fiat voluntas tua sicut in

• caclo, et in terra ? »

Ad hoc sciendum esl, quod Deus iria viilt de

(K) Al. decst ejus.
^^2) Al. speciem.

nohis, et nos pcliinus quod Inec impleamur. Pri-
mum quidem quod Deus vull de nohis, est quod
nos habeamns viiam aeterriam. Quicumque cnim
facit aliquid propter aliquem finein, vult de illa re
illud pro quo facit cam. Deus autem fecii homi-
ncm, sed non pro nihilo: quia, sicut dieiiur iri
Psalm 88, 48: « Numquid vane consiiiuisii omnes
« filios hominum ? » Fecit ergo homincs pioptcr
aliquid, sed non propter volupiates, quia et hrutu
habenl eas, scd ut habcnt vilam aeiernaui. Vult
ergo Dominus ut homo habeat viiam actcrnam,
Qtiando vero aliquid coiisequiiur illud ad quod fa-
ctum est, di' itiir quod salvatur: quando vero non
consequiiur, dicilur quod rcs illa |ierdiiiir. Deus
autem fecii houiinem propter vitani acternam. Curu
ergo consequitur vilam aoicrnam, salvatur; et hoc
vult Dominus: Joan. 0, 40: « llaec est volunias
« Patris mei qui inisit me, ut omnis qui videi
« Filium et credit in eum, habcai vitam aeicr-
« narn. • Haec autem voluntas jam coiupleta est
in Angelis et in sanctis qtii sunl in patria, quia
vident Deum ei cognoscuni, ei fruuntur eo; sed
nos desideiamus quod sicut volunlas Dei complcl.i
est in beaiis qui sunt in caelis, ita compleatur in
nobis qui sumus in lerra: et hoc petimus cum
oramus: « Fial voluntas tiia - in nobis qui sumus
in terra, sicui in sanctis qui siint caelo. Alia vo
lunlas Dei de nobis est ut servemus mandata ejus.
Quando enim aliquis desiderat aliquid, non soluui
vuli illud quod desiderat. sed onmia per quae ve-
nitur ad illud; sicut medicus ut consequatur sani-
latem, vull eliam dieiam et medicinam el hujus-
modi. Deus autem vult ut halieamus viiain aeter-
nam. Matth. 19, 17: « Si vis ad viiam ingrcdi,
« serva mandata. » Vuli ergo ut servemus manda-
ia. Roman. 12, 1: « Ralionahile obsequium ve-
« slrum . . . ul probetis quae sit volunias Dei bona,
« beneplacens et perfecta. » Bona, quia ulilis Isa. 46,
17: « Ego Dominus docens te uiilia. » Benepla-
cens amanii; ct si aliis non sit grata, amanii ta-
men esi delectabilis. Psalm. 96, 2; « Lux or'a
« est justo, et reclis corde laelitia. » Perfecla, quia
honesia: Mattb. o, 48: « Estote perfecti, sicut el
« Pater vesler caelestis perfectus est. » Sic ergn
cum dicimus, • Fiat volunias tua, » oramus ut
impleamus mandaia Dei. Haec autem voluntas Dci
fil in justis, sed in peccatoribus nondum fit. Jusii
autcm designaniur per caelum, peccaiores auiem
per terram. Petimus ergo ut fiat voluntas Dei ila
« in lerra, » idcst in pcccatoribus, « sicul in cae-
« lo. » idest in justis.

Notandum auiens quod e\ n.odo loquendi da-
tur nohis doctrina. Non enim dicii, Fac. ncc etiani
Faciamus; sed dicit, « Fiat voluntas lua: » quia
ad vitam aetcrnam duo sunt neccssaria; scilicet
gratia Dei et voluntas hominis: ei lioet Deus fcce-
rit homincm sinc hoinine, non tamen jusiificat
emn sine co. Augusiinus super Joan.: « Qui creavit
« te sine te, non justificabit le sine le: » quia
vuli quod homo cooperetur. Zach. "2, 5: « Conver-
« timini ad me, et ego convertar ad vor-. » Apo-
slolus 1 Corinth. 1o, 10: « Gralia Dei sum id
• quod sum, et graiia cjus in me vacua non fuit. »
Non ergo pracsumas de te, sed confidas de gratia
Dci: nt^ negligas, scd adhibeas sludium luum: et
ideo non dicit, Faciamus, ne videreiur quod nihil
feceret gralia r»ei; ni'C dicit, Fac, ne videatiir quod
nihil facerei volunias et conaius noster; sed dicil,

128 IN ORATIONEM

« Fiat » per graiiam Dei, adhibito sludio et co-
natu noslro.

Tertiuni quod vuli Deus de nobis, esi, ut re-
slituatur homo ad slatum et dignitatem in qua
crealus fuit primus liomo; quae lanla fuit ut spiri-
tus et anima nullam repugnaniiam seniiret a car-
ne et sensualiiate. Quiamdiu cnim anima subjecia
fuit Deo. caro ita subjecia fuit spiriiui ut nullam
corruptionem moriis seu infirmitaiis et aharum
passionum sentiret; sed ex quo spiriiiis et anima,
quae erat media inter Deum et carnem, rebellavit
l.'eo per peccatum, lunc corpus rebellavit animae,
et lunc n)oriem ei infirmilaies sentire coepit, et
coniinuam rebeliionem sensuahtatis ad spirilum.
Rom. 7, 25: « Video aham legeni in membris
« meis, repugnantem legi mentis meae; » et Galat.
o, 17: « Caro concupiscit adversus spirilum, spiri-
« tus autem adversus carnem. » Sic est conlinua
pugna inter carnem el spiritum, et bomo continue
deierioratur per peccalum. Est ergo voluntas Dei
ut homo reslituatur ad siaium prinmm, ui scihcet
nihil sit in carne contrarium spiriuii: 1 Thessal.
4, 3: « Haec est vokmlas Dei, sanctificatio vestra. »
llaec autem voluntas Dei non potest impleri in
viia isia, sed complebitur in resurreciione sancio-
rum, quando resuigem corpora glorificata, et erunt
iucorruptibilia et nobilissima; 1 Corinih. 13, 45:
« Seminatur in ignobililate , surget in gloria. »
Est lamen voluntas Dei in jusiis quantum ad spi-
ritum per jusiiliam et scienliam et vitam. Et ideo
cum dicimus, <• Fiat volunias tua, » oramus ut
eiiam fiat in carne. Nam hoc modo per caelum
accipimus spirilum, per terram carnem; ut sit
sensus: « Fiat vobmias lua » ila « in terra, »
idest in carne nostra, « sicut » fil « in caelo, »
idest in spiriiu noslro per justitiam. Per hanc
ainem pelitionem pervenimus ad bcatitndinem hi-
( lus, de qua Matih. 5, 5: « Beali qui iugent, quo-
« niam ipsi consolabuntur; «ethoc secundum quam-
libet irium expositionum. Nam secundum primam
desideramus vitam aeternam: unde per ejus dile-
clionem inducimur ad luctum: Psalm. 119, 5:
« Heu mihi, quia incolatus meus prolongalus est. »
Et hoc desiderium sanclorum est ila vehemens
quod propier hoc desiderant mortem, quae seciin-
dum se fugienda est: 2 Corinth. 5, 8: « Aude-
« mus, et bonam voluntatem habemus magis pe-
« regrinari a corpore, et praesenles esse ad Deum. »
Item secundum secundam expositionem, illi qui
servanl mandata, sunl in liictu: quia licet sint
dulcia animae, tamen carni sunt amara, quae con-
imue maceralur: Psalm. 125, 6: « Eunies ibant
'< et flebant, » quanlum ad carnem: « venientes
« autem venient cum exultatione, » quantum ad
animam. Item secundum lertiam expositionem, ex
pugna quae continue esl inter carnem et spiritiim,
provenit luctus. Non enim potesi fiori quin anima
saucietur ad minus per venialia a carne: et ideo
ut expieiur, est in luctu: Psalm. 6, 7: • Lavabo per
« singulas noctes, » idest obscurllates peccati,
« lectum meum, » idest conscientiam meam. Et
qui sic ploranl, pervcniunt ad patriam, ad quam
nos pcrducal Deus.

DOMINICAM

Petilio IV.

Panem nosfrum quotidianum da nobis hodie.

Multoiies accidit quod aliquis ex magna scientia
et sapicntia efficiiur timidus; et ideo est ei neces-
saria foriitmlo cordis, ne deficiai in necessitatibus.
Isa. 40, 29: « Qui dat lasso virtutem, et bis qui
« non suni, fortiiudinem et robur multiplicat. »
Hanc autem fortiludinem Spiritus sanctus dai: Ezech.
11,2; « Ingressiis est in me spiritus, et slatuit me sti-
« per pedes meos. « Est aiitem haec foriitudo quam
Spiritus sancius dat, ut cor hominis non deficiat
timore rerum necessariarum, sed credat firmiter
quod omnia quae suni ei necessaria, ministrentur
sibi a Deo. Et ideo Spiriius sanctus, qui banc for-
tiludinem dai, docei nos petere a Deo: « Panem
« noslrum quoiidianum da nobis hodie: » unde
.vpiriuis fortitudinis dicilur.

Sciendum est autem, quod in iribus praeceden-
tibus peiiiionibus petuntur spiritualia, quae hic
inchoantur in hoc mundo, sed non perficiuntur
nisi in vita aeterna. Cum enim petimus quod san-
clificetiir nomen Dei, peiimus quod cognoscaiur
sanctiias Dei; cum vero petimus quod adveniai re-
gnum Dei, peiimus quod simus parlicipes vitaeae-
ternae; cum auiem oramus qiiod fiat volunias iJei,
petimus quod compleatur volunias ejus in nobis;
quae omnia etsi inchocntur in hoc mundo, non la-
men possunt haberi perfecle nisi in viia aeierna: et
ideo necessarium fiiii aliqua peiere necessaria quae
perfecte possent haberi in vita praesenli: et inde est
quod Spirilus sanctiis doeuit petere necessaria in vita
praesenti, quae perfecte hic habentur: simul etiam ut
ostcndat qiiod etiam lemporalia providentur nobis a
Deo: et hoc esf quod dicit: « Panem nostrum quotidia-
« num da nobis hodie: » in quibusqiiidem verbis do-
cuit nosvitarequinqiie peecaiaquaeconsueveruntcon-
tingere ex desiderio rerum temporalium. Primum
peccalum est quod homo per immoderatum appe-
titum petit ca quae stalum ei condilionem ejus
excedunt, non contentus bis quae dccent eum: sicut
si desidcrat vestes, non vult eas ut miles, si esl
milcs, sed sicul comes; iion iil clericus, si esl clc-
ricus, sed siciil Episcopus: et hoc viiium reirabil
liomincs a spiritualibus, inquantum nimis inhaeret
eorum desiderium temporalibus. Hoc autem vitiiim
docuil nos viiare Dominus, docens nos peiere pa-
nein taniiim, idest necessaria ad praesenlem vitam
secimdum conditionem uniuscujusque; quae omnia
siib nomine panis inlelligiinlur, Unde non docuil
delicata potere, non diversa, non exquisita, sed pa-
nem, sine <|uo viia hominis duci non polest, quia
omnibiis communis est: Eccl. 29, 28: « Initium
« vitae hominis panis et aqua- » Apostolus 1 Ti-
moth. 6, 8: « Habentes aliiiienta et qiiibus tega-
« mur, bis contcnti simus. » Secundum vitiam est
quod aliqui in acquisilione rerum temporalium a-
lios molcstant et defraudant. Hoc vitium est adeo
periculosum quod est difficile boiia ablata restitui.
Non enim di'tiiititur peccatum, nisi restiiuaiur abla-
tum, secundum Augiisiinum. Quod quidem viliuni
docuit nos vitare, docens nos peiere panem nostriim,
non alieniim Raplores cnim non comednnt panem
suum, sed alieniim. Teriium est superflua soliciuido.
Aliqiii enim sunt qui nuuquam suni conienli de
eo quod liabent, sed seu-.per plus volunl; qiiod
qiiidem immoderatum e-t, quia desiderium debel

OPUSCULUM V.

J29

nioderari sccundum necessiiaiem. Proverb. 50, 8:
« Diviiias el pauperiatem ne dederis milii; sed
0 tatitum viclui meo tribue necessaria. » Et boc
moniiit nos vitare, dicens: « Panem nosirum quo-

• lidianuni, » idest unius diei, vel unius temporis.
Quiirium vitium est immoderala voracilas. Sunt e-
nim aliqui qui lantum vobini consumere uno die
quod sufficcrel pluribus diebus; et isli pelunl non
panem quotidianum, sed decem dierum; et ex boc
quod nimis expendunt, coniingit quod omnia con-
sunuini. Proverb. 25, 21: « Vacantes potibiis, et
« dantes symbola, consumenlur. » Eccle. 19, 1:
« Operarius ebriosiis non locupletabitur. » Quin-
lum vitiiim est ingratitudo. Nam cum aliquis ex
diviiiis superbit, ei non recogiioscil a Deo ea quae
jiabet, boc esl valde malum: quia omnia qiiae ba-
bemus, sive spiriiualia, sive temporalia, a Deo siint.
5 Paral. 29, 14: « Omnia tua sunt, quae de manu

• tua aecepimus. » Ideo ad removendum boc vi-
tium, dicii: • Da nobis, » el a paneni nostrum, »
ul sciamus quod omnia nosira a Deo suni.

Scd de boc babemus unum documentum: quia
aliquando aliquis babet miiltas diviiias. et ex eis
nullam uliliiatem eonsequitur, sed damnum spiri-
luale ei lemporale: naui aliqui propter divitias pe-
rierunt. Eccl. 4, 6: « Est ei aliud malum q-od
« vidi snb sole, ei quideni frequens apud liomines.
« Vir ciii dedit Deus divitias el subslaiiiiam et
o bonorem, el nibil deest animae suae ex omnibus
« quae desidcrat: nec tribuit ei polcstatem Deiis
« ui comedat ex eo, sed bomo exiraneus vorabit
« illud. » Item ibid. 5, 22: • Divitiae congrcgatae
« iu malum domini sui. » Debcmiis ergo petere
tit divitiae nostrae sint nobis ad utililaiem: et boc
peiimus cum dicimus: « Pancm nostrum da nobis; »
idest, fac divitias nobis utiles. Job 20, 14: « Pa-
« nis ejus in utero illius vertetur in fel aspidum
« intrinsecus. Divitias quas devoravit, evomet; et
« de venire illius exirabel eas Deus. »

Aliud viiium est in rebus mundi, scilicet su-
perdua soliciiudo. Nam aliqui sunt qui bodie soli-
«•iiantur de rebus iCDporalibus qiiae eruni usque
ad unum annum: et qui boc babeut, nunquain
quiescunl. Matib. 0, 51: « Nolite soliciii essc, di-
« cenies: Quid mandiicabimus, aul qiiid bibemus,
« aut quo operiemur? » Et ideo Dominus docct nos
pctere quod liodie deiur nobis panis noster, idest
ea qiiae suni nobis necessaria ad praesens lempus.

Inveniiur quidem alius duplex panis: scilicet
sacraiiientalis, el panis v( rbi Dei. Pelimus ergo pa-
ncin nostriini sairamentaleiT!, qui quoiidie in Ec-
elesia conficilur; ut sicut illud accipimus in sacra-
nicnio, ita dctur nobis ad salulem. Joan. G, ol:
« Ego sum panis vivus qui de oaelo desccndi. »
1 Corinib. II, 29: « Qiii manducat et bibit in-
« digne, judicium sibi manducat et bibii. » liem
alius panis est verbuni Dei. Matlli. 4, 4: « INon
• in solo pane vivii bomo, sed in ouinl verbo
" quod proccdii de ore Dei. » Petiinus ergo ut
dei nobis panem, idest vcrbum suum. Ex boc au-
tcm provenit bomini beaiitudo quae est fames ju-
slitiae. Nam poslquam spiriiualia babentur, magis
desideraniur; ei ex lioc dcsiderio provenit fames,
ei ex fame satietas viiae aeiernae.

Pelitio V.

Tli. Opern omniu. V. \0.

El (limitte nolii.s dcbila nostra, sicul ct nos dimiltimus

dcbilorilius iiobtris.

Inveniuntur aliqui magnae sapientiae et fortiiudi-
nis; el quia nimis (1) confidunt de virtuie sua,
non aguni sapienter quae aguni, nec perducuni
quod iiiiendunt ad complenicntum. Prov. 20, 18:
« Cogitaiiones consiliis roborantur. » Sed notan-
dum, quod Spiriius sanctus, qui dal fortiiudinem,
datetiam consilium. Nam omne bonum consiliiini
de saluie bominum est a Spiriiu sancio. Tunc au-
tcm consilium csi bomini necessariiiiii quanJo esl
in tribulatione, sicut consilium medicorum cum
aliquis infirmaiur. Unde el bomo cum spiriiualiier
infirmelur per peccaium, debei quaerere consilium,
ut sanetur. Consilium autem peccaiori necessarium
osiendiiur Daniel. 4, 24, cum diciiur: « Consilium
« ineum placcat libi, rcx. Peccata lua eleemosynis
« redime. » Opiimum ergo eonsilium contra pec-
cata est eleemosyna el niisericordia; et ideo Spi-
riius siincius docet peccatores petere et orare:
« Diuiiite nobis debiia nostra. • Debemus auieni
Deo illud quod auferimus de jiire suo. Jus autem
Dei est ut faciamus voluniatem suam, praeferendo
eam voluntaii noslrae. Auferimus ergo Deo jus
siium, cum pracferimus voluntaiem nostram vo-
liiniaii suae; ei hoc est peccaium. Peccata ergo
suni debita nosira. Est ergo consilium Spiritus
sancti ui petamiis a Deo veniam peccatorum; et
ideo dicimus, « Dimitie nobis debiia nosira. »

Possumus autem in his verbis tria considerare.
Primiim est quare fii baec pelitio; secundum qiian-
do impleaiur; tertium est quid requiratur ex parte
nostra ui impleatur.

Circa primum sciendum, quod ex hae petilione
pos<umus diio colligere, quae necessaria sunt bo-
minibiis in viia ista. Unum est quod bomo sem-
per sii in timore e.l bumililale. Aliqui enim fue-
riint ita praesumpluosi quod dicerent quod bomo
poierat vivere in mundo isio iia quod ex se pote-
rat viiare peccata. Sed boc nulli daium est, nisi
soli Christo, qui babuii spiritum noii ad mensuram,
et Beaiae Virgini, quae fiiii plena graiiae, in qua
nullum peccatiim fiiii, sicul dicil Augusiintis: « De

• qua ( scilicei Virgine ) cum de peccaris agitur,

• nullam volo fieri meniionem. » Sed dealiissan-
clis nulli concessum est quin ad minus veniale
peccatiim incurrercl: 1 Joan. 1,8: • Si dixerimiis
« quoniam pcccatum non babcmus, ipsi nos sedu-
« cimiis, ei veriias in ncbis non esi: » et hoc e-
tiam probatur per peiitionem istaui. Constat enim
qiiod o:unibus sanctis eiiam hoiuinibus, convcnit
diccre « Palcr nosicr, » in quo diciiur: <• Diirit-
« te nobis dcbila nosira. » Ergo omnes recogno-
sciinl et confitcniur se peccaiores vel debiiorcs.
Si ergo peccaior es, debes timeic et bumiliari.
Aliud est quod semper \ivamus in spe: quia licei
simus peccatores, non debemiis desperare. nc de-
speratio ducai nos ad majora ei divcrsa pccciMa.
sicut dicii Aposiolus Epbes. 4, 19: « Qui despe-
« rontcs, scmetipsos irodideruni impu.liciliac. in
« opcrationem immunditiac ouinis. » Ergo miillum
esi ulilc quod sempcr spcrcmus: quia quanlum-
ciimque homo sii peccalor, debcl sperare qiiod

(J) A(. niinus.

150

IN ORATlOMvM DOMiMCAM

Deus, si perfectc conieratur etconverlalur, diiiiittel
ei. Haec auiem spes firmatur in nobis cuni peti-
Dius: o niiniiie nobis debita nostra. »

Sed hanc speni abslulerunt Novaiiani, qui di-
xcrunt, quod qui senjel peccabant posl bapfisnium,
niinquaiii consequebantur misericordiam. Hoc au-
(em non est verum, si verum dixit Christus dicen-
do Matib. 18, 32: « Omne debiium diinisi tibi,
« quoniam rogasii me. » In qnacunique ergo die
petes, poieris consequi misericordiam, si roges cum
poenitudine peccati Sic igitur ex bac petitione
consurgit limor et spes: quia omnes peccatores
contriti el confitenies, misericordiam consequuntur;
ei ideo necessaria fuii haec petilio.

Circa secundnm sciendum est, quod in peccalo
sunt duo: scilicet culpa qua offenditur Deus, et
poena quae debetur pro culpa: sed culpa remittiiur
in contriiione, quae esl cum proposito confitendi
el satisfaciendi. Psalm. 51, 5: • Di\i: Confitebor
c adversum me injustiliam meam Domino: et tu
« remisisti impietatem pcccati mei. » Non est igitur
desperandum, ex quo ad remissionem culpaesufficit
contritio cum proposiio confitendi.

Sed forte quis dicet: Ex quo dimittitur peccatum
contritione, ad quid neccssarius est sacerdos? Ad
hoc div^^endum esl, quod Deus in conlritione di-
mittit culpam, et poena aeierna commiitatur in
lemporalem; sed nihilominus manet adhuc obligaius
ad poenam temporalem. Unde si decederet sii;e
confessione, non conlempia tamen, sed praeventn,
iret ad purgatorium, cujus poena, sicui dicil Au-
guslinus, est maxima. Quando ergo confiteris, sa-
cerdos absolvit le de hac pena in clavitim virtiite,
cui le subjeceris iii confessione: el ideo dixii Chri-
stus Aposiolis, Joan. 20, 22: « Accipiie Spiritum
« sanctuin: quoruin remiscriiis peccata, remittuniur
" eis; ei quorum reiinueritis, retent^a sunt. » Unde
quando semel confiteiur quis, dimiitiiur ei aliquid
de poena hujusmodi, et similiier qimndo iterum
confiietur: el possei tolies confilcri, quod tota sibi
dimitieretur. Invenerunt autem successores Aj)Osio-
lorum alium modum remissionis hujus poenae:
scilicel beneficia indulgentiarum quae existenti in
cariiaie tantum valent quaniiim sonant et quanium
proi\untiantur. Quod aulem Papa hoc possit, satis
patet. Nam multi sancti multa bona feceruni, el
tamen isti non peccaveruni, ad minus mortaliter;
et haec bona fecerunt in ulilitatem Ecclesiae. Si-
militer meritum Christi et Bealae Virginis siinl
sicut in tbesauro. Unde summus Poniifex, et illi
quibus ipse committil, possunt hujusmodi merita,
iibi necesse csl, dispensare. Sic ergo dimittuntur
peccata non solum quantum ad culpam in contri-
tione, sed etiam qiiantum ad poenam in confessione,
ei per indulgentias.

Circa teriium sciendum, qiiod ex parie nosira
requiriter ut nos dimittamus proximis nosiris of-
fensas factas nobis: unde dicitur: « Siciit et nos
« dimittimus debitoribus nostris: » aliter Deus non
dimilieret nobis. Eccli. 28, 5: o Homo homini scr-
» vat iram, et a Deo quaerit medelam. » Luc. 6,
57: « Dimitiite el dimiitemini. » Et ideo solum-
modo in ista petitione ponitur contritio, cum dici-
tiir: « Siciil et nos dimittimus debitoribiis nostris. »
Si ergo non dimittis, non dimitietur tibi.

Sed posses dicere: Ego dicam praecedentia. sci-
licet 0 dimitie nobis: » sed « sicui el nos dimit-
« limus debitoribus nostris, » tacebo. Ergo Chri-

stum decipere quaeris ? Sed certe non decipis. Nam
Chrisius qiii hanc oralionem fecit, bene recorda-
iiir ejus: unde non poiest decipi. Ergo si dicis ore,
adimpleas corde.

Sed quaeritur utrum ille qui non proponil di-
mittere proximo suo, debeat dicere; « >iciit et nos
« dimiitimus debitoiibus nostris. » Videtur quod
non, quia meniiiur. Dicendum, quod non meniitur,
quia non orat in persona sua, sed Ecclesiae, qtiae
non decipitur: et ideo ponitur ipsa petiiio in plurali.

Sed sciendum, quod duobus modis dimittitur.
Unus est perfeciorum, ut scilicei offensus requirat
ofiendenteiii. Psalm. 55. 15: o Inquire paccm. »
Alius est communiter omnium, ad quem lenentur
o-.nnes, ut scilieet petenti veniam iribuat. Eccli. 28,
2: « Relinque proximo luo nocenii te, et lunc
o deprecanti tibi peccata solventur. » Ex hoc se-
quitur alia beatitudo: « Beaii niisericordes: » mise-
ricordia enim facit nos misereri proximo no>tro.

Petilio VI.

Et iie nos inducas in tentationem.

Sunl aliqui qui licet peccaverinl, lamen desi-
deranl veniam consequi de peccatis: unde et con-
fiientur et poeniteni; sed tamen non adhibeni
toium studiuin quod deberent, ut iterato in peccaia
non ruant: quod quidem non est conveniens, ui
soilicet ex una parte plorel quis peccaia dum poe-
nitei, ex alia unde ploret accumulei, diim peccat:
et propter hoc diciiur Isai. 1, 1G: « Lavamini,
0 mundi esioie, auferie malum cogitationum ve-
o strarum ab oculis meis, quiesciie agere perverse. »
Et ideo, sicut supra dictum est, Christus in prae-
cedcnti docuit nos petere veniam peccatorum; in
hac vero docet nos petere iit possimus vitare peccaia,
ut scilicet non inducamur in lentaiionem per quam
labamur in p^eccata, cuuj dixit: • Ei ne nos indu-
« cas in teniationem. »

Circa quod tria quaeruntur. Primo quid sil
tentatio; seeundo qualiier bomo tentaiur, et a quo;
lertio vero quomodo liberatur in teniatione (1).

Circa primum sciendum est, quod tentare nihil
aliud est quam experiri seu probare: unde leniare
hominem esl probare virtutem ejus. Experitur au-
lem seu probatur virtus hominis dupliciier. secun-
dum qiiod diio exigit hominis virtus. Unum per-
tinei ad bene operandum, scilicei quod bene ope-
retur; aliud est quod caveat a malo. Psal. 55, 15:
« Declina a malo, et fac bonum. » Probatur ergo
virtus hominis quandoque quantum ad hoc quod
bene facii, quandoque vero quantum ad hoc quod
cesset a malo. Quantum ad primum probatur homo
utrum inveniaiur promptus ad bonum, ut ad je
junandum el hnjusmodi. Tunc enim esi virtus lua
magna quando prompius iuveniris ad bonum: et
hoc modo Deus probat aliquando hominem; non
quod lateat eum virtus hominis, sed ut eam omnes
cognoscant, et detur omnibus in exemplum. Sic
lentavit Deus Abrabam, Gen. 22, ei Job. Et ideo
Deus saepe immiltit tribulaiiones jiistis, ut dum
patienter susiinent, appareat virtus eorum, et in
virtute proficianl. Deut. 15, 5: « Tentat vos Do-
« minus Deus vester, ut palam fiat ulrum dijigaiis
« eum, an non. » Sic ergo Deus lentat provocando
ad bonum.
(1) Al. a tentatione.

Quantum ad secundum probaiur virtus liominis
per induclionem ad malum: ei si hene resistit, ei
non consentii, tunc virlus liominis magna est; si
vero liomo succumbil teniaiioni, lunc virtus bo-
minis nulla est. lloc autem modo nullus tcntaiur
a L)eo: quia, sicut diciiur Jac. 1, 13: <■ Deus in-
a tentator malorum est: ipse autem neminen) len-
• tal. » Scd tenialur bomo a propria carne, a
diabolo, cl a mundo. A carne dupliciter. l'rimo
ijuia caro insiigai ad malun:: caro enim scniper
quaerit delectaliones suas, scilicet carnales, in qui-
bus esl saepe peccaium. Qui enim immoratur de
leciationibus carnalibus, ncgligil spirilualia. Jac. 1,
14: o tnusquisque teniatur a concupiscentia sua. »
Secundo tcniat caro retrabentlo a bono. Nam spi-
rilus, quantum esi dc se, semper deleclareiur in
spiriiualibus bonis; sed caro aggravans impedit
spirilum. Sap. 9, 15: « Corpus, quod corrumpiiur,
« aggravat animam. >> Rom. 7, 2'2: « Condelcctor
« lcgi Dei secundum interiorcm bomincm; video
« aulem aliam legem in membris mcis repugnan-
« lem legi meniis mcae, et eapiivanlcm me in
« lege peccati, quae est in membris meis. » Sed
haec teniatio, scilicei carnis, esl valde gravis, (luia
inimicus nosler, scilicel caro, conjunctus est nobis:
ei, sicui dicit Bociius, nulla pestis eflicacior e?l
ad nocendum quam familiaris inimicus: et ideo
contra eam vigilandum esl. Maith. ^iG, 41: « Vigi-
•■ late et oraie, ne inlreiis in lcntaiioncm. n Dia-
bolus fortissime tentat. Nam postquam conculcatur
caro, insurgil alius, scilicel diabobis^ conira quem
esi nobis magna colluclaiio. Aposiolus, Epbcs. G,
12: « Non est nobis colluctaiio adversa carnem
« et sanguinem, scd adversus principcs et potesta-
les, adversus mundi reclores tenebranmi bariim. »
L'nde et signanter dicitur teniaior. 1 Tbessal. o,
5: « Nc forte tentaverit vos is qui lenlat. » In
teniatione autem suacallidissime proccdil. Ipse enim,
sicut bonus dux exercilus qui obsidel aliquod oa-
sirum, considerat infirma ejus quem impugnare
vuii, el ex illa parle unde magis est bomo debilis,
tental eum. l-.l ideo tentat de illis viiiis ad quae
bomines conculcata carne magis proni sunt, ui de
ira, de superbia, et de aliis spiriiualibus vitiis 1
Pel. 3, 8: « Adversarius vesier diabolus lamquam
« leo rugiens circuit quaercns qncm devorel. o
Facit autem duo diabolus dum tcnial: qiiia non
statim proponit illi quem icntai, malum aliquod
apparens, sed aliquid quod babcat speciem boni,
ut saltem in ipso principio per illud removcat eum
aliquantulum a proposiio suo principali, quia post-
modum facilius inducit ipsum ad p»ccaiidum, qiiando
ilbim vel modicum avcrtii. Apostolus 2 Corintb.
11, 14: « Ipse satanas transfigurat se in Angelum
« lucis. » Deinde posiquam induxit eum ad pec-
«andum, sie alligat eum ut non pcrminat eum a
peccaiis resurgere. Job 40,12: « Nervi testiculorum
« ejus perplexi sunt. » Sic ergo duo facii diabolus:
(juiii dciipii, et deieptum detinct in peccaio. Scd
mundiis (lupliciier tental. Primo pcr nimium et
immoderaium d(;sidcrium rerum lemporalium. Apo-
stolus, 1 Timoib. G, 10: « Uadix omnium malorum
« est cupiditas. » Sccundo |)er perseculores et
tyrannos terrcndo. Job o7, 19: • Nos qiioque in
« volviiiiur tcncbris. » 2 Timotb. o, 12: « Omncs
« qui pie vobmt viverc in Cbristo Jesu, persecu-
« tionein patientur. » Matlb. 10, 28: » Nolite ti-
« mere eos qui occidiini corpiis. »

OPUSCULUM V. 131

Sic ergo palei quid est teniatio, ei qualiter len-
talur bomo, el a quo. ^equiiur videre qualilcr
bomo liberaiur. Ciira quod sciemium est, quod
Cbristus docet nos rogare non ui non (1) lenie-
mur, sed ut non inducamur in tentationem. .Nam
si bomo vincit teniationem, meretur coronam; ei
ideo dicilur Jacob. 1, 2: • Omne gaudium exisii-
« mate, fratres, cum in tenlationes varias incide-

• riiis. » Eccli. 2, 1: « Fili, accedens ad scrviiutem
« Dei.... pjaepara animam luam ad tentaiionem. »
Item Jac. 1, 12; « Beatus vir qui siilferi tentatio-

• nem: quoniam cum probatus fuerit, accipiet
« coronam vitae. » El ideo docet petere ut non
inducanmr in lentalionem per consensum. 1 Cor.
10, 15: • Tentatio vos non appiebendal nisi hu
« mana. » >am teniari humanum esi, sed consen-
tire diabolicum esi.

Sed numquid Deus inducit ad malum, quia
dicit: « Et ne nos inducas in tentaiionem ? » Dico,
quod Deus dicitur induceread malum periniiiendo.
inquantum scilicet propter muba |)eccaia subirabit
bomini graliam siiam, qua sublaia boino labilur
in peccaium: ei ideo caniamus in Psalm. 70, \i:

• Cum defecerit virtus mea, ne derelin(|uas me,
« Domine. * Regii auiem hominem ne inducalur
in leniationem per fervorem cariiatis: quia quae-
libct carilas quantuiiicumquc parva, potest resi-
stere cuilibet peccalo. Caniic. 8, 7: « Aquae mnl-
« lae non poiuerunt exlingucre caritaten;. » liem
pcr lumen inlellecius, quo insiruii nos de agcn-
dis: quia^ sicut dicit Pbilosopbiis, omnis pcccans
esl ignorans. Psalm. 51, 8: « Iniellecliim tiln dabo,
« ei inslruam te. » Moc auiem peiebat David, qui
« dicebat, Psalm. 12, 5: « lllumina ociilos meos,
« ne unquam obdorniiam in morte: ne quando
« dicat inimicus meus, Praevalui adversus eum. »
lloc autem babemus per donum intellecius. Et quiii
cum non assentiinur tentaiioni, scrvamus cor mun
dum, de quo Matih. 5, 8: « Beaii mtmdo cordc.
« quoniam ipsi Deum videbuni: » ideo ex boc
pervenimus ad visionem Dei, ad qua;i' nos perducat.

Petitio VIJ.

Sed libera nos a malo. Anien.

Supra docuit nos Oominus peiere vcniam pec-
catorum, el quomodo possunais viiare icniaiiones:
bic vero docet petere praeservalioncm a uialis; et
baec petiiio esi generalis conira omnia mala; scili-
cei peccata, infirmitates et aflliciioncs, sicut dicit
Augusiinus. Sed quia de peccaio et teniatione di-
clum est. dicendum est de aliis malis, scilicet ad
versiiatibus ct afnictionibus omnibus bujus n.undi,
a qiiibus Deus liberat quadrupliciter. Primo ne su-
pcrvcniat affliciio; sed boc raro contingil; quoniam
sancti in mundo isio affliguniur: quia, ut diciiur
2 Tim. 5, 12: « Oinnes qui pie volunt vivere in
o Cbristo Jcsu, persecuiionem paiicntur. » Sed ta-
men alicui Deus concedit aliquando ut non affli-
gatiir a malo; q-.iando .■scilicet cogiioscit eum im-
poicntem, ei non posse resisiere; sicnt medicus
infirmo debili non dat violentas medicinas. Apoc.
5, 8: « Ecce dedi coram te osiium apcrtum, quod
0 nemo potest claudere, quia modicam babes vir-
• tiitem. » In patria autem erit generalc bo.% quia

(I) /1/. oinittitur ;ion.

132 IN ORATIONEM

nullus affligeiur ibi. Job 5, 19: « \n sex iribula-
B tionibns, » sciiicel praeseiitis vitae, quaepersex
aetaies distinguitur, • liberabii te; et in sepiima
« non tangei te maluin. » Apoc. 7, 16: « Non e-
o siirient iieque silient amplius. • Secundo liberal
quando in afflictionibus consolatur: nam nisi Ceus
consolarettir, non possel liomo subsistere: 2 Corinth.
1, 8: « Supra moduin gravatisumus supra viriutem
« noslram; » etibid. 7, G: « Sed qui consolatur bumi-
« les, consolatus est nos Deus. * Psal. 95: « Secun-
• dummuliitudinem dolorum meorum in corde meo
o consolatioiies tuaelaetificaverunt animam meam. »
Tertio quia afflictis tot bona facil quod iradunt mala
oblivioni. Tob. 3, 22: « Posl tempestatein tranquil-
o lum facis. » Sic ergo afflictiones et tribulaiiones
liujus mundi non sunt timendae, quia facile tole-
rantur et propter consolaiionem admixiam, et pro-
pier brevitatem. Aposiolus 2 Corinih. 4, 17: • Id
« quod in praesenti est momenianeum et leve Iri-
0 bulationis nostrae, supra moduni in subliuiilate
« aeiernuin gloriae pondus operatur in nobis; »
quia ex his pervenilur ad vilam aeternam. Quarlo
quia tentatio et iribulaiio converlitur in bonum:
et ideo non dicit, « Libera nos » a iribulatione,
sed « a malo: » quia iribulaiiones sunt sanctis ad
coronam; ei inde est quod gloriantur de tribula-
tionibus. Apostolus, Roman. 5, 5: « Non solum
« autem, sed el gloriamur in tribulaiionibus, scien-
n tes quod tribulatio patientiam operatur. • Tob.
5, 13: « In tempore tribulaiionis peccala dimiiiis. »
Liberai ergo Deus hominem a malo el tribulatio-
nibus, eas in bonum convertendo; quod est signum
maximae sapieniiae, quia sapientis esi malum or-
dinare in bonum; el hoc fil per paiientianr), quae
habetur in tribulationibus. Ceierae vero viriutes
bonis utuntur, sed palieniia malis; et ideo solum
in malis, idest in adversitaiibus, est necessaria:
Proverb. 19, 11: « Doctrina viri per patieniiam
« nosciiur: » et ideo Spirilus sanctus per donum
sapieniiae facit nos petere: ei per hoc pervenimus
ad beatitudinem ad quam ordinat pax, quia per
paiientiam pacem habemus el in tempore prospero
et adverso: et ideo pacifici dicuntur filii Dei, qui
sunt similes Deo, quia sicut Deo nihil nocere po-
lest, ila nec eis, quia nec prospcra nec adversa;
el ideo « beali pacifici, quoniam filii Dei vocabun-

DOMINICAM

0 lur; » Matth. 5, 9. « Amen » esl confirmatio
universalis omnium petionum.

Compendiosa exposilio totius oralionu
Patrr noster.

Ui in summa exponalur, sciendum esi, quod
in oratione dominica continentur onmia quae de-
sideranlur, et omnia quae fugiuniur. Inter omnia
autem desiderabilia illud plus desideratur quod plus
amatur, et hoc est Deus: ei ideo primo peiis glo-
riam Dei, cum dicis: « Sanctificeiur nomen tuum. »
A Deo autem desideranda sunt iria, quaeperiinent
ad le. Primum esl quod pervenias ad vitam aeter-
nam; el hoc petis cum dicis: « Adveniai regnum
« luum. » Secundum est quod facias voluniatem
Dei el justiliam; et hoc petis cum dicis: • Fiat
« voluntas tua sicul in caelo el in terra. » Ter-
tium es^t ut habeas necessaria ad vitam; el hoc petis
cum dicis: « Panem nosirum quoiidianum da no-
« bis hodie. » Et de his tribus dicil Dominus, Maith.
6, 33: « Primum quaerite regnum Dei, » quantum
ad primum: « ei juslitiam ejus, » quantum ad
secundum: « et haec omnia adjicieniur vobis, »
quantum ad tertium. Illa autem quae vitanda suni
et fugienda, sunt illa quae conirariantur bono.
Bonum autem quod primo desiderabile est, est
quadruplex, ut diciuin est. El primum est gloria
Dei, et huic nullum malum est conirarium. Job

3o, 6: « Si peccaveris, quid ei nocebis

« si jusie egeris, quid donabis ei ? » Nam et de
malo in quantum punit, et de bono inquantum
remunerat, resultat gloria Dei. Secundum bonum
est vita aelerna; et huic contrariaiur peccatum,
quia per peccalum perdilur: et ideo ad hoc remo-
vendum dicimus: « Dimiite nobis debita nosira,
« sicut el nos dimitiimus debiioribus nostris. •
Tertium bonum est justiiia et bona opera; ei huic
conirariatur lentatio, quia tentationes impediuni
nos a bono operando: et ad hoc removendum pe-
limus: « Et ne nos inducas in tentationem. » Quar-
lum bonum sunt bona necessaria; et huic contra-
rianlur adversitaies el Iribulationes; et ad hoc re-
movendum petimus: « Sed libera nos a malo.
« Amen. »

OPUSCULUM VI.

IN SALDTATIONEM ANGELICAM, VULGO A VE MA IIIA , EXPOSlTiO

Edit. Bom. VIII. )

Ave Maria gratia pleua, Dominus tecum.

In saluiatione ista conirnenlur Iria. Unam par-
teni feoil Angelus, scilicet « Ave gratia plena, Do-
« niiniis lecnn), bencdicta lu in niulieribus. » A-
liam partem fecit Elisabeili inater Joannis Bapli-
slae, scilicet « Benediclus fnictus ventris tui. »
Teriiani pariem addidii Ecclesia, scilicei ■ Maria: •
nam Angelus non dixil, • Ave Maria, » sed ■ Ave
« graiia plcna. » Ei lioc nomen, scilicet « Maria, »
secundum suam inierpreiationem eonvenil diciis
Angeli, sicut patebii.

Esi ergo circa primtim considerandum, quod

anliquitus erai valde magnum quod Angeli appa-

rereni bominibus; vel quod homincs facerent eis

revereniiam, babebanl pro maxima laude. Unde el

ad laudem Abrabac scribitur, quod reeepit Ange-

los bospiiio, et quod exbibuii eis reverenliam. Quod

autem Angclus facerei bomini reverentiam, nun-

quam fuii audiium, nisi posiquam salutavit Beatam

Virginem, reverenier dicens, « Ave. » Quod au-

lem antiquiius non reverebatur bominem Angelus,

sed bomo Angelum, raiio esl, quia Angelus erat

inajor boii;ine; ct hoc quantum ad iria. Primo

quanlum ad dignitatem: ratio est, nam Angelus esl

naturae spiriiualis: Psalm. 10.', 4: • Qui facitAn-

« gelos suos spirilus: » homo vcro esl naturae

corruptibilis: unde dicebai Abraham ( Gen. 18,

2(i ): « Luquar ad Dominum meum, cum sim

« pulvis et cinis. » Non ergo erat decens ut spi-

ritualis ct incorrupiibilis crealuia revereniiam c-

xhiberet corrupiibili, scilicet homini. Secundo quan-

lum ad familiaritatem ad Deum. Nam Angelus est

Deo faiiiiliaris, uipote assisiens. Daniel. 7, 10:

« Millia millium ministrabant ei, ct decics millies

« centcna millia assistebanl ei. » llomu vero est

quasi extraneus, et elongatus a Deo per peccaium.

Psalm. 54, 8: « Elongavi fugicns. » Ideo convc-

niens est ul homo revcrcatur Angclum, utpote pro-

pinquum et familiarem regis. Teriio praeeminebat

propter plenitudinem splendoris graiiae divinae:

Angeli enim participant ipsum luinen divinum in

summa plcniludinc. Job 2o, o: « Numquid esl

« numcrus militum ejus, ei siij)er qucm non siir-

« get lumcn ejus? » El ideo semper apparetcum

lumine. Sed homines, etsi aliquid pariicipenl de

ipso luminc giatiae, parum lauicn, ei in obscuri-

tate qiiadam. Non ergo deccns eral ut liomini re-
vereniiam exhiberet, quousque aliquis ii)venireiiir
in humana naiura qui in his tribuS excederet An-
gelos; et liaec fuit Beaia Virgo. El ideo ad dcsi-
gnandum quod in his tribus excedebai eum. voluit
ei Angelus reverentiam exhibere: unde dixil, « Ave. »
Unde Beata Virgo excessil Angelos in iis iribus: et
primo in plenitudine graliae, quae niagis esi iii
Beata Virgine quam in aliquo Angelo; ei ideo ad
insinuandum hoc, Angelus ei revtTenliam exhibuii,
dicens, « Gratia plena; » quasi diceret: Ideo exhi-
beo tibi revereniiain, quia me excellis in pleniiu-
dine graiiae. Diciiur autem Beata Virgo plena gra-
tia quantum ad tria. Primo quantum ad animam,
in qua babuit omnem pleuiludinem graliae. Nam
gratia Dei daiur ad duo: scilicet ad bonum opc-
randum, ei ad viiandum malum; el quantum ad
isia duo perfectissimam gratiam habuii Beala Vir-
go; nam ipsa omne peccatum viiavit magis quaai ali-
quis sanctus posl Christum. PeCLatum enimautesl
originale, et deistofuii mundata in utero; auimoriale
aut veniale, el de isiis libera fuit Unde Caniic. 4,
7: « Tota pulchia es, amica mea, ei macula non

■ esi in te. » Augustinus in libro de Naiura et
Gratia: « Excepta sancia Virgiue Maria, si omnes
c sancti el sanctae cum hic viverent, interrogati
« fuissent uirum sine peccaio essent, omnes una
« voce claiiiassent: Si dixerimus quia peccaium
« non habenms, ipsi nos seducimus, et veriias in
« nobis non esl. Excepta, inquam, hac sancia Vir-

■ gine, de qua propter honorem Domini, cum de
« peccalo agilur, nullam prorsus volo quaesiiunem
« habere. Scimus enim quod ei plus gratiae col-
« latum fuerii ad peccatum ex omni parie vincen-
« dum quae illum concipcre el parere meruit
« quem consiat nullum habuisse peccatum. • Sed
Cbristus excellit Beatam Virginem in hoc quod
sine originali conceptus et naius esi. Beaia aulem
Virgo in originali est concepta, sed non nala. Ipsa
eiiam omnium viriutum opcra exercuit, a!ii auleu»
sancii specialia quacdam: quia alius fuii humili», a-
lius caslus, alius misericors; et idco ipsi daniur in e-
xemplum spccialium virtulum, sicut beaius Nico-
laus in exemplum misericordiac etc. Sed boaia Virgo
in exemplum omninm viriuium: quia in ca repe-
ris exemplum humilitaiis: Luc. 1, 58: « Ecce an-
« cilla Domini; - et posi, vers. 48: « Respexii hu-

' niililatem ancillae siiae: » casiilaiis, « quoniam
« \irum non cognoseo, » vers. 34, et omnium
virlutuni; ul saiis palol. Sic ergo pkna esl graiia
Beala Virgo el quanlum ad boiii operationem, et
quantum ad mali vitationem. Secundo plena fuil
gralia quanlum ad redundanliam animae ad car-
nem vel corpus. Mam magnum esl in sanciis lia-
berc lantum de gralla quod sanclificet animam;
sed aninia Bealae Virginis ita fuii plena quod ex
ea refudit gratiam in carnem, ul de ipsa concipe-
ret Fiiium Dei: el idco dicit Hugo de S. Viciore:
a Quia in corde ejus amor Spiritus sancii singu-
u lariier ardebai, ideo in carne ejus mirabilia fa-
« ciebai, intanlum quod de ea naseeretur Deus el
» bonio. » Lucae 1, 53: « Quod enim nascetur
« ex te Sanctum, vocabitur Filius Dei. » Teriio
quanium ad refusionem in omnes bomines. Ma-
gnum enim esl in quolibei sanclo, quando babet
tanium de gralia quod sufficit ad saluiem nuilto-
rum; scd quando baberei lantum quod sufliceret ad
saluiem omnium bominum demundo, boc esset ma-
xiinum:el hoc est in Cbristo, et in Beaia Virgine. Nam
in omni pcriculo potes salutem obiinere ab ipsa
Viigine gloriosa. Unde Cantic. 4-, 4: « Milleclypei,
« idest remcdia contra pericula, pendenl ex ea. »
Item in onini opere viriuiis poles eam babere in
adjiitorium; el ideo dicil ipsa Eccli. 24, 2o: « In
« nie omnis spes vitae et virlulis. » Sic ergo ple-
na esl graiia, ei excedit Angelos in plenitudine
graiiae; et propier boc convenienler vocatur Maria
quuc inlerpretatur illuminaia in se; unde Isa. • 58,
11: «. injplebii splendoribus animam tuam: » et
illuniinatrix in alios, quanium ad totum munduui;
et ideo assimilaliir soli et lunae. Secundo excellii
Angelos in familiariiale divina; el ideo boc desi-
gnans Angelusdixit: « Dominus tecum; ■ quasi di-
cat: ideo exbibeo libi reverentiam, quia tu fami-
liarior es Deo quam ego, nam « Dominus est te-
« cum. » Dominus, inquit, Paler cum eoden) Filio;
quod nullus Angelus, nec aliqua creatura habuit.
Luc. 1, 35: « Quod enini nascetur ex te Sanctum,
« vocabitur Filius Dei. • Dominus Filius in utoro.
Isa. 12, G: « Exwlta et lauda babitaiio Sion, quia
<■ magnus in medio tui Sanctus Israel. » Aliier est
ergo Doniinus cum Beata Virgine quam cum An-
gelo: quia cum ea ut filius, cum Angelo ut Domi-
nus. Dominus Spiritus sanctus, sicut in lemplo;
unde dicilur: « Templum Domini, sacrarium Spiri-
« lus sancti, » quia concepit ex Spiritu saneto:
Luo. I, 55: « Spirilus sauctus superveniet in te. »
Sic ergo familiarior cum Deo esi Beata Virgo quam
Angelus: quia cum ipsa Doninus Pater, Dominus
Filius, Dominus Spirilus sancius, scilicet loia Tri-
nitas. Et ideo cantatur de ea : « Totius Tri-
« nitatis nobilo iridinium. » Hoc autem verbum,
« Dominus tecum, » est nobilius verbum quod
sibi dioi possii. Merito ergo Angelus reveretur Bea-
lam Virginem, quia mator Domini, et ideo Domi-
na est. Unde convenii ei hoc nomon Maria, quod
Syra lingua interprelatur Doniina. Tertio excedit
Angelos quanium ad puriiatem: quia Beata Virgo
non solum erat pura in se, sed etiam procuravit
puriiaiem aliis. Ipsa enim purissima fuit ei quan-
tum ad culpam, quia ipsa Virgo nec moriale nec
venialc peccaium incurrit. Ilem quantum ad poe-
nam. Tres enim maledictioncs daiae suni honiini-
bus propter peccatum. Priina data est mulieri, sci-
licet quod cum corruptione oonciperet, cum gra-

LN SALUTATIONEM ANGELICAM

vamine portarel, ei in dolore parerel. Sed ab hac

quia sine corruplione

iinmunis fiiit Beata Virijjo:

concepit, in solatio poriavii, el in gaudio peperit
Salvatorem: Isa. 55, 2: « Germinans germinabit
« oxultabunda ei laudans. » Secunda daia esl ho-
niini, scilicet quod in sudore vultus vescereiur
pane suo. Ab hac immunis fuit Beaia Virgo: quia,
ui (licil Aposiolus 1 Corinih. 7, virgines soluiae
suni a cura hujus mundi, et soli Deo vacanl. Ter-
tia fuit conimunis viris ei mulieribus, scilicet ut
in pulverem reverterentur. El ab hac immunis fuit
Beata Virgo: quia cum corpore assumpia esi in
caelum: credimus enim quod post rnortem resusci-
lata fuerit, et portata in caelum. Psahn. 151, 8:
« Surge Domine in requiem tuam; tu, eiarcasan-
« ctifieationis tuae. » Sic ergo immunis fuii ab o-
mni maledictione, et ideo benedicla in mulieribus:
quia ipsa sola maledieiionem sustulit, ei bonedi-
ctionem poriavit, et januam paradisi aperuii: ot
ideo convenit ei nomen « Maria, » (|uae inierpre-
latur stella maris: quia sicut per siellam maris
navigantes diriguntur ad porium, ila Christiani di-
riguntur per Muriam ad gloriam.

« Benedictus fructus veniri lui. • Peccator aiiquan-
do quaerit in aliquo quod non potest consequi, sed
consequitur illud juslus: Proverb. 15,22: « Cusiodi-
« tur juslo substantia peccaloris. » Sic Eva quaesivii
fructum, et in illo non invenit omnia quae desi-
deravii; Boaia auiein Virgo in fruclu suo invenil
omnia quae desideravii Eva. Nam Eva iii fructu
suo tria desideravit. Prin)o id quod falso promisii
ei diabolus, scilicci quod essent sicut Dii, scientes
bonum et maliim. « Eritis (inquit ille mendax) sicut
« dii, » sicut dicitur Gen. 5, 5. Et mentitus esi, quia
mendax est, et paier ejus. Nam Eva propier esum fru-
ciusnon est facta similis Deo, sed dissimilis: quia pec-
cando recessii a Deo salutari suo, unde ei expulsa
esi de paradiso. Sed boc invenit Beata Virgo oi
omnes Chrisiiani in fructu veniris sui: quia per
Chrisium conjungimur et assimilamur Deo. I Joan.
5, 2: « Cum apparuerit, similes ei eriinus, (|uo-
« niam videbimus eum sicuii esi. • Secundo in
fruclu suo Eva desideravit doleciationem, quia bonus
ad odendum; sed non invenil, quia staiim cogno-
vii se nudam, et habuii dolorem. Sed in fruciu
Virginis siiaviialom invenimus et salutem. Joan.
G, 55: « Qui manducat meam carnem, babet vi •
« tam aoternam. » Tertio fiuclus Evae erat pul
chor aspectu; sed pulchrior Virginis, in (juem de-
sidorani Angeli prospicore. Psahn. 44, 3: « Spe-
« ciosus forma prae filiis honiinum: » el hoc esl,
quia esi splendor paternae gloriao. Non ergo po-
luii invonire Eva in fruclu suo quod nec quilibei
pcccator in peccatis. El ideo quai; dosidoramus,
qiiaeramus in fruciu Virginis. Est auiem hic fru-
ctis benedictus a Deo, quia sic i"eplevit eum omni
graiia quod per\onit ad nos exhibendo ei reveren-
tiam: Ephes. 1, 5: « Benodictiis Deus el Paier Do-
« mini nosiri Jesu Cbristi, qui benodixit nos iii
" omni benediclione spiriiuali in Christo: » ab
Angelis: Apocal. 7, 12: « Bonediclio et clariias
0 et sapieniia ei gratiarum aclio, honpr ot viiius
« et foriitiido Deo nosiro: » ab bominibus: Apo-
siolus 1'hilip. 2, 2: « Omnis lingua confiieaiur,
« quia Dominus Josiis Cbristus in gloria esl Dci
« Patris. n Ps. 117, 2G: « Bonedicius qiii venit
« in nomine Domini. » Sic orgo est Virgo hone-
dicta, sod ei magis benodictus fructus ejus.

.w..=^

.% --— s-~- i;t*^^ =^<*?

OPUSCULUM VII.

m SYMBOLOffl APOSTOLORDM, SCILICET CREDO IN DEUM. EXPOSITIO

( Edit. noM. VI )

Articidns l.

Credo in unmn Deiini Patrem omnipotenlem,
Creatorem caeli et tcrrae.

Priniuni qiiod esl necessariiim Christiano, esl
lides, sine qua nulkis dicitur fidelis Christianus.
rides auien) facil quatiior bona. Primum est qnod
j)er fideiii aninia conjungitur Deo: nam per (idem
animu christiana facil qtiasi qiioddam niatrimonium
cum l'eo: Oseae 2, '^O: » Sponsabo le mihi in lide. »
Kt inde esi quod quando fiomo baptizaiur, primo
confiieiur fidein, ciim diciiur ei, o Credis in Deum? »
quia baptismiis esi primum sacranienium fidei. Et
iJco dicit Doiiiinus, Marc. ult., 16: « Qiii credidc
« rii ei baptizatus fucrii, salvus erit. » Baptismus
cniin siiic (idc non prodcst. Et ideo sciendum est,
quod nullus est accepius Deo sine fide: Hebr. 11,
t: « Sino fide impossibile est placere Deo. » Et ideo
dicit Augustinus siiper illud Rom. 14, 25:» Oinne
« quod non esl ex fide, peccalum est: Ubi non est
o acternae et inconimutabilis veritatis agniiio, falsa
« est virius etiam in optimis moribus. » Secundo,
quia per fidem inchoatur in nobis vita aeierna:
nam viia aeierna nibil aliud est quam cognoscere
Deum: unde dicil Doiiiiniis, Joan. 17, 3: « Hacc
u esi vita aclcrna, iii cognoscant te solum veriim
« Deuin. " llaec aiitcm oognitio Dei incipit bic
per fidem, sed perficitiir in vita fumra. in qua co-
gnosccinus euin sicuii cst; ei ideo diciiur Hcbr. 2,
1: « Fides esi substanlia sperandarum reriim. »
Nullns ergo poicst pervenire ad bealiludinem, quae
esi vera cognitio Dei, nisi primo cognos<'at per fi-
dein. Joan. 20, 29: « Beati qui non vidcrunt ct
« credidcriint. » Tertio, quia fidcs dirigit viiair.
praescniem: nam ad boc quod liomo bene vivat,
oportet quod sciat nccessaria ad bene vivendum:
ei si debcrei oiinia necessaria ad benc vivcndwm
per studiiim addisccrc; vel non possei pervcnire,
vel post longuin lempiis. Fides auiem docei omnia
necessaria ad bene vivendum. Ipsa cnim docct
qiiod esi unus Deus, qui est remuncrator bonorum
el punilor malorum; et quod csi alia vita, et hu-
jiismodi: quibus satis allicimur ad bonnm, ct vita-
miis malum. Habac. 2, 4: « Jiistns mciis ex fide
« vivit. » Et boc palel, quia nullus philosophorum
ante adventum Christi cum loto conaiu suo potuil

lantum scire de Deo ei de necessariis ad vitam ae-

lernam (1), quantum post advonium Chrisii scit una

vetula per fidem: ei ideo dicitur Isa. 11, 9; " Re-

« pleta est lerra scientia Domini. » Quarto, quia

fides esi qua vincimtis tentaiioncs: Hebr. 11, 3/5:

« Sancii per fidem viccrunt rcgna. » Et boc patet,

quia omnis lentaiio vcl esl a diabolo. v<;l a miindo,

vel a carne. Diabolus enim leiitat ui non obedias

Deo ncc siibjiciaris ci. Et boc per fidem remove-

tur: nam per fidem cognoscimus qi.'od ipse est

Dominus omniiim, et ideo sibi est obediendum.

1 Pet. 5, 8: • Adversarius vcsier diabolus circuii

« quaerens quem devorct: cui rcsistiie fortcs in fide »

Mundus autem tentat vcl alliciendo prosperis, vcl

lerrendo adversis. Sed haec vincimus pcr fidcm,

quae facit nos credere aliain vitam meliorem isia:

et ideo prospera mundi biijus despicimus, et non

formidamus adversa: 1 Joan. 5, i: « Haec esi vi-

r> ctoria qtiae vincit mundiim, fides nostra: » cl

eliam quia docet nos credero alia majnra mala

scilicet inferni. Caro vero lentat indticendo nos ad

delectationcs vitae prae*entis momentaneas. Sed H-

des osiendit nobis quod per bas, si eis indebite

adhaeremus, aeternns delectaiiones amiliimus. Ephes.

4, 16: « jn omnibus sumentes scutum fidei. »

Sic ergo patet qiiod mullum esi utilc habere fidem.

Sed dicit aliquis: Siulium est credere quod non

videtur, nec simt credcnda qiiae non vidcntur.

Respondeo diccndun), quod hoc dubiuni primo lol-

tit imperfeciio intellcctus nostri: nam si homo pos-

set perfccie per se cognoscere omnia visibilia et

invisibilia, stultum essel crcdere qiiae non videmiis;

sed cognitio nostra esl adeo debilis quod nulhis

philosopbiis potuit unquam perfccte investigare na-

turam iinius muscae: unde lcgitur, quod unus

pbilosophus fuii triginla annis in solilndine, ut

cognosceret naturam apis. Si ergo inielleclus nosicr

est iia debilis. nonne stulium est nolle credere

de Deo, nisi illa tantum quae homo potcst cogno-

scere per se? Et idco contra hoc diciiur Job oG,

26: « Ecce Deiis magnus, vincens scientiam no-

0 stram. » Secundo potest responderi, quia dato

qiiol aliquis magisier aliquid dicerct in siia scientia,

et aliquis rusticus diccrct non esse sicut magi-

ster doceret, eo qiiod ipse non inlclligcret, nml-

(1) Al. dccit aete-non).

156 I!N SYMBOLUM APOSTOLORUM

tum lepiitarolur stultus ille ruslicus. Constat auiem

quod intellectus Angeliexcedilniagisintcllecium opii-
niipiiilosoplii.quamiiiielleclusoptimipbilosopliiinlel-
l^ctum rusiici. lilideoslulius est philosophus si nolit
credere eaquae Angeli dicunt; ct mullo tnagis si nolit
efedereea quae Deus dicii. Et contra hoc dicitur Ec-
cli. 3, 23. « Plurini*! supra sensum honiinum osiensa
0 siint tibi. B Terlio responderi poiest, quia (1)
bi honio nollel credere nisi ea quae cognosceret,
certe non posset vivere in hoc mundo. Quomodo
enim aliquis vivere posset nisi crederei alicui ?
Quonodo etiam crederet quod talis essel pater
suus ? Et ideo est necesse quod homo credat alicui
de iis qtiae perfecte non poiest scire per se. Sed
nulli esi credendum sicut Deo: et ideo illi qui non
ireduni dictis fidei, non siinl sapienies, sed stulti
et superbi, sicut dicit Apostolus 1 ad Tim. 6, 4:
<■ Superbus est, nihil sciens. » Propterea dicebat
2 Tiui. 1, 12: « Scio cui credidi el cerius sum. •
Eccli. 2, 8 « Qui tiuelis Deum, credile illi. p
Qiiare potesi eiiam responderi, quia Deus probat
quod ea quae docet fides, sunl vera. Si enim rex
naitierei liiicras cum sigillo suo sigillatas, nullus
aiideret dicere quod illae littcrae non processisseni
de rcgis voluntale. Consfit auiem quod omnia quae
sancti credideriint et tradiderunt nobis de fidc
Christi, signata sunt sigillo Dei: quod sigillum osten-
duni illa opcra quae nuUa piira crealura facere
poiest: et haec sunl miracula, ciuibus Christus con-
iirmavil dicta Apostolorum et sanclorum.

Si dioas, quod miracula nullus vidii fieri: Re-
sjiondeo ad hoc. Constat enim quod totus mundus
colebal idola, et fidem Christi perscqucbatur, sicut
Paganorum etiaiii historiao iruduni; scd modo omnes
conversi sunt ad Chrisluni; ei sapientcs el nobiles
ei divites ei polenles et magni ad praedicationein
sintplicium et paupcrum et paucorum praedican-
lium Chrisium. Aut ergo hoc est miraculose factmn,
aut non. Si n;iraculose, habes propositum, Si non,
dico quod non potuit esse majus miraculum quam
(]Uod mundus loius sine n.iraculis converterelur.
INon ergo quaeiiiiius aliud.

Sic ergo nullus debet dubilare de fido, sed
credere ea quae fidei sunt magis quam ea quae
videi: quia visus hominis potest decipi, sed Dei
scieniia nunquam fallitur.

« Credo in unum Deum. » Inter omnia quae
dobeni credere fideles, hoc est primum quod de-
bent credere, scilicel quod sil unus Deus. Consi-
deranduii) auicm, quid significet hoc nomen « Dcus: »
<luod qiiiden) nihil est aliud quam gubernaior el
provisor rerum onmium. Illc igitur credii Dcum
csse qui credit omnes res mundi hujus gubernari
el provideri ub illo Qui autem credit quod oiiinia
provcniani a casu, hic non credil Deum esse. Nul-
liis autem inveniuir adeo slultus qui non credat
quod res naturales gubernentur, providcanlur, el
ciisponaniur; cuin in quodam ordine ct ccrtis teni-
pcribus procedanl. Videmus enim soleni et lunam
ei siellas, ei alias res nalurales omnes scrvare de-
lerminatum cursun»; quod non coniingeret, si a casu
o.sseni: undc si aliquis essel qui non crodorot Deuin
tsse, stulius essei. Psalm. 15, 1: « Dixit insipiens
« in corde suo: Non est Deus. » Suni auiem ali-
qui qui licei credant Deum gubcrnare et (iisponcre
res naiarales, non lamen creduni Deum esse hu-

^lj .1/. tertia ratio est, quia etc.

manorum actuum provisorem; qui scilicet crednnl
actus humanos non disponi a Deo. Cujus raiio esl,
quia vident in mundo isio bonos affligi, ei malos
prosperari: quod videiur lollere providentiam divi-
nam circa honiines: unde in persona eorum dicitur
Job 22, 14: « Circa cardines caeli perambulai,
« nec nostra considerat. » Hoc autem est valde
stultum. Nam istis accidit, sicut si aliquis nesciens
medicinam, videret medicum propinantem uni in-
firmo aquam, alteri vinum, secundum sciliiet quod
ars medicinae dic lat: crederei quod hoc fial a casu,
cum nesciat artem medicinae, quae ex justa causa
Iioc facit, scilicet quod isii dai vinum, illi vero
aquam. Sic est de Deo. Deus enim ex jusia causa
et sua providentia disponit ea quaesunt hominibus
necessaria; et sic quosdam bonos affligii, et quos-
dam malos in prosperitate dimiitit. Unde qui cre-
dit hoc provenire a casu, est et reputaiur insipiens:
quia non contingii hoc, nisi quia nescii ariem el
causam disposilionis divinae. Job 11, 6; « Utinam
a oslenderet libi secreia sapieniiae, et quod mul-
« liplex essei lex ejus. » Et idco firmiier credendum
esi, quod Deus gubernat ei disponit non solum
res naturales, sed eiiam actus humanos. Psalm. 93,
7: « Et dixerunt, Non videbit Dominus, nec in-

• telligei Deus Jacob. Intelligite insii^ientes in po-
« pulo, et stulli aliquando sapite. Qui plantavil

• aurein. non audiet; aut qui finxit oculum, uon
« considerat? .... Dominus scii cogitationes ho-
« minum. » Omnia ergo videl, et cogitationes, et
occulta volunlatis. Unde et hoininibus specialiter
imponiiur necessitas bene faciendi, quia omnia quae
cogiiani ef faciunt, divino conspectui suni mani-
festa, Apostolus Hebr. 4, 13: « Onmia nuda sunt
« et aperia oculis ejus. » Esl auiem credendum,
quod hic Deus qui omnia disponii ei regit, sit
unus Deus tantum. Cujus ratio est, quia illa di-
sposilio rerum humanarum est bene disposiia, in
qua muliiiudo invenilur disponi et gubernari per
unum. Nam multitudo praesidentium inducii saepe
dissensionem in subditis: unde cum divinum regi-
inen praeominei regimini humano, manifesiuni est
(p)od reg/mu) mundi non esi per n)uItos deos, scd
por unum tantum. Suni autem quatuor, ex quibus
Iiomines inducti sunl ad ponendum plures deos.
Piimum esi imbecillitas intelloetus humani. Nam
hominos imbocillis iniclleclus non valintes corpo-
ralia transcendcro, non crediderunt aliquid esse
ultra naiuram corporum sensibiliuu!; et ideo inter
coipora illa posuerunl praceminere et disponerfi
miindum, quae pulchriora et digniora inier ea
vidobautur; et eis ailribuebant ol iuipendebani
divinum cultum: et hujusmodi sunt corpora cae-
lostia, scilicol sol ct luna ot sieliae. SeJ islis accidit
sicut alicui cunli ad curiam regis, qui volens vi-
dere regem, credit quemcumque bcnc induium vel
in officio consiiiutum, regem esso: de quibus dicitur
Sap. 15, 2 (1): « Solem et lunam, aut gyrum
« slollarum, roctores orbis torrarum doos puta-
« voriint. » Isa. 51, G: « Levaie in excclsiim ocu-
« los vostros, ei videie sub terra dcorsum: quia
« caoli sicut fumus Ii(|uescent, ct lerra sicut vesti-
« montum atlcrotiir, cl habitatores ojus sicut haec
« intcribunt; salus auteui mca in scinpitcrnum erit,
« ot jiisiitia mea non doficiet. » Secundo provenil

(I) .4/. II Solem tt luiinin rertorcs orbis lorr.irum deos
" put >veruii'. " SciUiiJo provciiil elc. aliis otn mic.

ex atlulatione hominum; nam aliqui volenles adu-
lari doininis ci rcgibus, honorcm Dco dchilum
eis exhibueruni, obedicndo eis, et subjiciendo se
eis: unde et aliquos posl moriem fcceiuni dcos,
alios ctiam in vira dixerunt dcos. Judilh 5, 29:
« Sciat omnis gens, quoinodo ^abuchodonosor deus
« terrae est, et praeicr ipsum ahus non est. »
Tenio provenit ex carnali alTectu ad (iiios ei con-
sanguineos: nam aliqui proptcr nimium amorcm
qucm ad suos habcbanl, fuciebant sialuas |)Osi co-
rum mortem, et sic ex hoc processum est quod
illis statuis divinum cultum inipcndcbant: de qui-
bus dicilur Sap. 14, 21: • Quoniam aut aflcciui
u aui rcgibus descrvicntes homines, incommuni-

• cabilc nomen lapidibus et lignis imposuerunt. »
Quarto cx malitia diaboli. Ipsc enim ab initio vo-
luil aequiparari Dco: unde ipsc ait, Isa. 14, 15:
« Ponam (1) scdem meam ab aquilone, in caclum
« consccndam, et cro similis Altissimo. » El hanc
volunlaiem nondum deposiiit; et idco toius conalus
suus in hoc existit ul faciat se ab hominihus ado-
raii, et sacrificia sibi ofl"erri: non quod dcleclclur
in imo cane vel caio qui ei ofl"crtur; sed delecta-
lur in hoc quod ei impendatur rcvcrentia sicut
Dco: unde et Christo dixit, Matlh. 4, 9: « llacc
« omnia tibi dabo, si cadcns adoraveris mc. »
Inde esl etiam quod intrantes idola, dabant responsa,
ut scilicel venerareniur ut dii. Psalm. 115, 5:
« Onincs dii (lenlium daemonia. » Aposlolus, 1
Corinth. 10, 20: « Sed quae iuimolant Gcntes,
« dacoioniis immolant, ct non Peo. » Licet autem
hacc sinl horribilia, sunt tamen aliquando et multi
qui frequenter incidunt in istas quatuor causas. Et
licci non ore aut corde, lamen faclis ostcndunt se
credcre phires dcos. Nam qui crediint quod cor-
pora caclcstia possuni in voluntatem hominis im-
prinicrc, ct qui in faclis suis ceria accipiunt tem-
pora, ii ponunt corpora caelcsiia esse deos, et aliis
dominari, facienles astrolabia. Jcrem. 10, 2: « A
« signis cacli nolite meiuere quae liment Gentes,
» quia lcges populorum vanae sunt. » Iiem onmcs
illi qui obcdiunt regibus plusquain Deo, vcl in
illis in quibus non dcbcnt, constiluunt eos deos
suos. Act. 5, 29: « Obcdire oporlct Dco magis

• quam hominibus. » Item illi qui diligunt filio^
aut consanguincos plusquam Deum, ostendunt fa-
ctis suis plurcs esse deos. Vcl etiam illi qui diligunt
escam plusquam Deum: de quibus Aposlolus Phil.
3, 19; « Quorum deus venier est. » liem omncs
illi qui insistunt veneficiis et iucanlalionibus, cre-
duni dacmoncs esse dcos: cujus ralio cst, quia
pciunt a dacmonibus id quod solus Dcus darc po-
test; scilicet revelalionem alicujus rei occultae, et
vcriiaicm fuiurorum. Est crgo primo credendum
quod Dcus esi unus lantum.

« Patrcm omnipolentcm, creatorem caeli et
« tcrrac. » Sicut diclum cst, primum quod crcdcre
dcbcmiis, est quod sit unus solus Deus; secundum
est quod iste Dcus sit crcalor et factor caeli et
lerrae, visibilium ct invisibilium. Et ut raiiones
subliles dimiiiantur ad pracsens; quodaiu rudi
exemplo manifestaiur proposilum, quod sciliect om-
nia sunt a Deo crcaia ci fiicia. Consiat enim quod
si aliquis inirarel domum aliquam, et in ipsius

(1) llii: II Sedcbo iii monte testamenti, in lateribus aqui-
II loiiis, asceniiuin su|)er ullitudineni nubium, siinilis cro
!• AiUssinio II

S. Tli. Opera omnia. V. IG.

OPUSCULUM VII. 137

domus inlroilu sentiret calorem, poslmodum vadens
inlcrius sentiret majorem calorcm, et sic dcinccps,
crcdcrct ignem esse inicrius, eliam si ipsum igneni
non vidcrct qiii causarel diclos calorcs: sic quoque
contingii considcranti res hujus mundi. IVam ipse
invcnii res omnes secundum diversos gradus puU
chritudinis el nobililatis esse disposilas; et quanio
magis appropinquant Deo, tanlo pulchriora ct mc-
liora invonit. Unde corj)ora caclcstia pulchriora et
nobiliora sunt quam corpora infcriora, ci invisibi-
lia visibilibus: et ideo crcdcndum esl quod onmia
haec sunt ab uno Dco, qui dat suum esse singulis
rebus, cl nobililaicm. Sapienl. 13, 1: « Vani sunt

• autem omnes homines in quibus non subcst scicn-
« tia Dci, et de his quae vidcntur bona, non po-
« tuerunt inielligere eum qui est, neque operibus
« attendcntes, agnovcrunt quis cssct ariifcx: » ct
infra 5: « A magniludine cnim specici et crcaiu-
« rae cognoscibiliter polerit Creator horum vide-

• ri. B Sic ergo pro certo debei nobis consiare
quod omnia quae sunt in mundo, a Dco sunt.

Circa hoc autem dcbcmus vilare trcs crrores.
Primus est error Manichacorum, qui dicunt quod
omnia visibilia creala sunt a diabolo; ci ideo Deo
solum aitribuunt crcaiioncm invisibilium: ct causa
hujus erroris est, quia ipsi Deum asserunt summum
honum, sicut et verum est, ct omnia qiiae a bono
sunt, bona esse: unde nescicnics disccrnere quid
sii malum et quid bonum, crcdiderunt quod om-
nia illa quae sunt aliqualiier mala, simplieiter es-
sent mala; sicul ignis, quia uril, dicitur ab eis
simpliciter inalus; et aqua, quia sulTocat; et sic de
aliis. Unde, quia nihil istorum sensibilium est sim-
pliciter bonum, sed aliqualiier malum ei deficiens,
dixerimt, quod visibilia omnia non suni facla a
Dco bono, sed a malo. Conira hos ponit Augusti-
nus tale exemplum. Si aliquis inirarei domuin fa-
bri, et invcniret inslrumenia ad quae impingeret,
et lacderent eum, et ex hoc rcputaret illum fubrum
malum, quia tenel lalia instrumcnia, siullus essct,
cum faber ea leneat ad opus suum: ita stultum esl
dicere, quod per hoc creaiurac sint malac, quia simi
in aliquo nocivae; nam quod uni est nocivum, al-
teri est uiile. Hic auicm crror est conlra lideiu
Ecclesiae; et ideo ad liunc removcndum, diciiur:
« Visibilium omnium et invisibilium. » Genes. I,
1: « In principio ci'eavii Deus caclum ct terram. »
Joan. 1,3:« Omnia pcr ipsum facta sunt. » Se-
cundus est error ponenlium mundum ab aetcrno:
secundum quem modum loquitur Peirus dicens
(2 Pet. 3, 4): « Ex quo patrcs dormierunt, om-
« nia sie perseveranl ab iiiitio crcaturac: » Et isti
ducti suni ad hanc posiiionem, qtua ncscierunt
considcrare principium mundi. Unde, sicui Rabhi
Moyses dicit, isiis conlingit sicut puero, qui si sta-
lim cum nasciiur, poncretur in insula, et nunquaui
vidcrct mulicrem praegnantem, nec puerum na-
sci(l); et diceretur isti puero, quando magnus es-
set, qualitcr hoino concipitur, portatur in utero,
el nascitur; nulli crederct sibi dicenti, quia impos-
sibile sibi vidcrctur quod homo possei essein u(e-
ro inairis. Sic isii considcrantes siatum mundi
praesentem, non crcdunt quod inccperii. Est eiiam
lioc contra fidein Ecclesiae: et idco ad hoc remo-
vendum dicitur: « Factorem caeli ei terrae. » Si
cniiu fuerunt facta, constat quod non sempor fue*

(1) Al. di^est nasci.

158

IN SYMBOLUM APOSTOLORUM

runi; et ideo dicilur in Psalin. 148, o: « Dixil,
« et fac(a sunt. » Teriius est error poneniiuin,
Deum fecisse munduni ex pracjacenii n)aieria: et
ad lioc ducti sunt, quia volueruni meliri potcntiam
Dei secundum poteniiam nostram: ei ideo, quia
homo nihil poiest faoere nisi ex praejacenti mate-
ria, crediderunl quod eodem modp et Deus: unde
dixerunt, quod in productione rcrum habuii ma-
teriam praejaceniem. Sed hoc non est veruin: nam
homo ideo nihil polest facere sine praejacenti ma-
tcria, quia est factor pariicularis, ei non potest in-
ducere nisi lianc formam in determinata materia
ab aliquo alio praesupposiia. Cujus ratio est, quia
virtus sua cst detenninala ad formam (antum; et
ideo non potest esse causa nisi htijus. Deus aulein
esl universalis causa omnimn rerum, et non solum
creat formam, sed eliam maieriam; unde et de ni-
hilo omnia fecit; et ideo ad removendum hunc er-
rorem diiilur: » Crealorem caeli ei terrae. » In
hoc enim differunt creare et facerc, quia ,creare
est de nihilo aliquid facere: facere autem esl
de aliquo aliquid facere. Si crgo ex nihilo fc
cil, credendum est quod iterum posset omnia faee-
re, si desiruerentur: unde potest cacctmi illtmiina-
re, mortuum suscitare, et cetera opera miraeulosa
facere. Sap. 12, 18: " Subest enim tibi, cum vo-
« lueris, posse. »

Cx hujusmodi autcm consideratione homo diri-
gitur ad quinque. Priu;o ad cognilionem divinac
majeslatis: nam fac(or praeeminet factis: unde quia
Deus est factor omnium rerum, consial eum emi-
nentiorem omnibus rebus. Sap. lo, 5: » Quorum
« si specie deleciati deos putaveruni, sciant quan-

0 to his dominaior eorum speciosior est

• Au( si virtutem et opera eoriim mirati sunt, in-
« telligant ab illis quomodo qui haec fecil, fortior
« est illis. » Et inde est quod quidquid potest in-
lelligi vel cogitari, minus esi ipso Deo. Job 56,
''2G: « Ecce Deus magnus, vincens scientiam no-
« stram. » Secundo ex hoc dirigitiir ad graliarum
aclionem: quia enim Deus est creator o::u)ium rc-
rum, certum est quod quidquid sumus et quidquid
habemus, a Deo est. Aposiolus 1 Corinth. 4, 7:
« Quid habes quod non accepisti ? » Psalm. 2',
1; « Domini est lerra et plenitudo ejus, orbis
« terrarum, et universi qui habitant in eo. » Et
ideo debemus ei reddere gratiarum acliones: Psalm.
115, 12: « Quid retribuam Domino pro omnibus
« quae retribuit mihi ? » Tertio inducitur ad pa-
tienliam in advcrsis. Nam lieet omnis crealura sit
a Deo, et ex hoc sil bona secundum suain na(u-
ram; tamen si in aliquo noceat, et infcrat nobis
poenam, debemus credere quod illa poena sit a
Deo; non tamen culpa: quia nulliim malum est a
Deo, nisi quod ordinatur ad bonum: et ideo si
omnis poena quam homo sulTert, est a Deo, debel
patienter sustinere. Nam poeiiae purgant peccaia,
Immiliant reos, provocant bonos ad ainorem Dei.
Job. 11, 10: « Si boua suscepimus de manu Do-
« mini, mala auiem quare non susiineamus ? »
Quarto inducimur ad rcc(e ulendum rebus creaiis:
nam creaturis debemus uii ad hoc ad quod factae
sunt a Deo. Sunt auiem faciae ad duo: scilicet ad
gloriam Dei, quia « universa propter semetipsum
« (id est ad gloriam suam ) operalus est Domi-
« nus, » ut dicitur ProNcrb. 10, 4: et ad uiilita-
lem nostram: Deuteron. 4, 19: « Qiiae fecit Do-
« minus Deus luus in ministcrium cunctis genti-

« bus. » Debemus ergo uti rebus ad gloriam Dei,
ul scilicet in hoc placeamus Deo; et ad ulilitatem
nosiram, ut scilicet ipsis uiendo, non committamus
pcccatum. 1 Paralip. 21, 14: « Tua suut omnia,
« ei quae de manu lua accepimus dedimus tibi. »
Quidquid ergo habes, sive scientiam, sive pulchri-
ludinem, toium debes referre, et uti eo ad gloriam
Dei. Quinto ducimur ex hoc in cognitionem digni-
tatis humanae. Deus enim omnia fecit propter ho-
minem, sicut dicitiir in Psalm. 8, 8: « Onmia su-
« bjccisli sub pedibus ejus; » et homo magis est
similis Deo iuter creaturas post Angelos: unde di-
citur Genes. 1, 26: « Faciamus hominem ad ima-
« ginem et similitudinem nostram >■ Hoc quidem
non dixit de caelo sive de stellis, sed de homine:
non autem quantum ad corpus, scd quantum ad
animam, quae est liberam volunlatem habens ei
incorrupiibilis, in quo magis assimila(ur Deo quam
ce(erae crealurae. Debemus ergo considerare homi-
nein post Angelos digniorem esse ceteris creaturis,
et nullo modo digniiatem nosiram diminuere pro-
pter peccata et prnpier inordinatum appetitum
rerum corporalium, quae viliores siint nobis, et ad
serviiium nostrum factae; sed eo modo debemus
nos habere quo Deus fecit nos. Deus enim fecit
hominem ut praeesset omnibus quae sunt in lerra,
et ut subsil Deo. Debemus ergo dominari el prae-
esse rebus; Deo autem subesse, obedire, ac servi-
re: et ex hoc perveniemus in fruitionem Dei: quod
nobis praesiare (I) eic.

Articulus II.

Et in Jesum Clirislum, Filiiim ejus unicum,
Domirjuiii nosliiim.

Non solum est necesse Chrisiianis unum Deuni

credere, el hunc esse creatorem caeli et lerrae

et omnium; sed eiiam necesse est ui credant quod

Deus est Pater, et quod Christus sit verus Filius

Dei. Hoc autem, sicut dicii bea{us Peirus in Ca-

nonica sua 2 cap. 1, non es( fabulosum, sed cer-

tum ct probatum per verbum Dei in monte: unde

dicit ibidem 16: « Non enim docias fabulas secuti,

« noiam facimus vobis Domini nostri Jesu Christi

« vi(u(ein et praesentiam; sed speculatores facti

« illiiis magniiudinis. Accipiens enim a Deo Paire

« honorem et gloriam, voce delapsa ad euip hu-

« juscemodi a magnifica gloria: Hic est Filius

« meus dilectus, in quo mihi complacui: ipsum

« audite. Et hanc vocem nos audivimus de caelo

« allalam, cum essemus cum ipso in monie san-

« clo. » Ipse etiam Christus Jesus in plnribus lo-

cis vocat Deum Pairem suiim, et se dicit Filiuni

Dei: el Apostoli ei sancti patres posuerunt inter

aniculos fidci quod Christus est Filius Dei, dicen-

les: « Ei in Jesum Christum Filium ejus, » scili-

cet Dei: supple, credo.

Sed aliqui haeretici fuerunt qui hoc peryerse
credideruni. Photinus enim dicit, quod Christijs
non est aliter Filius Dei quam boni viri, qui bene vi-
vendo merentur dici filii Dei per adoptionem,
faciendo Dei voluniatem; et ita Christus qui bene
vixit et fecit Dei voluntaiem, meruit dici filius Dei:
et voluit quod Christus non fuerit ante Bealam
Virginem, sed tunc incepit quando ex ea conceptu^
esl. Et sic in duob«s erravii. Primo in hoe quod

(1) Snpple digiietur, vel quid sitnile.

OPUSCtJLLM VII.

159

non dixit eiirn verum Filium Dci secunduni naiu-
ram; secundo quod dixil, eurn secundum toiunj
suufii essc ex lempore incepisse; oum fides nostra
leneat quod Filius sil Dei per nalurani, et quod
al) aetcrno sit: ct de liis liabcmus cxpressas aiicto-
i'iiaies contra cum in sacra Scripiura. Nam contra
])ritnum diciiur, qnod sit non Filius solum, scd
cliam unigcnilus. Joan. 1, 18: « Unigeniius qui est
« in sinu Pairis, ipse enairavit. » Contra sccun-
dum, Joan. 8, 58: « Anlcquam Abraliam ficrct, ego
« sum » Constat autem quod Abraliam anie Bea-
lam Virgincm fuit: el ideo sancti patres addidcruni
jn alio Symholo conira primum, « Filium Dei uni-
« geniium; » conlra sccnndum, « Kl cx Patre na-
« tum anlc omnia saccula. » Sahellius vero licel
dicerel quod Clirislus fuit ante Beatam Virginem,
dixii tamen quod non esl alia persona Patris, alia
Filii, sed ipsc Paicr est incarnaius; ei ideo eadem
esi |)crsona Pairis ci Filii. Sed lioc eslerroncum,
(juia aufcrl iriniialem personarum: el contra lioc
est aucioriias Joan. 8, IG: « Solus non sum; sed
« cgo, ei qui misit mc, Pater. d Constai autem
nullum a se mitii. Sic eigo mcniiiur Sabellins: ct
idco in Symbolo patrum addilnr: « Deum de Deo,
« lumen de Inmine; » idest, Dcum Filium de Dco
Patre, el Filiimi qni est lumen, de lumine Pairc
esse, credere dcbcmus. Arius autcm licel diccrct
quod Cbristus fucrii anie Beaiam Virginem,ei quod
alia fuerii persona Pairis, alia Filii, lan en iria at-
iribuit (^bristo. Primuni est quod Filins Dei fuii
crcaiura: sccundun) esi quod non ab aeierno, scd
ex lempore facius sit a Deo nobilissima creatura-
rum: icriinm est qnod non fueril nnius naturae De-
us Filius cum Deo Paire, et sic quod non fuerit
vcrus Deus. Sed boc similiier esl erroncum, et
coiitra aucioriiatcs sacrae Scripinrac; dicitur enim
Joan. 10, 50: « Ego et Pater unnm sumus. ■
scilicet in natura; et ideo sicul Paler fuit semper,
iia et Filius; ei sicni Pater est vcrns Deus, ita et
Filius Ubi crgo dicitur ab Ario, Cbristum fuisse
creaturam, c conlra dicitur in Symbolo a pairibus,
" Deum verum de Deo vcro; » ubi auten) dicilur;
enm non fuisse ab aeicrno, scd ex lempore, econ-
tra in Symbolo dicitur, « Gcnitum, non factum: »
conira illnd vero qnod dicitnr enm non esse ejns
detn substantiae cum Paire, addiiur in Symbolo,
« ronsubstanlialem Patri. » Paiet ergo quod crc-
dcre debemus, quod Cbrislns Unigeniius Dei est,
et vere Filins Dei, ct quod seniper fucrit cum Pa-
tre, ct quod alia esi persona Filii, alia Patris, el
qnod unins cst n.iturae cum Patre. Scd boc cre-
(iimus bic pcr (idcm, cognosccmus auicm in vita
aetcrna pcr perfcctam visioncm; ci ideo ad conso-
huionem nostram diccnius aliquid de his.

Scicndnn) est igiiur, quod diversa diversum
niodnm gcneraiionis babent. Gcneraiio autem Dci
alia est (juam gcneralio aliarum rernm: unde non
possumns aitiugcre ad gcnerationem Dci, nisi per
gcncralioncm cjns quod in creatnris magis accedit
ad similiindineni Dci. Nibil est antcu) Deo ita si-
mile sicui anima bou)inis, ut dictum est. Modns
autem gcncraiionis in anima est quia bomo cogitat
per animau) suan) aliqiiid, quod vocaiur conceptio
inicllcctns; cl bujusn^odi conccpiio oriiur e\ anima,
sicnt ex pairc, ci vocatnr verbnm inlellcclus, sivc
hominis. Anima igitur cogitando gcnerat verbum
snuu). Sir el Filius Dei r)ibil est aliiid quam Vcrbnm
Dei; non sicut vcrbum exleiius prolatum, quia illud

Iransii, sed sicut verbum inlerins conceptum. et
ideo ij)snm Verbum Dei esl niiius naiurae cum Deo,
et aequale Deo. Unde ei beaius Joannes de Verbo
Dei loquens, tres baereses desiruxii. Primo bacre-
sim Pboiini, quac tacta est, cum dicit ( cap. 1,1):

• In principio cral Vcrbum; » secondo Sabellii,
cum dicil, • El Verbum erai apnd Deum, » leriio
Arii, cum dicit, « Lt Deus erat Verbum. • Verbum
auiem aliter cst in nobis, ei aliicr in Dco. In no
his enim verbun) nosirum esi accidens; scd in Dco
Verbum Dei esi idem quod ipse Deus, cum nibil
sil in Deo quod non sil esseniia Dei. Nullus autem
potesi dicerc quod Deus non habcat Verbum, qtiia
coniingcrel Deum esse insipicniissimun\: et ideo
sicut fuii semper Deus, ita el Vcrbum ejus. Sicul
auicm arlifcx facil omnia per formam quam prae-
cogitavit in corde suo, qnod est verbum ejus; iia
ei L'cus omnia facit Vcrbo suo, sicul pei- arten)
suam. Joan. 1,5:« Omnia pcr ipsum facta suni. »
Si crgo Verbum Dei esi Filius Dei, et omnia Dei
verba sunt simililudo quaedam istius Vcrbi; debe-
mus i^rimo libcnier audire vcrba Dei: boc csi enim
signum quod diligamus DeuiD, si verba illius li-
benter audimus. Secundo debemus crcdere verbis
Dei, quia ex hoc Verbuin Dei habilal in nobis,
idesl Chrislus, qui est Vcrbum Dci. Aposiolus Epbes.
0, 17: « Habitaie Cbrislum per fideni in cordious
« vesiris. » Joan. o, 58: » Verbum Dei non ha-
« bctis in vobis nianens. » Teriio oporiet quod
Verbum Dei in nobis manens coniinue mediteniur:
quia Don solum oporlei credere, sed n)ediiari; aliter
non prodesset: ei hujusntodi mediiaiio valei mul-
lum contra pcccalum: Psalm. 118, 11: « In corde
« meo abscondi cloquia tua, ut non peccem tibi: »
et itcrum de Nii"o jusio dicilur Psalm. 1, 2: < In
- lege ejus meditabitur die ac nocte. » Unde de-
Beaia Virgine diciiur Luc. 2, bl, quod • conser-
« vabat omnia verba haec confcrens in corde suo. »
Quario oportct quod homo vcrbum Dci commnni-
cel aliis, commonendo, praedicando, el inHamman-
do. AposloIus Ephes. 4, 29: « Omnis sermo malus
« ex ore vesiro non procedal, sed si quis borius
« ad aedificaiionem. » Idcm Colos. 5, 10: ■ Ver-
« bum Christi habilet in vobis abundanter, in omni
« sapientia, doccntes ei commonentes vosnieiipsos. »
Idem 2 Tim. 4, ',J: « Pracdica veibum, insta op-

• portune, imporiune, argue, obsecra, increpa in

• omni patieniia ei doctrina. » Ultimo \erbum
Dei dcbet executioni mandari. Jac. 1, 22: • Esiote

• faciores verbi, cl non auditores tantum, fallcnies
« vosmeiipsos. » Ista quinquc servavit pcr ordinem
Beaia Maria in gcnerationc Verbi Dei ex se. Primo
enirn audivit: « Spiiiins sancius sui^crvenict in tc- »
Luc. 2, 5o; secundo consensil pcr fiilem: « Ecce
« ancilla Domini: » ibid. 58; lcriio tenuit et por-
tavil in ulcro; quarlo prolulit ei pcperit cum;
quinto nulrivit et lactavii eum; unde Ecclesia can-
lat: « Ipsurn rcgen) Angelorum sola Virgo lactabat
« ubere de caclo pleno. »

Artivulus III.

Qni conceptus cst de Spiritii sanclo, natiis ex Maria Vir>;iHe.

Non solum csi necessariuin credcre Christiano
Filium Dei, ut osiensum esi; sed eiiam oportel
crcdere incarnationeu) ejus. El ideo beaius Joannes
postqnam dixerat multa subiilia ci ardua, conse-

140

IN SYMBOLU.M AP05T0L0UUM

quenier insinuat nobis ejus inoarnalionem, cum
dicit ( Joan. 1, 14 ): « Et Verbum caro facinm
« est. » Et ut de lioc aliquid capere possimus, duo
pxempla ponam in meditim. Constat quod Filio
Dei nihil esl ita siniile sicut verbutn in corde no^
stro conceptum, non prolatum. INullus autem co-
gnoscit verbum dum est in corde bominis, nis»
ille qui concipit; sed tunc primo cognoscitur cum
proferiur. Sic Verbum Dei dum eral in corde Pairis
non cognoscebatur nisi a Patre tantum: sed carne
indutum, sicut verbum voce. tunc primo manife-
statum ei cogniium est. Barucb 3, 58: • Post hoc
a in lerris visus est, el cum hominibus conversa-
« tus est. » Aliud exemplum est, quia licei verbum
prolatum cognosratur per auditum, tamen non vi-
detur nec tangitur; sed cum scribilur in cbaria,
tunc videtur ei tangilur. Sic el Verbum Dei et
visibile et tangibile faclum est, cum in carne no-
sira fuit quasi scriptum: et sicut charta in qua
verbum regis scripium est, dicitur vcrbum regis;
ita bomo cui conjuncium est Verbum Dei in una
hyposlasi, dicitur Filius Dei. Isa. 8, 1: « Sume
« libi librum grandem, ei scribe in eo slylo ho-
« minis: » el ideo sancti Apostoli dixerunt: « Qni
« conceptus est de Spiritu sanclo, natus ex Maria
« Virgine. •>

In quo quidem nmlti erravenmi: unde et sancti

paires in alio Symbolo in synodo Nicaena muha

addiderunt, per quae nunc oinnes errores destruun-

tur. Origenes enim dixii, quod Christus est natus,

el etiaip venit in niundum, ut eliam salvaret dae-

mone^: unde dixit daemones omnes esse salvandos

in fine mundi. Sed hoc est contra sacram Scri-

pturam: dicit enim Mallh, 2o, 41: « Discedite a

« me maledicti in igncm aeternum, qui paratus e>t

.0 diabolo et angelis ejus: » et ideo ad hoc remo-

vendum additur: « Qui propier nos homines ( non

" propter daemones ) et propier noslram salulem: »

in quo quidem magis apparet amor Dei ad nos.

Pboiirius vero voltiit quod Cliristns natus esset dc

Beaia Virgine; sed addidit quod essei purus homOj^

qui bene vivendo et faciendo voluniaiem Dei, me-

ruit filius Dei fieri, sicut et alii sancti: contra quod

dicitur Joan. 6, 58: « Descendi de caelo, non ut

« faciam voluntatem meam, sed voluntatem ejiis

« qui misit me. » Constat autem quod non de-

scendissei nisi ibi fuisset; ei si fuisset purus homo,

non fuissel in caelo: et ideo ad hoc removendum

additur: « Descendii de caelis. » Manichaeus vero

dixit, quod licei Filius Dei fuerit semper, et de-

scenderit de caelo, tamen non habuit veram car-

nem, sed apparentem. Sed hoc est falsum: non

eniin decebat doctorem veritalis aliquam falsitatem

habere: et ideo sicut ostendit veram carnem, sic

habuit: unde dixii Luc. 24, 59: « Palpate, et vi-

« dete, quia spiritus carnem el ossa non habet,

« sicut me videiis habere: » et ideo ad hnc remo-

vendum addidenmt: » El incarnatus est. ■ Ebion

vero, qui fuit genere Judaeus, dixit quod Christiis

natus est de Beata Virglne, sed ex comn)ixtione

viri, et ex virili semine. Sed hoc esl falsum, qiiia

Angelus dixit Matih. 1, 20: « Quod enim in ea

« natum est de Spiriiu sancio est; » et ideo san-

cli patres ad hoc removendum adclidprunt: « De

« Spiritu sancio. » Valentinus auiem licel confile-

retur quod Chrislus concepius foerit de Spiriiu

sancto, voliiii tamen quod Spiritus sanctiis porlaverit

unum corpus caeleste, et posuerit in Beata Virgi-

ne, et hoc fuit corpus Christi: unde nihil aliud
operaia est Beata Virgo, nisi quod fuit locus ejus:
unde dixil quod illud corpus transivit per Beatam
Virginem sicul per aquaeductum. Sed hoc esl
falsum, nam Angelus dixit ei, Luc. 1, oo: « Quod
« enim ex le nascetur Sancium, vocabitur Filius
« Dei; » ei Apostolus Galal. 4, 4: « At ubi venit
« plenitudo temporis, misit Deus Filium suum
« factum ex muliere. » El ideo addiderunt; « Na-
« tus ex Maria Virgine. » Arius vero et Apollina-
rius dixerunt, quod licet Christus fuerit Verbum
Dei, ei natus ex Maria Virgine, tamen non habuit
animam, sed loco animae fuit ibi divinitas. Sed
hoc est contra Scripturam; quia Chrislus dixit, Joan.
12, 27: « Nunc anima mea turbata esi: » et ite-
rum Matth. 26, 58: ■ Tristis est anima mea usque
« ad mortem. » Et ideo sancti patres ad hoc re-
movendum addiderunt: « Et homo factus est. »
Homo enim ex anima et corpore consistit: unde
verissime habuit omnia quae homo habere potest
praeier peccalum. In hoc autem quod diciiur homo
factus, desiruuntur omnes errores superius positi,
et omnes alii qui dici possent; ei praecipue error
Eutychetis, qui dixit commixtionem factam, scilicet
ex divina natura et humana factam unam naturain
Christi, quae nec Deus pure est, nec purus homo.
Sed est falsum, quia lunc nou esset homo; et est
eiiam conira hoc qiiod dicilur, quod « bomo faclus
« est. » Deslruitur eiiam error Neslorii, qui dixit
Filium Dei unitum esse homini solum per inhabi-
tationem. Scd hoc est falsum, quia tunc non esset
homo, sed in homine: et quod sii homo, patet per
Apostolum Philip. 2, 7: « Et habiiu invenius ut
» homo. » Joan, 8, 40: « Quid qiiaeriiis me in-
« terficere, hominem, qui veriiaiem vobis locutus
« sum, quam audivi a Deo? »

Possimius autem sumcre ex his aliqua ad eru-

diiionem. Primo enim confirmalur fides nostra. Si

enim aliquis diceret aliqua de aliq;ia terra remota,

et ipse non fuisset ibi, non crederetur ei sicut si

ibi ftjissel. Antequam ergo veniret Christus in

mtindum, Patriarchae et Propbeiae et Joannes

Baptisia dixcruni aliqua de Deo; sed tamen non

ita credideruni eis homines sicut Christo, qui fuit

cum Deo, immo unum cum ipso: unde multum

firma est fides nostra ab ipso Chrisio nobis tradi-

la. Joan. 1, 18: « Deum nemo vidit unquam: u-

« nigenilus Filius qui est in sinu Patris. ipse enar-

a ravil. » Et inde est quod multa fidei secrela

sunl manifesia nobis post adventum Christi, quae

anle occulia erant. Secundo ex ii-s elevatur spes

nostra. Constai enim quod Dei Filius non pro par-

vo ad nos venil, sumens carnem nostram, sed

pro magna utilitate nostra; unde fecit quoddam

commercium, scilicet quod assumpsit corpus ani-

matum, ei de Virgine nasci dignatiis esi, ut nobis

largiretur suam deitatem; ef sic factus est homo,

ut hominem facerei Deum. Roman. 5, 2: « Per

« quem habemus accessum per fidem in gratiam

« istam, in qua siamus el gloriamur in spe glo-

« riae filiorum Dei. » Tertio ex hoc accenditur

cariias. Nullum enim est tam evidens divinae ca-

ritalis indicium quam quod Deus creator omnium

factus e.st creatura, Dominus nosier factus esi frater

nosler, Filius Dei factiis esl filius hominis. Joan.

5, 16: « Sic Deus dilexit mundum ut Filinm snum

« unigeniium darei. • Et ideo e\ hiijus conside-

ratione amor reaccendi debel ei infiammari ad

OI^USCULUM Vli

Deiim. Quario inducimur ad scrvandam puram ani-
niain nosirain. Intantuni cnim nattira nostra iuit
nobiliiala el exallata ex conjunctione ad Deum,
quod fuit ad consorlium divinae personae suscepla:
nndc Angelus posl incarnalionem noluii suslinere
quod bcaiiis Joannes adoraret eum, quod anle su-
slinuerdi eiiam a maximis Palriarchis. Ideo Iioino
liujus exaliaiionem recolens el allendens, debet
dedignari vilificare se el natiiram suarn per pcc-
caium: idco dicit bealus Pelrus (2 Petri I, 4):
« Per qiiem maxima et preliosa nobis proinissa

• donavit, ui per bacc efficiamur divinae consories

• nalurae, fugiontes ejus quae in mundo esi con-
« cupisceniiae corruptionem. » Quinto ex bis in-
flamniatur desiderium nostrum ad perveniendum
ad Cbrislum. Si enim aliquis rex esset fr-iter ali-
eujus, et essei remotus ab eo, desideraret ille cujus
fraier cssct rex, ad eum venire, et apud eum esse
el mancre. unde cum Cbrislus sil fraler nosler,
dcbemus desiderare esse cum eo et conjungi eir
Matlb. Vt; 2^: « Ubicumque fuerit corpus, illuc
« congrcgabiiniur ct aquilae; » et Apostolus desi-
derium babebat dissolvi et esse cum Cbristo: quod
quidem desiderium crescit in nobis considerando
incarnalionem ejus.

Articuliis IV.

Passus suh Ponlio PiLilo, crucifixus, mortuus et sepullus.

Sicut necessariiim est Chrisfiano qiiod credat
incarnationem Filii Dei, ita necessarium est qiiod
credat passione-n ejus et mortem: quia sicut dicit
Gregoriiis, « nibil nobis nasci profiiii, nisi redimi

• profiiissei. » Hoc antem, scilicet (juod Cbristus
pro nobis est moituiis, ita est arduum quod vix
poiesi intellecius noslcr capere; immo nullo modo
cadit in intelleclu nosiro. Et boc cst quod dicil
Apostobis Act. 13, 41: « Opus operor ego in die-
« bus vesiris, opiis quod non credetis, si quis e-
« narraverii vobis; » et llabac. 1, 5: « Opus fa-
« ctum est in dicbus vestris quod nemo credet
« cum narrabitiir. » Tanla est enini gratia Dei
ct arnor ad nos. qiiod plus ipse fecii no!)is quam
possumus intelligere. Non lamen debemus credere
quod Ciiristiis iia snstinuerit mortem quod Deitas
inortiia sii; sed quod bumana natura in ipso mor-
tua sit. Non enim morluus esi secuiidum quod
Deiis erai, sed seciindum quod borno: et boc patet
per tria exeaipla. Unum est in nobis. Constat enim
qiiod cum bomo nioritur, in scparatione animae a
corpore non moritur anima, sed ipsum corpus, seii
caro. Sic et in niorle (-bristi non est morlua Di-
vinitas, sed namra bumana.

Sed si Judaei non occideruni Divinitatem, vi-
dctnr quod non magis pcccavcrunt qiiam si occi-
dissent unum aliiim bominem. .Nd boc cst dicen-
dum, quod dalo quod rex esset indutus una vesie.
si qiiis inquinarei veslem illam, lantnm rcatum in-
currcrei oc si ipsum regom inqiiinassot. Idco (1)
Judaci licet non possent Deum interficere, lamen
humanam naiuram a Cbrisio assumptam occidentos,
suni lantinn puniii ac si ipsam Divinitotom occi-
dissent. Iiem, sicut diclum est siiporiiis, Filius Dei
est Verbum Dei, ei Verbum Dei incarnatum est
sicut verbum regis scriptum in cbarta. Si igitur

(t) Al. de>'St idco.

aliquis dilaniarct chartam regis, pro tanto babeiur
ac si dilaniarct verbum regis. Et ideo tanto Iiabe-
tur peccatum Judaeorum ac si occidissent Verbuin
Dei.

Sed quac necessiias ut Verbum Dei pntereiur
pro nobis? Magna: et potest colligi duplcx necessi-
tas. Una est ad remedium contra peccata, alia esl
ad exemplum quanlum ad agenda. Ad remediiim
quidcm, quia contra OMinia mala qnae incirrimus
per peccatum, invenimus remediurn per pa«;sionein
Cbristi. Incurrimiis autem quinque mala. Primo
maculam: bomo cnim cum peccai, deturpat animam
suam: quia sicui virtus animae est pnlobritiido ejiis,
ita peccaium csi macula ejus. Bariicb 5, 10: « Quid

« est, Israel, qiiod in lerra ininiicorum es

« coinquinatus es cum mortuis? • Sed boc remo-

vet passio Cbristi: nam Cbristus sua passione fecit

balneum in sanguine suo, quo peccaiores lavarei.

Apoc. 1, b: « Lavii nos a peccaiis nosiris in san-

« guine suo. » Lavatur autem anima sangiiine

Cbristi in baplismo , quia cx Chrisli sangnine

virtuteni babet rogenerativam: el ideo cum aliqiiis

se inqiiinat per peccalum, farit Cbristo injuriam,

et magis peccal quam ante. llebr. 10, 28: « Irri-

« tam quis faciens lcgem Moysi, sine ulla mise-

« ratione diiobus vel tribiis testibus morilur; qnan-

• to magis putatis doteriora mcreri snpplicia qui

« Filium Dei conculcaverit, et sanguinem testa-

« menti pollatum duxerit? » Seciindo incurrimus

offcnsam Dci. Nam siciil carnalis diligit carnalem

pulcbritudinem , iia Deus spiritiialem quae est

pulchritndo animae. Quando ergo anima per pec-

catnm inqninatur, Deus ofTonditur, et odio babot

peccaiorem: Sapiont. 1 i, 9: « Odio sunt Deo impiiis

« et impietas ejiis. » Sed Cbristi passio hor remo-

vet, qui Deo Palri satisfccit pro pcccafo, pro qno

ipse bomo satisfacere non poteral; ciijus caritas fiiit

major et obodieniia qiiam peccaium primi bomi-

nis et praevaricatio. Rom. b, 10: « Cum inimii i

« essemus Deo, reconcilinti siimus Deo per mortem

« Filii ejus. » Toriio incurrimus infirmiiatem.

Nam bomo semel poccando credit posimodum a

peccato posse coniinore; sed totum conirarium ao •

cidit: quia per primum peocatum dobiliiaiur, ci fii

pronior ad pocoandum; et pcccatiim magis doMii-

natiir bomini, ei homo, qnanium de se est, ponit

se in tali statu ut non surgat, siciit qui in puteum

se projicii, nisi ex divina virlnte. Unde posiquam

homo peccavii, natnra nostra fuit debilitata ot oor-

rnpia; et tunc homo fuii pronior ad peccandMm.

Sed Chrisius hanc infirmiiatom et dobilitatem di-

minuii, licot non totam deloverii; lamon iia est

homo ex Cbrisii passione conforiaius, et peocatum

debilitatiim, qiiod non tnnium doiMinatur ci; ol

poiest bomo conari adJMtiis gratin Dei, quae oonfcr-

tur in saorameniis, qiiae cx Cbristi pnssione effi-

caciam babent, ita qiiod potest rosilire a peccaiis.

Aposiolus Rom. 6, 6: « Veius homo nostcr simiil

« criicifixus ost. ut dostrnatur oorpus peccaii. »

Nain anie passionem Cbrisii paiici invcnii suni sine

peccalo mortali vivonfes; sod post sine pcocrito mor-

lali multi vixerunt et viviini. Quario incurrimns

roatum poonae: bocenim exigil jusiilia Doi, ul qui-

ciimque poccai, piiniatiir. Poena autom pcnsatnr cx

culpa. Unde cum culpa poccati morialis sit infiniia,

uipoie ccntra bonnm infinitum, scilicoi Denm cujiis

praecepia poccator coiitomnii; pocna dcbiia peccato

mortali est infinila. Sed Cbristus pcr suam passio-

142

IN SYMBOLUM APOSTOLOHUM

nem abstulit nobis poenam banc, et snslinuit ipse.
1 l*eir. % 24: « Pcecaia nostra ( idest poenam
« peccati ) pertuUt in corpore siio. » Nam passio
Christi fuii laniae viriuiis quod sufficit ad expian-
diim omnia peccata loliiis nmndi, eliam si essenl
centum milha. Va inde est quod bapiizati ab om-
iiibus peccatis laxaniur: inde est eiiam quod sacer-
dos peccala dimiltii: inde esi eliam quod quicum-
que niagis passioni Cbristi se conformat, majo-
rem consequilur veniam , ei plus meretur de
gralia, Quinto incurrimus exilium regni : Nam
qui otreiidunt leges, exulare coguntur a regno:
sic et bomo propter peccatum expelliiur de paradiso.
Inde est quod .\dam s;atim post peccatum est eje-
cius dc paradiso, el clau^-a est jaima paradisi. Sed
Chrisius sua passione januam illam aperuit, et ad
regnum exules revocavit. Aperto enim latere Cbri-
sti, aperta esi janua paradisi; et fuso sanguine ejus,
deleta esi macnla, placains est Deus, ablata est
debilitas, expiala est poena, exules revocantur ad
regniim: el inde est quod sfatim laironi dicitur
(Liic. 23, 45): « Hodie mecum eris in paradiso. »
Hoc non est dictum olim: non enim dictum fuit
alicui, non Adae, non Abrahae, non David: sed
hodie, scilicet quando aperia est janua, latro ve-
niam pciii cl invcnii. llebr. 10, 19: « Habentes
« fidnciam in iniroitu sanciorum in sangnine Cbri
« sti. » ^ic ergo paiet ntilitas ex parte remedii.
Sed non minor est uiiliias qnanium ad exemplnm.
Nam, sicut dicii beatus Angnstinus, passio Chrisii
snfficil ad informaiidnm loialiler vitam nosiram.
Qiiicumqne enim vull perfecte vivere, nibil aliud
facial nisi quod con emnat quae Chrislus in cnice
contempsil, et appetat quae Christus ap})eliii. Nul-
lum enim exemplum virtutis abesi a cruce. Si enim
quaeras exemplum caiilatis, « majorem caritaiem
» nemo babet ul aiiimam suam ponal qiiis pro
« amicis suis, » Joan. 15, 1; et hoc in cruce fecit
Chrislus. Et ideo si pro nobis animatn suam dedil,
non debei nobis esse grave qnaecunique mala su-
slinere pro ipso. Psalm. 115,12: « Quid letribuam
« Domiiio pro omnibus quae retribuit mihi? » Si
quaeris exemplum palieniiae, excellentissima in criice
invenitur. Patienlia enim ex dnobns magna osien-
diiur; aut cum quis magna patienter sufTerl, aul
cum ea suffert quae viiare posset, et non vitat.
Cbristus autem magna in cruce perlulit. Tbren. 1,
12: «0 vos omnes qui transitis per viam, atten-
« dite, et videte si est dolor sicut dolor meus; »
et palienier, quia. « cnm patereiur. non commi-
» nabatur, » 1 Pelr. 2, 23; et Isai. 53,7: « Sicut
« ovis ad occisionem ducetur, et quasi agnus coram
« tondenie se obmntescet. » llem vitare poluii, et
non viiavit. Matih, 2G, 53: « An pntas qnia non
B possum rogare Patrem meum, et exhibebit mihi
« modo plusquam dnodecim legiones Angelorum? »
Magna est ergo Christi patieniia in eruce. Hcbr.
12, 1; « Per paiienliam curramus ad proposiium
« nobis certamen, aspicientes in auctorem fidei et
« consuminatorem Jesum, qui, proposito sibi gaiidio
« sustinuil crncem confnsione contempia. » Si
quacris exemplnm humilitatis, respice cnicifixum:
nam Deus judicari voluit siib Pontio Pilato, et
niori. Job 36, 17: « Causa lua quasi impii jndi-
0 caia esi. » Verc inipii: quia, « morte turpissima
« condemnemus eum, » Sap. 2, 20. Dominns pro
servo, et vita Angelorum pro homine mori voluit.
Philip. 2, 8: « Factus esf obedicns nsqne ad mor-

« tem. » Si quaeris exemplum obedientiae, sequere
eum qui factus est obediens Palri usque ad mor-
tem. Kom. 5, 19: « Sicut per inobedientiam unius
« bominis peccatores conslituti sunt multi: ita per
« unius obedieniiam, justi constitucniur mulli. »
Si quaeris exemplum contemnendi terrena, sequere
eum qui est Re\ regum et Dominws dominaniium,
in quo suni thesauri sapientiae; in cruce tamen
nudatum, ilbisum, consputum, caesum, spinis co-
ronaium, et felle et aceto potatum, et mortuum.
Igitur non afficiaris ad vesies, et ad divilias: quia
o diviseruiit sibi vestimenta mea, » Psalm. 21, 19:
non ad honores, quia ego ludibria et verbera ex-
perius snm: non ad digniiates, quia plectentes co-
ronain de spinis imposuerunt capiti meo: non ad
delicias, quia « in siii mea potaverunt me aceto. »
Psal. 15, 12. Augustinus super illud Hebraeor. 12;
0 Qui proposilo sibi gaudio susiinuit crucem, con-
« fusione contempia: » dicit: « Omnia bona terrena
0 coniempsit homo Cbrislns Jesus ut contemnenda
« monstraret. »

ArHcidns V.

Desccndit ad inferos, tertia die resurrexit a moiiuis.

Sieut dictum esf, mors Christi fuit in separa-
lione animae a corpore, sicut etaliorum hominum;
sed Divinitas ita insolubiliier juncia fuii homini
Cbristo, quod licet anima et corpns t.epararentur
ab invicem, ipsa tamen Deitas perfectissime semper
et animae et corpori affuit; ei ideo in sepulcro
cum corpore fuit Filius Dei, ef ad inferos cum
anima descendil. Suni autem qnatnor rationes qnare
Chrislus cum anima ad infernnm (lescendit. Prima
ut sustinerei lotam poenam peccati, ui sic loiam
cnlpam expiarei. Poena aulem peccati bominis non
solnm erat mors corporis, sed eiiam erat poena in
anima: quia eiiam peccatum erat quaniiim ad ani-
mam, quia eiiam ipsa anima puniebatur quantum ad
carentiam visionis divinae: pro qua abolenda nondum
satisfacium eral. Et ideo post moriem descendebant
oinnes, etiam sancti palres, ante Christi adventum
ad infernum. Ll ergo Christus snstineret lotain
poenam peccatoribus dehita.ii, voluit non solum
mori, sed etiam secunduui animam ad infernun»
descendcre, Unde Psalin. 78, 5: « Aesiimatus sum
0 cum descendeniibus in lacum: facius sum sicut
« Iiomo sinc adjulorio inler mortuos liber. » Alii
enim erani ibi ut servi, sed Chrisins ut liber. Se-
cunda raiio est nl perfecte subveniret snis amicis
omnibus. Habcbat enim amicos suos non solum
in mundo, sed etiam in inferno. In hoc eniin
sunt aiiqiii amici Chrisli inquanlnm babent cari-
laiem; in inferno aniem muhi erant qui cum ca-
ritate et fide venturi decesserant, sicui Abraham,
L^aac, Jacob, Moyscs, David et alii jnsti et perfecti
viri. Ei quia Clisistus suos visitaveial in mundo,
el eis subvenerat per moriem suam, voluit etiam
visitare suos qni erat in inferno, et subvenire eis
dcscendcnilo ad eos. Eccli. 24, 43: « Penetrabo
a omnes inJV^riores paries terrae, ci inspiciam om-
« nes dormientes, et illuminaho omncs sperantes
» in Domino. » Terlia vero raiio est nt perfecte
de diaboio triumpliarel. Tunc cnim pcrfecle triiim-
pbal aliquis de ali(|uo, qnando non solum vincit
eum in campo, sed ctiam invndit eum nsque in
domum propriam, el anfcri ei sedem rcgni ct
domun) snau . Chrisfus autcm trinmphaverat conlra

(Jiaboluni, ei in cruce viceral eum: unde aii Joan.
^"2, 51: « Nuiic judiciun) est niundi, nunc piinccps
« liujus inundi (scihcel diabolus) ejicictur foras. »
lil ideo ul perjecle iriumpliaret, voluil auferre se-
dcni regni sui, et ligare euni in doino sua quae
est inferrius. Kt ideo desccndil illuc, et diripuit
oinnia sua, ei ligavit eum, et abstulit ei pracdam
suain. Coloss. 2, 15: « t-xpolians principalus et
o poteslates, iraduxii confidcnier, palam triuiiipbans
« illos in setneiipso. » Siniililer eiiam quia pote-
sialem et possessionem acceperat Cbristns caeli el
lerrae, voluil eiiam possessionem accipere infcrni,
ul sic, seciindum Aposiolum ail t^bilip. 2, 10: « In
« nomine Jesu omne genufleclatur, caeleslium, ter-
» reslriuin et infernorum. » Marc ult. 17: « In
« nomine meo daemonia ejicient. » Qiiarta raiio
et ultima est (1) ut lii)craret sanctos qui erant in
inferno: Cbr;sius enim sicut voliiit pali mortcm
iil liberarei vivcntes a moiio; iia eliam voluit do-
scendere ad infernum, ut liberaret eos qui erant
ibi. Zacb. 9, II: « Tu qnoque in sanguine lesia-
« menti tni emisisli \inctos luos dc lacu, in quo
« non est aqua. » Oseac 15, 14: « Ero mors tua,
« 0 mors; ero morsus imis, inferne. » Licet enim
morlem loialiler destruxerit Cbristiis, infcrnum
lamen non omnino destruxit, sed momordit; quia
scilicet non omnes libcravit de infcrno, sed illos
lanlum qui erant sine peccato mortali, et similiicr
sine peccalo originali, a quo quaninm ad pcrsonam
liberati eranl per circumcisioncm: vel aniecircum-
cisionem, qui salvati cranl in fide parcnlum fidc-
liuni, quanlum ad eos qui non babcbaiit nsum
rationis; vel per sacrificia, et in fidc Cbristi vcn-
turi, quanium ad adubos; sed eranl ibi propter
peccaluin originalc Adae, a quo quanium adnaiu-
ram non poiueruni libcrari nisi per Cbristum. Ki
ideo dimisit ibi {"2) illos qui desccndcruni cum
pcccaio moriali, ei iiicircumcisos parviilos: et ideo
dicil: « Kro morsus luus, iufcrno. » Sic ergo pa-
tet quod Cbristus dcsccndit ad inferos, ei propter
quod.

Ex iis ad insiruciionem nostiam possumus ac-

cipcrc quaiuor. fM-iino spem firmam de Deo. Nam

quantumcumque bomo sit in afllictione, semper

tanien debet sperare de Dei adjiitorio, el in eo

confidcre. INibil enin) iia grave invenitur sicui essc

in infcrno. Si ergo Cbrisius illos qui erant in in-

ferno libcravii, multuiu dcbci quilibct, si esl ami-

cus Dei, confidcre ut libcrctur ab eo a quacuniquc

angusiia. Sap. 10, 15: « Haec ( scilicct sapiemia )

« vendi un) jusinm non dereliquit . . . desccnditque

« cum illo in foveam, el in vinculis non dercliquit

B eiiin. » Kt quia specialiier Dciis juvat servos

suos. multum debet esse securus ille qui scrvit

Deo. Eccli. 54, tO: « Qui timcl Doum, nibil tre-

« pidabit, ei non pavebii, quoniam i|)se est spcs

<■ ejus. » Sccundo dcbemus concipcre limorem, ct

propcllere praesumpiinnem iNaui licet Cbrisius pas-

sus sit pro pcccatoribus, et ad infcrnum descendciii;

non taiiicn libera\ii omnes, scd illos tanium qui

sine peccato moriali crant, ut dictum esl. Illos vcro

qui in monali decesserant, dimisit. El idco nulbis

qui cum peccaio moriali illuc dcscendit, sperct

veniaMi. Scd tantuu) in infcrno t>rii quantum san-

cti |)alrcs iii paradiso, scilicel iii actcrnun.. Maltb.

(1) M. addilur pati morlem.
{^2) Al. deesl ibi.

OPLSCULLM Vil. i45

2.*}, 46: • Ibunl lii in supplicium aeternum, jusii
« auleui in viiain aeternam. » Tcriio debcmus ba-
bere solicitudinem. Nain Cbristus descendii ad in-
feros pro salute nostra, ei nos frequcnier debemus
soliciii esse illnc descendcre, considcrando scilicet
poenas illas, sicut faciebat ille sanclus E/xrbias,
dicens. Isai. 58, 10: « Fgo dixi: In diuiidio dicruni
« n.eorum vadam ad portas inferi. » .Nam qui ibi
frcqucnier per cogilalionem descendil in vita, non
desccndil de facili in morie: quia bujusmodi con-
sideratio relrabit a pcccato. Videmus enim quod
bomines bujus mundi cavent sibi a malcficiis pro-
pter temporaleai poenam: quanium ergo magis
dcbent sibi cavere propter poenam infcrni, quue
major est et quantum ad diuturnitaicm, ei quan-
tum ad accrbitatem, ei quanium ad mnlli|)licitaicm?
Eccli. 7, 40: « Memorare novissima tua, et in
« aelernum non peccabis. » Quario provcnii no-
bis cx boc exemplum dilectionis. Cliii-tus eiiiu»
desccndit ad infcros, ui liberarel suos; et ideo de-
bemus illuc descendere, ut subveniamus noslris.
Ipsi enim nibil possunl; et ideo debemus eis sub-
venire qui suni in purgatorio. Niuiis esset durus
qui non subvenirel caro suo qiii essel in carcere
terreno: multo ergo magis est durus qui non sub-
venit amico qui est in purgatorio; cuin nulla sit
comparatio poenanm) mundi ad illas: Job 19, 21:
« Miscrcmini mei, miseremini mei, saltem vos a-
t mici mei, quia manus Domini leiigit me. » 2
Machab. 12, 46: « Sancia el salubris esl cogiiaiio
« pro dcfunciis exorare ul a peccatis solvantur. »
Subvcnitur autem eis praccipue per tria, sicut dicit
Augustinus: scilicel per missas, orationes et elee-
mosynas. Gregorius addit quartum, scilicet jeju-
nium. Nec est mirum: quia etiam in mnndo i^to
polesl amicus saiisfacere pro amico. fntelligcndum
esl tamen boc de illis qui sunl in purgaiorio.

« Tcriia die resurrexii a mortuis. » Duo sunt

homini necessaria ad cognoscenduiTi: scilicet gloria

Dei, et poena inferni. Nam per gloriam allecii(l),

et per poenas terriii, cavent sibi bomines, ei re-

trahuntnr a peccaiis. Sed haec sunt valde difficilia

homini ad cognoscfndum Lnde de gloria diciliir

Sapienl. 9, 16: « Qnae in caelis suni (|uis investi-

« gabil? » Et hoc quidem difficile est terrcnis,

quia, ut diciiur Joan. 5, 51: « Qui de lerra esi,

u de terra loquilur: » sed non est difficile spiri-

tualibus: quia « qui de caelo venii, super omnes

• esi, » ut diciiur ibidem. Et idco Deus de caelo

desccndit, et incarnatus esi, ut doceret nos caele-

stia. Erat etiain difficile cognoscere poenas inferni.

Sap. 2, 1: « Non est qui aguitus sit reversus ab

« inferis; » et lioc dicitur in persona impioruin.

Et hoc non potest niodo dici: quia sicut descendii

de caelo ul doccrei caelesiia. iia resurrexit ab in-

feris nt nos dc infcris cdoccrct. Et idco necesse

est nt credamus quod non solum bomo factus est,

cl mortuus, sed quod resurrexii a morluis. Ei ideo

dicitur: « Teriia die rcsurrexit a morlnis. » Inve-

nimiis quod miilti surrexerunt a morluis, sicut La-

zarus, ct filius viduac, et filia .\rcliisvnai;oiii. Scil

resurreclio Cbrisii diHert a resurrcctione istorum

el alioriim in quaiiior. Primo quanium ad causauj

rcsnrrcctionis quia alii qui surrexcruni, non sur-

rexeriini sua virtule, scd vel Cbrisli, vcl ad preces

alicujus sancii; Chrisius vero resurrexil projiria

(!) .1/. eicrti.

14-4 JN SYMBOLUM

viriuie, quia non solum eral homo, sed eliam Deus,
ei Diviniias Veihi nunquarn separala ftiil nec ab
aniiiia nec a corpore; et ideo corpus animam, et
anima corpus, cum voluit resumpsit. 1 Joan. 10,
18: « Petestatem habeo ponendi animam meam, et
« poiestaiem habeo itcrum sumendi eam. » Et licel
mortuus fuerit, hoc non fuit ex inlirmilate nec
ex necessitate, sed viriute, quia sponte: et hoc pa-
tet, quia cum cuiisit spiriluin, ciamavit voce magna:
quoil alii morienles nequeunt, quia ex infirmiiaie
moriuniur. Unde Centurio dixil Matth. :27, 54:
« Vcre Filius Dei erai isie. » El idco sicut sua
viriute posuit animam suam , iia sua virtuie
recepit eam: el ideo dicitur, quia « resurrexit, »
ct non quod fuerii susciialus, quasi ab alio. Psal.
3, 6: « Ego dormivi, et soporatus sum, et exsur-
« rexi. » Nec est hoc conirarium ei quod dicitur
Aci. 2, 52: « Hunc Jesum resuscitavit Deus: »
nam et Pater rcsuscitavit eum, et Filius: quia ea-
dem est virtus Patris et Fihi. Secundo difTerl
quantum ad \itam ad quam resurrexii: quia Ciiri-
sius ad viiam gloriosam et incomipiibiiem: Aposto-
lus Rom. 6, 4: « Clirisius resurrexit a mortuis per

0 gloriam Patris: » alii vero ad eamdem vitam
quam prius habuerant, sicul patc. de Lazaro et
de aiiis. Terlio difTeri quantum ad fruclum et ef-
licaciam: quia virtute resurrectionis Christi resur-
gunt ouines. Maith. 28, 52: « Multa corpora san-
« ciorum (|uae dormicrant, surrexerunt. » Aposlo-
lus 1 Coiinlh. lo, 20: « Ciirisius rcsurrexit a

1 nioiiuis, primitiae dormientium. » Sed viilc quod
Ciiristus per passionem pervenil ad gloriam. Luc.
24, '26: « Nonne sic oporluit pati Christum, et iia
« inirare in gioriam suam ? >> ut doceat nos qua-
iiter ad gioriam pcrvenire possimus: Acl. 14, 21:
« Per multas iribulationes oportet nos intrare in
« regnum Dei. » Quarto diftert quanlum ad lem-
pus: quia resurreotio aliorum dilTerlur usque ad
finem mundi nisi aliquibus cx privilcgio anie cou-
ccdaiiir, ut Beatae Virgini, et ut pie crcditur, bcaio
Joanni Evangelisiac; sed Cbristus resurrcxit leriia
die: cujus ratio est, quia resurrcciio ct mors et
naiivitas Chrisii fuit propter nosiram salulem, ci
ideo tunc voluit resurgere quando salus nosira
perficerelur. Unde si siatim rcsurrexisset, non fuis-
sei creditum quod fuisset mortuus: item si multum
distulisset, discipuli non reraansisscnt in fide, el
sic nulia utiiilas fnisset in pas ione sua. Psaim.
29, 10. « Quae utiiiias in sangaine meo, dum de-
• scendo m corrupiioneiu ? » Et ideo die tertia
resurrexit, ut crederetur mortuus, et ut discipuli
fidem non amitterent.

Possumus aulem ex his quatuor ad noslram

erudiiionem accipere. Primo ut sludcamus resur-

gere spiritualilcr a mone animae, quam incurri-

jnus per peccaiuu), ad viiam justiiiae, quae habeiur

per poenilentiam. Apostolus Ephes. 5, 14: « Surge

« qui doruiis, ei exurge a mortuis; et iiiuminabit

« te Chrislus. » Et haec esi resurrectio prima.

Apocai. 20, G: » Beatus qui iiabet parieu» in re-

« surrcciione prima. » Secundo quod non dilTera-

mus resurgere usque ad mortem, sed cito: quia

Ciiristus resurrexit tertia die. Eccl. 5, 8: « Ne tar-

« des converti ad Dominum, et ne difTcras de die

" in diem: » quia non poteris cogilare quae per-^

lincnt ad saiuiem infirutitate gravatus: et quia e-

tiam perdis partem omnium bonorum quae fiimt

in Ecciesia, ei mulia mala incurris ex pcrseveran-

APOSTOLORUM

lia in peccaio. Diabolus eiiam quanio diuiius pos-
sidet, tanto difficilius dimittit, ut dicit Beda. Teriio
ut resurgamus ad vitam incorruptibilein; ul scili-
cel non iierum moriamur, idest in tali proposito
quod uitra non peccen>us. Rom. 6, 9: « Chrisius
« resurgens ex morluis, jam non moriiur; mors

■ illi ulira non dominabitur; » et infra II: « Ita
« ei vos existimate vos mortuos quidem esse pec
a cato, viventes auiem Deo in Christo Jesu. Non
« ergo regnet peccalum in vestro moriali corpore,
« ut obediaiis concupiscenliis ejus; sed neque e\-
« Iiibeatis membra vestra arma iniquiiaiis peccato;
« sed exhibete vos Deo tamquam ex mortuis vi-
« ventes. » Quarto ul resurgamus ad ,vitam no\am
et gioriosam; ut sciiicet vitemus omnia quae prius
fuerant occasiones et causa mortis et peccaii. Ro-
man. 6, 4: « Quomodo Christus surrexit a mor-

■ tuis per gloriam Patris, ita et nos in noviiate vitae
n ambulemus. » Et haec nova vita est viia justi-
tiae, quae innovai animara, el perducit ad viram
gloriae. Amen.

Articulus VI.

Ascendit ad caelos, sedet ad dcxteram Doi Patiis Oninipotentis.

Post Christi resurrectionem oporiei credere

ejus ascensionem, qua in caelum ascendit die qua-

dragesima: et ideo dicit: « Ascendit ad caelos. »

Circa quod debes notare Iria. Primo scilicet quod

fuit sublimis, rationalis, et utilis. Subliu)is quidem

fuii, quia ascendit ad caelos. Et hoc Iripliciter ex-

poniiur. Primo super omnes caelos corporeos. Apo-

stolus Ephes, 4, 10: « Ascendii super omnes cae-

« los. » Et hoc primo incepit in Chrislo: nam

aniea corpus terrenum non erat nisi in terra, in-

lantum ut etiain Adam fuerit in paradiso lerrcsiri.

Secundo ascendit super omnes caelos spirituaies,

scilicet naiuras spiriiuales. Ephes. I, 20: « Con-

• stituens Jesum ad dexteram suam in caelestibus

« super omnem Principatum ei Potesiatem et

Virtutem et Dominationem, ct omne nomen quod

« nominatur non soium in lioc saeculo, sed ciiam

« in futuro; et omnia subjecit sub pcdibus ejus. »

Tcrtio ascendit usque ad sedem Patris. Dan. 7, 13:

« Ecce cum nubibus caeli quasi Filius hominis ve-

« niebat, et usque ad antiquum dierum pervenii: »

et Marc. ult. 19: « Et Dominus quidem Jesus,

« posiquam locutus est eis, assumpius est in cae-

« lum, et scdel a dextris Dei. » Non autem ac-

cipiiur in Deo dextera corporaliter, sed meta-

phorice: quia inquantum Deus, dicitur sedere ad

dexieram Patris, idest ad aequaliiatem Palris; in-

quantum homo, sedet ad dexieram Pairis, idest in

potioribus bonis. Iloc autem alTcctavit diabolus.

Isa. 14, 13: « In caelum conscendam, super astra

« Dci exaitabo soiium meum: sedebo in monte te-

" siamcnti, in lateribus aquilonis: ascendam super

« altitudinem nubium, similis ero Allissimo. » Sed

non pervenit nisi Cljristus: ideo diiitur; « Ascendit

« in cacium, scdei ad dcxloram Patris. » Psaim.

109, i: « Di.vii Dominus Domino meo: Scde a

« dcxtris meis. » Secundo Chrisii ascensio fuii

rationalis, quia ad caelos: et hoc propier tria. Pri-

mo quia cacluin debebalur Cinislo ex sua naiura.

Naturalc cniin est ut unumquodquc revcriatur unde

trahit originem. Principium autem originis Ciiristi

est a Deo, qui est super omnia. Joan. 16, 28:

« Exivi a Patrc, et vcni in mundutn: itcrum rciin-

OPIISCUIXM VII.

Ito

« quo mundnm , el vado ad Patrem. » Jonn.
5, 15: • Nemo asccndit in cacluni, nisi qui dc-

■ sccndit de caelo, Filius lioininis qui est in caelo. •
tt- licet sancti in caelum asccndaiii, non tamen
sicul Chrislus: quia (]liri.stns sua virtute, sancii^cro
atlracii a Cliristo. Canl. 1,3: « Trahe me posl te. »
Vcl |)0iest dici quia nenio ascendit in caelum nisi
Clirislus: quia sancti non ascenduni nisi inquantufn
sunt membra (]|iristi, qui est caput Ecciesiae Maitli.
!24, 28; • Uhicumqiie lueril rorpiis, illuc con^rc-
« gahuntur ei aquilae. » Secundo debebatur Cliii-
sio caelum ex sua vicioria. Nam Chrislws est in
mundum niissus ad pugnandum contra diabolum,
et vicit eum; el idco meruil exaltari snper omnia.
Apocal. ?, 21 : « Ego vici, et sedi cum Patre meo
« in ilirono ejus. » Teriio ex sui humilitaie. Nulla
eniin hiimilitas es( ita magna sicut huu:ilitas Chri-
sti, qiii cum esset Deus, voluit fieri homo, et cum
esset Uomintis, voluit formam servi accipere, factus
obedicns usque ad moriem, ut dicitur Phil. 2, ei
descendil iisqiie ad inferniim: et ideo meruit exaltari
upque ad caelum ad sedcm Dei: nam hiimilitns via
est ad exaliaiionem: Luc. 14, 11: « Qui se humi-

■ liat, exaliabitnr: » Kphes. /<-, 10: « Qui descen-
« dit^ ipse est et <|ui asccndit super omnes cae-
« los. » Terlio Chrisii ascensio fuit utilis; et
hoc quantum ad tria. Primo qnantum ad ducium:
nam ad hoc ascendit ut nos duceret (1); nos enim
nesciebamus viam, sed ipse ostendit. Mich. 2, 13:

• Ascendit, iter pandcns anle eos: » ei ut nos
securos redderet de possessione regni caelestis.
Joan. 14, 2; « Vado parare vobis locum. » Secimdo
quantum ad securilatem: ad hoc ciiim ascendit ut
iiilcrpcllaret pro nobis. Ilebr. 7, 2o: • Accedcns
« pcr semetipsiim ad Deum, sempcr vivens ad

■ inierpellafidiim pro nobis. » 1 Joan. 2,1: « Ad-
« vocatiim habemusapud Pairem Jesum Christum. »
Terlio ut ad se corda nostra iraherei. Maltb. 6,
21: • Lbi esi ihesaurus tuus, ibi est et cor tuum: »
ui conlemnamus temporalia. Apostolus Coloss. 3,
1: « Si fonsurrexistis cum Chrisio, quae sursum
« sunt quaeriie ubi Christus est in dextera Dei
» sedeiis; quae sursum suni sapite, non qfiae snper
« lerram. »

Articulus VI f.

Inde venturus est jiidiVarc vivos cl mortuos.

Ad officium regis el Domini speciat judicare.
Proverh. 20, 8: « Rex qui sedel in solio judicii,
« dissipat omne maliim intuiiu suo. » Quia ergo
('hristus asceudit in cacliim, et sedet ad dexteram
Dci sicul Dominus omniiim, manifosium est quod
speciat arl eum judicium: et ideo in regula caiho-
licae fidci confiiemur quod « venturus esi judicare

• vivos ef mortuos. » lloo etiam dixerunt Ansfeli
Actor. 1, 11: « llic Jcsus, (|ui assumpius est a
« vobis in coelum, sie vcuiet quemadmodum vidi-
« stis eum eunlem in caclum. » Sunt autcm iria
oonsideranda de hoc jndicio. Priiniim csl Ibruia
judicii; secundnm est quod judicium Iioc es» fi-
mendum; leriium est qiialiier pracparemus iios (2)
ad hoc judicium, Qiio ad fortiiam judicii iria con-

(i) Al. udilitnr siiiil icsurrexit ut nos resurj^ie f.iceret,
ila asoendil ul iios ducerel.
(,2) /1/. praepireiniir ad lior.

^\ Th. Opcra omnia. V. IG.

curruni: scilicei qiiis sii judex, qui jiidicandf, et dc
quibns sit. Christus autem esl judex. Acl. 10, i'X:

• Ipse esl qui constiiutus est a Deo judex vivorum
« et mortuorum: • sive accipiamus per moriuos pec-
catores, ei per vivos recle viventes; sive per vi\os ad
liticram illos qui tunc vivent, et per moriuos omnes
qui mortui snnt. Rst autem judex non solum inquan-
liim !)eus, sed eii^im inquantum homo:et boc pro[)ter
tria. Primo quia necessarium est ui judicandi ju-
dicern vidcani. iJiviniias aiilem esi iia deleclabilia
qnod niillus polesi sine gaudio eam videre; el ideo
nullus damnatus potcril eam videre, qiiia tunc gau-
dcrei. Kt ideo necesse esi ut appareat in forma
hominis, ui ab omnibus videatur. Joan o, 27:
« Pote-tntem dedil ei judicium facere, quia Filius
« hominis esi. » Secundo quia ipse meruit hoc
officium, secnndum quo<l homo: ipse enim sccun-
dum qnod homo, fuii injuste judicalus, el ex hoc
Deus fecit eum judicem loiius loiius mnndi. Job
36, 17: « Causa tua quasi impii judicaia est: cau-
« sam judiciumque recipies. » Tertio ul cessei despe-
ratio ab hominibns (I), si ab liomine judicantur.
Si enim solus Deus judicarci, bomines lerriii de-
sperareni Luc. 21, 27: « Videbunt Filium hominis
« venieniem in nube. » Jiidicandi vero sunt omnes
qui sunt, fncrunt ei erunt. Aposiolus, 2 Corinlh.
o, 10: « Omnes nos manifestari oportet anie iri-
« btinal Chrisii, iit rcferat unusquisqiie propria
" corporis, prout gessii, sive boniitn sive n alum. "
Fsl autem, sicut dicit Gregorins, quadrnplex difTe-
rentia inter judicandos. Aut enim judicandi sunl
boni atit nali. Malorum aiitem qnidam condemna-
buniiir, sed non judicabuntiir; sicut infidelcs; quo-
rum facta non discniientur, qiiia « qui non credit
« jam judicatiis est. » ut dicitur Joan. 3, 18. Qui-
dam vero condemnabnniur et judicabuniiir, siciit
fideles, qni decesserunt cum pcccaio mortali. Apo-
siolus Rom. 6, 23: « Stipcndia peccati mors: •
non eniin excludeniur a judicio propler fidem quani
hnbiierunt Bonorum etia^n quidam salvabuntur et
non jtidicabuntur, pauperes scilicet spiritu propter
Deiini; quinimmo alios judicabunt. Matth. 19, 28:

• Vos qiii secuti esiis me, in regeneraiionc, ctim
« sederii Filius hominis iri sede majes'aiis suae,
« sedebitis el vos super sedes duodecim, judicantes

• diiodccim tribus Isracl: » quod quidem non so-
lum inielligitur de discipulis, sed eliam de omnibus
paupcribtis; alias Pauliis, qui plus aliis laboravii,
non 3sset de uumero illorum: et ideo intclligcndiiiii
esi eliam de omnibus sequentibus Apostolos, et de
apostolicis viris. Idco Aposiolus, 1 Corinih. 6, 3:
1 An nesciiis quoniam angelos judicabimus? - l«a.
3, 14: « Dominus ad jiidiciiiiu veniel cum senibMS
« popiili sui et principibiis ejus. » Quidam autem
salvabuntur et judicabuiitur, scilicet morientes iii
jtisliiia. Licel enim iu justitia decesscrini, in occti-
patione tamcu temporalium in aIii]uo lapsi snnt;
ei ideo judieabuntur sed salvabuninr judicabuniur
aulcn de omnibus factis bonis ei malis. Eccle. II,
9: « Ambula in viis cordis liii, et scilo qnod pro
« omnibtis Iiis adducet te Deus in jndicium. »
Eecl. 12, 14: « Cuncia quae fiunt, adducet Deiis
« in jndicium pro omni errato, sive bonum sive
0 maliim sit. » De verbis ctiam otiosis. Malili. 12,
3G: ■ Oinne verbum oiiosum qiiod locuii fuerint
« homines, reddeni ralioncm de eo in

(0 Al. ut esset desperalio ab oninibus.

judicii

14G

(N SYMBOLUM APOSTOLOUUM

l)e cogiiiUionibiis. Sap. 1, 0: « In cogilalionibiis
«< impii inlerrogalio erii. » Ei sic paiel foiMna judioii.
Est aulem jutlicium illud limendum propier
qualuor. Primo proplcr judicis sapieniiaui; seit
eniin omnia, et cogitaliones el locutiones el ope-
raliones: quoniam « oumia nnda ei aperta sunl
« oculis ejus, » ut dicitur Hebr. 4, lo. Proverb.
10, 2: « Oinnes viae hominum patenl oculis ejus. »
Ipse eliam scii verba noslra. Sapient. 1, 10: « Au-
« ris zeli (1) audii omnia. » llem cogiiationes
nosiras. Jerem. 17, 0: o Pravum est cor hominis
« et inscrulabile: quis cognoscet illnd ? Ego Do-
« niinus scruians corda et probans renes, qui do
« unicuiqiie juxia viam suam, et juxia fruclnm
0 adinventionum suarum. » Ibi eruni lestes infal-
libiles, scilicei propriae hominum consoieniiae. Apo-
stolus Rom. 2, 15: « Tesiimonium reddente illis
« conscientia ipsoium (2), el inier se invicem co-
« gilationum accusantium, aut eiiam defendeniium
« in die cu.m judicabii Deus occulia hominum. »
Secundo proptcr judicis poieniiam, (luia omnipotcns
esi in se. Isa. iO, 10: « Ecce Dominus Deiis in
« foriiludine veniel. » liein omnipolens est in aliis,
quia omnis creaiura crit cum eo. Sap. 5, 21;
« Puijnabit cum illo or!)is lerranim contra inscn-
« satos: » et ideo dicebat Job 10, 7: « Cum sit
« nemo qui de manu tiia possit eruere. » Psalm.
158, 8: « Si ascendero in caelum, lu illic es; si
'1 descendero in infernum, ades. » Tertio propier
judicis (o) inflexibilem jusiiliam. Nunc enim est
lempiis misericordiae; sed lempus fuiurum eril so-
lum tempus jiistiiiac: ei ideo nunc est tcmpus
nostriiin, sed lunc eril soliim lempiis Dei. Psalm.
74, 5. « Cum accepcro tempus, ego justilias judi-
« cabo. » Proverb. 6, 54: « Zelus et furor viri
« non parcet in die vindiciac, nec acquiescei cu-
« jusquam precibus, ncc suscipict pro redempiionc
« doiia pliiriina. » Qiiarto propicr judicis iram.
Aliter enim apparebit jiislis, quia dulcis el dele-
ctabilis. Isa. 55, 10: « Regem in dccore videbuni: »
aliter malis, quia iraius et crudclis, iniantu n ut
dicant n^imtibus: « Cadite super nos, et abscondiie
« nos ab ira Agni, » ut dicitiir Apoc. 'i, 16. Haec
aulem ira non dicil in Deo commotionem animi,
sed eirectnm irae, poenam scilicei peccaioribus in-
tliciam, scilicet aeiernalem (4). Origenes: « Quam
« angusiae erunt peccaloribus viae in judicio !
« Desuper erit judex iraius elc. »

Conlra aulem hunc timorem debemus qualuor

habere remedia. Priinum esl bona operaiio. Apo-

slolus Rom. 15, 5: « Vis non timere poiestotem ?

« Bonum fac, el babebis laudem ex illa. » Sccun-

dum esi confessio et poonitentia de commissis: in

quia iria debent esse: scilicet dolor in cogiiaiione,

pudor in confessione, el acerbitas in satisfaciione:

quae quidem expiant poenam aelernam. Teriium

est eleemosyna, quae omnia mundat. Luc. 16, 9:

« Facile vobis amicos de mammona iniquilalis, ul

« cum defeceritis, rccipianl vos in aeierna labcr-

o nacula. » Quarium est caritas, scilicet amor Dei

et proximi: quae quidem cariias operil multitudinem

peccatorum, ut dicitiir 1 Petr. 4, et Proverb. 10

(1) M. cacli.

(2) lb>: " el infcr se invicem cogitationibus accusanlibus,
»' aut etiam defcndcntibus. n

(o) Al. opeiis.

(4j In Luyduneiisi edilioue an. 1562, omittilur haec Ori-
geit s sinteittia.

Arficulus VIII.

Credo in Spiritum sanctum.

Sicul dicium est, Verbum Dei est Filius Dei,
sicul verbum bominis est concepiio iniellectus. Sed
quandoqne homo habet verbum mortuum, scilicei
quando homo cogitat qtiae debel facere, sed lamcn
voluntas faciendi non adesl ei; sicut quando lioino
credit et non operatur, fides ejus dicilur mortua,
ut diciiur Jac. 2. Verbum autem Dei esi vivum.
Heb. 4, 42: « Vivus esl sermo Dei: » et ideo ne-
cesse est quod Deus habeat secuni voluntalem et
amorem: unde Augustinus in lib. de Trin.: « Ver-
« bum quod insinuare intendimus, cum amore
« notitia esl. » Sicul auiein Verbum Dei est Filius
Dei, iia amor Dei estSpiritus sanclus. Et inde esi
quod tunc homo habet Spiritum sanclum, quando
diligii Deiim. Apostolus Rom. 5, 5: « Caritas Dei
« diffusa esi in cordibus nosiris per Spiritum san-
« clum, qui daius est nobis. »

Fucrunt auiem aliqiii qui male sentienies de
Spirilu sanclo, dixerunt (1), quod erat creaiura,
ei quod erat minor Patre et Filio, et quod erat
serviis et minisier Dei. Ei ideo sancii ad remo-
vendum hos errores addiderunt quinque verba
in alio Symbolo de Spiritu sanclo. Primum est,
quod licet sint alii spiritus, scilicet Angeli, sunl
tamen ministri Dei, secundum illud Aposloli He-
br. 1, 14: « Omnes sunt adminisiratorii spiri-
« tus: » sed Spiritus sanctus Dominus est: Joan.
4, 24: « Spiriius est Dcus; • et Aposiolus, 2
Corinih. 5, 17: « Dominus auiem Spirilus est: »
et inde est (|uod ubi est Spiritus Domini, ibi esl
libertas, iit diciiur 2 Corinth. 5. Cujns raiio esf,
quia facit diligcre Deiim, et auferi amorem mun-
di: et ideo diciiur: « In Spiritum sancium Domi-
« num. » Secundum esl quia in hoc esl vita ani-
mae qiiod conjungiiur Deo, cum ipse Deus sii vi-
la animae. sicui anima viia corporis. Deo auiem
conjungii Spiritus sanctus per amorem, quia ipse
est amor Dei, et ideo vivificat. Joan 6, 04: « Spi-
« riius est qui vivifical: » unde dicitur, « Et vivi-
« ficantem. » Terlium est quod Spiritus sanclus
esl ejusdem substaniiae cum Patre el Filio: quia
sicui Filiiis est Verbum Patris, ita Spiritus sanctus
est amor Patris et Filii; ei ideo procedit ab ulro-
que: et sicui Verbum Dei est ejusdem substanliae
cum Patre, ita et amor cum Paire et Filio. Et
idco dicitur: « Qui ex Patre Filioque procedit. •
Unde (2) et per hoc patet quod non est creatura.
Quartum est qnod est aequalis Patri et Filio quan-
tum ad cultum. Joan. 4, 25: « V^eri adoralo-
« rcs adorabunt Patrcm in spirilu et verilatc. •
Matlh. uli. 19, « Docete omnes genles, baptizantes
« eos in nomine Patris et Filii et Spiritus san-
« cti. » Et ideo dicitur: « Qui cum Palre et Fi-
« lio simul adoraiur. » Qiiinium, per quod mani-
fesiatur quod sit aequalis Deo, est quia sancii
Prophetae locuti sunt a Deo. Constai autem quod
si Spirilus non esset Deus, non diceretur quod
Prophetae fuerint locuti ab eo. Sed Petrus dicit
( Epist. 2, cap. 1, 21 ), quod « Spirilu sanclo in-
« spirali locuii sunt sancti Dci homines. » Isa.

({) /n edit. Romana an. L^jTO, et Vcnelis 1587, apud
hcredem llieronyini Scoti, il t593, apud i\icoliiium hubetur
laniuiii: (lixcruiit quoil erat seiviis, el mini!.tcr Dci.

("2) .1/. et dc boc.

OPUSCLLUM VIL

Ii7

48, 1C: " Doniinus Dt;us misil me, el Spiriius
« ej.s. » Uride hic dicilur: « Qui loculus esl pcr
« rroplicias. »

Per lioc auiem deslrunnlur duo errores: error
sciliccl Mauichacorum, qui dixerunt, quod velus
lestaiiicnlum nou erat a Deo: quod falsuin esl,
quia per Prophetas loculus esl ^piritus sancius,
Iteiii error 1'riscdlae el Monlani, qni dixcruni
qiiod Prophelae non sunl loculi a Spirilu sancio,
sed quasi ainentes.

rrovenil aiitem nohis mulliplcx frucius a S|)i-
ritu sanclo. Primo quia purgai a peccaiis. Cujus
ratio esl. quia ejusdcni esl i'c(icere cujus esl con-
slituere. Anima autcni crcatur per Spiiitum san-
clum, quia omnia per i|)sum facil Deiis: Deus
(■niiii diligendo suani honiialem causal omnia. Sa-
jiienl. 11, 2.*): « Diligis omnia quac sunl, el niliil
« odisti eorum qiiae fecisii. » Dionysius in 4
cap. de divinis Nominihus. « Divinus amor non
ft j)ermisit eum sine gcrmine csse. » Oporiel ergo
quod corda hominum per peccalum deslrucii refi-
tiantur a Spiritu sancto. Isalm. 105, 50: « Emit-
« te Spiiitiim liium el crcahuntur, ei renovahis
« faciem lerrae. » Nec mirum si Spiritus [)urgal,
quia omnia ])eccaia dimilluntur per aniorein: Luc
7, 47: « Diuiis-a suni ei peccaia niulia, quoniam
« dilcxil mullum. » Proverh. 10, 1*2: » Univcisa
« dclirla operil cariias; » ilcm 1 Pel. 4, 8: • Ca-
« riias opciit multiiiidinem pcccalorum. » Sccun-
do illuminal inlellecium, quia oiimia qiiae scimiis,
a Spiriiu sanclo scimus. Joan. 14, 20: « Paraclyius
« a;ilem Spiriius sanctu^, qucm millet Paler in
« nomine mco, ille vos docehil omnia, cl suggeret
« vohis omnia quaecumque dixeio vohis. » Itcm
1 .loan. 1 1, 27: - Unciio docehit vos de omnihus. »
Tertio juvar, ei quodammodo eogil servare man-
dala. INuIlus enim possei servare mandata Dei, ni-
si amarel Deum: Joan. 14, 25: « Si quis diligii
« me, sermonom meuu! servahit. » Spirilus autcm
santtus facii amarc Detmi, ideo juvai. Kzech. 50,
2G: • Daho vohis cor novum, et spiritum novuin
« ponam in medio vestri; ei auf(;ram cor laj)i(leum
« de cainc vcsira: el daho vohis cor carncum, et
« spirilum meum ponam in n edio vcstii; et faciam
« ui in praeccptis meis ambuleiis, et judicia mea
« cusiodiaiis el oj)eremini. » Quarlo confiruial
spem vitae aciernac, (piia est sicut pignus Iicrcdi-
latis illius. Apostolus Kphcs. 1, 15: « Siguati esiis
« Spiritu promissionis sancio, qui cst pigniis here
« diiaiis nosirae. • Est oniin quasi arrlia vilae
aeiernac. Cujus raiio est, quia ex Iioc dchetur
viia actcrna hoinini, inquantum cfficiiur lilius Dci;
ei hoc fit per hoc quod fit similis Cliristo; assi-
tnilatur auicin aliquis Christo per hoe quod hahcl
Spirituiii Christi, qui esl Spiritus sanctus. Aposio-
lus llom. 8, 15: » Non ciiim accepisiis spiriium
« serviiuiis iterum in timore; sed accepistis Spiri-
« tum adoptionis filiorum, in quo clamamus, Ahha,
« paicr. Ip-e cniin Spiritus tcsiimonium rcddit
« spiritiii nosiro, quod sumus filii Dei; » e' Gal.
4, 6: « Quoniam aulem estis filii Dci, misil Deus
« Spirituin Filii sui in corda \esira, clamanicm,
" Ahha, patcr. » Quinlo consulit in duhiis, ct do
cet nos (|uae sit volunias Dci. Apoc 2, 7: » Qui
« hahet aures audicndi, audiat (iiiid Spiritiis dicat
« Ecclesiis. » Isai. I, 4; « Audiain cum quasi
« ma<z;isirum. »

meiiihra ipsius; iia Ecclcsia catholica est
corj)us, ei liahet divcrs-a memhra. .Aninia

Arliculas IX.

Sariclaii) Ecclesijm catliollc.iiii.

Sicut videuws quod in uno hominc c.-l una
anima el unum corpus, ei lamcu sunt di\crsa

unum
autciij
quae lioc corpus vivificat, esl Spiriius Siinclus. Et
ideo post fidem de bpirilu sancto, juhemur crcdc-
re sanciam Ecclesiam calholicam: uiidc addilur iu
Symholo: « sanclam Ecclesiam calholicam. »

Circa quod scicndum esl, quod l.cclcsia csi
idem quod congrcgaiio. Undc Ecclesia sanciu idein
est quod congrcgatio fidclium; ct quilihci Christia-
niis est sicui memhrum ipsius Ecclesiae^ de qua
dicitur Eccli. ult. 51. « Appropiaie ad mc inducii,
• cl coiigregJiie vos in domum di-ciplinac. » Ilaec
autem Ecclcsia saiicia hahet quatuor condiiiones:
quia est una, quia est sancta, quia esl catholica,
idcst univcrsalis, ct quia est fortis et firu.a.

Quantum ad primuui sciendum est, quod liect di-
versi haerctici diversas sectas adinveneriiit, non la-
men perlineni ad Ecclcsiam, quia sunt di\isi iii
partes; scd E(,'clcsia est una. Cant. G, 8: « Una
« est columhu mca, pcrfcda mca. » Causalur au-
tcm uniias Kcclcsiae ex irihus. Primo ex unitaie
fidei: oinne> cniui Christiani qui suot de corpore
Ecclcsiae, ideui crcdunt: 1 Coiinth. 1, 10: « Idi-
« psum dicaiis oinnes, ei non siiil in vohis sclii-
« smata: » ei E|)hes. 4, 10: « Unus Deus, una
« lidcs, unum haptisn.a. » Secundo e\ uniiatc
spei, qiiia oumcs firmati suni in una sj)C perve-
nicndi ad viiam aeiernam: et ideo dicit Apostoius
Ephcs. 4, 4: « Unum corpus et unus spiriius,
« sicml vocaii estis in una spe vocationis vesirae. »
Tertio ex unitaie caritaiis, quia omnes connectun-
tur in amurc Dei, et al invicem in amore muliio.
Joan. 17, 22: « Clariiatem quam dcdibli inihi, de-
« di ei.s, ul sint unutn, sicut ei nos unum suinus. •
Manifcsiatur autem hujusmodi amor si verus est,
quando memhra pro se invicem suni solicita, et
quando in\icem con)patiuntur. Ephes. 4, 15: « In
« caritate crescamus in illo pcr omnia qiii est ca
put Chrisius: ex quo lotum coi'pus connexum
ei oom|)actum pcr omnem juncturam suh:i:ini-
siralionis sccundum opcraiionem iu n.eiisuiam
uniuscujusqiie memhri, augmcnium corporis fa-
« cii in aedificalionem sui in cariiaie; » quia qui-
lihct de g^atia sihi collata a Dco, dchei proximj
scrviie: undc niillus dchet contcmiicrc, ncc paii
ah ista Ecclesia ahjici et expelli; quia non csl ni-
si una Ecclesia in qua houiines salveniur, sicut
cxtra arcani Noe nulhis salvari poiuii.

(jica sccimdiim sciendum, qiioil e*t etiam nlia

congrcgalio, scd malignaniiuin: Psalm. 25, o: « Odi-
« \i ccclesiam malignantiiim. » Scd haec csl mala,
Ecclesia \cro Christi esl sanjia: Aposiolus I Co-
rimh. 5, 17: « Templum Dci samium csi, quod
« (istis vos: • undc dicitiir, « Sanclain Ecclesiam. .
Sanctificantur autcm fidelcs Iiujus congivgaiionis
ex tribus. !*rimo, quia sicut Ecclcsia cum (onsecia
tiir, matcrialiicr lavatur, iia el fidelcs loii suut saii-
guinc Chrisii: Apocal. 1,5: « Dilexii nos, ei la\ii no^
« a pcceaiis nostris in sanguine suo; » llchr. 13,
12: « Jcsus, ut sanciificarei per suum sanguinem
« popuhrii, extra portam passiis esl. » SecMido
ex iiiunctionc: (luia siciit l-ccl;'sia inungiiur. sic cl

148 IN SY.MBOLIM

(iileles spiriluali iriunciione unguniur, ui sanclifi-
centur: alias nou essenl Chrisliani: Chrislus enim
ideiu esl quod unctus. Haec auicin unciio esi gra-
lia Spiritus sancii. 2 Corinth. 1, 21: o Qui unxil
« nos, Deus; » el 1 Corinth. 6, 11: « Sanciificati
« estis in nonnue Doniini nostri Jesu Christi. »
Tertio ex inhabiiatione Trinitatis: nam ubicuinque
Deus inhabilat, locus ilie sancius est: unde Genes.
28, IG: « vere locus iste sancius esl: » el Psahn.
92, 5; « Domum tuam decci sanctitudo, Domine. »
Quario propter invocaiionem Dei. Jerem. 14, 9:
« Tu auie .1 in nobis es, Domine, ei riomon luum
« invocaluui esl stiper nos. » Cavendum est ergo
ne post talem sanctificaiioneui polluamus aniniam
nosiram, quae lemplum Dei esi, per peccalum.
Apostolus 1 Coriuih. 3, 17: « Si quis templum
« Dei violaverii, disperdei ilium Deus »

Circa lertium sciendum esi, quod Ecclesia est
catholica, idest universalis, primo quautum ad lo-
cum, quia Cat per toiimi mundum, (ontra Doiiaii-
stas. Rom. 1, 8: « Fides vestra aununiiatur in uni-
« verso mundo; « Marc. ult. 13: « Euntcs in mun-
« dum universum, praedicaie l^^vangelium omni
« creaturae. » Lnde aniiquitus Deus eral noius
taiitum iii Judea, nunc auiem per lolum inumki;:!.
Ilabei autem haec Eccle^ia tres paries. Lna est in
lerra, alia est in caelo, tertia est in purgatorio.
Secuudo est universalis quantum ad condiiioneui
liominum, quia nullus abjicitur, nec dominus, necser-
vus, nec masculus, nec femina: Gal. o, 28: « Non esl
« masculus neque femina. » Tei'iio esi universalis
quanium ad tempus. Nam aliqui diverunt, quod Eccle-
sia debet durare usque ad certum tempus. Sed hoc
esl falsuui: quia haec Ecclesia ince|)it a tenqtore
Abel, et durabii usque ad finem saeculi: Matth. uli.,
iilt.: « Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus
« usque ad consumnjatiouem saeeuli: » sed post
consumuiationem saeculi remanebii in laelo.

Circa quarium sciendum est, (|Uod Ecclesia cst
firma Doinus autem dicilur fiima, primo si habet
bona fundaiiienta Fundamenium auiein Ecclcsiae
principale est Christus. Apostolus 1 Corinth. o, M:
« Fundamentum aliud nemo poiest ponen; praeier
« id quod positum esl, quod esl Chrislus Jesus. »
Secundarium vero fundamentum sunt Apostoli, et
eorum doclrina; et ideo firma esi: unde in Apoc.
2i dicitur, quod civitas habebai duodecim funda-
menta, et erant ibi scripta nomina duodecim Apo-
slolorum. Et inde esi quod diciiur Ecclesia apostolica.
Exinde eiiam est quod ad significandum firmiiatem
hujus Ecclesiae B. Petrus diclus est vertex. Secun-
do apparei firmiias domus, si conquassata non po-
lcst destrui. Ecclesia autem nunquam poluit de-
strui: nec a persecutoribus; immo persccutionibus
durantibus magis crevit, et qui caiii perseqiieban-
tur, cl quos ipsa persequebatur, defici( bant: Matih.
21, 44: « Qui ceciderit super lapidem islum, con-
« fringetur; super quem vero ceciderit, conieret
« eum: » nec ab erroribus; immo quanto magis
errores supervenerunt, lanto magis veritas manife-
slata est: 2 Tim. 5, 8: « Hou)ines mentecorrupti,
« reprobi circa fidem; sed ultra non proficient; »
nec a lcntationibus daemonum: Ecclesia enim est
sicut turris, ad quam fugit quicumque piignat con-
ira diabolii?!i: Proverb. 18, 10: « Turris fortis.-iima
« nomen Doniini. » Et ideo diabolus principaliter
conatur ad destructionem ejus; sed non praevalet,
quia Dominus dixit Matth. IG, 19: « Et portae

APOSTOLOaUM

« inferi non praevalebunt adversus eam; » quasi
dicai: Bellabunt adversiim le, sed non praevalebunt.
Ei inde est quod sola Ecclesia Petri ( in cujus par-
tem venit loia Iialia, dum discipuli miltereniur ad
praedicandum ) semper fuit firma in fide: et cum
in aliis partibus vel nulla fides sii, vel sit commixta
multis erroribus, Ecclesia tamen Petri et fide vigei,
et ab erroribus munda esi. Nec mirum: quia Do-
minus dixit Peiro Luc. 22, 52: « Ego rogavi pro

« le, Petre, ut non deficiat fides lua. »

A7-ticulits X.

Sanctoriim coniniuniouem, rcniissionem peccatorum.

Sicut in eorpore naturali operatio unius mem-
bri cedit in bonum loiius corporis, ita in corpore
spirituali, scilicet Ecclesia. El quia omnes fideles
sunl unuin corpus, bonum unius alleri co.nmuni-
catur. Apostolus Rom, 12, 5; « Singuli autem al-
« ter alterius membra. » Unde et inter aiia cre-
denda quae iradidcrunt Apostoli, esi quod commu-
nio bonorum sil in Ecclesia; et hoc est quod di-
citur, « Sanctorum communionem. » Inter alia
vero membra Ecclejiae, principale membrum est
Christu.s quia est capul. Ephes 1, 22: « Ipsum
« dedit caput siiper omnem Ecclesiam, quae est
« corpus ipsius. » Bonum ergo Christi communi-
caiur omnibus Chrisiianis, sicui virtus capitis om-
nibus membris; ei haec communicatio fit per sacra-
menta Eccb^siae, in qiiibus operatur virtus passio-
nis Christi, quae operatur ad conferendam graliam
in remissionem peccaiorum. Hujusmodi autem sa-
cramenta Ecclesiao sunt sepiem. Primum est ba-
ptismus, qui est regeneratio quaedam spiritualis.
Sicul enim vita carnalis non poles: haberi nisi ho-
mo carnaliter nascatur; ita vita spiritualis, velgra-
liae, non polest haberi nisi homo renascaiur spi-
ritualiier. Haec auiein generalio fii per baptismum;
Joan. 5, 5: « Nisi quis renatus fuerit ex aqua et
« Spiriiu sancto, non poiesl introire in regnum
« Dei. » Et est scii.-ndum, quod sicul homo non
nascitur nisi semel. sic et semel tanium baptizatur:
unde et sancti addiderunl: « Confiteor unum bapiis-
« ma.» Virlusaulem baptismi est qiiod purgaiab om-
nibus peccatis ei quantum ad culpam et quanium ad
poenam; el inde est quod nulla poeniteniia imponiiur
baptizatis, quanlumcumque fuerint peccatores; ct si
siatim moriantur post bafitismum, immcdiaie evo-
lant in vilam aeiernam. Inde esi etiam quod licel
soli sacerdotes ex officio baptizeni, ex necessitate
tamen cuilibel licet bapiizare, servata tamen forma
baptismi quae esl. « Ego le baptizo in nomine
« Patris et Filii et Spiritus sancti. » Sumit autem
hoc sacramenlum virtutem a passione Christi: Rom.
6, 3: « Quiciimqiie baptizati sumus in Chrislo Jesu,
« in morte ipsiiis bapiizati sumus. » Et inde esl quod
siciit Christus fuit tribus diebus in sepulcro, iia fit
irina immersio in aqua. Secundum sacramentum
est confirmatio. Sicut enim in illis qiii corporaliter
nascuntiir, necessariae sunt vires ad operandum;
ita spiritualiter renatis necessarium est robur Spi-
ritus sancii. Unde et Aposioli ad hoc quod essent
fortes, receperunt Spiriium sanctum posi ascensio-
nem Christi: Luc. 24, 49: « Vos autem scdeie in
« civitdte, quousque induamini Tirtnte ex allo. »
Hoc auiem robur confertur in sacramento confir-
niaiionis; el ideo illi qui habcnl curam pueroru;n.

OPISCILLM VIL

141)

(Jebem riiuliuin esse soliciti quod coufirmeniur, quia
in eonnrmaiioiie confertur magna graiia. Ll si de-
cedei, inajoreui habel gloriam eonllrmatus quani
fion confirmaius, quia hie hahiiit plus de gratia.
Tertium sacramentum esl eucharistia. Sicui enim
in vila corporali, postquam homo natus est et vi-
res sumpsit, necessarius esl ei cihus, ui eonserve-
lur Ci S( stentetur; iia in vita spirituali posl ha-
Liium rohur netessinius esl ei cibus spirilualis,
qui est corpiis Christi. Joan. 6, oi: « INisi man-
« ducavcrilis carncin Filii hoininis et biberilis ejus
« sanguincm, non hubebitis viiam in vobis. » El
ideo secundiim ordinalioncm Eeclesiae quilibel Cbri-
stianus semel in anno debet recipere coipus Chrisii,
digne tamen el munde: qiiia, iit diciiur 1 Corinih.
H, 29, « qui manducai et bibit indigne • scilicet
eum conscieniia peccali morialis de quo non est
confessus, vel non proponil abstinere, judiciuin
sibi manducat el bibil. Quariuin sacramentum est
poeiiilenlia. Coniingil enim in vita corporali quod
quandoqiic quis infirmamr, el nisi habeal medici-
nanj, moriiiir; et ita in viia spirituali quis infir-
matur per pcccalum: unde necessaria est medicina
ad recupcrandam sanitaiem; ei haec est gratia quae
confcrlur in poenitentiae sacramento. P>alm. 102,
o: « Qui propitiatiir omnibus iniquiiaiibus luis, qui
« sanat omnes infirmitales luas. » In poeniientia
autem tria debeni esse: contriiio, quae est dolor
dft peccaio cum proposito abstinendi; confessio poc-
caloruu» cuni iniegritate; et saiisfactio quae esl pcr
bona opeia. Quinliiin sacramemum esl exirema
nnctio. In hac enim vita snnt niulia qiiae impe-
diuni, propter quae liomo non poicsi perfecte con-
sequi purgalioneiu a peccaiis. Et quia nulliis po-
test inlrare viiam aeiernau) nisi sil bene piirgatus,
necessariuin fuit aliiid sacramcnium quo homo
purgareliir a peccatis, el libcrarclur ab infirmiiaie,
el pracparareiur ad iniroiium rcgni caelestis; el
hoc esi saciamcmum cxtrcinae unclionis. Sed nuod
iion semper curei corporaliier, hoc est qiiia forte
vivere non expedit saluti animae. Jac. 5, 14-: « In-

• firmatur quis in vobis ? Inducal presbyteros
« Ecdesiae, et orenl super eimi, ungcnies eum oleo
« in nominu Domini: et oralio fidei salvabii infir-
« muui, el all(!viabit eum Doiuinus; ei si in pec-

• caiis sii, remiitentiir ei. » Sic ergo patei quod
pcr qiiin(|ue sacra uenia quae praeilicia sunt, habe-
iiir pcrfectio viiae. S'^d quia necessariiiin esl quod
hujusmodi sacramenta conferantur per determina-
tos ministros, ideo fuit necossaiiiim sacranienium
ordinis, cujus minisierio hujusmodi sacramenla dis-
peiisareniur. Ncc est altendcnda ad boc eorum vitn,
si aliquando ad mala dcclinant; sed virius Christi,
per qiiam ipsa sacramenta efllcaciam habent, quo-
rum ipsi dispcnsatores suni: Apostolus 1 Corinth.
4, 1: « Sic nos cxislimei boir.o iii minisiros Christi, et

• dispcnsalores iiiysteriorum Dci: • et hoc esl sextum
sacramentum,sciIieetordinis.Seplimum sacramentiim
est matrimonium, in quo si munde vivunl homi •
ncs salvantur, el possunt sine p(Tcato morlali vi-
vcre. Et inierdum doclindui eonjiigati ad venialia,
qiiando eorum conc(ipfscenti;i non fertur (^xira bona
iuatrimonii; el si efferalur extra, tunc declinani ad
moriale. Per haec auiCiU sepmri sacrameuta con-
sequimur pcccatorum remissionem: ei idcv) hic sta-
liin subditur, « Rcmissionem pcccatonim. Pcr hoc
eliam datum est Aposiolis dimittere peccata: et ideo
credendum esl quod iu inistri Ecclcsiae, ad qiios

derivata est huju.smodi polestas ab Apostolis, ei ad
Aposlolos a Christo, in Ecclcsia habeant potestaiem
ligandi alque solvendi, et quod in Ecclesia sit ple-
na polestas dimillcndi peccala, sed gradaiiin, scili-
cet a Papa in alios praelatos.

Sciendum est etiam, quod non solum virius
passionis Cbrisli communicatur nobis, sed etiam
meritum viiae Christi; et quidquid boiii feceruni
omnes saucti, eommunicatur in cariiate exisienlibus,
quia omnes unum sunt: Psalm. 118, Oo: « Parii-
« ceps ego suin omnium timenlium le. » Et inde
esi quod qui in caritaie vivit, particeps est oninis
boni quod fit in toto mundo, sed lainen specialius
iili pro quibus specialius fii aliquod bonum: nam
unus potest satisfacere pro alio, sioui palet in be-
neficiis, ad quae plurcs congregatioiiCN admiitiint
aliquos. Sic ergo per hanc communi<mein conse-
quiinur duo: unum scilicei quod meritiim (Jirisli
communicaiur omnibus; aliii(l quod boiniin uniu?
eommunicatur alteri, uiide exeommunicaii, per boc
qiiod sunt exlra Ecclesiam, perdiini partem omniiun
bonorum quae fiuni; quod est majus damiuim
qiiam damnum alicujiis rci temporalis. Est eiiam
aliud periculum: quia constai quod per huj ismodi
sufTragia iinpedilur diabolus ne possit nos lentare:
unde quando quis excludiiur ab hujusmodi suffra-
giis, diaholus facilius vincit eum. Et inde est quod
in primiiiva Ecclesia, cuni aliquis excommunicaba-
lur, slatim diabolus vexabat eum corporaliter.

Articulus XI,
Carnis resurrectionem.

Spirilus sanctus non solum sanclificat Eccle-
siam quaulum ad ani.uam, sed viriuie ejus resur-
gent corpora nosira. Rom. 4, 24: « Qui suscitavit
« Jesum Christum Dominum no>-trum a mortiiis; »
et 1 Corintli. 1o, 21:« Quoniam quidem per hominem

• mors, et per hominem resurrectio moriuorum. »
Et ideo credimus secundnm fidem nosiram, resiir-
rectionem moriuorum fiitiira:n.

Circa quain quatuor eonsideranda eccurrunt.
Primum est uliliias, quae ex fide resiirrectionis
provenit; seciinduui esi qiialilas resurgentium, quan-
lum ad omnes in generali, teriium qiiantum ad
bonos; quartum quanium ad malos in speciali.

Circa primum sciendum, quod ad quatiior es'
nobis utilis fides ct spes resurrectionis. Primo ad
tollendum trisiitias qnas ex moriuis concipimus.
Impos-ibile est enim qnod bomo non doleai ad
mortcm cari sui; scd pcr lioc qiiod -per;it eum re-
Sdrrectiirum, multiim tempcraiur dolor moriis. l
Thessal. 4, 12: « Nolumus vos ignorare, fraires,
« de dorinieniibus, ut non contrisiemini, sicut et

• ceiori qiii spem iion babent. » Secundo auferl
timorem mortis: nam si homo post mortem nori
speraret aliam \iiam mcliorem, sine duhio mors
essel valdc timciula, et potiiis deberet hoipo quae-
cumque mala facere, qnam incMrrcre moiiem. Sed
quia eredimus esse aliam viiain meliorem , ad
quam perveniemus post moriem, conslat qnod
nulliis debet moriem timcre, nec timore mor-
tis aliq'ia niala facere. !!ebr. 2, 14: « Ll per mor-
« tem desirueret eiun qui habcbal moriis impe-
« riiim, idesi diaboUim; el liberarel eos qui limorc
« mortis per totum vitam obnoxii erant serviiuii. »

150 IN SYMBOLU.M

Teriio reddit soliciios el sludiosos ad bene ope-
landuni. Si enim vila hominis essel lanium isia
in qua vivimus, non inesset hominibus niagnum
studium ad bene operandum: quia quidquid facerel,
parvum essei, cum ejus desiderium non sil ad
boniim delerminaium secundum certum tempus,
sed ad aeiernitaiem. Sed quia credimus quod per
haec quae hic facimiis, recipiemus bona aelerna in
resurrectione, ideo studemus bona operari. 1 Co-
rinlh. 15, 19: « Si in hac vita tantum in Chrisio
« sperantes sumus, miserabiliores sumus omnibus
« liominibus. » Quarlo rclrahil a malo. Sicut enim
spes praemii alhcil ad bonum operanduii, iia timor
jjocnac, qtiam crediuuis malis reservari, reirahit a
malo. Joan. 5, 29: « Et procedeni qui bona fece-
0 runt, in resurreciionem viiae; qui vero mala
« egeninl, in resurreciionem judicii. »

Circa secundum sciendum cst, qiiod quanlum
ad on>ncs quadruplex conditio ailcndi polesi in
resurreclione. Prima esi quantum ad identilalem
corporum resurgentium: quia idem corpiis quod
nunc esl, et quanium ad carnem et quantum ad
ossa resurgct; licet aliqui dixerint quod hoc cor-
pus quod niinc corrumpilur, ncn resurget; quod
osl conira Aposiolnm: ail enim 1 Corinth. 15, 5o:
< Oportel corruplibile lioc induere incorruptioncm; »
ct quia sacra Scriplura dicii, quod virlute Dci idem
corpus ad vitam resurget. Job 19, 26; « Rursum
" circumdabor [)cllc mea, ei in carne mea videbo
« Deuiii. » Secunda condilio erit quantum ad qua-
litaietij, quia coipora resurgcniia erunt allerius
([ualiialis quam mmc sinl: quia et quantum ad
bi;aio6 el qiianliim ad malos corpora criini incor-
j uptibilia, quia boni erunl scmpcr in gloria, et mali
sempcr in poena eorum. 1 Corinih. 15, 55: « 0-
« porlei corriipiibile hoc induere incorrupiionem,
« et morlalc hoc induere immortaliiaicm. » Ei quia
(•orpus eril incorruplibile ei iuimortale, non erii
usus ciborum et venereoruni: Matih. 22, 50: « In
« resurrcclione ncque nubent nequc nubcniur ;
« sed erunl sicut Angeli Dci in caclo, » Et hoc
esl coiilra Judacos el Saracenos. Job 7, 10: • IVon
« reverieiur ultra in domum suam. » Tcriia condiiio
est qiianlum ad integritaleiii, quia omncs et boni
ct mali resurgcnt cum omni iniegritalc qiiae ad por-
feclionem hominis periinei; non enim crit ibi cae-
cus vel claudus, nec aliquis dcfectus. Aposiolus 1
Corinih. 15, 52: « Mortui resurgenl incorrupti, »
idest im|)asjibiles quantiim ad corruptiones prae-
senies. Qnaria conclitio esi quanium ad actaiem,
(|uia omnes resiirgcni in actatc perfecia, idcst iri-
ginia Irium vel di;oriim annorum. Cujus ratio esi,
quia qui nondum pcrvencrunt ad hoc, nou babent
actaiem perfcctam, ei senes haiic jam aniisermit:
ct idco juvcnibus el pueris addelur quod dcesi.
scnibus vero rcstituciur. Ephes. 4, 15: « Doncc
« occurramus omnes in virum perfcclum, in mcn-
« suraiii acialis plcniludinis Chrisli. »

Circa lcrlitim scicmium est, quod quantiim ad
bonos erit specialis gloria, quia sancti habebunl
corpora glorificata: iii quil)us erit qiiadniplex con-
ditio. Prima csi clariias: Matth. 1', 45: « Fulge-
« buni jiisli sicut sol in regno Palris eoriim. »
Secunda est impassibiliias; 1 Corinth. 15, 45: « Se-
« minalur iii ignobilitate, siirgct in gloria: » Apoc.
21, 4: « Abstcrgel Dcus omncm lacrjmam ab

• ociilis eorum; et mors ulira non cril, ncque Iu-

• clus neqiie clamor nctjue dolor cril ultra, quia I

APOSTOLORUM

« prima abierunl (I). » Teriia csl agiliias: Sap.
5, 7: • Fulgebunl justi, el siout scintillae in aruii-
« dineio discurrent. » Qiiaria esl subtilitas: 1 Co-
rinth. 15, 4i: « Seininattir corpus animale, surget
0 corpus spiriiale: » noii quod omnino sit spiritus,
sed quia crii totaliler spiritui suhjeclum.

Circa quartum sciendum, quod damnalorum
condilio coniraria erit conditioni beaiorum, qtiia
erit in eis poena aeierna: in qna est quadruplex
mala tonditio. Nanj corpora eorum eruni obsciira:
Isa. 15, 8: « Facies combustae vubus eorum. »
liem passibilia, licet nunquam corrumpanlur; qiiia
semper in igne ardebunl, et nunquam consumma-
buntur: Isa. G6, 24: « Vcrmis eoriim non moric-
« tur, et ignis eorum non extingueiur. » Ilem e-
runt gravia: anima eniii. erit ibi qiiasi caienata:
Psalm. 149, 8: « Ad alligandos reges eorum in
« compcdibus. » Itcm eruni quodammodo carnalia
et anima et corpus. Joel. 1,17: « Computruerunt
« jumenia in siercore suo. »

Arlicidus A7/.
Vitani aeternain. Amen.

Convenienler in fine omnium desideriorum no-
strorum, scilicet in vila aelerna, finis daiur cre-
demlis in Symbolo, cum dicilur: « Vitam aeternam.
« Amen: » conira qiiod dicunl illi qui ponuni a-
nimam inlerire cum corpore. Si enim hoc esset
verum, homo essei ejtisdem couditionis cum bruiis:
et istis convenit illud Psalm. 48,21: « llomo, cum
« in honore esset, non intellexii; comparaius esi
« jumeniis insipieiilibiis, ei similis factus esi illis. »
Anima enim humana assimilalur Deo in immorta-
liiate, ex parte autem sen^^iialiiaiis assimilatur be-
stiis. Cum ergo crcdil quis quod anima moriatur
cum corpore, recedil a Dei similitudine, ei besiiis
comparatur: conira qiios dicilur Sap. 2, 22: « Ne-
« que merccdem speraveruni jusliiiae, nec judica-
« veninl honorc.T) animarum, sanclarum: quoniam
« Deus crcavii bnmincfn inexlerminabilcm, el ad
o imaginem siuiiliiudinis suae fecit ilbim. »

Est anteni primo consideraudum in hoc articulo,
qiiae vita sit vila aeteina: circa qiiod sciendum,
quod in viia aetcrna primiim est quod homo con-
jiingitur Deo. Nam ipse Deus esi pracmium ei W-
nis omnium laborum nostrorun': Gcn. 15, 1: « Ego
« piolector liius siim, el merces lua magna ni-
" iiiis. » Consistii auien) Iiaec conjunctio in pcr-
fccta visione: 1 Corinlh. 15. 12: « Viclcmiis nunc
« pcr spcculiim in aenigmaie: lunc autem facie ad
« facicm » lic.i! consi^iii in summa laude; Au-
gMSlinus in 22 de Civit. Dei: « Vidcbimtis, amabi-
« mus, et laudabimus. » Isa. 51, 5: « Gaudiiim
« 01 laclitia invcuielur in ea, gratiarum aclio, el
« vox laudis. » llcm in perfeda satieiate desidcrii
nam ibi bai)c!)it quilibcl beatus ullra desidcraia
cl spcrata. Cuj'is raiio esi, quia nullus putest in
viia isla implcrc desiderium suum, nec unqiiain
aliqiiod creatun» saiiat desideriuui homini'^: neus
eni'11 soliis sa'iai, el in infiniliim cxccdit: el inde cst
qiiod non qnicscit nisi in Deo. Aiig'isiinus in I
Conf.: « Fccisti nos, Douiino, ad le, et iiKjuicliim
« csi cor nosirum doncc rcquicscal in le. » El
quia sancti in pairia perfcctc hidtcbimt Dcum.ma-
nifcst im cjI quod satia!)iiur dcsideiium eor"m, ct
adliiic gloria cxcedci. Ki idco dicii Douiiuus, Matili.
(tj 1/. :\ (iuc iTiiiit iiidM quiic priiiia abicrunl.

OPUSCLLIM VIL

■\o\

2o, 21: « Iiilra in gaiidiuni ^'omini lui. » Aiigu-
siinijs: « Toliiin gaudiuin non inliahil in gaudcn-
« les, sed loli gandenles inlraljunt in gaudium. »
Psal. IG, 1'): « Saiiabor cuin apparuerit gioria
«• lua: » et iterum 102, 5: « Qui rcplei in bonis
« desidcriu(i) luiim. » Quidquid eniiii deleclahile
est, tolum esl ihi superabundanier. Si enim appe-
lanlur (leieclaiiones, ibi erit summa el perfeciissi-
nia deieclaiio, (juia de su:iimo bono, scilicel Deo:
Job 22, 26: « Tunc super Omnipotenlem deliciis
* afflues: » Psalm. 1o, II: • Deleclaiiones in dex-
•« leia tua us(|ue in (inem. » llem si appeiuniur
honores, ibi eril omnis lionor. Ilomines praccipiie
desidL'rani esse regcs, (pianlum ad laicos, el l''[)i-
scopi, (juanlum ad clericos: el ulrumqne erit ibi:
Apoc. 5, 16; « Fecisii nos Deo noslro rcgnum et
« saeerdoles: » Sap. 5. 5: « Ecce qiiomodo com-
« piilati sunl inter filios Dei. » Iiein si scieniia
a|)petiiur, ibi erii perfeciissima: quia omnes naiu-
ras rerum ei onmem verilaiem, et quidiiuid vo-
lemus, sciemus, el quidipiid volemus habere, ha-
behiiiius ibi ciim ipsa vila aeterna. Sap. 7, 11:
« Venerunl mihi omnia bona pariler cum illa. »
rroverh. 10, 24: « Teriio consistit in perfecta se-
curitate: nam in mundo isto non esl perfecia
securilas: quia quanlo quis hahei plura el magis
eminet, tanlo plura limet et pluribus indigel; sed
in viia aetcrna nulla est trislitia, nullus labor,
nullus tiiiior. Proverb. 1, 55: « Ahiindantia per-
« fruetiir, malorum limore siihlato. » Qnarto con-
sislil in omnium hcaiorum jucunda sooietale, quae
societas crii niaxime delectabilis: quia quilibei ha-
bebit omnia hona ciim omnibns beatis: nam quili-
bet diligei alium sicui scipsum; et ideo gandebil
de bono allerius sicut de suo. Quo fit ut tanium
augeatur laclilia et gaudium unius, qiiantum est
gaudiiim omnium. I'salin. 86, 7: « Sicul laetaniium
« omnium hahiiatio est in (e. »

ilaec aiilem qiiae dicia sunt, et mulla ineffahilia

habehiint sancti qui erunl iii patria. Mali vero, qiii
erunl in morle aeierna, non minus babebunt de
dolorc et poena quam boni de gaudio et gloria.
Exaggeratur auicm poena eorum primo ex separa-
tiom; Oei et omniuin honorum: et liaec est poena
damiii, quae respondel aversioni, quae poena major
est quam poena sensus. Matth. 25, 50: « Iniiiilem
« servum ejicite in tenebras exteriores. » In viia
eiiim isla mali hahenl tenebras interiores, scilicet
peccati; sed lunc habehunt eliam exleriores. Secundo
ex remorsu conscientiae. Psal. 49, 21: « .4rgiiam
a le el staiuam conlra faciem tuam. » Sap. 5, 3:
« Prae angustia spiritus gementes. » Et tamen
haec poeniieniia el gemitus erit iniiiilis, quia non
propter odium mali, sed propter dolorem poenae.
Tertio ex immcnsitaie poenae sensibilis, scilicel
ignis inferni, qui animam el corpus cruciahii: quae
est acerbissima poenarum, sicut dicnnt sancli: et
eriint sicul semper morientes, et ntin(|iiain morlui
nec moritiiri: unde dicitur mors a(!ierna, quia sicul
moriens est in acerhitale poenaruin, sic ei illi qiii
suni in inferno. Psal. 48, 15: « Sicut oves in
« inferno positi sunt: mors depascet eos. » Quarlo
ex desperatione salutis. Nam si eis daretur spes
liberationis a poenis, eorum poena mitigaretiir; sed
cum subtrahitur eis oinnis spes, poena efficitur
gravissima. Isa. 66, 24: « Verinis eorum non mo-
« rietur, et ignis eorum non exlinguetur. » Sic
ergo patet difTerentia inier bene operari et male:
quia bona opera ducunt ad vitain, mala autem
trahunt ad mortem; et propter lioc homines debe-
rent frequenter reducere haec ad memoriam, quia
ex hoc provocarentur ad honum et reiraherentui
a malo: unde et signanter infineomnium ponitur.
« Vitam aeternam, » ut semper magis memorjae
imprimatur: ad qiiam viiam nos perducat Dominus
Jesus Christus, Deus benedicius in saecula saecu-
lorum. Amen.

i^l

OPUSCULUM VIII.

RESPONSIO AB FR. JOAKNEM VERCELLENSEM GENERALEM MAG. ORDiNIS PRAEDICATORUM
De arliculis ccntuni et octo sumptis ex opere Petri de Tarantasia.

( Edit. Rom. IX. )

Qr AESTIO I.

Priino considerandum est, quod ratlo lujusllbet
est cjuani significai nomen ejus, sicut raiio lapidis
esl quam significai nonien ejus. Nomina auicm
sunl signa inielleciualium concepiionum: unde raiio
uniuscujusque rei significata per nomcn, est con-
ceptio intelleclus, quam significal uon>en. Hacc au-
leui conceptio inielleclus esl quidem in inielleclu
sicul in subjecio, in re autem intellecta sicut in re-
praesenlaio: nam conceptiones intellectuum sunl
similiiudines quaedam rcrum intelleciarum. Si au-
lem concepiio iiiicllecius non assimilarctur rei,
falsa esset conceptio de re illa, sicut si inteiligeret
esse lapidem quod non est lapis. Ratio igiiur
lapidis esi quidem in iniellectu sicut in subjeclo,
in lapide autem sicul in eo quod causal veriialem
in concepiione iniellectus intelligentis lapidem la-
lem esse. Cum igitur intellccius rem aliquani com-
prehendit, una concepiione perfccte illum rem re-
praesenial; ei sic diversas conccptiones contingit
esse diversarum rerum. Intellectus autem nostcr
Deum comprehendere non poiest, nec ipsum in
essentia sua videre in statu viac, scd aliqualiter ex
rebus creatis ipsum cognoscit. Diversae autem per-
fectiones rerum crcaiarum, puta sapieniia, voluntas,
et hiijusmodi, repraesentant quidem impcrfecie di-
vinam perfectionem: ex hoc enim quod aliqiia crea-
tura est sapiens, aliqualiler accedit ad divinan) si-
mililudinem: siniililer ex hoc quod esi potens, et
ex hoc quod est volens; ita tamen quod (juidquid
perfectionis seu nobilitatif' competit creaiurae, eiiam
Deo competit, qui est creaturarum causa efTeciiva
aequivoca. Sed lamen haec diversa emineniius com-
peiunt Deo secundum simplicem esseniiam suam.
Kt simililer inlellectus noster ex rebus creatis scien-
tiam accipiens per diversas concepiiones assimilatur
uni divinae esseniiae, iicel imperfecte. Sic igitur
bonitas, sapienlia, et poicniia, el si quid aliud hu-
jusmodi de Deo dicimus, diiTeruni ralionc proplcr
divcrsas concepiiones iniellectus nostri, scd sunt
idem re, quia essentia divina csl una el eadem,
quam inielleclus noster diversis conceptionibus re-
praesentat; sicut etiam diversae res repraesentant
esseniiam divinam diversis formis. Sic igiiur sane
intelligi potest qjod primo poniiur. Quia omnis
perfeciio est in Deo verissime, eum alia sit sapicn-

tiae, alia bonitatis verissima ratio, oporiet quod
haec in Deo differant ratione; quia vero modo sim-
plici in ipso sunl, sunt idem re. Calumniose auieni
contra haec oljjicitur, quod ipsa differentia sapien-
tiae et boniiaiis in Deo sit, el non soiuu) in in-
lclleciu creato. Non enini haec iniellexil scribens,
sed quod in Deo, idesl cum de Deo dicuntur, dif-
ferunt ralione, idest secundum diversas concepiio-
nes iniellecius nosiri, quae unam divinain essen-
liam rcpraesenteni, licet imperfecte. Patet enim jani
ex dictis, quod raiio de qua meniio fii, est qui-
dem in iniellectu sicut in subjecto, in essenlia au-
lem divina sicul in repraescntato. Iiem quod secundo
objicitur, quod raiio boniiatis divinae includit in
se sapientiam, quia bonitas divina est sapieniia,
non valei: quia bonitas di^ina esl divina sapientia
ex hoc quod i;st divina, non ex hoc quod est bo-
niias: neque ex hoc quod esi sapientia, est bonitas.
Iloc autem periinei ad raiionem bonitatis ei sa-
pieniiae, scilicel quod competit bonitati inquanium
esl bonitas, et sapientiae inquaniun> sapieniia. Cnde
paiet quod etiam lerlium non valel; non cniui
pertinet ad rationem bonitatis et sapienliae quod
huic vel illi convenil inquantum esi divina, scd
quod compeiit boniiali inquantum est bonitas, et
sapieniiae inquantum esl sapientia, ut dictum cst.

QrjAESTIO 11.

Ex praen)issis eiiam palet, quod sanum intclle-
ctum habeie potest quod secundo ponitur: scilicet
raiio qua dilferunt divina attributa, partim funda-
tur siiper rem, pariim super inlellectum. Oporlet
tamen quod aliter et aliter fundetur super utruii)-
que. Nam rationes quibus attributa differunl, fun-
dantur in iniellcctu nostro, quia sunl in eo sicut
in siibjecto. Fundaiur autcm supcr reu), quia sunt
similiiudines quaedam repiaescnianies essenliam
divinam suo modo: sic enim diciiur ratio lapidis
fundari super rem, inqtianlum conccpiio inlellcclus
repraesentai lapidem. Quod auiem in conirarium
objicitur, scilicet id quod omnino unum e<i, non
esl diversiialis fundamentum, paiet esse falsum ex
praemissis: nam eadeiu divina esseniia a diversis
rcpra(!sentaiur et in iniellcctu et in naliira. Sic
auicm iniellexit scribens, raiiones diversorum attri-
buiurum fundari super csseniiam divinam, sicui

super repraeseniatum per diversas concepliones in-
tellcccus nostri, quas nomina cliversa signifioant.

QlAESTlO III.

Ex eisdem eliam palct hoc qnod tertio ponitur
sanum liabcre iniellectiim, scilicet, Diversiias ralio-
nis poteniiae, sapieniiae ct boniiatis tundalur in
intclicctu sicut in subjecto, in Deo sicut in objecto,
quod praesiai causam ei lulcimcntum suae verilati.
IJt tamen inlclligaiur, quod pracstat fulcimentum
veritati, inquanlum repraeseniatur per unamquam-
que concepiionem iniellectus nostri inielligeniis liu-
jusmodi aliributa: non auiem quantum ad boc
quod ipsa diversitas aiiributorum repraescntet ali-
quam diversitatem in Deo, ut in conirarium obji-
<itur. Ilaec enim diversitas concepiionum seu raiio-
num non provcnit cx diversitate Dci, sed ex defectu
inteilcctus nosiri, qui rem unam pcrfccte non potcsl
iniclligere nisi per mulia, qui intelligii atiribuia
secundum quod perfeciio invenitur in rebuscreatis.

QUAESTIO IV.

Quod vero ( 4 ) poniiur: in Deo non est infiniias
extensiva, sed iniensiva, non sic est in scripto: ibi
enim sic scriplum est. Quod objicitur de infinita
emanatione: respondco. Inlinitas extcnsiva iniper-
fcctionis esi, cum accedat ad unitatem. Prima ergo
Deo non convenil, sed secunda. Patet enim quod
loquiiur de infiniiate emanationis. Emanaiio auiem
cxtcnsionem babere potesl sccundum niimerum,
saltem in creaturis: licet Deus habere non possil
extcnsioncm secundum quantitaiem diinensivam.
Intensiva autem diciiur infiniias emanationis, etsi
non proprie, eo tainen modo loquendi quo dicilur,
Deus intensus in bonitate, quia esi summe bonus.
Emanatio antem divina non est extensive infiniia,
quia non est infinitus niimerus personarum ema-
naniium, licct emanatio divina sit aeterna, ul obji-
ciens proponil.

Qlaestio V.

Quod vcro (5) poniiur: in Deo producere per-
sonas non esi dc ralione perfectionis, sed in crea-
luris essei, simplicitcr inlellectum falsum est; nisi
addatur quod non est de raiione perfectionis ab-
solutae, vel ad se dictae: ei hoc vidctur ipse in-
lclligcrc per ea quae subdit, licet non bcne expri-
mai: subdit enim quia dicit, quod non esl ad
aliquid sic producere pcrsonam in crealuram.

QUAESTIO VI.

Quod vero ( 6 ) ponitur, Relalio in divinis com-
parata ad csscnliam, ratio sola est; comparala ad
objoctum cujus est, sic res qiiaedam est: sic inicl-
ligitur. quia relatio comparaia ad essontiam, difiert
solum ratione ab ea, ab opposita autem relaiione
«lilTcrt rcaliter: unde postea subdit: ipsa enim rcla-
tio, scilicet per comparaiionem ad esseniiam, idem
est qiiod ipsa res, sed dilTcrt rationc; non autem
intelligitur quod rclatio sit solum raiio. cui non
respomleat res aliqua, ul objiciens calumniatur.

QUAESTIO VII.

Quod vero ( 7 ) poniiur, Lux esl qualilas agentis
universalis, idest cacli, inlclligitur univcrsalis in
S. Th. Opera omnia. V. IC.

OPUSCULU.M VIII. 155

gcnere naturalium agenlium, ei non simpliciier, ul
objiciens intcllcxii: lux enim eisi sit in aere, esl
lamen in eo a corpore taelesii, sicut ealor in aqua
ab igne. Sicut igilur calor esi propria qualiias i-
gnis, licei sil in aliis corporibus ab igne, ita lux
poiest dici propria qualitas caeli, licet sil in aliis
corporibus causata a caelo.

QlUESTIO VIII.

Quod vcro (8) poniiur, Quia in hoc nominc
Deus, lam res quam modus significandi idem esl
cum persona, ideo polesi hoc noii.en Deus suppo-
nere pro persona: non sic intelligitur, quod modus
signifirandi sit idem cum persona, ut objiciens
intellexii: sed quod modus significandi in hoc no-
mine Deus, esi idem modo significandi personae
qurtiitum ad hoc quod utrumque signiGcat in con-
crelo.

QCAESTIO IX.

Quod vero ( 9 ) dicitur, Gencralio divina non ter-
minaiur ad relalionem, sed ad byposiasiin quae est
subjecia, verum esi si intelligatur de substanlia
prout significat suppositum, non autenj si intelli-
gatur de substantia quae esi essentia vel naiura.
Nec valet quod objicitur in contrarium. Relaiio in
divinis est hypostasis: ergo si lerminatur ad hyposta-
sim, terminaiur ad relaiionem: sicut non valet, Es-
scntia divina est hy|>o8tasis, ergo generaiio divina
leriiiiiiatur ad esseniiam: sicut enim esseniia divina
non generaiur, ila nec filiatio, sed Filius.

QUAESTIO X.

Quod vero (10) ponitur, Quauivis haec conce-
datur sub aliqua improprietate, natura de natura,
luifr de Iiice, substaniia de substantia, Deus de Deo,
non tamen communiter conceditur haec, Essentia
de essentia: male dictum esi, quantum ad hoc
quod dicilur, quod Deus de Deo improprie di-
catur. Esi enim haec propria, Deus de Deo, sicut
ei haec, Deus genuii Deum, ul objiciens dicit, et
ul ipsemet in quarla distinctione determinat; unde
arbitror ex errore scriptoris accidisse.

QUAESTIO XI.

Quod vero (11) proponitur, Etsi eadem sit na-
tura in Patre et Filio et Spiritu Sancio, non ta-
inen eodem modo se habcns, dubium sensuni ha-
bei. Si enim intelligat modum essentialem, expresse
falsum est: puta si dicerei, quod melius aul per-
fectius essentia sit in uno quam in alio; si auiein
intclligal niodum relaiivun», secundum quod llu
go de Sancto Viclore, in lib. de Trin., cuilibet
pcrsonae attribuii quemdam cssendi modum, sic
veruin est quod diciiur: quia licet essentia non
referatur ul sil generaiis vel geniia, sicut objiciens
dicii; est tamen essentia per generationein accepla
vel communicala. Essentia igiiur divina est in Pa-
Ire ut non accepta ab alio; in Filio ul accepia per
gcncrationem; in Spiritu Sancto ut accepia per
processionem.

:20

154

QCAESTIO XII.

RESrOiNSlO AD
I

Quod vero (l^) ponitur, Producuo a naiiira et
a voluniale polest inlelligi tripliciler: a natura so-
lum, aut a voluntaie solum, aui a nalura et vo-
lunlaie simul: primo modo procedit Filius, secundo
modo creaiura, lertio n'odo procedit Spiritus San-
ctus: quantuiii ad id quod objiciens conlra opponil,
non magnam difficuliati m h.ibet. Sic enim poiest
dici Filius a naturae et Spiritus Sanctus a natura
et voluniaie procedere, sicut dicitur Filius esse
natura de natura, sapientia de sapientia, licet Pater
el Filius sint una natura et una sapientia: sed
magis videlur esse calumniosa isla disiinctio, ex qua
videiur relinqui Spiriius Sanctus quasi medio modo
se habens inter Filiiim et creaturam. Sicut igiiur
Deus Pater Filinm non voluniate, sed naiura pro-
duxil, ita de Spiriiu Sancto seniiendum est: quod
enim Deus producit voluntaie, creatura est, ut
Hilarius probat in lib. de Syn. Dicitur tamen
quod Spiritus Sanctus procedit per modum volun-
tatis, quia procedit ui amor, siciit el Filius proce-
dit per modum intellectiis, inquaniiim procedit iit
Verbum: sicut lamen Verbum procedii naiuraliier
a Deo dicenie, ita et amor simililer a Deo amante.

QlAESTIO XIII.

Quod autem (15) ponitur, Generare non est actus
naturae ut communis est, sed ut conjuncta cum
proprieiate suppositi generantis, qnantum ad id quod
objiciens langit, non mullum videtur calnmniabile,
quia conjimctio poiest referri ad intellectiim vel
locutionem nostram, ut puta ciim dicimus, Essentia
el paternitas supt in Palre; non auiem ad compo-
sitionem rei. Sed magis possel calumniari ex boc
qi:od dicitur, generaiio est actus naturae in Palre,
si inielligeretur esse acius naturae, ui gcnerantis:
dehel enim inielligi esse actiis naturae ut quoge-
nerans generat: natura enim non gcncrai, sed Pa-
ter uaturaliter generat Filium.

QlIAESTIO XIV.

Quod vero ( 14 ) ponitur, Poieniiae enim ex parte
operaiionum, scilicet creationis et generationis quae
diversa siint, et secundum quod prius et posterius
se habent, habent disiinctionem: sanum habet in-
tellectum. Quamvis enim potenlia creandi et gene-
randi sit divina essentia, ut objiciens tangit: lamen
importat respectum quem non importat essentia: el
quantum ad hunc respecium distinguitur potcniia,
licet non distinguatur essentia: similiter etiam licet
creationis actio sit Deus et divina essentia, tamen
connotat effectum secundum quem disiinguitur
creatio a generatione, non autem secundum ipsam
essentiam actionis, prout est ipsa essentia diviria.

QUAESTIO XV.

Quod aulem ( IJ) ) ponilur, Sicut aeternum prius
est temporali, ita aliquid aeternum prius est se-
cundun» ordinem ad temporale; iinde poteniiae or-
dinatio ad acturn aeternum gcnerandi prior est
ordine ejus ad actum temporalem creandi: non
habet caliimniam: quia actus creandi: dicitur tem-
poralis quantum ad effectum connolaium: raiione
eujiis non conceditur quod Deus ab aeterno crect.

CVIII. ART.

licet actio ejus sil aeterna, quaeest divina essentia.
Aeternum etiam licet non habeat ordinem ad ali-
quid temporale ut ad finem, habet tamen ordinem
ad aliquid ten.porale, ut principium ad effectum:
Deus enim qui est aelernus, est principium el finis
on.nis crealurae.

QfAESTIO XVI.

Quod vero (16) ponitur, Esse potest diipliciter
accipi, simpliciter et absolute, et sic non est Deo
proprium: vel cum praecisione, idest nullo addito,
et sic esl Deo proprium, calumniatur objiciens non
intelligens qiiod diciiur. Non enim hic accipitur
ah^olnte, secundum quod absolutum dicitur qiiod
non dependet ab alio; sed absoluie, idest univer-
saliter. Similiter, quod dicitur cum praecisione,
idest nullo addilo, non bene intellexit. Intelle-
xit enim scribens, quod esse cui nihil additur.
sed est esse purum subsistens , est proprium
Deo; non autem intellexit qiiod esse prout sine
additione proponitur, sit proprium Deo.

Qlaestio XVII.

Quod vero ( 17 ) ponitur, Veriiates rerum compa-
ratae ad subjectum diversae suni, sed secundum
quod comparantur ad intellectum divinum, una est
omniiim veriias, verissimum est; tamen illa una
veritHS non est veritas creata, ut objiciens inlelJexit,
sed veritas increata,

Ql AESTIO XVIII.

Quod vero (18) ponitur, Ratio creandi, ut est
in creaturis, est invariabilis, ei dicitur aeterna a
carentia variationis, non recte impugnat objiciens.
Licet enim omnis creaiura de non esse in esse
producta sit, et pro tanto sit aliqiio modo variabi-
lis; lamen et definiiiones et propositiones aliqnae
dicuntur invariabiles propter necessarium ordinem
unius termini ad aliuin; sicut Socrates variabilis
est, et similiter cursiis ejus et motus: et lamen
hoc est invariabile: Si curril movetur. Haec tamen
invariabilitas non facit proposiiionem aeternam
nisi seciinduin quod est in intellectu aeterno, sci-
licet divino.

QUAESTIO XIX.

Quod aiitem ( 19 ) ponitur, Decima compositio est
ex corpore heterogeneo et anima vegetabili; unde-
cima ex corpore hujusmodi et anima vegetabili et
sensibili, ut animal; duodecima ex his et aninr>a
rationali, improprie dictum est, ut objiciens tangif,
quia dat intelligere per copulam, quod anima ra-
tionalis sit aliud a vegetabili et sensibili; sed credo
quod retulit copulam ad raiionale tanlum, non ad
subslanliam animae. Unde melius staret, si diceret,
ex his, et rationali, sicut dixit supra, ex anima ve-
getabili et sensibili.

QUAESTIO XX.

Qiiod vero ( 20 ) ponitur, Essentia divina non est
ab alio in se, sed in persona Filii: diiplicem habet
intellectiim. Si enim intelligatur qiiod essentia di-
vina in Filio existcns, sii ab alio; falsum est sicut

OPUSCLLUM vm.

ohjicions iinpugnat; si vero intelligalur qiiod es-
soniia divina est in Filio ab alio, idesl a Patie,
veruin esl: a Patre enim est, quod esseniia divina
sit in Filio.

QUAESTIO XXI.

Quod autem ( 21 ) poniiur, Essencia est princi-
piuin actuum noiionalium prout est conjuncia cum
proprielatibus personalibus: non liabei calimmiam
ex Iioc quod dicit esscniiam esse conjunciam pio-
prietaiibus eo modo quo supra exposiium esi.
Ilabere autem calumniam magis videiur ex Iioc
quod dicitur, Esseniia est priiicipium acluum no-
lionalium: esl enim falsum, si inielligatur esscniia
esse principium Iiujiismodi acluum ui generans vel
spirans, sed si inielligatur esse principium acluum
uotionalium ut quo, consonat dictis Magistri, in
7 disi. primi lib.; ubi dicit, quod poieniia gene-
randi esi divina esseniia; poieiitia aulem gene-
rundi esl principium generationis ut quo gcnerans
gencrat.

QlAESTIO XXII.

Quod autem ( ^"i ) ponilur, Aliorum altributo-
rum a naiura et volunlale, priiicipalitas non esl
raiione agenlis, sed exemplaris tantum; unde re-
speclu rei alterius essenlia est, non respeciu rei
subsianlialis: boe accipere vohiit scribens, ex Iioc
quod Pbilosophus distinguil in 2 Physic. duo
principia agcniia; dicens, eorum quae (lunt, alia
Ijunl a natura, alia a proposilo vel voluntate. Po-
lentia auiem ei virtus non disiinguuniur ab his
duohus, eo quod comniuniter se habeni ad utrum-
que: est cnim potentia et virius ei naturalis, et ra-
tionalis, sive voluniaria: similiier eiiam intellecius in
agendo non dislinguiiur a voluntate, quia intelleclus
non movel nisi medianle voluntale; procedit tamen
iii divinis aliquid per modum intellectus, scilicet Ver-
bum, sicul el Spiritus Sanctus per modum volun-
lalis, ul amor.

QlJAESTIO XXIII.

Quod vero ( 23 ) ponitur, Filius procedit ut Ver-
bum, el ars qua potest Pater omnia producere;
Spirilus Sanctus ut amor, quo amor vult ea pro-
ducere: muliiplicem habet inielleclum. Poiest enim
intelligi, quod Paier Filio polest, et Spirilu Sancto
vclit; et sic falsum est, ut ohjiciens impugnat. Po-
lest etiam intclligi, quod Pater possii producere
Filio et velit producere Spirilu Sancto; et sic ve-
rum est: nam Pater ornnia producil per Filium el
Spiritum Sanclum; el quod facit, manifestum esl
qiiod potesl et vult. Poiest ergo et vult omnia
produccre per Filium.

Qlaestio XXIV.

Quod aulem ( 24 ) ponilur, Spiriius Sanctus pro-
ccdii ut ralio volendi, creatura ut volitum: si in-
lelligalur, Spiritus Sanclus esse raiio volendi ex
pane volentis; falsum est, ui objiciens langit; quia
non est Patri raiio volendi quocJ non est ei ratio
cssendi. Si aiitem intelligalur ex parte voliti, vcrum
est quod scrihitur: finis enim est ratio volendi
oa quae sunt ad finem. NuIIus autem dubitat, Spi-
rilum Sanciuin esse causam produclionis ereaiura-
runi, siiMit Palrem et Filiuni.

Ql.VESTIO XXV.

Quod vero ( 25 ) ponitur, Spiritus Sancius proce-
dit a Paire el Filio ut suni plures agentes, sed
tamen ut unum in principio quo agunt, recie po-
test inielligi. Nec est siinile de processu creaiurae,
el Spiiitus Sancii: quia Spiritus Sanclus requirii
secundum ralionem suae processionis in his a qui-
bus procedit, disliiiclioncm: procedii etiaiii ul ne-
xus duoriim: quod de creatura dici non poiesl.
INec oportei quod eirecius sii siinplicior causa, si
Spiriius Sancius procedit a pluribus secundum
quod sunt plures aliquo modo. quia siniililudo cf-
feclus ad causain agentem vel dissiiiiililudo alten-
ditur secundum formam qua agens agil; Paier au-
tem et Filius spirant polentia spirativa, quae esl
nalura divina, qiiae esl una in utroque. Non tamen
haec dicuniur pro lanto quod in diviiiis sil causa
et causatum, vel agens ei faclum; sed Iioc modo
haec dicuntur secundum quod loquimur de divinis
modo humano. Nec etiam oportet quod si piocedii
a pluribus inquanlum sunt plures, quod non pro-
cedal totaliler ab uno; scd quod uon procedal ab
uno sine respectu ad alierum.

Qlaesyio XXVI.

Qiiod auiem (26) ponitur, Quamvis Spiriius pro-
cedat ab eis ut suni plures secundum numerum
agentium, non tamen secundum formam eos pluri-
ficantem, eamdein babet lationem sicut praecedens.

QlAESTlO XXVII.

Quod vero ( 27 ) ponitur, Non sequitur quod sit
magis aucior, quia et mediate et immediate; si
absolutum modum intelligit, falsum est. Si autem
intelligal moduiii relativum; quanium ad aliquid
verum est, et quanlum ad aliquid falsum: quia re-
latio qua Filius est principium Spirilus Sanc'i, est
commiinis Patri et Filio. Uude quanium ad Iianc,
idem est modus rclativus, sed relatio qua Filius
esi a Palre propria esi ei. Secundiim hnnc igiiur
modum poiest dici, quod Filius alio modo est au-
cior Spiritus Sancli quam Paler; inquantum Filiiis
haec habet ab alio. non auiein Paler. El similiier
polest dici de omnibus quae conveniunt Pairi el
Filio; quia omnia Filius habei a Palre, el Pater a
nullo.

Ql.\estio XXVIII.

Quod vero (28) ponitur, Deus generansesl no-
men essenliale traciuiii ad personale, sicut potentia
conjuncta aclui notionali est notionalis: sanuin in-
tclleclum habet. ^ec esi simile de essentia et po-
leniia, ut objieitur: quia essentia non iuiporlat ali-
quam habiludinem principii, sicut polentia: secun-
dum ralionem cujus habiludinis dicitur poieniia
gencrandi, idesl quae est generaiionis principium.

Qlaestio XXIX.

Quod (29) ponitur, Spiritus Sanclus prooedii a
duobus, Filius ab uno, unde videtur magis proce-
dere. omnino falsum est; nisi faciat vim in lioc
quod diciiur, videlur: ut inielligatur, videiur so-
phis'icum, quod non cst.

\oQ

RESPONSIO AD CYUl, ART.

Qlaestio XXX.

Quod vero ( 30 ) poniliir, Alia ralio est, qiiia pro-
(edit Spiritus Sanctus ab uno in alierum, ideo vi-
detur magis habere de raiione processionis: simpli-
oiter maie diciiur, nisi etiam fiat vis iii hoc quod
dicitur, videtur.

Ql AESTIO XXXf.

Quod auiem ( 31 ) diciiur, Uno modo dicitur tem-
porale quod subjacet variaiioni ternporali, et hoc
modo illud per quod elevamur supra tempiis, non
est temporale, sive in tempore: sic vero esl gralia:
hoc videtur accipi ex eo quod Augustinus dicit,
quod inquanium aliquid aeternum menie sapimus,
non in hoc niundo sumus: quod quidem verum
esl ex parte objecii in quod elevamur, qiiod est
supra munduin et siipra tempus; sed ex parte no-
stri qui elevamur, cum simus temporales, ei in
mundo, gratia temporalis est.

QiJAESTIO XXXII.

Quod vero ( 3*2 ) ponilur, Daiio aliquando impor-
tat communicaiionem solam, aliquando eiiam enia-
naiionem, aliquando iranslationem; primo modo
potest dici quaelibet persona dare seipsam, secundo
modo una persona aliam, teriio moJo quaelibet
persona donum creatum: sane dicitur; non sane
autem dicerelur, si dicerel, quod secundo modo
quaelibet persona dal quamcunique aliam, ut obji-
ciens inlellexii.

QlAESTIO XXXIII.

Quod auiera ( 35 ) ponilur,Sancti novi testamen-
ti magis sunt disposiii ad recipiendam graliam
quam Sancti veteris testamenli, propler impedimen-
tum peccaii Adae remotum; sane diiiiiir: qiiia eisi
circumcisio a peccato originali purgarei in veleri
lege, ut objiciens dicit; non tamen tanta copia gra-
tiae conferebaiur sicut in baptismo, nec erai solu-
lum pretium pro redempiione totius humani ge-
neris,

QlAESTlO XXXIV.

Quod vero ( 34 ) ponitur, Non aHud esl esse ani-
mae quam quod dat corpori, oporiet verum esse.
Si anima enim est forma corporis, forma autem
et maleria sunt unum secundum esse, quod non
essei verum, si aliud esset esse formae, et aliud
essei esse quod dat materiae. Nec propter hoc se-
quitur quod anima habeat esse corruptibile sicut
corpus: quia illud esse corpus potesl amiitere, non
autem anima: et propier hoc remanet anima ha-
bens esse a corpore separata.

QlAESTIO XXXV.

Quod vero ( 35 ) ponitur, non fiebat missio visibilis
in veieri lesiamento: quod verum est, sed decipi-
tur objiciens, quod non dislinguit inter appariiio-
nes et missiones: non enim oinnis apparilio est
missio visibilis, sed solum illa qiiae fil ad decla-
raiidum processiim copiosum graiiae in aliquo.

QUAESTIO XXXVf.

Quod vero ( 36 ) dicitur, In fine Ecclesiae non
erit tempus propagaironis spiritualis ad multiplica-
lionem fidelium; hoc potest vernm esse, si inlelli-
gatur quantum ad tempus Antichristi: non quin
illo lempore aliqui ad Ecclesiam convertantur, ut Au-
gustinus diciti 20 de civ. Dei; sed quia propier
iribulaliones non mulii convertentur.

QlABSTIO XXXVII.

Quod vero (37) ponitur, Omne agere est a for-
ma inhaerente agenii; si intelligatur inhaerente ac-
cidcntaliter, ut objiciens intellexii, falsum est; si
intelligalur inhaerente, idest existente in agente
quocumque modo, verum esi: dicimus enim for-
mam subsiantialem esse in igne, et deitalem in Deo.

Qlaestio XXXVIII.

Qiiod vero ( 38 ) dicitur, Hoc falsum est, scilicel
quod Deus non agitur in anima nisi per novum in-
fluxum: nam novus effectus potest pervenire in anima
ex iiova dispositione recipieniis.sicut nova illuminatio
in aere ex nova dispositione aeris. Manifesium est
enim, quod Deus in anima agit non solum causan-
do in ea aliquem habitum, puta gratiae vel virtu-
tis, sed etiam inclinando liberum arbitrium ad hoc
vel ad illiid; quod non proprie dicitur influere,
sed magis movere ad actum.

QCAESTIO XXXIX.

Quod vero ( 39 ) poniiur, In spirilualibus addiiio
non recedii a simplicitate, verum est, si intelliga-
lur de additione quae est per modum intentionis;
sicut illud quod est melius, dicitur addere in bo-
nliate supra illud qiiod est minus bonum; non
est autem verum, si intelligatiir de additione rei
ad rem, vel speciei ad speciem: nam iniellectus
minus est simplex, qui habet plures species intel-
ligibiles.

QlAESTIO XL.

Quod vero ( 40 ) poniiur, Filio convenit dari actu
non apiiiudine, credo inconvenienter dici.

QUAESTIO XLI.

Quod vero ( 4! ) ponitur, Verbum increatum non
est ratio proferendi alia verba, simpliciter falsuin est.

QuAESTIO XLII.

Quod vero ( 42 ) ponitur, Quamvis idem sit finis
utriusque, tamen alter est ordo uiriusque ad illum
finem, quia Spiritus Sanctus ordinat ad illum per
modum efficientis, inconvenienter dicitur, si per
finem inielligatur illud propter quod est aliud: nam
Spiritus Sanclus non est propter aliquem effectum
creaium; si vero finis accipiatur pro lermino, sicut
punctum dicitur finis lineae, sic polesl dici aliquis
effectus crealus finis ad quem lerminatur operatio
personae increatae.

OPUSCtLUM MII

1 1«^

10/

QlAESTIO XLIII.

Qijod vero (43) poniiur, Quotl procedil ab ali-
quo in aliud sicui in objeclum, non dicitur respe-
ciu ejus proccdere ul donum, non habel aiiqnam
nccessariam rationem.

Qlaestio XLIV.

Quod vero (44) ponitur, Aeqiiale poiest accipi
dupliciler: ul dicat solam relalionem, aut ul cum
relaiione, iiriportat actum seu moium ad illam;
primo modo diciiur Pater aeqiialis Kilio, secundo
Filius aeqnalis l^airi, non esl calumniabilc qnanium
ad id qnod objiciens langit. Aequaliias enim solam
relationem significat, praesupponit tamen unitalem.
Quantum ad boc tamen non vidclur bcne dictum,
qnod aeqiiale quandoqne imporial molum ad ae-
qnaliiatem: bujusmodi enim motum non significat
aequale sive aequaliias, sed adaequatio. Dato tamen
quod hujusmodi motum significaret, non sequitur
inconvenicns, ex eo qnod (hcii Filium hoc modo
esse aequalem Pairi: nam licct in Filio non sit
motus ad aequalil:item. accipit tamen a Paire unde
est ei aequalis: ci ipsa acceptio quanlum ad boc
idem facit in Filio quod motus ad aequalitatem
in creatura.

Qlaestio XLV,

Quod vero ( 45 ) dicitur, Filius dieitur aeqnari
Patri secnndum qnod aequari qnasi moium dicil
ad quantitatem eamdem quam consequiiur relatio,
sanum habel intellcctum: nam licet in Filio non
sil molus, lamcn generatio babel aliquid simile
motui quanium ad boc qnod accipere, sicut dicil
Basilius, esl commune Filio et crealurae.

Quaestio XLVI.

Quod vero ( iG ) dicitiir, Una persona non habet
esse in seipsa, falsum est secundum quod diciiur
Deus esse in seipso: quod exponilur maf,Ms negative
quam affirmative, quia sciliiet non indiget alio in
quo sit, eo modo loquendi quo dicitur Paler esse
a seipso, quia non ab alio.

QCAESTIO XLVII.

Qund vero ( 47 ) dicitur, Aciiis existcndi triplex
esf. quidam onrnino potentiae impcrmixtus, ui esse
divinum; alins semper poleniiae permixtus, lale
est rerum generabilium, tertius modo medio se
habens: est enim potentiae permixtus inquantum
est ab alio; partim vero non , inquantum est
simplex el simul lotus completus, et tale est esse
esse Angeli, sanum potest haberc intellectum. ^on
enim scribens iniendit excludcre ab esse angelico
quaslibet potenlias, sed potentiam qnae esset trans-
niuiabilis quae est in rebus corruptibilibus.

QiAESiio XLVIII.

Quod vero (48) ponilur, Posse etagerererum
aelernarum non est totun» simul, sed snccessive;
non tamen eontinne, sed inleicise: verum est de
actionibiis secundum siiam natnram: babent enim
aciiones snccessivas: iinde Augustinus dicit, quod
Deus movet creaturam spiritualcm per tempus, et

pcr tcmpus moveri est per actiones moverl; scd
aciionos Angelornm, secundum quas fruuiKur Verbu,
suni sine successione, et secuiidnm cas sunl in
participatione aetcrnilatis. Posse etiam Angeli dicitur
inteicisum non quanium ad esscntiam potemiac,
sed sccundum quod posse di^iditnr conlra agerc,
quia Angelus quandoqne polest agere aliqnid, qnan-

doque agil

QUAESTIO XLIX.

Quod vero ( 49 ) ponitur, Materia a Deo distin-
guilur imperfecta dislinctione, qnamvis Deus ab
ipsa dislingnatur distinciione perfecia, non salis
proprie dicitur, licei susiincri possii. Proprie autein
dicerelur, quod materia prima distingnatur a Deo
per aliquod imperfcctum.

Ql AESTIO L.

Quod vero ( oO ) ponitur, Ortlo alicujus dicitur
dnplicitcr: vel ut subjecti quod ordinalur, vcl ut
ralionis secundum quam ordo aitendiinr; priiiio
modo non esl in divinis ordo nalnrae, sed secundo
modo potesl recte et non recte intelligi. Ordo enini
non est nisi aliquorum disiinctorum convenientium
in aliquo: qnae enim in nullo conveniuni, iinllum
habent ordinem ad invicem. Raiio igitur ordinis
poiesl accipi in divinis personis vel ex parte distin-
ctionis personarum: et sic raiio ordinis non est
naiura, sed relalio; vel ex parte convenieniiae, et
sic natura esi ratio ordinis: propter hoc enim di-
citur ordo naiurae in divinis personis, quia ualnra
divina communicalur Filio a Patre, et ab utroque
Spiritui sanclo.

QCAESTIO LL

Quod vero (ol ) ponitur, Esseniia in Deo una
est re, sed habei multiiudinem ailributornm diffe-
rentium in Deo sola ratione, in seipsis vero re,
secnndum natnras et raliones proprias: falsuo) est,
et improprie dictum, secnndnm quod sonant verba.
Coniradicii enim sibi ipsi, si siricte verba discn-
lianlur. Primo eiiim dicit, quod aitribuia quae ha-
bet essentia divina in se, in Deo differunt sola
ratione, et qnod in seipsis difTerunt re: idem est
enim baberi in esseniia divina et esse in Deo.
Haec auiem falsitas coniingii non cx malo iniellectu
scribentis, sed quia nimis trnncate scripsit. Poterat
sic bene dici: Esscniia divina esl una rc, cui multa
attribuuntur, quae in Deo difTerunt sola ratione;
in rebus autem crealis re, secundum naiuras ei
rationes proprias.

QCAESTIO LII.

Qnod vero (H2) ponitnr, Ipsum suppositura di-
vinnm a natnra generali habel rationem per se
snbsisiendi, a natnra speciali babet raiionem iniel-
ligendi, a forma singulari raiionem disiingnendi,
male excepium est. Addidii enim excepior, divinum,
de suo. In scripto auiem sic habetur: Ipsnm auiem
supposilnm a natura generali etc: et loquiiur de
supposito crcato: unde parum supra dixerai: ani-
njal significat substaniiam cum proprieiate ge-
nerali, homo ciim proprictate speciali, Paidus cum
individuali. Si vcro iniclligereiur de snpposito di-

lo8 RESfONSIO AD CVIil. ART

vino, esscl simpliciter male diclum, quia in divinis

Hon esl genus ei species.

Qlaestio LIII.

Quod vero ( 55 ) ponitur, Hyposlasis in inleliectu
suo claudit et naturas coinmunes, et proprieiatem^
non iia quod unum horum insii alteri, sed ita
quod utrumque sibi, bene diclum est; sed nimis
calumniose ab objiciente reprehendiiur: dicuntur
enim proprietates inesse personis, sicut et esse in
personis: et similiter essentia divina est in Patre,
et est Pater. Per hunc autem niodum omnia quae
de Deo dicuniur, reprobari posseni, cum nihil de
Deo verbis nosiris proprie dici possit.

QUAESTIO LIY.

Quod vero (54) ponitur, Deus Paterineadem
specie, scilicet seipso sive essentia sua, se et oinnia
inielligii, ideo eamdem speciem, idest Filium, ad
se et ad omnia proferenda de segignil: iniproprie
dicliim esj, sicut el si diceretur Deus Paler de se
gignit sapientiam; esset aulem proprie dictum, si
dicerei, Filium de se gignit sapientiam: quia est
eadem species proferendi. Proferre autem accidit
dicere: unde convenieniius diceretur: Deus Pater
gignit de se Filium ad se et omnia dicenda: Pater
eniin se et onmia alia dicil Verbo suo, quod est
lilius. Objiciens autem male exponil proferre, id-
est producere.

QUAESTIO LV.

Quod vero ( o5 ) ponitur, Filius magis convenit
cum Paire quam Spiriius in exlerioribus, in scripio
addilur, idesi in habiiudine spirativa, scihcet com-
niuni spiralione, hoc accepiunj videiur a Richardo
de Sancio Victore, i lib. de Trin. Sed non videtur
convenienter dici: quia neque in divinis diciiur
ahquid interius et exterius proprie lo^iuendo, neque
Filius convenii magis cum Paire quam Spiritus
sanctus, lieet in pluribus relaiionibus cum eo con-
venial.

QUAESTIO LVI.

Quod vero (56) ponitur, Pater et Filius non
sunt idem principium Spiritus sancti; licet a multis
hoc dicatur propier articulum qtiem habet prono-
men (1) inclusuni, raiionecujus videtur ad personam
periinere; tamen hoc videiur multum non cogere,
quin possil concedi, quod Paier et Filius sint idem
principium, sicul ei unum: utimur enim pronomi-
bus coiiimuniier et pro essentia et pro persona.

QUAESTIO LVII.

Quod vero ( 57 ) ponitur, Loquendo de specie
naiurae ei de specie cognitionis, dicitur Fihus
.species Patris, secundum quod nominativus con-
struiiur cum geniiivo in ratione causae efficieniis,
non in ratione causae formalis: non habel calum-
niam ex hoc quod objiciens langit: non enim se-
quitur quod Filius sit causa efficiens Palris, vel e
converso; sed conslnictio esl secundum habiuidinem
talis causae, secundum modum loquendi quo Grani-
matici utunitn'. Vuli auiem hoc accipere, quod Fi-

(Ij /1/. iiroposilum.

lius sit species Patris ex hoc quod Hilarius dicit,
Species est in iniagine. Augusiinus autem speciem
interpretatur pulchritudinem. Et licet Hilarius non
dicat quod Filius sii species Pairis; potesl tamen
hoc modo intelligi, species vel pulchritudo Patris.
sicul dicitur splendor Patris.

QUAESTIO LVIII.

Quod vero ( 58 ) ponitur, Aliquid potest signifi-
cari terminus actionis dupliciter, secundum rem,
aliquid secundum rationem: primo n.odo lerminus
spirandi amorem respectu Patris est Filius, secundo
modo Pater respectu sui ipsius: nimis obscure di-
ctum est. Hic laroen videiur esse sensus. Quia eniin
lerminus aciionis principaliter distinguitur ab agente
ubi est realis distinctio, lerminum aclionis ab agente;
dixit esse terminum sectindum rem: ei sic est realis
distinctio inter Pairem et Filium; ubi autem non
est realis disiinctio, dixii esse terminum secundum
rationem: sicui in Patre cum diligit seipsum, di-
siinguitur amans et amatum ratione tantum. Non
autem ex hoc sequitur quod Pater aliter diligal
se, aliter Filium, ut objiciens tangil; sed sequitur,
quod se diligal ut eumdem, et Filium ul alium.

QUAESTIO LIX.

Quod vero ( 59 ) ponitur, Loquendo de amore
essentiali, Spiritus sanctus se diligit seipso, loquendo
de amore notionali, non: credo falsum esse; quia
cum amor notionalis nihil aliud sit quam Spiritus
sanctus; sicut haec esl vera, Spiritus sanctus se
diligit seipso, iia haec esl vera, Spiritus sanctus
diligit se aniore noiionali; nisi forie dicatur, quod
diiigere noiionaliter sumptum est spirare amorem:
el sic diligere nidlo modo convenii Spiriiui sancio.

QUAESTIO LX.

Quod vero (60) ponilur, Licet Spiritus sanclus
non diligat se vel alteram personam notionaliier
seipso, tamen diligit creaturam et personaliier et
esseniialiter seipso: credo simpliciler esse falsum
secundum praidicta.

QUAESTIO LXI.

Quod vero ( 61 ) ponitur, Cum dicitur, omnia in
Verbo dicit Pater, non vocatur Verbum dii^endi
principium, sed tcrminus: inielligendum est ex parie
diceniis; non (l)enim Verbum esi principium Patri,
quod dioatur; sed dicitur a Paire ut principium
aliorum quae dicuntur per hoc Verbum: et sic ces-
sat omnis objectio.

Qlaestio LXII.

Qiiod vero ( 6^ ) ponitiir, Filius respeclu alicujus
actus paterni uon polest esse principium, sed ter-
minus. eumdem habet intellectum: eisi eniin sit
principium spirandi et creandi, non tainen esl prin-
cipium qtio Pater spiret vel creel.

QlAESTIO LXIII.

Quod vero ( 6o ) diciiur, Non poiest dici aeterni-
las de aeterniinte: malc dictum esl quantum ad

ll) Al.

!-IC.

OPUSCULLM VIIL

rjg

duo: primo, quia ea ratione polcsl dici aeicrnitas
de aeiernilale, sicul sapientia de sapicnlia, vel na-
lura de natura: secundo quia aeternitas non repu-
gnat rationi originis, quia el Filius ei Spiritus
Sanctus sunl aeierni.

QUAESTIO LXIV.

Qiiod vero ( 64 ) ponitur, Persona non dislingni-
lur scipsa, scd sua proprietatc, falsum csl: nam
pcrsonae seipsis el proprieiatibus distinguuntur.

QCAESTIO LXV.

Quod vcro ( 61) ) ponitur, Solus Cliristus liabet
perfectionem congniiionis in gencre creaiurae, verum
esl secundurn aliqucm modum perfeciionis; unde
non obstal quod Bcatorum cogniiio esl perfecia:
nani multiplex esl modus pcrfcctionis.

QfAESTIO LXVI.

Quod vcro ( G6 ) poniiur, Ideac babcni pbiralita-
tem ex parie connotati propier respcctuum piura-
litatem, ei ille respecius aeternus est: verum cst,
scd respecius ille est intellcctus a Deo. Deus cnim
ab aeierno sicut intcllcxit miiltitudinem creatura-
rum, ita intcllexii muliitudinem rcspcciuuin, qni
sunt inier ipsum el crcaiuras: el hoc sufficii ad
pluraliiaiem idearnni, quae nibil aliiid sunt quam
rationes reriim, proiit sunt intcllcclac a Deo: ct sic
neque oporiet essentiam divinam plnrificari, neque
oportet esse aliquam relationem realcm aelernam
propter proprietales personales, ul objicitur.

QUAESTIO LXVII.

Qiiod vero (67) poniiur, Pluralitas ir?earum est
in Deo secundum raiionem, non tamcn inlcllcclus
hunani, vel angclici, sed divini, patct ex praecc-
dcnii quomodo veriim est; non tamen sequilur
quod aliqua realis disiinclio ex ideis sil in Deo,
sed quod plura inielligancur ab ipso.

QUAESTIO LXVIII.

Qtiod vero ( 68 ) ponitur, Vcl sectindum aliud,
in inslanti eodem secundiim rem est Angelus in
iitroque lermino, lamen multiplicaio sccundum ra-
lionem: hoc simpliciter falsum esi; sed hoc dicil
non asserendo> sed opinionem recitando.

QUAESTIO LXIX.

Quod vero ( 69 ) ponltur, Scientia de co quae esl
per speciem alicnam non cst assimilatio cum rc-
bus sciiis, sed scieniia per spcciem propriam: ob-
seure dictum cst, et male ab objiciente intellccium:
non eni"i) loquitiir de specie qua Deus scicns scit (1),
sed de spccie qua scitum scilur: quac enim habcni
formam, sciuniiir pcr proprias forinas, sicui hoii.o
scitiir ex hoc quod cognoscitur humaniias ejus;
quae vero non habent formam, sicnt privationes,
cognoscuniiir per opposiia. Cognosccre enim cacci-
tatem, est cognoscere dcfectum visiis.

{{) Al. sit.

QVAF.STIO LXX.

Quod vero ( 70 ) ponitur, Malum scitur a Deo per
speciem alienam, non per propriam, unde quasi
per accidens, non per se, qiialitcr inielligenduui
sii, patet ex imuiediale praccedenti: tamen quod
dicit per accidens non per se, non usquequaque
bene dicitur: non enim caecitas per accidiris co-
gnoscilur, cum cognoscitur esse privaiio visiis.

QuAESTio LXXL

Quod vero ( 71 ) ponitur, Esl adio Dei interior
et exterior; exterior cessai cessante objecto: si in-
telligat, quod Deus agat aliqua aclione exteriori,
qiiac non sit sua esseniia, omnino falsum esi; si
vero aciio Dei dicatur extcrior non ratione sui
ipsius, sed ratione objecii, sic sustineri poicit.

QUAESTIO LXXII.

Quod vero ( 72 ) ponitur, Creare objectum suuiii
ponit in tempore, et ideo acius esi temporalis, cl
subjacens legibus temporalibus, et potesl non esse
antequam sii: non est bene dicium de actione, sed
de objccto tantum.

QUAESTIO LXXIII.

Quod vero ( 73 )poniiur, Quaedam dicuntnr su-
bjacere divinae providcnliae ui facta, quaedam ut
ficnda; mala ut jam facta, bona ut fienda: obscure
dictum est, e*. hunc habet sensum: quia per divi-
nam providenliam ordinaiur ut bona fiant, non
au!cm iit mala fiani; scd jam facta ordinantur ad
aliquod bonum secundum aeiernam Dei providen-
tiam; unde cessal objeciio objicientis.

QUAESTIO LXXIV.

Quod vero ( 7* ) ponitnr, Praedestinaiio est causa
salutis prima, liberum arbitrium proxima; efTectus
vero magis sequilur condiiionem causac provimae.
ul patet in generatione inferiorum ex motu neces-
sario superiorum: quaiiiiim ad aliqiiid verum est,
scilicet quanlum ad coniingentiam et necessiiatem:
quia si causa prima est necessaria, ei secunda con-
lingens. sequitur efTectiis contingens: sed non debuit
proponi comniuniier. Quod vero objiciens caluin-
niatur, quod Deus esl magis causa proxima quam
liberum arbitrium. omnino frivolum est: est enim
Deus caiisa proxima secundum efficaciam aciionis,
el non secundum ordinem enumerationis causarum.

Ql AESTIO LXXV.

Quod vero ( 7o ) poniiur, Deus mera voluniai^
dat gratiam rationabiliter bene usuro, et non dat
male usuro: falsum est, si universaliter inlelligatur,
ut sit sensus, quod niinquam dai male usiiro; si
vero pTriiculariier inlclligaiur, ut scilicet quando-
que det male usuro, et quandoquc non del, ve-
rum est.

Qlaestio LXXVI.

Qiiod vcro ( 76 ) ponitur. Divina poteniia ab actu
extcriori niillam i-ccipii multiplicitatcm, sed ab actu

160

RESPO.NSIO AD CVIII. ART.

inieriori potesl reeipere mulliplicitalem aliquanu
proui eiiim difTeruni acius notionales et essentia-
les interiores, sic differt poieniia aciui noiionali
et essentiali conjuncta: diminute excepium est.
I*roponitur enim prinio, quod divina potenlia una
tiintum est, si in sua radice consideretiir, quae est
divina esseniia; si auiem consideretur divina poten-
lia proui conjuncia actibiis interioribus essentialibus
et noiionalibus, sic habet dfferentiam secundum
inodum quo dicilur differre in Deo absolutum et
relatum, vel essentiale vel noiionale. Potenlia enim
generandi ralione actus est notionalis, poientia in-
lelligendi, essentialis: sed potentia creandi et guber-
nandi vel quicumqiie alius effectus adjungatur, est
essenlialis: ei sic ex praecedentibus et sequentibus
palet inientionem scribeniis absque calumnia esse.

QlAESTIO LXXVII.

Quod vero ( 77 ) ponitur, Quantilas virtutis non
esi idem quod quantiias potentiae, sed universalior,
quia quantitas virtulis attendiiur sive in essendo,
sive in operando, sive in durando, quantitas vero po-
lentiae in operando lantunj: bene diceretur, si adde-
retur quanlitas polentiae activae; alias diminule di-
etum esl.

QlAESTIO LXXVIII.

Qiiod vero ( 78 ) ponitur, Infinitas polentiae lota
alt^ndiiur penes respectum ad potentialia, infinitas
«iitem essentiae non solum atlenditur penes esse
lioc et non illud, sed penes esse in hoc ei in al-
tero quolibel ente, et etiam in infiniiis si essent
infinita vel male: vel defective dicitur: si enim
diceret sic, Infinitas potentiae inquanium est po-
lenlia, tota atienditur penes respectum ad poten
lialia, posset sustineri: quia potentia importat re-
spectum ad potenlialia. Quod autem dicitur de in-
finitate essentiae, non bene explanatur: non enim
infinilas divinae essentiae est ex hoc quod Deus
poiest esse in infinitis, sed per se infiniia est.

QiAESTio LXXIX.

Quod vero ( 79 ) ponilur, Deiis vere est quidquid
sibi est, intelligiiur de his quae sibi est simplici-
ler, ut\ bonus, sapiens, et non de his quae sibi
esl secunduni niodum incelligendi, ut finitus, com-
prehensibilis: addendum esl secundum qucmdam
inodum intelligendi: qtiod enim dicitur, Deus esse
sibi finitus vel comprehensibilis, non eodem modo
dicitiir sicut res aliae dicuntur finitae ei compre-
hensibiles, sed quodam speciali modo, ut intelliga-
tur magis negaiive dictum quam affirmative: dici-
tur enim sibi coniprehensibilis, quia suum intelle-
ctum non excedit; finitus vero, quia non est sibi
ignotus vei imperiransibilis secundum intellecium;
sed bonus et sapiens diciiur affirmative.

QUAESTIO LXXX.

Qiiod vero ( 80 ) ponitur, Ille aclus, scilicel gene-
ratio, de Dei subsiantia, et ideo est ei essentiaie
esse infinitum; sed produciio creaturarum non est
ex nihilo (1), et ideo esi illi essenliale esse finiiunr
dbsrure dictum esl, quod dicit prodiictionem crea-
lurariim esse ex nihilo: et non sic est inielligen-

(l) Forte non est ex Dei substantia, sid ex niliilo.

dum, quasi ipsa actio produciionis sit ex nihilo,
sed productum; eo modo loquendi, quo dicerctur
quod operatio cullelli est ex ferro: similiter quod
dicii prodnciionem creaturarum esse aliquod fini-
tum, intelligit ex parte producii, et non ex parte
actionis: Deus enim actione infinita producit effe-
ctum fiiiilum.

Qlaestio LXXXI.

Quod vero ( 81 ) ponitur, Non est similedeomni-
potentia, et de oumiscieniia; quia posse pertinet ad
aclionem, scire ad receptionem: in creamra vero
non potest esse potentia activa infinita, sed passiva
quae potest reduci in acium, secundum quod uni-
lur agenti infinito: obscure et defeciive dictum esl:
nam posse pertinet et ad actionem et ad receptio-
nem. Addendum igitur fuit, qiiod posse potimtiae
aciivae (1) ad aciionem. Ilem non omne scire pertinel
ad recepiionem, sed scire intellectus possibilis hu-
mani: scire autem intellecius divini non est per
receptionem. Quod vero dicitur, quod in crealura
polest esse potentia passiva infiniia, non habet ca-
lumniam. Ct enim supra jam dictum est, po-
teniia importal respecium ad possibile; unde po-
lentia passiva creaturae dicitur infinita, seeundum
quod ad infiniia se habel: sicut potentia maieriae
primae se hahei ad infinitas formas et figuras, et
coniinuum est divisibile in infinilum: et siniiliter
intellecius possibilis se habet ad infinitas species
intelligibiles. Nec propter hoc sequitur quod aliquid
crealum sit infinitum simpliciter, sed infinitum
in potcntia tantum. Haec autem potentia passiva
infinita in rebus naturalibus non reducilur in actuni
lota simul, sed successive; sed poieniia passiva ani-
mae Christi ad inielligendum reducitur tota in a-
ctum, quia scii omnia scibilia ad quae intellectus
humanus est in potentia naturali, quae sunt infi-
nita; et hoc habet ex unione Verbi quod est agens
infiniium.

Qlakstio LXXXII.

Qiiod vero ( 8*2 ) ponitur, Quod aliquis non pos-
sit quidquid aliquando potuit, potesi esse dupliciter,
aut quia non habet omnes poiestates quas aliquan-
do habuit, aut quia facturn esl impossibile quod
aliquando fuit possibile: hoc secundo modo Deus
non potest quic(|uid potiiit, quia non est possibile
Deo quicquid fuit possibile: quod enim actu praesens
est aui praeteritum, perdii raiioisem possibilis, hoc
omiiino calumniam non habet: non enim Deus
poiest facere, id quod est praesenssimul cum est non
esse, aut id quod praeteriium est non esse praete-
ritum. Ex magna autem ignoraniia calumniantis
procedit quod conira hoc objicit quia Deus polest
id quod in nihilum cedit idem numero facere, et
quod eadem caro niimero resurgat, quamvis aliquid
ejus in nihilum cesserii: quia iit hoc ei sine quae-
slione concedatur, non propter hoc sequitur quod
id quod est praeieritum non sit praeleritum. Quam-
vis enim Deus faccrel id quod in nihilum cedit
ilcrum esse, non tamen faceret quod in niliiliim
non cessisset.

Qlaestio LXXXIII.

Quod vero ( 8o ) ponitur, Quamvis primo malum
non praeccsserit meritum de condigno, praecessit

(1) Siipple pertiiift, iive aliquid simile.

OPUSCULLM VIH.

K)f

lamen de ccngruo, scilicel non converti ad suun»
(•reutorem, non hcne dicluni esl: nam primum ma-
lum est prima culpa; prima auiem culpa non csl
poena, unde nullum merilum habei. Si auiem in-
telligii de primo jnalo jjoenae, sic oportet quod
praecesserit ipsum meriium de condigno.

Qlaestio LXXXIV.

Quod vero ( 84 ) ponitur, Mala esse futura in
lempore, fuit verum ab aeterno pcr accidens, non
per se, scilicet per speciem sui oppositi, et quod
esi hona fieri; non proprie dictum esl: nam licet
malum cognoscatur per aliud, hoc lamen non esl
ei per accidens, sed per se, ut supra dictum
esl. Et licet bono aeierno non opponaiur nialum
proprie loqucndo, tamen boimm ereatum cui op-
poniiur malum, fuit intelleclum ab aeterno; et sic
malum fieri potuii per speciem sui opposili ab ae-
lerno intellecii. Nec sequilur plura esse ab aeterno,
ui objiciens dicit; sed sequitur plura esse intcllecta
ab acierno: omnia cnim temporalia sunt iniellecta
ab aelerno.

QiAEsr.o LXXXV.

Quod vero ( 80 ) ponitur, Litel mala futura esse
sil vcrum ab aeterno veritate aeterna, non tanien
fuil veritas aeternn, quia non - est verun) per se,
sed per accidens; male dicitur: omne enim verum
et ab aeterno, inquantum est verum, est veritas
aclerna, licet res cui competii esse scitam vere ab
aetcrno non sit aelerna ut divina veritas.

QuAEsno LXXXVI.

Quod vero ( 8G ) ponitur, Innocentem interfici
non est secunduu) se malum; hoc falsum est, si
intelligatur interfici ab homine, prout verba sonant;
sed interfici a Deo, qui occidit ei vivere facit om-
ncs qui vivunt et moriuntur tam innocentes quam
noccntes, justum esl; nisi forie dicatur, quod in-
nocentes non occiduntur a Deo, quia mors est poe-
na peccati originalis, sicut objiciens tangii: unde
nulla insiantia est de parvulis Sodomorum.

Q.jAESTio LXXXVII.

Quod vero ( 87 ) ponitur, Ad conformilatem vo-
luntatis divinae in actu non lenctur quis nisi ha-
biia caritaie; falsum esi: quia quilibet lenetur ha-
bere redum cor; quod non potest csse nisi Deo
conforme.

QcAESTio LXXXVIII ET LXXXIX.

Quod vero (S?^) ponitur, Qui aclu cogital orti-
culos, tenetur credere: el quod ( 89 ) ponitur, Qui
aciu cogitat divinam bonitatem, tenelur diligere;
falsum esi, si universaliier intelligatur: non enim
peccat quicumque cogitans ariiculos fidei non mo-
vetur actu fidei, et quicimique cogitans Dei boni-
lalein non movetur actu cariiatis: quia aliquando
speculaiivc tantum poiesi aliquis considerare, ut in
dispniationihus accidil; et tamen non movetur ali-
quo actu voluntatis ad id quod speculaiur.

5. Th. Opera omnui. V. IG.

Qi;aestio XC.

Quod ( 90 ) ponitur, Voluntuiem nostram confor-
mare voluniati divinae non tenemur in eo (juod
ignutum est; univcrsaliicr verum est in his quae
ignorare possumus absque peccato; unde ccbsai ca-
lumnia objicientis.

QlAESTIO XCI.

Quod vero (91 ) ponilur, Modus productionis a-
licujus ex aliquo triplex esl: de sua nalura, aul de
aliena, aul de nulla, improprie dicilur: quia pro-
ductio alicujus de nulla natura, non t=t produciio
alicujus de aliquo; nisi aliquid accipiatur valde
coiiimuniter, secundum quod etiam nihil diciiur
aliquid, ei non ens dicitur ens, ut Philosophus dicit.

QUAESTIO XCII.

Quod vero (92) ponitur, Mutatio accipitur stricte
el proprie, quac habet duo extrema, a (piorutn
uno tendit in alterum manente eodem suhjecto, et
sic accipitur mutatio naiuraliier: bene dicium est,
si per extrema intelligat terminos, et per hoc quod
dicitur naluralilcr intclligatur, idest in scientia na-
turali: hoc cnim quod hic dicitur, comiuune esl
tam mutaiioni naturali quf^m violeniae. >ec est in-
stanlia quam ponil objiciens, quod in geiieratione
ei corruptione non sunt duo extrema, sed termini
generationis et corruptionis sunt privatio ei forma,
non autein duae formae.

Qlaestio XCIII.

Quod vero ( 93 ) ponitur, In relaiionibus quac
siint secundum intellectum non est inconveniens
ahire in infinitum; omnino verum esl secundum
potentiam; sed seciindum actum non coniingit esse
relationes infinitas in iniellectu nostro: possum enim
intelligere relationem ad subjectum, el relationem
ipsius relationis, 91 sic in infinitum.

QlAESTIO XCIV.

Quod vero ( 94 ) diciiur, Fieri est passio, cuin
habeat materia suum subjcctum; sed crcatio relalio
lantum est, et non passio: verum est, si fieri^el
passio accipiantur sicut in scientia nalurali: passio
enim est alicujus subjecii paiieniis, ei fieri naiu-
rale ex subjecto; creatio autem alio modo dicitur
fieri et passio.

QUAESTIO XCV.

Quod vero ( 95 ) ponitur, Creatio passio in crea-
tura est, ei est accidens ejus, et poslerius ea na-
turaliter secundum rem; verum est, quod creatio
secundum rem nihil ponit in creato nisi relatio-
ncm tantum, a quo hahct esse, quae est quoddam
accidens: et haec quidem relatio quantum ad aliud
esse quod habet in subjecto, accidcns quoddam esl
ei posterius subjecto; sed inouantum esi terminus
actionis divinae creantis habet quamdam raiionem
prioritatis (I).

(I) Al. proprielalis.

162

RESPONSIO AD ART. CVIII.

Qlaestio XCVI.

Quod vero (96 ) ponilur, Per generalionem non
possunt fieri nisi quae liabent anie se simile suae
speciei, non est verum in qualibel generaiione, sed
solum in generaiione univoca.

Qlaestio XCVII.

Quod vero ( 97 ) pojiitur, Opinio Moysi fuit qnod
mundus non esset aelernus; non salis reverenter
dicium esi: nisi forie dicatur per comparationem
ad opiniones aliorum: ut si dicereiur, opinio Ari-
siotelis lalis fuit, sed opinio Moysi lalisj ad desi-
i^nandum excellentiam hujus super alios.

Qlaestio XCVIII.

Quod vero (98) ponitur, Sol qni est agens im-
proportionatus effectum communem in inferioribus
facii: non est verum si simpliciter accipiatur, sed
solum secundum nos: sicui dicitur quod terra per
comparalionem ad primum caelum oblinet locum
conjuncii, et non habet proporiionem ad ipsum,
scilicet secundum aspectum noslrum.

Quaestio XCIX.

Quod vero ( 99 ) ponitur, Crealura consequilur
bonitaiem Creaioris non in seipsa, sed in participa-
tiva similitudine, verum est: loquilur enim de crea-
(ura quantum ad esse, non quantum ad operatio-
nem, qua creatura raiionalis fruitur ipso Dco: et
sfcc cessat objectio.

Qlaestio C.

Quod vero (100) poniiur, Res dicuntur crealu-
rae in principio lemporis quod mensurat primi
mobilis motum, non sicut in mensmante creatio-
nem, sed sicut in adjacenle; verum esl si inlelli-
gatur, sicut in adjacenie, idest simul existente; non
autem si intelligatur, sicut in adjacente, idest in-
haerenie accidenialiler.

Quaestio CI.

Quod vero ( 101 ) ponitur. Infinitum actu nihil
praeter Detim esse potest, sed infinitum actu pro
aliqua condiiione infiniiaiis potest esse. IUud aulem
infinilum actu est secundum quid, et non simpli-
citer; quia a parte post, non a parte anle. IIoc
dictum est, quia si habet successionem, tunc non
est totum in actu: si non habet successionem, tunc
non est tnfinilum, sed quoddam simpliciler inde-
fcctibile.

Qlaestio CII.

Quod vero ( 102 ) ponitur, In aevo secundum sc
non est fuisse neque futurum esse; verum est; sed
aevum non mensural operationes Angeli quae sunt
successivae, sed solum esse ipsius quod est unifor-
me; el sic cessat objectio de Deo, qui non novit
fuisse nec futurum esse, neqne secundum esse,
neque secundum operaiionem et de confirmatione:
vel culpa Angeli quae perlinent ad operationes.

Quaestio CIII.

Quod vero ( 103 ) ponitur. Nihil ens unum poiest
esse in diversis, sed aliquod unum ens in poteniia;
sic intelligendum est: Nihil ens actu creatum po-
test esse in diversis naturaliter: non enim haec est
falsa, Caecus non potesi videre, licet Deus mira-
culose posset ei dare visum: et sic cessant obje-
ctiones. Materia autem priuia una exisiens in se
considerata non per unitatem formae, sed per ca-
rentiam omnis formae est in potentia ad hoc quod
sit in diversis, licet secundum quod est in diversis
non sit una, sed multiplex.

QUAESTIO CIV.

Quod vero (104) ponitur, Maleria secundum es-
sentiam una est multiplicata in singulis, improprie
dictum esi; proprie auiem diceretur, materia secun-
dum essentiam una, esi muliiplicata in singulis,
vel magis in singula.

Qlaestio CV.

Quod vero ( lOS ) ponitur, Infinilum simplex po-
test agere multa, finitum simplex nonnisi unum;
verum est si bene intelligatur, ut scilicet accipiatur
unum in genere vel specie, secundum quod exigit
virius siniplex; ut si diceretur, quod auditus non
poiest cognoscere nisi unum, scilicet sonum.

QrAESTIO CVI.

Quod vero (106) ponilur, Quamvis in (Toalione
animae nova materia secundum esse creetiir; tamen
per essentiam maieriae praeexistenii unitur et con-
jungiiur, sicut punctus puncto; nec bene nec in-
lelligibiliter dicitur.

Qlaestio CVII.

Quod vero ( 107 ) ponitur, Duplex est potentia:
quaedam delerminata quae agit per modum natu-
rae; quaedam indcierminala, quae agit per modum
voluntatis; penes primum accipilur tiiplex poteniia
imaginis; penes secundum liberias arbiirii; non
bene dictum est: quia quae ad liberum £irbitrium
periinent, eliam ad voluntatem periinent quae est
pars imaginis.

Quaestio CVIII.

Quod vero ( 1 08 ) ponitur, Animae individiiantur
per individuationem et maierias corporiim, quamvis
ab eis separatae reiineant individuationcm, sicul
cera in impressione sigilli; poiest et bene et male
intelligi: si enim intelligatur quod animae indivi-
duentur per corpora, quasi corpora sint causa to-
talis individuationis animarum, falsum est; si vero
inielligalur essc aliqualiier corpora causa individua-
lionis animarum, verum est: unumquodque eniu»
secundum quod habet esse, habet unitaiem et in-
dividuationem. Sicut igitur corpus non est lota causa
animae, sed anima secundiim suam rationem ali-
qiiem ordinem ad corpus habet, cum de ratione
animae sit, quod sit unibilis corpori; ita corpns non
csl tota causa individtiaiionis hujus animae; sed de ra-
tione hujus animae est quod sit unibilis huic corpori,
et bacc remanet in anima etiam corpore destruclo.

OPUSCULUM IX.

RESPONSIO AD MAGISTRDM JOANNEM DE VERCELLIS. DE ARTICULIS XLII.

( Edit. Rom. X. >

fieverendo in Chrlslo Palri Fratri Joanui Maqi-
stro Ordinis Fratrum Praedicalorum, Fraler Tho-
tnas de Aquino cum debita reverenlia se ipsum ail
obedieniiam promplum.

Palernitalis vesirae liiieras feiia quarta aiiie
1'ascha recepi, durn Missarum soleiunia agereniur,
niullos ariiculos inierclusa schedula conlinenies, qui-
bus singulis niilii respondendum mandabalis, rcspon-
sionis forma laxala: an scilicei Sancii sini illius
senlcnliae vel opinionis quam coniinel arliculus.
El si Sancli sini vel non illius senleniiae vel opi-
nionis quam arliculus coniinei; an ego illius opi-
nionis vel senieniiac (1). Et si non sim, an lole-
rabiliter dici possit. Quibus ariiculis slalim sequenli
die secundun» formam a \obis traditam. praeter-
missis aliis occupalionibus, secunduin quod mihi
occurril, respondere curavi. Fuissei tamen mihi
facilius respondere, si vobis scribere placuissel ra-
liones, quibus dicli arliculi vcl asseruniur vel im-
pugnaniiir. Sic enim potuisscm niagis ad inieniio-
nem dubitantium respondere. NihiloiDinus lamen,
quaniuni percipere potui, in singulis ad id quod
dubitaiioncm facit, respondere curavi; hoc tamen
in principio proteslans, quod plures horum ariicu-
loruin ad fidei docirinam non periineni, sed ma-
gis ad philosophorum dogniala. Multum aulem no-
cct talia quae ad piciaiis docirinaui non spectanl,
vel asserere vel negare quasi pcriineniia ad sa-
cram docrinam. Dicit enim Augustinus in 5 Con-
fcss. ( cap. 5 ): « Cum audio Chrisiianum ali(]uem
« isia, » scilicel quae philosophi de caelo aul
slellis, et de solis el lunae moiibus dixerunt ,
« nescienlcm, ei aliud pro alio seniientem, paiien-
« ler iniueor opinaniem bominem: ncc illi obesse
" video, cum de le, Domine creaior omnium no-
« strum, non credai indigna, si forte situs et ha-
« bilus crcaturae corporalis ignorct; obesi aulem,
« si baec ad ipsam pieiaiis doclrinam pcriinere
« arbitrelur, et perlinacius affirmare audeal quod
« ignoral. » Quod aulcm obsit, nianifcstal Augu-
sliiius in \ super Gonesim ad liiteram ( cap. 19):
« Turpe est, » inquit, « nimis el perniciosum, ac
« maxime cavendum, ut Chrisiianum de his rebus
« quasi secundum chrislianas liiieras loquentem

(1) Supple sim.

ila delirare quilibel infidells audiat, ut, quemad-
modum dicitur, loio caelo errare conspiciens ri-
surn lenere vix possit. Et non lam molesium est
quod errans homo videaiur; sed quod aucioies
nosiri ab eis qui foris sunl, talia scnsisse cre-
« dunlur; el cum magno eorum exiiio de quorum
« salute satagimus, lamquam indocii reprehendun-
« tur, atque respuuniur. » Unde milii videiur lu-
lius ess€ ut haec quae pbilosophi communius (1)
senserunt, et nostrae fidei non repugnant, neque
sic esse asserenda ul dogmata fidei, licei aliquan-
do sub nomine philosophorum iniroducantur; ne-
que sic esse neganda tamquam fidei coniraria; ne
sapientibus hujus mundi contemnendi doclrinam
fidei, occasio praebealur.

ARTICULU5 I.

Primus ariiculus in schedula proposilus, esi, an
Deus moveat aliquod corpus immediaie.

Ad quod respondendum videlur, quod ordo
communis divinitus insiitutus hoc babei, ul corpo-
ralis creatura ab ipso moveatur spiriiu mediante.
Dicii enim Augustinus in 5 de Trinil. ( cap. 4):
n Quemadmodum corpora grossiora et inferiora
« per subtiliora et superiora quodain ordine re-
« guntur, ita omnia corpora per spiriium viiae ra-
« lionalem; » el 8 super Genes. ad lilleram ^ cap.
22 ), dicii quod « Dcus spiriiualcm creaturam cor-
o porali praeposuii. » Ncque tamon divina poien-
tia esl huic ordini alligata, quin possil quandoque
praeter ordinem causarum secundarum aliciuid agcre,
cum sibi placuerit; ut paici in operibus miraculo-
sis. Dicit eiiim Augusiinus, 2G contra Faustum:
« Appellamus naturam cognitum nobis cursum so
« liium naturae, contra quein Deus cum aliquid
« tacil, niagnalia vel mirabilia nominaniur. »

ARTICULUS II.

Secundus articulus est, an omnia quae moven-
tur naluralitcr, movcaniur ministerio Angelorum
moveniium corpora caeleslia.

(!) Al. comnmnes.

1G4

RESPONSIO AD XLII. ART.

ARTICLLUS III.

Tertius articuhis esf, an Angeli sint motores
corporum caelesiium.

His duobus articulis simul respondendum vide-
tur, quia secundus dependet ex terlio, el lertius ex
primo. Si enim corpora reguntur a Deo medianle
spirituali creatura; ad ipsum auiem opus regiminis
divini pertinet motio eorporum, ut Augustinus dicii,
8 super Genes. ad liileram; consequens esi quod
Deus pcr spiritualem crcaturam moveat caelestia cor-
pora. Lt ibi expresse dicii Auguslinus: « Sicut per tem-
« pus et locum movel corpus, ipseiauien per tem-
« pus nonest conditus spiriius; ita per tempus movet
« conditum spiritum ipse tamen necper tempus neo
« per locum moius conditor spiriius. » Esse qui-
dem animaia corpora caeleslia Damascenus negal
in 2 libro ( cap. 6 ), licel lioc Augusiinus sub
dubio relinquat in 2 super Genes. ad liiieram ( cap.
18). Sed caelestia corpora a spiritnali creatura
moveri, a nemine Sanctorum vel pliilosopborum
negatum legisse me memini. Hoc igitur supposiio
quod Angeli moveani caelestia corpora, hoc in du-
bium nulli sapienli vertitur quin oumes motus na-
turales inferiorum corporum ex motu caclcstis cor-
poris causeniur; quod et ratione a pliilosopbis esi
probaium, el experimeuto patel, el auctoritaiibus
Sanctorum confirmatur: quia, ul diclum est, Augu-
siinus in 3 de Trinit. dicit, quod corpora grossio-
ra et inferiora per subiiliora et superiora quodam
ordine reguntur: et Dionysius dicit, 4 capii. de di-
vinis Nominibus, quod solis railius ad generationem
sensibilium corporuui confert, et ad viiam ipsam
movel, et nutrit, et augel el perficit. Unde con-
sequens est quod omnia quae naturaliter moventur,
moveauiur miuisterio Angelorum moventium cor-
pora caeleslia.

ARTICULUS IV.

Quartus articulus esl, an infalli!)iliter sit pro-
batimi, Angelos esse motores corporum caelesiium
apud aliquos.

ARTICULUS V.

Quintus articulus cst, an iufallibiliier sit proba-
lum, Angelos esse moiores caelesiium corporum,
supposilo Deum non esse immediatum moiorem
illorum corponim.

His respondeo, quod pbilosophi tam plalonici
quam peripaietici hoc probare conati sunt rationi-
hus quas efficaces putavcrunt: el eorum raiiones
fundamur super pracdicio rerum ordine, quod sci-
licel Deus inferiora per superiora regit, ut eiiam
sancti Doctores iradunt. Quod autem corpora cae-
lestia a sola natura sua moveantur, sicut gravia
et levia, est omnino impossibile: imde nisi movean-
fur a Deo immediate, consequens est quod vel sint
animata caelestia corpora, et moveaniur a propriis
animabus; vel quod moveantur ab Angelis, quod
melius dicitur. Fueriint tamen aliqiii philosophi,
qui posuerunt corpus primum caelesiium corporum
moveri a Deo, non medianle alia inielligeniia, sed
mediante anima propria; alia vero caelestia corpora
moveri mediantibus intelligeniiis ei animabus.

ARTICULUS VL

Sextus articulus est an omnia inferiora natura-
liler in esse producta per viam moius, regantur
per Angelos mediantibus motibus corporum cae-
iestium.

ARTICULUS VIL

Sepiimus articulus est, an omnia inferiora quae
naturaliier in esse producunlur, fiant per Angelos
mediantibus moiibus corporum caelestium, secundum
quod facere altribuitur causis naturalibus; idest
educaniur de potenlia in actum.

Horum eliam responsio dependet ex praemissis.
Si enim corpora caelestia per suum moturp sunt
causa generaiionis et corruplionis et omnium mo-
tuum naturalium inferiorum; consequens esi quod
si Anijeli suni causa motiis caeli, sint etiam causa
generaiionis et corruptionis ei omnium motutmi
naturalium inferiorum corporum: undeet Gregorius
iu 4- Dialogorum dicit, quod « in hoc mundo vi-
o sibili nihil nisi per creaturam invisibilem disponi
« potest. » Et ut breviter dicam, omnes praedicti
articuli vel parum vel nihil faciunt ad docirinam
fidei, sed sunt peniius physici.

ARTICULUS VIII.

Ociavus articulus esi, an ordine naturae faber
posset movere manum ad aliquid operandum sine
angelico ininisterio movenle corpora caelesiia.

Huic videtur per distinctionem respondendum.
Quod enim aliqois non posset movere manum,
potest esse dupliciter. Uno modo ex defectu animae
movenlis, ut scilicel animae deficiat potentia moli-
va corporis; el sub hoc intellectu falsum esi qiiod
dicitur: nam anima fabri movet manutn per libe-
rum arbitrium, quod non suhjacet neque caelesti-
bus corporibus neque Angelis, sed soli Deo. Alio
modo polest intelligi ex defeciu corporali? membri;
sicut homo qui habel manum ligaiam vel aridam,
non potest eam movere: et hoc modo. cessante molu
caeli, organum corporis non posset ab anima mo-
veri, quia non remaneret vivum; quia corpora cae-
lestia ad vilam movent inferiora corpora, ut patet
ex auctoritate Dionysii supra inducia. Si tamen di-
vina virtute praeier naturae ordinem corpus hou)inis
vivuni remanerei ces^ante motu caeli, ei conserva-
retur in dispositione illa qua esi mohile ab anima,
posset homo per liberum arbilrium quanilibet par-
tem movere corporis.

ARTICULUS IX.

Nonus ariiculus est, an omnia beneficia exte-
riora naturaliier de poientia ad acnmi reducta ha-
beamus per Angelos movenies corpora caelestia.

Dico, quod hujus etiam responsio dependet ex
praemissis. Naturaliter enim de poientia ad acium
deduci, nihil est aliiid quam naturaliier movcri.
Si ergo omnis motus naturalis inferiorum corporum
causatur a moiu superioriim corporum; conscquens
est quod hujusmodi beneficia proveniant ex mini-
sterio Angelorum movcniium caeleslia corpora.

AnTICULUS X.

Dccimus arliculus est, an propier praedicia he-
neficia quae habcmus pcr Angelos, eos revereri
debcamus.

Ad hoc plana est responsio: quia non debemus
eos rcvereri revcreniia lalriae ut auclorcs dictorum
hcneficiorum, scd ut ministros reverentia duliae,
quia proptcr haec boneficia debemus cos diligcre.
Uicii ciiim Augustinus in 1 de doctr. Chrisliana:
« In praecepto quo dehemus diligere proxinnmi,
« G} sancti Angeli coniineniur, a quihus tanla no-
« bis officia impcnduntur misericordiae. »

AimCULUS XI.

Undccimus ariicuhis cst, an Angeli movenies
corpora caelestia, nicdianlibus moiihus corporum
caelestium sint faciores omnium corporum huma-
norum naluralitcr in essc productoriim, secundum
quod facere atiribuiiur causis naturalibus, idesi sint
de poientia in actum eductores.

ARTICULUS XIL

Duodecimus articulus est, an Angeli movenles
caelcstia corpora, mcdiantibtis motibus caclestium
oorporum sinl faclores etiam omnium atiimalium
irrationaliiim quae moveniur vel vivunt lam in
mari quaiii in lcrra, naluraliicr in esse producio-
rum.

ARTICULUS XIII.

Tcrtius decimus, an etiam omnium terrae na-
sceniium eodem niodo.

ARTICULUS XIV.

Quartus decimus, an eliam omniuin metallo-
rum eic.

Ad omnes istos articulosest una rcsponsio. Quia
cum corpora caeleslia sint cansa generalionis infe-
riorum corporuin, ut patcl pcr aucioritaiem Diony-
sii supra induciaui, consequcns esl quod Angeli
movenies caelestia corpora sint etiam hujus gene-
rationis causa: unde Auguslinus in lihro 85 quae-
slionum dicil, quod • unaquarque rcs visihilis in
« hoc mundo hahct angelicam potcslaiem sibi prae-

OPUSCULU.M IX. m

sleria. Hoc enim dicilur esse unicuique infiniiuui
quod est ci incomprchcnsihile. Alio modo potcst
sic inielligi quod habeat infinilam virtutem supra
ea quae infra ipsum sunt; et hoc est falsum et
erroneiim. Possei eiium dici virlus Angcli infiniia
inferius, quia non est finiia (1) per aliqiiam ma-
tcriam corporalem in qua recipiatur, siciit sunt
finitae virtules formarum maierialium. Esi tamen
simpliciter finita virius Angeli secundum rnensuram
suae essenliae, quae finita est.

posilam.

ARTICULUS XV.

Quintus dccimiis arlicuhis est, an Angelus ha-
beat virtutcm infiniiam infcrins.

Ad qnod diccndiint, quod hoc potcst capi du-

plii itcr. Uno modo quod virlns Angcli non sit

comprehcnsihilis ab aliqtio inferiorum; et hoc mo-

do induciiur in libro dc causis, et a philosophis

Platonicis; ei Dionysius dicii, G cap. oaelcsiis llie-

rarchiac: « Quot quidem sunt ci qiialcs siipcrcnc-

• lestium subslantiarum ornalus, et qualiter secun-

0 dnm ipsas hicrarchiae perficiuntiir, solam mani-

« fcstc scire dico dcificam ipsarum Iiicrnrcliiam;

« pracierca ei ipsas cognovissc proprias virtuics

« et illuminaliones, ei ipsoruHi sancinm ei su[>er-

« numdanain bonam ordinalioncm. » linpossibile

csl eniin nos scire supercaclcslium mcniium mini-

ARTICULUS XVI.

Sextus decimus articulus est, an Angelus possil
movere totam molcm tcrrae, el usqne ad globum
lunae, licel nunquam moveril vel moturus sit.

Videlur milii diccndum, quod nalurali sua vir-
tule hoc non polest: quia nulla virtus crcaturae po-
tesl immutare ordinem principalium partium uni-
versi, ad quem pcrtinet quod terra sit in medio
locata. Vidciur tamen mihi contrarium posse tole-
rari absque fidei periculo, si lamcu refcral inicri-
tionem suam ad ponderis quaniiiaiem, non ad
praedictum ordinem univcrsi. Certum esi enim
quod naturali sua virtule Angelus potest alicujus
ponderis terram movere; sed usque ad quanii poii-
deris quantilaiem movcre possit, non potcst a no-
his determinari. Si autem qiiaeritur de moiu circu-
lari, per quem dictus ordo non variatur, videtur
quod naturallier terra quiescatj ut vult Philosophus
in lib. de Caelo.

ARTICULUS XVII.

Decimus septimus ariiciilus esi, an Angeli mo-
ventes orbes sini de numero virtutum.

Videtur inihi quod satis probabiliier hoc dici
possit: nec video quid inconveniens inde sequatur,
cum ei Origcnes exponens illud .Malth. 24: « Vir-
« tiites caelorum coiruiiovcbuniur, » dicat, quoJ
« conveuiens est caclorum rationahiles viiiules pa-
« li siuporcm remotas a primis funciionihus suis. »
Hoc tamen omnino asserenduiu non videiur.

ARTICULUS XVIII.

Decimus octavus ariiculus est, an illud Eccle.
1,6; « in circuiiu pcrgit spiriius, » sic possit
exponi: Spiritus, puta angelicus, pcrgit in circuiiu
caeli, et pergondo ca(Miim movcre facit in circuiiu.

Non vidco quare haec evposiiio sustineri nun
possii; praeseriim cum dicai Augustinus in 1 su-
per Gen. ad lillcram ( cnp. '20 ), quod ideo muliis
exilibus verba Scripturae exponuntur, ui se ab ir-
risione cohiheant litieris saecularihus inflati.

ARTICULUS XIX.

Dccimus nonus articulus est, an si motiis cae-
li cessnrei, ordine nniiirao omnc ferrum in eleinen-
ta in instanli resolverelur.

ARTICULUS XX.

Vigesimus arliculus cst, an similiier esset iU-
omni elemento corrupiihili.

(I) .1/. iiifiuil.'». et luor iiifinilae.

1G6

RESPOINSIO AD XLII. ART.

ARTICLLUS XXI.

ARTICULUS XXYL

Vigesimus primus articulus esi, an similiier to-
lus mundus quanlum ad corruplibile.

ARTICULUS XXIL

Vigesimus seciuidus ariiculus esi, an si non
esset lex stellarum, ordine naiurae omnes liomines
corrupiibiles morerentur in inslanii.

ARTICULUS XXIIL

Vigesimus terlius ariiculus est, an similiter om-
nia aniiiialia irraiionalia.

Ad omnia ista est eadem responsio. Ul enim
dicium esi, superiora corpora per suum motum
et lumen sunt causa generaiionis ei corruplionis
et vitae corporalis in inferioribus corporibus. Non
est ergo dubium quin remola tali causa removea-
lur eftectus: praesertim cum valde consonum fidei
videalur, secundum quam ponimus, quod transeun-
te figura hujus mundi, ei motu caeli cessante per
voluniatem Dei, sola elementa innovata remanebunt,
ei bomines immortales effecii erunt viriute divina.
Sed si fiat vis in lioc quod dicitur, « in instanti, »
diciiur quod licet talis resolutio non sit in instan-
li, cum sii moius, principium lamen ejus io inslan-
ti esse potest.

ARTICULUS XXIV.

Vigesinius quartus arliculus est, an post diem
judicii omnia corpora sanctorum erunt incorrupti-
bilia per naturam, sive naturaliter, quia ccssabit mo-
!us caeli, qui est causa corruptionis.

ARTICULUS XXV.

Vigesimus quintus articulus, an similiter corpo-
ra dainnatorum.

Ad hoc videlur dicendum, quod cum dicilur
aliquid incorrupiibile esse per naturam, significa-
lur naturam esse incorrupiionis causam; cum prae-
positio o per » causam designet. Lst autem duplex
causa: scilicet per se, et per accidens. Per se qui-
dem causa alicujus esl quod directe est illius cau-
sa per suam virtuiem, sicut aqua est causa infri-
gidandi; per accidens aulem est oausa alicujus,
quod indirecte causat illud, puta removendo cau-
sam conirariam; sicut removens ignem de domo
est causa infrigidationis ejus. Cum ergo dicilur
cessante motu caeli corpus hominis esse incorru-
plibile per naluram, si ly « per » dicil causam
per se, falsum esi: non enim ad hoc se extendit
virtus naturae crealae, ul causare possit incorru-
ptioncm corporis ex contrariis composili. Si autem
dicit causam per accidens. sic aliquo modo verum
est quod dicitur; quia subtracta causa universalis
corruptionis naturalis, subtrahitur corrupiio. In
hoc etiam sensu melius diceretur negalive quam
privative: puta si sic dieeretur: Cessante motu cae-
li, corpus hominis, si divina virtuie remaneal, non
erit corruptibile per naturam. Verum, quia semper
id quod est per se. potius est eo quod est per
accideiis; potiiis videtur dicendum, quod erit corru-
ptibile per naturam, sed incorruptibile per gratiam,
vel justiiiam. Vel si contrarium dicatur, deliet dici
cum determinaiione sanum sensum exprimeote.

Vigesimus sextus arliculus est, an damnati in
suis corporibus in inferno sentiani poenas ignis
per apprebensionem ei receptionem speciei ignis
per modum alllictivum et laesivum.

Ad hoc dicendum est, quod cum secunduni
fideu) dicamus corpora damnatorum in inferno af-
flictionem ex igne paii, nec tempus (I) consumi,
secundum illud Augusiini, 2i de civit. Dei: « Hu-
o mana corpora non solum nunquam morte dis-
« solventur, sed in aeiernorum quoque ignium
« diirabunt lormentis: » necesse est in eis ponere
id quod aflliciionein facil, idesi recepiionem speciei
sensibilis. Oportei etiam removere id quod consum-
mare possct, scilicet transmulaiionem naturae corpo-
rum. Nec video quid calumniae habeat articulus.

ARTICULUS XXVII.

Vigesimus septimus arliculus esl, an sententia
Chrisii in judicio erit corporalis. vel spiritualis.

Dicitur, quod licet utrumque esse possil, pro-
babilius tamen videtur quod sii spiritualis, quia
<!t alia quae tunc agentur, spiritualiter divina vir-
tute agentur. Ut enim dicii Augustinus, 20 de ci-
vit. Dei, « divina viriute fiet ut cuique opera sua
« vel bona vel mala, cuncta in memoriam revo-
o centur, et mentis intuilu mira celeritate cernan-
« lur, ut accuset vel excuset scieniia conscientiam,
« aique ila siinul omries et singuli judiceiilur. »

ARTICULUS XXYHL

Vigesimus octavus articulus esi an Chrisius ve-
nit tollere nisi peccatum originale principaliier,
seii principalius inier oumia peccala quae lollere
venil.

Ad quod dicendum, quod Christus, quantum
est in se, venit lollere omnia peccala. Donum enim
Christi, ut Apostolus dicit Rom. 5, excedii pec-
calum Adac: nam unum (2) tantum ex uno in
condemnationem; gratia autem ex muliis delictis
in justificalionem. Tanto auiein principalius con-
tra aliquod peccaium venit, quanto esi majus.
Pcccatum autem quod originaliter conlrahitur, licet
sit minus gravitatc et reatu poenae, est tamen ma-
ximiim communitate, secundum illud Apostoli Rom.
5, 12: « In quo omnes peccaveruni. » Et quantum
ad hoc potest dici, quod Chtistus principaliter ve-
nil tollere originale: unde super illud Joan. 1, 29:
« Ecce qui tollii peccatum mundi, » dicit Glossa:
« Peccatiim mundi dicitur peccatuin originale, quod
« esi communc toti mundo. »

ARTICULUS XXIX.

Vigesimusnonus ariiculus est, an nomina san-
ctorum digito Dei scripia sint in caelis ad hono-
rem eoriim.

Videlur milii non esse verum. Si tamcn dica-
lur quod sic, nuUum est periculum.

(\) Fortc iicc pcT tciiipus, vel nec tempore
(2j Fvrte jndicium, h( liabct Apoatolus [ioin. 5.

OPUSCULLM LX.

1G7

ARTICULUS XXX.

Trigesiinus aniculds est, an noniina impioruni
in iiiferno existentium, digito Dei scripia sinl in
icrra ad vituperium eorum.

Non lioc vcriim piilo, si corporaliier inielligatur.
in nullo luinen (ides obsistit, ul milii videiur.

ARTICULUS XXXL

Trigesimusprimus ariiculus est, an infernus sit
in ceniro vel circa cciUrum terrae.

Ad lioc dicendum videiur, quod loous infcrni
sil iiifia terrair.: uiide Augustinus in lihro Retra-
clationiim ( 2, cap. 24 ) dicii: « De infcris magis,
« ul vidciur, diccre debuisseiii (|uod sub terris
0 sinl, quam rationem reddere cur sub lerris esse
« dicantur. » Ubi laiucn sit infcrnus, an circa
centrum terrae, vel circa supcrficicm, niliil arbiiror
ad doclriiiam fidei pertincrc: el superfluum esl de
lalibus solicitari asserendo vel improbando.

ARTICULUS XXXIL

Trigesimussecundus arliculus est, an liceat di-
spuiare an anima Cbristi sit ex traduce, determi-
nando quod verum esi.

Hic ariiculus dubie positus esi Si enim iniel
ligatur quod liccat dispuiare et delerminare boc
esse verum quod aniina Cbristi sit ex traduce; er-
ronenm est, quia nullius bominis anima esi ex
iraduce: mulio ergo minus anima Clnisti, cujus
eliam corpus esi virtute Spiritus sancti formatum.
Si aulem intelligatur qiiod liceal dispulare an ani-
ma Cbristi sil ex traduie, ei circa lioc determinaie
illud quod veraciter fides catbolica lenet, sciliccl
quod non; non video quare lioc con liceat; cum
qiioiidie in scbolis Magistrorum dispuietur et de
Triiiiiate et de aliis ariictilis fidei, iion propier
dubitaiioncm, sed projjier verilatis intcllcctum et
manifestationem et confirmalionem. Posset tamen
lioc per accidens in aliquo casu esse malum: puia
si coram simplicibus cl paratis ad errandum lalia
disputarentur.

ARTICULUS XXXIIl.

Trigesimnstcrtius articnlus esi, an illiid verhum
Pbilosopbi dc animalibus lib. 1G, cap. G, scilicet:
« Corpus spcrmaiis, cum quo exit spiritus, qui est
o virtus principii aniuiae, qui esi separatus a cor-
« porc, et est res divina; ct talis dicitur iniellc-
« ctiis: » sic possit vel debeat exponi, idest; « llle
« spirims seu virius formativa diciiur infellecius
« por similiiudinem, quia sicul intellceius operatur
a sine organo, iia illa virlus. »

Dicitur, quod illam auetoritaiem Pbilosopbi hoc
modo exponit Comn.entator ejus Mcieororum 7.
INec dicitur res divina quia sii peressentiam Dcus;
sed \nn' quamdam siniilitiidinis parlicipaiionem; si-
cut quodlibel magnum ei admirabile solet iliei di-
vinum. INcc video quid perlineal ad doctrinain fi-
dei, qualiler Philosopbi vcrba exponaniur.

ARTICULUS XXXIV.

Trigcsimusquartus arliculus est, au aliquid de
suhslantia caeli intrel compositionem corporis na-

turaliier composiii ex quatuor elemenlis pcr effe-
cium suae virtuiis.

ARTICULUS XXXV.

Trigesimusquintus articulus esl, an aliquid de
substaniia caeli intrct composiiionem corjjoris vivi
et anioiali.

Diciiur, quod cum aliquid dicitur de suhstantia
caeli, si hacc pracpositio» de i>designet causarn iiia-
lerialeii); sic crcdo esse falsum, iion tamen pcricu-
losum, nec conira fideui. Si aulem dcsignei bahi-
tudinem causae efficieniis; sie puio non solum esse
verum, sed necessarium, ut patet per auctoritatein
Dionysii supra induciam: et bic sensus determina-
tur per boe quod dicitur, « per elfecium suae vir-
« tuiis. »

ARTICULUS XXXVI.

Trigesimus sextus articulus csi, an coipora
sanctorum glorificaia lucebunt plus quam sol, el
sol septuplum quam nunc, el corpora sanctorum
septuplum quam tunc sol.

Dicitur ad primum, quod Chrysostomus expo-
nens iliud Maltli. 15: « Tunc jusii fulgehuni sicul
« sol in reguo Patris eorum, » dicit: « Non quia
0 ita solum sicut sol, sed quia hoc sidere nihil
« lucidius scimus. » Alia vero quae sequuniur,
non occurrit quare tute dici non possinl; praeser-
lirn cum in innovaiione mundi certum sit secun-
diim catholicam doctrinam quod toia crealura cor-
poralis meliorabitur, quae « revelationem filiorum
« Dei expectat, » ut dicilur Hom. 8, 19. Hierony-
mus eliam dicit super illud Matili. 24: « Sol obscu-
« rabitur, et luna non dabit lumen suum: » « Non lioc
« diminutiono luminis accidet, cum solem legamus
« septupludi luminis habiturum; sed comparatione
« verae lucis, omnia visui apparebunt teuebrosa. »

ARTICULUS XXXVIL

Trigesimus septimus articulus esl, an Angeli
quos vidii Maria Magdalena circa sepulcrum Domini
posl ejus resurrecti()nem, lacrymabili voce coiiso-
lati sint eam.

Ad boc mihi diceiidum videiur, quod ea quae
in apparitione Angcloruin contingunt, ad quamdam
significationem siint rcfcrenda, non ad proprieia-
tem substaniiae ip<oriiii), ut paiet per Dionysium,
ult. cap. cael. Hieiarb.; unde sicut in Scripiuris sa-
cris aliqua per similitudincin lcguntur de Deo ad
iram vcl tristitiam \el al (juid humanum pcrtinen-
tia; iia etiam nibil prohibei in apparitionibus An-
gelorum aliquid tale propter aliquam significatio-
nem demonstrari. Lt licet Angelis resurrectionis
nunliis magis congruant signa gaudii proplor rem
nuntiaiam, nihil lamen prohibet quin aliqua dolo-
ris sigiia ostenderent, ut tales se mulieri flenii
osiendereni. qualem se ipsam intcrius exbibehal,
sicut Giegorius dicii de Domino apparente duobu-s
discipulis in cfligic peregrini.

ARTICULUS XXXVIIL

Trigesimus octavus articulus est, an homo p<>s-
set vjdere oculo mcniis omnia quae aguntui- in
corde hominis habeniia impressionem exterius in
corpore, si hal)cret visum acutum ut diabohis.

108

UESPONSIO AD XLII. ART.

De lioe ita dicit Augusiinus in libro de divi-
naiione daemonum: « Hominum disposiiiones non
« solum voce prolalas, sed ei cogitalione conceptas
« daemones consignant; quae cum ex anima expri-
« muntur in corpore, tota faciliiale perdiscunt: »
et in libro Retraciationum dicit: « Pervenire ista
« ad noiitiam daemonum, per nonnuUa experimen-
« ta comperium est. Verum signa quaedam dantur
« ex corpore cogilantium, illis sensibilia, nos au-
« tem latentia. An autem alia in speciali cogno-
« scant, aui difficillime potesi ab bominibus, aut
« omnino non poiesi inveniri. » Ex quibus patei
quod daemones cogitaiiones cordium cognoscere
possunt quae per aiiquos corporis motus manife-
slantur. Nec boc est niirum, cum eiiam subtiles
medici per pulsum deprebendant interiores animae
passiones; et dicitur Eccl. 19, 2G: « Ex visu co-
« gnoscitur vir, et ab occursu faciei cognoscilur
« sensaius. »

ARTICULUS XXXIX.

Trigesimus nonus articulus esl, an licet ascen-
dendo immediate Mars sil supra Solem quanlum
ad silum, lamen sit immediaie supra Lunam quan-
lunr. ad dominium in prima hora Martis.

Ad boc dicendum videtur, quod si dominium
]\larlis ef Lunae referatur ad liberum arbitrium,
esi erroneum. Si aulem referatur ad corporales ei
naturales res, nulla sequilur absurditas in fidei do-
ctrina. Dicil enim Augusiinus, 5 de civ. Dei: « Non
« usquequaque dici polest ad solam corporum dif-
« ferentiam alHaius quosdam valere sidereos; im-
« mo etiam boc verum esl secundum ordinem
« dierum; nam cum septem planetis sepiem horae
« secundum aslrologos ^deputentur, cum viginii-
« quatuor horae sint naturalis diei, consequens est
« ut prima feria in vigesima secunda hora diei

« Luna dominium habeat, sicut et in prima ejus-
a dem: unde reincipiendo a Saturno, vigesimaieriia
« hora ei deputabitur, et vigesimaquarta Jovi, pri-
« ma diei sequentis Marti depuiabiiur. » Sed hoc
nihil ad doctrinam fidei pertinet nec assercre nec
improbare.

ARTICULUS XL.

Quadragesimus articulus est, an in inferno erit
fletus corporalis quantum ad lacrymarum resolu-
tionem.

Puto quod non erit; quia cujn fletus ille sit
infinitus, et nihil corporibus damnatorum adjiciatur
per nulrimentum, sequeretur quod aliquanJo per
fletum corpora resolverentur et consumereniur;
quod esl contra fidem.

ARTICULUS XLL

Quadragesimus primus arliculus esi, an in in-
ferno erit corporalis vermis.

Hoc Augusiinus sub dubio rclinquii, 21 de civ.
Dei, licet in 20 ejusdem dicat hoc probabilius vi-
deri, quod ignis referatur ad corpus, vermis tro-
pice ad animam: quod eiiam mihi probabiliu.s vi-
detur.

ARTICULUS XLH.

Quadragesimus secundus ariiculus est, an sciri
possit distantia superficiei lerrae ab ejus centro.

Videtur quod sic, secundum tamen modum de-
monstrationis aslrologicae, non geomeiricae.

Haec sunt, Pater reverende, quae pro nunc
occurrunl, licet plura sint extra Theologiae limites
requisila.

OPUSCULUM X.

RESPONSIO DE ARTiCULlS XXXVI. AD LECTOREM VENETUM

( Edit. noM. XI. )

Lcclis veslris lilleris, in eis inveni arliculorum
imillitudinem numcrosam, supcr quibus a me vo-
bis rcsponderi infra qualriduum veslra caritas po-
slulubut.

Kt licet esscm in aliis plurimum occupatus,
ne tamen dcesscm veslrae dilcclionis obscquio, di-
laiis parumpcr aliis quibus me inlcndere oporte-
bat, quaeslionibus a vobis propositis proposui per
singula respondcre.

ARTICULUS L

Primus ergo articulus e«t, an Angeli slnt mo-
lores caelorum.

Supcr quo dixi taliter respondendum, qiiod lioc
non solum a Philosopbis est muUipliciter probatum,
verum etiam a sanctis Doctoribus evidenler asse-
riiur. Dicit enim Au<^usiinus in 5 de Trinilate,
quod « sicut corpora grossiora et Inferiora per
« subtiliora et superiora quodam ordine regunlur,
■ ita omnia corpora per spiritum vitae ralionalem. »
In libro ctiam 85 Quaestionum dicit, quod « u-
« naquaeque res visibilis in boc mundo habet an-
« gclicam polesiatem sibi praeposiiarn. » Gregorius
etiam dicit in 4 Dial., quod « in lioc mundo visi-

• bili nibil nisi per creaturam invisibilcm disponi

• polest. »

ARTICULUS 11.

Sccundus articulus est, an aliqui existimaverunl
sempcr infallibiliter boc esse probatum.

Ad hoc respondeo, quod libri Pbilosophorum
hujusmodi probationibus abundant, quas ipsi dc-
monstraiioncs puiant: mihi ctiam videtur quod de-
monstralivc probari possil quod ab aliquo intelle-
ctu corpora caelestia moveantur, vel a Deo imme-
diate, vcl mcdianlibus Angclis; sed quod mcdianti-
bus Angclis ca moveal, magis congrnit rcrum or-
dini, quem Dionysius infallibilcm asseril; ut infcrio-
ra a Deo per media secundum cursum communem
administrenlur.

AATICULUS III.

Tertius articulus est, an Angcli moveant caclos
suo impcrio, potcstate cis a Deo tradita,
S. Th. Opera omnia. V. IG.

Super qno quid dtibium esse possii, plane non
video. Non cnim acsiimo aliquem dubitare quin
omne quod Angeli faciunt, opcrentur potestale eis
a Deo iradita. Si vero hoc veriatur in dubitim,
quod dieitur eos niovere caelestia corpora suo im-
perio, irraiionabilis dubitaiio videtur. >'on enim
possunt movere aliquod corpus per contactum quan-
titatis, cum sint incorporei, sed per conlactum vir-
tutis. Nihil autem in Angelis altius quam eorum
inlp|lcctus, cum et ipsi a Dionysio intellectus vol
mentes nominentur: unde eorum motiones a vir-
tute intellecius procedunt. Ipsa autem conceptio
intellectus, secundum quod babei eflicaciam aliquid
iransmutandi, imperium nominaiur: unde si mo-
vent, nullo modo nisi per impcrium movere pos-
sunt.

, AKTICULUS IV.

Qiiarlus articulus est, an Angeli movcntes cae-
los sint de ordine Virtutum.

Hoc quidem et mihi videtur; praecipue si ordo
Virtutum dicalur mcdius ordo secundae hierarchiac,
ut vult Dionysius. Hic enim ordo tenet primum locum
inter exequef.tes exleriora minisieria: unde Dionvsius
8 cap. caeleslis Hicrar. dicit, quod « nomen Virtutwm
• ostcndil divinam quamdam et inconcussam fortitudi-
« nem adomnes deiformcs operationcs. » Nihil aulem
in exterioribus ministeriis majus esse videtur quani
disposilio causarum universalium: iinde niaxime vi-
deiur administratio caelestiuin corporum ad ordi-
ncm Virtuium pertinere. Unde Origenes exponens
illud Malih. 24, 29: « Viriulcs caclorum commo
« vebuntur, » dicit qiiod convcniens est caelorum
raiionabiles virtutcs pati stuporem, rcmoias scilicet
a primis fiinciionibus suis. Hoc lamcn omnino as-
serendum non videtur.

ARTICULUS V.

Quintus articulus esl, an Angelus suo imperio
poiest movere lotam molcm lcrrae usque ad glo-
bum lunae.

Istud mihi asserendum non videtur. Virtutes
cnim crcaturarum se extcndiint ad nalurales cfTe-
ctus: et ideo Angcli corpora caelestia movere pos-
sunt secundum moius convenicnies naiuris eorum;

\7{

RESPONSiO AD XXXVI. ART.

«liis auicm iiiolibus ea movere non possenl secun- j
dum propiiatn virluiein, sed lioc divinitus mira-
(ulose fieri possel. l*ossel autem fieri non solum
viriule Angeli, sed eiiam virtute liominis, quod
ali(|ua pars terrae per violeniiam sursum feratur:
sed quod toium unum eleinenium exira suum or-
dinem naturalem ponatur, non credo subjaoere an-
gelicae potcsiaii: et quod virtus Angeli sii infinita
inferius, non est sic inieliigcndiim quod non de-
lermineiur ad determinatos efieclus, sed quia in
suis eiTeciii)us producendis non paiilur lassiludi-
nem aut defeclum.

ARTICLLLS VI.

Sexius arlitulus esl, an id quod diciiur Eecl.
1; « In circuiiu pergit spiritus, » possil sane ita
exponi: Spiriius angelicus pergit in circuitu, scili-
cet per operaiionem, qua n.ovet (aelum secundum
rirculum.

Non video quare non possit sane exponi, cum
haec senientia vera sii secimdiim praedicia, el isie
niodus exponendi a consueiudinc saerae Scripiurac
non discrepei; sicul Roman. 8 dicitiir, quod spiri-
lus inierpellat, idesl inierpellare facil.

ARTICLLUS Vfl.

Septimus ariiciilus est, an Angelus habeal vir-
tuieii. infinilam infcrius.

Hoc potest et benc et male inteliigi. Si enim
sic intelligatur quod Angelus habeal infinitain vir-
lutem supra ea qiiae infra ipsum sunt; esl falsus
et erroneus inielleclus: sic enim possel creare ali-
ipiid infra se, el quodlibet converiere; quod patel
essc falsuin. Est ergo sic inlelligendum, quod vir-
lus Angeli consequitiir naturam ipsius. Sicul ergo
finitum et infinitum invenilur in natura ejus, ila
ei in viriule. Ilabei aulem Angelus finiiam nalu-
ram secundum operationem ad suuni superius, quod
esl Deus, qui esi ens et bonum iiifinitum, cujus
similitudo in Angelo pariicipalur finiie; cum tamen
Angelus non habcai formam in materia, non liiiii-
laiur vel conirahitur per aliqiiam naturam, sicut
formae materiales. Lnde cl virius Aniieli finila est
secundum quod extenditur ad deierminalos effeclus,
prout participal finiie simililudioem primae causae;
est tamen infiniia quantiim ad hoc quod non con-
irahitur virtus ejus ad agendtim secundum exigen-
liam materiae vel organi corporalis, sicut formac
maleriales et corporeae. Est eiiam infiniia duratio-
ne ex parie post, quia in perpetuum dural naiiira
ejus, et ejus duraiio nullo motlo lemporis pci'iodo
mensuralur.

ARTICLLUS VIII.

Ociavus ariiculus est, an Angeli sunl causa om-
nium qiiae naturaliler generantur ei corrumpunlur
in hoc mundo.

Hoc ex necessilate sequiiur, si sunt causo mo-
tus caeli, qui esl causa generationis et corrupiionis
in istis inferioribus corporibus, ul Dionysius dicit
4- cap. de div. Noiii. Quod enim cst causa causae.
est causa causati.

ARTICULUS IX.

Nonus articiilus est, an Angeli sunt factores
omnium corporum naturaliier composilorum, sive
humanorum, sive aliorum: quia causare eslaliquid
e'; aliquo facere.

Dicitur, quod hoc polesl habere calumniam, eo
quod verbo faciendi ut plurimum uiimur in ope-
ribus arlis, et non in operibus naturae: non enim
consuete dicilur, quod pater facil filium: unde et
secundum hunc modum loquendi Philosophus in 6
Eihic. dicii, quod ars est recta ratio faciibilium; ei
secundum hoc inconsuete dicitur, quod Angeli vel
corpora caelestia faciani corpora humana, vel alia
corpora composita naturaliter generata. Illud enim
videmur facere quod in potestaie nostra est quale
futurum sit; cujusmodi suni opera ariis. Opera
autem naiurae non subsunt arbitrio naluralium
causarum, sed consequuntur necessitatem ordinis
naluralis subjcctam arbiirio Dei constiluentis na-
turam: unde facere effectus naturales magis solet
attribui Deo. Inveniiur tamen verbum faciendi ai-
tribulum eiiam causis naturalibus, secundum quod
consuevil dici quod ornne agens facit sibi simile;
proui ignis diciiur calefacere, quod nihil est aliud
quam facere calidum: et secundum hunc modum
loqiiendi dici potesl quod corpora caeleslia el
eliam Angcli faciunl corpora inferiora. Sed in
lalibus magis sequendus est usus loquendi: quia
sccuiidum Philosophum nominibus utendum est ut
plures; licet vanum videatur de nominibus con-
lendere, ubi constat de rebus.

ARTICULUS X.

Decimus ariiculus est, an faber naturaliter possil
movere manum ad malleum, vel ad aliud naiura-
liier operandum sine Angelis moventibus corpora
caelestis.

Hoc non habet explicifam veriiatem. Manifestum
est enim quod omnia corpora uiixta conservantur
in esse per motum caelesiium corporum, ex hoc
quod certa periodo caelesiis moius generantur el
corrumpuniur, et similiier secundum elongalionem
vel appropinquationcm aliquorum corporum caele-
stium. Fst ergo verum quod cessante motu caeli,
cessarent corpora fal)i"orum et mariellorum. Si au-
tem supernalurali virtute et fabri et marielli re-
manerent, oporiet dicere, quod fabrorum corpora
camdem haberent habiiudinem ad aiiimas eorum
qnam nunc. Nec obstat, si dicitur, quod aer non
esset divisibilis, quia non essel corruptibilis per
cessantem motum cacli. Licet enim hoc sit, suam
lamen naturam non perdet, secundum quam est
facile divisibilis ratione humiditalis et subtilitatis,
ita etiam ut instrumentum vocalis laudisesse possit.

ARTICULUS XL

Undecimus articulus est, an cessantibus motio-
nibus caelestium corporum omne corpus elemen-
tatum corruptibile in elementa solvereiur in mo-
mento.

Hoc quidem aliauo modo intelleclum credo esse
verum, et aliquo modo esse falsum. Necesse est
enim quod molus cacli. siciit et quilibet motus,
cesset in momento: qiiia uUimum instans lemporis
respondet ultimo insianti motus. Si ergo intclliga-
tur corrMptionem istorum corporum, vel resolulio-

OPISCULLM X.

\7\

nem in elemenla essc in inslanii, quanlum ad
suurn principiufn, \eiuni esl; si quantum ad suum
terininuni, falsurn est. Corpora enini caelestia caii-
sant el conservant, sive niovent: unde etresolulio
quae ex corrupiione talis causae accidir, oportet
quod sit per motum. Nullius autem motus termi-
niis et principium potesl esse in momenio; sed
omnis motus eget aliquo tempore. Secus autem cst
de subtraclione conservationis Dei: quia enim ipse
est causa csscndi rel)us, immobiliter operans, sicul
in momcnto res in esse produxii creando, ei non
in tempore; ita ejus operatione cessanie, res in mo-
mento esse desinereni, et non per aliquem molum.

ARTICULUS XIL

Duodecimus ariiculus est, an posl opera scx
dierum Deus aliquod corpus moverit immediaie.

Videtur quod non, qiiantum ad motus qui por
creaturam fieri possunt. Sed miracula, ut moriui
suscilaiio, caeci illuminalio, et similia, fiuntimmc-
diale a Deo; licetquanlum ad aliquos eirecius con-
junclos non desit ministerium Angelorum.

ARTICULUS Xlll.

Tertius decimus articulus est, an Deus possit
aul velii movere corpus immediate.

Isie ariicidus impliciic proponitur. Ex una enim
partc videtur quod Dcus sua viriutc et altissima
volunlate potest omne corpus movere immediate;
quod non video quin repugnei ei quod dicitur,
quod non poiest corpus movere: nisi forle hoc
quod dicitur, « Non polesl movere immediate, »
refeiatur ad Iioc qnod subditur: a ha quod movere,
« quod cst divisibile et mensuratum tempore, sit
« actio divina, quae est cjus essenlia simplicissima: »
hoc enim Deus nec faccre polest, nec vuli. Sed
cum dicitur, quod Deus aliquod corpus movet, pcr
hoc vcrbum « movei » non importatur actio divi-
sibilis et tcmporc mensurala, sed actio simplex,
quae csi sua essenlia: nam non solus Deus, sed
eiiam quilibet iniellecius movet per impcrium, iil
supi-a dictum esl. Imperium autem inlellecius nibil
est aliud qiiam concrptio efTeclus ordinaia ad im-
plendum voluniaiem. Velle auiem et intelligere
Dei non esi aliud quam ejus esseniia: unde sicut
actio qua Deus creavit rcs, iia et aclio qua Deus
immediate poiesl njovere corpus, niliil est aliud
quam ejus intelligere ci ejus velle.

ARTICULUS XIV.

Decimusquartus articulus est, an si nulla essent
lumina stellarum, ct nullus esset motus caelestium
corporiim, omnia animalia corrupiibilia in momenlo
morereniur.

De hoc quid mihi videlur, supra dictum est.
Mors enim cst per separaiionem aniinae a corpore;
qiiod non fii nisi per aliquam mutationem corpo-
ris a sua naturali dispositione, quac non poicst
esse in instanti tota, licel ejus causa ei principium
possit essc in instanii.

ARTICULUS XV.

Decimusquinlus articulus est, an Dcus miracula
faciai ministcrio Angelorum.

IIoc puto vcruin esse; iia lanien quod non in
omnibus miractilis operaiio Angeloruiii sc poicj-l
extendere ad principales eflecius.

ARTICULUS XVI.

Decimiissextus articulus esi, an Deus aliqoa
miracula faciat non tantum ministerio Angelorum
visibili vel invisibili.

Hoc puio eliain vcrurn (|uantum ad aliquod An-
gclorum niinisterium; ila lan.cn quod Angelorum
iiiinisieriiirn non exiendatur ad onmia quae (iunt
in miraciilo. IIoc pntet eliam in lornjaiione cor-
poris Chrisli ex Virgine.

ARTICULUS XVIL

Decimussepiimus articulus esi, an Divinitas in
Chrislo faceret miracula aucioriiaie, et humanitas
minisierio. ^

Dicendum, quod sic. iNam Diviniias operabatur
per Iuinianita'cm sicut per organimi, ut dicil L'a-
mascenuL. Fadem auicin in operando esi ralio or-
gani el ministri; quia utrumrjuc niovet per hoc
quod est aliquid ab alio motum.

ARTICULUS XVIIf.

Decimusoctavus articulus est, an omnia mira-
cula quae fiunt ab aliqua creaiura ministerio, fiant
aucioriiaie Oei, idest pcr virtulem ejus, sine qua
nihil poiest fieri.

Dicitiir, quod verum est, si de veris miraculis
intelligani; ei dico vera miracula, quae nulla na-
lurali viriuie alicujus creaturac fieri possunt. Sunt
laiiien aliqua non simpliciier miracula, sed quo ad
aliquos, qui eorum causas ignorant; sicut quaedam
arie humana facta miracula ignorantibus artem
videntur, et mulio magis arie angelica: et lalia
possuni fieri virtuie alicujus creaturae, licet non
exclusa virtute divina.

ARTICULUS XIX.

Decimusnonus ariiculus est, an posl diem ju-
dicii corpora sanclorum eruni incorrupiibilia tribus
modis; scilicel pcr divinam justiliam, iiem per «^Io-
riam, item per naturam, sive naiuraliicr.

Hoc quidem quantum ad duo priiiia calumniam
habere non poicst; quantum ad teriium posset ha-
bere caluirniam, si iniclligalur quod ad incorru-
ptioncm hiimani corporis sola naiura sufficiui, quasi
incorrupiio humani corporis ex natura causetiir
sicut ab agenie. >on eniin ad hoc se extenilit vir-
tus alicujus naturae crcatac ut rcbus corruiitibilibijs
incorrupiionem possit conferre. Dieiiim est etiam
supra, quod secundum ordinem naurae corpora
humana et omnia corpora mixia cessanie motu
cacli dissoluta corrumperentur. Innnorialiias ergo
humanorum corporum post resurreclionem non erii
ex virtute naiurae, sed c\ viriute divina, pcr quam
corpora humana conservaniur in esse. Sed veruui
cst, quod naturalis causa corruptionis, quae esl
niotus cacli, subiracta erit. Motus enim caoli siciit
est causa generatioiiis et conservaiionis mixiorum
corpornm, iia etiam est causa corruptionis corum.
Siipposita ergo conservalione humanorutn corporum
per virtuieiu divinain, non erit aliqua causa agens

\7'2

RESPO^SiO AD XXXVl. ART.

ad coriupliouem. Et secundum hoc aliquo modo
possei susliiieri quod illa incorruplio esscl per
iialuraiii: quia scilicei causa namralis corruplionis
tubiracia eril; eo modo loqueudi quo dici possei,
quod submersio navis esl per gubernaloreu), quia
per ejus absentiam navis periclilaiur.

ARTILLLUS XX.

Vigesimus ariiculus esi, an posi diem judicii
corpora damnaiorum erunt incnrrupiibilia duobus
niodis; scilicet per diviuam jusliliam, item per na-
luram, sive naturaliier.

Hoc babet eamdem rcsponsionem cum prae-
cedenii.

ARTICULUS XXL

Vigesimus primus articulus est, an corpora dam-
natorum, cum eruni in inferno, erunt passibilia,
ei patientur ab igne inferni, quia recipieni speciem
ignis inferni per modum afflictivi vel laesivi.

Hoc non vidco quam calumniam babere possit.
^i enim iinpassibilitas poniiur communiter dos co.--
poris gloriosi, consequens est quod corpora non
gloriosa passibiiia erunt. Quod autem speciem ignis
per modum afflictivi in se recipiuiii, lioc negari
iion polest nisi ab eo qui ncgat bujusmodi corpoia
ignem inferni sentire. Necesse est enim speciem
sensibilis fieri in sensu ad boc quod sequatur af-
fliclio.

ARTICULUS XXII.

Vigesimus secundus articulus esl, an possit di-
spuiari in scholis, an auima Cbristi ei omnes aliac;
itniuiae rationales sint ex iraduce.

Non video cur hoc non liceat; nisi forle in
casii, si ex hoc apud aliquos scandalum orireiur;
sicut aliquando coniingit quod aliqui simpliciier
audientes de his quae sunt fidci, disputari in scho-
lis, crediinl ea ratione de his disputari, qnasi
dubilaretur de fidei veritate. Sed in tali casu
posset dispuians ad hanc (q)inionem ainputandam
prolestari, quod disputaret non propler dispuiatio-
nem de verilate, sed propter inquirendam veritatis
raiionem.

ARTICULUS XXIII.

Vigesimus tertius arliculus est, an Christus prin-
cipaliter non veneril tollere nisi originale peccatum.

dd quod dicendum est, quod Christus venii
principaliter ad introducendum homines in viiain
aeteinam, sicui dicit ipse, Joan. 10, 10: « Ego veni
« ui viiam habeant: » unde omne impedimentum
vitae aeternae venil removere, et ideo ex conse-
quenii venii tollcre onme peccatum. Sed sicut bo-
num conmiune est melius quam bonum particulare
imius hominis, ita malum commnne muliorum est
pejus: unde principalius venit tollere peccatum ori-
ginale, quod toiam naiuram humanam infeceral,
quam singulorum particularia peccata: unde super
illud Joan. 1: « Ecce qui lollit peccaium (I) mundi, »
dicit Glossa: « Peccatum mundi dicilur originale
« peccatum, quod est comuuine totius mundi: »
ct infra; a Quod originale peccalum, et singulorum

(t) Al. pcccata.

« quoque superaddita Christus relaxat. » Melius
ergo dicendum videiur affirmative, quod Cbristus
venit principalius tollere originale peccatum quam
alia, quam negaiive; sicut si ponitur quod Christus
principaliter non venil tollere nisi originah; pecca-
lum: nain etiam tollere actualia peccata pertinei
ad principalem Chrisii intentionem, qua venit mun-
dum salvare, secundum illud Luc. 5, o"!: « INon veni
« vocare justos, sed peccatores ad poenitentiam. »

ARTICULUS XXIV.

Vigesimus quarlus articulus est, an infernus sil
in centro, vel circa cenirum terrae.

Circa quod nihil mibi videtur lemere asseren-
dum, praecipue cum Augustinus neminem arbitretur
scire ubi sit. Non tamen aestimo quod sii iu centro
terrae, quia ille esl locus, quo naluraliier feruntur
gravia: nec videlur inteniionem naturae frustrari,
ul communiter dicitur: quod sequeretur, si ad cen-
trum corpora gravia non pervenirent, Si etiam
naturaliter terra circa centrum essei concava, non
posset assignari naturalis causa quae tantum pon-
dus susiinerel, Si auiem dicitur hoc esse miracu-
lose, nulla subesse videiur miraculi raiio. Praepa-
ratio enim inferni ab initio mundi fuii, secundum
illud Isai. 50, 53: « Parata esl ab heri Tophei, »
secundum expositionem Glossae. In prima autein
rerum insiiiutione non est considerandum quid
Deus possit facere, sed quid natura rerum habeat
ui sic fiat, sicul dicii Augustinus 2 super Genes.
ad lilteram. Non auteiu diciiur Christus descendisse
ad infimas partes terrae, sed ad inferiores; ad cu-
jus veritatem sufficii (lualitercumque inferiores nobis
dicantur.

ARTICULUS XXV.

Vigesimus quinius articulus est, an possit sciri
distantia a superficie terrae usque ad infernun»,
supposito infernum esse in centro vel circa cen-
irum terrae.

Puto sciri posse disianiiam a superficie terrae
usque ad centrum, non tamen usque in infernum^
quia non creJo ab homine sciri posse ubi sil infernu-

ARTICULUS XXVI.

Vigesimus sextus articulus est, an « Corpus
« spermatis, cum quo exii spirilus, qui est virius
« principii animae, est separaiuin a corpore, ei esl
n divina, el talis dicitur iniellectus: » sic potest
vel debet exponi: « idest ille spiriius, sive virtus
« foriiiaiiva dicitur intellectus per similitudinem,
« quia sicut intellectus operatur sine organo, ila
« et illa virtus, »

Ilanc expositionem Commenlator ponit in 7 Me-
(aph. super illud, « Ergo siciit supra diclum est, quod
« in substaniiis est principium etc. »:et suni haec
ejus verba. • Ideo dicit Aristoteles in libro de A-
• nimalibu", quod virtutes quae sunt iu seminibus.
« sunt similes intelh^ctui, scilicei quia agunl aciio-
o ne intellectus, et qiiod isiae virtutes assimileniur
0 iniellectui in hoc quod non agunt per inslru-
«. menlum corporale. »

AIvriCULLS XXYIL

Vigcsinius sepiimus ariiculus esl, an opinari
possil sine periculo, quotl posl coinmuncm resur-
reciionem luna magis lucebil quam nunc sol, sol
auicm in scptupium quam modo luccai: cor|)ora ve-
re hcalorum seplies magis sole.

ISullum periculum liic video quin opinari pos-
sil, si asserlio desii, quae possel ad praesumplionem
irupuiari.

ARTICLLUS XXVIIL

Vigcsimusociavus arliciilus est, an aliquid dica-
lur venire ad coinposiiioncm allerius dnobus mo-
tlis. Uno modo per essenliam suam per niodum
principii materialis ci ronnalis: el sic nullo modo
aliquid de naiui^a corporis caeleslis venil in com-
posilionem corporis liumani, vel alioium corporum
mi.Morum. Secundo modo vcnil ad coniposilioncm
allerius aliquid per eflectum suac virluiis: cl hoc
modo naiura corporis caelestis venil ad composilio-
iiem corporis bumani el omnium corporum mixto-
rum.

Hoe esi ex necessitalc verum: quia corpora caele-
i>tia sunl causa gencralionis et corruptionis in islis
inferioribus, ut Uionysius dicit.

ARTICULUS XXIX. et XXX.

Vigesiintisnonus et lrigesin)us ariiculus conti-
nent, an Angeli noii doleani nec lacrymentur, scd
ad modum dolentium vel Idcryoianiium se ba-
beani.

Hoe esl ex neccssitale verum: ei est sen cniia
Augustini, qui dicil in 9 de civil. Dei: « Sancti
u Angeli puniiml sinc ira quos accipiiint aoierna
« Dei Icge punicndos, et miseris sine miseriac
« coinpassione sid)vcniunl, ct pcriLliianlibus quos
" dilijjuni, sinc iiu)ore opitulantur; et laiDcn isla-
« rum nomiua passionum per consucludinein bu-
« mauae locutioiiis etiam in eos usurpaniur pro-
« plcr (|uaiiidam operum similiiudiucm, non pro-
« pter aireclionum iulirmitatem. »

ARTICULUS XXXI.

Trigesimusprimu.^ ariiculus csi, an facia iransub-
staniialione subbtanliae panis in subslaniiam corporis
Cbrisli miraculose in saciamenlo aliaris, substaniia
corj)oris Cbrisii naluralilor sinc miraruio in boc
sacramcnto esl sine dimensionibus bosliae, quae
reuianserunt, eo quod subsianlia ex boc quod est
substaniia, non probibetur esse in magna et parva
diuiensione.

Credo boc essc falsum. Sicut enim non qui-
dem naiuraliier, sed miraciiloso subsiantia panis in
subsianiiaiii cor|)oris Cbrisli converiitur; ita eiiam
miraculose sub diai(jnsionibus conservatur, e! non
naturalitcr. Ut euiiii dicit Augusiinus, 8 supcr Gc-
nes. ad lillciaui, Deiis eo modo conscrval rcs quo
eas operatur. Noii enim esl sicut acdiricator, qui
operatur lantum ad conslruciioncm domus, d po-
siea eam dimillit; scd Deus ciica rcin coormuc
operatur, conscr^^ans eam in esse, secunduui illud
Joan. 5, 17: • Patcr mcus usque modo operatur. »
Quod auiem inducilur pro raiionc, qiiod subsian-
lia, ex 00 (piod est subsianiia, iiou prohibctur esse

OPUSCULUM X. \7^

in magna el parva dimcnsione, non est sic iniel-
ligendum, quod de raiione cujuslibei suhslaniiae
sit quod possil esse in magna vel parva dimensio-
ne; sed contrarium non esi de ratione substantiae
ul sic; sicut non esl de ratione animalis (luod sit
ralionale; non tamen est de ratioue cjus quod sil
sine ratione. Si ergo essel de ralione sul)stantiae
quod non probihereiur esse in magna vel parva
dimensione, sequcrclur quod suhstanlia corporis
Cbrisli secundum suam naturam habcrel ul esset
aequalis suh magiia vel parva dimcnsione. Sed
quia hoc non est de raiione substanliac, quod pos-
sit esse in magna vel parva dimensione, nec ta-
mcn est conira rationcm suhstantiac, patct quod
ponerc suhsiantiam corporis Cbrisli in magna vel
parva dimensione, non implicat contradictionem,
sicul implicat coniradictionein si aliipiid aitribua-
tur alicui quod repiignal ejus ralioni. Ad lioc
ergo inducitur illa raiio ut excludatur comradictio,
non ad hoc ut ostcndatur esse naiurale.

ARTICULUS XXXII.

Trigesimussecundus ariiculus est, qiiod projuic
dimcnsiones corporis Cbristi et dimensioncs panis,
qnae rcmanseriinf, non sunt aequales.

Istud est manifeste verum, cl contrarium dice-
re esi haerelicum: sequcretur enim quod sub una
parva pariicula bostiae non essei lolum corpus
Cbrisli.

ARTICULUS XXXIII.

Trigesimusleriius arliculus esl, an corpus Cbri-
sii in sacramcnio sit in loco.

Diciiur, quod esl in loco altaris, vel in Eccle-
sia; sed boc verum esi qiiod corpus Cbrisii non
esi in sacramento ul in loco: non enim compara-
tur ad sacramentum ut localun) ad locum, quia
non commensuraiur ei secundum proprias dimen-
sioiies.

ARTICULUS X.XXIV.

Trigesimusquarius articulus esl, an
Cbristi in boc sacramcnlo moveaiur ad
bosliae.

Veriim est quod non movelur sicui
moventur per se vel per accidens in loco: quia
ncc eo modo est in illo loco in quo esl sacramen-
lum, sicul corpora sunt in loco pcr sc vel per
accidens; cuiii aliam babcat coiiq^araiionem ad di-
meusiones sacramcniales quam corpus ad dimen-
siones proprias secundum quas movetur per se, et
ad vehiculum, sccunduu) quod movctur per acci-
dcns. Sed eo niodo quo convenil corpori Christi
esse in loco ratione dimensionum sacramentalium,
convcnii sibi mo\eri in loco.

ARTICULUS XXXV.

Trigesimusquinlus ariieulus esi, an species sacra-
n)enialcs sinc subjccio remanentes possini natura-
liier agere, immuiari et corrumpi, sicui prius.

Quanlum ad ali(]uid vcrum esi, ct quimium ad
aliquid non. X hil eni.n polest agere vel pati ni>i
pracsupposito suo essc. Quod auie n in esse con-
serveniur absqtie subjcdo, miraculosum esl; et

corpus
motum

corpora

174 RESPONSIO AD XXXVI. ART

tjuanlum ad hoc aclio consequens miraculosa est;
el similiter passio; secundunj quod dimensio mira-
culose subsistens, miraculose hahet olficium subje-
cti et materiae, cujus est paii.

ARTICULUS XXXVI.

Trigesimussexlus articulus est, an omnes cogi-
Jaliones cordis quae habent imagines in phaniasia,
vel quas comitantur ahquae passiones in corpore,
daemones scire possint.

Hoc puio verum esse de iUis cogiiationibus
quas comitantur ahqui molus corporales quicum-
que: et hoc etiam Auguslinus dicit in hbro de
divinatione daemonum. « Hominum, » inquii, « di-
« sposiiiones daemones non solum voce prolatas,
« verum etiam cogitalione conceptas consignant:
« quae dum ex animo exprimunlur in corpore,
• tota facihlate perdiscunt: » et de hoc verbo in
Irbro Reiraclalionum faciens menlionem, sic dicit:
« Dixi hoc audaciore asseveratione quam debui:
« nam pervenire ista ad notitiam daemonum, per
« nonnulla etiam experimenta compertum est. Sed

a utrum signa quaedam dentur ex corpore cogiian-
a tium illis sensibiha^ nos autejii lalemia, aut aha
« vi spiriluali cognoscant, aut diflicilhme poiest ab
o hominibus, aut omnino non potest inveniri. »
Sed si spirituah vi cogitationes cognoscanl, multo
magis motus corporales, ex quibus etiatn homines
inierdum inieriores disposiliones cognoscunt: unde
secundum non excludit prinium, sed auiphus dicit.
Solas auiem species in phantasia existenies non
repulo sufficientes ad hoc quod daemones humanas
cogitationes cognoscere possint; qiiia homo virtuie
rationis el liberi arbitrii polest una specie in vi
imaginativa conservaia mulliphciter uli ad diversas
cogitaliones, vel totaliter aciu non uli.

Haec suni, carissime, quae ad arliculos a vobis
transmissos respondeo diffusius quam petisiis: non
enim ahsolute responderi poterat ad ea quae diver-
sum sensum coniinere poterant; praesertim cum
non scripseritis quid contra hujusmodi ariiculos
objiceretur. Sic enim poluissel ei absolutius et
cerlius responderi. Valeat caritas vesira diu, et pro
hoc labore mihi oralionum suffragia rcpendaiis.

i^as-^iT-^s-^^

OPUSCULUM XI.

RESPONSIO DE VI. ARTICULIS AD LECTOREM BISUNTINUM "

< Edit. Rom XII. )

Cai i.ssimo sibiin Christo Fratri Gcrardo Bi-
snntinu Oidinis Fralrum Praedicatorum, Fratcr
Thomas de Aqmio ejuidcin Ordinis confraterna
dileciione salnlcm.

Percepi liilcras vesiras qnosdam articulos con-
tineiilcs, supcr quibus vobis per nie responderi
pelebulis. El licet in pbiiibus essem occupalus, la
iDcn ne vcslrae carilatis peiilioni dcessem, quam
cilo facullas se oblnlii, vobis rescribere curavi.

Ql AESTIO I. II. cl III.

PriiDa ergo quaestio fuii, an slella quae Magis
apparuit, baberei figuram crucis. Secunda, an ha-
beret figurain boujinis, Tertia an baberei figuram
crucifixi.

His simul resr>ondco, quod Cbrysosiomus (Au-
ctor oi)cris imj)eifccli ) qu;iedam similia narrat su-
per Maltb., non quasi asscrendo, sed poiius quasi
ab aliis diclum rccilando. Ei qiiia pro certo non
babctur, non rcj^iito boc esse praodicandum; prae-
seriim qtiia non videiur probabile quod sacri Do-
ctores, ul Augustinus, Leo Papa, Gregoriiis el alii
in suis scrmonibus lacuisseni, si aliquod robur
aiicioriiaiis baberet. Non enini decel praedicatorem
vcriiatis od fabulas icnolas divertere. Si autem ab
aliquo sit piaedicaium, non arbitror esse necessa-
rium qiiod revocetiir, nisi forte e\ boc populo
scandalum sit exorlum; et tunc non deberel ut
crroneum rcprobari, sed ul incerium exponi.

Qlaestio IV.

Quarta quaesiio, an parvulac manus pueri Jcsu
nati creaverini slellas.

Ad quod respondco, quod lociiiio bacc non est
pro|)ria. Nam parvulae maniis sunt manus buma-
nilalis, qiiarum non esi creaic. Scd qiiia iimis ot
idem Cbristus esl in divina ct bumana nniiira
piMfcctiis, potest hujiismodi locutio sane e\poni. nl
dioatur: Manus parvulae istius piiori creaveriint
slellas; idest, istc piier habons monns parvulas,
crcavil slt llas Tali cnim modo loquiMidi ad quani-
dam unionis exprcssioncm aliquaiido Dodores u-

(1) Lvije VcsDMtiimm. i</ <'^ infra Vcsonlino.

luntur , sicut in quibusdam canialur Ecclesiis:
« Manus quae nos plasmaverunt, clavis confixae
c siini. » Non tamen haec sunl exlendenda, vel
praedicanda populo. Sed tamen si praedicatum sit,
non arbiiror revocandum; nisi super hoc error
aut scandalum orialur, in quo casu oporterei sanae
locutionis sensum exponi. Non sunl autem in ta-
libus, quantum fieri polest, simplicium animi soli-
ciiandi.

QlAESTIO V.

Quinta quaestio est, an ex quo Simeon dixil
beatae Virgini, « Tuam ipsius animam pertransibit
• gladiiis, » quolibet die naturali usque ad resur-
reclionem Christi septies illud recolerel pia Virgo
cum dolore vebementi.

Ad hoc etiam respondeo, quod istud eadem fa-
ciliiaie contemnitiir qua dicitur, cum nullius aiiclo-
riiali-^ robore fulciaiiir. Nec aestimo hujusmodi fri-
vula esse praedicanda, ubi tanta si'ppeiit copia
praedicandi ea qiiae sunt certissimae veriiatis. Se-
que lamen oporiei quod revocetiir, si praedicatum
fuerit, nisi ex hoc scandalum fuisset exortum.

QlAESTIO VI.

Sexta quncstio est, an circumstantias peccaii
iiabentes in alterum nenus, non notabiliier astijra-
vanies, leneatur horno confiteri etiam innotcscendo
personam cum qua pcccaverit.

Ad boc respondondum videtnr, quod omnino
debet has homo confiieri: non enim homo confiietiir
peccaiiimsnum nisi spcciem confiteaiur peccati, quae
cognosci non potest nisi per circumstanlias tralien-
les in aliud genus, c\ quibus peccatum specifica-
lur. Circiimsiantias vero non aggravantes, quae in
aliud gcnus pcccati non trahuni, non tenetur homo
confitori, sicui nec peccaia venialia; licet sit lau-
dabile quod bomo ea confiteatur. Kadcm enim ratio
videtiir esse de hujusmodi circumstantiis, ei de
venialibus peccalis. Circumstantiae aiiiem dicuniur
in aliiid gemis trabcre qiiae specialcm rcpiic;nantiam
imporiant ad aliquod praoccptoium di\inae legis;
siciii fiirliim simplex repiignat buic praecepio,
« rSon furiiim facics; • si autem furium in loco
sacro commiiiatur, iiabei jam rcpugnaniiam ad a-

176

RESPONSIO AD SEX ART. OPUSC. XI.

liud praeceplum, quod eslde veneralione sacrorum,
el sic additur nova species peccati: unde consequens
est quod addat aliam repugnaniiam ad legem Dei;
et ideo novam deformitaiem peccali morialis habc-
bit, quod ex necessitale confiteri lenebitur. Sic igi-
lur hujusmodi circumslantias aggravantes, quae non
trahunt in aUud genus peccali, non credo quod
ahquis tenealur confiteri.

De expressione autem personae cum qua ahquis
peccavit, videtur mihi quod non sil in confessione
fecienda, quando potest viiari. Primo quidem, quia
prodere crimen alterius el laedere famam est pec-
catum; quod maxime vilandum est in confessione,
per quam quis quaerit praelerila peccata delere.
Secundo, quia a Domino, Mallh. 18, est forma de-
nuntiandi peccatum proximi descripta, conlra quam
agere non licet. Terlio, quia in confessione esi cre-
dendum peccatori confitenti et pro se et contra
se; sed contra alium nullo modo est ei credendum;
alioquin daretur multis occasio fictae confessionis

el fraudulentae infamationis. El ideo si polesl spe-
ciem peccati confileri non innotescendo personam
cum qua peccavii, peccat eam exprimendo, nisi
forle salvato correctionis ordine, quem Dominus
staluit. Si vero speciem peccati exprimere non
possit nisi exprimendo personam cum qua peccavit,
puia si cum sorore concubuit; necesse est ut ex-
primendo peccati speciem, exprimat personam. Sed
si fieri potest, debet quaerere talem confessorem,
qui personam sororis penitus non cognoscat.

Quod autem dixi, circumstantias aggravantes
quae non irahunt in aliud genus peccaii, non osse
de necessitate confiiendas, non esl referendum ad
numerum, quen» aUquis confiieri teneiur, si potest;
quia jam non est unum peccatum, sed multa.

Haec sunt, frater carissime, quae ad praesens
mihi occurrunt quaestionibus a vobis propositis
respondenda: pro quo mihi, si placet, orationum
suffragia impendaiis.

OPUSCULUM XII.

DE DIFFERENTIA VERBI DIVINI ET HUMANI

( Er>rr. Rom. XIII.)

Ad inicllecluni Iiujus nominis quod diciiur
« vcrbuu), » scicnduiii esl secundum Pliilosophum,
quod ca quae sunl in voce, suni signa earurn quae
auni in anima passionum. Consuctum auiem csl
in Scripluris quod res significalac sortiunlur voca-
hula signorum, v.l c conirario; sicul illud: « Peira
« autcm erat Cliristus. » De necessita!e ergo se-
(|uiiur quod illud intrinsccuu) animae nosirae,
(juod significatur voce cxieriori cum vcrbo nostro,
vcrbuui voceiur. Ulrum auieu) prius conveniat no-
iiicn vcrbi rci cxlcriori voce prolalac, vcl ipsi con-
ccpiui animac inicriori, nibil referi ad praescns.
Planum tamen es( quod illud quod significatur in-
lerius in anima cxistens, prius esl quatn ipsum
verbum vocc prolatum, utpolc causa ejus existens.
Si vero volumus scire quid est inlcrius verbum in
anima nosira, videamus quid significel verbum
quod cxicriori voce proferlur.

In inicllcclu aiiicm tria sunt: scilicel ipsa po-
teniia inlellcclus; spccies rei inlcllcctac, quae est
forma ejus, se babcns ad ipsum inlcllectum sicul
spccies coloris ad pupillari); ei intelligcrc, quod est
operatio intcllcclus. NuIIum vero istorum signifi
calur vcibo exleriori voce prolalo: nam Iioc nonien
« lapis » non significat subsianiiani intcllccius,
quia boc non inlcndii diccre nominans; ncc signi-
ficat specicm qua inlcllectus iniclligit, cum ncc sit
iiacc intcniio nominaniis; nec etiani significat ipsuu)
inielligcre, cum intclligere non sit acrtio progrediens
ab iniclligente, scd in ipso manens. Verbum aulcm
interius conccpium pcr niodum egredientis se ha-
bct; (|uo(I icstaiur vcrbuin exlerius vocale, quod
csl ejus signum: illud < nim egreditur a dieente
vocaliier ad cxlra. lllud ergo proprie dicilur ver-
bum intcrius, (juod intclligcns intelligcndo forinat.
Inicllccius aulcm duo fonnal sccundum duas ejus
operationes: nam sccundum operationcm suam quac
dicitur indivisibilium intclligcnlia, format dcfinitio-
nem; seciindum vcro operaiionem qua componit
<:t dividii, foniial cnuniiationem, vcl ali(juid lale:
cl idco illud sic formaium et exprcssum pcr ope-
lationcm inlcllcctus vcl definicniis vel enuntiantis,
cxieriori verbo significat Unde dicit Pbilosophus, 4
Weiaphysicae: « Uaiio quam significat nomen cst
« dcfinitio. » Islud ergo sic formalum et expres-
sum in anima diciiur verbum interius; et idco
conijiaratur ad intelleclum non sicut quo intcllc-

^'. Th. Opcra oimna, V. IG.

clus iniclligit, sed sicut in qiio intelligif; quiii in
isio sic expresso et formato videt naiuram rci in-
telleciae. Ex bis crgo duo possumus de verbo ac-
cipere: scilicet quod verbum esl sempcr aliquid
proccdens ab inicll(,'ciu, el in inlcllcctu exisiens;
et quod verbum esl ratio et similitudo rei inlellc-
ctae. El si quidem cadem res sit inielligens et in-
lellecta: lunc verbuni est ralio ei similitudo intel-
Iccius a quo proccdii. Si autem aliud sit inicllecius
el intellcctuin; tunc verbum non est ratio inlelli-
geniis, sed rei intcllectae: sicut conceplio quain
habet aliquis de lapide est similiiudo lapidis tan-
lum. Sed quando intellecius inlelligit se, tunc tale
verbum esi ratio et similitudo iniellcctus. Et ideo
Augusiinus ponit similitudinem Trinilatis in anima,
secunduiii quod mens intelligii se ipsam, non au-
tem secundum quod inielligii alia.

Patet ergo quod in qualibelre intcllccluali cui
compctit inlclligcre, necesse esi |)oncre verbum: de
ratione enim inielligendi esl quod intelleclus in-
lelligendo aliquid formet: lalis autem formatio di-
citur verbum. Natura vero imellcctualis esi natura
humana, angolica et divina. Et idco est vcrbum
hunianum: undc in Psalm. 15, 1: « Dixit insipiens
• in corde suo: Non esl Deus ctc. » Est et vcrbum
Angeli: Zachar. I: « Dixil Angclus etc. » Est et
vcrbuni divinum: Gcncs. I: • Dixit Dcus eic. »
de quo Joan. 1, I: « In principio eral Vcrbiim etc: »
constai quod non dixil lioc de vcrbo humano ncc
angclico, quia ulruinquc istorum ..irium est, ciim
vcrbum non praccedat diccntem; hoc autcm verbum,
de quo Joanncs loquitur, non est fictum, scd om-
nia per ipsum facta suni. Oportci ergo hoc de
verbo divino inielligi.

Et seicnlum esi, qiiod vcrbiim Dci, dc quo
loquitur Joanncs, ires babct dilTcrcniias ad vcrbum
nostrum. Prima est secundum Anguslinum, quia
verbiim nostrum est prius formabile quam Ibrma-
tuin. nam cum volo concipere raiionem lapidis,
oporict quod ad ipsum verbnni latiocinando per-
vcniam; ct sic esi in omnibus aliis quae a nobis
inlclliguniur; nisi forie in primis principiis, quae
cum sint naturalitcr noia, absque discursu rationis
statim inlclliguntur scii cognoscuntur. Quanidiu
crgo intcllcctus ratiocinando discurrit, huc illucque
jaclatur, nccdum formatio pcrfccta est, nisi quando
ipsam ralionem rci perfcclc concepcrit; ct iiinc pri-

178

DE DIVINI VERBI ET IIUMANI OPUSC. XII.

nio liabet raiionetn verbi: et inde esi quod in ani-
nia noslra est eliam cogitaiio, per quam significa-
lur ipse discursus inquisitionis; el verbum quod
est ]am formaium per perfectam contemplationcm
veritatis: ideo pcrfecla contemplaiio verilatis dicitur
verbiim. Sic ergo verbum nostrum prius est in
potentia quam in aclu; sed verbum divinum sem-
per est in actu; et ideo nomen cogitalionis verbo
Dei proprie non convcnit. Dicit enim Augusiinus
^ de Trinitaie: « Ita dieitur illud verbum Dei, ut
« cogiiando non dicatur; ne qiiid qnasi volubile
« in^^Deo credatur. » Et illud quod Anselmus dicil,
quod o diccrc summo Patri nibil aliud est quam
« cogiiando intueri, » improprie diclum est. Se-
cunda differentia est verbi nostri ad divinum, quia
nostrinu est imperfectum, sed verbum Dei esi per-
fectissimum: quia nos non possumus omnia quae
sunt in anima nostra, uno verbo evprimere; et ideo
opoitet qiiod sint plura verba imperfecta, per quac
divisim exprimamus omnia quae in scientia nostra
sunt; in Deo autem non" est sic. Cum enim ipse
intelligat et se ipsum, et quidquid intelligii, per
essentiam suam; uno actu unicum verbum divinum
expressivum esi tolius quod in Deo est; non solum
Palris, sed etiam crealuraruin; aliier esset imper-
fectum. Unde dicit Augustinus: « Si aliquid minus
« esset in verbo quain in scientia coniineliir di-
•• centis, esset verbum imperfectum. » Sed constat
quod divinum verbum est perfectissimum. Ergo
est tanium unum: nndc Job 55, r2: « Semel lo-
« quitur Deiis. » Tcrtia differenlia est, quod ver-

bum nostrum non est ejusdem nalurae nobiscum;
sed verbum divinum esl ejusdem naturae cum Deo,
et subsistens in nalura divina. Nam ratio intelle-
ctiva quam intellectus noster de aliqua re format,
babet esse in anima intelligibili tantum; intelligere
aulem animae non est idem cum esse nalurali a-
nimae, quia anima non est sua operatio: et ideo
verbum quod format intellecius noster, non esi de
essenlia animae, sed est accidens ei. In Deo aulem
idem esi intelligere et esse; et ideo verbum quod
format inlellectus divinus, non esl aliquod accidens,
sed pertinens ad naturam ejus; unde oportet quod
sit subsistens, quia quid(|uid est in natura Dei, esl
Deus: unde dicit Damascenus, qiiod « Dei verbum
« subsistens est, el in bypostasi ens; reliqua vero
« verba, » noslra scilicet, « virtutes sunt animae. •
Ex praemissis ergo tenendum est quod proprie
loquendo verbum semper diciHjr personaliier in
divinis, cum non importet nisi quid expressum ab
intelligenle. Palet etiam quod verbum in divinis
est similitudo ejus a quo procedii, el quod esl
coaeternum ei a quo proeedit, cum non fuerit prius
formabile quam forii.atum, sed semper in actu: et
quod sil aequale Palri, cum sit perfeclum, et toiius
esse Palris expressivum: et quod sii coessentiale
ct consubstantiale Patri, cum sit subsistens in na-
lura ejus. Patct etiam quod cum in qualibet natura
id qnod procedit liabens similitudinem el naturam
ejus a quo procedit, vocetur filius; et hoc fii in
verbo, quod in Deo dicalur Filius, et produciio
ejus dicitur generatio.

M»<

.V*»

^•'T^fe*^-!^^

OPUSCULUAl XIII.

DE NATURA VERBI INTELLECTUS

( Edit. Rom. XV. )

Quoniam circa naturam verbi inleliccius, sine
quo iniago Trinilaiis non invenitur in liomine ex-
pressa, iiiuiliplex diiriculias el prolixitas niniia ani-
mum involvit; itleo summalim ejus naturam trade-
re iniendimus, insuper et difficuliates ipsum lan-
gcnlcs simul manifestare.

Sciendum est igitur primo, quod verbum cum
re dicta per verbum convenientiam liabet majorem
in naiura sua quam cum dicente, licet in dicenie
sii ut in subjecto. Unumquodqueenim ab illo naiu-
ram sortitur a quo speciem accipii ct nomcn sor-
titur; cum specles sit tota natura rei. Verbum au-
tem specicm accipit a re dicta, ci non a dicenie,
nisi forte quando dicit se: sicut verbum lapidis
dilTcrl specie a verbo aslni; verbum etiam dictum
a diversis de eadem re, idem specie est. Et hujus
ratio est, quia effcctus quilibct magis convenit cum
principio qu^ agcns agit, quam cum agente, cui so-
lum assimilalur ralione ipsius priricipii: Iioc enim
est quod communicatur effectui per actionem agcn-
tis. Similiiudo autem rei diclae est principium quo
verbum rei (1) efficilur, quae eiiam in verbo re-
periiur a diccnie sibi communicaia: et ideo ipsum
verbum quandoque dicitur similiiudo rei, quando-
que vero verbum rei, ubicumque illa similitudo
exprimiiur, sive in parle imaginativa, sicul phan-
tasma Cbartaginis est verbum Chariaginis, seciindum
Augustinum; sive in intellcciu nosiro, ubi perfecta
ratio verbi invenitur, quod ad imagincm pcrtinet.
In verbis enim quae in imaginaliva fiunt, non est
ralio vcrbi expressa. Aliud namqtie cst in ea unde
similitudo exprimitur, et aliud in quo terminatur.
Expriinitur enim a sensu, et terminatur in ipsa
])lianiasia, cum phantasia sil motus factus a sensu
secundun) aclum, secundum Philosophuni in 5 de
Anima. Scd supra intcllectum nihil esl in quo ab
ipso aliquid exprimatur; et idco non est aliud quod
cxprimil ab eo in quo exprimitur; sicut ncc in
Deo aliud esl Palcr expriniens, et aliud in quo
rccipiiur cxpressum. Sed adhuc in intelleclu nostro
esl defcctus; quia aliud cst quod cxprimit, aliud
ipsum verbum cxpressum; quod in Deo non inve-
nitur: et idco verbum Dei cst Dcus, intellccius
autem noster verbum suum non csi, ncque ctiam
esl suum dicere, quod esl proxima causa vcrbi.

(l) AL Dei.

Nasciiur cnim verbum nostrum ex notilia alicujus
habili apud mcmoriam nosiram, ((uac nihil aliud
est in hoc loco quam ipsa reccplibililas animae
nosirae, in qua eiiam tcnet se, secundum Augusti-
num, etiam cum se non discernit, scd alia quae ah
extra acquirit. Primus ergo processus in cogniiione
verbi esi cum intellectus accipii a memoria quod
ab ea sibi oneriur, non eam spolians quasi in ea
nihil relinquens, sed similitudinem habili in se as-
sumens; et hoc est similc illi quod in menioria
habeiur: ei idco vocatur aliquando illud quod ab
intellectu accipitur, verbum memoriac; sed adhuc
non habet perfeiiam rationem verbi; haberei tamen,
si iniellecius solum reciperei a memoria exprimeii-
te. Sed cum memoria non Iiabeai actum aliquem,
sed loco aclus solum tenet libere quasi paraia ca-
pienti a se; intellcctus vero in lumine suo capii
ea; adhuc (1) perfeciam raiioncm verbi non liabei.
In divinis vero Paier, cui respondei uiemoria iu
raiione ordinis, complete generat, quia Paicr id
quod hahet, non solum tcnet ul meinoria apud
nos, sed quia est suppositum completum cujusest a
gere, ideo geiierai Filium. Non cniui in gcncraiione i-
sia praesupponiiur aliquid quasi a Paire accipiens, ot
aliud quasi acceptum: sic apud nos intcllcctus accipit
a memoria, et praesupponitiir gcncraiioni: ibi vero
Filius generatur a Paire, sicut si »totus iniclleclus
noster esset a noslra memoria, ei non similiiudo
ista vel illa. Cum ergo iniellcctus inforinauis spccie
naius sit agere; terminus auien) cujuslibct aciionis
esi ejus objecttim; objcctum autcni suum est quiddi-
tas aliqua, cujus spccie inforuiatur, quae non est
principium opcrationis vel actionis nisi ex propria
raiione illius ctijus est species; objectuiu autem
non adesl ipsi animae illa specie informalae. cuni
objtxjtum sit exlra in sua naiura: aclio auicm ani-
mae non esl ab exlra, quia inielligere est uiotus
ad animam, tum ex nalura specioi quae in lalcm
quiddilatcm ducit, tum ex naiura intcllcctus, cujus
aciio non est ad cxtra: priii.a autcm actio ejus pcr
spcciem cst formaiio sui objecii, quo foruiaio in-
telligil, simul tamen teu^porc ipse format, ei for-
matum esl, el simul inlclligit, quia isia non sunt
moiiis dc poleniia ad actum, quia jam factus csl
iniellectus in actu per spcciem, scd proccssus pcr-

(I) Al. et adhuc.

180

DE ^AT. VERB. IISTELLECTUS

fecius de aetu in actum, ubi non requiriiur aliqua
specics tiiolus. Et quia, ut diciuni esi, hujiisniodi
objeetuni in ipsa anima formalur, ei non extra;
ideo erit in aninia ul in snbjcclo; est enim siuii-
litudo rci extra. Quod autem esi iii anima ui in
subjecto, efficitur in ea ui babitus. De perfecta au-
lein ratione babitus esi, quando actui conjungiiur.
In boc eniin natura pcrficiiur per lumen naturale
inteliecluSj involvens speciem inlelligibilem in quo
el sub quo intelligatur, Idem enim lumen quod
intellectus possibilis recipit cum specie ab agenie,
per actionem intelleclus informaii tali specie dif-
fundiiur, cum objcctum formatur, et manel cum
objecto formaio, ei boc liabet plenam ralionem
verbi, cum in eo quidditas rei intelligatiu'. Sicul
in principio actionis intellcctus el species non
sunl duo, scd unum esi ipse inlcllectus et species
illustrata; ita unum in fine relinquiiur, similitudo
scilicei perfecta, geniia et expressa ab intelleciu:
et boc totum expressmn est verhum. et esl totum
rei dictae expressivum, et totuin in quo res expri-
mitur, ei lioc intellectiim principale, quia res non
inlelligitur nisi in eo. Est enim lausquam specuium
ir. quo res cernitur, sed non cxcedens id qtiod in
eo cerniiur. Efficitur eium opere nalurae ut in eo
aliquid cernatur: natura auiem non agit aliquid
supcrflue, el ideo non excedil speculum boc, idesl
id quod in eo videtur. Verbum igitur cordis est
ullimum quod poiesl inlelleclus in se operari. Ad
ipsuni enim in quo quiddilas rei recipitur, iimio
quia ipsemel esl quidditatis similitudo, lern)inatur
intelligere. Sic enim babet raiionem objecti intcl-
lectus. LU vero esl per intellectum expressum, ei
conjungitur dicerc; ei sic ipsum idem verbum cst
effectus actus intellecius; qui esl forn)ativus obje-
cti, ei ipsius dicere. Scd in boc r<!pcritur differcn-
lia quaedam: quod enim inlelligitur, poiest esse in
intelleciu et manere in intellectu non inicllectum
aclu; quod auiem dicilur, potest esse diclum, sed
non potesl n;anere diciuin, nisi eum actu dicitur:
nndc in inielleciu poiest manere species objcoli in
liabitu. Illud eniin dico qnod fonnatum est, sed
nianet id in quo formatum esl sine lumine, in quo
actu aliquid intelligiiur. Inde est quod vcrbmn non
est sine intelligere in actu, licct ipsum intellecium
nudum in babitu mancre possil. Ilabitus bic dici-
tur non ipsa potentia memoraiiva lantum, quac
praecedii intelleQtum: imnio ipse intelleclus esl na-
lus retincre suum objectum, propter lamen nalu-
rain memoriae, quae prior est. Lnumquodque enim
prius salvatur in suo posteriori; et ideo ipsa per-
fectio objecti habciur in ipso habilu inielleclus,
ut dicium est; et ibi posita esl perfcctio verbi su-
perius. Ex liis manifestmn esi qualiter apud nos
deficit a repraesentatione Filii in divinis; quia sci-
licel ipsa inlelligentia nostra non esl educta de
memoria nostra, a qua lamcn principium et ralio-
nem agendi habei: quae si esset de memoria toia-
Hter educta, ipsa essei verbum memoriae suae:
unde non diceret se, nec exprimeret nisi dictatum
el expressum a memoria sua: quia aliter falso di-
ceret et exprimerel se: sicut verbum in divinis
non dicit se gignendo et exprimemlo, sed dicit se
genitum et expressum. Rursum inanifcstum esi qiiare
verbum proprie dicitur personaliier tanfum. Ver-
bum enim noslrum semper est in coniinuo fieri,
quia perfectum esse suum est in fieri; sed hoc
non est imperfectum, quasi lotum simul non exi-

siens, sicut est de aliis quae sunl in fieri, quae
etiam semper sunt imperfecta; immo verbum in
prineipio sui est perfeclum, quia concepiio perfe-
cle formata est; nibilominus esse ejus perlectum
servatur eodem modo quo gignebatur. INon enim
transit forn)atio verbi ipso formaio, sed cum actu
intelligitur, continue formalur verbum, quia sem-
per est ul in fieri, ei ui in egrediendo ab aliquo,
scilicet a dicente; ei boc cum personarum processio-
nibus convenit. Inielligere vero, ui in quiete acci-
pitur, et esseniiale esl in divinis, dicere vero, sicui
ei verbum, personaliter dicitur.

Nmic restat videre, utrum verbum gignatur
per reflexionem actus intellectus vel per aclum
rectum Ad cujus evidentiam considerandum est, quod
verbum quod est expressivum rei quae intelligiiur,
non est reflexum; nec actio qua formatur ver-
bum. quod est expressivum quiddiialis rei quae
concipitur, non esi reflexa; alioquin omne in-
lelligere essei reflexum, quia semper cum actu
intelligitur aliquid, verbum formatur. Unde mani-
festum est quod intellectus infra se ipsum actionem
reclam exercere potesl, el haec semper esl aciio
sua propria, quae terniinatur ad objecium facluni
in se el a sc. Unum enini conslituitur ex intelleclu
et specie, quae est principium actionis suae, el
hujus est agere: unde species baec esl prima qua
agitur, non auteni ad quam: non enim iniellecius
nosier inspiciens hanc speciem lamquaiu exemplar
sibi simile, aliquid faeil quasi verbum ejus. Sic
enim non fieret unum ex intellectu et specie, cum
intellectus non inielligai nisi factus unum aliquid
cum specie, sed in ipsa specie formatus agit tam-
quam aliquo sui; ipsam tamen nou excedens. Spe-
cies autem sic accepia semper ducii in objectum
primum. Unde manifestum esl quod ipsum verbuni
intellectus j)erGciiur per actum rectum; tamen, quia
non niiltit ad aliquid aliud conceptiones suas, sicut
facil sensus; hinc est quod potesi super atlus suos
renecii cum vult, quod non potesl sensus: non
enim utitur medio corpore, eiijus non esl perci-
pere quod in eo fil. Sed cum sit unuin agens,
cum quo el species ipsa efliciiur unum spiriiualiier
in participando vitam ejus, percipit actuni suum
cum vult^ complete, quod non poiesl sensus: non
enim indiget anima, ad hoc quod a se inielligatur,
specie illa, sed ad hoc ut intelligat: de se namque
habet ut inielligatur, sed non quod inlelligat. hi-
telligil enim se sicui alia, secundum Philosophum:
hoc autem est per speciem, quia alia sic inielli-
guntur. Sensus autem indigct organo ad hoc ut
agat; organum autem noii redit supra se, unde
non est reflexio in sensu.

Consideranduin lamen est, quod generalio verhi
videiur propinquissima cogniiioni reflcxae: undc
midii putaverunt eam reflexam. Cum enim anima
informala specie formal verbum in se, non format
ipsum in aliquo sui, non informata specie, quasi
aliquid sui exiendai a se non inforniatum specie
prima, iit in eo verbum primum formelur, el ipsum
esset informatum verbo in eo formato: sic enim
viileretur extendi quasi in rectum, et sic per actum
rectuiu formaretur verbum: scd in se specie prima
formata. eo quod formaia est, actu gignilur verhuna.,
et non in aliquo sui nudo; unde videtur hacc gi-
gniiio sin)illima reflexae.

Scd sciendum cst, quod cum reflexio (iat re-
deundo super idem; hic autem non sil rediiio su-

OPUSCULUM XIII.

iS\

\M\' spcciem, ncc siipcr inlcllectiiiri forinaliiin spe-
cic, <^uia non pcrcipiunlur qiiando verbuui fonualnr,
gignilio verbi non esi rcnexa. Kon cnini gencralur
vcrbuin ipsuin per acluni iniellccius, nec ejus si-
niililudo, nec eiiam siiuililudo illius specici qua
inlclleclus infcinnaiur, quasi vcrlium essel cjus ex-
prcssivum, scd simiJiliido rci. Illius enim siinilinido
gcneraliir qnod in sua siiiiililudine cognoscitur. Est
la-i en ipsuin verhum simililudo illius speciei laiii-
quam ejus quo facium est sibi siinilliinuin. Simi-
liludo vcro rci csi ut ad (|uod fonnaiur, ci tain-
quam ad cjus excniplar. Ncc proplcr lioc oporict
ipsum forinanlem prius rcm inlueri, cl posi ad
eum vcrbum seu imaginem ipsam in sc formarc:
quia liabcre s[)ccicni rci apud sc, est sibi loco
aspcctus cxcii)j)laris. Artificcs nanique intuentc? sua
exemplaria, niliil aliud acquinmt nisi ipsas species
exemplarium. Ilacc aMtcm spccies qiiam Iiabct in-
lcllcctus, advcnil sibi a re quain ipse non est in-
luitus, scd sensus. lii quia cst rei similitudo, esl
principiiiin gencraiionis lnijus: iinde in intcllcctu
polest esse gcneraiio pcr rectum, cum nibil cjus
generetur. Dirccic igitur a spccic ipsa iiur in ipsum
verbum, cum non pcicipitur cjus subjcctum, scd
res cujus esl illa similitudo. lluic eliam similitudini
lanlo iniimius esl vcibum, quanto pcrfcciius ge-
niluin est. Idco verbum intclligcntis iniimum esl
principio intcilccto, (!x quo el specie fil uiium; ncc
lamcn infoiniatur subjcctum simul diversis acii-
dentibus cjijsdcm specici, quia impossibilc csl eam-
dem sujicrlicicmsKiiul diiabus aHiedinibus infoi-mari:
hoc enim esl impossibile, quando iiirumquc accidcns
est in ratioiie cjus (|iio aliquid ficri liabct. Vcrbum
auiem esl in quo aliquid inlelligitur, sicui lux csl
in qua pcrficitur cognitio, sicui spccics coloris in
visu exieriori; ct fortc similius si lux ex specic
coloris generaretur, siiut ibi fit verbiim ex specic:
extcriora enim dcliciuni a rcpraesenlaiionc inierio-
ruiii. tlt propler boc licct utnimque sit accidcns,
species scilicct, ct vcrbum cx specic genitum, quia
utrumque esl in anima ut in subjecio; vcibiim
tamcn magis iransii in siu ilitudinem substantiac
quam specics ipsa. Quia cnim intcllectus nititur
iii quidditatcm rei vcnirc, ideo in spccic praedicta
esi virtus quiddilatis subslaniiac spiritualiicr, pcr
quam quidditas spiritualitcr recte formaiur, sicul
in calorc cst virtus formae ignis, pcr quam ailin-
giiur iii gcncralionc ad foriiiam substanlialem ignis,
(juod accidcns per se non attingcrci: uiide vcrbum
quod csl ultimum quod potcst iieri inira per spe-
ciem, magis accedil (1) ad ipsam rem repracscn-
tandam, quam nuda spccies rei. Quia igiiur rcs
intclligibilis eo ipso inielligiiur qio intcllcclus for-
niatur sua specie aciu; prius natura cst inforniari
quam intclligcrc, sed non icmporc: ideo vidciur
verbum, quod scipiiiur spcciem rci, similitcr sc^pii
intelligere ejus. IIoc autcm non essci, si pcr spe-
ciem rci icndcrct inicllcctus iii ipsam rcm ut in
se, sicul visus vidct colorcui extra se existentcm,
et lunc formarci vcrbum in se re prius inicllccia.
Sed quia intcllcclus accij^icns spccicm a re pcr
scnsus, non ducitur pcr ipsam in rcm ui esl in
siii natura, scd ut in se esi, qnia ipse facil in se
objectum quod esl in eo inicllccium; objcctiim
auicm naliiialiier prins est adionc poicntiac circa
objcctum: idco vcrbum quod esi inlra ipsuin in-

(«) Al

idil.

lellcctum, priiis csl ipso intelligere ad ipsom tcr-
minato. Aliud enim esi hoc a quo acoipitur spccics,
scilicci res ipsa, et aliud ad quod tcrmiuauii aelio
inlellcctus, scili(xn similiiudo rcifor«uata ab intcllectu.
i'^x diciis uianifesium esl quomodo aitcndittir
prioriias luiius corum ad alicrum. Prius cninj na-
lura est iniclb-clus inforfnatus specie, qiiae (;si pri-
mum sutticiens iniclligendi, quain gignatur vcrbum:
ct idco intclligere in radiee prius es» vcrbo, ei
vcrbuui csi tcrmiuiis actionis intcllccius. Sed quia
objcctum non babctur nisi in verbo, ui dicum
est; objeclum auicm prius esl quam (piaelibet actio
ad eum tcrminata; idco verbum priiis est quam
intelligcre. Kt lioc tonirn idco contingit, quia non
tcrminaiur aciio iiilellectus ad rem cxtra, a qua
acquirit specicui ut in se esl. Si eniin spccies naia
essct ducere inicllcctum ad rem ui iu sc est, ui
specics coloris ducit in colorcm, omiiibus modis
praeceilcrct inielligcrc verbiim. Uiidc inaiiifcst uu
esi qiiod verbum non est quod scquitur iniclleclum
immcdiate posl rationem intellcctus. sic enim siin-
plicitcr praeccdcret vcrbum actum iiitcllcctu-, «pii
cst intclligerc; sed verbum scquiiur immcdialc in-
tellcctum in actu pcr spccicm, a qua procedit
verhiim ut actus ex actu, ei non iit acius ex po-
lenlia: unde verbum posierius esi actu intclligendi
a parte inicllectus; ct sic vcrbum sequiiur ad in
telligere non in se, scd in sua radice, ui dicluin
est. Si vero intcllcctus a verbo acciperet specicin
prius quam iniclligeret ipsum verbum, et rem in
verbo, iiiipossd)ile foret per illud intelligere, vel
verbiim formare pcr cjus priiHipium, sicut impos-
sibile est intellccium facere rcm extra, a qua spe-
ciem traliit. Ex dictis facile esl scire quare iiiiel-
lectus non dicii sc, quando format \erbum secun-
dum rem. Anima cnim quasi transformata est in
rem per spcciem, qua agit quidquid agil: un^e
ciiin ca informaius est aciu, vcrbum producit, in
quo rem illam dicit ciijus spccicm Iiahet, et non
se. Cum vcro mtitur sc apprclicnd(!rc, quia non
esl cognoscihilis, nisi sicutalia pcr speciem aliorum;
quia non imligci spccie ui inielligai ( boc enim
potest de se ) non bahct in sc, ut inielligens est,
specicm qua formctur Ncrhum sui, sed accipit a se
intelligihilem specicm non sui, sed rci qua neces-
sario informatur ui intcllisatur, iil dictum est. Cum
igitur illa specie informatur, siaiim se intelligii;
ct Iioc est pcr redcxionem. quia haec species prius
accepta a re qua-n a se informaia e>t inielligihilis.
Nec oj)ortei piius formare verhiim quain intelligcrc;
sed cum inlcllexcrit, format verbum sui; et idco
intclligcre non tempore, sed naiura praecedcre
nccesse cst, cum sc ipsum intelligil: non enim cum
se iiitelligit, facil totum objcctum, sed aliquid cir-
ca ipsum: induii cnim se, el lioc est verbum sui,
cum se inlclligit: non cnim cst aliud a quo acci-
|)itur apeiics, ab eo ad quod (crminalur, sed idem.
Scd quia isia esi sjiecies rci, et non geniia de
essentia nuda, formaium verbiim de anima per
specicm rci non est j)urum vcrhum animae, sed
rci diclae. Si vero nudaiam ab omni re se appre-
bendcrct, et siuiilia sui in se gigncrct; boc ejiis
verbum esset piirum, nibil exlraneum bahcns ad-
mixtiim. Tale est vcrbum Dci, quod idem est in
naiura cum Patr(^ dicenie ipsuui vcrhum. Verbum
tauicn aiiimac tali inodo se diccniis foret accidcns,
et pro lanio divcrsiie naturae foret ab anima, cuni
ac(*idcn^ sui forcl, ct a se et de se factum: ipsa

182

enirn subslaniiam faeere non polest. Deus aulem
nihil diversilalis in sua nalura habel; ideo verhum
suum Deus, virlus et subslantia vera est. Deus
aulem quia omnia unico intuilu videt, uno verbo
oronia dicit; nos vero multa verba habemus propier
impoienliam intellecius nostri in inteUigendo: et
horum quaedam oriuntur ex aliis, sicut verbum
conclusionis ex principiis; quaedam vero non, sicut
in rebus quae non habent connexionem ad invicem,

DE NAT. VERBI INTELLECTUS

ut patel de lapide ei ligno; quaedam statim offe-
runtur intelligenli, quaedam etiam cum majori,
quaedam cum breviori (1) discursu. Ideo verba
nostra quaedam plus, quaedam minus habent de
cognilione, et quaedam citius et quaedam lardius
formanlur, sicut scire quarumdam conclusionum
lardius et difficilius, quarumdam vero facilius et
citius acquiritur. Et haec de verbo dicta sufliciant.
(1) Al. cum divinlori.

sa^

OPUSCULUM XIV.

DE SUBSTANTIIS SEPARATIS. SEU DE ANGELORUW NATURA

ad Fralreiii Rcgiuaklurn socium suum carissimuni

(Edit. R .m. XVI).

Quia sacris Angelorum solemniis interesse non
possumus, non debel nobis devotionis lempus tran,-
sire in vacuum; sed quod psallcndi oflicio sublra-
bitur, scribendi studio compenselur. Intendenies
igiiur sanciorum Angelorum excellentiam utcumque
depromerc, incipiendum videtur ab Iiis quae de
Angfilis antiquitus Inimana conjettura acstimavit;
ul si quid invenerimus fidei consonum, accipiamus;
q.aae vero docirinac repugnant catbolicae, refulemus.

CAPUT I.

J)e opinionihus anliquonm philosophorum.

Primi quidem igitur pbilosopbantium dererum
naturis sola corpora esse aesiiinaverunt, poncntes
prima principia aliqua corporca elemcnla, aut plura
aul unum. Et si unum, aut aquam, ut Tbales Mi-
lesius; aut aerem, ut Diogenes; aut ignem, ut E-
pbasius; aui vaporeu), ui Heraclitus. Et si plura;
aui finita, sicut Empedocles quatuor elementa, et
cum bis duo movenlia, amicitiam el lilem; aut
infinila, sicul Democritus et Anaxagoras: quorum
ulerque posuit infiniias partes minimas esse om-
nium rerum principia; nisi quod Dcmocriius eas
posuit gencre similes, diirerre aulem solum figura
et ordine el positione; Anaxagoras auiem diversa-
rum rerum quae sunl similium partium, infitiitas
partes minimas prima rerum principia aesiiniavii.
Et quia omnibus inditum tuit animo ut illud di-
vinum aesiimarent quod essel primum rerum prin-
cipium, prout quisquis aliciii corufn corporum au-
ctoriialem atiribuobat primi principii, cidcm eiiam
divinitalis nomen et dignilaicm atiribiienilam ccn-
sebat. Quae quidem ideo dicta suni, quia bis om-
nibus ei eorum sequacibus nullas subslanlias in-
corporeas csse videbaiur, quas Angelos nominamus.
Sed Kpicurei cx Democrili docirinis origincm sii-
u)entes, dcos quosdam ponebaut, corporcos quidcu)
utpole bumaua figura fignratos; quos dieebani esse
penitus otiosos. nibil curantes, ut sic porpeliiis vo-
lupiatibus frucntes possent e>se bcaii. Undc b-aec

opinio intantum invaluit ut usque ad Judaeos Dei
cultores perveniret, quorum Sadducaei diccbanl non
esse Angelum neque spiritum.

Huic autem opinioni iriplici via reslilerunt an-
tiqui pbilosopbi. Primo namque Anaxagoras, etsi
cuu) ceteris pbilosopbis naturalibus naiuraJia prin-
cipia corporalia ponerel, posuit lamen primus inicr
pbilosopbos quoddam incorporale principium, idesi
inlellectum. Cum enim, secundum suam positioncn).
oinnia corporalia in omnibus mixla essent, non vi-
debatur quod ab invicem corpora distingui potuis-
sent, nisi fuisset aliquod distinctionis principium,
quod ipsum secundum se peniius esset immixlum,
el nibil cum natura corporali babens commune.
Sed ejus opinio eisi in veritate alias praecesserit,
quia solum maierialem naturam ponebant, inveni-
lur lamen a vcrilate dcficere in duobus. Primo
quidem quia, ui ex ejus positione apparet, non
posuil nisi unum intellectum separatum, qui bunc
mundum elTecerat, commixia distinguendo. Cum au-
tem Deo atiribuamus mundi insiitulionem, secun-
dum boc ct de substantiis incorporalibus, quas An-
gelos dicimus, quae sunt infra Dcum et supra
naturas corporeas, ex ejus opinione nibil babere
poteriinns. Secundo, quia etiam circa intcllectum,
quem unum ponebant immixtum, in boc videtur
dcficere, quod ejus virtutem el dignitatem non
suflicienier expressit. Cum enim exisiimaret intel-
lcctum, qtiem posuit separatum, non ui universale
essendi principiam, sed solum principium disiin-
ctivum, non ponebat quod corpora invicem com-
mixia esse babereiit ab intellectu separato, sed so-
lum qiiod ab eo distinctioucm sortii-entur.

Unde Plato sufficientiori via processit ad opi-
nionom primorum Naiuralium evacuandam. Cum
eniin apud antiquos Naturales poneretur ab omni-
bus ccriam rerum veritaiem sciri non posse, iuni
proptcr rcrum corporalium continuum fluxum.tum
|)ropicr decepiioncm sensuutn, quibus corpora co-
gnoscuntur; posuit naiuras quasdam a matcria flu-
xibiliuii) rerum scparatas, in quibus essei verilas
fixa; ct sic eis inbaercndo anima nosira veriiaiem

m DE ANGELORLM NATURA

«ognosccref. Unde secunduni lioc intcllecins vcri-
tatem cognoseens aliquid seorsumappreliendit praeier
iiaiuram sensibiliuni rerum; ei sic existimavit esse
aiiqua a sensibilihus scparala. Iniollectus aulem
noslcr duplici abstractioue uiiiur ciroa inielligen-
liam verilalis. Lna qiiideai secundum quod appre

hendit numeros malbemaiicos ei magnitudines et
flguras matbematicas sinc nateriae scnsibilis in-
lelleclu: non enim intelligcndo binai ium aut tri-
narinm, aul lineam et supcrficiem, aut iriangubim
<t qnadratum, simul in nosira apprebensione ali-
quid c.idit quod periineal ad caliduin vel frigidun;,
ani aliquid lnijnsmodi, quod sensu percipi possit.
Alia vcro abstractione iitiiur intellecius nosier in-
felligcndo aliquid universale absque consideiaiione
alicujus ]iariicidaiis; piita, cum intelligimiis bomi-
rem, nibil intclligentes de Socrate vel Plalone aui
alio quocumqiic; et idem apparcl in aliis. Unde
Plato duo gcnera rcrum a sensibilibus abstracla
poncbai; sciliret matbemaiica, et iiniversalia, quae
spccies seu ideas nominabat. Inter quae lamen Iiaec
diferentia vidcbaiur: quod in maibematicis appre-
bendcrc possumus plura unius spccici, puta duas li-
neas aequalcs, vel diios triangulos aeiiuilaieros et
aeqiiales; quod in specicbus omnino esse non po-
lcst; sed bon^o iu iiniversali acceptus, secundum
specicm est unus tantum. Sic igilur matbemaiica
ponebat mcdia inter species seu ideas et sensibi-
lia: quae quidem cun; sensibilibns conveniunt in
hoc quod plura sub eadem specie conlincniur; cum
speciebus auleni in boc quod sunt a niaieria sen-
sihili separala. In ipsis eiiam specicbus ordineui
quemdam ponebal: quia secundiim (juod aliqiiid
eral simplicius in intelleciu, sccunduni boc prius
erat in ordine rerum. Id aulem quod primo est in
inlcllectu, cst uniim el bonum: nibil enim intel-
ligit qui non inielligit unum ei boniim. Unum
aulem ei bonum conscquuniur se: undc ipsani
|uimam idcam unius, quod nominahat secundum
se unum el sccundum se honum, primum rerum
j)rincipium csse ponehat, el bunc summum Deiiin
esse dicebat. Sub boc aulem uno diversos ordines
participantium el parlicipalorum instituebat in
suhstantiis a maleria .'eparatis: quos quidem omnes
ordines secundos deos esse dicel)at, quasi qiiasdam
unitales secundas posi primam simplicem unitatem.
Rursus, quia omnes aliae species participant uno,
ila etiaiii oporiei quod iniellectus, ad boc qiiod
intelligai, pariicipet eniium speciebus. Ideo sicut
siib summo Deo, qui esl iiniias prinia, simplex ei im-
participaia, sunl aliae rerum species quasi unitales
secundae et dii secundi; ila sub ordine barum
specierum seu unilalum poncbat ordincm inlcllc-
ctuum separalorum , qui piirticipant supradictas
specics ad hoc qiiod sint intelligenles in actu: inter
qiios tanto unusquisque csl superior, quanlo pro-
pinquior esi primo iniellectui, qui plcnam babel
pariicipalionem specicrum, sicui et in diis seu u-
nitaiibus lanto unusquisque esl supcrior, quanlo
perfectius participat unitatem primam. Separando
autem intelleclum a diis, non excludebal quin dii
essent inieUigcnles; scd volebai quod superiniclle-
ctualiier intelligerent, non quidem quasi pariicipan-
tes aliquas species, sed per se ipsos; ita tamen
quod nullus eorum esset bonus ei unus nisi per
pariicipalionem primi unius ei honi. Rursus, quia
animas quasdam inlelligenlcs vidcmus; non autcm
hoc convcnit animae ex co qiiod est anima ( alio-

quin sequcretur quod omnis anima esset intelligens,
ei quod anima seciindum totum id quod esl, esset
iiiiellectus ) ponehai ullerius, quod suh ordine
intellecluum separatorum esset ordo animarum;
quarum quaedam, superiores videlicet, panicipant
intellectuali virtute, inlimae vero ah hac virluie
dcliciunt Rursus, quia corpora videnlur non per
se moveri nisi sinl animata, boc ipsum quod est
per se moveri, ponebat corporihus accidere inquan-
tum participabani animam: nam illa corpora quae
ab animac pariicipaiione dcficinnt, non moventur
nisi ab alio. Lnde pouehal animabus proprium esse
quod se ipsas movercnt secundum se ipsas.

Sic igiiur sub ordine animarum ponebal ordi-
nem corporum; iia tamen quod supremum corpo-
rum, scilicet primum caelum, qiiod prin.o moiu
movetur, pariicipai motum a supren.a anima, el
sic deinceps usque ad infimum caele«iiium coipo-
rum. Suh his aiiiem ponebanl Platonici et alia
immortalia corpora, quae perpetuo animas partici-
panl, sciiicei aerca vel aetbcrea. Ilorum auiem
qiiaedam ponehani a lerrenis corporibus esse pe-
nitus absoluta. quae dicehant esse corpora dae-
monum; qiiaedam vlio icrrenis corporihus in-
diia, quod perlinel ad animas hominum. >ion
enim ponehanl, boc corpiis lerrenuin bumanum,
quod palpamus el videmus, iuimediate panicipare
animam; sed esse aliud iiiterius coipus animae in-
corruptibile et perpetuum, sicut et ij-^a incorru-
plihilis est; ita quod aniraa cum suo perpetuo in-
visibili corpore est in hoc eorpore grossiori non
sicui forma in maieria, sed sicul nauta in navi. El
sicui hominum quosdam dicchant esse bonos, quos-
dam auier:^ malos, ita et daemonum. Animas auiem
caelesics et iniellecius separalos el deos omnes
dicchant esse bonos.

Sic igitur patct quod inler nos ct summum
Deum qualuor ordines ponebat: scilicel deorum
secundorum, inlellectuum separatorum, animarum
caelesiium, et dacmonum honorum seu malorum.
Quae si vera essenl, omncs hujusmodi mediiordi-
nes apud nos Angelorum animae censerentur: nam
ei daemones in sacra Scriptura Angeli nominantur,
Mailh. 'i'2. Ipsae eiiam animaecaelesiium corporum,
si tamcn sint animaia, intcr Angclos sunt connu-
mcrandae, ul Aufi;uslinus definil in Enchyridion.

CAPUT 11.

Opinio Aristotelis ef Aricennac de nHmero
subslanUariim separalarum.

IIujus auiem posiiionis radi\ invenitur effica-
ciam non babere. Non enim ncccsse est ut ea quae
inicllectus separatim intelligii, separatim esse ha-
beani in rerum natura: undi; ncc universalia opor-
lei separaia ponere et subsistenlia praeter singu-
laria: ncque etiam maibemaiica praeier sensibilia:
quia universalia snnt essentiae ipsorum pariicula-
rium, et maibemaiica icrminaiiones quacdam sen-
sibilium corporum. El idco Aristotcles manifcstiori
el certiori via proccjisit ad invesiigandum susbsian-
lias a maieria sep.Traias, scilicet per viam moius.
Primo qiiidem corisliluens ei ratione ei exemplis,
omne scilicel qiiod moveiur, ab alio moveri; et si
aliqiiid a se ipso moveri dicalur, boc non est se-
cumlum idem, scd secundum diversas sui partcs;
ita quod scilicei una pars ejus sit movens, et aliii

OPUSCLLUM XIV.

moia. Et ciim non sii procedere in infinimm in
inoveniibus et motis, quia remoto primo movenie,
esset consequens etiam alia ren»overi; oporiet tle-
veniri ad aliquod primum movens immobile, el
aliquod primum mobile, quod movetur a se ipso,
modo quo dictum est: semper enim quod per se
ipsum esi, esl prius et causa ejus quod per aliud.
Hursus constituere intendit nioius aeiernitatem, et
quod nulla virtus movere potest lempore infiniio,
nisi infinita fuerii; iiemque quod nulla virtiis in
magniludine sit virtus infiniia. Ex quibusconcludii,
quod virius primi motoris non est virtus corporis
jdictijus: unde oporiet primum motorem esse in-
corporeum, ei absque magnitudine. Item cum in
genere mobilium inveniaiurappetibile, sicul movens
non motum; appetens autem sicul nsovens moium;
concludit ulierius, quod primum movens immobile
est sicui bonum quoddam appeiibile; et quod pri-
niunj movens se ipsum esi primum mobile, quod
movelur per appetitum ipsius.

Est autem considerandum ulierius, quod in ordine
appctituum el appetibilitim primum esi quod est
sccundum intelleclum: nam appeiiius intcllectivtis
appetit id quod est secundum se bonum; appeiitus
autem sensitivus non poiest atlingere ad appeicn-
dum quod esl secundum se bonum, sed solum ad
appetendum id quod videtur bonum. Bonum enim
sin)plicitcr et absolute non cadii sub appreliensione
sensus, sed solius intellectiis. Unde relinquitur qiiod
j)rimufn mobile appetit primum movens appciitu
inlelleciuali. Ex (]U0 poiest concludi, qiiod primiim
mobile sit appetens et intelligens. Et cum nibil
mo^caiur nisi corpus, poiesi concludi, quod primum
mobile sii corpus animatum anima intellectuali.
^on autem solurn prinium niobile, quod est primum
caelum, movetur motu aeterno, sed etiam omnes
inferiores orbes caelestium corporum: unde et u-
numquodque caelestium corporum animaium est
propria anima, et unumquodque babet suum ap-
jieiibile separatum, quod est proprius finis sui
motus.

Sic igitur sunt multae substantiae separatac niillis
penitus unitae corporibus. Sunt aulem miiltae in-
lellectuales subslantiae caclestibus corporibus unitae.
llaruni autem numerum Arisfoteles investigare co-
naiur seeundum numerum motuiim caelestitim cor-
porum. Quidam autem de ejus sectaloribus, scilicet
Avicenna, numerum earum assignat non quidem
secunduin numerum motuum, scd magis secundum
niinierum planeiarum, ei aliorum superiorum cor-
jiorum; scilicel orbis siellati et orbis qiii esl sine
stellis. Miilii enim motus ordinari videntur ad mo-
tum unias siellae; et sicut omnia alia corpora cae-
lestia sub uno primo caelo conlincntiir, cujus motu
omnia revolvuntur; iia etiam sub prima subsfaniia
soj)araia, quae est unus Detis, omnes aliae substan-
liae sej)araiae ordinaniur, et sic sub anima primi
«aeli omnes caelorum animae.

Sub corj)oribus auiem caelestibus secundum
Arisiolelcm j^onnntur animaia sola corpora anima-
lium et planiarum. Non enini posuil qtiod aliquod
simplex clemenlare corptis possit esse animatuin,
quia corpus simplex non potcst esse convcniens
orgnnum lactus, qui sensus esi de necessitate cu
juslibcl animalis: et sic inter nos el corpora cae-
lestia nullum intormedium corpusanimaiwm ponebat.

Sic igitur secundum Aristotclis |)Ositioncm, intcr
lios et sunimtim Dcum non poniiiir nisi dtiplex
•S. 77i. Opcra omnia. V. 10.

ordo intellt;ctualium substantlarumr scilicei substan-
liae separaiae, quae sunt fines motuum caelesiium
corj)orum; et animae orbium, quae sunt moventes
per appclitum et desiderium.

Ilaec autem Arisioielis positio ceriior quidem
videiur, eo quod non mullum recedit ab bis quae
sunt manifesia secundum sensuin; lamen minus
sulFiciens videtur quam Platonis positio.

Primo quidcm, quia multa secundum scnsus
apparenl quorum ratio reddi non potest sccundum
oa quae ab Aristotcle traduniiir. Apparet enim in
homirnbus qui a daemonibus opprirnuniur, et in
magorum operibus aliqua ficri non posse nisi per
aliquam inl(;Ilcciualem substantiam.

Teniavcrunt igitur quidam sectaiorum Aristote-
lis, ut paiet in epistola Porpbyrii ad Crcmophon-
tem Aegypiium, horum causas reducere in virtutem
caelestium corporum, quasi sub quibusdam certis
constellationibus magorum opera efTectus quosdam
insolitos et mirabiles assequantur. quos ex stella-
rum impressionibus esse dicunt; sicul quod arre-
piitii interdum alinua futura praenuntiani, ad qiio-
riim eventtim fit quaedam disj>osilio in naiura per
caelesiia corpora. Sed manifesie sunt in lalibus
qnaedam opera quae nullo modo possunt in cau-
sam corporalem rediici: sicut quod arreptitii inier-
diim de scieniiis quas ignorant, litteraliicr loquun-
tur, cum sinl simplices idiotae; ei qui vix villam
unde naii suni, exierunt, alienae gcniis vulgare |)0-
liie loquuniur. Dicuntur etiam in magorum ope-
ribus qiiaedam imagines ficri, responsa dantes, ct
se moventes: quae nullo modo per aliquam causam
corporalem pcrfici possuni. Hujusmodi auiem e(Te-
luum catisam plane qiiis poterit secundum Plato-
nicos assignare, nisi dicantur haec per daemones
procurari?

Secundo, quia inconveniens videtur immateriales
suhsfaniias ad numerum corporalium substantiarum
coarctari. Non enim ea quae sunt superiora in en-
tibus, sunt propicr ca quae sunt inferiora, scd po-
tius e contrario: id enim propter quod aliquid est,
nobilius est. Rationem autem finis non sufficienter
aliqiiis accipere poiest ex his quae sunt ad finem,
scd polius a contrario. Unde magniiudinem et vir-
tutem superiorum reriim non sufficienfer aliquis
accipere polest ex inferiorum rorum consideraiio-
ne. quod manifesie apparet in rerum corporalium
ordine. Non enim potest caelestium corporum ma-
gnitudo et numeriis accipi ex elemeniarium oorpo-
rum disposiiione, quae quasi nihil sunt in com-
paratione ad illa. Plus atitem exceduni immaieriales
stibstaniiae suhstantias corjwrales, quam corpora
caelesiia excedani elcmentaria corpora. Unde nii-
merus ef virius el dispositio immaterialium siib-
siantiarum ex numero caelcstium moluum suffi-
cientor approhendi non potest.

Et ut hoc spocialiiis manifestetur, ipsum pro-
cessum probaiionis Aristotelis assiuDamus. Assumit
cnim qiiod nulhis mottis esse jwiest in caelo nisi
ordinalus ad aliciijiis slcllac delationem: quod salis

Erobabilitatom habct. Omnes enim substaniiae or-
iiim esse videntur propter asira, quae sunt no-
biliora inter caelesiia corpora, ef manifestiorem ef-
foclum hal)cntia. Ulfcriiis autem asstimit quod om-
nes subsfaniiae siiperiorcs, imj)assil)iles et imma-
tcriales, suni fines, cum sint sccunduin sc optima:
et hoc quidem rationabiliier dicilur. Nam bonum
habct raiionem finis: unde illa quae sunt per se

optinia in onlibus, siinl fines aliorum. Sed quod
contludil, luinc esse nuineriim iminaierialiuin sub-
slaniiarum qui est caelestiuiii moiuumjiion sequilur
ex necessitate. Est enim finis proximus eiremotus.
Non est aulem necessarium quod proximus finis
supremi caeii sil suprema substaiilia immaieiiaiis,
quae est summus Deus; sed niagis probabile est
iil inter primam immaierialem substantiam el cor-
pus caeleste sint muiti ordiiK'? immaterialium sub-
slaniiarum, quarum inferior ordinetur ad supe-
riorein sicul ad finem, ei ad infima earum ordine-
tur corpus caeleste sicut ad finem proximum. Opor-
let enim unamquamque rem essecompropoitionaiam
quodammodo suo proximo fini. Unde propier distan-
liammaximam primaeimmaterialissubsianiiaeadsub-
stantiam corpoream quaiiicumque, non est piobabile
quod corporalis subsianiia ordinciur ad supremam
substantiam sicut ad proximum finem. Unde eliam
Avicenna posuit, causam primam non essc iuime-
diatum finem alicujus caelesiium moiuum, sed
quamdam intelligcniiam primam: ei idein etiam
potest dici de inferioribus moiibiis caelestium cor-
porum; et ideo non est necessarium quod non siut
plures immaieriales subslanliae quam sii numerus
caelesiium moluum. Et lioc praesenliens Aristoleles
non indiixit lioc quasi necessarium, sed quasi pro-
habiliter dictum. Sic enim dicit aniequam praedi-
ctam raiionem assignei, enumeraiis caelesiibus mo-
libus, quarc subsiantias ct p)'incipia immobilia ei
sensibilia tot rationabile esl suseipere: « Necessa-
« rium enim dimitiatur fortioiibus dicere: » non
enim reputabat se sufficientem ad hoc quod in
talibus aliquid ex necessitaie concluderet.

Potest eliam alicui videri praedictum processum
Aristotelis ad subsianiias immateriales ponendas in-
convenientem esse eo quod procedit cx sempiier-
nitale motus, quae fidei veriiaii repiignat. Sed si
quis diligenier atiendai ralionem ejus processus,
non lollilur aeterniiate moius sublata. ISam sicut
ex aeternitate motus concluditur moioris infinita
poleniia; ita hoc idem concludi potesl ex motus
uniformitate Moior cnim qui sempcr movere non
potesl, necesse est quod quandoquc cilius, qiian-
doqiie lardius moveai, secundum quod paulatim
virius ejiis deficit movendo. in moiibus aulem cae-
lestibus invenilur omnimoda uniformiias: unde con-
cludi poiest, quod motori priini n'Olus insit virius
ad semper movendum; et sic idem sequilur.

CAPUT III.

In quo convcnial opinio Platonis el Arislotelis.

llis igitur visis, de facili aocipere possumus in
quo conveniant et in quo difTerani positiones Ari-
siotelis et Plalonis circa immateriales siibslanlias,

Primo quidem conveniunt in modo existendi
ipsaruin. Posuii enim Plaio inferiores omnes sub-
stantias immateriales esse unum et bonum per
parlicipaliones primi, qiiod est seeundum se unum
et bonum. Omne auiem participans aliquid, accipit
id quod pariicipat, ab eo a quo parlicipat: el quan-
tum ad hoc, id a quo parlieipat, est causa ipsius;
sicut aer habel lumen panicipaium a sole, qui est
causa illumiiiaiionis ipsius. Sic igiiur secundum
Plaionem summus Deus causa est omnibus imma-
terialibus substantiis, quod unaquaeque earum et
uniim sii, et bonum sil. Et hoc ctiam Arisioieles

DE ANGELORUM NATURA

posuit: quia, ut dicii, necesse esl ul id quod esl
maxime ens, el maxime verurn, sit causa essendi
et verilatis omnibus aliis.

Secundo aulem conveniunl quantum ad condi-
lionem naturae ipsarum: quia uierque posuit om-
nes hujusmodi substanlias penilus esse a materia
immunes; non lamen esse eas immunes a compo-
siiione potentiae et actus: nam omne parlicipans
ens, oportet esse compositum ex poleniia ei actu.
Id enim quod recipiiur ut parlicipaium, oporiel esse
actum ipsius subsiantiae pariicipanlis; et sic, cuiii
omnes subsianiiae praeter supremam, quae esl per
se unum et per se bonum, sint participanies se-
cundum Platonem, necesse esi quod omnes sint
compositae ex potentia et aciu; quod etiam necesse
est dicere secundum sententiam Arisloielis. Ponit
enim quod ratio veri et boni aitribuilur actui:
unde illud quod est primum verum et primuni
bonum, oporiet esse acium purum; quaecumque
vero ab hoc deficiunt, oporiet aliquam permixlio-
nem poteniiae habere.

Tertio vero conveniunt in rationc providenliae.
Posuit enim Plato, quod summus Deus, qui hoc
quod esl ipsum uuum, est et ipsum bonum, ex
primaeva raiione boniiatis proprium habet ut infe-
rioribus omnibus provideal: et unumquodque infe-
riorum, inquanlum pariicipai boniiatem primi bo-
ni, etiam providei his quae post se suni, non so-
liim ejusdem ordinis, seJ eiiam diversorum; et
secundiim hoc, primus intellecius separalus provi-
dei toii ordini separatorum intellecluum, et quilibet
superior suo inferiori, loiusque ordo separatorum in-
lelleciuum proviilet ordini animarum et inferioribus
ordinibus. Rursumque idem observari putat in
ipsis animalibiis, ut supremae quidem caelorum
animae provideant omnibus inferioribus animabus,
ei toii generaiioni inferiorum corporum: itemque
superiores animae inferioribus, scilicet animae dae-
nionum animabus hominum. Ponebant enim Plaio-
nici, daemones esse mediaiores inier nos et supe-
riores substantias. Ab hac eiiam provideniiac ratio-
ne Aristoteles non discordat. Ponil enim unum
bonum separaium omnibiis provideniem, sicul u-
num imperatorem vel dominuui, sub quo sunl
diversi reruin ordines; ita scilicet qiiod superiores
rerum perfectae providentiae ordinem consequun-
lur, unde nullus defecius in eis invenilur. Inferio-
res enim eniium, qui minus perfecte provideniiae
ordinem recipere poss.int, muliis defectibus subja-
ceni; sicut etiam in domo, liberi, qui perfecte par-
ticipanl regimen pairisfamilias, in paucis vel nullis
deficiunt; servorum auiem aciiones in pluribus
inveniunlur deficere. Unde in inferioribus corpori-
bus defectus proveniiint naiuralis ordinis, qui in
superioribus corporibus nunquam deficere inveni-
tur. Similiier etiain humanae animae plerun.que
deliciunt ab inielligeniia veritalis el a recto appe-
iiiu veri boni; quod in superioribus animabus vel
inielleciibus non invenitur. Propter quod eiiani
Plato posuit, daemonum esse quosdam bonos, quos-
dam malos, sicut el homines; deos vero et intel-
lectus et caelorum animas omnino absque malilia
esse.

Secundum igitur haec tria circa substantias
separatas invenitur opinio Arisloielis cum Platonis
opinione concordarc.

CAPUT IV.

In quo diffcrunl Plalo et Aristoielcs.

Siinl auiem alia quibu? difTcrunl. Primo qui-
(lem, ut stipra dictum est, Plato supra caelorum ani-
mas dupiicetn ordinem iminaterialium substanlia-
rum posuil, sciliccl intellcctus ct dcos; quos deos
dicebat esse species inlelligibiles separatas, qua-
rum pardcipatione inicllccius intelliguni. Arisio-
tclcs vero universalia scparala non ponens, ufium
soliim ordincm rerum posuit supra caelorum ani-
rnas, in (piorcmieliamordine primum summum Deum
sicut et Plaio summnm Dcum primum esse posuii
in ordine spccicrum, quasi summus Deus sit prima
idea unius et boni. Ilunc autcm ordinem Aristoteles
posuii uirumque babcre; ul scilicel esset intelligens
cl intcllectum; iia scilicel, quod summus Deiis in-
telligerci non parli( ipationealicujus snperioris, quod
csset ejus perfcclio; sed per essentiam suam: et
idem aesiimavii esse dicendum in ceieris bonis
separatis subsianliis sub summo Deo ordinatis: nisi
«juod, inquanium a simpliciiale primi deficiunt ct
suinma pcifcclione ipsius, eorum intclligcre pcrfici
potest pcrsupcrionim substantiarum pariicipaiionem.
Sic igiiur secundum Aristoielem hujus substaniiae
(luae sunt fines caclesiium moiuum, sunt ct iniel-
lectus intclligenies et inlelligibiles species: non
autem iia quod sint species vel naturae sensibilium
substanliarum, sicut Plalonici posueruut, sed omnino
altiores.

Secundo vcro. qiiia Plato non coarctavit nume-
nim intcllectuum scparalorum numcro caelcstium
motin/m: non cnim ex bac causa movebalur ad
poncndum intellectus separatos, sed ipsam naiuram
rcrum seciindiim se considerans: Arisloteles vero
a scnsibilibus recedere nolens, ex sola considera-
lione moluurn, ul supra dictnm est, pervenil ad
poncndum intellectuales subsianiias separatns; ei
idco caruin numerum coarciavit caelcslibus moiibus.

Tertio autem, quia Aristoteles non posuit ali-
quas animas medias inter caelorum aniiiias ei ani
nias bominum, siciil posuit Plalo: unde dedaen'0-
nibus nullam invenitiir nec ipse nec ejus sequaces
fccisse mentionem.

Haec igiiur sunt quae de opinionibus Plaionis
ci Arisiotelis circa siibsianlias scparaias cx diversis
scripturis collegimus.

CAPUT V.

De subslaniiariim scpnratarnm essenfia
sccundum Avicebron.

Forum vero qui post secuti sunt, aliqui ab
eorum positionibus rcccdcnics, in deterius errave-
runi, Priino namqiie Aviccbron in lib. Foniis vitae,
alieriiis condiiionis substanlias scparatas posuit esse.
Acsiimavit cnim omncs substantias sub Deo con-
stitiiias c\ mnteria el forma compositas esse: quod
lnm abopinionc Plalonis quam Arisioielis discordat;
qiii qiiidcm dupliciicr deccptiis fiiissc videlur. Primo
qiiidcm, quia acstimavit quod secundum inlclligibi-
lem coiiiposilionem, quac in reriim generibiis in-
vcniiiir, prout scilicct ex gencrc ei (liftereniia con-
stituitur spccies, esset in rebus ipsius compositio
rcalis intelligenda: ul scilicet uniusciijusque rci in
gcncrc exislcnlis gcnus sit maieria, diircrcntia vero

OPUSCULUM XIV. 187

forma. Secundo, quia aestiinavit quod esse in po«
tentia vel esse subsiiiuium vel essc recipicns se-
cundum unam raiionem in omnibus diecrctur: qui-
bus duabus posilionibus innixus, quadam rcsolutoria
via proccssit invcstigando compositiones rerum us-
que ad inicllcciualcs subslaniias.

Primo cnim inspcxit in ariificiaiibus, quod com-
ponuniur ex forma artificiali et maieria, (|uae esi
aliqua rcs naiuralis; puta ferrum aut ligniin.; quac
se babet ad formam artincialem ut poieniia ad
acium. liursus considcravil quod bujusmodi nalu
ralia corpora parlicularia composila crant ex ele-
meniis. Unde posuil qiiod quatuor elcmenla com-
parantur ad formas parliculares naturalcs, puta
lapidis aut fcrri, sicut matcria ad formaui et polenlia
ad actum. Iterum considcravit quod quaiuor cle-
inenta convcniunt in Iioc quod quodlibcl eoruui
est corpus; diffcrunt autem secundum contrarias
qualiiates. Unde icrtio posuil quod ipsum corpus
esi maleria elemcnloruni, quam vocavit matcriuni
universalem; ct quod formac bujus maleriae sunl
qualiiatcs elcmcntorum.

Seciindo, qiiia vidcbal quod corpus caciesle con-
veiiil cum elemcniis in corporeiiatc, diffcrt vero
ab eis in boc quod non esl susccpiivum contra-
riarum qualitatum; posuit quarto ordine maieriam
corporis caclesiis, quae eiiam comparatur ad for-
mam caclestis corporis sicui potentia ad acium; ei
sic posuit qualuor ordines matcriae corporalis.

Rursus, quia vidit quod omne corpus significat
subsianiiain quamdam longam, latam cl sj^issam;
aestimavit quod corporis inquantum est corpus
hujusmodi ires dimensiones sini sicut forma et
siibstaniia, quae subjicitur quantitati et aliis gene-
ribus accideniium, esi matcria corporis inquantum

esl corpus. Sic igiiur subsianiia quae susiinet no
vem praedicamenta, ut etiam dicii, esl prima spiri-
lualis matcria. Et sicut posuit in matcria corporali
universali, quam di\il esse corpus, quodJam snpcrius
quod non est susceptivum contrariarum qualiiaium,
scilicel materiam cacleslis corporis; ct aliquid infc-
rius, qiiod cst susceptivum contrariarum qualiiatwm,
qiiam crcdidii esse numerum quauior elcuienlorum;
iia etiam in ipsa substanlia posuit quiddam supe-
riiis, quod non est suscepiivum quaniiiaiis; quod
posuit esse suhsiantiam separatam: et quoddam
inferius quod est susceptivum qiiantiialis, quam
posuit esse materiam corpoream corporum.

Rursus ipsas substaiilia'? separatas vcl spirituales
componi posuit ex materia et forma; et boc pro-
bavit pluribiis ralionibus. Primo qiiidcm, quia exi-
stimavit quod nisi substanliae spiriiuales essenl
compositae c\ materia et forma, nulla posset inier
eas esse diversiias. Si cniui non sunt composiiae
ex maieria et forma; aui sunt maieria tanium, aul
siinl forma tantum. Si snnt malcria laniiim, noii
potcst esse qtiod sinl niultae subsianliae s^jiiilualcs,
quia maieria est una et eadem de se, et divcrsifi-
catur per formas. Similiicr eiiam si subsiaiiiia spi-
ritualis sit fonna lanliim, non poierii assignari unde
subslanliae spiriiuaU^s sint divcrsae. Quia si dicas
qiiod sini diversae secundum j>erfcctionem ei im-
perfectionem, sequcretur qiiod subslantia spiriiualis
sit subjccliim pcrfectionis ei impcrleciionis. Sed
csse suhjcctum pcriinct ad ralionem maieriae, non
autcm ad rationcm formae. Unde rclinqtiitiir qiiod
vel non sunl plurcs suhstanliac s|»iriiualcs, vel sunl
composiiae ex maieria el forma. Secunda raiio ejus

188

DE ANGELORUM NATURA

esl, quia intellecius spiiiliialilalis est praeicr intel-
lectunj corporeiiatis; et ita subsiantia corporalis et
spiritualis liabeni aliquid in quo difierunt, et ha-
beni aliquid in quo conveniuni, quia utrumque
esl substantia. Ergo sicul in substantia corporali,
substantia esl taniquani materia sustentans corpo-
reitaieni, ila in substantia spiriiuali, subsiantia est
quasi materia sustentans spiritualitatem; el secun-
dum quod materia plus vel minus participat de
forma spiritualitatis, secundum lioc substaniiae spi-
riluales sunt superiores vel inferiores; sicui ei aer
quanto est subtilior, tanio plus pariicipat de cla-
ritate. Teriia ratio ejus est, quia esse communiter
invenitur in subsiantiis spiritualibus ei corporali-
bus tam superioribus quam infeiioribus. III ud ergo
quod esl consequens ad esse in substantiis corpo-
ralibus, erit consequens ad esse in sibstantiis spi-
rilualibus. Sed in substantiis corpoialibus inveni-
lur triplex ordo: scilicei corpus spissum, quod est
corpus elenieniorum; et corpus subtile, quod esl
corpus caeleste; et iterum materia et forma cor-
poris. Ergo eiiam in substantia spirituali invcniiur
substantia spiriiualis inferior, pula quae conjungi-
lur corpori; et superior, quae non est conjuncta
corpori: et iterum maieria et foruia, ex quibus
substantia spiritualis componitur. Quarta ratio cjus
esl, quod omnis substantia creata oportet quod di-
stinguatur a creatore. Sed creaior esi unum tauium.
Oportet igitur quod omnis subsianiia creaia non
sit unum tautum, sed composita ex duobus: quorum
necesse esl ut unum sil forma, ei aliud materia;
quia ex duabus materiis non poiest aliquid fieri,
nec ex duabus formis. Quinta raiio est, quod om-
riis substantia spiritualis creala est finita. Res au-
lem non esl finiia nisi per suain formau); quia res
quae non habet formam per quam fiat unum, est
infinita, Omnis igilur substantia spiriiualis ereata
est composita ex niateria et forma.

CAPUT VI.

Reprobatio opinionis Avicebron qmnUm
ad modwn ponendum

Haec auiem quae dicia suni, in pluribus ma-
nifestam improbabilitatem conlineni.

Primo namque, quia ab inferioribus ad supre-
ma entium resolvendo, ascendit in principia mate-
rialia; quod oronino rationi repegnat. Comparatur
enim materia ad formam sicul potentia ad acium.
Manifestum esl autem quod poteniia est minus ens
quam acius: non enim dicilur potentia ens nisi se-
cundum ordinem ad acium: unde non simpliiiier
dicimus esse quae sunt in poientia, sed solum
quae sunt in aclu. Q lanto igitur magis resolvendo
descenditur ad principia materialia, tanto minus
inveniiur de ratione entis. Suprema auiem in en-
libus oporiet esse maxime entia: nam et in uuo-
quoque genere suprema quae sunl aliorum prin-
cipia, esse maxime dicuniur, sicut ignis est calidus
maxime. Unde et Plato investigando suprema en-
tium, processit resolvendo in principia formalia,
sicut supra dictum est. Inconvenientissime igitur
hic per contrariam viam processit in principia ma-
terialia resolvendo.

Secundo, quia, quantum ex suis diciis apparet,
in antiquorum quodammodo naturalium opinionem
rediit, qui posuerunt quod omnia esscnl unum ens.

dum ponebant subsiantiam rerum omnium nori
esse aiiud quam materiam: quam non ponebant
esse aliquid in poteniia tanium, sicut Plato et A-
ristoieles, sed esse aliquid ens actu. Nisi quod an-
tiqui naiurales nihil aliud praeter corpora esse
aestimantes, hanc maieriam communem et sub-
stantiam omnium, aliquod corpus esse dicebant;
puia aut ignem, aut aerem, aut aliquid mediuni.
Sed iste non solum in corporibus materiam rerum
existimans coraprehendi, isiud unum quod posuit
esse primam materiam communem el substantiauj
omnium, dixit esse substaniiam non corpoieain.
Et quod simili modo posuerii hanc universaleui
materiam, quam dicil esse substantiam omnium,
sicut naturales hoc ponebant de aliquo uno cor-
porum, manifesium est ex hoc quod eorum quae
conveniiint in genere, ponit genus esse materiain;
differentias vero, quibus speciesdifferuni, ponit esse
formas. Dicit enim, quod omnium materialium est
materia communis ipsum corpns: rursumque om-
nium subsiantiarum tan) corporalium quam spiri-
lualium est communis materia substantia ipsa. Unde
apparet quod similis est habiiudo generis ad ditfe-
rentias, sicut subjecti ad proprias passiones; ut sci-
licet substantia hoc modo dividatur per spiritualein
et corporalem, el corpus per caeleste et elemen-
tare, sicul niimerus per par et impar, aui animal
per sanum et aegrum: quorum numerus esl sub-
jectum paiis et imparis sicut propriarum passio-
num, el animal sani et aegri, et tain subjecto
quam passionibus de spcciebus omnibus praedicatis.
Sic igitur si subsiantia quae praedicatur de om-
nibus, cornpararetur ad spiritualem et corpora-
lem sicut materia et subjectum (1), eorum, seque-
retur quod adveniunt substantiae per modum
accidentaliuin passionum; et similiter in omnibus
aliis consequeniibus: quoil ipse expresse concedit.
Ponit enim omnes forfnas secundum se considera-
ta accideniia esse; dicit lainen substantiales esse oer
comparalionem ad aliquas res in quarum defini-
lionibus cadunt, sictii albedo est de ratione homi-
nis albi. Sed haec positio lollit quidem veritatem
materiae primae. Quia si de ratione materiae est
quod sit in potentia, oporiet quod prima maieria
sit omnino in poteniia: unde nec dealiquo existen-
tium actu praedicatur, sicut nec pars de toto. ToIIil
etiam logicae principia, auferens veram rationem
generis et speciei et stibsiantialis differentiae, duru
omnia in modum accidentalis praedicaiionis con-
veriii. Tollit eliam naturalis philosophiae funda-
menta, auferens veram generaiionem et corruptio-
nem a rebus, sicul et antiqui ponenies unum ma-
tei;iale principium. Neque enim simpliciier aliquid
generari diciiur, nisi quia simpliciter de non ente
fit ens. Nihil autem fit quod prius erat. Si igitur
aliquid fit quod prius erat in actu, quod esl sim-
pliciter esse; sequereiur, quod non simpliciter fiat
ens hoc quod prius non erat: unde secundum quid
generabitur, ci non simpliciter. ToIIit demum, ut
finaliter concludam, praedicia posiiio etiam philo-
sophiae prima principia, auferens uniiatem a sin-
gulis rebus, et per consequens veram entitatem
simul, et rerum diversitatem. Si enim alicui existenti
in actu superveniat alius actus, non erit toium
unum per se, sed solum per accidens: eo quod
duo actus vel formae secundum se diversae sunt,

(\) Al. sicul maleria est, el subjectum ctc.

OPLSCILUM XIV.

18'J

convcniuni auiem solum in subjeclo; esse autem
unum per unilaiem subjecli, esl esse unum per
accitlens: seu duae formae sinl non ordinalae (1)
ad inviccm, ut album et n)usieum, quae sunt u*
num pcr accidens: dicimus enim quod album el
inusicuni suni unum per accidens, quia insunl uni
subjcclo: sive etiacn forniae vel acius sint ad in-
vicem ordinalac, sicut color ei superlicies: non
enim esl simpliciler unum superficialum et colo-
ralum, elsi quodammodo coloralum per se de su-
perfitiaio pracdicelur; non quia superficiatun) signi-
ficet esseniiam colorati, sicui genus significal es-
sentiam speciei; scd ea ratione qua subjectum po-
nilur in definilione accidentis; alioquin non prae-
dicaretur coloraturn de superficiaio per se, sed lioc
de illo. Solo auiem lioc modo species est unum
sinipliciler, inquanium vere id quod esl homo,
animal esi: non quia animal subjiciaiur formae
honiinis; sed quia ipsa forma siguificaia per hunc
lerminum « aninial, » aliquando esl forma homi-
nis, non dilTerens nisi sicui determinatum ab in-
dcierminaio. Si cnim aliud sit animal et aliud
bipes, non erii per sc unum animal bipes, quod
est homo, unde nee eril per sc ens; et per consc-
quens sequerelur quod quaecumque in genere
convcniunt, non diircrani nisi accidentali dilTcrenlia;
ei omiiia crunl unum sccundum substaniiam, quac
est genus ei subjeclum omnium substaniiarum;
sicul si supiM'ficici una pars sii alba el alia nigru,
lotum esl una supcrficies. Propter quod ei antiqui
ponentes unam maleriam, quae erai substantia om-
nium, de omnibus praedicata, pooebani omnia esse
unura. El haoc eliam inconvenientia sequuntur po-
nenies ordinem diversarum formarum subslantialium
in uno ei eodem.

Teriio, secundum praediclae positionis proccs-
sum, necesse est procedere in causis materialibus
in infinitum, ita quod nunquam sii devenire ad
priiiain maieriam. In omnibus enim quae in ali-
<|uo conveniunt el in aliquo dilTerunt, id in qiio
conveniunt, accipilur ui matcria; id vero in quo
dilferunt, accipiiur ut forma, ul ex praemissis patet.
Si ergo una esl niateria commtmis omnium, ad hoc
quod diversas formas recipiat, o|)oriet qnod nobi-
lioreiii formain in subtiliori et alliori maieria re-
cipiai, ignobiliorem vero in inferiori materia et
grossiori; pula formam spiriiualitalis in subtiliori
iuateria, formani voro corporcilatis in inferiori, ut
ipse dicil. Praeexistil ergo in materia dilTerentia sub-
lilitatis et grossiiiei anie formam spiritualiialis et
coiporeitatis. Oportet igilur quod ilerum antegrossi-
tiem et subtiliiatem praeexistal in materia aliqua alia
dilTcrentia, pcr quam una materia sil exceptiva ijnius,
et alia alterius: et eadem f|uaesiio redibit de illis
aliis praecxisientibus, ei sic in infiniium. Quando-
cumque enim deveniretur ad materiam totaliler
uniformem, secundum principia positionis pracdi-
ciae oporteret qnod non reciperet nisi unam formam,
et aequaliter per lotum: ei iterum materia illi for -
niae substrata, non rccipcrei consequenter nisi
unam formam, et uniformiter per totiim; et ila
descendendo usque ad infima, niilla diversiias in
rebiis inveniri posset.

Otiario, quia aniiquis nnluralibus ponentibus
primam materiam communem subslantiam omnium,
possibilc erai ex ea diversas res insiiiuere, aliri-

(i) Al. inordinate.

bucndo diversis parlibus ejus fonnas diversas. Poie-
rat eniin in illa communi maieria, cum corporalis
essel, inielligi divisio secundum quaniiiatem. Ue-
mota aulem di\isione quae est secundum quanli-
lalem, non remancl nisi divisio sccunduin forma.ii
vel secundiim maleriam. >i igiiur ponalur univer-
salis maieria. quae esl communis ouiniuin substan-
tia, non habens in sui ratione quaiiiitatem; ejus
divisio non polest intelligi nisi vel secundum for-
mam, vel seciindum maieriam ipsam. Cuiii autem
dicitur quod maieria incorporea communis pariim
recipii formam hanc, et partim recipii formam il-
lam; divisio materiae praesupponiiur diversiiati for-
marum in materia receptarum. iSon igilur illa di-
visio potesl secundum has formas intelligi. Si ergo
intelligatur secundum formas aliquas, oporiet quod
intelligalur secundiim forinas priores; quas neutra
maleria per lolum recipit. Lndc oporiei iierum in
materia praeinielligere divisionem vel disiinciioneiii
quamcu.iique. Erii igitur et haec secundum alias
formas in infiniium, vel oporlei de^cBire ad hoc
quod prima divisio sit secundum ipsam maleriam.
Non est autem divisio secundum maieriam nisi
quia inateria secundum se ipsam dlstinguitur, non
propter diversam disposilionem vel formam aul
quantitatem: quia hoe esset disiiiigui materiam se-
cundum quantitalem aut formam seu disposiiio-
nem. Oportet igilur quod finaliter deveniaiur ad
hoc quod non sit una omnium maleria, sed sini
multae et distinclae secundum se ipsas. iMateriae
autem proprium est in poteniia esse. Hanc igilur
materiac distinctionem accipere oporlel, non sccuii-
dum quod est veslila diversis formis aut disposi-
lionibus ( lioc enim est praeter essentiam maieriae ),
sed secunduin distinciioncm poienliae respeciu di-
versilatis formarum. Cum euini potenlia id quod
est, ad actum dicalur; necesse esl ul poleniia di-
stinguatur secundum id quod poicniia dicilur. Di-
co autcm primo ad aliquid priino poteniiam dici;
sicut poientiam visivam ad colorem, non autem
ad album aui nigrum, quia eadem est suscepliva
utriusque: ei similiier superficies esl suscepliva al-
bi et nigri sccundum unain poieniiam, quae pri-
mo diciiur respeciu coloris.

Unde palet falsunti esse principium quod sup-
poncbat (1), dicens potentiam ei receptionem in
omnibus eodem modo inveniri.

CaPUT VII.

Reprobalio ophvoms Aviccbron de tnatfrialilate
sub.slantianim separatarum.

Ex hac auteni raiione ulierius concludi potest,
quod spiriiualis el corporalis substaniiae non po-
test esse una materia. >am si esi una materia ct
communis uirorumque, oporlet in ipsa distinciionem
praeintelligi ante dilTerenliam forroarum, scilicel
spiritualitalis et corporeiiatis: quae quidem non
potest esse secundum quaniiiniis divisionem in
substanliis spiriiualibus, in quibus quantitaiis di-
mensiones non invcniuntur. Unde relinquitur quod
isia distinciio sil vel scciindum formas seu dispo-
siiioncs, vel secundum ipsam malcriaii): et «um
non possit csse seeundum formas et disposiiiones
in infinitum, oponet landem redire ad hoc quod

(1) Al «upponcbalur.

190

DE ANGELIS

sit disiinclio in maleria secundum se ipsam. Erit
igiiur oninino alla maleria spiriluaiium et corpo-
ralium substanliarum.

Item cum recipere sii proprium maleriae inquan-
lum hujusmodi, si sit eadem nialeria spititualium
el corporalium suhstantiarum, oporiei quod in u-
trisque sit idem receptionis modus. Maieria auiem
corporaliimi rcr-um suscipil formam pariicidariter,
idesi non seeundum communern rationem formae.
ISec hoc habet maieria corporalis inquantum di-
mensionibus subjiciiur aut formae corporali; quia
eiiam ipsam forn^am corporalem individualiter ma-
teria corporalis recipit. Unde manifeslum fii quod
hoc convenit lali materiae: quae quia est inflma,
debilissimo modo recipit formam: fit enim recepiio
secundum rccipientis naturam. Et per hoc maxime
deficii a completa ratione formae, quae est secun-
dum tolaliiaiem ipsius particulariiatis ipsam reci-
pieniis. Manifesium est autem quod omnis substan-
lia iniellectualis recipit formam intelleciam secun-
dum suam toialiiatem; alioquin eam in sua tolali-
tate inielligere non valet: sic enim intelleci.us in-
felligit rem secundum qiiod forina ejus in ipso
exisiit. Relinquitur igitur quod materia, si qua
kit in spirituilibus substantiis, non est cadem cum
maieria corporalium rerum, sed multo altior et
sublimior, utpote recipiens formam secundum ejus
toialitaiem.

Adhuc ullra procedeniibus manifesium fit quod
tanlo aliquid in eniibus est aliius, quanto niagis
habet de ratione essendi. Manifestum est auiem
quod cum ens per potentiam et actum divida-
lur, actus est poteniia (1) perfeelior, el magis ha-
het de ratione essendi: non enim simplicitcr esse
dicimus quod est in poteniia, sed solum quod cst
in actu. Oportct igiiur id quod sempcr est supe-
rius in entibus, magis accederc ad actuni; quod
autem est in eniibus infimum, propinquiiis esse
poientiae. Quia igitur maieria spiritualium substan-
liarum non polest esse eadcm cum corporalium
materia, sed longe distat ab ea utpote aliior, ut
oslensum est; necesse csl ut longc distet a corpo-
ralium materia, secundum differeniiam potentiae
et actus. Corporalium autem maieria est poientia
pura, secundum sententiam Aristolclis ei FMaionis.
helinquitur igiiur quod materia subsianiiaruin spi-
ritualium non sir potentia pura, scd sit aliquid
ens actu, poientia existens. Non autem sic dico
ens actu, quasi ex potentia et aclu composiium;
quia vel essel procedere in infinitum, vcl oportct
venire ad aliquid quod es.set ens in poteniia tan-
tum: quod cum sit ultimum in entibus, et per
ronsequens non potest rccipere nisi debiliter et
pariiculariter; non poiest esse prima matcria spiri-
tualis ei intcllectualis substantiae. Relinquiiur ergo
quod si spiritualis substantiae maieria sit ens actu,
quod sit aclus vel forma subsislens; sicut et ma-
leria corporaliu.-n rcrum iia dicitur cns in poten-
tia, quia est ipsa poieniia formis subjecta. Ubicum-
que autem ponitur maieria ens actu, nihil differi
dicere maieriain ei substanliam rei. Sic enifn an-
liqui naturales, qui poncbant primam materiam
corporalium reruui esse aliquid ens aclu, dicebant
inateriam esse omnium rerum substantiam, per
inodum quo artificialium substantia niliil est aliud
quam eorum materia. Sic igilur si maieria spiri-

(J) Al, quia actus in poteatia etc.

tualiuni subsianiiarum non poiesl esse aliquid ens
in poientia tantu.n, sed est dliqtiid ens actu, ipsa
spiritualium rerum maieria est eorum substantia.
Et secundum hoc nihil dilfert ponere maieriam in
substaniiis spiritualibus, et ponere substantias spi-
riiuales simplices, non composiias ex niatcria et
forma.

Amplius, cum actus naiuraliier sit prior poten-
lia et foru.a quam maieria; poienlia quidem de-
pendet in suo esse ab actu, et materia a foruia;
forma autem in suo esse non dependet a materia
secundum propriam ralionem actus: non enim prio-
ra naturaliier a postcrioribus depcndent. Si igitiir
aliquae sint formae quae sine materia esse non pos-
sunt; Iioc non convenit eis ex hoc quod sunt for-
mae, sed e\ hoc qiiod sunt lales formae, scilicet
impcrfectae, quae per se sustentari non possunt,
sed indigeni materiae fundamcnio.

Sed dicunt: In omni genere in quo invenitur
aliquid imperfectum, invenitur eliam aliquid perfe-
ctum secundum naturam illius generis; ptiia, si
cst ignis in materia aliena, a qua ignis secundum
suam raiionem non dependet, necesse est esse ignem
non susieniatum in maieria aliena. Suni igitur su-
pra formas in materiis receptas, aliquae formae
pcr se subsistenles, quae sunt spiriiuales substan-
tiae ex materia et forma non eomposiiae. Hoc etiam
apparet in infimis substantiarum spiritualium, sci-
licet animabus, si quis eas ponit corporibus uniri
ut formas. Impossibile esl enim id quod ex mate-
ria el fonna compositum esl, esse alicujus corporis
formam. Et similiter impossibile est id quod csi
materia alicujus, esse actum ejusdem. Nulla igitur
pars ejus quod est alicujus forma, poiest esse in
malcria, quae est potentia pura, non actus.

CAPUT VIII.

Solulio raliomm Avicebron opinionis.

Ilis igittir visis, facile esl raiiones dissolvere in
contrarium adducias.

Prima enini ratio concludere videbatur, quod
non posset esse diversiias in spiritiialibus substan-
tiis, si non essent ex iDaieria ei forma compositae.
Qnac quidem ratio in utraque parte suae deduclio-
nis dcficiebat. Ncquo enim oportet qtiod ca quae
sunt maicriae tantiim, sint absque diversitate; ne-
qiie ciiam hoc oporlet de substantiis quae sunt
formae tantum. Dictum est enim, quod quia ma-
tcria secundum id quod est, est in poteniia ens,
nccesse esi ut secundum potentiae diversitatem sint
divcrsae materiae. Nec aliud dicimus n^atcriain sub-
slantiam quam ipsam potentiam quae est in genere
suhsianiiae. Nam genus substaniiae, sicul etalia gene-
ra, dividitur pcr potcntiam etaclum: ct secundum hoc
niliil prohibel aliquas substantias quae sunt in poten-
tia lantuin, essediversas, secimdiim quod ad diversa
genera acliium ordinantur: pcr quem modiim caele-
stium corporun) maicria a maicria clementorum di-
slingiiiiur. Nam materia caelestium corporum cst in
potentia ad actiim perfeciiim, idest ad formam
quoe complet lotam possibiliiaicm maleriae, ut jam
non remaneat poicnlia ad alias formas. Materia
auiein elementoriim est polcnlia ad formam incom-
plciam, quae lotam lerminare non potcst maieriae
poicnti;'m. Sed supia has materias, esl ('; spiri-

(1) .1/. s;iirilcria.

tualis maleria, idesl ipsa substantia spiritualis, quae
recipii loruiaii) seeiinduin suam loialiialein, inle-
rioribus inaleriis forniam pariieulariter recipicnlibus.
Siinililcr eliain non tenel deductio ex parle for-
niarum. Manifeslum estenim quod si rcs eomposiiae
ex malcria ct forma, seeundum formas dilfcrunt,
quod ipsae formae secundum se ipsas dilTerunl el
diversae sunt. Sed si dicaiur quod diversarum re-
rum non sunt formae diversae nisi propler materiae
diversiiatem: sicul diversi colores e\ una solis il-
lustralione causantur iii aerc seeundum diireientiain
spissitudinis et rariiatis illius: unde necesse csl
quod ante colonim di\ersilaleni praeinielligalur in
aiire di\crsitas purilatis et spissiiudinis: ei sic eiiam
necesse eril quod in matcria anie unain formain
intelligauir alia forina, sicut etiam in corporibus
ante colorem intelligatur superfieies. Invcnitur igilur
in formis diversiias sccundum quemdam ordinem
perfeclionis et iinperfectionis. Nam quae materiae
est propinquior, imperfeclior est, et quasi in po-
tentia respectu supervenicniis formae. Sic igitur
nibil probibet- in spiritualibus subsianiiis ponere
niuliitudincm, quamvis sini forrviae lantum, ex boc
quod una earum est alia perfeciior; iia quod im-
perfectior estin poienlia respeclu perfeclioris, usque
ad primam earum, quae esi acius tantioii, quae
Deus esi; ut sic omues inferiores spiiituales subslan-
tiae, et materiac possinl dici sccundum boc quod
sunt in potentia, et formae sccundum boc quod
sunt actu.

Lnde paiet frivolum esse quod conira boc ob-
jicii, eoiicludens, si spiriiualis subsianiia secundum
perfectionem ei i::)perfeclionem diffcrt, quod opor-
tel ipsam esse perfectionis subsiiluluiu: et sic cum
substitutum peiiineat ad raiionem muieriae, oporlct
subslaiitiam spiriiualem babere maleriam. In quo
quiiiem duplieiier fallitnr. Priino quidem, quia ae-
sliinat, perfceiionem ei imperfectionem esse quas-
dam formas supervenientes, vel accidcntia quae
bubsistere indigcant: quod quidem manifeste falsum
est. list enim quaedam rei perfcctio sccundum suain
speciem substitula, quae comparatur ad rem sienl
accidens ad subslitulum, vcl sicui forina ad male-
riam, sed ipsa proj;riam speciem rei dcsignat. Sicut
enim in numeris unus est inajor alio secundum
propiiam speciem ( unde inaequales numeri secun-
dum speeiem tiilTerunt ); iia in formis lam mate-
rialibus quam a materia separatis una est perfe-
clior alia secundum ralioncm propriae naturae;
inquantum scilicei propria ratio spccici in tali gradu
pcrfectionis eonsisiil. Secundo, (luia esse subjectum
non consequiiur solam niaieriam qunc est pars
subslanliac, sed universaliter conscfiuiiur omnem
poieniiam. Oinne enim quod se babet ad alicrum
ui potcntia ad actum, ei natum est subjici; et per
bunc etiam moduin spiritualis substantia, quamvis
non liabeat niateriam partem sui, ipsa tainen prout
est ens secundum aliquid in potentia, polest sub-
jici intelligibilibus specicbus.

\l\ boc eiiam solutio sccundae raiion^s appnrct.
Cum enim dicinuis aliquam subsiantiam corporalem
esse vel spirilualein, non comparan.us spirituabla-
tem vel corporeiiatem ad subsianiiam sicut formas
ad maieriam, vel accidcnlia ad subjectiim; scd siciit
diirercnlias ad genus: ita quod sola subsianiia spi-
ritualis non per aliquod additum subslaniiae suac
est spirilualis, sed per suam substaniiaiK; sieut ei
subataniia corporalis non per aliquod addiiun: sub-

OPUSCULLM XIV. 191

sianiiae est corporalis, sed secundum propriaiii
substaniiam. Non enim esi alia forma per quam
speeies diirercntiae praedicationein suscipit, ab ea
per quam suscipil praedicalionern gencris, ul di-
clum est. Lnde, non oportet quod spiiiiualii;jii spi-
rilualis subslanliae subjiciaiur aliquid sicui maicria
vel siibsiiiutum.

Teriia vero ratio efficaciam non babei. Cum
enim ens non univoce de omnibus praedicctur, non
esl requirendus idein modus essendi in onmibus
quae esse dicuntur; sed quaedam perfeclius, quae-
dam imperfeciius esse pariicipant. Accidentia enim
enlia dicuntur, non quia in se ipsis esse babeanl;
scd quia esse eorum est in boc quod insunl sub-
stantiae. Rursumque substantiis Oinnibiis non est
idem modus esscndi. Illae enim substanliae quae
perfectisbime esse participani, non babent in se
ipsis aliquid quod sii ens in poleniiu solum: unde
immateriales subsiantiae essc dicuniur. Sub bis
siinl subsianliae quae etiam in se ipsis bujusmodi
maieriam babent, quae secunduin sui esseuiiam est
ens in potentia lantiim; lola lamen earum polen
tialitas coinpleiur per formam, ut in eis non re-
maneat poientia ad aliam foruiam, unde et iucor-
ruptibiles sunl, sicui caelestia corpora, quae necesse
est ex maleria et forma composita esse. Manifestum
esl enim ea in actu exisiere; alioquin moius sub-
jecta esse non posseni, ant sensui subjacere, aut
alicujus a.iionis esse prinripium. Nullum autem eo-
rum est forma tanium: quia si esseni foriuae absque
materia, essent subslantiae inlclligibiles aciu simul
et intelligenles secundum se ipsas: quod esse non
potesl, cum inlelligere act.is corporis esse non possit,
ut probalur in libro de Anima. Relinquitur ergo
quod sunt quideni ex materia et forma eomposiia:
sed sicut illud corpus iia est liuic magnitudini et
figurae deieriuinalae subjectum, quod tamen non
est in potenlia ad aliain magnitudincin vel (iguram:
ita eaelestium corporum maieria est buie formae
subjecla, (juod non est in poicntia ad aliam formam.
Sub bis vcro substaniiis est tcriius subsiantiarum
I gradus; scilicet corruptibiliuni corporum, quae in
se ipsis luijusniodi niatcriaiii babenl, quae est ens
in poientia tanium; ncc tamen lota potentialitas
luijnsmodi materiae eompletur per formam unam
cui subjicilur, quia remanet adliuc in poienlia ad
alias formas. Kt secundum banc diversilatem nia-
teriae invcniiur in corporibus subtilius ei grossius
prout caclesiia corpora sunt subiiliora ei magis
formalia quain elemeniaria. El quia forma propor-
tionatur inaieriae, conscqucns est quod caelesiia
corpora babeant nobiliorem formam ei magis per-
fcctam, utpote tolam poicniialitatem materiae adim-
plentem. in subsianiiis igitur superioribus, quibus
esi omnino potentia materiae aliena, inveniiur qui-
dem dilTercntia majoris et minoris subtililaiis se-
cundiim dilTerentiam perfectionis formarnm, non ta-
men in eis esl composiiio niateriae ei formae.

Quaria vero ratio eflicaciam non habel. iNon
enim oporicl ut si substanliae spiriiualcs maieria
caicnt, quod ideo non distinguanliir; sublala cnim
poteniialiiate materiae, remanet in eis poieniia quae-
dam, in<iuantum non sunt ipsum esse, sed esse
parlicipnnt. Nibil autem pcr se subsistens, quod
sit ipsum esse, poterit esse nisi unum solum; sicut
nec aliqiia for-ua, si separaia considcrciur, potesl
esse nisi una. Imle esl enim quod ea quae sunl
divcrsa numcro, sunl unum specie, quia nainra

192 DE ANGELORi:

speciei seciindum se considerata est una. Sicui igi-
tur est una secundum consideralionem, dura per
se consideratur; ita esset una seeundum esse, si
per se subsisleret vel existeret. Eademque ratioest
de genere per comparaiionem ad species, quousque
perveniatur ad ipsum esse quod esi communissimum.
Ipsum igitur esse per se subsistens est unum lan-
lum. Impossibile esi igiiur qiiod praeier ipsum sit
aliquid subsistens quod sit esse tanium: onme au-
tem quod est, esse habet. Est igitur in quo-
rumque, praeter primum, et ipsum esse, tamquam
actus; et substantia rei habens esse, tamquam rei
poientia receptiva hujus acius quod est esse. Polest
autem quis dicere: Id quod participat esse secun-
dum se, carens est illo; sicut superficies, quae naia
est participare colorem, secundum se considerata,
est non color et non coloraia. Similiter igitnr id
qtiod participai esse, oporiel esse non ens. Quod
auiem est in potentia ejus, est pariicipaiivum ipsius;
non autem secundum se est ens. Scquitur ergo
quod habeat materiam, quia ipsius esse recepiiva
est materia, ut supra dictum est. Sic igiiur omne
quod est post primum ens, quod est ipsum esse,
cum sit participalive ens, habet materiam.

Sed considerandum est, quod ea quae a primo
ente esse participani, non participant esse secun-
dum universalem modum essendi, secundum quod
est in primo principio; sed particulariter secundum
quemdam delerminaium essendi modum qui con-
venit huic generi vel huic speciei. Unaquaeque
autem res adaptalur ad unum determinatum mo-
dum essendi secundum n.odum suae substantiae.
Modus autem uniuscujusque substantiae compositae
ex maleria el forma, esi secundum formam, per
quam pertinet ad dcterminatam spcciem. Sic igitur
res composita ex materia et forma, per snam for-
raam fit participativa ipsins esse a Deo secundum
quemdam proprium modum. Inveniiur igitur in
substaniia composita ex materia ci forma duplex
ordo: unus quidem ipsius materiae ad formam;
alius autem ipsius rei jam compositae ad esse par-
licipatum. Non enim est esse rci neque forma ejus
neque materia ipsiiis; sed aliquid adveniens rei per
formam. Sic igitur in rebus ex materia et forma
composiiis, materia quidem secundum se conside-
rala, secundum modum suae essenliae habet esse
in potenlia, et hoc ipsum est ei ex aliqua partici-
patione primi eniis; caret vero, secundum se conside-
rata,foruia,perquamparlicipai esse in actu secundum
proprium modum. Ipsa vero res composita in sui
essenlia considerata, jam habet formam esse; sed
participat esse propriuui sibi per formam suam.
Quia igitur materia recipit esse determinatum a-
ctuale per formam, et non e converso; nihil pro-
hibet esse aliquam formam quae recipiat esse in se
ipsa, non in aliquo subjecto: non enim causa de-
pendet abeffectu, sed potius econverso. Ipsa igitur
forma sic per se subsistens, esse participat in se
ipsa^ siout forma malerialis in subjeclo. Si igitur
per hoc quod dico, « non ens, » removeatur solum
essc in actu; ipsa forma secundun» se considerata,
est non ens, sed esse participans. Si aulem « non
1 ens » removeal non solum ipsum esse in aclu,
sed etiam act(im seu formam, per quam aliquid
pariicipai esse; sic materia est non ens, forma vero
subsistens non est non ens, sed est actus, quae
esl forma participativa ultimi aclus, qui est esse.
Patet igitur in quo differi potentia quae est in

M N.\TURA

substantiis spiritualibus, a poienlia quae est in ma-
teria. Nam poienlia substaniiaespirilualis aliendiiur
solum secundum ordinem ipsius ad esse; potentia
vero maieriae secundum ordinem et ad formam
et ad esse. Si quis aulem utrumque materiam esse
dicai, manifeslum est quod aequivoce materiam no-
minabit.

Quinlae vero rationis solutio jam ex dictis ap-
paret. Quia enim substantia spirituali^ esse parli-
cipat non secundum suaecomnmniiatis infinitalem,
sicui esl in primo principio, sed secundum proprium
modum suae essentiae; manifestum esl quod esse
ejus non est infinitum, sed fiuitum. Qiua lamen
ipsa forma non est participata in maieria, ex hac
parte non finitur per m.odum quo finiuniur formae
in materia exisientes.

Sic igitur apparet gradus quidam infiniiatis in
rebus. Nam materiales substantiae finiiae quidem
sunt dupliciier; scilicel ex parie formae, quae in
materia recipitur, el ex parie ipsius esse, quod par-
licipal secundum proprium modum, quasi superius
et inferius finita existens. Substaniia vero spiritua-
lis est quidem finita superius, inquanium a primo
principio participai esse secundum proprium mo-
dum; esl autem aliquo modo infinita iuferius, in-
quantum non participaiur in subjecto. Primum vero
principium, quod Deus esi, est omnibus modis
infinitum.

CAPUT IX.

Opinioncs dicentium suhslantias inmateriales
causam sui es.se non habere, et earum reprobatio.

Sicut aulem praedicia positio circa condilionem
spiritualium substantiarum a sententia Plalonis et
Arisiotelis deviat, eis immaterialitatis simplicitatem
auferens; ila et circa modum exisiendi ipsarum
aliqui a veritate deviasse invenitmlur, auferentes
earuui originem a primo et summo aurtore: in quo
inveniuntur diversi homines tripliciier errasse. Qui-
dam enim posueruni, praedictas subsiantias omnino
causam sui esse non habere. Quidam posuerunl,
eas quidem essendi causam habere, non tamen im-
niediate omnes eas procedere a summo et primo
principio, sed quadam serieordinis inferiores earum
a superioribus essendi origincm habere. Alii vero
confiientur, omnes quidem hujusmodi subslantias
immediate essendi habere originem a primo prin-
cipio; sed in ceteris quae de eis dicuniur, pula
quod sunt vivenies, inielligentes el alia hujusmodi,
superiores inferioribus causas existere.

Primum quidem igiiur spiriiuales substantias
omnino incausatas esse existimant, hujus opinionem
sumenies ex his quae secundum materiam causan-
tur, utentes communi supposiiione naturali philoso-
phorum pro principio, ex nihilo nihil fieri. Hoc
aiiien» videtur fieri quod habet causam sui esse.
Qiiidquid igiiur sui esse causam habet, oporiel il-
liid ex alio fieri. Hoc autem ex qiio aliquid fit, esl
niateria. Si igitur spirituales substaniiae niaieriam
non habent, consequens videtur eas omnino cau-
sam siii esse non habere.

Rursus. Fiori, moveri qnoddam est, vcl mutari.
Alutationis autem omnis et moius subjectum aliquod
esse oporiei; est enim motus actus exisienlis in

0PU5CL'

poicniia. Opor|et igiiur omni ci qiioil fil subjeciuin,
uliqiiid praccxislerc. SpiriUialcir igiiur subsianliac,
.si inwnaicrialcs suni, faciae essc non possunt.

Ilcni. In (jiialibct faciionc cuiu pcrvcniiur aii
facliim csse uliiinum, non rcmanel ali(|uiil (icri; siout
iiec posl ullimum /noluni csse, rcniancl moveri.
Vidcmus auicm in bis quac gcncranlur, (|iiocl u-
iiiimquodque corum lunc faclum csse dicilur (juasi
tcrminaia faclione, qiiando accipil formaiu: est cnim
forma gcneraiionw lerminus. Adcpia igilur fonna,
iion restat aliquid fiendiim. Habcns igiiur formain
iion fii cns secundum suam formain. Si igiiur
aliq iid sil sccundum se foruia, boc non fil ens.
Spiriiuales auleni subsianiiae suni quacdam formae
tubsistenics, ui ex j)iacmissis manileslum est. Non
i;;ilur spirilualcs substantiae sui esse causain babcnt,
(juasi ab alio faclae.

Posset aliquis ad boc argumeniari ex oj)inioiii-
I)us Arisloielis ei Platonis, qui bujusmodi substan-
lias ponunl esse sempiicrnas. Nnllum aiitem scm
piicrnum vidclur essc facium, quia ens fit cx non
enie, sicut album t!x non albo; undc videtur con-
seqiicns ut qiiod fii, j)rius non fuciit. Sic igitur
conscqucns csi, si spiriiuales substanliae suni seiii-
j)itcrnac, quod non sint factac, ncc babcanl sui
esse principium ct causaui.

bed si qiiis diligcnicr consideret, ab eadem
radice invcniet baiic opinioncm proccdcre, ct prae-
(liotam, (juae maieriam spiriiualibus substanliis ad-
bibci. l^iocessit enim suj)radicia opinio ex boc
quidem quod spirilualcs subslaniias ejusdcm raiionis
css(! existimavil cum inalcrialibus subsiantiis, quac
scnsu j)ercipiuiilur. quod est eoriim qui imagina-
lionem iranscendcrc non valcni. Sic e' ista opinio
ex boc vidctur j)rocedcrc quod elevari non potcst
inlcllccius ad intuendum aiium modum causamli
quain istiim qui convcnit matcrialibus rebus. Paii-
laiiin enim buinaiia iiigcnia j)rocessisse videnlur ad
investigandam reium originein. Prinio namque in
sola exteriori mutatione, rerum origincm consislcre
liomines acslimaverunt. Dico auiem exteriorem ori-
ginem, quae fit sccundum acci-eniales transmuta-
liones. Primi enim pbilosopbantes de naturis, fieri
lerum statucrunt non esse aliud quain alterari; iia
(juod id quod est rcrum sul)staniia, quam matcr.am
nominabani, sit j)rincij)iiim primnm pcnitus non
causatuin. Non cnim distinctionem substantiae et
accideutis intelleciu lianscendcre polcrani. Alii vero
ali(|uaniulum ulicrius proccdentes, ciiam ipsarum
jhubslantiarum origincm invcstigavcrunt, ponenics
aliqiias subsianiias caus.un sui essc babcre. Scd quia
nibil pracier corpora menle pcrcipcre jioicrani,
j'csoIvcbani quidcm substantias in aliqua j)iincipia,
s(;d corj)()ralia, j)onenies cx quibusdam corjioi-ibiis
(•oiigrcgaiis alia fieri, ac si rcrum origo in sola
congrcgationc et scg!(^gatione consislcrel. Posterio-
rcs vcro j)bilosopbi uUcrins processercnt, rcsolven-
tcs scnsibilcs substaniias in partes esscnliae, quae
siinl maieiia ei forma; ct sic licri rcrum naiura-
lium in quadam transmutatione posuerunt, secun-
diim quod iuaicria ahcrnntim divcrsis formis sub-
jicilur. Scd ultra bnnc modum ficndi ncccssc est,
se<.*undum scnicntiam Plalonis ei Aiisiotclis, jioncrc
alium alliorem. Cum enim necesse sil primum
j)rincipiiim simjilicissimum essc, ncccsse esl quod
non boc modo esse ponaiur (juasi csse particij^ans,
scd quasi ipsum esse cxislcns. Quia vcro cssc
subsisicns non potcst esse nisi unum, sicul supra
^\ Tli. Opora onuiia. V. 10.

LL.M X!V. 193

babilum est, necesse est omnia alia quac sub ipso
siini, sic csse quasi essc pailicipantia. Oj)ortei igitur
comuiuncm quauidam rcsolutioriem iii ouiuibus
bujusmodi fieri, secuudum quod unumquudquc
eorum intelleclu rcsolvitur in id quod esi, el iii
siiuin esse. Oj)ortei igilur supra U;odum fiendi quo
aliquid fit, forina iDaieriae advenicntc, j)iaciniclli-
gcre aliam rcrum originem, sccuniJum quod esse
aitribuitur loti universiiati rerum a priuiO enie,
(jiiod est suum esse.

Uursus. in oujni causarum oidine necesse esi
univcrsalcm causam pariiculari piacexi.stcre. .Nam
causac particulares non agunt nisi i/i univcrsal.um
causarum viiiule. Mai^ifcstum esl auiem quod oiij-
nis causa per motuin aliquid facicns, pariicularis
causa esi, babei eniin pariiculareiu ellectum; cst
enim oii riis molus cx boc dctcrminaio in iijud
dcierminaliim, omiiisque mutaiio moius cuju.sdaui
termiuus csi. Oporiet igitur supra modum fiendi quo
aliqiiid fii j)cr mulationcm vel molum, esse ali-
quein moduin licndi seu origincin iciuuj ab.sque
omni muialionc vel inolu j)er inllucni/aui (;.>seiidi.

Iieni. Ncccsse esl quod per accidens esi, in id
rcduci quod per se esi. In (mmi auicm factione
qiiae fit per iiiotum vcl mutaiionem, iii quidcm
boc vcl illud ens per se; ens autem couimuniter
sumpium per accidcns fii: non enini fii ex non
enic, .scd cx noii cnte boc; ut si canis ex equo
fiat, ut Aristotelis excmplo utamuj-, fii quidein canis
pcr se; non autem fit animal per se, sed per ac-
cidens, qiiia aniujal crat prius. Oj)onet igiiur ori-
ginem quamdam in rcbus considcrari, secundum
qtiam ijjsum esse communitcr sumptum per se ai-
iribuilur rcbus, quod omnem mutationein ei mo-
lum transcendal.

Adbiic. Si quis ordinem rerum considcrel, sem-
per invcnict id quod est maxiumm, causam essc
eorum quae suni post ijjsuii.; sicut ignis, qui esi
calidissimus, causa est calidilalis in ceieris elemen-
tatis corporibus. Primum aulem prmcipium, quod
Ueimi dicimus, est maxinic ens. Son enim csi ire
iii infiniium in reruin ordine, sed ad aliquid suni-
mum devenire, quod melius est esse unum quam
jilura. Quod autcin in univcrso melius esl, nccesse
est esse, quia universum dcpendet ex esscniia bo-
nitaiis ejus. Ncccsse cst igiiur priuium ens esse
causam essendi oinnibus.

llis auiein visis, facile csi solvere rationes.

Quod cnim antiqui naluralcs quasi principium
sujiposucrunt, ex nibilo nibil lieri, e.\ boc processit
quia solum ad pai ticularem ficndi modum jjcrvcnire
poiucrunt, qui est j)cr mulatioiicm vcl motum.

Dc quo ciiam ficndi modo secunda ratio pro
ccdcbai. In bis cniuj quac fiuiii jjcr muiationeiu
vcl iiioium, subjcclum factioni pracsupponilur, scd
in suprcmo modo fieudi, qui est per e.ssendi in-
fiiixum, iiullum subjecium factioni praesupjjonitur:
quia boc ijjsuni e^t subjcctum (icri sccuiidum
liunc faclionis modum, quod csi subjeclum csse
participare j)cr influcnliam suj)crioris eniis.

Simililcr etiam icrtia raiio de boc modo fiendi
proccilit qui csi pcr muiaiionem et moium. Lum
ciiini ad formam j)crvciuum fucrit, nibil de motu
restabii. Oj)ortct enim intelligcre quod j)cr foruiam
res gcneraia esse participei ab universali essendi
jirincij)io. >"on enim causae agenies ad dclermina-
tas formas sunt causae essendi nisi inquanium
ajjuni in \irtulc primi cl uiiivcrsaiis principii e s ndi.

1 n

Quaria eiiuin ralio eodeai niodo procedil de
liis quae liunl per niotuni vel niulaiionem, in qui-
bus neeesse Cbt ut non esse piaecedai esse eorum
quae fiuni, quia eorum esse esi lerminus niutalio-
nis vel niotus. In liis autcm quae liuni absque
niutatione vel inoiu per simplicem eu.anationem
seu influxuni, poiesi inteliigi aliqnid esse facium
praeier hoc quod quando(|ue non fuerit. Sublala
enim mulalione vel moiu non invenitur in acliune
influeniis principii, prioris et poslerioris successio.
Unde necesse est ut sic se habeai effecius per in-
fluxum causaius ad causam influeniem quamdiu
agit, sicut in rebus quae per niotuni fiunt, se ha-
bet efl"eclus ad causam ageniem in lermino actionis
cum moiu existentis. Tunc auiem elTeclus jam esl.
Necesse est igitur ui in his quae absque motu
fiunt, simul cum ageniis influxu sit ipse efl"ectus
productus. Si autem aciio influenlis sine moiu exti-
terit, non accedit agenti disposiiio ui postmoduni
possit agere, cum prius non potucril; quia jam hacc
mulalio quaedam essei. I*otuit igiiur semper agere in-
fluendo; unde et efl^ectus pioducius inielligi poicst
semper fuisse. El hoc quidem aliqualiicr appa-
ret in corporalibus rebus. Ad pracseniiam enim
corporis illuminantis producitur lumcn in aere
absque aliqua aeris transiuulalionc praecedenle: unde
si (1) corpiis illuminans aeri praesens scmpcr fuis-
sei, semper ab ipso aer lumen haberet. ^ed ex-
pressive (:2) hoc videiur in inlellcclualibus rebus,
quae suni magis remolae a motu. Est enim prin-
cipiorum veritas causa veritalis in condusionibiis
semper veris. Sunt euim quaedam necessaria quae
causam suae necessilaiis habcnl, ui etiain Arislotelcs
dicii in '2 Meiaphysicae, et in 4 Physicorum. Non
ergo aesiimandum esi quod Plalo et Arisioieles,
propter hoc quod posuerunt substantias maicrialcs,
seu etiam caelestia corpora seinper fuissc, eis sub-
traxerini causam essendi. Non enim in hoc a scn-
teniia cathulicae fidei deviat, qiiod hujusmodi po-
suerunt ea semper fuisse, cujus coniiarium fidos
caiholica lenet. Non enim est necessarium quod
quauivis origo sit ab immobili principio absque
motu, quod eorum esse sil sempiternum. A quo-
libet eniin agente procedit etfectus sccundum mo-
dum sui esse. Esse autein priuii priucipii est cjus
intelligere et velle. Procedil igiiur universilas re-
rum a primo principio sicut ab intelligenie el
volente. Inlelligeniis autem et volenlis esi producerc
aliquid non quidem ex necessiiale, sicut ipsum est,
sed sicul vult et etiam intelligit. In intelleclu au-
lem primi intelligeniis comprehenditur omnis mo-
dus essendi, el omnis mensura quantilatis el du-
rationis. Sicul igitur non cun^dcm modum essendi
rebus indidii quo ipsum existil, corporumque quan-
titatem sub determinata mensura conclusit, cum in
ejus potesiate, sicui et in intellcctu, omnes mensu-
rae contineantur; ita eliam dedii rebus talein du-
ralionis mensuram qualem voluit, non qualein
ipsum habet. Sicut igilur corporum quanlilas sub
tali deierminata mensura concluditiir, non quia
actio primi principii ad hanc mensuram quantiiaiis
deierminetur, sed quia lalis mensura quantitatis
sequitur in effectu, qualem iniellectus primaecausae
praescripsit, iia etiam ex aciione pii/ni agentis con-
sequiiur deieriuinata duralionis mensura ex iniel-

(1) Al. scmper corpus.
^2j An exprcssius.

DE AlNGELORLM NATLRA

leclu divino eam praescribenie: non quasi ipse sub-
jaceat successivae durationi, ui nunc velil aui agal
aliquid quod prius noluerit; sed quia tota reruiii
duratio sub ejus intelleciu el virtuie concludilur,
ul determinet rebus ab aeterno mensuram duratio-
nis quam velii.

CAPUT X.

Opinio Avicennae de fluxa rerum a prioio /irih-
cipio, cum sua reprobalione.

Hoc igilur et hujusmodi alii considerantes as-
serunt quiilem omnia essendi originem trahere a
priino et summo rerum principio, quem dicimus
Deum; non tamen immediaie, sed ordine quodam.
Cuni enim primum rerum principiuin sil penitus
unum ei siinplex, non aestimaverunl quod ab eo
procederet nisi unum. Quod quidem elsi ceteri»
rebus inferioribus simplicius sit, el magis unum;
deficit tamen a primi simplicitaie, inquantum ipsum
non est suum esse, sed esi substaniia habens esse:
et hanc nominant intelligentiam primam, a qua
quidem jam dicunl plura posse procedere. INam
secundum quod convertitur ad intelligendum suuin
simplex el primum principium, dicunt, quod ab
ea procedit intelligeniia secunda: prout vero se
ipsam intclligii, secundum id quod est inielleclua-
lilalis in ea, |)roducil animam priini orbis; prout
vero inlelligil se ipsam quanlum ad id quod etl
in ea de potentia, procedit ab eo corpus primum:
et sic per ordinem usque ad ullima corporum
hunc processum a primo priniipio deierminant. Et
haec est posiiio Avicennao, quae etiam videlur sup-
poni in libro de Causis. Haec autcm posilio ctiaiu
primo aspcctu reprobabilis videtur. Bonum enim
universi potius esse quam bonum cujusque parii-
cularis nalurae invenitur. De^truil autem raiionem
boni in pariicularibiis cft"ectibus naturae vel ariis,
si quis pcrfeciionem eflectus non aitribual inien-
lioni agentis, cum eadein sit raiio boni ei finis:
et idco Arisloteles rcprobavil antiqiiorum natura-
lium opinionem, qui posuenmt formas rerum quae
naturaliier generaniur, et alia natiiralia bona non
esse intenla a natura, sed provenire ex necessiiate
iraieriae. Multo igitur magis inconveniens est ui
bonum universi non proveniat ex inieniione uni-
versalis agentis, sed quadam necessiiaie ordinis
reruin. Si autein bonum universi, quod in disiin-
ctione et ordine consistit pariium, ex inlentione
primi et universalis ageniis procedit, necesse esi
(luod ipsa dislinclio et ordo parlium universi eliam
in intellectu primi principii praeexistai. Et quia
res proceduni ab eo sicui ab intellcciivo principio
quod agit secundum fornias conccpias, non oportet
ponere quod a primo principio, etsi iii essentia
sua sit simplex, procedat unum lantum: et quod
ab illo secundum modum suae compositionis et
virtuiis procedant plura, el sic inde. Hoc enim es-
sel disiinctionem et ordinem talem in rebus csse
non ex inteniione primi agentis, sed ex quadam
rcrum nccessitate. Poiest lamen dici, quod rerum
dislinclio et ordo procedit quidem ex intentione
primi principii, cujus intentio est non solum ad
producendum primum causattim, sed ad producen-
dum lotum universum; tauK^n quodam ordine, ut
ipse immcdiate producat primum causatum, quo
mediante alia pcr ordinem producat in esse. Scd

OPUSCIIXM XIV.

cum sit (luplcx modus produciionis rerum: unus
(juidem secundum mutalionem et motum; alius
yuiem absque mulalione et motu, ul snpra jain
diximus; in eo quidem produelionis modo qui per
)iioitim est, hoc manifesle videmus accidere quod
ii piimo principio alia proccdunt nrtediantibus cau-
sis sccundis: videmus enim et planias et ariimalia
prodiici in csse per motiim secuiidum viriutes sii-
periorum causarum ordinatarum usque ad primum
principium. Sed in eo modo producendi qiii est
absque molu, per siinplicem innuxum ipsius esse,
lioc accidere impossibile esi. Secundnm enim liunc
j)rodiictionis modiim, quod in csse producitur, non
solum fit per se boc ens, sed etiam per se fii cns
simpliciter, ul dictiim esi. Oporiet autem eirectus
jiroportionaliier causis rcspondere: ul sciliccl ctte-
<;ius parlicularis causae particulari respondeal; enc-
ctus auiem universalis univcrsali causae. Sicul igitiir
cum pcr motum aliquid fit per se lioc ens, eHe-
<tus luijusmodi in pariicular<3m causam reduciiur,
quae ad dcierminaium formam movet: iia elinm
cuni simpliciter lii ens, et per se et non per ac-
cidcns, oporlei bunc eflcctuni rcduci in universa-
lcm essendi causain. lloc autetn est primum prin-
<ipiiim, quod Ocus est. Praeter igitur illiim modiim
prodiiccndi qui cst per mutalionem vel moliiin
esl alius modus quo res producunliir in esse a
|)rimo principio non medianiibus cansis secundis,
sed eo produclionis modo qui fit absque molu,
(|ui creatio nominatiir, et qui in solum Deum re-
fcrmr ut in auciorem. Solo aiitem boc modo pro-
duci possunt in esse immaicriales substaniiae, el
caclesiia corpora, el corporum quorumcumque ma-
leria anie formam esse non poiuit, sicut dictum
est de materia caelesiium corporiim, quae non est
in poteniia ad aliam formam. Relinquilur igitur
(juod omnes iminaieriales substaniiae et caelcstia
corpora, quae per molum produci non possunt in
esse, solum Deum sui esse babeant auctorem. INon
crgo id quod esl prius in eis, esi posterioribus
causa essendi.

Adbuc. Quanio aliqua causa est superior, tanio
est universalior, et virlusejusad plura sc extcndit.
Sed id quod primum invenilur in unoquoque cnie,
maxime (^st commune omnibus: quaeeumque enim
superadduriiur, contrabunt id qiiod |)rius inveniunt:
nam quod posterius in re iniclligitur, comparainr
ad prius ui acliis ad polcnliam. Pcr acium autem
poienlia delerminatur. Sic igilur oportct ul id
qiiod prirrium subsistit in unoqiioqiie, sit efreclus
supremae virtutis: quanto auiem aliquod esi posle-
rius (I), lanlo reducalur ad infcrioris causae vir-
luicm. Oporict igiiur quod id quod primum sub-
sisiil in unoquoque, sicut in corporalibus maicria,
ct in immatcrialibus subslantiis qtiod potcntiale
esi, sii proprius clTectus primae virlutis, ei univer-
salis eneitus agcntis. Impossibilc csl igilur quod
ab aliquibus causis secundis aliqua producanlur in
05se non pracsupposito aliquo cncctu supcrioris
agcniis; ei sic nulbim agcns post primum rcni
lolam in cssc proiliicil, quod esl produccre cns
siniplicitcr pcr se, cl non per accidens, quod est
creare, ui (lietum cst.

Itcm. Aliciijiis nattnac vel formae duplex caiisa
invenitur: una qiiidcm qtiac csi pcr se et simpli-
ciier causa talis naturac vcl formac; alia vero quae est

(I) Al. aliqnod a<l posterius.

causa hujus naturae vel formae in hoc. Cujus quidern
distinctionis necessiias appijrcl, si quis causas con-
sidercl eoruin quae generantur. (^mi enim eqiius
gencralur, equus generans est quideiii causa quod
naiura eqtii in lioc esse incipiai; non lainen est
pcr se causa nalurac equinae. Quod enim esi per
se alicujus causa naitirae secundum speciem, opor-
lei (|Uod sil caiisa ejus in omnibus babcniibus d
lam spcciem. Cum igilur equus generans babeai
eamdem naiiiram secunduu) spccieu), oporterei quod
essei sui ipsiiis catisa; quod esse non potest. Ke-
linquiiiir igiiur quod oportet supcr omnes partici-
pantes naturam equinam esse aliquam universaleiii
causam loiius specici: quam quidem causam Plato-
nici posiierunl spccicm separalam a niatcria, ad
modum quo on.nium arlificialium principium est
forma artis, non in maieria existcns. Secunduni
Aristotclcm auiem banc universalem causarn opor-
tet poncre in aliquo caeleslium corporum: unde et
ipse bas duas causas dislingucns, dixii, quod bomo
gencrai hominem, et sol. (jum auiem aliquid per
moium caiisaiur, naturacommunis alicui praeexisten-
ti advcnit per formam materiae advenientem, vel
subjccio. Potest igiiur sic per moium esse aliciijus
caiisa id qtiod pariicidariier naiuram illam babet,
ul homo hominis, aui cqutis equi; cuni vero non
pcr molum causatur, lalis productio esl ipsius
naiiirae secundum se ipsam. Oportel igiiur quod
reducatur in id quod esi pcr se causa illius na-
turae, non autem in aliquid quod pariiculariier
natiiram parlicipet. Assimilatur enim lalis productio
processui vel causaliiaii, qui in intelligibilibus in-
veniiur, in quibus natura rei secundum se ipsam
non dependct nisi a primo sicul natura senarii;
ei ejus raiio non dcpendet a ternario vel binario,
sed ab ipsa uniiaie. Non enim scx secundum pri-
mam rationem speciei sunt bis tria, sed sex so-
lum. Alioquin oporteret unius rei multas sub-
slaniias esse. Sic igitur cum esse alicujus cau-
satur absqiie motu, ejtis causaliias aaribui non po-
lest alicui pariicidarium eniitim, q lod participat
esse; sed oportct quod reducaitir in ipsain univer-
salem et primam causam essendi, scilicel Deum,
qtii est ipsum esse.

Amplius. Quanio aliqua poteniia magis distai ab
actu, majori viriuie indiget ad boc quod in aclum
rcdiicalur: majori enim virlute ignis opus est ad
rcsoKcndum lapidcm quad ceram. Sed nullius po-
tentiae ad aliquam potenliam quantumcumque in-
disposiiam et remotam, nulla est comparatio aul pro-
portio: non eniis enim ad ens nulla e>i proporiio.
Virtus igitur quae ex nulla poicntia praeexisiente
aliqtiem clYccium producii, in iiifinitum excedii vir-
lutcm quac producil cflcclun. ex aliqua potenlia
quantiimcumque remola. Infinita aulcm virius alio-
rutTi quideni poicsl esse secundum quid; sed siiii-
pliciicr rcspectu loiiiis esse infinita virtus non
csl nisi primi agciitis, quod est sutim essc; ei [)er
hoc est modis omnibus infiniium, ul supra dictu;n
est. Sola igitur virtus primi agcntis potest efl^ectum
producere nulla poteniia praesupposita. Talem au-
icm oportet esse productiouem oinnium ingcnera-
bilium ei incorrupiibiliuin, qtiae abque molu pro-
ducuniur. Oportet igitur omnia bujusmoili a solo
Oeo csse producla. Sic igiiiir impossibilc est ut
immaicrialcs siibslantiac a Deo proccdant in esse
sccundum ordinem quem dicta posiiio assignabat.

DE ANGELORLM NaTLRA

CAPLT XL

Opiiiio IHalonicorum cle effhixn rerum n priuio
prlncipio, cum reprobalione.

His aiitein rationiluis iiioli IMaionici posiieriint
quidem omnium imniaterialium snbstaniiarum el
universaliler oinnium exisleniitmi Deum esse iiiime-
diate causam essendi seciindmii praedictum produ-
clionis modum, qui esi ahsque muiaiione vel mo-
tu; posueruni lamen secundum alias paiticipationes
bonitaiis Uivinae ordinem quemdam rausaliiaiis in
praedictis substantiis. Ui enim supra (lictuin est,
posuerunt absiracta principia secundum oidinem
intelligibilium conceptionum: ut scilicet sicui tinuni
et ens suni communissima, et jirimo cadiini in
inielleciu, sub hoc autem est viia, sub qua iterum
est intellecius, et sic inde; iia eiiain primum ei
supremum inter separata est id nuod cst ipsum u-
num, et hoc esl primum principium. quod est
Deus, de quo jam dicium est, quoil est suum esse.
Sub hoc aulem posuit aliud principium separatuin,
quod esi vita; et iierum aliiid, quod est iniellectus.
Si igitur sit aliqua immaterialis substantia quae
sit intelligens, vivenset ens.eritquidein ensperparii-
cipalionem primi principii, quod est ipsum esse; erit
quidem vivens per pariicipaiionem alterius princi-
pii separaii, quod esl vita; ei erit intelligens pcr
pariicipaiionem alterius separati piincipii, quod est
ipse intelleclus: sicut si ponatiir quod liomo sit
animal per participatione;ii hiijus principii separati
quod esl animal; sit auiem bipes per perticipaiio-
nem st-eundi principii, quod est hipes.

Hace autem posilio quantun) ad aliquid quidem
veritatem habere poiest; simpliciier aiiiem vera es-
se non potcst. Eorum enim qiiae accidcnialiter ali-
cui adveniunt, nihil prohihel id quidem quod
esl |)rius, ab aliqua iiniversaliori causa procedcre;
quod vero est posleiiusab aliquo posteriori principio;
sicut animalia et plantae calidum (|i'idcm el frigidum ab
elementis pariicipani sccundum determinaium com-
plexionis modum ad speciem propriam pertinemem,
queni modum obtinent ex virtute seininali, per
quam generanlur. Nec esl incon\enicns quod ab
aliquo principio aliquid sit quanium vel album,
seu calidum; sed in his quae substaniialiter prae-
dicantur, hoc contingere penitus impossibile esi.
Naui oinnia quae subsiantialilcr de aliquo praedi-
cantur suni per se et simplicitcr unum. Unus au-
lem effectus non reducitur in plura prima princi-
pia secundum eamdem rationem princijiii, quia
effectus non potest esse causa simplicitcr, vcl siiii-
plicior prima causa. Lnde el Aristoteles hac ratione
ulitur conlra Plaionicos: quod si essct aliud animal,
ei aliud bipes in principiis scparatis, non csset
simpliciier unuin animal bipes. Si igiiur in inmiatc-
rialibus substantiis aliud esset id qiiod est esse ct
aliiid quod esi vivere et aliud qiiod est intellecti-
vum esse; ita quod vivens advcnircl enti, vel in-
telligens viventi, sicui accidens subjcclo, vel forma
materiae, haberet raiionem qtiod diciiur. Videmus
enini aliquid esse caiisam aecidcntis qiiod non esi
causa stibjecti, et aliquid esse causam suhsiantiahs
formae quod non esi caiisa matcriae. Scd in iinma-
lerialibus substanliis ad (1) ipsum esse eorum est
ipsum vlvere eorum. Nec esi in eis aliud vivere

(1) Furle omittendum ad.

quam intellectivum esse: unde a nullo alio habent
qiiod vivanl et inielleetiva sini, quam a quo ha-
bent quod sint. Si igitur omnes immaieriales sub-
siantiae a Deo habeni immediate quod sint, ab eo
immediate habeni quod vivant et iniellectivae sint.
Si quid autem advenii eis supra eorum esseniiani,
puia inielligibiles species, vel aliquid hujusmodi;
quanium ad talia potest PlatoBicorum opinio pro-
cedere; ut scilicei hujusmodi in inferioribus iniu^a-
terialium subsioniiarmn inveniantur ordine quodam
a siiperioribus derivaia.

CAPL T XH.

Opitiio Origenis, el ejus reprobafio.

Sicut aiilem praedictae positiones immalerialium
substaniiarum ordinem considerantes; non imme-
diate, sed ordine qiiodam processum a primo prin-
cipio tradiderunt; ita aliqui e converso volentes
salvare immedialum earum processum a principio,
totaliter ab eis naiurae ordinem sustulerunt; cujus
posiiionis aiiclor inveniiur Origenes fuisse. Consi-
deravit enim quod ab uno justo auciore res diver-
sae et inaeqiiales non possent procedere, nisi ali-
qiia diversitate praecedente. Nulla autem diversitas
praecedere potuit primam produdionem rerum a
Deo, quae niliil praesupponit. unde ponebat om-
nes res a Deo primo productas, esse aequales. L'n-
dc, qiiia corpora incorporalibus subsianiiis aequari
non posstint, posiiii, in prima rerum proJuciionc
corpora non fuisse; sed quod post/nodum rehus a
Deo produciis diversitas intervenil ex diversitatc;
motuiim voluniatis immaierialium substantiarum,
qiiae ex sua milura hahent arhiirii lihertatem. Quae-
dam igitur earum in principium ordinaio motu vo-
Itmtati'* conversae, in mclius profecerunl, et hoc
diversimode secundum voltintarii moius diversiia-
lem. Tnde et inter eas qtiacdam sunt aliis superio-
res effectae. Aliae vero inordinato motu voluntatis
a suo principio sunt aversac: et haec in deterius
defecerunt qiiaedam plus, qiiaedam minus; ita ut
haec fiierit corporum producendorum occasio, ut
eis immaterialcs siibstaniiae ab ordine boni aversae
alligarentiir qiiasi usqiie ad inferiorem naiuram
prolapsae. Unde et lotam diversiiaiem corporum
dicebat procedere ex diversilate inordinationis vo-
luntarii motiis immatcriaiis subslantiae; el qiiae
min is a Deo aversae fuerani, nohilioribus corpori-
bus alligarentur, quae auieir. magis, ignobilioribus.

Ilujiis auiem posiiionis ratio vana est, et ipsa
positio impossihilis: ciijns quidem impossibilitaiis
raiio accipi potest ex his quae jam diximus. Dictuni
est enim supra, spirituales siihstantias immateriales
esse. Si igitur in eis sit aliqua diversitas, oportet
quod hoc sii secundum forualem diflerentiam. In
his aulem quae formali dilTerenlia differunt, aequa-
liias inveniri non polest. Oportet enim omnem for-
malem dilfercniiain ad primam opposiiionem redu-
ci, quae est privationis ad formam. Lnde omniiim for-
inaliter dilTerentium nalura unius imperfecta exi-
stens respectu alterius se habet ad ipsum secundum
habitudinem privaiionis ad formam. Hoc auiem in
diversitate specierum nohis notarum apparel. Sic
igitiir specieriim dilTcrcniiam in animahbus el plan-
iis et metallis ei elemeiitis invenimus secundum
ordiiicm naturae procedere, ul paulaiim ah impcr-
fccliori ad perfectissimuni natura consurgai: quod

OPUSCII

^tiaiii apparel in speeiebus coloniin et saporum
el aiioium sensibiliuin qualilalum. In his vero (juae
nialeiialiler dilTLTunt, eautdem formam liabentibus.
niliil probibet aequaliiatem inveniii. Possnnt eni n
subjeeia diversa camdem formam pariicipare aiii
secundnm ae(|ualilaiem, aut seeundum excessum
et defeciiim. Sic iiiilnr possibile essei spiriiuales
Sdbslaiilias omnes aeapiales esse, si solum seciin-
dum malerlam dilTcrrent, camdein formam secundmn
spccicm liubenles. Ki forte lales eas esse Orii^enes
opinabatur, non miillum (lisc(;rncns inlcr naiiiras
spirilualcs ct coi[)orales. Qiiia vero s[)iriiuales sub-
slantiae immalcrialcs suni, necesse esl in eis ordi-
ncfii naiurae esse.

Adluic. Sccnndom banc positionem necesse esl
spiriluales subsianiias aiit itiiperfccias esse, aut sit-
pcrfluas esse. Noti enim invcniuniur mulla ae(nialia
iti utio gradu naturae nisi propter imperfeclionem
cujuslibct eorum, vcl pro|)i('r [lermanendi nccessi-
laleiii; ut ()uae numero peniiancre non possunl,
miilii[)licala peru.aneatil; sicut invcniuniur in cor-
ru|)iibilil)us rcbus nuilta individiia acijualia sccuti-
dtim naturain speciei: aiil propter necessitat(;m ali-
«•ujiis o[)crationis, ad quam virltis unius non suf-
(icii, sed opoiict aggregaii virlutem triuliormii (juasi
ad iinam perfcctam viriiitem constiiuendam, iit
patel in miiliiiudine bcllaiortim, ci in nnilliludine
trabenliiim na\iiri. Illa vcro quorum c^t virius [)cr-
fccta, qiiac S'inl pcrmanenlia in ordiiic siiac natn-
rae; non mulli|)li(aniiir sccuii(lnm nuinertiii) in
aequaliiaic cjnsdcni specici. Est enim iinns sol
tantuni, qiii sufficii atl sempcr pcrinanendum ad
otnnes cfiectus prodncendos qni sibi convcniunl
sccnndiim suae natiiiae: ei idem a[)parel in cetcris
caelestibus corporihus. ^ubsiaiiliac anlem spiiiluales
sunt miilio [icrfectiores cor(»oribus eiiam caelcslibus.
Non igiitir iii eis iiivcniunnir miillae in eodcm gra-
du naiurao: iina ciiim sufricienle aliae siiperflucrcni.

Iiein. Pracdlcia positio nniversitati reriim pio-
dutendanim a Deo snbtraliii boni perfcciionem.
rniusciijiisqiie cniin elTectus pcrfeciio in boc con-
sisiit qiiod suac causae assiniilcti,ir: (jiiod cnim se-
cundiirn naiuram generatur, innc perfcctum esi
qnando coniingit atl similitiidinem gcnerantis; ar-
lificialia ctiam [ler boc pcrfccia rcddiiniur qiiod
ariis formam conseqiiuntnr. In priipo autem [uin-
cipio non soliim consideiaiur qtiod ipsiim est bo-
ntim et ens ei uniim, sed etiam quod boc emi-
Hcntiiis prae ccieris babei, ci alia ad siii bonitatcm
pariici[)aiidam adducit. Reqiiiril igiiiir assiniilaiio
pcrfcila universiialis a l)eo produclac non solum
quod nnuinquodinie sii bonum et ens, sed et unnm
su[)crciiiineai altcri, ct unitm moveal altcrum ad
siium finem: iinde el boniim univcrsi esi boniim or-
diiiis,sicutbonum exercitus.Hoc igiliir bonum iinivcr-
sitaii rerum subiraxii pracdicta posiiio, omniinodain
acijnalilatem in reruin |)ro(lucti(ine constiiucns.

Am()lius. Inconvcniens est id quod est o[)iimuin
in univeiso, atiribucrc casui. Nam id qund csi
optimnn:, maximam babct ralioncm finis inicnii.
Optin)uiii autcm in rcrum nniversitatc cst boniiin
ordinis: boc cnim esi boniim connnunc, cctcia
vero sunl singnlaria bona. Iliinc autcm ordincm
qni iii rebus nunc invenitnr, [iraedicta posiiio at-
iribuii casiii, secnndnm scilicct qtiod accidit nnain
imnialciiarnim snbslaiiiiarum sic moveri s(>cundiiin
volunlaicm, ei aliam aliier. Kst igilnr ()racdicla po-
.«iiio on)nino abjicienda

,LM XIV. iy-

Raiio etiain posilionis manifeste conlinct vani-
tatem. Non cnim esi e;idem ratio jus'iiiae in con-
stit\itione alicujus toiius ex plnribus partibus el
diversis, ei in distribulione alicujns coniii,unis per
singularia. Quia eniin aliquod totiim perfectum ii',
sccunddui lioc diversas parles et inacquales ad ejds
coinpositionem conducii. Si cniin omnes essent
ac([iialcs, jam non essct lotiim pcrfcct :ni: quod
[»atet lam in toio nalurali, qiiam in tol(j civili.
Non enim essel corpus liominis [)erfcciu .1, ni-^i
membra diversa ei inaequalis dignitaiis baberel;
ne([ue essct civiias perfecla, nisi inacquales condi-
tiones et officia diversa in civitatc evislcrent. Iii
disiribiitione vcro aitendilur bon-im uninscnjijs-
((iic; et ideo divcrsis divcrsa assignantnr secunilitni
divcrsiiaiem in eis praecedenlem, ^lt ndum qtia u
compctunt eis diversa. !n (irinta igitur rorum pro-
dutlione Deus divcrsa ei inacqualia in esse pro-
duxit, attcndcns ad id qiiod rc((iiirit [icrf(.'ctio uni-
vcrsi, non ad aliquain divcrsitatein in rcbus prae-
existeniem; sed lioc atiendii in reiiuincratione li-
nalis jii licii, unicuii[ue rctribuens secundum quotl
meruil.

CAPLTXIII.

Opinio aufermfium rerum provlc/entiam a Deo
el aub.stanfiis scparatis, ei ejus reprobuiio^

Non soliim anlem in siibsianiia el ordine spi-
rilnalium substantiarum aliqui erraveruni, ad mo-
dum inferiorum rernm dc eis existimanies; sed
lioc etiam quibusdam accidit circa signaiionem et
providcntiam earunKlcm. Dinn eniin spiriitialiu.M
substantiariim iniclligcn'iam et opcralionem ad
modum bnniatiae inielligeniiae, ei 0[jeralionis diju-
diearc voluerunt, posucruni, Deutn, et alias substan-
tias iramaierialcs singnlarium cogniiionem non ba-
bere, nec infcriorum, ei praecipiie bumanorum ac-
tuum providentiam gerere. Quia enim in nobi.<
singularium qiiidcm scnsiis est, inlcllccius autem
propter sui immaierialitalem non singiilarium. sed
nniversalinm esi: consequens esse exisiimaninl ul
inicllcctus siibstaniiarum spiritiialinm, qni sunt
miilio simpliciores noslro inlellectu, singularia co-
gnosccrc non [lossint. INon cst aiiicm in subsiantiis
spiritualibus, cu>c sini omnino incorporeac, aliquis
sensus, cujiis oi)eraiio sine corpore esse non potesl:
nnde vidctur cis impossibile qnod spiriluales sub-
staniiae ali(|iiam de singularibns noiiiiam babeant.

Adlinc. In majorem insaniam indc procedcntes,
nestimani Deum nibil nisi se ipsum iniclleciu co
gnoscere. Sic cnim vidcmus in nobis qnod iniel-
Itcium esi inielligcntis [icrft^Mio et acius: per fioc
cnim intellecius fii actu iniclligcns. Nibil anlcm
aliud Deo est nobilius, qiiod possii esse ejiis per-
fectio. Liide ex neccssiiate consequi arbiirantur
qiiod nibil aliud sit a Dco intcllccium nisi ejus esse.

Ani[)lius. Ka qnae ex alicujns [)rovidcniia pro-
(ediinl, casualia esse non ()ossnnt Si igiiur oniniu
quac in lioc iiiundo acciduni, ex divina"providcntia
prociHlum, nibil in rebus erit fortuittim ei casuale.

Itc.ii. Liuntur ratione Aristotclis in 0 Mciapbvs,
()robaniis, quod si oiiincm clTcciuin ponamus lia-
bere caiisam per se, et quod qualibct causa posita
mvesse sil elTcciiim poni, scqucretur quod omnia
fntiira ex nccessilalc coniiniiercnl: qnia erit indii-
ccrc qiicmlihei clTcciiim futiirum in aliquam prae-
ccdcntcii) causam, el illam in aliam, et sic inde

108

DE AISGELORLM NATURA

tjuousque veniatur ad causam quae jam esl vel
quae fuit. Haec auiem jam posiia est, ex quo in
praesenti vel in praeterito fuit. Si igitur posita
causa necesse esl effectum poni, ex necessitate
consequuntur omiies futuri cffectus. Sed si omnia
quae in mundo sunf, providenliae subduniur; om-
nium causa non solum es( praesens vel praeierita,
sed ab aeierno praecessit. Non est auiem possibile
qiiin ea posita effectus sequantur: non enifn cassa-
tur divina providentia neqiie per ignorantiam ne-
qtie per iuipoteniiam providentis, in qiiem nullus
cadit defecius. Sequereiur igitur omnia ex necessi-
late procedere.

Adhuc. Si Deus est ipsum bonum, oportel qnod

ordo provideniiae ejus secundum rationem boiii

procedat. Aul igilur inefficax est divina provideniia,

aut universalitor malum a rcbus excludit. Videmus

auiem in singularibus generabilium el corrupiibi-

lium multa mala contingerc; et praecipue inler

homines, in quibus praeier naiuralia mala, quae

siint nalurales defecius et corrupiioncs communes

eis et aliis corrupiibilibus rebus, superadduniur

insuper niala viiionim ei inordinatorum evcntuum;

pula, cum justis multolies multa mala veniunl,

injustis autem bona. Propter hoc igiiur aliqiii ae-

stimaveruni divinam providentiam se extendere us-

que ad subsiantias imn»aleriales ei incorruptibilia,

ei caelestia corpora, in quibus nullum nialinn vi-

debant: inferiora autem providentiac subdi dicebant

divinaevel aliarum spiritiialiiim subsiantinrum qiian-

Uun ad genera, non autem quantum ad individua.

Et quia ea c]uae praedicia suni, commiini opi-

nioni hominum repiignant, non solum plebis, sed

etiam sapientum; ccrtis raiionibus oslendcndum esl

praedicla veritatcm non habere, et raiiones prae-

missas non hoc concludere qiiod intendunt: ei pri-

mo quidem quantum ad divinam cogniiionem; se-

cundo quanlum ad ejus provideniiam

Oportet aulem cx necessiiate hoc firmiier tene-
re, quod Deus omnium cognoscibilium quocunique
lempore vel a qiiocumqiie cognosccntc, ccrtissimam
«ogniiionem habeat: ul enim supra habiium esf,
Dei substaniia est ipsum ejus esse. Non est autem in
eo aliud esse, atque aliud intelligere: sic enim non
essei perfecle simplcx, unde nec simpliciier priinum.
Oporiet igitur quod sicut ejus substantia est smim
esse, ita etiam ejus siibslantia sit suum intelligere,
seii inielligeniia, ul etiam Philosophus concludit in
12 Meiaphysicae. Sicut igilur ejus subsiantia cst
ipsum esse separaiiim, ita et cjus substaniia esi ipsum
inleUigere separalum. Si auiem sit aliqua form.a
sepnrata, nihil quod ad raiionem illius formae per-
tincre possei, ei deessei; sicut si albedo scparaia
essel, nibil qiiod sub ratione albedinis comprchcn-
«litiir, ci dcficcret. Cujuslibet aulem cognoscibilis
cognilio sub univcrsali ratione cognitionis coniine-
tur. Oporiet igiiiir Deo nullius cognoscibilis co-
gnilionem deesse. Cogniiio autcm ciijiislibel co-
gnoscenlis est sccundum modum siihstantiae ejus,
siciit ei quacJibct operatio est secundum modum
opcrantis. Multo igitiir magis divina cogniiio, qiiae
estcjiis substantia, est secundiim modum esse ipsius.
Ksse autem ejus est unum, siniplex, fixum et ae-
ternum, Sequiiur ergo qiiod Deus uno simplici
intuiiu aeiernam ei fixam de om.nibus notiiiam
habeat. Adhuc autem id quod abstractum est, non
potest esse nisi unum in unaquaque nalnra. Si
enim albcdo posset esset abstracta, sola una esset

albcdo, quae absiracta essel; omnes aulem aliae
albedines esseni cam pariicipanies. Sic ia;iiur sicut
sola Dei subsianiia esl ipsum absiractum esse, iia
sola ejus substantia est ipsum inielligere omnino
absiracium. Oumia igitur alia sicui habeui esse
pariicipaium, ita panicipative inieiligunt, seu qua-
litercumqiie cognoscunt. Omne autem quod con-
venii alicui per pariicipationem, perfectius invenitur
in eo qiiod esl tale per esseniiam, a quo alia de-
rivautur. Oporlet igitur Deum ooMiium, a quibus-
cumque cognoscunlur, cognitionem habere. Lnde
et Philosophiis pro inconvenienti habei ut aliquid
a nobis cognitum, sii Deo ignolnm; ut patei in 1
de Anima, et in 5 Metaphysicae.

Item. Si Deus se ipsum cognoseit, oporiet quod
perf(^'te cognoscat se: praeseriim quia si ejus in-
lelligere est ejus substantia, necesse est ut quidquid
cst in ejus substaniia, ipsius cognitione compre-
hendaiur. Cuju^cumque aiitem rei perfecte siib<tan-
lia cognoscilur, necesse etiam esi ut virius perfecie
cognnscatur. Cognoscii igitiir perfecte suam vinu-
tem. Oporiel igitur quod cognoscal omnia ad quae
sua virius exiendiiur. Sua autem virtus exleudittir
ad omne quod est quocumque modo in rebus vel
esse poiesi, sive sit proprium, sive commune, sive
immediate ab eo productum, sive medianiibus cau-
sis secundis: quia causae primae virtus magis im-
primit in effectum quam virius eausae seciindae.
Oporlet igitur Deum cognitionem habere de omni-
bus qiiae sunt quocumque modo in rebus.

Amplius. Siciit causa cst quodammodo in cfTectu
per sui similiiudinem participatam, ita omnis ef-
fecus est in sua causa excelleniiori modo secnndum
vinuiem ipsius. In causa igilur prima omnium,
qiiac Deus cst, oporiet omnia eminentius existere
ex natiira qiiam eiiam in seipsis. Quod autem est
in aliquo, oporiet quod in eo sit secundum modum
subsiantiae cjus: substantia autem Dei esl ipsum
intclligere ejus. Oportct igitur omnia quae qnocum-
qtie modo sunt in rebus, in Deo inielligibiliier
exisiere sectindum emineniiam substaniiae ejus.
Neccsse est igitur Deum perfeciissime omnia co-
gnoscere.

Sed occasionem errandi stimp^erunt ex demon-
stratione Aristoielis in 1^2 Melaphysicae. Oporiet
aiitem oslcndere, qiiod Philosophi intentionem non
asscquiinim". Sciendiim esi igitur, quod secundum
Plaionicos, ordo intclligibiliiim praeexistcbai ordini
inlclleciiiiim, iia qiiod intellectus participando intcl-
ligibile ficrct intelligens aciu, ut supra jam diximus.
Kt pcr btinc modum ciiam Aristoiclcs osienderat
priiis in eodcin libro, quod stipra iutellecium et
appctitum iniclleciualem quo caelum movetur, est
qtioddam inielligibile participatum ab ipso iniellectu
cacltim movcnie, sic dicens: « Susccpiivum inlel-
« ligibilis ct stibstantiae el iniellectus agii ul
« agcns; » quasi d'cat, aclu intelligit secundum
quod habel jam parlicipatum sutim inielligibile
siiperiiis: et ex hoc ultcrius concludii, quod illud
intclligibile sit magis divinum. Kt iutcrposiiis qiii-
btisdam, movct quaesiionem de intellcctii hnjus
divinissimi, cujtis pariicipaiione motor caeli esl
inlclligcns actti, Quia si illud divinissimuui non
intclligii, non erii insigne aliquid, sed se habcbit
ut doruiiens. Si autcm iniclligii, crit primo dubi-
tiitio qtiomodo iniclligit. Quia si inielligii partici-
pando aliquid alind siipcrius, sicut pcr parlicipalio-
ncm cjus infcrior inicllcclus intelligil; scquetur

OI>LSCULlM XiV.

l'J9

quod crii uliquid uliud primipule respeclu ipsius;
quia ex quo per pariicipalioneui ullerius inlelligit,
Mon csl inlelligens per suaui cssenliaii», ila quod
sua subsiunlia sil suum inlelligere; sed nnagis sua
subsianlia crit in polcnlia respeelu intelligentiae:
siic eniiii se babel subslantia cujuslibet puriicipaniis
ad id quod per parlicipalionern obiinei: el ila ul-
leiius sequeiur qiiod illud divioissiinuni non erit
optinia subslaiuia; quod est conira positum. Movet
eiiam consequenlcr aliam dubiiationem deeoquud
inlelligilur ab opiima substantia. Sive enim deiur
quod subbtaniia priini sit ipsuin ejus intelligerc,
sive subsianlia ejus sit intellecius qiii cornparutur
ad intelligere ui polentia; dubium erit quid sit
illud quod iiiteliigit prima substanlia. Aut enim
inleliigil se ipsum, aui aiiquid diversum a se. lu
si dciur quod ali(]uid diversum a se intelligai, erit
ulterius dubiiabile, utrum seinper idem inlelligat,
aui quandoque unum, quandoque aliud. Kt quia
possei aliquis dicere qnod niliii dillcrt quid inlel-
ligal, movei super boc dubiluiionem, utrum ali(|uid
dirterai vel nibii in quocumque inteiligenie inicl-
iigere uliquid bonum, vti iiitelligcre quodeumque
contingens. lit rcs|)Ondel sutisfaciens huic dubila-
lioni, quod de qiiibusdam absui'dum est inlelligere:
eujus potest esse sensus dupiex. Vel quia absurdum
est intcliigerc de quibusdam, ijirum ea inieiligere
sii ita bonum sicut quaedam alia, cum quaedain
lespectu aliorum sinl vcl nmllo priora, vei mullo
meliora. Alius auiem sensus (!Si, qiiia videmus quod
inlelligeie quaedam in aciu, apud nos videiur esse
absurdum: unde el aiia iitiera liabet: « Aiit incon-
« venicns meditari de quibusduin. » Ibibilo igiiur
quod mclius est inieiligere aiiquod bonum, quam
inielligcre minus bonum, concludit quod id quod
inlclligii prima substantia, est opiimum, el quod
intelligondo non mutuiur, ut nunc inielligat unum
nunc aliud: el iroc probai dupiiciter. Primo quidem,
quia cum intelligut id quod est nobilissimum, ul
diclum est; sequcrctur, si iiiuiaretur ad aliud in-
leliigibile, quod mutalio essei in aii(|uid indigniiis.
Secundo, quia taiis vicissitudo intclligibilium jam
est moJiis quidam. Primum autem principium o-
portet esse omnibus iiiodis immobilc. Deinde redil
ad detcrminandam primam quacslionem, an scilicel
Dci substaniia sit suum inielligerc, et an esse Dci
sit suum inieiligere: quod sic dupiiciier probatur.
Primo quidem probat, quod si priina subslaniia
non esl suum inielliccrc, scd cst sicut potenliu,
adbuc sil probabiie quod coniinue iniciligcre essct
ei laboriosum. Iloc autem dicii esse probabiie ex
eo quod in nobis sic accidit. Scd quia in nobis
poicst accidere non ex nalura intellectus, sed ex
viiibus infcrioribus, quibus utimur in inleliigendo;
ideo non dixit esse iioc necessarium in omnibus.
Si tamen iroc probabile accipialur ut verum, scque-
lur quod coniiiiue inteiiigere sit iaboriosum primae
substaniiac, et iia non poierit semper intclligcrc;
quod est conira praemissa. Secundo probal pcr
hoc, quia si substauiia sua noii essci suum intcl-
ligere, sequetur quod aiiquid aliud crit dignius
quam ejus intcllcctus; scilicci res inicllccia, per
cujus participalionem fit inlelligciis. Quandocuinqne
enim substantia iniciiigenlis non esl suum inielli-
gere, oporiet quod subsiantia iniellci tus nol)iliictur
et pcrfuiaiur per hoc qiiod actu inlclligii aliquod
inicliigibile, etiam si illud sii iiulignissimuni. C)mne
auiem per quod aliquid fil aclu, nobiiius esi. Unde

sequelur qiiod aliuuod indignissimum inteiliiiibile
sii (lignius quam intellectus qui non est iriieiligens
per suam esseniiam. Quare negaiidurn esi lioc:
scilicet quod ali^iuid inlclleclum aliud ab ipso sit
perfcctio intcllcctus divini: quia ud peifeciionem
ipsius inteliigcre perlinet nobiiilas ipsius inieilecli;
quod paicl e\ iioc (juod in nobis, in quibus dillert
substantia cognobcenlis a cognilioneacluali, digniu>
est quaedam non videre quam vidcre. Ei ita, si sic
sil in Deo, quod ejus intcilectus nori sit sua intel
iigentia, ct aiiquid uliud intelligai; non cril sua
inteliigcntia oiitima, quia non erit oplimi iniciligi-
bilis. hclinquitur ergo quod se ipsum intelligai,
cum ipse sii nobilissimum enlium. Paiel igiiur
praedicta verba Phiiosopbi diiigcnter consiiiei'anti,
qnod non csi intenlio ejus excluderc a Deo sim-
pliciter aiiarum rerum coguitionem; sed quod non
intelligit aiia a se quasi pariicipando ea, ul pcr
ea fiat inleiiigens; sicut fil iri quocuiiiquc intelleclu
cujus subslaniia non est suum intelligere. Inleiligii
auiem omnia alia a se inteliigendo se ipsum, in-
quanium ipsius esse est universaie et fontaie prin-
cipiurn omnis esse, et suum intelligere quaedam
universalis radix inieliigendi, omnem inielligcniiam
compreircndcns. Inferiores vero intellectus sepaiaii,
quos Angclos dicimus, inteliigunt quidem se ipsos
singuli per suam essenliam, alia vero inieiligjnt
sccundum Piatoiiicas positiones, per participaiionem
formarum intclligibilium scparatarum, quas deos
vocabat, ut supra dictum csi; secundum Aristoteleui
vero pariiin per species, pariim quidem per suaiu
essentiam, partim vero per pariicipaiionem forma-
rurn intelligibiiium separiilaium ipsius primi iiitci-
iigibilis, quod esi Deus, a quo et esse ei inieili-
gere participant.

CAPUT XIV.

Qiiod divina vrovidentia ad minima se exlendil.

Sicut aulcm divinum cognitionem necesse esl
secundum pracmissa usque ad minima reruin se
exiendcre, iia necesse est sub divinae provideniiae
ciira univorsa conciudere. Invenitur enirn in rebu?
omnibus bonum esse in ordine quodam, secundum
quod res sibi invicem subserviunt et ordinantur
ad finem. Necesse est autem, sicut omne esse de-
rivatur a primo enie, quod est ipsum esse; iia omne
bonuiTi dcrivctur a primo i)ono, quod est ipsa
bonilas. Opoiicl igitur singuloruin ordinem a priina
et pura veriiale (krivari: a qua quidem aliquid
dcrivalur secundum quod in co esi, per intelligi-
bilem scilitet modum. In boc aiitcm ralio pro\i-
dcntiae consisiii (|uod ab alii]uo inielligenie sialua-
tur oido in rcbus quac ejus providentiae subsunt.
IVecesse esi igitur omnia divinae providcntiae sub-
jacere.

Adluic. Priimim movens immobiie, quod Deus
esf, oinniimi motionum principium est, sicut et
primum ens esi omnis esse principium. In causis
auiem per se ordinatis lanto aliquid magis est cau-
sa, quanto in ordine cansarum prior est: cum ipsa
aliis conferat quoJ causac sini. Deus igiiur secun-
diiin Iioc omnium moiionum vehementius cau«a
<st quam eiiam singuiarcs causae ii ovenies. >on
cst autcm aliciijus causa Deus, nisi sit intclligcns:
cum s'ia substaniia sit suum inicliigerc, ui^ per
supra posita \ristoiclis verba paiet. Unumquodque

200

DE ANGELORUM NATURA

antcni agit per modum siiae substan(iae. Dens igi-
tur per suum intcllecluni oamia movei ad propnos
lines. Hoc aiitem providere esi, Omnia igiiur divi^
nae providenliae subsunt.

Amplius. Si suni res in univcrso dispositae si-
<ut oplimum est cas esse, eo (piod omnia ex sum-
ma bonitaie dependent; melius est autem aliqua
csse ordinala per se quam per accidcns ordineniur:
cst igitur toiius universi ordo non per accidens,
sed pcr se. Iloc autem requiritur ad boc quod ali-
tjua per se ordinentur, quod primi inlentio feratur
usque ad uliimum: si cnim primum n)Overet se-
cundum, cl cjus intcniio ulterius non lcrytur, se-
cuudum vero tcrlium movcat; boc erii pracicr in
tentioncm prnui moveniis. Erit igitur lalis ordo
per accidcns. Oporiet igiiur quod primi moventis
cl ordinauiis inientio, scilicet Dei, non solum us-
quc ad qnaedam eniium procedat, sed usque ad
ultima. Omnia igilur ejus provideniiae subsuni.

Item. Quod causae et effectui convenii, emineniius
invenilur in causa quam in elTectu; a causa cniin
in elTecium dcrivatur. Quicquid igitur in infcriori-
bus causis existcns, primae omniuai causac aitri-
builur, excellcntissime convenit ei. Oportet igitur
aliquam provideniiam attribuere Dco; alioquin uni-
versum casu agcretur. Oportel ergo divinam pro-
vidcniiam perfcciissimam esse.

Sunt auiem in providentia duo consideianda:
seilicci disposilio, ct disposilorum cxccuiio: iu qui-
bus quodammodo divcrsa ralio pcrfcctionis invcni-
lur. Nam in disposilione tanto pcrfectior cst fU'o-
vidcnlia, quanio providcns magis singula ii\cnle cori-
feiderare ei ordinare potesl: unde et omncs opera-
livae aries tanlo perfcctius babcntur, quanio quis-
quc singula potest magis conjectari. Circa cxccu
tioncm vero tanto vidctur esse providentia perfc-
ttior, quanio providens per plura media et diver-
sa agenlia univcrsalius luovei. Divina ii>ilur provi
tlentia babel disposilionen» intclligibilciu omnium
ci singulorum; excquitur vero disposiia per pluri
mas et varias causas: inier (pias spirilualcs sub-
^ianiiae, quas Angclos dicimus, priuiae eausae pio-
pinquiorcs existcnlcs, universalius divinam provi-
dcniiam exequuntur. Sunt igitiir Angcli univei'sales
execulores divinac providcntiae: unde et siguanter
Angeli, idest nuntii, nominantur: nuntiorum eniui
cst exequi ca quac a domino disponuntur.

CAPUT XV.

Soliilio rntionum pracdicfnrinn pro pracdicla
opniione.

l!is igiiur visis, facile est jam ad objcctiones
supra positas rcspoudcre.

Non esi eniin verum quod prima ratio prac-
icndcbat, inicllcctum Dei et Angelorum singularia
non posse cognosccre, si iniellectus bumanus ca
rognosccre non polesi Ei ut cjus dilTcrcnliae evi-
dcniius appareat ratio, considerandum esi, quod
lognitionis ordo est sccunduiu proporiioncm ordi-
iiis qui invenitur in rebus secundum esse ipsarum.
In boc enim perfectio ct veriias cogniiionis exisiit,
quod rerum cogniiarum similitudinem babeat. In
r(!bus autem talis ordo invcnitur quod snperiora
in eniibus universalius essc et boniiatem liabcnl;
iton quidcm iia quod oblincant esse et bonitaiem
solum secuudum raiionem communein, proul uni-

versale diciiur quod de pluribus praedicatur; sed
quii quicquid in inferioribus inveuiiur, in superio
ribus eminenlius exisiit: el hoc ex viriute operali-
va quae est in rebus, apparet. Nam inferiora in
entibus babcnt coniracias seu determinaias viriu-
tes effectivas ad detcrminaios eirecius; superiora
vero liabent viriutes universaliicr ad mullos elTeclus
se cxiendenies; et tamcn virtus superior eliam in par-
ticularibiis elTcclibus plus operalur quam infcrior:
et boc uiaxime iii corporibus apparet. Nam in in-
fcrioribus corporibus ignis quidcm per suum calo-
rem calefacit, ei semen liujus animalis vcl plania-
ita determinate producil individuum bujus spedei,
quod non producii altcrius spccici individiium: ex
quo patet quod virius universalis in supcrioribus
entibus dicitur non ex boc quod non se exiendat
ad particiilarcs elTecius, sed quia se extendit ad
plures effectus, quam virtus inferior: et superior
in siiigulis eoruin vebemcntius operatur. Per bunc
igitur modum quanlo virius cognoscitiva est allior,
tanto esi universalior; non quitlem sic quod cogno-
scat solum universalem naturam; sic enim quanto
esset supcrior, lanto essei imperfectior: cognoscere
enim aliquid solum in universali, esi cognoscere
imperfecie, et medio modo inler potentiam et a(>tum'.
Scd ob lioc superior cogniiio universalior dicitur
quia ad plura se exteudit, et singula magis cogno-
scit. In ordine auiem cognosciiivarjm virtuium est
virlus scHsitiva infcrior; ei ideo non potesi cogno-
scere singula nisi per species proprias singulorum.
Ei quia individuaiionis principium est maieria in
rcbus matcrialibus, inde esi quod per species indi-
viduales in organis corporeis receptas, vis sensiii-
va singularia cognoscit. Inter cogniiiones autem
intellcclualcs cognitio inicllecius bumani est infima:
tmde spccies intelligibiles in intellectu buuiano re-
cipiiiniur secundum dcbilissiuium modum intclle-
clualis cogniiionis, ita quod earum virtute intelle-
clus buuiaiujs cognoscere non polest res ni<i secun-
dum universalem naiuram generis vcl speciei: ad
qiiam repraescntandam in sola sui univer*aliiaic
siint d(.'tcrminatae et qiiodaiumodo contractae ex
boc ipso quod a singularium pbantasmatibus ab-
stiabuniui'; et sic liomo singularia quidcm cogno-
scii pcr sensuu), universalia vero per intellcctum.Sed
superiores (1) iniellectus sunt univcrsalioris vir-
tulis in cognosccndo, utscilicet per intelligibilem spe-
cicm uirumque cognoscant, ei universale ei singu-
lare.

Secunda ctiam raiio eflicaciam non babei (i),
(^um cnini dicilur quod inlcllcctum cst pcrfeciio
intclligeiitis, lioc quidem veritatem babct secunduin
spccicm inlclligibilem, quae est forma intellectus
iuqiianlum cst actu intelligcns: non enim natura
bipidis, (|uae esi materialis, e-i perfcclio intcllcctus
bumani, sed species intclligibilis absiracia a plian-
tasmatibus, pcr quam inieilectus intclligii lapidis
naturam. Opoitei autcm quod cum omnis forma
derivata ab ali(pio agente proccdai; agcns autem
sil bonorabilius paiicnie, seu rccipicntc; quod oiune
illud agens, a quo iniellcclus intclligibileui liabet
formam, sit perfcctius inlellectu; sicui in inicllcciu
bumano apparcl, (jiiod inicllccius agcns cst nobi-
lior iniellcctu passibili, qui rccipil spccies intelligi-
bilcs aclu ab iniellcclu agenie facias; non auiem

[■h

Al.
Al

r<>s.
iioii iuibcret.

OPUSCULrM XIV.

201

psae res naturales cognifae, suni intellectu passi-
bili nobiliores. Superiores autem iiitellwrus Ange-
jorurn spccies inlelligihiles participanl vel ab idcis
secuntluin IMaionicos, vel a prima substantia, quae
Deus esi, secumlum quod consequens est ad posi*
liones Aristoielis, et sicut sc rei veriias babent.
Spccics auiem intelligibilis inlellectiis divini, per
quam omnia cognoscit, non est aliud quau) ejus
subsianiia, quae esl suum intolligere, ut supra
probalum est per verba Pbilosopbi. Unde relinqui-
tur quod intellcclu divino niiiil aliiid sit ahius,
pcr (]iiod perficiaiur; sed ab ipso iniclleciu divino
lamquum ab altiori proveniiint species inielligibiles
ad intellecius Angelorum; ad intellecium autem bu-
maimm a sensibilibus rebus per aclionem inielle-
clus agenlis.

Tertiam vero raiionem solvere facile est. Niliil
enim probibet aliquid esse forttiitum et casuale,
dum referiur ad inferioris agenlis inteniioncm,
quod tamen secundum siiperioris agentis intentio-
nem est ordinatum; sicut patet si aliquis insidiose
aliquem mittal ad locum ubi sciat esse lairones
vel bosies, quoruin occursus est ca.sualis ei qiii
initiiiur, ulpote praeier inicniionem ejus existens;
non est aulcm casnalis ei qui boc praecogilavil.
Sie igitur nihil prohibet «diqua fortuilo vel casua-
liter agi secundum ea quae pertineni ad bumanam
cogninonem, quae tamen sunt secundum divinam
providentiam ordinaia.

Quartae vero raiionis solutionem ex linc accipe-
re possuinus quod necessariiis consecutionis ordo
elfectus ad causam accipiendus esi secundum raiio-
nem causae. Non enim omnis caiisa eadem ratione pro-
ducit elTectum; sed causa naiuralis per formam
naturalem, per quam est actu: iinde oportet quod
agens naiurale, quale ipsum est, lale prodncat et
alterum. Agens autem raiionale prodiicit effecium
secundum raiionem formae iniclleciae, quam inten-
dit in esse deducere: et ideo agcns per intellectum
lale aliquid prodiicit, quale inlelligit in esse pro-
ducendiim, nisi virtus aciiva dcliciai. Necesse est
auieui ut cujuscumque viriuli subjiciiur produclio
generis alicujus, ad illius eiiam viriuiem pcrtineat
producere illius generis dilferentias proprias; sicui
si ad ahquem pertinercl constiiucre triangulum, ad
eum eiiain periinei constituerc triangulum aequila-
lerum vel isoscelem. Necessarium autem et possibile
sunt propiiae difrerentiae entis. Lnde ad Deuni, cujus
virtus esi proprie produciiva entis, periinet secun-
dum suam praecogniiionem attribucre rebus a se
productis vel necessitatem vel possibiliiaiem essen-
di. Concedendum est igiuir, quod divina providen-
tia ab aeicrno praeexisiens, causa esl omnium ef-
fectuum qui secundum ipsam fiiini, et qui immu-
labili dispositione ab ipsa proceduni. Nec tamcn
sic omncs procedunt ut necessarii sinl; sed sicut
ejus provideniia disponit ut tales eflectus fiant, iia
eiiam disponit ui effecius quidam sint necessarii,
ad quos causas proprias ex necessitale agenics or-
dinavii; quidam vero contingenies, ad quos causas
propiias coniingentes oixhnavit.

Ex bis autcm apparet quintae raiionis soluiio.
Sicut cnim a Deo, cujus esse est pcr se et summe
necessarium, procedunt oonlingentes elfectus pro-
pter propriarum causarum condiiionem; ita etiam
ab eo qui est summum bonum, proceibint ali-
qui elTcctus qui quidem in eo quod a Deo sunt,
boni sunt; incidunt tamcn in eis aliqui dcfectus

5. 77i. Opera ODmin. V. 1G.

propicr condiiionem suarurn causarum, propter quas
mali dicunlur. Ki secundum hoc ipsum bonum esl
qiiod a Dco lales dcfcctus perniiitaniur evenire in
rcbiis: tum quia est conveniens rerum ordini, in
qiio bonum universi exisiii, ut elfecius sequaniur
scciindum comlitionem causarum: tum eiiani quia
cx malo uniiis provenit bonum aliciius, sicui in
rchus natiiralibiis corrupiio unius esi allerius geiie-
ralio, ei in moralibus ex pcrsecuiione tyranni se-
(|uiiur paiicniia justi: unde per divinam providcn-
tiain nun dccuit tolaliter niala iu pcdiri.

CAPLT XVi.

Error Manirhaeorum lina praedicta,
et ejus reprobatio.

Omnes autem praediclos errores, Manichaeorum
error iransccndit, qui in oinnibus praedictis arii-
culis graviier erraveruni.

Primo narnqiie rcrum oiiginem non in unum,
sed iii duo cicaiionis principia reduxeruni: qiiorum
unum dicebant csse auciorem bonorum, aliuni vero
auciorcm malorum.

Secundo erraverunt circa conditionem naturae
ipsoruni. Posuerunt enim uirumque principiiim
corporalc: auclorem quidem bonorurn diccnies esse
qiiandam luccm corpoream inliniiam vim inlelligendi
habentem; ancioreni vero malorum dixerunt esse
quasdam corporales tcncbras infinitas.

Tcrtio vero erraverjnl per conscqiiens in rcrum
gubcrnatione, consiiiuentcs omnia non sub uno
principatu, sed sub conirariis.

Haec autem qiiae praedicia sunt expressam con-
linent falsilatem, iil poicst videri pcr singula.

Primo namque penilus irraiionabile est iit ma-
lorum ponaiur esse aliquod primiim principium,
quasi conirarium suinmo bono. Nihil enim potest
esse aciivum nisi inquantum csi ens actii, quia
ununiqnodqiie tale alicruin agil, quale ipsum est:
rursuirque ex lioc ali^iuid agilur qiiod aciu sii.
Uniimqiiodque auiem ex lioc bonum dicimus quod
actum ct perfcclioncm propriam consequiiur; ma-
lum auiem ex hoc quod dcbiio aciu et perfeclione
privamr, siciit viia est rorporis bonum. \ivitenim
corpiis secmidum animani, quae esi perfcctio ei
acius ipsius; unde et mors nialum corporis dicitur,
per quam corpus anima privatur. Niliil igitiir agit
neque agiiur nisi inquauium honum esl. Inquanriim
vero untimquodqiie mahnn cst, inianium delicit in
boc quod pcrfecte agalur vel agai; sicnt domum ma-
lam fieri dicimus, si ad dehiiain perfectionem non
perducainr; ei acdilicatorcm maluin dicimus, si in
arte aedilicandi dcliciai. iNcque igitur malum, in-
qiiantum huJMsmodi, principium aclivum habct,
neqiie princi|)iiim activuum esse poiest, sed conse-
quitur cx tlcrcciu aMcujus ageniis.

Secundo vcro impossibile est corpus aliquod
inteliecium esse, aut viin inlellectivam liahere. In-
tellecius enim neque corpus est, neque corporis
acius; alioqnin non esset omnium cognosciiivus. ut
improhal Philosophus in o de Anima. Si igitiir
primum principium confitenlur vini intellecli-
vam habcrc, (juod scntiuni omnes qui de Dco
loquuniiir, impossibile est primuin principiiim esse
aliquid corporale.

Teriio vcro manifestum est quod bonum liabei
finis rationem: lioc enim bonum dicimus in quod

2t)

202

DE ANGELORUM NATURA

appetitus tendit. Oinnis aulem gubernaiio esi secun-
dum ordinem in aliquem iinem, secundum cujus
rationeiii ea quae sunt ad finem, ordinaniur in
ipsum. Omnis igitur gubernalio est secundum ra-
lionem boni. Non potesl igitur esse nec guberna-
lio nec principalus aliquis seu regimen malum
inquantum est malum. Frustra igilur posuerunt
duo regna vel principia; cujus (1) unum bonorum,
aliud autem malorum esl.

Videlur autem liic error provenisse, sicui et alii
supradicti, ex eo quod quae circa particulares cau-
sas consideraverunt, coDati suni in universalem
rerum causam transferre. Yiderunt enim pariicula-
res eflecius conirarios ex contrariis particularibus
causis proeedere, sicut quod ignis calefacit, aqua
vero infrigidat: undecrediderunt quod bic processus
a contrariis efleciibus in contrarias causas non de-
ficiat usque ad prin)a rerum principia. Etquiaom-
nia conlraria contraria contineri videntur sub bono
et malo, inquantum contrariorum semper ununi
est deficiens, ut nigrum el an\arum; aliud vero
perfectum, ul dulce ei album: ideo aesiimaveruni
quod prima oinnium activa principia sint bonum
el malum.

Sed manifeste defecerunt in considerando con-
irariorum naturam. Non enim contraria omnino
diversa sunt, sed secundum aliquid quidem conve-
niunt,* secundum aliquid autem difl^erunt. Con-
veniunt enim in genere , dift"erunt autem se-
cundum differentias specificas. Sicul igitur con-
irariorum sunl contrariae causae propriae,secunduin
quod specificis diflerentiis difl"eruni; iia eorun) o-
portet esse unam causam communem toiius generis,
in quo conveniunt. Causa autem communis prior
et superior est propriiscausis particularibus. Quanlo
enim est aliqua causa superior, lanio virius ejus
major est, et ad plura se extendens. Relinquitur
igitur contraria non esse prima rerum activa prin-
cipia, sed omnium essc unam primam causam
aclivam.

CAPUT xvir.

Quod omnes substantiae separatae smf a Deo
productae.

Quia igitur ostensum esl quid de substanliis
spirilualibus praecipui pbilosophi Plato et Aristo-
teles senserunt quantum ad earum originem, con-
diiionem naturae, dislinctionis et gubernationis or-
dinem; el in quo ab eis alii errantes dissenserunl;
restat ostendere quid de singulis habeat chrislianae
religionis asseriio. Ad quod ostendendum uiemur
praecipue Dionysii documenlis, qui super alios ea
quae ad spiriiuales subslantias periinent, excellen-
tius tradidit.

Primum quidem igiiurcirca spiritualium subslan-
tiarum originem firmissime docel christiana traditio,
omnes spiriiuales substaniias, sicutet ceteras creaiu-
ras, a Deo esse producias: el hoc quidem canonicae
Scripiurae auclorilate probalur. In Psalm. enim 148,
2, dicitur:« Laudateeum omnes Angeli ejus, laudaie

« eum omnes virtutesejus: » etenumeratisaliiscrea-
turis subditur: « Quia ipse dixit, et facta sunt: ipse

«« mandavit, et creata sunt. » Sed et Dionysius, 4

(1) Lege quorum.

capit. caelestis Hierarchiae hanc originem subliliter
explicai, dicens: « Primum illud dicere veruiu est,
« quod bonitate universali superessentialis Divinitas,
« eorum quae suni, essenlias substituens, ad esse
« adjunxit; » et post pauca subdil, quod « ipsae
a caelestes subsiantiae sunt primo et mullipliciter
« in parlicipatione Dei factae; » el in 4 capil. de
divinis Nominibus, dicit, quod « propter divinae
« bonitatis radios substiierunt inielligibiles et in-
« tcllectuales omnes subsiantiae et virlutes et ope-
« rationes. Propter isios sunt et vivunl, et vi-
« lam habent indeficientem. » Quod autem a Deo
immediate productae sint omnes spiriluales subslan-
tiae, el non solum supremae, expressit in 5 ca-
pit. de divinis Nominibus. « Sanctissimae, inquil,
« et providentissimae virtuics exislentes, ei sicui
o in vestibulis supersubstantialis Trinilatis colloca-
« tae, ab ipsa et in ipsa et esse et deiformiter
« esse habeni, et posl illas subjectae, » idest in-
feriores supremis, « subjecie, » idesi inferio-
ri modo, esse habent a Deo, « et exlremae, »
idest infimae, « extremae, » idest infimo modo,
« sicut ad Angelos, sicut ad nos autem supermun-
« dane. » Per quod dat inielligere, quod omnes
spirituaiium substaniiarum ordines ex divina dispo-
sitione insiituuntur, non ex hoc quod una earum
causetur ab alia. Et hoc expressius in 4 capil. cae-
lestis Hierarchiae: « Sane est, » inquit, « omnium
« causae et super omnia bonitatis proprium ad
« communionem suam ea quae sunt vocare; sicut
« unicuique eorum quae suni, ex propria definitur
a analogia: unamquamque enim rem constituit in
« ordine qui competit suae naturae. »

Similiter eiiam christianae religioiii repugnat

quod spirituales subsiantiae ab alio et alio princi-

pio habeant bonitatem et esse et vitam, et alia

hujusmodi quae pertinent ad earum perfeclionem.

Nain in canonica Scriptura uni et eidem Deo ai-

tribuitur esseniia bonitalis, et quod sit ipsum esse.

Unde dicitur Malihaei 19, 17; • Unus est bonus,

« Deus. s Quod autem sit ipsum esse, patet: nam

Exodi 5, 14, quaerenti Moysi quod esset nomen

Dei, respondit Dominus: « Ego suin qui sum: »

el similiter quod sit ipsa viventium viia: unde di«

citur Deuter. 50, 20: • Ipse est enim viia tua. •

Et hanc quideni veritatem expresse Dionysius (ra-

dit 5 capit. de divinis Nominibus, dicens, quod

« sacra doctrina non aliud esse bonum dicit, et

« aliud existsns, et aliud viiam aut sapientiam; ne-

« que multas causas, et aliorum alias productivas

« Deitates excedentes et subjeclas. » In quo re-

movet opinionem Plaionicorum, qui ponebant quod

ipsa essentia bonitatis erai summus Deus, sub quo

erat alius Deus, qui est ipsum esse, et sic de aliis,

ut supra dictum est. Siibdit autem: « Sed unius, »

scilicet Deitatis. dicit « esse omnes bonos proces-

« sus, • quia scilicet et esse, et vivere, et omnia

alia hujusmodi a summa Deilate procedunl in res.

Hoc etiam dilTusius explical in ^ capit. de divinis

Nominibus, dicens: « Non enim substantiam quam-

« dam divinam aut angelicam dicimus per seesse,

« quod esl causa quod sint omnia. Solum enim

« quod sint existCHtia, et ipsum esse supersub-

« siantiale, » scilicet summi Dei, « est el princi-

« pium ei substanlia et causa. » Principium qui-

dem elfectivum, substantia autem quasi forma e-

xemplaris, causa autem finalis. Subditautem: « Ne-

« que vitae generativam aliam Deiiatem dicimus,

« pracier superdivinam vilam, omnium quaecum-
« (jue vivunt, ei ipsius per se viliiecausam, » quae
scilicci forniaiiter viventibus inliaeret: «riequecol-
« ligendo dicimus principales exislenlium et causati-
« vas substantias ei personas, quas deos exisientium,
« ei creatores per se facienies dixerunt. » Ad banc e-
liamposiiioneni cxcludendamsignanter Dionysius«3b

• essemiali Dei bonicate » quam IMaionici simmium
Deum exponebant, dicii: « in subsianiiis spiriluali-

• bus procedere quod sunt ei vivunt ei inlelli-
« guni: ei omnia alia liujusmodi ad carum perfe-

• ctionem pertinentia ab ea sorliuntur. » Et idem
eliam replicai in singulis capitulis, ostendens quod
ab esse divino babent quod sunt, et a vita divina
babent quod vivunt, ei sic de ceteris.

Kst auiem cljristianae doctrinae conirarium, ut
sic dicaniur spiriiuales subslaniiae a sunirna Dei-
late originem trahere, quod fuerint ab aeierno,
sicul Platonici et Pt^ripatelici posucrunt; scd boc
habet assertio catbolicac fidei, quod coepcrunl esse
|)Osiquam prius non fuerant; unde diciiur Isaiae
40, "26: « Levate in excelsum oculos vcsiros, el
« videie quis creavii baec, » scilicet superioi'a om-
nia: ei ne intclligeretur dc c(Hporalibus solunr,
subdit: « Qui educit in numei"o militiam caeli. »
Solei autem sac^ra Scripiui'a nominare mililiam caeli
spiriiualium subsianliarum caeleslem cxerciium pro-
pter earum ordinem et virlutem in exequendo
voluniaiein divinam: unde dicitur Lucae 2, 15,
qu(Kl « facla esi cum Aiigelo multiiudo eaeleslis
a niililiae. » Datur igiiur intelligi, non solum cor-
pora, sed eliam spirituales substaiitias per creationem
de non esse in esse fnisse educaS; secundum illud
Rom. 4, 17: « Vocat ea quae non sunt, tamquam
■ ea quae sunt. » Unde ei Dionysius dicit, 10
capii. de divinis Nominibus, quod « non omnino
« et absoluie ingenita et vere aeierna ubique sacra
« Scriptura nominat aelerna; sed incorruplibilia
« el immorialia, et existentia eodcm modo, » sci-
licci nominat aeterna; sicut quando dicii ( Psalm.
23, 7 ): « Klevamini poriaeaciernales, • et similia.
quod maxiuie videtur de spiritualibus substaniiis
dictum: el posiea subdit: « Oportct igitur non sim-
« pliciler coaeterna Deo, qui esl ante aevum, ar-
« biirari aeierna dicta. » Scd sacra Scriptura in
Geriesi loquens de principio creationis rerum, de
spiritualium substantiarum produciione expiessam
mciiiionem non facit, ne populo rudi, quibus lex
proponebatur, idolairiae daretur occasio, si plures
spiritualcs substantias super omnes corporeas crea-
turas introduceret sermo divinus.

Non polestetiam ex Scripiuris eanonicis expresse
haberi, quando creali fuerint Angeli. Quod enim
posl corporalia crcati non fucrini, raiio manifesiat,
quia non fuit decens ut perfectiora postcriora crea-
rentur; ei ctiam ex auctoritaie sacrae Scripturac
expressc colligiiur: diciliir enim Job 58, 7: « Cum
« me laudarent simul asti-a matuiina, etjubilarcnt

• omnes tilii Dei; pcr quos spiriiualcs siibstaniiae
intelligiintur. Arguii autem sic Auguslinus, 1 1 de
civ. Dei ( cap. 9 ): . Jam ergo erant Angcli quando

« facta sunt sidera; facia sunl aulem quarto die.
« INumquid nam ergo tcriio dic factos esse Ange-

• los dicimus ? Absii. In piomplu est enim quid

• illo die facium sif, ab aquis uiique lerra di-
« screta . . Numquid nam secundo ? Ne boc qui-
« dem: lunc enim firmamcnium faclum est. » Rt
poslca subjicit: « Niinirum ergo si ad ista opera

0Pi:sCLiLL'M XIV. m

« Dei pcrlinent Angeli, ipsi (I) sunt illa lux quae
• diei nomen accepil. » Sic igitur secundum sen-
lcnliam Auguslini siniul cum corporalibus creaia
esl spiiitiialis creaiura, quae significatur nomine
CHcIi, cum in Gen. dicitiir: « In principio fecil
« Deus caelum el terram. » Formaiio autem ejus
ei perfeciio significatur in lucis produciione, ut
muliipliciicr prosequitur in lib. sujier Genesiin ad
litieram. Sed, ul Damascenus dicit in 5 lib., qui-
dam ajiini quod anie omnem creationem, scilicet

corporalis creaturae, geniti sunt Angeli: quia, ul
Gregorius Tbeologus dicii, primum excogiiavit an-
gelitas viriutes et caelesies, et excogitatio ejus opus
fuit. El huic sentcniiac ipsc Damasccnus coriseniit.
Sed et Hieronymus praedicii Gregorii Nazianzeni
discipulus eamdcm sentenliam sequilur: dicit enim
super epistolam ad Titum: ■ Sex millia necdum
« nostri tcinporis implentur annorum; et quanias
« prius aeterniiates, quanta lempora, quanlas sae-
« culorum origines fuisse arbiirandum esi, in quibus
« Angeli, Tlironi et Dominaiioncs, ceierique or-
0 dines servierunl Dco absque teinporuui vicibus
« atque mensuris, et Deo jubente substileruni? »
Neuirurn autein horum aesiimo esse sanaedocirinae
conlrarium: quia nimis praesumptuosum videreiur
asserere tantos Ecclesiae Doclores a sana doclrina
pieiaiis deviasse. Nam sententia Aiigustini magis
videtur comuciere scnientiae eorum qui ponunt in
rerum productione non fuisse temporis ordinem
secundiim numerum dicrum scnarium, quos Scri-
piura commeinorat; sed illos sex dies refert Augu-
siinus ad intelligentiaui angelicam sex rerum ge-
neribus praescntatam. Sententia vero Gregorii Na-
zianzeni, Hier"onynii el Dainasceni convenientior
est secundum corum posiiionem qui ponunt in
rerum productione successionem lemporis secundum
sex dies praedicios. Si eniiu creaiurae non fuerunt
onmes siinul produciae, salis probabile est creaturas
spiriiunles ouinia corpora praecessisse.

Si vero quacratur ubi creaii sunt Angeli, ma-
nifestum cst quod quaeslio ista locum non babet,
si creaia est spiritualis substantia anie omnem crea-
turam corpoream, cum locus sit aliquid corporale;
nisi forie pro loco accipiamus spiritualem claritaiem,
qua illustranlur a Dco. Lnde Basilius dicit in -
llexamer.: « Arbitramur qtiod si fuit quidpium anie
« insiiiulionem sensibilis bujus et corruptibilis
« mundi, profecio in luce fuit. Neque enim dignitas
« Angelorum, nec ouinium caelesiium miliiiae, vel
« si quid est nominatum, aul cliam iiiappellabile,
« aut aliqiiid ralionalis virtus, vel ministraior spi-
« riius degere posset in lenebris; sed in luce ei
t laeiilia deceniem sibi liabiiiiin possidebat: de
« qua re nemincm piiia coniradiclurum. » Si vero
simul cum corporali crcaiura creaii fuerunl Angeli,
quaesiio locum poiest babere, eo lamen modo quo
Angelis compeiii esse in loco, de quo infra diceiiir.
Et secundum lioc quidam diverunl, in quodam su-
premo caelo splcndido Angelos esse creaios, quod
cmpyrcum nominanl, idesl igneum, non ab ardore
sed a splendore: et de boc caclo Sirabiis ei Beda
exponunt quod dicilur in principio Gen.: « Creavii
« Deus caelum et terram: » qnamvis baec exposi-
tio ab Augustino et aliis aniiquioribus Ecclesiae
Doctoribus non tangaiur.

(1) Ita Augustinus. Al. ipsi eniro.

204

DE AINGELOaUM NATURA

CAPUT XVIII.

De conditione subslanliarum spirltuulhim.

Deiude considerare oporlel quid de condilione
spirilualium substantiaruin secunduju calliolicae do-
cirinae sententiam sil lenendum.

Fuerunl igiiur quidam qui Angolos puiaverunl
corpoFcos esse, vel ex materia ei forma esse com-
posilos: quod quideni sensisse videlur Ongenes in
i Periarchon, ubi dicii: « Solius Dei, idest Pairis,
« et Filii et Spiriius sancti, naiurae id proprium
« est ut sine materiali substanlia, et absque ulla
« corporeaeadjectionissocieiaieiiitelligatur existere.»
Et ad Iioc quidem quod Angelus corporeos pone-
renr, njovere potuerunt eos verba Scripturae quae
attribuunt qiiaedam corporalia Angelis, cum eos
etiam in loco corporali esse pronunliet: secundum
illud Mailhaei \S, 10: « Angeli eorum in cae-
«. lis semper vident faciem Pairis mei, qui in
« caelis esi: » et eos moveri asserat, secundum
illud isaiae 6, 0: .« Volavit ad n)e unus de Sera-
« phim: » ei quod esl ampliiis, figura corporali
describat, sicut ibidem de Seraphim dicilur: « Sex
« alae uni, et sex alae alteri: » et de Gabriele
dicitur Danielis 10, 5: « Ecce vir unus vestiius
« lineis, ei renes ejus accincti auro obrizo; et
« corpus ejus quasi chrysolitus: » et adhuc alia
ad organum corporis pcriinentia ibidem subduniur.

Quidam auiem de Angelis dicunl, quod etsi
non sinl corporei, est tamen in eis composiiio for-
mae et maieriae: quod ex quibus raiionibus acci-
pere velint, snpra jam diximus.

Sed quod Angeli incorporei sinr, canonicae

Seripiurae aucloriiate probatur, quae eos spirilus

nominat. Diciiur enim in Psalm. 105, 4-: « Qui

« facit Angelos suos spiritiis: » et Apostolus dicit

ad liebraeos 1, 14, de Angelis loquens: « Omnes

« sunt administraiorii spiritus, in ministerium mis-

« si propter eos qui heredilatem capiimi salulis. »

Consuevit aulem Scriptura nomine spiriius aliquid

incorporeum designare, secundum illud Joan. 4,

24: » Spiritus est Deus; et eos qui adorani eum,

« in spirilu et veriiaie oporlet adorare: » et isai.

31, 3: « Aegyptus liomo, ei non Deus; et equi

« eorum caro, et non spiriius. » Sic igitur consequens

est, secundum sacrae Scriplurae senteniiam, Angelos

incorporeos esse. Si quis autem diligenter velit

verba sacrae Scripturae inspicere, ex eisdem accipere

poterit eos immaleriales esse: nominal enim eos

s&cra Scriptura quasdam virtutes. Dicitur enim in

Psalm. 102, 20: « Benedicite Domino omnes An-

« geli ejus; » et poslea subditur: « Benedicite Do-

« mino omnes virtutes ejus; • et Matlh. 24, 29,

dicitur: « Virtutes caelorum movebuntur: » quod

de saiiciis Angelis omnes Doctores exponunt. Quod

aulem materiale est, non csi virtus, sed habet vir-

tutem; sicut non esl esseniia, sed habens essentiam;

sequitur eiiim esseniiam virtus. Non est autem

horao sua humanitas, neque sua esseniia, ncque

sua virtus. Similiter autem ncque aliquid aliud ex

materia et forma compositum. Relinquilur igitur

secundum inteniionem Scripturae Angelos immate-

riales esse. Utrumque autem horum expresse Dio-

nysii verbis astruitur, qui in 4 cap. de div. Nom.

de Angelis loquens dicil, quod « intellectuales sub-

• slaniiae ab universa corruptione, morte el ma-

« leria mundae cxislunl, et sicut incorporalcs et

immateriales inteiliguntur.

In 1 etiam capite
caelestis Hierarch. dicit, quod « divina dispositio
« immaleriales Angelorum hierarchias materialibus
« figuris variis tradidit; » el in 2 cap. ejusdem
libri quaerit, quare « sacros doctores ad corporaiem
« formaiionem incorporalium, » scilicel Angelorum,
« venientes non figuraveruni ea preiiosissimisfiguris,
« sed immalerialibus substantiis, et deiformibus sim-
« plicitaiibus terrenas figuras imposuerunt. • Ex qui-
bus patet omnibus hanc fuisse Dionysii sentenliam
quod Angeli sunt immateriales et simplices sub-
stantiae. Quod etiara ex hoc paiet quod frequenter
eos noininat caelestes inlellectus, seudivinas mentes.
Intellectus auiem et mens aliquid incorporeum el
imiuateriale est, ut Philosophus probat in 5 de
Anima. Augustinus eiiam in H super Gen. ad lil-
teram dicit, quod « primo die quo lux facta esi,
« condiiio spiritualis et intelleclualis crealurae lu-
« cis appellaiione intimatur, in qua naiura inielU-
« guntur omnes sancti Angeli atque Virtutes. »
Damascenus eiiam dicii, quod Angelus est « sub-
« sianiia iniellectualis et incorporea. » Sed dubium
facit quod postea subdit: « incorporeus autem ei
« immaterialis diciiur quantum ad nos: omne enim
« comparatum ad Deuin, grossum ei materiale
« invenitur. » Quod ad hoc inducitur ul non ae-
siimeiur Angelus propter suam incorporeitalem el
immaterialitaiem divinam simplicitatem aequare.
Corporales vero figurae seu formae quae in Scri-
ptura sacra interdum Angelis attribuuntur, per quam-
dam similitudinem sunt intelligendae: quia, sicul
dicit Dionysius in I cap. cael. Hierar.: « non esl
« possibile noslrae menti ad immaierialem illam
o sursum excitari caelestium liierarchiarum eiimi-
« taiionem et coniemplationem, nisi secundum se
« materiali manuduciione utatur: » sicut et de ipso
Domino mulia corporalia in Scripiuris per quam-
dam sirailitudinem dicuntur: unde 15 cap. cael.
Hierar. Dionysius exponii quid spiriiuale signilice-
lur in Angelis per omnes hujusmodi corporales
figuras. Nec soluin hujusmodi furmas corporeas per
similitudinem de Angelis asserii, sed dicit etiam
ea quae pertineni ad atrectionem sensitivi appetitus;
ut per hoc detur inielligi, quod non solum Angeli
non sunt corpora, sed eiiam non sunt spiriius
corporibus uniti, qui sensificando percipiant, utsic
in eis inveniantur operationes aniiuae sensitivae.
Dicii enim in 2 cap. cael. Hier,, quod • iuror ir-
« raiionabilis ex passibiii motu gignitur; sed in
« Angelis aliero modo oportel irascibile intelligere,
« declarans, ut aestimo, virilem ipsorum rationa-
« biliiaiem. » Alia liiiera habet sic: « Sed in An-
« gelis furibundum demonstrat virilem ipsorum
« ralionabilitatem. » Et similiter dicit, quod con-
cupiscentia iu eis significat amorem divinum. Cui
consonat id quod Augustinus dicil in 9 de civ.
Dei, quod « sancti Angeli sine ira puniunt quos
« accipiunt aeieriia Dci iege puniendos; el miseris
« sine miseriae coinpassione subveniunl, periclilan-
« libus, et eis quos diligunt, absque timore opilu-
« lantur; et lamen istarum nomina passionum
• consuetudo locutionis humanae eiiam in eos u-
» surpai propter quamdam operum similitudinem,
« non propter alTeclionum infirmilatem. ■ Quod
autem Angeli dicuntur esse in caelis, aut in ali-
quibus aliis corporalibus locis, non est intelligen-
dum quod sint in eis corporali modo, scilicet per
contactum dimensivae quaniiiatis; sed modo spiri-

luali per quemdam contaclum virluiis. Proprius
auiem locus Angelorum est spirilualis, secundum
quod Dionysius dicii, 5 cap. dc divinis Noniinibus,
quod « supremae spiriluaies suhsiantiae sunt in
« vestibulis Triniialis collocatae; • el Basilius dicit
in 2 llexameron, quod « sunt in luce, el in iaciitia spi-
« ritualihabitant; «et Gregorius Nyssenus (iNcmesius)
dicit in lib. dc Honiine, quod« intclligibilia in intelli-
« gibilibus locis suni, aut in se ipsis aut in super-
« jacentibus intelligibilibws. Cum igitur in corpore
■ dicilur iniellectuale aliquid localiier esse, non
« ut in loco corporeo dicitur esse sed ui in ba-
« bitudine, et in eo quod adest, ut dicimus Deum
« csse in nobis; » et post pauca subdii: « Cum
« igitur in habitudiue fueril inlelligibile aliquod
« vel loci alicujus, vel rci ut in loco existeniis;
« abusive diciinus illic id esse propter actuin ejus
« qui est illic, locum pro fjabitudine suscipientes.
« Cum enim dcberemus dicere, lllic agit, dicimus,
« Illic est. » El hoc sequens Damascenus dixii,
quod « Angelus ubi operatur ibi est. » Augustinus
eliam 8 super Gon. ad liiieram dicit, quod « spi-
• ritus creator movel conditum spiritum per lempus
« sinc loco; movet aulein corpus per tempus et
« locum. »

Rx quibus omnibus daliir intelligi substaniias
spiritiiales nou esse in loco corporaliler, sed quodam
modo spiriluali. Et quia eodoui modo competii alicui
moveri in loco, et essc in loco; per conscquens
neque corporali modo Angeli moventur in loco;
sed moius eorum qui exprimiiur in Scripturis, si
referalur ad locum corporalem, esl accipiendus se-
cundum successionem virtualis conlactus ad loca
diversa; vel est accipiendus secundum mysticam
intelligentiam, sicui Dionysius, 4 cap. de divin.
ISon'in. dicit, qnod « moveri dicunlnr divinae mcn-
« tcs circulariier quidem unitae illuininaiionibus
« pulcbri et boni; in directum aulem quando pro-
« cediint ad siibjeciorum providcnliam; oblique
« vero quando providcntcs minus babeniibus in-
« gressibiliter mancnt circa Dcum. »

Ex bis igiiur manifestum cst quid circa condi-
tionem spiritualium subsianliarum, idesi Angelorum,
sacri Doctores tradiderint, asserenles eos incorpo-
reos ct inunaierialcs esse.

CAPCT XIX.

De dislinclione apiriluum Angehrtim.

Oporiet autem consequenler coiisiderare
secundum sacram doctrinam de distinclione
luum sit lencndum: ubi et primum considerandum
occurrit dc dilTcrcnlia bonorum et malorum. Est
cnim apud mulios rcceptum, esse quosdam spiritus
bonos, quosdam vero malos: quod aucioritaie sacrac
Scripiurae comprobatur. De bonis enim spiritibus
dicitur llebr. 1, 14: « Oinnes sunl administratorii
« spiritus, in ministerium missi, proplcr cos qui
« hereditatcm capiunt salutis. • Dc malis autcm
spiritibus diciiur, iMatibaei 12, 4.1; « Cum immun-
« dus spiriius exierit ab homine, ambulai per loca
« arida quacrcns requiem, et non invenit: » et
postea subditur: • Tunc vadii, et assumit septcm
« alios spiriius ncquiores se. » Ei quamvis, ul
Augusiiniis narrat in 9 dc civ. ]c'\, quidam po-
sucrint ei bonos et malos spiriius deos csse, et
similitcr bonos et malos dacmoncs i>ominari; qui-

OPUSCLLLM XIV. SOj

dam lamen mclius deos non nisi bonos asserunt,
quos nos Angclos dicimus, dacmoncs auiem sccun-
dum communcm usum loqucndi non nisi in malo
accipiunl: quod, ut dicit, raiionabiiiier acoidit. Dac-
mones enim in graeco a scieniia nominautur quatJ
sine carilaie, sccundum senientiam Apostoli, per
superbiam inflat.

Scd causa maliiiac daemonum non ea(Jem ali
onmibus assignatur. Quidam enim eos asserunt na-
turalitor malos tainqiiam a nialo producios princi-
pio, ct sic cliam (juod ipsorum nalura sit mala;
quod ad Munichacorum crrorcm pertinei, ut palct
cx diciis. Scd hunc crrorcm ellicacissiajc Dionysius
improbal, 4 capit. de divinis Noaiinibus, diccns:
« Nc(|uc daemoncs natura mali sunt » (Juod pro-
bat primo quidem, quia si naturaliler mali csscnl,
siinul oportcrct diccrc, quod ncque essent producli
ex bono principio, ncque inter existentia computa-
rcntur: quia malum non est natura aliqua, ncc si
essei aliqua nalura, causareiur a bono principio.
Secundo, quia si suat naluraliter niali, aui sibi ipsis,
et sic se ipsos corrumperenl, quod esi iqapossibile;
malum enim rationcm corruplivi habct. Si vero
sunt mali aliis, oporierct quod ea quibus suni rnali,
corrumpereni. Quod autem cst naiuraliter tale, est
omnibus lalc, ct iunnino tale. Sequeretur ergo
quod omnia, el omnino corrun^perent; quod est
impossibile; lum quia quaedam sunt incorruptibilia,
quae corrumpi non possunt: tum quia ea quac e-
liam corrumpuntur, non toialiier corrumpunlur.
Non igiiur ipsa natura daemonum esl mala. Teriio,
quia si esseni naturaliier mali, non essent a Deo
facti, quia bonum bona producil et subsisiere facii:
et hoc est iojpossibile, secundum ilhul quod supra
probaium est, scilicct quod oporiet oinnium Dcum
esse principium. Quarto, quia si daemones semper
eodem moiJo sc habent, non sunt mali: quod enim
esi semper idcm. boni est proprium. Si autem non
semper sunl mali, non sunt natura mali. Quinto,
qiiia non suni omnino expcrics boni, secundum
quod sunt, el vivunt, et intelligunt, ei ajiquod bo-
num desidcrant.

Fuerunt autem alii poncnles daemones natura-
liter malos, non quia eorum natura sit mala; sed
quia habent quamdam inclinationem naiuralem ad
nialum, sicut Augustiiius, 10 de civilate Dei (cap.
11 ), inlroducil Porphyrium dicentem in cpisiola
ad Anebontem, « quosdam opinari esse quoddam »
spirituum « gcnus, cui exaudire sit proprium, na-
• lura fallax, omniforme, multimodum, simulans
« deos ei daemones, el ipsas animas defunctorum.
Quae quidem opinio vcriiaiem habere non potest,
si ponamus dacmones incorporeos esse, et intellc-
clus qiiosdam scparaios. Cum cnim omnia nnlura
bona sini, impossibilc esl quod nalura aliqua ha-
bcat inclinationcm ad malmn nisi sub raiione par-
licularis boni. Mhil cniin prohibet aliquid quod est
pariicularilcr bonum alicui nalurae, intanlum dici
malum, inquanium rcpugnat pcrfcctioni nobilioris
naturac; sicut furiosum esse, quo-Jdau. bonum est
cani, quod taincn mahim est homini rationem ha-
benti. Possibilc tamen est in homine sccundum
scnsibilcm ct corporalcm naiuram, in qua CAim
brutis communicat, esse quamdam inclinaiionem ad
furorem, qui esi homini malura. Sed hoc de in-
tcllectuali natura dici non poicst, quia intellecius
ordincm habci ad bonum communc. Lndc dici non
polcst, in dacmonibus inveniri naturalera inclina-

quid
spiri-

DE ANGELOnUM NATURA

tionem ad malum, si siint pure intellectuales non
habentes aclmixtionem corporeae nanirae.

Sciendum esl ergo, quod Plalonici posuerunf,
ul eiiam supra dictiim esr, daemones esse animalia
quaedam corporea, habenlia intellectum: et inqiian-
tum habent corpoream et seiisitivam natiiram, suni
variis animae passionibus substituii, sicut et homi-
nes, ex quibus inclinantur ad malum, Unde Apu-
lejus in libro de Deo Socratis definiensdaemones,
dixit, eos esse « genere animalia, animo passiva,
« mente rationalia, corpore aerea, tempore aeierna: »
et sicut ipse dicit, subjecia esl mens daemonum passio-
nibus Iibidinum,formidinum,irarum, atquehujusmo-
di ceteris. Sic ergo daemones etiam loco discerniintiir
a diis, quos Angelos dicimus; aerea loca daemonibus
altribuentes, aetherea vero Angelis, sive diis. Hanc
autem positionem quanlum ad aliquid aliqui Ec-
clesiae Dociores sequuntur. Augustinus enim 3
super Genes ad litleram videlur dicere, vel sub
dubio relinquere, quod daemones aerea sunt ani-
malia, quoniam corporum aereorum natura vigeni:
et propierea a morie non dissolvuniur, quia prae-
valet in eis elementum quod lam ad faciendum
quam ad paiiendum est aptum, scilicet aer. Ei hoc
idem pluribus aliis locis dicit. Sed et Dionysius
videiur in daemonibus ponere ea quae ad sensibi-
lem aniniam perlinent: dicit enim 4 cap de div.
Nomin., qiiod « est in daemonibus malum, furor
« irraiionabilis, demens coucupisccntia et phanta-
• sia proterva. » Manifestum estautem phantasiam
et concupiscentiam et iram sive fiirorem, non ad
inielleclum, sed ad sensitivam partem animae par-
tinere. Sed et qnanlum ad locum quidam cum eis
consenseruni, putantes, daemones non caelestes vel
supercaelesies Angelos fuisse, ul Auguslinus narrat
in 3 super Gen. ad liiteram. Sed et Damascenus
iu suo libro daemones dicit ex his angelicis viriu-
tibus fuisse qui terrestri ordini praeerant. Sed et
Apostolus ad Ephes. G, nominal diabolum princi-
pem polestatis aeris hujus.

Sed occurrit hic aliud consideratione dignum.
Cum enim unicuique speciei sit attributa natura
secundum convenientiam suae formae, non videiur
esse possibile quod in lota aliqua specie sit natii-
ralis inclinatio ad id quod esl malum illius speciei
secundum ralioneni propriae formae; sicut non
omnibiis hominibus inest naturalis inclinaiio ad
immoderantiam concupiscentiae sive irae. Sic igi-
tur non esl possibile omnes daemoues habere na-
turalem inclinationem ad fallaciam et ad alia mala,
etiam si omnes essent unius speciei. Mullo ergo
minus, si singuli essent in singulis speciebus; quam-
vis, si sint corporei, nihil impedire videatur pliircs
siib una specie coniineri: poterit enim secundum
diversitalem materiae diversiias individuoriim unius
speciei causari. Oportebit igitur dicere, quod non
omnes nalura nec semper fuerunt mali; sed aliqui
eorum mali esse inceperint proprio arbitrio, pas-
sionum inclinationem seqiientes. Unde Dionysius
dicit, quod « aversio, » scilicet a Deo, « est ipsis
« daemonibus malum, et quasi mentium excessus,
« quia per superbiam ulira se ipsos sunt elali; »
et posiea subdit quaedam ad poenam periinentia;
sicut « non consecutio finis ultimi, » et « imper-

• feciio » per carentiam debitae pcrfcciionis, et

* impoteniia consequendi quod naturaliter deside-
« rant, et infirmitas virtuiis conservantis nalura-
« lem in eis ordinem revocantem a malo. » Au-

gustinus etiam dieit in 3 super Genes. ad litteram,
quod iransgressores Angeli ante iransgressionem
suam fuerunt in superiori parie aeris propinqua
caelo cum principe suo nunc diabolo, tunc Archan-
gelo, indistincte expriniens per transgressionem
quamdam eos esse malos factos. Sed et Damascenus
dicil in 2 libro, quod « diabolus non natura malus
« factus est, sed bonus existens, et in bono geni-
« tus, liberi sui arbitrii electione versutus. » Hoc
insuper et Origenes in 2 Periarchon, et Augustinus
in 2 de Civitate Dei, aucloritatibus sacrae Scripturae
confirmanl, inducentes id quod habetur Isa. 14,
12, dicium diabolo sub similitudine regis Babylonis:
a Quomodo cecidisti de caelo Lucifer, qui mane
« oriebaris? » et Ezechielis 28, 12, ad eum dicitur
in persona regis Tyri: « Tu signaculum similitu-
« dinis, plenus sapientia, perfectus decore, in de-
« liciis paradisi Dei fuisti: »et postea subditur: « Per-
« fectus in viis tuis a die condilionis tuae, donec
« invenia est iniquitas in te. » Voluit Auguslinus
in his verbis dici id quod dicitur Joanni 8, 44:
« Ille homicida erat ab initio, et in veritaie non
« stetil, i> et etiam id, quod in canonica Joannis
( 1 cap. 3, 8), dicitur, quod « diabolus ab initio
" peccat, » referens hoc ad inilium quo incepii
peccarc, vel ad initium conditionis humanae, quo
deceptiim hominem spiritualiler occidit. Huic auiem
senteniiae consonare videlur Plalanicorum opinio,
qui daemonum quosdam bonos, quosdam malos
dicunt, qiiasi eos proprio arbitrio bonos vel malos
factos. Unde et Plotinus ulterius procedens dixit
animas hominum daemones esse, et ex hominibus
fieri Lares, si meriti boni suni, Lemures autem
mali, seu Larvas. Manes autem eos (1) dicit, si
incerlum est bonorum eos seu malorum esse me-
ritorum; sicut Augustinus introducit 9 de Civitate
Dei. Qui quidem quantum ad hoc praemissis San-
ctoriim assertioni concordat, quod pro meritis banis
vel malis aliquos daemones bonos vel malos esse
asserunt; quamvis non sit nosirae cansueiudrnis
([uod bonos spirilus daemones, sed Angelorum no-
niine nominemus. Quanliim vero ad hoc quod di-
\\l, animas hominum inortiiorum fieri daemones,
csi erronea posiiio. Unde Chrysosiomus dicii ex-
ponens id quod habetur Matthaei 8, 28: • [)uo
o habenies daemonia exeuntes de monumeniis: »
« Per hoc ( inquit ) qiiod subditur, « de monii-

• inontis exeunles, » perniciosum dognia imponere
« \olebant, qiiod aniinae rnorientium daemones
« finnt. Unde et multi aruspicum occidunt pueros,
« ui animam eorum cooperantem habeani. Propier
« qiiod et daemoniaci clamant, quoniam anima
« illius ego sum. Non est auiem anima defuncti

• qiiae clamat. sed daemon hoc fingit, ut decipiat
« audicntes: si enim in allerius corpiis animam
« mortui possibile esset inlrare, mulio masis in
« corpus siium. Sed neqtie habet rationem, iniqua
« passam animam cooperari iniqua sibi facienti:
« vel hominem posse virliileni incorpoream in

• aliam iransmutare suhslantiam, scilicet animam
« in substantiam daemonis. Noqiie enim in cor-
« poribus hoc machinari quis potest, ut in hominis
« corpiis faciai asini cnrpus. Neqiie cnim ratio-

• nabile est animam a coiporc scparatam fiic jam

• oberrare. Juslorum eniin aniinae in manu Dei

(r Al ilcos.

OPLSCILUM XIV.

« suni. (Sap. 3, 3 ). UnJe ei quae puerorum (1),
• nequc enim malae suni; sed el quae peccalorum
« suni, confci-lim liinc abducunlur. El lioc mani-
« fcslum esi ex Lazaro ei diviie. • Nec lamen
puiandum est Plotinum in hoc a Plalonicorum
opinione deviasse, poncnliud) daemones esse aerea
corpoia, quod animas liominum posl morlem fieri
exisiiniabai; quia ctiam aniinae Itoiiiinurn secundum
Plaionicorum opinioneni, praeter isia corpora cor-
rupiibilia liabenl qnaedam aetlierea corpora, quibus
seinper etiain post sensibilium corporum dissolu-
tionem quasi incorruplibilibu» uniunlur. Unde Pro-
clus dixit in libro divinarum coelementationum:
a Omnis anima participabilis corpore, uiitur prinio
« perpeiuo, et babente hypostasim ingeneiabilcm
« ci incorrupiibilem. » Ei sicanimae a corporibus
separatac secundum eos aerea animalia esse non
desinunt.

Sed secundum aliorum Sanclorum senienliam,
daemones quos malos esse dicimus, non solnm
fueruni de inferiori Angelorum orJine, sed eiiam
de superioribus ordinibus, quos incorporcos et
immaieriales esse osiendimus, iia quod inlcr eos
unus est qui summusomnium fuii. Unde Gregorius
in quadam homilia, exponens illnd Ezech. 28:
« Oninis lapis pretiosus operimenium tuum, » dicit
quod princeps malorum angelorum in aliorum an-
gelorum comparatione ceteris claiior fuit. El in
hoc conseniiie videlur illis qui deoruni (juosdam
bonos quosdam malos esse asserebant, secunduin
quod dii Angeli nominantur. Unde ei Job 4, 18^
dicilur: « Ecce qui serviunt ei, non suni slabiles;
« el in Angelis suis reperii praviiaieui. »

Sed hoc mulias difficuliates habct. In subslaniia
enim incorporea et intellectuali nullus appetilus
esse videlur nisi intcllectivus, qui quidem esl sim-
pliciier boni, ui per Philosophum patel in 12 .Me-
taphysicae. Nullus autem efficiiur malus ex hoc
quod ejus intelleclus siinpUciier lendit in hoc quod
csi siinpIiciUT bonuni, sed ex lioc qiiod lendil in
aliquid quod esl secundum quid bonum, ac si esset
simpliciler bonum. Non ergo videlur esse possibilc
quod proprio appetitu aliqua incorporea ei intel-
lectualis subslaniia niala eflicialur.

Rursus Appetilus esse non polesl nisi boni,
vel apparentis boni, bonum enim esl quod omnia
appeiunt. Ex hoc autem quod aliquis verinn boniim
appeiii, non efficitur malus. Oporlel igiiur in onini
60 qui per proprium appeliium malus efficiiur,
quod appetal apparens bonum tamquam vere bo-
num. lloc autem non potesl esse nisi in suo judicio
fallaiur: quod non videtur posse conlingere in sub-
stanlia incorporea iniellectuali, quae falsae appre-
hensionis capax, ut videtur, esse non potest. N'am
el in nobis quando inielligimus vere aliquid, fal-
sitas esse non potesl. Unde Augustinus dicit in lib.

207

{{] Ita Chrysos(vinu$ loc. rif. Al. pravorum forle /iro
jwrvoiuni, vel parvuloiuni inepserui.

83 Quaeslionum, quod « omnis qui fallilur, id in
« quod fallitur, non intelligit. » Uiide ei circa ea
quae proprie intellectu capimus, sicui circa priiua
principia, nullus decipi polcsl. Impossibile igilur
videtur quod aliqua incorporea el intelleclualis
subsianlia pcr proprium appeiilum mala fiai.

Adhuc. In substanlia quae est inlellectualis na-
turae, a corpore separata, necesse e^t quod sit ope-
ratio a tempore absoluia. Poienlia enim uniuscu-
jusque rei ex ejus operatione deprehenditur: operaiio
vero recognoscilur ex objeclo. Intelligibile aulem,
inquanlum hujusmodi, neque esl hic, neque unum
numero, sed abstractum sicul a loci dimensionibus,
ita et a temporum successione. Ipsa igitur inicUe-
ctualis operaiio, si per se consideretur, oporiei quod
sicut esl abstracia ab omni corporali diiiien«ione,
iia etiam excedat omnem successionem lemporalem.
Et si alicui iniellectuali operaiioni continuum vel
tempus adjungalur, hoc non est nisi per accidens,
sicui in nobis accidii, inquantum inlellecius nosier
a phantasmatibus absirahii intelligibiles species,
quas etiam in eis considerai. Quod in subslantia
incorporea el iniellectuali locum habere non po-
lesl. Relinquiiur igitur quod hujusmodi subsianiiae
operatio, ei per consequens substaniia, omnino sil
extra ornnem leinporalein successionem. Unde Pro-
clus dicil, quod « omnis intellectus in aeiernitale
« substanliam liahei, ei materiam el operationem: »
el in lib. de Causis dicitur, quod inielligentia pa-
rificatur aelernilati. Quidquid igiiur substanliis illis
incorporeis ei intellectualibus convenit, semper ei
absque successione convenil illis. Aui igitur semper
fucruiil malae, quod esl conira praemissa; aiil ne-
quaqiiain inalae fieri potuerunl.

Amplius. Cum Deus sit ipsa essenlia bonitatis,
ut Dionysius dicil in \ capite de div. Nom., necesse
est quod lanto aliqua sint perfeclius in pariicipa-
tione bonitaiis firmata, quamo suni Deo propin-
quiora. Maiiifeslum esl autem subsianiias incorpo-
reas supra omnia corpora esse. Sed aliqua corpora,
scilicet caelestia, non sunt suscepiiva alicujus inor-
dinationis vel mali. Ergo mulio nwius illae super-
caelcsti^s substaniiae inordinationis et mali capaces
esse non pouierunl. Unde ei Dionysius dicil, 4 cap.
cael. Hierar., quod « caelesiium substantiarum or-
0 naius super solem existeniia, el irraiionabiliter
« viveniia, et ea quae secundum nos suni raiio-
« nabilia, et partiripaiione divinae tradilionis sunt
■ facti, et copiosiores ad Deuin habent eommunio-
« nes, altenii manenies, et semper ad superiu>,
« sicul est fas, in foriitudine divini et indeclina-
« bilis auioris extcnti. » Hoc igitur videlur ordo
rcrum habere ut sicul inferiora corpora inordina-
tioni et malo possunt esse subjecta, non auiem
caelcsiia corpora; ila etiam intellectus corporibus
inferioribus uniti possuni subjici malo, noii auiem
illae siipercaelesies subsianliae. Et Iioc seciiti esse
videniur qui posucrunl daemones quos malos esse
dicimus, ex inferiori ordine ei corporeos esse.

ffuoii.tqne scripsil Sanctus Doctor de .ingolis;

sed nwrte prneventus non potuit perficere hutic fractatum,

sicut nec plura atia, quae iinperfectn reliquit.

^^^^^^5«^?^ S^^^^l

'^^fe^^^i^P^^^e

OPUSCULUM XV.

DE DNITATE IHTELLECTUS CONTRA AVERROISTAS

( Edit. Rom. XVI. )

Siciil omnes homines naluraliier scife desiderant
verilaiem, ila naturale desiderium inesi honiinibus
fugiendi errores, et eos, cum facuhas affuerit, con-
fuiandi, Inter ahos autem errores indeceniior vi-
detur esse error quo circa inielleclum erratur, per
quem naii sumus devitaiis erroribus cognoscere
veriialem. Inolevit siquidem jamdudum circa intel-
lectum error apud muhos ex diciis Averrois su-
mens exordiuni, qui asserere niiitur, intehectum
ouem Arisloteles possibilem vocai, ipse autem in-
convenienti nomine materialem (1), esse quamdam
subsianiiam secundum esse a corpore separaiam,
et ahquo modo uniri ei ut formam; el nherius
quod intellectus possihihs sit unus omnium. Conlra
quem jampridem nuiha conscripsimus. Sed quia
errantium impiidenlia non cessat veritaii reniii,
propositum nosirae inlentionis esl iterato conira
eumdem errorem conscribere aha, quibus manife-
sie praedictus error confularelur.

Nec id nunc agendum est ut posilionem prae-
dictam ostendamus crroneam, quia repugnet vori-
tati fidei chrislianae: hoc enim cuique satis in proni-
ptu apparere poiest. Subtracla enim ab omnibus
diversitaie intehectus, qui solus intcr partes animae
incorrupiibihs ei immortahs apparei, sequilur post
moriem niliil de animabus hominum remanere ni-
si unilaiem intellecius; et sic lolliiur reiribuiio
praemiorum et poenarum, et diversitas eorumdem.
Inicndimus auiem ostendcre positioncm praedictam
non minns contra philosophiae principia esse quam
lontra fidei documenla. El quia quibusdam in hac
niatcria verba latinorum non sapiunt, sed Peripa-
leiicorum verba seclari se dicunt, qiiorum libros
in hac maleria nunquam \ideruni, nisi Aristotelis,
qui fuit seclae Peripateticae insiitutor; osiendemus
posilionem praedictam ejus verbis et senientiae re-
pugnare omnino.

Accipienda est ergo prima definitio animae
quam Aristoteles in "2 de Anima ponit, dioens,
quod anima est ■ actus primus corporis pbysici
« organici. » Et ne forie aliquis diceret hanc de-
linitionem non omni animae competere, propter
hoc quod supra sub condilione dixerai, « Sed o-
« poriet aliquid commune in omni anima dicere, »
^uod iniclligunt sic dictum, quasi hoc esse non

(1) Al. immaterialem.

possil, accipienda sunt verba ejus sequentia: dicit
enim: • Universaliter quidem dictum est, quid sit
« anima. Substanlia enim est quae secumdum ra-
« tionem; hoc autem est quod quid erat hujus
« corporis, idest forma substaniialis corporis physi-
« ci organici. » Ei ne forie dicatur ab hnc uni-
versaiiiate partem inlellectivam excludi, hoc remo-
vetur per id quod postea dicit: « Quod quidem igi-
« tur non sit anima separabilis a corpore, aut pars
« quapdam ipsius partibilis apta nata est, non im-
« manifesium est; quarumdam enim pariium actus
• est ipsa. At vero secundum quasdam nihil pro-
« hibet, propter id quod nullius corporis sunt
« actus; » quod non poiest inlelligi nisi de his
qiiae ad partem intelleclivam pertinent, piila intel-
leclus et voluntas. Ex quo njanifeste ostendii ur,
illius animae quam supra universaliter delinieral,
dicens eam esse corporis actum , quasdam par-
les esse, quae suni quarumdam pariium corporis
actus: quasdam autem nullius corporis actus es-
se. Aliud est enim animam esse actiim corporis,
et aliud partem ejus esse corporis actum, ui in-
fra manifcstabiiur. Unde et in hoc eodem capilulo
manifesiat animam esse aclum corporis, per hoc
quod aliquae parles ejus sunt corporis actus. cuin
dicii: • Considerare oporlet in partibus quod di-
« ciiim esi, » scilicei in loio. Adhuc auiem mani-
fesliiis ex sequentibus apparet , quo modo sub
hac generalitate definitionis intellectus includiiur,
per ea quae sequuntur. Nam cum supra satis pro-
baverit animam esse actiim corporis, qiiia separaia
anima non est vivens in actu; quia tamen aiiquid
potest dici actuale ad praesenliam alicujus, non
soliim si sit forma, sed etiam si sit molor; sicui
combustibile ad praesentiam combureniis actu com-
buritur, el quodlibet mobilead praesentiam moven-
lis aciu movelur; posset alicui venire in dubium,
uirum corpus sic vivat aciu ad praesentiam ani-
mae, sicut mobile movetur ad praesentiam motoris,
an sicut materia est in actu ad praesentiam for-
mae: el praecipue quia Plato posuit ariimam non
uniri corpori ut formam, sed magis ut motorem
et rectorem, ut palet per Plotinum et Gregorium
Nyssenum: quos iden induco, quia non fueruni
laiini, sed graeci. Hanc igiiur dubitationem insi-
nuat Pbilosophus, cum post praemissa subjungit:
« Amplius aulem immanifeslum, si sit corporis

« actus anima, sicut nauta navis, » Quia it,'itur
posl pracinissa adliuc hoc dubiurn rcmanehat, idco
suhdil; « FigiiraUicr quidem igitur sic dctcrinine-
■ lur ei descrihaltir de anima, » quia scihcci non-
dum ad liquidnm demonsiraveral vcrilaiem. Ad
hanc igiiur duhiiationem lollendam, consequfnier
proccdit ad manifesiandum id quod esl secundum
se ei secundum raiioncm cerlius, pcr ea quae
suni minus certa secundum se, sed magis ceria
quo ad nos, idcst pcr eircciiis animae, qui sunt
actus ipsius. Unde siatim distinguit opera animae,
dicens, quod animalum disiinguitur ah innnimaio
in viveiido, ei quod multa snnt quac penincnt ad
Niiam, scilicet inicllecius, scnsus et moius et sla-
tus secundum locum, et molus secundum niilri-
mentum et augmcnium, ita quod cuicumquc inest
aliqiiod horum, dicitur vivcrc. Etiam ostenso quo-
modo isia se hahcani ad invicem, idest qualitcr
unum sine altero horun) dicitur vjvere, et qualiicr
unum istoruu) sine altero possit esse, concludit in
hoc, quod anima .sii omnium praedictorum princi-
pium, ct quod anima (lcierminaiur per suas partcs
vegctativo, scnsilivo ei intcllectivo et motivo, et
quod haec oinnia coniingii in uno et eodem inve-
niri, sicut in liomine. Ki quia Plato posiiit divcr-
sas esse aninias in homine, seciindnm quas divcr-
sae operaiiones viiac ei conveniant, conscqucntcr
dubitaiionem movet, utrum unumquodque horum
sii aninia per sc, vel sii aliqua pars animae: et si
sint partes unius animac, udiim diireranl solum
secundum rationem, aut eiiam dilTciant loco, idesl
organo. Ki snhjiingit, qiiod « de quihusdam hoc
« diiricile non vidctiir, sed qnaedam sunt qtiae
• duhitaiionem habcnt. » Ostendit enim con-
sequcnler, quod manifcstnm est de his quae per-
tinenl ad animam vegctahilem, el de liis quae
perlinent ad animam sensihilcm, per hoc quod plan-
tae ei animalia quaedam dccisa vivunt. et in qua-
hbel i)arle omnes operaiioncs anii)iae, quae sunt
in loto, appaient. Sed de quibus dubitationem ha-
beat, ostendii cum dicii; quod « de intelleciu et
« potcniia perspecliva nihil adhuc manifcstiim est: »
(piod non dicil volcns ostendere quod intellectus
non sil animae, ul Con^mcntator perverse exponit,
ei sectalores ipsius; n)anifeste enim hoc non sequi-
lur ad hoc quod snpra dixerat: « Quaedam enim
« diibiiationem habeni. » Unde inlelligcndum est:
nihil adhuc manifcstum esi, an intellecius sit ani-
ma, vel pars animae; et si pars animae, utrum
separaia loco, vel ratione tanium. Et qtiamvis dicat
hoc adliuc non esse manifestum, tamen quid circa
lioc prima fronle appareat, manifeslat subdens:
« Sed videiur genus alterum animae esse: » quod
non est intelligendum, sictit Commentaior et se-
ctatorcs ejus perverse exponunt, ideo dicttim essc,
quia intcllectus aeqtiivocc dicaiur de aniina, vel
quod praedicta definitio sibi non possit adaptari;
sed qualiier sil hoc intelligendum, apparet ex eo
quod subditur: « Ei hoc solum coniingcre separa
« ri siciil pcrpeluum a corruptihili. » hi hoc ergo
est alierum gcnus, quia inlcllectus noster in hoc
videiur esse quoddam pcrpeluum, aliae autem par-
tes animae corruptibilcs. Kt quia corruplibile ct
perpctuiim non videntur in unam substantiam con-
venire posse, videiur quod lioc solum de parlibus
animae, scilicct intellectum, coniingat scparari, non
quidem a corporc, ut Commcntator perverse e\po-
nit, scd ab aliis partihus animae; ncc in unam
i». Th. Opcra oinnia. V. 10.

OPUSCULUM XV. 200

subsiantiam animae communicat. Et quod sic sil
inlclligendum, paiei ex eo quod subdiiur: « Reli-
« qiiae autem partes aniniac manifestum esi ex his
■ qiiod non separabilcs sunl, scilicci a subsiantia
« animae, raiione, vel loco. » De hoc enim supra
quaesitum est, ei hoc ex supradiciis probaium est.
Et qiiod Don intelligaiur de scparahilitaie a corpo-
re, scd de separabiliiate polentiarum ab inviieiii,
paiei pcr hoc qiiod subdilur: « Ratione auiem
« quod alterae sint ad invicem manifestum esl.
. Sensilivo enini alierum esse et opinaiivo mani-
« fcstum esi. » Ei sic manifcste ostendii, quod
hic dclern)inale respondct quacsiioni stipra motae.
Supra enim quaesiium est, uirum una pars animae
ab alia separata sit ralione sohim, aul eiiam loco.
Hic dimissa qtiaesiione ista quantum ad iniellectum,
de quo hic nihil dctcrn)inai, dicii de aliis parlibus
animae manifcstum esse quod non sunt separabi-
les, scilicet loco, scd sunt allerac ratione. Ihjc er-
go hahilo qnod anima dctcrminatur %egetativo,
sensiiivo ei inielleciivo ct molivo, vult ostendcre
quod quanltim ad omnes istas partes anima uniiur
corpori non sicut nauta navi, sed sicut forma ma-
teriae. Ei sic certificaium erit quid sit anima in
communi, quod supra figuraliler tanium diclum est.
Hoc autem probat per operationes animae sic.
Manifesium est enim quod illud quo primo opera-
tur aliquod, esl forma operaniis, sicut dicimur scire
anima et scire scientia, per prius auiem scientia
qiiam anima: quia pcr aniinam non scimus nisi
inquanlum hahci scicnliam: et sin)ililcr etiam sanari
dicimur corpoi-e el sanitate, sed per prius sani-
tate. Et sic palet scieniiam esse formam animae,
et sanitatem corporis. Et hoc proceditsic. « Anima
« est primum qiio vivimus, quod dicil propier ve-
getativum; « quo scniimus, » propter sensitivum, et
« movemur, proptcr » moiivum; « et intelligimus, »
propter inicllectuin: ei concludil: « Quia ralio quae-
« dam utique erii, et species; sed non ui matcria
• ct suhjecium. » Manifeste ergo quod supra di-

esse actum corpons
solum de

IVSICI,

hic

scnsilivo ei

xeral animam

concliidit non solun) de vegeiativo,

motivo, sed etiam iniellectivo. Fuit ergo sententia

Aristotelis, quod illud quo iniclligimus, sit forma

corporis physici.

Sed ne aliqtiis dicat, quod i'! quo intelligimus,
non dioit hic intellectum possihilem, sed aliqeid
aliiid; manifesie hoc excludittir pcr illud quod Ari-
stoteles in 5 de Anima dicii, de intcllectu possibili
loquens: « Dico atitem inicllcctum, quo opinatur
o et inielligit anima. »

Sed aniequam ad verba Aristoielis, quae sunt
in 5 de Anima, accedamus, adhiic amplius circa
Ycrba ipsius in ^2 de Anima iinmoremur, ut ex
collaiione verbonim ejus ad inviccm appareat quae
fuerii cjus senientia de anima. Cum enim animam
in communi definisset, incipit disiinguere poientias
ejus, et dicii, quod « potcniiae animae siint vege-
« talivum, sensitivum. appciitivum et inolivum
« secundum locum, et intelleciivum. » Et quod
inielleciivum sii intellcctus, patct per id quod po
stca subdii, divisioncm explanans: < Alienus autem
« intellectivum, cl intclleclus, ut hominibus. » Vult
ergo quod intellectus est poientia animae, «luae est
aclus corporis. Et quod hujiis animae potentiam
dixerit intellectum, et iterum quod supra dcfiniiio
animae sit omnibus praedictis partibus communis,
patel per id quod concludit: « Manifcslum igitur

210 DF LNITaTE

« est quoniam eodem ir.odo una ulique erit ratio ani-
« mae ei figurae; neque enim ibi figura esl praeler

* iriangulnm, ei figuras, ei quae consequenter fiunl;

• neque haec anima praeier praedictas est. » INon
esi ergo quaerenda alia anima praeter praedi-
cias, quibus communis esi animae definitio su-
pra posita. Neque plus de inielleclu inteniionem (1)
facit Aristoteles in lioc 2; nisi quod posimodum
subdit, quod « ultimam » ostendit, « et ininimaiii
« esse ratiocinationem et iniellectuni, » quia sci-
licel in paucioribus est, ui per sequentia apparet.

Sed quia magna differenlia est quanium ad
modum operandi inter iniellecium ei imaginaiionem,
subdit quod de speculativo inielleclu altera ratio
est. Reservat enim hoc inquirendum usque ad ter-
tiuni. Et ne qtiis dicat, sicui Averroes perverse
exponit, quod ideo dicii Arisloteles quod de iniel-
lectu spoculativo est alia raiio, quia intollecius ne-
que est aninia, neque pars animae; sialim hoc ex-
cludiiur in principio 5, ubi resumit de inielleclu
iraciatum: dicil enim: « De parie autem animae
■ qua cognoscil anima et sapit. » Nec debct ali-
quis dicere, quod hoc dicaiursolum secimdum quod
intellectus possibilis dividiiur contra ageiitem, .«icul
aliqui somniant. Hoc enim diclum est aniequam
Aristoteles probet iniellectimi possibilem et agen-
tem: unde intellectum dicit hic partem in comuumi,
secundum quod continet et agentem et possibilem,
sicut supra in 2 manifesie disiinxit intellectum
conira alias partes animae. ut jam dictum esL

Esl aulem consideranda mirabilis diligentia el
ordo in processu Arisioielis. Ab his enim incipit
in G tractatu de intellectu, quae in 2 reliqueraf
indetorjuinaia circa intelleelum. Duo autem supra
reliquerai indclermiuata circa iiitellectum. Primo
quidem utruu) inlellcctus ab aliis partibus animae
separatur raiione solum, aul etiam loco: quod qui-
dem indeierminatum dimisii cum dixii: « De in-
« telleciu autem et perspectiva poteniia nihil ad~
« huc manifestum est. » Et hanc posiiionem primo
resuniil, cum dicit: « Sive separabili existenic, »
scilicet ab aliis animae partibus, « sive non sepa-
« rabili secundum magnitudinem, sed secundum
« rationem. » Pro eodem enim accipit hic « se-
« parabile secundum magnitudinem, » pro quo
supra dixeral « separabile loco. • Secundo inde-
terminalum reliquerat de differenlia intellectiis ad
alias animae paries, cum postmodum dicii: « De
« speculativo autem intellectu altera raiio esi: »
e< hoc stalim quaerit, cum dicit: « Considerandum
« quam hahet differenliam. » Talem enim intendit
assignare quae possit stare cum ulroquc praemis-
sorum; sive sit separabilis anima magnitudine seu
loco ab aliis partihu-;, sive non: quod ipse modus
loquencli satis indicat, Considerandum enim dicii,
quod habet intellectus diflerentiam ad alias aniuiae
partes, sive sit separabilis ab eis magniiudine, seu
ioco, idest subjeclo, sive non, sed ratione tantum.
Unde manifestum est quod non intendit hanc dif-
ferentiam osiendere, quod sit suhsfantia a corpore
separata secundum esse ( hoc enim non posset
salvari cum u-lroque praedictorum ); sed intendit
assignare differentiam quantam ad modum opera»-
di: unde subdit: « Et quomodo sil quidem intelli-
« gere ipsum. »

Sic igitur per ea quae ex verbis Arislotelis ac-

(1) An mentioncm?

INTELLECTLS

cipere possumus, usque huc manifesium esl quod
ipse voluit intellectum esse partem animae, quae
est actus corporis physici.

Sed quia ex quibusdam verbis consequentibus
Averroes accipere voluit intentionem f\ristoieIis
fuisse, quod intellectus non sitanima quae est actus
corporis, aut pars lalis animae; ideo etiam diligen-
tius verba sequentia consideranda sunt. Siatim
igilur post quaesiionem motain de differentia in-
tellectus ei sensus inquiril secundum quid intel-
lecttis sit sin)ilis sensui, et secundum quid ab eo
differat. Duo enim supra de sensu terminaverai:
scilicei quod sensus est in potentia ad sensibilia,
ei quod sensus paiilur et corrumpitur ab excel-
lentiis sensibilium. Hoc ergo est quod quaeril Ari-
stoteles dicens: « Si igiiur est intelligere sicut sen-
« tire, aut paii aliquid utique erit ab inielligibili,
n ui scilicet sic corrumpatur intelleclus ab excel-
« lemi intelligibili, sicut sensus ab cxcellenii sen-
« sibili, aul aliquid hujusmodi aliorum: » idest,
an inlelligere est aliquid hujus simile, scilicet ei quod
est sentire, alterum lamen quanium ad hoc, scilicet
quod non sit passibile? Huic igiiur quaestioni sla-
tim respondet; et concludii non ex praecedentibus,
sed ex sequentibus, quae tamen ex praeceJentibus
manifestantur, quod hanc partem aniuiae oporiel
esse impassibilem, ut non corrumpaiur, sicut sen-
sus. Est tamen quaedam alia passio ejus, secundum
quod intelligere coinmuni modo pati dicilur. lu
hoc ergo differt a sensu. Sed consequenter ostendit
in quo cum sensu conveniat, quia scilicet oportet
hujusmodi partem esse susceptivam speciei inielli-
gibilis, et quod sil in potenlia ad hujusmodi spe-
ciem, el quod non sit hoc in actii secundum suum
naturam , sicui et de sensu supradictum esi,
quod est in polcntia ad sensibilia, ei non iii aciu.
Et ex hoc concludii, quod oportel se sic habere
intcllectum ad intelligil)ilia sicnt sensus ad sensibilia.
Hoc aulem induxit ad exchjdcnduin opinionem Em-
pcdoclis, ct aliormn aniiquorum, qui posuerunt quod
cognosccns es( de natura cognili, uipote quod ler-
ram terra cognoscimus, aqua aquam. Aristotelo:*
autem supra osiendii hoc non esse verum in sensu:
quia sensilivum non esi aciu, sed pofenlia, ea quac
scntit: et idem hic dicit de inlellectu. Est autcin
differeniia inter sensum et inteHectum: quia sensus
non est cognoscitivus omnium, sed visus coloris
tanium, auditus sonorum, et sic de aliis; inlellecius
aiitem est simpliciter cognoscitivus omnium. Uice-
bani autem antiqui philosophi exisiimanies quod
cognosccns deberei habere naiuram coguiti, quod
animam, ad hoc quod cognoscat oiifuia, necesse est
ex principiis omnium esse commixiam. Quia vero
Arisloteles jam probavit de intclleclu per similitu-
dinem sensus, quod non est actu id quod cognoscii,
sed polentia tantum, concludit e conirariOj quod
necesse est intcllectum, quia cognoscit onmia, esse
immixtiim, idcst non compositum ex omnihus, sicut
Empedocles ponebai. El ad hoc inducit testimoniiKU
Anaxagorae, non tamcn de hoc eodein intclleciu
loqueniis, sed de intellectu qui movel omnia. Sicut
crgo Anaxagoras dixil illum iniellectum esse im-
mixtum, ui imperet movendo et segregando; sie
nos possumus dicere de intellectu humano, quod
oportet eum esse immixtum ad hoc ut cognoscat
omnia: et hoc probal consequenier: et habctur sic
sequens litlera in craeco. « Intus enim apparcns,
« prohibel extraneum, et obsiruii: quod potesl in-

« lclligi ex simili in visu. • Si enim esset aliquis
color itiirinsecus pnpillae. ille color inierior prolii-
berel videri exiruneum colorem, ei quodammodo
obslruerel oculum ne videret alia. Simililer si ali-
qua natura reruui quas intellecius cognoscil, puta
terra, vel aqua, aui calidum et frigidum etaliquid
liujusu^Oili, ossei intritiseca inlelleclui, illa nalura
intrinseca iniellecfji impcdirei ipsuui, cl (juodaui-
modo olisiruerel nealia coijnosccret. Ouia er^o oumia
cognoscit, concludit, quod non contingii ipsum
lialicrc aliquaui naluram dctcrminatam ex naiuris
sensiliiJibus, quas cognoscil; scd hanc solam nalu-
ram liabci, quod sil possibilis, idesi in potcnlia ad
ea quae intelliguntur quanium esi de sua natura,
sed lil actu illa dum ea intelligil in actu; sicut
sensus in aciu (il sensibile in actu, ul supra in "2
dixerai. Concludit ergo quod intelleclus nnicquam
inielligat in actu, nibil est aclu eorum quae suni:
quod est conirarinru bis quae nnliqui dicebant,
scilicet quod esl actu onmia. Et quia fecerai mcn-
lioncin de diclo Anaxagorae loqiicntis de intellcctu
qui imperai omnibus, ne crcderetur dc boc inlcl-
leciu lioc concbisissc, uiitur lali modo loquendi: « Va-
<i catur ilaqueanimae inicllecius: (lico autem inielle-
« ctuii), quo 0|)inaiur et intclligit aniu:a, nibil essc
« aciu eorum quae sunt anle intelligcre. » lix quo
<luo apparcnl. Primo quidem quod non loquitur
bic de inielle<lu qui sii aliqua substanlia separaia,
sed de intelleciu (|ucm supra dixil poicntiam ct
parlem animae, qi:o anima inielligit. Secundo quod
supra probavii scilicct quod inlcllectus non babet
naiuiaiii aliquam dcicrminatam in actii. Nondum
autem probavii quod non sit virtus in corpore,
iil Averroes dicit; sed boc stalim conclwdit ex prae-
missis: nam scquiiur: « Unde neque misceri est
« raiionabile ipsum corpoii. » El hoc seciindum
probat per primum quod supra probavil, scilicet
quod inicllectus non liabet aliquam in aclu dc na-
luris rerum sensibilium. Ex quo patet quod nfln
niiscetur corpori: quia si miscerelur corpori, liabc-
rel aliquam de naiuris corporeis: et boc esi quod
subdii: « (^)ualis enim ulique fiel aliquis, aut cali-
« dus aul frigidus si organum aliquid erii, sicul
« sensiiivo? » Sensus enim proporiionatur suo
organo, et irabiliir quodammodo i\d suam natnram.
Lnde eiiam secundum immulalionem orcani im-
muiaiur operatio sensus. Sic crgo inlelligilur istud
non misceri corpori, quia non habet oiganum si-
("iit scnsus. Ei quod iniellccius animae non babcl
organum, manifestal pcj" dictum quorumdam, qui
dixeriint, quod anima esi locus specierum, accipien-
les large loctim pro on<ni recepiivo, more Plaloni-
co; nisi quod esse specicrum locum non convenit
loli animae, sed solum intcUeciivae. Scnsiliva enim
pars non recipil in se speci(;s, sed in organo; pars
autem iniellcctiva non recipil eas in organo, sed
tanttim in se ipsa: iiem non sic esl locus spccie-
rum qiiod babeat eas in aciu: sed in potentia tan-
lum. Quia igitur jam oslendil quid conveniat inlel-
leclui ex similitudine sensus, rcdit ad primum
(]Uod dixcrai, quod oportcl partem intellcctivam
osse paseiliilem; el sic admirabili subtiliiaic cx ipsa
similiiudine sensus concludil dissimililudincm. ()-
slendit ergo consequemer, quod non similiicr sii
passibilis scnsus ei inlellecius, pcr lioc quod sun-
sus corrumpitur ab excellenti scnsibili, non auiem
inlelleclus ab exccllcnti intclligibili. Kt liujus caii-
sam assignat ex siipra probaiis, quia sensiiivum

OPUSCILUM XV. 2!l

non esl sine corporc, sed intellecius est separaius.
Iloc autcm ultimum verbum maxime assumunt ad
sui crroris fulcimcnium, \olcnics per boc dicere,
quod inicllccius ncque sii aniiDa, ne(pie pars ani-
mae, so(J quaedam substaniia separata; scd ciio ob-
liviscuntur ejus quod paulo supra Aristoteles dixit.
Sicul enim bic di^-itur quod sensiiivum non (»t
sine corfiore, el inlcllectus esi separatus, sic supra
dixii, (juod inielleclus ficrel qualis, aui calidus aui
frigidus. si aliquod organum erit ei, sicut sensiii-
vo. Ea igiiur raiionc bic dicit quod sensiiivuin
non esl .sine corpore, imcllcctus autem esl separa-
lus, quia sensus habei organum, non auiem intel-
lectus.

Manifesiissime igitur apparet absqnc omni du-
bilalione ex vcrbis Arisloiclis banc fiiisse c]us sen-
lentiam de intcllcctu possibili, qiiod intellcclus sit
aliqtiid animae, quae est actus corporis; iia lanicn
qnod inlellcctiis animne non babcat aliquod orga-
num corporale, sicui babcnt ceierae poicntiac ani-
mae.

QMomodo autem lioc esse possit, quod ariima
sit forma corporis, (*t aliqiia viitus animae non sii
corporis virtiis, non diflicile est inielligere, si quis
etiam in aliis rebus considerei. Vidcmus enim in
miiltis qiiod aliqua forma est actus corporis ex ele-
mentis commixti, et tamen liabet aliquam virtutem
quae non est virius alicujus elcmenti, sed compc-
til tali formac ex alio principio, puia corpore cae-
lesti; sicul quod magnes babet virtulem attrabendi
ferrum, et jaspis resiringendi sanguinem: et pau-
laiim videmus, quod formae quae suiit nobiliores,
habcnt aliquas virlutcs magis ac magis supergre-
dientes maieriam. Unde uliima formarum, qiiae esi
anima humana, habei virtuien! totaliter superstredien-
tem materiam corporalem, scilicci iniellecium. Sic
ergo rntclleclus separaius csi, qnia non cst virtus
in corpore, sed est virius in anima, anima auiem
esl actiis corporis. Ncc dicimus quod anima, in
qua esi inicllectus, sic exccdai maieriam corpora-
lem quod non liabeal csse in corpore; sed quod
intellccttis, qucm Arisioteles dicil poicniiam ani-
mae, non est actus corporis. >eque anim anima
esi acius corporis medianiibus suis poicntiis, sed
anima per se ipsam est actiis corporis dans esse
corpori specificum; aliquae autem potcntiae eju<
sunt actus parlium quarumdam corporis perficien-
les ipsas ad aliquas opcraiioncs. Sic ergo potcnlia,
quae est inicllccius, niillius pai-tium corporis actus
esi, quia ejus opcraiio imn (it pcr organum cor-
porale. Et ne alicui vidcaiiir quod hoc ex nostro
sensu dicamus praeier Aristotelis iiiteniionem, in-
diiccnda sunt vcrba Arisioielis cxpresse boc dicen-
lis. Quaerii enim in "2 Pliysicorum, usqtie ad qiian-
tum oporteat cognoscere speciem, et quod quid
csi; non enim o inem forinam considerare pertinei
ad Pbysiciim: ct solvil subdcns: « Aut qnemadmoilutn
« Medicus nervum, et fabcr aes usquequo, » idest
usque ad aliquem terminum: et usque ad quem
teruiinum oslendit, subdcns: « Ctijus enim causa
« imumq:iodquc; » quasi dicat: Inianlum medicus
considerai ncrvum, inqtiantum pertinct ad saniia-
lem, proptcr qtiam nervum mcdictis considcral; el
similiier faber aes propier artincium: ei quia pHKsicus
considcrat formani inqiianumi esi in maicria, sicenim
est forma corporis mobilis; similiicr accipiendum est
quod naliiralis inianium considcrai formam, inquan-
tum est in maieria. Terminus eriio consideralionis

2! 2 DE UNITATE

physicl de formis, esl in foraiis quae sunl in ma-
(eria quodam modo, et alio modo non sunt in
iuateria: istae enim formae suni in continio forma-
rum separalarum et immalerialiuni: unde subdit:
« Et circa hoc » scilicet est consideratio naiuralis,
« de fornus quae suni separaiae quidem, species
o autem in materia. » Quae autem sint isiae for-
n.ae, ostendii subdens: « Ilomo enim houiinem
« generai ex materia ei sol. » Forma ergo ho-
minis est in materia, et est separata. In materia
quidem secundum csse quod dat corpori, sic enim
esl causa generaiionis; separata autem secundum
virlutem quae est propria homini, scilicet secun-
dum intellectum. INon est ergo impossibile quod
aliqua forma sit in materia et virtus ejus sil se-
parata^ si(.'ut expositum est de iniellectu.

Adhuc autem alio modo procedunt ad oslenden-
dum.quodsententiafuerit Aristoielis,quod intelieclus
non sit inanima, vel pars animae, quae unitur corpori
ul forma, Dicit enim Aristoteles in pluribus locis, in-
telleciutn esse perpetuum et incorruptibilem, sicut
patet in 2 de Aniiua, ubi dixit: « Hoc solum con-
« tingere separari sicut perpetuum a corruptibili »
et in 1, ubi dixil, quod « intellectus videiur esse
« subsiantia quaedam, el non corrumpi: » et in
3, ubi dixit: « Separatus autem esi solum hoc quod
« vere est; et hoc solum immoriale et perpetuum
« est. » Quamvis hoc ultimum quidam non expo-
nant de intellectu possibili, sed de intellectu agen-
te. Ex quibus apparel quod Aristoteles voluii inlelle-
ctum esse aliquid incorrupiibile. Videtur auiem quod
nihil incorruptibile possii esse forma corporis corru-
ptibilis: nonenim esi accideniale formae, sed perse ei
convenii esse iu materia; alioquin ex maleria ei forma
fieret unum per accidens. iNihil autem potest esse sine
eo quod inest ei per se. Ergoforma corporis non potest
esse sine corpore. Si ergo corpus sit corrupiibile,
necesse sequerelur formam corporis corruptibilem
esse. Iraeterea, formae separaiae a materiae, et for-
mae quae sunt in materia, non sunt eadem specie,
ut probatur in 7 Metaph. Mullo »!rgo minus una
et eadem forma numero polest nunc esse sine cor-
pore, et esse nunc in corpore. Desiruclo ergo cor-
pore, vel destruitur forma corporis, vel transit ad
aliud corpus. Si ergo intellectus esi foi-ma corporis,
videlur ex neces«ilate sequi quod intellectus sii cor-
ruptibilis.

Est autem sciendum, quod ratio haec plurimos
movit. Nam Gregorius iNyssenus imponit Aristoteli
e conlrario, quod quia ponii animam esse foru/am
corporis, posueril earn esse corruplibilen). Quidam
vero posuerunt propter hoc, animam iransire de
corpore in corpus. Quidam etiam posuerunt, quod
anima liaberet corpus quoddam incorruptibile, a
quo nunquam separaretur. Et ideo ostendendum est
per verba Aristotelis, quod sic posuii intellectivam
animam esse formam corporis, quod tamem posuit
eam incorrupiibilem. In 1 1 enim Melaphysicae, posl-
quam osienderai quod formae non suni anle ma-
lerias, quia quando sanatur homo lunc e>t sanitas,
et figura aeneae sphaerae simul est cum figura
aenea; consequenter inquirit, utrum aliqua forma
remaneat post materiam; et dicit sic, secundum
intellectum Boetii: « Si vcro aliquid posterius re-
« maneat, scilicet praeter materiam^ considerandum
« est: in quibusdam enim nihil prohibet, ul si ani-
« ma hujusmodi est, non omnis, sed intellectus:
« omnium enim impossibile est forlasse. » Palet

INTELLECTUS

ergo quod animam, quae est forma quantum ad
intelleciivam partem, dicil nihil prohibere remane-
re post corpus, et tamen ante corpus non fuisse.
Cum enim absolute dixissei, quod causae movenies
sunt anie, non autem causae formales, non quae-
sivii utrum aliqua forma esset anle materiam, sed
utrum aliqua forma remaneret post materiam: et
dicil hoc nihil prohibere de forma quae esl anima,
quantuu) ad iniellectivam pariem.

Cuui igilur secundum praemissa Aristotelis ver-
ba, haec forma quae est anima, posi corpus remaneat,
non tola, sed iniellecius; considerandum restat, quare
magis anima secundum partem intellectivam postcor-
pus remaneat quam secundum alias partes, et quaiu
aliae formae posi suas materias. Cujus quidem raiionem
ex ipsis Aristotelis verbis assumere oportet. Dicit enim
in 5 de Anima: « Separatuiu aulem est solum hoc
« quod vere est; et hoc solum immortale et per-
« peiuum est. » Hanc igitur raiionem assignare
videtur, quia hoc soluin immortale et perpeiuum
esse videtur, hoc solum esi separatuin.

Sed de quo intellectu hic loquatur, dubium
esse potest; quibusdam dicentibus, quod loquiiur
de intellectu possibili; quibusdam, quod de agenie:
quorum utrumquc apparet esse falsum, si diligen-
ler verba Aristotelis considerentur. Nam de utroque
dixerat Arisloieles, « ipsum soparatum. » Restat igi-
tur quod intelligalur de lota intellectiva parte;
quae quidem separaia dicilur quia non est ei
aliquod organum, sicut ex verbis Aristolelis pa-
tet. Dixerat aulem Aristoteles in 1 de Anima,
quod si est aliquid animae operum aut pas-
sionum proprium ipsius, coniingit ulique ipsam
separari; si vero nullum esl proprium ipsius,
non ulique eril separabilis. Cujus quidem coinmu-
nis ralio lalis esi. Quia enim unumquodque ope-
ratur inquantum est ens, eo modo unicuique com-
pelit operari quo sibi convenii esse. Formae igitur
quae nuUam operationeu) habeni sineconjunciione
suae maieriae, ipsae nou operantur, sed composi-
tura est quod operatur per formam. Unde hujus-
modi formae ipsae quidem proprie loquendo nou
sunt, sed eis aliqiiid est. Sicut enim calor non ca-
lefacit, sed calidum; i(a etiam calor non calidum est
pcr se proprie loquendo, sed calidum est per calorem.
Proj.ter quod Aristoieles dicit in 10 Metaphysicac,
quod de accidentibus non vere dicitur quod sunl
eniia, sed magis quo^i suni entis. Et similis ratio
ost de formis subsiantialibus quae nullam opera-
tionem habent absque couimunicalione matenae,
hoc excepio quod hujus formae est principium
esscndi substantialiter. Foriua igitur quae habet
operationem secundum aliquam sui potenliam vel
viriutem absque communicatione suae materiae, ipsa
est quae habei esse: nec est per esse composiii tan-
luin, sicut aliae formae, sed magis composilum esl
per esse ejus. Et ideo destruclo composilo destrui-
tur illa forina quae est per esse composili: nori
auleui oportei quod desiruatur ad composili do
structioncm illa forma per cujus esse est composi-
tum, et non ipsa per esse compositi.

^i quis autem contra hoc objiciai, quod Ari-
slotcles dicit in 1 de Anima, ouod « intclliger©
« et amare et odire non sunt illius passiones, »
idest animae, « sed hujus habentis illud, secundum
« quod illud habet; quare et hoc corrupto neque
« memoratur neque amat: non eniu) illius erani,
« sed communis, ut dictum esl » patei responsic»

OPLSCl

pcr dicium Themislii, hoc cxponenlis, qui dicil:
« Nunc dubilanii njagis quani doccnii assiniilaiur
« Aris(olcics. » INonduni cniin dcslruxcral opinio-
nciu diccnliuui non diffcirc inlcllcctum ct scnsum:
undc in tolo illo capitulo loquilur dc intellcctu
sicut dc scnsu. Quod patel praccipue ubi probal
inlcilcciuju cssc incorruplibilcm, pcr exemplum scn-
bus, qui non corrumpilur ex scncctuie. Lnde et
per toiuiii sub conditione ci sub dubio loquitur
sicut inquircns, semper conjungcns ea quae sunt
intellecius, his (juac sunt sensus: quod praccipuc
apparct ex eo quod in principio solulionis dicil:
« Si enim ct quam maxime gaudere ant dolcre

• aui intclligcrc motus suni, el unumquodqiie mo-
« veri ali(juid. » Si quis aulein perlinacilcr diccre
vellet, quod Aristoieles loquiiur ibi dclcrniinando;
adhuc rcstal rcsponsio, quia iniclligcrc dicilur csse
actiis conjuncii non per sc, scd per accidens; in-
quantum scilicel ejus objcctum, quod est phantas-
ma, est in organo eorporali; non quod iste acius
pcr organufu corporalc cxerccaiur,

Si quis auiem quacrat ultcrius: Si intcllccius
sine phaniasmaie non inlclligii, quomodo ergo ha-
bebil opcrationein inlclleclualein, posiquam fuerit
anima a corpore separata? scirc dcbet qui hacc ob-
jicit, quod islam quaestionciu solvcrc non pcriinct
ad naiuralcn». Unde Arisloleles in 2 physicorum
dicii, dc aniiua loquens: « Quomodo iiuicin scpa-
« rabilis hacc se habeai, ct quid sii, iMiilosophiae
« primae opus esl deierniinare. Acstimandum e?!

• enim quod alteruui iiioduin ii)tclligcndi habcbit
« anima separata quam habeal conjuncta, » simi-
lem scilicct aliis subsianliis scparatis. Lndc non
sine causa Aristoicles quaerii in 5 de Anima, uirum
intcllectus non separatus a magnitudiiie inlclligat
aliquid S2paralum. Per quod dal iniclligere, qtiod
ali(iuid poicril intclligcrc scparatus quud non polcst
non scp^raius. In quibtis eiiain verbis valdc noian-
dum csl, quod supia ulrumqiic inlcHcctum, scilicct
possibilem et agcnlem, dixit scparatum, hic lamon
dicii eum non scparaluin. Est enim separalus, in-
quanlum non est acius organi; non separatus vcro,
inquanlum pars sive polentia animac quac csi
acius corporis, sicui supra dicium cst. Hujusmodi
autcm quacsiiones ccrlissime colligi potcst Arislote-
lem solvissc in his libris quos patei eum scripsisse
de substantiis separalis, ex his quae dicil in prin-
cipio J2 iMciaphysicac; quos eliam libros vidimus
numero 14, licci nondum iranslatos in linguam
nostram.

Secunduin hoc igitur patel quod raliones in
eontrarium necessiiatem non habent

Essentialc esl enim aniinae quod corpori unia-
lur; sed hoc impediiur pcr accitleiis non cx partc
sua, sed ex partc corporis quod corrumpiiur: sicul
pcr sc competil levi esse sursum, et hoc est Ic\i
esse ul sit sursum, ut Aristoleles dicit in 8 Phy-
sicorum; contingit tainen proplcr aliquod impcdi-
menluiM quod non sit sursuin.

Ex hoc eliam palct solutio alterius ralionis. Si-
cut enim quod habct naiuratn ut sil sursum, ct
quod non habet naiuram ut sit sursum, specic
diireruni; et tamen idem numcro et spccic esi quod
liabet naluram ut sii sursum, licct quandoque sit
sursum et quandoque noii sit sursiim propter ali-
quod impcdimentum: iia dilTcruni specic duae for-
mae, qiiarum una habet naturain ui uniatur corpori,
alia vcro non; scd lamen unum ct idem nuirero

LLM XV. 213

ct spccie esse potest habens naturam ut uniaiur
corpori, licet quandoque aciu sit unilum, quando-
que non aclu unitum proptcr aliquod iuipcdimenium.

Adhuc auiem ad sui erroris fulcimcntum assu-
munt quod Aristytclcs dicit in libro de gcneraiione
Animalium, scilicct intellectum solum dc foris ad-
vcnire, ei di\inuin csse soluni. Nulla auicm forma
quae esl Jictus materiae, advenit malei iac de foris,
scd educitur dc potcntia materiae. Inicllectus igiiur
non est forma corporis.

Objiciunt ctiam, quod omnis forma corporis
mixti causaiur ex cicmeniis: unde si inlellcclus es-
sci forma eorporis humani, non essci ab exirinse-
co, sed esset ab cleinentis causalus.

Objiciunt ultcrius conlra hoc, quia scquereiur
quod ciiam vegctativum ct sensitivum essei ab ex-
irinseco; quod est conira Arislolelcm; praecipue si
esset una substanlia animae, cujus poteniiae essent
veceiativum et scnsitivum et intellectivum; cum iji-
tellectus sit ab extrinseco secundum Arisiotclem.

Horum autem solulio in prompiu apparet se-
cundum praemissa.

Cum enim dicitur quod omnis forma educiiur
de potcntia luaicriac, educi de potentia materiae
esl duobus modis: primo modo formam dependcre
a maieria secundum esse et operari; alio modo,
praeexisterc formae. Si enim hoc nihil aliud sit
quam matcriam praecxisiere, considcrandum vide-
lur quid sii forinam de potentia materiae educi.
Si eniin lioc nihil aliud sil quam malcriam prae-
xistere in potcntia ad formaui, nihil prohibet sic
diccrc matcriaiu corporalem praecxisterc in poten-
tia ad animam inlellcctivam: unde Arislotcles in li-
bro de generaiione Aninialium dicii: « Animam
« igitiir vegclabilcm in seminibus ei conceptibus, •
scilicei nondum separatis, « habeii potentia, sta-
« luendum est, nun actu, priusquam co modo con-
« ccpius, qui jam separantur, cibuin irahanl, et
« officio ejus animae fungantur. Principio enim
« liacc oninia vila stirpis vivere videntur. » De
onima quoque sensuali pari modo dicendum esi,
alque ciiain dc intcllcctuali: onmes enim poieniia
prius haberi quam actu necesse est, ul nunquam
secundum eaui raiionem sil in poientia secundum
quani raiioneni convenit sibi csse actu. Jam enim
oslensum est, quod aliis formis quac non habent
opcrationem aliquam absque communicatione ma-
leriae, convcnii sic essc aciii ut magis ipsae sint
quibus composila sun', ct quodammodo composiiis
cocxislcntcs, quam ipsae suum esse habeani: unde
sicul totum esse earuin esi in concrctione ad ma-
leriam, ila lotaliicr educi dicuniur dc potentia ma-
teriae. Anima aulcui inu^llectiva, cum liabeal 0(>e-
ralioncm sinc corporc: non esi csse suuin sohi;ii
in concretione ad matcriam: unde non poiest dici
quod cducatur de materia, sed inagis quod est a
principio cxlrinseco. Et hoc ex verbis \risioieIis
appaicl: " Relinqniiur auicm inlcllcctuni soluin dc
« foris adveniic, ctdivinum esse solum; • el causain
assignat diccns: • Mhil enim ipsius operationi com-
« municat corporalis operatio. »

^liror autcm unde secunda objectio proeesserit:
scilicet quod si iniellectiva anima esset forma cor-
poris mixti, causaretur ex commixlione elemento-
rum, cum nulla anima ex commixtione clem.enio-
rum causetur. Dicit cnim Aristotcles immediatc po.>i
verba praemissa: ■ Sed enim omnis animae sive
« virlus sive poientia corpus aliud participare v«-

214

DE LMTATE INTI-LLECTUS

« detur; idqur mngis divinnm qnam ea quae ele-
. menla appellanlur; venim prout nobilitate igno-
« biliiateve animae inter se (lilTeruul, ila et naiura
« ejus corporis dilTert. Inest enim in semine oai-
« nium qnod facit ut fecunda sinl semina, videlicet
« quod calor vocaiur: idijue non ignis, non talis fa-
■ cultas aliqua esl, sed spirilus qui in semine spu-
« mosoque corpore conlinetur, et naiura quae in eo
<• spiriiu est, proportiene respondens elemenlo stella-
« ruui. B Ergo ex mixlione elementorum nedum
iniellecius, sed nec anima vegciativa prodiicilur.

Quod vero tertio objiciiur, quod sequereiur
sensitivum el vegetativum esse ab extrinseco, non
est ad proposilum. .lam enim patel ex verbis Ari-
siotelis quod ipse lioc indeterminstum reliquii, u-
irum inielleclus differai ab aliis partibus animae
subjeclo el loco, ut FMato dixit, vel ralione tanlum.
Si vero deiur quod sini idem subjeclo, sicui veriiis
esl; nec <id boc inconvenicns scquitiir. Dicil cnim
Aristoleles in 2 de Anima, quod « similiter seha-
" bent ei quod de figuris, et quae secundum ani-
« mam sunt. » Semper eniin in eo quod est conse-
qiienier, est potentia quod prius esi in figuris et
in animatis; ut in letragono quidem trigonum est,
in sensiiivo autem vegetalivum; similiter atilem
idem subjccto est eiiam intelleciivum: quod ipse sub
dubio reliquil. Similiier dicendum essel quod ve-
getaiivtim et sensitivum sunt in intelleciivo, iit
irigontim el letragonum in pemagono. Est autem
letragoniim quidcm a trigouo simpliciter alia figura
sectindum spetiem, non aulem a trigono quod est
potentia in ipso, sicut nec quaternarius a ternario
qui est pars ipsius, sed a lernario qui esi seorsum
exisiens. Et si conlingeret diversas figuras a divcrsis
ageniibus produci, irigonum quidem seorsum a tc-
Iragono existens liaberet aliam causam prodiieen-
lem quam tetragoniim, sictit ei habel aliam speciem:
sed trigonum quod inest letragono, haberei eam-
(lcm causam produccniem. Sic igiitir vegetativtim
quidem seorsiima sensitivo exisiens,aliaspecieanimae
est, et aliam catisam prodtictivam habet; eadem lamen
eaisa productiva cst sensilivi, et vegetativi quod inest
sensiiivo. Si ergo sic dicatur, quod vegetativtim el
sensitivum quod inesi intelleclivo, est a causa ex-
trinseca, a qua esl inielleclivtim, ntillum inconve-
niens sequitiir. Non enim inconvcnions esl efTccttim
stiperioris ageniis habere virluiem qtiam habel e(Te-
ctus inferioris agentis, et adhuc amplius: unde e-
liam aniu)a iniellectiva, quamvis sit ab exieriori
agente, habet tamen virtuies quas habent anima
vegetaiiva ei sensiiiva, quae stint ab interioribus
agentibus.

Sic igitur diligenter consideratis fere omnibus
verbis Aristotclis quae de intelleciu humano dixit,
jipparei eum hujiis fuisse sententiae, qtiod anirna
hiimana sit acttis corporis, et quod ejus pars sive
poientia sit intellecttis possibilis.

iVimc atitem considerare ofiortet qtiid alii Pe-
ripatelici dc hoc ipso senserunt: et accipiamus pri
nio verba Themisiii in commenio de Anima ( lib.
." cap. 23 ei seqq. juxta edii. Barbari ), ubi sic
dicii: « (1) Inielleclus isle, quem dicinmis in po-
« lentia, magis est animae connaturalis, scilicet

( 1 ) Paraphrasticnm l/ermolni Bnrbari translalionem Thc-
mislii cuHlia /idcin unmiuni codicum imcxil in O/iusculuin
S. Thomae Editor, quiscumqiic is fuerit. Vetcre vcrsione,
([Un usus est ^fjnirins^ restitiAa^ ad mnryinem rejicimus

o quam agens. Dico autem, non animae, sed solum
« humanae. Et sicul lumen poientia visui, ei po-

Barfiari translationem. Vide Admotiitionein praeviam cap. 2,
nuiii. 1: » Duas ergo (iifferentias esse liuniani animi necesse

0 (>st, intellectum potentiae, el intellectum agentem. Hie

u priorem illum quasi adortus amplexusque primum quasi

ti educit in lucem e tenebris, et in actu consliti)it; deinde

11 habitum in eo quemdam efformat, in quo iiniversales re-

II rum notiones. et scienliae collocantur. Nam qiicniadmodun)

I' neque rude saxum, neque impolitum aes, quorum allerum

« domus potenlia est, alterum statna, aut hoc accrpere for-

•I mam domus potest, aut illud statuae, nisi ars materias

« illas quae ad domum et statuam comparatae sunt, fingat,

II et formam artificiosam imponal, alque ita demuni consistat

II domus et statua; ita inteileclum polentiae ab ailcro intel-

II lecln perfici oportet: qui quod ipse perfeclus est, et in

1) actu sempiT, nulii potentiae affiiiis consorsve, praeparatio-

ti nem illam inteliectui ad intelligendum adjunclain, aii iii-

'! slar artis excitet, excolatque iiabitiim, et scientiani rerum

II absolvat. Atque hic intellectus separatus et impjitibiiis

1! impermixtusque est. Intellectus autem potestatis, quamvis

II ea(ieni fere qua inteiiectus agens, dignitale auctoritateque

II polleat; quia tamen aliquando coiijunctior, addiiioiqui^ liii-

II manae aiiimae est, videtur societate liac nobililati suae

II nonniliil dispendii detrinicntique fiicere. Qtiemadniodum

«I itaquc lumen cum ad oculos et coiorcs accedit, ( Al. cum

'I ooulos 'et colores accipit, item accedit, ) non modo visui,

II sed coloribiis etiam actum praebet; ita intcllectus agcns

II cum inlellcclum polentiae agitat, non solum intillcclui actum

II minislrat, sed et res quae potenlia inlellectae sunt, facit

II ut in eo intellecfae sint actu: atque hae sunt formae ma-

11 leriales, et noliones communes de singularibus sensibus

II collectae. " Et post pauca subdit: u Qualis est eigo arlis

" ad suam materiam coniparatio, tatis esl inlelleclus a^enlis

" ad intellectum potenliae probanda. Item hic omnii facit,

" ille fit omnia. Ex quo sequitur ut in nostra potestate sit

" intelligere, et speculari cum volumus: quia inlellcctus agens

11 non queinadmoLlum ars scorsum a sua maleria est, sed

" totus intellectui polentiae intextus immersusque liabelur.

w Finge excussorein in aere aut in ferro esse, non exlrin-

II secus: nonne pervadet penetrabitque in inateriam univer-

" sam' Eodem niodo intelleclus ageiis intellectui potestatis

M assislens, uiius cum illo redditur, proplerea quod uiia res

II est, quae ex niateria el forma consislil; et tamcn permixlii)

II liaec rationes duas liabet. n Et quibusdani interpositis sub •
dit: u Nos igitur utriusque intellectus copulatio sumus. Si

" ergo ita habent omnia quae ex actu et polentia concilian-

" tur, ut in his aliud sit ipsa res, aliud essentia; sequitur

" ul aiiud ego sim, aliud esscntia mea: ila ul ego sim is

I» qui cx aclu et potcstate constiluor, essentia mea sil solu.^

" acius tantum. QuamoI)iem eadem quae considero, haec

11 eti:im scribo, et litteris mando. Scrihit vero iiilelle/lus

" qui ex poteslale componitur: scribit, inquam, non tamen

11 iiu.ilciius ex poteslate constat, sed qualenus iiiieliectus

" agens est, quia illinc quasi omnis actio deri vatur et dueil ur. n
Et post pauca adliuc maiiifestius subdit: » Ut ergo rcdeamus

II uiii!e discessimus, qucmadmodum aliud est animal, alind

" siuim animali esse; et qtiemadmodum suum animali csse

" ab ipsa depciidet aninialis anima: ila aliud ego siini, aliiid

" milii csse, et mea essentia. Haec autem ab aiiima piovenit

" non (juidcm senyjali, qujppe quae tamquani materia intel-

II lectus potentiae Tiabeatur; ncque item ab ipso intellectu

II polcnliae, ut qui pro maleria intellcclus a.geulis sit. Heslat

II igitur ut ab iutellcctu agente tanluiii esseiitia mea profi-

II cisci ac pendere dicatur. Soliis eiiim inteilectus agcns pro-

II prie et maxiioe censendus est forma. immo vero forma

II formarum; inferiora autem cetera modo subjectorum loco,

II modo foimarum habentur. Sane ordo naturae et proces-

II sus iiic est, ut respectu iuferiorum superioribus vice for-

II iiiarum ulatur, respcctii superioium interioribus loco ma-

II teri.ic. Summam vero et supremam fornuirum intellectum

II agentem constifuit, quae simiil atqne progressa csl, rece-

" ptui canit, iii eoque fiiiein quasi extremam manum impo-

II iiit, utpole quae nullam forniam superiorem aut iiobilio-

II rem liaboiel, cui loco matciiae subjiecret intellcetUM agen-

II tem. Quamobrem nos projirie animus ct intcllcctus sumus. ii
Et posfea reprobans quorumdam opinionem dicit: .i Cum

" enim statuisset Aiistoteles, in omni natura allerum pro

II niatcria iiabcri, allcrum pro forma moveiile pcrficicnteque,

II IKeresse, iiKitiil, est easdcm diffcrentins in anima rcperiri,

1) et talem aliquc<ii intellcctuin adc.se qui pars animue ra-

01'LSCLLLM XV

'211)

« leniia coloribiis adveniens, aciii quidern visum

■ facil, ei actu colores; iia el iniellecius iste qui

I aclu, non solun» ipsum iniellectun) facil actu, sed
« eiiam potenlia inielligibilia, ( actu ) inielligibdia
« iste constituii. » Ei posi pauca concliidit: » Quam
« igitur rationeiji liabel ars ad maieriam, lianc el
« iuiellectus factivus ad eum qui in potenlia. Pro-
« pier qiiod eiiain in promptu nobis est inlelligc-
« re, quando volumus. Non enirn est ars matcriae
« inferioris; sed inexislit toii in poienlia intelleciui,
« qui ( faciivus est ). Acsi uiiqueaedincalor lignis.
« non ab exlrinseco exisicret, per totum auiem
« ipsuu» penetrare poiens erii. Sic eiiam et qui
» scilicel aclu intellecius, intelleclui potenlia su-
« perveniens, unum facit cum ipso. » Ei post
pauca concludii: « Nos igitur sumus, ut quod po-
" lenlia; intelleclus aulem, qui actu. Sic quidem
« in composiiis omnibus ex eo quod potentia el
« ex 60 quod aclu, aliud est hic, aliud esl liuic:
« aliud uiique erit ego, et aliud niihi esse. Ei con-
« scquenler quidem est composilus iniellectus cx
« potentia et aciu. Mihi auiem esse ex co, quod
« aclu est: quia etiam ea quae meditor et quae
« scribo, scribit quidem intellcclus composilus ex
« potoniia et aclu. Scribil auiem, non qua po-
« teniia, sed qua aciu: opcrari enim sibi inde de-
« rivatur. » El post pauca adhuc manifesiius sic.

• Igiuir c:«l aliud. est animal, el alitid aiiiinali essc.

• Animali csse est ab anima aninialis. Sic ci aliud
« qui ego, el aliud esse mihi. Esseaulcm mihi, cst
« ab anima: et habeiur, ei non omni. Non enim
« sensiiiva, materia enim erat phaniasiae. Neque
« rursum a phantasia, maieria cnim erat [lotcniia
« inlellectus. Neque quod potentia intellccliis ma-
« teria enim erat faclivi ( intellectus ). A solo igi-
« tur faciivo est mihi esse. » El posi pauca subdii:
« Cum respondissel, scilicet Arisloteles: in omni
« auiem natura, hoc quidem ut maieriam esse,
« hoc auiem quod materiam movel aul perficit:
« necesse ail, el in anima exisiere has dilTcreniias.
« et esse, hunc aliquem lalem iniellcctum in ani-
« nia fieri, et hunc talem in anima facerc. Et usqne
« ad hanc progressa rwiura, cessavii.. . Nos iiaque
« sumiis activus intcllcctus. Rl postea rcprobans

■ quorumdiiin opinionem, dicit: in anima esse ta-
« lem inlellcctuiii, et animae humanae velul quam-
« dam pariem honoralissimam. » Et post paiica
dicil: Ex « cadein lillera hoc convcnit confirmarc,
« quod puiat, scilicet Arisloleles: aul nostri aliquid
« esse activum iniellcctum, aul nos. » Patet igi-

II tionulis pracstaiitissiin'! sH- " Kt post paiKa etiam sulidil:
n Ex ejii^dem verh's illiKJ siihiiidc C'il!i;,'i ('(iiifirinariqiic ciipid,
" .Arisldtelcm opinatiim fui^se inlellectum ajienlem aut aii-
" (|uiil noslri esso, aut plaiic ipsos n

(1) Al. cx puraphrasi fleriiwlni Barhari: » Plane faclurum

" hoc loco me operac prelium arhitror, si \erba Tliedphrasti

II (!<• intellectu potcstalis ct agfnlc praetexnero. Dc intellectn

II ila(]uc potestatis haec dicit: Cum inteliccliis, inqnit, lio-

II miiii exlrinsecus accedat , cumque lamqiiam a|)positus

I' iiivcctiisque >if, qiKicrilur (picmadnodiim coii^fenilus riuhis

n dicatui, deiniim qu; enam conlirinalio, i s. conslitulin ) na-

M turavc cjus sil. Certe id qiiod dicilur, niliil actii essc iii-

" tcllectiim, sed potcstate oninia, recte haclenus dicitur,

" quateiius ct in seusii; noii tainen usquc eo ad uiinm re-

" sccaiida rcs esl, iieque lain uihil actu prohandus, iil ueque

II ipsemct sit Caliimnia haec essct, ct oraiio conleulioiii

" cavilloqiic proxima. Sed ita iulclli;;ciidum ut in animo

" falis quaedam sui ijeiieris pofentia sit pro suhjecto forma-

" ruin ac gremio, quali-i iu rehus materialihus facultas illa

" csl, quae couslitulioiii earum et coucretioiii suhslernitur.

" Porro quod dicilur mentciii cxtriiisccus accedere, non ila

tur ex praemissis verbis Themisiii quod non solum
iniellectum possibilem, sed eiiain agcntein parteii»
animae humanae esse dicit, cl Ari«toielem hoc
sensisse, el i;crum quod hoc esi id quod esl, nou
ex anima sensiliva, ut quidam iiicniiuniur, sed ex
paitc intcllecliva ei principaliori. El Theophrasii
(piidem libros non vidi, sed cjus verba introduxil
Tbemistius in comuiento dc Aniuia, qiiae siml laiiu,
sic diccns: « (I) .Melius esl autem Theophrasu propo-
« nere dicia de iniellcctu poteniia, et de eo qui actu,
« De eo igitur, qui poteniia, haec ait: intelleelus
« aulein (pialiler a foris exislens, et tam<juam su-
« perposiliis, el tamen connaturalis? Et quia natur.i
« ipsiiis habet quidem naluraliter essc, sciiicct
« actum et potenlia oinnia, bene finil et superiub..
« Non cnim sic accipiendum est ut nciue sit ipsc:
« hoc litigiosum cst enim, sed ut. . . quamdam po-
« teniiam, sieut etiam in maierialibus. Iloc a foris,
« non ut objectum, sed ut ipsam comprehendens
« generaiionein, omnino ponendum. » Sic igiiur
Theuphrasliis cum quaesisset duo: primo quidem
quomodo iniclleolus possibilis sit ab exirinieco, et
lamen nobis connaluralis; et secundo, quae sii na-
lura intellectiis possibilis: respondit prin.o ad s»-
ciindum, quod est in potenlia oinnia, non quidem
sicut nihil e\isu'ns, sed sicut sensus ad sensibilia:
et ex hoc concludit responsionem primae (jtaaestio-
nis, quod non intelligitiir sic esse ab extrinseco quasi
aliquid adjectiim accidentaliter, vel lempore proce-
dcnte; sed a prima generatione, sicut contineiis et
coiiiprehendens natuiam humanam. Quod aule;u
Alexander inlelleclum possibilem posucrii esse for-
main corporis, et etiam ipse Averroes confiteiur;
quamvis, ut arbitror, pervcrse verba Alexandri ac-
ceperii, sicut el verba Theinisiii praeler ejus in-
tellectum assumii. Nam quod dixii, .Alexandrum
dixisse intellecium possibilem non essealiud quain
praeparaiionem quae est in natura humana ad in-
lellei!ium agentein el ad inlelligibilia; hanc prae-
paraiionem nihil aliud intellexit quam poteniiam
intellectivam quae esl in anima ad inlelligibilia; el
ideo dixit eam non esse virtutcm in corpore, qiiia
lalis poicniia non habet corporale organiim; ei non
ex ea ratione, ut Averroes impugnat, secundum
quod niilla praeparaiio esi virlus in corpore.

Et ut a Graecis ad Arabes transeamus; primo
manifesium est quod Avicenna posuit iniellcctum
virluiem aniinae, quae est fornia corporis: dicit e-
nim sie in suo libro de Anima: « Intellectus acti-
« vus, idest practicus, eget corpore et virtulibus
♦■ corporalibus ad omnes actiones suas. Conicm-
« plativus auten intellectiis eget corpore et virlu-
« tibus ejiis, sed nec semper nec omniuo. Sufficit
« enim ipse sibi per se ipsum. Nihil autem horum
« esl anima humana; scd anima est id quod habct
« has virtiites, el, sicut posiea dcclar;il)iiiius, esl
« subslnntia solitaria per se, quae habei aptiludi-
« nem ;ul actiones: qtiarum qiiacdam sunt quae
« non perficiuntiir nisi pcr instrumenta, el per
« usum eoruin ullo niodo; quaedam vero stint qui-
« bus non suni necessaria insirumenta aliquo modo. »
Item in prima parte dicit quod « anima humana
" est perfectio prima corporis nattiralis insirumen-
« lalis, secundum quod attribuitur ei agerc aciionis

II statuendum est, ut qui vere appositus inrectusqne habc.i-
II tur; scd ut qiii statiin al» orlii quasi comprehenikre uos
" compleclique soleat. n

216 DE UMTATE INTELLECTUS

• eleciivae deliberaiionis, e( adinvenire meditando,

« et seciindum hoc qtiod apprehenditiiniversalia.
Sed yeriim est quod postea dicit el probai. « Et
« anima humana secundum id quod est sibi pro-
« prium, sciHcei secundum vim inielleclivam, non
« sic se habet ad corpus ui forma, nec egei ut sibi
' praepareiur organum. » Deinde subjungendastmt
verba Algazelis sic dicentis: « Cum commixtio ele-

• mentorum fueril pulchrioris et perfectioris ae-
« qualiiatis, qua nihil possit inveniri subtilius et

• pulchrius, tunc fiet apia ad recipiendum a dato-
« re formarum formam pulchriorem aliis formis,
« quae est anima hominis. » Hujus vero animae
hunianae duae sunt virluies, una operans, et altera
sciens, quam vocat iniellecium, ut ex consequenti-
bus patet. Et postea muliis argumentis probat, quod
operaiio inlellectus non fii per organum corporale.
Hoc auieni praemisimus, non quasi volenies ex
philosophorum auctoritatibus reprobare snpra po-
situm errorem; ssd ui ostendanius quod non solum
latini, quorum verba quibusdam non sapiuni, sed
et graeci ei arabes hoc senserunt, quod inielleclus
sit pars vel poteniia sive virtus animae, quae est
corporis forma. Unde miror ex quibus Peripaieiicis
hunc errorem se assumpsisse glorientur; nisi forte
quia minus volunt cum ceieris Peripateticis recie
sapere, quam cum Averroe aberrare, qui non lam
fuil Peripateiicus quam Peripaleticae philosophiae
depravator.

Ostenso igitur ex verbis Aristotelis ei aliorum
sequentium ipsum, quod intellectus est poientia
animae quae est corporis forma, licet ipsa poien-
tia quae est iniellectus, non sitalicujus organi acius,
quia nihil ipsius operationi communical corporalis
operaiio, ut Arisioteles dicit; inquirendum est per
rationes qnid circa hoc sentire sit necesse. El quia
secundum doctrinam Arisiotelis oportet ex actibus
principia actuuni considerare; ex ipso aciu quidem
proprio iniellectus, qui est inielligere, primo hoc
considerandum videtur: in quo nullam firmiorem
ralionem habere possumus ea quam Aristoleles
ponit, et sic argiimeniaiur. Anima est principium
quo vivimus et intelligimus. Ergo et ralio quaedam
et species corporis ciijusdam. Et adeo huic rationi
innilitiir quod eam dicil esse demonsirationen): nam
in priucipio capituli sic dicit: « Non enim soluni
« quod quid est oporlet diffiniiivam rationem
« ostendere, sicut plures terminorum dicuni, sed
« et causain inesse et demonsirare; » et ponit
cxeinplum: « sicut demonstratur qi.id est tetrago-
« nisiiius, » idest quadratum, « per inventionem
« mediae lineae proporiionalis. » Virtus autem hu-
jus demonstraiionis et insolubililas apparet: quia
quicumque ab hac via diverlere voluerit, necesse
liabet inconveniens dicere. Manifestum est enim
quod hic homo singularis inlelligii: nunquam enim
(ie intellectu quaereremus, nisi inlelligeremus: ncc
cum quaerimus de intellectu, de alio principio quae-
rimus quam de eo qiio nos intelligimus. Unde et
Arisloleles dicit: « dico aulem inlellectum quo in-
« telligit anima. » Concludit autem sic Aristoteles:
« Quod si aliquid esi primum principium quo in-
« lelligimus, oportet illud esse formam corporis: »
quia ipse prius manifestavil, quod ilhid quo primo
aliquid operaiur, est forma. Et patel hoc per ope-
rationem, quia unumquodque agit inquantum est
actu. Estauiem unumquodqiie aciu per formam. Unde
oportet illud quo primo aliquid agit, esse formam.

Si autem dicas, quod principium hujus aclus qui
est inielligere, quod nominamus intellectum, non
sit forma; oportet te invenire modum quo actio
illius principii sit aciio hujws houiiuis: quod diver-
simode qiiidam conati sunt dicere: quorum unus,
scilicet .'Vverroes, ponens hujusmodi principium in-
telligendi quod dicitur iniellecius possibilis, non
esse animam nec partem animae nisi aequivoce,
sed polius quod sit substantia quaedam separata;
dixit, quod illius intelligere subsiantiae separatae
est intelligere mei vel illius, inquantum intellectus
ille possibilis copulatur mihi vel tibi per phan-
tasmata quae sunt in me vel in te. Quod sic fieri
dicebat. Species enim intelligibilis, quae fit unum
cum intelleciu possibili, cum sit forma et aclus
ejus, habet duo subjecla: unum ipsa phanlasniaia,
aliud intelleclum possibilem. Sic ergo intellectus
possibilis continuaiur nobis per forn>am suam me-
diantibus phantasmaiibus; et sic dum intellectus
possibilis intelligit, hic homo intelligit.

Quod aulem hoc nihil sil, patet iripliciter. Pri-
mo quidem quod sic continuaiio intellectus ad ho-
minein non essel secundum primam ejus genera-
tionein, ut Theophrasius dicit, et Arisioteles innuii
in 2 Phys., ubi dicit, quod terminus naturalis con-
siderationis de formis est ad formam secundum
quam homo ah homine generalur, et a sole. Mani-
festum esl autem quod terminus consideralionis
naturalis est intellectus. Secundum autem dictum
Averrois, iniellectus non continuatur hominisecun-
dum suam generationem, sed secundum operatio-
nem sensus, inquanium est seniiens in actu. Phan-
tasma enim est motus faclus a sensu secundum
actum, ut dicitur in 5 libro de anima. Secundo
vero, quia ista conjunciio non esset secundum ali-
quid unum, sed secundiim diversa. Manifestum esi
enim quod species inielligibilis, secundum quod
est in phantasmatibus, est iniellecta in potentia; in
intellectu autem possibili est secundum quod esl
iniellecta in actu, abstracia a phaniasuiatibus. Si
ergo species intelligibilis non est forma iniellectus
possibilis nisi secundum quod esi abstracia a
plianiasmatibus; sequiiur quod per speciem intelli-
gihilcm non oontinuatui' intellt^ciiis phantasmaiibus,
svi\ magis ab eis (!St separaius: nisi forie dicatur, quod
iniellectus possibilis continuatur phanlasmaiibus,
sictii speculatum conlinuatur homini ciijus species
rcsiiliat in speculo. Talis autem eontiniiatio maui-
fcsium cst quod non sufficit ad continuaiionem
acliis: manifcstum est enim quod aiiio speculi,
quae esl repraesentare, non propicr hoc potest at-
Iribui homini unde nec aciio intellecliis possibilis
propicr praediciam copulationem possei atiribui
liuic hornini qui esl Socrates, ut hic hoiuo inlel-
ligeret. Teriio, quia dato quod una et eadcm spe-
cies nuinero esset fornia iniellccttis possibilis, et
essei simul in phantasmalibus; nec adhuc talis
copiilaiio stifficeret ad hoc quod hic hoiiio inielli -
gerei. Manifestum est enim quod per speciem in-
lelligibilem aliquid inlelligiiur, sed per potentiam
intellectivam aliquis intcHigil; sicut eiiam pcr spe-
eiem sensibilom aliquid sentittir, per poientiam au-
tem sensitivam aliquis sentit; unde paries, in qtio
est color, ctijus species sensibilis in actu csi in visu,
videtur, non videt; animal autem habens polenliam
visivam, in qiia est talis species, videl. Talis auleni
esl pracdicta copobiiio intelleclus possibilis ad ho-
minem, in quo sunt phaniasmala, quorum species

sunt in iiitelleclu possibili, qnalis esl copulaiio
parieiis, in quo esl color, ad visum, in quo esl
species sui coloris. Sicut igitur paries non videl,
sed videtur ejus color; iia scqueretur quod honio
non inlelligeret, sed quod ejiis plianiastnala inielli-
gereniijr ab inteliectu possibili. Inipossibile est ergo
salvari quod bic bonio intelligal, secundum posi-
lionem Averrois.

Quidain vero videnics quod secunduni viam
Averrois sustineri non poiesl quod bic bomo in-
telligai, in aliam divertunl viam; el dicnnt, quod
inlellectus uniiur eorpori ut motor; et sic inqiian-
tum ex corpore et inlellectu lit unum sicui ex
movente oi moto, iniellectus est pars bujus bo-
minis: et ideo operatio intcliectus aitribuilur buic
bomini, sicut opcraiio oculi, quae est videre ,
atlribuiiur buic boinini. Quaerendum est au-
lem ab eo qui boc ponit, primo quid sil boc
singulare quod est Socrales: utrum Socrates sit
solus intellectus, qui esl motor, aut sil motum ab
ipso, quod esl corpus, animatum lamen anima vc-
getativa el sensiliva; aul sil composiium ex utroquc.
Ei quanlum ex sua positione videtur, boc leriium
accipiet, scilicet quod Socralcs sil aliquid composi-
tum ex uiroque.

Proccdamus ergo conira eos per rationem Ari«
siotelis in 8 iMetapbysic. dicentis: ■ Cum enim
4 quaecumque parles babent, et non tit acervus,
« quod lotum, sed aliquid inest lolum praeler par-
« tes, esi alia causa; quoniam in corporibus iis
« quideu) tacluscausa esl unum essendi; aliis vero
« viscositas, aiit aliqua passio altera. Talis vero
« definitio raiio esl una, non conjunciione, quem-
« admodum ilias, sed unius esse. Quid igilur esl
« quod facil bominem unum,et proptcr quid unum
« sed non mulia, puta animal et bipes, aliterque,
■ et si esl, ut ajunt quidam, ipsum aliquid animal,
• ei ipsum bipes? Quare namque non illa ipsa
« bomo esl, et erunt secundum participaiionem
« bomines, et bominis non unius, sed duorum, sci-
« licet animalis. non bipedis: et lotaliier utique non
« erit bomo unum, et plura animal et bipes? Pa-
lam itaque quia sic quidem acceptantibus con

« sueveruni definireet dicere: Non conlingit reddere
« et solveie dubilationem. Si autem esl, ut diximus
• boc quidem maieria, illud vero forma; et boc
« quidem polentia, illud vero actu; non adbuc du-
« bitatio videbilur esse. »

Sed si tu dicas, quod Socrales non est unum
quid simpliciter, sed unum quid aggregatione mo-
toris et moti; sequuntur multa inconvenientia. Primo
quidem, quia si unumquodque est similiter unum
ei ens, sequetur quod Socraics non sii aliquid, et
quod non sit in specie nec in geuere, et ulierius
quod non babeai aliquam aclionem, quia actio non
esl nisi enlis. Unde non dieimus quod intelligere
nautae sit intelligere hujus totius quod est nauta
et navis, sed nautae tanium; et similiter intelligere
non erit actus Socraiis, sed intellectus tantum uten-
tis corpore Socralis. In solo enim toto quod est
aliquid unum el ens, aetio partis est actio totius.
Ei si quis aliter loquitur, improprie loquilur. Et
si tu dicas, quod boc modo caelum intclligit per
motorem suum, esi assumptio difficilioris materiae.
Per iniellectum euim bumanuin oportet nos devenire
ad cognoscendum intcUcctus superiores, et non e
converso. Si vero dicalur quod boc individuum
quod est Socratcs, est corpus animalum anima
5. Th. Opcra omnin. V. 16.

OPUSCULUM XV. M

vegetaliva el sensitiva, ul videiur sequi secundum
eos qui ponunt quod bic bomo non consiiiuilur
iii specie per intcllcctum, scd per anima sensitivaui
nobilitatam ex aliqua insiructione iniellectus possi-
bilis; tunc intellectus non se babet ad Socraiem
nisi si(;ut movens ad moium. Sed securidum hoc,
aclio intcllectus quae esl intelligcre, nullo modo
poicrit aiiribui Socraii: quod multipiicilcr apparet.
Primo quidem per lioc quod dicit Pbilosoplius
in 2 Mciaphysic, quod « quorum diversum esl

• aliquod opiis praeter aciionem, aciio esi in eo
« quod fil, ul aedificalio in aedificato, el coniexiio
« in coniexto: si:niliit-'r autem et in aliis, et toia-

• liler ut motus in moto. Quorum vero non esl
« aliud aliquod opus pracler actionem, in eis exi-
« stit actio, ut visio in videnie, el speculalio in

• speculanie. » Sie ergo eisi iniellectus ponatur
uniri Socraii ul movens, niliil proficit ad lioc quod
intelligere sit in Socrate, nec quod Socrates in-
telligat: quia intclligere est aclio quae est in iniel-
lectu tantuni. Ex quo etiam piitel falsum esse quod
« dicunt, quod iritellectus non est actus corporis,
sed ipsum inlelligere. iSon enim potcst esse alicujus
aclus intelligere, cujus non sit actus inlellectus:
quia intelligere non nisi in intellectu est, sicul nec
visio nisi in visu: unde nec visio potest esse ali-
cujus nisi illius cujus actus est visus. Secundo,
quia aciio moveniis propria non attribuitur instru-
menlo aut moio; sed magis e converso aclio in-
sirumenti altribuitur principali moventi; non enim
potest dici qiiod serra disponal de arlificio; pctesi
lamen dici, qiiod ariifex secat, quod est opus ser-
sae. Propria autem operalio ipsius iiilellectus est
intelligere: unde, dato etiain quod inlclligere esset
actio transiens in alterum, sicut movere, non se-
queretur quod intelligere convenirei Socrati, si
intellectus uniatur ei soluui ut mofor. Teriio, quia
in bis quorum actiones in alterum transeunt, op-
posito niodo atiribuuniur actiones moventibus et
motis. Secundum aedificaiionem enim aedificator
dicitur ^edificare, aedificium vero aedificari. Si erno
intelligere esset actio in alterum iransiens, sicut
movere; adbiic nou essei dieendum quod Soeiaies
intelligeret ad hoc quod intellecius iiniretur ei ei
motor; sed magis quod intellectus intelligercf, ei
Socrates inlelligeretur; aut forie quod intellectus

inielligendo moveret Socratem, et Socratcs move-
retur. Coniingit tamen quandoque quod actio mo-
veniis iraducitur in rem molarn, puta cum ipsum
moium mov«M ex eo quod movetur, ut calefactum
calefacit. Posset crgo aliquis sic dicere, quod mo-
tum ab intellectu, qui intelligendo movei, ex boe
ipso quod movetur intelligit.

Huic autem dicto Aristoteles resislil in 2 de
Anima, unde principium bujus rationis assumpsi-
nuis. Cuin enim dixisset, quod id quo primo scimus
et sanamur. est forma, scilicet scientia et sanitas,
subjungii: « Videntur enim in patiente ei disposito
« activorum inesse aclus: • quod exponen? The-
mistius dicit: « Nam elsi ab aliis aliquando scieniia
« et sanitas esl, puta a docenle et medico; tamen
« in paiiente et disposito facientium inexistere
« aclus ostendimus prius in bis quae de natura. »
Esl ergo inientio Aristotelis, et evideniei' est vertim,
quod quando moium movet, et habet aciioneni
moventis, oportet quod insit ei aclus aliquis a mo-
\ente, qui bujusmodi aclionem babeai; et hoc est
principium quo agii, el est aclus et forma ejus.

218 DE UiMTATE

^ioul si aliquid eslcalefaiUim, calefacil pcr calorem,
qui inesi ei a calefacienie. Delur ergo quod intel-
lcctus inoveal aniniam Socraiis vel illusirando, vel
quocumque modo; hoc quod esl reliclum ab im-
pressione iniellectus in Socraie, esi primum quo
Socrates inleltigit. Id aulem quo Socraies primo
inielligit, sicui sensu sentii, Aristoteles probavil
esse in potentia omnia, el per boc non babere
naturanj detenninaiam, nisi banc quod sii possibilis,
et per consequens quod non nusieatiM' corpori, sed
sil separatus. Dato ergo quod sii aliquis intellectus
separaius movens Socratem, tamen adbuc oportet
quod ille intellecius possibilis, de quo Aristoieles
loquitur, sit in anima Socrati», sicut ei sensus, qui
esi in polentia ad omnia sensibilia, quo Socraies
senlit. Si antcm dicaiur quod boc individuum quod
est Socraies, non est aliquid couiposiium ex intel-
lectu el corpore animato, neque esi corpus anima-
lum tanium, sed est solum mlellectus; baec jam
eril opinio Platonis, qtu, ut Grcgorius Nyssenus
refert, propicr banc difficulialeiit non vult bomi-
nenii ex aniina ei corpoie esse, sed animafn cor-
pore utentem, et velut indutan» corpore. Sed et
Plotinus, ul Macrobius refert, ipsam animam bo-
minem esse tesiatur, sic dicens: a Qui videiur, non

• ipse verus bomo est, sed ille a quo regiiur quod
« videtur. Sic cinii morte animalis disccdii anin^a-
« lio, cadit corpus a regente viduatum; et boc esl
« quod videiur in homiue mortale. Anima vero,
a quae est verus bomo, est ab omni mortalitatis
« condiiione aliena. » Qiii quidem Ploiimis unus
de imagnis Commentatoribus ponitur inier Com-
meniaiores Aristoielis , ul Simplicius refert in
commenlo Praedicameniorum. Haec auiem sen-
lentia nec a verbis Aristotelis videtur discordare.
Dicii enim in 9 Etbic. quod « boni bominis est
» bonum elaborare etiam sui ipsius graiia: intel-
^ lecius enim graiia unusquisque esse videtur. »
Quod quidcm noii dicit propter hoc quod bcmo
sil solus iniellectus, sed quia id quod est in bo-
mine principalius, esi inicllectus: tmde et in se-
quentibus dicii, quod « quemadmodu.-n civilas prin-
« cipalissimum maxime videtur, et omnis alia con-
« stilutio, sic et homo; » unde subjungii, « quod
« unusquisque bomo vel esi hic, » scilicei intel-
lectus, « vel maxime. • Et per hunc modum ar-
biiror et Tbemistium in verbis supra posiiis, et
Ploiinum in verbis nunc inductis dixisse, quod
homo esl anima vel intellectus. Quod enim homo
non sit intellecius lanlum vel anima tantum. mul-
liplicitcr probaiur. Primo quidem ab ipso Grcgorio
INysseno, qui inducta opinione Platonis, subdii:

• Habei auiem hic sern o difficiie vel indissolubile
« quid. Qualiter enim unum esse potest indumento
« anima? INon enim unum est tunica cum induio. ■
Sccundo, quia Arisioieles in 7 Metaph. probai, quod
honio ei equus el siinilia, non sunl solum forma,
sed toium quoddam ex forma ei niateria, ut univer-
sale; singulare vero ex uliima maicria et forma, ut
Socraies. Jarn est et in aliis similiicr. Et hoc pro-
bavit per hoc quod nulla pars corporis poiest de-
finiri sine parte aliqua animae; ei recedente anima,
nec oculus nec caro diciiur nisi aequivoce: quod
non essei, si homo aut Socraies essel tantum in-
tellcctus aut anima. Teriio sequeretur quod cum
iniellectus non moveat nisi per volunialem, iit pro-
baiur in 3 de Anima, hoc esset subjectum volun-
taii, quod reiineret hoc corpus cum vellei, et ab-

IINTELLECTUS

jiceret cum vellet: quod manifeste paiet esse falsum.
Sic igitur paiet quod iniellectus non unilur ^ocraii
soluin ut moior; el quod etiam si hoc essei, nibil
proficerel ad hoc quod Socrates intelligerei. Qiii
ergo hanc positionem defendere volunt, aut confi-
leantur se nibil intclligere, et indignos esse cum
quibiis aliqui dispuient; aut confiieantur quod Ari-
sioleles concludit, scilicel quod id quo primo in-
telligimus, est species ei forma.

Poiest eiiam hoc concludi ex boc quod hic ho-
ino in aliqua specie collocatur. Speciem auteui
nunquam sonitur aliquid nisi ex forma. Id igitur
per quod bic liomo speciem sortitur, est forma.
Unumquodque autem ab eo speciem sortitur quod
est principium propriae operaiionis speciei. Pro-
pria autem operatio hominis, inquanlum esi bomo,
est intelligere: per hoc enini differi ab aliis ani-
malibus; et ideo in hac operatione Arisioteles feli-
citatem ultimam consiituit. Principium autem quo
intelligimus, esl iniellectus, ut Arisioteles dicit.
Oportet igitur ipsum uniri corpori ui fonram: nor>
quidem ita quod ipsa intellectiva poteniia sit alicu-
jus organi actus; sed quia esi virius aniiuae, quae
est acius corporis physici organici.

Adhuc. Secundum istorum positionem desiruun-
tur moralis Pbilosophiae principia: subirahitur enim
quidquid esl in nobis. Non cnim est aliquid in
nobis nisi per voluntatem; unde et hoc ipsum vo-
lunlarium dicitur quod in nobis est. Vobmtas au-
tem in iniellectu est, ul patet per diclum Arisloie-
lem in 5 de Anima; et per hoc quod in subsian-
tiis separaiis est intellecius et voluntas; et per hoc
etiam quod contingit per voluntaiem aliquid in
universali amare vel odire, sicut odimus latronum
genus, ul Aristoteles dicii in sua Kbeiorica Si igi-
lur intellectus non est aliquid bujus huminis, vel
non est vere unuuj cuni eo, sed uniiur ei solum
per pbanlasmata, vel sicut moior; non eril in hoc
homine voluntas, sed in iniellccUi scparaio: et iia
hic homo non erit dominus sui actus, nec aliquis
ejus actiis cril laudabilis vel viiuperabilis: quod esl
divelltre principia moralis philosopbiae. Quod cum
sii absurduui, et vitae humanae contrarium ( non e-
nim essei necesse consiliari, nec leges ferre ) sequitur
quod iniellecius sic uniatur nobis ul vere ex eo
el nobis fiat unum: quod vere non potest esse
nisi eo njodo quo dictum est, ut sii eiiam poten-
tia animac, <|uae unitur nobis ut forma. Relin-
quitiir igitur hic absqiie omni dubiiatione lenen-
dum (1) propter revelationem fidei, ul dicuni; sed
qiiia boc subtrahere esi niii contra manifesie appa-
reniia.

Uaiiones vero quas in contraiium adducunt,
non diflicile est solvere. Dicuni enim, quod e\ hac
positione sequiiur quod iniellectus sit forma mate-
rialis, et non sit denudata ab omnibus naturis re-r
rum sensibilium; et per consequens quidquid reci-
pitur in intclleciu, recipiiur sicui in materia indi-
vidualiler, et non universaliier. Ei ulterius, quia
si esi forma materialis, qiiod non esi intellecia
in aclu, et ila inicllectus non poterit se intelligere;
quod esi manifeste falsum; nulla enim forma ma-
terialis est iniellecta in actu. Horum auiem soluiio
apparet e\ his quae praemissa suni. Non ♦'nim di-
cimus animam humanam esse formam corporis sccun-

(I) Furte sic alisqiie dubitatione lenendum non $i>luto
propter etc.

OPUSCU

<Jum iiitelleciivam potcntiam, quac seciind-im doctri-
naiii Aristolelis nulliiis oigani actiis est, unde remanct
(]uod aiiiina qiiandim ad iniellciiivam polcniiam
sil immaleriaiis , ei immalcrialiter rc^cipiens , el
se ipsam intclligciis. Lnde et Arisioteles signanler
dicii dc anima, quod est locus spccicrum, non to-
la, sed intelleclus.

Si auicm conira hoc objiciatur, qood potcniia
animae non polesi esse iiDmaieriaiior aut simpli-
cior (juam ejus esseniia: opiiiue procederei, si cs -
seniia animac liumanae sic esset forina matcriae,
<|uod non per csse suum cssei, sed per esse com-
posiii, sicut esi de aliis formis, qnae sccundum se
nec esse nec opcrationen: liabent praeter commu-
nicationeiii malcriae, quae propter hoc immersae
/iiateriae dicunlur. Aniina autem liiimana, quia se-
tundiim suum esse est forma, cui aliqualitcr com-
uiunicai materia non lotaliicr compiehcndens ipsam,
eo quod major est dignitas hujiis formae quam
capaciias malcriac; nihil prohihct quin haheat ali-
<]uam op(i'aiioncin vel virtutem, ad quam materia
non aiiingit.

Considcrcl autem qui hoc dicit, quod si hoc
iniellcctivum principium, quo nos inleiligimus, es-
sei secundiim csse separaiiiin ct distinctum ah
ynima, qiiae esi corpoiis nosiri fonna, esset secun-
dum se intelligens ei intellecluin; nec quandoque
intelligcrct, qnandoqne non: neque eti.im indigeni
ut se ipsum cugnosceret pcr inielligibilia et pcr
actus, sed per essentiam suam, sicut aliae substan-
tiae separatae: neque eiiam essel conveniens qiiod
ad iiiielligendum indigcrci phantas.-iialibus noslris.
]\on cnim iiivcnitur in rerujn ordine quod siipe-
riores substanliac ad suas principales perfeciioncs
indigeani inferioribus substantiis, sicul nec corpora
eaeiesiia formantur aul perficiuniur ad suas opcra-
lioncs ex corporibus inferioribus. Magnam igilur
improbiiaiem continet sermo diccntis, quod inielle-
ctus sil quoddain principium secundum suhstanliam
.separatum, el laniem qiiod per spccies a phanta-
smaiibus accepias pcrficialiir, ei fiat acui intelligens.

Ilis igitur consideratis quantum ad id (|uod
ponuni, iiilcllccium non esse animam, quae cst
nostri corporis forma, neque paricm ipsius, sed
aliquid secundum substantiam separaium; conside-
randum restal de hoc quod dicuni, inlcllectum
possibilem esse unum in omnibus. Fortc enim de
agente hoc dicere, ali(jiiam raiionem haberet, et
mulii philosophi hoc posuerunt: niliil enim videtur
inconvcniens sequi, si ab uno agenle multa perfi-
ciantur, queinadmodum ah uno sole perficiuntur
omnes poteiitiae visivae animalium ad videndum;
quamvis ciiam hoc non sit sciundum intentionem
Aristolclis, qii ponit intcllcctum ageiitcm esse ali-
qiiid in anima, unde comparat ipsum lumini, Plalo
auiem poncns intellectum unum separalum, com-
paravit ipsum soli, ut Themistius dicit: est enim
unus sol, sed phira lumina diffusa a sole ad vi-
dcndum. Sed quidquid sii de iniellcclu agcnte, di-
cere inlellecltim possibilem esse unum omnium
homiiium, niuliipliciier impossibile apparet.

I^imo qiiidem, (piia si iiiiellecius possihilis est
quo int(;IIigimus, necesse esl dicere, quod homo
«ingularis intclligens vel sit ipse intellecius, V(^l
iiUcHccius formalitcr ei inhaereat, non quidem ita
quod sil foniia corporis, sed quia est virtus ani-
n^ae, qiiae esl forma corporis.

Si quis auiem dicat, quod hic hoino singularis

LLM XV. 219

est ipse inlelleclus, consequens est quod hic fiomo
singiilaris non sii alius ab illo homine singulari;
ci quod omnes hoinines sint unus homo, non qui-
dem pariicipaiione sp<*cici, sed secundum unum
individuum, Si vero in'clleclus inest nobis forma-
liier, sieut jain diciuni esi, sequiiur quod divcrso-
rum corporum sunt diver«ae aniniae. Sicut enin
homo csi ex corpore ei aniuia; iia hie homo, sci-
licel Callias aut Soerates, esi ex hoc corpore ei ex
hac animu, Si autem animae sunl diversae, el in
lellcclus possibilis esi virlus animae, qua anima
inielligil; oportet quod diflerai numero, quia nec
fingere possihile esl quod diversarum rerum sil
una numero virtus,

Si quis auiem dicat, quod liomo intelliglt per
iniellectum possihilem sicut pcr aliquid sui, quod
tamen csi pars ejus non ui forma, sed sicut mo-
tor; jam ostensum esl siipra, quod hac posiiione
facia, nullo modo potest dici quod Socraies inlelli-
gat. Scd demus, quoil Socralcs intelligit pcr hoc quod
intelleclus intelligii, licet inlellecius sil soluin moior,
sicut homo videt per hoc quod oculiis videi. Ktut simi-
litudincm seqiiamur, ponaturqiiod omnium liominiim
sit unus oculus numero: inquirendum restai utrum
omnes homines sini unus videns, vcl multi videnies.
Ad cujus verilaiis inqiiisitionem considcrare oportet,
quod aliter se hahei de primo movenie, et aliier de in-
strumento. Si cniin mulii homincs uiauiur uno el eo-
dcin instrumenio nuaiero, dicentur muhae opera-
tiones; puta cuin (nulti uiuntur una machiiia ad lapi-
dum projeciionein \el elevationem. Si vero princi-
pale agens sit unum, quod uiaiur multis instru-
mentis; nihilominus operans est unum, sed forie
operationes diversae propier diversa insirumenta,
Aliquando auiem est operatio una, licet ad eam
multa instnmienta requiraniur. Sic igiiur uniias
operantis attenditur non secundum instrumonla, sed
secundum piincipale ngens, quod utitur instrumen-
lis. Pracdicta igitur posiiione facta, si oculus es-
sct principalc in homine, qui uieretur omnibus
poieniiis aiiimac et partibus corporis quasi insiru-
mentis, mulii habenies unum oculum cssent unns
videns. Si ergo oculus non sit principale homi-
nis, sed aliquid sii in eo principalius quod uiitur
oculo, quod diversificatur in diveisis; esseni qui-
dem mulli vidcntes, scd uno oculo. Manifestuni
est aulem quod intellcctus est id quod esl princi-
pale in honiine, et uiiiur ou nibus potentiis ani
mae et membris corporis lamquain organis: pro-
pier hoc Arisloteles sublililer dixii, quod « homo
« esi intcliecius maxime. » Si igitur sit uniis in-
tcricctus omnium, ex necessitaie seqiitur quod sit
unus inielligcns, et per consequcns unus volens,
ei unus uicns pro i:uac v(.IuniinisarbiirioomnihusiIlir«
sccundum quae homincs diversificantur ad invicem.
Ei ex hoc nltcrius sequitur, quod nulla difTcreniia
sit ini< r homincs qiiantum a<l liheram voluntaiis cle-
ctionem, sed eadem sii omnium; si intcllecius, a-
pud quein solum residet principalitas el domi-
niiim utendi omnibus aliis, est unus et idem in
diversis hominibus: qiiod esl manifeste falsum el
impossihile. Hepugnai enim his quae apparent, et
destruit lotam scieniiam moralem, el omnia quae
periinent ad conversationem (1) civilcn), quac p<t
omnibiis naiiiralis, ul Aristoteles dicit.

Adhuc. Si omnes homints intelligunl uno in-

(1) M. ad conservalionem.

220

DE UNITATE INTELLCCTUS

tellectu, qualitercumque eis uniatur, aut ut forma,
sive ut moior; de necessitaie sequiiur quod om-
nium liominum sii unum numero ipsum iniellige-
re quod esl simul ei respectu unius inielligibilis;
puta, si ego intelligo lapiden», et lu similiier, opor-
tebii quod una et eade^n sit iniellectualis operaiio
et mei et lui. Non enim potest esse ejusdem acti-
vi principii, sive sit forma, sive sii motor, respe-
etu ejusdem objecti, nisi una numero operatio ejus-
dera speciei in eodem tempore: quod uianifeslum
cst ex bis quae Philosopbus determinat in o Phys.
Unde, si essenl mulii homines habentes unum ocu-
lum, omnium visio non esset nisi una respeciu ejus-
dem objecti in eodem tempore. Similiter ergo si in-
tellectus sit unus omnium, sequiiur quod omi-
oium hominum idem intelligeniium eodem tempore
sii una aclio intellectualis laniuu); et praecipue,
cum nihil eorum secundum quae ponuniur bomines
differre ab invicen», in operatione intellectuali di-
versiliceiur. Phantasmaia enim praeambula sunl
aciioni intelleclus, sicut colores aciioni visus: unde
per eorum diversitaiem non diversificaiur actio in-
telleclus, maxime unius intelligibilis; secundum quae
tanien ponunt diversificari seieniiam hujus a scien-
tia alierius, inquanium hic intelligit ea quorum
phaniasmata habei, ei ille ea quorum phaniasmaia
habet. Sed in duobus qui idem sciunt et intelli-
gunt, ipsa operatio inicllectualis per diversitatem
phantasmaiis nullalenus diversificari potest.

Adhuc autem ostendendum est, quod haec po-
sitio manifeste apparet repugnans diciis Aristotelis.
Cum eniii) dixisset de intellectu possibili, quod est
separaius, ei quod est in poteniia omnia, subjun-
git, quod « cum sic singula sciat, » scilicet in aclu,
« ul sciens diciiur qui secundum actum, » idest
hoc modo sicut scientia est aclus, ei sicut sciens
dicitur esse in aclu inquantum habct habitum: unde
subdii: • Hoc autem confestim accidil, cum possit
« operari per se ipsum. Est quidem igiiur et tunc
« poicntia quodammodo, non lamen siuiliter sicut
« ante addiscere aut invenire. » Et postea cum
quaesivisset: « Si inielleclus simplex est et impas-
« sibilis, ei nulli nihil habei commune, sicut dixit
« Anaxagoras; quomodo intelliget, si intelligere pa-
« ti aliquid esl ? » Et ad hoc solvendum re-
spondel dicens: « Quoniam polentia quodammodo
<■ est inielligibilia inielleclus, sed actu nibil ante-
« quam inielligal. Oportet autem sit, sicul in la-
« bida nibil esi actu seriptum: quod quidem acci-
« dii in intelledu. » Est ergo sentenlia Aristotelis,
quod intellectiis possibilis anie addiscere aut inve-
nire est in potentia, sicut tabula in qua nihil est
actu scriptum; sed post addiscere et invenire se-
cundum habitum scieniiae, quo potest perseipsum
operari, quamvis et tunc sit in poientia ad consi-
derare in aclu.

Ubi iria notanda sunt. Primo, quod habiius
scientiae est actus primus ipsius iniellecius possi-
bilis, qui secundum himc fit actu, et polest per se
ipsum operari. Non aulem scientia est solum se-
cundum phantasmata illustrata, ut quidam dicuni,
et qnaedam facultas quae in nobis acquiritur ex
frequenti medilatione et exercitio, ui conlinuemur
cum intellectu possibili per nosira phantasmata.
Sccundo noiandum quod ante nostrum addiseere
et invenire, ipse inlelleclus possibilis est in po-
tentia, sicut tabula in qua nibil est scriptum,
Tertio, quod per nostrum addiscere seu invcnire,

ipse intellectus possibilis fit aclu. Haec autem nullo
niodo possunt stare, si sit unus intellectus possibilis
omnium qui suni et erunt aut fuerunl. Manife-
slum est enim quoa species conservantur in intel-
lectu, est eninj locus specierum, ut Philosophus
supra dixerat, et iterum scientia est habiius per-
manens. Si ergo per aliquem praecedentium homi-
num factus est in actu secundum aliquas specics
intelligibiles et perfectus secundum habiium scien-
tiae, ille habitus et illae species in eo remanent.
Cum autem omne recipiens sit denudatutu ab eo
quod recipit, inipossibile est quod per meum ad-
discere aui invenire illae species acquirantur in
intelleciu possibili.

Et si tamen aliquis dicat, quod secundum no-
strum invenire, intellectus possibilis sectmdum ali-
quid fiai in aciu de novo, puta si aliquid intelligi-
bilium invenio, quod a nullo praeccdeniium esl
invenium; lamen in addiscendo hoc c«uiingere non
potest: non enim possum addiscere nisi quod do-
cens scivit. Frustra ergo dixil, quod ante addiscere
aut invenire, intellectus erat in potentia.

Sed et si quis addat, homines sempcr fuisse,
secundum opinionem Aristotelis; sequereiur quod
non fuerit primus homo intelligens: et sic per
phantasmata nullius species intelligibiles sunt ac-
quisitae in intellectu possibili, sed sunt species in-
lelligibiles iniellectus possibilis aeiernae. Frustra
ergo Aristoteles posuit intellectum agentem, qui fa-
ceret intelligibilia in poteniia, intelligibilia actu.
Frustra eiiam posuit, quod phantasmata se habeni
ail intelleclum possibilem sidut colores ad visucn,
si iniellectus possibilis nihil a phantasmaiibus ac-
cipii. Quamvis et hoc ipsiim irralionabile videatur,
quod subslantio separaia a phaniasmatibus nosiris
accipiat, ei quod nori possii se intelligere nisi post
nostrum addiscere aut invenire, sive intelligere:
quia Aristoteles posl verha praemissa suhjungit:
« Et ipse lunc se ipsum poiesi inielligcre post
« addisccre aui in^enire. » Substaniia enim sepa-
rata per se ipsam est inlelligibilis: unde per suam
essentiam se inlelligeret inlellecius possibilis, si esset
substantia separata; ncc indigeret ad hoc speciebus
inielligibilibus ei supervenientibus per nostrum in-
telligere aut invenire.

Si auiem haee inconvenieniia velint evadere
dicendo, quod omnia pracdicta Arisioieles dicit de
inlellectu possibili secundum quod conlinuatur no-
bis, et non secundum quod in se est: primo qui-
dem dicendum est, quod verba Arisiotdis boc non
sapiuut; iuimo de ipso intellectu possibili loquitur
secundum id quod esl proprium sibi, et secunduni
quod distinguitiir ab agenie. Si vero fiat vis de
verbis Aristotelis; ponamus, ut diciint, quod intel-
lectns possibilis ab aeterno habuerit species inielli-
gibiles, per qiias conlinuetur nobis secundum phan-
lasmata quae sunt in nobis. Oportet enim ut spe-
cies intelligibiles quae sunt in intelleclu possibili,
et pbaniasmaia quae snni in nobis, aliquo horum
irium modorum se hnbeant. Quorum unus esl
quod speeies inielligibiles quae sunt in iniellectu
possibili, sint acceptae a phaniasmatibus quae sunl
in nobis, ut sonani verba Arisiotelis: quod non
polesi esse secundum praedictam posilionem, ut
osiensum est. Secundus autem modus esl ul illac
species non sint acceplae a phantasmatibus, sed sint
irradiantes super pbaniasmata nostra; puia si spe-
cies aliquae essent in oculo irradiantes super colo-

OPLSCLLLM XV.

2il

rcs qui sunl in parieic. Tcrlius autem modus esi
ut neque species intclligibiles quae sunt in intel-
lectu possibili, sini acceptae a plianiasmaiihus, ne-
que imprimant aliquid supra phantasmaia. Si auiem
ponatur secundum, scilicet quod specics inlelligihi-
ics illustrent phantasmata, et sccnndum hoc intel-
ligantur: primo quidem sequitur quod phantagmata
fiunt inielligihilia actu non per iniellectum ogen-
tem, scd per intellectum possihilem secundum suas
species. Secundo, quod talis irradiatio phantasmaium
non polcrit facerc quod phantasniata sint intclligi-
bilia aclu: non eniin fiuni phantasmBtd inlelligihilia
actu nisi pcr ahstraclioneni; haec au«em magiserit
reccptio quam abstructio. Et iterum cum onitiis
reccptio sit sccunddm naluram recepli, irradiatio
specierum iniclligihilium, quae simt in intellcctu
possihili, non erit in phantu^maiibiis quae sunt in
nobis, intelligihiliier, sed sensibiliier et materiali*
tcr; ei sic non poteriruus intelllgere universale per
hujusmodi irradiationem. Si sutcm species inielli-
gihiles iniellcctus 'possibilis neque accipiiifitur a
phantasmatibus, neque irradiani »uper ea; erunt
omnino disparatae, ei nihil proporiionale hahentes,
nec phaniasmata aliquid facient ad intelligendum:
quod manifeste veriiaii rcpugnat.

Sic igiiur omnihus modis iinposaihile est quod
iniellectus possihilis sil unus lantum onmium ho-
minuu!.

Restai autem nune solverc ea qiiihus plufalita-
tem iniellecius possibilis niiiiniur excludere.

Quorum prinium est» quod omne qnod multi-

plicatiir sccunfdum divisionem maieriae, est forma

maierialis: unde substantiae separaiae a materra

non sunt plures in una specie. Si ergo plures in-

telleclus esseni in plurihus hominibus qui dividun-

tur ad invicem numero per divisionem maieriae,

sequerctur ex necessiiate qiiod iniellecius cssei for-

nia maicrialis: qiiod esi contra verba Aristotelis, et

prohationem illiiis, qua probat, quod intellectus est

separaius. Si ergo csi separatrts, et non est forma

matcrialis , nullo modo multiplicatnr seciindum

multiplicationem corporum. Huic autem rationi lan-

tuni innituntur, quod dicunt, quod Dcus non posset

facere plures intellectus unius speciei in diversis

hominihus: dicunt cnim, quod hoc implicaret con-

Iradictionem, quia habcre maleriam ut numeralitcr

multiplicetur, est aliud a natura formae separatae,

I^rocedunt autem ulicrius, ex hoc eoncludere vo-

lenles quod niiUa forma separata est una numero,

nec aliquid individiium: qiiod dicunt ex ipso vo-

cabulo apparere, quia non est unum numero nisi

qund est unum de numero: forma autem liberaia

a materia non est iinum de numero, qiiia non

hahei in se causam numeri, co quod causa numcri

est a materia.

Sed ui a posicriorihus incipiamns, vidcntur vo-
cem propriam ignorare in hoc quod ulfimo dictum
est. Dicit enim Aristotcles in 4 Meiaphysic, quod
fujii?iqii« siihsiantiac unum est essc non secundum
accidcns. et quod nihil est aliiidunurn pn»olcrons.
Suhsiantia ergo separata si est ens, secundum suam
subsiantiam est una, praecipue cum Aristoteles dicat
in 8 Metaphysic, qiiod ea qnae non habcnt mate-'
riamy non hal>ent causam ut sint nnuni ei ens.
Unum aulem in 5 Metnphysic, diciiur quadrupli-
ciier: scilicct nnmero, specie, genere, ei proporiio-
na. Noc esl diecnduni quod aliqiia suhstaniia se-
parata sit unum tantum spccie vel genere, quia

hoc non esl csse simpliciier unum. Relinquilur
ergo quod quaelihet substaniia separata sii unum
numero. Nec dioilur aliquid unum numcro quia sit
unum de numero: non enim numerus est causa
unius, sed e converso, quia in numerando non
dividitur: unum enim est id quod non dividitur.
Nec iterum hoc verum est quod omnis numerus
causatur a materia: fruslra enim Aristoteles quae-
sivisset numerum suhstantiarum separatarum. Po-
nil etiam Aristoteles in 5 Melaphysic, quod mul-
tum dividilur non solum numero, sed etiam spe-
cie ei genere. Nec efiam hoc verum est quod suh-
stantia separata non sit singularis et individuuiu
aliquod; alioquin non haberet aliqUam operalionem,
cum aclus sint solum singularium, ut Philosophus
dicil: undc conira Platonem dicii in 7 Melaphysic
quod si ideac sinl separatae, non praedicahiiur de
multis idea, nec poteril definiri, sicut nec alia in-
dividua quae sunt unica in sua specie, ut sol et
luna. Non enim maieria est principium individua-
tionis in rehus maierialihus nisi inquaiuuni maie-
ria non est participahilrs a pluribus, cum sit pri-
mum siibjectuni non existens in alio. Unde ei de
idea Aristoieles dicii, quod si idea esset scpafaia,
esset quaedam substantia individua, quam irnpos-
sibile esset praedicarl de multis. Individuae crgo
sunt subsianiiae separaiae, et singulares; non auiem
individuantiir ex materia, sed ex hoc ipso quod
non sunt natae in alio esse, ei per consequens ncc
pariicipari a multis. Ex quo sequitur quod si aliqua
forma nata est pariicipari ah aliquo, ita quod sit
actus alicujus ti aiefiae, illa poiesi individuari et
multiplicari pef comparationem ad maleriam. Jani
auiem supra oslensum est, qiiod inlellectus esl uni-
lus animae, quae est actus corporis. In multi» igi-
lur corporibns sunt multae animae, et in mullis
animabus sunt mullae virtiiles iniellectuales, quae
vocantur intelleclus; nec propter hoc seqiiitiir quod
inlellectus sit virtus niaterialis, ut supra osten-
su'n esl.

Si quis aUt^m objiciat, quod si multiplicantur

scciindiim corpora, seqiiiiur quod deslructis corpo-

rihus nor^ remanenl multae animae; patei soluiio

per ea quae dicta sunt. Unumquodque enim sic est

ens sicut est unum, ul diciiur in 4 Meiaphysic.

Srcut igitur esse animae esl quidem in corpore,

inquantum esl forma corporis, nec esl ante corpus,

tamen destrucio corpore adhuc remanet in suo esse;

ita uriaquaeque anima remanel in sua unitalc, et

per conscqiicns multae animae in sua multitudine.

Valdc auierri ruditer argumenianiur ad osienden-

dum quod Deus facere non possei quod sint mulii

intellectus ejiisdem spcciei, credente* hoc includere

coniradiciionem. Dato enim qtiod non essei natura

intellectns quod miiltiplicaretur, non propter hoc

oporterol quod inielloctum muliiplicari inclndarcl

coniradictionem. Nihil enim prohibet aliqiiid non

hahere in siia nalura causam alicujus, quod tamen

habct illud ex aliacnusa:sicui gravc hahet ex sua natu-

ra quod non sii surstjin; tamen grave essc sursHm

non includit contradiciionem; sed grave esse sur-

sum secundiim suam naturam, contradiciionem in-

cluderet. Sic crgo intellectiis si naturaliicr csset

unus omnliim, quia non haberct naturaleni causam

multiplicalionis, possct inmen soriiri multiplicatio-

nem ex supcrnatui-ali causa: nec esset implicatio

conlradictionis. Quod non i-antum dicimus propier

propositum; sed magis ne haec arguuicniandi foriua

222 DE UNITATE

ad alia exlendalur: sic enim possent concludere,
quod Deiis non potcsl facere quod moriui resur-
ganl, el quod caeci ad visum reparentwr.

Adhuc aulem ad munimenluui sui erroris aliam
ralionem inducunl. ^.Juaerunt enim, uirum intelle-
ctum in me et iu le sit unum penims, aut duo
in numero et unum in specie. Si enim unum in-
icllectum, tunc uniis erit intellectus; si duo in nu-
niero ei unum in specie, sequitur quod inlellecia
liabebunt reui inlellectam. Quaecuin{|ue enim sunt
(luo in numeio et unum in specie, suni unuuj
iniellectum, quia est una quidditas per quam in-
lelliguntur: et sic procedetur in infiniium; quod
est iuipossibile. Ergo impossibile est quod sini duo
iniellecta numero in me ei in te. Esi ergo unum
tantum, et unus iniellectus numero lauium in om-
nibus lioniinibus.

Quaerendum est autem ab his qui tam ^ubii-
liter se argumentari putani, uirum esse duo iniel-
lecta in numero et unum in specie, sit contra
raiioiiem iniellecii inquantum esi intellectum, aut
inquantum esl intellecium ab homine. Et nianife-
stuni est secundum lationem quam ponunt, quod
hoc esl confra ralionem intellecii, inquantum est
intellecttim. De raiione autem intellecti inquanlum
hujusmodi, est quod non indigeat quod ab eo aliqiiid
jibsirahatur ad hoc quod sit intellectum. Ergo se-
cundum eorum ralionem simpliciter concludere
possumus, quod sii unum inlellectum tauttjm, et
non solum unum iniellectum ab omnibiis. Et si
esl unum inicllectum tantum, seciindum eorum
raiionem sequitur quod sii unus lantuui iniellectus
in toto mundo, et non solum in hominibus. Ergo
intellectus nostcr non solum est substantia separata,
sed eiiam esl ipse Deus: et universaliier tollitur
pluralitas subsiantiarum separatarum.

Si quis aulem vellel respondere, quod intelle-
clum ab una subslaniia separaia el iniellcetum ab
iilia non est unum specie, qiiia intellecius di(rerunl
specie; seipsum deciperei: quia id quod inielligitur,
comparalur ad intelligere et ad inlelleclum sicut
«)})jectun) ad aeium el potoniiam: objeclum auicm
non recipit speciem ab actii neque a potentia, sed
niagis e converso, Est ergo siuipliciter conceden-
«Itim, quod iniellectiim unius rei, pula lapidis, esi
nnum tanlum, non solum in onmibus hominibus,
sed etiatn in ou.nibus inlelleclibtis.

Sed inquirendtim reslal, quid sil intellectum.
Si eni/ii dicant quod intellectum est una species
inunaterialis cxistens in intelleclu possibili; latei
ipsos qtiod quodammodo transeunt in dogma Pla-
tonis, qui posuit quod de rcbus sensibilibus nulla
scicnlia potesl haberi, sed omnis scientia habeiur
(le forma una separaia. Nihil enim referi ad pro-
positum, ulrum aliquis dicat quod scieniia quae
habetur de lapide, habetur de una forma lapidis
separala, aui de una fonua lapidis quae esi in in-
lellectu: ulrobiqueenim sequitur quod scientiae non
suni de rebus qtiae sunt hic, sed de rebus sepa-
latis solum. Sed qtiia Plaio posiiit htijiismodi for-
inas imn.ateriales per se subsislentes, poterat eliam
cum hoc ponere plures inlelleclus participantes ab
una fornia separata unius veiitatis cogniiionem. Isli
autem qui ponunt hujusmodi formas immateriales,
quas dicunt esse intellecta, necesse habent ponere
qiiod sit unus intellecltjs lantum non solum om-
jiium hominuni, sed etiam sintpliciler.

Est ergo dicendum secundum sriUentiam Ari-

INTELLECTLS

stoielis, quod inlcllectum quod est unum, est ipsa
natura vel quiddiias rei. De rebus enim est scien-
tia naiuralis ei aliae scientiae, non de speciebus
inlellectis. Si enim intellectuin esset non ipsa na-
tura lapidis quae est in rebus, sed species quae
est intelleciu; sequeretur quod ego non intelligereni
rein quae est lapis, sed solum intentionem quae
esi abstracta a lapide. Sed verum esl quod lapidis
natura, proui esi in singularibus, est iniellecta in
polentia; sed intellecta in actu per hoc quod spe-
cics a rebus sensibilibus mediantibus sensibus us-
que ad phantasiara perveniunt, ei per viriuteu>
intellectus agentis species inlelligibiles abstrahuniur,
quae stint in intellectu possibili. Hae autem species
non se habent ad intellectum possibilem ut in-
tellecta, sed sicut species quibus intellectus in-
telligii; sicut etiam species quae sunt in visu, noi>
sunt ipsa visa, sed ea quibus visus videt; nisi in-
quaniuin iniellectus reflectitur supra se ipsum,
qiiod in sensu accidere non potest. Si aitem in-
telligere esset aclio transiens in exteriorem maie-
riam, sicul comburere et movere, sequereiur quod
intelligere esset secundum modum quo natura rea
liter habet esse in singularibus, sicui combusiio
ignis esl secundum modum couibustrbilis. Sed quia
inielligere est actio in ipso intelligente manens, ui
Aristoteles dicit 9 Metapbysic, sequitur qtiod in-
lelligcre sit secunduin modum intelligeniis, idest
secundum exigentiam speciei qua iniellectus iniel-
ligii. Ilaec auiem cum sit abstracta a principiis
individuaniibus, non repraesentat rem secundum
condiliones individuales, sed secundum naiuram
universalem tantum. INihil eni:n prohibei, si aliqtia
duo conjunguntur in re, quin unum eorum reprae
senlari possit etiam in sensu sine aliero: unde co-
lor inellis vel pomi videtur a visu sine ejus sa-
pore. Sic igiiur intellectus intelligit naturam uni-
versalem per absiraciionem ab individualibiis prin-
cipiis. Est ergo unum quod intelligitur a me et a
te; sed alio intelligitur a me, et alio a te, idesi
alia specie intelligibili; et aliud esl inielligere meum,
et aliud luum; et alius esl iuiellecius meus, et alius
tniis. Unde et Aristoieles in Praedicameniis dicif,
ali(|tiam scicnliam esse singularem quantum ad
subjeclum, ut quaedam grainmatica in subjecio
quidein esl in anima, de subjecio vero nullo dici
tur. Unde ei intellectus mcus quando intelligii se
inielligere, intelligil quemdam singtilarem actum;
quaiido aulem inlelligit intelligere simpliciter, in-
telligii aliquid universale: non enim siiigularilas
repiignai intelligibilitati, sed maierialitas. Unde cum
sint aliqua singularia immaterialia, siciit de s;;b-
stantiis separatis supra dictum est, nihil prohibet
hiijusmodi singularia inielligi. Ex hoc autem appa-
ret qtioiiodo sit eadem scieniia in disi ipulo, et
dociorc. Esl cnim eadem quantiim ad rem scitam,
non lamen (luantum ad species intelligibiles quibus
nterquc intelligit: quauttim enim ad hoc iudividua-
tur scientia in me et in illo; nec oporiet quod
scientia quae est in discipulo, causelur a scientia
quae esi in magistro, sieui calor aquae a calore
ignis, sed sicut sanilas quae est in materia, a sa-
nitate quae esl in anima medici. Sicui enim in in-
firmo est principium naturale sanitatis, cui medi-
cus auxilia subminisirat ad saniiaiem perficiendam;
ita in discipulo esl principium naiiirale scientiae,
scilicet intellcciiis agens, et prima prineipia per se
noia. Doctor aiieai sjbministrat quaedaui admini-,

OPLSCULLM XV.

cula, deducendo consequens ex principiis per se
noiis; unde ei medicus nitilur sanare eo niodo quo
nalura sanarei, sciliccl calcfaciindo et frigidando;
cl magisier eodem modo inducii ad scieniiam quo
inveniens per se ipsum scicniiam acqnirerei, pro-
cedendo scilicel de noiis ad ignota: ei sicul sanita^
i(i infirmo fil non secundum polesialem mcdici, sed
secundum facullalem naturae; ita ei scicniia causa-
tur in discipiilo non secunduni virtuten» magistri,
sed secundum facullatem addisceniis.

Quod autem ultcrius objiciimt, quod si rema-
nerent plnres substantiac intellcctuales destruclis
corporibiis, seqticrctur qiiod esscnt otiosae; si-
cui Arisioleles in "1 Mctapb., argumcniatur, quod
si esseni subsianiiae separatae non movcntes cor-
pus, esssent otiosae: si bcne liiteram Arisioteiis
considerasseni, de facili possent dissolvere. Nam
Aristoteles antequam banc ralioncm inducal, prae-
miltit: • Quare ei subsiantias ei principia imn.o-
« bilia lol esse, ralionale est suscipere: neces-

• sarium enim dimiitatur fortioribus dicere. »
Ex quo patel quod ipse probabilitatem quam-
dam sequiiur, non necessiiatem inducii. Dcin-
de, cum oiiosum sil quod non pcrtingit ad fi-
nem ad quem est, non potcst dici eiiam proba-
bililer, quod subsianiiae separatae es>ent oiiosae,
si non moverent corpora; nisi forle dicatur, quod
nioius corporum sint fin(?s substaniiarum scparata-
rum, quod esi omnino impossibilc, cum finis sil
potior bis quae sunt ad fincm. Uode nec Aristolcles
inducil qnod essent otiosae si non movcrcni cor-
pora, sed quod « omnem substanliam impassibilcm
« sccundum se optimum finem soriitam essc opor-

• tet aestin)are. » Est cnim perfeciissimiim unius-
cujusque rei ut non solum sit in se bonnm, sed
ui bonitaiem in aliis canset. Non erai autem ma-
nifesiiim qualiter subsiantiae separaiae causaicnl
bonitateni in iufcrioribus nisi pcr molum aliquoruoi
corporum. Unde ex lioc Arisioteles quamdam pro-
babilem rationem assumit ad osicndendum qnod
non sunt aliquae subsianiiae scparatae nisi quae
per moluscaelestium corporum manifcstantur; quam-
vis boc necessitaiem non babeat, ui ipscmet dicit.
(]onccdimus autem quod aninia biimana a corporc
separaia non habet ultimam perfcctioncm siiac na-
turae, cum sit pars naturae bumanae: nulla cnim
pars babet onmimodam perfectionem, si a toto
scparetur. iSon aiiteni propter boc est frustra; qnia
non esi animae bumanae finis movere corpns, sed
inielligere, in quo est stia feliciias, ut Aristoteles
probai in 10 Eibic.

Objiciunt etiam ad sui erroris asscrtionem, qiiod
si iniellecius esscnt pliires plurinm boniinum,cum
intelleelus sit incorruptibilis, scqucretiir quod actn
esseni infiniti intellectus, secundum positioncm Ari-
stotelis, qui posuit mundum aeiernum ei bomincs
semper fuisse.

Ad banc auiem objectinnem sic respon<let Al-

gazcl in sua Mciapbysica: dicii cnim, quod » in

« quocumque fiierit uniim istonim sine alio, idc>^t

« quantiias vcl muliiiudo sine ordinc, infiniias

• non removebilur ab eo, sicnt a motu caeli; »
et postea subdit: • Similiier ciiam animas bumanas

• quae snnt scparabiles a corpoiibus pcr mortem,

• concediu)us esse iiifinitas nnmero, quamvis ba-
« beanl csse simul: quoniam non est iuier ea€

• ordinatio naturalis, qua rcmota desinant esse
« animae, eo qiod nidiac earum sunt causac aliis;

« sed simul sunl sine prius et posterius, natura
• et siiu. Non enim inielligitur in eis prius et
« posierius sccunilum tempus creationis suae. Iii
« esscntiis autem earum secundnm quod sunt es-
« seniiae, non est ordinaiio ullo modo, sed sunl
« acquales in esse, e conirario spaiiis et corpori-
« bus, et causae et causato. »

Quomodo aiiiem bacc Aristoteles solverct, a
nobis sciri non poiest, quia illam paricm Meiapby-
sicae non babemus quain fecit de subslaniiis se-
paratis. Dicit enim Pliilosoplins in 2 Pbysic, quod
de formis quae sunt sep.iraiac, in maieria autem,
inqiianium suni separabiles, considerare, est opus
Pbilosopbiae primae. Quicquid auiein circa boc di-
catur, manifestum est qnod ex Iioc nullam angu-
stiam Catholici patiuniur, qui ponunt mundum
inccpisse.

Patct autem falsiim esse quod dicunl, hoc fuisse

principium apud omnes pbilosopbantcs, et Arabes

ct Peripaicticos, quod intcllectus non muliiplicare-

tus nnmeralilcr, licet apud latinos non. Algazel

enim laiinus non fuit, sed Arabs; Avicenna etiam,

qui Arabs fuit, in siio libro de anima sic dicit:

« Prndentia ci stuliiiia el opinio et alia hi'^ si-

« milia, non snnt nisi in essemia animae. » Ergo

anima non csi una sed sunt multae numero, et

ejus species una est. Et ut Graecos non omiitamus,

ponemla sunl circa boc vcrba Themistii in com-

mento de Ani:ua (lib. 5, cap. Z% juxia edit. Barb.).

Cum enim quQCsissei de intcllectu agente, uirmn

sii unus aui plures, subjiingit solvens: « (I) Aut

« primus illustrans est unus, illustraii ctlllustran-

« les sunt plurcs. Sol quidem unus est: lumen

« auicm dices pariiri aliqno modo advcrsus. Propier

« hoc eniin non solem posnit in comparaiionem,

• scilicet Arisioteles, sed lumen; Plaio autem so-

• lcm. » Ergo patet per verba Themisiii, quod

nec intellccius agens, de qiio Aristoieles loquiiur,

esi unus, qui e^t illustrans; nec etiam possibilis,

qni est illustralus; sed verum est quod principium

illustraiionis esi unum, scilicet aliqua subsianiia

scparaia, vcl Deus secundum Catholicos, vcl intel-

ligentia ultima secundum Avicennam. Uniiatem au-

tem Iiujus principii separati probat Themisiius per

hoc qund docens et addiscens idem inielligii: quod

non essci, nisi essct idem principium illustrans.

Sed vcrum est quod postea dicii, quosdam dubiiasse

de intclleciu possibili uinim sit unus. Nec cirea

hoc plus loquiiur, qtiia non crai inieniio ejus tan-

gere diversas opiniones Pliilosopborum. sed expo-

nere senientiam Aristotelis, Pbtonis et Theopbrasli:

unde in fiiie concludil: « Quod dixi pronunciarc

« quidcm de eo q lod dicit Pliilo>opbns, singularis

« esi stndii et solicitndinis. Qnod auiem maxime

« aliquis uiit|uc e\ verbis quac collegimus, acci!uat

« de his senteniiam Arisloielis el Tbcophrasii ,

« magis autcm ipsius Platonis, hoc promptum esl

« propalarc. (letcrum quacrcre quid quisqne de

• aniina scnserii, ct loci ct curae alterius esi. At

• qnacnam fucrit opinio Aristotclis, quae Theo-
« pbrasti, et quae eliam Platonis, faiilc arbiiror

(!) Al. ex citata translatione: n An primiis quidero intel-

11 lectum illumiuanlpin credi uiium oporlct, iilurtiiiialos vero.

II cl subiiide illumin.iiitrs nuillos? Qucntadiiiodiim quami}u;im

II sol cst unus, t;imen liix quae d<» sole prodil el miliiur,

II quasi atijungiliir ab eo et divelliliir, alque ito in mullns

11 obtutus distraliitur distrihuiturque. QuaiiiDbrcm Ari^ioieles

«1 iiitellectum iioii soli, scd lumini compura^il. Plato auteiu

1- soli. «I

2-24 DE UISITATE

« colligi posse ex verbis his quae supra de libris
« eorum prompsimus praetexuimusque . » Ergo
patel quod Aristoleles et Theophraslus ei ipse Plato
non habuerunt pro principio, quod iniellectus pos-
sibilis sit unus in omnibus. Patet eiiam quod A-
verroes perverse referi sentenliam Themjstii et
Theophrasii de inieilectu possibili et agente: unde
merito supra diximus eum Philosophiae Peripatetieae
perversorem. Unde mirum est quomodo aliqui so-
ium commentum Averrois videntes, pronuntiare prae^
sumuni, quod ipse diqit, hoc scnsisse omnes Phi-
losophos Graecos et Arabes, praeter laiinos, Esl
etiam majori admiratione, vel eiiam indignalione
dignum, quod aliquis Christianum so profiiens tam
irreverenter de christiana fide loqui praesumpserit:
sicut cum dicit, quod ■ L-atini pro principiis eo-
« rum haec non recipiuni, » scilicel quod sit unus
intelleclus lantum, « quia forte lex eorum est in
« contrarium. » Ubi duo sunt mala: primo quia
diibiiat an hoc sii conira fidem; secundo quia
alienum se innuil ab hac lege. Et quod postmo-
dum dicit: « Haec est ratio per quam Catholici
o videntur habere hanc posiiionem: » ubi senten-
tiam fidei positionem nominal. Nec minoris prae-
sumptionis est quod postmodum asserere audet,
Deum facere non posse quod sint mulii intellectus,
quia implical contradictionem. Adhuc auiem gravius
est quod poslmodum dicil: « Per ralionem con-

IINTELLECTUS

« cludo de necessitate, quod inlellectus est unus
« numero; firmiier tamen teneo oppositum per
« fidem. » Ergo sentit quod fidcs sit de aliquibus
quorum contraria de necessitate concludi possunt.
Cum autem de necessitaie concludi non possil nisi
verum necessarium, cujus oppositum esl falsum ei
impossibile; sequitur secundum ejus dictum, quod
fides sit de falso ei impossibili: quod etiam Deus
facere non potest. Quod fidelium aures ferre non
possunt. Non carel etiam magna lemeritaie quod
de his quae ad philosophiam non pertinent, sed
sunt purae fidei, disputare praesumit, sicut quod
anima patiatur ab igne inferni, el dicere, senten-
tias Doclorum de hoc esse reprobandas. Pari ergo
ratione possel disputare de Triniiate, de incarnta-
tione, et aliis hujusmodi, de quibus non nisi baU
butiens loquerelur.

Haec igitur sunt quae in destruciionem praedi-
cti erroris conscripsimus, non perdocumenia fidei,
sed per ipsorum Philosophorum rationes et dicta.
Si quis autem gloriabundus de falsi nominis scieniia
velit contra haec quae scripsimus, aliquid dieere;
non loquatur in angulis, nec coram pueris, qui
nesciunt de causis arduis judicare; sed conira hoe
scriptum scribat, si audet: et inveniet non solum
me, qui aliorum sum minimus, sed multos alios,
qui veritatis sunt cultores, per quos ejus errori
resisletur, vel ignorantiae consuletur.

OPUSCULUM XVI.

DE REGIMINE PRINGIPUM AD REGEM CYPRI

( Edit, Uom. XX.)

ARGUMEMLM OPERIS

rogiJanii riiihi quid olTerrem rej^ine celsiliidini
iJignuiu, nicaeque prorcssioni congruiini et oflicio,
id occurri( poiissime oircrendum, ut regi librum
dc rcgno scriberem: in qiio ei regni originem, ei
ea quae ad regis ollicium periincnl, secundum Scri-
piurae divinac auctorilaiem, philosopliorum dogma,
el exempla laudatorum principum diligcutcr dcpro-
merem, juxia ingenii proprii facultatem: principium,
progressum, consununaiionem opcris ex illius cx-
pectaiis auxilio qui csi rex regum et Domiitus do-
niinaniium, per quem rcgcs rcgnani, Dcus, magnus
Dominus, el rex magnus super onmes deos.

i.sfi£&:gi Pfl%i:%iiii$

C.\PUT I.

Qiiod mcosse est homine^ simiil viventes
ab aliquo dilujenter regi.

Principium autem inleniionis noslrae hinc sii-
jnere oporiet ut quid nomine regis intelligendum
■sit, exponaiur. In oninibus autem quae ad fincm
aliqucm ordinaniur, in quibus contingil sic et ali-
lcr |)roccdcre, opus est aliquo dirigcnte, per quod
direcie debitum perveniaiur ad finem. Mon enim
navis, quam secundum diversorum ventorum im-
j)ulsum in diversa moveri contingit, ad destinatum
(Ineiii pervcnirei, nisi per gubernaioris industriam
dirigcreiur ad portum. Hominis autcin esl aliquis
finis, ad quem loia viia ejus el aclio ordinatur,
cum sit agens per intellectum, cujus csl manifesle
propter finem operari. Contingit autem diversimo-
dc homines ad fineiii inienium proccdere, quod
ipsa divcrsiias humanorum studiorum ei actionum
declaral. Indigei igilur liomo aliquo dirigente ad
finem. Est autcm iinicuiqjie hon)inum naluraliier
insitum raiionis lumen. quo in suis actibus diriga-
tur ad finem. Et si quidem homirii convenirel sin-
gulariter vivere, sicul mullis animalium, nulloalio
dirigente indigei'el ad finem, sed ipse sibi unus-
quisque esset rex sub Deo sumino rege, inquan-
lum pcr liimen rationis diviniius dalum sibi, in suis
^\ Th. Opera omnia. V. IG.

actibus sc ipsum dirigeret. >alurale autem cst ho-
mini ut sit animal sociale el politicum, in multi-
tudine vivens, niagis etiam quam omnia alia ani-
malia: quod quidem naiuralis neccssiias declarat.
Aliis enim animalibus natura praeparavit cibum,
tegumenla pilorum, dcfensionem, ut denies, cornua,
ungues, vcl saltem velociiatem ad fugam. Homo
auiem instiiutus esi nullo horum sibi a naiura
praeparato, sed loco omnium data est ei ratio, per
quam sibi haec omnia oflicio manuum posset
praeparare. Ad quae praeparanda unus homo non
suflicii : nam unus horno per se suflicienter
vitam transigere non posset. Esl igitur honiini
naturale quod in societaie multorum vivat. Am-
plius, aliis animalibus insiia esl naturalis in-
dustria ad omnia ea quae sunt eis utilia vel
nociva, sicul ovis naturalitcr aestimal lupum ini-
micum. Quacdam etiam animalia ex nalurali indu-
slria cognoscunt aliquas herbas medicinales , ct
alia corum viiae necessaria, Homo autem horum
qiiae sunl suae viiae necessaria, naturalem cogni-
tionein habel solum in communi, quasi eo per ra-
tionem valenie ex universalibiis principiis ad cogni-
tionem singnlorum quae nccessaria sunt humnnae
vilae perveniie. Non est autem possibile quod
unus horao ad omnia hujusmodi per suam ralioncm
pcrtingat. Est igiiur necessarium honiini quod in
multiiudine vivat, at unus ab alio adjuvetur, et
diversi diversis inveniendis per rationem occupa-
i"cnlur, unus in medicina, alius in hoc, alius in
alio. Hoc eiiam evideniissime dcclaratur pcr hoc
quod est proprium hominis locuiione uii, per quam
unus homo aliis suiim conceptum totaliter potest
exprimere. .\Iia quidem animalia exprimunt mutuo
passiones suas in communi, ut canis in latraiu
iram, et a!ia animalia 'passioncs suas diversis mo-
dis. Mngis igitur homo cst communicativus alteri
quam quodcumquc aliud animal quod grcprale vi-
deiur, ui grus, formica et apis. Hoc ergo consi-
derans Salomon in Ecclesiasle 4-, 9, ait: • Melias
« est essc duos quam unum: hal)ent cnim emolti-
« racntun) mutuae sooietatis. ■ Si ergo naturale
esl homini quod in societaie multorum vivai, ne-
cesse esi in hominibus esse per quod multiiudo rega-
tur. Mullis enimexistcntibus hominibus.et unoquoque
id quod cst sibi congruum, proviilente, multitudo in
diversa dispergerctur, nisi eiiam essei aliquis de

226

DE REGIM. PRINC. LIB. I.

eo quod ad bonum muliitudinis periinet, curam
habeus; sicut ei corpus honiinis el cujushbet ani-
maUs deflueret. nisi essel ahqua vis regitiva com-
munis in corpore quae ad bonum commune om-
nium membrorum intenderet. Quod considerans
Salomon dicit ( Prov. 11, 14): « Ubi non esi gu-
« bernator, dissipabilur populus. » lloc atitem
rationabiliter accidit: non enim idem est quod pro-
prium et quod commune: secundum propria qui-
dem difTerunt, secundum auiem conjmune uniun-
tur. Diversorum autem diversae suni causae. Opor-
tel igilur, praeter id quod movet ad proprium
bonum uniuscujusque, esse aliquid quod movet ad
bonnm commune uiuUorum: propter quod et in
omnibus quae in unum ordinanMir, aliquid inveni-
tur alterius regitivum. In universitate enim corpo-
rum per primum corpus, scilicet caelesie, alia cor-
pora ordine quodam divinae providentiae regunlur,
omniaque corpora per creaturam rationalem. In
uno etiam homine anima regii corpiis, atque inter
aiiimae paries irascibilis el concupiscibilis ratione
reguniur. Ilemque inter membra corporis unum
esl principale quod omnia movet, aut cor aut ca-
put. Oponet igitur esse omni mullitudine aliquod
regitivum.

Coniingit autem in quibusdam quae ordinanlur
ad finem, et recte et non recie procedere. Quare
el in regimine multitudinis ei reclum et non recium
invenitur. Recte autem dirigitur unumquodque quan-
do ad finem convenienlem deducilur; non recteautem
quando ad finem non convenienlem. Alius autem
est finis conveniens multitudini liberorum et ser-
vorum. Naii) liber est qui sui causa esl; servus
autem esi qui id quod esi, allerius est. Si igiiur
liberorum muhitudo a regente ad bonum commu-
ne mullitudinis ordinetur, erit regimen rectum el
justum, quale convenit liberis. Si vero non ad bo-
num commune muliitudinis, sed ad bonum priva-
tum regentis regimen ordineiur; erii regimen in-
justum atque perversum: unde ei Oominus talibus
recioribus comminalur per Ezechielem ( cap. 34,
2 ) dicens: « Vae pastoribus qui pascebant seme-
0 lipsos, » quasi sua propria commoda quaeren-
tes. « Nonne greges a pastoribus pascuniur? » Bo-
num siquidem gregis pastores quaerere debent, et
rectores quilibet bonum multitudinis sibi subjectae.
Si igitur regimen injustum per unum tantum fiat,
qui sua commoda ex regimine quaerat, non autem
bonum multitudinis sibi subjectae; lalis rector tyran-
nus vocaiur, nomine a fortitudine derivato, quia
scilicel per potenliam opprimit, non per justitiam
regit; unde et apud antiquos, potentcs quique
lyranni vocabantur. Si vero injusium regimen non
per unum fial, sed per plures; si quidem per pau-
cos, « Oligarchia » vocatur, idesl principatus pau-
corum, quando scilicel pauci propter divitias op-
primunt plebem, sola pluralitate a lyranno diffe-
rentes. Si vero iniquum regimen exerceaiur pcr
multos, « Democratia ■ nuncupatur, idest poten-
latus populi, quando scilicet populus plebejoruni
per potentiam muhitudinis opprimit divites. Sic
enim el populus totus eril quasi unus lyrannus.
Simililer autem et justum regimen distingui opor-
let. Si enim administretur per aliquam mulliludi-
nem, communi nomine ■ Politia » vocatur, utpo-
le cum mullitudo bellatorum in civitale vel pro-
vincia dominaiur. Si vero adnnnistretur per pau-
cos, virtuosos aulem, hujusmodi regimen « Aristo-

« cratia » vocalur, idest potentatus oplimus, vel
optimorum, qui proplerea optimates dicuniur. Si
vero justum regimen ad unum tantum periineat, ille
proprie rex vocatur: unde Dominus per Ezechieleni
(cap. 57, 24) dicil: « Servus meus David rex su-
• per omnes erit, et pastor unus erit omnium
« eorum. » Ex quo manifeste ostendiiur quod de
ratione regis est quod sil unus qui praesit, el
quod sit pastor, commune muhiiudinis bonuin, ei
non suum commodum quaerens. Cum autem Iio-
mini compeiat in multitudine vivere, quia sibi non
sufficit ad necessaria viiae, si solitarius maneat:
oportet quod tanto sit perfeciior muhitudinis socie-
tas, quanto magis per se sufficiens erit ad neces-
saria vitae. Habetur siquidem aliqua viiae suffi-
cientia in familia domus unius, quantum scilicel
ad n<iiurales actus nutritionis, et prolis generandae,
ei aliorum hujusmodi: in uno auiem dico^ quan-
tum ad ea quae ad unum artificium periinent; in
civitate vero, quae est perfecta conmiimitas, quan-
lum ad omnia necessaria vitae: sed adhuc magis
in provincia una propier necessiiatem compugna-
tionis^ et mutui auxilii contra hostes. Unde qui
perfeclam communitatem regit, idest civitatem vel
provinciam, antonomastice rex vocatur; qui autein
domum regit, non rex, sed paterfamilias diciiur;
habet lamen aliquam similitudinem regis, propier
quam aliquando reges, populorum paires vocautur.
Ex dictis igilur paiet quod rex est qui unius
multiiudinem civitatis vel provinciae, et propler
bonum contmune regii: unde Salomon in Eccle.
5, 8, dicit: • Universae terrae rex imperal ser-
c vienti. »

CAPUT II.

Qiiod utilius ett u.idfiludinem hominum ^imul t'i-
venlium reyi per uniiin quain per plures.

Hi^ aiitem pracmissis requirere oportet, quid
provinciae vel civitati magis expedit, utrum a plu-
ribus regi, vel uno. Hoc autem considerari potesl
ex ipso fine regiminis.

Ad hoc enim cnjuslibel regentis ferri debel
inteniio ut ejus quod regendum suscepit, salutem
procuret. Gubernaloris enim est navem contra ma-
ria pericula servando, illaesam perducere ad por-
tiim salutis. Bonum auiem ei salus consociatae
multiiudinis est ut ejus unitas conserveiur, quae
dicitur pax; qua remoia sociali vitae perit ulilita?,
qiiinimiiio multiiudo dissentiens sibi ipsi fit onerosa.
Hoc igiiur esl ad quod maxime recior muliiiudinis
iniendere debet, ut pacis unitatem procuret. Nec
recte consiliatur, an pacem faciat in multitudine
sibi subjecta, sicut medicus, an sanet infirmum
sibi commissum. Nullus enim consiliari debet de
fine quem intendere debei, sed de his quae
sunt ad finem. Propterea Apostolus commeii-»
daia fidelis populi unitate, « Soiiciti, • inquit
( Ephe.s. 4-, .) ): « Siiis servare unitatem spiritus
« in vinculo pacis. » Quanto igiiur reginem effi-
cacius fuerii ad unitatem pacis servandam, lanio
erit utilius. Hoc enim utilius dicimus qood magis
perducit ad finem. Manifestum est autem quod
unitatem magis efficere poiest quod est per se u-
num, quam plures; sicut efficacissima causa est
calefaciionis quod est per se calidum. UliliuH igilur
esl regimcn unius quam plurium.

OPLSCULL.M XVL

2-27

Ampliiis. Manifestum esl qiiod plures rnuliiiu-
ilinem nullo modo conservanf, si omnino dissen-
lirent. Ilcquirilur enim in pluribus quaedani unio
ad lioc quod quoquo inodo rcgere possiiH; quia nec
iiiulti navcin in unam parlem irahcrent, nisi aliquo
modo conjuncii. Uniri auteui dicuntur plura per
appropinquationem ad unum. Melius igitur regil
unus quam plurcs ex eo quod appropinquant ad
unuui.

Adliuc. Ea quae sunl ad naturam (1), oplime
se liabcnt: in >ingulis eniin opcratur natura quod
opliiiium esl. Onme auieiii nalurale regimen ab
iino est. In meiiibrorum enim inultitudinc unum
esl quod omnia movet, scilicel cor; el in pariibus
aniniae, una vis principaliier praesidct, scilicel raiio.
Esi eiiam apibus unus rex, ei in lolo universo uniis
Deus facior omnium et rector. F.t hoc ralionabili-
ler. Omnis enim multiiudo dcrivatur ab uno.
Quare si ea quae suni secundum artem, imitaniur
ea quae sunt secundum naiurain; ei tanto magis
opus ariis cst melius, quanlo magis asscquilur si-
n;ilitudincm cjus quod est in iiatura; necesse esl
quod in liumana tnuliiiudine opiimtim sit quod
per unuiii regaiur.

Hoc eiiau) cxperimen<is apparet. Nam provin-
ciae vel civilaies quae non reguntur ab uno, dis-
sensionibus laboranl, ct absque pace fluctuant, ut
vidcatur adimplcri quod Dominus per Prophetam
conquerilur, dicens ( Jerem. 12, 19): » Pastorcs
« mulii deii.oliti sunt vineam meam. » E contrario
vero provinciae et civiiaies quae sub uno rcge re-
guniur, pace gaudent, justitia florent, et afflueniia
rerum laeiantur. Unde Dominus pro magno munere
per Prophetas populo suo promitlit, quod poneret
sibi capui unum, et quod princeps unus erit in
niedio corum.

CAPUT III.

Quod sicul donnniim uriius op'imum cst, quan-
do esi jusfum, i'a opposiiwn cjus est pessi-
mum: probaturque multis ralionibus el argu-
mends.

Sicut aiiiem reginien regis esl optimum, iia
regimcn lyianni est pessimum. Opponitur autem
politiae quidem democratia: ulrumque enim, sicul
€x diciis apparet, esl regimen quod per plures e-
xercctur; arisiocratiae vero oligarcliia, utrumque
eniu. exercctur per paucos; regnum autein tyran-
nidi, utrumque enim pcr uiium excrcetur. Quod
autcm regnum sit oplimum rcgiinen, oslensum est
prius. Si igitur optimo opponitur pessimum, ne-
ccsse cst quod lyrannis sit pcssimiim.

Adliuc, Viriiis unita magis est cfficax ad efle-
elum inducendum quam dispersa vd divisa. Mulli
enim congrcgati simul trahunt quod divisim per
paries singularitcr a singulis trahi non posset.
Sicui igitur utilius esl virtutem ad bonum esse
niagis unam, ul sit virluosior ad operandum bo-
num; ila magis est nocivum, si virius operans
n»alum sii iina, quam divisa, Virtus auiem injuste
pracsideniis opcratur ad maluiii multiludinis, dum
communc bonum multitudinis in sui ipsius bo-
num tantum retorquet. Sicut igitur in rcgiminc
justo, quanto regens esl magis unum, tanlo est

(i) Nuiuquid secuiiJuni naturam?

utilius regimen, ut regnum melius est quam ari»
stocraiia, anstocratia \cro quam poliiia; ita e con-
vcrso cril el in injusto rcgimine, ui videliccl quan-
to regens est magis iinuiu, tanto magis sit nocivum.
Magis igitur est nociva lyrannis quam oligarchia,
oligarchia autem quam democraiia.

Amplius. Per hoc

rcgimen

fil injusium quod

sprelo bono communi mullitudinis, quaeritur bo
num privalum regentis. Quanto igitur magis rece-
ditur a bono communi, tanto est regimen magis
injustum. IMus autcm rccediiur a bono comiuuni
in oligarchia, in qua quacrilur bonum paucorurn,
quain in dcmocratia, in qua quacritur bonum mul-
toium; el adhuc plus recediiur a bono communi
in tyrannidc, in qua quaeritur bonum lanium unius:
omni eniin universilati propinquius csi n:ullum
quam paucum, ei paucum quam unum solum. He-
gimen igiiur tyranni est injusiissimum. Similiter
autem manifcsium fit considerantibus divinae pro-
videntiae ordinem, quae optinie universa dispsnit.
Nam bonum [)rovenii in reb;is ex una causa per-
fecta, quasi ouinibus adunatis quae ad bonuin ju-
vare possunt; nialum autein singillaiim ex singula-
ribus defeciibus. Non enim est pulchritudo in cor-
pore, nisi ouiuia niembra fuerint dccenter disposita;
turpiiudo auiem conlingil, quodcumque membro-
rum indecenter se habeat. Et sic turpitudoex plu-
ribus causis diversimode provenit; pulchritudo au-
tem uno modo ex una causa perfecia: et sic esi in
omnibus bonis et malis, lamquam hoc Deo pro-
vidente, ut bonum ex una eausa sit foriius, n^alum
autem ex pluribus causis sit debilius. Expedit igitur
ut regimen justum sit unius tanlum, ad hoc ut sii
fortius. Quod si in injustitiam dechnat regimen, e\pe-
dii magis ut sil multorum, ut sit debilius, et se
invicem impedianl. Inter injusta igitiir regimina
lolerabilius esi d^inocratia, pessimum vero lyrannis.
Idem etiam maxiine apparet, si quis considerci
mala quac ex lyrannis proveniunt. Quia cum lyrannus
contempto communi bono quaerii privatum,'con-
sequens esl ut subdiios diversimode gravet, seoun-
dum quod diversis passionibus subjacet ad boria
aliqua airectanda. Qui enim passione cupiditaiis de-
tinetiir, boiia subditorum rapit: unde Salomon
( Proverb. •29, 4 ): « Rex justus erigil terram, vir
« avarus desiruet eam. » Si vero iracundiae pas-
sioni subjaceat, pro nihilo sanguinem fundii: unde
per Ezech. 22, 27, dicitur: • Principes ejus in
« medio ejiis quasi lupi rapicnles praedam ad ef-
« fundendum saimuinem. » lloc itiitur rciiimen
fugicndum esse, Sapiens monet diiens ( Eccl. 0, 18 ):
« Longe csio ab homine potestaicm habcnje oeci-
« dendi, » quia scilicet non pro justilia, sed per
potestatem occidil pro libidine voluntalis. Sic igilur
nulla erit securilas, sed omnia sunt incerta, cum
a jure disccditur; nec firmari quidquam potest quod
posilum cst in allerius voluniate, ne dicam libidi-
ne. Nec solum in corporalibus subdiios gravat, sed
eii.im spiritualia eorum bona impedit: quia qui plus
praeesse appetunt quam prodesse, omnem profeclum
subdiiorum impediunt, suspicantes omnem subdi-
lorum cxcellcntiam suac iniquae dominationi prae-
judicium esse. Tyrannis enim magis boni quam
mali suspecti sunt, semperque his aliena virius
formidolosa est. Conaniur igiiur praedicti tyranni
ne ipsorum subditi viriuosi efTecii magnanimitaiis
concipiant spiritum, et eorum iniquan) dominatio-
ncm non ferant, ne inier subditos atuiciiiae foedus

228

DE REGIM.

iirmetur, ei pacis emolumento ad invicem gaudeani;
(ji sic dum unus de aliero non confidii, contra
eoram dominium aliquid moliri non possint. Pro-
pier quod inter ipsos discordias seminant, exorias
nutriunt, ei ea quae ad foederationem hominum
pertinent, ut connubia et convivia, proliibent, et
cetera hujusmodi, per quae inter homines solet fa-
mihariias et fiducia generari. Conaniur etiain ne
potentes aul divites liant, quia de subdiiis secun-
dum suae mahliae conscieiitiam suspicanles, sicul
ipsi poteniia et diviiiis ad nocendum utuntur, ita
liment ne potentia subdiiorum et divitiae eis no-
civae reddantur. Unde et Job 13, 21, de tyranno
dicitur: « Sonilus terroris semper in auribus ejus;
a et cum pax sit, » nullo scihcet maium ei in-
lentante, « ille semper insidias suspicatur. » Ex
hoc autem contingii ut dum praesidentes, qui sub-
ditos ad virtutes inducere debereni, virtuii subdi-
lorum nequiter invident, et eam pro posse impe-
diunt, sub lyrannis pauci virluosi inveniantur. Nam
juxta senteniiam Philosophi apud illos inveniuniur
fortes viri apud quos foriissimi quique honorantur,
et, ut Tullius dicit, « jacent semper et parum
« vigent quae apud quosque improbantur. » ^'a-
turale etiam est ut homines sub timore nuiriii, in
servilem degenerent aniaium, et pusillanimes fiant
ad omne virile opus et strenuum: quod experi-
menlo patet in provinciis quae diu sub tyrannis
fuerunt. Unde Apostolus Colossen. ,">, 21, dicil:
« Patres, noliie ad indignaiionem provocare filios
« vestros, ne pusillo animo fianl. »

Haec igitur nocumenta tyrannidis rex Salomon
considerans dicit ( Prov. 28, 12:): « Regnantibus
« impiis ruinae hominum; » quia scilicet per ne-
quiliam tyrannorum subjecti a virtutum perfectio-
ne deficiunt: et iterum dicit ( ib. 29, 2 ): « Cum
« impii sumpserint principatun), gemet populus
« quasi sub servitute deductus; » ei iterum ( ibid.
28, 28 ): « Cum surrexerint impii, abscondenlur
« hdmines, » ut tyrannorum crudelitatem evadant.
Nec est mirum, quia homo absque raiione secun-
dum animae suae libidinem praesidens nihil dilTerl
a besiia: unde Salomon ( ibid. 28, 15): « Leo
« rugiens et ursus esuriens, princeps impius su-
« per populum pauperem. » Et ideo a tyrannis se
abscondunt homines, sicul a crudelibus bestiis;
idemque videtur tyranno ^ubjici, ei bestiae sae-
vienli substerni.

CAPUT IV.

Quomodo variatum est dominium apud Romanos,
el quod interdum apud eos magis aucla est
respablica ex dominio plwium.

Quia igitur optimum et pessimum consisiunt
in monarchia, idest principatu unius; multis qui-
dein propter tyrannorum malitiam redditur regia
dignitas odiosa; quidam vero duri) regimen regis
desiderant, incidunt in saevitiam lyrannorum; re-
ctoresque quamplures tyrannidem exercent sub
praetextu regiae dignitatis. Horum quidem exem-
plum evidenter apparet in Romana republica. Re-
gibus enim a populo Romano expulsis, dum regium,
vel potius tyrannicum fastum ferre non possunt,
instituerant sibi consules et alios magistralus, per
quos regi coeperunt et dirigi, regnum in arislo-
craiiam commutare volentes; et sicut refert Salu-
stius, incredibile est memoratu, quantum adepla

PRLNC. LIB. I.

libertate in brevi Romana civitas croverit. Plerum-
que namque coniingit ul homincs sub rege viventes,
segnius ad bonum commune niiantur, ulpole ae-
stimantes id quod ad commune bonum impendunt,
non sibi ipsis conferre, sed alteri, sub cujus pote-
state vident esse bona communia. Cum vero bonum
commune non vident esse in potestate unius, non
attendunt ad bonum commune quasi ad id quod
est alterius, sed quilibet altendit ad illud quasi
suum: unde experimento videtur quod una civitas
per annuos rectores administrata, plus potesi inter-
dum quam rex aliquis, si haberet tres vel quatuor
civiiates: parvaque servitia exacia a regibus gra-
vius ferunt quam magna onera, si a comniunilate
civium imponantur; quod in promotione Romanae
reipublicae ser\atum fuit. Nam plebs ad militiam
scribebatur; ei pro militaniibus stipendia exsolve-
bant, et cum siipendiis exsolvendis non suflicerel
commune aerarium, in usus publicos opes venere
privatae, adeo ut praeier singulos annulos aureos,
singulasque bullas, quae erant dignitaiis insignia,
nihil sibi auri ipse etiam senaius reliquerit. Sed
cum dissensionibus fatigabalur coniinuis, quac; us-
que ad bella civilia excreverunt; quibus bellis ci-
vilibus eis libertas ad quam mulium studuerant,
de manibus erepta est, sub potestate Imperatorum
esse coeperunt, qui se reges a principio appellari
noluerunt, quia Romanis fuerat nonen regiuin
odiosum. Horum autem quidam more regio bonuni
commune fideliter procuraverunt, per quorum stu-
dium Romana respublica et aucta et conservata
est: plurimi vero eorum in subdiios quidem tyranni,
ad hosles vero effecti desides el imbecilles, Roma-
nam rempublicam ad nihilum redegerunt. Similis
eiiam processus fuit iu populo Hebraeorum. l'rimo
quidem dum sub judicibus regebantur, nndique
diripiebantur ab hosiibus. Nam unusquisque quod
bonum erat in oculis siiis, hoc faciebat. Regibiis
vero eis divinitus datis ad eorum inslanliam, pro-
pter reguuj maliiiam, a cuhu unius Dei recesse-
runt, et finaliter ducti sunt in captivitatem. Uirin-
que igitur pcricula imuiinent: sive dum timeiur
tyrannus, eviletur regis optimum dominiun); sive
dum hoc consideratur, potestas regia in maliliain
tyrannicam convertatur.

CAPUT V.

Quod in dom,inio plurium magis saepe conlingit
dominium lyranniciim quam ex dominio unius;
et ideo regimen unius melius est.

Cum autem inter duo, ex quorum utroque pe-
riculum imminet, eligere oportei, illud poiissime
eligendum est ex quo sequitur mirms malum. Ex
monarchia autem si in tyrannidem converlatnr,
minus malum sequitur quam ex regimine plurium
opiimaium, quando corninipitur. Dissensio enim
quae plurimum scquitur ex regimine plurium, con-
trariatur bono pacis, quod est praecipuum in mul-
titudine sociali: quod quidem bonum per lyranni-
dem non tolliiur, sed aliqua pariicularium hominuin
bona impenduntur (1), nisi fuerii excessus tyran-
nidis, quod in totam communitatem desaeviat. Magis
igiiur praeopiandum est unius regimen quam mul-
torum, quamvis ex ulroque sequantur pericula.

(1) .4;« impediuiilur?

OPLSCLLLM XVI.

2*29

Aciliuc. Illud magis fugiendum videtur ex quo
|)luiies sequi possuni niagna periculii. Frequcnlius
aulem sequuntur maxima pericula muliiludinis cx
inuliorum regimi.ie quam ex regimine unius. IMe-
rumque enim coniingii ui cx' pluribus aliquis ab
inteniionc communis boni deficiai, (juam (Hiod unus
lantuiii. Quicumque autem ex pluribus praesiden-
libus diverlal ab inlentione communis boni, dissen-
sionis periculum in subditorum muliitudine immi-
net, quia disseniieniibus principibus consequens
esi ut in uiuliiludine sequaiur dissensio. Si vcro
unus praesit, plerumquc quidem ad bonum con>-
mune respicil; aui si a bono communi intentionem
avcrtat, non slatim scquitnr ul ad subdiiorum de-
pressionem intendat, quod esl excessiis tyrannidis
cl in maliiia regiminis maximum gradum teriens,
ul supra ostensum est. Magis igitur suni fugicnda
pericula quae proveniunt (1) ex gubernaiione mnl-
lorum quam ex gubcrnaiione unius. Amplius. ISon
minus contingit in tyrannidem verli rcgimcn mul-
torum quam unius, sed forte frequentius. Exoria
namque dissensione per regimen plitrium, contingil
saepe unum super alios superare, et sibi soli mul-
litudinis dominium usurpare: quod quidem ex bis
quae pio lempore fueruni, manifesic inspici potesl.
rSam ferc omnium multorum regimen esl in ty-
rannidcm lenninatum, ut in Romana repnblica ma-
nifesie apparci. Quae cum diu pcr pliires magi-
stratus administrata fuissei; exoriis sidnillaiibus,
dissensionibus et bellis civilibus, in crudelissimos
tyrannos ineidit; ei universaliter si qtiis praeierila
facta, et quae nunc fiunt, diligenler consideret, plu-
res iiiveniet exercuis.se tyrannidcm in lerris quae
per inultos reguntur, quam in illis qiiae gtiber-
naniur per unum. Si igiiur regimen (2) quod est
optimum reginien, maxime vilandum videatur pro-
pler tyranniclen), tyrannis aulem non nilnus, sed
niagis eontingere solet in regin)ine plurium quam
unius, .relinquiiur simpliciier magis esse expediens
sub rege uno vivcre quam sub regimine plurium.

CAPUT VI.

Conclusio, quod regimen ttnius simpUcitcr sit
optiiiiuni. Oslendil qualiter mulliludo se debet
habere circa /p.vum, quia aufereiida est ei
oecasio ne ti/ramiizet, et quod eliam in hoe
esl tolerandus propier viajus malum vitaudum.

Quia ergo unius regimen praeeligendum esl,
quod est opiimum, et coniingii ipsum in tyranni-
dem converii, quod est pessimum, ui ex dictis
paiet; laborandiun esi diligenii sludio ut sic mul-
ti-tudini provideatur de rege, ut non incidani in
tyrannum.

Primum autem esl necessarium ui talis condi-
tionis bomo ab illis ad quos boc specliit oflicium,
promoveaiur in rcgem, quod non sit probabile in ly-
rannidcm deelinare. Lnde Samnel Dei providcmiam
erga insliiulionem regis commcndans, ait l Regiim
15, 14; « Quaesivit sibi Doninus virum sccundum
• lor suum. » Deinde sic disponcnda est regni
gubernatio, ut regi jam insiiiiito lyrannidis subira-
haiur occasio. Simul etiam sic ejiis lemperetur
pote?tas, ul in tyrannidem de facili declinare non

(1 ) .4/. taiitum cx gubernalione uiiius.
{'Ij Aii rcgiuiii?

possit. Qurie quidem ut fiant, in sequeniibus co/i-
siderandum eril. Demum vero curanduu) est, si rex
in tyrannidem diverteret, quuliier possei oceurri.

Lt quideu) si noii fuerii excessus lyraunidis,
utilius est remissam tyrannideni tolerare ad lem-
pus, quam contra lyrannuni agendo (1) muliis
implicari periculis, quae sunl graviora ipsa tyran-
nide. Potcst eiiiiii coniingere ui qui coniia tyran-
num aguril, praevalcie non possini, ei sic pruvo-
calus tyrannus magis desaeviai. Quod si praevalcre
quis possil adversus tyrannum, ex boc ipso prove-
niunt multoiiens gravissin)ae dissensiones in populo,
sive dum in tyranuun) insurgil-ir, sive dum posi
dejeciionem tyraniii erga ordiiiationem regin)inis
multitiido separalur in paries. Contingii (.'liam ut
inicidum dum alicujus auxilio muliitudo expellit
tyrannum, ille potcsiaieaccepia lyrannidem aiiij)ial,
ct timens pati ab alio quod ipse in alium fecit,
graviori servi.uie subditos opprimat. Sic enim in
tyrannidc solel coniingere ut posierior giavior fial
quam praecedens, duii) praecedentia gravamina non
descrit, et ipse ex sui cordis malitia nova excogiiat:
unde Syracusis quondam Dionysii morler)) omnibus
desideraniibus, anus quaedam, ut incoluu.is el
sibi supersies Cssel, conlinue orabat; quod ul ly-
ranniis cognovii, eur hoe faceret intcrrogavit. Tuni
illa, Puella, inquii, existens cum gravem lyran-
num haberemus, mortem ejus cupiebam, (pio in-
terfeclo aliqiianium durior siicccssii. Ejus quoquc
dominationcm finiri maguum existin)abam. Terlium
te importuniorem habere coepimus rectorem. Ita-
que si tu fueiis absumptus, dctcrior in locum tuum
succedct.

Et si sil inlolcrabilis excessus lyrannidis, qui-
busdam visum fuit ut ad forlium virorum viriulem
pertineat lyrannum inierimere, seque pro libcraiione
multitudiuis cxponere periculis moriis: cujus rei
exemplum eiiam in veieri lestamento habetur. >am
Aioth quidam Eglon regem Moab, qui gravi ser-
vitute populum Dei premebai, sica infixa in ejus
femore inieremit, el factus est populi judex. Sed
hocapostolicaedoctrinaenoncongruii. Docct enim nos
Peirus non bonis lantumcimodesiis, verum etiam dy-
scolis doiDinis reverenier subdilos esse: 2 l'et. 2. Haec
est enim gralia, si propter conscientiam Dei sustineat
quis trisiitias patiens injusie. Lnde cum multiRo-
mani Imperalores fidem Christi persequercntur ty-
rannice, magnaque muliitudo tam nobilium quam
populi esset ad fidem conversa, non resistendo, scd
mortem patienlcr et armati (2) sustinentes pru
Christo laudantur, ut in sacra Thebaeorum legio-
ne manifesie appaiet. Magisque Ajoih judicandus
cst hostem intcremisse quam populi reciorem, licct
lyrannum. Unde ct in veleri lesiamento legunlur
occisi fuisse hi qui occideruni Joas regem Juda,
quamvis a culio Dei recedentem, eoruu)que Glii
reservaii (.") secundum legis praeceplum. Essel au-
tem hoc inuliitudini pcriculosum. et ejus reclori-
bus, si privaia praesumpiione aliqui attenlarent
praesidentium necem eliam lyrannorum. Plerumquc
eniin hujusmodi pcriculis magis exponuni se mali
quam boni. Malis auten) solct essegrave do)T)inium
non minus regum quam tyrannorum; quia secun-
dum senteniia;n Salomonis ( Prov. 20,26); • Dis-

(i) At. quam typannum agendo.
(2) Al. ct animali.
{o) Al. filiis reservalis.

230 DE REGIM.

« sipat impios rex sapiens. » jVIagis igitur ex hujus
praesiiniplione imminerel periculum mulliiudini de
amissioue regis, quam remedium de sublraelioiie
lyranni.

Videtur aulem magis contra tyrannorum saevi-
liam non privaia praesumpiione aliquorum, sed
aucloriiale publica procedenduui. Primo quidem si
ad jus muliitudinis alicujus periineai sibi providere
de rege, non injuste ab eacJem rex institutus po-
tesi destrui, vel refrenari ejus potesias, si poiesiaie
regia tyrannice abutatur. ISec putanda est lalis mul-
titudo infide/iter agere tyrannum destituens, eiiam
si eidem in perpetuo se ante subjecerat: quia hoc
ipse ineruil, in multiludinis regimine se non fide-
liier gerens, ut exigit regis officium, quod ei pa-
ttum a subditis non reservetur. Sic Romani Tar-
quinium superbum, quem in regem susceperant,
propier ejus et filiorum tyrannidem a regno eje
cerunl, substituia minori, scilicel consulari, pote-
state. Sic etiam Domitiaiius, qui modesiissimis Im-
peraloribus Vespasiano Patri, el Tiio fratri ejiis
swccesserat, dum tyrannidem exercct, a Senaiu Uo-
mano inleremptus esi, omnibus quae perverse Ro-
manis fecerat, per senatusconsulium juste et salu-
briler in irrilum revocatis. Quo faclum est ul bea-
tus Joannes Evangelisla dileclus Dei discipulus, qui
per ipsum Domilianum in Patbmos insulam fuerat
exilio lelegatus, ad Epliesum per senalusconsulium
remilteietur. Si vero ad jus alicujussuperioris per-
lineat muliitudini providere de rege, expectandum
est ab eo remedium conlra lyranni nequiiiam. Sic
Archelai, qui in Judaea pro Herode patre suo re-
gnare jam coeper«i, paternam malitiam imilantis,
Judaeis conlra eum querimoniam ad Caesarem Au-
gustum defereiitibus, primo quidem potestas dimi-
uuitur ablato sihi regio nomine, ei medieiale regiii
sui inter duos fratres suos divisa: deinde cum nec
sic a tyrannide compesceretur, a Tiberio Caesare
relegaius est in exilium apud Lugdunum Galliae
eivitaiem. Quod si omnino contra tyrannum auxi-
lium humanum haberi non potesi, recurrendum
esi ad regem omniuui Deum, qui est adjutor in
opporiunitalibus in tribulatione. Ejus enim poten-
liae subest ut cor lyranni crudeleconveriat in man-
sueiudinem secundum Salomonis senieniiam Pro-
verb. 12, 1: « Cor regis \n maiiu Dei: quocumque
« voluerii, inclinabit illud. » Ipse enim regis As-
sueri crudelitalem, qui Judaeis moriem parabat, in
mansuetudinem vertit. Ipse est qui iia Nabuchodo •
nosor crudelem retrem convertil, quod facius est
divinae poteniiae praeiiicator. « Nunc igilur, » in-
quit, " ego Nabucbodonosor laudo ct magnifico
« et gio! ifico regem caeli: quia opera jjus vera, et
« viae ejus judicia, ei gradientes in superbia potesl
« bjmiliare: » Dan. A, 54. Tyrannos vero quos
repuiai conversione indigno^;, polest auferre de me-
dio, vel ad infimum siatum reducere, secundum
illud Sapiciitis Eccl. 10, 17: « Sedem ducum su-
« perborum desiruxit Deus, ei sedere fecit miies
« pro eis. » Ipse est qui vi i nsaffliclionem populi
sui in Aeg\pto, et audiens eorum clamorem, Pha-
raonem lyrannum dejeeil cum exercitu suo in mare.
Jpse est qui memoratum Nabuchodonosor prius su-
perbientem non solum cjecit de rcgni solio, sed
eiiam de hominum consoriio in similiiudinem be-
stiae commutavit. Nec enim abbreviala manus ejus
est, ut populum suum a tyrannis liberare non
possit. Promiiiit enim populo suo per Isaiam

PRINC. LIB. L

requiem se daturum a labore et confusione, ac
servitute dura, qua ante servierai: et per Ezech.
34, 10. dicit: « Liberabo meum gregem de ore
« eorum, » scilicet paslorum qui pascunt se ipsos.
Sed ut hoc beneficiGm populus a Deo consequi
mereatur, debet a peccatis cessare, quia in uitio-
nem peecati divina permissione impii accipiunt
prmcipatum, dicenle Domino per Oseae 13, 11:
« Dabo tibi regem in furore meo; » et in Job 34,
30, dicitur, quod « regnare facit hominem hypo-
« critam propier peccata populi. » ToIIenda est
igitur culpa, ul cesset a lyrannorum plaga.

CAPUT VIL

Hic quaerit sancfus Doctor, quid praecipue mo'
lere debeat regem ad regenduin; utratn honor
vel gloria: el ponit opintoiies circa hoc, qaid
sit tcnendum.

Quoniam auiem secundum praedicta, regis esl
bonum multiludinis quaerere, nimis videtur ouero-
sum regis officium, nisi ei aliquod proprium bo-
num ex hoc provenirei. Oportei igitur considerare,
quale sit boni regis conveniens praemium.

Quibusdam igiiur visum est non esse aliud nisi
honorem et gloriam. Unde el Tullius de republica
defiuit priucipem civitaiis esse alendum gloria:
cujus rationea» Arisloteles in libro Eiliic. assignare
videlur, quia princeps cui non sufficit honor el
gloria, consequenter tyrannus efficitur. Inest enim
animis omiiium ut proprium bonum quaerani. Si
ergo contentus non fuerit princeps gloria et ho-
nore, quaeret voluptates ei divitias; et sic ad ra-
pinas el subdilorum injurias convertetur.

Sed si hanc sentenliam receperimus, plurima
sequuntur inconvenieniia. Primo namque hoc re-
gibus dispendiosum esset, si lot labores ei solici-
ludines paterentur pro mercede lain fragili. Nihil
enim videtur in rebus humanis fragilius gloria, el
honore favoris hominum, eum dependeat ex opi-
nionibus hominum, quibus nihil mutabilius in vila
hominum: el inde est quod Isaias Propbeta cap. 20
hujusmodi gloriam nominat florem feni. Deinde
hiimanae gloriae cupido animi magnitudineiu au-
feri. Qui enim favorem hominum quaerit, necesse
cst tit in omni eo quod dicil aut facil, eorum vo-
luutaii deserviat; et sic dum placere hominibus
studet, fit servus singulorum. Propter quod et idem
Tiillius, in libro de Officiis, cavendam dicit esse
« gloriae eupidinem: eripii enim animi liberiaiem,
« pro qua magnaminis viris omnis debet esse con-
« lentio. » Nihil autem principem, qui ad bona
peragenda instituitur, magis decel quam animi ma-
gnitudo. Est igitur incompeiens regis officio huma-
nae gloriae praemium. Simul eiiam esi mullitudini
nocivum, si tale praemiiim staiuatur principibus.
Pertinel enim ad boni viri officium ut contemnat
gloriam, sicut alia temporalia bona. Virtuosi enim
et fortis animi esl pro justilia contemnere gloriam,
sieut el viiam: unde fit quiddam mirabile; ul quia
viituosos actus sequitur gloria, ipsa gloria virtuose
eontemnaiur, ei ex contemplii gloriae honio glo-
riosus reddatur, secundum sententiam Fabii dicen-
lis: « Gloriam qui spreveril, veram babebit: » ei
de Catone dixit Saluslius: « Quo minus petebai
« gloriani, lanlo magis assequebatur illam: » ipsi-
que Christi discipuli se sicut Dei minisiros evhibe-

OI'L'SCL'IXM XVI.

^i*l

hanl per gloriam el ignobililalcrn, pcr infanriiam
el bonan» famam. ^on esi igiiur boni viri conve-
nicns praeniinm gioria, quaiii conicmnunl boni. Si
igiiur boe solum bonum slaiualur pracmium prin-
cipibus, scqueiur bonos viros non assuujerc prin-
cipaium, aul si assumpscrinl, impraciniulos esse.
Amplius ex cupidine gloriae pcriculosa mala pro-
vcniunl. Mulli cnim tlum immoderaie gloriani in
rebus bellicis quaeruni, se nc suos perdiderunl
exerciius, libcrialc palriae sub bosiili poteslaie re-
ducta: unde Torquaius Romanus princeps in exem-
plum (1) biijus vilandi discriminis, fdium qui
conira impcrium suum provocaius ab bosie juve-
nili ardorc pugnavii, licct vicissct, occidil, ne plus
mali esscl in praesumpiionis exemplo qiiam utili-
tatis iii gloria bosiis occisi. Habel etiam cupido
gloriae aliud sibi faniiliare viliiim, simulationem
videlicet. Qiiia enim difficile est, paucisquc con-
tingit veras virlutes asseqni, quibus solis honor
debeiur; multi gloriam cupicntts, viriutum simnla-
tores fiunt. Propter quod, sicul dicit Saluslius,
« ambilio mulios mortales falsos (2) fieri coegit:
« aliud clausum in pectore, aliud promptum ha-
« bcre in lingua, magisque viiltum quam ingcnium
• babere. » Sed et Salvator noster eos qui bona
opera faciuni, ut ab hominibus videaniur, bypocri-
las. idcsi simulatores, vocat. Sicul igiiur periciilo-
sum esi muliiiudini, si princcps volupiaics et di-
vitias qiiacrnt pro praemio, ne raptor (5) ei con-
lumeliosus fiat; iia pcriculosum est cum dctineiiir
gloriae praemio, ne pracsumptuosus el simulator
exisiat.

Sed quanlum ex dictonim sapicnlum intenlione
apparei, non ea raiione bonorem ei gloriam pro
praemio principi decreverunt lamquam ad hoc
principaliicr ferri debeat boni regis inienlio; scd
quia tolerabilius est si gloriani quaerai, quanti si
pecuniam ciipiai, vel vobt{)latem scquatur. Hoc enim
viiiuin virluli propinquius osl: cum gloria, qiiam
hoiiiines ciipiuni, ut ait Augiistiniis, nihil aliud sit
quam judicium hominum bene dc hominibus opi-
nanlium. Cupido enim gloriae aliquod habct vir-
tuiis vesiigium, dum saltem bonorum approbalio-
neni qiiaerii,el eis displicere recusat Paucis igiiur
ad veram virliitcm pervcnicniibiislolerabiliiis videtur,
si praeferatur ad regimen qui vel judicium homi-
nuin meiuens, a malis manifeslis rctrahilur. Qui
enim gloriain cupii, aui vcra via pcr virtutis ope-
ra nititur ut ab hominibus approbeiur, vel sal-
lem dolis ad boc conlendit, atque fallaciis. Al qui
dominari desiderat, si cupiditaie gloriae carens non
tinical bene judicantibus displiccrc, per apcrtissima
scelera qu-jcrit plcrumquc obtinere quod diligit:
unde bestias superat sive crudclitaiis sive luxuriac
viiiis, sicut in INerone Cacsare patct: cujus, ut Au-
gusiinus dicii, lania luxuria fuit ut nibil putarctur
ab eo virile metuendum: lania crudcliias, ut nihil
mollc habcre putarclur. Hoc aiitcm satis exprimitiir
pcr id quod Aristotcles dc magnaniuio in Ethicis
dicii, quod non quacrii honorem et gloriam quasi
aliquid magniim, quod sit virtutis suflicicns prac-
miuM), sed niliil ultra hoc ab bominibus exigit.
Hoc enim tnier omnia lerrcna vidoiur essc praci-
piium ut homini ab hominibus tci-timonium de
viriute reddatur.

(1) AL ii) exemplo.

(2) Al. faiso.

(5) Al. ul rnptor.

CAPLT VIII.

Ilic declaral sanclus Doclor, qualis est vt-rui
(inis rcgis, qui movere ipsuin dcbel ad bene
reyndum.

Quoniam ergo mundanus honor el hominun»
gloria regiac soliciludinis non esl sufliciens prae-
mium, iiiquirendum restat qiiale sil eidcm sufli-
ciens. Kst autem conveniens ut rex praemium ex-
pectct a Dco. Minister enim pro suo minisie-
rio pracmiiim expcciai a doinino. Re\ autem po-
puluiii gubernando minisicr Dei cst, dicenle Apo-
stolo Kom. IT), 1, et 4, quod omnis poteslas a Uo-
mino Deo esi, et quod « cst Dci minisier, vindex
« in iram ei qui male agit: » ei in lib. Sap. re-
ges, Dei esse ministri dcscribuniur. Debeni igilur
rcges pro suo rcgiinine praemium expectare a Deo.
Remiinerai auteiii Deus pro suo minisierio reges
interdum temporalibus bonis; sed talia praemia
suni bonis malisque communia: unde Dominus.
Ezcch. 29, 18: « Nabucbodonosor rex Babylonis ser-
■ vire fecit evercitum suum servituie fi;agna ad-
« versus Tyrum: et merces non est reddila ei,
« nec cxercilui ejiis de Tyro, pro serviiuie qua
« servivit niilii adversus eam, • ea scilicei servi-
tiite qua potesias, secundum Aposlolum, ■ Dei mi-
« nister esi, vindex in iram ei qui male agit: »
el poslea de praemio subdidit. <> Propierea haec
« dicit Dominus Deus: Kcce ego dabo Nabuchodo-
« nosor regnem Babylonis in terra Aegypti: el diri-
« piel spolia ejus, ei erit mcrces cxercilui cjus. »
Si ergo reges iniquos contra Dci hoslcs pugnantcs,
liccl non inlcntione serviendi Deo, sed sua odia
el cupiditaies cxcquendi, tiinta mercede Dominus
remuuerat ul de hostibus victoriam iribuat, regna
siibjiciai, el spolia diripienda proponal; quid faciel
bonis rcgibus, qui pia inlenlione Dei populum re-
guni, ei hosies impugnant ? Non quidem ler-
renaui , sed aelernam mcrceilem eis promitlit ,
nec in alio quam in se ipso, dicente Petro paslo-
ribus populi Dei 1 Pei. o, 3: « Pascile qui in
o vobis est gregem Domini . . . . et cum veneril
« Princeps pastorum, » idcst rex regum Chrislus,
« percipietis immarceseibilem gloriae coronam: »
de qua dicit Isa. 38, o: • Erit Dominus sertum
« exultationis ei diadcn a gloriae populo suo. »
Hoc autem ratione manifestatiir. Est enim menti-
bus omnium raiione uientium indiium, viriutis
praemium bcaiiiudinen) esse. Virlus enim unius»
cujiisque rei dcscribitur quae « bonum facii ha-
« beniem, et opus ejus boniim reddil. » Ad hoc
autem quisque bcne operando niiinir perveni^e
quod est ma\ime desidcrio inditum. Hoc aiiicm est
essc feliccm, quod niillus poiest non vcllc. Hoc
igitur praemium viriuiis convenicntcr cxpeclaiur,
quod hoMiincm beaium facit. Si autem hene ope-
rari viriutis csi opiis, rcgis autem opus esi bene
regcre subdilos; hoc cliam erit praemium regis
quod cuii) faciat esse bcaliim. Quid auiciii hoc sil,
hinc considcrandum esi. Bealiludinem quidem di-
eimns ultimum desideriorum fincm. Neque enim
desidcrii motus iisque in infinituii) proccdii; essei
enim inane naturale dcsiderium, cum infinita per-
iransiri non possinl. Cum autem desiderium inlel-
lcciualis naturae sit universalis boni, hoc solum
bonum vere beatum facere potcrii quo adepto nul-
lum bonum restal quod amplius dc^iderari possil;

^2o'2

DE REGIM. PRINC. LIB. [.

unde et beatlludo dicitur bonum perfectum, quasi
omnia desiderabilia in se coniprehcndens. Tale an-
leni non esl aliquod bonum terrenum: nam qui
divilias habenl, amplius habere desiderant: et simile
patet in ceteris. Et si ampliora non quaeruni, de-
siderant tamen ui ea pennaneant, vel alia in lo-
cuni eorum succedani: nihil eniin permanens inve-
niiur in rebus terrenis. Nihil igiiur terrenuin esi
quod quietare desiderium possii. Neque igitur ter
lenum aliquid beatum facere poiest, ut possit esse
regis conveniens praeniiiim.

Adhuc. Cujuslibet rei finalis perfectio et bo-
nuin coiipletum ab aliquo superiore dependet: quia
el ipsa corporalia meliora reddimtur ex adjtmctio
ne meliorum; pejora vero, si deterioribus miscen-
lur: si enim argenio misceatur aurum, argenlum
fil melius, quod ex plumbi admixtione impurum
efficiiur. Consiat autem terrena omnia esse infra
meniem humanam; bealitudo auiem est hominis
finalis perfectio, et bouuin eompleium, ad quod
omnes pervenire desiderant. Nihil igitur lerreuum
est quod hominem possit beatum facere. Nec igitur
lerrenum aliquid est praemium regis sufficiens.
« Non enim, » ut Augusiinus dicit ( de civit. Dei
lib. 5, cap. 26): « christianos principes (I) ideo
« felices dicimus, quia diutius iinperarunt, vel im-
« peratores filios morle placida reliqueruni, vel
« hostes republicae domuerunt (2), vel cives ad-
0 versum se insurgentes et cavere ei opprimere
« poiucrunt . . . Sed felices eos dicimus, si juste
« in)peranl . . . . si nialunl cupiditalibus poiius
o quam gentibus quibuslibet imperare; si onmia
« faciunt non propier ardorem inanis gloriae, sed
0 propier cariiatem felicitaiis aeternae . . . Tales
« imperatores christianos felices dicimus interim
« spe, postea re ipsa futuros, cum id quod expe-
« clainus advenerit. ■> Sed nec alinuid aliud crca-
lum est quod bcaium hominem faciai, et possit
regi decerni pro praemio. Tendit enim uniuscujus-
que rei desiderium in sum« principium, a quo
esse (5) suuiu causatur. Causa vero meniis huma-
nae non est aliud quam Deus, qui eam ad suam
imaginem facit. Solus igitur Deus est qui hoininis
desiderium quietare potest, ei facere hoininem bea-
tum, ei esse regi conveniens praemium.

Amplius. Mens huinana universalis boni cogno-
scitiva est per iniellectum, el desidcrativa per vo-
luniateui. Bonum autem universale non invenitur
nisi in Deo. ^ihil ergo est quod possit hominem
beainm facere, ejus implendodesiderium, nisi Deus,
de quo dicitur in Ps. 102, 5: « Qui replet in bo-
" nis desiderium tuum. » In hoc ergo rex suum
praemium staiuere debet. Hoc igilur considerans
David rex dicebat Ps. 74, 24: « Quid mihi est in
« caelo, et a le quid volui super terram ? » Cui
quaestioni postea respondens, subjungit: » Mihi
« aulem adhaerere Deo bonum est, et ponere in
« Domino Deo speni meam. » Ipse enim est qui
dat salutem regibus, non solum temporalen), qua
communiter salvat homines ei jumenta, sed etiam
eam de qua per Isa. ol, 6, dicit: « Salus autem
« mea in sempiternum erit: » qua homines salvat,
eos ad aequalitatem Angelonim perducens.

Sic igitur verificari potest quod regis praemium

(1) Verha ideo felices dicim as supplevimus e.r Augustino,

(2j Al. (limimjenmt.

{Z/ Al. suum principium causalur.

est honor et gloria. Qnis enim mundanus et ca-
ducus honor huic honori similis esse poiest, ui
homo sit civis el domesticus l>ei, ei inter Dei fi-
lios compntatus, et heredilaiem regni caelestis asse-
qijdtur cum Christo? Hic est honor quem coiicu-
piscens et admirans rex David dicebal, Psal. 158,
17: « Nimis honorati sunt amici tui, Deus. » Quae
insuper humanae laudis gloria huic comparari po-
test, quam non fallax blandientium lingua, non de-
ccpta honiiniim opinio profert, sed ex inierioris
conscieniiae testimonio producitur, et Dei testimonio
confirmatur, qui suis confessoribus repromitlit quod
confiteatur eos in gloria Patris coram Angelis Dei?
Qui autem hanc gloriam quaerunt, eam inveniunt,
et quam non quaerunt gloriam hominum, conse-
quuntur, exemplo Salomonis, qui non solum sa-
pientiam, quara quaesivit, accepit a Domino, sed
iactus est super reges alios gloriosus.

CAPUT IX.

Ili': dcclarat sanctus Doclor, quod prftermum
regum et principum teiiet supremnm gradum
in bealitudiue cuclcsti: et hoc mnllis raiioni-
bus oslenditur, el exemplis.

Considerandum autem restai ulterius, quod el
eminentem obtinebunt caelestis beatitudinis gradum,
qui officium regium digne et laudabiliter exequun-
tur. Si cnim beatitudo virtutis est praemium. con-
sequens est ut majori virtuli major gradus beati-
(udinis debeaiur. Est aulem praecipua virtus qua
honio aliqiiis non solum se ipsum, sed eiiam alios
dirigere potest: et tanto magis, quanto plurium est
regitiva: quia et secundum virtutem corporalem
lanto aliquis virtuosior reputatur, quanto plures
vincere potest, aut pondera plura levare. Sic igitur
major virtus requiritur ad regendum domesiicam
familiam quam ad regendum se ipsum, multoque
major ad regimen civitatis et regni. Est igilur excel-
leniis virtutis bene regium officium exercere. De-
bctur igitur ei excellens in beaiitudine praemiun>.

Adhuc: in omnibus artibus ei poientiis lauda-
biliores stint qui alios bene regunt, quani qui se-
ciindiim alienam directionem bene se habent. In
speculativis enim majus est veritaiem aliis docendo
Iradcre, quam quod ab aliis docetur, capere posse;
in ariificiis etiain majus aestimalur, majorique con-
duoitur pretio archiiector qui aedificium disponit,
quam ariifex qui secundum ejus dis[iositionem ma-
nualiier operatur: et in rebus bellicis majorem glo-
riom de victoria consequitur (1) prudeniia ducis
qiiam militis fortitudo. Sic autem se habetrecior mul-
tiludinis in hisquaea singnlis secundum virtuiem
sunt agenda, sicut doctor in disciplinis, et architector
in acdificiis, el dux in bellis. f'st igitiir rev ma-
jori pretio '2) dignus, si bene subjectos guberna-
verii, quani aliquis subditorum, si sub rege bene
se habuerit.

Amplius. Si virtutis est ut per eam opus ho-
minis bonum reddatur, majoris virtutis esse videtur
quod majus bonuui per eam aliqiiis operetiir. Majus
autem et divinius est bonum multitudinis quam
bonum unius: unde interdum malum unius susii-
netur, si in bonum multitudinis cedat; sicut occi-

(t) Al. si^quitur

(2) An lejeitduin praemio?

dilur lairo, ut pax tnulliiudini (Jetnr: ci ipse Deus
luala essc in uiunclo non siiicrci, nisi ex eis bona
cliccrcl acl uiililuu.MM et pulciiriiudincnj univcrsi.
rcrinici auiciii ad rcgis orficiuin, ul honuin mul-
liludinis siudiose piocurel. Majus igilur pracniium
dcbciur rcj^i pro bono regimine quam subdiio pro
bona aclioiic.

Iloc aulcm manifcsiius flci, si quis \va<^'\i in
spcciali considcrei. Laudalur cniin ab bominibus
quaevis privala persona, el ei a Dco compuiaiur
in praciiiium, si egcnli subvcnial, si discordcs pa-
cificci, si opprcssum a potcniiorc cripiai, dcniqiie
si alicui (jualitcrcumque opcin vcl consiliuin con-
ferat ad salutein. Quanio igitur niagis laudandus
csi ab bominibus et pracmiaiulus a Deo, qui to-
tam provincium facit pace gaudere, violcniias co-
bibci, jusiiiiam scrvai, et disponil qiiid sil agcndum
ab liominibus suis lcgibus cl pracccpiis ? Ilinc
eiiam niagniiudo rcgiae viriuiis apparci quod prac-
cipuc Dci similitudinem gcrii, duin agit in rcgno
quud Dijus in mundo: undc iu l']\od. "I"!, judices
niuliiludinis, dii vocaniur. Tanio autem esi ali-
quid Deo acccptius, quanto magis ad ejus imita-
tioncm acccdil: undc ct Apostolus iionct lipbcs.
i), 1: « Hsluic imilaiorcs Dci, sicui filii carissimi. »
Sed si secuiKbun sapicnlis senicntiani, oinnc aninial
diligit simile sibi, sccunduni qiiod causac aliqua-
liler siiiiilitudincui babcnl causali; conscquens igilur
est boiios regcs Dco esse acceptissimos, et ab eo
inaxime pracmiandos. Simul etiam, ul Grcgorii
verbis utar, a quid esl tempcstas maiis nisi tem-
« pcstas menlis ? Quicto autcm inari recle navem
« ctiaui imperilus dirigit; turbato aulem niari icm-

• pcsialis lluciibus eliam pcrilus naula confunditur:
« unde et pleruuique in occupationc regiminis ipse
« quoquc boni opcris usus pcrdilur, qui in tran-
« quillitatc lenebatur. » Valde cnim difficile cst,
si, ut Auguslinus dicii, inier linguas sublimaniium
el bonorantium, et obsequia nimis bumilitcr salu-
lantium non extolluntnr, sed se bomines esse me-
niincrinl. Et in Ecdi. 51, 8, diciiur: « Bealus vir...
" qui posi auruin iion abiii, ncc spcravii in pc-

• cuniac tbcsaiiris: qui poluii » inipune « irans-
« grcdi, et non esi transgressus; et facere niala,
« el non fccit. » Ex quo quasi in virtutis opere
probaius invcnilur fidtdis. Lnde sccundum Bianlis
provcibium primipalus virum ostcndii. Muliicnim
ad priucipatus culmcn pcrvenientes, a virlute de-
liciunl, qui dum in stalu cssenl inlimo, virtiiosi
vidcbanlur. Ipsa igiiur difficultas quac principibus
jmuiinci ad bcnc agcndum, eos facit iDajori pracmio
dignos; el si aliquando pcr infirmitatem pcccaverinl,
iipud bomines excusabiliores rcdduniur, ct facilius
a Dco vcniaiii promcrcniur; si tamcn, ui Augusii-
nus ait, pro suis peccaiis bumilitaiis ci miscraiionis
el oraiionis sairificium Deo suo vero immolari non
ncgligunt. In cujus rei excmplum de Acbab rcge
Ssracl, (pii umltum pcccaverat, Dominus ad Lliam
dixit (5 Bcg. :2l, 29 ). « Quia bumiliatus est nici

• causa, non inducam boc malum in dicbus suis. »

iNon solum auiem raiione ostcndiiur quod re-
gibus cxccllcns pracmium dcbcatur, scd ciiam au-
cloritatc diviiia iiruiaiur. Dicilur cnim in Zacb. I^,
quod in illa bcalitudinis die qua crit Dominus pro-
lector babiianlibus in Jerusalcm, idcst in visione
pacis aclcrnae, aliorum domus crunt sicut domus
David, quia scilicet omncs rcgcs crunt, ct rcgr.a-
Lunt cum Cbristo, sicui mcmbra cum capite. Sed
5. Tli. Opcra umnin. \'. IG.

OPLSCLLUM XVI. 2"o

domus David erit sicut domus Dei quia sicui re-
gcndo fidclitcr Dci officium gessil in populo, ita
in pracmio Dco propinquius crii, et inbacrcbit.
lioc ciiam fuil a|)ud gcniilcs alicjualilcr somniatum,
dum civiiaiuni reclorcs aique servatorcs in dcos
transformari puiabunl.

CaPLT X.

Qiiod rex et priitce/is sUulcre debet ad bonuin
rtujirnen propier bontnn nui ipsius, et ulile
(jitod inde scquitur: cujus cotilrurium.st(juitur
rc(jitiien lyrjnnicuin.

Cum rcgibus lam grande in caelesti beatiludine

praemium proponatur, si bcne in rcgcndo se ba-

buerint; diligciiti cura sc ipsos observare dcbenl,

nc tyrannidcm convertantur. .Nibil cnim eis acce-

ptabibbus cssc debei quam quod ex bonore regio,

quo sublimaulur in tcrris, in caclcstis rcgni gloriam

transferanlur. Lrrant vcro lyranni, qui propicr

quacdum tcrrcna commoda jusiiiiam deserunt; qui

lanlo privanlur praemio, quod adipisci poteranl

juste rcgcndo. Quam autcm stullum sit pro bujus-

modi parvis el temporabbus bonis maxima et scm-

piicrua perdere bona, nullus nisi stullus aui inll

dclis ignoral. Addendum esl etiam, quod baec tem-

poralia comiuoda, propler quae ijranni justiiiam

dcscrunt, n agis ad lucrum provcniuni rcgibus, dum

justiliam scrvunl. Priino namquc inlcr mundana

omnia nibil csl quod ainicitiae dignac pracfercndum

vidcutur. Ipsa namque esl quae virluosos in unum

conciliai, virtutcm conscrvat atquc promovel. Ipsa

est qua omnes indigeut in quibuscumque negoliis

pcragcndis: quae ncc prospcris importune .se inge-

ril, nec descrit in advcrsis. Ipsa est quae maximas

delectationes affcrt, inianium ut quaecumque dele-

ciabilia in taedium sine amicis veriantur. Quacli-

bel auiem aspera, facilia ct prope nulla facit amor:

ncc est alicujus tyranni lanla crudcliias ui amicitia

non dclecletur. Dionysius cniu. Syracusanorum ly-

rannus ciim duorum aiuicorum, qui Damon ei

1'yibias diccbantur, alicrum occidcre vcllct, is qui

occidendus eral, inducias impciravit ut domum

piofcctus res suas ordinarci; allcr vero amicorum

scsc tyranno obsidem(l> pro ejus reditu dedit. Ap-

propinqiianie auiem promisso dic, nec illo rcdeunie,

unus(piisque fidcjussorem stiiliitiae arguebat. At

ille nibil se metui re de amici constantia praedica-

bat. Ladem aiitcm bora qua fucrat occidendus, rcdiil.

Admirans aulem a^.djorum animnni lyrannus, sup-

plicium proplcr fidcm amiciliac remisit, insuper

rogans uieumicrtium rccipcrent in amiciliae gradu.

Iloc auicm amiciiiac bonum quamvis desiderenl

ivranni, consequi lamen non possuni. Dum enim

coiumunc bonnm non quacruni, sed proprium, fii

parva vc! niilla communio eorun» ad subdiios.

Omiiis aiiicm auiicilia super aliqua communione

firmalur. Los cnim qui con\cniunt xel per naiurae

originem, vcl per morum similitudinem, vel per

cujuscumquesocietatis communionem, videmus ami-

citia conjiingi. Parva igitur, vel potius nulla esi

aniiciiia lyranni el subdiii; simulquc dum subdiii

pcr lyraniiicam injusiiiiam oppriinuntur, et se amari

non scnliunl sed contemui, nc(]uaquam amani. Nec

bubcnt lyranni unde de subditis coiiquerantur si

ab cis non diliguutur, quia nec ipsi tales se ipsis

exbibcnt ui diligi ab eis debeanl. Sed boni r^es

(I) Al. ob fiJem.

254 DE REGIM. PRLNC. LIB. I

dum communi profettui studiose irilendunf, el eo

rum studio subditi plura conimoda se assequi sen-
tiunt, diliguntur a plurimis dum subdilos se amare
demonstrani: quia et boc est majoris rnalitiaequam
quod in niullitudine cadat, ut odio babeantur ami-
ci, et benefacioribus rependatur malum pro bono.
Et ex boc amore provenit ut bonorum regum re-
gnum sil stabile, dum pro ipsis se subdili quibus-
cumque periculis exponere non recusant. Cujus
exemplum in Julio Caesare apparei, d«j quo Sve-
tonius refert, quod n)iliies suos usque adeo dili-
gebat, ut audila quorumdam caede, capillos et bar-
bam anle non dempserit quam vindicassei: quibus
rebus devotissimos sibi et sirenuissimos milites
reddidit; ita quod plerique eorum capli, concessam
sibi sub ea conditione viiam, si niilitare adversus
Caesarem velleni, recusarenl. Oclavianuseliam Au-
guslus qui modesiissime imperio usus esi, intanlum
diligebatur a subdilis, ul plcrique morienies, victi-
mas quas devoverani, immolari mandarenl, quia
eum superstilem reliquissenl. Non est ergo facile
ul principis periurbetnr dominium, quem tanio
consensu populus amal: propler quod Salomon
dicit Prov. 29, li: • Rex qui judical in jusiiiia
« pauperes, tbronus ejus in aeterniim firmabitur. »
Tyrannorum vero dominium diuturnum esse non
poiest; cum sil mulliiudini odiosum. Non potest
enim diu conservari quod volis mullorum repugnal.
Vix enim a quoquam praesens viia transigiiur quin
aliquas adversitates paiiatur. Adversiiaiis aulem
lempore occasio deesse non polest conira lyrannum
insurgendi; et ubi adsit occasio, non deerii ex mul-
lis vel unus qui occasione non utatur. Insurgeniem
auiem populus voiive prosequitur: nec de facili
carebit effectu quod cum favore multiiudinis atlen-
lalur. Vix ergo potest contingere quod tyranni
dominium protendatur in longum.

lloc eiiam manifeste patet, si quis consideret
nnde lyranni dominium conservatur. Non enim
conservatur amore, cum parva vel nulla sit ami-
citia subjeciae mulliludinis ad tyrannum, ul ex
praehabitis patet. De subdiiorum auiem fide tyran-
nis confidendum non est. Non enim inveniiur lanta
virtus in multis, iit fidclitatis virtuie rcprimantur,
ne indebitae servitutis jugum, si possint, excutiant.
Fortassis autem nec fideliiaii conirarium repuiabitur
secundum opinionem multorum, si tyrannicae ne-
quitiae qualitercumque obvietur. Restat ergo ut solo
limore tyranni regimen suslentelur: unde et timeri
se a subditis tota intentione procurant. Timor au-
tem est debile fundamentum: nam qui timore sub-
duntur, si oceurral occasio qua possini impunitatem
sperare, coiitra praesidentes insurgunl eo ardcntius,
quo magis contra voluniaiem ex solo timore coliibe-
baniur; sicui si aqua per violentiam includatur, cum
aditum invenerii, impeiuosius fluit. Sed nec ipse
limor caret periculo, cum ex nimio tiniore plerique
in disperationem inciderint. Salutis auiem despe-
ratio audacier ad quaelibet aitentanda praecipilai.
Non potest igitur tyranni dominium esse diuturnum.

Hoc etiam non minus exemplis quain rationi-
bus apparet. Si quis enim antiquorum gesta et
modernorum eventus consideret, vix inveniei do-
minium tyranni alicujus diuturnum fuisse. Unde
et Arisloleles in sua Politica muliis tyrannis enu-
raeratis, omnium demonstral dominium brevi teni-
pore fuisse finitum; quorum tamen aliqui diutius
praefueruni, quia non mullum in tyrannide excc-

debant, sed quantum ad multa imilabanlur rega-
lem modestiain.

Adhuc autem hoc magis fil manifestum ex con-
sideratione divini judicii. Ut enim in Job 34, 50,
dicitur, « Regnare facit hominem bypocritam pro-
« pier peccata populi. » Nullus autem verius hy-
pocrita dici potesl quam qui regis assumit offi-
cium, et exhibet se lyrannum. Nam hypocriia di-
citur qui alierius repraeseniai personaii», sicui in
spectaculis fierit consiievii Sic igiiur Deus prae-
fici permittit lyrannos ad puniendum subdito-
rum peccata. Talis antem puniiio iii Scripturis
ira Oei consuevit nomiiiari. Unde per Oseae 13,
11. Dominus dicit : • Dabo vobis regein in fu-
• rore meo. • Infelix est autem rex qui popu-
lo in furore Dei conceditur. Non enim ejus sta-
bile potest esse dominium: quia « non oblivisce-
« liir misereri Deus, nec continebit in ira sua mi-
« sericordias suas: » ( Psal. 76, 10 ): quinimmo
per Joel. 11, lo, diciiur, quod est « patiens, et
« multae misericordiae, et praeslabilis super mali-
« tia. » Non igiiur permiitii Deus diu regnare ly-
rannos, sed post tempesiaiem per eos induciam
populo, per eorum dejectionem iranquilliiaiem in-
ducet. Unde Eccli. 10, 17, dicitur: • Sedes ducuiii
« siiperborum desiruxit Deus, et sedere fecii mi-
« tes pro eis. »

Experimento etiam magis apparei, quod reges
per jusiiiiam magis adipiscuniur diviiias quam per
rapinam tyranni. Qiiia enim dominium tyranno-
rum subjeciae multiiudini displicei, ideo opus ha-
bent mulios habere satellites, perquos contra siibdi-
los luii reddantur; in quibus necesseest plura expen-
dere quam a subditis rapiani. Regum auiem do-
miniiim quod subditis placei, omnes subdiios pro
saielliiibus ad custodiam habei, in quibus expende-
re opus non est; sed inierdum in necessiiaiibus
plura regibus sponie donant qiiam tyranni diripe-
re possini; et sic impletur quod Salomon dicil Pro-
ver. 11, 24: « Alii, » scilicet regcs, • dividunt
0 propria, » benefaciendo subjectis, « et ditiores
« fiunt; alii, » scilicci tyranni, « rapiuni non sua,
« et semper in egesiate sunt. » Similiier autem
justo Dei coMiingii jiidicio, ut qui diviiias injuste
congregant, inutiliier eas dispergant, aut eiiam jusie
auferantur ab eis. Ui enim Salorron dicit Eccle. 5,
9: • Avarus non implebitur pecunia; et qui amat
« pecunias, fructum non capiet ex eis: » quinim-
mo, ut Proverl). 15, 27, dicit, « conturbai doniiiin
« suam qui sectatur avaritiam. » Regibus vero qut
jusiitiam quaerunl, diviiiae adduntur a Deo; sicul
Salomon, qui dum sapientiam quaesivit ad facien-
dum judicium, promissionem deabundantia diviiia-
rum accepit.

De fama vero superfluum videiur dicere. Qui*.
eniin dubitet bonos reges non solum in vita, sed
magis post morlem quodammodo laudibus homi-
num vivere, et in desiderio haberi; malorum vero
nomcn aut sialim dcficerc, vel si excellentes in
malilia fuerint, cum detestatione eoriim rememo-
rari? Unde Salomon dicii Proverb. 10, 7: • Me-
« moria jusii cum landibus, nomen autem impio-'
« rum puirescel: ■ quia vel deficit, vel remanel
cum foetore.

OPLSCLLLM XVL

CAPUT XL

"Quod hona eliain mundinlia, uf sunl divitiae,
jioiesias, houor , el foma, mdcjis proveniuut
reyihus qnam lijrannis: el de rnatis quae vx
currunt tijrannt eiiam m liac rita.

Ex liis orgo manifcsliim cst qiiod siabililas po-
testaiis, (Jiviliae, lionor el faina magis regihus quani
lyrannis ad volurn provcniunl; propler qii.ie tainen
indebiie adlpiscenda declinai in tyrannidem prin-
ceps, NuiUis enin. a jnsiilia dcclinal /lisi cupidita-
le aliciijus cominodi iracius. Privaiur insupcr ly-
rannus excelleniissima bcaliludine, quae regibiis
debetiir pro praemio; et qaud esi gravius, maximum
tormcniiini sibi acquirit in poenis. Si enim qui
unum liominem spoliai vcl in serviiuiem redigit
vel occidii, maximam pocndin meretnr; quantum
quidem ad jndiciuin bominum mortem, quanlum
\ero ad jiidiciiiin Dei damnaiioncm aelernam; quan-
lo niagis pulandiim cst lyrannum delcriora mere-
n su()plicia, (pii undi(|uc ab oiinibus rapii,contra
oninium lilierlatcm laborai, pro libito voliiniatis
suae quoscumqiie interficii ? Tales insuper raro
poenilcnt. vcnlo inflati supcrbinc, merito peccaio-
rum a Dco deserli, et adiilaiionibus bominum de-
libuti, rarius digne saiisfacere possunt. Quando e-
nim resiiluent omnia quac praeier justiiiae de-
biium absiulerunl ? hd qnae lamen restitiienda
Dullus dubiiat eos teneri. Quando recompcnsa-
bunl eis quos oppresseruni, ei injuste qualiier-
cumque laeserunt ? Adjicitur aiiiem ad eorum
impoonitentiam, quod omnia sibi licita aestimant
quae impune sinc resistentia facere potucrunt:
imde non solum emendare non satagunt quae
inale fecerunt, sed sua consiietudine pro auclori-
tale utentes, peccandi audaciam transmittunl ad
posieros; et sic non solum suorum facinorum apud
Deum rei tenentur, sed etiain eorum quibus apud
Deum pcccandi occasionem reliqiierunt. Aggra-
vatiir etiam eorum peccatum ex digniiate suscc-
pii olTicii. Siciit cnim terrenus rex gravius punit
suos ministros, si invenit eos sibi conirarios; ita
Deus magis puniel eos quos sui regiminis execu-
tores et ministros facil, si neqiiitcr agant, Dei ju-
dicium in amariiudinem converlentcs. Undc et in
Jibro Sapicniiac 0, 5, ad reges iniquos diciiur:
« Quoniam cum essetis ministri rcgni illiiis, non

• rccle judicastis, ncqiie cusiodisiis lcgem justi-
« tiae (1), ncc secun(Jiiin voluntalem Dci ambula-

• stis; borrende ei ciio apparcbit vobis: quoniam
« jiidicium durissimum bis (2) qiii praesunl fiet.

• Exigua enim concediiur iuiscricordia; potcntcs

« autcm potenler tormcnia palicniur. . Ei Nabu-

cbodonosor per Isa. 14, \\), dicilur: • Ad infer-

« num deiraberis in profiindum laci. Qui te vi-

o dcrint, ad ic i^clinabiiniur, teque prospicicnt »

quasi profundius in pocnis submersum. Si igitiir

legibiis abundani temporalia bona ct proveniunl,

et cxccllcns bcatitiidinis gradus pracparatur a Deo;

tyranni auicm a temporalibus bonis quae capiunt,

plcruuiquc frustanlur, muliis insnpcr pcriculis su-

bjacenics, ct quod est amplius, bonis acicrnis pri-

vantur, ad poenas giavissimas rcscrvali: vebemen-

ter sludcndiim esl bis qui regcndi ofticium susci-

(1) ,-1/. jiislitiae nostrae.

(2) Al. iii lii.s.

piunt, ul reges se subdiiis praebeanl, non tyran-
nos. I)e rege autem quid sit, ei quod expediat
mullitudini regem babere; adliuc aulein quod prae-
sidi expedial se rcgem multitudini cxbibere subje-
ciae, non lyrannuin: tania a nobis dicta sint.

CAPUT XIL

Procciiit ad ostondmdum regis officium: ubi
sccundum viam natiirae ostendil rtgem es^e
in regno sicut anima e^t in corpore, cl sicut
Deua est in mundo.

Consequcns aiitem ex dictis esi considerarc
quod sit regis ofTicium, cl qualem ofiorteai esse
regem. Quia vero ca qiiae sunt secundum artem,
imitantur ea quae sunt secundum iiaturam,ex qui-
bus accipimus ut secundum rationem operari pos-
simus; optimum vidctur regis officium a forma re-
giuiinis naturalis assumere. Invenitiir autem in re-
rum natiira regimcn et universale el pariiculare.
Universale (piidem, secundum quod o;iinia sub Dei
rcgimine coniinentur, qui sua providentia universa
gubernat. Pariiculare autem regimen maxime qui-
dem divino rcgimini simile est, quod invenitur in
bomine: qui ob boc minor mundus appellaliir,
qiiia in eo invenilur forma universalis regiminis.
Nam sicul universa crealura corporca et omnes
spiritiiales virlutes sub divino rcgimine coniinen
tur; sic et corporis membra el ccterae vires ani-
mae a ratione reguntiir; et sic quodammodo se
babet ralio in homine, siciit Deiis in mundo. Sed
quia, sicut siipra ostcndimus, Iiomo est animal na-
turaliler sociale, in muliitudine vivens; similitiKlo
divini reajiminis inveniiur in homine non solum
qiiantum ad boc qnod per rationem regiiur unus
liomo, scd ctiam quanlum ad boc quod per raiio-
nem unins bominis regilur multituclo: quod maxi-
me pertinct ad oflicium regis, dum, et in quibus-
dam animalibus quae socialiter vivunt, qiiaedam
siuiililudo inv>niliir liujus rcgiminis, sicul in a-
pibus, in quibiis el reges esse dicuntur: non quod
in eis pcr raiionem sit regimen, sed per instin-
cium naturae indiiiim a summo regente, qui cst
auclor naturae. IIoc igitur ofliciiim rex siiscepisse
cognoscat, ut sit in rcgno sicut in corpore anima,
ei siciit Dcus in mundo. Quae si diligenter rcco-
gitel, ex aliero justitiae in eo zelus accenditur, dum
considerat ad boc se posiium ut loco Dci judicium
regno excrceai; ex altcro vcro mansuctudinis et
cleinenliac lcniiaicm acquirit, dum rcpuiai singu-
los qui suo subsunt regimini, sicut propria membra.

CAPUT XI IL

Assumit ex hac siynililudine modum regiminis,
ul xiciK Dcus unamquamque rem distinguit
quodiun ordinr, el propria operatione ct loco.
ila rer aubditos suos in regno: et eodem modo
de anima.

Oportct igilur considcrare, quid Deus in mundo
facial: sic cnim manifcstum crit qnid immincat
rcgi facicndum. Siint autcm univcrsaliicr considi^
randa duo opcra Dei in miindo: unum quo mun-
dum iustituit; alterum quo mundum insliiulum gu-
bernai. llacc eiiam duo opcra anima habct in cor-
pore. Nam primo quidem virtuie animae informa-
tur corpus: dcinde vcro per animam corpus regir

236 DE RliGiM.

lur et movelur. Horum auteni secund(jm quidem
inagis proprie periinet ad regis officium: unde ad
oniiies reges perlinet gnbernalio, et a gnbernaiio-
nis regiinine regis nonien accipilur. Primum au-
teni opus non omnibus regibus convenii: non e-
nim oinnes regnum aut ci\iiaicm insiiiuunt, in
quo regnant; sed regno ac civilaii jam insiiluiis
regiminis curam impendunt. Est aulem consideran-
dum, quod nisi praecessisset qui inslilueret civita-
tem aiii regnum, locum non haberet gubernalio
regni. Sub regis eniin olTicio comprebendiiur eiiam
instilulio civitatis et regni: nonnulli enim civiiales
institucruni, in quibus reguarent, ut Ninus Nini-
vem, ei Roniulus Romam. Simililer eiiam ad gu-
bernalionis ofTicium pertinet ui gubernaia conser-
vet, ac eis utalur ad quod snnt consliiuta. Non igi-
lur gubernationis oiricium plene cognosci poterit,
si inslitutionis ratio ignorelur. Raiio antem insti-
tutionis regni ab e\empIo institnlionis rnnndi su-
menda est: in qiio primo considerainr ipsarum re-
rum produciio, deinde partinm mundi ordinata di-
stinctio. Ulierius autcm singulis miuidi pariibus
diversae rerum species disiributae videntur, iit stel-
lae caelo, volucres aeri, pisces aqiiae, aniinalia ter-
rae: deinde singulis ea quibus indigent, abundan-
ler divinilus provisa videniur. Hanc auiem inslilu-
tionis raiionem Moyses subtiJiier et diligenter ex-
pressit. Primo enim rerum productionem propo-
nit dicens: • In principio creavil Deus caelum et
« lerram. » Deinde secundum ordinem convenien-
lem omnia divinitus distincia esse denuntiat, vide-
iicet diem a nocte, a superioribtis inferiora, mare
ab arida. Hinc caelum luminaribus, avibus aerem,
mare piscibus, animalibus terram ornatam refert:
uliimo assignatum bominibus terrae animalium-
que douiinium. Usun) vero plantarum tam ipsis
qtiam animalibus ceteris ex providentia divina de-
nuniiat. Insiitulor auiem civiiatis et regni de no-
vo piodiicere bomines, et loca ad inhabiiandum,
ei cetera vitae subsidia non poies;, sed necesse ha-
bet his uli quae in natura praeexistiini; sicut etiam
ceterae artes operaiionis suae materiam a naiura
accipiuni, ut fabri ferrum, acdificaior ligna et la-
pides in artis usum assumunt.

Necesse est igitur institutori civiiaiis ei regni
primum quidem congruum locum eligere qui salu-
britate habitatores conservei, ubertate ad victum
sufficiat, amoeniiate delectei, muniiione ab hosli-
bus tuios reddat. Quod si aliquid de dicia oppor-
tunitate deficiat, tanto loeus eril convenientior,
quanto plura vel magis necessaria di praedictis
habuerit. Deinde necesse est ut locum elecinm in-
stiiutor civitatis aut rcgni dislinguat secundiim e-
xigentiam eorum quae perfectio civitatis aut regni
requirii: puta, si regnum instituendum sil, opor-
tet providere quis locus aptus sii iirbibus consti-
tuendis, quis villis, quis castris; ubi constituenda
sint studia litterarum, ubi exerciiia militum, ubi
negotialorum conventus ; et sic de aliis quae
perfectio regni requirit. Si autem insiitutioni civi-
taiis opera detur, providere oporiei qiiis loeus sit
sacris, quis juri reddendo, quis ariificibus singulis
deputandus. Ulterius aulem opoiiet homines congre-
gare, qui sunt congruis locis secundum sua officia
deputandi. Demum vepo providendum est ut singu-
fis necessaria suppetant secimdum uniuscujusquecon-
siiiutionem el statum: aliter enim nequaquam pos-
set regnum vel civitas commanere.

PRINC. LIB. I.

Haec igitur sunt, ut summarie dicaiur, quae ad
regis officiiim pertineni in insiituiioneciviiaiis aut
regni, ex similitudine instituiionis mundi assumpta.

C.\PLT XIV.

Quis modtis gnhcrnandi compelat regi, quia se-
cundum modum gnbernationis divinae: (jui
quidem modus gnbernandi a guberuatione na-
vis swnpnt iniiium: nbi et ponilur compara-
lio sacerdotalis dominii et regalis.

Sicui autem institutio civitalis aut regni ex
forma inslituiionis mundi convenienier accipitur,
sic et gubernaiionis ratio ex gubernatione sumen-
da est. Est lamen praeconsiderandum, quod guber-
nare est, id quod gubernaiur, convenienter ad de-
bitum finem perducere. Sic etiam navis gubernari
dicitur. dnm per nauiae indusiriam recto ilinere
ad portuin illaesa perducilur. Si igitur aliquid ad
finem extra se ordinetur, ut navis ad portum; ad
gubernatoris ofTicium pertinebii non soium ut rem
in se conservet illaesam, sed quod ulterius ad linem
perducai. Si vero aliquid esset cujus finis non es-
set exira ipsuni, ad hoc solum intenderet guber-
natoris intentio m rem illam in sua perfectione
coiiservaret illaesam. Et quamvis nihil tale inve-
niatur in rebus post ipsuin Deum, qui est omni-
bus finis, erga id lamen quod ad extrinsecum or-
dinatur, multipliciler cura impenditur a diversis.
Nam forle alius erit qui curam gerii ut res in suo
esse conservetur; alius autem, ut ad aiiiorem per-
fectionem perveniat: ut in ipsa navi, unde guber-
nationis ralio assumitur, manifeste apparet. Faber
enim lignarius curam habet resiaurandi, si quid
collapsum tuerit in navi; sed nauia ioliciludinem
gerit ut navem perducat ad portum: sieetiamcon-
tingit in hominc. Nam medicus curam gerit ul vi-
ta hominis conservetur in sanilale; oeconomus, ul
suppeiani necessaria vitae; doctor auiem curam ge-
rit ut verilaiem cognoscai, institutor auiem mo-
rum, ui secundum raiionem vivai. (Juod si homo
non ordinaretur ad aliud exterius bonum, sulfice-
reni homini curae praedictae. Sed est quoddam bo-
nuin extraneuin homini, qiiamdiu mortaliier vivil,
scilicet ultima beatitudo, quae in fruitione Dei ex-
pectatur post morlem: quia, ut Apostolus ait 2 ad
Corinib. 5, 6: • quamdiu sumus in corpore, pe-
« regrinamur a Domino. » Unde liomochristianns,
cui beaiiludo illa est per Chrisli sanguinem acqui-
siia, et qiii pro ea assequenda >piriius sancii ar-
rhain accepit, indiget alia spirituali cura, per quam
dirigaiur ad porium saluiis aeiernae. Ilaec autem
cura per minislros Ecclesiae Christi fidelibus exhi-
beiiir. Idem autem oporiet esse jiidicium de fine
loiius multitudinis, et unius. Si igitur finis homi-
nis esset bonum quodcumque in ipso existens; et'
regendae muliitudinis finis ultimus esset similiter
ut lale botium multiludo acquirerel, et in eo per-
maneret. Et si quidem talis ulliinus siveuniusho-
minis siv^ muliitudinis finis esset corporalis vita et
sanitas corporis; medici esset officiutn. Si auiem ulti-
mus finis esset diviliarum alTIuenlia, oeconomus rex
quidam multitudinis essei. Si vero bonum cognoscen-
dae verilaiis tale qiiid esset ad quod posset multi-
ludo pertingere, rex haberel doctoris oITicium. Vi-
delur aiitem finis esse muliiludinis conurresialae.

0 0 ■

vivere secundum virlutem. Ad hoc enim homines

OPUSCULU

congreganlur ul simul hene vivanl, quod conseqni

non possel unusqtjisque singulariier vivens. liona

aulein viia est secundum virimen). Viriuosa igiiur

vita esl congregaiionis hunianae (inis. Ilujusaulem

signuin est quod lii soli j)uiles sint mulliludinis

congregatae qui sibi invicem con^miinicant in bene

vivendo, Si enim propier solum vivcre bomines

convenirent; animalia el servi esscnt pars aliqna

congregaiionis civilis. Si vero propier acquirendas

divitias, omnes siinul negotianles ad unam civiia-

tem penincrent; siciii \i(leuius eos solos sub una

mullitudine compuiiiri qiii sub eisdein legibus et

eodem rcijiiuiine diricuntiir ad benc vivendum. Scd

• 1 I •

quia bomo vivendo secunduin viriutem ad ulterio-

rem finem ordinalur, qui consisiit in fruitione di-

vina, ut supra jarn diximus; oportcl eumdcm fincm

esse muliitudinis biimanae qui esl bominis unius.

Non esl ergo uliimus finis multitiidinis congrcga-

Jae vivere sccundiim viriuicm, sed per virtuosain

vitam pcrvenire ad fruitionem divinam. Si qiiidem

auiem ad bunc finem pervcniri possct virtute bu-

manae naturae, nccesse essei ut ad officium regis

pertineret dirigerc bomincs in biinc finem. Hnnc

enim dici regem siipponimns ciii siimnia regiminis

in rcbus bunianis commiititur. Tanio aiiicm est

regimcn sublimius, quanto ad fiiicm ultcriorem or-

dinatnr. Semper cnim invenitur ille ad quem per-

linei ultimus finis inipcrare opcraniibus ea qnae

ad finem ullimum ordinantur- sicnl giibernaior, ad

quem pertinel navigaiioncni disponcre, imperat ci

qui navem consiiluil, qualein navem navigaiioni

aplam facere debeat; civilis autem qui nlitur armis,

iniperal fabro qualia arma fabricct. Sed quin finem

fruilionis divinae non consequitur bomo pcr vir-

luiem bumanam, sed virlute divina, juxta illiid

Aposioli Rom. 6, "2^: • Graiia Dei, vita aeterna; -

pcrducere ad illum fincni non buninni erii, scl

tlivini regiminis, Ad illum igitur regcm bujusmodi

rcgiincn pcrlinci qui non cst solum bomo, sed e-

liam Deus, scilicci ad Dominum nostrum Jesnm

Cbristum, qui bomines filios Dei faciiMis iu cacle-

slem gloriam inlrodnxit. Hoc igilur cst regimen ei

iradiium qiiod non corrumpetur, propier qnod non

solum Sacerdos, scd rex in Scripiuris sacris nomi-

natiir, dicente Jerem. '25, 5: * Regnabii rex, et

« sapiens erit, » Unde ab eo rcgale saccrdoiium

derivalur: ci, qiiod est ampliiis, omnes Cbrisii fi-

deles, inqiiantiim sunt membra ejiis, rcges ei sa-

cerdotes dicuntur, Htijus ergo regni ministeriun>,

ul a lerrenis essent spiriiualia disiincia, non terre-

nis rcgibus, scd sacerdoiibus esi commissum. et prae-

cipiie summo Sacerdoti successori Pelri, Cbristi vica-

rio, Romano Poniifici, cui omnes reges populi cbri-

slianioportet esse subditos sicut ipsi Doniino Jesti

Cbristo. Sicenimei adquem finis tiltimi cura pcrtinet,

subdi debent illi ad quos pertinet cura antccedentium

finium,ei ejus imperio dirigi. Quia igittir saccrdotium

gcntiliiim ct toius divinorum ciiltiis erai propter tem ••

jroralia bona conquircnda, quae oninia ordinanttir ad

multiiudinis boniim commtine, cujus regi cura incum-

bit; convenienter sacerdotes gentilium regibus sub-

debanlur. Sed et quia in veieri lcgc promitiebanttir

bona tcrrena non a dacmonibus, scd a Deo vero

rcligioso popiilo cxbibenda; iiulc cl in lcgc vetcri

saccrdotes rcgibus lcgtmttir fuisse subjccti. Sed in

nova lcge est sacerdoiiiim altins, pcr qtiod bomines

trailuctintur ad bona raclestia: nndc in legc Cbristi

reges debenl sacerdoiibus esse subjecti. Proptcr

.M XVI 257

quod mirabiliter ex divina providentia factuoi est
ui in Romana urbe, quam Deus praeviderat cbri-
stiani populi principalcm sedcm f>itiiram, bic nios
paulaliin inolcscerei, ut civitaium reciorcs sacerdo-
libiis subjacerent. Sicut enim Valerius Maximus
refcrt, • omnia post religionem ponenda sempcr
€ nosira civilas duxit, etiam in qiiibus summae
« majcstaiis dccus conspici voliiit. Quapropier non
a dubitavcriint sacris imperia servire, ita se biin;a
• narum reriim babitiira rcgimen aestimantia, si
« divinae potcntiae bene atque constantcr fuissent
« famiilata. » Oiiia vcro cliain fuiuruui erat ut in
Gallia cbristiani saccrdolii plurimiim vigeret religio.
diviniius est pcrmissum nt etiain apud Gallosgen-
tilcs saccrdoies, qnod Drtiidas nou inabnnt, lotius
Galliae jus definirent, ut refcrt Juliiis Caesar in
libro quem de Bcllo Gallico scrijisit.

CAPL T XV.

Quod <K'M/ arl xd'imfim fxnf.m coriaprjuendnm rc-
qiiirifur u( rex subdilos suoi ad vive.u/tim
.secundum rirtutem disponal, ifa ad fincs me-
dios; ef ponuiifur hic fpian mnt illa quae
ordiiianf ail bmp x^ivendum, et (jnac impediunf:
cf qno<l rrnwdium res appouere debef circa
dicfa inipcJimen ta .

Sicut aiitcm ad vitam qiiam in caclo speramus
bcatam ordinaiiir sicut ad finem vita qua bic bo-
mincs benc viviint: ita ad bonum mulliiudinis ordi-
naniur (1) sicut ad finern quaccunjqiie particularia
bona per bominem procurantur, sive diviiiae, sive
lucra, sive saniias, sive facundia vel erudilio. ^i
igitiir, ut dictiim est, qui de ultimo fine curam
babci, praecssc debet bis qui ciiram babent de
ordinniis ad finem, et eos dirigere suo imperio;
manifcstiim ex dictis fit, qtiod rex sicui dominio
et regimini quod administratur per sacerdoiis offi-
ciiim, subdi dcbei, ita praeessc debet omnibus liu-
manis officiis, ct ea impcrio siii regiminis ordinare.
Cuicumque aiitem inciindiit aliquid perficere quod
ordinatiir in aliud sicut in fincii, boc debei aiten-
dere ui suum opiis sit congruum fini; sicui fabcr
facit gladiuai ui pugnae conveniat, et aedificaior
sic debel domum dispcnere ut ad habitandum sil
apta.

Qiiia igitiir vitae qiia in praesenti bene viNi-

mtis, finis esl bcatitudo caelesiis: ad regis ofncium

pertiiict ea raiinnc vitam muliitudinis bonam pro-

curare secundum qiiod congruii ad caeleslem bea-

titudinem conscqucndam; nt scilicet ea praecipiat

quae ad caelcstem bcaiiiudinem ductint, et eorum

coniraria, scctindum qiiod ftieril possibile, inicrdi-

cat. Qiiac aiiiem sit ail vcram beaiiiudinem via, et

qnae sint impcdimcnta cjus, cx lege divina oogno-

scitur, ciijus doctrina pcrtinet ad sacerdoium offi-

cium, sccundiim illiid Malacbiae 2, 7: « Labia sa-

« cerdotis ctistodienl (2) scicntiam. ci Icgcm rcqui-

• rcnt de orc cjus. » Ei idco in Dcntcr. 17, 18.

Dominus praccipil: « Postquain sedcrii rex in solio

« rcgni siii, describet sibi Deuicionomium Icgis

« bnjiis in vobiminc, accipicns cvomplar a «acer-

« dotc Leviiicac tribus, ct liabebii seciim, lcgetiuc

« illud omnibus diebus vitae suae, ui discat timcrc

(1) /1/. ita bon.im muiliUidini* ordinal «.icnt aii finem elc.

(2) Al. sacerdotum cusludiuiit.

238 DE REGIM.

« Dominuni Deum suum, et ciistodire verba et
• caeremonias ejus quae in lcge praecepla sunt. »
Rex legeni igiiur divinam edoclus, ad lioc praeci-
puum studium debet inlendere, qualiier muliitudo
sibi subdiia bene vivat: quod quidem studium in
iria dividiiur; ut priino quidem in subjecta mulii-
ludine bonam vitam instiluat, secun lo tit institutam
conservet, lertio ut conservaiam ad meliora pro-
nioveai.

Ad bonam autem unius hominis vitam duo re
quiruntur: unum principale, quod est operatio
secundum virtuiem ( virius ? nim est qua bene vi-
vitur ); aliud vero secundarium et quasi instru-
nieniale, scilicet corporalium bonorum sufficientia.
quorum usus est necessarius ad acluni viriutis. Ipsa
lamen bominis uniias per naturam causaiur: mul-
iitudinis auiem uniias, quae pax dicitur, per regen-
lis indusiriam est procuranda. Sic igiiur ad honam
vilam mulliiudinis instiiuendam Iria rcquirunlur.
Primo quidem ui mulliiudo in uniiaie pacis con-
stiiuatur. Secundo ut muliiiudo vinculo pacis unita
dirigatur ad bene agendum: sicut enim honio in'hil
bene agere potesl nisi praesupposila suarum par-
tium unitaie; iia hominuni muliiludo pacis unitaie
carens, dum impugnai se ipsam, impediiur a bene
agendo. Terlio vcro requiritur ut per regentis in-
dustriam necessariortim ad bene vivendum adsit
sufficiens copia. Sic igiiiir bona vita per regis of-
ficium in multiiudine consiituia, consequens esi ut
ad ejus conservationem intendat.

Sunt autem iria quibus boniim publicum per-
manere non siniiur. Quorum quidem unum esi a
naiura proveniens. Non enim bonum muliitudiuis
ad unum lantum tcmpus instilui debet, sed ut sii
quodammodo pcrpeiuum. Homines autem cum sint
inortales, in perpcluum durare non possunt: nec
dum vivuni, semper sunt in eodem vigore, quia
multis variaiionibus humana vila subjicitur; et sic
npn sunt hon;ines ad eadem officia peragenda ae-
qualiter per toiam viiaio idonei. Aliud aulem im-
pedimentum boni publici conservandi ab inieriori
proveniens, in '^perversitate voluntatum consislit,
dum vel sunt d^sides ad ea peragenda quae requi-
rit respublica, vel insupor sunl paci muhitudinis
noxii, dum transgrediendo jusiitiam, aliorum pacem
perturbant. Teriium auiem impedimenlum reipu-
blicae conscrvandae ab exieriori causatur, dum per
incursum hostium pax dissolvitur, et interdun) re-
gnum aui civiias funditus dissipatur. Igitur circa
iria pracdicla triplex cura imminet regi. Primo
quidem de successione hominum, et substilutione
illorum qui (liversis officiis praesunt; ul sicut per
divinum legimcn in rebus corrupiibilibiis, quia
semper eadem durare non possunt, provisum esl
ut per generationem alia in locum aliorum succe-
dant, ut vel sic conservelur integriias univorsi; ita
per regis siudium conservetur subjectae muliitudi-
nis bonum, dum solicite cural qualiier alii in de-
ficieniium locum succedant. Secundo autem ut suis
legibus el praecepiis, poenis et praemiis homines
sibi subjecios ab iniquitate cocrceal, ei ad opera
viriuosa indiicat, exemplum a Doo accipicns, qui
homjmbus legem dcdit, observantibus quidom mer-
cedem, transgredienlibus poenas retribuons, Teriio
imminel regi cura ut muliiiudo sibi subjccla contra
hosies ti'ia roddatur. Nihil enim prodessot inte-
riora vilare pcricula, si ab extcrioribus defendi
«on posseu

PRINC. LIB. II.

Sic igitur bonae multiiudinis insiituiioni tertium
restai ad regis officium pertinens, ut sit de pro-
niotione solicitus: quod fit dum in singulis quae
praemissa stint, si quid inordinatum esi corrigere;
si quid deest, supplere; si quid melius fieri polest,
studet perficere. Unde et Apostolus 1 Corinih. 12,
fideles manel ul semper aemulentur charismala
meliora.

Haec igilur sunt quae ad regis officium pertineni;
de quibus per singula diligentius iraclare oportet.

S:.iBE:E& ^ECU.^lS^U^»

CAPUT I.

Qualiter ad regem perlinet instituere civitatem^
vel castra ad gloriam consequondam; el quod
eligere debet ad hoc loca temperala; el quae
commoda ex hoc, regno conseqnanlur , et quae
incommoda de contrario.

Primum igitur praecipue oportei exponere regis
officium ab insiituiione civitatis aut regni. !Nam
sicut Vegetius dicit, potentissimae nationes ei prin-
cipes nominaii nullam majorem potueruni gloriam
assequi quam aut fundare novas civitaies, aui ab
aliis conilitas in nomen suum sub quadaiii aiiipli-
ficatione transferre: quod quidem documentis sacrae
Scripturae concordal. Dicit enim Sapiens in Eccli.
4-0, 19, quod « aedificatio civitaiis confirmabit no-
« men. » Hodie namque nomen Romtili nesciretur,
nisi quia condidil Romam. In instiiutione autem
civitatis aul regni, si copia delur, primo quidem
est regio per regem eligenda, quam teiitperatam esse
oporiel. Ex regionis eiiim temperie habiiatores multa
commoda consequunlur. Priiiio namque consequun-
lur homines ex teinperie regionis incolumiiatem
corporis et longitudinem vitae. Cuin enim sanilas
in quadam temperie humorum consistat, in loco
tomperato conservabilur sanilas: simile namque suo
simili conservatur. Si autem fuerii excessus caloris
vol frigoris, necesse est quod secundum qiialiiatem
aoiis corporis qualitas immuieiur: unde quadam
naiurali industria animalia quaedam tempore frigido
ad calida loca se iransferunt, rursum lempore calido
loca frigida repetentes, ul ex contraria disposilione
temporis lemperiem consequanlur. Rursus, cum
animal vivat per calidum et humidum, si fuerit
calor iniensHs, cito naiurale humidum exsiocaiur,
ct doficil viia, sicut lucerna cito exlinguitur, si
liumor infusiis cilo per ignis magnitudiiiem con-
siimalur. Unde in quibusdam calidissimis Aelhiopum
regionibiis homines ullra triginia annos non vivere
perhihontur. In regionibus voro frigidis in excessu,
nalurale humidiim de faoili congelatur, el calor
naturalis exiinguitur. Deinde ad opportunitatesbel-
lorum, quibus tuta redditur humana societas, re-
gionis temperies plurimum valei. Nam, sicut Ve-
getius refert, omnes nationes quae vicinae siint
soli, nimio calore siccaiae, ampliiis qtiideiii sapere,
sed minus de sanguinc habere dicuntur, ac pro-
pterea constanliam atquc fiduciain de propinqiio
pugnandi non habent, quia meiuiint vulncra qui
iiiodicum sanguinem se Iiabere noverunt. E oonira
scptomtrionalos populi reuioii a solis ardoribus in-
consuliiorcs quidcm, sed tamon largo sanguine re-

OPLSCILC.M XVI.

259

diindantes, sunt ad bella proniplissitni. Ilis qni
lemperatioiibus babitani platjis; et copia sanguinis
suppeiii ad vulnerum nnonisque contempinni, nec
prudentia deficit, qiiae nioiiesiiani scrvet in castiis,
et non parinn prodest uli in dimicaiione consiliis.
Demum lemperata regio ad poliiicam vitam va-
lei. Ut enim Aristoieles dicit in sua Polilica, quae
in frigidis locis babitant genles, sunt quidem ple-
nae aiiimo^iiaie, inlelleciu auiem el arte magis
deficientes, propier quod liberae perseveranl magis;
non vivunt aulem polilice, et vicinis propter im-
prudeniiam prificipari non possunl. Quae autem
in calidis sunt, inlelleciivae quidem sunt, etariifi-
ciosae secundum animam, sine animosilate auiem:
proplcr (juod subjectae quidem sunl, et subjectae
perseverant. Qiiae autem in mediis locis Iiabiiant,
ulroque participani; profiter quod ei liberi perse-
verant, et maxime poliiice vivere possunt, ei sciiinl
aliis principari. Esi igitur eligenda regio lemperata
ad insliiulionem civitaiis vel

regni.

CVPUT II.

Qiialiicr eligerff debent reges et principea re-
gione.s ad ctriialfS vcl caslra instiiucitda, in
qinbus aer sl' saUibris: et oslcndil in quo la-
lis aer cogncscilur, et quibus signis.

Posl eleclionem aulem regionis, oportet civiiaii
consiiiuendae idoneum locuiii eligere: in qno primo
videtur aeris sabibriias requircnda. Conversaiioni
enim civili praejacei naturalis vita, quae per salii-
britatem aeris scrvatur illaesa. Locus auicm salu-
berrimus erii, ui Vegetius tradit, excelsns, non ne-
bulosus, non pruinosus, regionesque caeli specians
neqiie aestuosas neque frigidas, demum palndibus
noii vicinus. Kn inentia quidem loci solet ad aeris
saliibrilaiem conferre, quia locus eminens ventorum
perfliiiioiiibus palet, quibus reddiiur aer purus:
vapores etiam qui viriute radii solaris resolvuniur
a terra et ab aquis, muliiplicanlur magis in con-
vallibus el in locis demissis quam in aliis: unde
in locis aliis aer subiilior invenilur. Hujusmodi
autem subtilitas aeris, quae ad liberam el since-
ram respiraiionem plurimum valet, impeditur per
nebulas et pruinas, quae solent in locis multum
bumidis abundare: tinde loca bujusmodi inveniun-
lur salubriiaii esse conlraria. El quia loca paludosa
nimia bumiditaie abundani, oportet locum construen-
dae urbi electum a paludibus esse remolum. Cum
enim aurae matutinae sole oriente ad locum ipsum
pervenieni, et eis ortae a paludibus nebulac adjun-
geniur, flaius bestiarum palustrium venenaiarum
cum nebulis mixtos spargent, et locum facieni pe-
slileniem. Si tamen moeiiia constructa fuerini in
paludibus quae fuerint prope mare, speclentque ad
sepiemtrionem, vel circa, baeque pab.des excelsio-
res fuerinl quam littus marinum, raiionabiliier vi-
dcbuniur esso constructa. Fossis enim ductisexitus
aquae |);Ucbit ad lillus, et mare tempestatibus au-
ctum in paludes redundando non permittet anima-
lia pabistria nasci. Et si aliqua animalia de supe-
rioribus locis vencrini, in consucta salsedine occi-
dentur. Oportct et locum urbi dcstinaium ad calo-
rem et frigus lemperate disponi secundum aspe-
clum ad plagas caeli diversas. Si enim moenia,
inaxime prope mare constiluta spectabunt ad me-
ridiem, non erunl salubria. Nam hujusmodi loca

mane quidem erunl frigida, quia non respiciiiniur
a sole; meridie vero erunt ferveniia propicr solis
respectum. Quae aulem ad occidentcm specianl, orio
sole tepescunt vcl eiiam frigeni, meridie calenl,
vespere fervent propler caloris continuilaiem el
solis aspecluni. Si vero ad orieniem speciabuni,
inane quidem propter solis opposiiionem direciain
tcmperate calesccnt; nec multum in mcridie calor
augebiiur, sole non direcle speciante ad locuni,
vespere vero loialiier radiis solis aversis loca fri-
gesceni. Eademque vel similis lemperies erit, si ad
aquilonem lociis respiciat urbis, e converso esl
quod de meridiem rcspiciente esi dictuni. Experi-
mento auiem cognoscere possumus quod in majOKin
calorem minus salubriter aliquis iransmnialur. Quae
enim a frigidis locis corpora traducuntur in calida,
non possunt durare, sed dissolvuntur, quia calor
sugendo vaporem nalurales virtutes dissolvit: unde
etiam in salubribus locis corpora aesiaie infirma
redduntur. Quia vero ad corporum saiiitaiem con-
venientium ciborum usus requirilur, in Iioc con-
ferre oportet de loci salubritate qui conslituendae
urbi eligitiir, ul ex condilioue ciborum disccrnaior
qiii nascuntur in lerra: quod quidcm explorare
solebant antiqui ex animalibus ibidem nutritis.
Cum enim boiiiinibus aliisque animalibus cotnmimc
sit uli ad nutrimenium his qiiae nascuntur in ter-
ra, consequens esl ut si occisorum animslium vi-
scera inveniunlur bene valcnlia, quod bomines eliam
in loco eodem salubribus possint nuiriri. Si vero
animalium occisorum apparent morbida njembra,
rationabilius accipi potesl quod iiec bominibus il-
lius loci habilaiio sit salubris. Sicut autem aer tem-
peratus, ila salubris aqua est requirenda. Ex bis
enim maxime dependet saniias corporum, quae sae-
pius in usum hominum assumuntur. Ei de aere
quidem manifeslum est quod quofidie ipsum aspi-
rando inlrorsum atirahimus usque ad ipsa viialia:
unde principaliier ejus salubriias ad incolumitaiem
corporum confert. Item quia inier ea quae assu-
muniur per modiim nulrimenii, aqua esi qua sae-
pissime utimur tam in polib.is quam in cibis;
ideo nihil est praeler aeris puriiaiem magis perii-
nens ad loci sanitalem quam aquarum salubriias.
Esl et aliud signum ex quo considerari potesl loci
salubritas; si videlicei boininum in loco commo-
rantium facies bene coloratae appareanl, robusia
corpora, el bene disposita membra; si pueri inulii
el vivaces, si senes mulli reperianlur ibidcm. E
converso, si facies hominum deformes appareani,
debilia corpora, exinanita membra vel morbida, si
pauci et morbidi pueri, et adhuc pauciores senes;
dubiiari non poiesi locum esse morliferum.

C.\PUT III.

Q(tnlller necesse est talem civifalem ronstruen'
dnm a rege, habere copiam rerum viclualium,
quia sine oi.^i civiias esse perfcctn non pole.yl:
el distingitii duplict-m modum istms copiae,
primum lamen magis commendat.

Oportel autem ui locus consiruendac urbi ele-
cliis non solum lalis sit qui salubrilaie liHbiialores
conservel, sed ubertate ad victum sufficial. Non
enim est possibile multitudinem hominum babitare
iibi viclualium non suppetit copia. Undc, ut vull
Philosophus, cum Xenocrates archiicclor periiissimui»

240

DE REGIM.

Alexandro Macedoni demonsirarel in quodam monle
civiiaieiii egregiae fonnae conslrui posse, inierro-
gasse teilnr Ale\ander, si essent agri qui civitaii
jjosseni frumeniorum copiam minisirare. Quod cum
deficere invenirei, respondit vitupcrandum esse, si
quis in lali loco civiiaiem consiiuerei. Sicui enim
naius infans non potesi ali sine nutricis lacle, nec
ad incremenium perduci; sic civiias sine ciborum
abuudaniia frequentiam populi habere non poiesi.
Duo tamen sunt uiodi quibus alicui civiiati poiesl
afflueuiia rerum suppeiere. Unus, qui dicius est,
propier regionis feriilitaiem abunde omnia produ-
ceniis quae humanae vitae requirit necessitas. Alius
auiem per mercalionis usum, ex qi-.o ibidem ne-
cessaria viiae ex di\crsis parlibus adducantur. Pri-
mus autem modus convenieniior esse manifesie
6onvincitur. Tanio enim ali(juid dignius esl, quan-
10 per se sufricieniius invenitur; quia quod alio
indiget, deficiens esse monstrainr. Sufficientiain au-
lem plenius possidet civitas cui circumjacens regio
sufficieus esl ad necessaria vilae, quaru illa quae
indigei ab aliis per uiereationem accipere. Dignior
enim esi civilas si abundanliam rerum habeat ex
lerrilorio proprio, quam si per mercatores abundel.
Cum hoc etiam videiur csse securius; quia pro-
pter belloruiu eventus ei diversa viarum discrirui-
na, de facili potesi iu.pediri viciualium deportatio,
et sic civitas per dufectum victualium opprimetur.
Esi eliam hoc utilius ad conversationem civilem.
^am civiias quae ad sui suslentalionem merraiio-
num multiludiue indigel, necesse est utcontinuum
extraneorum convictum patialur. Exiraneorum au-
lem conversaiio corrumpit plurimum civium mores,
secundimi Arisioielis doctrinam in sua Politica:
quia necesse esi evenire ui homines extranei aliis
legibus ei consnetudinibus enulriti, in multis aliier
agani quam sini civiuiir niores; ei sic diim cives
exemplo ad agenda similia provocaniur, civiliscon-
versatio perturbaiur. Rursus si cives ipsi merca-
lionibus fuerini dedili, pandetur pluribus vitiis a-
ditus. Nam cum negolialorum studium maxime
ad lucrum lendai, per negotiationis usum cupi-
ditas in cordibus civium iraducitur, ex quo con-
venii ut in civitale onmia fianl venalia, et fide
subiracta locus fraudibus aperilur, publicoque bono
coniemplo, proprio commodo quisque deserviet, defi-
cietque viriutis siudium, dum lionor virtutis prae-
mium oninibiis defereiur: unde nccesse erit in
lali civiiaie civilem conversationem currumpi. Est
etiaiir negoliaiionis usus contrarius quam plurimum
exercitio miliiari. ISegoiiatores enim dum umbram
colunl, a laboribus vacant; et dum fruuntur deliciis,
nioliescuni animo, el corpora redduntur debilia, el
ad labores mililares inepta: unde secundum jura
civilia negoiiaiio est militibus interdicta. Denique
civitas illa solel esse magis pacitica cujus populus
rarius congregalur, minusque intra urbis moenia
resident. Ex frequenti enim honrinum eoncursu
daiur occasio liiibus, et sediiionibus materia mini-
siralur: unde secundum Aristotelis doctrinam uii-
{ius esi quidem quod populus exira civitates exer-
ceaiur, quam quod intra civitaiis moenia jugiter
conrmorelur. Si auiem civitas sit mercationibus
dediia, maxime necesse est ul intra urbem cives
resideant, ibique mercaliones exerceant. Melius igi-
tur es( quod civilali viciualium copia suppetat ex
propriis agris, quam quod civitas sil loialiter ne-
goiiaiioni gxposita. Nec tanaen negotialoies omnino

PRINC. LIB. II.

a civitate oporiei excludi, quia non de facili po-
lest iuveniri locus qui sic ounibus vitae necessa-
riis abiindet quod non indigeat aliquibus aliunde
allaiis; eorumque quae in eodem loco superabun-
dani, eodem modo reddetur muhis damnosa copia,
si per mercatorum officium ad alia loca transferri
non possent. Unde oporlet quod perfecia civiias
moderale mercatoribus uiatur.

CAPUT IV.

Quod regio quam rex eligit ad civifates el ca-
stra instiluenda, debel habere ainoenilates:
in quibus cives sunt arcendi, ut moderale eis
utantur, quia saepius sunt causa dissolutwniSy
unde legnum dissipatur.

Est eliam conslituendis urbibus eligendus locus
qui amoeniiate habitatores deleciet. Non enim faci-
le deseritur locus amoenus, nec de facili ad locum
illum confluit habitaniium muliitudo cui deest
amoenitas, eo quod absque amoenitale viia homi-
nis diu durare non possit. Ad hanc autem amoe-
nitaiem pertinet quod sii locus carHporum planitie
distentus, arborum ferax, montium propinquiiaie
conspicuus, nemoribus graius, el aquis irriguus.
Vejum quia nimia amoenitas superflue ad delicias
homines allicit, quod civitaii plurimum nocei; ideo
oporlel ea moderate uii. Primo namque homines
vacanles deliciis, sensu hebetantur; immergit enim
earum suavitas sensibus animam, ita quod in rebus
deleciantibus liberum judicium habere non possunl.
Unde secundum Aristotelis senientiam, prudentia
judicis per delecialionem corrumpilur. Deinde de-
lectationes superfluae ab honestate virlutis deficere
faciunt: nihil enim magis perducil ad imir;odera-
tum augmentum, per quod mediuut virtutis cor-
rumpilur, quam deleclaiio; tum quia natura dele-
clationis est avida, et sic modica d<;Iectalione sum-
pta praecipiiatur in turpium deleclaiionum illece-
bras, sicut ligna sicca ex modico igne accendun-
lur: tum etiam quia deleclalio app(!iiium non sa-
ti;it, sed gusiaia sitim sui magis inducit. Unde aJ
viriiilis oflicium pertinei ul homines a deleciatio-
nibus superfluis absiineant. Sic enim superflui-
tate vitata facilius ad medium virtutis pervenie-
tur. Conseqiienler etiam deliciis superflue dedi-
ti mollescunl animo, et ad ardua quaeque at-
tenianda, nec non ad lolerandos labores et pericu-
la abhorrenda pusillanimes fiunt: unde et ad bellicum
usiirn deliciae plurimum nocent: quia, ut Vegetius
dicit in libro de re Militari, minus liiuei moriem
qui minus deliciarunr. se novil habuisse in vita. De-
mum deliciis resoluti pleruiirque pigrescunt, et
intermissis necessariis studiis et ncgotiis debitis,
solis deliciis adhibent curanr, in quas quae prius
ab aliis fuerani congregata, profusi dispergunt: un-
de ad paupertalem deducti, dum consuetis deliciis
carere non possunt, se furtis ei rapinis exponunt,
ui habeant unde possint suas volupiates explere. Est
igilur nocivum civitali, vel ex loci disposilioue, vel
ex quibuscumque aliis rebtrs, deliciis superfluis a-
bundarc. Opportunum est igitur in conversaiionc
humana modicum delectationis quasi pro condi-
menio habere, ut animus hominum recreetur: quia,
ul Seneca dicit de iranquilliiate aniini ad Serenum,
danda est animis remissio. Meliores enim aptiores-
que rc(iuicli rcsurgunl; quasi prosil animo tem-

OPUSCULUM XVI.

peraie deliciis uii, ut sal in cihonim cociura pro
ipsorum suavitate, quod superllue ifnmjssum illos
corrumpit. Arnplins auiem, si id quod esiad fiuem,
ut (liiis (piaeritur, tollitur et destruiiur ordo naturae;
feicui si laber quaeril mariellum propler se ipsum,aut
carpentarirs serram, sive medicus medicinam, quae
ordinautur ad stios debiios flues. Finisatiiem (|uem
rex in civitaie sui regiminis debet iniendore, est
vivere sectindiim viriutem; celeris aiiiem quilibct
nii debei sicnt his quae sunt ad (inem, ei qunn-
tum esi necessaritim in prosequendo finem. Iloc
atitem non coniinjijit in liis (|ui superflue de-
Jeciaiionibus inniiunttir, (piia lales deleclationes
non ordinantur ad finem jam dictiim, imnto quac-
ri vidimtur iit finis: qtio qiiidem modo viden-
lur velle uti illi impii qiii in libro Sapieniiae
( cap. "2, G ), dicuni, non recte cogiiantes, nl dicia
Scripiura lestatur: « Veniie, fruamur bonis ipiac
« suni, » (|uod ad finem pertinel, et « uiariiur
• creatura, tamqiiam in jdventule celeriier, » el
cetera quae ibideni sequtintur. Ii; quibus in»mode-
ratus iisus deleclabilinm corporis ut jiivenilis aeta-
lis ostenditiir, ei dij^ne a Scriptma reprebendiiur.
Hinc est (|U()d Aristoteles in Kibi<'is usuui delecla-
bilium corporis, usui ciborum assiuiilat: qui am-
plius minusve sumpii saniiatem corrmnpuni; qni
aiitem commensuraii sunt, ei salvani et auc;ent.
Ita de virtuie contingit circa anioenilates ct delitias
bominuiu.

CaPUT V.

Qno'l tiecessariiim est regi et cnicnmque domno
abimdare divitiis (emporalibus, quae naturales
vocanlur; et pom(.ur cau^a.

Ilis igitur sic deductis, qiiae ad subslaniiale
esse civilitatis, sive politiae, seu regalis regiminis
requiruntur, ad quorum instilulionem et providen-
liam rex principaliter debet intenderc; agendtim esi
de qiiibusdam quae ad regem periinent in rclalione
ad subditos, unde et suum recimen (luietius su-
berneiur. Kt quamvis supra aliqualiier sii tactum in
genere, niinc in spccie esl iraclandiim ad majorcm
dcclarationem eorum qiiae sunt agenda per prin-
cipem.

Primum quidem ut in singulis partibus sui
regiminis abtindel in diviiiis naturalibtis, qtias sic
vocat Arisiotebis in 1 suae Politica^;, vel quia na-
turalia sunl, scti qtiia homo ipsis naluraliter indi-
get, ui suni vineia, nemora, silvac, vivaria diverso-
rum aniinalium, ei aviiim genera, de quibus Pala-
diusPalatintisComes Valenlinianolmpcratori, adprae-
fala fxbortaiis, luculcntissimo stilo ac difTusius do-
cumenitim tradidit. Hinc etiam Salomon rex vol(^ns
ostcfidere ntagnificentiani siii regiminis, « Aedifi-
« cavi, » inquit ( Fccl. 2, 4 ), « mihi domos,
« plnnuivi vineas, feci bortos et pomeria, et con-
o sevi ea cuncti generis arboribus: extruxi milii
« piscinas ad irrigandum silvam lignorum germi-
« naniiiim. » Ciijus quidem iriplex ralio siimi
potest. Una sumilur e\ parte usus ipsius rei, qui
qiiidem delectabilior e<se vidctur in re propria
quam aliena, eo quod magis unila. Unio enim cst
amoris proprietas, ut iradit nionysius. Ad amorem
autem sequittir deleciaiio. Cum enim adcst qiiod
diligilur, eiiam deleclalionem secum alVert. Amplius
autem ipsa tliligcntia operis exercita circa pracdicta:
in qua quid(mi homo sibi congaudet, quanio esi
i>. Th. Opera omma. V. IG.

opus difficilitis: magis enim amamus cum non esl
facile qiiod sumitur, ut l*bilosopbus dicit. Ex qua
ratione et filios diligimus et quamlibet noslram
faciuram securidum mensuram opeiis. Adbibendo
igitur solicitudinem circa propriasdivitias naturales
jam dicias, graiiores jarn fiuni quam alicnae: ei si
gratiores, (iekctabiliores ipsas dicemus.

>ecunda ratio sumiiur ex parte officialium regis.
Si enim ipsos oporleat recurrere ad convicaneos
pro necessariis vitae sui domini, inierdum scandala
generantiir in subditis vel ex rerurn commtrcio:
in quo vel lacdit avarilia, quae ementem vel ven-
deniem concomilatur, vcl fraus coniurbai. l.nde in
Prov. 20, ii, (licitur: « .Malum est, dicil omnis
« emptor: et cum recesserii, lum gloriabilur, »
quasi fraiide vendeniem praevcnerii: et in tccle-
siastico morieiiiur cavere a corrupiione enipiionis
el negoiiatorum, quasi hoc sit proprium eorum in
mercaiido. Amplius autem ex commercio contrahi-
tur familiariias ad feminas, per quod, vel ex incauta
lociitione in alieruirum, aut aspeclu aut gestu cau-
satur zelotypia inier cives, et inde cootra regimen
provocantui'.

Sed eliam tertia ratio hoc idem confirmai,
quam accipimus ex parte rerum venalium. Viciualia
enim qiiae venduntur, ut in pluribus non careni
sophismate; <H ideo non suni lanlae efficaciae sicut
propria ad niilricndum: unde idem Salomon in
in ProY. o, lo: « liibe, » inqiiii, « aquam de
« cislerna lua: » in lioc comprehendens omne nu-
trimenlum, sed praecipue potum; qiiia faeilius po-
tesl sopbisiicaii, et ipsum minus a sua natura ei
ptiritate rcmoium, cilius de ipsitis malitia indicat.
Rursus propria viciualia suiii majoris securiiatis in
stimendo, quia possunt facilius ab extraneo vene-
nari vel esse nociva, quam si in proprio liorreo
\el cellario reponantur. Unde et Propheia Isa.
53, fi , in evaliationem retributionis viri justi,
« Panis, • inquit, « datus esi ei, et aquae ejus
« fidcliores siint; » quasi, propria cibaria el poia-
bilia securiora sunt ad sumcndum.

CAPUT VI.

Qnod cxpedif regi habere alias divitias ■nadirole^,
u( sunt armenta e( gretjes, sine qu bns do-
niiiii bene regtre terram nnn possnnt.

Non solum autcm praedicia ad naturales divi-
lias pertinent, sed et diversa gcnera animantium
ex eadem ratione et causa, ul in praeccdentibus
est ostensum: in quibus primo patri tamqiiam prae-
dominanii toii htimanae natiirne, daium esl privi-
lesiium recondi ei dominaiuli, iii in Gcn. 1, 28,
scribiiur: •> Crescite, » inquit Dominus, « ei mui-
« liplicamini, et repleie terram, et dominamini
0 piscibtis maris et volalilibus caeli, el cunctis
« animaniibtis quae movenuir supcr terram. •
Unde ad regiam majestaiem pertinet bis omnibos
uii ei abundare: et quanto pliis in his dominatur,
tanlo plus primi domini principaium habei simi-
liorem. cum omnia sini ad ustim hominis deputata
in creaiionis primordio. Propler quod Pbilosophus
dicii in 1 Pol , quod vcnaiio animalium silveftrium
naltiraliio!" esl justa; quia per eam homo sibi vin-
dicai qiiod siium est: et de piscatione et aucupa-
tionc similiier dici potest: unde et naiura aves ra-
paces providit ci canes ad hujusmodi officium

242 DE REGIM. PRIKC

exerceudum. Quia vero in piscibus non esi apli-
ludo loci ad lalia ministeria, loco canuni el avium
homo retia adinvcnii. Ad supplemenlum igilur et
decorem regni, rex indiget supradictis. quiliusdam
quidem ad usum ei esum, ut suni pisces et aves,
armenla boum, et greges ovium, quibus Salomon
abundavit, ut scribitur in Ecclesiasie et in 5 libro
Regum, ad sui magnificenliam osteniandam; aliis
autem animalibus rex indiget ad ministerium, ut
sunt equi et muli, asini et cameli ad diversa mi-
nisleria deputaii, secundum varias consueiudines
regionum. Horum igitur omnium rex copiam ha-
bere del ei, quantuuj eidem est possibile, sive de
animantibus dcpuiatis ad esum, sive ad minisieiium,
et propier causam jam dictam de aliis divitiis na-
turalibus: quia res pronriae deleclabiliores sunl,
ut superius est ostensum, el tanio plus, quanto
plus habcnl de ratione viiac: unde magis accedunt
ad divinam assimilationem, quae est n^ajor causa
amoris.

Adhuc aliae sunt causae in praediciis, propter
quas expedii regi ipsis abundare ut propriis. Primo
autem ad hoc niovet natura, quae delectatur ex

suo opere, dum considerat in eis novuiii continue
modum procedendi in suis aciibus, sive in vivendo
sive in generando sive in pariuricndo, ex quibus
consurgit in dominis admiralio, et ex admiraiione
delectatio. Quod autem nuiriiiva sil causa dilectionis,
et per consequens delectaiionis, apparet in Exodo
in filia Pharaonis, quae Moysen nutriri fecit, et
postea ibidem subjungitur, qnod post nulriiionem
ipsum sibi adoptavit in filium: qua ratione dicit
Dominus in Oseae 11, o: • Ego quasi nutriiius
« Ephraim, » in hoc insinuans suum aftectum ad
populum.

Amplius autem et ipsorum venatura sive silve-
strium animalium, sive aliorum, pro quibus se
principes et reges gymnasiis exponuni, et filios
suos submittunt, valet ad robur acquirendum cor-
poris, et conservandum sanitatem, et cordis vigo-
randam virtutem, si temperate utantur, ut Philoso-
phus tradii in Ethicis; et hoc cum in pace quiescunt
ab hosiibus, ul solent reges Franciae et Angliae
talibus uii, et ut de Germanis in gestis Francorum
scribil Ammonius.

Rursus equitatura ad hoc idem movetur, qua
reges esse debent ornati ad decorem regni. et ejus-
dem conlra hosies defensionem: ad quod apliores
redduntur et expeditiores, si propria habeant equo-
rum armenta, ul mes est regibus ac principibus
orientis, quemadmodum et de Salomone scribitur
in o Regum 4, quod in sua floreos prosperitaie
liabebal quadraginta millia praesepia equorum cu-
ralium, et undccim inillia equoriim equestrium,
quos custodiebant supradicti regis praefecii.

Praelerea si de animantibus agatur quae ordi-
naniur ad esum, adhuc niagis competit habere pro-
pria, sive quadrupedia, sive repiilia, idest pisces:
quia omnibus his homo deleclabilius unitur ex hoc
quod melius nulriunlur, ei aptiora efficiuntur ad
esum: tum quia re cogniia in utendo magis gau-
demus: tum etiam quia securius et liberius nobis
offeruntur ad esum, quod est aclus magis nosirae
proportionatus naturae, ex quo et deleciabilius agit.
Amplius autem et causa communis jam dicta
superius ad hoc facit, scilicel vitatio commercii
cum civibus, quod potesl esse scandali adminiculum
praecavendum officialibus regis.

LIB. II.

Rursus hoc exigit magnificeniia regis ut tran-
seuntibus in cibis et potibus uberius administrctur
et largius: hoc autem fit expediiius, si reges abun-
dent gregibus et annenlis.

Concluditur ergo ex praedictis quod divitiae
naturales necessariae sunt regi, ut in singulis re-
gionibus proprias habeat ad sui regiminis ei regni
munimen.

CAPUT VII.

Quod oportel regem abundare divifiis artificia-
libus, ul est aurum et argentum, et numinisma
ex eis conflatum.

Sed de artificialibns divitiis, ul est aurum et
argentum et alia meialla, et ex ipsis conflata num-
mismaia, necessaria sunt regi ad munimen regi-
minis sui. Supposito enim quod collegium sit ne-
cessarium secundum naturam ad regiinen consti-
tuendum sive poliiiam, el per consequens rex, el
quicumque dominus qui muliitudinem regat; oporiet
ulterius concludere de sibi conuexo, videlicet the-
sauro, ut est aurum et argenium, et ex eis conflatum
nummisma, sine quo suum regimen rex congrue
et opportune exercere non potest: quod quidem
ostendi polest mulliplici via.

Prima quidem manifesiaiur ex parle regis. Homo
enim in commulationibus faciendis, auro vel ar-
gento sive nummismate utiiur ut insirumento. Unde
Philosophus dicit in 5 Elhic , quod nummisnia est
quasi fidejussor futurae necessiiatis, quia continel
omnia opera sicut ipsarum prelium. Si ergo quilibet
indiget, multo magis rex: quia si simpliciier ad
simpliciter, et magis ad magis.

Rursus. Virtus proporiionatur naturae, et opus
virtuti. Naiura antem staius regalis quatndam habet
universalilatem, eo quod communis est populo sibi
subjecio. Ergo et virtus et similiter opus. Si ergo
siatus dominorum secundum suam aaiuram est
communicativus: ergo virttis el operaiio. Iloc autem
esse non potesi sine nuuimismate, sicui nec faber
nec carpentarius sine propriis instrumeniis.

Item ad idem. Seeundum Philosophum in 4
Eihicor., virtus magnificcnliae magnos sumptus re-
spicil. Magni auteni sumpius ad magnanimum per-
tinenl, qui est rex, ut ipse Philosopluis langit ibi-
dem: unde in Esther 1, scribitiir de Assuero, qui
in oriente dominabatur centum viginii sepiem pro-
vinciis, quod in convivio quod fecii principibus sui
regni, minisirabatur in cibis et poiibus proul exi-
gebal magnificentia regis. Hoc auieni sine insiru-
mento viiae fieri non potest, quod est nummisiTia,
sive aurum vel argentum. Quare ideni quod prius.
Coucludilur ergo ex parte regis, eidem ihesauruin
esse necessarium, qui ariificiales divilias continet.
Secunda via sumiiur in comparatione ad popu-
lum sive in genere sive in specie. Quia ad hoc
debel rex abundare pecuniis, ut possit suae domui
providere in necessariis, et suorum subvenire ne-
cessitatibus subdilorum. Ut enim iradit Philosophus
8 Eihic, sie se rex habere debet ad populum, sicut
pastor ad onera (1), et sicut paler ad filios. Sie
se habuii Pharao ad lotam terram Aegypti, ut in
Genesi scribiiur de publico enim aerario frumeniuin
emit: quod ingruenie fame distribuil sectindum

(I) Lege ad oves, attt quidpiam iimile.

prudeniiam Joseph, nc populos fame deficeret. Sa-
lusfius eliam narrat senteniiam Calonis in Catili-
nario, (jualitcr resftuhlica profecil Uomanis: quia
aerariuin puhlicum viguii liomac: ("lo deficiciiie
ad nihiluiii esi redacia, ul lemponbus ejusdcm
Catonis dicii accidisse.

Amplius autem quodlihel regnum, sive civitas
sive casirum sive quodcumque eollegium assimi-
iatur humano corpori, sicut ipse Pliilosophus tradil,
et lioc idem in Policrato scrihiiur; unde compara-
lur ihideui conimune aerarium regis siomacho, ut
sicut stomatho recipiunlur cibi, ci dillunduntur ad
memhra; iia el aerarium regis replelur ihesauro
pecuniarum et communicatur atque dilTuiiditur, pro
necessilaiihus suhdilorum et regni.

Rursus et in specie hoc idem contingit. Turpe
cst eniui, et mulUiin regali reverentiae derogat, a
suis suhdiiis mutuure pro sumptibus regis vel
regni. Amplius auiem ex hac suhjeclione mutui
susiinelur a dominis ui per subditos sive quos-
tumque lianl supcr regnum exactiones indehilae,
unde status enervatur reirni.

itcm ad idem. In muiuis saepe mutuans scan-
dalum patiiur, quia haec esl natura mutuanlis ut
diilicile sil ei muiiium reddere. Unde senteniia
feriur esse Bianlis unius de scptem sapieniibus:
• Auiico a le mutuanle pecuniam, et ipsum et
« pecuniam perdis. ■ Necessarium esi igitur regi
ariiliciales diviiias congregare ex causis jam dictis
in comparaiione ad populum sive in genere sive
in specie.

'ieriia aulem via ad hoc idem probandum ac-
cipitur in respeclu ad rein sive personam- exira
. regis dominium constitutas: quarum quidem duo
sunt genera. Unum videlicet inimicorum, contia
quos oportet aerarium puhiieuin regis esse plenum.
Et primo pro sumptihus suae familiae: secundo pro
slipendiis militum conductorum, cum ccrira hostes
niovei exercitum: •lertio ad praesidia rcsarcienda
vel constiiuenda, ne liostes invadant termin js sui re-
gni. Aiiiid auiem genus in augmenlum tendit sui
regni, undeet necessarius regi est thcsauras. Contin-
git enim inierdum rcgioncs gravari vel penuria vel
onere dehitoruin, aut eliam ah hostibus; ei recurrunt
lunc ad regni subsidium; qiiibus subveniendo cum
instrumenio vitae, quod est aurum vel argentum,
\el quodeumque numn)isma, subjiciuniur eidem,
ei sic augmcntaiur regnum.

Liquet ergo ex dictis, regi necessarias esse ar-
lificiules diviiias ad conservationem sui regiminis ex
trihus causis jam dictis. Unde etiam in Jiidith scri-
bitur, quod Holofernes princeps Nahiichodonosor,
<luando invasit regiones Syriae et Ciliciae cuin e-
xerciiu magno, tulii aurum ct arirentum multum
nimis de domo regis paralum, viilrlicet ad expe-
diiionem contra suos hostes. Et hoc idem de Sa-
lomone scrihitur in lihro supcrius allegato ( Ecclc.
2, 8 ) inter actus rcgalis nngnificentiae: « Coa-
« cervavi, » inquit, « mihi aurum ei argentum et
« suhsianiiam regum ac provinciarum, » substan-
liam vocans nummismatum ihesauros propter iri-
buia ab ipso exacta, et patris sui David, ut patct
!2 et 5 lihr. Kegum. El hoc idco quia secundum
Philosophum in Eihic, humanae vitae suni instru-
mentum, tii diclum esi supra.

Nec isiud contradicit divino praecepio Cradito
a Domino in Deutcronomio per Moysem quantum
ad reges et principes populi. Ibi eniin lcx scribi-

OPUSCULUM XVL n%

lur de rege, quod non habe-t auri vel arerenii im-
mensa pondera. Quod quidem intelligenduii» esl ad
osten'aiionem sive fasium regalem ui de Craeso
rege indorum narrant historiae: ex qua causa rui-
nam passus cst, quia captus a Cyro rege Persarum,
nudus in alto monte paiihulo est afTixus. Sed ad
suhventionem regni omnino esl necessarium pro-
picr causas jam dictas.

CAPUT VIII.

Qualiler ad regimen rcgni et cujuscumqne do-
rniuii, necessarii suut ministri: ubi inciden-
ter distingwilur de dujdici dominio, poliiico
et despotiro; ostendens multis rationibus quod
politicum oportet esse suaie.

Non solum autcm diviiiis oporlet regem esse
munilum^ sed eliam minislris. Unde ei ille ii agnus
rex Salomon in praedllegalo lih. ( cap. -2, 7,)di-
cit de se ipso: « Possedi servos et anc':!is ei fa-
« miliam multam nimis. » Quod auieu posside-
tur, in doniinio videtur essc possidenli.: el ideo
hoc disiinguendum esi circa dominiuui iiicidenter.
Duplex enim principalus ah Arisiolele ponitur in
sua Politica ( quorum quilihel suos hobet mini-
siros, licei plures ponat in o Poliiicorum, ut su-
pra est distiuctum, et infra etiam declarahilur, )
polilicus videHcei ei despoticus. Polilicus quidem,
quando regio sive provincia sive civitas sive ca-
slrum, per unum vel plures regitur sccundum i-
psorum siaiuia, ut in regionibus contingit Italiac.
et praecip le Romac, ut per senalores et consules
pro majori parie ah urhe condiia. llorum auiem
dominium convenit an»plius quadam ci^ilitate re-
gere, eo quod in ipso sit coniiMua dc civihus sive
exlrMieis aliernatio; sicut de Homanis scribitur in
1 Maehab. 8, ubi diciiur, quod per singulos annos
commiliunt uni homini magistratum suum doini-
nari universae terrae suae. Unde duplcx esi in tali
dominio ratio quare suhdiii non rigide possint cor-
rigi, ut in regali dominio.

Una sumiiur er. parte regenlis, quia lempora-
neum esi ejus regimcn. Ex hoc enim diminuitur
ejus soliciludo in sihi subdilis, dum considerat
suum tam hrevi lempore dominium lerminari. Pro-
pter quod et judiees populi Israel, qui politice ju-
dicabant, moderaiiores fuerunt in judicando quam
rcges sequente^. Unde Samuel, qui dl';tum popu-
lum ceriis judicavit temporibus, sic .ui ad ipsos,
volens osiendere suum regimen fuisse pjliticum et
non regale, quod elegerani, 1 Ptcgum 12, 5: « Lo-
T quimini, » in(]uii, « de ni' ;'oram Domino et
« Christo ejus, iiirum hovem cujusquam tulerim,
a aut asinuin: si quempiam calumniatus sum; si op-
« pressi aliquem; si de manii alicujus munus ac-
<i ccpi: » quod quidem qui regale dominium ha-
bent, non faciuni, ut infra patehit ei in 1 lib.
regum dicius Propheta ostendii. Amplius auten»
modus regendi in pariibus ubi poliiicum est do-
minium, mcrcenarius est: mercede enim domini
CiMiducuntur. Uhi auieiii merces pro fine praefigi-
tur, non tanium intendiiur regimini suhdilorum,
ct sic per consequens temperatur correctioiHS ri-
gor. Unde et Dominus in Joan. 10, \'2, dicit de
iilibiis: « Merccnarius autem, et qui no i est pa-
« stor, » cui non cst cura de ovil)us, quia S( ilicet
ad tempus praeponilur, « vidcl lupum et fugit.

DE RLGiM. PUl^C. LIB. IL

« Mercenarius aulem fugit, quia mercenarius esi; »
quasi ipsa merces sil sibi finis regiminis, ei subdi-
los sibi pos(poiial: propier quod et anliqui Romani
duces, ul scribil Maximus Valerius, curam gerebant
reipublicae sumpiibus propriis, ut M. Curius et Fa-
bricius, el mulli alii: unde reddebantur ad curam
politiae audaciores et magis soliciii, quasi lola in
hoc essei eorum intentio, et n»ajor eirecius; et in
lalibus verificatur Caionis senientia, qtiam Saln-
stius refert in Catilinario: « Unde respublica ex
« parva effecta est magna, quia in isiis domi fuit
a industria, foris justmn imperium, animus in con-
« sulendo liber, neque deliclo neque libidini ob-
« noxius. »

Secunda autem ratio uiide dominium politicum
oportet esse moderaium, ac cum moderaiione exer-
citum, sumitur ex parte subdilorum: quia lalis est
eorum disposiiio secundum naturam proportionaia
tali regimini. Probat enim Ptolomaeus in quadri-
pariilo, regioncs hominum esse disiinctas secundum
constellaiiones diversas quanium ad mormu regi-
mj6n, circumscripto semper, secundum ipsum, super
siellarum dominium iiuperio voluiiiaiis. Lnde re-
giones Romanorum sub Marte ponuntur ab ipso,
et ideo njinus subjicibiles: propter quod ex eadem
causa praefaia gens esse poniiur insucla paii cum
suis terminis, ei subdi nescia, nisi cuui non possit
resistere; elquia impaliens alieni arbiirii, et per con-
sequens superioris invida. Inter Romanos Praesides,
ut 1 Machab. 8, cap. scribitur, nemo portabat dia-
dema, nec induebaiur purpura: et ullerius subdi-
tur effeclus istius humililatis, quia non est invidia
nec zelus inier eos. Quadam igitur placabililate a-
nimi, ut nalura requirit subdilorum illius regionis,
et iucessu humili rempublicam gubernabant: quia.
ut tradit Tullius in Philippicis, « nullum majus
« armatorum prat;sidium caritate et benevolentia
« civium: qua oporlct principantem esse munilum,
« non araiis. » Ei hanc eiiam refert Salustius de
Catone quanium ad antiquos paires Romanos Rur-
sus ad idem. Confideutia subdiiorcmi sive de exo-
neratione dominii regcntium, sive dominan.di in
suo tempore congruo, reddit ipsos ad libertalem
audaces, ne colla submittant regentihus: undeopor-
tet politicum regimen esse suave. Amplius autem est
eertus modus regendi, quia secundum formam le-
gum sive communium, sive municipalium, cui
reclor aslringitur: propter quani causam et pruden-
tia principis, quia non esl libera, tollitur, et mi-
nus imitatur divinam. Et quamvis leges a jure na-
lurae irahant originem; ut Tullius probal in tra-
ctatu de Legibus, et jus naturae a jure divino, ut
tesiatur David Propheta Ps. 4, 7: « Signaium est, ■
inquiens, « lumen vultus lui super nos Domine: »
deficiuni tanien in parlicularibus actihus, quibus
omnibus legislator providere non potuit ex igno-
rantia subdilorum futurorum. Et inde sequilur in
regimine polilico diminuiio, quia legibus solum re-
ctor politicus judicai populun), quod per regale do-
minium suppletur, dtim non legibus obligaius, per
eam censeat quae esi in pectore principis: propler
quod divinam magis sequitur providentiam; cui est
cura de omnibus, ut in libro Sapieniiae dicilur.

Patet igiiur qualis est principatus poliiicus el
modus ejus regendi. Nunc videndum esl de prin-
cipatu despolico.

CAPUT IX.

De principala despotico, quis esl el qualiler ad
regalein reditcitur: ubi incidenler comparal
polilicuin ad despoticuin secimduin diversas
reyiones el leinpora.

Esl autem hic adveriendum, quod principatus
despoiicus dicitur qui esi domini ad servum: quod
quidem nomen graecum cst. Unde quidauj domini
illius provinciae adhuc hodie despoii vocaniur:
quem principalum ad regalem possumus reducere,
ui ex sacra liquet Scriptura.

Sed lunc est quaestio, quia Philosophus in I
Poliiicorum dividii regale conira despoticum. Hoc
auieuj in sequenti libro declarabitur, quia ibidem
occurrit definiendi materia; sed nunc sudiciai per
divinam Scripturam probare quod diciiur. Tradun-
tur eniui leges regales per Samuelem Prophelau»
Israelitico populo, quae serviiutem imporianl. Cum
enim peiivissent regem a Samuele jaui aeiaie de-
fecto, el filiis suis nou juste dominantibus njodo
politico, ui judices alii dicii populi feceraut, con-
sulto Donjiuo respondil I Reg. 8, 7: « Audi, »
inquii, « vocem populi in his quae loquunlur . . .
« Verumtamcn conteslare eos et praedic eis jus re-
« gis. Filios vestros lollet et ponet in curribus suis,
n facieique sibi currus et equiies et praecursores
« quadrigarum suarum: et consliiuei araiores agro-
« rum suorum, et messores segetunj, ac fabros
« armorum suorum: filias quoque veslras faciet
« sibi focarias, unguentarias, ac pnificas: »> et sic
de aliis conditionibus ad servilutecn pertinentibiis,
quae in 1 lib. Regum tradunlur: per hoc quasi .
volens ostendere quod regimen polilicum, quod
erat judicum, et suum fuerai, fruciuosius erat po-
j pulo; cujus lamen superius conlrarium est osien-
sum.

Ad cujus dubii decIaraiioiie^lB sciendum est,

quod ex duplici parle regimen poliiicum regali

praeponitur. Primo qiiidem si refeiamus domitjium

ad staium integruu) humanae naturae, qui slalus

innocenliae appellaiur, in quo non fuisset regale

regimen, sed politicum; eo quod lunc non fuisset

dominium quod servitutem haberei sed praeeuji-

neniiam ei subjectionem in disponcndo et yuber-

nando muliitudinem secundum meriia cujuscum-

que, ul sic vel in influendo, vel in recipiendo influ-

enliam quilibei esset dispositus secundum congru-

cnliam suae naiurae. Unde apud sapienles et ho-

mines viriuosos ut fuerunt antiqui Romani, secun-

dum imitationem talis naturae regiujcn politicum

melius fuii. Sed quia « perversi dilficile corrigun-

« lur et stuliorum infinitus est numerus, » ut di-

ciiur in Eccle. I, 15; in natura corrupla regimen

regale est fructuosius: quia oportet ipsam naiuram

humanam sic disposiiam quasi ad sui fluxum, li-

miiibus refrenare. Hoc auiem facit regale fastigium;

unde scripium esl in Prov. 20, 8: « Rex qui se-

• del in solio judicii, dissipat omne maluuj iniuilu

« suo. » Virga ergo disciplinae, quam quilibet ti-

met, et rigor justiliae sunt necessaria in guberna-

tione mundi: quia per ea populus et indocta mul-

titudo melius regitur. Unde Aposiolus ad Rom.

13, 4, dicit loquens de rectoribus mundi, quod

« non sine causa gladium porlat . . . vindex in

« iram ei (1) qui male agil. » Et Aristoieles dicil

(Ij /1/. Dei.

OI'lSCL'LU.M XVI.

215

iii Ldiicis, qiiod poenae iii lcgibus inslilutae sunl ine-
dicinae quuedani. Ergo quiniuni ad lioc excellil regale
domininin. Amplius aulcm el silus iL-rrae secunduin
sleilarum aspeclum regionciii disponii, ui dictuin
esl supra; undc videinus quasdam provincias apias
ad serviliitem, quasdam auieni ad liberlaiein. Pro-
pter quod Julius Celsus et Afronius qui descriljiinl
gesla Fruncorum ei Gcrmanorum, eos inores ei a-
clus allriliuunt eisdem in quihus etiam nunc per-
severanl. Uomani aulem cives aliquo leuipore vi-
xerunt sub rcgibus, a Romulo videlicei usque ad
Tarquiniiim snperbum, cujiis cursus annoruin du-
cenioruin sexaginta quatuor fuit, ui liistoriae ira-
dunt. Sic el Ailienienses post inortem Codri regis
sub magistraiibus vixeruni, quia sub eodcm clima-
le consiiluii. Con.sideranies eniu» quod dicia regio
niagis apla forei ex causis jam diciis ad politicum regi-
men, sic ipsam rexerunt usqueadtempora Julii Caesa-
ris sub consulibus, diclatoiibus el tribunis, quod
fuit quadringenlorum quadraginta qualuor annorum.
In quo quidein tempore, ut dictum esi supra, lali
regimine mnlium profecit respiiblica. Palel igilur
qua consideraiione politiam rcgno el regale domi*
nium poliiiae praepoiiimus.

CAPUT X.

llabila dishnctione dotninii, hic dislinauitiir dc
mitii.iiris sccioidum dijfcrcnlium (lutninoriiin:
et quaedam genera itnnistrorum ostendit o-
miiibus doininis comuiunia: jwstca piobat ser-
vitutcm in quibusdam essc naturalctn,

Ilis igitur sic deduciis, videndum esl de miiii-
stris qui ad regiminis sunt complementum: quia
sine eis qnodcumiiue dominium transire non po
lest, iii pcr eos seeundiim grudum porsonunim e-
xerccanUir oflicia, distribuantur opera el admini-
sirentur necessaria sivc in regno sive in quacum-
que rcpublica, el secundum merila cujiiscumque in
ea conienti. Unde el primus dux in Israelitico po-
pulo Moyses a Jelliro cognato suo merilo ledargui-
lur, ut patel in Lxod. 18, 17, quia ipse solus sa-
lisfaciebat populo suo sine minislris: « Stiilto, »
inqiiit, « labore consumeris lu et populus iste qui
« lecum est; et ultra vires luas esi, nec poieris
« sustinere . . . Provide, » inquit, « viros po-
« tentes el timenies Deum, in quibus sii veri-
« tas, et qui oderinl avaritiam; el constitue ex
« eis iribunos et ceniuriones et quinquagenarios
« ac denarios, qui judicent populum. » Hoc et
de Romanis invcnitur : quia cum regum regi-
nien cessassei ab urbc , Brulus factus consul ,
parum in consulatu soliis urbem rexit, sed moven-
tibus bellum Sabinis eidem per senaium adjunctus
est dicialor, qui dignilate consules pracibai, quo-
rum primus Lamius vocaius esi. Iloc eliam lem-
pore adjunctus est magisier cquitum, qui dictatu-
rae obsequereiur, quoruin prinius Spuriiis Cassius.
Posl liaec quasi circa idem lempus instiluli suni
iribuni, qui in favorem populi esscnt: quod pro
tanto sit dicium, ad ostendendum quod regimen
<'ujuscumqiie collegii, sive provinciae, sive civitatis
vel castri, sine ministerio diversorum oflicialiuin
bene rcgi non potcst.

Sed circa lioc disiinguendum de eis videtur
secundum diversitaiem rcgiminis; qiiia oportci mi-
nistros dominis ciijnscumqtic rcgiminis esse coii-

formes sicul membra capiii. Unde regimen poliii-
cum ministros requirii sccundum qiialitaiem poli-
tiae. Propter qiiod hodie in lialia omncs sunt mer-
cenarii, sicut et domini; t*i ideo agunt sicut mer-
eede conducti non ad utilitaiem subditorum, sed
ad lucrum suuin, praestituenies in mercede finein.
Qiiando vero gralis minisirabuni, ui antiqui Ru-
iuaiii, luiic corum solicitudc figebalur ad ieiii|)u-
blicam sicul ad finem; et inde pronciebani, sicut
Maximus Valerius narral dc Camillo, qui precatus
esl, quod si aliciii deorum felicilas Roinanorum ni-
iiiia vidercur, ejus invidiu suo ei non reipublicue
incommodo saiiurelur. Sed regalis regiminis aiii
sunt minisiri perpciuis (1) ofliciis depuiaii ad mi-
nistiandum regi pro suo suique populi froetu, iit
sunt comiies, barones el miliies siinplii.-es, fcuda-
larii, qui ex suo feudo et ipsi ei sui successores
ad regni gubernacula sunt obligati perpetuo. Unde
paiet el ministros esse neccssarios cuicun^qoe do-
minio, ei secundum ipsius dominanlis condiiionem
minislros dcbere conslitui. Proptcr quod ct in Ec-
cli. 10, 2, dicitur: « SecunJum jiidicem populi,
« sic et miiiistri ejus: el qiialis rector est civitalis,
« tales et inbubiiantes in ea. » Distinguunlur au-
lem el alia ((iiuiuor gcnera minisirorum a Pliiloso-
pbo in Poliiiia, qui Tiaberi possunt regimini magis
conjimcli. Qiiidam enim sunt quos habei civiliias
sive re^imen oinnino necessarios ad \ilia officia e-
xcrcendu douiinorum, dc quihus naiuia providit iit
sinl gradus in liominihus, sicut et in aliis rehus.
Videmus enim in elenieniis esse inG'nuin et su-
prcmtim: videmus eiium in inixto seinper esse ali-
quod praedoihinans elemcntum: in plantis eiijiu
qiiaedain suni depulata ad humanuin cihum, quac-
duui ad fimua»; et eodem modo in aniinuiibus:
sed et in homine inter memhra corporis similiier
crii. lloc idem consideramus in relatione corporis
ad aniiiiam et in ipsis etiam poleniiis aniiiiue in
alterutruiii comparatis: qiiia quaedam ordinatac
suni ad imperandum et movendum, ui intellecius
ei volunias, quaedam ad serviendum eisdem secun-
dum gradum ipsarum: iia iuier homines erit: et
inde probuiur esse aliquos omnino servos secun-
dum natiiram. Amplius auie-n conlingit aliquos de-
(ictre a rationc propier defeelom naiurae: lalcs au-
tein oporiei ad opus inducere per modum servilc
qiiia ratione uti non possuni; ei hocjustum naiu-
rale vocaiur. llucc aiitcm omnia Philosophus tangil
in 1 l^olilicoriim. Sunt aiiiem et ulii minisiri ad
idcm depuiuii oriiciuni alia raiione: ut in hello dc-
victi: quod lex luimana non sine ratione sic sla-
tuit ad acuendum hcllatores pro republica foriiter
piignandum, ui vidclicei vicii suhjiciantur victori-
bus jure quodum: quod Philosophus in prucdicto
loco ju^iiim lcgale uppellat. Unde isti quannis \i-
geani ralioue, ad slaium tamen rediguniur servo-
rum qiiudam miliiuri lege ad acucndum corda bel-
lantiuiii; ct Iiunc modnm ohservaverunt Romani.
Unda iradiini liistonae, T. Livium laniae cloquen-
liae virum a Romanis captum, in serviuilem reda-
cinm, sed propicr siium prohitu'em a Livio nobi-
lissimo Roinano, sub cujus diciione truditus erat,
manumissus, ab ipso cugnomcn accipicns, Titus
Livius est vocalus: qiiem liberiali iradidit pro filiis
instituendis lil)ci*alibus arlihus, cui ante nonlicuis-
set secundum principum instiluta. Iloc ctia n rt

(1) Al. perpelui.

240 DE REGIM.

lex divina praecepif, ut in Deuteronomio palel. Sunt
auieirt cl alia duo genera minisirorui;! in familia
assisieniium; videlicet vel merccde conductorum,
seu S(Tvieniium quadam benevolentia et amorc ad
sui honoris cumulum vel virtutis profectum, ut
sunt minislrantes principi in douiesiica doiuo, sive
de re mililari, sive aucupii, sive venaiionis, s;ve in
aliis rebus familiaiibus domus: de quibus noi? esl
modo dicendum per singula; el pro quibus quis ca-
pial vel amicitiam vel graliam dominorutn, vel
mercedem reporiai, vel virtuiis laudem acquirit.
IJnde in Proverbiis ( 14, 35 ) dicitur, quod « ac-
■ ceptus est regi minister inlelligens: » et in Ec-
clesiastico ( 35, 31 ): « Si est tibi scrvus ficlclis,
•• sit tibi sieut aiiiuia tua. »

Concludendum est igiiur quod ad complemen-
tum regni et fulcimenium regiminis, quae dicia
sunt sup>ra de divitiis et ministri^, princeps debel
esse munilus; propter quod Pliilosophus dicil iu 8
Ethic, quod non esi rex qui per se non esi suffi-
ciens, el omnibus bonis superexcellens. quibus o-
mnibus superabundavii rex Salomon, ut patct in
3 libro Regum ( 10, 7 ); sed praecipue iu orna-
Hj el ordine ministrorum: de quo admiraia regina
Saba, f. Major est, » inquit, « sapientia tiia quam
« rumor quem audivi. Beaii viri tui et servi ti-i,
« hi qui astant coram te semper et audiuni sa
« pientiam luam. »

CAPUT XI.

Qvod necfissariiim cst regi e( cnilibet dumino
in sua juri.sdictione tnunitiones habere fortis-
simas el rationes quare ibi mnltae ponnntur.

Post haec autem ad robur dcminii sive regahs
sive politici, necessariae sunt munitiones, ad quas
se conferant domestici regis, vel ipse rex. Cujus
rei documentum accipimus a rege David, qui posi-
quam cepit Jenisaiem, accepii montem Sion pro
suo muniuiine, ibique arcem aedificavit, ubi doma-
lum fislulae ducebantur usque ad Mello, ipsau que
arcem suam vocavii civiiatem. Koc autem ubique
reges observani, quod in singuMs viviiatibus ei ca-
stris speciale babeni praesidium sive arcem, rbi
degit regis familia et officiales ejusdem. Cujus qui-
dem rei uiultae sunt cnusae.

Una sumitur ex parie principum, quia expedit
eis esse i:) loco tuio, ut in regendo, corrigendo ct
gubernando sint ma:^is securi et in exequendo ju-
stiiiam efficiantur audaces. Unde et Romani con-
sules et senatores tuiiorem elegerunt locuni, vi-
delicet Capiiolium : de quo narrant historiae ,
rjuod lota occupata ab hostibus urbe Roma, in
ipso permanserunt illaesi. Amplius aulem et re-
gis suaeque familiae major honestas lioc exigit, ne
vel eorum commercio cum subdiiis viiificetur in
conspcctu populi ipsorutn majesias; vel ex incauto
jispecJu, ubi mavima requiriiur pudiciiia ( siciit
senes populi Trojani se habebant ad Helenam, ut
Pbilosophus dicit in Ethic), populus regis indigna-
tionem incurrat; vel ipse et sui se dehonestanli in
subditis occasionem assumant: in quem casum la-
psus esi rex David circa uxorem Uriae scutiferi
joab, quam lavantem vidit de solario domus regiae,
ht scribitr.r in 2 libro Regum.

PRINC. LIB. H.

I Secunda ratio sumilur ex parte populi, qiii ma-

gis sensibilibus movetur quaui raiione ducatur.
Cum eniui vident magnificos sumpius regum in
muuilionibus, facilius ex adu.iratione inclinaniur
ad obedieniiam et ad suis parendum mandalis, ut
Philosophus dicil in 6 Politicorum. Amplius autem
minorem causam habenl rebellandi, seu subjicien-
di se hostibus, dum nimium infesiantur. Cum
enim ministros reges munilionibus habeni praesen-
tes, soliciianiur audacius ad defensionem sui. Sic
ei Judas Machabaeus fecit de arce Sion, quam de-
victam cinxit muris forlissimis el turribus altis
pro defensione pairiae contra hosies, ut scribitur
in 1 Machabaeorum; ei similiter in Bethsuram mu-
nitiones fortissimas extruxit contra faciem Idumaeae.
Rursus ad idem necessariae sunt munitiones prin-
cipibus pro conservandis diviiiis, quibus abundare
debent, ui dictum est supra, et ut eisdem possint
ciim sua familia liberius uii; unde ei ministri fiant
ad praeparandum necessaria promptiores: quod esi
delectabilius ac honorificentius etiam in domestica
domo. Hoc enim est proprium in humanis actibus
quod ex ordine debiio causanl speciem sive pul-
chritudinem tamquam in re proportionata ei com-
mensuraia in suis partibus: unde consequiiur in
nobis spiriiualis laetitia, quae ex se quasi extasiin
facil: quam passa videtur regina Saba in aspectu
ordinis miuistrorum curiae Salomonis, ul superius
cst ostensum.

CAPUT XII.

Quod ad honum regimen rerjni sive cuiuscnni'
que dominii pertinet strafas sive quascnmque
vias in regione vel provincia habere secnras
et libcras.

Esl et aliud necessarium regi ad bonum regi-
men regni, ad quod ordinantur ipsae munitiones;
ut videlicet straias faciant securas et aptas ad tran-
seundun) sive pro advenis, sive pro indigenis, vel
regalibus suis. Viae enim co;iimunes siinl omnibus
quudam jure naturae ct legibus geniium; propter
quod prohibeniur a nemine occupari, nec ulla
praescriptione, ne quocuu.que teinporiim cursu jus
de eisdem posset aliciii acquiri. Unde in libro INu-
merorum, via publica via regia nouiinalur ad si-
gnificandiim ejus communitatem: ubi Augustinus in
Glossa diclum verbum exponil, quia pro lanto sic
appellatur, quia debet esse libera cuilii)ci transeunli
innoxio, ratione humanae societatis. Propter quod
el ibidem scribitiir, quod Amorrhaeis coniradicen-
tilius ne filii Israel transirent per eos, cum sola
via regia gradi permitlerent, hoc esl sine lesione
aliqua regionis, Dominus Uiandavit ipsos deleri. Ut
auiem siratae in sua conimunitaie sint liberae, el
transeuniibiis forent securae, jura principibus per-
mitiunt pedagia. Unde et eis servantilms quae via-
loribus suni praedicta, officiales principum ipsa me-
rilo possunt exigere, el proficiscentes debiie obli-
gantur pcrsolvere. Amplius auiem et viaruo) secu-
ritas in regimine regni principibus est fructuosa,
quia illuc magis confluunt mercatores cun) mei'ci-
bus, unde ei regnum in diviiiis crescit: qua ra-
tione in urbe aucta fuit respublica propter vias,
«'irca quas solicitabantur cxpeditas habere, et stratae
vocabaniur Ro uanae, ut homincs magis rcddercn-

Or^LSCULL.M XVL

2i/

tur securi ad clcfcrenduni Dierccs; ac sub simulaiione
callida sub noniinibus librarii pcrmutalis, ul lairo-
nc3 ignorarcnt lcmpus, sicul coihpuiistac scribunt,
cuin in urbc cclcbrarcntur nundinae, sic cos de-
cipicbanl. Quacdarn eliam cxtra urbcm insliiutae
fuerunt pcr lloiiianos principcs, cornmquc sunt
intiiulatae nominibus, ul cx boc majorciu obiinc-
rcnt firiiiiiatcm, cl loca tuiiora advcnicniibus rcd-
derentur; ut Lorum Julii, cpiod in conliiiibus mul-
tarum provinciarum, et divcrsis regionibus adbuc
iiomen rcn>ansit. Amplius autem el per diversos
consulcs ac senatorcs Romanos siratae sunl instiiutae,
exlcndentcs se ad diversas provincias, quoruin li-
tulis autbcnticari vidercntur, ad liberiorem ac s» cu-
riorem accessum ad urbem, vel ad ipsorum memo-
riam clariorcm, ut via Aurclia ab Aurclio principe,
via Appia ab Appio scnalore, quarum prima icndcbal
versus Reatcm, ubi historiae provinciam /\ureliam
ponunt, secunda vcro in Campaniam suum babebal
progrcssum: ac sic dc singulis aliis sivc consulibus,
sive senuloribus, ut Flaniinio vcl Aemilio, a quibus
siratae vel provinciae sunt nominalac propler cau-
sam jam dictam. Rursus et divinus ciilius in hoc
aiigelur, propicrca quod prompliores sunt bomines
ad revercniiam divinani, cum liber esi adiius via-
rum ad indulgcntiam sive ad aditom sancti. Lnde
et praccipuum motivum Romanorum fuit stratas
faciendi secntas, divinus vidclic(t idolorum cnlius,
pro quo niulliim zelabat rcspublica, nl Maximus
Valerius scribit in principio libri sui. Sacra ciiam
Scripliira in Esdra referi revcreniiam tenipli impe-
ditam fuisse propter hostes in circuitu, propier quod
tardaia fuit aedificatio templi, juxia quod Doniino
dicitur in Joan. 2, 20: « Qiiadraginia et scx annis
« acdificatum est lemplum hoc, el tu in triddo
« reaedificabis illud? »

CAPLTXUL

Qvaliter in qiiolibet regno et qiiocumqne dominio
ncccsaariLim efl nuinmiinna propriuin; ct qxiot
bona ex Imc scqimntur, et qiiae incommoiiu,
si non habealtir.

His igiiur cxpletis agendum esi de nuinmisniaie,
in cujus usu viia hominis regnlalur, ei sic pcr
conscquens omne dominium, sed praciMpue regnum,
propier vnrios provenlus quos ex nummismate pcr-
cipit. Unde et Dominus quaerens a pharisacis si-
mulatorie tentantibus ipsum, « Cujus est • inquii
(Matth. 22, 20): « imago haec ct suprascriptio? »
Cumque respondissent, « Cacsaris, i> sentcnliam
quaesiti super ipsos relorsit, dicens: « Rcdditeergo
« quae sunt Cacsaris Caesari, et quae sunt Dei
« Dco; » quasi ipsum nummisma sil causa ut in
pluribus Iributa solvendi. De maleria autem num-
mismatis, et qualiter sil rcgi nccessariiim talibus
abundare, snpra salis est pertraclaium. Scd nuncr
ipsum acoipiamus prout esl mensura qu^^ii^ pcr
quam supcrabundaniia et dcfectus reducuniur ad
medium, ui Philosophus in o Eihic. dieii. Ad hoc
enim inventum cst nummisma ut solvaiitur litcs in
Gommerciis, et sil mensura in oommuiationibus. Et
licei multa sini genera commutationum, iit ex Phi-
Iqsopbo habemus 1 Polilicoriim, isia tamen expe-
dilior est intcr omnes, proptcr quod invcnlum di-
ciiur csse nummisma. Undeel politia Lycurgi, qui
Parthis et Lydis primo Irges tradidii, in quibus

nummisma prohibcbai, solani commutalionem ex
alieruirorum mercibus permittens, pcr 1'hilosophum
rcprobatiir, ut ex jam diciis apparet. Undc ci ip>e
concludit codcm lib. Ell ic, nuiiimisn;a constiiuium
pro[)tcr commuiationis nccessiiaicm, quia pcr ipsuiii
expcdilius fil commercium, ac loilitur in commu-
tando materia liiis. Qiiam quidem habcmus ab
Abrabam patre noslro, qui pcr mulia lempora fuit
anle Lycnrgum et omncs pbilosopbos. Lnde dc ipso
scribitiir iii Gcncsi, quod agrum cmil pro scpuluira
suorum nrctio qiiadringenlorum siclorum publicafi
ac probaiac moneiae.

Sed quamvis ex se nummisma sil necessarium,
proprium tamcn in omni regimine, sed praecipue
regis:»cujus duae sunt causae. Unam accipiuius ex
parie rcgis; aliaui vero ex parte populi subjecti.
Quanlum ad primum, nummisma, sive moneia pro-
pria, ornamentum esl rcgis et regni et cujuslibcl
regiminis, quia in ea repraeseniaiur imago regis,
ut Caesaris, sicul dictum est supra; unde in nulla
re tanla potest esse clariias memoriae ejus, eo quod
nihil sic per manus hominum frcquentalur quou
ad regcm vel quemcumque dominum periiucai,
q^janlum nummisma.

Amplius aiiicm inquanlum moneia regula est
el mcnsura rerum vcnalium, iniantum iuonsiraiur
sua excclleniia, iit vidclicct in.ago ipsius sit in
nummo rcgiila bominum in ipsorum commerciis.
Undc moncla dicitur, quia monct mentem, nc fraus
intcr bomi:ics, tum sit mensura debila, con<mi(ia-
tiir: iit imago Caesaris sit in homine quasi imago
divina. sicui Augustinus exponii pertractans diciam
matiriam. Nmnmisma vero dicitur, quia nominibus
Principum effigicque designaiur, ul iradii Isidorus.
Per quod manifeste apparet qiiod ex nummismaic
majcstas dominorum relucel: el ideo civitates, sive
principes sivc praclaii hoc pro sua gloria singu-
lariier ab imperatoribus impetranl ui habeant spe-
ciale numisma.

Rursus nun-.misma propriiim cedit in commodum
principis, iil dictum est supra: quia per ipsuni
mensnraniur iribuia, et quaecumque exaciiones quae
fiunl in populo, ul in lege mandabatur divina; cirta
oblaiiones vidclicel et redemptiones quascumque
sacrificii loco.

Ampliiis aulein ipsius factura propter auctoriia-
tem principis causaiur comiriodum regi: quia nulli
alii licet sub eadem figura cl superscripiione cu-
dcre, ut jura genlium mandant. In qua quidem,
ctsi liceai suum jiis exigere in cudcndo nummis-
ma, modcraius tamcn debct esse princeps quicum-
que vel rex sive in mutando sive in diminuendo
pondus vcl melallum: quia hoc ccdil in dctrimen-
tum popiili, ciim sit rerum mensura, sicut supra
dicium cst: uiide lanium est mutare moiiciam sive
nummisma, quanium slaieram sive quodcumque pon-
dus. ilocauicm quomodo Deo displiceai, in Prov. 20,
10, scribiiiir. « Poiidiis, » iiiquii, « el pondiis, statcra
« et slaicra, ulrumque abominabile est apud Dcum: »
« de quo cl graviier rex Aragonum reprehenditur
ab Innocentio Papa, quia nummisma mutaveral
diminncndo in populi deiriinentum. Propter quod
ei filium obliganicm se pcr jurameutum diciam
servarc monctam, a dicto absolvit juramcnto, ci-
dem mandans ut ipsam ad prisiinum siaium refor-
niaret. Jura etiam in numntismalibus favcni mu-
luis, cl pactionibus quibuscumquc: mandani enim sol-
vi muiua, et pacia servari juxia illius leinporib nuiu-

DE REGI.M. PRINC. LIB. II.

misma in omni mensiira qualilaiiset quanlilaiis. Con-
ciudiuir ergo qualiier unicuique regi numii.isuia pro-
priunj es( necessariuni.

Sed eiiam e\ parte populi adhuc numuiisma
Regis proprium esi necessarium, ul eliam ex jam
diciis apparei. Primo quia expediiior esl in com-
muialionibus mensura. Rursus quia ceriior inier
populares esi. Mulii enim suni qui alias monelas
ignorani, ei de facili possuni simplices praeveniri
iraiide, quod esl conira fortnam regalis regiminis:
circa quod Romani principes providerunl. Lnde
iraduni hisloriae, quod lempore Domini nosiri Je-
su Chrisii in signum subjectionis Rnmanorum u-
num eiat nummisma in toto orbe terranim, in
quo erai Caesaris imago: quam stalim cognove-
runi pharisaei scisciiali a Homino Jesu Christo ad
discooperiendum eorum fraudem: ei isiud niimmi-
sma decem usuales valebat denarios; quod solvcbat
quilibet teloneariis praediciorum principum, sive
eorujn gereniibus vicem in provinciis vel civilati-
bus seu caslris.

Rursus proprinm nummisma frMctiiosius est.
Cum enim exiraneae moneiae communicantur in
permuiaiionibus, oportet recurrere ad ariem cam-
psoriau^, cum talia nummismata non tanium va-
ieani in regionibus extraneis quantum in propriis:
et hoc siue danmo esse non potest. Et praecipue
accidii in partibus Theutoniae et regionibus cir-
cumstanlibus, propter quod coguntur cum de loco
ad locum iranseuni, massam auri vel argeuti se-
cum deferre, et quantum in commulatioinbus re-
rum venalium indigent, lantum venduni. Unde
I*hilosophus in lib. 4 species pecuniarum distin-
guens, sive artis pecuniariae, sive nummismaticam,
sive campsoriam obolostaiicam et cathos; primam
solam dicit esse naiuralem, quia ad commutationem
rerum naluralium ordinaiur: quod facit proprium
nummisma, et non aliud, ut ex jam dictis apparet.
)'ropter hoc ipsam solam conmiendat aliis supradi-
ctis spretis, ei de quibus infra diceiur.

Concludeudum est igitur, in omni regin ine
pro conservatione dominii, et praecipne regalis,
neeessarium esse nummisma proprium, sive ex
parte populi, sive ex parie regis vel regiminis cu-
juscumque.

CAPUT XIV.

Qualiler ad bonum regimen regni ef cvjits-
cuDique dominii sive poiiliae , pondera el
niensurae sunt necessariae, cxeniplis et ratio-
mbus persuadelur.

Post haec auiem agendum esl de ponderibns
et mensuris, quae necessaria suni ad dominii cu-
juscumque regimen conservandum, sicui et num-
misma, quia cum eis solvuniur iributa, seu eliam
quia pcr ipsa liies dinunuuntur, et in emptionibus
et venditionibus fideliias servatur: vel quia, sicul
et nummismaia, viiae sunl humanae insirumenta,
immo plus imitantur naturalem actionem quam
nummisma, quia scriptum est in lib, Sapieniiae
11 cap. quod omnia disposuit Deus in numero,
pondere et mensura. Si ergo onines creaturae his
iribus limitibus terminaniur, magis videtur quod
pondus et mensura a natura trahant originem
quam nummisma; et ideo magis necessaria in re-
publica sive in regno.

Amplius autem pondus et mensura, inquantum
talia, semper ordinantur ad mcnsuraia et ponde-
raia;aliier per se nihil sunt. Sed nummisma, quam-
vis sit n)ensura et instrumenium in perniuiationi-
bus, tamen per se aliquid esse potesl; puia, si con-
fjetur, erit aliquid, videlicet aurum vel ar^^entum.
Ergo semper non ordinabiiur ad permutaiiones.
Et hoc etiam habet veritatem in aliis speciebus
pecuniarum, immo amplius, ut in cauipsoria, quae
non proprie ordinatur ut sit mensura rerum vena-
lium, sed magis ad permutationem nummismatis.
Item in obolosiaiica, quae consistil circa ponderis
excessum in permutationibus: quibus inventis supra
pondus in metalla resolvuntur, ut sunt ponderator
res in trabucheiis, ei aliis ponderibus. Item nec
cauchos, idest ars furnaria, quae magis ordinaiur
ad nunimisma sicut ad finem, aliis permuiationi-
bus exclusis: de quibus speciebus in 4 Poliiicorum
agit Philosophus, ei infra dicetur, ei supra est la-
ctum.

Riirsus. Illi actus suni maxime necessarii in
republica sive in regno, qui ex jure naiurae pro-
cedunt; quia leges insiitutae per principes idem
habent iniiium, alias justae leges non essent. Sed
talia sunldejure naturae, quia adaequant naturalem
jusiitiam. Sic ergo ad naturam regni sive politiae,
mensiirae et pondera sunt nccessaria.

Hinc est quod primus dux Israeliiici populi,
videlicei Moyses, ut describit Isidorus, tradendo le-
ges divinas, quae primae fuerunt, simul cum illis
pondera el mensuras constituii, sive pro cibis ei
poiibus, ut ephi, et gomor, et modius, et sexlarius;
sive in terris et pannis, quae cubitales habent
mensuras, sive in auro et argento et nummisma-
libus, quae sunt siaiera et alia pondera. Unde
cum dicius Moyses in Levitico exhortareiur popu-
liim ad justiiiam faciendam, slatim subjungil regu-
las naturalis justiliae, ut Origcnes ibidem exponii.
0 Non facieiis, » inquit, « iniquum aliquid in pon-
« dere ei mensura. Siaiera justa, et ae^ua sint
« pondera, justus modius, aequusque sextarius. »
Rcferi iterum Isidorus, qjiod Sidon Argus Graec's
mensuras dedil, ubi tunc florebat Argivorum re-
gnum circa lempora praefaii ducis Moysis. Narrant
eiiam historiae Cererem mensiiras agriculturae, et
friimenti Graecis Sicione tradidisse. Unde et dea
frumentaria et demetria est vocata.

Ex his ergo apparei quod naturaliter oportet
regein vel quemcumque dominum ad bonum ipso-
rum regimeii mensuras et pondera populo sibi
siibjecto tradere propier causasjam diclas, et exem-
plo dictorum principum, de quibus nunc csi acium.

CAPUT XV.

Hic fianclm Hoctor derlarat, qnod oporl^H re-
gein et quemlibet donvnum ad conservatio-
neni sui siatus adhibere soliciiuiHnem ut de
acrario publico provideafur pauperibus: et
lioc exemplis et ralionibvs probat.

Est autem et aliud qiiod est ad bonum regi-
men pcrlinens regni sive provinciae, vel civitaiis,
vel cujuscumque principalus: ut videlicet de com-
muni aerario provideatur pcr principem qui prae-
sit indigeniiis pauperum, pupillorum ct viduarum,
ac advenis et pcregrinis assislal. Si enim naiiira
quaecu'nqiie non deficii in nccessariis, ut Philoso-

pljus dici( in 3 de cacl. et Mtindo, mullo minus
et ars, quae imiiatur naluram. Inier oiunes autern
arles ars vivendi ei regendi superior ct amplior
est, ut li';idil Tullius de Tusculanis quaesiioiiibus.
lirgo reges et principes in necessariis deficere non
debent indigeniibus, immo potius subvenire.

Praeterea. Heges et principes vices Dei gerunt
in terris, pcr quos Deus niundu(n giibernai sicut
per causas secundas. Unde et Samuel Propbeta
sprelus in dominio, euni querelam proponerei co-
ram Deo, responsuin babuit^ (|uod non ipsum Israe-
lilicus populus spreverat, sed Deum, ct.'jus viddicet
vices gerebat; el in Prover. 18, 15, diciiur: « Per
« me reges regnant, ei legum condiiores jusla
« decernunl. » Sed Deo s[)ecialiter est cuia pau-
perurn, ad naturae ipsurum defectum supplendum;
propier quod sic agii divina providenlia circa in-
digeniem siout paier erga filios impoienies, de
quibus amplior incumbii suliciludo proplcr amplio-
rem neccssitatem. l nde et ipse Dominus sibi repu-
lal lieri specialiier quod fil pauperi: ipso aitestan-
te, qui dicit ( Mallb. '25, 40): « Quod uni ex mi-
« nimis meis fecislis, iuibi fccislis. » Ergo ad
isium defeclum pauperum suppleiidum, sicul viccs
Dei gcrenics in lcrns, priiuipcs ei praclati sunt
debiiores, et sicut paires, quos cogit oflicium esse
auxilialores subdiioruin, iit Pbilosojibus «licit in 8
Ktbic. ipsorum cum elfectu beneficii specialem de-
benl curam habere. Talem autcm solicitudinem
habuil Pbilippus rex Macedo circa Pbisiam: quem,
ut scribit Vegetius lib. 5 de re Militari, cum prius
haberet ollensum, audiens ipsum licel nobilem ha-
here ircs lilias, cl cum ipsis inopia premi, ab ad-
oionentibus de hoc, quaerens utrum melius foret
pariem aegram corporis abscindere quam curare,
familiariter accersivit, el accepta de faculialum do-
mesiicarum pecunia instruxit, et fideliorem habuil.

Aiiijilius autem quia reges ei principcs com-
niunes babenl actiones, el universalem diligentiam
subdilorum, cum non sufficiai homo solus ad pro-
prias actioncs, oportet quod in muliis dcficiant:
quia talis aciio, sive actiones, quae sunt populum
gubcrnare, ac unicuique suorum subdilorum secun-
duin meriia providcre, iraiiscendil virtutem nalurae:
propier quod diciiur quod est ars artium rcgimen
aniiuarum: et arduum est valde ui qui nescit le-
nere moderamina vitae suae, judex fiat vitae alie-
nae. Secundum quam causam Sauli assumpto et
unclo in regem per Samuelem Prophctam praeci-
piiur quod ascenderel ad cuneum Prophetarum,
ul ibidem per elevaiionem mentis prophelando
cum eis, circa populum gubernandum ex divina
influcniia baberet noiitiam agendorum: quod et
factum fuii, ut paiei 1 Ueg. 10. Unde impossibile

non errare pro|)ler dictam

OPUSCULUM XVI. 249

eleemosynae, quas faciuni Principes indigeniibus,
qua^i>_<ffiidam fidejussor coram Deo pro ipsis ad
somsf^dum dcbita pcccutorum, ul Philosophu? dicit
dP*nunimismaie respeciu rerum venaliuu). tt situl
nummisma est mensura in permuiaiionibus pra
viia corporali, ita eleemosyna in vita spiritualiv
propter quod in tccl. 17, 18, diciiur: « Elee-

esl

reges ei prmcipes

causau), nisi ad illum qui omnia gubernat ct om-
nium est condiior, se convcrtant. Ei propter hanc
caiisam dicilur in Rcclcsiastico de rea:ihus israeliti-
ci populi, quod praeter David, Ezechiam et Jo-
siam, qui fuerunt viri spiritualcs ei a Deo illu-
minaii, omnes peccaverunt Doinino. Isii auiein
dcfectui suhvenitur per elcemosynae heneficium,
unde paii|)cres sustentcntur; sicui per Danielcm
Prophetam dictum est illi prineipi ethnico rcgi
Babylonis Nabuchodonosor, qiii in toto oricnte ge-
neralis crat monarcha ( Dan. 4, 'ii ). « Pcccaia
« tua eleemosynis rcdime, et iniquilalcs tuas in
« misericordiis pauperum converte. » Sunl ergo ij)sae
5. Th. Opera oimiia. V. 10.

« mosyna viri quasi sacculus cum ipso, el gra-
« tiam hominis quasi pupillam oculi conservabit. »
Ex his igiiur satis est manifestum, qualitcr op-
portunum est regibus et cuicumque domino in
ipsorum dominio, de communi aerario reipublicae,
sive regali, pau|)ejil)us providere. Ilinc cst quod in
singulis provinciis, civitatibus et castris, ad talia
ministeria exercenda sunt hospiialia instituta sive
pcr rcgcs, sive pcr principes et cives, ad pauperurn
inopiam sublevandam, ei non solum apud fideles,
sed eiiam infideles. Domos enim instiluebant hos-
pitalitalis ad pauperum subvenlioncin, quas Jovis
liospitalia nominabanl, ut palei iu libro 2 .Ma-
cliab., piopler effcclum benevoleniiae et pietalis
qui eidein attribuitiir planelae, secundum asliologos.
De Aristotele eliam Iradunl historiae, quod Alexan-
dro exhortatorias lilieras destinavit, quod pauperum
inopiae mcmor esset, ad prosperilaiem sui regiminis
augmeniandam.

CAPUT XVI.

///'-' sancltis Doclor dcclaral fjuallier uportel re-
gem et qnemcuuKjuc clominantem, ad cullum
dirinum intendere; et quis fructus ex hoc
sequalur.

Ilis habilis agendum est de cultu divino, ad
quem regcs et principes studere debent toto conatu
ei soliciiudine sicut ad finem dcbitum: et ideo hic
in hoc ullimo capitulo traditur: de quo rex ille
magnificus Salouion in Ecel. 12, 15, scribit; « Fi-
« nem loquendi omnes pariter audiamus. Deum
« lime, et mandata cjus observa: hoc est enim
« omnis homo. n Et quamvis iste finis omnibus
sit necessarius, divinus videlicet cullus et reveren-
tia pcr observantiaiii mandatorum, ut jam dictum
est; regi lamen magis compctit, et hujus rei esl
magis debitor propter tria qiiae sunl in ipso; quia
videlicei honm, et quia dominus, et quia rex.

Quia bomo singulariler a Deo creaius: ceteras
eniin crcaiuras Deus diccndo fecii; cum vero ho-
minem crcavit, dixit ( Gen. 1, 20 ): « Faciamus
« hominem ad imaginem ei similitudinem noslram. »
Unde Aposiolus in Act. Apostolorum 17, 28, re-
fert verba Arati Poelae diccniis: « Ipsius enim ge-
« nus Dei sumus. » Ex hac ergo parte dehilores
sumus omnes Deo in generali ad divinam reveren-
tia I , quod esl primum praeceptum primae tabulae:
unde diciiur po|)ulo Israeliiico in Deutcr. cap. 0,
4, per Moysen, et per consequens nobis: « Audi
0 Israel: Dominus Deus tuus, Dcus unus est: »
quasi ipse solus sit cui debelur revereniia ei ho-
nor, in»|uantum ah ipso solo crcaii sumus. ei sin-
gulari quadam praerogativa prodticti. Ei propier
boc, habita consideratione tanii bcneficii, subdit
Moyses in eodem siaiim loeo, diccns: « . Diliges
« Dominvim Deum tuum ex toto corde tuo, et in
« tota anima tua. et in tota forlitudine tua: » in
hoc volens osicndcre quod totum Deo dcbcamus
quod sumus. Et in recognitionem ejus praeceptuin

2b0

DE REGIM. PRINC. L!B. IM.

de deciniis fuit inslilutum, ad quod quilibet obli-
gatur non in quantitate niimeri, sed cujuscumque
rei, ex dicta jam causa. Sed quamvis quilibet ad
hoc sit obligatus, plus lamen princeps, etiam sicut
privaia persona, inquantum plus participat de no-
bilitate humanae naiurae ratione sui generis unde
trahil originem, el inde nobiliiatem, ut Philosophus
probat in sua Rhetorica. Qua consideratione moius
Caesar Auguslus, qui et Octavianus, ut historiae
iradunl, divinos honores non suslinens, qui eidem
exhibebantur a Romano populo propter corporis
ejus pulchriiudinenj et animi probitatem, suum
creatorem et factorem quaesivit a Sybilia Tyburtina,
quem el invenii et adoravit; prohibuiique edicio
ne ipsum ulierius aliquis de dicio populo adoraret^
vel Dcirn aul Dominum vocaret.

Amplius auiem inquanium dominus, quia non
est poiestas nisi a Deo, ul Aposiolus dicii ad Ro-
manos 13 cap., unde et vices Dei gerit in lerris,
ul dictum est supra. Propter quod tota virius do-
mini ex Deo dependet sicut ejus ministri. Ubi au-
lem est dependenlia in dominio (1), necessaria est
superioris revereniia, quia per se nihil esl, ut in
minislris regalium curiarum contingit . Propter
quod in Apocalypsi quotiescumque agiiur de cae-
lestium spiriluum ministerio, qui per seniores lam-
quam maiuriores in aciionibus, et aniuialia quae
potius aguntur quam aganl, ex veliemenii irradia-
tione divina, el in ministerio designantur, semper
de eisdem subjungitur, quod « ceciderunt in facies
« suas, et adoraverunt Deum: » qui quidem duo
actus sunl latriae, seu divini cullus. Unde et ille
INabuchodonosor monarcha in oriente, ut scribitur
in Daniele, quia suum dominium non recognosce-
bal a Deo, secundum suam imaginationem, in be-
stiam est translatus, et diclum est ei ( Dan. 4, 22 ):
0 Septem tempora mulabuntur super le, donec
« scias quod domineiur Excelsus in regno homi-
« nuin, ei cuicumque voluerit, dei illud. » Circa
quod etiam monilus Alexander, ul historiae Iraduni,
cum proposito vadens in Judaeam desiruendi re-
gionem, cum appropinquanti Jerusalem ei irato
in albis summus Pontifex occurrisset cum ministris
lempli, mansuefaclus, et de equo descendens, ipse
eum vice Dei reveritus est, ei ingressus lemplum
maximis honoravit donis, et genlem totam pro di-
vina revereniia libertaie donavit.

Non solum autem sicul homo et dominus ad
divinum obligatur cultum, sed etiam sicut el rcx,
quia inunguntur oleo consecrato, ut patet de regi-
bus Israeliiici populi, qui oleo sancio inungebantur
manibus Prophetarum: unde et Chrisli Dominivo-
cabantur propier excellentiam virtulis et graliae in
conjunctione ad Deum, quibus praediii esse debe ■
bant: secundum quam unclionem consequabantur
quamdam revereniiam el delationeni honoris. Pro-
pier quod etiam David, quia praecidit chlamydem
regis Saulis, percussit peclus suum in poenitudinis
signum, ut scribitur in 1 lib. Regum. Rex etiam Da-
vid cum lamenlabiliter deplorat morlem Saulis et
Jonathae, ita querelam proponil de Allophylorum
irreverentia, quod sic occideranl regem Saul, quasi
non essct unctus oleo: ut in fine scribiiur secundi
libri Regum. Cujus sanctitatis etiam argumentum
assumimus ex gestis Francorum, de beati Remigii
super Clodoveum regem primum Christianum inier

(1) Al. A dominio.

reges Francorum, et delatione olei desuper per
columbam, quo rex praefatus fuil inunclus, et inun-
guntur posleri signis ei porlentis, ac variis curis
apparentibus in eis ex unctione praedicta. Amplius
autem et in dicta unctione, ul Augustinus aii de
civitate Dei, figurabaiur rex verus et Sacerdos, juxia
Danielem l^rophetam 9 cap. Cum venerii, inquit,
Sancius sanctorum, cessabit unctio vesira. Inquan-
tum igiiur figuram genmi in hac unciione illius
qui est Rex regum et Dou)inus dominaniium, ut
dicitur in Apocal. 19 capit. qui est Chrisius Do-
minus noster, debilores sunt rcges ad ipsum imi-
landum, u; sii debita proportio figurae ad figura-
tum, umbrae ad corpus: in quo verus ac perfeclus
cullus divinus includiiur.

Patet igitur quam necessarium sit cuilibet do-
mino ut sit Deo devoius et reverens, sed praecipue
regi ad conservalionem sui regiminis: cujus exem-
plum trahimus quidem a primo urbis rege, videlicet
Romulo, ut hisioriae traduni. In primordio enim
sui regiminis in urbe Romana fabricavit asylum,
quod lemplun» pacis nominabant, mullis amplians
gratiis; pro cujus nomine et reverentia omnem
sceleratum, qui ad ipsum confugeret, cujuscumque
status esset, reddebal immunem. Qualem autem
habuerint exitum posteri ejus, qui in divino cultu
fuerunl negligentes, et qui fueriml ferventes, scribit
Valerius Maximus in principio libri sui. Quid vero
dicam de deicolis regibus sive veieris sive novi
teslau)enli? Omnes enim qui ad divinam reveren-
tiam fuerunt soliciti, feliciler suum consummave-
runt cursum: qui vero e contra, infelicem conse-
cuti sunt exiium. Tradunt eiiam historiae quod in
qualibet moiiarchia ab initio saeculi tria se invicem
per ordinem comitala sunl: divinus cullus, sapien-
tia scholastica et saocularis poientia. Quae quidem
iria se invicem per ordinem consequuntnr, et in
rege Salomone ex suis meritis conservaia sunt,qnia
per divinam reverenliam cuni descendii in Hebron
locum oraiionis, assumptus in regem consecuius
est sapientiam, el ex utroqiie ulierius in regali
virtuie super i-eges sui lemporis excellenliam. (lum
vero a vero cultu Dei recessii, infelicem exiium
habuii, ut palei in 5 libro Regum.

Haec igiiur de pertineniibus ad regimen cujiis-
cumque domini, sed praecipue regalis, in hoc li-
bro in tantum sint dicta.

L a 18 1<: R T i<: u t § 9.' n»

CAPUT 1.

Considcratur et probaliir omniutn Hominiiun esse
a Deo, considerata natura entis.

Et quia « cor regis in manu Dei, quocumqiie
« voliierit, inclinabil ifiud: » ut in Proverb. 21,
1, scribilur: qiiod et ilje magiius monarcha in
orienle, Cyrus videlicet rex Persarum, per publicum
confiletur edictum: post vicioriam enim de Baby-
lonia consecuiam, quam usqiie ad solum destruxil,
ac occiso Ballhassar rege ibidem, sicut bistoriae
tradunl, sic aii, ut in principio libri Esihae (I. 1,
2 ), patei: « Haec dicii Cyrus rex Persarum: Oinnia
« regna mundi dedit mihi Oominus Deus caeli: »
inde manifeste apparei a Deo omne provenire do-
minium sicut a primo dominante: quod quidem

OPUSCULLM XVf,

SBI

oslcndi polest (riplici via, quam Pliilosopliiis tangit:
quia vel in^juaniuin ens, vcl inquantum motor, vel
inquanluin finis.

Ralionc quidcm entis: quia oporict omnc ens
ad ens primuui rcducere sicui ad principium onmis
eniis, ut et omne calidum ad calidum ignis, ul
paict pcr IMiilosophum in "2 Metapliys. Qua ergo
rationc omne ens cx enie primo dcpcnd(,'t, eadcm
ct dominium: quia ipsum supcr cns fundatur, el
tdnto supcr nobilius ens, quanlo et ad dorninandum
super Iiomincs in natura coaequales eisdcm prac-
ponitur. Undc ct causam habct non supcrhicndi,
sed humane suum populum gubernandi, ui Scncca
dicil in cpislola ad Lucillum. Propler quod in Eccli.
dicitur 52, 1: « Kcctorem te posucruni? noli ex-
B lolli. scd csto in illis quasi unus cx illis. » Sicut
ergo omne cns ab cnle priino dcpcndci, quod est
prima causa; iia et ornnc dominium crcaturac a
Deo sicut a primo dominanie et primo onie.

Amplius aulcm omnis mullilndo ab uno proce-
dii, et pcr unum mcnsuralur, ui palct pcr Philo-
sophum in 10 priinae Philosophiac. Ergo codcm
niodo et mullitudo dominantium ab uno dominanie
trahil origincm, quod cst Deus: sicul videmus in
regalibus curiis, quod in diversis orficiis multi sunt
dominantes, sed onmcs ex uno dcpcndcm, vidcliccl
regc. Proplcr quod Philosophus in 12piimae Pbi-
losopliiac ditil, quod sic se babct Deus, si\e prima
causa, ad loium universum, sicut dux ad exercitum
a quo tola multitudo casirorum depcndet. Unde el
ipse Moyses in Exod. \u, 13. Deiim ducem popuii
vocat. c Dux, » imiuit, « fuisti in miscricordia lua
« populo qucm rcdemisti. » A Deo igitur onine
dominium habet iniiiuin.

Uursus ad idcm. Virlus esl proporiionata enti
cujus esi virtus, el adaequalur ei: quia virtus niiit
ab csscniia rci, ul paict per Pl.dlosophuni in 1 et
2 lib. dc Caelo. Sicut ergo se babei ens crcatum
ad incrcaium, quod est Deus; ila virlus cujuslibet
cniis creali ad virtutcm increatam, quae eiiam cst
Detis: quia quidquid est in Dco, Deus cst. Scd
omnc cns crcatum ab cnie increato irahit originem.
Ergo virtus creaia ab increata. IIoc autem in do-
minio praesupponitur, quia non csl dominium ubi
non esi poieiitia sive virius. Ergo omnc dominium
erit ab incrcata virtute, et haec est Dcus, ul supra
dictum est; et sic idem quod prius. Umle Apostolus
dicit ad Ilcb. 1, quod Deus portat omnia verbo
\irtulis suae. In Eccli. 1, 8, etiam scribiiur, quod
« unus cst allissimus creaior omnium, omnipotens,
« rcx poiens, metucndus nimis, scdens super thro-
« num, doiiiinans Dcus. » In quibus verbis satis
apparct, a quo omnis crcatura habct esse, virtutcm
ei opcrationem, ct pcr consequens dominium; et
muUo amplius rcx, ut supcrius est ostensum.

CAPUT 11.

I/oc iiiem probat ex consuleraiiono motus
cujuslibei naturae crcalae.

Non solum autcm ratione enli<, scd ralionc
etiam motus probaiur, a Deo provcnirc dominium.

Et primo quidem assumcnda est ratio Philoso-
pbi in 8 Physicorum. Quia omne quod movc ■
lur, ab aliquo movctur; cl in moventibus ct
motis non est abire in infinilum. Ergo oporict
vcnire ad aliquod primum movcns immobilc, quod

est Dcus, sive causa prima. Inter omnes auiem
boniincs, qui plus habent de ralionc motus, sunl
rcgc!^ ci principes, ei omnes qui pracsuni, sive
in gubernando, sive in judicando, sive in defen-
dendo, ct sic de aliis aclibus qui ad curam regi-
minis pertincnt. Unde Seneca de consolaiione fra-
Iris ad Polibium sic loquiiur dc Caesare, exborians
eum ad contcmptum mundi: « Cuin voles omnium
« rerum oblivisci, cogiia Caesarem. Vide quantam
« bujus vilae imlulgcntiae fidem, quantam indu-
« siriani dcbcas; intclliges non magis tibi incurvari

• liccre quam illi. Si quis modo cst fabulis traditus,
« cujiis bumcris mundus innitiiur; Cacsari quoque
« ipse, cui omnia licent, proptcr hoc ipsum muha
« non licent. Omnium domos illius vigilia defendit,
« omnium olium illius labor, omniiim delicias illius
« induslria, omniuin vacaiionem illius occupaiio.
« Ex (iiio se Cacsar orbi terrarum dedicavit, sibi
« se eripuit; ei siderum modo, quae irrequicta sem-
« per curstis suos explicant, nunquam illi licet
« ncc subsisiere, ncc quidquam suum faccre. » Si
crgo reges ei alii domini tantuni habeni de ratione
moius, ipsum non possunt perficere nisi per in-
fluentiam cl virlutem moveulis primi, quod cst
Deus; ut siiperius cst probatum. Proptcr quod in
lib. Sapient. iihi connumerantur cfTectus divinae
virtulis pcr suam sapientiam, volens auctor oslcn-
dcre qualiicr omnia influentiam divini motus par-
ticipant, subdit siaiiin ( Sap. 7, 24 ): * Omnibus

• mobilibus mobilior esl sapientia: aitingil autem
« ubique propicr suam mundiiiam » munditiam(I)
vocans absolutam ei supergredientem ac immixtam
divinam virtuiem ad omnia movendum, ad simili-
ludinem corporis lucis, quae ex hac parie naluram
imiiatur divinam.

Rursiis ad idem. Omnis causa primaria plus
est influcns in suum causatum quam causa secun-
daria. Causa autem prima Deus cm. Ergo si virtuie
primae causac omnia moventur ei influeiitiam pri-
mi molus oumia rccipiunt, ct moius dominorum
erit cx virtuie Dci et ex Deo movenie

Amplius auiem. Si est ordo in moiibus corpo-
ralibus, mulio magis et in spiritualibus erit. Sic
aulem videmus in corporibus, quod inferiora per
superiora movcntur, et omnia rcducuntur ad moium
supremi, quod est nona sphaera, sccundum Piolu
R)aeum in 1 distinct. Almagcsii; sed secundum
Aristoielem in 2 de Caelo, esi octava. Si ergo om-
nes motus corporales rcgulantur pcr primum, ci
a primo babcnt influcniiam; mulio magis spirituales
subsiaiitiae, propter majorein assimilationem quam
babcnt in altcruirum: unde apiiorcs sunt ad reci-
picndam inflticntiam primi ei supreini moventis,
sive motoiis; quod cst Dciis: quem quidem motum
nobis tiadit bcatus Dionysius in lib. de divinis
Nominibiis, ct de c«elcsti Hicrarchia, dislingucns
in cis molum sicut ct in corporibus, vidclicct cir-
cularem, rccium ct obliqtium. Qui quidcm motus
sunt quacdam illuminaliones quas recipiunt a su-
pcrioribus ad agcndum, iil idem Doctor exponit:
ad qiias qiiiilcm illuminationes recipicndas necessaria
cst disposilio mentis, in qua fil ista iiifluentia mo-
lus. Intcr omnes autem bomines qui paratiores esse
dcbcani, sunt reges et principcs, ci alii dominato-
rcs orbis: tum ex exerciiio quod babcnt; lum ob
univcrsalcs actiones regiminis, unde el mens magis

(I) Al. dcest vox repetita muiiditia.

2o2 DE REGIM.

elevatur ad divina; tum etiani quia hoc eis inciim-
bit ut se disponani ut cura eis in)posita in guber-
nando gregem (1), et alia quae sunl necessaria in
actibus regiminis, quae supra ipsum sunt, et na-
luram pariicularem excedunt, per talem niotum
divinae inilueniiae sufficieniius deducantur. Sic
enim David rex se disposuit: propter quam causam
ex moiu illuminationis praefaiae super onines reges
et Propbelas meruil in suis psalmis spiriium pro-
pbeticae intelHgentiae, ul doctores Scripiurae sacrae
iradunl. Ex cujus conlrario actu ptincipes eibnici,
de quibus Daniel Propbela menlionem facii, ut
JNabucbodonosor et Bakbassar, paier et fiHus, nie-
rueruni obua:brari: unde ei infiueniia divinae il-
luminationis movii eorum pbaniasiam in imagina-
tivis visionibus, ut in Daniele esl nianifesium, ut
scireni quid circa regale regimen eis essei agendum:
sed quia mens ipsorum non eiat disposita, sed in-
voluta lenebris peccalorum, ad ipsaiii nolitiam non
poiuerunt venire. Propter quod insigniio lumine
propbetiae Danieb dictum est; Tibi daius fuit spi-
ritus intelbgentiae ad isla inierpretandum: ut veri-
ficetur quod per Salonionem dicitur in Proverb.
8, 14: « Meum esl consibum el aequiias, mea est
« prudentia, ei mea est forlitudo: per me reges
a regnant, et legum oonditores justa deccrnuni:
0 per me principes imperant^ et polenies decernunl
« justitiam. »

Et sic manifeslum est, quaUter omne dominium
est a Deo in consideraiione motus.

CAPUT III.

Hic sanclus Doclor hoc idem probat
per coiisiclerationem finis.

Sed et respectu finis adbuc boc idem apparet.
Si enim est bominis agere propier finem ratione
sui inlellectus, qui finem in unaquaque ejus aciione
praestiiuit, unaquaeque naiura quanto est magis
intellecliva, lanto magis propler finem agit. Cum
ergo Deus sit summa intelligentia el purus acius
inteUigendi, sua actio magis fineni inciudii. Ergo
oportet dicere, quod in unoquoque fine uniuscujus-
que rei crealae praeexigaiur aciio iniellectus divini,
quam el nos divinam prudeniiam vocamus, per
quam Dominus cuncta disponit, el in debitum finem
deducil, ut Boeiius de consolaiione Pbilosopbiae
ipsam nominat: secundum quam raiionem dicilur
in lib. Sapientiae, quod divina sapientia « atiingit
« a fine usque ad finem forliter, et disponil
« omnia suaviier . » Concludilur ergo ex boc
quod quaelibet res quanio ordinatur ad excelleniio-
rem finem, tanto plus parlicipal de actione di-
vina. Hujusmodi autem esl regnum cujuscumque
communitaiis seu coliegii sive poiitiae, sive rega-
lis, sive cujuscumque conditionis: quia cum inten-
dat nobilissimum finem, ut Pbiiosopbus tangit in
Ethic, el in 1 Politioorum, in ipso divina praein-
lelligitur actio, et suae virtuti dominorum subjicitur
regimen. Et binc forie trabit originem veriiaiis,
quod bonum commune dicitur potentia a Phiioso-
pho in Etbic.

Amplius. In regimine legislator semper dcbet
intendere ut cives diriganlur ad vivendum secun-

(1) Al. regem: forte regnum.

PRINC. LIB. in.

dum viriutem; immo hic est finis legisiatoris, ut
Pbilosopbus dicii in 2 Eibic. Propier quod et A-
postolus dicit ad Timolbeum ( 1 cap. 1, o, ) quod
« finis praecepti est caritas. » Sed ad isium finem
venire non possumus sine motione divina, sicul nec
caior caiefacere sine virtute caioris ignis, nec luci-
dum lucere sine viriute lucis: ei lanto allius ei ex-
cellentius motio primi moveniis, quanio virius di-
vina supergrediiur ei transcendit viriutem creaiam,
et omne genus operis; sed et fortius influit, inlan-
tum, ut dicat illi Isaias Propbeia 26, 12: « Omnfti
« opera noslra operaius es in nobis Domine: » el
vox evangelica ( Joaii. io, 3 ): « Sine me nibil
« potestis facere. »

Rursus ad idem. Finis movet efficientem; et tan-
10 efficacius, quanio finis nobilior el melior re-
periiur, ut bonum gentis respectu boni civitaiis
vei famiiiae, sicut Pbilosophus dicit in 1 Poiil. Fi
nis auiem ad quem principaliier rex inleridere de-
bct in se ipso et in subdiiis, est aeterna bealitu-
do, quae in visioue Dei consisiii. Et quia ista vi-
sio est perfectissimum bonum, maxime debel mo-
vere regem ei quemcumque dominum, ui bunc fi-
nem subditi consequantur: quia tunc opiime regil,
si talis in ipso sit finis inientus. Tali auiem nio-
do suos regebai et gubernabat rex ille et Sacerdos
Christus Jesus, qui dicebat in Joan. 10 28: « Ego
« viiam aeiernam do eis; » et iterum ( ibid. 10):
B Ego veni ut vitam babeani ei abundantius ba-
« beant. » Hoc autem maxime facit rex, quando
super gregem suum sicui bonus pastor invigilal:
quia lunc super eum divina lux irradiat ad bene
regendum, ut pastoribus in ortu regis nostri et Sal-
vatoris. Et irradiationis jam diciae ad bonum regimen
et in principe el in subditis motum circularem acci-
pimus rectum et obliquum, de quibus distinctum est
supra ei beatus Dionysius loquitur in 4 cap. de
divinis Nominibus. Hic enim motus ideo reciusdi-
cilur, quia fit per divinam iliuininalionem super
principe ad bene regcndum et supor populum me-
rilis prinoipis. Sed obliquus vocaiur, quando per
divinam iilimiinaiionem sic subditos regit, quod
viriuose vivunt el insurgit in eis divina laus et
graiiarum aciio, ut sit quasi quaedam arcualis figu-
ra ex cborda recia el arcu ohliquo. Sed circularis
motus divinorum radiorum dioitur, quando divina
iliuminalio irradiat principem vel subdilum: ex qua
quidem eievaniur ad Deum contcmplandum et di-
ligendum: qui ideo circuiaris motus vocatur, quia
est ab eodem ad idem et a puiicto ad punctum;
quod circularis motus est proprium. Queni quidem
moium Pbilosophus etiam ponit 12 Meiaph., ubi
diciiur, quod motor primus, sivecausa prima, quod
est Deus, movet aiia sicut desideratum, hoc est ra-
tione finis, qui est ipse. De quo et Propheta Da-
vid loquiiur in Psal. 71, licet secundum sacros
doctores adaptelur ad Christum regem nosirum:
« Deus, » inquit, « judicium tuum regi da, et ju-,
« sliiiam tuam filio regis: judicare populuui tuum'
« in jusliiia ei pauperes tuos iu judioio. Susoi-
M piant montes pacem populo ei colles jusiiiiam. »
Quae quidem omnia deprecativa sunt regis et cu-
juslibet domini ad Deum pro bono regimine popu-
li, ad quod principaliter conari dcbet, ut diolum
est supia. Et quia mentem sic dispositam iiabent
ad divinam influentiam recipiendam pro saluie su-
bdilorum, siatim subditur: « Desccndet sicut plu-
« via in vellus, et sicui slillicidia stiliantia super

OPLSCULIM XVL

• icrran). Orictur in dicbus ejiis jusliiia ei abun-
« dantia pacis. » Per quae omnia saiis manife-
sium est quod dominium est a Deo in rclatione
ad finem sive rcmolum, qui est ipsc, sive propin-
quum; qui cst opcrari sccundum vcrilalem (1).

CAFUT IV.

/lic sanrtus iJoetor dcclaral, qnaliter (hnninium
Homunum fuil a Deo provisum propter zelum
patriue.

Et quia inter omnes regcs el principes mundi,
llomani ad praedicfa magis fuerunt solicili, Deus
illis inspiravil ad bcne rcgendum, unde el digne
merueruul imperium, ul probat Augiisiinus in lib.
de civ. Dei diversis causis et ralionibus, quas ad
praesens pcrstringendo, ad ires reduccre possumus,
aliis, ul Iradalur compendiosius, resecaiis, quarum
intuitu mcruerunl dominium. Una sumitur ex a-
more pairiae, alia vero ex zelo justiiiae, lerlia au-
lem ex zelo civilis bencvoleniiae.

Prima jam dicta virlus saiis eraldigna dominio,
qua pariicipabani quamdam naturam divinam^ eo
quod ad communilalem suus fcriur elfccius: ver-
satur enim ad universales actiones populi, sicut
Deus esl universalis causa rerum: unde et Pbilo-
sopbus dicit in 1 Eibic, quod bonurn gcnlis esl
bonuu) divinum. Ei quia regale rogiiiien et quod-
euinque doii)inium communitaiem imporiat, coid-
munitalem diligcns dominii, communitaiem nieretur,
ul sic ipsum concomitclur pracmium secundum
meriti qualiiaiem: el boc requirit condiiio divinae
jusiiliae unicuique merccdem rependere juxta vir-
lutis opus, ul verbum scriptum in Apocalypsi im-
pleaiur in eis: « Opera eorum sequuntur illos: ■
el iierum in Matib. ^^ cap. scribitur, quod Domi-
nus dcdil unicuique secundum propriam viriulcm.
Amplius autem amor pairiae in radice carilaiis
fufldatur, quae communia propriis, non propria
oommunibus anieponit, ul bealus Augtistinus dicit
exponens verbum Apostoli de caritaie. Virius auiem
caritalis in merilo antccedit omnem virtuiem, quia
meritum cujuscumque virtutis ex virtule cariiaiis
dependet. Ergo amor patriae supcr ccteras viriutes
gradum merelur honoris. Hoc autein est domi-
nium. Ergo ex amore digne consequiiur quis prin-
cipatmn. De hoc aulem amorc pairiae dicit Tullius
in lib. de Officiis^ quod « omnium societatum nul-
« la esl gratior, nulla carior quam ea quae curn
« republica persevcral. Uniciiique enim noslruu)
« cari sunl parentes, cari sunt liberi, cari sunl
« propinqui ac familiares; sed omnium propinqui-
« tates patria sua caritate complexa cst: pro qua
« quis bonus dubitet mortcm oppctcre, si eidem
« sit profuturus? » Quantus vero fuerii amor pa-
iriae in aniiquis Romanis, Salustius referl in Cali-
linario ex sententia Catonis, quasdam de eis con-
numcrando virtuies, in quibus dictus amor inclu-
ditur. « Nolite, » inquit, « exisiimare majores no-
« siros armisrcmpublicam ex parva niagnam fecisse:
« quippe amplior nobis quam ipsis armorum cst
« copia; scd quia in eis fnit domi indiistria, foris
■ juslum impcrium, in consulcndo aniinus libcr,
« neque dclicto ncquc libidini obnoxius. Pro bis
« nos babemus luxuriam atque avaritiam, publice
« egcstalem, privatim opulentiam: laudamus divi-
« tias, sequimur inerliam; inler bonos et malos
^l) ^4« secuiidum virlulena?

« nullum discrimen; omnia virlulis praemia ainbi-
« lio possidet. •

Rursus amor patriae primum ct maximuoi man-
datum conlinere videhur, de quo Kvangcliuu) Lucae
meniionem facit, quia in zelando rem communefu
assiiiiilat sibi naturam divinam, iiiquantum vire Dei
diliucntcm circa muliiiudinem adbibei cuiam.

llem proximi dilectionem adimplci, duin toiius
populi sibi comuiissi ex affectu putcrno solicitudi-
nem gerit, et sic adiuiplel mandalum praefalnm,
de quo dicilur in Deui. 6, o: « Diliges Dominum
« Dcum luun) cx toto corde tuo, et ex lotaaDima
« tua, et ex toia fortitudine tua, et proxiujum luum
« sicut te ipsum. » Et quia in isto praecopto di-
vino non cadit dispcnsatio, indc cst quod Tulliiis
dicit de republica, quod nulla causa inlcrvenire
debet unde propria patria denegciur. Dc islo autein
amore patriae exemplum accipimus, ul bistoriae
tradunt, et beatiis Augusiinus in o de civit. Dei de
Marco Curlio nobili milite, qui armaium equo se-
dentem in abrupium terrae biatum se praecipiten)
dcdii, ut peslilcniia cessarel ab urbe. item de
M. Regulo, qui salutem reipublicae suae praeferens,
consulius a Romano populo, el inter praedicium
populum et Pocnorun) gentem mediator pacis exi-
slens, in Africam rediens a Carthaginensibus esl
occisus. Quam niundas etiam babucruni manus a
muneribus principes eoriim, pro constrvanda rc-
piiblica, palct dc M. Curio, de quo scribit Maxi-
mus Valcrius libro quarto quomolo Samnitum di-
vitias coniempsit. Cum eniin posi victoriam dc ipsis
habitam, legaii eorum ad ipsum adituni habuissent,
ipsumque repcrisscnt in scamno sedeniem, ei catino
ligneo cocnantem, magnumque auri pondus offer-
reni, suis inviiatus verbis ut eo uli vellet, vultum
protinus risu solvens, « Supervacue, » inquit.
« Narraie Samniiibus, M. Curium malle locuple-
0 libiis imperare quam locupletem fieri: et lue-
« mentote me non acie vinci, nec pecunia pos-
« se corrumpi. » Simile eliam refert idem au-
clor libro eodem de Fabritio, qui cum bono-
re et aiictorilaie omnibus in aetaie sua niajor,
censu vero par essel unicuique pauperrimo, reqiii-
siius a Samnitibus, quos in clieniela detinebat,
pecuniam et servos sibi missos conlempsit , ac
frustratos remisit: « continentiae suae beneficio et
0 zelo patriae sine pecunia praedives, ot sine usu
• familiae abundo comitatus: quia locupletem illun)
« faciebat non i))iilta possidere, scd pauca deside-
« rare. » De lalibus aulem concludii dictus Doctor,
quod eisdem non datur dominandi poiesias, nisi
summi Dci providcDlia, quando res humanas judi-
cat talibus donis esse dignas. Multa simiKa ibidem
dicit, per quae definire videtur eorum dominium
fuisse Iegitin)um, et eis a Deo collaium. Sed et
Maibatias e« filii quainvis fuerint de sacerdoiali
gcnere, propter zelum legis et pairiae in populo
Israelitioo meruer.ini dominium, ul palel in 1 et
2 Macbab. Cuid enim morii esset vicinus, sic filios
siios alloqiiitur (1 Machab. 2, 30): « Aen)ulatores »
inquii, • eslote logis. et dale aniinas vestras pro
« testamento patrum, » quod pro repul)Iica acci-
pimus in popiilo pracdiclo: et postea subditur: « Et
« accipictis gloriam magnam, et nomen aoternum: »
quod ad filiorum referimus principaium, quorum
unus alieri successit, Judas videlicet ei Jonatbas
et Sin)on; ci quilibet eorum sacerdos et dux in
eodcm floruit pupulo.

284

DE ftEGIM. rRINC. LIB. III.

CAPUT V.

Qualiier Romani meruerunt dominium
propfer leges sanctissimas quas iradiderunt.

Est aulem et alia ratio, unde digne Romani
dominium sunt adepti: zelus videlicet justiliae. Quo
quidem niocio acquisierunt principatum quodam
jure natiirae, a quo liabet exordium omne justum
dominium. Primo quidem qnia, ut idem Doctor
scribil, consulebant pairiae consilio libero, avari-
tiam releganles in dominio, sive lurpis lucri gra-
liam, neque delicto neque libidini obnoxii, pro
quibus jam stans dominium dissipaiur. Trahebantur
eniui bomines ad ipsorum au)orem, ut propter
ipsorum justissimas leges se sponte eisdem subji-
cerent. Unde el ipse Aposiolus Paulus cum a Ju-
daeis nimis injuriis vexareiur, coram Festo prin-
cipe circa partes Caesareae Paleslinae, ut in Aciibus
Aposiolorum traditur, ad Caesarem appellavit, ac
se subjecit legibus Uomanis. Quales autem fuerint
eoruui leges, ei quam sanciae, sic in eisdem Acti-
bus Apostolorum scribitur de dicto Festo, quia
cum Jerosolymis esse'., adierunt ipsum principes
sacerdolum ei sacerdotes postulantes adversum
Paulum damnationem mortis: quibus dictus Festus
respondit, prout diclis legibus Romanorum subje-
ctus, quod non est consuetudo Roinanis dauinare
aliquem, sive donare, ni.s) praesentes habeat ac-
cusaiores, locuinque defendendi accipiat ad abluenda
crimina. Propier quod dicit idem Doctor Augusti-
nus in 18 lib. praefaio, quod Deo placuit orbem
terrarum per Roiuanos debellare, ul in unam so-
cieiatem reipublicae legumque productum longe
lateque pacarei.

Ampliiis auiem ad hoc. Quia de jure naturae
esl ui quis gerens curam alterius mercedcm r-^por-
tet, eo quod, ui scribitur in Proverb. ( Eccli. 17,
12), « uiiicuique mandavit Deus de proximo suo. »
Ex qua quidem raiione jura concedunt, quod quis
rem alienain contrectare possit, el expensas dedu-
cere, ac praemium accipere juxta meriium aciionis,
cum dicta bona male traclantur a praedonibus, vel
quibuscumque rapioribus. Hoc ergo supposiio, con-
sonum videtur naiurae ui dominium siiconcessum
pro pace ac jusiitia conservanda, jurgiis ac di-
scordiis resecandis.

Itcm. Ad hoc videtur provisum, ut mali pu-
niantur, el boni promoveaniur: et hoc esl officium
dominorum, in hoc quasi officium gerentium pro-
ximorum, ut indc suam reporient mercedem; quia
ex hoc sua recipiunl veciigalia et iribuia. Uude
cuni Apostolus ad Romanos ostendisset a Deo pro-
venire oume dominium: a Non est, » inquit (Rom.
15, 1 ), « potesias nisi a Deo, » et cetera quae
ibi ponuntur ad dominium periinentia: ullimo con-
oludit: « Ideo el tributa praestatis: ministri enim
« Dei sunt, in hoc ipsum servientes. » Inquantum
igilur homines virluosi, ac sua probitaie praepol-
lentes pro gubernanda populi muliitudinc quae
rege indiget, et recloren» non habet, curam assu-
munt, ei sub legibus populuiu dirigunt; non tantum
insiinctu Dei moveri videniur, sed vicem Dei gerunt
in terris, quia conservani hominum muliiiudines
in civili societate, qua necessario homo indigei,
cum sit animal naturaliler sociale, ut Philosophus
dicil in 1 Poliiic. Unde et in isto casu dominium
videiur csse legitimum. Qiiod quidem probat Au-
gustinus in 4 de civit. Dei: dicit enim sic: « Rc-

« mota justiiia, quid suni ipsa regna nisi quaedam
« latrocinia ? • Ergo ipsa supposiia, regnum et
qtiodlibet dominium esse videiur concessum. Iniro-
ducit aulem ad suum probanduui intenium e\em-
plum de quodam pyraia, qui vocabatur Dionides;
qui cum fuisset capius ab Alexandro, quaesivit ab
eo cur mare haberet infestum. Ipse libera coniu-
macia respondit: « Quod libi, ui orbem terrarum.
« Sed quia ego exiguo navigio id facio, lairo vo-
« cor; lu vero quia magna classe, diceris Impera-
« tor. » Ista ergo raiione Romanis a Deo collaiuin
fuit dominium. Unde et idem Docior in 5 ejusdem
lib. dicit, quia propter leges ipsorum sanctissimas
nisi sunt tamquam recta via ad honores, imperium
et gloriamr nec habent unde conqueri debeant de
summi et veri Dei jusiitia: perceperuni enim mer-
cedem suam, jusie videlrcei dominando, ac legitin^e
gubernando. Quantus autem fuerit zelus jusiiiiae
apud Romanos consules antiquos contra nialos, de
muliis est manifestum. Unde scribit Augiistinus in
5 saepe jam diclo libro, quod Brutus filios suos
occidit, quia bella concitabanl in populo: ex quo,
vigore justitiae mortem merebaniur. « Vicit » enim
in eo, ut ait Poeta ( Virgilius Aeneid. 6 ), <* amor
« pairiae, laudumque immensa cupido. » ISarrat
etiam de Torquato, quod idem fecit de filio, quia
contra edictum patris invasit hostes juvcnili quo-
dam provocaius ardore: el licet victoriosus extiterit,
quia lamen castra suae gentis discrimini exposuit,
ipsum morti adjudicavit juxia miiilares leges: ubi
idem Doctor causain suae moriis insinuai, dicens:
« Ne plus mali esset in exemplo imperii contempii,
« quam boni in gloria hostis occisi. » Maxiuius
autem Valerius dicit de rpso, quod maluit proprio
nato carere quam diseiplinae miliiaris trausgressio-
nibus indulgere. Sic ergo patet qualiter zelo legalis
justiiiae Ro.nani doininium merueruni.

CAPUT VI.

Quomodo concessum esl eis dominium a Deo
propter ipsorum civileni bmevolcnliam.

Tertia vero virtus, per quam subjugaverunt

Romani mundiim, et meruerunt dominiuu), fuil

singularis pietas, ac civilis benevoleutia: quia, ul

tradit Maximus Valei'ius lib. 5, humaniiatis dulcedo

barbarorum ingenia peneirat: ei hoc expei'imenlum

habet. Unde et in Proverb. 6, cap. ( Eccl. 6, o ),

dicitiir, quod « verbum dulce muliiplical amicos

« et miiigat inimicos. » Item in eodem ( Prov.

15, 1 ): « Responsio mollis frangit iram: seriuo

« durus susciiat furorem. » Cujus quidem ratio

sumilur ex generositate animi, ut dicit Seneca,

« qui n)agis dicitur quam Irahatur. llabet enim

« mens quodam sublime el altum, ac impaliens

« superioris; sed delectatione cujusdam subjicitur

« reverentiae, seu lenitatis, per quam suspicatur

» ad paria posse conscendere, ei a suo non resi-

« lire gradu. » Propter quod et Philosophus dicit

in 8 Elhic, quod benevolentia est principium ami-

citiae. Quantum autem antlqui Rou)ani in hac ex-

cclluerini viriute, unde exteras naiiones ad suum

trahereni amorem, seque eisdem sponiesubjicereni,

exempla ipsorum deducantur in medium. Primo

quidem de Scipione, qui, ut refert Maximus Vale-

rius lib. 4, cum esset in Hispania dux Romani

exercitus conira geniem Ilannibalis, ac vigesimum-

Oi>i;SCLLUM XVI.

2Kn

■JO

quarluiii agens anrnim, Cariliagincm ibidem a Poe-
nis condiiam in suam redegissel potesiaiem; in
ipsa virgincm cepil eximiae vonustaiis, qnam ul
desponsalau) agnovit et nobiletn, ipsam inviolaiam
parentibus reddidil, ci auruin qnod in rcdempiione
ejus iradiliim fuerai, doti cjus adjecii. Ex quo fa-
cto ad aniorem Homanorum bosies adduxit, admi-
ranles de lain casta modoraiione conlinentiae dicti
principis: qiiia ciin» idem auclor ipsum referat so-
iutioris vitiie in juveiiili aetaie fuisse, se ipsum in
lanta bbcrtaie et poieslate consislens ab omni de-
licto conservavit immunem. Unde Titus Livius de
bcllo Punico oarrai, Scipionem sponsum dictae
virginis alloculnm fuisse, in quo sennone suam
osiendil piidiciiiam digne principibus imitabilem,
ct doininii ineriloriam. Scribil et idcm Tiius de
ipso quaedam benevolcntiae inductiva in praedicta
victoria. Cum enim misit obsides Fiomanis, prinio
quidem borlaius est imiversos bonum babere ani-
mum, venisse enim eos in Romanorum poiestaiem,
qui beneGcio quam melu obligare bomines mallcnl,
eXlerasqne genies fide ae soeietate junctas babcre,
quam tristi subjecias servitio. De hoc etiam dicit
Augustinus 1 de Civit. Dci, quod proprium ipso-
rum fiiit parccre subjeciis, et dcbellare superbos,
accepiaqne injuria ignoscere quam persequi n)ale-
bant. Rcfert ctiam idcm Docior in eodem lib. de
Marco MarccIIo, qui cum Syracusam urbem cepis-
set, anie lllius ruinam suas illi effudii lacrymas,
tantaeque fuit pudiciiiae el coniinentis animi, be-
nignaeque menlis, quod priusquam oppidum jussis-
set invadi, publico edicto conslituit ne quis corpus
liberum violarei. Quid pluribus exemplis insistimus?
Cum eiiam Machabaei, Judas videlicet, Jonathas et
Simon, de genere Judaeorum, quorum est proprium
aliarum nationuni aspernari consoriium, tuin qiiia
Saturnini sunt, sicui Macrobius dicil siiper somnium
Scipionis, tum quia legibus prohibebatur eisdem,
consideraia benevolentia Romanorum, cum ipsis sta-
lueruni amicitiam, ut in 1 Machabaeorum scribitur,
ubi inter alia commendabilia de ipsis unde po-
pulos gentesque diversas ad suum trahebant a-
inorem et subjectionem poliiicam , seu despoii-
cam, siib compendio inierseritur, quod inter prae-
sides Romanos nemo portabat diadcma, nec in-
duebatur piirpura, ul magnificaretur in ea. Et
quia curiam fecerunl , el consulebanl quolidie
irecentos viginti, consilium agentes semperdemul-
litudine, ul quae digna sunl gerant: et committunl
iini bomini magistraium suum per singiilos annos
dominari universae terrae suae: el omnes obediunt
uni, el non est invidia neque zelus inler eos. Ubi
attendendum, quam ordinaium erai tunc temporis
regimen poliiicum in urbe, quod erat praecipuum
motivum cujuscumque nationis et provinciae ipso-
rum appetere dominium, et eisdem sua colla subji-
"cere. Aliud etiam erat in eis provocativum subje-
ctionis, quia ex cupidine dominandi non se dominos
vocabant, sed socios et amicos. Unde el de Julio
Caesare in Svetonio scribiiur, quod n)ilites suos
non sibi SMbjectos, sed socios et commilitones vo-
cabat. Sic et aniiqui consules de Judaeis fecerunt:
qui quidem eisi modiciim babercnl in oricnie do-
ntinium, cum Romanis tamcn confocderaii sunt
foedcre amicitiae. Et cuu) amplam babcrcnt Roma-
ni monarchianj in oriente et occidente et aliis
nuindi plagis, ul ex praedicto lib. Macbab., est
nianifeslum, non tamen dedignaii sunt cum Judaeis

societatem inire, cl ad paria se publico in al-
terutrum atiestari edicto.

Patei igitur ex jam diclis, quod mcritum vir-
tutis in Romanis antiquis mereiur dominiiim: un-
de eiiam aliae nationes alleclae sunt ad ipsoruni
dominium; tum ex dilectione patriae, pro qua om-
nia coniemnebant: tum ex vigore justiliae, proptcr
qiiani contra omnem ntalefactorem et pcriurbatorcii
pacis se opponebant: lum ex civili ipsorum benevolen-
lia, in qua ceieras naiioncs ad sui amorem trahebant.
Pro quibus omnibus ex mcrito virtulum in ipsisdivi-
na bonitas consensisse videtur rl) ad ipsorum princi-
patum ex causis ei ralionibus assignatis. Sic enim
quis meretur dominium, ut Philosophus in o Ethic.
tradii: ubi dicil, quod non sinimus princip^ri bo-
miuem in quo est natura humana tantum, sed il-
lum qui esl perfectus secundum ralionem, sicut
dictum est supra.

CAPUT VII.

/fic sanctits Doclor declarat, qualiter Deus per-
miltit aliqnod dominium ad pwnlioncm ma-
lorum; et quud tale dominium est qaasi in-
strumentam dirinae juslitiac contra peccalores.

Fuit autem et alia causa, unde dominium est

n Deo permissiim; quam a sacra accipimus Scri-

plura, nec Pbilosophorum et sapientum hujus sae-

culi senieniiis contraria, videlicet propter meriia

populorum: quam beatus Augustinus assignat in

1*.) de civit, Dei. Probat enim ibi serviiutem in-

troductam propter peccatum. Unde et sacra Scri-

ptura dicil in Job 34, 30, videlicet quod « facil

« regnare bominem hypocritam proptcr peccata

« populi. • Quod quidem apparet, quia primo domi-

nantes in mundo fuerunt homines iniqui, ut bi-

storiae tradunt, sicui Cam, ISembrot, Belus, INi-

nus, ei Semiramis uxor ejus, qui et dominium

habueruni in prima et secunda aetaie mundi. Cau-

sa autem unde habuerunl istud dominium, assumi

potest ex parie subditorum, vel dominantium: quia

lyranni suni instrumentum divinae jusiitiae ad pii-

niendum delicia hominum, sicut rex Assyriorum

super Israeliticum populum, et rex Gothorum fia-

gellum Dei super Italiam, ul hisioriae narrant.

Item Dionysius in Sicilia, sub quo captivatus est

populus, et tandem ab ipso liberlate donatus, ut

seribit Maximus Valerius lib. 4 . De rege vero

Assyriorum quouiodo ad puniendum delicia sut

populi est destinatus, sic ostenditur per Isaiam

Prophetam ( cap. 10, o): « Assur virga furoris

« mei, » undc ■ ei baculus ipse esi: in manu

• ejus indignatio mca ad geniem fallacem miitani

« eum, et contra populum furoris mei mandabo

« illi ut auferat spolia, et dividat praedam, et po-

« nat ilbim in cnnculcationem quasi lutum platea-

« rum: » quae omnia verificata sunt, quando Je-

Kusalcm obsessa est a Chaldacis, per Nabuchodono-

sor rcgcm .\s<yriorum capta et combusta, capiis

principibus ejiis cum rege Sedecia, ejus confossis

oculis, et occisis filiis, sicut in fine 4 lib. Regum

tradiiur: pcr quae verba satis ostendiiur, qualiier

Deus punit peccatores per manum lyranni. Unde

concluditur, ipsos esse instrumentum Dei sicut

dacmones, quorum potesias justa a sacris dociori-

(1) Al. consentanea videtur.

256

DE REGIM. PRlNC. L!B. III.

bus ponitur, voluntas tamen seniper iniqua. Quod
eliaiu oslendil nobis lyranniciim regimen, quia
non ordiiiatur nisi ad onus el moiesiiam subdiio-
rum. Tyi-anni enim proprieias esl propriam el so-
iam sui uliliiatem et ootnmodum quaerere, ut di-
ctum est supra, et Pbilosoplms (radii in 8 Etbic.:
ubi ponit quod sic se babet tyrannus ad subdiios
sicut doitiinos ad servos, el sicut artifex ad orga-
num ei instrumenium. Hoc auiem poenale est sub-
ditis, et contra naturam douiinii, sicut superiusesl
probaium. Sed ex parte dominaniiuin tale domi-
nium videiur a Deo concessum primo in casu sup-
posito, vel Deo disponenie pro subditis quod est ad
exitum uieliorem, quando videlicet princeps ad Dei
placiium sludct quamvis peccator, ut de Cyro rege
Persarum scribiiur in Isa. ( cap. 45, 1 ): « ilaec,
inquit, « dicit Don)inus Chrisio meo Cyro, cujus
« apprcbendi dexteram, ui subjiciam ante laciem
« ejus gentes, et dorsa reguui vertam. Aperiam
a anie taciem ejus januas, et portae non clauden-
« tur. » (juod quidem adimpleium fuit, ul bisto-
riae iradunt, quando subito desiccato alveo Eupbra-
lis et Tigris, qui per mediam Babylouiau) transi-
bani, civitatem iniravii occiditque Bahbassar ipso-
rum regem cum gente sua, ipsamque civitatem
destruxit, ad Medos iransferens monarcbiam, ubi
tunc regnabat Darius Cyri propinquus, ui Josepbus
scribit. Hoc aulem Deus sic disposuit, quia dicius
Cyrus humanitatem osiendit in suis fidelibus Ju-
daeis, qui captivi tenebantur in Assyria, quos po-
stea remisit liberos in Judaeam cuni vasis lempli,
el ipsum lemplum reaedificari mandavit: ex qai-
bus bonis ei operibus virtuosis quae exercuit cir-
ca divinum culium, et Dei populum, totius orien-
lis obtinuit monarcbiam, ul superius est osiensutn.
Praedicius vero Balihassar occisus fuit, ut ex sen-
teniia Danielis apparet, quia Deo ingratus, et quia
vasis templi Domini in uno convivio est abusus:
unde dictum esi ei per Danielem ( cap. 5, "2^ ):
« Quia non bumiliasti cor tuum, sed adversus do-
« minaiorem caeli elevatum est, et vasa domus ejus
« allata sunt coram le, el tu et opiimates tui et
« uxores vinum bibistis in eis . . . . porro Deum
« caeli, qui habet siatum tuum in manibus suis
« et omnes vias tuas, non glorificasti: idcirco ab
« ipso missus esl arliculus manus contra te: »
quod pro senienlia divina accipimus contra ipsum,
ut rei postea probavit eventus. Narrat enim histo-
ria Danielis, quod dum Ballhassar rex Babyloniorum
persisieret in Dei contumelia, ut ex diciis liquet, ex
opposito niensae sui convivii videbat digiios manus in
pariete scribentis; ex qua Scriptura perierritus esi,
quasi ipsa esset nuniius suac mortis. Referi enim Scri-
piura Danielis qood ex aspectu scribcnlis, cujus ima-
ginem noii videbat, msi digitorum manus, facics ejus
perterriia est, et cogitationes cjus perturbabant
eum, compages renum ejus dissolvebantur, et ge-
nua ejus ad se invicem collidebantur: quae omnia
insinualiva eranl timoris imnicnsi, et futuri judicii
super eum. Sed banc scripiuram rex non discer-
nens, vocalus Daniel, inierprctalusque sub tribus
nominibus, ipsum dcnuiniavit moriiuriim, videlicet
« Mane, Thecel, Phares: » quod exposuit scripiura.
« Mane: Numeravit Deus regnum tuum, et cotnple-
« vii illud; » hoc esl, in termino posuii, sicul
res numerata, quae tollilur et separatur ab acervo
pecuniac. « Tliecel; Appensus es in statera, et in-
« venius cs minus habens: » unde el dignus es

morte. « Pbares: Divisum est regnum tuum, el
« datum esi Medis et Persis, » ut superius est
osiensiim. Ex quibus oumibus satis est manifestiim
(piod illae clausulae non proprie siint significativae
secundum aliquod idioma linguarum, sed secundum
dispositionem divinam, sicut et factum quoddam:
in quo Propheia comprehendit divinam qjrca nos
voluntalem. Sit ergo hoc conclusum, quod in illa
scriptura suam insinuavit sententiam conira Princi-
pem Babyloniae, quia propter peccata sua dignus
eral morte et privatione regalis principatus, juxia
illud ( Eccli. 10, 8); « Regnum de genie in gen-
« tem transfertur propter injustitias . . . . et di-
« versos dolos. »

CAPUT VIIl.

Ilic sanctus Doctor declarat, qnod interdum ta-
le dominium cedit in malum dominantium ,
quia propter ipsorum ingralitudinem in su-
perbiam elali graviter deprimuntur.

Sed adhuc insisienden» est circa divinam pro-
videntiam in dominio. Contingit eniin interdum
quod cum quis assumit principatum, erii homo
virtuosus, et aliquo tempore perseverabii in eo.
Sed aliquo tempore procedendo, ex favore humano
et prosperitate rerum regalium elevatur quis in
superbiam, et de beneficiis sibi a Deo collatis in-
gratus eidem efficitur. Unde Philosophus dicit 5
Ethic, quod principatus virtutem ostendit; sicut acci-
dit de Saule, de quo scribitur 1 negum, quod in
lota tribu Beniamin non erat vir melior illo. Sed
post diios annos a suo regimine facius est Deo
inobediens: unde dictum esl Prophetae Samueli
de ipso (1. Reg. 16, 2): « Usquequo tu luges
« Saul, cum ego projecerim eum ne regnet super
« Israel ? » quasi ex divina senteniia irrefragabili
sii sepultus. Propter quod ultimo dictus princeps
fuit occisus cum filiis, toiaque ejus progenies a
dominio esl avulsa: unde in Paralipomenon de ipso
concluditur, quod mortuus est Saul propter ini-
quiiates suas. Iloc autem ei de Salomone accidit,
qiii magnificatus esl super omnes reges qui fue-
rant anie eum, ut scribitur in Ecclesiasie, et uni-
versa terra desiderabal audire sapicntiam Salomo-
nis. Sed, ut dicit Augustinus, 17 de civii. Dei, se-
cundae res praedicio regi fuerunt noxiae, quia la-
psus in luxuriam, ruii in idolatriam: ex quo facius
esi abominabilis populo intantum ut servi ejus re*'
bellaront ei diripientes spolia suae regionis et va-
stantes terram absque resisteniia aliqua, cum tamen
prius omnes obedirent ad nuium, sicut testalur
regina Saba, ut patet in o lib. Rcg. Ad magna
igiiur promoius in principio sui regiminis propter
divinam reverentiam quam exbibuit, in fine sui
regiminis decidit in vilia propier delicta quae com-
misii: « quia miseros facil populos peccatum. »
( Prov. 14, 54). Tradunl tamen Hebraei, ut Hie-
ronymus refert in commenio super Ecclesiasle, quod
in fine vitae suae ex muliis vexatus suiim reco-
gnovit errorem, seque disposuit ad poeniientiam
in commissis (1) librumque praefatum composuit,
in quo sicut expertus cuncia definil vanitaii sub-
jacere, subjiciens se divino timore ad suorum obser-
vaniiam mandalorum. Unde in fine praedicti libri

(1) An de commissis?

( cap. 12, ll) concludii: « Finern loquendi pari-
• icr uudianius. Deunj linic, ei nianduia ejus ob-
« sciva, lioc esl enin> oninis lioino. » ^ed el
pracler reges deicolas quid de prineipibiis eliinicis
dicani ? qui quanidiu fuerunt Deo grati virlutuin-
que culioics, norueruni in doininio; cuni vero ex
tlalioiie doiiiinii ad conlrarium se converlerunl,
inala nioiie vilam finieiunl, sicut coTiligit de prae-
fato Cyro rege Perbaruiu inonarclia. 'J ruiluiit eniin
liisioriae de ipso, uuod cuni totain subjugasset
asiaiij, Puilliia:n, Scylliiainque ferro perdomuil, lan-
doui lonj^tiiii certuiiun Scydiis inferens, doininunte
lunc Tuiiiuri rei^ina diclue gentis, quae iMassageiia
vocabatur, [irinio quidem cuin filio diclae Reginae
adolesceniulo diniicavii, ipsuu que vicii et occidit,
nulli(|ue parcens aelaii, ingeutein niullitudinein pe-
reinii. Quia ergo crudelilatein exercuii et in Baby-
lonia et in regno Lydiae, quia in utroque reges
et principes niala nioi'te triicidavit, el in regno
iMassageiaruin siniiiiter fecit; in lioc eodein jndicio
biuiililer euin Deus punivit. INurrunt enini bistoriac,
quod dicta regina congrcgavii exerciiuin contra
ipsum, ^cytlias vidclieei, Massagelus et Partlios, el
in quibusduin moniibus dicta regina insidiis com-
po&ilis iiivusii castra ejusdcin; ei sic iiiipelu arinaio-
rum absorbuit, quod deicenta inillia fuerunl occisa
praefati principis, ei ipse capius: cui ampuiato ca-
pile regina ipsum in uire sanguinc pleno nianda-
vit includi, ei sic inveciive acclamabatur eideiii:
« Sanguinem siiisli: sanguineai bibe: » quasi ipsa
jiiors ignominiosa qiiam passus est, fuerii argumen •
lunj suae atrociiatis. Onines eiiain monarchae ipsum
sequcnlcs, ut in Graecia magnus Alexander, quam-
diu eum revereniia suos tractavit Macedones, vo-
cans milites suos patres lamquam anliquiores, opli-
me processil in li^onarebia; sed eisdem exislens
ingiaius, a sorore venenutus est. ei praecipue quia
post victoriam Darii accepla filia in conjugem, nii-
jitaria cocpil postponere, luxui vitae inlendens, ei
sui iiiinienior facius doiorosa morle vitam linivit.
Ei sic de niultis aliis principibus ellinicis exeni-
plum pol(!sl adduci, ul de Julio Cacsure et Ilan-
iiibale, qui propter abusum domimi diro necaii
tjunl exilu, ui eis conveniut qi;od in Ecclcsia^ie
( cap. 8, 9 ) scribit>ir. « Interdum don.inaiur ho-
« mo bomini in muluin suuii>: ■> nec non el illud
Isaiae Prophetae, quod in omnibus tyrannis locum
liabei. Cum eniin osiendissei ipsos esse divinae ju-
stiiiae exuctores contra peccalores, sicul carnifices
douiinorum, ui inanifestum esi supra, cum dixit
( cap. 10, 5): « Assur virga furoris mei eic; »
siaiiin subdit; « Ipse aulcm non sic arbitrabitur,
« et cor cjus non sic aesiiinabi ; » quasi sic agai
ut Dei instrumenium: • ad contercndum erii cor
« ejus, ct ad inierfeciionem gentium non puu-
« carum: dixit enim: Numquid non principes nosiri
« simul rcges suni ? » aiiribuens videlicel suae
virtuti, et non Dei, qui movei ipsum ad puniendum
Iransgressores divinorum mandatoruin. Ilanc au-
lem ingraiitiidinem (I) el praesumptionem lyran-
norum Dominus staiim ibidem redurguit et gravis-
sime punit, ut in jam diciis principibus patct. Un-
<ie subdii Prophcta in eodem loco: « Numquid
« gloriabitur securis coiitra euin (|ui secal in ea ?
« An exaliubltur serra contra eum qui se fccil ?
« Quomodo si elevetur virga contra elevuniem

(I) .1/. ingralitudiiiein ad praesiiniplioiicin.
5. TJi. Opcra oinina. V. \6.

OPLSCLLLM XVI. 257

« eam, ei exaltetui- baculus, qui utique

« est. » Lbi considcranda esl similiiudo, quia

..fifA P<il Slr- <>riirii u<> linlx.f tiniiic /l<

ignuni

vulde coiigrua est. Sic enim se habet virtus doini-

naniis ad Deuin, sicut virtus baculi ad percuiien-
lein el .«.icut virtus serrae ad urtificem. Constat
autein quod virtus serrae vel securis in ariilicio
nullu est nisi per ariilicem nioveniefii ei dirigen-
lem: ita ei de viriute dominantis coniingil, quod
nulla esl sine Deo movenle et gubernanie. Lrso
htultuin ei praesumptuosum esl gloriari de sua \ir-
lute. Isla autem ratio saiis aperta esse videtur, el
baberi poiest ex vcrbis 1'liiloboplii supra inductis.
Quia virtus cujuslibet inobilis a virtute depeiidet
priiiii moventis, et ejus instrumenlum erit: et hinc
esi quod Dio talis gloria est displicibilis, quia la-
les dcrogant divinae potciitiae: propter quod scri-
bitur in Judilli, quod de sua virtute gloriantes
Deus humiliut: ei idco subjungit dictus Propheta
Isaias; « Propier lioc niitict dominutor Dominus
« exerciiuuiii in pinguibus ejus lenuiiutem, ei subtus
« gloiium ejus succensa ardebii quasi combustio
« ignis. » In quo signiriculur poena sensibilis, quae
talibus inferiur lyrannis, et annibilatio prineipatus,
ul in prucdictis esi manifestum. Uehuquitur igitur
a Deo omiie esse dominium, sive legiiiUiUm sive
tyrannicum, secundum varijs vias (1) suae investi-
gabilis providentiae.

CAPUT IX.

IHc sanctus Doctor declarat, ([uod homo nalu-
ralilcr dominatur antinulibus silveslribns el
aliis rebus irrationaltbus, et quomodo: quoU
probutur mullts rutionibus.

Nunc igitur accodcndum esl ad diversas speeics
dominandi seeundum diversos modos et gradiis in
hominibus domiuii et principutus.

Et priiiu.s quidem generalis esl omnium, qui
compeiit homini secundiim naiuram, ui tradit .\u-
gustinus, i8de civit. Dei: in quo casu et Phiioso-
plius concordai in 1 Politicorum. Iloc aulem et
Scriplura sacra confirmat, quando in sui creatione
tamquain nalurae inditae dicit ( Gen. 1, 28): « Do-
« minaiiiini piscibus maris et \oIaliIibus caeii, ct
« universis animantibus quae moventur super ler-
« ram: » in quibus ostenditur quod naiurae in.sti-
tuiae bumunae lalein indidit poiesiatem. Qui enim
dixit, « Germiiiet lerra herbam vircntem, » et e\
laii diclo data esi potestas arborious germinandi,
dixil ei nobis siniiliter; « Dominaniini piscibus
« maris ete. » Kt sic ex jam dictis apparet quod
dominium hominis supcr ceteras creaturas est nalu-
rale. Unde ci Pbilosophus [irobal secundum eam-
dem raiionem, quod venuiiones el aucupia sunt u
natura. Li Augustinus in praediclo libro hoc pro-
bat per dominium (piod antiqui patres soliti erani
habcre, ui paslorcs essent pccorum, quae et divi-
liae nuiurales definilae sunt supra. Lt quumvis taie
dominiuin diminutum sil propler peccata, quia etiam
vilia aniinalia dominantur in nobis, et facta suni
nobis nociva, quod non contingit in homine nisi
propter diclam causam; tanto magis tamen partici-
pamus de dicto dominio, quunto magis ad statum
ailingimus innocentiae: quod etiam vo\ evangelica
nobis promittit, si ejus imiiatores fuerimus in ju-

(1) .!/. riiiias.

258 DE REGiM.

siiiia et sanclitate. Cuni.enim Dominus exhortare-

lur discipulos atl animarum saluten), verbuni Dei

praedioando, sic de eisden) (1) virtuiem denuniiat

dicens ( Marc. 16, 17): « In noniine nieo daemo-

u nia ejicient, linguis loquentur novis, serpentes

« tollent: el si moriiferum quid biberint, non eis

« nocebit. » Quod experimenlo diiicioius in vir-

luosis el perfeciissimis viris, ul in geslis sancto-

rum pairum scribilur; et de bcaio Patdo iraditur

in Aclibus Aposiolorum, quia vipera ipsum non

laesit, nec beaium Joannem Evangelistam venenum:

et sic de muliis aliis sanclissimis pairibus, qui su-

per cocodrillos atrocissimas bestias sive venenosa

repiilia Nilum vadabant, ut implereiur in eis quod

Dominus in Luca dixit discipulis 10, 15: « Ecce

« dctii vobis poiesiaiem calcandi super serpentes

" ei scorpiones, ei snpra omnem viriutem inifnici. »

Istins autem dominii in prima liominis instiiulione

collati ex triplici via ralio congruentiae assignari

polesi. Primo quidem ex ipso naiurae processu.

Sicut enim in generalione reriim naturaliiim intel-

ligilur quidam ordo quo de imperfeclo ad perfe-

ctum proceditur: nau) n)ateria est propicr formam,

et forma imperfeciior est propter perfeciiorem: ita

et in usu rerum naturalium; nam itnperfecliora ce-

dunl in usuu) perfectorun): planiae enim unmtur

lerra ad suum nutrimenium, aniiucdia vero planiis,

homo autem plantis el anin)alibus. Unde conclu-

ditur, quod homo naturaliter dominatur animalibus:

propier quod. sicut superius est lacium, Philoso-

phus probat in 1 Politicorum, quod venatio ani-

malium silvestrium est justa naturaliier, quia pcT

eam ijomo sibi vcndicat quod naturaliter est suum.

Secundiim apparel hoc ex ordine divinae providen-

tiae, quae sen)per inferiora per superiora gubernai;

unde cum homo sit supra ceiera animalia, ulpote

ad imaginem Dei factus, convenienier hofninis

gubernalioni alia animalia subduntur. Tertio appa-

ret idedi ex proprietate hominis ei aliorum ani-

malium. In aliis enim animalibus invenitur sccun-

dum aestimationem naturalem quaedam pnrticipatio

prudentiae ad aliquos pariiculares actus; in homine

vero reperitur quaedam universalis (2) prudcniia,

quae esi ratio naluralium agibilium. Omne aniem

quod esl per participationen), subdiiur ei quod esl

per esseniiam universaliter. Unde palet quod est

naluralis subjectio aliorum animalium ad hominem.

Sed uirut» dominium hotninis super hominem

sil naturale vel a Deo permissum, vel provisum,

ex jam dictis veritas haberi potest. Quia si loqua-

mur de dominio per moduii) servilis sui)jcciionis,

iniroductum est propler peccatum, ut dicium est

supra. Sed si loquai))ur de dominio prout importat

officium consulendi et dirigendi, islo modo quasi

naturale polesl dici, qiiia eiiam in siatu innoccniiae

fuissei. Et haec est senleniia Augustini, 19 de civ.

Dei. Unde islud dominium ei compeiebai in quan-

lum homo est (5) sociale naturaliter, sive politicum,

ul dictUDi est supra. Talem auicm societatem opor-

tet ad invieem ordinari. In his auiem quae sunt

ad invicem ordinata, oportet semper aliquid esse

principale et dirigens primum, ut tradit Philoso-

phus in 1 Polit. Hoc etiam ostendit ipsa ratio or-

dinis, sive natura: quia, ut pcr Augustinum scribi-

(1) Forte sic eorum virtutem.

(2) Al. ulilis.

(3) An dcest ai)imal.

PRINC. LIB. III.

tur in praediclo libro, ordo esi « parium dispa-
« riumque rerum sua cuique tribuens disposiiio. »
Unde manifestum est quod nomen ordinis inaequa-
liiatem importat, et hoc esl de raiione doniinii. Et
ideo secundum hanc consideraiioncm don)iniutn
hominis super hominem est naturale, et est in An-
gclis, et fuissel in primo siatu, et est etiam modo:
de quo nunc per ordinem esi dicendum secunduin
ipsius dignitatcm ei gradum.

CAPur X.

Hic sanrfiis Dortor dedarat de dominio hominl.f
secnndum gradant ci dignitatem; et primo dc
dominio Papac qualiler praefertur onmi do-
tiiinio.

Recipit igitur divisionem dominium quadrimem-
brem eadem causa et raiione. Quia quoddam e^t
sacerdoiale et regnle similitcr. Aliud aiitem esl re-
gale solum, sub quo imperiale sumittir, et sic de
aliis, ui infra patebil. Teriium vero polilicum.
Quartun) autem oeconomicum.

Primum auiem ceteris antefertur multiplici via:

sed praecipua sumilur ex insiiiutione divina, vide-

licet Christi. Cum enim eidem secundum suam

humanitatem omnis sit collaia poiestas, ut palet m

Maith. l(i, 18, dictam potcslalem suo communica-

vit vicario cum dixit: « Ego dico tibi, quia tu es

« Petrus, ei super hanc petram aedificabo l.ccle-

« siam meam: et libi dabo claves regni caelorum:

« et quodcumque ligaveris super terrain, erii liga-

« tum el in caelis: ei quodcumque solveris super

t> lerrau), erit soltilum ct in caelis. » Ubi quaiuor

ponunlur clausulae, omiies significaiivae dominii

Pelri suorumqtie successortim super ouines lideles,

et propter quas merito sum nus Poniifex Romanus.

Episcopus dici potesi, re\ et Sacerdos. Si enim Do-

mintis nosler .lesus (^hrisius sic appollaiur, iii Aii

gusiinus probai, 17 dc civit. Dei.non vidclur incon-

gruum suum sic vocare successorcm, circumscriptis

raiionibus qtiac possent adduci, quia salis esi cla-

rum. Sed rcdciindum est ad clausulas jam dicias:

qtiariim iina siimitur ex nominis imposili magni-

tiidine, sectmda vero ex dominii fortiiudine, lertia

auiein ex dominii amplitndinc, quarta cx dominii

pleniludinc. Primam igiliir partem praefatam acci-

piNius, cum Dominus dicii: « Kgo dico libi, quia

n tii es Petrus, et super hanc peiram aedificabo

« Ecclesiain meam. » In hoc eniui nomine, ut

sacri exponiint dociores, siciit Hilarius et Augusii-

niis, Domiinis potcntiam Petri insinual; quia a pe-

ira, qiiae est (]hrisiiis, ul dicit Apostolus, cujus-

confcssionem Pctrtis praemiserat, Peirus esi appel-

latus, ut secundiim etiann quamdam participationem

noirien acquirai et pot(!statem, et audire mereatur:

« Et super hanc pelram aedificabo Ecclesiam

« n)ean!: » quasi totum dominium inier fideles e\

Pctro dependcai in ejiis siiccessores. Sccunda vero

clausiila, doiiiinii imporlat fortitudinem: qtiod si-

gnificat vcrbum (|iiod sequiiur: « Et poriae inferi

« non praevalebunt adversus eam: » quae sunt

curiae tyrannorum et persecutortim Ecclesiae, ut

doctores sacri ibidcm iradunt; sic dictae, qtiia suni

causa omnium peccaiorum inira Ecclesiam militan-

lem. Ad tales enim principes onmes scelerali re-

currunl, ui accidit in curia Fcdcrici et Corradini,

et Manfredi. Sed tales non praevalucnint advcrsus

OPLSCLLl'

Ecclesiam I^omanam; immo omnes mala niortc ex-
lirpati snnt: qiiia, ui ditMlur in libro Sapicnt. 5,
19, naiiones iniquae dirae sunt cotisummatio-
« nis. » Dominii vero ampliiudo osicndilur cum
subjungil Dominus: « Et tilii dabo claves regni
« caelorum. »» In lioc enim insinuatnr nobis po-
testas f^eiri ct successorum suorum, quae se exlcn-
dil ad lolam KccIcsiaMi, soiliccl n/ilitanicm, ei trinm-
pbantcni, quac pcr rcgnnm caelorum dcsignaninr,
et quae clandnntur clavibns Pelri. Sed dominii
plenitndo ostenditnr cnm nItin;o dicilnr: « El quod-
« cumqne ligaveris snpcr lerram, cril ligalum et
■ in caelis; el quodcumqu<i solvcris snpcr lcriam,
« eiit solutum et in caelis. » C.im enim summus
pontifex sit caput in corpore myslico omninm
(idclium Cbrisli, cl a capile sil omnis molns cl
sensns in corpore vero; sic erit in proposiio. Pio-
pier qnod oportet dicere, in summo Pontificc esse
plcnitudinem omnium gratiaruni, quia ipse solus
tonfcri plcnam indnlgcniiam omninm pcccatornm:
ut coriipcuil aibi quoil dc prinio principe Domino
dicimus, quia « de plcniindine cjns nos omncs
« acccpimns » ( Joaii. 1, 16). Quod si dicatnr
ad solam referri spiriiualem potcsiaicm, lioc es-^e
non polcsl; (piia corporale cl tCMq)or;iIc ex spiriinali
ei |)crpctuo dcpendet, sicui corporis opcralio cx
virinte animae. Sicnl ergo corpus per animam ba-
bet esse, viriulem et operationem, ut ex verbis
Pbilosopbi et Augustini de iinmorlaliiate animae
jiaiel, iia et lemporalis jurisdictio principnm pcr
spiritnalcm Petri, et successorum ejus. Cnjns qni-
tlem argnmenlum assumi poicsl pcr ea qnae inve-
nimns in aclis ei gcstis summorum Pontificum, cl
lmpcr;itorum, qnia temporali jurisdiciioni cesserunt.
Primo qnidem de Consianiino apparei, qni Sylve-
stro in imperio cessit. Item de Carolo Magno qucm
Papa Adrianus Imperalorem constituit. Idem de
Ocione I qui per Ix^onem creaius ei imperalor est
conslilntus, ut bisloriae referunl. Scd ex deposi-
lione principum aucioriiaie aposlolica facia, satis
apparci ipsorum polesias. Prinio enim invcnimus
de Zacbaria banc poiesiatem exercnisse stipcr re-
gem Francorum, qnia ipsnm a regno deposuit, cl
omnes barones a jnramcnio fidclitatis absolvii. Ilem
de Innocenlio III qui Ononi quario imperium ab-
slulil. Sed et Fcderico sccundo boc idcm accidit
per llonorium Innocenlii immedialum snccessorum.
Qnamvis in omnibns istis summi Poniifices non
cxtcndernnl manum nisi ratione dclicii., qnia ad
boc ordinalur eorum poiesias ei cujnslibet domini,
ul prosini gregi: unde nicrito pasiores vocantur,
(piibus vigilantia incumbit ad subdiiornm uliliiatem.
Alias non snnt lcgitimc domini, scd lyranni, ui probat
Pbilosopbns, ct dicium csl supra. Lnde Dominns
iiiitnr in Joanne quadam importnna intcrrogaiio-
ne, lcr quacrcns a suo succcssore beato Petro, qnod
si ipsnm diligit, gregem pascat. « Pctre, » i;)qnii,
« amas nie? Pasce oves meas: » Joann. 21, 17;
qiiasi in boc consistat tota pastoralis cura, profc-
clns videlicel gregis. Moc crgo supposiio, quod pro
utililale grcgis agai, sicul Cbrislus intendit, omne
supergrcdiinr dominium, ul cx dictis apj^arct: qnoil
ex visione prima INabncbodonosor satis csi mani-
fesium, de siaiua videlicel quam vidit^ cujus caput
aureum, peelus ei bracbia de argenlo, venicr et
fcmnr de aere, libiae vero fcrreae; pcdnm antem
quaedam pars fcrrca, quacdam ficlilis. Scd diclam
slaiiiam dum coniemplainr, abscissus est lapis dc

M XVI.

So9

monie sii;e manibns, et omnia praedicia conirivit.
Ilic aniem lapis faclus esl mons n;agnus, el ini-
plesil nniversam terram: quarn quidcm visionem
i)aniel Propbcia, ul llicronymus ei Augusiinus cx-
ponunt, ad quaiuor monarcbiasadapiat: Assyriorum
vidclicet pro aureo capiie; .Medorum et Persarum,
pro argcnio in bratbiis el peciore; Graecorum vcro
monarcbiam jiro acreo venire et lcmorc, scd Ho-
manoru;n ultimo, pro tibiis ferreis, el pedibns par-
liin fcrrcis, parlim vero fictibbus. Sed posi bacc
« snscilabit, » ail Proplicla ( Daniel. cap. % 44 :
« Dominns Deus cacli rcgnum qnod in aeteinuni
« non dissipabitnr, el rcgnnm ejns populo altcri
« non tradeinr, comrniniuique universa regna, el
« ipsum siabit in aelernum: » quod lotum ad
Cbrislnm rcfcrinius; scd vice cjus ad Homanam
Ecilcsiam, si ad pasccndnm grcgcm ejus iniendai.
Aitendcnd.im ciiam, quod divina instiiulio desii-
tui non potest, quia solurii dispensatores ei minisiros
assumpsit suos vicarios Cbristus, sicui Aposlolus
dixil 1 ad Corintb. 4, 1: « Sic nos, » inquit,«exi-
« sii:iiel bomo ul minisiros Cbrisii, el dispensaiores
« myslcriorum (1) Dei. » Solus enim Cbristus
fundavit Ecclesiam , cujus ministerium !'eiro ei
pastoribus commisil: « FunUamcntum autem aliud
« nemo polest ponere praeier id quod posiiurn esi,
« quod est Cbrislus Jesus; » (1 Cor. 5, 11). Lnde
sacri doctores quamdam potestalem Cbristo aitri-
buunl, quam Peirus non babuit nec sui successo
res; et ipsam potcsiaiem excellcnteii» nuncupani:
el sic poiesias Peiri ei successorum ejus non ad-
aequatur poieslali Cbrisii, immo omnino transcendit.
Poluit enim Cbrisins sinc baptismo salvare: pro-
picr quod et Ilicronynins ditit super Matiliacuni,
quod nullum sanavil in torpore quern non sanavil
in mcnle; el lamen sine baptismo; qnod tamen
Pclrus non poiuit: nnde et Cornclium Ceniurionem,
ui in Aclibus Apostoli)ruiii legitur, cnm toia sua
faiiiilia baptizavit etiain posi advenluni Spiriius san-
cii. Polnii eliam nintare Cbristus formam sacra-
mcnlorum et Miatcriam, qnod Petrus non potnil
ncc successorcs ejus.

Ilaec ad praesens dicta sufficianl, subtiliora sa-
pienlibus reliriquendo, ci altiora quae dici possent.
in boc tamcn sisiat conclnsio praeseniis capituli,
^ icarios Cbrisii pasior(.'S Ecclesiae cnnctis dcbere
pracferri ex jain diclis causis.

CAPLT XI.

[lic saiictus Doctor declaral de dominio rrgal/.
in quo consistil, cl iii qao (liffcri a politiro,
et qiio mudo dislin^juitur diversimode >>ecuii-
duin diversas raiiuiics.

Xunc autem ad rcgale dominium est procedcn-
diim: ubi cst disiingucndum de i|)so secnndum
divcrsas rcgioncs, et prout a divcrsis varie iiive-
nilnr iraditum. Et primo quideni in sacra Scripiura
aliier h^ges rcgalis dominii iraduniur in Deutcrono-
mio per Moysen, aliter in 1 Rcg. pcr *^anmelein
Propbctam: uterquc tamcn in |)crsona Dci dilTc-
rciiicr ordinat rcgcm ad nlilitaicm snbditornm.
quod esl proprium regnm, ui Pbilosopbns tradii
in 8 Ktbic. « Cum, » inqnii ( Deut. 17, IG),
« consiiiutus fuerii rcx , non mubiplicabit sibi

(I) .1/. iniiiisteriorum.

%0 DE REGIM.

« equos, nec rcducet populum in Aegypdim, equi-

« latus numero sublevatiis: non liabebit uxores

« plurimas quae alliciani aniinam ejns, neq'ie ar-

« genti aut auri inimensa pondera » ( quod qui-

dem qualiter habeai intelligi, supra tradilur in boc

lib. ). « describeique sibi Deuteronomiifm legis

« bujus, et babebit secum, legeiqne illud omnibus

« diebus viiae suae; ut discat timere Dominnm

« Deum suum, et custodire verba ejus, et caere-

« monias, » et ul videlicei possil populiim dirigere

secundum legem divinam. Unde et rex Salomon

in principio sni regiminis banc sapientiam a Deo

petivii, ad directionem sui regiminis pro utilitaie

subditorum, sicut scribitur in 5 lib. Regum. Subdit

vero dicuis Moyses in eodem lib. (ibid. 20): « Nec

« eleveiur cor ejus in superfluum super fraires

« suos, neque declinet in paricm dexteram vel

« sinisiram, nt longo teii:pore rcgnet ipse et filius

« ejus super Israel. » Sed in 1 Regiim iraduntur

leges regni, magis ad ntilitatem regis, ui supra

paiuit in lib. 2 bujus operis; ubi ponuniur verba

omnino perlinentia ad conditionem servilem; et

lamen Sann:el leges quas iradii, cum sint penitus

despoticae, dicit esse regales. Pbilosopbiis autem

jn 8 Ethic. magis concordat cum primis legibus.

Tria enim ponit de rege in eodem lib.: videlicet

quod ille lcgitimus est rex qui principaliter bonum

subditorum inlendii. Iiem qui per se sulTiciens re-

peritur, el qui omnibus bonis superexcellit, ne

videlicet subdiios gravci. Item ille rex esl qui cu-

ram subditorum habei, ut bene operentur, quem-

admodum pasior ovium. Ex qnibus omnibus ma-

nifeslum est quod juxia istum modum, dispoiicum

mulium dilferat a regali, ut idem Philosophus vi-

deitir dicere in 1 Polit. Item quod regnum non

est propier regem, sed rex propier regnum: quia

ad hoc Deus providit de eis ut regani ei guber-

neni, et unumquemqiie in sno jure conservent; et

hic est linis regiininis: quod si od aliiid faciunt,

in se ipsos commodum relorqiicndo, non sunl re-

ges, sed tyranni: contra quos dicii Douiinus in

Ezech. ( 24, 2 ): « Vae pasioribus Israel, qui pa-

« scunt semetipsos. Nonne greges pascuniur a pa-

« storibus? Lac comedebaiis, et lanis operiebamini,

« et quod crassum erai, occidebatis: gregem autem

« meum non pascebatis. Quod infirmum fuit, non

• consolidastis; et quod aegrotum, non sanasiis;

« quod confractum non alligastis; quod abjecium,

« non quaesisiis: sed cum austeriiate imperabatis

« eis ei cum poieniia. » In quibus verbis nobis

sufficienier forma regiminis traditur redargnendo

oonirarium.

Amplitis autem regnum ex hominibns consti-
tuiiur, sicut domus ex parietibus, et corpus hu-
manum ex membris, ut Philosopbus dicit in o
Polit. Finis ergo regis esi ut regimen prospereiur,
quod homines conserveniur per reg(!m. Et hinc
habet commune bonum cujuslibet principaius par-
ticipationem divinae boniiatis: unde bonum com-
nuine dicitur a Philosopho in 1 Eihic. esse quod
omnia appetuni, et esse bonum divinum; ut sicit
Deus, qui est Rex regum et Dominus dominantium,
cujus virluie principes imperant, ut probatum est
supra, nos regit et gubernat non propter se ipsum
sed propier nosiram sahnem; ita et reges faciant,
et alii dominatores in orbe. Sed quia nemo militat
siipendiis suis unquam, et quodam jiire naturae
de suo labore unusquisque debet reportare merce-

PRINC. LIB. IIL

dem, ut probat Apostolus in 1 epislola ad Corinlh.;
binc habemtis qiiod licet principibus a suis tribuia
percipere ei annuos census: unde cum Aposlolus
ad Roo;anos pro!>assei omr;e dominium a Deo esse
provisum, uliimo persuadei eisdem rclribuere pro
labore. « Ideo, » inquil ( capit. 1-3, G ): « ei iri-
« buta praestaiis: miiiistri enim Dei sunt in boc-
« ipsi ser\ientes. » Augustinus etiam eadem verba
pertractans de verbis Domini, hoc idem probat.
Concludendum est erso, lea;iti'i,iim reatem secundum
formam in Deutcronomio traditam, sic debere re-
gere et gubernare.

Ad hoc eiiam exemplis monemur, quia omnibiis
agentibus contrariiim male cessit. Primo quidem
regibns Romanis, quia propter eorum superbiam
ei violentiam quam exercebant, ejecli siini a regno
ut Tarqiiinius siiperbus cnm filio, sicul hisioriae
tradiini. Iiem Acbab et Jezabel uxor ejiis mala
morte interieriint prop'er violentiam quam feceruni
Nabotli de vinea sna, tit in 4- Regimi scribitiir.
Tradiiur etiam ibi id qnod canes lingiieruni san-
giiinem suoriim cadaverum in praedicta vinea, in
argumenium maleficii in Naboih commissi Sed non
sic rex David, ut scribiiur in 5 lib. Regum. Cum
enim vellet aliare condcre ad Deum placandum
pro numeratione populi fastuosa nimis offensum,
aream emit ab Hareuma Jebiisaeo: ipsoque offerinie
graiis rccusavit rex: et, ut scribitur in 1 Paralipo-
menon, pro praefaia area dedit David sexcenlos
siclos auri justissimi ponderis. Per quod habemus
quod principes suis debent esse contenii siipendiis,
nec subditos siios gravare possunt in bonis eorum
et rebus nisi in duobus casibus; videlicei ratione
delicti, et pro bono communi sui regiminis. Primo
enim modo propter ingraiiiiidinem suos piivat fei!-
do fideles (1); alios auiem tilulo jnstitiae, proplcr
quam siini concessa dominia, ut dicium est supra.
Et in Proverbiis dicilur, quod justitia firmatur thro-
nus re2;is. Unde ei lex divina iransijressores divi
norum pracceptorum mandat lapidari, el diversis
cruciari poenis. Quod qiiidem consonum videtur,
si aiiendamus ad qiMmcuinqiie rem creatam, et
praccipue ad corpns bumannm: quia ut nobilior
pars conservetur, abjicimus viliorem; ampiitamus
enim manum ut conserveliir cor et cerebrum, in
quibus principalitcr bominis vila consisiit: quod
lex evangeliea approbai. » Si, » inquit (Maitb. 18,
9 ), « ociilus tuus scandalizat te, » ei sivc • ma-
« niis, » sive • pes, • quod pro gradti bominiini
accipii Aiigiistinus, « erue eum, et projice abs te:
« qiiia meliiis est ad viiam ingredi debilein vel
» clatidum, qiiam diios oculos el duas manus ha-
« bcniem mitti in gebennam. » Itcm, qiiod pro
bono reipublicae possit exigere, sicut pro defensione
regni, vel pro qiiaciimque alia causa pertinenie
rationabililer ad bonum commune stii dominii, ratio
est in promplu: quia siipposito quod humana so-
cietas sit naturali-^, ut prohatum est siipra, omnia
necessaria ad communem conservalionem diciae so-
cietaiis eriint de jiire nainrae. Hoc aulem esi in
proposiio. Sjc igiiur supposito legiiimo dominio re-
gali, potesl rex exigere a suhdiiis quod ad bonum
ipsorum rfquirilur. Praeierca ars itnitalnr naturam
inquanium polest. nt Pbilosnphiis in 2 Pliys. Ira-
dit. Sed natura non deficii in nccessariis. Irjio ncc
ars. Sed inter omne^ artes ars vivendi esl melior

(1) Forie suo privat feudo iiifideles.

OPC-CULUM XVI.

201

ct ani|ilior, iil laclum esl supia, ei probai Tullius
in lUsciilanis quaesiionihus. eo quod celerae artes
ordinantur ad ipsani. Sic et in neces^-ilalihus regni,
quod pertinet ad conservaiionem socialis hunianae
vitae, rex, qui est ariilex archiiccius diciae socie-
latis, non dehet deUeere, sed onnic'». defectum
iiupplere cum ipsa societaie. lii ideo concludcndum
esi, quod isto casu possunt legiiimae <'Xiicliones,
el lalliae, ac ceosus sive irihuia iinponi, diini-
inodo non iranscendanl necessiiatis meias. Undc
Augustiniis de verhis Domini exponens illud Mat-
tliaei. « ikddiie (|U!ic suni Caesaris Caesari, ■
« Igilur, in(|uit, quod Caesiir praecipii, lerendiim
« esi; quod iinperat, lolerandum: sed fil inio-
« lerahile, dum |)raedam exaetores aecumulani. »
Kt postea exponens verhum .joannis Bapiistae,
quoti niiliiihus dixit: « Neiiiincni conculiaiis. neqiie
« calumniam faciaiis, sed estoie conienii stipen(iiis
« vcstris: » « Hoc, inquit, siinii potest de mili-
« tihus, praetorihus, conciisque reciorihiis. » Oui-
eumque enim sihi stipendia puhlice decreia conse-
quitur, si amplius quatrii, tamquam caluumiaLor
el concussor senientia Joanuis condeuinatur. Ex
hac ergo duplici parte principaius despoticus ad
regale rcducilur; sed praecipue ralione (iclicti, pro-
])ter quod scrvilus est inlroducia, ui Augusiinus dicit
18 de civ. L)ei. Licei enim etiam in primo statu fuis-
scl doiiiiiiium, non tauien nisi oHicio consulcndi
et dirigendi, non lihidine dominandi, vcl inieniio-
ne sul)jiciendi serviliier, ut diclum esi supra.

Leges vero iradiiae de regali dominio Israeliii-
co populo per Samoelem IM'opheiam, hac conside-
tione sunt datae, quia dictns populus propter suam
ingratitudinem, et quia durac cervicis erai, merc-
haiur talfis audire. Inicrdum enim dum populus
Don cognoscii heneficium honi regiminis, expedit
oxercere lyrannides, qiiia etiam hae sunt insiru-
nienluiii divinae jusiitiae; unde et quaedam insulae
v[ provinciac, secundum qund historiae narrant,
semper hahenl lyrannos proptcr maliliam populi,
quia aliier nisi in virga ferrea regi non |)ossunt.
In lalihus ergo regionibus sic dyscolis neccssarius
est regihus principatus despoticus, non qiiidcm
juxta naiuram regalis dominii, sed secundum me-
rita ei periinacias subditorum. Et ista est ratio
Augustini in praediclo jam lib. Philosophus ctiam
in 3 Politic. uhi disiinguii genera regni, ostendit
apud quasdam barharas naiiones regale dominium
esse omnino despoticom, quia aliier regi non pos-
senl: quod quidem dominium praecipue viget in
liraecia, el apud Persas, saltem quanlum ad regi-
nien populare.

Haec igitur de dominio In tantum sinl dicta,
et qualiter principaius dcspoticus ad ipsum reduci-
lur, ei unde dividiiur conira politicum: quod in
eapiiulo de dominio politico a(Jhuc clarius osien-
deiur.

CAPUT XII.

/hc sancfiis fiortor declarnt de dowiyuo impc-

riali, tnide islvd nnvien halntil origincfn, e/

de quihusdafn aliis nominihvs: uhi inridcnlrr

dislingnuntar monardiiac el qunntum diira-

■ i^eriml.

Oe imperiali vero post praedicta dominia eon-
gruum videtur esse diceiidum, quia medium lenet

inter politicum el regale, quamvis imivcrsaliu';; tt
ideo quanium ad haec praeponi dehcrei re^ali sed
alia causa esi qiiare postponiiur, quam nunc prae
tern>iltimus.

(jrca hoc quidem iria pro nunc sunt aiiendcn-
da. Unum de noniine, quia nomen istud a supre-
mo (iofuinio fa^^liiose et elate trahii originem. qua-
?i omnium domiTiiis: nnde ei ilie snpcrhns Nicanor,
cum rogaiciiir a .liidaeis ut deferiei dici sanciifica-
tionis, hoc est sahhaio, cun» arroganiia ah eisdeni
qiiaerens, si erat potens in caelo qui iu peravit agi
diein talem, responsoqiie acieplo (piod erai poten«:
in eaclo Dominus Oeus: « Kt ego ». inquii cnm fa-
stu non modico, « sum poiens super lerr-am, qui
« impero arma sumi, ■ (2 Macliah. 15, o ). Pro-
pier qiiarn causam ipse postea diinilus lurpiler a
,luda Machahaco, ut scrihitur in 2. Maehah., captu^
in bello, amputatisque capile ei manu dextera.
quam conira templum erexcrat, mala niorte vitam
finivit. Quaedam autem alia nomina istius dominii
assumpta sunt a quihusdam excelleniihus viris di-
cti principatus proptcr aliquam piaerogativam in
eis reperiam, ut Caesar a Julio, ut hisioriae tra-
dunt, sic dictu*;, quia, ut scrihit Isidoriis lib. Ethy-
mologiarum 9 (|iiia casu morluae matris utero pro-
larus esi, vel quia cnm caesarie naius: a quo Im-
pcratores sequenles sic vocati siini, quia comaii
essent: sed Augusius, ab augendo rempuhlicair.
primus vocaliis esl Ociavianus, ut idem Isidorus
seriliit.

Secundiim atnem quod hic aiiendimus, est de
processu istius imperit: quia supra esl tactum de
quadruplici mnnarchia; sed nos quiutam possumus
addere, de qua infra dicemus. Prima fuit Assyrio-
rum, cujus capiit Niniis fuit lenipore Abrahae,
quae duravil l^^iO annos, ul scribit Augusiinus, i
de civir. Dei, usque ad *^ardanapalum, qui propter
meriia miiliehria perdidit principatum; sed Arhaces
iranstulii ad Medos el Persas. Quo tempore regna-
vit Proca dux RoiTanorum, ui idem Doctor in
18 dicit. Secunda vero monarchia, videlicet Medo-
rum ei Persarum, duravii usque ad lempora Ale-
xandri, 2oo annos, quando vi(ielicei devincitur Da-
rius a praedicto principe, ut scribil idem Docior
in eod. lih. 12. Sed monarchia Graecorum in Ale-
xandro incepit, et in eodem finitur. De quo dici-
tur 1 Mach. quod regnavit Alexander annis • duo-
« decim, • et moriuus est. Sed quamvi* Graeci
non habuerini universale dominium, viguit lamen
rcgiuim Maccdonum usqiie ad monem Alexandri.
de quo et praedictus liber mentionem facit, annis
485, ut Augiisiinus scribit in eodem 12 lib. In
quo praedictus princeps snum inchoavii dominium.
pairi suo in eodcm i'egnp succedens, ul historiae
tradunt Posi hanc autem monarchiam Romanus
principatus tigere incepit. Teippore enim Judae
Machahaei, qui immediaie quasi post mortem flo-
ruit \le\andri, cnm Ptolomaeo Lagi concnrrente,
in lih. 1 .Marhahaeorum, niulta de Romanis ira-
duniur: In qiiihus ipsorum potenlia ad omnes
miindi plagas videhaiur difTusa, sub con^^^ulibus la-
men: quia supersiiiihus regihus cum finiiimis so-
licilahaniur regionibus, et modicac adhuc eranl vir-
lutis. Duravitque consulaius, immo monarchia us-
que ad tempora Julii Caesaris, qui prinuis usur-
pavii imperium: sed pariim in ipso supervixii, a
senatorihus quidem occisus propicr ahusum domi-
nii. Posi hunc Octavianus filius sororis suae suc-

262 DE REGLM.

cessit, qui vindicta exercita conira oocisores Julii,
it)ierfectoqi)e Antonio, qui nionarchiam lenebat in
orienle, solus ipsaiii oblinuit: ei propter suam mo-
iiesiiain longo lempore in eo principatuni habuii,
ac in qiiadragesimo setundo anno sui regiminis
completa septuagesima hebdomada secunduiu Da-
niel sui dominii, cessanie regno el sacerdotio in
Judaea, nascitur Chrisius, qui fuit verus Rex et
Sacerdos, el verus Monarcha: unde post resurre-
clionem suam appareiis discipulis suis di\it: « Daia
« est iiiihi omnis poieslas in Ccielo et in terra: i.
quod quidem ad humaniiatem oportet referre se
cundum Augusiinum et Hieronyiiiu.i, quia de Di-
vinitate nulli esl dubium quin semper habuerii.

CA! UT XII!.

Uk sanclus Doaor decltra> de monarchia CJiri-
sti, qooinodo in tribiis excellil, et Oclauiano
Aufjusto, quomodo gessit vices Christi.

Et haec quinla monarchiaj quae successii Ro-
manis, secundum veriiatem omnibus praecellit ex
iriplici paite. Primo quidem ex annorum quanliia-
le, quia p!us duravit, ei adhuc durat, ei durabit
usque ad mundi renovaiionem, ut patel in visione
Danielis, ut dictum esi supra, el adhuc nunc ma-
gis declarabitur, Secundo apparet ejus excellenfia
ex dominii universiiate, quia « in omnem lerram
« exivit sonus eoruiu, ei in fines orbis tenae ver-
« ba eoruni; » ( Psal. 18, 5). Nullus enim angii-
lus mundi esl, nulia plaga, in qua nomen Chrisii
non adorelur. Omnia enim subjecit sub pedibus
ejus, ut iniroducit Apostolus in fine 1 Epistolae
ad Cor. In princ. eiiam Malachiae Prophclae ( cap.
1, '2), osienditur istud dominium. « Ab ortu, »
inquit, « solis usqne ad occasum magnum esl
« noinen meum in genlibus, et in omui loco sa-
« crificiitur el olTertur nomini meo oblalio mun-
« da: quia magnum est nomen meum in geniibiis:
« dicit Domiiius exerciiuum. » In quo verbo saiis
apparet quod dominium Chrisii ordinatur ad salu-
tem animae, el ad spirilualia bona, ui jam videbi-
lur; licei a lemporalibus non excludauir eo modo
quo ad spirilualia ordinantur. Et inde esl quod
quamvis Chrisius adorarelur a Magis. glorificaretur
ab Angelis in signum universalis siii dominii, hu-
niili tamen loco jacuit, vilibus involiiius pannis.
Qua quidem via homines melius ad virtuiem tra-
hunti.r quam armorum virlute. El hoc quidem in-
lendebat, licet saepius sua ulerelur potcntia ui
verus Liominus. In humiliiaie ergo vixit, ei demuin
in. Augusto subsiituit ut describeretur universus
urbis in ortu Pomini, ut Lucas Evangelista tesiatur.
Kt in hac dcscriptione solvebatur census, sive tri-
butum, ul historiae tradunt, in recogniiionem de-
biiae servituiis, non sine mysierio; quia ille natus
erat qui verus erai mundi Dominus et Monarcha,
cujus vices gerebat Augustus, licet non intclligens,
sed nutu Dei, siciit Caiphas prophetavii. Unde hoc
instinctu dictus Caesar mandavit lunc lemporis, ut
narrani historiae, ne quis de Romano populo Do-
iiiinum ip^unn vocarei. Quas quidem vices monar-
chiae post Chrisli veri Domini naiivitatem gessit
Augusiiis, quatuordecim annos loio orbe lerrarum
siibacio: quia, ul acta principum Romanorum de-
scribunt, dictus Caesar Augustiis quinquaginta se\
annos et menses sex teni;il principaliim. Tiberius

•RIINC. LIB. II.

etiam, qui eidem Augusto suecessit, ut narranl hi-
storiae, Christum tamquam verum Dominum inter
deos iransferri voluit, licei impeditiis fuerit a su-
perbo et fastuoso senatu impaii-me alicujus domi-
nii. Tertio autem apparet excellentia monarchiae
Christi super alias quatuor praecedenies, ex domi-
nantis dignitate, quia Deus et homo. Secundum
quam consideralionem humana naiura iii Christo
parlicipai infinitam virtutem, ex qua majoris forti-
ludinis est et viriutis supra humanam fortiiudinem
ei virtutem. Quain quidem describii Isaias (cap.
9, 6) quantum ad virtutem lemporalem Christi:
unde ipsum Monarcham appellamus. « Parvuhis, »
inquit, « natus est nohis, et filius daius est nobis:

• ei factus esi principatus super humerum ejus:
« et vocabitur nomen ejus, Admirabilis, Consilia-
« rius, Deus forlis, Pater futuri saeculi, princeps
« pacis. Multiplicabilur ejus imperium, et pacis
« non erit finis. » In quibus verbis omnia langun-
tur quae requiruntur ad verum principem. Immo
traiiscendit metas omnium dominorum, ut in se-
quenii cap. declarabilur, ei aspicienti patet. Hic ergo
principatus sive dominium omnes monarchias sive
dominia transcendit, annihilal el oonfringit, qtiia
omnia regna subjiciuntur eidem: quod per eumdem
prophetam (cap. 43, 25), praenuntiatum esi: • Vi-
« vo ego, dicit Dominus, quia mihi curvabitur omne
genu. » El Apostolus Paulus ad Philipp. ( cap. 2, 10 ;:
« In nomine Jesu omne genu fleciatur, caelestium,
« lerrestrium, ef infernorum. » De hac monarchia
concludit Daniel cap. 2. 44) exposita Nabucho-
donosor sui somnii visione. « In diebus, » in(|uil,

• illis, » hoc esl post illas quatuor monarchias
Assyriorum, Persarum el Medorum, Graecorum ei
Romanorum, « suscilabit Dominus regniim cae-
« li, qiiod in aeternum non dissipabitur, ei regnum
« ejus alteri non iradeiur, el comminuei universa
« regua haec, et ipsum stabit in aeternum. » Cu-
jus quidem ratio aeierniiatis satis est in promptu,
quia iste principalus aeterno conjungilur, cum isie
Dominus, Deus ei homo sii.

Et sic complelus est circulus a puncto ad pun-
ciuin: quia probatum esi supra, a Dco omne domi-
nium originem trahere. In isto vero principatu
percnrsis hominum nmtibus, terminatnr principatu>
sicut in re immobili, ulira quam non est moius.
El sic oportel ex dictis concludere, quod istud do-
minium non potesl deficere.

CAPLT XIV.

Movctur quaeslio de wonarchia Christi; quo
lempore iueepit, et quomodo latuit, el quare:
et duplex assignalur causa suae occvliatiohis,
et primo ponilur una.

Sed lunc oritur quaesiio de isto Domini prin-
cipatii, quando incepit: quia constat niulios posiea
imperasse, ipse vero abjectam viiam elegit. Unde in
Matihaeo ( 8, 20 ), diciiur: « Vulpes foveas habeni, et
0 vohicres caeli nidos; filins autem hominis non habet
« ubi caput suum reclinet » Item in Joan. scribiuir,
quod cum pavissei mnliiiudinem abscondii se, quia
volebant eum populi rapcre, ac regcm facere. Item
in eodem ( 18, 50), ipse dicit: • Regnum meum
« non est de hoc mundo. »

Ad hanc aiuem quaestionem est responsio, quia
principatus Chiisii inccpil staiim in ipsa sui nati-

OPLSCILIM XM.

"KZ

%itate temporali. Cujus argiiint;nta suni in eodcm
die, .\i)gelorum rninislraiio el <lenimtialio: unde in
Luca (11, 10), scribilur, quod « Angelus ad pa-
« slores ail: Anni.nlio vobis gaudiun) n^agnum,
. quia nalus esl vobis salvaior Diundi. » llem Mago-
rum adoralio: unde in Maiili. (11, 1), (licitur: « Cnin
« natus esset Jesus in diebiis llerodis regis, ecce

• Magi vcniunt ab orienie Hierosolymaru, dicciiies:

• Lbi esi qtii natus esi rex Judaeorum ? Vidimus
« enim stellacn ejus in oricnie, et venimus adorare
« eum. » In qiiibus aciibus satis esl noius princi-
patus ejus, ac lcn)poris e\onliijm: propbeiatus quideui
el praenuniialus pcr Isaiam in vcrbis supra piaemissis.
Et atlendenduiii quod in sua infantia (1 ) plus apparuit
virtuiis el polcntiae praeiendeniis excellenliam sui do-
minii, quain in adulla aetale; ad insiniiandum
suam infiriniiaiem esse volunlariam, non neiessa-
riam, quac assumpta esi ab ipso: <'l non publice
usus nisi in casibus propier duplicem causam,
quae ad praesens sufliciani. Lna est ad docendnm
in principibus hun/ilitatem, [)er qua-n quis rcddi-
lur in regimine graliosus. Quia bumilitas mereiur
graliam, juxta illud ( Prov. 29, 23 ): « Humi-
« lem spirilum suscipil gloria: » el iterum
( Lccli. 5, 19); « In mansuciudine opera tua pcr-
« lice, et super bon^inum gloriam diligeris: » et
in Canonica beati Jacohi ( 4, 6 ): ■ r)eus superbis
•> resisiii, Immilibus aiuem dat gratiam. <> Scd
tanto amplins in piincipe est necessaria, quanlo
per emincnlian) sui stalus, dcniibus invidiac supe-
riorefi) non paiientis laceratur. Quod consideians
David rex, fastuosae regis filiae, videlicet Micliol,
insnltanii el dicenti, quod coram anciilis suis se
discooperuisset ad Dei laudem el reverentiam di\i-
nae arcae, quae tunc pro numine habebatur, re-
sponsum dedii, ul patet in 2 Regum ( 6, 22 ).
« Ludam, » inquit, « ante Dominuni, qui elcgit
« nie potius quau) pairem luuni, et quam omncm

• doinnm cjus, et praccepit niihi ut e^sem dux supcr

• populun) L'omini in Israel. Et ludam ei vilior
« liam plusquam facltjm suin, cl ero humilis in
« oculis meis. » Quam rcguiam Chrislus scrvare
voluil in se ipso secundum voluntatem Dei Patris,
per Proplictam Zacbariam pr;ienuntiatani, quam
Evangelista Mailh. (21, 5-), in Christo adimplctau)
esse pronuntiat. « Ecce, » i))quit.. « rex luus ve-
« nit tibi mansueius, sedcns super asinam ei pul-
« lum (iliuD) subjugalis. ■ Quod si principes n)un-
di de bumilitate commendantur et paupertate, per
quae gratiosi facti sunl subditis, et ipsorum pro-
speralum est dominium; quare non magis commen-
dabimiis perfcctam humilitaiem Christi ? Scribit
enim Valerius Maximus lib. 2 de (>odro Atl)enien-
si rege, el Augusnnus d<' civit. Dei, quod cum
l^eloponenses pugnaient coritra Aihenienses, ex con-
sultatione Apollinis eeriioratus est, quod ille exer-
cilus praevalerei cujus dux niorli dicareinr. Unde
re^ Codrus pro salute snae genlis, in efligie pa;: •
peris se hostibus inierlicicndum obtulii: ipsoque
moriuo in fugam versi sunt hostes. Propier quod
Athenienses ipsum inter deos asserebant fuisse
translaluin. Tradii eiiam idem Augusiinus in prae-
falo lib. ei Valcriu? Maximus de quibusdam con-
sulibus Romanis, ei Lucio Valcrio, quod in tama
inortuus est indigcntia, ui cogcreniur amici colle-
ttam facere nummorum pro ejus sepullura. Fabri-

^i) M. in suo instuntia.

lius etiam consul de hoc ip?o sunime coinmenda-

tur. Lnrje scribit idem Valcrius Maximus, el Nege-

lius de re .Miliuui lib. 4 et dictum est supiu,

quod cum esset pai- uiiifuique jjaupcri, et lcgati

Kpirotarum magnum anri poridus cidciu ofrerreni,

eo rccusautc, « >arrale, » inquil, « l^piroiis n^e

« mallc hacc liabcntibus imperare quam ipsa pos-

« sidcre. » Quid plus insistimus ? Oii.nc.s magni

principes el monarchae cum humilitale suljjuga-

verunl mundum; scd cum faslu elaiionis perdide-

runi (lominiuiii, ul supcrins esi laciuin. Propicr

qiiod iu Ecclcsiastico ( •", 20;, scribitur: • Qcanto

• magnus es, humilia te in ouniibus; et cor.iin

« Deo invenies graliain. » Amplius aulem si viruis

humiliiaiis et benevoleniiae in quocumque principe

commendatur, multo magis Iau<lari dcbci in prin-

cipe nostro Christo, tamquam in suprcino gradu

virluiis constituto.

(loncluditur ergo quod Chrisii humilitas ei pau-
pertas fuit consona rationi, quamvis lcgiiinjus essct
Dominus propler causam jam diciam.

CAPLT XV.

Secinuln ra<is(i a^-iicjnatur quare Douiinns as^uin-
psil vilain abjerfa-n et o^cuUam, licet ei.^-et
v^rus Duniiiiits muudi; et exponuntar verb^
iHaiae Projihelae de Christo.

Fsl el alia ratio quare Dominus nosler siaiuij
humilem assumpsil, quamvis Dominus mundi: avl
insiuuaiidam vicJelicct difrcreniiam intcr suum ct
aliorum priniipum dominium. Quamvis enim teni-
poralii.cr essel Dominus orbis, direcie tamen ad
spirilualem vilam suum ordinavii principatum, ju-
xta illud Joannis ( 10, 10): « Ego veni ut viiam
« habcant, el abundantius habeant. » Hinc etiam
vcrificatiir suum verbum supcrius allegatum: ■ Re-
0 gnum nieum non est de hoc mundo. » Propter
lioc igitnr humiliter vixit, ul suos (ideles exemplo
sui traherct ad operandum secunduin virtutem,
cujus via aptior est hiimililas ac mundi coniem'
ptiis, ui Stoici ct Cynici posuerunt, ul de ipsis'
Augustinus et Valerius Maximus referunt. Ipse
etiam Sencca idem oslcndii. qni perfectus Stoieus
fuit, in libcllo de Dei pro identia et de breviiate
vitae ad Paulinurn: per quam quis efliciiur dignus
atl rcgnum aeiernum: ad quod consequendum, sui
dominii fuit principalis intentio. Undc ipse Domi-
nus in Lnca ( 20, 2<S ) discipulis suisque sequaci-
bus dixit « Vos estis qui permansistis mecum in
« tcniationibus tneis: ei ego dispono vobis, sicut
« disposnii mihi Pater meus, rcgnum, ut edafis
« ct bibatis «upcr mcnsam meam in regno mco. »
Voluil igilur Doniinus scquaces suos biimiliter vi-
vcre excinplo sui, ex causa jam dicta, juxta illud
Maiih. (11, 29): « Discite a me, quia mitis sum
« et buniilis cordc: « ac suum temporale doniinium
ad hoc ordinare. Lndc viia spiriiualis fidclium, re-
gnum caelorum vocatiir, quia dilTert in vivcndo a
rcgno mundano, ct quia ad verum regnum ordi-
natur actcrnum. non ad temporale domiftium tan-
lum. Ad tollcndam igitur snspiiionciii dc cordibus
hominuni, quod quasi principatum assumpscrii,
ut in mundo dominaiTtur. cl hoc esset finis
cjus, ui aliorum dominorum: viiam abjcctani elegit;
ct lanicn verus erat Dominus el Monarxha, quia
faclus esl principalus super humcrum ejus, ui di-

264

DE RLGIM. PRINC. LIB. III.

ctum esl supra per Prophetam: quod opiime fuii
iri praeiuissis verbis Isaiae praenuniiatuoi: quia
primo prarponiiur liumilis ei abjecius: « Parvu-
' lus, » inquii, « naius esi nobis: » poslea snb-
jungitur cum isia parviiate virtus et excellcntia
sui dominii propter conjunctum: « tlt filius, » in-
quit, « datus esi nobis. » Quia enim liumanilas in
<>hrisio conjuncta erai Di\initati Filii tamquam
insirumenium ejus, omnipoteuiis erai virtuiis: ei
ideo Propheta ibidem circumloquitur ineffabile cjus
douiinium muliis clausulis singularis poteniiac,
quae omnes distincte habent inielligi, ui llieronynms
exponit ibidem, ut per ordinem clausularom esi
nianifesiuui. Prinio siquidem quanuim ad doniinii
.secuiitaiem el sulidiiaiera : « Cujus, n inquii,
* principatus super huiuerum ejus. » \ia enim quae
portantur in humeris, firmiora suni; sie enim onera
solidius vehuniur. Secundo quantum ad dominii
no\itatem: unde scribitur: « Ei vocabiiur nomen
« ejus .\dmirabilis: » admiratione enim dignum
esl quia humilis el pauper, et tamen Dominus
nmndi. Teriio quantum ad sapientiae clariiaiem,
quod est praecipue principibus necessarium, quia
« vae lerrae cujus rex puer est, » ut diciiur in
Eccl. (10, IG); quod accidil quando piinceps per
se nihil polest, sed innixus aliorum agit consilio,
sive agitur, ul melius dicatur: unde subjungitur,
a Consiliarius. » Quario quanlum ad dominii di-
gnitatem, quia » Deus. » Cum enim in ipso sit
unum supposilum (!t una persona, in qua sunl
uniiae divina el humana natura; ei principalus
(^hrisii in virlnte agit divini supposili; et ideo se-
quitur, « fortis. » Kecipit enim influentiam Chrisii
principaius ex ilivina virtule, quae in ipso perso-
jialiter erai: qua polentia usus esl Christus circa
pJssionem, cum Judaei velleni eum occidere, et
ipsum quacrereni: qao dicente, « Ego sum, » sta-
tim cecideruni in terram, ul in Joanne scribiiur.
Quae quidem fines sui successoris ..'xccdit: quia
consiai quod vicarius Christi non est Deus: et in
hoc transcendit sua potestas potenliam sui succes-
soris, ex quo Cliristus nmlta poiuit circa ordina-
tionem suorum fidelium et regimen, quae beatus
Petrus non poiuii, nec sui successores, ul superius
est Obtensum. El ex eadem parte, videlicet quod
isie parvulus erat, subditur sexta conditio singularis
sui principaius, quae est regendi benignitas; quia
« patcr fituri saeculi: » quod ad pleniiudinem
graiiae referre possumus, qua quidem qui pleni
sunt^ omne jugmn legis leviter portani. Qua raiio-
ne .Apostoliis dicit ad Calat. o, 18: <t Si spiritu
•■ ducimini, non eslis sub lege. » Unde lalibus ad
regendum virga ferrea non est necessaria: et hoc
singulare esi in prindpatu Christi. Septimum et
nhiinum suiniiur ex eadem causa, quod est regendi
tranquillitas, cum subditur, « princeps, pacis, »
ctsi non corporis, tamen pectoris. El hanc quidem
snis fidelihus Christus rex noster et princeps, et
vivendo olfert, et moriendo reliquil. « In mundo, »
inquii ( Joan. 10, 33): « pressuram habebiiis. in
' me autem pacem: » et hoc etiam est singulare
in siio principaiu. In humiliiale ergo ei paupertatc
suum fundavil dominium, el in adversilalibus et
laboribus ei aerumnis; quomodo aucta fuit respu-
blica Romanorun», non videlicet fasiu, vel pompis
siiperhiae, ut Salusiius refert ex sententia Catonis,
et Valerius Mavimus hoc idem probat.

C.\PUT XVI.

//le sancliis Docior declarai, quod lnlo )no(lo
uuca fuil resf.ublira ptir ejeiupla anliquorum
Roinanorum; el poaCca subdit de Constanttno.

Ei hinc est quod rex noster Christus principes
saeculi pernnsit dominari, el eo vivenie, ei eo mo-
riente, ad tempus; quousque videlieelsuum regnum
esset perfeclum, et ordinaium in suis fidelibus, o-
perationibus viriuosis, et eorum sanguine laureatuni.
Si enim Regulus, qui et Marcus appellalur, pro
zelo suae pairiae a Carthaginensibus est occisus; si
iMarcus Curiius in abruptum terrae hiatum se pro-
jecii ad liberationem palriae; si Brutus ei Torqua-
lus filios occiderunl pro jusiiiia et diseiplina mi-
litari conservandis, ui hisioriae iraduni; quorum
zelo respublica ex parva facia est magna; iiem ^i
Seleucus apud Locros dominans, ui Valerius Maxi-
n)us refert lib. 6, filium uno orbavit oeulo, altero-
que se ipsum pro adulterio commisso, ul juslitia
servaretur contra praedictum delictum per filium
perpetratun), sicque admirabili aequitatis tempera-
mento se inter misericordeuj patrem et justum le-
gislatorein parlitus est: quare non magis Chrisiiani
reddi debent laudabiles, si seexponunt passionibus
et tormentis pro zelo fidei et amore Dei, ac virtu-
libus variis conantur florere, ut regnum conse-
quantur aeternum, ac Chrisii principaius acciescai
in eorum meriiis? Haec auiem Augustinus decivit.
Dei, quasi per totum subiiliter valde ac dilTuse
periraclal; propler quod ei dictuin librum fecit.
Quod et factum fuit intermedio iempoi"e a passione
Domini usque ad leuipoi^a beali Silvestri et Con-
staniini: quo quidem sacculi spaiio infinita populi
multitudo per mortem Chrisio Domino suo dedi-
cata est et conjuncia, ae sumn ducem et princi-
pem est secuta. Primo quidem priuji duces Apostuli,
et alii Chrisii discipuli, omnes Christi vicarii, ei
Pelri succcssores; quod fuil tempus trecentorum
quinquaginta annorum, in quoruin sanguine et
corporibus, ac ipsorum vilae meritis fundata esi
Kcclcsia taiiiqiiam lapidihus vivis et pretiosis. ae
ineirahili fundamento, conlra quod nec venii nec
pluviae, nec quaecuinque procellae div^ei-sarimi pas-
sionum vel quarumcumque perturbationum saeviant,
ipsum posssunt obruere. Opporiuno igitur lempore,
ut manifestareiur mundo regnum Christi composi-
lum, virius Principis nostri Jesu Chrisii principem
mundi soliciiavit, Consiantinum videlicei, percuiiens
eum lepra, ac ipsum curans supra humanam vir-
lutem. Qua probata, in dooiinio cessit vicario Chri-
sii, beato videlicei Sylvestro, cui de jure debebatur
ex causis et rationibus superius assignaiis: in qua
(|uidem cessione spiriluali Christi regno adjunclum
est lemporale, spiriluali mancnte in suo vigore:
qiiia illud per se quaeri debet a Chrisli fidelibus,
isiud vero secundario lamquam aduiinistrans primo:
aliter auiem contra inieniionem fit Christi. Tunc
adimplelum esl quod posi illam clausulam scribitur
in Isaia 9, 7: ■ Multiplicabiiur ejus iniperiunj, et
« pacis non erit finis. » Apertae siint enim Eccle-
siae ab eo lempore, et coepit Chrislus praedicari
publice, qiiod anie non poierat sine periculo mor
lis. El eod(!m anno quo Coiistantinus curaius est a
lepra, et conversus et-l ad fidem, bapiizaii siint
circa partes Homnnas plusquam cenium miljia ho-
njinum ex viiluiibus oslensis per dictum Chrisii

OPLSCLLUM XVL

2C5

vicarium. Sed attendendum quod dicii Prophela:
« El pacis non erit fiiiis, » (Jons(al enim posc mor-
lem Consianiini (iliuin ejus hacresi Ariani fuisse
infecium, ei Kcclcsiam perturhasse. Lnde sub eo
passi siinl exilium solernnes Ecelesiae Doctores,
llilariijs Pictaviensis et Alhanasius Alexandrinus E-
pisGOpi, ac Eusehiiis Vercellensis, et niulii alii Ec-
elesiarutn doctores el clerici; nec non el caput
Ecclesiae snmmiis Ponlifex Liherius in verilaic fidei
vacillavii ex multa perseculione Conslaniii, ul hi
storiae iradnnl. Post ipsum fuit Julianiis aposlaia,
fraujr (Jalli, el consohrinus Constantii. Hie secun-
dam inudil pers(!cuiionem fidelihus, siih quo passi
sunt Joannes et Paulus gerfnarn. Lnde ergo veri-
ficatur verhuMi Domiui per Prophetam jam diciuiit?
Oportei aulem praedicla ad paeem pecioris redueere,
non corporis. Lnde ipse Dominus quando pacem
ofierl discipiilis in Joaniie ( 14, 27 ), de tali pacc
loqiiiliir: « Pacem u.eam do vohis: non quomodo
» niundns dal, ego do vohis. » Manifeslum est e-
nim illa verha discipulis imniinente passione dicta.
Tunc aiitem consiat ipsos perseculionem passos:
unde dictum est eis in eodem lemporis momenlo:
« Si me persecuii sunt, ei vos persequentur. »
llanc ergo pacem elecii Chrisli fideles perdere non
possunt, nisi velinl. Qiiod si licnit Stoicis dicere,
bona hominis, quae viriutes a[)pellant, in liomine
semper mancre, nec auferri posse virtuosis inviiis,
ut rcfert Aulus Gellius in lih. Noclium Atiicarum
<le Dihon Stoico, ei Auguslinus de civil. Dei lih. 5,
quare non magis dicemus de menlibus fidelium,
quod pacis eorum non erii finis, cum inhaereant
fiiii qui sine fine vivit?

CAPLT XVII.

Qualiter imperatores Constantinopoliiani seqncn-
les a Consldntitio, fuervnl obeclierites el reve-
renfes ixdesme Homanae: et hoc ostendit per
iiuatnor Concilla, quibus dicti principes se
snhjecerunt.

Ilis autem peractis, Juliano in bello Persarum
jnterfecto, reddita est pax Ecclesiae per Jovinianuin
fratrcm ejus vinm) catholicum, licei parum regna-
verit. isliid autem notahile ah inde usqiie ad tem-
pora Caroli Magni, de imperaiorihus rcpcriiur:
omnes quasi ohedienies et reverenles fuisso Ro-
nnanae Ecclesiae, tamquam ipsa principaium lene-
ret; sive respectu spiriiualis dominii, sicul sancta
Synodus Nieaena definil, sive temporalis. Lnde Ge-
lasiiis Papa Anasiasio imperatori scripsii, Impera-
torem ex judicio Papae dependerc, ui hisioriae tra-
diint, et non e contrario. Valenlinianiis etiam, qui
immediate Joviniano snccessit, sic fertur dixisse, ui
ecclesiastiea hisioria refert. cum Archiepiscopi Me-
diolanensis insiaret electio. ■ Talein, » inquii,
« nohis in poniificali instiiuite sede, cui nos, qui
« guhernamus imperium , sincere iiosira capita
• suhmiltamus, et ejus moniia, duu) lamquam ho-
« mincs deliquerimus, necessario veluti curaniis
■ medicaiiiina suscipiamus. »

El quia ista materia esi fmotuosa ad oslenden-
dam reverenliam principum circa vicarium Chri-
sii, de imperaioribus usipie ad tempora Caro-
li est hic agendum . Llterius auiem a Carolo
usqiie ad Ottonem primum, inter quae lempo-
ra facia est diversitas in irihus. I rimo quantiim
ad modum eligcndi; secundo quanlum ad modum
-S. Th. Opcra omnia. V. 1G.

siiccedcndi; lertio quanium ad modum providendi.
Et ut appareat, iradendum est hic aliquid de proces-
su imperatoium a tempore Constaniini, qui subje-
cii fiierint Ecclesiae, piaeter jam diclos tyrannos.
Sicut enim narrani hisioriae, postquam Constanti-
nus cessil iinperium vicario Chrisii^ iranstulii se
cum sairapis el principihus suis in provinciam
Thraciae, uhi Asia major incipil, et lerminatur
Europa, ibique unam civitalem assumpsit, quae vo-
cabatur Hyzantium. Qiiam quideni, ul hisioriae Ira-
duni, quasi adaequavii urhi, ei suo nomine appel-
lavii. In hac ergo fuii iiuperiaiis scdes ad Carolum,
in cujus persona Adrianiis Papa congregalo Conci-
lio in urbe imperium a Graecis translulit ad Ger-
manos. In quo apparel imperalores Conslanlinopo-
lis a Vicario Chrisli, siimmo videlicci Ponlifice,
dependere, ul Gelasius Papa Anastasio scrihil Im-
peraiori: unde ipsorum imperium ad exequendum
regimeu fidclium secundum mandatum summi Pon-
tificis ordinaiur, ui meriio dici possint ipsorurn exe-
cutores esse, ei cooperaiores Dei ad gubernandum
populum chrisiianum. Qiiod quidem ostenditur pri-
mo de quaiuor imficratorihus qui in isto medio
lempore i-egnaverunl, necnon et praesenies fuerunt
quatiior Conciliis solemnioribus ei universalioribus,
et approbanies ipsorum staluta, et cisdem se simi-
liter suhjicienies. Primum fuil iNicaenum trccento-
rum decem et oeio Episcoporum tempore Constan-
tini, ubi condemnaius est Arius presbyter Alexan-
drinus, ut hisloriae tradunt, qui Filium Dei assere-
bat minorem Patre: ubi de dicio prineipe fertur,
quod eidem Concilio omnes sumptus fecii, quasi
in hoc recognoscens suum dominum vicarium Chri-
sli: cujus vices tolum gerebai Concilium, quia bea-
tus Sylvesler ahsens fuerat ah eodem ex speciali
causa. Secundum autem Conciliurn fuit Constanti-
nopoli, sub Cyriaco Papa celehraium ( quidam ta-
men dicunl suh Oamaso ) praesenie Theodosio se-
niore, ui hisloriac iradiint, centum quinquaginia
Episcoporum: in quo multae fuenmt haereses eon-
demnatae, sed praecipue Macedonii Episcopi Con-
stantinopolis, qni Spiriiuni sanclum negabat esse
Deiim, Palri consubstantialem ei Filio. Hic aiiiem
Theodosius lanlae reverentiae foit (I) ad Ecclesiam,
quod, ut scrihii Gelasius Anasiasio Impcratori, hea-
lo Ambrosio prohibenie eidem ingressum Ecclesiae,
non ftiii ausus inlrare, quin polius excommunicavil
eum, quia consensil in neccm muliitudinis Thes-
salonicae, eo quod suum jndicem oceidissent, ul
narrat hisioria tripartiia. QuoJ toium princeps ca-
iholicus palienler lulit, et landem durissime repre-
hensus ab ipso, puhlicam prius egit poeniien-
tiam, quam publicum haherel Ecclesiae ingres-
sum. Teriium aiitem Conciliiim celehiaium fuit
sub Teodosio junioie Arcadii filio apud Ephesum,
ducentorum Episcoporum, lempore Caelesiini pri-
ini, liccl praesens non fuerii, sed ejiis vices gessii
Cyrillus Alexandriinis Episcopus confidentia Theo-
dosii, qiii tanlae fuit honesiaiis et maiuri consilii
et reverentiae ad divinum culium, quod etiam in
lenella aeiatc permissus cst imperare, ut historiae
Iradunt. Synodiis aiiiem praedicia contra Nestorium
Consiantinopolis Episcopum congregaia fuit, qui
duas personas ponebat in ( hristo, ei duo siipposi-
ta, per quae lollehaiur vera unio uirinsque naiu-
rae. Quarlum autem Concilium fuii celebralum in
Chalcedonia sexceniorum triginla Episcoporum suh
(1) Al. tjnla rcverenlia fngit.

266

DE REGIM. PRli>C. L!B. IH.

Leone 1 praesente principe Marciano (1), de quo
pro revereniia Romanae Ecclesiae sic disisse ferlur
in aciione septima praefatae Synodi: • Nos, » in-
quit, « ad fidem confirmandam, non ad poleniiam
« ostendendam^ exemplo religiosissinii viri Constan-
« lini, huic Concilio inleresse volumus, ul invenia
■ veritale, non ulira muhiludo pravis docirinis
« atiracta discordet. » Per quod habeo quod tola
intentio principum antiquilus erat ad favenduni fi-
dei et Ecclesiae Romanae reverentiae ei honori.
In hoc aulem Concilio damnatus est Eutyches cum
Dioscoro Episcopo Alexandrino: qui, sicut Nesiorius
ponebat naturas et personas distinclas, sic isti as-
serebant confusas et admixtas.

CAPUT XVHl.

De duobus Conciliis seqventlbus posl alia qna-
tuor, velebratis tempore Julinani el Con-
stanlini junioris: et qua<! fnit ratio qnare
imperium translatum fuit a Graecis ad Ger-
manos.

Muha etiam et alia fuerunt Concilia, licet isia
fuerint principaliora, a tenipore Consianiini usque
ad Carolum, in quibus principes se subjectos Kc-
clesiae ac fideles ostendunl; sed praecipue Jusli-
nianus post cursum quiniae (2) Synodi cenium
viginti Episcoporum praesideute Julio Papa. Hoc
enim manifesium est ex suis legiLns, quas in favo-
rem condidil ecclesiasiici slatus. Iiem ex epislola
quam celebrato Concilio in Constantinopoli per to-
lum orbem terraram direxit, in qua instiiutis Ec-
clesiae se subjecii, mandans populis eidem in om-
iiibus obedire, replicans etiam super qnatuor Con-
ciliorum raemoratorum staluia, et eadem confir-
inans suas (5), sanctiones sive leges sdbjiciens
ecclesiasticis instituiis; sed praecipue in usuris et
matrimonio, in quibus tota vita civilis versaiur.
Quae quidem Synodus celebraia fuii comra Theo-
dorum et ejus sectatores Consiantinopoli, qui aliud
dicebant esse Yerbum Dci, et aliud Christum, neganies
eliam beatam Mariam. Sexta autem Synodus cele-
brata fuit in urbe regia praefata, Constaniino
Juoiore procurante, centum quinquaginla Episcopo-
rum, rogatu .^gathoniscontraMacarium Antiochenum
Episcopum et ejus socios, qui unam operationem
et unam voluniaiero in Chrislo asseruni juxia per-
fidiam Eutychetis. In qua quidem Synodo dictus
Constantinus, qui fuit post Justinianum principem
ad ioO annos, fidei multum favit: destruens Mo-
notkelitas haereticos, quorum paler et avus fuerunt
fautores, restauravil Ecclesias per ipsos desirucias.
Haec pro tanto sint dicta ad ostendendum quod
Constantinopolis imperatores fueront Romanae Ec-
clesiae proiectores ac propugnaiores usque ad
tempora Caroli Mugni. Tunc igiiur gravata Ecclesia
a Longobardis ei Conslaniinopolis imperio auxilium
non ferente, quia forte non polerat, ejus poteniia
diminuta, advocavit Romanus Pontifex ad sui de-
fensionem contra praedicios Barbaros regem Fran-
corum. Primo quidera Pipinum Siephanus Papa
et successor Zachariae conira Aistiflphum regem
Longobardorum: deinde Adrianus et Leo Carolum

(1) Al. Martino.
(i) Al. qnartae.
(3) Al. satictas.

Magnum contra Desiderium Aistulphi filium: quo
exlirpaio et devicio cum sua genie, propier tantum
beneficiura Adrianus Concilio celebrato Romae cen-
inm quinquaginta quinque Episcoporum et vene-
rabilium abbatum, imperium iii personam magnifici
principis Caroli a Graecis transtulii in Germanos:
in quo facto salis osienditur qualiter potestas im-
perii ex judicio Papae dependet. Quan)diu enim
Conslantinopolis principes Romanam Ecclesiani de-
fenderunt, ut fecit Juslinianus per Belisariuro contra
Golhos et Maurilius conlra Longobardos, Ecclesia
dictos principes fovii. Posiquam vero defeceruni,
ut tempore Michaelis coniemporanei Caroli, de alio
principe ad sui protectionem providii.

CAPLTXIX.

Qualiler diversificalus est modus imperii u Ca-
rolo Mngno usqiie ad Ollonem tertium, et
unde pleniiudo putesiatis sumnio Pohlifici con-
venit.

Et lunc diversificatus est modus imperii: quia
usque ad tempora Caroli in Consiantinopoli in
eligendo servabatur modusantiquus: aliquando enim
assumebantur de eodem genere, aliqiiandoaliunde;
et aliquando per piincipem fiebat eleclio, aliquando
per exercitum. Sed insiituto Carolo, cessavii eleciio,
el per suceessionem assumebaniur de eodem genere,
ul semper primogenitus essel imperalor: ei hoc
(hiravit usque ad septimam generationem: qua etiam
deficiente, tempore Ludovici a Carolo separati, cum
Ecclesia vexaretur ab iniquis Romanis, advocalus
est Olto primus dux Saxonum in Ecclesiae subsi-
dium, liberataque Ecclesia a vexaiione Longobar-
dorum, el impioruni Romanorum, ac Berengarii
lyranni, in imperaiorem coronatur a Leone sepiimo
genere Alamano, qui ei imperium tenuil usque ad
tertiam generationem: quorum quilihet vocaius est
Olto. Et ex lunc, ut hisloriae traduni, per Gre-
gorium quinium genere similiier Theulonicum pro-
visa est electio, ut videlicet per sepiem principes
Alamaniae fiai, quae usque ad ista tempora perse-
verai; qnod est spatium ducentorum septuaginta
annorum, vel circa: et laniurn durabil, q'ianlum
Romana Ecclesia, quae supremum gradum in prin-
cipalu lenet, Christi fidelibus expediens jndicaverit.
In quo rasu, ul ex verbis Domini supra induclis
est manifestum, videlicet pro bono slatu universalis
Ecclesiae, videtur vicarius Clirisii habere plenitu-
dinem poteslatis, cui competit dicla provisio ex
Iriplici jure. Primo quidem divino: quia sic vi-
delur voluisse Chrisius ex verbis superius intro-
ductis, et infra etiam oslendetur. Secundo vero ex
jure naturali: quia supposilo ipsum primimi locum
tenere in principaiu, oporiet eum dici caput, a
quo est omnis motus et sensus in corpore my-
stico: per quod habemus quod omnis influentia regi-
minis ab ipso dependet. Amplius ainem in commu-
nitate oporiet aitendeie ad conservationem ipsius:
quia lioc nalura requiril huinana, quae sine socie-
tate vivere non potest. Conservari autem nequit
nisi per dirigenlem primum in quolibei gradu ho-
minum: et hoc esl in actibus hominum primus hie-
rarcha, qui est Christus: unde est primum dirigens
et consulens et movens, cujus vices sumnms Pon-
tifex gerit. Rursus autem dictum est supra in pri-
mo libro, quod princeps est in regno siciilDeus in

mundo et anima in corporc. Constat autem quod
otnnis operaiio naturae ex Deo depcndet sicut gu-
bernante, movenie el conservanie: quia • in ipso

• inoveuiur el sumus, • ui dicitur in Aclibus A-
posloioruin ( 17, 28, ) et Propheta Isa. 26, 12:
« Omnia opera nosira operalus es in nobis, Do-
« mine. ■ Similiter et de aniina dici potest: quia
omnis actio nalurae in corpore in triplici gencre
causae depcndei ex anima. Iloc auiem vidcmus in
l>eo quod gdhernando ct dirigcndo munddin per
uiittit corruptionem particularis entis pro conser-
vatione toiius; sic et natura facii pro conscrvaiio-
ne huntani corporis cx virlule aoimae. Simile con-
tingit in principe lotius regni: quia pro conserva-
iione rcgiminis super subdiios ampliaiur ejus po-
testas imponendo lalias, destrncndo civitaies et ca-
stra pro conservaiioiie totius rcgni. Multo igitur
magis hoc conveniet summo et supremo principi,
idest Papae, ad bonuMi lotitts Christianitatis. Pro-
pter quod et prima Synodus Nicaona praesente
Consiantino eidem priniaium aiirihuit in primis
canonihus quus insliiuii. Jura etiam sequenlia di-
cluni Conciiium in his singtdariicr dictum princi-
paium aliollunt, dicentia, quod sic dcbet rcputari
ejus sentcntia lauiq.iam ab ore Dei prolata: el hoc
idei:: Carolus Magnus conHtetur ihidcm. Item non
licet appellare ab ejus senieniia. Itcm ipse est qut
superiorem non habet. Item ipse est qui vices Dei
gerii in lerris.

Et baec esl tertia via, sive ratio per quam o
sienditur et coDcIuditur, summum PoDtiflcem in
diclo caso plenitudinem potesiatis babere. !d duo-
bus igitur casihus ampliaiiir cjus poieslas, ut pa-
tei supra: vcl raiione delicti, vel ad bonum loiius
lidei: quod elcganier nobis ostendit Propbeia Jere-
mias ( cap. i, 10 ), cui in pcrsona vicarii Chrisii
dicilur: « Ec<^e, ■ inquit, « constiiui te super gcn-
« tes el regna, ut evellas et dcsiruas et disperdas
« ac dissipes: ■ quod ad rationem delicti referi-
inus: ubi in quatuor illis vocabulis diversa gene-
ra poenarum accipimus, quae infligi possunt uni-
<:uique fideli; sive subdito, cura dicii « et super

• gcnies; » sivc domino, cuni dicit: • et super
« regna. • Secundum autem est, unde accipimus
ampliatam summi Pontilicis potcstaten), cum poslca
diciiur: « Ei aedifices et planles: « qiiod ad pro-
videutiam vicarii Chrisii pertinet pro bono univer-
salis Ecclesiae.

CAPUT XX.

Coinparalio regalis dominn inter imperiale et
politicnm quatiter conventl cum ulrisque.

His habiiis, videnda esl conjparatio imperialis
dominii ad regale el politicum: quia, ut c\ dictis
apparei, convenit cum utroque: et cum politico
quidcm quanium ad tria.

Primo enim considerata electione. Sicut enim
consules Romani et diciatores, qui politice rege-
bant populum, ass(imel>aniur per viam eleclionis,
sive a senatoribus; ita et de iinperaioribus contin
gebat, quod assumebimtur sive a Romano excrcilu,
iit Vcspa^ianiis in Palat^tina, ut historiae tradunt,
et similiier Phocas ex militari sediiione in oricnte
assumptus esl contra Mauriiium imperatorem, qucm
postea inierfeeii. Aliquando auiem eligebaMtur im-
peraiores a senatoribus, ul Trajanus cl Diocletia-

OPCSCLLLM XVI. 267

nus; quamvis unus de Ilispania esset, alter vero
de Uahnaiia. Et similiier Aelius Pcrtinax a senaio-
ribus esl assumplus. Iiem non scmper de genere
Dobili, sed dc obscuro, ui in praenuminaiis tiquet
Caesaribus, Vespasiano ei Diocletiano, sicul hislo-
riae tradunt. Sic dc consulibus et dictaioribus Ro-
Dianis contigit, sicut supra patuit de Lucio Vale-
rio et Eahritio. El Augusiinus rereri in 5 de ci-
vitate Dei de Quiiito Cincinnato, qualiier cum so-
lum quattior babcret jugera ad colei.dum, factus
est diclaior major.

liem alia esi comparatio sive similitudo, quod
ipsoruin dominium non transihat in posteros; unde
statim ipso mortuo dominium expirabat. Quantum
autem ad isia duo excmplum hahcmus eliam mo-
dernis temporihus, quod electi sunt Imperatores,
videlicct llodolphus simplex comes de .Vugsburg: quo
mortuo, assumptus est in Imperatorem comes .\dol-
phus de AuaxoDc: quo occiso ab Alberto Rodolphi
filio, eodem tnodo assumptus cst. Iloc ergo gene-
rale est, uisi forie vel ipsorum probilaie coniinge-
ret ipsos assumi, vel ex gratia patris ipsorum, ul
de Arcadio et llonorio filiis anliquioris Iheodosii
contigit, et similiter de Theodosio juniore IJonorii
filio. ^am quia bene rexerunt reuipublicam et im-
pcrialcm aulam, meruerunt in suo gcnere aliquo
lempore perseverare dominium. Similiier accidit de
Romanis consulibtis: quod licet singulis annis eli-
gcrent coasulcs, saltem quantum ad niagistratum,
ut patei in 1 Machab., saepius taajcn contingcbat
quod propier probilatem personae , vel generis
transibat iu posteros, ut de Fabio Mavimo conti-
git, de quo scrihit Maximus Valerius. quod cum a
se quinquies ei a patre, avo et proavo, majoribus
que suis saepe consulatum gestum conspiceret, a-
cimadversioDe quam constaDier poiuit cum popu-
lo id egit, ut aliquaDdo vacalionem Fabiae gen-
ti darcni, ne maximum imperium ia una tantum
couliauarciur familia.

Accidit quoque quaodoque per quanidam vio-
lentiam usurpari imperium, uon ex meriio viriu-
lunt, sicul fertiir de Cajo Caligula sceleratissitno,
qui fuit nepos Tyberii, sub quo Cbristus passus
est. Et similis de Nerone verificatur senteatia. Hoc
idem accidii de consulihus urhis, quod ex eorum
inipietate, ut hisioriae narrant, usurpaverunl do-
minium, sicut Sylla et Marius, commoiores urbis
et orbis. Ex quibus omnibus patet convenieniia
imperialis doininii cum politico.

Sed et cum regali ex triplici parte convenieDtia
ostenditur.

Primo quidem ex modo regendi: quia jurisdi-
ctionem habet ut reges, et eisdem quodaiu jure na-
turae suni ut regihus tributa el vcctigalia instiiuta,
qiiac et transgredi non possunt sine peccaio, nisi
sicut in jure regali superius definito: quod consu-
Ics neqiieunt, ncc etiam quicumqtie alii civitatum
rectores in Italia, qui poliiico rcgupi regimine, ut
jam dicetur. Trihula enim et vectigalia ad aera-
riuDi publicum dedticuniur et de hoc Salustius re-
fert, qualiier reprchendit Cato in sua concione Ro-
nianos consules sui teinporis. Cum enim commen-
dasscl eos, quod « eis fuit domi industria, foris
« justum imperium, animus in consulcndo liber
« ueque libidini nequc dclicto obnoxius: ■ sub-
jungii: • Pro his nos habemus luxnriam atque
« avaritiam; publice egcstaiem, privatim opulen-
• tiam. >

268

DE REGIM. PRINC. LIB. 111.

Secunda coiivenienlia imperatorum cnm regi-
bus esi corona, quia coronanlur ui reges. Dupli-
ceuj enini habent coronam et recipiunt elecli in
Imperaiorem. U/iam quidem prope Mediolanuni, in
villa quae dicitur Modoetia, ubi sepulti sunt reges
Longobardorum: quae quiden» corona ferrea dici-
lur esse signum quod priujus imperaior Germanus
Carolus Magnus coila regum Longobardorum «uae-
que gentis perdomuit. Secundam coronam, quae
aurea est, a summo percipil Poniifice; el cum pede
sibi porrigiiur, in signum suae subjectionis ei fl-
delitatis ad Romanam Ecclesiam. Hujus autem fa-
stigli dignilatem nec consules nec dictalores ba-
bebani in urbe: qtiia, ut scribiiur in 1 Machabaeo-
rum, inter praesides Romanos nemo porlabal dia-
dema nec indiiebalur purpura, quorum utrumque
faciunt imperatores et reges.

Terlia vero convenientia quam imperaiores ha-
bent cum regibus el differunt a consulibus sive
recioribus poliiicis, est insiiluiio legum et arbilra-
ria poieslas qiiam habent super subditos in dictis
casibus: propier quod el eorum dominium maje-
stas appellaiur, imperialis vidclicel el regalis: quod
consulibus ei rectoribus poliiicis non convenit, quia
agere ipsis non licet nisi secundum formam legum
eis tradiiam, vel ex arbitrio populi, uUra quam
judicare non possunl.

Paiel igitur de qualitatibus imperialis regimi-
nis secundum diversitaiem temporum el compara-
tionem ipsius ad regimen polilicum el rcgale.

CAPUT XXI.

De doniinio pritwpuin qni subsuut imperalori-
hiis el rrgibus, et de dicersis nominibm eo-
ram quid imporlent.

Delerminalis his quac ad regimen regale el
imperiale pertineni, nunc de dominiis eisdem an-
nexis esi dicendum, ul sunl principes, comitcs,
duces, marchiones, barones, castcllani, et quibus-
dam aliis nominibus ad digniiaiem pertinentibus
secunduni diversas consueiudines regionum. Sunt
ctiam alia nomina dignitaium sub regibus, dequi*
bus Scriptura sacra menlionem facil, ut sairapa:
unde in Daniele ( capit. 3, 94, ) scribilur: « Con-
a gregaii sunt satrapae regis Babyloniae, magisira-
« tus el judices: » et ibidem etiam fil menlio de
opiimalibus regis. In 1 etiam Machab. quatuor po-
nuntur nomina dignitalum: ubi dicilur, quod con-
tra Nicanorem Judas conslituit populo duces, tri-
bunos et cenluriones et peniacontarrhos el decii-
riones. Gesla etiam Roinanorum quibusdam singu-
laribus noininibus suos reclores appcllanf, post e-
xactos reges; videlicet consules, diclalores, magi-
siratus, iribunos, senalores, patricios et praefectos.
liem Scipiones, censores et censorinos. De quibus
omnibus sub duplici tiiiilo esl agendum. Primo
quidem de nominibus propriis imperatorum ei re-
gum et annexis statui, uiide iraxerunt originem et
quale fuit ipsorum regimen: postea vero de pro-
priis perlinentibus ad politicum principatum.

Propria autem nomina dignilatum deservienlium
imperatoribus et regibus, sunt quidem principes, do-
mini videlicet provinciarum, quasi primum locum te-
nentessubregali vel imperiali dominio. Unde et domi-
naniur baronibus et comitibus inlerdum, ut in Theu-
lonia et regno Siciliae palet. Quamvis eiiam Scripiura

istud nomen saepius exiendat ad omne gen^is do-
njinii ei praecipue nobilis: ad cujus similiiudinein
qiiidam Angelorum ordo vocatur principatus, quia
dominantur loti provinciae. Unde et in Daniele
(10, 13 ), scribitur: « Princeps Persarum reslitil
« viginii uno diebus. » llem etiam Joseph, qui
secundus eral a rege in Aegypto, se principein
vocai, ut in Genes. scribiiur. Secundum nomen
est Comiium: quod quidem nomen fuii assumpium
primo a populo Romano posl exactos reges. Eliee-
banl enim singulis annis, ut tradit Isidorus 2 Eiy-
mologiarum, diios consules, quorum uniis rem mi-
litarem, aller vero rem adminisirabat civilem; el
isii duo consules prino vocaii sunl comites, a com-
meando simiil per veram cuncordiam. Unde aucta
fuit respublica, ui Salustius iradii de bello Jugur-
thino. Processu vero lemporum islud nomen abo-
liium esi a Romano regimine, et translaium esl
ad staium aliquem dignitatis, sub regibus ei im-
peraioribus deputatum. Unde dicuniur comites t
comitando, quia ipsorum officium esl praecipue
reges et imperaiores seqiii in rebus bellicis, vel
, quacumque re militari, et in aliis qtiibtiscumqiie
gerendis pro totius regni utililate. Duces autem a
ducaiu populi dicii suni, sed praecipue in casirisi
Esl enim ipsorum officium, exerciium dirigere, et
ipsiim in pugna praeire Unde cum filii Israel
impugnarentur a Chananaeis, quacsiverunt a se
invicem, ui scribitur in lib. Judicum ( cap. 1, \ ):
• Quis ascendei ante nos contra Chananaeum, ei
« quis eril dux belli ? » El hoc nomen tali rectori
proprie convenii propier diificultatem regendi quan-
do quis est in piigna. Unde ab excellentia regiminis
congruissime dux vocatur. Qua raiione Josue, sive
Jesus Nave, quia pugnavii bella Domini, sic vocaius
est, sicut leslificatur de ipso ille egregiiis princcps
Mathatias in 1 Machabacorum ( 2, 55 ): « Jesu?
« dum implel verbum, factns est dnx in Israel. »
Sic etiam dixeruni zelaiorcs lcgis Jndaicae Jonathae,
mortuo Juda Machabaeo ( ibid. 9, 30): • Eligimu
« te in priiuipem ei ducem ad bellandum belliim
« nosiriini. » Aliud aiiteni nomen digniiatis deser-
viens i'iiperatoribiis ei regibus esi Marchio, qui
comitatui aequipollet; sed hoc nomen soriilur a
severilaie jusiiiiae. Dicitur enim marchio, a mar-
cha, qnod esl singulare divitum pondiis, per q'iod
significaiur recta et rigida jiisiitia. Hoc autem saiis
congrue apparel in dictis principibus: qtiia, ut
communiter reperitur, in regionibus nobis notis,
omnes tales principes qui isto nomiiie nuncupantur
sunl in provinciis asperis (propter quod ei confinia
regionum, qiiae snni loca monliiosa el rigida, apud
aliqiios appcllantur maicbiaej vel in provinciis la-
scivis: quorum uirumque genus rigore justiliaecon-
servaiur. Est ei aliud nomen qiod baro dicitur, a
labore dictum: sive quia in laboribus fories, ul
Isidorus tradii in commemorato lib.: • Bara » eniin
graece, laiine « gravis, » sive « foriis • vocatur.
Hoc auiem proprium cst principum ul in coniinuis
sini gymnasiis, sicui in pariibiis Galliae ei Ger-
maniae est solitum, sive in venalionibus vel aucu-
piis, sive in torneameniis, ut mos fuit ipsorum
aniiquitiis, ut Ammonius hisloriarum scripior egre-
gius scribit. Cujus raiio poniiur a Vegetio de re
miliiari, quia oportet ipsos esse primos ad bellan-
dum pro subdilis, ef assuetudine eiriciunlur audaces.
Unde ip.se subdil ibidem, quod nulliis aiientarc
dubilat quod sc bcne didicisse confidit. El quia ad

OPISCULL.M XVL

oinncs principes laboris cxerciiium pertinet, ideo
istiid nonien oninibus esl conniiune, sive ad prin-
cipes, sive ad coniiics, et sic de aliis sub regali
dominio existcnlibus.

CAPLT XXIL

De quibusdam nominibus dignitatum singvlaribiis
in gnihiisdam ragiombus: el quulc si( omninm
istorum reyimen.

Sunt auiem et alia nomina consequenlia regale
vcl imperiale dominium m quibiisdam regionibus
sive provinciis, quae aliquid importani, ui nomen
satrapac ei optimaiis apud Persas ei Pbilistaeos.
Quoruin primum significat prompiitudinem servicn-
di: unde sairapae dicuntur quasi satis parati, quod
est officium principis propler fideliiatem quam jiiral
suo superiori: vel saiis rapicnies, quod videtur im-
poriare ipsum nomen, cum sii fasiuosum, ut ex
ipsa sacra Scriplura esl nanifcslum. OpiimaUim
autem nomen significare videtur siipremum gradum
sub principe, ab o[)timo dictiim. Magisiratus a
praeemincntia consilii ei doctrinae dicti sunl in
regiminc; quomodo et majorcs curiae regis Franciae
sic vocaniur, quasi majores statu. • Steron » graecc,
latine « staiio » dicilur. Judices vero quasi jus
danics populo, qui |)roprie a^sessores dicunlur, qui
etiam praelorcs qnasi prac aliiji locum lcncnics in
curia. Scd praeses nomen est sacrae Scripiurae sic
dictus, ui iradit Isidorus, quia alicujus loci lutclain
praesidialiier lenei. Sunl et alia diio nomina ad
digniiaiem pcrtinentia in curia regis, de quibus
fil mcniio inter officiales curiae Salomonis in 3
Regum, ut a commentariis et scriba, qui in officiis
distinguebantur: qtiia unus praecrat legionibus scri-
bcndis per principem instituiis, quod idcm videtnr
quod magisiratus; alius auiem pracpositus erat
responsivis regum, qucm el nos cancellarium ap-
pellamus. Praeier bucc auiem sunt et alia diio
nomina usiiata quidem in pariil)us Galliae, forte
ex proprio idiou ate alicujus gentis, in quibus nos
ab ipsis talem possumus etymologiam soriiri, ut
esi mariscallus el senescallus, qui proprie rcciorcs
cxpositi sunt ad universalia negotia regionis, quod
utrumque nomen importat, ut mariscallus, idcst
dominus laborum ( « Maris » enim syriace, « do-
« raina, • vel « domiiius » latine, callus autem
laborem imporlat); sencscallus autem a « scnes, »
proptcr maluritatem regiminis, et « callus calli; ■
in tali enim officio non debent exponi nisi homines
magnae experientiae el laboris assidui. Apud Hi-
spanos aulem omnes sub rege principes divites
bomines appcllantur, et praecipue in Casiclla: cujus
est ratio, quia rex providet in pccuniis singulis
baronibus secundum meriia sua; vel secundum com-
placeniiam bos dcprimit, hos cxaltai. Ut in pluribus
enim muniiiones el jurisdiclioncs non habeni nisi
ex voluniate regis, el inde vocanlur divites bomincs;
quia cui in niajori summa providctur per rcgem,
ille major est princeps, quia plnribus potcst mili-
libus providcre; quem modum adhuc observant
Romanae miliiiae, eo quod sub stipendiis vivunt.
Sunt ibi ct alii qui vocantur infautcs, et alii in-
fantiones: quorum primi sunt de genere rcgio, qui
filii vel nepotes, sic dicii ab innoceniia populi,
quia nullum debcnt laedere, scd conscrvare, ac
in justilia fovere, et regi sicul infantes in omnibus

obedire, quod bodic male observatur ibidem. Se-
cundi vero sic sunt dicti, quia primos debeni sequi
siciit majores. Suiit cnim nobilcs, qui plus virtuiis
babeni quani miles siinplcx, et aliquorum lasiro-
rum ct villarum domiiii, qui et alicubi casicllani
dicunlur. Dicti autein sunt infantiones, quia miiius
possiinl inlcr ulios principes laedere proptcr im-
potenliam s'iam, sicut pueri ab infuniia rcccdcntcb.
Si cnim laedunt subdiios suos, rcbellant, majoribus
principibus adiiacrenies, el sic perdunt dorninium.
Iiem nec poicniiam babenl majorum principum,
sicut nec pucr rcspcriu viri.

Hacc igilur de principibus subjectis et subal-
tematis regibus dicta sufficiani. et quid significeni
vel quid imporieni. De ceteris vero dignitatibus
supra praemissis, quia ui in pluribus periinent ad
politiam, liccl aliqua sint communia, infra in se-
quenti opere declarabitur. Nunc enim videndum
est quale est dictorum principum regimen: circa
quod est respondendum secundum senieniiam sacrae
Scripturae. Dicilur cnira in Eccli. 10, "2: « Secun-
« dum judicem populi, sic et ejus n inistri sunt,
« et qiialis est rector civitatis, tales habitantes in
« ea. » Tales cnim principes modum habent com-
muniter regcmli, rcgaliter vel imperialiter, nisi forie
in aliquibus locis proptcr fonsiietudinem usurpatain
vel ex lyrannidc, vel propler maliiiam gentis, quia
aliilcr domari non possunt, ut diciuin est supro.
nisi Ivrannico rcgimine, ut accidit in insula Sar-
(liniae et Corsicae, item in quibusdam insulis Grae-
ciae, item in Cypro, in quibis dominantur nobilcs
principatu dcspotico vel lyrannico: unde et de
insiila Siciliac tradunt historiae, quod semper fuit
nuirix lyrannorum. In pariibus ctiam Ilaliae conii-
tes et alii principes, nisi forte per violentiam ty-
rannizent, oporlei subditos suos regere more poli-
lico et civili. Invcniuniur etiam apud eos quaedam
nomina digniiaium ex jure imperii dependeniium.
et supra simplicem militiam iranscendentium, ut
sunt valvasalli el cathani, qui et proceres appel-
lantur, jurisdictionem super subdiios haben'es:
quamvis hodie per civilatum potentiam sit dimi-
nuta vel subtracta toialiier. Valvasalli autem vo-
canlur a valvis, quia deputati erant ad cusiodien-
dum portas palalii regalis sive impcrialis, quos
nos osiiarios appcllamus. Cathani ab universalitaie
operum in curia principum et slrcnuitaie supcr
alios simpliccs miliies, sunt dicti, qui et proceres
quasi ante alios procedcntes dicuntur. « Catha »
cnim univcrsale graeco nomine significamus. Mulia
ctiain sunl alia nomina secundum diversas regionc-s
et linguas ad bencplacitura principum institula.
Sed boc ad praescns sufficiai, reliqua rcservando
ad regimen politiae, dc quo spccialis dcbet essc
iraeiatus proptcr diffusionem malcriae: ubi de no-
minibus {lignilatum agetur, prout paiietur naiura
regiminis secundum diversos provinciarum mores.
ut pbilosophi et historici tradunt scriptores.

270

LSIIlin

DE REGIM. PRINC. LIB. IV
© U A la T u s

CAPUT I.

De differenlia inter priiicipaliim regni el pyin-
cipalum polilicum, quem dividit in duos.

Conslituep eos principes super omnem terram; memores
erunt noniinis tui, Domine. Pml. 44, 17.

Licet doniinium omne sive principa»us a Deo
sil instiiulus, ut supra est declaratum in o lib.,
diversus lainen in ipso traditur modus a Philoso-
pho, el per sacram Scripiuram. Quia ergo supra in
praefaio ]am libro actum esl de monarchia unius,
puta de dominio summi Pontificis, regali et im~
periali, ac ipsorum naiuram concomilaniibus; nunc
hie congrue agitur de dominio plurium, quod
eommuni nomine poliiicum appellamus, descri-
plum nobis in praesumptis verbis dupliciier: el
quantum quidem ab niodum assuniendi, et quantum
ad mod^mi vivendi. Modus autem assuiiiendi in hoc
gradu electivus csl in quocumque hominis gencre,
iion per naturae originem, ul de regibus accidit,
quod verbum instituiionis imporiat. « Consiiiues, »
inquit, « eos priucipes: » sed addit, • super om-
« nem lerram, » in hoc ostendens generalem re-
gulam in principatu politico; ut generalis sit per
\iam eleclionis, ut statuatur princeps; sod quod sit
virluosus: unde subdii: « Memores erunt nominis
■ tui, Domine, » in consideratione scilicet divina
suorumque praeceptorum, quae sunt regeniibus
quaedam recta ralio agendorum. Propter quod in
Proverbiis ( cap. 0, 25 ), dicitur, quod « manda-
« tum Domini lucerna est, et lex lux. » Maxi-
jnus etiam Valerius de Caesare dicit, quod caelesli
providentia virtutes per ipsum fovebantur, ei vitia
vindicabantur. De hoc autem principaiu in prae-
senli libro est perirac'andum: quem Philosophus
sic distinguit in 3 Polil., et supra ostensum esl in
principio libri: quia si tale regimcn gubernatur
per paucos et viriuosos, vocatur « Arisiocraiia, »
ut per duos consules, vel etiam diclalorem m urbe
Romana in principio expulsis regibus. Si auiem
per nuiltos, veluti per consules, dictaiorem et tri-
bunos, sicut in processu temporis in eadem conii-
git urbe, postea vero senatores, ut historiae nar-
rant; tale regimen » Politiam » appellant, a « po-
« tis, » quod est pluralitas, sive civitas: quia hoc
regiuion proprie ad civitaies perlinet, ut in parti-
hus haliae maxime videmus, el olim viguil apud
Atheoas post movtem Codri, ul Augusiinus referl
de civiiaie Dei. Tunc enim a regali dominio de-
stiterunt, magisiratus reipublicae assumentes, sicut
in urbe. Sed quocumque modo dividitur conlra
regnum sive monarchiam, et ipsorum oppositum
eontra opposilum: quia si propositum in proposito
et opposiium in opposito. Et quoniam uirumque
pluraliiatem includit, isia duo ad politicum se ex-
tendunt, prout dividiiur oontra regale seu dispo-
ticum, ui Philosophus tangil in 1 ei 5 Politic.
De hoc ergo hic esl agendum. El primo quidem
in quo differl a regali, sive in^periali, sive monar-
chico, quod ex supradictis in 1 el 3 lib. aliqualiier
videri potesl. Sed nunc etiam differenlia esl ad-
denda, quia legibus astringuntur rectores poliiici,
nec uUra possunl prooedere in prosecutione Justi-

liae: quod de regibus et aliis monarchis principi-
bus non convenit: quia in ipsorum pectore sunt
leges recondiiae, prout casus occurrunt; et pro lege
habeiur quod principi placei, sicut jura gentium
tradunt: sed de rectoribus poiiticis non sic reperi-
lur, quia non audebant aliquam facere noviiatem,
praeter legem conscriptam: unde in 1 Machabaeo-
rum (8, 13), scribitur, quod Romani « curiam
« fecerunt, »et quoda quotidieconsulebant trecentos
« viginti, consilium agehies semper de multiiudine, ui
« quae digna sunt geranl. » Per quod habetur quod
in regimine Romano a regum expulsione dominium
fucrii politicum, usque ad usurpationem imperii,
quod fuit quando Julius Caesar prosiratis hostibus,
videlicet Pompejo occiso, et filiis, subjugatoque
orbe, singulare sibi assumpsii dominium et mo-
narchiam^ convertitque politiain in dispoiicum prin-
cipatum, sive lyrannicum. Nam, sicut hisioriae ira-
dunt, post praedicta ad conlemptum senaiorum vi-
debatur intendere. Ex quo provocati majores urbis,
ipsum in Capitolio viginti quatuor pugionibus
perforaverunt, auctoribus Bruto et Cassio, pluri-
moque senalu. Advertendum etiam hic, quod quam-
vis unus dominaretur singulis annis, ut in dicto
lib. Machabaeorum scribitur, sicut in civitatibus
Italiae etiam modo contingit, regimen tamen de-
pendebat ex pluribus, et ideo non regale, sed po-
liticum appcllabatur; sicut et de judicibus Israeliiici
populi accidit, cum tamen non regaliter sed poli-
lice populum regerent, sicut dictum est supra.
Considerandum etiam, quod in omnibus regionibus,
sive in Germania, sive in Scythia, sive in Gallia,
civitates politice vivunl; sed circumscripta potentia
regis sive imperatoris, cui sub certis legibus sunt
astricti. Est eiiam alia differentia: quia rectores
saepius exponuntur examini, si hone judicaverunl
aut rexerunt secunduui leges eisdem iraditas, et ex
conlrario subjiciunlur poenis: unde ipse Samuel,
sicut in 1 Regimi (12, 2 ), scribitur, quia popu-
lum Israeliticum judicaverat praediclo modo, tali
se sententiae exponil, assumplo in regem Saule.
« Eoce, » inquil, ■ praesto sum: loquimini de uie
« coram Domino ei christo ejus, » scilicct Saule,
« utrum bovem cujusquam tulerim, si qucmpiam
« cahmmiatus sum, si oppressi aliquem, si de manu
« alicujus manus accepi. ■ Sic eiiam de consulibus
Romanis tradunl historiae. Propter quam causam
accusatus Scipio Africanus ab impiis aemulis, quod
pecunia corruptus fuisset, urbeni reliquit. Ex laii-
bus fiilsis aemulationibus in processu temporis e-
xoria sunt bella civilia: quod in regibus vel Im-
peratoribus locum non hahet; nisi quod regiones
inierdum eis rebellant, si jura regni iransccndant,
sicut in partibus Rispaniae et Hungariae frequen-
tius accidit; et inde etiam in orienie saepius ma-
chinantur moriem dominis, ut apud Aegyptum de
Soldano contingit, et in Perside el Assyria, de
principibus Tartarorum. Ex qua causa quia prin-
cipes saepe efiiciuntur lyranni, quaedam regiones
indignum judicant, ut eiiam Philosophus narrai in
sua Poliiica, quod reges in ipsorum provinciis per-
petuentur in filiis, hoc esl quod filii regum succe-
dant in regno; sed ipso mortuo eligit populus quem
magis ornaium moribus comprehendunt, sicut fiebat
de it«peratoribus, ut supra paluit in 5 lib., et in
Aegyplo adhuc observatur modernis ten»poribus.
Quaenmtur enirn pueri elegantes in diversis regio-
nibus, et praecipue in partibus Aquilonis, quia sunl

OPLSCULLM XVL

siaturae procerae, et ad mililarem disciplinam ido-
nei. Ui de aerario publico nuiriuniur, exerfitaniur
in gymnasiis et disciplinis scliulasticis, in civilibus
actibus, et rebus beliicis assisiunt Soldano in mi-
nisierio, sicui tradiiur; et posi moriem ejus, qui
probati inveniuniur, ad principatum assumuntur.
Inierdum tamen iuipeditur ex violeniia, sive ex
lyrailnide, aui fasiu ambilionis. Sunt ei aliacdiflc-
reniiae circa regimen, quanium ad tempus regimi-
nis, ei alias circuuislantias, de quibus I*bilosopbus
meniionem facil in 4 Poliiicorum; sed isia sufficiant
et quae dicl^j suni supra in secundo el lertio libro.

CAPUT IL

Ilic oslendil necessilatem consfiluendi citilalem,
propter commuiiilalem neccssariam humanae
vitae, circa quam praecipue consisdl princi-
patus politicus.

Et quia regimen poliiicum maxitne consistit in
civitalibus, ut ex supradiclis apparet: ( provinciae
enim magis ad regale pertinere videnlur, ut in
pluribus reperitur, excepla Roma, quae per consulcs
el tribunos ac senatores gubernabat orbetji, ut in
dicto libro Macbabaeoiun) est manifesiuci), et qui-
i)usdam aiiis iialiae civiiatibus, quae iicet domi-
neniur provinoiis, roguntur tamcn polilice): idco
de ipsiiis constilutione nunc cstagcnduni Li pririio
quidem osiendenda est ejus consiituendae necessilas,
61 quae ejus communitas. Secundo vero quot sunl
parles ejus, sive ex quibus bominum genoribus
componitur.

Necessitudo auiem apparct prlmo quidem con-
sideraia liumana indigentia, per quam cogitur honio
in societate vivere: quia, ut in Job 14, 1, scribitnr,
« liomo naius de muliere, brevi vivens temporo,
« repleiur muliis miscriis, » idest necessiiaiibus
vitae, in quibus miscria manifostaiur: unde secun-
dum naiuram est animal sociale sive poliiiciim, ut
IMiilosophus probal in 1 Politic; el inde concludi-
lur conimunitaiem civitatis esse necessariam pro
necessitatibus humanae vitae.

Ampiius aulem natura providit ceieris aniniali-
bus ornamenla et munimenta in sui exordio: und<?
ex virtute naturae aestimaliva vilai conlraria et
convenieniia diligit, nullo dirigenie praevio, ui opus
naturae sit in eis opus intelligentiae, sicut Pliilo-
sophus tradii in 2 Physic. Sed in homine non sic:
immo insiructore indiget ad eligendunt proportio-
nata naturae, proptcr quod nuiricem iiabet ad isla
docenda.

Rursus ad idem. Vestes et legumenta, quibus

ornaniur animalia et plantae statim sicul nascun-

lur, et hon.o carel, significativa sunl indigentiae:

pi'o quibus oportet recurrere ad hominum multi-

ludinem, unde civitas constituilur. Propter quod

Dominus ostendit in boc lilia agri el volucres caeli,

et sic de similibus, mclioris essc condilionis quat.i

homo, referendo indigeniiam ad illum magnifuum

regem Salomonem, qui tam excellenler abundavii.

« Respiciie, ■ inquii ( Maith. 6, 20 ), • volucres

« cacli, quia non serunt neiiue meiunl, neque

« congreganl in horrea . Considoraie lilia agri,

« quomodo non laborant neque nont. » Postea

subdit: « Dico vobis, quod nec Salomon in om-

« ni gloria sua coopcrtus est sicul unum cx istis; »

quasi majori^ fueril indigcntiae quaiitum ad victum,

ei veslimenta ac legumenla, quam plantae el ani-
malia.

Amplius autem ferocitas animalium, quae facla
sunl homini nociva post lapsum Adae, ad hoc
ipsum inducil. Ad majorem enim securilalem lio-
minis, cujuscumque rei liinendae, necessaria est
communitas bominum, ex quibus civilas constiiui-
inr, iinde homo reddatur sccurus. Kt iiuie moius
fuil Cain civiiaiem consiruere, ut in Genesi scri-
bitur: unde ei in Ecclesiastico (40, i9), diciiur,
quod « aedificaiio civiialis confirmabil nomen. ■

Rursus praeicr necessilalcin in corpore sano
sunl el aliac condiliones necessitaiis pcrlincnles ad
corpora aegra, quibus homo frequenter subjiciiur.
Ad sui auiem repar.itionem sibi homo solus non
sufficil, quemadmodum animalia cum patiuniur,
quibus naiura providit ul sine hominurn medicina
curentur, cognoscentia per aestimativam eis inditam
herbas sanativas eorumdem, seu quaecumque alia
ordinata ad ipsorum salulem. llomo autem horum
ignarus indigci medicis, medicina, et hominnm (1)
ministerio, qtiac omnia muliiiudinem requirunl ho-
niinum, quae civiiatem facit; et sic idem quod prius.
Amplius autcm quia casus sunt niulti iii quos
liomines incidunt por inopinatum evenlum, quibus
relevantur in socieiate: unde in Eccl. 4, 10 scri-
bitur: « Vae soli; quia si ceciderit, non habet su-
« blevaiitem sc. Si auiem fuerini duo, fosebiniur
« mutuo. »

\]\ quibus omnihus concludilur, civitatem esse
necessariam homini constituendam propier commu-
niiaiem muliiiudinis, sine qua Iionio \ivere decenier
non polest: et lanto magis de civiiaie quam de
casiro vel quacumque villa, quanto in ea plures
sunt aries et ariifices ad sufficieniiam humanae
viiae, ex quibus civitas consliluitur. Sic enim Au-
gustiniis dofinii eam in 1 de civ. Dei, quod est
■i muliiiudo hominum in uno socielaiis vinculo
« colligala. »

Adveriondum autem quod superius in principio
primi libri probatum est, societatem humanam esse
necessariam, et hic similiter; sed aliter ei aliler
utrobique; quia ibi secundum qiiod parles mulii-
tudinis sibi invicem sunt necessariae; propter quani
causam nccessario sunt institutae civitates etcaslra,
proul ordinantur ad politicum rcgimen.

CAPLT IIL

/y/c dectarat hoc idem cx parto animac, sive
ex parie intcllorlus sivc voluntatis, sciliort
consdiutioncm civitatis esse necessariam.

Non solum auiem ex parte corporis. hoc o*i
quantum ad sensiiivam viitutem, habet persuasio-
nem el veritatem coniinet quod secundum natu-
ram constructio civitatis esi necessaria; sed etiam
ex pario nnimae rntionalis hoc est mnnifcslum; et
tanto amplius, qiianto homo, inquantnm ost ratio-
nalis, quod ex parte inlclleclus provenit, societaiem
magis requirii.

Circa partem autem rationalem ditplex disiin-
tur polontia el actus; vidoliccl intollocius et vo-
liinias. Quanlum auiem ad partom inlelleciivaru
duplices sunt actus, juxta quos versaiur politioum
regimcn ; videlicei speculaiivus et praciicus. In

(1) Al. el omnium.

27^2

pfactico quidcm iiiclucluntur virtutes morales, quae
referunlur ad opus ei non ad scire lautuni, sicnt
Philosoplnis dicil in 2 Elhic, ul suni teuiperantia,
fonitudo, prudeniia ei jusiitia; quae quideui oru-
nes ad alierum ordinantur, et sic requiruni mulii-
iiidinern hominum, ox quihus constituiiur civiias,
ui jam dicium est supra. Et quamvis dictae viriu-
tes non on nes habcani pro subjeclo inlellecium;
( forliludo enim esi in irascibili, leniperantia in
concupiscibili, quae ad partem sensiiivam perli-
nent); psriicipanl lamen rationcm inquanium re-
gulaniur ab ipsa, unde prudentia cst ipsarum di-
reciiva. Esl enim prudentia « recta raiio agibilium, »
ul l'hilosophus dicii in 0 Ethicor.

Amplius auleui et ipsa sacra Scriplura dictas
virtuies niorales ad hoc idcm ordinai. Sic cnim de
istis viriuiibus dicit lib. Sapient. (8, 1 ), loquens
de eo quod « sobrietaiein el sapieniiam docei,ju-
• stiiiam et virtuiem: quibus utilius nihil esi in
« vita hominibus » Deinde subdii de uicriio isiarum
viriulum. « Habebo, » inquil, « per hanc, » \\-
delicet scientiarn, siveexperienliam harum virtulum,
« claritaiem ad turbas, et honorem apud seniores: •
et mulia alia ibidem subduntur quae ad multiiu-
dinem hominum pertinent. Sed de speculativo in-
lellectu adhuc esl inanifestum: quia, ul vult Arisio-
teles in 2 Ethic, homo maxime ex doctrina argu-
menium accipit, et scientiae generationem, et ex-
perimento indigel cl tempore: quaeomnia rc^piciunt
hominum muliiiudinem, ex quibus civitas consli-
tuitur.

Rursus. Dno sunt disciplinabiltts sensus, iit
iradii Philosophus de sensu ei sensato, visus vide-
licet el auditus. Auditus aiitem multiiudinem res-
picit. Ergo idem quod prius.

Praeierea. Philosophiis dicit 1 Metaph. quod

sapientis est ordinarc. Ordo autem muliitndinem re-

quirii: esl enim ordo, ul Augusiinus dicil de civ.

])ei, « parium dispariumque sua cuique tribuens

« dispositio: » quod ^^inc muliitudineesse non potest.

Amplius auiem ci ipsa loqiiela, quae manifesta-
tiva est cordis, ad partem intelleciivam periinet, ut
Philosophus dicit, et ad alierum ordinatur: propter
quod in Eccl. 22, 52, scribitur: « Sajiientia ab-
« scondiia, et ihesaurus invisus: quae utililas in
« uirisque? » Hoc idem ei de scriptura dici potest,
quia respicit multitudinem, siue qua nec fieri nec
explanari valerei.

Sed ex parte voluntaiis, quae poteniia rationalis
ponitur a Philosopho, hoc idem dici potesi. Duae
enim sunt viriules in ipsa, quae ad alterum ordi-
nantur, ac multiludincm retpiirunl. Una quidem
esi justitia quam rcspeclu voluntatis Jus geutium
sic definit: « Justitia est conslans et perpeiua vo-
« limtas jus suum unicuique tribuens: » quae qui-
dem sive legalis, quae dominaium justiim vocaiur
a Philosopho, sive disiribiitiva, sive commiitativa,
quae partes juslitiae omnes sunt, politiae In civi-
taiibus sunt praecipue necessariae, immo sine els
exerceri non possunt, ui Philosophus tradii In o
Elhic, nec etiam ipsae civitatcs conservari. Per quod
conchidiiur civiiatis construclionem esse necessarium
secundum naturam respectu lalis viriutis. Secunda
vero quae in voluniate ponitur, et ad multitudinem
refertur, cst amiciiia, quae principaliter communi-
taiem requirit multiiudinis; et sine ea non est ista
virius dc qiia Philosophus dicit in 8 Ethic , quod
maxime esi necessaria ad vilam humanam, eo quod

DE REGIM. PRINC. LIB. IV.

nullus eligeret vivere sine amicis: unde idem Ari-

stoteles connumerat utilitates islius virlutis, ad
ostendendam ipsius necessilatem, semper lamen
respcctu mullitudinis: Priuio quidem in infortuniis,
quia in lalibus recurriiur ad amicos. Item in for-
luniis, quia per amicos conservantur: unde praeci-
pue opus habent amicis, qui diviiias possident et
sunl in principatibus, ut Philosophus idem* ait.
Amieis autem indigent juvenes, ut religentur a
concupisceniiis, et ad non peccandum; senes vero
ad famulatum; et sic de singulis generibus homi-
num. Per quae colligitur conimunitaiem multiludi
nis hon;inibus esse necessariam secundum naturam,
et per consequens construclio civitatis: in qua si
amicitia vigeai, et nuiriatur concordia, civiias quam-
dam causat harmoniam et animae suavitaiem, ut
Augustinus de civit. Dei dicit lib, 2; ex summis
videlicet, infimis et mediis ordinibus quibus mo-
deratur. Propier quod Propheta dicit Ps. 152, 1:
« Ecce quam bonum et quam jucundum habiiare
« fratres in unum ! » Idem etiam Auguslinus duas
consiiluit civitates in dicto libro secundum duos
auiores.

Praeter haec vero est alia ratio ad ostendendum
communitaiem multiiudinis hominum esse neces-
sariam: appetitus videlicei humanus ad communi-
candum opera sua muititudini, ut molestum sil
eidem aliquid virtutis agere absque hominum so-
cieiate: unde Tullius dicit in lib. de Amicitia, quod
naiura nihil solitarium amat. Verum esi enim quod
ab Archita Tarentino, ut opinor, dicere solitum es-
se, a senibus nostris audivi: si quis in caelum
ascendissel, natiiramque mundi ac siderum aspe-
xisset, pulchritudinem insuavem illi sine amico vel
socio admirationem fore. Ipsae etiam diviiiae nisi
effusae in muliitudine non clarescunl. ul Boetiu»
dicit.

Patet igitur, hominem sive ex parie corporis,
sive partis sensiiivae, sive considcrata sua rationali
nalura, necesse habere vivere in multiiudine. Ex
qua parte necessaria esl secundum naturam con-
struciio civitatis: unde Philosophus dicit in 1 Po-
liiicorum, (juod natura qiiidem omnibiis inest ad
lalcm communitatem, qiialis est civiiaiis commu-
niias. El quamvis primos instiiuiores civitaiun) ma-
los homines Scriplura referat, ut Cain fratricidam,
Nembroth oppressorem hominum, qui aedificavil
Balivlonem, Assur qui aedificavit Ninivem, ui in
Genesi scribilur, a Nembroth fugatus; moli tamen
fuenini ad constituendum civitaies propter homi-
niim commoditates jam dicias, reiorqiiendo lamen
in suum dominium, pro quo conservando necessa-
ria era: in unum multitudinis congre^jalio.

CAPUT IV.

De comniHvilate civilatis, in quo consislat: uhi
Aristoteles refert opinioncin Socratis et Pla^
tonis, quam hic auctor dcviarat.

Habila isitur necessitate constiiuendae civitalis
propter communitatem hominum, nunc quaercn
dum videtur in quo sistat isia communitas. Cir-
ca quod diversi philosophi ei sapientcs diver-
sas consliluerunt politias respectu communitatis,
ut Philosophus refert in sua Politica: ubi pri-
mo narrat opinionem Socratis et Platonis in 2
Poliiic, qiiod communiiatem poiierent in sua poli-

OPUSCULUM XVI.

27o

lia quanlum atl omnia, ul videlicel omnia essenl
comiiiuniii, lani cliviiiae quam uxores et filii: moii
quidcni ex bono unionis in communiiaie, per quam
respublica commendaiur el crescil.

Anjpiius aiiiem, cum bonum sit difTusivum et
sui ctimmunicaiivtim, qiianlo res commuriior est,
tanio plus de boniiate liabere videtur. Ergo omnia
communicare plus liabet de ralione virtulis ei bo-
iiitatis.

Praeterea. Amor esi virlus unitiva, ut Diony-
sius iradit. Ubi esl ergo unionis major ratio, ibi
plus vigebit virlus amoris, qni civitaien» constiluit
ei conservai, ui Aiigusiinus dicii el diclum esi su-
pra. lirgo omnia liabere commnnia, lam diviiias
quam uxores et lilios, liabei rationem majoris bo-
nitatis.

Hae autem raiiones suni et mullae aliae quas
riiilosoplius referl juxta opinionem Socratis et Pla-
tonis, licct non per eadem verba, sed a senteniia
non discordai. Kt si atlendimus ad qiialilaiem di-
clorum Pbilosopborum, quia fueninl bomines vir-
luiibus dcditi super omnes Pbilosopbos, eo quod
solas virtules bonum hominis ponebani, non vide-
tur credibihi, talem communiiaiem cos posuisse eo
inodo (|uo Arisiolcles videtur eis imponere in prae-
djcto libro, quia boc videiur inagis besiiale quam
liumanum, feniinas scilieel esse coirmunes quan-
lum ad mixtionem carnis: unde et sacra Scripiura
inatrem separat a filiis el filiam a paire et virum
uxori conjiingii, ac solum eiim sola distinguit in
primo bominis praecepio: propler quod in Gencsi
( 2, 2i, ) dicilur: « Quamobrem relinquet liomo
« palrem et matrem et adliaerebii uxori suae: el
« eruni duo in carne una. » !Non aiiiem dicit plu-
res. bed et de filiis est impossibile; quia in actu
generationis duo semina non conveniunt, sed unum
solum ex parle viri. Propter quod ipsa eliam ani-
nialia suos natos cognoscunl quanto lempore esl
necessariiim ad nuirimentum filiorum, ut in pullis
avium maxime contingii, antcquam advolaie pos-
suni. Quod ergo dicamus dictos Pbilosophos mi-
nus composilos animalibus, videlur absurdum, qui
ad componendos mores corrigendosque toiam suam
siruxeriini Pbilosophiam, ut Augustinus iradit de
Socrate, 8 de civit. Dei: cujus doctrina Plato ejus
discipulus ferlilissime sonilus esi, ui Valeriiis Maxi-
inus scribii: qui cum sapienlissimus omnium esset sui
lcmporis, el a juvenibus studiosis certalim quaere-
reiur Atbenis, in Aegyptum descendens a sacerdo-
libus illius genlis geoinetriae nuiliiplices numeros
caeleslium raiionum observare percepit, ei in Ita-
liam peragrans ab Archita ei Arione Pylhagorae
jiracccpiis instructus est. Talibus ergo el lantis vi-
ris talem politiam ailribnere, unde ordo destrue-
retur naiurae, non est sine admiiaiione. Sed el
ipsi commentatores Arisiolelis hoc cidem attribuunt,
quod non plene retulerit aliorum opiniones; el
praecipue Socratis et Platonis, sicut Eusirailus di-
cii siiper I lith. circa ideam boniialis, et Simpli-
cius in fine primi de caelo de generalione mundi.
Augusninus auiem in 9 de civil. Dei hoc idem re-
fert de opinione Stoicorum circa passiones animi,
quod aliqiii attribiiebanl Sloicis, qiiorum princeps
Socrates fuil, quod in sapientcm non caderent, ut
idem Arisioteles in '2 Eihic. praefato imponit Phi
losopho. Et lamen Augnslinus idem dicit esse fal-
sum. ex senieniia Auli Gellii in lib. noclium At-
ticarum. Sed hacc oinnia roferenda sunl ad efie-
i\ Th. Opera omnia. V. 16.

clum amoris. Quia ergo dieii Pliilosophi virlutibus
erant praediii ei ad hoc soliciiabatiireorum conaius;
virtus aulem amoris ad paria nobis cum proximo
praecipiiur ( « Diliges, » inquii Salvator Malih.
22, 30, « proximum luum sicui le ipsum ); cum
ipsi sub quibusdem meihaphoris soliii esseni lo(|ui,
volentes persuadere ad concives amorem per qnem
civiias proficit, communilaten) posuerunt in uxori-
bus et filiis in dilectione muiua; sed in possessio-
nibus in communicatione necessaria. Quia • si quis
« viderii fralrem suum necessiiatem habere et clau-
« serit viscera sua ab eo, quomodo amor Dei ma-
« nei in eo? » (1 Joan. .5, 17, ) quod fuii prae-
cipuum Sioicorum. Rerum eniin exieriorum sive
divitiarum contempiivi erant, ut de Socraie refert
llieronymus.

Per hoc auiem patel responsio ad objecta. Quia
unio et amor habei gradum in inferiorib'is enti-
bus: quoniam perfectior est unio in eorpore ani-
mato, si in diversis organis virlus animae diffun-
deiur ad diversas operaiiones unitas in una sub-
staniia animae; sicut apparet tam in animaiis per-
ftictis quam in animatis quae habcnt soluin sen-
sum tactus, ul suni vermes, et quaedam animalia
quae Arisloteles vocai in 2 de Anima, animalia
imperfecia. Propter quod et Aposiolus comparat
corpus mysiicum, idesl Eiclesiam, vero corpori ei
naiurali, in qiio sunt membra diversa sub diversis
poteniiis et viriutibus, in iino principio animae ra-
dicalis: unde et unionem allegatam rcprobat Apo-
stolus in 1 episiola ed Corinth. ( 12, 17 j dicens:
« Si totum corpus ocuhis, ubi odoraius ? El si to*
« tum aiiditus, ubi odoraius? » quasi necessarium
sit in qiialibet congregatione, quae praecipue est
civitas, esse distincios gradiis in civibus quanium
ad domos et familias, qnantum ad artes et ofiicia;
omnia tamen uniia in vinculo socielaiis, quod esl
amor suorum civium, ut dictum est supra; et de quo
etiam Apostoliis dicit ad Coloss. Cum enim connu-
merasset quaedam opera virtuosa ad qnae cives
ad invicem obligantur, siaiim subdit « Super haec
« autem omnia carilatem habenles, quod est vin-
« culum perfectioiiis; et pax Christi exultet in cor-
« dibus vestris, in qua vocaii estis in uno cor-
« pore, » distincio videlicet per membra juxia ci-
vium statum. Ex qua diversitate artium et oflicio-
rum, quanto in eis muliiplicatur amplius, lanio ci-
viias reddiiur magis famosa: quia sufficienfia hu-
manae viiae, propter quam necessaria est constru-
ctio civiiatis, magis reperitur in ea.

Quod si forie allcgatur de discipulis Chrisii
quibiis omnia fiierunt communia, non impuriat le-
gcm communem, quoniam siaius eoruin omnem
modum vivendi iranscendii. Ipsorum enim poliiia
non ordinabatur ad uxores el filios, sed ad civili-
lalein caelcstein, in qua neque nubeni neque nu-
bentnr, sed suni sicut Angeli Dei; sed quantum
ad divitias bona erant communia: qtiod soliim per-
fectorum esl, ui Dominus dicit in Evangelio. « Si
« vis, » inquit ( Maith. 10, 21, ) perfecius esse,
« vade ei vende omnia quae habcs, et da paupe-
« ribiis; et veni sequere me. » Hoc et Socratici fe-
ccruni ei Plaionici, sicut coniemptivi rerum tem-
poralium, ut de Plotino seribit Mercnrius Trisme-
gistus el Macrobius super somnium Scipionis. In
ceteris auiem civibiis communis status cxpedit pos-
sessiones habere disiinctas ad viianda liiigia, sicut
eiiaai de Abrahain et Loih scribiiur in Genesi ( 15,

m DE Rr.GIM.

8 ). Cum enim contentio oriretiir inter ipsorum
pasiores pro pasfura gregum: « Ne quaeso, » dixit
Abraham ad Lotii, « sit jurgium inier me et te,
« et pastores meos ei luos; fratres enim sumus.
0 Ecce imiversa terra coram te osi. Si ad sini-
« stram ieris, ego dextram tenebo; si dexteram e-
« legeris, ego ad sinistram pergam. » Per quod
habemus, quod inter cives expedit ad socieiateni
servandam, ipsorum divitias esse distincias. E[ sic
patet responsio ad praedicta.

CAPUT V.

Dc npimone S&cratis cl Platonis circa mulieres,
quomodo sint cxponendae rebus beUicis.

Sed ad eamdem poh'iiam redeundo praedicto-
rum Philosophorumj quaedam alia Aristoteles eis-
dem aitribuit in praefato libro, qnia volebanl mu-
lieres instruendas in rebus bellicis. Quorum argu-
mentum inducit secundum ipsos, quia videmus in
avibus rapacibus ferociores esse feminas et eflica-
cius pugnare: hoc idem ei de bestiis liquet, sicut
praecipue in ferocibus animalibus esi manifestum.

Amplius autem corporale exercitium confert fe-
minis, quantum ad viriutem corporis et fortitudi-
nem, sicut in ancillis familiaruin et niuliei'ibus
rusticanis est manifestum, quia foriiores sunt et
saniores. Virtutis auiem proprium est quod bonum
faciat habeniem et opus suum bonum reddat. Si
ergo in gymnasiis ac rebus bellicis magis confor-
taiur feminea virtus, congrue opera bellica viden-
tur eisdem compeiere.

Amplius autem proportio qualitatum primarum
ad hoc idem inducit, ut calidi et humidi, frigidi et
sicci: ex quibus ad medium deductis, fortificatur
mixtum in sua virtute. Sic enim videmus ligna vi-
ridia. ex quo in eis humidum esl consumptum et
ad medium deducium, quod forlius ardent. Sic e-
tiam videmns in avibus rapacibus, qimd feminae
raiione sui motus sunt fortioris naiin-ae et majoris
corpulentiae. Cum igitur in mulieribus abundet
humidum, sicut in pueris, per motum consumi-
lur, et venit ad temperamentum et vires recipit,

Hujus auiem argumentum assumilur de regno
Amazonum, quod foriissimum fuit in orienle, et
quasi lotam Asiam, tertiam partem orbis, subjnga-
veruntsibi, uihistoriae narrant, quaede Scylhisoricn-
taiibus traxerunt originem: unde apud ipsos Scythas,
de quibus descenderunt Tartari, mulieres in rebus
bellicis exponunlur et cum suis militani viris. Ex
quibus omnibus moti forte fiierunt praefati Philo-
sophi in constitutionepoliliae, mulieres fore ad ope-
ra bellica exponendas.

Sed contra hanc poliiiam raiiones sunt fbrtes,
quibus difficile esl respondere. Una quidem est Ari-
stotelis in 2 Politicorum: qnia non est eadem ra-
lio de animalibus et hominibus, eo quod animalia
no?i subjiciunlur dominio oeconomico; solus jnitem
homogubern«tioni inienf^.t familiac. Quae quidem
fieri non potest ubi mulieres exponunlur arnais:
quia sicut in poliiica officia sunt distincta, ita et
in oeconomia, ut paierfamilias ad exteriora negotia
inlendat, miilieres autem ad intrinsecos actus fa-
miliae. Cujus quidem argumenium assumere pos-
sumus ex parie Romanae reipublicae, quae, ut tra-
dunt historiae, duos habebat consules: uhus inten-
debat bellicis rebus, alter rempublicam guhernabat.

PRINC. LIB. lY.

Hoc idem et de Amazonibus scribitur: in quoruin
regno seu monarchia duae erani reginae , sive
monarchiae, quae sic distinguebaniur in ollicMS,
sicut de Romanis consulibus est dictum.

Secunda ralio sumilur ex ipsa membrorum mu-
liebrium ineptitudine ad pugnandum. SicenimPhi-
losophus disiinguit de geslis animalium inier ma-
sculum et feminam, quia masculus habet superiora
menibra grossiora, brachia, manus, nervos et venas,
ex quibus vox grossior gcneratur; nates vero et
ventrem, et alia circumsiaiitia subtiliora: mulieres
autem e converso; et hoc ul in aciu generationis
sint aptiores. Amplius autem et manmiillas ad nu-
triendam proledi, quae omnia sunt impediiiv.a pu-
gnae: unde et de Amazonibus scribitur, quod pueilis
mammillas amputabant dexieras, sinistras autem
compriitiebant, ne iirpedireniur a sagittando.

Teriia raiio sumitur ex dispositione animae.
Tradit enim Philosophus de gesiis Animalium, quod
mulier est masculus occasionatus. unde sicut deficii
in complexioue, ita et in ratione. Ei inde esi quod
propter defecium caloris et compiexionis suni
pavidae, et morlis timidae: quod in bellis maxime
fugiendum est. Propter vero defectum raiionis, ca-
reni astutiis bellicis, quibus pugnantes ut plurimum
sunt victores, sicut Vegetius iradii de re militari:
unde tradunt historiae, quod Alexander quibusdam
astutiis et blandiliis devicit Amazones, magis quam
bellandi fortitudine: quarum regnum temporibus
ejus foriissimum et potentissimum erai in Asia.

Quaria raiio sumitur ex periculoso commercio
viri et mulieris: quia actus venereus corrumpit
aeslimatiouem prudentiae, ut tradil Philosophus in
7 Ethicorum, el impossibile est in eo aliquid in-
lelligere. Ex qua causa virilis animus enervatur:
unde fernnt hisioriae Julium Caesarem, cum bellum
immineret. jussisse suas omnes delicias separari a
castris, et praecipue mulieres. Cyrus etiam rex l*er-
sarum, ciim Lydos snpciare non posset, quia for-
tissimi erani et ad labores assueii, landem per
ludos ei usum veneris ibidcm constituios viriute
et foriitudine enervatos perdomuil. De ipsis insuper
Romanis aniiquis sic scribil Vegeiius in principio
primi libri: « Ideo ipsos perfeclos ad bellum sem-
« per, quia nullis volupiatil)us nullisque deliciis
« frangebantur. » Quid pliira? quia eiiai» equi
foriissiiiii, qui alias sunt audacissimi ad pugnandum
et procul odorani bellum, ex praeseniia equae
disirahuntur a piigna. Propier lianc ergo causain
ipsae Amazones, ut hisioriae narrant, nullum virum
in sua recipiebant acie.

Patei igitur ex jam dictis mulicres a rebus bel-
licis excludi debere.

CAPUT VL

Assumit alteram partcw, qnod 7ion est coiwe-
niens mu/ierei^ exponi debcre beltlcis rrbus;
et respondet ad ar^unienta in conlrariam facta.

Sed quia moiivum dictorum Philosoplwrutn pro-
babiliiatem habuit, sicut in arguiiicntis apparet;
solvendae sunt ipsoriim raiiones, et cum rcverenlja
periractandae. Quod enim ponitur exemplum de
avibus rapacibus, et quibusdarn besliis, quod auda-
ciores et foriiores sunt fcminae ad pugnandum,
ei eapiendum praedam: ergo similiier erit in mu-
lieribus: ad hoc ost respousio, quia non est similc

OPLSCULLM XVI.

de avibus et besliis et inulieribus. tt enirn dictum
est suprii, bouio naiuraliter est civilis el oecono-
inicus, et in gubernatione suae familiae proprius
actus esl mulieris sive in nulriiiont filiorum, sive
in bones(aie servanda in don»o, sive in provisione
viclualium: quae oinnia fieri non possent, si rebus
bellicis nilendereni. la propier baec nalura ipsam
sic disposuit, ui ab ipsa pu;^nandi occasio lollere-
lur: quia, ut Pbilosopbus vuli in libro de Anima-
libus, nmlicres debiliora babcnl corpora quam viri,
el suni minoris caloris, el sola illa menibia gros-
siora in eis videmus (juae ad aclum ordinaniur
generulionis et gesiuu), ui venter ei naies, ac ad
nuiriuicnlum mammillac. Omnia auteuj alia babent
subliliora el debiliora quam viri, et niinus ner-
vosa, in quibus foriitudo consislii, ut sunt pcdes
et crui'a, manus et lacerti; et sic de singulis mem-
bris ubi forlitudo fundalur, ui dictum esi supra.

(Juod vero dicitur, quod forliiudo augelur in
eis per exercitium, boc est verum: ergo pugnare
Cipcdit eis: ad boc responderi polesl, quod sola
foriiiudo non suliicit ad \incendum in pugna, ut
probal Vegclius de re Miliiari in principio; sed
asiulia bellaudi, qua mulieres carenl. Iludis enini
et indoLia uiullitudo exposiiu est semper ad neceui.
Sic auiem breviias corjjorum Uomanorum adversus
Germanoruni proceriiaiem praevaluit, ut ibidem
dicilur. Et praeicrea mulieres nou debent aclibus
exponi ex quibus a viriuiibus excludantur; quoil
conlingil, si rebus bellicis depulentur, propter in-
centivum libidinis quod in eis est et respectu sui,
el ex consortio viri,- propler quod natura mulieri
mulla freiia providit, ut esl vcrccuudia, quac cst
praecipuuui vinculum ejus, ut llieronymus scribit
ad Cellauiiau) virginem, lalares vestes, annulus in
digiio, servrius viri: sie enim Scripiura sacra (Gen.
o, 10) testaiur: « Quoniam sub viri potesiate
« eris. » Bcllicis autem rebus intendere in republica
libertatem nierelur: unde ei miliiibus jura geniium
speciales apices privilegioruin concodunt.

Quod auiem lerlio objicilur supcr idem medium
de lortitudine ad bcllandum, locum baberet, si sola
fortiiudo essei causa victoriae, ctaptitudo mendjro-
runi esset in feminis ad pugnandum, sicut in viris;
eujus conlrarium est probatum. Et practerea naiura
luulieris est a viro paii, et non agere; piignarc auiein
sumuia est aciio, cum sit actus foriiiudinis, qui solus
si laudabilitcr exerceatur, mcreiur coronam.

Dicendum esl ergo simpliciler, mulierem non
debere exponi bellicis rebus, sed in domo quiescere,
curam gerere rei familiaris, ul dictum est supra:
unde ei in boc Salouion in fine Proverb., fortitu-
dinem mulicris commendat, speciale de ipsa com-
j)oneus caiilicum, sub liiieris llebraici al[)babeti, ac
lotum circa eam ad doinesiicam rcferens aclionem.
« Mulierem, » inquil ( Prov. 51, Iv) ), « fortem
« quis inveniet? Procul et dc uUimis finibus pre-
« tium ejus; » quasi muliun» sit reverenda, si
liabeai quae sequuntur. Lnde primo ponit ailem
lilaudi. « Quaesivii, » inquit, « lanam el linum,
« el operaia esl consilio manuum suarum; » pcr
hoc volens ostendere, quod istud sit proprium ea-
rum officium: propler quod el in gestis Caroli
Magiii scribitur, quod filiabus suis, quas intime
dilexit, colo et fuso mandavii insistere, et operosas
esse. Lllerius Salomon subjiingit alios aclus mulieris
qui referuntur ad domesiicam domum, ut est filio-
rum curam liabcre, faiuiliam dispeusare, suae domui

providere, amicos viri sui bonorare, ad defectus
ejus supplero: quae sunt propriae operaliones con-
jugis, el ad bona mulrimonii pcriinentes, ut de
Abigail uxore iNabal Carmcli scribiiui-, sicut patei
in 1 Hcgum. Sed quia lalis soliciludo multas babet
perturbationes, ut de Martba dicilur in Luta ( 10,
41 ): Martba, Martba, solicila es, et lurbaris crga
« plurnna; » cum lalia sini objectum virluiis, et
fortitudinis: ideo diclus Sapiens talem mulicrcm
« fortem » vocat, non quidein fortitudine ad ojiera
bellica, sed ad j)aiienter gubernandam familiam, ui
superius est oslcnsum.

CaPLT VIL

Refert aUam opinionem diclorum Philosophorum
(juanlnnt ad ijrincipatum, qucm volcbaut esiC
pcrpetuum: area quam dispulat ad utramqu^
parlem.

Est autem et alia condiiio quam rbilosopbiis
in 2 Polit. attribuit poliiiae diclorum Pbilosopbo-
rum: videlicet magisiralus ad regimen juxia morem
Atticae rcgionis, cujus caput sunt Albenae, j)ost
mortem vidclicet Codri rcgis: quos quidem magi-
stratus Romana respublica senatores votabai. Hos
praefaii Pbilosopbi voluerunt esse perpetuos, et
quoscumque officiales in sua jiolilia constilutos:
quorum molivum fuii imilatio naturae, ut Arislo-
teles eis imponil. Videmus enim in terra quod
partes ejus eodem modo semper se liabeni, ui in
mineris coniingil: quia niinera auri in eadem parte
terrae semper goneral aiirum, et mincra argenii
argenlum: unde in Job 28, 1-:, dicilur: « liabet
« argenium vcnarum suarum principia, et auro
« locus est Ih quo conflatur. » Ex boc ergo prin-
cipio sic concludunt, quod ?i locus auri nunquam
mulalur, el argenii, ui fi:n locus plumbi vel ferri;
nec locus plumbi vel ferri, ui fiat locus auri vel
argenti: sic ei in principalibus conlingere debet:
quia nec principes nec sui offioiales muiari debent
ut fiant aliquando subditi, vel quod subditi fianl
officiales vel principes: quia ars imilatur naluram
inquantum potesi.

Amplius autcm ad boc idem probandum sic
argumenlum assumi polesl. Quia, ut Pbilosoplius
dicit in principio suae Metapb., experieniia facit
arlem, ei inexpericntia casum: et Vegelius de arte
Miliiari, « Scieniia, » inquit, « rci miliiaris nulril
« audaciam. Nemo cnim facere meiuit quod se
« bene didicisse confidil. » Ex liis auiem arguiiur
quod si fiat mutaiio rcclorum vel principum seu
magistralus, interdum assumilur inexpertus, ex quo
nrtiUi coniinguni errores iu poliiia,

Rursus ad idem. Talis vicissiiudo regimini de-
rognl, ul diolum e»t supra in 2 libro: quia datur
occasio subdilis noii obedientiae ex spe evadendi
manum principis, vel veniendi ad dictuin |)rinci-
paium: sl sic molivum dictorum Pbilosopborum,
Socraiis videlicet et Platonis, vidclur consonum

ralioni.

Sod e converso fuit motivum sapienium urbis
sive Romanae reipublicae: quia j)ost expulsionem
rcnim siatuerunl consules: unde in 1 Macb. 8, IG,
scribitur inier alia commondabilia de Romanis, quod
a commiitunt uni bomini magislratum suium per
« .-ingulos annos dominari universae terrae suae,
« el omncs obediunl uni. • Causam autem assU

276 DE REGIM.

gnanl hisloriae, ul nec insolens diu manerel, et
moderaiior ciio suceurreret. Quam quidem causam
Piiilosophiis etiam tangii in 2 PoHi.: quia mutare
aiiquando principatum ac dignitaiem, magisiralus
personis idoneis distribuere, causaesl majoris pacis
in civitale, et in poHlia quacumque.

Alia autem causa assumiiur ex uno principio
Philosophi, 5 Ethic, ubi dicitur, quod principalus
virum osiendil. Coniingit enim inierdum personam
assumpiam ad digniiatem esse hominem viriuosum
in gradu suo; sed postquam statum principaius ac-
cepii^ elevatur in superbiam ei lyrannus efticitur,
sicul accidit de Saule; de quo diciiur in 1 Reg.
quod quando assumpius est in regem, inier filios
Israel non erai melior vir illo, et solis duobus an-
nis in sua permansit innoceniia. Postquam aulem
factu«^ tyrannus et Deo inobediens, dictum est ei
per Samuelem ( ibid. 15, 25 ): « Quia abjecisti
« sermonem Domini, » et non obedisli voci ejus,
« abjecit te Dominus ne sis rex. p

Amplius auiem gradus quidain est in nalura
hominis quanium ad virlutes ei gratias. Quidam
enim suni ad subjeciionem dispositi, sed ad regi-
inen minus valent; quidam autem e converso. Ex
lali ergo opinione, quia bonus est subditus assuni-
ptus, el male regens, si perpetuetur cum principatu,
est causa scissurae in civiiaie (I), conveniens est
mutare reciores.

Rursus, Appetilus honoris inesl homini: unde
Valerius Maximus dicii, quod • nulla est lanta hu-
« militas, quae hac dulcedine non langaiur: » et
hinc sequitur aliud, scilicet quod est superioris im-
patiens. Dare ergo principatum uni soli est causa
seditionis in muliitudine. Et ista est etiam raiio
Aristolelis in 2 Polit.: ubi dicii, quod Socrates sem-
per facit eosdem principes; quod seditionis est causa
apud nullam digniiatem possidenles. Videntes enim
se omnino statu carere, si coniingat eos esse viri-
les et animosos, ad discordias nituniur civium.
Piopter quod Valerius Maximus refert de Fabio
duce Romano lib. 10, de quo dictum est supra
quod cum saepius consulatum habuissef, et in sua
. progenie talis dignitas a longo tempore per succes-
sionem continuata esset, id egit cum populo utali-
quando vacationem ejus honoris Fabiae genli da-
reiit. Laudabilis igitur politia est, in qua secundum
merita unicuique civi vicissim distribuuntur hono-
ras, ut aniiqui fecerunt Romani, quam eliam Phi-
losophus magis commendat.

CAPUT VIII.

Hic declaral melivs es<e in poiilia non perpC'
luare reclores; et respondel ad partnn oppo-
sitam: ubi eliam dicit, nullum in Lombardia
habere dominium nisi per viam tyrannicam,
Duce Venetiarum excepto.

Sed quod pro se inducunt de mineris praefati
Philosophi, non habet siniilitudinem, sive necessi-
taiem in arguendo, eo quod minerae sive auri, sive
argenti, sive cujuscumque metalli recipiunt impres-
sionem a corpore caelesti, quae est ad unum de-
terminata: unde sicut liculnea semper ficus produ-
cit, et non alium fruclum propier eadem principia
quae sunt in ipsa, et mediante influeniia caelesti;

(1) Al. in civitatcm.

PRINC. LIB. IV.

ita et eadem pars terrae sic disposiia ut sit minera
auri, semper faciet aurum. Sed non sic est de vo-
luniate humana, quae sideribus non subjiciiur, ul
Ptolomaeus probat in Centilogio, quia volubilisest:
unde aclus humani ponuntur a Philosoplio in Eihicis
de coniingenti maieria, et inde variantur de bono
in maluu), et e converso; et ideo perpeluatio est
periculosa.

Sed quod poslea dicitur de experientia, hoc
supponi debet, ut eligaiur expertus qui possit et
sciai regere, et cives dirigere ad virtutem: alias si
eligitur unus insufficiens pretio vel amore, jam
politia est corrupia. Formam enim eligendi tradit
ille Jeiro Moysi cognaio suo, ut in Exod. 18, 21 ,
scribilur, loquens de principibus et assessoribus
populi. « Provide, » inquii, « viros potenies de
■ omni populo, in quibus sit veritas, ei qui ode-
« rint avaritiam; et consiiiue ex eis tribunos et
« ceniuriores, quinquagenarios ct dccanos , qui
« judicent popnlum. ■» Philosophus eiiam in 5
Ethic. dicil, quod non siniuius houiinem principari
in quo est natura humana tantum, sed illum qui
est perfectus secimdum raiionem: quia si aliler fiat,
assumptus ad principalum dai sibi plus de bonis
et tyrannus efficitur.

Quod autem inducitur ultimo de derogaiione
regiminis, si principatus immuietur (I), hic allen-
dendum est, sicut tacium est supra in 2 lib., quod
regiones diversificantur quanium ad homines ei in
modo vivendi, si(.*ut cetera viveniia secundum as-
pectum caeli, ut Piolomacus iradii in Quadripartito.
Si eniin plantae transferuntur ad aliam regionem,
ad ejus naiuram convertuntur: sin)ile est de pisci-
bus et animalibus. Sicui ergo de viventibiis, ita el
de hominibus. Gallici enim, qui se iransferuni in
Siciliam, ad naluram applicaniur Siculorum: quod
quidem apparct, quia ut narrant historiae, jam ter
est populata dicta insula de praefata gente. Primo
enim temporc ('aroli Magni; secundo ad trecentos
annos tempore Rober;i Guiscardi; et teniporibus
nostris per rcgem Carolum: qui jam indueruni (2)
ipsorum natuiam. Hoc ergo supposito, dicendum est,
quod rcgiinen et dominium ordinari debet secundum
dispositionem genlis, sicut ipse Philosophus in Poliiicis
tradit. Quaedam aulem provinciae suni servilis natu-
rae; et lales gubernari debent principatu despolico, in-
cludendo in despolico eiiam regale. Qui autem virilis
animi, et in audacia cordis et in confidentia suae iniel-
ligentiae sunt, tales reginon possiint nisi principatii
poiiiico, communi nomine extendendo ipsum ad
aristocraiicum. Tale auiem dominium maxime in
Italia vigel; unde minus subjicibiles fueruni semper
propter diclam causam. Quod si velis irahere ad
despoticum principalum, hoc esse non potest nisi
doinini lyrannizeni. Unde partes insulares ejusdem,
quae semper habuerunt reges et principes, ut Si-
cilia, Sardinia, et Corsica, semper habuerunt ty-
rannos. in partibus autem Liguriae, Aemiliae et
Flaminiae, quae hodie Lombardia vocatur, nullus
principalum habere poiest perpetuum, nisi per viam
tyrannicani, Duce Venetiarum excepto, qui tamen
tcmperalum habet regimen: unde principaius ad
tempus melitis sustinetur in regionibus supradiciis.
Quod enim dicitur derogare politiae, non est ve-
rum, si eligantur idonei: alias, ui dicium est, cor-

I (1) Al. imilelur.

' ['2) Al. imbuerunt.

OPUSCULLM XVI

runtpilur polilia. Idoneos anleni Arisloteles Iradit
in Poliiicis lib. 4, niediocres civilaiis, hoc esl nec
nimis polenlqs, quia de facili lyrannizant, nee ni-
mis inferioris condiiionis, quia statim dernocralizanl.
(^um eniiii se in alto considcruni, sui immemores
sicul ignari regiminis, in erroris baratliruin sub-
mergunlur, vel de improvida cura ad subditos, vel de
praesumpiuosa audacia ad aiioriim gravamina: unde
el poliiia corrumpilur et inquielalur. Assuuiendi
igilur suni reciores vicissim in polilia, sive consu-
les, sivc inagislratus voceniur, sive quocumque
alio noiiiine, dummodo idonei reperianlur. Amplius
autem nec periculum inmiinei, quia judicant se-
cundum leges eis iraditas, quibus suni per jura-
menium asiricii; unde non esl maieria scandali pu-
niendo, quia tales leges ab ipsa multitudine sunt
inslituiae. Rursus nec doininio dcrogat, si leviter
puniat secundum naturam gentis subjectae: quia
aliquando in lalibus regionibus melius polilia ser-
vatur dissiip.nlando culpam, vel dimiiiendo poenam.
In quo factu virtus epicietis (1), de qua Philoso-
pbus loquitur in 5 Elhic, videtur locum habere,
quae justum legale diminuit. In qiio eiiam regimine
regulae illius summi pasioris sunt aitendendae, vi-
delicet B. (jregorii in regisiro et pastorali, in qui-
bus modum correciionis tradit secundum persona-
rum siatum et qualiiatem.

\i I

CAPUT IX.

Uic dispu/at de commwii(a'e honorutn quantuni

■ ad posscsniones, quam quidam philosoplius

nomine Plieleas dicit debere adaequari in

omnibus; et quod est falsum quod Lijcurgus

philosophus sensil.

Et quia opiniones dictorum philosophorum ver-

ijabantur eirca communitaiem possessionum, con-

gruum videlur de aliis dicere qui circa ipsas suam

constiiuerunt poliliam. Duo enim fiierunt philoso-

phi, qui consideranies liligia generari in civitalibus

ex eo quod unus abundal et alier caret, velueruni

in sua politia adaequare in civiiatibus suis posses-

siones. Unus fuit Pheleas Chalcedonius, de qiio

Philosophus loquitur in 2 Polit.: alter fuil Lycurgus

Spartanorum regis filius, qui Lacedaemoniis jura

constituit, ut tradit Jusiinus, ut aequata possessio

neminem poienliorem altero redderel. Modus au-

tem quem leneri voluit Pheleas in adaequando,

narratur a Philosopho, ut fierei videlicet in ipsa

constitutione civiiatis, habita considerationis multl-

tudinis civium ei camporum: alias difficile judicabat:

el ul hoc perseveraret, ordinabat matrimonia con-

trahi inter majores et minores: el sic per hoc lol-

lebantur jurgia, movebantur (2) iniuriae, aufere-

bantur arrogantiae vel superbiendi materia. Ad hoc

etiam movebat exemplum in aliis politiis. Quia ubi

esi bonorum temporalium inequalitas, coniingit sae-

pius perturbaiio: ibi enim est invidendi occasio;

inde cupidiias oritur, quae, juxla Apostolum. radix

omnium malorum est. Ipse eiiam Lycurgus propter

hanc causam in legibus quas Lacedaemoniis tradidit,

pro ipsorum conservanda politia, artificiales sublra-

xit divitias, sive nummismala in commutaiionibus

rerum venalium, in solis naturalibus divitiis tales

permutaiioncs relinquens.

(i) Al. Epiclieiae, cpiciae.
('2j Al. aniovcbanlur.

Sed hanc positionem Philosophus reprobat in
2 Polit., ostendens hanc adacqualioneni omnino
impossibilem et per consequens conlia rationem.
Et primo cx parle humanae naiurae, quae non
seniper in filiis niuliiplicalur acquyjiter: (juia con-
tingit unum patremfainilias habcrc mulio^ filios, a-
lium auiem nulluin. Quod ergo isli duo habereni ae-
quales possessiones, esset impossibile: quia unafami-
lia deficeret in viciualibus, allera supcrabiindarel:
et hoc esset conira provisionem naturae: quia quae
familia plus muliiplicalur in prolem, amplius cedil
ad firuiaiiientum politiae propter ipsius augmen-
tum, quam quae in generalione prolis dclicii; el
quodaiii jure naiurae magis meretur a republica
sive polilia provideri.

Ampliiis auiem. iNaiura non deficil in nec-issa-
riis, ut dicium est supra. Eigo nec ars, quae civi-
lis esl regiminis. Sed hoc contingit, si in familiis
adaequantur possessiones; quia videlicet ci^es mo-
riuntur penuria, unde poliiia corrumpitur.

Non tantum autem ex parie nalurae humanae
sequitur inconveniens adaequare posses&iones, sed
etiam ex gradu personae. Est enim differeniia in-
ler cives, quemadniodum inter membra corporea,
cui politia est superius comparaia. In diversis
autem membris viriiis diversificatur et operaiio.
Consiat enim quod majores expensas cogiiur fa-
cere nobilis quam ignobilis: unde et virius li-
heralilatis in principe niagnificentia vocaiur pro-
pter magnos sumptuF. Hoc autem fieri non pos-
set ubi possessiones essenl aequales : unde ei
ipsa vox evangclica lestatur de illo palrefamilias
sive rege qui peregre profectus esl, qualiier servis
suis bona dislribuil, sed non aequaliter; immo uni
dedit quinque lalenia, alleri duo, alii vero unum,
unicuique seeundum propriam virlutem.

Amplius autem nec ipse ordo naturae hoc pa-
lilur, in quo divina providentia res creaias in qua-
dam inequalitate consiiiuil, sive quantum ad natu-
ram, sive quantum ad meritum. Unde ponere ae-
qualiiatem in bonis lemporalibus, ut suni posses-
siones. est ordinem in rebus destrucre, quem Au-
gvislinus respeciu inaequalitaiis definit de civiiaic
Dei: est enim ordo • parium et disparium rerum
■ sua cuiqne tribuens dispositio. » El ex hoc Ori-
genes in Periarchon reprehendiiur, quia omnia di\ii
aequalia ex sui natura, sed facia suiit inaequalia pro-
pter defectum sui, hoc est propter peccatum. Non
ergo ex adaequatione possessionum vilantur liiigia,
quin potius HUgmentantur; dum in hoc destruilir
sivc tolliiur jus naturae, quando subtrahitur indi-
genti qui plus meretur.

Iiem quia contra rationem est esse omnia ae-
qualia in politia, cum omnia Deus instiluerit in
numero, pondere ei mensura, ut in lib. Sapient.
dicitur, quae gradum inequalitatis ponuni in enii-
bus et per consequcns in civilibus sive politicis.

CAPUT X.

Agifnr rursus de poliiia Plalonis et Socralis
quaulum ad genera hominum qui requirti^tur
in ea, quae sunl quiuque; ubi nuUium dispn-
tatur de uumero bellaitfrum.

Sed redeundiim esi ad poliliam SoiTaiisei P'aio-
nis: quia quaedam alia consiiiuerunt in ips.i praeter
ea qnae dicia sunt supra. Sua-m enim civiliiatem

278 DE REGIM

dislinxerunt in quinque genera hominum: videlicel
in priiicipes, cansiliarios, bellatores, arlifices ei a-
gricolas. Quae quideu» divisio satis videtur sufTi-
ciens ad perfectionem civiiatis, quia omnia genera
honiinum compreheiidit quae ad regimen poliiicum
periineni.

Sed Aristoieles in hoc praedicios Philosophos
videtur reprehendere. Tum quia numerum ponebant
b^Iatorum excedeniem proporlionem civitaiis: pone-
bani enim mille bellaiores ad minus, vel ad plus
quinque millia. Secundum quod riiilosophus repre-
hendit, esi, quia sic distinguebanlbellatoresab aliis,
quod nullo modo se exponereni bellicis rebus alii
cives a bellaloribus.

Sed quanium ad primum non videtur determi-
natus numerus posse poni, eo quod oumes civiia-
les non sunl aequalis potenliae et viriuiis: unde
consideranda esl multitudo populi in civiiaic, ei se-
cundum numerum consiiiuere bellalores. Item la-
tiiudo regionis, ui sit sufficientia pascuorum et vi-
clualium: unde Arisioteles dicit in 2 Polit., quod
si tanta debeat esse muliitudo bellatorum in civi-
taie, oportet ipsau) adaequari civitati Babyloniae,
quae videlii;et excedil in gentis mulliiudine et in
aiiiudine cainporum. Sed si attendimus ad ipsum
numerum bellatorum, qui est mille, ut hisioriae
tradunt, secundum unam expositioneui, politia Pla-
lonis et ^ocratis cum civilitale concordat Ronuili
primi construcloris urbis, a quo ei islud non)en
railes originem habuii: unde et miles diciiiir eleelus
ad bellandum ex numero mille, quia mille erant
lunc expediii hellalores ab ipso electi ad pugnan-
dum conlra adversarios urbis, ut contra Sahinos
primo, ulterius vero contra Samnites: et sic in hoc
eoncordabat Romulus cum Socrale et Plalone, licet
primus conditor urbis per longum lempus Philo-
sophos anteces^erii saepe dictos. Alio modo dicitur
miles quasi unus ex mille, juxla quod Scriptura
volens coinmendare sanctum David de constantia
et foniludine: « Dilectus, » inquit ( Cant. 5, 10)
« meus candidus et rubicundus, electus ex milli-
o bus; » ut sic importet quamdam excellentiam in
pugnando: quos Scriptura sacra expediios vcrnacu-
los appellat in Gencsi. Sic enim scribitur de Abra-
ham quod conlra quaiuor reges processit cum ire-
ceniis decem et ocio expedilis vernaculis, qui quin-
que reges devicerant caplo Loih nepote ejusdera
Abrahae cum lota familia. Unde satis credibile vi-
deiur quod majorem habuit multiiudinem ad pu-
gnanduiii; sed isti nominantur propter ipsorum
prohitaiem ad invadendum. Sic et Gedeon trecen-
tos elegit de populo Israclilico ad pugnandum con-
tra tastra Madianilarum, ut in libro Judicum ira-
ditur, quos probavit divino mandato esse aptiores
ad pugnam, e\ eo quod transiens populus quasdam
aquas, omnibus ex populo bibentibus ex aquis
praedictis et genua flectentibus, illi soli lambuerunl
ut canes, non popiiie flexo. Tales igitur sic electos
non videtur possibile mille in civitate reperiri; ei
multo minus quinque millia: et sic vera est senten-
tia Aristolelis contra Socratem et Platonem, si sic
intendant.

Secundum vero quod Arisioteles improbaf, est
de distinctione bellaiorum, quasi alii cives sint
immmunes a bello, ut consiliarii et artifices: quod
non est verum, ubi sit aggressus multitudinis hos-
lium conira cives. Quamvis auiem bellaiores siut
apiiores ad pugnam, quia experientiam habenl ei

PRINC. LIB. IV.

pugnandi artem et, ul ait Vegetius, « nemo face-
« r*^ metuit quod se bene didicisse confidit: » im-
petuin tamen multiiiidinis sustinere non posseni,
iiisi cuiu niulliiudine. Sic enim Judas iMacliabaeus
defecit, quia cum paucis pugnavit cpntra mul-
titudinem Bacchidis principis Demeirii regis, rece-
dente ab ipso multitudine suae geniis, sicul palet
in 1 lib. Machabaeorum. Hinc esl etiam quod
qiiamvis Saul elegerit tria millia virorum ad defen-
sionem sui regni ( duo enim millia erant cum
ipso, ubi ipse curiam tenebal, ut in Magmas et in
Bethel, mille vero cum Jonaiha in domo propria,
ut in Gabaa Beniamin: ) nihilominus contra mui-
titudinem hosiium multiiudine usus est: unde cum
ISaas Ammoniies rex ejusdem regionis obsideret
cum multitudine Jabes Galaad, trecenia millia de
filiis Israel congregavit in castris, ei triginta millia
de iribu Juda ad expugnandum Ammonitas prae-
fatos, ut scribilur 1 Reg.

Sed advertendum quod miliiaris disciplina Ve-
gelii in 3 lib. secundum sententiam Lacedaemonio-
rum, siveAiheniensium, restringii numerum in exer-
citu armorum, videlicei ad decem millia pedituiu et
duo millia equiium, vel ad plus vigintimillia pe-
ditum et qualuor millia equitum, oslendens magnam
nmltitudinem esse damnosam, tum quia difficilius re-
gitur, tum quia laboriosius in victualibus providetur.
Ibiden) etiam cum exercitu computai non so-
lum tyrones, sed eliam auxiliatores, quod ad alios
cives referimus, qui non erani iniliiiae deputati. Ei
praeterea idem Vegetius in 1 lib. ubi docet eligi
lyronem, ad agricolas et artifices magis remiiiii,
eo quod assueli sunt ad labores.

Assumendi sunt igilur cives ad pugnam non
solum bellalores distincti in quocumque genere
sint, sive consiliarii, sive artifices, sive agricullores,
duDimodo dispositionem corporis habeanl, unide
non iiiipediantur a pugna, ul sunt homines corpu-
lenii et ponderosi ad ambulandum; cives nimis de-
liciis dediii; homines etiam quos emeritos habebant
antiqui Romani; homines eliam provectae aetatis quos
divina lex prohibet a pugna. Hos excluderea pugna
dignum videiur, ul palet in Deuleronomio, quos lex
praedicta prohibet, instante exercitii et acclamanie
j)iaetore; ubi quatuor genera hoiuinum ponuniur,
qui a pugna excipiuntur ibidem, videlicei qui aedifi-
casset novam domum et non ea fuisset usus; vel
qui plantassel novam vineam; qui in proximo u-
xorein duxissei; quae quidam iria intenlionem dis-
iralnint a pugnante, el ex hoc efficitur minus au-
da\. Quarium genus est nimis timentium mortem,
qui a sacra Scriplura formidolosi vocantur. Vege-
tius etiam in principio primi libri, inter artifices
quinqiie genera hominum dicit excludenda a cas-
tris; videlicet piscatores, aucupes, dulciarios, idest
qui deliciis iiitendunl, lenciones, idest qui molles
sunt et flexibiles, item qui videntur intendere ad
genesia, idesl ad opera muliebria^ ul sunt opera
texlrina, sive venerea.

Ceterum de ordine castrorum, sive exerciius, et
ipsiiis recloribus seu motoribus, non est praesentis
negotii: quia nostrum non videtur congruum do-
cere piignare, vel de eju&dem pugnae gymnasiis a-
gere, sed solum veram tradere poliiiam: per quam
si ad veram perlingamus, disponimur ad viven-
dum secundum virtutem, et quasi pariicipan)us cac-
Icstem, quas esl civitas Dei, de qua gloiiosa di-
cunlur.

CAPUT XI.

IJic dcciarat dc polilia llijppodoini Philosophi,
qui reprchmdiiur qnuuknn ad (jenera homi-
num, (}(da puiiit .tolum iiiu, ci (juanlum ad
nuin('ruin populi.

Praeter has auiem qnaiDvis Pliilosophus in 2
Polii., iiiullas peitractcl polilias, inier alios lanien
a snpratlictis, (pji niulium de politia iraciaverunl,
fuil llyppodomus pliilosoplius Kripliontis (ilius, st^d
Milesius pairia, unde Tliales unus ex septeni sa-
pieritihus Ofiginein traxii. Hie enim suain poliiiam
ex inullis, ei ad plura ordinavit. El primo quidein
in ea numerum muliitudinis dcterminaium Iradi-
dil civitali (1) circa decem millia virorum: quem
numerum sufficicntem puiabai in onmi civitate:
cujus forle fuii molivum quod supcriiis tradiluin
esl de casiris. quia melius gubernantur, cl in vi-
clualibus potcsi pcr rectorescongruenliiis providcri.
Diciam autem mullitudineni ad iria gencra Iiomi-
num reduccbal; ad bellalorcs videlicei, ariiliccs et
agricolas. In qua quidem divisionc sic ponebal eos
esse dislincios, quod ncc bellator adcultum lerrac,
nec ad ncgoiiationes, nec agricola ad arma iransiret.
Horum auiem generum Iiominum suflicientiani di-
■cebai esse, qiiia ordinaniiir ad cunscrvalionein
humanae vilae. Agricolae quiilem qiianium ad vi-
ctum, arlificcs aiileni quanlum ad logumenlum, scd
bcllatorcs ad bonorum suorum firmamentuni sive
cusiodiam. Scd si (2) ad ca quac dicla sunl supra,
cl infra esl dicendum, faciliter errorem dicii Plii-
losophi pcrciperc possumus ex jam diciis: quia in
politia deiermiiiaium nuinerum ^darc non pos-
sumus, sed miiliiplicalur in ea pbpulus vcl pro-
fier amoeniiaiem loci, vcl propter famam rc-
gionis, vel propter fccundilaiem gentis. Rursus
videmus civilates, quod quanlo magis abundant in
gente, lanlo majoris poteniiac ct famosiores judi-
canlur: ncc propier hoc impcdiuniur in regimine,
si per oflicialcs bcnc disponantur ei reclorcs; quia
poenae in legibus insiiiuiae hominum arcenl niali-
tiauj, ct sunt in polilia mcdicinac quacdam, ut
iratlii Philosophus in 2 Eihic. Nec iterum distingui
sic debet, quin cum opporluniias hoc requirit, illa
tria gcnera sint admixta: qiiia ariifices et agricolae
aliquando suni bcllalores; cum dc islis duobus
gcneribus hominum praccipne cliganlur tyroncs, ul
dictum est supra ex vcrbis Vegetii; et e converso
dicimus de bellatoribus ad ariifices ei agricolas,
cum de eis saepius assumantur. Scd et sua divisio
de soliim tribus generibus hominum non esl suf-
ficiens: quia relinquit consiliarios et sapientes, qui
suni principalis pars poliliae, sine quibus convc-
nienter polilia ipsa non regitur: ul cnini hisloriae
iradunt, Demosthenes Athcniensis pracfatos viros
periios, v*l quoscumquc senes experlos sie se ha-
bere ad politiam dcfinii ul canes ad gregem, quo-
rum cuslodia arccniur lupi: sic ct se habcnt sa-
picntos et advocali in civitalibus, quia canes sunt
populi. Undc Tullius scribit in libro de Officiis,
q«od Solon plus profuii reipiiblicae civitalis Athe-
niensis, qiiac logibus el insiituiis ejus orudita fuit,
quam victoria ThcmislocIis, quod bollum gestum

(1) Al. civilalem.

{% Supple ulleiiJanius, lel quidfiiain simile; et mox forte
ct infia sunt diccnda.

OPUSCILI.M XM. 270

fueral consilio magi.siraius si\e senatus instilutl ab
eodem sapienie, qui fuit unus de sepicm: unde el
in Eccl. 9, 18, scribitur: a Mcliur cst sapientia
« quam arma bellica, » Vegeiius eiiam dearie.^n-
Iii;iri, et Valerius Mavimus de Arislotele referunl,
quod cum essct vitae suprcmae, reliquias scnilibus
atque rugosis membris in sammo litlerarum olio
\ix custodiens, adco valenlcr pro saluic patriac in-
cubuii, ui eam hoslilibus armis quasi solo ac(|ua-
tam, in leciulo Allienis jacens eriporel: ei quanium
ad hoc simile in co lib. Lccl. 9, 14, scribiiur de
sapicnte: « Civitas parva, ei pauci in ca viri: venil
« conira cam rcx magnus, et vallavii eam, exlru-
« xilque muniliones per gyrum, et perfecia csl ob-
« sidio, » sicul accidil de Aihenis pcr Philippuni
rcgcm Macedonum, ut historiae iraduni. « Invenius
« est in ca vir paupcr et sapiens, » ui dicii phi-
losophi, quorum fuil propriuin muiidum spernerc,
et qiiasi viiam rcligiosain eligcre, sicut Hieronymus
scribil: et postca subdilur in eodem lib. quod
« liboravil urbem per sapieniiam suam. » Conclu-
dilur ergo ex praenjissis, consiliarios non debei«
excludi a poliiia. Eodem eiiam modo nec rcctore.^,
cum sinl capui universilalis eivilis, ex quo loluni
corpus dependel.

CAPUT XII.

Befort ctiain opinioneni cjusdem quantum ad
posses.)>iuncs, quus in trcs pnrtcs dicidil; i:t iii
qao salvutur sna positio.

Sunt aulcm el alia quae dictus Ilyppodomus
posuii in sua Politica, ul cst de disiinciione pos-
sessionum: qQia in tres partes distinguebat posscs-
sioncs lotius regionis civiiatis. Quasdam enim de-
puiabat ad rem sacram, quae scilicei divino culiui
dedicabantiir, ul siini hodie bona ecclesiasiica; quas-
dam aiitcm assignabat communes, quae bellaioribus
dispensabanlur, quasdam vero proprias, quac agri-
colis dcbcbantur. Artificibus vero nihil assignabaiur,
eo quod ex artc sufficientcr viverc possent. Sed
hacc divisio, etsi insufficicns videbaiur in multis,
inquanium tamcn ad aliquid laudabilis erat, in eo
vrdclicet quod divinae revereniiae defercbai. Quani
quidem ei jiire nalurae et jure divino debcmus:
sic cnim mos fuii apiid antiquos Romanos, ubi vi-
guit disciplina. Unde Cenes. 47, scribitur, quod
lota lerra Aegypti immincnte fame lempore Joseph,
in scrviiuiem redacta est regis, praeicr lerram sa-
cerdotum, quac vidolicct sic crat dedicata Dco, quod
alienari non poierat, sicut nec Iiqdie possessiones
Ecclesiae, nisi inultum legilimis cJsibus. Philoso-
phus cliam rcfcrl in sua .Mctaphysica, quod Aeay-
plii fiicruni de primis philosophiae vacanlibus,"cl
I>raeeipuc in maihematicis artibus: cujus raiioncm
assignat, qiiia gcns illa sacerdoialis plus vacare
permissa esi, ex abundaniia videlicei eorum quam
habcbant ex possessiom'bus cis concessis, pcr quae
tollilur soliciiudo in quaerendo vicium. Etquanivis
lex Mosaica prohibeat sacc*'doiibus inicr fratres
suos possossiones habere, plus tamen oisdem con-
ccssit, dum omnium civium posscssiones in par-
lcm fructuum pcrcipkini, vidcliccl dccimarum. Un-
de .Malach. 5, 10, scribitur: « Aircrie, » inquil,
« omnem deciinationom, ui sil cibiis in domo
j « mea: » ei dc hoc quasi de opcre pcrfeitac ju-
siiiiac sc illc Pharisacus extollit in L';ca ( 18, 12):

280

DE REGIM. PRINC. LiB. IV.

■ Decimas, » inquil, « do^ » videiicet sacerdoiibus
ei leviiis, « omnium qiiae possideo. » Rationabile
eliam eral quod Hyppodomus de bella(oribus seu
iiiilitibus ordinaverat, ut siipendia perciperent de
bonis communitalis, sicut coinmunitaii deserviunt.
Sic etiam Romana respublica staiuif, ut de publico
aerario viverent. Quo quidem titulo dicit Joannes
Baptisia iniliiibus, ut in Luca (5, 14), scribiiur:
« Esioie, » inquit, « contenti stiptndiis vestris: »
et Aposiolus in 1 epist., ad Cor. 1), 7: « Quis, »
inquii, «• militat siipendiis suis unquam ? » Sed
in lioc sua deficiebai polilia, inquantum solis agri-
colis proprias assignabat possessiones: nisi forte
hoc dicaim' raiione agriculiurae, quia liic esl pro-
priiis eorum aclus: unde agricolae proprias dicuiitur
possessiones habere quantum ad culiuram, ceieri
vero cives quantum ad usum. Alias esset imperfecia
politia et defeciiva. Constat enim possessiones, ui
diclum est supra in 2 lib., inter naiurales diviiias
computari: quae sic vocantur, quia homo ipsis na-
luraliter indigel ut necessariis humanae viiae, el
propter ipsarum amoenitatem, ad refocillaiionem
ammae: unde primus homo primo usus esi eis
divino mandato, quia collocalus est in paradi.so,
qnem Dominus plantaverat diversis arborum gene-
ribus, ut operareiur et custodiret illum operatione
quidem delectabili sine fatigatione, ul Augusiinus
exponit S lib. super Genes. ad litteram. De primis
etiam filiis Adae, videlicel Cain et Abel, historia
Genesis narrat, quod prima ars quam didicerunt,
fuit gubernare divitias naturales, quia Cain factus
est homo agricola, Abel autem custos oviuui, in
hoc volens ostendere, ipsas esse institutas ad indi-
gen'iam vitae. Ergo non solis agricolis erant assi-
gnandae possessiones, ut Hyppodomus dicit. Ad per-
fectionem igitur politiae requiriiur ut non solum
at^ricoiae proprias habeant possessiones, sed etiam
alii, nisi eo modo quo supra est declaratum; eiianlo
amplius abundent, quanlo in altiori culmine sunt
constituii, ui supra dc regibus est dictum, ul jam
paiuit; ne forte ex nimia cura rerum temporalium
disiraliantur a rebus bellicis, vel ipsorum nimia
amoenitale mollescant, quod cedil in poliliae non
modicum detrimentum. Unde et ipse Hyppodomus
proprias eis auferebat [possessiones, ut solis armis
inlenderent.

CAPUT XIII.

Punii opiiiioncm ejmdem circa jiidiccs el as-
.scasores politiae, ubi divisionein facit midli-
pV.co.m et notabilem circa ea quae sunt a-
(jenda p^r judices.

El quia Philosophus de dicto Hyppodomo lon-
gum adhuc sermonem fecit circa suam politiam,
01 de ipso mullum esl dicium, sub compendio ac-
cipienda est sua traditio, quae restai. Omnium
enim refcrre poliiias, cum quaelibel civitas suam
habeat , et diversam, laboriosum esset scribcre
ei fastidiosum audire. illud autem in quo miil-
tum insiitit dicius Hyppodomus fuit de judiciis,
ut refert Aristoteles in 2 Polit. Primo quidem de
judiciis respectu sui. quia omnia judicia ad tria
reduxit, in quibus homines litigani, videlicet vel
de damno rerum, vel de injuria in personam; et
hoc dupliciier, vel de ofTensa in verbo, vel de
geslu quod dehonorationem Aristoteles appellat,

secundum dictum Philosophum; vel est de laesione
sive percuiiendo sivevulnerando, qiianj Philosophus
moriem vocat, quia ad mortem ordinatur, de qui-
biis longus est sermo in jure civili; ei haec inju-
stificalionem vocat ibidem, quia conira justiliam
exercentur. Disiinguebat etiam de judiciis ex parte
judicantium, quia ad duo genera referebat: videlicei
ad patronum ordinarium; secundum vero erat pro-
vocatorium, quod ipse principaie vocat, in quo eral
appellationis refugium: et istud, ut Phiiosophus nar-
rat in 2 Polit., volebat constilui ex senioribus ele-
ctis civitaiis, qui male judicata revocareui, quos
Tusci antianos vel priores vocant, ei ad hoc sunt
inventi. Interdum autem est syndicus consliluius
ad idem, sic nominatus quasi curam gerens poli-
liae, ne laedaiur per injustitiam, ut faciuni colie-
giorum oeconomi.

Item statuit dictus Hyppodomus in sua politia,
in utroque praetorio lam ordinario quam principaii,
ut judicia fierent sine collectione sapientum, sed
quilibet scriberet singillatim in pugiilaribus de sen-
lentia ferenda suum consiiium, quam ordinario
vel judici appeliaiionis secreto porrigeret: cujus
causam Aristoteles assignat, ne forte timorecivium
dejeraret et deciinaret a vero: quem modum iiodie
politia Tuscorum observat ponendo fabam sive
denarium in pixidibus depulaiis ad attirmaiivam
vei negativam super rebus agendis pro reptibiica,
sive pro condemnando, sive pro absoivendo civem.

Item statuit idem Hyppodomus in sua poliiia
quasdam leges pietaie plenas, et juri naturae con-
seutaneas circa quaedam genera hominum. Primo
quidem quantum ad sapientes: ut si ex eis aliquis
ordinaret expediens civiiati vel casiro, honorem
consequeretur juxta meritum operis, sicut factuni
est Joseph per Pharaonem, ut in Genesi scribitur,
et sic accidit Mardochaeo per Assuerum; et hoc
propter beneficia quae uterque contulerai, unus
quidem regioni, alter vero principi. Hoc idem etiam
de bellatoribus praecipit, ut si aliqui eorum mo-
rerentur in belio ob defensionem patriae et bonuiu
civitatis, ipsorum nati acciperent cibum de aerario
pubiico. In quo quidem Romana respublica ma-
xime conalum adiiibuit vicloriosos miiites honorare
sive in morte sive in vita, ul iiisioriae traduni;
sed praecipue in fiiiis; quia in eis, curn sinl ipso-
rum similiiudo, satis perpeiuatur memoria, ut ve-
rum sil quod in Ecclesiasiico ( 50, 4 ) scribilur:
« Mortuus est enim, et quasi non esl moriuus;
« simile enim reliquit post se, » videiicel in be-
neficio adepto causa patris.

item statuit quod lotus populus, videiicet tam
bellaiores quam artifices, quam etiam agricoiae,
principem eiigerent: nolebat enim principem per
successionem, quemadmodum pro majori parte ob-
servanl civitaies Itaiiae.

Item staiuit quod principes de Iribus habereni
curam praecipue: videlicet de rebus communibus,
de peregrinis et orphanis: orphanos vocans omnes
impotentes, qui non possunt sua jura consequi.
Quod et iex divina speciaiiier praecipii, eo qiiod
eosdem aiii de facili laedunl propter impotenliam
resisiendi.

Ista sunt igitur quae de poliiia iradil idem
Philosopiius. Ei quamvis idem Piiiiosophus in 2
Polit., ipsam reprehendat in inuliis quae dispuia-
bilia sunt in utramque parlem, sicut actus humani,
cum sint de niaieria contiiigonii; multa tamen lau-

dabilia scribit, ci qnao cum poliiia
cordanl, sictil infra videbitur. Ei
inianiuiri ad praesens sint dicia.

CAPLT XIV.

OPUSCULLM XVI

Romana con-
liaec de ipso

De politid Ldccdaeinoniorum , quam reprehendit
circa regimen servnruin i'l niulicruin, et circa
bellaiores.

Nunc igiiiir ad alias polilias procedendum, quas
Philosoplius referl in praediclo libro 2, ut Crciefi-
sium cl Lacedaenioniorum. quae clarae videbaniur
et ex fama regionis, el ipsarum anliquitaie, el ea-
rum anctore. Ki licei in niuliis Arisloteles com-
mendet politiam praedictaii', multa lanien ibidem
reprcliendit. Primo quidem de reinissione quantum
ad servos, quia nori ul subditos sed ut amicos
eos habebant, et inde lasciviebanl et efficiebantur
elati, ei conciiabaiil rixas in confinibus Lacedaemo-
niorum conra tyrannos, iil de eis illud competeret
quod in Provcrb. 2'.), 21, dicitnr: « Qui delicaie

• a puerffla nnirii serviim suum, postea illum
€ seniiei contumacem. » liem ibidem 19, dicitur:
« Scrviis verbis non polesi emendari; quia quod

• dicis inielligil, et respondere contemnil. • Sedforie
lioc non sine ratione contingii interdum, quando
inuninct pugna eiim bostibus; quia lunc servi
manmiiitluntur, eo quod audaciores simt ad aggre-
diendum. Unde in 5 libro Regum scribitur, qiiod
rex Achab per pedissequos civitatis ex mandalo l)ei
Syriam percussit et fugavii. Propier quod hisloriae
Romanae tradunt, qiiod post conflictum ipsorum
apud Cannas tanta fuil ipsorum strages, quod coacti
sunt relegaios et proscripios revocare, ac servos
libertaie donare, ex quibus aciem feceruni ad de-
fensioncm urbis. Quia ergo Lacedaemonii infestos
habebant confines, ideo servos levius tolerabant.
Lacedaemonii enim confines erant, «it ipse Aristo-
teles dicit, duabus regionibus; Arcadiae videlicei,
et Mesenae, ilem Thessalonicae; ab alia autem parie
Achaiae et Thebaeis, qui antiquilus nuilium viriles
fiieriint. Repi-ebenduntur ergo Lacedaemonii, si po-
pulares, qiios servos vocanl, sustinenl non refre-
nando eorum siultiiias cx jam dicta causa; sed
folerari possunt, si confines sunt nimis infcsii, ut
dictum est su[)ra: quia praedictis servis dalur au-
dacia ad invadendum et refrcnandum maliliam
hosiiiim: ei ex eadem causa dabaiur liberias mu-
lieribiis, unde efficiebantiir lascivae. De hoc enim
a Philosopho repi'ehenduntur, quod suas mulieres
non restringebant a disciirsibus, quod mulieri esl
laqueus libidinis, ut de Dina accidil filia Jacoh,
sicut in Genesi cap, u4, scribitur, quae oppressa
fuit a Sichem filio regis Rmor, quia sine custodia
disciirrcbat per regiones. Unde in Lccli. 26, 13,
dicitur: « In filia non avertentese firma custodiam,
« ne invenia occasione, abuiatur se. » lla el de
Laccdacmoniiscontingebat, quod vivebant voluptuose
propier nimiam libcriatem. Scd cos excusat ^ri-
stoteles [iropter ipsornm nimia bellorum exercitia,
quae habcbnnt LacedaeiDonii: iinde uxores eorum
cogebantur discurrcre ad giibprnaiioncm fiimiliae;
sed si alias sustinuisscnl ipsorum viri, mala erat
politia.

Tcrtium auiem quod Aristoteles disputat de
Lacedaemoiiiorum polilia, esl circa militcs, utrum
deberenl uxorcs haberc, vel mulieribus conjnngi:
S. Th. Opera omnia. V. 10.

281

qiiia si hoc est, disirahuntur a pugna. Ex aciu
enim carnalis dcleciationis niollcscii animus, el
mifius virilis reddiiur, ut dicium csi supra: et sen-
lentia esl Tlaionis, ut Theophrasius rcfcrt, f|uod
militaribus rebus intcntis non expedil nubere. Sed
Aristotcles istud reprobai dicto 2 libro, quia bella-
lores naiuraliter sunt proni ad luxuriam. Causa
autem assignatur in qiiodam libello de probkviiaiibus
iranslato de gracco in latinum Friderico Imperatori.
Sed Philosophus ibidcm introduxit Hesiodi poetae
fabulam, qiiae Marteui cum Vcnere junxit: unde
si abstineani a mulieribus, prolabiinlur in niascu-
los. Ei idco Aristoteles in hoc rcprobat Platonis
scnientiam, quia minus malum est mulieribus car-
naliter commisceri. quam in vilia declinare flagitia.
Unde Augiistinus dicii, quod hoc facil meretrix in
mundo, quod senlina in mari, vcl cloaca in palatio.
Tolle cloacam, el replebis foetore palalium: et si-
militer de sentina. ToIIe mereirices de mundo, el
replebis ipsurn sodomia. Proplcr quam causam idem
Augusiinus ait in 13 de Civii. Dci, quod lerrena
civiias usuui scoriorum licilam turpiiudincm fecit.
Iloc etiam viiium sodomilicum ipse Piiilosophus in
7 Fihic. , dicit accidere proptcr Niiiosam naturarr,
el perveisam consueiudinem: et horum etiam non
est convenientiam vel inconvenicntiam assignarc,
cum non sint per se delectabilia hnmanae naturae
unde medium virtutis ibi esse non polest. Ei hoc
concordat cum Aposlolo ad Rom. 1, qui lales actus
ignominiae passiones appellal.

Quartum auterfi quod Arisioteles reprehendit in
liacedaeinoniorum polilia, esi de inaequali divisione
successionum: quia unus civis quasi toiam occupa-
bal regionem, ex rc videlicet pecuniaria, sicut sae-
pius accidii de fcneraioribus; alii vero cives expo-
liati fugiunl, el sic remanet poliiia nuda.

Item circa uxores, qiiia in bonis defuncli uxor
raiione dotis duas occupabat partes, sicut accidit
in Francia de medieidte bonorum; r-esiduum vero
disiinguehatur seu distribuebatur heredibus, et pr'o
siiis legatis. Sed qiiantumcumqiie tolereiur apiid
Lacedaemonios de aliis civiiatibus diminutio pos-
sessionum, quantum lamcn ad bellatores sustincri
non debei, quia per eos civiias conservatur in sua
virtule. Hoc autcm Aristoteles accidisse Spariialis, hoc
est Lacedaemoniis, dicit, quia ad nihilumsunt redacti
propter diclam causam; cum tamcn soliii esseni
habere decem millia bcllatorum, quod non erai
modicum apud vcteres. Isti autem sunt illi Spar-
tiatae, de qwbus agitur in 2 Machab., qui propier
viriliiatem animi cum Judaeis el rtomanis specialem
habebant amiciiiam.

CAPUT XV.

/ieprehendil etlam diefam politiam quanlum ad
Irges fdiorum ef judieum, movins quaestio^
nem, utrum panperes sint eligendi ad regi-
men poliiicum.

Fst ct aliud quod rcprchendit Aristotelcs in dicta
politia, de gencralione vidclicct filiorum. Siatuei'ant
enim in sua politia ad provocandiim civcs quod
zelarcnt mulliplicationem prolis, quod qui ires ha-
heret filios, assumeretur ad digniiatem puhlicorum
ncgoiiorum; et qui quaiuor, essct sine veciigali.
Hoc auicm eral causa dcpauperandi cives: unde
fiebanl impolcnies ad invadendum hosies, et hoc

25 .j

DE REGIM. PRINC. LIB. IV.

fuit in eis causa dissensionis, unde regio diminula

est in virtute. Istud auiem reprehensiijile esse, in

ratione fundatur: quia quod quis generet plures,

non est viriutis, ex qua quis niereiur praeeminen-

tiaui, puta ut in bellando pro repubiica, quod est

virtutis fortiiudinis , vel in consulendo civitati,

quod pertinet ad prudentiam , vel in regendo

cives, quod pertinet ad justiiianri, vel inconversan-

do iionesle cmn eis , quod pertinei ad lenipe-

rantiam. Sed quod in generando quis niereatur

praemiiim in repubiica, hoc non esi viriuiis, quia

etiam vilis homo polest habere virtutem generati-

vam meliorera: unde quod in hoc honoretur, non

est dignum, quia honor non debeiur nisi propler

viriuiem, ut Philosophus dicit in 1 Eihic. In om-

nibus igitur actibus poliiiae inler cives aequa debel

esse ponderatio oneris et honoris, praeter quam in

praedictis: ul verum sit quod dixit David, sicut in

1 Reg. ( 30, ^4 ) scribitur, recuperalis spoliis de

Siceleg contra Amalecitas: a Aequa, » inquit, » erit

t portio cuntis ad bellum ei remaneniis ad sar-

« cinas. » Ei quamvis lex mosaica slerili maledi-

ctionem imprecetur, ut in Exod. et Deuier. est

manifestum, et ad niuliiplicandam generaiionem

plurium uxorum sit facla concessio; hoc non fuii

ibi concessum nisi ad virlutem, referendo ad cul-

tum divinum, sicut Augustinus dicit de civit. Dei.

AUud aulem quod reprehendit Philosophus in

Lacedaemoniis, unde ipsorum corrupta fuii polilia,

circa electionem judicuni, est, quia eligebantur pau-

peres, qui egeslaie compulsi, corrumpebantur pe-

Quniis a majoribus, et inde opprimebatur jusiitia,

et exercebantur tyrannides. Comparatione ergo istius

poliiiae democratiam Philosophus nsagis commen-

dal: quia deGcientibus in civitate hominibus vir-

tuosis ad regimen, ex quibus constiluilur principa-

lus qui arisiocraiia vocalur, melius regitur per di-

vites malos, ex quibus constituitur principaius qui

appellalur den)Ocralia. Non ergo expedit poliiiae

pauperes assumi et cupidos ad judicandum. Unde

narrant hisloriae, quod duo viri per consules Ro-

manos fuerunl elecii ad gubernandum tlispaniam,

quorum unus nimis pauper, alter nimis erai ava-

rus. Cumque delatio facta fuisset in Capiiolio de

ipsis, quia de hoc litigabanl, Scipio Africanus de

neuiro consuluit, utrumque corrupiorem definicns

politiae sive cujuscumque regiminis, quia se ha-

bent ad civiialem velut sanguisugae ad corpus hu-

nianum. Unde in Prov. 50, lo, dicitur: « Sangui-

< sugae duae sunt filiae, dicentes, Affer, affer; »

quasi ad hoc sit principalis eorum inteniio exlor-

quere pecunias. Sed quid dicemus de Fabricio con-

sule, qui pauperrimus fuil? ut scribit Valerius Ma-

ximus. Iiem de Lucio Valerio? de quo diclum est

supra, qualiter in summa paupertate moriuus est.

Ad hoc autem distingui oportet de duplici in-

digentia: voluntaria scilicet ei necessaria. Volun-

tariam habuit Christus et sui discipuli; et hane

habuit Fabricius, el alius consul Romanus, qui

ut fideliter gubernarent renipublicam, divitias con-

tempserunt. Maluit enim Fabricius divitibus im-

perare quam locupleiem fieri, ul dictum est supra

de ipso. Haec ergo non repellitur a regimine; sed

secunda necessaria: quia talis raro vel nunquam

bene regit vel consulit, nisi suo appetitui vacuo

satis detur. Cujus ralio et differentia de utraque

paupertaie haberi potest ex diversitate finis. Finis

auiem pauperlatis voluntariae est bonum honeslum,

sive bonum virlutis; fiuis vero necessariae inopiae
est bonum utile, ad quod appeiitus ejus est pronus.
Hoc autem esl cujus graiia aliquid agitur, ut Phi-
losophus dicit. Quidquid ergo aguni qui talem ha-
bent indigeniiam, ad hunc finem deducuni ut suum
impleant venlrem et bursam. Sed qui voluntariam,
sicut contemptivi divitiarunj, ordinant omnia ad
virlulem: et ideo cum gubernanl vel regunt cives,
semper in eis bonum virtutis iniendunt, quod esi
bonum humanum, ui idem Aristoteles dicit in 1
Elh. Amplius autenj naiura nihil frustra operatur,
ut dicit IMiilosophus in 1 de Caelo. Appetiius vero
ejus qui non habel divitias ex necessitaie ei non
voluntate, semper tendit ad habendum divitias. Si
ergo non consequitur, erit frusira: et ideo natura
appeiitus ad huc impellit, sicut refugiens vacuum,
quod susiinere non potest. Ergo difficile est viiare
ut non insequatur quocumque modo ad habenduni
divitias. Periculosum est igitur poliiiae sive reipu-
blicae pauperem assumi ad consulatum sive ad
judicatum, ut Philosophus dicil, nisi quando pau-
perlas esi placida: quia tunc est resecata cupidiias,
quae ou)niura malorum esi radix, ut scribii Apo-
stolus. Talis enim indigens ad regimen poliiiae esl
optimus, de quo in Eccl. 9, 14, scribitur, quod
« inventus es: vir pauper et sapiens, qui libera-
« vit urbem per sapienliam suam, » nulla videli-
cel cupiditate impediiam.

CAPUT XVL

Jiedit adhiic super politiam Lacedaemoniorum
qmnlam ad ipsorum regem, reprobans mo-
dum quem tenebant circa ipsiun, ostendens
inconveaienlia quae sequcbanlur ex fioc.

Post hoc aiilein el super Lacedaemoniorum re-
gimen est agendum. Volunt eniin historici, ui Ju-
stinus Hispanus, magnus gosiorum scriptor, dictam
civitatem habuisse regem, et ipse Aristoteles in 2
Polit., hoc affirmat, quod rex essct respeciu regio-
nis el provinciae, sicut in urbe contingit. Hoc
eiiam videmus in muliis pariibus Europae occiden-
talis et borealis, quod regem habeni, et quaelibet
civitas suas lcges el poliiiam, puta Franeia, His-
pania, Gallia et Germania. Lacedaemonii igiiur, qui
Spariiatae sive Spartani, legem habueruni, in quo
Catellus regnavit, cujus Lycurgus, ut tradit idem
Juslinus, in pupillari aetaie curam suscepit, ut in
Cretensi politia patebit. Circa quod quidem regi-
men regis Spariialarum seu Lacedaeiiioniorum pro-
cedit Philosophus in Polit., reprehendens ipsum de
multis. Priuio de provisione regis, quia non susti-
nebant occasione inventa, quod regimen esset per-
peluum. Sed nec eiiam ad viiam: niodum reclorum
polilicorum servare volenies, quod in praejudicium
non modicum videbatur esse regiminis: quia in hoc
cnervabatur ipsorum poiesias, el subdiiis dabaiur
occasio resiliendi a legibus observandis: ei sic non
poterant ipsorum reges facere viros perfecios et
virtuosos. Propier quam causam, licei dictus Phi-
losophus non faciat meniionem, historiae tamen
iradunt Lacedaemonios fuisse gentem indomabilem,
nisi quod per dictum Lycurgum fuit morum maiu-
ritale, ac praeclaris legibus.regidala, de quibus in-
fra diceiur. Sequebaiur eliaui istud inconveniens:
quod si quando civitas legaios milieret, ut ipse
Philosophus dicii, ad aliquam civitatem vel pro-

OPUSCLLUM XVI.

vinciam sive regionem, cum qiiidam ex eis pugna-
rent pro rege, quidam auiem hosies forent, co-
gnoscebaiur ipsorum dissensio: unde minus erant
cari, el de sua legatione raro reporlabant inten-
lum. Kt advertendumj quod quamvis consules in
urhe annuales esseiit, ul dictuiii est supia, el as-
signala causa est, sicui ci niagistratus Athenis; la-
nien non sic erai faciendiim de rcge; iiiimo si non
sil perpetuiis, valde pcriculosuir» csi civihiis. Dictum
esl eniii» supra, quod haec est diircrcniia inler re-
gem et rectorem politicum, quod alier, videlicel
politicus, solis lcgihns siiae civitalis popiilum judi-
(^al; regalis vero princeps ulira leges quas invcnit,
vel anie statuil, opportunis lemporihus legibus,
quas in peciore defert, uiilur pro meliori exiiu sui
regiminis, ac suae genlis salute. Si ergo lales prin-
cipes ad lempora regnent, contingii ipsos ad judi-
candum esse praecipites sive contra cives qui de
ipso atnovendo fucrunt soliciii, sive alicujus rei a-
dipiscenlae cupidine, vel ut amicis pracsient gra-
liam, quam si regnassent, non fuissenl facturi.
Quantum autcm ad |)riiiium habemus cxeniplum
illius qui dixit in Luc. 19, 27, exponendo, ut litte-
la sonat: « Vcrumtamen inimicos illos qui no-
« lucriini me rcgnare siiper sc, adducite huc, ct
« inicrnciie anie me. » lloc eodem modo, ut hi-
storiae tradiint, llerodes occiilit multos e\ nobilihus
Judaeorum, qui conabantur sihi regniim aiiferre.
Quanium aulem ad secundum, exemplum assumi
posset de villico iniquitatis in codem Evangelio:
quod extendi potest ad omnem gradum regiminis,
quia gerunt vicem doniinorum in tcrra, quod et
principes orbis faciunt in respeclu Dei. Cum enim
limeni amoveri ab officio, de aerario publico do-
niinii sui jugiier sibi amicos copulant. Ex quibus
omnibus manifestum est quod maximum est peri-
culiim aliciii icmporali reciori conferre regendi ar-
bitrium in faciendo jiislitiam. Sed si dominium est
perpeiuum, rector curabii de suhditis sicui de re
propria, ad quam quotidie ei continuo soIicitatuT
quasi ad suas divitias naiurales, ei ad indeficicniem
ihesaurum. Propter quod sic ipse eos guhernat
sicui pastor gregem, sicut hortulaniis planlam, quo-
rum qualiscuniqiie laesio eis efficilur scandalosa.

CAPUT xvn.

Ex eadim causa ponit quaedam in diCa poliiia
Laretlaemoniae reprehensibilia; quae eranl ma-
leria dissensionis in populo.

Inerat etiam quaedam consueiudo talibus do-
minis in politia Lacedaemoniorum, ex eadem causa
trahcns forte originem, quia lalcs principes de
repuhlica non curabant ut in eorum solemnilali-
hus ei osientaiionihus, primum fierent exaciiones
in populiim: unde gravali paupercs seditioncm
conciiabani, et sic cncrvahaiur politia. Propterquod,
ul de piihlico fieret aerario, Philosophus in 2 lib.
Pol., magis commendat: quam quidem consuctudi-
ncm dicit in Crela fuisse, sive logem consiitutam.
Exacliones eniu) sive vectigalia niulliplicata in po-
pulo, nisi pro urgenii causa, ut puia pro conser-
vatione civitatis vel regionis, ipsam coniurbani, el
sunl in ea causa dissensionis ei liiis. Ex hac etiam
eadem ralione sequebatur aliud inconvenicns, quod
navalis princcps distinguebatur ab ipsa, ex qua se-
qucbaiur divjsio aniniorum, et pcr conscquens dis-

sensio poliiiae: quod non accidisset, si fuisset prin-
ceps perpetuus; quia quicumqne fuis^et dux civi-
taiis, fuissel ei suhjeclus. Pacit aulem mentionem
de navali hello, quia Lacedaernonii mullum domina-
haniur niari. Concludiiur etiam ex eodem fone
malam esse politiam pracdictorum, quia viri niili-
larcs non assumehantur qui essent fortes virtute,
videlicet foriitudinis, quae est una de principalibus
inter quatuor, qua cives exponunt se morii pro
rcpiihlica, sicut Picgulus apud Poenos; sed habebani
dicii niiliics sive principes paricm virtuiis, quam
Philosophus incrcpal in sua Politica. Disiingiiii
enim Aristoieles in 5 Klhic, duplicem forlitudinem.
Quarum alteram hic langii, quae militaris dicitur,
qiiae solis viribus inniiiiur corporis; et hanc Phi-
losophus vocat partem virlutis, sive foriitudinis,
quia reqiiiritur inierdum in vera fortiludine. Alia
est quae giatia reipiiblicae se exponil ei non cedit,
neque fugii periculis excresceniibus: de qiia Seneca
dicit in lihro dc l)ei provideniia: « Foriissimos, »
inquit, • sihi pares fortuna quaerit. Ignem experi-

• iiir in Miiiio, paupertaicm in Fahritio, exilium
■ in Uutilio, tormenia in Rcgulo, vcnenum in So-

• crale, mortem in Catone: » et de qua eiiam
dicilur in 1 Mach. (2, 66} per Maihaihiam de
filio: « Judas, » inquii, « fortis virihus a juven-
« lute sua sit vobis princeps, et ipse agei bella
« populi: » pro qua hostihus gralia rcipublicae non
cedcns, scd pro ca dissolutus corde in caede op-
pressus occubuit. Prima auiem fortitudo est imper-
fecia, secunda autem perfeclissima virtus. Assumere
igitur ad bellandum sive principem, sive quem-
cumque mililcm qui non sit fortis secunda forii-
ludine, non est honae poliliae: quia sacpius lales
convertunlur in i\rannos, vel periculis ceduni, ut
dictum est supra. Item ex eadem causa, qtiia vide-
licet princeps non perpetuus eral, nec ad viiam, con-
lingebat quod non erant in polilia Lacedaemoniorum
expensae communes pro bellaioribus: et inde se-
quehatur quod experti milites non gcrebanl bolla
popiili propicr defecium stipendioriim, quihus res-
puhlica providere non polcrat; sed exponchantuf
idiotae, idest inexperti, plebei videlicei, et amatores
pecuniarum: el hoc Aristoieles reprohai in dicto
iibro, quia saepius erant causa ruinae. Haec igitur
de politia Lacedaemonica inianium dicta sufficiant.

CAPUT XVI 11.

/fic dcclarai de poUtia Crclensi, et d-fffrenlia
ejwi ad Lacednernonicam; de auctoribus diclae
politiae, et de lc(jibus Lycvrgi.

Pcrtractat etiam dicius Aristoieles in dicto lihro
de poliiia Crelensium, qiiam dicit traditam a Ly-
ciirgo fraire regis I>acedacmoniorum, cui nomen
Polihiia, paire Caiilli ut Justinus referf. Item a
Minoe rege ejusdem insulae, qui fucrunl primi
lcgum inventores in Graecia: ad quas disccndas
profectus est Pylhagoras, ipsasque Cretenses per-
docuit, siciit idcm tradit Jusiinus: de quibuseiiam
duobus Philosophus in praefaio lihro meniionem
facit. El lieet diversac historiae de Lycurgo diversi-
node loquantur, nos lamen relaiioni ejusdem Ju-
siini magis insistimus, quia praeclarissimus fuit
historiarum scriplor antiqiius: ei hinc forte con*
tiffit Laccdaemonicos cuni Crciensihiis eamdem ha-
buisse poliiiam: undc Philosophus dicit Lacedaemo-

284

DE REGiM. rRlNC. LIB. IV.

nios in hoc imilari Creienses, quasi ab ipsis leges
habuerini.

Licet igiiur in mullis conveniant, differunt la-
nien quanium ad convivia et festiviiaies, quia fiebant
de communi aerario apud Creienses, quod dabaiur
ab incolis de fructibus el pecoriLus quae offere-
bantur in sacrificiis in his (juae ad deos pertinent,
quo modo invenlae sunt decimae.

Alia differcntia erat de mulieribus, quia Lace-
daemonii zelabant muhiplicaiionem prolis, Cretenses
non tantum.

Tertia differentia erat deagricullura: quia terras
Lacedaemoniorum colebant servi, lerras vero Cre-
tensium colebant incolae, per quos oblationes fiebant
jam diciae.

Quaria differentia eral, quia apud Cretenses
eligebantur consults sive sapientes, quos Bosmoim,
idesi ornatos senes vocabant, noii de omnibus, sed
de majoribus, el erant plures nuruero; sed Lace-
daemonii de omnibus, quos Aphorim (l)dicebant,
idest procuratores reipublicae, sed pauciores; ei hoc
quidem Aristoteles magis commendat, quod minor
erat occasio conciiandi lurbam.

Raiio autem dissensionis apud Cretenses, quia
olim habuerunt regem, de quo dictum est supra;
sed tempore Arislotelis non habebant nisi ducem,
quem dicti sapientes eligebant: unde quia populus
nunquam habebat electionem, fomentum erat in-
vidiae, et per consequens odii. Sed Lacedaemonii
ctsi haberent regem secundum beneplaciii tempus,
eligebatur tamen a sapientibus, assumptus de om-
nibus gradibus civium: et hoc videbatur consonum
rationi, ut consensu totius consilii assumpii ad re-
gimen populi fieret rex, ut hodie communiter fa-
ciunt civliates Italiae. Sic eniiu civiiaiis nomen
importat, quae est secundum Augustinum de civ. Dei,
hominum multitudo, aliquo socieiatis vinculo col-
ligaia: unde i iviias, quasi civium unitas. Cum ergo
nomen civitatis omnes cives inclndal, raiiouabile
quidem videiur ad regimen ejus de singulis gene-
ribus civium debere requiri, prout exigunt meriia
singulorum, ac civilis regiminis slaius. Poliiia ergo
Lacedaemoniorum quam Cretensium in hoc melior
videbatur.

In muliis igitur convenientes diclae regiones,
ul Philosophus tradii, in aliq.iibus lamen differe-
bant eo modo quo dictum esi supra. Et haec de
politia Creiensium sufBciant quanlum ad senien-
liam Aristotelis.

Sed quia de Lycurgo mentionem facii; quod hi-
storia de suis legibus narrai, congruum videiur
hic interserere. Tradit enim idem Justinus, hunc
Lacedaemoniis et Creiensihus .scripsisse canones, ad
quos observandos sub juramento Lacedaenionios
obligavii usque ad reditum suae peregrin-jtionis,
quam ad templum Apollinis simulabat, ibidem con-
sulturus de ipsorum salute. Diclus ergo legislator
in Cretam se iranstulit, ibique moriens, suasque
leges eisdem tradens, ossa sua in mari jactari prae-
cepit, ut suis juribus daret aelernitatem, quibus
ipse primum documenium operis dedit. Leges igiiur
quas tradidit, sub compendio idem Justinus refert.
Primo quidem auri argentique maieriam su-
stulit populo. Legendi senatum, vel creandi quos
vellet magisiratus poteslaiem permisit. Fundos om-
nium aequaliter inter eos divisit, ut aequata patri-

(1) Al. Ephoros.

monia neminem potentiorem altero redderent. Con-
vivari omnes publice jussit, ne cujusquam divitiae
vel luxuria in occulio essent. Juvenibus vero non
amplius una veste toio anno vestiri permisit, nec
aliquem cultius quam allerum progredi, nec epulari
opuleniius. Emi singula non pecunia, sed compen-
satione mercium jussit. Pueros puberes non id
forum, sed in agrum duci mandavit, ui primos
annos non in luxuria, sed in opere agereni el
labore; nihil eos causa somni suslinere; vitam sine
pulmenlo degere, neque prius iu urbem redire
quam viri facti forent, jussit. Virginem sine doie
nubere voluii, ui uxores non pecuniae causa eli-
gerentur, strictiusque viri sua matrimonia coercereni,
cum nullis frenis doiis tenerentur. Maximum ho-
norem non diviium et potentun), sed senum esse
slatuii; nec usquam terrarum locum honoraiiorem
quam seneciuii sialuii.

Haec igitur suni leges politiae Lycurgi, de qui-
bus Philosophiis mentionem non facit, et de quibus
disputare quales sini, longus esset sermo: ei ideo
omitiitur ad praesens; non tamen coniradicunt his
quae a Philosopho dicta sunt de ipso.

CAPUT XIX.

Ilic declarat de politia Ckalcedoniorum, qita-
liter fiimosa fueril: et in quo conveuiebanl
Lacedaeinonii e( Cretenses cuin ipsis, etinqao
differebanl.

Sed et de politia Chalcedoniensi nunc est agen-

dum, (juam Aristoteles inultum coum^endai, diceus

istas tres polilins, Lacedaemoniorum, Crelensium el

Chalcedoniorum apud Graecos magis fuisse famosas,

qiiia magis ordinatae fuerunl secundum virtuiem.

Esl auteui Chalcedonia civiias in Thraeia sita, ubi

celebratum fuit Concilium quarium sexcenlorum

triginta Episcoporum sub Leone 1, praesente Mar-

ciano principe: quod noii fuil sine luagna copia

regionis facultatem habere ad provisionem tantae

mulliiudinis praelalorum llujus ergo poliiiam Ari-

stoieles in 2 Pol., praefert ceieris, quamvis prae-

cedentes duae eidem plurimum suni propinquae:

cujiis quidem perfeclionis et bonitatis Aristoieles

tria signa subjungit. Unum, quia officiales ejusdem

vivebant ordinate, el sua iramjuiile exequebanlur

officia cum quadam stabilitate moruiii. Secunduin

vero, quod inter eos in miiiisieiio reipublicae satis

videbatur esse concordia, nec unquam est ibi con-

ciiaia sediiio talis, unde digniim esset in scripiuris,

vel qiiociimque modo de ipsa facere meniionem.

Teriium auiem argumentum suae bonitatis sumit

Philosophus ex quieio dominio. Nunquam enim

inter eos surrexii sive domiiius, sive nobilis, sive

cujuscumque potentiae, qui ibidem tyrannidem e-

xerceret.

Subjungil auiem Arisiolelcs communiiatein
quam habebant Lacedaeniouii cum Chalcedoniis, sed
Chalcedoiiii excelleniiori modo. Primo qiiidem in
conviviis et festis, quae fiebant in demonsiratio-
nibus honorabilium personarum,quae faciebant utri-
que per coniributionem; sed Chalcedonii honesiiori
modo, quia sine oppressione paupcrum. Secundum
auiem in quo conveniebant, erat eleciio seuioruin
et regis: sed in hoc differebani: qtiia Laccdaemonii
assumebant quoscumqije de populo, quos Apho-
rim vocabani, et erant pauci, ad quos pertincbal

OPUSCULLM XVL

eleciio regis; sod Chalcedonii plures cligebant el
ex melioribiis, quos et Arisloieles [irincipes appcl-
laliai; ei eranl in Cbalcedonia cerilumqualuor: quos
ideo priiicipes nooiiiial propier viriuierii sui regi-
minis, in quo nenio nieliuh principalur. Islos cos-
dern IMiilosoplius Genisios, idesi bonordtos, nun-
eupai, qiioruni oiricium crai et assislere regi tl
ipsuiii eligere. Iiem in hoc differebant a Lactdae-
uioniis, quia non eligebant de quocumque geiiere,
nec ex indiircreniibiis, sed ex eligibilioribus secun-
duni virlutem: eujus rei causani assignai Arisloie-
les, quia de vili luco assuii.pli ad principatum, ul
pluries laedunt poliliam, el laeserunl ali^iuando
Chalcbedoniaiii, juxia illud Poelae:

Asperius niliil esl huiiiili cuni surgit \n allum.

Unde et in Ecclcsiaste seribilur cap. 10, 5, qtiasi
hoc sit in magnum detrimenlum regiminis: « Ksl »
inquit, « nialum quod vidi sub sole, et qua-i per

• erroreni egrediens a facie principis: posilum slul-
« lum in digriiiaie sublimi ei divites sedere deor-

• sum. Yidi servos in equis, et principes ambula-
« re quasi servos super icrrdin. >> I:em non sem-
per eligebanl de eodem genere, quia nalura (leficil
saepius in suecessu suae prolis; sed assumebanl
Chalcedonii ubicumque reperirenl meliorem, sive
principem, sive genisios, idest honoratos senes; el
in Iioc imilabanlur poliiiam arisiocraticam, qiiac
est principatus ex paucioribus et virtuosis: quod
qiiidem \erum erat apud ChalceJonios, quia rex curn
aliquibus hominis honoraiis ei virtuw^is lr;ictabat
qiiae agenda erant in civitate, non requisilo po-
puli consensu, ul de Ronianis scribiiur in 1 Ma-
chab., quod consilium agebant trecentum viginti
de mnltitudine, ut quae digna suni gcrant. Quam-
vis aiitem isiud rex possei cum praedieiis honora-
lis, interdum lamen requirebal populum de qui-
busdam agendis: et lieitum erat populo conseniirc,
vel non, iia ut locum non haberet, nisi fuisscl ac-
ceptum, postquam fiiissct propositum populo: et luiic
reducebatur stalus poliiiae ad priiicipatum demo-
cralicum, quia haec fiebant iii favorem genlis plc-
beae. Aliquando vero committebalur aliquid paucis;
et tunc principalus oligarehicus votabaiur. Elige-
bantur enim qiiinque ex divitibus, quos Aristoie-
les Peniacontarchos appellat, ad quos pertinebat
illos cenlum quatuor assumere lionoratos sive gc-
nisios, et fuit proprium politiae Chalcedoniorum:
quem modum hodie observant civilates Italiae ct
praeeipue Tusciae. Hic etiam ritus servatus fuit in
urbe toto tempore quo consulalus duravit. Primo
enim crcati sunt eonsules, qui erant dno: postea
dictator ci magisler equiium, ut historiae tradunt,
ad quos perlinebal totum civile regimen; et sic
principatus aristocraticc regebatur. Llterius invenii
sunt tribuni in favorem plebis et populi, sineqni-
bus consules el alii praedicti regimen exercere non
poterant; et sic adjunctus est democraticus princi-
patus. Processu vero te;nporis senatores acceperiint
regendi potestatcm, licel senatores primo a Romu-
lo sint invenii. Divisit enim totam eivitaiem in
tres partes: in senatores, miliies cl plebeni: et tunc
cxisienlibus regibus, in urbe lenebanl locum se-
num qui eranl in Laeedaenionia, qui Apborim di-
cebaniur, sive in Creta quos Bosmoim appellabant;
sive in Chalcedonia, quos nominabant Genisios, ut
supra dictum esi. Et quia senatores cum primis

erant in mullitiidine, ideo lunc principalus Roma-
norum politicus dicebatur. Quando vero corrunipe-
batur poliiia per poientiam aliquorum, puia teu,-
pore quo exorta sunt bclla civilia, tunc regebalur
oligarcbico principalu. Ilaec pro lanio sunt dicia
ad oslendcndiim regimen Graecorum mulium coii-
cordare cum nostro, eliam lenipore Arisioielis.

CAPLT XX.

Quomodo Aristofetei tradit in polUia Cfialcelo-
nioruin ((ocnuieiituni de electione jjritnipii,
ufruin dives vel puupcr sil clKjendus; et quu-
liler pauper viriiiosas susterdari drbeal; el u-
triim uni principi cowpifant plura dotnin-a.

Tradit eliam documentum idem Philosopbus in
dicta poliiia Chalcedoniorum quanlum ad electio-
nem, ut non arte, vel sortialiter eligani, sed vir-
tuosos; quia contingil aliquando talem sortem super
paiiperem cadere, cujus principatus esi periculosus;
quia, ut ipse dicit et supra est osiensuni, iinpossi-
bile est egenlem bene principari, ac legiiime nc-
gotiis publicis posse vacare. Propter necessiiatem
enim inbial liicris, et resilit a virtute, nec sibi ipsi
vacare polcsl, ul q'iiescat anirnus, seu, utdicitSa-
lustius de anliquis Romanis, sii animus in consu-
lendo liber. Tradit eliam documeniuin Philosophus
quod ei Chalcedoniae dicit coniigisse in sua poli-
tia: ut si qiiando repcriretur pauper qui foret vir-
tuosiis, ad lollendam occasionem ne se lucris im-
mergai illicitis, ul respublica ei provideat in ne-
eessariis: unile ei in omni regimine sunt insiituta
siipendia sive de aerario publico, ut Augustinus
dicit de verbis Domini; ne forte dum sun)plus
quaeritur, praedo grassetur; sive de bonis cujusli-
bet sub regimine constituti, ul sunt tribula et ve-
cligalia, quae dominis debcniur quodam jure na-
turae, sicul probat Apostolus ad Roman. 13, (1:

• Ideo, » inquii « et tributa praestatis: ministri

• cnim Dei suni, in hoc ipsum servientes. • Item
in prima epistola ad Corinih ( 10, 7 ): « Quis •
inquit, « mililat stipendiis suis unquam ? Quis
« pascit gregem et de lacle ejus non manducat?»

Sed tunc movetur qiiaestio, quam Aristoteles
langii in dieta poliiia: utrum ad principatum sem •
per dives eligi debeat: quia in hoc datur materiu
ul homines sini amativi pecuniarum quocumque
modo, eo eo quod naiura humana semper est ap-
petiiiva honoris, ut scribii Maximus Valerius. Ad
quod ipse Philosophns multa dicit comparans oli-
garchiam ad arisiocratiam; quia secundum primum
principatum eligitur dives, juxta secundum semper
assumiiur virtuosus. Sive ergo pauper, sive dives,
dtimmodo vivat secundum viriuiem, assnmendu.'?
esl in vera politia. Sed minus pcriculum est de
divile: qiiia instrumenta sibi adsunt humanae vitae,
per quao lionesie suum potest officium exequi, salva
tamen justitin subditornm. Multa alia scribii Pbiloso-
pbus de politia Chalccdoniensi, eomparans ad invi-
cem principaius; duolamen concludii reprehensibilia
de ipsis Chalcedoniensibus. Uniim, qnod sustinebant
principem plures principatiis habere: qnod Aristoleles
reprobat, osiendcns mullo melius esse vel dignius
plures esse, vel convenire ad unnm principntnrn,
quam quod unus habeai plures. Ratio aulom hnjus
ex verbis Philosophi Iiaberi poiest ibidem: quia
in diversis principatibus actus unius per aliuin

286

DE REGIM. PRINC. LIB. IV.

impeditur: unde dal istud principium, ex quo argu-
mentum assumitur quod ab uno unum opus opiiine
perficitur: cujus rei gratia duo ponil exenipla. U-
nuni de fisiulizaniibus, sive cylliarizaniibiis, et
choreariis, quia in opere sibi contrarianiur ei
in insirunientis. Fisiula enim sive cyihara requi-
rit hominem inlelligentem in melodiis et manus
agiles et subliles. Sed chorearius nihil horum re-
quirit, quid sufficil homo eiiam ruslicanus cum
iuanibus crabrosis. Iia el de diversis contingil do-
n.inis quod contrariantur sibi invicem, sicul fistu-
lans chorcario. Aliud exemplum introducit de nau-
lico bello et campali; quia non est conveniens ut
utrobique sii unus reclor, cum non habeani simi-
les acliones. Alius est enim modus pugnandi in
campo et alius in aquis; et alia instrumenta requi-
rit campale bellum el alia navale, ei per conse-
quens alias acliones. Unde concludiiur, inconve-
niens esse unum dominum habere plura dominia,
et ea bene posse gubernare, propter conlrarias a-
cliones et instrumenla. Amplius autem et virtus
estdebilis in agenle, quia vix homo sufficil ad sui re-
gimen. Durum est cnim ul qui nescil lenere ino-
deramina vitae suae, judex fiatalienae, ut Gregortus
ait. Multo ergo difficilius est habere mulia regiini-
na, propler eausas jam dicias.

CAPUT XXI.

De poliiia Pythacjorae, quam diHicil a praediclis
Philosophis Minoe pt Lycurgo: et quoitiodo to-
tvs suus cotmtus ad hoc fnit, assuefacere sci-
licet homines ad virtutes.

Praeier dictas auiem polilias, quas Philosophus
tangit iu sua Politica, invenitur una philosophica,
de qua Aristoieles mentionem non facit; videlicet
Phytagorae, qui ipsum praecessil per duas hominum
aeiaies, a quo nomen Philosophi exordium habuii,
ut scribil Maximus Valerius: non est enim ausus
se nominare sapieniem, neque se in numero se-
ptera sapientum computare, qui ipsum praecesse-
rant; scd se philosophum appellavit, idest sapien-
liae amulorem. Hic, ut iradit Justinus Hispanus,
cum peragrasset Aegyptimi ad pcrdiscendos side-
rum motus originemque mundi, imle regressus,
Crelam et l.acedaemoniam profectus esi ad cogno-
scejidum leges Minois et Lycurgi, de quibus dictum
est supra, et in quibus suam fundavit poliiiam. Sed
praeter leges jam diclas, idem Jusiinus hoc de ipso
scribil, quod t^roionam veniens, populum in luxu-
riam lapsum sua auctoritaie ad usum frugalitaiis
revocavii. Laudabat quotidie virlutem el vitia re-
primcbal, casumque civitatum hac peslc perdilarum
cnumerabat. Tantum quoque siudium ad frugalita-
tem perdiscendam multiiudini persuasii, ui aliquos
ex eis luxuriatos fuisse incredibile videietur. Tra-
dit eliam Tullius de ipso, quod quibusdam harmoniis
vitia in hominibus exiinguebat luxuriae. Unde dicit,
quod Tauromitanum juvcnem quemdam libidine
flagrantein, cum audivisset Pythagoras ad ostium
amicae ineretricis insanire, jussit psalterium spon-
daeum canere, et sic eum ad sanam mentem
revocavit . Matronarum quoqne separaiarum a
viris doctrinam et puerorum a paremibus fre-
quenter habuit, ut de ingressu religionis fre-
qucnicr contingii cx ignito sermone praedicationis,
vel ex virtuosa operatione et excellenti viia docio-
ris. Docebat aulem nunc hos pudicitiam, nunc illos

modestiam, litterarumque studium. Ul matronae
aureaias vesles ceieraque digniiaiis suaeornamenta
deponerent, velut quaedam luxuriae instrumenta,
onmiaque in Juiionis aedem deferreni, eidemque
consecrareni, suadebat, asserens matronarum vera
ornamenia pudicitiam fore. Hic auiem cum annos
viginti esset Croionae, Metapcintum se iranstulit,
ibidemque deeessii: cujus lanla fuit admiraiio, ul
de ejus domo lemplum facerent, ipsumque pro deo
colerent. Scribil eiian» Hieronymus de ipso conira
Jovinianum, quod filiam habuit taniae pudiciiiae,
ui virginitalem servans, choro simul virginum jam
praeessei, easque castiiatis instruxit docirina. Per
quod apparet quod in sua polilia ad hoc tota sua
ferebatur inteniio suusque conatus, ul homines
traherel ad vivendum secundum virtulem; quod et
Aristoleles in Politica docei; quin eiiam omnis vera
poliiia corrumpiiur, si ab hoc fine declineiur.

CAPUT XXII.

De documenfis ptjthagoricis sub figvris et ae-
nigmatibus iraditis, et de duobus pyihagoricis
lidelissimis amicis.

Tradit etiam Hieronymus ubi supra quasdam
leges pylhagoricas ob conservaiionem suae politiae
sub quibusdam paradigmis et parabolis more an-
tiquorum iraditas. « Fugienda, » inquii, • smil
« modis omnibus et abscindenda, languor qui-
« dem a corpore, imperitia ab animo, luxuria a
« venire, a civitate sedilio, a domo discordia, el in
« comnmne a cunciis rebus iniemperaniia. » Py-
thagoricorum etiam sunt ista: « amicorum omnia
« esse communia, ei amicum se altcrum esse: ■
in quo maxime fuit eorum conatus. Unde narral
Maximus Valerius de duobus Pyihagoricis seu Py-
ihagorae discipulis, Damone el Pythia, quod lam
fidelem inler se junxerunt amiciiiam, quod cum
alierum eorum Dionysius lyrannus morii adjudi-
eassel, et is tempus ab eo impeirasset, ut prius
quain periret, profectiis domum res domesticas or-
diiiaret, alier vadem pro altero se lyranno dare
non dubitavit. Appropinquante auiem diffiniia die,,
nec illo redeunte, cum unusqnisque tam lemerarium
sponsorem stultitiae damnassei, is nihil se amici
consianliam niCiuere praedicabai. Eodem iiaque
momento eademque hora per Dionysium consiituia,
qui eam acceperat, supervenit. Admiraius lyrannu»
amborum animum, supplicium remisit, eorumque
fidei se conjungi desiderans, eos ul ipsum in so*
cietaiem suae amicitiae reciperent rogavii. Scribit
eiiam Hieronymus alia documenia seu leges, qna»
Pythagoras in sua tradidit politia: duorum videlioel
temporum maxime curam habere, mane videlicet
ei vespere, idest eorum quae acturi siimus, et eo-
rum quae gessimus. Posi Denm veritalem colen-
dain, quae sola homines proximos Deo faeit. Refert
etiam llieronymus siiper Ecclesiasien, pythagoricam
fuisse doctrinam ut homines scholastici usqiie posi
quinqucnnium laceant, posiea vero erudiii loquan-
lur. Item alia documcnia et leges de ipso reperiun-
lur sub aenigmalibus tradita, quae Hieronymus
narrat contra Jovinianum. • Staleram, » inquii,
« ne transilies; » idest, ne praetergrediaris justi-
tiam. « Igncm gladio ne foveas; » idesi, iraium
et lumidum animum verbis maledicis ne lacessas.
« Coronam minime carpendam, » idest leges ur-

OPISCLLLM XVL

hiuin observandas. « Cor non comcdendum, »
idcst moerorem de aniino cx|icllendum. « Per
« viam publicam ne anihules; > idesl; nc multoruin

• sequaris errores. » « Hynmdincm in doino non
« liaheas; » idcsl, garrulos el vcrbosos in Uia so-
cietale non suscipias: cl mulla aliu documcnta vel
his siniilia Icges, quae in sua politia pracdicius
Philosopluis iradidil, magis ordinaia ad rcgimcn
animae quam corporis; qua regiilata, corporalia
facilius disponuniur.

Et haec ad praescns de divcrsorum politiis di-
cla sufficiant. Nunc vero dc vcra viia politica sivc
pcr Philosophum tradiia, sive per alios sapienlcs,
ili sequcniibus esi agendum.

CAPUT XXIIL

/« quo conshlat perfecla politia, ex qua acci-
piiur felicitas politica; ncHicel quando parles
potitiae sunl beiie dispositae, et sibi ad invi-
ceni correspondcnt.

Quia vero cum de polilia agitur, ad civila-
tem rcfcrtur, modus agendi de ipsa ex qualitate
civitaiis dcpcndet. Civitas autem, ut Augustinus dicit
in 1 de civitate Dci, esi « hominum muliitudo

• aliquo socictalis vinculo colligaia, quae vera vir-

« tuie bcaia rcdditnr. » Haec auiem definitio a

^enteniia Philosophi non discordai, qui in pcrfecto

poliiiae rcgiminc fcliciiatem ponil politicam, ut cx

i Eihymologiarum patet. Virius cMiim qua reclor

poliiicus civiiatem gubernat, archiiecta est respcctu

cujuslibei aliarum virlutum quae sunt in civibus:

quia cclerac virtutes civiles ordinantur ad istam,

sicut ad ajiUtarem equestris et sagitiaria. Et idco

in operatione ejus, cum sit \irtus supiema, con-

sistii felicitas poliiica, ut Philosophus vidciur velle

in commemorato jam libio. Sic enim de vera et

perfccia politia contingil, quemadmodum de corpore

bcne disposilo, iu quo vires organicae sunt in

perfeclo vigorc. El si virlus suprema, quae est ra-

lio, cetcras dirigal inferiores potcntias, et ad suiim

ruoveantur imperium, tunc insurgit qiiaedam sua-

viias et perfccta delectatio virium in alterutrum,

quaui harmoniam vocamus. Unde Augusiinus dicit

in 3 de civitate Dei, qtiod respublica sive civitas

bene disposita melodiae vocibus comparatur, in qua

diversis sonis proportionatis ad invicem, fit canius

suavis et deleclabilis auribus: quae proprie fuit in

stalu innocentiac regulata ex virtute originalis ju-

slitiae praetcr aclum divinaecogr.itionis: unde causa-

batiir contcmplativa fclicitas, et etiam modo secun-

dum quamdam pariici|xilam viriutem in viris per-

fectis, in nihil velint nisi quod rcgula mandat

rationis, et quod Deo placet. El ex hac quidem

ratione motus fuit Philosophus assimilare rempu-

blicam seu politiam naturali «t organico corpori,

in quo sunt motus dcpendentes ex uno moventc,

sive ex duobus, ui suni cor ei ccrebrum: ct lafncn

in qualibci parie corporis esl operaiio propria

primis molibus corrcspondens, ei in alterutrum

subminisirans: unde hoc corpus divini muneris be-

neficio animari asserit, ct qiu)d summae acquitatis,

nuiu Dci agitur moderaminc raiionis: quod ct Apo-

stolus confirmat in 1 epistola ad Corinth., ostcn-

Ucns toiam Ecclesiam esseunum corpus distinclum

in parlibus, scd uniturn vinculo caritaiis.

Ad veram igitur civililatem sive politiam re-

quiritur ut membra siiil conformia capiti, et ad
invicem non discordent, ei sint omnia sic disposita
iii civitatc, ut jain esl diclum. Amplius autem in
caiisis et causatis, et movcniibus ei motis, iia \i-
dcmus, quod est debila proporlio ipsorum ad in-
viccm quanium ad influeniiam: quia infcriora mo-
ventur sccundum superiorem moium, ei superiora
movent quaniiim esl infcriori coiivcnieiis, curn na-
lura non dcficiat in neccssariis. Si igiiur lalis csl
ordo supcriorum ad Infcriora, el e converso, in
qualibct naiura creata; multo magis esse debet
in natura iniellcctuali, quaulo perfcciior est inicr
entia. Si crgo talis dispositio suaviiatcm facit con-
lemplando, multo magis operando. Et hinc Pytha-
gorici, moii fuerunt in eaelcstibus corporibus po-
nere rnclodiam, ut Philosophus dicit in 2 de Caelo,
propter ordinatos moius quos habcni, et indefici-
bilcs, unde insurgit sumina suavitas: ei quia ipsa
fore dicebani animata, ex Iiac parte eisdem dabant
felicitatem. Ergo sic politice vivere, pcrfcctam ct
fclicem vitam facii.

Praeterca. Ordoest» psrrium dispariumquercrum,
« sua cuique tribuens dispositio, » ut Augusiinus
dicit 18 de civit. Dei: per quam definitionem ha-
bemus diversum gradum \r. poliiia, tam in execu-
tione officiornm, quam in subjcciione sive obe-
dientia subdiiorum: unde lunc est perfecia socialis
congregatio, qiiando quilibel in suo siatu debiiam
habcl dispositioncm el opcrationcm. Sicut cnim
acdificium est slabile, quando parlcs cjus suni bene
sitae; sic de polilia contingii, quod firuiitatem habct
et perpcluitatcm quando quilibei in suo gradu, si-
ve rector, sive officialis, sive subditus, dcbite ope-
ralur, ul suae conditionis requirii actio. Et quia
ibi nulla esl repugnantia, conscquenier ibi erit
summa suavitas et perpelua firmitas status: et hoc
esl proprium felicitatis politicac, ut Philosophus
tradil. Hos autem tales rcctores civiiaiis sive poli-
liae pro conscrvando in pace populo, describit nobis
in Exod. cap. 18, 21, Jelro cognatus Moysi: « Pro-
o vide, » inqiiit, « de plebe viros potentes, in
• quibus sit veritas, et qui oderint avaritiam, et
« conslilue ex eis tribunos et ccniuriones et quin-
« quagcnarios et decanos, qui judicent populum
« omni tempore: » ei poslea snbdii: « Si hoc fe-
« ceris, iniplebis imperium Domini, et praecepia
« ejus poteris sustinerc, et omnis hic populus re-
■ vertetur in pace ad loca sua: » quasi omnia sub-
sistanl in quadam suaviiate meniis el pace tem-
poris, ex qiiibus insurgit fdiciias hominis, si tales
sint gubernatores reipublicae quales hic ordinanlur.
Tales el Salustius dicit fuisse rectores RoiiKinos:
unde respublica ex parva facta cst magna, quia
« in eis fuil domi industria, foris jusluin imperium,
« animus in consulcndo liher, neque libidini ne-
« que dclicio obnoxius: » in quibus lalcs acius
virtuo<;i rcgiminis nobis iraduniur, unde perfecta
el felix ostenditur politia.

CAPLT XV.

Dividil polifion» tripliciter ; et unamquanique
partom pro^equitur: et primo quadter in par-
tes distinguilKr integrates secuudum opinioufm
Socratis et Pfalonis. '•

Nunc igitur de his in specie est agcndum in
quae sivc in quas partes civilitas sive poliiia di-

288

DE REGIM.

vidilur. Qu.-is quidem oportet accipere respectu
lolius civitaiis, cui partes integraliicr respondcnt
vel respectu sui regiminis, aut ul ad ncgotia ordi-
nalur bellica; qtiia secundum hanc divisionem di-
versa sortiuntur vocabida a divcrsis hisioriaruni
scriptoribus et aucloribus lcgum.

Quantuin aiittMii ad primum modum tradendi
divisionem, accipere possumus superius taclan), quae
est Socratis et Platonis, qui totam politiam in qnin-
(jue colligebani paries; iu reciores scilicet, consi-
Harios, bellatores, arlifices et agiicolas. Aliam autem
quae cst Romuli primi principis urbis Romae: qui,
m historiae referuni, divisii multitudinem sui populi
in tres partes; \idelicet senalores, mililcs ei plebem.
Poliiia vero Hyppodomi per iria geneia hominum
dicebanir ei ipsa constitni; per bcllatore*, artifices
ei agricolas, ut supra est iraditum. Ilarum aulem
qiia.-libel sustineri potest, et rationem habet.

Prima enim, qi.ae quinque hominum genera
comprehendit, salis videlur convenicns. Si enim
vires animae considcremus, quarum respectu nostra
alienditur indigeniia, unde accipitur constituendi
civiiatem necessitas; manifeslum esi diclam divisio-
nem esse siifficieniem. Patiiur enim homo indigcn-
tiam respeciu partis intcllectivae, ul possit vivere
secundum virtiiicm, propter quod est sibi provisa
directio in agendis: ad quod ordinatur consiliativa,
quae poniiur a Philosopho inter intellectuales vir-
lutes. Unde in Eccli. 32, 24, scribitur: « Fili, o
inquit, . sine consilio nihil facias, et post fiictum
« non poeniiebis. » Et ideo in republica sive in
poliiia consiliarii sunt optima pars ejus: propler
quod a Pliiiarcho comparaniur oculo, qui inier
p.irtes corporis esl nobilior. fndigel eliam refrena-
nva concupiscentiae, sive affectivae, quae inonlinaia
est, ul ipse Philosophus tradit, unde ipsas aegritu-
dines in 7 Ethic. appellat: et inde necessarii sunt
rectores ad corrigendiim hominum uialitiam: pro-
pter qtiod et Aposiolus dicit ( Rom. 15, 4), quod
« non sine caiisa gladium portat, vindex in iram
« ei qui male fecit. . Ex qua ralione instiiutae
sunt leges per principes ei reclores, iit per Philo-
sophunri^ patet: ei ipse Aposiolus in cpisiola ad
Galai. 0, 19, « Lex, » inquii, • propier iransgres-
« sores posiia esi: » et iierum ( 1 Tim. 1,^9: )
« Justo non est lex posita. . Siint etiam et aliae
indigentiae humanae vitae, quae respondent aliis
poientiis animae, ut est legunienltini, ornameutum
et nntriinentiim. Dt'0 qiiidem prima indigentiaiu
supplent parlis sensiiivae hominis, quod ariifiium
est officiiini, sive in aedificiis, sive in vestimentis,
sive calceameniis, sive quibuscumque aliis artificia-
libus rebus, quae aspecttim vel audiium vel odo-
ratiim sive lactiim deleciant, vel eisdem confcrunl
supplemeniuii'. Sed ad indigentiam supplendam
humanae vilac quantum ad nutrimenlum, quod
respondet par:i vegeiativae, ordinantur agricolae,
^ive in pane, sive in \ino, sive in fructibus, sive
in gregibus, sive in armentis, sive in volalilibus,
qiiae omnia dc jure ad civitalem per agricolas de-
feruntur et transportantiir. Bellatorcs auiem congrua
sunt pars poliliae, ordinata quidem contra impul-
sores aliarum pariium, ei ad ipsarum munimen.
Ad hoc enim constiluiiur miles in civiiaie, ui se
pro sua patria contra hostes opponat: undcad hoc
jtiramento aslringnntur cum ad gradum mililarem
ascendunt, pro republica non recusanies mortem,
ui in Policrato iraditur^ ubi de sacramento miliiis

PRINC. LIB. lY.

agitur. Esl ergo bellalor in reptiblica necessarius,
et pars praecipua politiae: quia ejus officium esl
assistere principi pro exequenda justitia, ut diciiur
in commeiiioraio libro, ei fideliier et constanter
eontra hostes pugnare pro conservandi pairia; et
sic non solum parti poliiiae, sed toii, mililaris gra-
dus in republica singulariier est friictuosus.

Ex quibus omnibus manifesle patel sufficientia
politiae Socratis et Platonis quanlum ad partes ejus.

CAPUT XXV.

Hic osteiidit sufficientiam pnrfinm integralinm
poUliac quas llyppodomus tradit et Romu'us.

Sed de duobus aliis modis jam dictis adhuc
divisio tolerari poiest, quia comprehenduntiir cum
prima, cujus sufficientia esl ]am ostensa. Ei quidem
in divisione Romuli cum de senaloribus agiiur,
rectores accipimus politicos et sapientes eis adjun-
ctos, sive assessores, sive quoscumque alios juris-
peritos. Plus enim principes politici sunl consilia-
livi quam regales vel imperiales; sicut el de Ro-
manis scribilur I Machabaeorum 8, qiiod « con-
« sulebant quolidie trecentos viginii de multiiudine
« ut quae digna sunt gerant. » Cujus raiio esse
poiesi, quia regimen politicum solis roboralur le-
gihus, ut dictum est supra; regale vcro sive im-
periale, etsi legibus gubernelur, in casibus latnen
opportunis ac gerendis quibuscumque negoiiis re-
gimen consisiit in arbitrio principis: quia « pro
« lege liabetur quod principi placuerit, ut jura
definiiini. Concludendum est igitur, in dominio
politico consiliarios maxime fore necessario«, quos
in nomine senatorum includimus: unde Isidorus
dicit in 2 Etymologiarum, quod senator a consu-
lendo el Iractando esl dictus, qui sic se habet ul
consulat, el nulli noceal. Unde et Auguslinus de
Civiiate Dei senes inter senatores connumerat. Com-
prehendimus etiam in nomine senaioris rectores,
sicui idem Isidorus iradit in praenominaio libro
ex verbi Saluslii dicentis, quod « Senatores paires
« vocaii sunl propter diligeniem curam regiminis. •
Nam sicui patres filios, ita illi remptiblicam guber-
nahant. Palet igitur quod in nomine senalorum,
quos Romulus distinxit a mililibus et plebeis, eiiam
reciores et consiliarios comprehendit, qiios Socraies
et Plato in sua politia posuerunt distinclos. Sed
in nomine plebis ariifices et agricolas acclpere
possiimus, quia utrumque gcnus de genie plebea
accipitur. Et apparel quod divisio muliiiudinis in
civitate per praefaios Philosophos a divisionequaiu
fccit Roinuliis, non discordai.

De distinctione tamen Hyppodomijam praetacn
videitir esse dubium: qiiia nulla fit ibidcm meniio
(!e consiliariis el recloribus, nec ad paries reduci
valcnt per dictum Philosophum assignatas, cum
actus et natiirae ipsarum penitus sint diversa. Sed
si attendimus ad ea quae ad civilitatem ejiis sunl
tradita, quaestio facilius solvitur. Pertraciat enim
de judicibiis ct assessoribus, ubi circa ipsos siiam
ponii distinctionem, et nos ex ea possemtis accipere
consiliarios et rcctores: de quibiis pro lanio men-
tionem non facit cum de pariibus aglt politiae, eo
quod illas partes solum assumit quac ad indigen-
liam referuniur corporalis vitae: unde et sua positio
quantum ad substantiam a prima, videlicet Socratis
el Phitonis, non videtur dilTerre.

OPISCLLLM XVI.

Hacc igilur tle pariibus politiae, cx qiiibus con-
sliluitur, dicla sufficianl. Unuin lanien tlc cis adliuc
considcranduai vidclur, dc bcllaioribus vidclicct,
quia ouincs poliliac diMsla parte laciuni nicntionein:
cujus quidcui ralionen» iiabcre possumus a Vcgciio,
de arle nalitari in finc 1 lib.: quia « onincs rcgio-
« iwis cl civiiaies pcr bcllaiorcs in suo sunl con-

• scrvalae vigore, cl (juod rcspublica diminuta est

• per dissucludinein bcllaiidi in urbe, posi priniuin
« bclluin l*unicuni pcr annos ^/iginii in pace vitain
« dcduccns: undc Iiomanos ubique victorcs sic
« encrvavit, ul in sccundo bcllo l'unico Ilannibali
« parcs cssc non possent. 'loi ilaque consulibus
a loi e\ercilibus aniissis, lunc dcinum ad vicioriani
« pcrvenciunl, cuni excrciiium militaro coiidisc»;re
« polucrunt: » ct posica concbidil: « Sempcrergo
« lcgciidi excrciiandiquc sunt juniores. Ltilius eniin
a consiat suos erudirc armis quam alienos mercedc
« conducere. » Ncccssarii igilur suni bellaiores omni
lemporc in republica, lum pro pace civiuin con-
ser\unda, lum pro incursu bostiuin evitando: quo-
rum considcraio fructu in republica amplior cis
intcr ci\es confcrtur bonor, tamquam magis neces-
sariis ad conscrvaiioncm politiae, ci proptcr peri-
culuui cui se pro ipsa dcbciit evpoiicre. 1'roptcr
quod eisdcm solis dabalur vicloriosis cprona. Iliiic
est quod in I'olicrato assimilaulur inanui, quae
secuiidum Aristoiclcni in ^2 de Anima, cst ornanum
orgaiiorum. Juia cliam ipsos miliies ampliori dc-
corani privilcgio intcr omnes civiles, scu in t^^sta-
nienlis, sivc in donationibus, seu in quibuscumque
negotiis, scd praecipue duni sunt in caslris, ac
suum exerccnl officium.

289

CAPLT XXVI.

Ayil uUeriiis dc aliis partibus poliliae respectu
regiininis, ubi verba exponuntur diversorum
ofjiciaUum.

Dc partibus rtuiem poiiiiac rcspcctu regiminis,
quia Romana rcspublica magis ordinein praccipuum
lcnuit, el posl Tarquiniuin expulsuin a regno gra-
dus officialiuui poniiur ab bisioriarum scrijiioribus,
de ipsis specialitcr tamquam aliorum excmplaiibus
est ageuduu;. Psarrant eniui primo, consulcs insti-
lutos, Bruluin vidcliccl, qui maxime cgcral ut ex-
pcllerciur Tarquinius, et Tarquinium Collatinum
niaritum Lucrctiac; sic dicti vel a consulcndo civi-
bus, vcl a rcgendo cuncla cousilio: quos muiandos
ideo clegcrunt pcr singulos annos, ui dictum est
supra, ui nec insolcns diu manerei, et moderatior
cito succurrcrci. Propicr boc autem diio parcs crani,
quia uiuis rem civilem, alici vcro rci militaris cu-
ram ycrcbai. Processu autem lemporis, idesi quin-
to ab ejeclis rcgibus anno, inventa est dictatura,
occasionc Iiabiia alicujus noviiatis in urbe. Dum
enim geuer Tarquinii ad viiulicandum regis in-
juriam inagnum congrcgasscl excrcilum contra ci-
vilalcm, ad confortaiioncm geniis nova institula
est digiiilas, quaui diciaturam appcllarunl: major
poieslate ac impcrio consulatu : itcm lempore
excclleniior; «piia dc quinio in quintum annum
ipsoruni e\pirabal officium, consulatus auiem pcr
annum. lii dictaioics magistri a populo vocabantur,
quain dignilaiem fcrunt bisioriac liabuissc .lulium.
Eodem etiam aiino tradunt magistrum cquiium
insiituium, qui dictatori obscqucbatur. Diciator au-
6'. Th. Opera ouvua. V. IC.

lein primus, ut scribil Eutropius, fuit Lamius, sed
nnagislcr equitum Spurius Cassius. Sexto aulem an-
no, quia consules iiimis gravabani plebcm, a po-
pulo instiliiii fucrunl tribuni, sic dicii, ut tradii
Isidorus lib. 9 Eiymologiarum, eo quod jura po-
pulo iribuanl: quem locum in civitaiibus Italiae le-
iicnl anliani, ordinali ad defensionein geniis ple-
i)cac. Scd advertcndum Iiic, quod sciiatores scMDper
fucrunt ex quo suiil a liomulo instiluti: unde tra-
dunl Iiistoriae, quod quia consules cum senatori-
bus popiilo crani infcsti, inventi fucrunl iribuni
in favorem plebis.

Sunt aulcm el alia noinina oITicialium urbis,
de quibus bistoriae faciuni mcntionem, sed praeci-
pue Isidorus lib. 1) Etymologiarum: videlicel cen-
sores, patriiii, praefecli, praelores, patrcs conscriptij
proconsules, exconsules, censorini, decuriones ma-
gistraius et tabelliones, de quibus omnibus sub
compendio est dicendum. Censoria aulcin digniias
apud veteres flomanos erat, quae apud modernos
est dignitas judicialis: censere cnim judicis est. Di-
euntur eliam censores patrimonioruii^ ui Iradit i-
dem Isidorus, a censu aeris appcUali, quod esl of-
ficium specialis curae in civiiate, sive lutoribus
dandis, sive actoribus, sive curatoribus, vel qui-
buscumque causis et negotiis pupillorum et vidua-
rum, vel etiam rebus patrimonialibus dividendis;
sed patrilii idco dicuntur, quia sicul palrcs filiis,
sic illi civps llomanae reipublicae cuiam geiebani,
qualis fuit domus Fabia,. de qua dictum esi supra.
Patritiatus igitur non erai ofricium in republica,
sed quaedam paterna revereniia populi ad aliquam
progeniem civiiaiis pro zelo politiae Romanae queni
gcrebanl: unde ei jura gentium patriiiatum omni
eminentiae sive principaiui praefcrunt sicut pater
ouiiii curae luloriae. Praefecti autem dicti sunt, eo
quod pracioria potestate praesiiit, unde et praeto-
res idem quod praefecti dicuntur. Importat enim
tale oITicium omnimodam faciionem quasi praeci-
puus sit operaior ei execulor jusiiiiae. Scripiura
tamen sacra ad exteriores rcferi actioncs, ui iii
priiuipio Exodi ( cap. o, G ) scribiiur, quod • prae-
« ccpil Pbarao praefectis operum el exacioribus
« populi, diccns: Xequaquam ultra dabitis populo
« paleas ad conliciendos latcres. » Hi auiciii ci
practorcs vocabanlur ex prosecutionejusiiiiac. Patres
auiem conscripti appcllabaiitur senatores ratione
officii. Ui enim refert Isidorus, cum Romulus ipsos
instituit in dccem curias, ipsos cosdem elegit, el
nomina eorum pracscnti populo in tabulas au-
reas coiitulit, aiquc inde nominaii sunl patrcs
conscripii: quos etiam in Ircs ordines distinxit.
Primi vocabaniur illustres, secundi spcctabiles, ler-
tii autem clarissimi: quorum vcrba exponere lon-
gum essct. Proconsulcs auicm dicti suni coadjuto-
rcs consulum quasi projecti sive adjecii consuli-
bus; nec consulatu fungcbantur siiupliciler, sicut
ncc procurator curatoris sive acioris: vcl procon-
sul diccbaiur asscssor, qui vice consulum judicabat.
Exconsul vero diccbalur consul amoius ab oITicio,
pcracto vicis suae anno; unde exconsul quasi extra
consuiatum existens. Ilabebai lamcn aliqua fastigia
sui consulatus, sive alicujus immunilatis, sive ali-
cujuscunujuc signi emincntiac, pcr quod cognosce-
batur fuisse consul. Censorini autem minorcs ju-
dices diccbantur, ad actus ccnsoriae curiae vel re-
giminis deputati, de qua dictum cst supra, quasi
inferiores ccnsores. Sed dccuriones ad ouincm aciuiu

200

DE REGIM. PRINC. LIB. IV

ciirialis ofTieii: sic dicii, ul dicil Isidorus, quia
sunt do ordine curiae et quia ofTiciurn curiae ad-
minis(rani: sic vocaius esi Josepli ab Arimailiaea,
nobilis videlicet decurio, ac vir justus et bonus,
qui pro Domino nosiro Jesu Christo mercaius sin-
donem, officiosissimam ei reverendissimam conlulil
sepulluram. De magistraiu aiitem in fine superioris
libri saiis esi declaratum. Nunc auiem agendum
est de altero officio et infimo cujuscumqne regi-
minis, quod est tabellio: sic dictus, ul tradil Isido-
rus, quoniam portitor sit tabeliarum et susceptor,
in quibus acta geruntur sive reipublicae, sive per-
sonae privalac. Idem eliam et scriba publicus vo-
catur, quia ea solus scribit gesla quae publica vo-
canlur, quem ei jura gentium servum publicum
appellant.

Restat auiem de uno solo nomine dignitaiis

definire quantum ad regimen poJitiae, quod scipio

appellatur: quod quidem seciindiim proprietatem

vocabuli baculus diciiur. cui quasi ad sui ducalum

innititur et susteniatur, quo paier Cornelii Sci-

pionis indiguil. Hunc aulcm pairem iradunt histo-

riae fuisse caecuin, unde cum baculo sive seipio-

ne veniebat in forum. Ad hujus igitur similitudi-

nem fdius ejus Publius Cornelius quia sustenlavit

rempublicam contra Hannibalem et Chartaginem,

vocaius est Scipio: et quia loiam Africam subjuga-

vil Romanis, diclus esl Scipio Africanus ad tlilTe-

reniiam alterius Scipionis nepotis ejus, qui Hispa-

niam devicit et vocatus est Lucius Cornelius Nu-

maniinus a Numanlia, quam subjecit ac prostravil.

Scribit eliam Augustinus, 1 de civ. Dei, terlium

fuisse Scipionem, qui et Nasica est vocatus, fraler

majoris Scipionis, qui ne Chartago desirueretur

prohibuit, assereus ipsam esse medicinam Romanis.

Ex his igitur propter probiiatem tantorum virorum

considerato principio unde nomen Scipionis orlum

habuit , scipionem legislalores vocarunt virgam

quam princeps poriat in maiiu cum sceptro quasi

sempcr victoriosus, ut ille magnus Scipio fuil. Un-

de narrai Isidorus in 17 Etymolog., quod trium-

phantes purpuram pallialam et togalam habebanl

vestem, et scipionem cum sceptro gerebant in ma-

nu ad imitationem victoriae Scipionis.

Haec igitur de nominibus dignitatum respcclu
regiminis intantum sint dicta.

CAPUT XXVH.

Ilic declfiral de partibm politiae quanfum ad
bellatores, quos dislinguit secundum iriplicem
considerationem.

Sed et de partibus ordinalis ad bellum, quae
sunt partes politiae et eidem necessariae, ut supe-
rius est probalum, congruum videtur tradere: quae
quidem bene dispositae pulchritudinem et decorem
causant et delectationem generani: ex quo eliam
ingens cordis augmenlum^ audacesque reddunt an'i-
mos ad arduorum aggressum. Unde Salomon in
Canticis exercitum dispositum ad bellandum pul-
chritudini sponsae assimilat et decori. « Pulchra, »
inquit ( Cani. 6, 3 ): « es ei decora, fdia Jeru-
0 salem, lerribilis ut casirorum acies ordinata. »
Sic eninf; pulchritudo allicit, ut exiasim faciens
nihil aggredi timeat vel formidet: quod in exces-
sivis amantibus maxime est manifestum. Ita ctiam
de acie bene ordinata coniingii; el idco ipsam ter-

ribilem vocat, sive ad aciein referens ex causajam
dicta. Propter quod non immerito de dictis parli-
bus est agendum, quia ad ornatum faciunt po-
litiae. Et quia bouto in bello praecipue regimine
indiget propier diflicilem et lerribilem actum quem
exercet, inde opportunum videlur in castris exer-
cilum dividere in numerum certum, cuilibet assi-
guando ducatum, per quem regatur et dirigatur ad
pugnandum cum hostibus. Queui quidem accipere
possumus a Vegeiio in 1 lib. de re Miliiari, ubi
exercilus dividitur in legiones: in quo dicit duas
suflicere cuilibet duci vel consuli. Legionetn divi-
dil in decem cohortes; sed cohors prima numero
el meriio antecedii. Nam genere quidem el liite-
raruni insiructione viros eleciissimos quaerit, ut
idem tradit Vegetius: quod pro lanto dicit, ut cas-
tra magis confidant, si tanti viri in prima expo-
nantur acie; et quia maxime requiriiur sapieniia,
ubi pericuIuiTi loiius dependet exercitus. Haec au-
tem cohors aquilam suscipit signum praecipuum
Romanorum casirorum et toiius legionis insigue:
quod et imperatoribus posterioribus est rclicium.
Cujus quidem ralio assignari potest, quia, ui idem
dicit Vegelius, militaris Romana disciplina primas
acies faciebat alares: inier onmes auiem aviujii alas
aquilinae sunt fortiores. Vel aliier dici potesl, quod
ideo signum aquilae eis traditur ex praeeminentia,
videlicet in mundo, quantum ad douiinium, propter
caelestem et divinum elTectum, quem implorare
debent continue, ul faciebat ille princeps Judas
Machabaeus, qui in pugnando auxilium de caelo
petebai: quod praecipue eis coijipetit propter peri-
culum cui se commiiiunt, vel ouia mercniur apud
Deum ul sint victoriosi, eo quod morti se expo-
nuiit pro populo. De qua aquila dicilur iu Eze-
chiele ( 17, 3 ), loquente de Nabuchodonosor o-
rieniis Monarcha: « Aquila grandis, magnarum a-
• larum, longo membrorum ductu, plena pluniis
« et varictate, venit ad Libarnim et tulit medullam
« cedri. » Posl hoc subdit Vcgctius numerum pri-
mae cohoriis, quain millenariam voeal, eo quod
mille centum pcdites in ea suni, equeslres autem
cenlum triginta se\. Ceieras aulem vocat quin-
quagenarias, quia in qualibet ponit quingentos
quinquagintaquinque peditcs, equesires aulem se-
xaginia sex, ut quilibet eques certum nuinerum
peditum habeal. Disponit etiam in quinta coborie
mililes foriiores, quia sicul prima dexlrnm tenel cor-
nu, ita el quinta sinistrum. Mulia alia dicit ibi
Vegetius, quae enuinerare nimis esset longum; et
verba ejus lamquam inusilaia modernis lemporibus
majori indigcrenl expositione. Haec autem tantuin
ad praescns sulTiciant.

Quod si muliitudo populi in politia sub cerlis
limiiibus in gradu et numero disponitur quanlum
ad sui directionem, multo magis in casiris, in qui-
bus maxima ct periculosissinia est difficullas regi-
mitiis tum ex parte operis quod eis incun bit, quia
ad finem lerribilinm ordinatur, quod est mors;tum
ex parle hostium qui infesiant. Unde sicul in E-
xodo ( 18, 21 ), consulitur Moysi a cognalo suo
Jethro, ut onera divideret per officia diversa in ju-
dicando populum, ubi ail: « Provide viros polen-
« tes . . . et qui oderini nvariliam, et constiiue
« ex eis tribunos et ceniuriones ei quinquagena-
« rios, et decanos, qiii judicent populum; » ita et
Judas Machabaeus cum infesiaretur ab hosiibiis,
sua caslra divisit, in eodem numero consiiiuendo

OPUSCLLUM XVI.

291

duces, per iribunos videlicet, centiiriones, penta-
contarclios et decuriones: qui quidcm numerus sa-
lis proporlionatus est militibus ad dislinciionem
exercitus: undo iiniis in altero continetiir, ut faci-
lior sit ad conjunctionen) unius cuni allero, cuin
bellandi necessitas hoc requiiii. Distinctio vero
quani faeil Vegelius ex dispositione acicruni, atien-
ditur cunj campalc hellum ordinatur, licet etiain
ipse cohortes ad ccniurias reducat ct dccurias ex
certis causis el raiionibus.

CAPLT XXVIH.

Ilic declaral de uominihm ducvm et de nu-
mero coliortiim, et qnid siynificat iinumquod-
que.

Sed qiiia de noniinibus agilur ducum, viden-
dum esl de ipsis j)roiit Scriptura sacra denoniinat
et Romaiia respublica, ac modcrni describunt. Lt
primo quidcm de tribuno: quod qiiidem nomen
dicil Vegeiius ex trihu originem habere, quia prae-
erai miliiihus quos Homulus elegerat, qui ex tribu
origineui traxcruni. Isidorus autem in 9 Eiymo-
logiarum dicit, qiiod irihuni dicii sunl, quod plebeis
jura praebeni: unde in favorem eoriim sunt iiisli-
luti proconsules. Alihi vero dicitur, quod tribuni
dicehantur qui millc n»ilitibus pracerant, quos
Graeci chyliarchos appellanl, sicul centuriones a
cenium militihus sunt nominati. Dc quinquagena-
riis, sive pentacontarchis quod idem esi, Vege-
lius menlionem non facil ; sed Scriptura sacra
in praefatis jam lib. ei in 4 lib. Regum, quos
ad imprecationem Kliae juxia eorum meritum
flamma combussit. Sed decanos, sive decuriones,
sic dictos, quod decem militum curam habent in
caslris, Vegeiius sub uno contubernio et uno pa-
pilione disponit.

Nomina vero generalia mullitudinis armatorum
ad pugnandum disposila haec suni; videlicet exer-
ciius ah exercitio, sive ab exercitando dictus, u-
trumque enim in pracdicta requirilur muliitudine:
vocaniur el castra, a casiitaie dicia, ui tradit isi-
dorus, eo quod ibi debei caslrari libido: suhlrahe-
bantur enim deliciae a caslris cum incumberei ho-
stium pugna, iit Vcgetius scrihit: unde castra fi-
liorum Israel devicla fuerunt a Madianitis, quia
fornicaii sunl cum filiahus eorum, ui scribiiur in
INumeris. Propter quod in Deuteronomio scribiiur,
quod Doiiiinus ambulabat in medio castrorum Israe
liiici populi, ul sinl caslra eorum sancta, nibilque
in eis appareat foediiatis. Vel castra dicebaniur
propier munitionem cxercitus in aggeribus ei val-
libus, ac aliis clausuris fortissimis, quibus Romani
principes uiebantur cum invadehani hostcs. Pro-
pler quod fossores, fabri, ac latomi assuinebantur
ad militarem disciplinam, ul habercnt in prompiu
ariinoes nccessarios ad tuitionem exerciius. Est et
aliud nomen, per quod et muliiiudo pugnatorum
expriuiilur, videlicet lcgio, ab eleciione dicla, iit
Iradit Isidorus, eo quod miliies in ea conicnii eli-
gehantur ab aliis lamquam magis experti. Quacdam

aulem alia nomina <unt panium legionum, sivc
exercitus, quae a Vegelio tradunlur in "2 lihro, ab
Isidoro librn 9; ut manipulus, qui esi numerus
diicentorum militum, sic dicliis quod mane liostes
inipelcrci, sive quod pro sigiio iuunipulos siipulae
sive alicujus herbae ferret secum: de quihus Lu-
canus,

Convocat armatos extempio ad signa maniplo*.

Alii vocaniur veliies, a voliiando dicli propter suam
agilitalcm. Romana enim rcspublica quosdaiii jiive-
nes agilcs hahehat in militia Icgionum, qui cuni
invaderent boslc:,, consedebant post eqiiiluiu terga,
tunc subiio desilienies de equis turbahani hostes.
Tales autem miliies llannibuli, ui scrihit Isidorus,
multum fuerunt infesti, per quos elephanti ejus in
majori parte stint inlcrempii: (jualis fuit ille Elea-
zarus, de qi-o iraditur in 1 .Mucliah., quod exiliens
in medium legionis conira casira regis Antiochi
bestiam invasii elephanlinam loricatam loricis regis,
ipsamque bestiam occidii. Est el aliud genus ar-
matorum, quod acics nuncupatur; ab acuitaie dicta,
ut Isidorus dicil, quod audaciam imporiat in aggre-
diendo hosies: de qua Scriptura sacra sacpius men-
tionem facii: unde et de una trihu Israeliiici populi
scribitur in Paralipomenon, quod egrediehantur ad
piignam in acie provocanies contra hosles. Aliud
etiam nomen est quod cuneus appcllaiur, quasi
coitus, quod est in uniim collccia muliiludo ad
pugnanduro, et maxime necessarius in bellando; de
quo in Deuleronomio dicitur, quod unusquisque
suos cuneos praeparabit ad bellum: a quo forte
conostabulus vocahulum trahit apud modernos usi-
lalum, qiiasi caput cunei siabilis, hoc esi consian-
tis et foriis. Esl et aliud nomen novum apud
Tuscos de prima cohorie, el quasi ejusdem Roma-
nae cohorlis sinililudineii; gerens, qua censu, ge-
nere, liticris, forma, virtuie poUenies miliies inni-
lebantur, ui dicit Vegeiius, cui tribunus pracerat
armorum scientia, virtuie corporis, ac morum ho-
neslate praccipuus: quam trapellum dicunt, ad pcr-
formandum acies hoslium appellala: Iioc enim ver-
bum irapellaiionis importat. Sed et de officialibus
castrorum mulia tradit Vegctius in 1 lib.; sed liaec
quae dicla sunt sub compendio, ad praescns suffi-
cianf quanium pertinet ad poliliae iractatum in
hoc 4- lib.

Restat ulierius de principaiu oeconomo, hoc esl
de rcgiminc domus, quod est pairisfamilias: qui
quidem maleriam habet omnino distinciam ab aliis
principaiibus. Et ideo congruum \idctur hoc per
se opus eomponerc, disiinguendo per libros sive
Iracialus, ei sua capiiula, proui nalura facti requi-
rit: qua in re Philosophus eumdem modum lenei.
Est ullimiim de viriulibus quae requiruniur ad
parlos regiminis in quocumque genere, sive sint
suhdili, sive rectores, sive principes, sive siibjccli
fideles; quia sic requirit ordo doclrinae in arle
vivcndi, et non simul ac mixtim tractare de ipsis;
ul qiiidam feceruni: quia hoc esi impedire inlelle-
clum disceniis, el esi conira normam diceniis.

OPUSCULUM XVII.

DE REGIMINE JUDAEORUM AD OnCISSAM BRABANTIAE

( Edit. Rom. XXI, )

E.\cellenliae vesirae recepi litleras, ex quibuset
piam soliciiudineiu circa regimen subdiiorunj ve-
slrorum, el devolam dileclionem quam babetis ad
Pratres nostri Ordinis plenarie inlellexi, Deo gra-
lias agens, qui vestro cordi tantarum virtuium se-
niina inspiravit. Quod lamen in eij-dem a me re-
quirebaiis litieris, ui vobis super quibusdam arti-
culis responderem, utique mihi difficile fuii: tum
propter occupaiiones meas, quas requirit operalio
leciioiiis; tum quia mihi placerel ui super bis re-
quireretis aliorum consilium magis in istis rebus
periiorum. Verum, quia indecens reputavi ul vestrae
soliciiudini negligens coadjutor inveniar, aut dile-
clioni ingratus existam; super propositis articulis
vobis ad praesens respondore curavi absque prae-
judicio senieniiae melioris.

Primo ergo vestra requirebat excelleniia, si li-
ceat vobis aliquo tempore, et quo, exactionem fa-
cere in Judaeos.

Ad quam quaestionem sic absolute propositam
responderi potest, quia licet, ut jura dicuni, Judaei
merito culpae suae sint vel essent perpetuac ser-
vituti addicti, et sic eorum res terrarum domini
possint accipere tamquam suas; hoc tamen servalo
Kioderamine, ut necessaria vitae subsidia eis nulla-
tenus subtrahantur. Quia tamen oportet nos honeste
ambulare etiam ad eos qui foris sunt, ne nomen
Domini blasphemetur, ut Apostolus fideles admonel
suo exemplo, ut sine olTensione simus Judaeis, ac
Gentibus, et Ecclesiae Dei; hoc servandum videtur,
ut sicut jura determinant, ab eis coacta servitia
non exigantur, quae ipsi praeierilo lempore facere
non consueverunt; qnia ea quae sunt insolila. ma-
gis solent animos hominum perturbare. Secundum
igitur hujus moderationis sententiam poiesiis se
cundum consueludinem praedecessorum vesirorum
exactionem in Judaeos facere, si tamen aliud non
obsistat.

Videtur aulem, quanlum conjicere polui, circa
hoc dubiiatio vesira augeri ex his quae consequen-
ler inquiritis, quod Judaei teriae vesirae nihil vi-
dentur habere nisi quod acquisierunt per usurariam
pravilaiem: unde consequenter quaerilis, si liceat
aliquid ab eis cxigere, cum resiiiuenda sint sic
extorta.

Super lioc ergo sic respondendum videtur, quod

cum ea quae Judaei per usuras ab aliis (1) non
possint licite retinere, consequens est ut si eiiam
vos haec acceperitis ab eis, non posseiis licite re-
tinere, nisi forsan essent talia quae a vobis vel
antecessoribus vestris haclenus extorsisseni. Si qua
vero habent quae extorserunt ab aliis, haec ab eis
exacta illis debetis restiiuere quibus Judaei resii-
tuere tenebaniur: unde si inveniuntur certae per-
sonae a quibus exiorserunt usuras, debet eis resti-
lui; alioquin debet in pios usus seeundum consi-
liuin dioecesmi Episcopi el aliorum proborum, vel
eliam in communem utilitatem lerrae, si neocssitas
immineat, vel exposcat communis uiilitas, erogari,
Nec esset illicitum, si a Judaeis exigereiis lalia de
novo, servata consuetudine praedecessorum vesiro-
rum, hac inientione ut in praeJictos usus expeii-
derentur.

Secundo vero requirebatis, si peccaverit Judaeus,
ulrum sit poena pecuniaria puniendus, cum nihil
habet praeter usuras.

Respondendum videtur secundum praedicia. quod
e\[)edii eum pecuniaria poena puniri, ne ex sua
iniqiiitaie commodum reporiet. Videtur etiam mihi
quod esset majori poena pimiendus Judaeus, vel
quicumque alius usurarius, quam aliquis alius,
quanio pecunia quae aufertur ei, minus ad enm
noscitur pertinere. Poiest eiiam pecuniariae alia
poena superaddi, ne hoc solum ad poenam suffi-
cere videaiur qiiod pecimiam aliis debitam desinit
possidere. Pecunia autem poenae noniine ab usura-
riis ablata reiineri non potest, sed in usus praedi-
ctos debei expendi, si nihil habeant aliud quam
usuras.

Si vero dicatur, quod ex hoc principes lerrarum
damnificaiitiir; hoc damnum sibi impuient, utpote
ex negligentia eorum proveniens. Melius enim esset
ui Jiidaeos laborare com[>eIlerent ad proprium vi-
ctum lucrandum, sicul in pariibus Italiae faciunt,
quam qiiod oiiosi vivcnles solis usuris diientur, et
sic eorum domini suis reditibus defraudentur. ha
enim et per suam culpam principes defraudarentin'
rediiibiis propriis, si permiiterent suos subdiios ex
solo latrocinio vel furio lucrari. Tenereuiur enim
ad restitulionem ejus quodcumqueab eis exigerent.

(1) Supplc extorserunl

OPLSCLLDl XV!L

205

Teriio quaerehalur, si uluo oflerant pccuniam,
\el aliquod encenium, an recipere liceai,

A(J quotl respondendurn videlur, quod licet re-
cipere; sed expedil quod sic accepluni reddaiur iiis
quihus debelur, ve( ali(er, ut supra dicluui est, cx-
pendatur, si nilnl aliud liabcanl quuni usuras.

Quarlo quaeriiur, si plus accipilur a Judaeo
quan) ab eo Cbrisiiani recpiirant, quid sil de resi-
duo facienduui.

Ad quod jialet responsio ex jam diclis. Quod
eniiTi Cliristiani minus requirunt, potesl esse pro-
pter duo. Vel qiiia forle JuJacus ali(|uid babebat
praeler usurariiim lucrum, et in tali casu iicet
vobis iliud reiinere servalo moderaniine supradiclo:
et idem videiur dicendum, si illi extorserinl usuras
eis qui poslea bona voluntaie donaverunt, cum
lamen Judaei prompie sc oflerreni ad resiitiicndum
usuras. Vei potest contingere quod iili a quibus
acceperunt, sunl sublati de medio vel per mortem,
vel in lerris aliis niorantes; ei lunc ipsi debent
restituere. Si tamen non apparent certae pcrsonae
quibus restituere teneantur, procedenduin esl ut
supra.

Quod autem de Judaeis dictum esi, iniclligen-
diim est ei de Cavorsinis, vel quibuscumquc aliis
insistentibus usurariae praviiaii.

Qiiinio quaerebaiis de balivis et officialibus ve-
slris, si liceat eis officia vendere, vei niutuo ab
eis recipere aiiquid certum, donec lanlum recipiant
ex officiis.

A(i quod dicendum vidciiir, quod quacslio isia
duas diflicullales babere videtur: quaruni primaesi
de officiorum venditione. Circa qiiam consideran-
dum videiur, quod Apostoius dicil, quod mulia
licent qiiae non expediunt. Cum auiem balivis ei
officialibus vestris niiiil committatis nisi temporalis
officium poteslaiis, non video quare liujusmodi
officia non liceat vobis vcndere, dummodo talibus
vendaiis de quibns possit praesumi quod sint utilcs
ad talia officia exercenda, et non tanio prelio
vendantur officia, qiiod recupcrari non possit sine
gravamine veslroriim subdilorum. Sed lamen talis
venditio expediens non videtur. Primo qiiidem, qiiia
coniingit frequenier quod illi qui essenl magis ido-
nei ad iiujusmodi officia exercenda, sunt pauperes,
ut emere non possini; et si eiiam sunt divites, ilii
qui nieliore^ sunt, talia officia non ambiuni, nec
inliiant ad iticra ex officio acquirenda. Seipjiiur
igitur quod ut plurimum illi officia in terra veslra
suscipiant qui sunt pejores, ambiiiosi, et pecuniae
amatores; quos etiam probabile est subdiios vestros
opprimere, ei vee^tra etiam commoda non sic fide-
liier procurare. Unde magis videiur expediens iit
bonos bomines et idoneos ad suscipiendum vesira
officia eiigatis, quos etiam invitos, si neccsse fuerii,
compeilatis: quia per eorum bonrtatcm et indii-
siriam majora accrescent vobis et snbditis ve«tris,
quam de praedicta officiorum vendiiione acqiii-
rere valentis: et lioc consiliiim dedit Moysi ejns
cognaius. • Provide, . inquit ( Lxod. 18, ''io ),
« de omni plebe viros sapienies, el timenies Deum,
« in quibus sit veriias (1), et qui oderint avari-
« liam; et constiliie e\ eis iribiinos, ei centurioncs,
« et quinquagenarios, et decanos, qiii judiccnt po-
« pulum omni tempore. »

Secunda vero dubitatio circa bunc arliculum

(t) .1/. oarilas\

esse poiest de mutuo. Circa quod dicendum vide-
tur, quod si boc pacio muluum dant ut oflicium
accipiant, absque dubio pactuin est usuiarium, quta
pro muiuo accipiuni officii (lolestatem: unde in boc
daiis eis occasionem peccantli, ct ipsi etiaiii iunc
icncntiir resignarc olllcio taliier acquisito. Si lamcn
gratis officia dederitis, et post ab eis niutuum ac-
ceperiiis, quod de suo officio possint recipere; lioc
absf|«ie omni pcccaio fieri potcsl.

Scxto quacrebaiis, si liceai vobis exaciiones fa-

cere in vesiros subdiios Ciirisiianos. In quo consi-

derare debciis, quod principcs terraruni sunt a Deo

instituii non quidem ut propria lucra quaerani,

sed ul communcm populi utilitaiem procureni. In

reprebensione enim quoruindam principum dicitur

in Ezecli. 22, 27: « Principes ejus in medio ejus

« quasi lupi rapaces, posiii ad effundendura san-

« giiinem, et ad quaerendas animas, ei avaritiae

0 lucra sequenda: » et aiibi dicitur per queiudam

Propbeiam ( Lzech. 34, 2 ): « Vae pastoribus Israel

« qui pascebaiit semetipsos. Nonne greges pascun-

« tur a pastoribus ? Lac comedebatis, ct lauis coo-

n pericbamini; (juod crassum erai, occidebaiis; gre-

« gem aiiicin meum non pascebaiis. » Lnde con-

sliiiili sunt rcdilus ierraru!ii principibus ut ex iilis

viventes a s|)oli.-iiione siibditorum ahslineani. Lnde

in eodem Propbeia ( cap. 45, 8 ), Domino man-

(lanie dicitur, qiiod « principi eril possessio in

« Israel, et non depopulabuntur uiira principes

« popiilum meum. »

Conlingil tamen aliquando quod principes non
bahent sufficicntes redilus ad cusiodiam terrae, et
ad alia qiiae imminent raiionabiliter principibus
expeiCMda (1): et in laii casu justum est ul siibdiii
cxliibcant unde possit communis eoruiii uiilitas
procurari. Et inde esi quod in aiiquibus terris ex
aniiqua consuet;idine domini suis subdiiis certas
collecins iinponunl, quae si non suni imuioderaiae,
alisque pcccalo exigi possunt: quia secunduin Apo-
sloliim, « niiilus miliiat stipcndiis suis. » Lnde
princeps, qui miliiai utilitati communi, potesl de
communibus vivere ei communia ncgolia procurare
vcl per reditus depuiatos, vel si hujusmodi desini,
aul siifficientes non fuerint, per ea quaea singulis
coiliguntur. Ei similis ratio esse videtur, si aliquis
casus emergat de novo, in quo oportet plura ex-
pendere pro uiiliiate communi, vel pro honesto
statu principis conservando, ad quae non sufliciunt
rediius proprii, vei exactiones consuetae; puta, si
liosies terram invadant, vel aliquis similis casus
emcrgai. Tunc enim ei praeier soliias exactioncs
possent liciie terrarum principes a suis suhdiiis
aliqua exigere pro uiilitaie communi. Si vero velint
exigere ultra id quod est insliiulum, pro sola li-
hidine habendi, aiit propier inordinaias et immo-
deratas expcnsas: boc eis omnino non iicet. Lnde
Joannes Bapii»ta militihus ad se venieniibus dixii
( Liic. 0, I i ): « Neminem concuiiaiis, nec caluiu-
• niam faciatis; ei contcnti esiote siipendiis \estris. »
Sunt enim quasi stipendia principum eorum reditus;
quibus debcni esse conienli, ut ulira non exiganl,
nisi secundum rationem praediclam, et si uliiitas
est communis.

Seplimo quaerebaiis, si oflkiales veslri absque
jiiris ordine aliquid a subditis exiorserint, quod ad
manus vestras (ievenerit, vel iion forle, q id circa
» hoc facere debeaiis.

{{) SumqitiJ excqiienda, curaiida.

294

DE REGIM. JUDAEORLM

Super quo plana est responsio: quia si ad ma-
nus vestras devenerint, debeiis reslituere vel cerlis
personis, si poiestis, vel in pios usus expendere,
sive pro utili(ate communi, si personas cerlas non
poiestis invenire. Si autem ad manus vestras non
devenerint, debetis compellere officiales vestros ad
consimiles restitutionem, eliam si non fuerint noiae
vobis aliquae certae personae a quibus exegerint,
ne a sua injusti(ia commodum reportent; quinimmo
sunt a vobis super boc gravius puniendi, ut ceieri
a similibus abstineant in futurum: quia, sicut Sa-
lomon dicii ( Proverb. 19, 23 ), « pes(ilen(e fla-
« gellato stultus sapientior fit. »

Ultimo quaeritis, si bonum est ut per provin-
cian> .ves(ram Judaei signum disdnclivum a Chri-
slianis deportare cogantur.

Ad quod plana esl responsio, et secundum sta-
tu[um Concilii generalis, Judaei utriusque sexus
in onmi Chrislianorum provincia ei in omni teni-
pore aliquo habilu ab aliis populis dcbeni dis(ingui.
Iloc eis e(iam in lege eorum mandatur, ut scilicet
faciat fimbrias per quatuor angulos palliorum, per
quos ab aliis discernaniur.

Haec sun(, illustris et religiosa Domina, quae
vcstris quaesdonibus ad praesens respondenda oc-
currunt: in quibus vobis non sic meam seniendam
ingero, quin magis suadeam peritiorum sententiam
esse tenendam. Valeat Dominado vestra per tem-
pora longiora.

s*^

OPUSGULUM XVI II.

DE FORMA ABSOLUTIONIS AD GENERALEM MAGISTRUM SUl ORDINIS

^Kdjt. Kom. XXII.)

CAPUT I.

Perleclo libello a vobis cxliiblio^ inveni asser-
tionein cujusdam valde lcmerariam, diccnlis, quod
sacerdos absolvendo uii non debei hac forma: « Ego
» ic absolvo. » Quod qnidcm praesumpluosum ju-
dico, quia repugnal evangelicis diclis. Dicit enim
Dominus Pctro, Malth. 10, 1"J: « Quodcumque sol-
« veris super icrrain, erit solutum ei in caelis; »
quod ad usum clavium pcrlinere oslcnditur: nain
praemiseral: » Et tibi dabo claves regni caeloruu): »
ei post quasi usum clavium exponens dicit: « Et
« quodcumque solveris. » Palel ergo ex diciis Sal-
vatoris quod habens clavcs absolvii. Pracsumpiuo-
sum est ergo, ne dicam erroneum, ul sacerdos di-
cere non possit, « Ego absolvo le, » quem Domi-
nus absolvcre confiietur. Magis aulcm ex verbis
Doiiiini colligilur hanc esse foifnam debitam ab-

solvendi,

Ego le absolvo.

Sicut enim Domi-

nus discipulis dixii: « Eunies docete omnes gcnies,
« bapiizantes cos, » Matlh. ult. 19;iladicit: « Quod-
» cumque solveris super terram. » Unde, sicut con-
venions esi forma baplismi, ul minisler dicat, « Ego
« le baptizo, » quia Dominus ministris actum ba-
piizandi altribuit; ita conveniens forma est ut di-
catur, « Ego le absolvo, » quia Dominus minisiro
acium absolvciidi altribuii. Dionysius ciiam cxpres-
se in 13 capiiulo angelicae Hierarchiae sicdicit:

• Nihil igiiur inconveniens, si purgarc dicilur Theo-
0 logum Scraphin. Nam sicul Deus purgat omnes.
« eo quod omnis purgationis esl causa: magis au-
« lem propinquo utar exemplo, qucmadmodum qui
■ secundiim nos est llierarcha, idest Episcopus, per
« ipsius diaconos aui sacerdotes purgans aut il-

• luminans, ipse dicitur purgare aui illuminare. »
Patet ergo per aucioriiatem Dionysii, quod licel Deus
ut principalis auctor purgoi ei illuminct, minislcr
tamen dieiiur purgare et illuminare. Ad hoc eliam
esi communis consuctudo lali forina uicniiujn, ciii
aliquem conlrariari non parvae praesumptionis est.
Aposiolus etiam ^2 Corinth. 2, 10, dicil: « Ego quod
« donavi, propler vos in poisona Clirisli: » Glos^
sa: « Si ergo magistcr peiiiione discipuloru.n do-
« navil cui volueruini peccatum, multo magis di-

• scipuli prece magisiri idem facere debent. » Et
ut raium ei cui donavit. ostcnderet apud Deum,
subdit: Et hoc feci » in persona Chrisii; » idesl

ac si ips»! Chrislus condonaret. Donare auian
peccatum, esl absolvere a peccato. Ergoconvenien-
ler minisier dicit, « Ego le absolvo a peccaio. »
Non est etiam parva auctoritas ejusquod in Eccle-
sia canlatur,

Jatn bone pitstor Petre clempiis accipe
Voiii prec.iiitiun) et peccati viiicula
i\esol\e tibi polestatc tradita.

Polestas auiem iradita Pelro est poiesias clavium.
Poiesl ergo habens claves ex iradiia sibi poiesiate
dicere, « Ego le absolvo. »

>'on solum autem hoc convcnienter dicere po-

test; sed et nccessarium esse viddur. Sacramenta

enim novae legis efficiunl quod figurant. Figurant

autem seu significant el ex materia et ex forma

verboriim, ut in sacramenio bapiismi apparel: nam

ablutio corporalis, quae fii per aquam, significat

inleriorem ablutionem et sacramenialiter efTicii

eam: similitcr verba quae dicuniur, « Ego te

« bapiizo , » idem significant. Et idem apparet

in sacramenio confirmaiionis, in quo forma est:

« Consigno te signo crucis, et confirmo te chris-

« maie salufis etc . » Quibus verbis manife-

ste effeclus sacramenii figuraiur. In sacramen-

to etiam Eucharisiiae sacerdos ex persona Chri-

sti loquens dicit; « Hoc est corpus meum: Hic est

« calix sanguinis mei: » hoc significansquod in sa-

cramenio efTicitur. Similiicr etiam in sacramenlo Ma-

Irimonii reqtiiruntur verba exprimentia consensum

de praesenti ci copulam conjugalem. In sacra-

mcnlo vero Ordinis, qiiia fit (raducuo poiesiatis,

esi forma imperaiivi modi, cum Pontifex dicii: ■ Ac-

« cipc potosialcm » facicndi hoc vcl illud. fn solo

autem saeramonto Exiremae Unctionis forma ver-

boruni esl sub modo deprecativae orationis, sicut

cum diciiur: « Per istam nnctionem ei suam san-

« ciam ac piissimam misericordiam indulgoat libi

« Deus quicquid deliquisti por visum (>tc. » Ser-

valur autem hoc in hoc sacramcnio propter aucto-

ritalem sacrae Scripiurae: dicitur enim .lacobi 5,

15, iibi do hoc sacramcnlo loquitur: « Oratio fidei

« salvabit infirmum, et alleviabii eum Dominus:

• et si in poccaiis sit, remiiiontur ei: » ubi eiiam

ratio hujus singiilaris observantiao assignnri videtur.

In aliis enim sacramentis nihil corporaliier agiiiir

quod non siaiim ex operationc ministri sequaiur;

i>96

DE FOR.MA ABSOLUTIONIS

sicul staiim in baplisnio fit ablulio corporalis, quae
spiritualeni designai, el sacranienlaliter causai: sa-
natio auleai corporalis non slaiini sequilur ex un-
etione, sed petilur praeslanda a Deo: uiKJe el inieriur
sanalio, quae per eani signaiur, sub deprecatione
a Deo poscilur. In sacraujento auleni poenitentiae
verba Scripiurae, quae maxime sunl seclanda, non
faciunl njentionem dealiqua deprecaiione, sed njagis
verbo indicutivo utitur: non enim ciicit, Quaecunique
petieris e<se solvenda, erunt soliita: sed « Quae-
« cumque solveris, erunl soiuta, » Si ergo illa
laiUuni dicuntur esse solula quae liabens claves
solveril; qui aulem petil aliquid esse solvenduii,,
non solvii: miror qua teiucriiale aliquis asserai
esse solulum, quem habens claves non significat
se solvcre, sed solum rogal esse solvendum.

Non auiem similis ratio est uieiidi deprecativa
oralione io lioc sacramenlo, sicul in sacramento
extremae unctionis: quia niliil liic corporale expe-
clatur futurum, quod non slalim fiai ut in exirema
unciione: quinimino cerlissimum cst in Iioc sacra-
inento per claves Ecclesiae remissionem peccatorum
confeiri, nisi sit iinpedimenlum ex parle confitcntis,
sicul etiain accidii in bapiismo. Dieil enim Augu-
slinus: « Non eril turpis nec difficilis posl patraia
« ei purgata adulteria reconciliatio conjugii, ubi
« per claves regni caelorum non dubitaiur fieii
« remissio peccaiorum. » Non crgo sub incerto
modo deprecativac oraiionis significanda esl in boc
sacrainenio remissio peccatorum, sed sub cerliludine
per indicaiivam oralionem. Non ergo esi foriiia
in sacramenlo poenileniiae, « Absolulionem, ei re-
« missionem tribual libi omnipotens Deus; » sed
• Ego te absolvo. »

CAPUT II.

Ohjectiones cum resululionibus.

Sicut autem leri-ierarius esl in asserendo, iia
vaniloquus in probando, dum frivola quaedam pro
rationibus inducil.

Primo enim inducit quamdam postillam super
summam Raimundi, quae dicit, qnod « in talibus, »
scilicet ab excoiimiunicalione, « licei verba exigan-
0 tur, non lamen praescripia est forma verborum,
« sicut in sacramento Baptistni et Eucliaristiae. »
Ubi primo derisorium est in tanta re postillam
summae pro aucioritate adducere. Deinde, ut posiil-
latori non fiat injuria, dicamus, quod alia ratio
est de absolutione ab excommunicalione, quae non
est sacramcntalis, sed magis judiciaria, jurisdictio-
nem consequens; et aliud de absolulione a peicalis
in sacramento poenitentiae, quae consequitur pote-
siatem clavium, et est sacramentalis. In illa enim
verba habent efficaciam ab intentioneaicenlis^ unde
non referi quibuscumque verbis utatur ad expri-
mendam suam intentionem; in sacramentis autem
verba liabcnt efficaciam ex institutione divina, unde
tenenda sunt verba determinata consonanlia divinac
institiilioni. institulioni autein dicentis: « Quod-
« cumque solveris etc. » ista verba conveniunt,
« Ego leabsolvo; » sicut institulioni diceniis, « Eun-
« les doceie omnes gentes baptizantes, etc. » con-
veniuni isla verba, « Ego le baptizo etc. » Sicul
ergo ista tcnenda sunt in baptismo, « Ego te bap-
o tizo; » ita in poeniientia, « Ego te absolvo. »

Secundo autem ponit, quod >lagister qui sen-

lentias compilavit, non posuit hanc formam, nec
aliquem sanciorum legimus bac forma usum fuisse.
Conlra quod dicenduiu est, quod nec Magister for-
mam posuit, nec legiiur de alia forma qua aliquis
sanciorum sit usus, nec etiam legiiur quod aliquis
istam formam negaverii; legitur autem quod ipse
insiitutor sacramenti dixit, « Quodcumque solveris, »
quod est majus omni auctoritate.

Tertio ad hoc inducii, quod in quibusdam ab-
soluiionibus quas Ecclesia facii in Prima ei in
Completorio, ante Missam, ei post praedicationem
secundum morem Romanae Ecclesiae, ei in die
cinerum, et coenae Domini, non fit absolutio per
orationem indicalivam sed deprecaiivam. In quo
niiror eum non advertere, quod hujusmodi abso-
luiiones non sunt sacramentales, sed sunt quaedam
orationes quibus dicuntur venialia peccaia diiniiti,
sicut per orationem doiuinicam, qua dicilur, « Di-
« niiite nobis debita nostra. »

Quario autem inducil sic sensisse qtiosdam anti-
quos et famosos Magisiros, scilicet Magisinim Gu-
lielmum de Altissiodoro, ei Magistrum Gulielmum
quondam Episeopum Parisiensem, et Dominum
llugonem quondam Cardinalem: de quibus quod
iia senserint, non constat. Sed etsi iia senserunt,
numquid eorum opinio praejudicare poierit verbis
Doinini diceniis Petro: « Quodcumque solveris eic? »
Numquid etiam si nunc viverenl, praejudicare pos-
sent communi sententiae Magisirorum Paiisius re-
gentium, qui conirarium sentiunt decernenies ab-
sque liis verbis, « Ego te absolvo, » absoluiionem
non esse per solam deprecaiivam orationem?

Quinio vero proponii de eo quod agitiir in
sacramento extreinae unctionis, quod supra solu-
tum est.

Sexto objicit de hoc quod Matih. 9, cum dixisset
Dominus paralytico, « Remittuntur tibi peccata tua, »
dixerunt, « Hic blaspbemal: » nam peccata dimil-
tcre solius esl Dei: non ergo sacerdotis. IIoc eliam
per verba Dionysii supra solutiim esl: quia Dei est
auciorilate peccata dimiltere, hominis autem esl
minisierium ad remissionem exhibere, dum in per-
sona Cbrisii peccala condonal, sicui dicit Aposiolus.

Seplimo objicit, quod in suscitatione Lazari,
secundum Augustiuum el Gregoriuin, significaia
est suscitalionis peccaiorum praeoperaiio: quia La-
zarus est prius a Doiuino vivificatus, quam trade-
reiur discipulis absolvendus. Ex quo arguil, quod
niliil .valel absolutio sacerdotis antequam homo sit
a Deo vivificatus per gratiam, ei suscitaiiis a morie
culpae. Ergo sacerdos non potesi super culpam.
Quae quidem ratio muliiplices defcctus liabel. Priiuo
quidem, quia arguiiur ex melaphoricis locuiionibus,
ex qiiibus non est arguendum, ut Dionysius et
Augusiinus dicunt. Secundo, quia raiio sua non esl
ad propositum. Consiat enim quod Dominus Laza-
rum suscitavil, et discipulis solvenduiii mandavit.
Ergo discipuli absolvunt. Per lioc ergo non osien-
ditur, quod sacerdos non absolvat, aut, non debeat
dicere, « Ego te absolvo; » sed quod eum non
debei absolvere in quo signa conlritionis non vi-
det, per quam homo justificatur interius a Deo
culpa remissa.

Quia vero dicit, quod sacerdos non poiest ha-
bere super culpam potestatem, et hoc habere poiesl
calumniam; scicndum est quod si inielligat quod
sacerdos sua aucloritate super culpam poteniiam
non habet, dicil vcriim. Si auiem inlelligit quod

OPUSCLLUM

sacramenium qnod sacerdos ul minisfer tradii, non
se extendat ad remissionefn ciilpae, falsum dicit.
Sicul enim per ba[)iistnum dimiitilur omnis culpa
et originalis el aciualis; iia per sacramenium poe-
niieniiue remiliilur aciualis ciilpa, Contingit aulem
quandoque in baplismo quod aliquis aniequam
sacramenium bapiismi actu percipit, dum habet
sacram<mlum in voto vcl in proposilo, consequilur
justilicaiionem a solo Deo: et lanien si anie con-
secutiis non fuerit ex vi sacramenii, nisi obicem
opponal, justilitaiionem conseqniiur sacrainenium
«iiscipiendo: iia omnino est de poenilentia. Nullus
enim repuiaiur conlritus, nisi liabeat proposilum
subjiciendi se Ivcclesiae clavibtis; quod est habere
sacramentiin) in voto. Unde qnandoque aliqiii con-
sequunlur justificationem in ipsa absoluiione, quam
aute non fucrant assecuii.

Octavo objicii, qtiod paris potestaiis est baptismo
abluere interius, el a culpa mortali absolvere. Sed
Deus non conimiinicavit poiesiatein inlerius bapti-
zandi, ne spes ponereiur in homine, Krgo nec
absolvendi ab aotuali peccaio. In quo siiam vocem
igiiorare videtur contra se ipsum objiciens. Sicut
enim sohis Deus interius baplizat, el tamen qoia
homo minisicriiim exierius exhibet, dicit, « Ego ic

• baptizo, » iia Deus per se ipsiim a peccaio ab-
fiolvit, et tamen horno, qui cxterius n inislerium
exhihet, dicere debet, « Ego te absolvo. »

Nono objicit, quod remissio peccatorum fit per
gratiam, quam hon)0 dare non poiest. Cui dicen-
dum cst, quod licel homo non possii dare gratiam,
potest lanien dare graiiae sacramentum per quod
fit remissio peccatorum.

Decimo objicil, quod Dominus dixit ad Moysem:
« Loqnere Aaron et filiis ejus: Sic benedicetis filiis
« Israel, et dicelis eis: Benedicat libi Dominus,
« et custodiat te: » Numer. 6, 23, el subdiiur:
« Invocabnnlque nomen meum super filios Israel,
« ei ego benedicam eis: » quod vidcnlur imilari
praelati, cum dicunt, « Benedicat vos Deus, » vel
« divina majestas; « ncc dicunl, « Fgo te bencdico. •
Hic aperte deci[)ilur, quia benedictio ista non cst
.sacramentalis; sed ubi sacramenialis bcnedictio oc-
eurrii, sicut in sacramento Eiicharisliae, liinc ipsi
sacerdotes, benediccre dicnnior: unde Apostolus
dicil 1 Cor. 10, 10: « Calix benedictionis, cui be-

• nedicimus. » Glossa: « Ciii nos sacerdotes quo-
« litlie benedicimus. » Nec est verum quod subdii,
quod hoc quod diciiur, « .\bsolulionem el remis-
« sionem iribuat tibi etc. » sit forma, au( pars
formae. Non enim oonveninni verbis Scripiurae,
quae dicii: « Quodcumqne solveris eic. Quoriim
« remiseriiis etc. » Nec hoc quod dicitur: « Be-

• ncdiciio Dei omnipoieniis eic. » pars est formae;
cum hoc c\ Scriptura trahi non possit, nec in usii
communi habeaiur, licet aliqui hoc dicant.

Undecimo objicit, quod cum clavis sit potestas
quaeestin minis(ro,8iextenderet se ad cidpae absolu-
lionem, hoc esset per modum efficiendi, quod soli
Deo competit. Cujus soluiio jam ex dictis paiet.
Potesias enim clavium se extendit ad absolulionem
eulpae, non sicut causa efficiens principalis, jioc
enim Dei est, sed sicul instrumentum: sicut el
aqua bapiismi, de qua .\ugustinus dicit, quod

• corpus tangit, ei cor abluit. »

Duodecimo objicit, quod Dominus idom voluil
osiendere dicens: « Quodcumque solveris eic, »
ei « Quorum remiseritis eic. » Nullus autcm dicil,
S. Th. Opera omnicL V. IG.

XVIII.

297

Ego tibi remilio peccaia. Ergo nec debel dicere,
« Ego te absolvo. » Sed obliviscilur ejus quod
Apostolus dicii, se donasse peccatum non propria
auctoritaie, sed in persona Chrisli. Donare autera
idem est quod eiiarn remiiiere. Papa etiam se re-
laxare dicit aliquam pariem de poeniteniia injuncia:
ideo enim in absolutione sacrameniali poiius utimur
verbo absolutionis quam remissionis, ut forma ab-
solutionis conveniat verbis insiiiuiionis: quia Domi-
niis exponens clavium potesiatem, his verbis usus
esi, « Quodcumque solveris eic.

Teriiodecimo objicit ex auclorilate Hieronymi
reprehendentis quosdam de eo quod pulani se
damnare innoxios, vel absolvere noxios. Non enim
sacerdos a peccaiis absolvens noxios solvit qui vo-
luntate noxii remanent, sed qui poenitendo rece-
duni a noxa culpae.

Quariodecimo objicii de hoc quod IJieronymus
dicil super Levit., quod leprosi jubeniur ostendere
se sacerdoiibus, quos illi non faciunl leprosos vel
mundos, sed discernunt, ita ei hic. Decipiiur auiem,
quia similitudinem nimis extendit. Absii enim ut
sacramcnia novae legis solum significent, et nihil
faciant, siciii veteris legis sacramenta. Si autem
sacerdos solum discernendo denuniiaret peccatoris
absolutionem, nihil faceiet, sed tantnm significarel.
Ergo facit aliquid ministerium absolutionis impen-
dendo; non lamen facit idoneos accedeiites ad sa-
cramenium: hoc enim solus Deus facit, qui ad se
hominum corda converiit: et respectu hujus ido-
neitatis non habet sacerdos nisi discreiionem, sicui
ei sacerdos legalis circa lepram.

Quiniodecimo objicit , quod Ambrosius dicir,
quod « solus ille peccata dimiliit qni pro peccaiis
• mortuus est. » Augustinus etiam dicit, quod
« nemo lollit peccata mundi nisi solus Christus. •
Hoc solvil Aposiolus dicens, qiiod ipse donavit in
persona Christi, scilicet tamquam Christi minister,.
qui siia passione remissionem meruii peccaiorum;
a qiia passione efficaciam habeni claves Ecclesiae,
siciit el ceicra sacramenla.

Sextodecimo objicit de leprosis mundatis a Chri-
slo, Mallh. 8 et Luc. 17, quibus dixil, quod osiende-
rent se sacerdotibus; lamen antequam seosiendereni,
mundaii sunt. Quod similiter solvendum est, sicut
id qiiod de Lazaro supra posuit.

Decimo scptimo resumit, quod cnm Dominus
dixissei paralyiico, « Diniiituntur tibi peccata, »
Judaei dixerunt, • llic blasphemat. » Hoc supra
solutum est, nec oporiei reiierare.

CAPUT III.

Quomodo adrersarius nitilnr quamdain
alisolnlionem fingere.

His auiem raiionibus positis, niiiiur quamdam
absoliilionem fingerc, qiiae est, « Si aliquis lalis
« dicai, qiiod ad ministerium sacerdolis perlinet
« oraiio absoIiiiion''ni Dci impetrans, postea lamcn
« debet dicere jiidicative, Ego te absolvo, idesl
« absohitum te ostendo. • Quam quidem absolu-
tionem ncc ego approbo, si simplicitcr, ut verba
sonant, intelligatur. Non enim oraiione sacerdoiis
impetralur remissio peccaiorum, sed passione Chri-
sti. Alioqiiin si sacerdos essei in peccato moriali,
absolvere non posset. Praemiititur aulem oraiio. ui
impetreiur confiienti idoneitas ad suspiciendiini
elfcclum sacramenli. Quae quidem oraiio licet plus

298

DE FORMA ABSOLUTIONIS

valeal a justo quam a peccatore oblala propler
iiierilum personae quod additur, tamen eiiam a
sacerdote peccalore oblaia non est cassa, quia pro-
poniiur ab eo in persona tolius Ecclesiae. In forma
autem sacramentorum non plus facit verbum a
peccatore quam a justo prolaiun); quia non opera-
tur ibi meritum hominis, sed passio Cbristi, et vir-
tus Dei. Similiter non sufticit illa expositio: « Ego
« te absolvo, idest absolutum te ostendo: •• quia
secundum boc in sacramenlis novae legis non es-
set nisi ostensio, vel significatio, quod idem est;
sed est sensus: « Ego te absolvo, » idest sacra-
menlum vel minisierium absolulionis libi impen-
do; nisi forte sicui aliquis diciiur ostcndere, non
solum significando, sed eliam faciendo.

Si tamen dicta responsio suslineatur, non inutile
erit considerare, quam frivolis eam raiionibus im-
pugnet. Objicil enim primo, quod Dominus dedit
polestatem discipulis sanandi omnes infirmitates
corporales et spirituales. Sed in sanaiione corpo-
raliuuj infirmitatum non dicebant, Ego sano te,
sed sanet le Dominus Jesus. Ergo nec in sanatione
spirituali debei dicere sacerdos, « Ego le absolvo. »
Non advertit autem qui hoc objicit, quod poteslas
sanandi infirmilates erat graiia specialiter homini
data, non ad sanandum, sed ad sanitatem impe-
trandam. Poiestas auiem clavium non compuiaiur
inter gratias graiis dalas, sed virtus sacramenialis,
quae principaliter residet in Chrislo, instrun»enta-
liter auiem seu ministerialiier in sacerdotibus cla-
ves habentibus. Unde verbum dicentis, Sanet le
Dominus, non sanabat, sed sanaiionem impeirabat.
Verba autem sacramenlalia efficiunt quod figurant,
ut supra dictun) est.

Secundo objicii, quod lemerarium videlur de-
nuniiare aliquem esse ab omnibus peccatis abso-
lutum, qtiia sic esset sicut Angelus Dei. Sed multo
ijiagis est leinerarium dicere, quod per claves Ec-
clesiae non fiat cerla remissio peccatorun), ut Au-
gustinus dicit. Numquid enim est abbreviala manns
Domini, ul qui in baptismo ab omnibns peccatis
mundat, in sacramento poenileniiae hoc non faciai?

Tertio objicit, quod dicere, Ostendo te absolu-
lum, non esi eum ostendere absolutum, sicui di-
cere, Comedo, non est comedere. In quo dccipitur
non considerans, qnod formae sacrameniorum non
solum sunl verba significativa, sed faciiva.

Quarlo objicit, quod cum diciiur, « Ego le ba-
« ptizo, » non est baptizare, nisi sequatur immer-
sio, vel inlinctio. Sed hoc esl valde ridiculum: quia
in sacramenio baptismi elementum materiale requi-
ritur cum forma sacramenti; sed in sacramento
poonilentiae elementum exteriiis non adhibelur.

Quinto objicil, quod temerarie sacerdos dicit,
Ostendo le absolutum, cum ignorel an Deus absolve-
rit. Sed secundum hanc eamdem ralionem temera-
rium esset dicere, « Ego 'e baptizo, » cum igno-
ret an Deus interius baptizet. Nentrum autem est
lemerarium, quia sacramenta habent certos cfTeclfis,
licet impediri possint per fictionem recipicntis. Un-
de sacerdos dicens, « Ego le absolvo, » vel « Ego
0 te baptizo, » cum cerlitudine denuntiat sacra-
menii effectum,

Similiter dicitur ad id qiiod sexlo et septimo
objicii de inceriitudine dimissionis poenae.

Octavo objicit, quod non poiesl dicere, Ostendo
te absolulum, nisi forie alicui sit revelalum, sicut
Joanni Evangelisiae, vel B. Virgini. Ad quod etiain

super id quod dictum est, addendum est, quod si
judex absque temeritate lestibus auditis potesi pro-
nuntiare aliquem innocentem, quamvis forte sit no-
cens secundum rei veritatem; non temerarie ostendit
sacerdos aliquem absolutum in foro poenileniiae,
in quo creditur poeniienti pro se, el contra se.

Ex quo etiam palet quod non est periculosum
sacerdoti dicere, « Ego te absolvo, » illis in quibus
signa conlritionis videi, quae sunl dolor de prae-
teriiis et propositum de celero non peccandi: alias
absolvere non debel. Periculose auiem solam ora-
tionem dicit, quia hoc non est absolvere, sed sub
dubio poenitentiae relinquere. Orare auiem pro
aliquo ut absolvatur, potest, sive sit contritus, sive
non.

CAPUT IV.

Imposido mwnis non esl de necessitate
Iwjus sacratnenti.

Ullerius autem non minus temerarie asserere
praesumit, quod impositio manus sit de necessitaie
hujus sacramenti.

Primo quidem propter boc quod Acl. 8, 17,
dicitur: « IiDponehant maniis super illos, el acci-
« piebant Spiritum sanctum. » llla enim imposiiio
fuit loco sacramenii confirmationis, quod datur per
majores minislros.

Secundo objicil quod Marc. ult., 18, dicitur:
« Super aegros manus imponent, ei bene habe-
« bunt. » Sed hoc est ridiculum: quia non loqui-
tur de injpositione sacramenlali, sed de signis fa-
ciendis.

Tertio ohjicil, quod Auguslinus dicit quod sa-
crniiicntum novae legis debet esse signum sacrae
rei, el per naluralem simililudmem ( qiiod de suo
addit ): per hoc volens dicere, qiiod sola verba non
faciunt nec perficiuni gacramentuni. Sed palei in
omiii sacramcnto quod verba ad maleriam acce-
dentia perficiunt sacramenlum. In saciauiento enim
Eucharistiae sola verba prolala super niaieriam
conseerandiim perficiunt sacramentum. In bapiismo
etiam verba prolala super aquam lantiim non fa-
ciiint sacramenium, sed supra aqiiain adhibilam in
baplisiDO, quia totum esi loco materiae. Ipseautein
peccator confitens, est sicui materia in hoc sacra-
mento. Unde verba absoliitionis super eiim prolaia
efficiunt poenitentiae sacramenluni.

Quarto objicit quod diritur Maiih. 19, 15, qiiod
• oblali sunt parvuli, ui eis manus Imponerei. »
Sed hoc non potest referri ad poeniteniiae sacra-
mentum, quod parviilis impendi non consuevit.
Ohlaii sunt aiitem ei, ul n)anus imponeret benedi-
cendo, secundum consueiudinem Judaeorum, ul
dicit Remigius.

Quinlo objicit, quod dicitur Actuum 8, 18: «Cuuj
« vidisset Siinon quod per impositionetr: manuum
« Aposiolorum elc. » Hoc autem perlinet ad imposi-
tionem manniim quae fit in confirmatione, ut su-
pra dictum est.

Sexto ohjicit ad hoc aucloriiatem Magistri Gu-
lielmi Alverni, qui an boc dixerit nescio; sed seio
eum non fuisse taniae auctoritaiis ut ejus diclo
standum sit in tanta re; praeseriim cum Domiuiis
Petro poteslatem clavium exponens non dixeril,
Cuicumqiie manus injposueris, sed « Qiiodcumque
« solveris. »

OPUSCLLLM XVII!.

209

CAPUT V.

Objeciiones conlra praedicta. el earum solutiones.

Ullimo redii ad prirnuni, resumens raiiones
prius adduclas, quod non debei sacerdos dicere
« Ego le absolvo: » lum quia hoc pertinet ad po-
testatem Dei; tum quia sacerdoii inccrlum est an
ille absolvaliir: quac jam S'ipra soluta sunt.

Addii eiiam objiciendo, quod vix Jriginta anni
sunt qiiod omnes hac sola forma uiebaniur, « Ab-
« soluiionem ei remissionem etc. » Sed quomodo
de oninibus potesl leslimonium perhibcre, qui o-
nines non vidit ? Sed hoc certum esi quod jam
sunt niillc ducenti anni et anipiius, quod dictum
cst Peiro: • Quodcumque solvcris ele. » Quare
autem non dicatur in forma, Ego libi remitto, si-
cul « Kgo te absolvo, » jam supra dictum esl.

Objicil autem ulterius quod si sacerdos polesl
absolvere a peccatis, utilius esset absolvi quam ac-
cipere crucem iransmarinum. Quod quam ridiculum
sil dictum, de facili poiest adverii. Non enim crux
transmarina datur valitura nisi absoluto a peccaiis
ad remissionem lotius poenae pro peccatis debitae.

Objicii aiitem ulierius, qiiod vae imminel vivi-
ficanti animas quae non viviinl, ul diciiur Ezech.
15;et sic sacerdos se commillit discrimini, cum ne-
sciai quod vivant. Scd hoc jam solulum esi: quia
eisi ncsciat quod vivant, scit tamen quod sacra-
meniura justifioare potcst.

Ulleriiis objicit, quod, sicul dicit Ambrosius,
Dominus parem vim esse voluit ligandi et solvendi.
Sed sacerdos non ligai vinculo peccali, sed pro-

prioruin quisque peccalorum vinculis consiringiiur,
ut dicitur Prov. 3. Ergo sacerdos non absolvit a
vinculo culpae. Conira quod dicendtim, quod hoc
sacerdos facit ligando et solvendo per ministerium,
quod Deus dedit per auctorilatcm. Deus enim ab-
solvit a pcccato directe, gratiam apponendo; ei ligat
vel trahil in peccatum, gratiam non apponendo,
ut diciiur Rom. I. Similiter sacerdos tamquam mi-
nister a peccato solvit, sacramontum gratiae appo-
ncndo; ei ligat non apponendo, propler hoc quod
ligat ad poenam quam injungit.

inducit autem ullimo aucioriialem Hilarii, quod
soli Deo de se crcdendum est; et sic absoluiionem
a culpa, quam solus Deus facit, sacerdos ostende-
re non polest.

Item quod Dionyslus dicit, quod sacerdotibus
non est utendum viriuiibus hierarchicis nisi quo
Deitas voluerit eos. Sed haec ex superioribus sunl
solula multotics, el iterare non oporiet.

Ad extremum inducii, quod anie poleslatem
clavium Petro tradiiam fii mentio de revelaiione
sibi facta, quasi oporleat semper revelaiionem di-
vinam sacerdoiem expectare antequam clavibus u-
latur. Non adverlit autem, quod revelalio facta Pe-
tro non fuil de idoneitate absolvendorum, sed de
potestaie Christi, per quam sacramenta graiiae cer-
tissimos effectus habent.

Hae sunt igitur raliones quas pro se inducit:
quae non solum demonstrationes non suni, sed
vix apparenies rationes judicari possunl. Volunlas
autem Dei fuit ut pro defensione poiestatis Petro
Iradilae, in festo Cathedrae Petri hoc opus de ve-
slro mandato compilans laborarem.

i^g^^i

OPUSCULUM XIX.

IN DECRETALEM I EXPOSITIO AD ARCHIDIACONOM TRIDENTINOM

(1)

( Edit. Rom. XXIII

De sutnma Trinitaie tt Fide cntholica.

Firmiter credimus et siropiiciter confitemur qiiod «nus
solus est verus Deus, aeternus et inimensus, incomniuiabiii?,
incompretiensibilis et ineifabilis, Pater et Filius et Spiritus
sanctus: tres quidem personae, sed una essentia, subslanlia,
seu nntura, simplex omnino. Pater a nuilo, Filius autem a
solo Patre, ac Spiritus sanctus ab utroque pariter, absque
initio et fine. Pater generans, Filius nascens et Spirilus san-
ctus procedeiis; coiisubslantiales et coequales, coomnipotentes
et ooaeterni, unum universorum principium, creator omnium
invisibiliura et visibilium, spirilualium et corporalium, qui
Sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis utramque
de nihilo condidit cieaturam, spiritualem et corporalem, aii-
^elicam videlicel et niundanam, ac deinde humanam, quasi
communem, ex spiritu et corpore constilutam. Diabulus enim
el daemones alii, a Deo quidem natura creati sunt boni,
sed ipsi per se facti sunt mali: homo vero diaboli sugge-
stione peccavit.

Haec sancta Trinitas secundum communem essentiam in-
dividua et scrundum personales proprietatss discrela, per
Moysen et sanctos Prophetas, aliosqiie famiilos siios, juxta
ordinatissimam dispositionem temporum, doctrinam humano
generi tribuit salutarein. Et taiidem unigenitus Dei Filius
Jesus Chiistus a tota Trinitate commuiiiter incarnatiis, ex
Maria semper virgine Spirit-us sancli cooperatione conceptus,
venis honic factus ex anima ralionali et humana carne com-
posilus, una in duabus naturis persona, viam vitae mani-
festius demonstravit. Qui cum secunduin divinitatem sit im-
mortaiis et impassibilis, idem ipse secundum humunitatem
factus est passibilis et mortalis: quin etiam pro salute humani
generis in ligno crucis passuset mortuus, descendit ad inferos,
resurrexit a mortuis et ascendit in caelum. Sed descendit in
anima, resurrexil in carne, ascenditque pariter in utroque;
ycnturus in fine saeculi judicare vivos et mortuos, et reddi-
turus singulls secundum opera sua, tam reprobis quam ele-
cti». Qui omnes cum suis propriis corporibus resurgent. quae
nunc gestant; ut recipiant secundum merita sua, sive bona
fuerint, sive mala; illi cum diabolo poenain perpetuam, et
isli cum Chiisto gloriam stnipiternam

Una vero est fidelium universalis Ecclesia, extra quam
nullus omiiino salvatur. In qua idem ipsc Sacerdos et sacri-
ficium Jesus Christus: cujus corpus et sanguis in sacramento
altaris sub speciebus panis et vini veraciter contineiilur,
transubstantiatis pane in corpus et vino in sanguiiiem, po-
testate divina, ut ad perficiendum mysterium unitatis acci-
piamus ipsi de suo quod accepit ipse de nostro. Et hoc uti-
que sacramentum nemo potesi conficere nisi Sacerdos qui
fiierit rite ordinatus secundum claves Ecclesiae, quas ipse
concessit Apostolis et eorum successoribus Jesus Christus.

Sacramentum vero baplismi, quod ad invocationem indi-

viduae Trinitatis, videlicet Patris et Filii et Spiritus sancti,

consecratur in aqua, tam parvulis quam adullis, in forma

Ecclesiae a quocumque rite collatum, pruficit ad salutem.

El si posl susceptiunem baplismi quisquam prolijpsus fue-

(1) Al. Cudestinum.

rit in peccalum, per veram poenitentiam semper polest re-
parari. Non solum autem virgines et conlineiitcs, v.-rum e-
tiam conjugati, per fidem rectam et operationem bonam pla-
centes Deo, ad aeternam merentur beatitudinein pervenire.

Salvalor noster discipulos atl praedicanduin
miltens, tria eis iaj^unxii. Primo quidem ui doce-
renl fidem; secundo ul credenies imbuereni sacra-
menlis; leriio ut credenies sacramenlis imbutos ad
observandum divina niandata inducereni: diciiur
eniin Malth. ult. (9: « Eunies, doceie omnesgen-
« tes, ■ quantum ad primuin: « bapiizantes eos
« in nomine Patris et Filii et Spiriius sancii, »
quantum ad secundum: « docentes eos servare o-
« mnia quaecumque mandavi vobis, » quaniuiii
ad lertium. Inter quae tria decenier fidei doctrina
praemiltimr. Est enim fides omnium bonorum spi-
riiualium fundamenttim, secundum illud Apostoli
Hebr. 11, 1: « Esi auiem fides subsianlia ( idesl
« fundamenium ) sperandarum rerum. » Est enim
Gdes per quam anima vivificatur per gratiam, se-
cundum illud Apostoli Galal. 2, 20: « Quod au-
« tem nunc vivo in carne, in fide vivo Filii
« Dei; » el Habae. 2,4: « Jusius ex fide
« sua vivit. » Ipsa esi per qiiam anima a pec-
calis purgalur: Act. lo, 9: « Fide purificatis corda
« eorum. • Ipsa esi per quam anima justiiia or-
natur; Koman. o, 22: « Jusiitia aulem Dei per fi-
« dem Jesu Chrisii. » Ipsa est per quam aiiima
Deo desponsaiur: Oseae 2, 20: « Sponsabo te mi-
« hi in fide. » Ipsa est pcr quam homines in Dei
filios adoptantiir; Joan. \, 12: « Dedit eis pote-
« siatem filios Dei fieri, his qui credunt in nomi-
0 ne ejus. » Ipsa est per quam acceditur ad Deum:
Hebr. 11, 6: » Accedeniem ad Deum oporiet cre-
« dere. • Ipsa denique est per quam homines ae-
ternae vilae bravium consequuntur, secundum il-
lud Joan. 6, 40: • Haec esl volunias Palris mei
« qui niisit me, ut omiiis qui videi Filiumetcre-
« dit in eum, habeat vitam acternam. » Conve-
nienter ergo Chrisii Vicarius propositurus manda-
la quibus Ecclesia per Apostolorum praedicationem
fundata pacifice gubernatur, titulum de fide prae-
miilit.

Sed considerandum esi, quod cum multi siiit
articuli fidci, quorum quidom videniur pertinere
ad divinilaiem, quidam vero ad humanaio nalu-

OPUSCULLM XLK.

301

raai, quan» Filius Dei in uniiatem personaeassum-
psii, alii vero ad diviniialis eirectuin, fundamenlum
tamen totius fidei est ipsa prima verilas divinilatis,
cum omnia alia ca ratione contineantur sub fide,
inquanlum ad Deum aliqualiter reducuniur. IJnde
Dominus discipulis dicit Joan. 14, 1: « Credilis
« in Deum, el in me credite; » per quod datur
iiitelligi i]Uod in Christum crcditur inquanium est
Deus, quasi fide principaliier de Deo exislente.
Inler ea vero quae de Deo fide lcnemus, hoc est
singulare fidei chrisiianae ut Trinitatem persona-
rum in unitale divinae essentiae faieamur. Sub hac
enim professione Christo per bapiismum sumus
consignati, ut paiet per id quod supra inductum
est: < Baptizantes eos in nomine Patris et Filii el
« Spiritus sancii. » Alia vero quae de Deo asse-
rimus, nobis el aliis conuuunia esse invcniuntur;
puta, quod Deus est unus, omnipoiens, el si qiia
alia de Deo fide tenentur; qnae etiain Judaei et
^'araceni non diOitentur. Lnde ad insirmandiim
proprium el singulare dogma fidei chrisiianae,
non piaeiitulavit fidei tractatum de Deo , sed
de « Trinitate. » Addit aulem, ■ Summa, ■
quia divina Triniias arccm quamdam tenet inter
plurirnas irinilates ab ca derivalas. Derivatur enim
ab illa Trinitate divina quaedam trinitas in aiiima
nosira, secundinii quam ad imagincm Dei sumus
secunduin menioriaui, inlelligenlium et voluntatein.
Derivantur et ab ipsa aliae iriniiatcs in singulis
creaiuris, prout niodum quemdam, speciem et or-
dinem habent secundum quae in eis divinae Tri-
nitalis quasi quoddam vestigium invenitur, ut Au-
gustinus dicii in libro de Trinitaie. Ad discreiio-
nem igilur harum oinnium trinitatum quae a di-
vind descendunt, dicitur, « De summa Triniiate. »
Sed de hac Triniiate divina diversi haereiici diver-

simplex, idesl absque siinulaiione, secundum illud
1 ad Timoth. 1, 5: • Fiiiis praecepii esi cariias
« de corde puro et conscienlia bona ei fide non
• ficta. » Debet eiiam esse simpiex, idest absque
erroris permixtione, secundum iilud 1 ad Thessal.
% 5: • Exhortatio nosira non fuit de errore. •
Debet eiiam esse absque variatione: 2 ad Corinih.
1, 18: « Sermo noster qui fuit apud vos, non
« fuit in illo Est et Non. » Quantum ergo ad pri-
mum aclum fidei dicit, « Firmiter credimus »; quan-
tum ad secundum dicit, « Simpliciier confiiemur. ■
Lltiiiio auteui considerandum est, quod lidei chri-
stianae ariiculi a quibusdain duodecim, a quibus-
dam quatuordecim compulaniur. Secundum illos
qui coinpulanl quatuordecim, sepiem articuli per-
tinent ad divinitatem, septem vero ad humaniia-
lem. Illi autem qui ad divinitatem pertincni, sic
disiinguuntur, ul unus sii articulus de divinae es-
senliae unitate, qui tangilur in Symbolo cum di-
cilur: « Credo in unum Deum. » Secundum esl
dc persona Patris, qui langitur cum dicitur: « Pa-
« trem omnipolentem. • Tertius esi de persona
Filii qui tangitur cum dicilur : « Et in Jesnm
■ Christum Filium ejus: « Quartus esl de persona
Spiritus sancli, qui langiiur cum dicitur: « El in
« Spiritum sanctum. ■ Quintus est de efTectu, quo
a Oeo creamur in esse naturae, qui tangiiur cum
dicitur: « Creaiorem caeli et terrae. » Sexius est
de effeclu Dci secundum quod reveriimur in esse
gratiae, qui tangitnr cum dicilur: « Sanclam Ecele-
« siam catholicam, sanclorum comiiiunionem et
« remissionem peccalorum. » Quia eniin per gra-
liam Dei in unilaiem Ecclesiae congregamur, sacra-
menla communicamus et remissionem peccatorum
consequimur. Sepiimus ariiculus esi de elTectu Dei
quo perficimur in esse gloriae et quantum ad cor-

sa erranies dixerunt: quorum Sabellius absiulii per- pus el quantum ad animam; el hoc tangiiur cum

sonarum distinctionem dicens, Patris et Filii et Spiri-

tus sancti esse unam essenliam ei personam, sed eos

solum dilTerre nominibus; Arius vero posiiit trium

personarum esse dlversas subsaniias, in dignitate ei

duratione difTerenies: quae omnia et consin.ilia fi-

des condemnal catholica. Quiu igiiur de summa

Trinitate et aliis ad fidem pcrtineniibus hic trade-

re inlendit quod fides catholiea tenet; ideo additur,

« El fide catholica. » Dicitur autem fidcs Eccie*

siae catholica, idesl universalis, ut Boelius dicit in

libro de Trinitate, tum propter universalium prae-

cepta regularum, lum propterea quia ejus cullus

per omnes pene mundi terminos emanavit; haere-

licorum vcro errores sub certis terrarum angulis

includuntur.

Oe reprobafionc errorum tam haereticorum
quam philosQphorum.

Quia de fide sanclae Trinitalis considerandum
cst; primo oporiei scire, quod duplex est actus fi-
dei, scilicel coide credere et ore profiteri, secun-
dum illud Rom. 10, 10: « Corde crediiur ad justi-
« tiam, ore autem confessio fit ad salutem. » U-
terque auiem acius aliqnid requirit ad sui perf<v
ctionem. Nam interior actus fidei exigit firmilalem
absque omni dubiiatione, quae firmiias provenit
ex infallibililaie divinae veritaiis, cui fides inniiitur:
unde dicitur Jac. I, 6: « Postulet autcm in fide
« uihil haesiians. >> Sed confessio fidei debet ess^

dicilur: « Carnis resurrectionem et vnam aeter-
« nam. » Articuli vero sepieui ad incarnationem
pertinenles sic distinguuniur, ut primus sii de
Christi concepiione, qui tangitur cmn dicitur: « Qui
« conceptii? -csi de Spiriiu sancto. » Secundus au-
lem est de ejus nativilaie, qui tangiiur cum dicitur:
« Natus ex Maria Virgine. »Tertius est de ejus passio-
ne, qui tangitur cum dicitur: « Passus, mortuus et se-
« piilius. » Quartuses de descensu ad inferos: • De-
scenditad inferos. «Quintus deresurrectione: • Teriia
4 die resurrexit a mortuis. » Sexius de ascensione-
• Ascendit ad caelos. » Sepiimus de advenn ad
judiciuiii: « Inde venlurus esl judicare vivos ei
« moituos. » Alii vero ponentes duodecim articu-
los, poniini unum articulum de tribus pcrsonis; et
ariiculuiii de elTcctu gloriae dividnnt in duos, ut
sciliccl alius articulus sit de resurectionecarnis, et
alius dc vita aeterna: et sic ariiculi ad divinilatem
peninenles snni sex. Item concepti mem et nati-
vitateiii Christi sub uno articulo comprehcndunt:
et sic eiiam articuli de humanilale fiunt sex:
unde onine sunt duodecim. Primo prosequiiur ar-
ticulum priinum dc essentiae uniiate: unde primo
ponit unitatem divinae essentiae: « Unus est solus
« et verus Deus, . secundum illnd Joan. 17, 3:
« Ut cognoscant te solum verum Oeum: » Deut. C\
4: « Audi Israel, DoMiinus Oeus iiius Dciis unus
« est; ■ per quod excluditur error gentilium po-
neniium mulios deos. Deus auiem veriis, qui esi
essentialiler et naturaliter Deus, unus est. Dicun-
tur enim aliqui dii non veri, sed pcr adoptionem,

502

IN I. DECUET. EXPOSITIO

vel per parlicipaiionem divinilalis; sive nuncupa-
tione, secundum illud Psalrn. 81, 6: « Omnes dii

• genlium daemonia. » Deinde oslendit excellen-
tiam divinae naiurae sive essenliae: ei primo qiiari-
tum ad hoc quod non comprehendiiur tempore:
quod significalur cum dicilur, « Aeternus. » Dici-
lur enim aelernus, quia carel principio et fine, et
qiiia ejus esse non variatur per praeteritum ei fu-
Mirum. Niliil enim ei subtrahittir, nec aliquid ei
de novo venire polesi; unde dicii ad Moysem Exod,
.", 14: « Ego sum qiii sum; » qiiia scilicet ejns
esse non novit praeterilum ei fuiurum, sed semper
praeseniialiter esse habet. Et Apostolus dicit ad Rom.
uli. "16: • Nunc patefactnm est per Scripturas Prophe-
« tarum secundum praeceptum aeterni Dei. » Secim-
do ostendiiur quod ejus magnitudo excedit in-
comparahiliter omnium magnitudinem creaiuiarum,
cum dicitur, « immensus. » lllud enim mensura-
ri poi*»sl per aliquid aliud, quod si e.^ccedat in
magniiudine, tamen excessus ost sectindnm ali-
r|uam proportionem . ^iciil binarius mensurat
senarium, inqiianium ler duo faciunl sex. Senarius
autem excedit binarium secundum quod binarius
mensurat senarium, quia est triplum ejus. Deus
autem excedil magnitudine suae digniiaiis omnem
crealuram in infinitum; et ideo diciiur « immensus, »
quia nulla esl couimensuratio vel proporiio alicu-
jiis creaturae ad ipsum: unde dicitur in Psalm.
144, 3: « Magnus Dominus ef laudabilis nimis, et
« ujagniiudinis ejus non est finis: » et Baruch 5,

2.j, dicitiir: « Magnus est et non habens finem,

■ excelsus et immensus. » Tertio ostendiiur qiiod
excedit omnem mutabilitaiem, ciim dicitur, « In-
« commutabilis, » quia scilicet nulla est apud ipsum
variaiio, secundum illiid Jacob 1,17: « Apud quem
« non est iransniuiatio, nec vicissitudinis ohum-

• bratio. » Quarto ostenditur quod sua po!csias
transcendii omnia, cum dicilur, « Omni]!oleus, »
quia simpliciter oomia potesl; unde ipse dicit Gen.
17, 1: « Ego Deus omiiipotens. »

El si quis objiciai id quod Apostolus dicit 2
ad Timolh. 2, 1o: « llle fidelis permanet, ncgare
« seipsum non poiesi; » et iia non est omnipo-
lens: dicendiim, quod negare seipsum, est deficere
a se; non posse aulem deficere non est ex defeciu
potentiae, sed ex potentiae perfectione; sicut etiam
apud homines ex magna forlitudine esi quod aliquis
vinci non possit. In hoc ergo vere Deus omnipo-
lens oslendiiur quod omnia polest facere, et in
nullo poiest deficere.

Quinto ostendiiur quod excedit omnium ratio-
nenr et inlellectiim, cum dicitur, » Incomprehen-
« sibilis. » IHa enim comprehendere dicimur quae
perfecie cognoscimus, quantum cognoscibilia sunt.
Nullaauiem creatura tanium potesl Deum cogno-
scere quanlum cognoscibilis esl; et propter hoc
nulla creatura polest eum comprehendere: unde dici-
tur Job 11, 7: « Forsitan vesligia Dei comprehendes,
« ei usque ad perfectum Omnipotentem reperies? »
quasi dical, non. Et Jerem. 32, 18, dicitur: « Do-
« minus exercituum nomen libi, magnus consilio,

• el incomprehensibilis cogitatu. » Sexloostenditur
quod excedit omnem loculionem, cum dicilur,« Inef-

■ fabilis » , quia scilicel nullus potest sufficienler effari
laudem ipsius: wnde dicilur Eccl. 43, 33: « Exaltate il-
« lum quantum potestis; major est enim omni laude. »

Deinde accedit ad arliculum Trinitaiis, ponens
«juidem primo nomina trium personarum, cum dicit:

« Paier et Filius el Spiritus sanclus, » quae qul-'
dem exprimuntur Matih. ult., 19: « Doceie omnes
« gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii

« ei >[)irilus sancli. »

Sed circa haec iria nomina diversimode aliqui
erraverunt. Sabellius enim dixii, quod Pater et Fi-
lius et Spiritus sanctus solis nominibus disiinguun-
tur, dicens, eiimdem in persona esse, qui quando-
qiie dicitur Pater, quandoque Filius, quandoque
Spirilus sancius, pro{)ter raiiones diversas: ei ad hoc
excludendum subditur: « Tres quidem personae:
« alia est enim persona Pairis, alia Filii, alia Spi-
« ritus sancti. » Arius vero posuii, quod Pater ei
Filius el Spiritus sanclus sicut suni diversa no-
mina, ita suni diversae substantiae: et ad excluden-
dum hoc siibdii: « Sed una substaniia. » Verum
quia substantia secundum usum vocabiili aliter su-
mitur apud nos et aliier apud Graecos; ne circa
hoc posset fieri aliqua deceptio, subditur, « Seu
« natura. » Apud Graecos enim hyposiasis, idesi
substaniia, accipitur, sicul apud nos persona, pro
re aliqua subsistenle, quara dicimus suppositum
vel rem naturae; sicul hic homo esi suppositum,
vel res humanae naiurae. Apud nos vero secun-
diim communem usura loquendi, substantia diciiur
essentia vel natura rei, secundum quod humanitas
dicilur natura hominis. Sic igiiur datur intelligi,
qiiod in divinitate tres sunt subsisientes, scilicet
Paler et Filius el Spiritus sanclus, sed una nu-
mero simpliciter natura est in qua subsistunt: quod
in rebiis humanis contingere non potesi. Petrus
enim et Paulus et Joannes sunt quidem ires sub-
sistenies in nalura humana: sed natura humana,
etsi sit una specie in istis iribus, i>on tamen esl
eadem numero; et ideo tres homines sunt, non
unus homo. Quia vero in Paire et Fiho et Spiriiu
sancto est una numero divina natura, dicimus, quod
Pater el Filius et Spiritus sanctus sunl unus
Deus, et non tres dii. Posset aulem aliquis prave
inielligere unam essentiam trium porsonarum, ita
scilicet quod una pars illius naturae esset in Patre,
alia in Filio, alia in Spiritu sanclo; sicul si dece-
remus unain aquam esse in tribus rivis defluenti-
bus ab uno fonte, ita scilicet quod unaparsaquae
est in iino rivo, alia in alio, lerlia in terlio. Si
auiem sic esset una nalura trium personarum, se-
quereiur quod divina namra esset composita ex
pluribus pariibus: et ideo ad hocexcludendum sub-
dit, « Simplex omniuo, » idest nullam composilio-
nem habens. Omne enim compositum posterius esl
his ex quibus componitur: sic igitur aliquod essel
prius Deo; quod est impossibile.

Sed posset aliquis quaerere: Si Iriiira persona-
rum est una simplex natura, unde ergo tres per-
sonae distinguuntur ? El ideo ad hoc respondens
subdit: « Paier a nullo, Filius a Paire solo, ac
« Spiritiis sanctus pariter ab utroque. » Ubi con-
siderandum est, quod quidquid in divinis absolute
dicilur, commune est et unum in tribus personis;
sicut qiiod dicitiir Deus honus, sapiens ei omnia
hujusmodi. Ibi enim solum invenitur distinctio, ubi
aliquid invenitur pertinens ad relalionem originis;
quia scilicet Paler a nullo esl, et secundum hoc
innascibilis dicitur. Filius autem diciiur Filius, quia
a Patre est per generationem, secundum illud Psalm.
2, 7: • Ego hodie gemii te; » el secundum hoc
Patri atlribuitur palernitas, el Filio filiatio. Spirilus
aulem sanctus ab uiroque procedil; el secundum

OPUSCLLU

lioc Spiriiui sanclo allribuiiur processio, Palri vero
el Filio comniunis spiralio, qnia scilicel comniuni-
lcr spiranl Spiriium sancium. Sic igilur quinfjne sunl
notiones, secundum quas dislinclioncs peri-onarum
dcsignanlur in divinis: scilicel paiernitas^, quae est
constiluiiva Pairis, per quam oslendilur quod ge-
nuii Kiliuiii; filiatio, per quam ostendilur quod Filius
csi a Paire; ei processio per quaiii oslenditur quod
Spirilus sancius cst a l'a»re ei Filio; innascibi-
litas, per quam dignoscitur quod Paier a nullo est;
commdnis spiraiio, per quam osiendiiur quod Paler
et Filius eommiiniter spirani Spiritum sanctum.

Sed rursus posset alicui occurrere falsa cogiialio,
ut quia in rebus liumanis filius a quodam piinci-
pio temporis a paire generaiur, ci generalio ejus
non semper durat, sed certo lermino tempoiis fi-
nitur, sic eliam sil circa originem diviiiarum per-
sonarum: ul scilicel Filius ab aliquo lempore incepe-
rit a Patre gencrari, ci aliquo leiupore cjus generatio
fuerit finita; ei simililer de Spirilu sancto. Ideo ad boc
excludendum subdit: « Absque initio semper ac
« sine fine Pater generans, Filius nascens, Spiritus
« sancius ab utroque procedens: » cujus excmplum
aliqualiier in crcaluris inveniri potest. licet iinper-
fecium. Yidemus enim quod a sole radius proccdii,
€t staiiin quaiido fnil sol, radius processit ab
eo, nec unquam desinei radius procedere quam-
diu sol eril. Sie enim Filius proccdil a Patre, ut
radius a solc; unde dioii Aposiolus ad llebr. 1, 5:
« Qiii cum sit spleiidor gloriae; » Spiritus autcm
sanctus ab uiroque procedit, siciit calor a sole el
radio: unde dicilur in Psalm. 18, 7: « Nec est
« qui se abscondat a calore ejus. ■> Sedboce\em-
plum deficii quantum ad boc quod sol non sem-
per fuit, et ideo ncc radius ejus semper ab eo
processit: quia vero Deus Palcr semper fuil, semper
ab eo processit Kilius. ei ab uiroque Spiritus san-
etus. Polest et aliud exemplum poni in anima bu-
mana, in qua verbum inierius conceptum, a memo-
ria procedit; et ab utroque procedit amor. Ei iia
etiam a Patre procedit Filius sicul Veibun. cjus, et
Spiritus sanctus sicul amor communis utriusquc.
Sed hoe exemplum dencit in duobus. Primo qui-
dem quia intellecius humaniis non semper fuil;
scciindo, quia non scmper verbum in corde suo
actualiter concipii. Sed iniellectus divinus semper
fuii, ei semper absque intermissione inielligit: unde
semper in eo oriiur Verbum, quod esl Filius, ei
procedii amor, qui est Spiritus sanctus.

Quia vero baeretici Ariani Filium Palri postpo-
ncbant, et Spiriium sanclum utrique; ideo hoc
consequenler excludit. Est aulem considerandum,
quod Ariani postponebant Filium Pairi, primo qui-
dem quanium ad esseniiam, dicemes, quod csscniia
Patris est dignior quam cssenlia Filii. et ad hoc
e\cludendum subdit, « Consubstaniialcs, ■ qiiia
scilicct essentia Patris el Filii una est, et in nullo
dilTerens. Sccundo vero quantum ad niagnitiidinem:
non qiiod in Deo sit iiiagnitndo molis, sed ma-
gniiudo virtutis, quac est pcrfoctio bonitaiis suae.
Dicebant cnim Pairem esse Filio majoiem etiam
secundum divinilaieni: et ad hoe excludendum sub-
dil, « Coacquales. » Secunduin bumanilatem vero
Dominus dicii Joan. 1 i, '28; < Pater major me est. »
Terlio quantum ad poiestalem, diccntes, Filium
non esse omnipoteniem: ct ad hoc excludendum
subdiuir, « Et coomnipotcntes. • Quarlo quanlum
ad durationem, quia dicebant Filiuiii non semper

M XIX. .'01

fuisi«: el ad hoc e\cludendiim subdit, « Coaeterni. •
Quinto quantum ad operationem. Diccbant enim
quod Pater operabiitur per Filiuin siciil per insiru-
mentum suum, vel sicui per minisirum: sed ad hoc
excludendum subdii, « Unum universorum princi-
« pium. » Non enim Filius esl aliud principiuni
rerum, quasi iriferius quam Paler, sed ainbo suiit
unum principiuin: ei quod diclum esl dc Filio, iii-
lelligeiidufii esl eiiam de Spiriiu sancto.

Deinde accedii ad alium arliculum, qui est d.;
creationc rerum: ubi varia^^ opiniones cxcludir.
Fuerunt enim aliqni baerelici, sicui Manichaei, q'ii
posuerunt dnos creaiorcs: unuui boiium, qiii crea-
vit crcaturas invisibiles et spirituales, alium ma-
lum, quem dicuni creasse omnia baec visibilia et
corporalia. Fides autem catholica confiteiiir, onmia.
praeter Deum, tam visibilia quam invisibiliu, a Deo
esse creata: unde Paulus dicii Aci. 17, 24: « Deus
« qui fecit mundum et omnia quae iii eo sunt.
« hic caeli el terrae cum sii Dominns, non in
« manufaclis templis habital: » et Hebr. 11, o:
« Fide credimus apiata csse saecula Verbo Dei, ut
« ex invisibilibus visibilia fiereni: « mide ad bunc
errorcm 'e\clu<lendum dicii: « Creator omiiium,
« visibilium el invisibilium, spiritualium ci coi-
« poralium. • Alius error fuit poneniium Deum
quidcm esse primum principium produciionis rerum;
sed lainen non immcdiate omnia crcasse, sed me-
diantibus Angelis rniindum hunc esse creatum:
ei hic fuit error Menandrianorum: ei ad liunc er-
rorem excludendum subdit: « Qui sua omiiipotenii
« virtute: » quia scilicet sola Dei virlute oinnes
creaiiirae sunt produciae, secundum illud Psalui.
8, 5: « Videbo cados luos opeia digiiorum luo-
« rum. » Alius fuii error Origenis poneniis quod
Deus a principio creavit solas spirituales creaturas,
ct postea quibusdam earum peceaiiiibus, creavit
corpora, quibus quasi qiiibusdam vinculis spiriiuii-
les subsianiiae alligarenlur; ac si corporales crea-
tuiae non fuerini ex principali Dei inieniione pro-
ductae, quia bonum esset eas esse, sed solum ad
puniendum peccatum spiriiualium creaiurarum; cuiu
lamen dicatur Gen. 1, 31: « Vidit Deus cuncia
« quae fecerai, ei erant valde bona. » Unde ad
boc excliidendum dicit: « Simul ab initio teuipori-;
« uiramque de nibilo condidil crcaluram, spiriiua-
« lem et corporalem, angelicam videlicei et mun-
« danam. » .^lius error fuil Aristolelis poncniis
quidem omnia a Deo producia esse, sed ab aeterno,
et niillum fuisse prineipium temporis; cum tanieii
scriptiim sit Gen 1, 1: • In principio ereavil Deus
« caelum ct terram. » Et ad hoc excludendum
addit, « Ab iniiio temporis. r Abus enor fuii Ana-
xagorae, qui posuii quidem inundum a Dco facluui
ex aliquo principio lemporis, seJ tamen maleriiiiu
mundi ab aeterno praeextiiisse, et non esse eam
factam a Deo: cum tamen Aposlolus dieal Rom.
4, 17: « Qui vivificai morluos, et vocai ea qiwe
« non siint lamquam ea qiiae siinl. « Et ad hoc
cxcludendum addii, « Dc niliilo. » Fuit auiem alius
error Teriulliani poneniis animam hominis corpo-
rcam esse; cum tamen Apostolus dicat 1 ad Thcss.
5: « Ipse aulem Dcus pacis snnclificet \os per
« omnia, ut inleger spiritus vesier ct anima el
« corpus sine querela in advcntu Domini no^iri
« Jesu Christi servatur: » ubi manifesie a corporr
animam ei spirilum disiinguil. Kt ad lioc exclii-
dendum subdit: « Deinde, » scilicei condidil Ocus»

504

IN DECRET. EXPOSITIO

« hMmanam, » scilicet naturam, « quasi commu-
« nem, » scilicel « ex spiritu ei corpore consti-
« tulam: » componitur enim homo ex spiriiuali
natura et corporali. Secundum autem praedicinra
Manichaeorum errorem poneniium duo principia,
tmiim bonum ei unum maliim, non solum allen-
debaiur disiinclio quaniiim ad creaiionem creaiu-
rarum visibilium ei invisibilium, ui scilicet invi-
sibilia sint a hono Deo, visibilia a malo; sed eliam
quantiim ad ipsa invisibilia. Ponebant enim pri-
miim principium esse invisihile, et ab eo quasdam
invisibiles crealuras esse productas, quas dicebant
esse naluraliter malas: et sic in ipsis Angelis eiant
quidam nattiraliter boni ad boni Dei creaiionem
periinentes, qui peccare non poterani; et quidam
naiuraliler mali, quos daemones vocamus, qui non
poierani non peccare: contra id quod dicilur Job
4., 18: « Ecce qui serviunl ei, non sunt slabiles,
« el in Angelis suis reperii praviiaiem. » Similiter
ei circa animas hominum errabant, dicenles, qiias-
dam esse bonae creaiionis, quae naiuraliier bonum
faciunt (1), quasdam autem malae creationis, quae
naturaliier faciunl malum: contra id quod diciiur
Eecle. 7, 3: « Deus fecit hominem reciuin, ei ipse
. immiscuit se infinitis qnaestionibus. » Et ideo
ad hoc excludendum. dicit: « Diabolus autem, »
scilicel principalis, . et alii daemones quidem a
. Deo natiira creali sunl boni, sed ipsi per se
« mali facii sunt, » scilicet per liberum voluntatis
arbilrium: « homo vero diaboli suggestione pecca-
« vit; » idesi, nonnaiuraliier, sed propria vohmtate.

Deinde accedit ad arliculum Incarnationis; et
quia Evangelium Christi, sicut dicil Apostolus Rom.
1, 2: « Deus anle promiseral per Propheias suos
« in Scripturis sanctis; » ideo praemittit de prae-
nuntialione Prophetarum, circa quam erraverunl
multi. Nam Manichaei et alii haeretici velus lesta-
menium dixerunt non a bono Deo, qui est Pater
Chrisli, sed a malo Deo esse traditum; et percon-
sequens dodrinam veteris testamenti semper fuisse
moriiferam: quod manifesie falsum ostenditur per
hoc quod Dori.iiius dicit .loan. 2, 16, loquens de
templo Judacorum: « Nolite facere domnm Pairis
« mei domum negoliaiionis: » ubi manifeste Pa-
irem suum dicit Deum veteris testamenii, qui in
templo Judaeorum colebatur. Ariani vero dixerunt,
in veieri teslamento diversis visionibus Filiiim ap-
paruisse, non autem Pairem: quod manifeste falsum
ostendiiur ex hoc quod Abrahae in figuram Tri-
nitatis tres viri apparuerunl, ut legitur Gen. 18.
Cataphryges etiam posuerunt, Prophetas veleris te-
stamcnti quasi arreptiiios esse locutos, non inlelli-
genles quae loqnebantur, contra id quod diciiur
Dan. 10, 1: « Intelligenlia opus est in visione. »

Ad hos igitur errores excludendos dicit, quod
« haec sancta Trinitas, » de qua diclum est, quae
scilicet est « secundum communem essentiam in-
« dividua , et secundum proprieiates personales
« discreta per Moysem et sanctos Prophelas alios-
« que famulos suos. » Ubi videlur distinguere vetus
leslamentum, scilicet in legem quae per Moysem
daia est et Prophetas, sicut fuit Isaias, Jeremias, etc.
et in eos qui agiographa conscripserunt, sicut
fuil Salomon, Job, et alii hujusmodi, quos famulos
Dei hic vocat; secundum quam distinctionem Do-
minus dicit Lucae 44: « Oportet impleri omnia

(1) Al omitluntur sequentia usque ad verbum conlra.

• quae scripta sunt in lege et in Prophetis eJ
« in Psalmis de me. • « Juxta ordinaiissimam

• disposiiioneui temporum: » quod poniiur ad ex-
cliidendum errorem geniilium, qui inidebant fidcm
chrislianam ex hoc quod fiiit po>t mulia tempora,
quasi stihiio Deo in mentem venerit legem Evan-
gelii hominibus dare. Non autem fuit subiium, sed
convenienti ordinaiione dispositum, ut prius hu-
mano generi per legem et Propheias fieret prae-
nuniiatio de Christo, lamquam hominibus tunc
parvulis et minus eruditis, secundum illud Gai.
3, 24: • Lex paedagogus noster fuit in Ciirisio, »
et hoc esi quod dicit, quod « juxia ordinatissimam
« disposilionem temporum doctrinam humano ge-
« neri tribuit salutarem, » non mortiferam, ul
Manichaei dicebani.

His igiiur praemissis, accedit ad ipsum Incar-
nationis mysterium explicandurn, in quo eiiam di-
versos errores excludit. Ubi primo sciendum est,
quod Sabelliani confundentes divinas personas con-
cedebant Pairem esse innatum, quia dieebant eum-
dem in persona esse Palrem et Filium. E contrario
autem Ariani dividentes substantiam diviniiatis, ex
hoc quod Filius est incarnatus, et non Paier, vo-
lebani concludere aliam esse essentiam Patris ei
aliam Filii, et aliam operaiionem utriusque. Fides
au<em catholica media via inter utrumque ince-
dens, propter disiinciionem personarum dici; Filium
solum esse incarnatum ( est enim facla incarnaiia
per unionem in persona, non in natura, ut infra
dicetur ); propter unitatem autem naturae et ope-
raiionis in tribus personis, dicit Trinitatem loiam
operatam fuisse incarnationem: et hoc est quod
dicit: « Et tandem unigenitus Dei Filius Jesus
« Christus a tola Triniiaie communiler incarnaius
« fuit. » Fuit etiam error Helvidii, qui posuii Ma-
riam quidem concepisse virginem el peperisse; sed
posl parlum non semper virginem permansisse,
sed ex Joseph posttrodum alios filios gentiisse: ei
ad hoc excludendum dicii: « Ex Maria semper Vir-
« gine. » Alii vero, scilicet Ebionitae, gravius er-
ravertmt, dicentes, Chi^stum ex Joseph semine esse
concepium: et ad hoc excludendum subdiiur: « Spi-
« riiu sancto cooperante est conceplum. • Fuenint
autem alii, scilicei Manichaei, qui dixerunt, Chri-
siuiii non veram carnem av^cepisse, sed phanlasiicam,
conira id quod Dominus discipulis posi resurreciio-
nein aestimantibus eum phaniasma esse, dicit, Luc.
ult. 59; • Spiriius carnem el ossa non hahei, sicut
« me videlis habere: » ad quod excludendum dixit,
« Verus homo factus. » Ariani vero dixerunt, quod
Filius Dei asstimpsit solain carnem sine anima, et
quod Verbum fuit carni loco animae. Sed posiea
ApoIIinarisiae dixerunt eum habi^e animam sensi-
livam tantum, contra id quod dicitur Malth. 26,
58: « Trisiis est anima mea usque ad moriem: •
et Joan. 10, 18: « Potestalem habeo ponendi ani-
« mam meam: » et ideo ad hoc excludendum di-
cii, « Ex anima rationali. » Alii vero, scilicei se-
quaces Valentini, posuerunt, corpus Christi non esse
assumptum de Virgine, scd decaelo allaium,c »nira
id quod dicitur ad Galat. 4, 4: « Faclum ex mu-
« liere: » ad Roman. 1, 3: « Qui factus esi ei ex

• semine David secundum carnem. • Et ad hoe
excludendum dicil, « Et liumana carnecompositus. »
Circa aulem ipsam unionem contrarie erraverunl
Nestorius et Eutyches; quorum Neslorius posuit
unionem esse faclam soluin secundum inhabilatio-

OPUSCULUM XIX.

308

nem graiiae, sicut eiiam in alii? sanclis Deiis clicilnr
esse per inhabilfuiiem gratiam , ul sic Dei el
hominis sil alia el ulia persona, conlra id qiiod
dicitur Joan. I, 14: « Verbuni caro factiKn esi, •
idesi Fiiiiis Dei factus est honio: quod non po-
lest dici de aliis quos per graliam inhahilal.
Eulychcs vero pos-.iil, quod facta est unio Dei
ei honiiiiis in unam naluram: ita scilicet quod
llhrisium asserebat esse ex duahus naturis, iion
auleni in diiabus quia scilicet imendebat quod
ante incarnaiionem eranl duae naturae, Dei el
hominis; sed posi incarnaiionem, fai la esi iina
naiura. Undead uirumque excludendum dicil- • Una
« iii duabus naturis persona viam vitac manifesiius
« demonsiruvii. • Fuertint eiiim quidain Kuiychis
secialores, scilicei Tlieodosius el Galaoiis, qiii po-
nentes unam nainram in Chrisio, quasi e\ diviniiate
el humaniiale confeciam, diversimode erraverunl:
nam Theodosius posnii illam naiiiram esse corrn-
piibiicm el passibilem; Galanus aiiiem incorrupii-
hileui ei impassibilein. Kl ad hos errores excludendos,
dicil: « Qiii cum secundum divinilaiem sil immor-
« lalis ei impassibilis, secundum huinanilaiem fdcius
« csl passibilis ei morlalis. »

Deinde accedil ad articulum passionis, dicens,
« Qui etiam pro salule humani gencris in ligno
« eriicis passus ei moriuus: » posi qticm ponii
aniculum de descensu ad infeio>, dicens: « Descendil
« ad inferos. » Postea vero ponii aiticulum de
resiirreclione Chrisli, dicens, • \il resurrexit a mor-
• luis. » Ae deinde ponii articulum de ascensione,
dicens, « Ascendit in caeliim. »

Sed notanduin est q lod lioruin ariiculorum
veriialem praedictus Arii et Apollinaris error salvare
non potesi, Si enim (ihrislus aniinam non habiiit,
sed VerbiiMi fuii carni loco aniiiiae, et in morle
separalum fiiit a carne: consequens est quod illtid
qiiod carni convenii, de Filio Dei dici non possit;
nnde non poiest dici quod Filiiis Dei jacuil in se-
ptilcro, vel quod a morluis resnrrexii: si-niliter
eiiam dici non poterit quod ad infcros descendit,
quia (liviniiaii seciinduin seipsam, cum sit omnino
immobilis, ascendere vel doscemlere convenire non
polesi. l.l ideo ad excliideiiduin praedictiim erro-
rem , praedictoriim articulorum veritaiem expli-
eat (I) subdens: • Scd dosccndi! in anima, el resur-
« rexii in carne, ascendiique pariier in niroque. »
In morte enim Christi anima est separata a carne,
sed divinilas indivisibililer utrique, scilicet animae
et carni, mansit tiniia. Unde cum anima Cliristi
dcscenderit ad inferos, diciliir Filius Dei descen-
disse secimdum animam sibi unilain. Simililer e-
tiain cuin caro Chrisli, quae in morie quodammo-
do ccciderai, resurrexit ad vilain, dicilur Filiiis Dei,
qui secundum divinam naturam mori non poterat,
seciindnm carnem resiirrexisse. per hoc quod caro
iterato aniiiiinn resumpsit; et sic secundum iitrun»-
que, idcsi secundinn animam et corpus, ascendit
in caeluin.

Deinde ponil articulnm de advenln ad jiidiciiim,
dicens: « Voniurus in fine judicare vivos ei mor-
« luos. » Dicit aiilem vivos eos qui reporienlur
vivi in adveniu Judicis, morlnos auie n eos qui
anie fuerunt prae.noriui qnod non est sic inielli-
gendtim, quasi aliqui siiit fuiuri qui non morian-
Itir; sed quia in ipso advcniti Jiidicis moricniur et

(1) Al. impliral.

.S, Tli. Opera omnia. V. 1G.

sialifu resiirgent. Vel vivos ei mortuos intelligere
spirilualiier possnmus, idest jusios et peccatores.
Kl q»ia aliqiii fucrunt poncnies quod in finali ju-
dicio alijui salvabiinlur non |;ropiiis ineriiis, sed
precibus aliquorum sanctorum donaii; ideo ad hoc
excludendiim stibdil: « Ft reddimrus singulis se-
« cundiim opera sua, lam reprobis qiiam cleciis. •

Doinde ponii ariieuliim rosurreclionis generalis,
quae pertinet ad eirectuni gloriae, dicens: « Qui
« oinnes lam reprobi quain eleeti cum suis propriis
• resiirgoni corporibns, (jiiae nunc gesiani: » (|uod
ponitur ad excbidondum (|uoruindain haereiicorum
errorem, (jui dicuni, quod resurgentes non habe-
buni eadein corpora qudc nunc per moriem depo-
nunl, sed quaedam corpora de caelis allaia: quod
est eonira illud Aposioli ad Corinth. 15, .).3:
« Oportet corruptiliile Ijdc induere incorrupiionem. »

Consequcnter a item assignat causam rcsumptio-
nis corporum, cuin dicii: « Ui re-ipiaut secundum
« opera sua, sive bona fuerint, sive mala. • Qiiia
enim homo aui bene aiit male opcralus est in ani-
ma simul et corpore, justum esi iii in iiiroque
damnetur aut praemietnr. Ft quia Origenes posuit
quod poona damnaioruin non crit pcrpeiua, simi-
liier nec gloiia beaiorum; ideo ad hoc excluden-
diim dicit; • Ft illi cum diabolo poenam aeternam,
« et isii cuin (]hristo gloriam sempiternan. » Sicui
euim invidia diaboli mors intravit iri orhem lerra
ruui. ui diciiur Sap. '2, iia per graliain Christi re-
paramur ad viiam, secin.dum illiid Joan. 10: « E-
« go veni ut vitam haheanl, et abundaniius ha-
« beant. »

Dtjindo accedit ad ariiculnm qiii esi de elTeciu
gratiae: et primo tangil effecium gratiae qnantuni
ad Fcclosiae uniiaiem, cum dicii: Una est lidelium
« universalis Kcclesia, extra quam nullus salvaiur
« oinnino. » Unitas auiem Fcclesiae est praecipue
propter fidei unitHlem: naui Ecclesia nihil est aliud
qunm aggregitio fidolium. Et quia sine fide impos-
sibile est placere Deo, ideo extra Ecclesiam niilli
paiet lociis saliili. Salus aiitem fidolium consum-
niatiir per Kcclosiae sacrainenta, in quibus vintis
passionis Christi opcraiiir: et ideo conseqnenier
exponii qiiid fidos caibolica sentiat circa Kcclesiae
sacrainenia: et primo circa eucbarisiiam, ciim dicit:
« In qua » scilicet Ecclesia « ipse idem Clirislus
« esl sacerdos et sacrificium: » (|uia scilicet ipse
obtulit seipsum in ara crucis oblaiionem et hosiiam
Deo in.odorem snavilalis, nt diciitir ad Ephes. ,t:
in cujus sacrificii couiinomoralionem quolidie in
Ecclesia otfortur sacrificium sub specie panis ef vi-
ni. Circa qnod sacrificinm tria determinat. Primo
qiiidem vorilatem rei sub sacramonto conttmiae,
ciim dicii: « Cujus corpus ei sanguis in sacranien-
« 10 aliaris siib speciobns panis ct vini veraciter
■ coniinontur. • Dicil autein, « Veraciter, • ad
excliidond nn crroroin (jiiorumdam qui dixorunt quod
in Iioc sacramonto non osi corpiis Cliri-ii secnndum
rei vcriialem, sed solum sccundum figuram, sive sicut
in signo. Dicit auicm: « Sub speciebns panis et vini, »
ad excludondiim errorem quormndam qui dixe-
rtini. qiiod in sacramcnto ailaris siinul contineiur
siibslaniia panis, et subsiantia corporis Chrisii: (jnod
esi contra verlnim Domini dicontis, Ltic. o^, 19:
« lloc est corpus meum. » Kssei enim secundum
lioc dicendum magis: Hic est corpus r^ioum. Ul
ergo ostondat qiiod in Iioc sacramento non rema-
not substantia panis cl vini, sed solum species,

306

IN I. DECRET. EXPOSITIO

idest accideniia sine subjecio, dicit: « Siib specie-
« bus panis et vini. » Secundo ostendii quomodo
corpus Christi incipiat esse sub sacramento: srilicel
per hoc quod substantia panis converiitur iniracu-
lose in subsianiiam corporis Cbrisli, et substantia
vini in substantiam sanguinis: et hoc esi quod di-
cil: « Transubstaniiatis pane in corpu>j ei vino in
« sanguinem potestate divina, ad niysterium perfi-
« ciendum unitaiis, » idesi ad celebrandum lioc sa-
cramentum, quod est signum ecclesiasticae uniiaiis.
« Accipimus » igitur « ipsi de suo quod ipseacce-
« pit de noslro. » In hoc enim sacramento accipimus
dc corpore etsanguine Christi, quae Filius Dei acce-
pil de nostra natura. Teriio delerminat minisirum
hujus sacramenii, in quo etiarn tangit ordinis sa-
cramenlum: et hoc esl quod dicit, « El hoc utique
« sacramenium nemo poiest conficcre, nisi rite fue-
« rit sacerdos ordinalus: » quod est contra hae-
resim pauperum Lugdunensium, qui dicuni, quem-
libet houiinem istud sacramenium posse conficere.
Addil autem: « Secundum claves Ecclesiae, quas
« ipse concessit Apostolis et eorum successoribus
« Jesus Christus: » quod dupliciier poiesi inielligi:
vel quia sacerdos rite ordinatus claves Ecclesiae
suscepit, vel quia secundum poiestatem clavium
sacerdotalis ordo conferiur, Sunt autem claves Ec-
clesiae auctoritas discernendi et potestas judicandi.
Deinde accedit ad sacranientum baplismi; circa
quod primo tangi! formam, cum dicit: « Sacra-
« mentum vero bapiismi quod ad invocaiionem
« individuae Tiinitatis, videlicet Patris el Filii et
« Spiritus sancti, consecratur. » Haec esi enim for-
ma baptismi: < Ego te baplizo in nomine Pairis
« et Filii et Spiritus sancti, » ut iraditur Maiih.

ult. 19. Secundo poniiur niateria, cum dicitur,
<x Consecralur in aqua. » Non enim in alio liquore
polesl hoc sacramentum perfici, nisi in vera aqua.
Tertio ostenditur quibiis sit conferendum hoc sa-
cramentum, cum dicit: « Tam parvulis quaiu adul-
« tis . . . . proficil ad salulem: > quod ponitur
ad excludendum errorem Pelagianorum, qui dice-
bani, parvulos non habere peccatum originale, pro-
pter quod oporteat eos abliii per baptismum. Quaru»
tangit ministruiii hujus sacramenti, cum dicii; a |n
« forma Ecclesiae a quocumque rite collalum pro-
B ficit ad salulem: ■ quod est conira errorem D«»-
natistarum, qui baptizaios ab haereticij' dicebant nou
suscipere verum baptisma, sed esse rebaptizandos.
Fides autem catholica recognoscil esse veruin ba-
ptisma a quocumque fuerit collalum in forma Ec-
clesiae supradicia.

Deinde accedit ad sacramenlum poenileutiue,
dicens: « Si posi susceplionem baplismi quisqudiu
« prolapsus fueril in peccatum, per veram poeni-
« tentiam semper potest reparari: » quod punitur
ad excludendum errorem Novatianorum, qui dice-
bant, quod peccanies post bapiismum, non possunt
reparari per poenitenliam.

Deinde accedit ad sacramentum matrimonii, di-
cens: « Mon solum autein virgines et continenies,
« vcrum etian) conjugati, per fidem rectam et o-
« peialionem bonam placenles Deo, ad aelernaiu
« merentur beatitudineni pervenire: » quod poni-
tur ad excludendum errorem Tatianorum et Ma-
nichaeorum, qui nuptias damnabant, Dealiis auteia
sacramentis meniionem non facit. quia circa ea
non fuit specialiter erratum.

OPUSCULUM XX.

IN DECRETALEM II EXPOSITIO AD EDMDEM

(Edit. Rom. XXIV.)

Dk errore Abbatis Juu-./itin,

D.minanius ergo et rcpiobamus libplln.ii, sive traftntiim,
qucni Abb.is .liiacliini edidil coiilni .Masi"l'iim Pctium l.oni-
baidiim de unitatc seu essentia Trinitiiti.s, appellaiis ipsnm
haercliciirn et iiis:imim, pro eo qiiod in siii« rlijiit seiitcnliis,
quoiiiam (]uaeiiam sumnia rcs (;sl l'altr cl riiins cl .Spirilus
^aiiclus, ct iu illa iioii est };f iicr.iiis, neque geiiita, nec pio-
cedims. IJndc asscrit (|iiod ille non tam Triuifalem quam
quatcrnitatem adslruebal in Dco, vidclicct trcs persoiias el
illam communem cssenliam quasi quartani: manifeste pro-
tesians quod iiulla res est quae sit i'aler cl Fiiius ci Spiii-
tus sanitus, nec esl essenlia, viec subslaiitia, iiec iiatura;
quamvis coiiccilal quod Palcr el Filius et Spirilus sanctus
suiil uiia esscnlia, uiia subslanlia unaque natura. Verum
Tinitatcm liujusinodi iion vcram cl |»iopriam, scd quasi col-
iccli\;im el similiiudiiiariam esse fatetur; quemadmodum lii-
cuiitur mtilti bomines uniis populus, ei inuili fideles uiia
l^cclesia, juxla illud: u MulliliKliiiis crcdentium erat cor u-
1' mim ct aiiiina uiia: n el: n Qui adliaerel Dco, uiius
ti Siiinlus esl cum illo. n Item: u <jui plaiifat et qiii ri^at,
II uuuni suiit: i< et: u Omiies unum corpus sumits iii ('bii-
II slu. II llursus in libro le^^um: u Pupulus meus et populus
II liiiis iiiium suiit. II Ad lianc autem sciifenliam adslrucii-
(iaui iltuil pdfissimiim vcibum inducit quod (ibristus de fide-
liliiis iii(|iiit in Kvaiigclio: u Voio, Piiter, ul siiit iinum in
11 nobis, sicut ct nos uuuiii sumus, ut siiil coiisummaii in
II uiuim. II Non cnim, ut ait, lidcles Chrisli sunt uiium, iilest
iiiia qiiacdum i cs ipiac commuiiis sil oiunibiis; scd liic modo
sunt uiiuiii, iilcst iiiia Eccicsia proptcr calbolicae tidci unila-
lcni, ct laiiilem iinuni rcgnuin propfer iinioncn) iuilissolubilis
('arilatis. Quemadinodiim in caiiniiica Joaniiis epistola le.i^ilur:
it Quia Ircs suiil qui tcstimoiiium daut in cuclo, 1'alcr, \er-
II buin cl S[)iiitus saiicfus; ct lii Ircs uiiiim suiit. n St.itimque
subjun^itur: u El lies siiiil (|ui tesfimonium danf iii leiia:
'1 spiritus, aqua et sanguis; el bi frcs ununi suiit; n sicut
in codicibus quibusdam iiivcnitiir.

INos auicm, s.icro et uuivcisali roncilio approbanfe, cre-
dimus el coulitcmur cum Pcfro, qiiod una quaedam summa
res est, incomprc!icii«ibilis qnidcm el iiicllabilis, qiiac vera-
citer est Patcr el Fdius ct Spintus sanctus, tns sinnil per-
soiiae, ac singulatim quaelibel earumdem. Et idco in Dco
Tiinitas et sokimmo.io, iion qualciiiitas: qiiia quaelilicf friuin
]icrsoiianini est illa res, vidclicet substanlia, esseutia, sive
iialura diviua, quae sola esl uiiiversorum principium, prat;
ter quod abud invcniri non pofcsl. El illa rcs noii est ge-
ncrdiis ncque gi niia, nec proccdcns; sed est Paicr qui i;e-
iicral, Filius qiii ^^ij^inlur cf Sjiiritus saiiclus (lui proccdif;
uf di>fiiirtioncs siiil in |)ersoiiis et unifas in iiiilura. Licct
jgilur alius sil Paler, alius Filius, alius Sjiiritus santtus,
iion lanicii aiiuo: sed id ()ii(id cst P.tter, est Filius ct Spiri-
lus saiKfiis, idciii omiiino; ut secuinium orfliodoxam ct ca-
Ibolic.iin lideiii coiisubslaniialcs csse ciedaiiiur. P.iler ciiiin
ab acteriiu Filium gencrando, suain subslaniiam ci dcdif,
ju.xta quod ip>e teslal.ir: u Patcr quod dedit miln, in:ijus cst
II oinnibus. n Ac dici iion [lotcst quod parieiii suuesubsfan-
liue illi dcdcrit et |)aiteiii relinueiit ipse sihi: cum substan-
iia Palris indixisibili^ si!, ulpole simplcx oiiuuiiu. Sed ncc

dici polesf, quod Pater iii Filiirn transtulerit suam substaii-
liam gcnerando, quasi sic dederit eam Filio, quod non rc-
timieril ipsarn sibi alioquin dcsiiss.t rsse siibsiantia Pafet
ergo quod sine ulla diminutione Filius nascendo substantiain
Pafris accepit; el ila Patcr et Filius liabeiil eamdem substan-
fiam; el sic eadem res est I'afer el Filius, nec noii ( l S]iiri-
tus saiictus ab iitroque procedens.

Cum ergo \erifas [iro fi(Jclibus suis ad Pafrem orat m \o-
ti lo II inqiiiens u ut i|)si sint uniim in nobis, sicut et iios
it unum sumiis: n boc iiomeu Uiiuni pro fidclibus qnidern ac-
cipilur uf in!elligatur unio caritiitis in ^ratia; pro jiersonis
vcro divinis. ul atlendafur identilafis in n:itura uiiitas, que-
madmodum veritas alibi ait: » Eslofe perfecti, siculelPater
II vcster c iclestis perfectus est; » ac si diceret manifestius:
Estole pcifecti perleclione graiiae, sicuf Pater vester caele-
stis [icrfeclus est perfeciione natuiae: utiaque vidclicet suo
modo; quia iiitcr crcaforem et creafuram non potcst tanta
similifuiio noiari, qum inier eos major sit dissimilifudo no-
tanda.

Si (juis igitur seiileniiam sive docfiiiiam praefati Joa-
cbim iii liac parfe (lcfenderc vcl ap|irobaie pracsumpserit,
taniqiiam hacrcticus :ib omiiibus confufetur. In nullo tamen
per boc Florensi monasterio, ciijus ipse Joacliim extitit in-
sfitulor. volumus derogiiri: quoniam ibi et regulaiis institu-
tio c^t et obscrvantia saluluris; iiiaxiine cum idem Jjacliim
omnia scripfa sua iiobis ussi,;^nari mandaverit, aposlolicae se-
dis juilicio a|>probiinila, scu eliam corrigcnda: dictans epi-
stola'ii, cui |)nipria maiiii subscrijisil, iii qua firmiler confi-
fefur se illani (idi ni feiiere quain Hoinana teiict Ecclcsia,
quac ruiictorum iidclium, disjioncnfe Domiiio, niater est et
mugistia. lleprobamiis etiam et daiimamus perversissimum
dogma impii .Amalrici, cujus mentem sic pater mcndacil ex-
caccavit, ut ejiis doctiiiia iion tam haeietica censcnda sit
quani insana.

• Danin.imfis ergo ol repfobainus libellum, si-
« ve iraciatijiii, queui .^bbas Joatbini edidii cou-
« li'a Magisiruiii Peiruiu Luinbardiun. » txposiia
foruia calboMcae lidei in praecedenlibus, in liac De-
crelab daninaiur error Joacbiin, reprobare volen-
lis doclrinain ^tagisiri Peiri Louibardi circa uniio-
lem divinae essenliae et Trinitaleui personarum. El
ul uiriusqiie inicnlio plenius videalur, accipienduni
csl id quod in praecetlenti est dicliun, quod sci-
licel sancla Trinilas secundum conimunem essen-
liam esl individua, el secundum propiietates perso-
nales discre.a: ui enim supia exposiium esi, per-
sona l'airis non disiinguiiur a persona Filii nisi
paiernitaie, e( Filius disiinguiiur a Paire liiiaiione,
jnqiianium scilicei Paier gcnuil Filium et Filius
gcniius esl a l'atre; el simililer Spiriius sanclus dis-
tinguitur a Palre el Filio, inquaniuiu procedii ab

IN II. DECUCT.

uiroque. Persona igitiir in flivinis distinguiiur, in-
quanium persona generat, vel gencralur, vei pro-
cedit. Si ergo essentia divina geuerai vel procedi^
eonsequens esl quod sicui est alia persona Pairis,
alia Filii, alia Spiriius sancli; ila eiiaui sit earum
alia ei alia substanlia vel esseniia: quod in Ario
damnavit INicaena synodus, asserens Fdium lio-
mousion Palri, idest coesseniialein et consuhsian-
lialem. Quod magister Pelrus seqtiens doonii. qiiod
una est essentia vel subsiantia comniunis Pairis
ei Filii ei Spiritus sancti; quae nec generat (I ),
nec generatur nec procedii, ut sit peniius indis-
lincia, ut paiel in o disiinctione 1 Senientiarum
ejus Joachiin autem Abbas Florensis monasterii
non bene eapiens verba Magisiri praedicti, uipoie
in subtilibiis lidei dogmatibus rudis, praedictam
Magisiri Petri docirinam liaerelicam repuiavit, iin-
ponens ei quod quaiernilaiem inducerel in divinis,
ponens ires personas ei communem esseniiam,
quam credebat sic poni a Magistro Pelro qua>i
aliquid distinclum a iribus personis, ui sic possit
dici quasi qnartiim. Credebai enim, quod ex boc
ipsG quod dicitur: Kssenlia divina nec est generans
nec geniia, nec procedens, distingiiatur a Paire
qui generat et a Filio qui generaiur et a Spirilu
sancto qui procedil. Ft ideo ipse .loachim proiesta-
tur qiiod in divinis non e>t aliqua res una quae
sii Pater et Filius et Spiriius sanclus, sive illa una
dicatur substantia, sive issentia, sive natura: his
eniiu tribus nouiinibus idem intelligimus. Sed ne
videretiir lolaliier a fide Nicaenae synodi recedere,
concedebat, quod Pater et Filius et Spiriius sancius
sunt una esseniia, una subsianiia, una nalura; qua-
si una essentia possit praedicari de tribus personis,
ut dicanuis, Tres personae sunt una essentia, non
auiem e converso, ut dicatur una essentia esl
ires personae. Sed in hoc ipso quod concedebat ires
personas esse unam esseutiam vel subslantiam vel
naluram, non habebai sanum intellecium. Non e-
nim ponebal unilalem essenliae iriuin personarum
esse veram, realem ei simplicem; sed quasi simili-
ludinariam et colleciivam, idesl quasi ex pluribus
congregalam, sicut multi homiues dicuntur uuiis po-
pulus, etmulti fideles dicuuiur una Ecclesia,seciindiim
illud Actuum 4, 5*2: « Multiiudinis credentium eral
« cor unum ei anima una: » et seeundum illud
Aposioli, 1 ad Cor. 6, Ki: « Qui adhaeret Deo
« unus spiritus est, » scilicet eum ipso; ei 1 ad
Cor. 15, 8: " Qui plantat et qui rigat, unum sunt. »
Praeterea 1 ad Corinth. 1*2, et ad Roman. \% Vk
« Mulii unum corpus sumus in Chrisio: » ci 5
Reg. 2*2, l>, dixii .losaphat rex Judaad regem Israel:
« i'opulus nseus et populus luus unum siint. »
In quibus omnibus significatur unitas colleciiva, et
non vera et simplex. Quod autem secimdum hunc
(uodum diceretur esse una substaniia vel essentia
vel naiura trium personarum, probare niiebdtnr
quibusdam auctoriiatibus. Dioitur enim Joan. 17,
quod Dominus pro fidelibus suis Pairem exorans,
inier cetera dixit, v^^rs. '^'^: « Volo Pater, ui sint, »
scilicet fideles mei, « unum in nobis, » idesi in
me ei in te, per fidem et cariiatem, « sicut et
« nos unum sumus, ut » tandein in patria » sint
« consummati in unum. » Ex quo sic argtiebai.
Fideles Chrisli non sic sunt unum ul sii aliqua
una res quae communis sii omnibus; sed sunt

(1) AL otnittitur uec generat.

EXPOSITIO

quodammodo unum colleclioBe, idest uiia Eccle-
sia propier uniiaiein caiholicae fidei, ei landem
eruni iii patria unum regnum propter unioneui
indissolubilis carilaiis: quia caritas viae dissolvi po-
lest pcr peccatum, cariias autem paiiiae indissolu-
bilis est. Inducebat etiam ad suae opinionis as.ser-
lionem, quod diciiur 1 Joan. ult., 7: « Tres suui
« qui lestiuionium dani in caelo, Pater, Verbiim,
« et Spiriius sanctus. «> Pater quidem, cum dixii:
« Hic est Filius meus dilecius: » ei hoc in baptis-
mo, til diciiur MaitJi. 5, 17, el in iransfiguratione,
ut habetur ibid. 17. Hlius vero dedii lesiiiuo-
nium fidei chrisiianae per docirinam et miracula:
unde dicit Joan. 8, 18: « Ego sum qui teslimo-
0 nium perhibeo de me ipso; est lestimonium per-
« hibet de me qtii misit me Paier. » Spiriius san-
cius tesiimonium perliibuit in specie columbae su-
pcr Christiim appareiis in baptismo, ei per adven-
tiim suum in discipulos Christi. Ei ad insinuandam
unitateui trium personarum, subdiiur: « Et hi ires
« unum stint: « quod quidem dicitur prnpter es-
seniiae uniiaiem. Sed haec Joachim per\erse tra-
here volens ad unilateui cariiatis ei consensus, in-
diicebal consequeniem auctoriiatem: nam subdilur
ibidem 8: « Et tres sunt qui lesiimonium danl in
« lerra, scilicei spiritus, aqua et sanguis. » In
quibusdam libris atiexiiur (!): « Et hi tres unum
« suni (2); » sed hoc in veris exemplaribus non
habeiur, seil in quibusdam libris dirilnr esse ap-
posiium ab haereticis Arianis ad perverlendum in-
teHeclum sanuiu aucioriiatis praemissae de unitaie
essentiali trium personarum. Similiter eiiam Ariani
utebantur illa auctoi-iiaie, « Ut sini unum in nobis,
« sicut ct nos umim sumus, » ad oslendeiiduiu
quod Pater ei Filius non stint unum nisi seeiinduMi
conseiistim amoris, sicul et uos, ut paiei per Au-
gusliiium et Hilariiim, qui dicunt hunc fuisse per-
versum sensuin Arianornm. Cnde manifesttim est
quod Joachim in enorem /\riuiioruin incidii. licel
non pertinaeiter, quia ipse seripia sua aposiolicae
sedis judicio subjecil, ul iiifia dicciur: et ideo con-
sequcnier jionitur determinatio Comilii pro ve-
riiate. In qua quidem deierminaiione quiiique facit.
Primo enim asserii veriiatein qiiam Magisier Peirus
docebat, scilicet quod divina essenlia est quaedam
sumnia res iucomprehensibilis cogiiatu et inelTabi-
lis verbo, de qua vere pracdieanmr tres perso-
nae et simul el singillaiiui. Poiesi enim vere diei
quod essentia divina est Pater ei Filius et Spiri-
tus sanctus: et iteriim vere dicitur: Essentia divina
est Filitis, divina esseniia est Spiritus sancius. Quod
qiiidem in nobis non aceidii: non enim essenlia
Peiri est Petrus; sed essentia Dei Pairis est ipse
Pater: quia Petrus est ex multis composiius; non
aulem persona Patris, neque persona Filii, nec per-
sona Spiritus sancti.

Seciindo ubi dieit, « El ideo in Deo Trinitas
« esi solummodo, non quaternitas, » solvil raiio-
nem quam pro se indueebai Joachim. Esi enim
considerandum, quod nihil coniiumeraiur aliis nisi
quod ab eis distinguiiur. IJnde cum aniiual noii
disiinguatiir ab homine, equo el bove, quorum
quodlibei esl aninial; ideo non possumus dicere
quod homo et equus et bos et animal stini qua-
tuor; sed sunt tria lanlum, quia quodlibet illoruiu

(1) AL atlenditiir.

^2) l>e hnc Aquinnfis animndrersione consulr ivtcr almt
Au(justiHum Culmetum in commontario loci cilati.

01'USCULL'

csl animal. lla, quia quadibet Iriuin pcrsonarum
csi illa res, scilicel divina esseniia vel naiura, non
jiolesl (iiri, quod ircs pcrsonae ei illa res sunl
qualuoi', (|uia illa res non esl ali(jiiid aliud a iri-
bus personis. Quod quidem probal per lioc quod
sola divina esseniia esl principiuni crcans iinivtrsa;
iia quod nibil polesl inveniri praeier divinani es-
seniiani, (piod scilicei noti sil ideni cuin esscnlia
divina, vel non sil creaiuin ab ca. Tres aulein
personac non sunl creatae a divina, quia increatus
l*aler, increalus Filius, mcreaius Spirilus sancius;
quininimo pussuu.us diccre quod Pater esl prin-
cipium universorum, et similitcr Filius el Spiriitis
sancUiS. Lnde maniresluin esi quud divina esscnlia
non esi aliquid aliud a tribus personis: undc non
esl quaiernilas in divinis, scd 1 riniias.

Sed quia Joacbim credebal, quod ex didis Ma-
gisiri sequerelur quod esset esseniia dislintta in
tribus personis; ideo lerlio cum dicii, • El illa rcs
« non esl generans ncque genita nec procedens, »
oSlendil quod boc non sequiiur. \erum est eniin
quod possuii.us dicere quod divina esseniia non
est dislincia in iribus personis ( ex lioc enim ali-
quid esl disliiiclun. in divinis qiiod est generans
vel genilum vel proccdens, ul dicluni esl ,; possu-
mus lamcn dicere quod e&senlia divina eslillcqiii
diblinasuilur, idesl Palcr qui disiinguilur a Filio:
el siniiiiicr possumus dicere quod csscniia di\iiia
est l'alcr qui gencrai, cl esl Filius (|iii gignilur,
el esi Spiiiius sanclus qui procedii; ita scilicet
quod disiinctiones impoiiatne per bace triaadjccli-
va, geiK^rans, genitum el procedens, deiermincnt
ipsas personas, de quibus praedicaninr pracditia
adjecliva, non auien' essentiam vel naluram (|uae
non dislinguiuir. Non ergo sequitur quod Joacbim
putabat: f^sscnlia non esl generans; Pater est gc-
neiMns: ergo esseniia non est 1'aicr: qnia etsi cs-
seniia non gcncrei, esl laiuen ille qui generai, idcst
j^aier: el similit;;r essentia non nascitur, sed est
ille qui nascitur, idesl Filius: ncqiie esscniia pro-
eedit, sed esl illc qiii procedit, idesl Spirilus sanclus.
Quario cum dicit, « Licet igiiur alius sii Paier,
• alius Filius, alius Spiritus sanclus; non lamcn
« aliud, » concludii (pialiier secundum fideai ca-
tboliuam sit significanda distinctio personarum.
Circa quod considcianduni est, quod in divinis
rnasculinum genus refertur ad personam, neutrum
autem genus referiur ad esseniiam vel naluram:
sicut etlam in rebus bumanis per masculinum gc-
nus quaerimus de pcrsona, sicui, Qiiis curril? Pe-
irus: per neuirum genus quaerimus de natura, sicut,
Quid est bomo? Animal rationale. Qnod igitur in
divinis essenlia esl indistincia, personae vero di-
stinctae; idco nominibus disiinciivis uiimiir in di-
vinis in masculino gcnere, non aiitem in neutro.
Dicimus enim, quo(i licet sit alius Paier, et aliiis
Filius et alius Spiritus sanclus; non lamen sunt
aliud: quia non est alielas in essentia, elsi sit alie-
las in personis; sed id ipsum quod est Paier, esl
Filiiis, et Spirilus sanctus, quia esl eadem essenlia
irium. Ft propler boc sunt omnino idem, si idcm
sjt neutri gcncris, quia lioc pcrtinct ad identiiatem
essentiac; non auiem suni idcm masculinc, quia
hoc tollcret dislin» lionem personarum. Ideo autein
oporiel quod sinl idem neuiraliter, ui crcdantur esse

M XX 309

consubslantialcs, secundum fidem orlliodoxam, i I
esl recte glorianiem, ab orlbos quod esi reciuir., el
doxa quod esl gloria, ei caibolicam, id esi uiiiver-
salcm, sicul supra exposilum csi. IJoc enim dcier-
miiialum est in iNicaena synodo, quod Filius sil bo-
moiision, id est eoiisubslaiitialis Palri.

Quiiiio ciim dicii, « Paicr cniui ab aeierno Fi-
« lium gcncrando, suam subslaiitiam ci dedii, »
probal quod una et ead(;in sii esseniia trium per-
sonarum. Paier enim generando Filium, dedit ei
subsiantiam suam, cum gcncraie nihil aliud sit
quam ex subslaniia sua alium |)ioducerc. Lt sicut
ab aeterno Paicr gcnuii Filium, non quidcm prius
Mon existenlem; iia cliam ab aelerno 1'aier dedit
subslantiam Filio. non qiiidcm qu.jsi prius non
babcnii, sed quia ab aeienio eam ab alio ha-
buit, idcst a Paire. Rt de isla donaiione ipse Filius
Dei testatur, Joan. 10, 29: « Pater meus quod
« dedit mihi, majus omnibus esi; • id enim quod
est maximum, est divina essenlia.

Scicndum tamen, quod aliter se babel in ge-
neralione humana, et aliter in divina. Qiiia enim
nalura humana divisibilis est, potesi lioino generans
pariem suI)S'antiae suae transfundcrc in (iliuni.
Divina auicm natuia est simplcx et indivisibilis; et
ideo subjungit qi.od non poiesl dici quod Paler
parlem subsiantiae suae Filio dederil. Similiier c-
liam non polcsi dici quod Paicr daiu siibsianiiair.
siiam Filio, cam sibi non reiinucril; quia sic Paicr
dcsiisset essc di\ina suhslantia. Iii corporalibus enini
quod datiir, non reiineiur; sicut qui dal equum,
non retinct ipsuni; sed in spiriiiialibus simul datur
aliqiiid et rciinelur; sicul qui communicat alii
scicnliam, rclincl ipsam. Palct igiiur quod Filius
sine ulla diininuiione accepit nasccndo subsiantiam
Pairis, el Pater eam reiincl: unde sequiiur quod
Paler cl Filius babeani unam subslaniiain: el eadem
raiio est de Spiriiu sancto, qui ab utroque proce-
dit. Pater aulem est substanlia sua, quia non esl
in 60 aliqua compositio, et similiter Filius et Spi-
ritus sanctus. Cnm ergo sit una essemia trium,
s(?quilur quod nna rcs, quae est divina esscntia,
est Pater et Filius el Spiriius sanctiis: ei ideo
irrefragabilitcr est probaia senientia Magislri Petri
Lombardi, et pcr consequens dictum Joachiin in-
firmatum ut falsiim.

Sexlo cum dicii, « Cum ergo Veritas pro fide-
« libiis suis ad Pairem orat elc., ■ ponii auclori-
latcs qiias male inielb^ctas pro se Joacbim induce-
bat. Qiioil cnim Dominus orons pro fidelibus dicil,
Joan. 17, '■il: • Volo ul ipsi uniim sint in nobis,
0 sioul ei nos unum sunius; » sic inducebai Joa-
cbim ac si eodem modo accipiendum esscl boc quod
dicitur nnum. in nobis, el in divinis pcrsonis. Hoc
aiiicm cst falsiim; quia in fidelibus sic accipitur tit
iniclligaiur unitas caritaiis per graiiam; in divinis
antcm pcrsonis sic accipilur ut inlelligaiur unitas
cjiisdcm naiurac. Ft hoc probat pcr siinilc: quia
Dominus dicit, Matlh. b, 48: « Eslotc vos pcrfecti,
« sictil el Paler vcster caelestis perfcctus esl. »
Non lamen esl idcm modus pcrfeciionis bumanae
el (iivinac: quia non poiest esse lanta similiiudo
intcr Crcatorcm et crcaturam, quin major invenia-
tur ibi dissimililudo, propter hoc quod creaiura in
infinilum dislal a Deo.

^w,,

J5^^ !Sn|^s;:;«B

O P U S C U L U M XXI.

TRACTATDS DE SORTIBOS AD DOMINDM DE BDR60

(Kpit. RoM. XXV.\

Postulavit a me vestra dileclio til quid dc sor-
libus seniien(]un) sit, vobis conscribeieui. Non est
autein fas ut preces qnas fiducialiler caritas por-
rigit^ apud arnicmn repulsam patianlur. Lnde pe-
tiiioni vestrae saiisfacere cupiens, interniissis pau-
lisper occupaiioniun mearum studiis, solcmniun»
vacaiionuni lemporibus, quid milii de soriibus vi-
dealur, scribendum ciiravi. De quibus locum sors
liabeat, quis sii sorliuni finis, quis modus, quae
tarum virtus; et ulrum eis liceal uli secundum
cbristianae religionis docirinam.

C\PLT I.

/// (piibus rt^bus fial inqulsiliu per sufiCs.

Priuio igiiur considerandum est, qtiod rcrum
quaedam sunt ex nccessilaie el semper, sicul Deum
esse, diio ei iria esse quinque, solem oriri, ei alia
bujusmodi, quae vel semper suni, vel semper eo-
dem uiodo evcniunl. In bis auicm sors locum non
babct. Derisibilis enim vidctur, si quis soriibus ex-
plorandum a!i(|uid esse aestiuiuret circa esse divi-
num, vel circa niimeros, vel circa moius solis ei
stellarum. Alia vero sunt qiiae naluraliier quidem
conlingunl et ut frequentius eodem modo eveniunl,
qnando(pie lamen, sed rarius, aliier contingiint;
sicui aeslaiem esse siccam, biemem vero pluviosam.
('ontingit lamen intcrdun), sed rarius, cvenirecun-
iiaiium, ex eo quod solims naturae cuisus e\ ali-
qiiibiis caiisis impcdiiur. In neutris aulem prae-
diciaruni rerum secundun) se consideratis locum
sors babei. Sed si res secundo dictae conside-
raniur secundum qnod cursus earuni aitingit a-
liqualiter usum bumanae vilae, sic ab aliquibus
sorle inquiri potesi, ui an fluvius in<indel el
(lomum el agrum occupei, an pluvia aestale abun-
det. Sed an pluvia vel fluvius inundei in lo-
( is dcserlis, in quibus baec ad usum humanae
\itae nou periiuenl, nullus sorie inquirere studet.
E\ quo paiet quod sors proprie in rebus bumanis
locum l)al)cl. Sed quia ad unumquemque hominum
periinet solicilari de his quae pertiiienl ad usum
propriae vitae et eorum cum quibus quocumque
iiiodo commiinionem habei, consequens esl quod
nec ad omnes res huinanas inquisitio sorlis evlen-
dutur. Nullus enim in Gallia e.vislcns forte aliquid

inquirendum curat de his quae ad ludoji periineni,
cum quibus nullaienus in viia communicai. Sed
de his consueverunt bouiines sorte aliquid iuqni-
rcre quae qualitercumque ad eos perlinenl, vel ad
sibi conjuncios. Rursus autem nec in his omnibus
sortes inqiiiri videnlur. Nullus enim sorte inquiril
ea quae per suam indusirian) vel cognoscere, vel
ad elTectuiii perducere polesi. Derisibile nauique
videtur, si quis sorie inquirat au comedai, fruges
ex agro colligai, vel si id quod videt, esi homo
vel equus. Relinquitur igitur quod homines sorie
aliquid inquirunt in rebus humanis aliqualiter ad
se pertincnlibiis, quae per propriam prudenliam
non possunl cognoscere, nec ad elTccium perdu-
cere.

CAPLT II.

Oslenditur ail qnem finem sorles ordinanlur.

Quia igitur in bis aliquid sorte requiiilur quae
pertincnl ad iisum vilae humanae. necesse est quod
ad Iioc inqiiisiiio sortis tcndat, secundum quod res
aliquae accommodantur usui vilae humanae. Circa
ea vero quae veniimt in usum biimanum, primo
qiiiden) solicitaniur l)on)ines ut ea qualiicrcumque
hol.ennl; sccundo vero ul habilis uianiur; leriio
vero ui futurum cvenium usus cognoscant. Et quia
res vitae nosirae deservientes in nosii'os usus as-
sumcre non possumus nisi eas aliqualiicr liabea-
miis; res auiem secundiim siii naturam co)nmunes
siint omnibus: nccesse fuii ad hoc quod cis di-
siincte homines nii posseni, ut per aliquem mo-
dum inter homines dividerenlur.

Quandoque autem communium rerum divisio
ex huinana industria et volunialum concordia po-
tcst ad effecium perduci; ei tunc sort+lms non indi»
gciur. Sed (juando bumanus sensus non sufficii ad
concorditer dividendum, timc consneveruni sone
dividcre, secundum illud Frovcr. 18, 18; « Con-
« iradictiones comprin)ii sors. » Sicut auiem est
disiinctio facultaium, ita eiiam ci honorum sive
dignilatum. Unde quandoque contingit quod aliqui
non valcntes concorditer eligere ali(|ueui cuidigni-
las aliqiia conferatur, sorte hoc requircnduu) exi-
siimant. Quod eiiam in veleri lego ohservaium fuit,
iit sorte quaidam ad officium sumnii Sacerdotis
accedcrcnl: uudc dicitur Luc. I, quod Zatharias

OPUSCULL'

sorlc exii( m inccnsum ponoret. Saul etiam sorte
fuit eleclus in rcgem, ut lej,'iiur 1 Regum 10.

Sicnt autem contingit dultitari circa distributio-
nem honoruu), ita et circa distrihutionem pocna-
rum. Ki ideo si crcdatur aliquis punicndus, igiio-
retur aiitem qiiem puniri oponet, sorte hoc aliqui-
hus impjircndnm vidciiir. Sie enim legimus Jonam
fuisse in mare projecium, sicut et Josue Achan de
anaihemylc stirripicntcm sorie punivit, ut legitur
Josue 7. Sic igitur iino modo sors ordinaiur ad
inquircndtim quis sii hahitorus vel possessionem
vel dignitaiem \cl poenam; ct liaec vocari polest
sors divisoria, qiiia per cam dividitur id quod i-
gnoratur q\ialilcr sil distribucndum: unde et verhum
soriiendi a sorlihus sumptum esse vidctiir.

Sicui autein (luhitare coniingit quis rcm ali-
quam sil hahitiirus; iia duhitare contingil utriun
re aliqua sit ulendum, et universaliier uirum ex-
pediat aliquid agere. Nam oiiinis actio usus ali(p>ls
est vel sui ipsiiis, vcl rei altcrius. Cum igiiur ta-
lis occurril duhitalio circa agcnda; si quidcm per
humanam prudcntiam huic duhitationi satisfieri
possii, ad humanum consilium rccurrcndum opi-
namur. Scd quia, ut dicitnr Sapien. 1>, 14: « Co-
« gitatioiies morlalinm timidae et inccrtae provi-

• dentiae nostrae; » ubi hiimano consilio diihiia-
lioni plenarie occurri non potest, ad sortium in-
quisitionem rccurrerunt. Hujus cxcmplum legimus
iii Esthcr ( cap. 5, 7 ), uhi dicitiir, qiiod « nnssa
« esi sors in urnam . . . quo die et qiio mcnse
« gens Judaeorum dehcret interfici: » et qnia hn-
jusmodi sors suecedit loco consilii, potest dici sors
consultoria, qiiasi ad consultantum ordinata.

Solicitaniur etiam plerumque homines de fuiu-
ris eveniihus, ex quorum cogniiione homo in plu-
rihus agendis vel viiandis polest dirigi, el tamcn
fulurorum cognitio er.cedil humanam industriam,
secundum illiid Eccle. 8, 6: « Multa hominis affli-

• ciio qui ignorat praeterita, et fulura nullo scire
t potest nuntio. » Undc homines, ad aliquid de
futuris eventihus cognosccndum, inlcrdnm pulant
esse recurrcndum ad sortes; ei hujusmodi sortem
divinaloriam vocare possutnus: divini enim dicun-
lur qui aliqua de fiitiiris praenoseunt, quasi sihi
aitribuentes quod est proprium Dei, sccundum il-
luit Isa. 41, !2: « Anniintiale quae venlnra sunl in
« fuiurum, et sciemus quia dii estis vos. ■

CAPUT III.

Quis sit modus inqulrendi per sortes.

Scire autem oporiel, quod miillipliciler aliqiii

cogniiionem exquirunt eorum quae hiimanam ex-

cedunt industriam. Quidam enim manifesta respon-

sa doposcunt vel a Dco vel a daemonibiis: quo-

rum primum pertinet ad propheticos viros, qui

quadam privilegiaia familiariiaie Deo conjuncii, ah

eo nicrcntur instrui de fntiiris eveniihus, aut de

quibuscumque supernaturalibus rchus, secundiim

illiid Amos 5, 7: « Non faciet Dominus Deus ver-

• hum, nisi revelaverit sccrctum siium ad servos

« siios Piopheias. • Revelat auiem intordum vigi-

laniibus per manifesiam visionem, interdum autera

pcr somnium, secundum illiid iNum. 1*2, (i: • Si

« quis fuerit inter vos Propheta Domini, in visio-

« ne appareho ei, vcl per somnium loquar ad il-

« lum. > Hiijus autem graliae pariiculurii» plcrique

M XXI. oll

hon)incs perfceii admonentur in somnis de his
qiiae pertincnt ad eorum saluiem: unde dicitnr
Joh 33, W): « Per soniniuiii iii vi^ione nociurri.i,
« quando irruit sopor supor hoinines et doniiiunt
« in lectulo, tunc aperii aures virorum, el erudiens
« eos insiruit disciplinam, ut avertat hoininem ab
« his qune fecit, et liheret eum de suporhia. » Se-
ciindum vero pertinet ad nigro'nanucos, qui qui-
husdam incantaiionihus el sacrificiis a daemonihus
aliqua responsa ex<|uirunt vel scrmone prolaia, vel
aliquihus signis demonstrata; ei hoc vel in vigilia,
vcl in somno.

Quandoque vero aliquoruii occultorum homines
cxqiiirunt noiitiani, quasi signum eorum accipionies
ex quihiisda n «piae in aliis rehus consideranl: co-
yif quidem inqnisitionis diversae sunt species. Ex-
qiiirunt enim quidam occiiltorum noiiliam sive
circa fuiuros eventus, sive circa ea quae expedil
agere, per considcnitionem caelestium moiuum,
inspicicndo scilicet motus et situs eorum, ex qui-
hus futura et occulta se posse cognoscere putan':
quod pertinet ad mathemalicos sive astronomos,
qiii etiam gencihliaci appellanlnr propter nataliuin
dierum consideiaiiones.

Quidam \cio orcultomm notiiiam cxqiiirendain
putant considcrando motiis et voces aliquorum ani-
maliiim, ei (Jiiam hominiim sternutaiiones qiiod
lolum periinei ud auguria sive ad aruspicia. quae
exindo dicnntur, qiiia praccipuc aves inspiciunt, el
earum garriius atiendiint.

Alii vero sunt qui occiiltorum notiliam quaerunt
ex aliquihus q':ae ah lioininibus dicuntur vel fiiiiit
siib aliqua aiicstatione. quod qnidem inquisition:s
genus proprie nomen vocatur: cujus exemphim ex
Valerio Maxi no accipere possumiis, qui narrat, qiiod
cum Lucius Paulus consul bellum cum rege Per-
sarum esset facturiis, a curia regressus filiam suam
trisiem inveniens, tristiiiae causam quaesivit: quae
respondit, Persam periisse: decesserat enim caiuhis
quidan) nomine Persa. Arripuit igitur omen Paulus,
et spem clarissimi triumphi animo concepii.

Quidam vero qnaerunt occulia altendendo quas-
dam figuras in qiiibusdam corporibus apparentes,
ut piita seciindum lineas manus hunianae, qnod
dicitur chiromantia, vol etiam in osse spatulae cn-
jusdam aniinalis, quod liicilur spatulantia.

Tertio vero modo aliqui notiiiam occuUorum
requiriint ex his quae per eos geruniur, eorum
considerantes eventiim: quod etiam mnllipliciter
fil. Ad hoc' cnim gcnus pertinel geomantiae usus,
por quem qiiibus'Iam punctis descripiis eos divor-
simode seciindum quasdam figuras disponendo, ali-
quorum occullorum pulanl per hoc se noiitiam
pos.^e aci|uirero. Pertinet etiaai ad hoc genus quo i
qiiihusdam cedulis rocondiiis in occulio, dum in
qiiibusdam earum diversa scrihuntur, in aliis vero
nihil, disce:niiur qiiid accipientihus eedulas coniin-
gere deheat, vel de eis quid ojiorieat fieri: cui
etiam simile osl qiiod quihusdam fesiucis inaeqiia-
libus absconditis, diversa circa aliqiios indicaniiir
ex eo quod majorem accipiunl. Ad quod etiam
aliqualiter pertinere videlur taxillorum projectio.
vel si aliquid aliud ftat, per quod dijudicof.-r qua-
liter sit aliquid dividendum, vel qiiid oportoat agere
ad cognoscendum aliquod praeieriiiim occultum vol
fiiturum. Unde eiiam duella vidontur ad hoc por-
tinere, nisi inquantum per ariem vol viriule.o
plerumque unus alium superal. Videniiir etiam ad

3i2

DE SORTIBUS

Ijoc pertinere jddicia ferri eandeniis vel aquae, vel
alia hujusniodi; nisi quod in his non esl evenins
indifTerens: unde in his requiriinr expressius divinae
viruilis judicium quain in aliis supradioiis.

Nomen aiitem soriisad hoc tertiutn inqiiisiiionis
genus videtur perlinere: cnm scilicei alifpiid fii ut
ejiis eveniM consideralo, aliquod occulium innote-
scat: unde sories dicnntur projici, vel in sinum
miltr, vel aliquid aliud addilur in commemoraiione
sorliiim, qiiod periinet ad actum humanum, se-
cundum illud Proverb. 16, 55: « Sortes milluiilur
« in sinum. »

Patei igitur ex supradiciis, quod sors esl inqui-
sitio occulti excedeniis humanam industriam, per
aliquid a nohis factum: scilicei rebus humanis ad
nos pertineniibus vel habendis vel ulendis vel
cognoscendis.

Scire atitem oportef, quod quandoque hoc »er-
tium inqiiisiiionis genus, quod ad sortes dicliim
esl periinere, poiesi alicui praedictonim generum
permisceri. Quandoque quidem propheiicae consiil-
laiioni* sicul patei in facto Gedeonis, qiii vellus
expandens in area, inquisivit signum roris a Domiuo,
nt lcgiiur .ludicum 6. Quandoque vero permisceiur
nigromaticae inspectioni, sicut in aruspicio, secnn-
dum quod inspiciuniur viscera animalium daemo-
nibus immolulorum. Quandoque vero astronomicae
consideraiioni. eiiam augurum observationi, pulfi
si hoc aut illud facienti, aNpectus talis siellae vel
lalis avis occurrat. Qnandoque vero divinationi,
quae fit per oh^ervalionem verborum propler aliud
diclorum: ad qiiod pertinere videiiir quod aliqui
in apertione librorum observani quid eis oceurr^it.
Et similiter aliae sortlum diversilates facile colligi
possunt secundum commixiionem terlii generis ad
alia duo. Haec igiiur dc modo sorlium dicla siiit.

CAPUT IV.

Cnde sil sortium virtus.

Oportet auiem considerare, an sit effica\ prae-
dicia inquisitio soriium. Ad cujus considerationen
assumere oporlel diversas opiniones circa rerum
humanarum eventus.

Quidam enim fueriini qui res humanas nullo
sup>jriori reginiine gubernari existiinaverunt; sed
solum ratione humana; ita quod quaecumqiie prae-
ler humanam providentiam fiunt in rebus humanis
crederent esse omnino fortuiia. Secundiiin igitnr
liornm senientiam nulla poiest esse prafcognilio
futurorum. Ka cnim quae forluiio fiunt, incognita
sunt: unde loialiter sorsdivinaioriatolliiur. Siniliier
eiiani nec sors consulioria locum haberel: quid enim
uiilc sil consultanii, pensatur ex futuris evenlibus:
unde si futuri eventus ignorantur, consiiliaiio fru-
slra fiei. Secundum hos tamen sors divisoria locum
polest habere: non quod per eam deccrnaiur quid
in divisiowe rerum expediat: sed ut quod ralione
definiri non potesi, saltem relinqualur fortunae.
Sed haec o|)inio diviiiam providentiam, quae infi-
nita est, certo fine concludit. Dum enim siblrahit
a divina providenlia res humanas, in quibus lamen
plerumque manifesla indicia divinae gubernationis
apparent, ipsis eliam rebus humanis faoit iujiiriam
quas absque regimine flucluare alTirmal. Subirahif
etiam cnjuscumque religionis cultiim, et \\e'i limo-
rem bominibus auferl. Unde penilus est repudianda.

Alii vero fueruni qui dixerunl omnes actus
humanos el evenius eorum, el omnes res huma-
nas necessiiaii siderum subdi: undc cum sit cenus
ordo quo movenlur caelesiia corpora, ex eoruin
consideratione aesiimabani posse per coriiiudineiu
fuiuros hominum eventns praenosci, nisi quaienus
ad hoc hominibus experientia deficit. L.i quia se-
cindum horum senteniiani omnes acius humani
ex siderum necessitale proveniunt, consequens esi
ut eliam ipsi humani acms, qui requiruniur ad
sortes, secnndum siderum disposiiionein procedant,
ut hoc vel illud proveniat; puta, si geomaniicus
puncta describal in pulvere, manus ejus moveri
asserunt secundum caeli viriutem ad hoc quod
talis numerus punclorum proveniat, qui sit con-
veniens dispositioni caelesli; idemque in ceteris
similibus dicunt. El sic secundum ea quae prove*
niiint ex hujusmodi aclibus, dicunl fuiura posse
praenosci, secunduui qiiod procedunl ex viriute
caelesliiim corporum, ex quibus humanos evenius
disponi existimabant. El sic secundum hanc opi*
nionem sors divinatoria locum habei, per quam
coDsideranlur fuluri eventus; ei per consequens
consulloria, quae dependet ex consideraiioiie fuiu-
rorum eventuum. Divisoria etiam sors locum habet
non soliim quantum ad hoc ul rerum Uivisio sorlis
judicio relinquaiur; sed etiam quantuiu ad hoc ul
sic possideaniur res sicul disposilio caeleslis requi-
rit. Ri qiiia non solum acius humanos, sed eiiam
ceterorum animalium molus, aique omnium nalu-
ralium corporum, sideribus dicunt esse subjeclos;
secundum praediclam etiam ralionem dicunt, per
aiiguria, ei alios praedictos inquisilionis modos, ad
idem jrenus perlinentes, posse futura praenosci,
inquaniiim hos mo us vel dispo<itiones ex virlute
siderum dicunt procedere: unde hujusmodi nomi-
nanl slellas secundas, quia in his impressio quae-
dam app\ret caclesiium corporum. Ei (piia houio
dormiens non habet perfecium ralionis usum, sed
secundum imaginem com nunem moveiur, ex prae-
dicla el^am causa diciini soinnia vim divinaiionis
habere, inquantum scilicel inotus phautasmatum
qua:* appareni in somnis, ex corporum caelestium
dispositione procedunt. Sed et haec opinio expres-
saui coniinet falsiiatem. TSon eniui esi possibile
qiiod caelesiia corpora in aliquid incorporeiim iin-
primnni; quia quodlibel incorporeuui est viriuosius
et nobilius quolibei oorpore. Inlellectus auiem hu-
manus neqiie est corpus neque virtus corporei
orgiini, ul Aristoieles probal: alioquin non possel
oiinium corporum natiiras coguoscere; sicut oculiis
non possct videre omnes colores, si pupilla es<et
aliquo colore infecta. Impossibile esi ergo qiiod
corpus caelesle imprimat in intellectum huuianum.
Volunias aufem in intellecliva parie est, et moveuir
a hono per intelleclun) apprebenso: unde pari ra-
tione corpora caelestia in eam imprimere non pos-
suni. Omnes auiem ac'us humani principaliier ex
intellectu et volunlalc procedunt , Non possunt
igiiur per certitudinem futuri hominum actus prae-
nosci per inspeclionem caelesiium corporuut; et
multo minus per inspectionem quonimcumque alio-
rum quae ab eis moveniur, puia per garriium
avium, per d('scripiionem punciorum, et alia su-
pradicta. Manifeslum esl auiem quod humanarum
rerum eventus plurimi ab aciibus humanis depen-
denl: unde nec eventus humnnarum rerum per
praedictii possunt praenosei. Inqiiantum tamen liii-

orusci

inanarurn rerum cvenius dcpcndet ex aliquibus cor-
poreis causis, sicul abundaniia fruguin cx siccitatc ae-
risvclpluviarumdcscensu, nihilproliibeieosex inspe-
ciionestcllaruni possepraenosci, cl per conscqucns ex
considcraiione alioruuj corporum, quac dispositionen»
stcllarum sequuniur: quia, sicul Augusiiims dicil
in 0 (fe civ. Dei, « non usquequaque absurdc dici
« potest, ad solas corporucn dirtcrcntias alHatus
« quosdam valere sidereos, sicul solaribtis acccssi-
« bus ei recessibus. » Videmus eiiam ipsius anni
teuipora variari, et lunaribus increnjcniis atquc
decrciiicntis augcri aut minui quaedam gcncra: undc
et nautae ex considcrationc stcllarum et statu ani-
malium praenoscunl venios et lcmpcstaies futuras.
Nec tamen erit dc sprtibus similis ralio: quia pcr
sortes non solum dc aclibus bumanis inquiritur,
sed ciiam per humanos actus inquisilio ipsa pro-
cedit: unde non potest dici quod ipsa projcctio
sortium, corporum caclestium dispositionem cx ne-
cessilate sequatur. Quia taincn ad actus bumanos non
soluin concurrunl voluntas et intcllccius, qui im-
pressioni sidcrum r.on subduniur, sed etiam sensi-
liva pars animae, quae in eo qiiod corporali utitur or-
gano, necesse cst quod cofporibus caclcstibus subji-
ciatur; potcst dici, quod ex disposiiione caelestium
corporum aliqiia inclinaiio sit in nobis ad haec vcl
illa facienda; inquantum scilicct ad hoc inducinujr
pcr iinaginariam apprebensionem, et pcr appetitus
sensitivi passiones, scilicet iram, timorem et alia
hujusmodi, ad quae homo est magis vcl minus
dispositus sccundum corporalcm conjplexionem, quae
subditur dispositioni siellarum. Quia tamen bomo
per intcllcclum ct voluntatein, imaginationis phan-
lasmata et sensibilis appelilus passiones reprimere
potest; ex stellarum dispositione nulla necessiias
indiioitur bomini ad agendura, sed quaedam incli-
nalio sola, quam sapientes moderando refrenant.
Proptcr quod Piolomaeus dicit in ceniiloquio, quod
« sapiens homo dominatur astris, » idcst inclina-
tioni quae ex aslrorum dispositione rclinqiiitnr.
Stulti vero omnino secundum ea agunlur, quasi
ralione non utcnies; in qiio parum discordanl a
bestiis, secundum illud Psalm. 48, 13: « Homo,
« cum in bonore essel, non intellexil; comparatus
« est sumeniis insipicnlibus, cl similis factus cst
« illis. » Va quia « stultorum » secundum Salo-
monem ( Eccl. 1,15) « infinitus esi numcrus, »
in paucis aulem pcrfecte ratio dominaiur, in plu-
ribus houjinum inclinationcs caelestium corporum
soriiuntur eftectum. Ei propter hoc quandoque
astrologi ex inspectione stellarum vera pracnuniiant,
praecipue circa communes eventus; quamvis in
particularibus frequenier deficiant propter rationem,
quae corporibus caelesiibus non est subjecia: unde
in prolraciione punctorum gcomantiac, actores hoc
observandum putant, ui et ille qui protrahit puncta,
absque praemeditatione rationis proccdat; ct ille qui
consiiltai, quasi interiori solicitudine insiigatus in-
lerrogct, non quasi ex delibcratione rationis: qiiod
etiam in ornnibus lalibus consultalionibus dicunt
esse servandum. Quamvis auiem sccundum prae-
dictum inclinationis luodum, corpora caclesiia dis-
ponant ad aliquos actus humanos necessitatem non
imponendo, non tamcn ad omnes evenlus huma-
nos talis inclinatio se potesl cxtcnderc. Corpora cnim
caelcslia naturaliter agunt. Est autem hoc naturae
proprium ut ad unum aliquid tcndai; sicut etiam
actio rei naturalis ab uno proccdit principio, scili-
S. Th. Opera omnia. V. 16.

Ll.M -XXI. oi:^

cel a propria forrrra rci, (jiiae esl naturalis actionis
principium. Inlellcctus vcro agii pcr formas iiicnlc
conccplas, quae in codciii possuut iiiuliipiicari: cl
idco poicslatcs raiionales uon dcicrminamur ad
unum, scd se babent ad rnulia. Ea vcro quac iu
humariis eventibus casualitcr accidunt, pcr accidens
siini; piita (|uod homo fodiens sepiilerum, inveniat
thesaiirum. Quod vero pcr aceidens esi, non est
unum. Unde nullum agens naturale inclinare poiest
ad id quod per accidt-ns cvcnit. Possct igilur esse
in hominc aliqua inclinatio naturalis ut sepulcrum
foderci, (|uia bic hoc alKjiiid unum est, cl similiicr
ad boc quod thcsaurum quaercret; sed Ikjc quod
fodienii scpulcrum tlicsaunjs occurrat, nori poiCbl
causam naiuralcm babcre. Non igilur per mo<lum
inclinationis ad omnes eventus humanos sccundum
praedictam opinionem soriiuin iuquisitio efficax
esse potest. Scd intcllcctus potcst accipere ul unum
quod evcnit pcr accidcns, ex nrultis uiiam coinpo-
sitioncm formando: ei idco nihil jjrohibcl aliqua
quae per accidcns evcnire vidcniur, ab aliquo in-
tcllcciu esse pracordinata; puia, si alicpjis lapidem
in via ponai, ad quein qui ab co mittiiur, impin-
gcns cadal; casus quidciii cuniis cst pcr uccidens,
non eveniens secundum ejus propositum; est autem
dispositiim per intcllectum alierius eum miiicnlis.
Et secunduuj bunc niodum alii dicunl, quod
ea quac in humanis eveniibus sccundum nos vi-
dcntur esse foriuita, ab aliquo siperioii iniellcctu
ordinantur. Supremus autcm inlcllcctus Dcus esi,
qui sicut sua sapientia universa in cssc produxil,
ita etiam eadem sapieniia conservat et movet, om-
nia dirigens in dehitum finem, sccundum illud Sap.
8, I: « Aiiingit a fine usque ad finem fortitcr, cl
« disponit omnia suaviier. » Divina autem dispo-
sitione non solum movenlur corpora, scd eliauj
lioiiiinum mentes ad proprias aciiones. A Dco enim
illuminalur intellcctus humanus ad verilatem co-
gnoscendam; unde Psalmisla peicbai Psalm. 12, o:
« lllumina oculos meos, ne unquam obdormiam
« in njorie. » Ejus ctiam viriiiic movcntur h(jrni-
num voluntates ad dcsidcrandum et agendum, se-
cundum illud Aposioli ad Phil. 2, 15: « Deus Csl
a qui operatur in nobis et vclle el perficere pro
« bona voliintate. » Et quia intelleclus ei voluntas
sunt propiia principia acujum humanorum, con-
sequens est quod humani acius subdaniur disposi-
lioni divinae, secundum ilUid Isai. '26, l!2: « Om-
« nia opera noslra opcratus es in nobis. » Quia
igitur et humani actus cl cxteriorum rerum motus
providcntiae divinae subduniur, quid unicuiquc ac-
cidcrc debeal, e\ diviiia disposilione proccdit, per
quam quidam sui proposili dcbilum finem asse-
quuniur: unde Psalmisia pelcbai, Psalm. 24, Ir.
« Dirige mc in vcritate lua. • El intcrdum etiam
homincs in aliquod bonum dispositione divina in-
ducuniur pracicr corum proposiium: unde et Apo-
siolus diccbai ad Ephes. 3, !2fl: « Deus poiens est
a facerc omnia supcrabundanier quam pctimus aul
« intclligimus. » Similiier eiiam cxdivina dispositio-
ne pioccdii quod bomines deficiuni a suo proposito,
secundum illud Job 3, 12: « Qui dissipal cogiiaiiones
« malignorum, ne possint iinpleie manus eorum quod
« cocpciant. » Interdum eliam ex divina disposi-
tione dcjiciuniur aliqui in adversa, quac nec cavcre
polucrunt, secundum illud Isai. 25, 7: « Ducenl
« eam pedes sui longe ad peregrinandum. Quis
• cogiiavit haec supcr Tvrum quondam coronatam?

■40

S<4

DE SORTIBUS

Et posiea subdil: « Dominus exercimum cogiiavit
« hoc. D Ei inde est quod dicilur Jer. 10, 23:

• Scio, Douiine, quia non esl horuinis via ejus, nec

• viri est ut aiDbuIei el dirigai gressus suos. »

Ex his igilur patei quod humanarum rerum
evenlus non subduniur totaliler disposiiioni huma-
nae, sed disposiiioni diviiiae; ex qtm conlingit quod
aliqui ad ampliora bona proveniunt quam e\cogi-
lare potuisseni, qui dicuniur bene formnaii; quidam
vero ab his quae prudenier disponunt, deficiunt,
et ad inordinala mala deveniunt, qui inforlunali
dicuntur.

Hoc aulem non solum aiicloritaie divina firma-
tur, sed ex sententiis philosophorum patel, Arislo-
teles enim in lib. de bona foriuna sic dicit: « Ho-
« minis principium non raiio, sed aliquid melius.
a Quid igil ir erit melius scieniia ei inlelleciu,
« nisi Deus? Et propler hoc bene fortunati vocan-
« tur qui si impeliim facient, dirigimiur sine ra-
« lione exislenles: habent enim principiuu) lale quod
« est melius inlelleciu et consilio. *

Sic igitur secundum praedeierminata ex divina
disposiiione inquisiiio soi tium efficaciam potesl ha-
bere, inquanium et eventus exteriorum rerum di-
vinae provideniiae subjiciuniur, ei per ipsam hu-
mani acius dirigunlur. Et sic poiest coniingere, Deo
facieme, ui huniani aclus lalem sorlianlur effectum
sive processun» qtii competit exteriorum rerum e-
venlibus: undc diciiur Prov. 16, 55: • Sorles mil-
« tunvur in siiuim, sed a Domino temperantur: »
ct Dionysius dicit, 5 cap. ecclesiasticae Hierar., iIjB
divina sorle quae super Mallliiam divinitus cecidit:
« Alii quidem alitcr dixerunt non religiose tract.tn-
« les, sicut arbitror; meam autem ei ipse inteniio-
a nem dicam. Yidentur mihi sacra eloquia soriem
« nominare ihearchicum, idest divinum, quoddam
« donum demonstrans illi hierarchico choro, »
idest aposlolico, « divina electione susceptum. »
Per quod datur inielligi, ad sorlem periinere cum
ex dono Dei per certimi effcctum himianorum
actuum declaraliir hominibus quid divina disposiiio
habeat vel in rebus dividendis, quod peninet ad di-
visoriam soriem; vel in rebus agendis, qiiod pertinei
ad consulioriam; vel in fuloris praenoscendis, quod
periinet ad divinaloriam sortem.

Considerandum lamen, quod divina dispositio
quorumdam spirituum ministerio operalur, secun-
dum illud Psalm. \0% 20: « Benedicite Domino
« omnes Angeli ejus: » et posiea subdilur: « Mi-
« nisiri cjus qui facitis voluntatem ejus: » unde
eorum operatio in omnibus divinae disposiiioni
concordal; et sic de his quae per eos aguntur, idem
esl judieium, et de his quae aguntur dispositione
divina. Suni latnen quidam deceplorcs spiiitus, quos
daemones nominamus, qui quamvis, quantum in
ipsis esl, dispositioni divinae reniianmr, ulitur tamen
Deus eis ad suae dispositionis implctionem, sicut
et malis honiinibus utitur ad implendum suae pro-
positum voluntatis, ut paiet in tyrannis, quorum
nequitia usus est ad coronas Marlyribus fabrican-
das. Hujusmodi autem itumundi et fallaces spiritus
ambiunt honorem Divinitatis sibi ab hominibus
deferendum; et ideo illis rebus se ingerunt quae
ad Deum pertinere videntur, ui divinitaiiseis honor
ab hominibus deceplis exhibeatur. El inde est quod
imaginibus quas a principio fecerant homines ex
inordinato affectu ad mortuos, daemones se inclu-
serunt, in quibus responsa dabant, ui ex hoc divi-

nutn honorem sibi conquirerent. Simililer aulcm

cum per sortes vel quolibet alio modo hoiTiines

praeter debitum ordinem occulta exquirunt, inge-

runt se daemones, ut divinationis praeiextu ho^*

mines in errorem inducant: unde Augustimis (I)

in 2 super Gen. ad litleram ( cap. 17), de n.a-

thematicis loquens, qui per astra futuros eveniKS

praenuntiant, « Fatendtun es; » iuquii « quando

a ab istis vera dicuniur, instinclu quodum occul-

« tissimo dici, quem nescienies bumanae menics

« paliuntur: quod cum ad decipiendos (2) houii-

« nes sii, spiriluum immundorum et seduclorurii

« operaiio est: »et in 2 de docirina Christiana dici',

oninia hujusmodi divinationum gencra ad pacta

quaedam cum daemonibus inita pertinere. Ei ab

hoc non discordat sententia Valerii Maximi, qui

dicit, quod hominum observaiio aliquo contraclu

religionis innixa est, qtioniam non fonuiio nioiu,

sed divina providentia conslare credilur.

Patet cx pracmissis, unde soiies effieaciam
habeni.

CAPUT V.

Vtrum sortibus liceal uti.

Ilis igitur visis, de facili patel ulrum sortibus
liceat uti. Et priino nianifestum est quod nulli
Christiano licei aliquod pactum societatis cum dae-
monibus habere. Dicit enim Apostolus 1 ad Cor.
10, 20: « Nolo vos socios fieri daemoniorum: •
ad quam socicialem perlincni non solum manife-
stae daemonum invocaliones, quibus nigromantici
utuniur, sed eiiam quaecumque Augustinus, 2 de
christiana (cap. 25, ) praennssis diversis supersti-
liosis honiinum observaiionibus subdit: « Omncs
« aj tes (5) hujus vel nugaioriac vel noxiae super-
« stitionis ex quadam pestifera societatc homiiium
« et daemonum, qiiasi pacla inliddis et dolosae
« amicitiae constiiuia, penitus suni repudianda et
« fugicnda Chrisiiano. » Cnde ei Deui. 18, 10,
dicitur: « Non invenialur in te qui lusiret filium
« suuin aut filiam_, ducens per ignem; aul qui
« ariolos scisciteiur, et observet somnia aique
« auguria; nec sit maleficus aul incaniator, nec
« qui pythones consulai, nec divinos el quaerai a
« moriuis veriiatem. »

Sed adhuc dubiiaiio restat, quae sint dicendae
stipcrstitiosae inquisiiiones sorlium, vel quarumcum-
qiie divinaiiontim,- per quas pacta cum daemonibus
conirahuntur. Cujtis quidem dubiiationis solutio
haberi potest ex praeniissis Auguslini verbis, si
stibtililer discutiamur. Dixii enim per artes nuga-
loriae vel noxiae superstiiionis pacla cum daemo-
nibus fieri. Noxia autem superstitio dicitur quae
aliquid manifesie illicilum conlinet; sicul invoca-
tiones et sacrificia daemonum, vel quodcumque
hujusmodi. Nugatcrium aiitem dicitur quando ali-
quis uii'ur rc aliqua ad quod virius ejus exiendi
non potcst: hoc eniin in vanum fieri videtur. Vana
ergo nugatoria dicimus. puta si aegcr nicdicinam
assumat conira morbum quem potesi sanare, non
est siiperstitiosa niigaiio: sed si quis collo alligel
quaedam quae omnino ad sanitaleuj non periincnt.

(i) Al. redundat hic ditit.

(2) Al. aiJ dccipientes.

(3) Al. arlilices.

eiiam secundum senteniiam Medicoriin) lioc ad
nugaioriam supcisliiionern pertinere videlur; el si-
niile est, cum veslis a soricihus rodilur, plus tirncre
suspicionern mali fuluri quarn [)raesens damnum
dolere: ei mulla hujusmodi excmpla Angustinus
ponil il)idem.

Ad quae virtus sortium se possil exlendere,
haberi poiesl ex pracmissis. Oslcnsum esl enim
quod cadestium corporum virlus extcndit se ad
eorporales cncclus, non aulem ad imniutandum
liberum arhiirium hominis: unde si quis asirologum
considal ulrum sil aesias futura pluviosa vel sicca;
non esl nugaioria consultatio, sicui si quis consu-
leiei litrurn -sihi fodicnti sepulcrum ihesauius oc-
currai, vel quid sibi inlerroganii alius sil respon-
surus: unde talis consulialio ad sociclaicm daemo-
num perlincl, qui inordinaiis hominum motihus
se iminiscenl. Idcm quoqiic esi in augnrio obser-
vandum. Si quis enim cornicula frcquenter croci-
lante mox fuiuram praenuniiel pluviam, non est
nugatoriac superstiiionis: movcniiir cnim aniiDalis
quodaui naturali instinctu ex impicssione corporum
caclestium, secundum disposilioncm aeris ad lcm-
poris cogniiionem, sccundum quod esl necessarinm
naiurae ipsorum, sccundum illud Jcreni. 8, 7:

• Milvus in caelo cognovii lcmpns suiim ; turlur

• et hirundo ci ciconia cusiodicrunl leinpus ad-
« venlus sui. • Similiter eiian) si quis ex suhito
volatii avium denunlict ibi lalcrc insidias, undc
aves volando reccsserunt, non esl superslitio, scd
liun ana indusiria. Si vero pcr niotum vel garritiim
aviuin dc liunianis actibus pracnunliclur aliquid,
superstiliosuni csi. &iriiile eiiam est in soriihus cl
oninihus sirnilihus ohservandum, quod qiiicquid
aliquam ccrtam causam potesi habere vel naluralcm
vel hunianam vel divinam, superstiiiosum non esi;
scd solum id nugatorium dicitur el superstitiosum,
quod ccrtam hahcie non polcsi causam: cl hoc ad
socieialcm daeinoniim perlinei, qui lalihus rcbus
ellicaciam aliquando pi"aeslant, ut vanitatibus ani-
mos hodiinum impliccni: unde in Psalm. 39, 5,
(Jiciliir: « iicaius vir cujus esl noiiien IJomini spes

« ejtis, <!l non respexit in vaniiates ei insanias
« falsas. » llas igiuir sorles sacri canones damnant,
quac dum noxia vcl nugaloria supcrsiiiione fiunt,
ad sociclatcm dacmonom perlincnt.

Si aiiicm ea quae naluralcm vcl humanam
causam hahent, culpa carent, mulio magis ca qnae
divino auxilio inniiuniur. Nam ad hcaiitudinem
hominis perlinet, secundum Psalrnuin eumdcnt, ut
nomcn Douiini sil spes ejus: et ideo si pcrsoitium
projcctioneni aliqui divinum requiiant judicium, non
esi sccunduin se peccalum. Dicil enim Augustinus
siipcr illud Psalm. 50: « In manihus «uis sorlcs
« mcae. » « Sors non esi aliquid mali, sed res
« in liun>ana duhictaie divinam indicans volun-
■ lalcm. »

Scicndum tarren, quatuor modis in hujusmodi
sortihiis peccaium posse contingcre. Uno modo, si
ahsque ulla neccssitaie puiet aliquis ad sories esse
recurrcndnni. hoc cnim vidclur esse tcntai'e Deum,
si quis hahcns quod facial ex bumana imlusiria,
eo practcrmisso |>«lct esse requircndum divinum
judicium. Diciiur enim 2 Paralip. 20, 12: « Cnm

• ignorcnius quid ageie dcbeamus, hoc solum ha-
« hemus rcsidui ut oculos nosiros dirigamus ad le. »
Secundo, si absquc debita reverentia cl devoiione,
eiiam in neccssilale, sorlihus rcquiriiur divinuin

OPCSCILUM XXI. 51 o

judicium: unde Beda dixil supcr Aclus Apostolorum:
« Si qui nccessitate aliijua conipulsi Dcum puiaul
» soriihus exemplo Aposlolorum esseconsulcndum,
« vidcant hoc ipsos Aposlolos collccto fralrum cueiu
« et prccibus ad Dcum fusis egissc. » 'rerlio, ^i
divina oracula ad huniana el l':-rrena ncgoiia con-
verianlur: unde Augusiinus dicri ad inqiusilioncs
Janiiarii: « Hi qui dc paginis evangelicis sories le-
« gunl, elsi optandum sii ul id poiius faciaul quain

• ad daemoiiia eonsulcnda concurrant; lamcn ista

« mihi displicel consueiudo, ad negoiia saeeularia

« el ad viiae hujus vaniiatem divina oracula velle

« convcrierc. » Quarlo, si illud quod csi per di-

vinarn inspiraiionem facicndum, aliquis forle \clil

cornrniiiere sorli; sicut ad ecclesiasiicas digniiaies

sunl homines promovendi concordia clccliouis^ qua.ai

Spirilus sanclus facit: cl idco illiciium esl in hu-

jusmodi clcclionibus soric uti: faccrcl cnim injuriain

Spirilui sanclo, qui huinanum sensum insiruit ad

rectc judicandum, secundum illud I ad Corinih.

2, \i), « Spiiilualis judical omnia. » (Jui aulem

sorie eligiiur, huinaiio judicio non coinprchendilur,

ni dicil Aiiihrosiis supcr Lucain: unde, sicui Beda

dicii su[)cr Acius A[)o-lolorum, « iMailhias anie Pen-

« lecosten ordinalus sorie quacritur, quasi nondum

« Spirilus sancli plenitudine in Ecclesia effusa, se-

« piem auiein diaconi posiea non sorie, scd di-

« scipulorum elcciione, Apostolorum vcro oralione

« ct manus imposiiione suni oidiiiaii. »

Pracdicla autem nccessitas, in qua licituni csl
per sorics divinum judicium im[)lorarc, maxime
videtnr lociim habere quanium ad consulioriam
sortem: quia et apud anliquos juslos fr*equciiier
inveniinus aliquos Deum in duhiis negotiis con-
sultassc, sicut legiiur I Reg. oO, 8, quod « con-
« suluil David Dominum dicens: Persequar lairun-
« culos Iios cl coiiiprchendam cos, an non ? »

Poicst etinm liujusniodi necessiias ad sortem
pcrtinere divisoriam: quando scilicet coniradictiones
liominum super reriim divisiones aliter sopiri noa
possiint, nisi pcr sorlcs divino judicio commillatur,
sccundum illud Provcrb. 18, 18: « Coniradictioncs

• ex|)rimii sors, ei inler potenies quoquc dijudicai. »
Ncc solum in rerum divisione nccessiias di\isoriae
soriis [)oicsl [)rovcnire: .sed eiiam in divisione eo-
riim quae sunl a diversis agcmla: undc Augustinus
dicil in cpislola ad llonoralum: « Si inier Dei
« ministros sit disceplatio, (jui eorum persccuiionis
B icmpore mancant, ne fuga ouinium; ei qui eorum
« fusjiani, ne moite oinnium descratur Ccclcsia:
« si hacc disccpialio aliicr non [iutcril icrminari;
« quaniuii) mihi vidctur, qui mancant et qui fu-

« gianl. sorte cligcndi siini, »

Simililcr eiiain sorlis nccessitas imminei, si
aliquid dandum occnrrat plurihus quod non riisi
uni eorum dari ()0ssit: unde Augusiinus dicit in 1
de Doctrina clirisiiana ( cap. 28): « Si libi abun-
« darcl aliquid quod o()oricrcl dari ei qui non
0 hahcret, ncc duobus dari (1) possei; si libi duo
« occurrei"eni quorum neulcr alium vel indigen-
« tia, vcl egcstate aliqua, vel ncccssitaie (2) supe-
« larct; nihil jusiius facercs quam ui sorie legeres
« cui dandurn esscl quod dari uiiiquc non possei. »
El quia terrenae dignitaiis otTicium ad temporalia

(1) ,4/. polnis«ct.

(2) Au(ju*tiin lcxlus: vel erga te aiiqua neccssitudine su-
peraret etc.

,116

DE SOnTlIiCS

dispensaiula ordinatnr, polesl cliam licite acl hujus-
modi sortes haberi recursus, si aliler electio con-
cors esse non poicst: qua>mvis enim reetor quae-
rendus sil non sorte, sed industria prudens; lole-
rahilius lamen est sorle saecularem reciorem quae-
rere quam populum dissensionihus lahorare. De
rectore vcro spiriluali esl alia ratio, ui supra jam
diximus.

Sed in divinatoria sorte praedicta necessiias
non videiur occurrere: unde et Dominus dicit di-
scipulis ( Act. 1, 7 ): o Non est vesirum nosse
« tempora vel momenia quae Pater posuit in sua
« potestate. » Si qua lainen fuiura necessarium esl
praenoscere sive ad cauielatn Ecclesiae, sive alicujus
singularis personac; haec per Spiriium sanclurn fi-

delihus innolescunl: dc quo Dominus dicil Joan.
16, 13; « Quae venlura sunt annuntiabil vo-
« bis. » Unde et de hujusmodi futuris licet per
modum consultoriae sortis judicium divinum re-
quirere; sicut legiiur Judicum 6, quod Gedeon
quaesivit a Domino si per manus ejus populus
Israel esset salvandus, peiens signum in vellere.
Sed quia divisoria sors locum posset habere eiiam
si res humanae foriuito agereniur, ui supra dictum
esl; contingit aliquem divisoria sorte uti, non quasi.
requiral divinum judicium, sed qnasi commiltens
foriunae: quod maxime videtur in laxillatorio ludo.
Hoc autem vitio vanitalis non caret. In lantum
igitur nunc de soriihus dictum est.

OPUSCULUM XXII.

DE JDDICIiS ASTRORDM AD FRATREM REGINALDUH

( Edit. Rom. XXV. )

Quia pelisti iii libi scribfireni an liceret judi-
ciis astrorum oli; peliiioni luae salisfacere volens,
ea quae a sacris doctoribus super hoc iraduntur,
scribere curavi.

In priniis ergo oportet te scire, quod virtus
caeleslium corporunn ad immntanda corpora infe-
riora sc extendit. Dicil etiim Augustinus, 5 de ci-
vitaie Dei: « ISon usquequatpie absurdc dici polest,
« ad soias corporum diflerentias afllalus quosdann
« sidereos pervenire. » Et ideo si aliquis judiciis
astrorum utatur ad praenoscenduni corporales elfe-
ctus, puta tempestatem et serenilatem aeris, sani-
tatem vel infirmitatcm corporis, ve) uberiatem ct
sierililatem frugum, et similia quae ex corporalibus
et naturalibus causis dependcni; nullum videtur
esse peccatum. Nam oirmes bomines circa tales ef-
fectus aliqua observatione utuntur corporum cae-
lestium; sicut agricolae seminant et metiint certo
lempore, quod observalur secundum moium solis;
nautae navigationem vitant in plcnilunio, vel eiiam
in lunae defectu; Medici circa aegritudines criticos
dies observanl, qui deterniinantur secundum cur-
sum solis et lunae. Unde non cst inconvcniens se-
cundum aliquas alias occultiores siellarum observa-
tiones circa corporales elTectus uti astrorum judicio.

Hoc autem omnino tenere oporiet, quod volun-
tas bomiiiis non est subjecia necessiiati astrorum;

alioquin pcrirel liberum arbitrium: quo sublato
non deputarenlur homini neque bona opera ad
meritum, neque mala ad culpam. Et ideo certissi-
me lenendum est cuilibet Cbristiano, quod ea quae
ex voluntate bominis dependent, qualia sunt omnia
humana opera, non ex necessitate astris subdun-
lur: el ideo dicitur Jerem. 10, ± « A signiscaeli
« noliie meuiere, quae genles liment. » Sed dia-
bolus ut omnes perirabat in errorem, immiscet se
opcrationibus eorom qui judiciis asirorum inten-
duni. Ideo Augusiinus dicil 2 supcr Gen. ad lit-
teram: « Fatendum, quando ab Aslrologis vera di-
« cuntur, insiinctu quodam occullissimo dici, qiiem
« nescientes humanae mentes patiuntur: quod cum
• ad decipiendos homines fit, spirituum immun-
« dorum et seductorum operatio est; quibus quae-
« dam vera de temporalibiis rebus nosse permit-
« liiur. » Et ideo Augustinus dicit 2 de doetrina
(hristiana, quod lales astrorum observaiiones refe-
rendae sunt ad quaedam pacta cum daemonibu?
habita. Est aiiiem omnino Christiano viiandum pa-
ctum vel socieiatem cum daemonibus habere, se-
cundum illud Apostoli, i ad Corinih. 10, 20: « No-
« lo vos fieri sooios daemoniorum. ,» Et ideo pro
certo lenendum est, grave peccatum ^sse, circa ea
quac a voluntale hominis dependent, judiciis astro-
rum uti.

OPUSCULUM XXIII.

DE AETERNITATE MDNDl CONTRA MURMDRANTES

( Edit. Rom. XXVII. )

Supposilo secundum fidem calholicam, mundum
ab aeierno non fuisse, sicul quidam philosophi er-
ranliis posuerimi, sed quod mundus duraiionis ini-
lium habueritj sieui Scripiura sacra, quae faUi non
potesl, teslaiur; dubitaiio n ota esl, uirum potuerii
seujper fuisse. Cujus dubilalionis ul veritas exph-
cetur, prinio distinguendum est quid esi in quo
cum diceniibus contrarium convenimus, el quid est
illud in quo ab eis dilTerimus. Si enim inielhgaiur
quod aliquid praeicr Deum poluerit senjper fuisse,
quasi possii esse ahquid aetcrnum praeier eum, ab
eo non faclum; error abominabihs est non solum
in fide, sed etiain apud philosophos, qui confiien-
lur et probaul quod onme quod est quoquo modo,
esse non possii nisi causatum ab eo qui maxinie
et verissime habel esse. Si autem intelligaiur ali-
quid semper fuisse, et tatiien causatum a Deo se-
cundum (olum quod in eo est; videndun» esluirum
hoo poi^sil slare. Si aulem dicalur hoc impossibile;
vel hoc dicetur quia Deus non poiuit facere ali-
quid quod semper fuerit; aut quia non poluit fieri,
eiiam si Deus posset facere. In prima autcm parte
omnes consenliunt; scilicet in hoc ()Uod Deus potuit
facere aliquid quod semper fuerit, considerando po-
tentiam ipsius infiniiani. Restat igiiur videre, utrum
possibile sit aliqiiid fieri quod semper fueiil. Si
autem dicatur qiiod hoc non poiest fieri; hoc non
potest intelligi nisi duobus modis, vel duas causas
veritalis habere: scilicet vel propter remotionem po-
teniiae passivae, vel propier repugnaniiam iniellc-
ciuum. Primo modo possel dici, quod antequam
Angelus sit facius, non poterat Angelus fieri, quia
non praecessii ad ejus esse aliqua potentia passiva,
cum non sii facius ex materia praejacenti; tamen
Deus poterat facere Angelum, et polerat facere ui
Angelus fieret, quia fecil, et factus est. Sic ergo
inielligendo, simpliciter concedendum est secundum
fidem, quod non potesi causatum a Deo semper
esse: quia hoc ponere esset ponere poteotiam pas-
sivam semper fuisse; quod haerelicum est. Tamen
ex hoc non sequitur quod Deus non possil facere
ul fiat semper aliquod ens. Secundo modo dicitur
per repiignaniiam inielleciuum aliquid non posse
fieri, sicul non potest fieri ui affirmatio et negatio
sint simul vera; quamvis Deus hoc possit facere,
ut quidam dicunt. Quidam vero dicunt, quod noc
Deus polest hujusmodi facere, quia hoc nihil esl.
Tamcn manifeslum esl quod non potest facere ut

hoc fiat, quia positio qua ponilur esse, deslruit se
ipsam. Si tamen ponatur quod Deus hujiismodi
potesl facere ut fiat; positio non esl haeretica, quam-
vis, uicredo, sit falsa, sicul quod praeteritum non
fuerit, includii in se contradictionem. Unde Augu-
stinus in libro contra Faustum: a Quisque ita dicii:
« Si omnipolens est Deus, faciat ut quae facia sunt,
« facla non fuerint: non videl hoc se dicere: Si
« omnipotens esi, faciat ut ea quae vera suni, eo
• ipso quod vera suni, falsa sint. » El tamen qui-
dam magni pie dixerunt, Deum posse facere de
praeterito qiiod non fuerii praeteriium; nec fuit
reputatum haereticum. Videndum est ergo, ulrum
in his duobus sit repugnantia intellecluum, quoJ
aliquid sii causatum a Deo, el tamen semper fue-
rit. Va quidquid de hoc verum sit, non erii hae-
reticum dicere: quia hoc potesi fieri a Deo ut ali-
quid causatuHi a Deo sen>per fuerit. Tamen credo
quod si esset repugnaniia intelleciuum, esset falsum.
Si autem non esi repugnaniia iniellecluum, non
solum est falsum, sed eiiam est impossibile aliier
esse, ei erroneum, si aliter dicatur. Cum enim ad
omnipoteniem Dei periineat ut omnem inielleciun»
et virtjutem excedat, expresse omnipotentiaederogal
qui dicit aliquid posse inlelligi in creaturis quod
a Deo fieri non possii. Nec esi insiantia de peccatis,
qnae inquantum hujiismodi, nihil svini.

In hoc ergo tota consisiil quaestio, uirum esse
creaium a Deo secundura totam subslantiam, ei
non habere durationis principium, repugnent ad
invicem, vel non. Quod aiitem non rcpugnent, sic
ostenditur. Si enini repugnant, hoc non est nisi
propier alierum duorum, vel propier utrumque: aut
quia oportet ut causa agens praecedat duratione;
aut qiiia oportet quod non esse praecedai esse du-
ratione. propter hoc dicitur creatum a Deo ex ni-
hil(» fieri. Primo ergo osicndendum, quod non est
nccesse ui causa agens, scilicet Deus, praecedat du-
ratione suum causalum, si ipse voluisset.

Primo sic. NuIIa causa producens elTcctum suum
siibito, necessario praecedii elTcctunr. suum dura-
tione. Sed Deus esi causa produceiiselTectiim suum
non per motum, sed subiio. Ergo non est necessa-
rium qu«d duratione praecedat elTecium suum.
Primum patet per inductionem in omnibus muta-
tionibus subitis, sicut est illuminaiio et hujusmodi.
INihilominus polest probari per raiionem sic. In
quocumque instanti poniiur res esse, poiest poni

OPUSCILLM XX;IL

319

principium aciionis ejus, ul patet in omnibus ge-
iierahilibus: quia in illo instanli in qno incipit ignis,
incipil cssc calelaciio. Scd in operatione subita, si-
mul, immo idem esl principium cl finis cjus, si-
cut in onmibus indivisibilibus. Lrgo in quocumque
insianti poniiur agens producens cdeclum suutu
subito, polest poni lertninus actionis suae. Scd
terminiis actionis esl simul cum ipso facto. Ergo
non repugfial intclleclui, si ponatur causa produ-
ccns eliectum sunm subiio non praecedere duraiio-
ne causatum suum. Uepugnarei autem in causis
produccniibus cn'ectus si!os per motum: quia opor-
lci quod principiiim motus praecedat finem ejus.
Et (luia bomines consueti sunt considerarc finjus^
modi factiones quae suni per motum; ideo non
facilc capinnt (juod causa agens duratione efTeclum
suum non praecedai. Ei inde esi quod multorum
incxperli ad paiica respicienies enunliani facile.

Nec polest liuic rationi obviari, quia Deus cst
rausa agens per voluntalem: quia non esl neccssa-
rium quod voluntas praecedai duralione elTcclum
suum, ncc agens per voluniatem, nisi per Iioc qiiod
agit ex deliberaiione; quod absit ut in Deo ponamiis.
Praelerea. Causa producens totarn rei subslan-
liam, non minus polest iii prodiicendo lolam sub-
siantiam, quam causa prodiicens formam in pro-
duclionc formae; immo multo magis; quia non
prodncit educendo de poientia maleriac, sicut cst
in eo qiii prodiicit formam. Sed aliquod agens qiiod
producit soliim formam, polcsl in hoc ut forma
ab eo producta sil qnandocumque ipsum esi, ul
paiel in sole illuminante. Ergo mulio forlius neiis,
qui producit loiam rei subsianliam, potest facere
ut causatum suum slt quandocumque ipse est.

Praeterea, Si aliqua sit causa qua posita in aliquo
instanti non possii poni effcctus ejus ab ea proce-
dens in eodem inslanti, boc non est nisi quia illi
causae deesl aliqiiid de complemento: caiisa enim
completa et cansaium sunl simuL Sed Dco nun-
quam defuit aliquid de complemento Ergo causa-
tum ejus scmpcr poicst poni eo posito; ct ita non
€Sl nccessarium quod duraiione praecedaf.

Praelerca. Voluntas volcntis niliil minuit de vir-
lule ejus, el praecipue in Deo. Sed omnes solvcn-
les ad raliones Arislotelis, quibus probatur res
semper fuisse a Deo, per lioc quod idom semper
facit idem, dicunt, quod boc sequeretur, si non
essei agens per voluntatem. Ergo et si ponatur
agens per voluniatem, nihilominus sequiiur quod
non poiest faccre ul causatum ab eo nunquam
non sit.

Et ita palet quod non repugnat intelleciui, quod

dicitur causa agens non praecedere elTectum suum

duratione; quia in illis qiiae repugnanl intelleclui,

Deus non potest facere ut illud sit. Nunc restat

videre, an repugnel intellectui aliquid facium nun-

quam non fuisse propler hoc quod necessarium sit

non esse ejus esse (Juraiione praeeedere, propkT

lioc quod dicitiir ex nihilo facluni esse. Sed quod

fioc in nullo rcpugnei, ostcnditur per dictum \n-

selmi in Monologio, cap. 8, exponeniis quomodo

creatura dicaiur facia ex niliilo. « Tgrtia, » inqiiif,

« inierpretatio, qiia dicitur aliquid esse faclum ex

• nihilo, est cum intelligiinus esse quidem factum,

« sed non esse aliquid unde sit factum. » Per si-

milem significationem dici videinr, cum Iristotur

sine causa, diciiur contristaius de nihilo. Secundum

igiiur hunc sensum, si inlelligatur quod supra con-

clusum esi, quia praeier summam essentiam cuncla
qiiae sunl ab eodem, ex nibilo facta sunt, idest
non ex aliquo; nihil inconveniens sequetur. Lnde
patel quod secundum hanc exposiiionern non po-
niiur aliquis ordo ejiis quod factum est ad nihil,
qiiasi oporiuerit prius quod factum esi, nihil fuisse,
et postmodiirn aliquid essc. Praeterea, supponatiir
quod ordo ad niliil in proposilionc imporlatus re«
maneai anirmatus^ ut sii sen-;us, creatnra facia Cjt
ex nihilo, idest facta est post niliil: haec dictio
« post » ordinem importai absolule. Sed ordo
miiltiplcx est: scilicei duraiionis el naturae. Si i-
gilur cx commi)ni et iiniversali non sequiiur
proprium et pariiculare, non erii necessarium ut
propter hoc quod creaturam esse post niliil dicilur,
prius duratione fuerit nihil, el postea fuerit aliquid:
sed sufficit, si prius naiura sit nihil quarn ens;
prius enim inest nnicuique naturaliter (|uod con-
venit sibi in se, quam quod solum ex alio ha-
bel. Esse autem non habet crealura nisi ab alio;
sibi autem relicta in seconsiderata uihil est: unde
prius naiiiraliter inesi sibi nihil qnam esse. iNec
oporiet quod propier hoc sit simul nihil et en<?,
quia duraiione non praecessil: non enirn ponitur,
si creaiura seiiiper fuii, ul in aliquo tempore ni-
hil sil: sed poniiur quod natura ejus esl talis quod
essei nihil.si sibi relin'piereiur; ul si dicamus aerem
semper fuisse illuiTiinalum a sole, oportebit dicere,
qiiod aer esi faciiis lucidus a sole. Et quia omno
quod fii, ex inconiingenii fit, itlest ex eo quod
non contingit simul esse cum eo qiiod diciiur fie-
ri; oportebit dicere quod sit factus lucidus ex non
lucido, vel tenebroso; non ita quod nunquam fuerit
non lucidus vel lenebrosus, sed quia esset lalis, si
sibi soli relinquereiiir. Et hoc exprcssius patet insiel-
lis ei orbibus qiii semper illiiminantir a sole. Sic
ergo patet quocj in hoc quod dicilur, aliquid faclum
esse a Dco et nunquam non fuisse, non esl in-
lellectus aliqua rcpugnanlia. Si enim esset aliqua
repugnnntia, miruin est quomodo Aiigustinus eani
non vidil: qiiia haoc eflicacissima via esset ad im-
probandum aeierniiatem mundi, cum tamen ipse
mullis rationibus impugnet aeiernilatem mundi in
II et 12 de civ. Dei. Ilanc autem unde omnino
praeiermiitit ? Qiiinimmo innuere videlur quod
non sit ibi repugnaniia intellectuiim: unde dicii 10
de civ. Dei, ol eap., de Plalonicis loquens: « Id
« qnoniodo intelliganf, viderint non esse hoc vide-
0 licei teuporis, sed siibstiiuiioiiis iniiium. Sicut
« enim, inquiunt, si pes semper ex aeterniiate
« fuisset in pulvere, semper ei subesset vestigium,
« quod tnmen vestigium ex calcante faclum nemo
• dubitaroi; nec alierum aliero prius esset, quam-
« vis alierum ab altero facium esset: sic. inquinnl
« ei inundus el dii in illo ereaii semper fuerunt.
« semper exisiente eo qiii fecil; et tamen facii
« sunt. » iVec unquam dicit hoc non posse intel-
ligi: sed alio modo procedit contra eos. Itcm dicit
1 1 lib., 4 cap: « Qui aulem a Deo quidem facium
■ mundiim fatotur, non tamen eiim lemporis vo-
« liinl liabere, sed suae rroationis initium, iil rno-
« do quodam vix inlelligibili semper sit factus;
« dicunt quidem aliquid, unde sibi Deum vidcn-
« iiir velul a fortuita temoriiaie defendore. » Cau-
sa autem quare vix est intelligibili-:, lacta esl pri-
nxi ratione. Mirum cst ctiam qiiomodo nobilissinii
philosopliorum lianc repugnantiam non viderutii.
Dicil enim Auguslinus in eodem lib. cap. 5, con-

320

DE AETEUISnATE MUiNDI

tra illos loquens de quibus in praecedenti auclo-
ritale facta esl menlio. « Cum his enim agimus qui
« etiam DtHim corporum ei omnium naiurarum
« quae non suni quod ipse Creator est, wobiscum
« sentiunt: » de quibus postea subdit: « Isii Plii-
« losophi ceteros nobiliiate atque aucloritaie vice-
« runl. » Et hoc eiiam paiet diligenier conside-
ranti diclum eorum qui posuerunl mundum sem-
per fuisse: quia nihilominus ponunl eum a Deo
faclum, nihil de hac repugnaniia iniellectuum sen-
tientes. Ergo illi qui tam subtiliier eam percipiunl,
soli sunt homines, et cum eis orilur sapieniia.

Sed quia quaedam auctoritates videntur pro eis
facere, ideo ostendendum est quod praestant eis
debile fundamenium. Dicit enim Damascenus in
lib. i, cap. 8: « Non aptum natum esl quod ex
a non ente esse dedncitur, coaeternum esse ei quod
« sine principio est el semper esl. » lletn llugo
de sancio Viclore in principio lib. sui de Sacra-
meniis dicit; « Ineirabilis omnipotenliae virtus non
« potuit aliqiyd praeter se habere coaeternum, quo
« in faciendo juvareiur. » Sed harum aucioriia-
lum et similium inielleclus per hoc paiel quod
Boeiius dicjt ult. de consolatione: « Non recte
« quidam, cum audiunt visum Platoni mundum
« hunc nec hahuisse initium temporis, nec habitu-
rum esse defecium, hoc modo condilori condi-
lum mundum fieri coaeternum putant. Aliud e-
nim est per interminabilem duci viiam, quod
mundo Plato tribuit; aliud interminabilis vitae
totam pariter cojnplexum esse praesenliam, quod
divinae mentis proprium csse manifestum est. •
Unde patet quod etiam non sequitur quod quidam
objiciunt, scilicet quod crealura aequaretur Deo in
duralione; et quod per hunc modum dicatur, quod

nullo modo potesl esse aliquiJ coaeternum Deo,
quia nihil scilicet potest esse immutabile nisi so-
lus Deus: quod paiet per hoc quod dicil Augusti-
niis, 112 de civit Dei, cap. to: « Tempus, quoniam
« mutabiliier transcurrii, aeterniiati immutabili
0 non polest esse coaeiernum. Ac per hoc etiam si
« immorlalitas Angelorum non transil in lempore,
« nec praeterila est quasi jam non sit; nec futura
« quasi nondum sit; tamen eorum motus, quibus
lempora peraguntur in futuro, in praeteritum
irauseunt. El ideo Creatori, in cujus motu di-
cendum non est vel fui^se quod jam non sit,
vel futurum esse quod nondum sit, coaeterni esse
non possunt. » Similiter etiam dicit 8 super
Gen.: « Quia omnlYio immutabilis est illa natura
« Trinitatis, ob hoc ila aeierna est ul ei aliquid
« coaeternum esse non possit. » Et similia verba
dicit in 11 lib. Confessionum.

Adducunt eliam pro se rationes quas eiiam
Philosophi teiigerunt el eas solverunt: inier qi:as
illa est dillicilior quae est de infinitate aniuiarum:
quia si mundus semper fuii, necesse esi modo in-
finilas animas esse. Sed haec ratio non esl ad pro-
posilum: quia Deus mundum facere potuit sinr ho-
minibus et animabus: vel tunc etia:ii potuil homi-
nem facere quando fecii, si eiiam toium alium
mundum fecisset ab aeterno; et sic non rcmanerenl
post corpora animae infinitae. El praeierea adhuc
non est demonstratum, quod Deus non possil face-
re ut sint infinita actu.

Aliae etiam raiiones sunl a quarum responsio-
ne supersedeo ad praesens, tum quia eis alibi re-
sponsum esl, tum quia quaedam earum sunt iia
debiles quod sua debilitate conirariae parli viden-
lur probabiliiatem afferre.

OPUSCTJLUM XXIV.

DE FATO

{ Kdit. Rom. XXVHJ. )

ARTICULUS I.

An falum atiqidd .s«7.

Quacrifur de faio, an sil ct quitl sir, uinim
nccessiialein itnponai rcbiis, an scibile sit el in
quo genere causae incidai.

Ad piiinuni objicilur sic. Nihil definitnr nisi
quod liabei esse. I^aiuni a Boetio definitur in o
dc consolalione PhiloSopliiac. Iirgo liabel esse.

Ileni. In 2 de Gencratione dicil Arisloteles, quod
ununi(piodque mensuratur periodo: niensuralur e-
riiin per aliquid uiinimun), quod quanliiaiem inen-
suraii ceriifiial et numeral. Si ergo viia quae est
esse infcriorum, mensura circuli, quae vocatur pe-
riodus, mcnsuratnr, csl accipere mcnsuram circuli
perreclionem aliquam, quae acquale sibi esse ei
viiain inferiorum numerando nianifesiet. Per gra-
dus ergo circuli distinctos secundum doinos duo-
decim ccriificatur esse et viia inferiorum. INon au-
tem accipilur periodus sine conieniis in periodo
planelis ei slellis, ei liis quae accidunt eis ex stellis
ei radiatione. Krgo ex stcllis circuli caelcsiis ei ra-
dialione et siiu earum scitur et nmneralur omne
esse et vita inferiorum. lioc aulem fatum vocatur.
Ergo falum liabei esse.

Item. Arisloteles in 4 Pbysic, dicil, quod csse
in tein|)ore, est a quadam parie lemporis mensu-
rari. Temjms auiem cum sit unum numero et non
niuliiplicelur per lemporalium muliiiudinem, opor-
(ct (piod pcr unum aliijuid ad duraiionein omnium
lempoialium referaiur. lioe auiem non esi nisi
nioius caelesiis. lirgo pcr motum circuli caelestis
causaiur ei luimcratur esse ei viia omniuin inferio-
rum; el boc fatum vocalur. Iirgo faluin est. Nam
moius circuli, ui dicil Arisioieles, esi tainquam vita
existentibus omnibus.

Sed forie dices, quod ex motu circuli caelestis
inbaeret disposiiio quaedam inforioribus; sed iio-
nio ( I) vincit (|uamlibei dispositionem et non \incitur
a qualitaiibus maicriae ct sic fatum excludiiur.
Cofiira. Inferiores causae, quae sunt in materia,
ordinatae sunl ad supcriores sicut malerialia ad
sua fonnalia, ei sicui locala ad sua loca, el sicul
niota ad sua moventia. Ergo superiora informani,

(1) Al. vincil qiialitatibus maleriae inlenncdiis oinissis.

i>. Th. Opera otmna. V. 10.

continenl et movenl ii)fcriora'. Informanlia aulem,
continentia el moveniia semper vincunt. trgo omiic
esse el viia inferioris sincitur ct trabilur ad dis-
positionem superioris.

Sed dices, quod boc verum est quanlum ad
corpora, sicut videiiir Augustinus dicere, u de civii.
Dei, quod affialus sidcreos possuiuus dicere valere
usque ad corporum transmutaliones, non autem
animae. Contra. Vires animae vegetabilis ei sensi-
bilis non opcrantur exira sui organi barmoniam.
Si ergo barmonia regalur afllalibus caelesiibus si-
dereis, pcr consequcns ei operationes aniniae vege-
labilis el scnsibilis afHatibus sidereis regulabaniur.
Ullcrius. Ktiam de anima ralionali videtur. Quia
dicil Pbilosopbus, (|uod iniellectus noster est cum
coniinuo el lempore. Tcinporalia auiem et conii-
nua sensu ei imaginatione percipiuntur: babitum
aiitcm est jam, quod lalia subjacenl alllalibus side-
reis. lilrgo et operaliones intelleclus, sive animae
raiionalis.

Iicm. Dicil Pbilosopbu?, quod aiiima est in-
strumenium inlelligeniiae el quod inielligeniia im-
priinii in cam et illuininat eam. Ergo intelligeniia mo-
vendo causal formas illuminationis inanimainicllecti-
va. Scd inier movens et moium non est medium, ut
diiit Pbilosopbus 7 rii)sic. Ergo inielligentia sic mo-
vens crit immcdiala animae. Aui ergo per se ipsam,
aut per aliquod medium dcfcrcns causaliiatem suain
ad animam. Non per se ipsam, qiiia pbysice loquen-
do, intclligentia cst motor orbis. Oportet ergo quod
sit mcdium dcferens illmninationes ejus ad animam.
Mediuii aiitem liic non potest accipi nisi moius
caeli innticns pcr iiioaim inferioribus formas mo-
toiis. Ergo inielligeniia per moium cacli regulai
et causai opcrationcs iniellcclualcs animae: et boc
per simile videre possumiis. Cor enim, quod secun-
dum Arisiotele.n est principium viiae ei \cgeialio-
nis et sensus, membris a se distaniibus viriuies
bas non inlluil nisi pcr vebiculum spiritus; et sic
est in omnibiis moveniibus et moiis quae distani
invicem. Similiter est inielligentia ei aiiima: quo-
niam inlclligcniia dislat, et imprimil in animam
r.itionalem secundum locuin distaiis ab ea. >on
enim pbysice dici potest quod intelligcntia veniat
infcrius; quia secundum Pliilosopbum, inielligonlia
in orbe esi, et numeralur ad numerum orbium, el
ad numerum moiuuin orbis; el ipse orbis moius,

zn DE

secundum Arisiotelein, componilur ex infelligenlia
raovenle el circulo caelesti.

Iieni. Soinnia, ex quibus prognosticantur fulura,
ul dicit Macrobius, sive sint oracula, sive inielligen-
tiae, sive prophetiae, fiunt in nobis et causantur,
iit dicil IMiilosopbus in 1 de somno et vigilia, pcr
signum, vel per causam, vel pcr accideos: quod,
inquam, accidens csl pcr se, et non commiiniier.
Fst auiem somniiim passio sensus conimunis. trgo
per aliquid dorniitionis accilit somniiim dormienli.
.Accidens auicm dormitionis, quod esi prognosiicum
fuluri, non potesl causari a calido, luMnido, frigido
et sicco, quae sunt in maieria. Ergo oporlet quod
caiisetur a forma aliqiia quae esl forma ordinis, et
regula vilae inlerioris; et baec forma non potest
esse nisi a ciroulo caelesii. Krgo per circulum cae-
leslein aliquid inbaeret inferioribus, per quod re-
gulatur lola vitae dispo^iiio: el boc fatum vocalur.
l>go fatum esi.

Item. Piolomaeus dicif, quod conjector mensium
piognosticalur per signa futurori^m accepta a slellis
secundis, siellas secundas vocanfji effecius siellarum,
quae appareni in inferioiibus (jlementis, sicul in
nubibus, vel in aliquo bujiismodi: et ex boc babetur
quod elfeclus slellarum in inferioribus sunt ex qui-
bus fuliira vitaedisposilio et causauir ei noscitur. Moc
aulem fatum vocant malbematici. Ergo faium est.

Item. Boeliiis, 3 de consol. Pbilosopbiae loqui-
inr de casu et fortuna, quae causanturex duabus
cansis per se concurrciilibus; sicut quando aliquis
iniendii fodere tbesaurum, et alius iii eodem loco
inlendens fodere sepulcrum, consequitur quasi in
fortuna inventionem tbcsauri; et sic causaiur ex
duabus causis per se concurreniibus, ul dicil Boe-
lius. Has autem causas occurrere fecit ordo isle
ineviiabili connexione causarum, qui de fonte scien-
liae Dei procedii. Connexio autem bujusmodi cau-
sarum a Boelio fatum vocatur. Ergo faluin est.

Item. Boetius ibid.: « Qui summa providil pro-
« videntia, simpliriler falum, dirigit singiJa jn
« motum, locis, formis, temporibus distributa. »
Ergo fatum est.

Si dicatur, quod fatum esl ordo praescieniiac
divinae: boc non repugnat his quae dicia sunt:
qiioniam praescienlia divina ea quae ordinavii, exe-
quitur el adminisirat n)inislerio causarum natura-
lium, ut explicitus ordo esse el vitac ab hujus-
modi causis faium vocetur.

Contra. Dicit Gregorius in hom. de Epiph.
Domini: « .^bsil a fidelium cordibus ut fatum ali-
« quid esse credatur: » et Iradit rationem: « quo-
« niam slellae factae sunl propter hominem, non
« homo propter stellas. » Si ergo stellarum motus
non esset in bominis ministerium, siella quae Ma-
gis apparuit, non moverelur ad nuium Domini:
quod est inconveniens.

Item. Augiisiinus, in libro de doctrina Chrisiiana
fatum dicit nihil esse: et si mathemaiici aliquando
vera de futnris praenuntiare videniur, dicit hoc fieri
arle daemonum ad dcceptionem fidelium.

Item. Si est falum; aut est causa, aulcausalum.
Non causaium, quia hoc regulatur faio, ui dicunt
mathemaiici. Si causa; aut inferior, aul superior.
Non inferior, qiiia illa svint calidum, fritiidura, hu-
midum et siccum: quorum nulUim esl falum. Non
superior, quia causa superior esi caelestis circulus
cum suo moiu, quod mathemaiioi non diciint esse
falum, sed esse fati factivum. Fatum ergo nihil est.

FATO

Iiem. Res non habenl nisi dupiex esse, ut dicll
Augusiinus: scilicet in causa prima, in qua sunt
yila et lux, quorum neutrum est fatum; et in se
ipsis. Sed esse rei in se ipsa non est fatum, ut di-
cunt Mathematici, sed potius regulatur a fatu. Ergo
faium nihil es(.

Item. Augustinus dicit, quod inferiorum causam
sufficit dicere voluniaiem Dei, quia omnia fiunl
Dei voluntaie, vel permiiitintur. Volumas auiem
Dei non est fatum. Ergo faium nihil est.

Item. Si falnm habei esse, tenei ordinem. Cum
ergo fatum non teneal ordinem, quia videmus in-
dignos exaliari, et dignos dejici, quod inordinatuni
esi; et fatum circa lalia sii: fatum nihil csse videtur.

hem. Si fatum est elTectus circuli caclestis, ea
quae sunt unius circuli, videntur esse unius faii.
Sed Jacob et Esau ex uno concubitu Isaac concepti
suni, et sic videniur esse unius circuli; ei lamen non
fuerunt unius fali, sicut consequens probavii even-
tus. Ergo falum nihil videiur esse.

ARTICULUS II.
Quid sit fatum.

Secundo quaeriiur qiiid sit fatum. Boctius enim
5 de Con.sol., dicit, quod fatum est « disposiiio in-
« haerens mobilibus, per quam providentia suis
« quaecumque tribuii ordinibus. » llermes autein
Trismegistus dicil, quod faium quod Graeci « imar-
« menem » dicunt, est « complexio oausarum
• singulis temporaliicr distribuens quae sacran.ento
« deorum caelesiium sunt praeordinaia. »

Respondeo, quod faium multipliciter diciiur. Uno
modo dicitur faium mors disposiiione periodoru;n
inducta: sic dicitur in Claudiano: « Livor posi faia
« quiescit: » ei hoc modo decursum vilae tribus
deabus faialibus 1'laionici tribuebanf, inceptionem
scilicel Clotho, Laclicsi progressum, ei conclnsionein
termiiii Atrope, sicut dicitur; « Cloibo colum por-
« tat, Lachesis irahii, Atropos occat. » Et hoc modo
non quaerilur hic de faio. Secnndo modo dicitur
faium disposiiio providentiae divinae de futuro pro-
gressu esse et vitae inferioris; quae dispositio cuni
sit aeterna, constal quod nibil ponit in rebus; el
cum explicaiur in elTeclu, tunc effeclns iste per
res cotnpletur temporibus ei locis opportiinis; sicut
praeordinatio alicujus in menie de agendis negoiiis
suis per nuntium, nihil ponit in nimiio, scd lamen
per nuntium expletur quando nuntiiim dirigit, et
sibi injungil negotium: ei hoc modo loquiiur Boe-
tius de fato. Et hoc modo iierum non quaeritur bic
de fafo. Sed naiura tamen hujus praeordinationis et
praedestinationisin mentc divinaexistens, simjilexesi
et aeterna, divina, immaterialis, incommutabilis, ei cum
per res tcmporales explicatur, ternporalis fii, ei mate-
rialis et muliiplicaia, mobilis el contingens. Teriio
modo dicitur fatum forma ordinis esse et viiae
inferiorum, causaia in ipsis ex periodo caelestis cir-
ctili, qiii suis radiationibus ambit nativitates eorum:
et hoc modo Ilermcs loquitur de faio, vocans stel-
las et «acramenia deorum immobilem disposiiionem
esse et viiae inferioris.

Esi auicrn haec forma non forma dans esse,
sed potius forma cujusdam universalis ordinis essa
et viiae, simplcx et aeterna, multiplex in virtute.
Simplex est a simplicitate circulalionis; mnltiplici-
taiem autem virlutis habel a multipHcaiionc eoruin
quae continentur a circulo. Fit enim a multis slel-

OPISCULUM XXIV.

lis, el silihus, el spaliis, ei irnaginibus, el radiaiio-
iiibds, et rriulliplieibus angulis, qui scribunlur in
intersecalionibus radiorum caeleslium corporum, el
radiorum produclorutn super ren). Pcr aspeclum
cnim solis, sicul dicil Proclus, omnes viriuies eo-
rum qui sunl in caelesli circulo, congreganiur el
adunaniur. Ilaec aulcm lalis forma niedium esl
inier necessarium el possibile. Necessariurn enirn
est quidquid esi in molu caelestis circuli; possibile
aiilem ei muiabile quicquid esl in materia gene-
rabiliuin ct cor ruplibilium. Fornia auieiii ista cau-
saia e\ caelesii circulo, et inbaerens generabili et
corrdpiibrli, niedia est inter utrumque. Omnc enim
quod procedil a causa nobili in causatum ignobilo,
in aliqoo lenet proprieiaiem suae causae; lamen
esse suuin non est nisi qiianium permiiiit possibi-
litas ejiis in qiio est; quia omnc quod recipilur in
aliquo, ui dicit Boetius el Arisioleles, esl in eo in
quo recipiiur, sccundum poicsiaiem recipientis, et
iion secundiim poicslatern causae a qua est. lloc
possunius vidcrc in liis quae a Dionysio dicuntur.
Processiones enim divinae, sicui esl vila, ratio,
sapiciilia, et bujnsmodi, secundum qnod procedunl
longius a Dco secundum gradus entium, efticiun-
tur magis lciiqioralia et mutabilia ei coinmixia,
ei poieniiae maieriali el privationi admixta; cum
laiiicn in Deo sinl simplicia el acierna et iinrnu
labilia et immalcrialia. Kt similitcr est de forma
oidinis esse et vitae: quae in caelesti circulo esi
necessaria, inevilabilis et inalterabilis; in rebus au-
lcm gencraiis, propler muiabiliiatem ipsarum esse,
est rci;epia muiabililer et conlingenter. Irule Boe-
lius in 5 de (^onsol., figurai multos circulos, in
quorum cntro ordo et causa est fati ei fatalium;
ct in circiilo dislanic, in quo coniinentur genera-
hilia ei corruptibilia ejusdem fa'i, est contingentia
ei muiabiliias per esse generaiorum el corrupto-
rum; et sic cst disposiiio esseci vitae in mentemo-
toris prirni, quem explcl circulus juxta causatum
propinqiiior; et eodem oidine forma disposiiionis,
prodi cst in periodo caelcsii, explei disposilioneni
quac esi in menle primi motoris; el circulus a
cenlro dislans designat eamdem formam disposiiio-
nis proiu miilabililcr adhaeret generatis et corru-
plis. Forma autcm cum sil imago periodi, poten-
tialiter et virliialiicr praebabel totiim esse et com-
positionem ct dnraiioncm generalorum el corru-
ploriiin; et sic licet sii necessaria, est tamen niu-
tahilis ei coniingens. Ilujus autem causam optime
assignal Piolomaeus in quadriparlito, dicens, quod
« seciindum virluiem stellarum per aliud, et per
• accidcns fiunt inferioribus. » Per aliiid qui-
dem, qiiia per spbaeiam aciivorum el passivorum;
pcr quuru n (jiialitaies aciivas et passivas inbaeret
inferiorihiis; per accitlens autem, quia liaec forma
etsi cllliiai a causa necessaria ei immutabili, accipit
tamen esse in lebus conlingentibus et mutabilibus
accidenialiier. Kx diiobus auiem babet muiabilila-
lem: scilicei ex qualiiaiibus elementorum, per quae
deferlur ad gcnciaia, et ex essegeneraiorum, in qui-
bus esi si(;ut in sul)jcclo. Hoc ergo est faium.

Kt sic primae lalioni conscniimus. Concedimus
enim quod boc modo babei esse.

Sccundain etiam in boc modo concedimus, quod
quac sunl, mcnsuraniur pcriodo.

Ad leiiiain ei qnariain diccndiim, quod infe-
riora quidem nata sunt obedire supcrioribus; sed
inferius ct supcrius dupliciler refcrunlur ad invi-

cem. Si enim rclaiio fiat per unam simplicem for-
mam, quam dat superior moior, verum esi quod
supeiioii movenle, de necesiiiaie movelur infcrius;
et lalis furle rclatio es>t inicr moiorcs supcrioics
orbium caelcslium. Si auicrn inCciior uioior iii
forma una, quam non accipii a superiori, scd le-
fcrtur ad ipsum sicui dirccius ab ijiso ct inslru-
meniiim cjus; nibil proliibct quin pcr conirjrium
suae foruiae vcl aliam disposiiionein imj»cdiauir,
ila (juod a superiore niolum non suscij)iai; ei sic
esl (Jc calido ct frigido rclaiis ad viitutes caclc-
sliiim: calidum eniiii per propriam formam, noii
per caclcsiein viiluicm est congrcgalivum lioino-
geneorum et disgregativum bclerogencorum; ct fii-
grdum e contrario el idco isiae qiialiiaics pcr con-
irarietatem inveniam in materia ct diversilatem
disposilionum inatcriac, sacpe excludunt dispo-
silionem el cirecium moius caelcstis. Propterea
Ptolomaeus dicii, quod « s:ipiens bomo dominaiur
• astris. » Lnde dicit Commcnialor, quod si ctfc-
cius circuli caclestis in curando liuiijorcs corpus
disjionat ad quarlanam, sapiims medicus boc praevi-
dcns, per calida ct liumida corpora disponil ad
sanitaiein; cl tunc cxiluso eircciu caclesti quarlana
non inducitiir.

Ad id quod ulteritis ohjiciiur, dicendum esl,
quod lioc modo acL caclum refcrunlur viriutes o-
pcraiionum vegciahilium, ut .>inl eliani imj)cdibilcs
ah opposilis disposiiionihiis invcnlis in aniuia scn-
sibili. Iloc enim fatiuni apprehensa in virtuiihus
animae sensihilis quod faciunt dispositiones acliva-
rum (jiialitatum in corpoiihus: unde imaginaiione
mulieris conccj)ia, (Oij)us loluin iransinutatur ad
venerea. PropUr quod eiiam Aviccnna dicii, quod
quidani ex imaginalione leprae, lcpr^osus faclus esi:
ci patientihus nuxuin sanguinis proliibcl Galenus
aspectum ruhitundorum. Si ergo bujusmodi appre-
Iiensa sint coniraria moiui caelesti, exdudunt ef-
foclum cacli, sicut per contrarias disposiliones et
apj)rehensiones animales juvatur caclestis e(Teciiis.
Et Iioc est quod dicil Mcsalon, qiiod cacleslis efTe-
cius, qui vocatur « alatre. ■» ju\atur a sapienie
asironouio, sicut in pr-oiluccndis lerrae nascentibus
juvaiur per seminationem et arlcm.

Ad boc quod ohjicitur de caiisa somnioium,
de plano vidclur milii esse conccdendufn, maxime
de somniis quae fiunt pcr imaginarias visiones.

Ad boc quod ohjicilir dc illuminatione inlclle-
clus aniinae rationaiis, sccundum pliilosoj)hiam re-
spondendum est diiplicilcr. Lno inodo scciiiidum
Stoicos, qiii jionunl quod cum suhslantia nobilior
per iinperium hahcai inoverc infcriorcm, el inferior
ohcdil ei; sic in phanlasmalihus onima iinius vi-
dcndo alicrum imj^edit ct ligai opcraliones ejus:
dicunt eniin, quod virtule alictijus nalurae suj)e-
rioris, sive inielligcniiae, si\e sicllac, anima unius
ponilur in gradu supcriori ei altcritis in infcriori:
ct tiinc infcrior nala cst movcri ah opprcbcnsione
supcrioris, et sic fieri fascinationem. El cum dicit
Arisioteles, quod inter movens et moium non fit
mcdiiim, non inielligit seinpcr de immcdiatione
loci sive spalii, scd de immcdialionc gradiis supe-
rioris et inferioris, ponens exemj)lum quod posl
induclum est: quia organum imaginaiionis non est
immcdialum vasis scminariis, ei tamcn ad imagi-
nem mulicris exicnduniur vasa semimiria ei alHuil
semcn proptcr immcdiaiionem superioriialis ei in-
ferioriiatis, quac esl inicr praccij>iens ct id cui

S24 DE

praecipilur. Iloc atilem, secundum senteniiam Peri-
pateiicorum non benc congruii: quia sine dubio
inier agens et aclum, inter niovens et motuiTi, im-
mediatio debei esse el conjunciio secundum conta-
ctum. Proplerea dicimtis, quod sicut calor digesti-
vus duplicis est viriuiis; ei unam virmtcm babet
inquantum est calor ignis secundum se considera-
tus, quae est alterare ei scparare ea quae sunt di-
versi generis et decoquerc; alteram babel inqnan-
Itim esi instrumenlum animac, quae esi principium
vitae, secundum qttam t<M'minat digerendo (1) ad
formam vilae: ita etiam caelesiis moius duplicis est
virtutis: uno modo prout est motus corpoiis orbi-
cularis, et sic movet corpora; alio modo prout est
instrumenium inielligentiae moveniis, el boc modo
effecius ejiis edlicitur in anima scnsibili per formas
corporum et in anima itilelieciuali per formas il-
luminationis: quia, sicut prae<Ji\imus, formae quae
fiant in aliquo, fiunt secundiim potestateni rccipien-
lis et non secundum potesiatem agenlis.

Quaecumque alia ad banc partem objecta sunt,
plana sunt.

Ad dictiim (Iregorii dicendtim est, qtiod ipse
loquiiur de faio secunduin qiiod a quibusdam pbi-
losopliis et baereiicis necessitatem rebus imponere
dicebalur, sccundum quod dicit Poeta:

Te tua fa(a traliuut, ne ineepla rclinquere possis.

Ad hoc quod quaerit;ir, utrum fatum sit causa
vel causatum, dicendum, qiiod est similitudo cau-
sae universi ordinis esse et vitae; ei sic est aliquid
causae, licet non vcra causa; et secundum qiiod a-
dbaeret rebus generatis, est dispositio catisati, licel
simililudinem causae exprimai ; est enim forma
continens concursum esse et vitac mobililer et
conlingenler.

Ad boc qiiod objicitur de gemellis, dicendum,
qiiod licet possemus dicere quod in uno conceptu
semen per vices projiciiur et per vices a matrice
glutiatur, et sic non esi una bora conceptorum ge-
niinorum, tamen si diceremus esse unam boram
conceplorum, centrum tamen cordis eorum, a quo
incipit conceptus formalio, non cst unum; et mu-
tato centro, necesse esl mutari totum circulum, et
sic borizon eorum non est unus, nec anguli; ideo
nec eadem domorum dispositio; et sic lota perio-
dus eflicitur diversa, et per consequens adhaerens
rebus natis dispositio fatalis necessario variatur.

Et per boc patet solutio de his quae quaesila
sunt de boc articulo.

ARTICULUS III.

Ltrum fatuin necessitatem rebus irnponat.

Tertio quaeriiur, utrum fatum rebtis necessiia-
tem imponai; el videlur quod sic. Cujus enim cau-
sa est necessaria, ipstim est necessarium, Causa
fati esl caelesiis circulus, qiii esi necessarius. Ergo
fatum esl necessarium, et necessitalem rebus im-
ponit.

Iiem. Fatum est regula ei mensura lotius vitac
et esse: regulaium autem necessario refertur ad re-
gulam. Sed regula est necessaria. Ergo elc.

Iiem. Fortiora sunt superiora quam inferiora.

(1) Al. dirigenJo.

FATO

Ergo superiora trabtint inferiora ad sui disposiiio"
nem necessariam. Cum autem faium sit vinculum
per quod inferiora irahuniur ad superiora, videtur
fatum necessitaiem rcbus imponere.

Item. Aristoteles dioil, quod inter moventia su-
periora et inferiora concors est harmonia sicut iii
cbordis citbarae. Sed harmonia necessaria estquod
inferiora per omnia cortsequantur dispositiiuiem
superioris. Ergo disposiiio supcrioris adhaerens in-
ferioribus necessitaiem impotiii eis.

Contra. Fatum est adbaerens rebus mobilibus.
Sed motis inobilibus moveniur ea quae siint in
ipsis. Ergo faium est disposiiio diversa, mutabilis,
contingens; eigo contingenter se habet ad res et non
imponii necessitaiem.

Respondeo dicendiim, qiiod fatum mubipliciler
dicitur esse causa, ul supra diximus; ideo lUillam
necessitatem imponii rebns, sed inclinat ad elTecius
caelestium. si non sit dispositio foriior in materia
ad conirarium movens; et ideo btijusmodi moventia
assimilat Pbiloso|jbus in lib. de Somno et Vigilia;
duplicibus consiliariis. Sapientcs eniin consiliarii ex
ralionibus certis persuadent aliquid utililer esse fa-
ciendum, quod tainen inferiores propter adversos
casus obviantes dissuadent. Tunc solviiur lex con-
silii sapienier: et esi verbum suum lalc, quod su-
porvenieniibus consiliis aliis, consilia mutaiilur sa-
pienter. « Regula enim, » ut dicit Aristoieles,
« Lesbiae aedificationis muiaiur ad aedificatum. »
Est enim Lesbia insula in qua lapides non ad re-
ctam lineam simt dolabiles; el ideo oportet quod
regula secundum quam dolanlur, alitiiiantulum cur-
vetur ad ipsas aedificationes. Et iia est de disposi-
tione esse ei vitae inferioris, in qua propter cau-
sas quae sunt in materia saepc mutatur dispositio
sapiens circuli caelestis, et disposiiio adbaerens nio-
bilibus, quae faium vocatur, extra rectitudinem
eaelesiium declinans exorbitai propter mnllas op-
positas inferiorum transmutationcs.

Ad primum, ergo dicendum, quod faii causa
necessaria est; sed ex hoc non sequiuir aliiid nisi
quod sit necessarium ipsum esse, sed non seqnitur
quod necessitaieni rcbus iiDpoiiai: quia non inliae-
rel eis secundum potestatem caelestium, quae ne-
eessaria stint, sed secundum polestaiem inferiorum,
quae omnino mutabilia ei coniingeniia snni.

Ad secundum dicendum, quod relaiio qtiae esl
inier regulans et regulatum, necessaria esi sicut
ratio qiiae est inter patrcm ct filitim. Sed quia
mutaiio causat relationem et causat relaiionis de-
struetiouem; ideo nmtatio quae est in rebus mobi-
libus, causa est quod regulaium non sequitur re-
gulam et non sequitur ad ipsam, et quo ad hoc
etiam non regtilatur.

Ad tertium dicendum, quod licel fortiora sinl
superiora quam inferiora, tamen ex impoientia in-
ferioris contingit quod non omnino possuni in su-
periorum elTectus; et quo ad boc ex parto ipsorum
solviiur vinculum.

Ad quartum dicendum, qiiod solutio temperan-
liae chordarum dissonantiam inducit in citbara; el
similiter mutatio et alieratio inferioris diSsonantiam
facit ad efl"ectum superioris: uude dicil Damascenus
quod superiora (1) suni inferiorum quacdam signa,
nosirorum actuum nullo modo causa.

{\) .il. siiperiora iiiferioriim qnaodum sunt signa noslro-
ruin actuuii). et nullo niuJo causa.

ARTICLLIS IV.

An fatiitn sil scibile.

Quarto quaerilur, an falum sii scibile: ec vi-
detiir qtiod noti. Quia cum sit ellecius cacleslis
circuli, et similitudo quacdam ipsius, sicui fonna
alicujiis siuiilis; est ipsi causa ejusdcm ordinis. Sed
in caelesii circiilo quo ad nos sunt inlinila consi-
deranda, sicut stellae numero et spccie et viriu-
libus, ct sitiis earum in circulo declivi, et exira
ipsum, et distaniiae, ei conjuncliones, et quanti-
las anguli sub qiio incidit radius, et pars formae,
et gradus liicidi et umbrosi in puteis et in iiirribus
cxislenies, ei liiijusmodi infinita quo ad nos. Krgo
videtur quod cHectus ejus a niillo sciri possit.

Itcm. (lirculus continet daiorem formae et da-
Jorem sensus et iniellectns, qiii • yles, » et « al-
« cbato » dicitur a matbematicis: aliter cnim non
csset mensura toliiis viiae, qiiia principium viiae
non includeret. Ilora autem principii mnnium esl
hora casus seminis in mairice. Sed liane qiiod ad
nos non contingii scire. Ergo ignorabiiur forma
dispositionis lotius vitae, el sic ignorata est di-
sposiiio rerum.

ISec etiam videlur ex circciibiis. Sunl enim
qiiaedaiii qiioriim vidctur esse ima pcriodiis, et
tatr.en accidenlia eoiiitn pcr se, sicut est sexus
masciilinus ei femininus, non sunt eadenr: et cau-
sam bujiis non coniingit sciri ex caelestis circuli
effectu.

SimiHter etiam nalus octavo mense moritur ut
freqiieniiiis, et in scplimo vivii.

Simililer in geminis, quorum uniis est mascu-
lus, alier femina, rarissime contingit masctilum
vivere, femina vero ali(|uando supervivil; ct causain
impossibile anl difficile est assignare ex circulo
caelesti.

Item. Luminaribiis cxislcniibtis in capiic Al-
gon, idest Gorgonis, si ea iMars respectu ini-
niiciliae radiavcril; natiis , ui dicit Piolomaeus,
triincabiliir manibus et pedibtis, ci truncus suspcn-
detur in criice.

llcm. Dicit, quod luna existentc in Leone, vesii-
menta nova induere malum esi. Manifestum esi
auiem quod baec onmia si essenl scibilia, esset
doductio svlIo£;istica ad ea. Sed boc non csl: non
enim sequiiur: Luna esl in Leone ergo malum esl
indiiere vesies novas: aut, luminaria sunt in capite
Gorgonis, el radialio Martis a quadrato, vel ab
opposito diameiro: ergo respicit ex inimicitia: crgo
natiis tunc suspcndctur in cruce.

Kespondeo dicendum, qnod duae partes siint
Astronomiae, sictit dicit Piolomaeiis: uf)a esi de siiibus
et moiibiis siiperiorum, et quantilatibus eorum, et
passionibus propriis; et ad banc per demonsiratio-
nem pervenitur. Alia est de eneciibtis astrorum in
infiMioribus, qiiae in rcbus miilabililer recipiuntnr:
ei ideo ad banc oportct aslronomum in ista partc
secundiim aliqiiem pbysiciim bobitum infcrioris
certitudinis csse, ei ex signis physicis conjecturari.
Conjecturaiio auiem cum sii ex signis mdbilibus,
generai habitiim minoriscciiiiudinis quam sit scien-
tia vel opinio. Cum cnini hacc communia signa
sint el muiabilia, non poiest ex ipsis haberi via
syllogistica, co qiiod ut in pluribus includunt signa
tanium, et fiunt judicia quaedam mullis de causis

OPLSCULIM XXIV.

mulabilia, sicut patcl per ante dicla. Et ideo saepe
asironomus dicit verum, quia dictum suum esi quo
ad dispositionem caclestium verissiuium, si baec
dispo^ilio sii a muiabiliiaie rernm exclusa.

Ad primiim diccndum, quod multa laliier quo
Qfl nos infiniia con^^ideranda esscnt. Sed conside-
ranliir paucissiipa, ex quibus alia pracnoscunlur,
de quibus habctur conjecttiralio; proplcr quod dici-
tur per Plolomaeum, quod per caelortnn motns non
nisi communitcr judicarc (lcbemus, ei poiesiaies
rerum consefpienies, quas proprie rerum causae
freqiicnicr cxchidunt.

Ad sccundum, (|uod hora talis difficulter cogno-
scilur: et ideo inventum cst remedium ul accipiatur
gradtis ascendens circuli, hoc est horae conjun-
ctionum luminarium, ciii adaoquatur circulus, qiiia
ille babet infiiicntiam ad comuiuncm necessitaiefn
qiiae proximo sequiiur; vcl accipiatur ascendens ad
nali%ilatem ex uiero.

Ad aliud dicendum, quod via syllogisiica sciri
non polest conclusio conjecturalis; sed taaien im-
perfeclio scicmiae, ul dicil Piolomacu*:, quin hoc
scialur non impcdit: unde sciri potcst, sicut esi
in prognosiicolione somniorum. Non enim bealiludo
syllogistica c.^l inlcr sotnnium et prognoslicatiorie
somnii; ei sic est in omuibus aestimaiionibiis con-
jecturalibiis.

Ad aliiid qnod objicitur dc dispariiaie sexus in
geminis, dicendiim, quod sexus fcmineus Oi sempcr
propier occasionem defeclus alicujtis principiorum.
Ctim enim semon masculinum faclivum sit et for-
mativum, et incorporeiur per viriulem formaiivam
quam habet in semine ipso, semper inducil formani
masciiliMi de inlenlione propria, nisi qualitaie ma-
leriao impedialur: et ideo sexus feminetis accidit
ex dcfectu nattirae particularis, quac nunqiiam in-
tcndil facere fcminam; sed cutn mclius ficri non
possii ex natura univcrsali, fit adjutorium genera-
tionis, el non gcneraiorum propric; ci haec esl
femina: et lioc est qiiod Oominus iniendil dicere
( Gen. 2, 18 ): • IVon cst bonum essc hominem
« soliim; faciamus ei adjiitoriiim sibisimile. » Unde
dispar sexus in geminis provenit ex defectu prin-
cipiorum natiiralium in altcra parte seminis, et non
cx periodo caelesli Qiiod amein in talibus mas
frequentius moritiir, provenit cx Iioc quod cum
tales gemini ex uno semine diviso gencroniur, fit
materia male icrminabilis a virluie formativa: quia
si fuisset beno terminabilis, utrumqtie formassel in
marem. Matcria autem masculi majori ct multiplioi
indigct tcrminalione quam maicria fominae; et ideo
mas remanct acijjrotus ei dehilis in lerminalione
malcriae, causam hahcns morlis: in foniina auicm
parva sufficit icrminaiio, et propter molliliom cor-
poris supervivit; frcquonlissime lamen ambo mo-
riunlur.

Ad id qiiod dicilur do octavo mensc, diccndiim
non ost qiiod quidam dixcrunl, qtiod ul froqueniius
oclavo tnense moriltir, quia octavus uicnsis Salurno
attribuiiiir, cnjtis frigidiias et sicciias naium inter-
ficiiml. Iloi; cnim falsum prohaiur: qiiia multi in
astronomia filii Satiirni c>se dictinliir, qtii diu su-
porvivuni. Causa ergo non cst in circiilo, sod in
principiis maleiiae. Luna cnim cst mcnsis domi-
nniivn, ad cnjus convcrsionom conmicnsurantur
cnnccpius ct impraegnalioncs, ut dicii Ari*iololes.
Luna enim esl alter sol, oo quod recipii lumon a
solc; el quod sol facii in anno. luna facil in mense.

326

DE FATO

A prima enim inteniione usque ad Iioc quod et
diniidia, esi caiida et humida, sicut lempus veris;
a mediaiione usque ad plefiiluniiim est calida el
sicca, sicut esi aesias; a plenilMiiio usque ad secun-
dam mediationem esl fiigida el sicca, sicut est au-
UiiDnus; a secunda inedialione usque ad conjun-
clionem est frigida et humida; sicul hiems. Quod
aulem nala sil movere liumorem, patet proul est
in accessu ei recessu niaris, quod accessus el re-
cessus maris in media lunalione, quae est novem
dierum, recedil ad circulum in ascendendo et de-
scendendo. Si enim minimus sit fluxus maris. ad
ideui piinclum parvilalis reverteretur decimoqtiario
die. Licei enim luna in media lunatione non iran-
seal nisi medielatem circuli sui, lamen motus augis
ex opposilo occurrens sibi compiel aliam circula-
lioi.em mediam. Luna enim in quolibet mense bis
est in auge, scilicel in praeventiouc el conjunciio-
nem. Luna cnim cuu in eonjunctione vivificum
lumen a sole accipit, ei cum Venus nunquam a
sole disiei longe, ei Venus habeai movere humo-
rem seminalem; iuna quando soli conjungiuir, ac-
quirit Veneiis virtuleiu; el sie e\ viriule propria
niovet humores, el ex viriute solis influit vilam
humori moio, et ex viriute Veneris movet seminis
geniiurani ud formas geniturae conveniemes. El
quia Mercurius habet commiscibilein virt item ex
iiiuliis giraiioiiibus ejus, quas habet super omnes
alios planeias, luna haiic virtutem Kicrattir ex con-
junctione ad ipsuui, ei ex illa semen viri et feminae
niovet ad commixlionem. Sic ergo hma conversio-
nibus sui commiMioues, concepius el impraegna-
liones causal ei regulat. Sunt aulem in geniiura
seplem muialiones necessariac. Quarum prima est
seminis conversio, et praecipue ad formas cordis.
Secunda est maieriae distinclio ad formam mem-
brorum priucipalium, quae et causativas habent
viriules, sicut hepar causal viriules naliirales, et
vasa seminaria virtuies formalivas concepluum: el
ideo in secunda muiaiione seminis adhaerent puncio
eordis ires vesiculae, quas facil spiritus ad locum
eerebri, hepalis el vasorum seminalium . Teriia
iuutatio est disiinclio materiae, quando vesicula
cerebri ascendil sursuiu, et vesicula hepaiis ali-
quando ad dexlrum, el ad uliimum descendit ad
vesiculam vasorum seminalium: el Ininc ascensum
el descensum facii spiritus exufllalione qui esl in
eorde. Quaria mutatio esl lotius maieriae dislinciio,
ul disiribuatur locis membrorum secundariorum,
qui causalrices virlutes nou habcni: el hanc dislin-
clionem ilerum facit spirilus exufllalione cordis:
quae exuinaiio perforat el disiendit materiam, et
jierfoiaudo facit viam venarum pulsalilium et qiiie-
laiuui et nervorum, e\tendendo autcm distribuii
lualeriam uniuscujusquo membrorum in locum pro-
prium. Quinia mulatio esl iransmuiatio maleriae in
liguram membrorum:quam figuram iion reciperel, nisi
Jiumidum essel in ea; el hanc niulaiionem facil cum
vis formaiiva cordis in locuin membroriim per
.spiritum exufllalur. Membra auleui figurata non sunt
apia recipere viriulem operali\am el moti\om nisi
per confoederaiionem el colligationem. Sexta mu-
laiio est quae compleiur per caIoreu< cordis cum
spirilu difl^uso in membris, qui exsiccans superfluum
humidum , consolidai ei confortal junciuras et
connexiones. Seplima mutaiio est moius, scilicet
per virluies molivas, qui omnibus membris a cor-
tje influii. El cum omnis motus gcnilurae fii a Luna,

sicut jam dictum est, oporlet quod septem convef-
sionibus Lunae in homine, quod esi perfectissimum
seminis, compleaiur. Ei licel isiae muiationes semi-
nis non sint successivae secundum numerum men-
sium, tamen perfeciio earum noii compleiur nisi
completo numero conversionum secundum sepiem
menses: et in animalibus aliis ab homine non haec
iia regulariter observanlur propler ignobilitaiein
suaruMi complexionum; sed aliqua diutius, ut ele-
phas, alia breviori lempore impraegnanlur. Perfectis
eiiam conversionibus habel embrio ea quae exigun-
tur ad necessitatem, et, sicul dicii ^ialenus, virtus
formaiiva tripliciter se habet ad semen, seu ad ma-
teriam. Aliquando enim maieria esl diminuta, el
virtus abundans: aliquando virius esl deficiens, ei
maleria siiperabundans: aliquando sunt secundum
qualitatem proporlionala. Et quando quidem virius
est abiindans, et maieria diminuia, terminata est
complexio septimo mense; ei lunc virtus abundans
fortem facii molum ad exitum, el nascilur puer,
et convalescit, el efficiiur parvus corpore, et agilis
valde in operationibus. Quando autem adaequata
sunt virtus et maieria, et quaudo esi s iperabun-
dans maieria, tunc non csl compleia complexio
sepiiino mense, sed quiescii per unam Lunae con-
versionein in octavo meiise, el facit moium ad exi-
tum, el nascilur nono mense, ei convalescil: et
hoe esl ut in pluribus fere omnium naiiviias. Sed
quando virtus est deficiens, el inobedieus maleriae,
ex angusiia facii molum in sepiimo mense, qeando
virlus moiiva daia est, et ex dissposiiione non com-
probat ipsum nisi ociavo inense, el tunc nascitur
ct moriiur ut in pluribus: ei hoc non convenit ex
pcriodo, sed ex disposiiione et corruptione prin-
cipiorum naturalium. llaec aulem quae dicia suul,
ut in pluribos sunl vera. Mullum enim variaiionis
faciunt complexiones femiiiarum, ei complexiones
climaium: propter quod ego vidi unam quae peperil
in undecimo mense pueriim maximae quaniitatis;
et Aristoielcs dicil se vidisse unam quae peperit
in decimoqtiario mense similiter.

Ad ilhid quod objicitiir de capiie Gorgonis, di-
cendum, quoil illae stellae funereae sunl, et mon-
siriiosam iiidicani vilae lerminationem: propterquod
ij)se eiiam Perseus caput averso vultu abscissum
lenct. Sed hoc, sicui diximus, non imponit rebus
necessiialem; sed facilem ct mulabilem inclinaiio-
ncm habel.

Ad illud quod objicitur de nova veste induta,
Luna exisiente in leone, eodem modo dicendum
est. Sicut eniin radiatio periodi disposilionem ordinis
esse el dtiraiionis imprimii rebiis naturalibus, iia
eliam iinpriuiit arlificiaiis: propter quod figurae ima-
ginum magicarum ad aspeclum slellarum impri-
munlur, et fieri percipiunlur.

ARTICULUS V.

In quo genere can<iae faclum incidat.

Quinto qiiaerilur in quo genere causae inci<lat:
el hoc soluiuii) esl per antecedentia (1): quia in
verilate causa non esi, sed esi aliquid causae. Esl
enim forma ordinis el vilae imaginem hahens, el
virlulem caeleslis circuli; et sicut diciinus aliquan-
do, quod aliqua non sunt vere entia, sed sunt
aliquid eniis, sicut ca quae sunl in anima, el se-

(1) Al. per accidentia.

OPUSCULU.M XXIV.

327

cundum aliquos mo(us el tedipus, ul dicit Avicenna.

Quidam tamen nitunmr probare quod sit cau-
sa, eo quod IMalo ponil comparcs slcllas his quae
nascuniur, in quibus suni forinae, quac suiiicausa
rerum generalarum, ei rcgula esse et vilac earum.
Inducil cnim Dcum deorum diccniem ad deos cor-
porales, quac suiit stcllac, cl dicii: « llorum genc-
« raloruu) in infcrioribus scmcnicm cgo faciam, ul
« vobis contradam: vestrum erit parare ea. » El
praecipit cis quos siiiiiles sibi videt, jusiiiiam et
pieialem colcrc: ct haec vivcnl (I) post icrre-
ni dissoliilioncin tntcllcclus lloc de bominibus
diclum esi, quorum immorialis est inlcllectus, ct
post moriem sid«;reas sedes accipieni, sicut a se-
inenie sidcrum in gejieratioiiem dcsccndit. Propte-
rea dicit, quod dcsccndens pcr circtilos planctarum
vircs animac uccipit, niemoriam, iniclligcntiam et
voluntatem, sicul exponit Macrobius supcr somnium
Scipionis.

Hoc eliam videiur tangere Ovidius loquens de
lacico circuio, el dicens:

Hac itcr est supefis ad magni lecta Tonaiitis.

IIoc eiiain videtur per rationem: quia quorum
unus est essentialis actus, illorum vidctur esse una
natura. Inlclligciiiiae aulem caelcslis et intclligen-
liac liominis e\ concepiione viii, vidctur esse unus
esseniialis acius. Ego una natura.

Inde ulicrius. Quarumcumque formarum una
naliira esi, illarum una relaiio est ad corpus unius
naturae, si in aliquo corpore esse dicuntur. Scd
inlclligenliae caelesiis relatio esl ad sicllam, vcl ad
orbem secundum comparem stellam. Krgo et intcl-
l€ciualis naturae ii) homine erii relatio ad slcllam
comparem.

Hoc eiiam videtur per diclum Commentaioris
super i1 Meiapb, ubi dicil, quod finis prosperitatis
iniellectus bominis est, si posl morlem coniinuciur
motori caelesti.

Solutio. Dicendtim, quod falsum el baerciicum
esl dicere, quod animae inicllcciuales descendant a
compare stella. Aegypliorum enim Pbilosopborum
fuii opinio, quod inicllecluales animae in stellis a
Deo dcorum faclae (2), tcrreno alTeclu, quo ali-
quando afficiuniur, gravantur; quae gravatae depri-
muntur ad corpora gcnerabilia et corruptibilia, el
ibidem dcputatae pcr cultum pieiaiis et jusiiliae
recipiuntur a<I comparcs slellas . Affectum au-
tem terrenum ad iniellectuales animas pervenire
ilixerunt eo modo quo aflicitur anima secundum
eeriam dukedincm nutrimcnli eorporis. Posuerunt

(1) Al. videt.

(2) Al. aniniae stellis a Deorum factis. Verbum faclae pro
positae, quod habeUtr infra, usurpatur.

enim quodsubiilissimo vapore paludum maeoiidarum
inier duo solstitia posiiarum, super quas maximus
planeiarum esl discursus, nulriuntur corpora pla-
neiarum, ita quod qiiando iilum aiirobunl, ex gra-
vitate deprimuntur ct reirogradanlur, et quaiido
eumdem digerunt, elcvantur, ei cursu dirigunuir.
llanc autcm subiililaiem in spbaera ignis et aeris
neclar dcorum vocabant Kt boc modo afTecium
lerrenorum ad animas in stellis posiias positas pcr-
venire dixerunl.

Haerclici aulem ab bac opinionc occasioncia
erroris sumenics, dixerunl aiiimas esse in caclo
cum Angclis factas, et propter peccatum quod com-
miserunt, in corpora esse detrusas, ut bic purifica-
lae ad caelestcs sedes recipianiur: el boc cst quod
dicit David ( Psalm. 141, 8): « Educ de carcere
• animam mcam elc. »

Hisergo refutaiis, dicendum est cum Pbilosopbo,
2 de causis proprictatum elementorum et planeia-
rum, quod cum cadit semen viri in mairicem mti-
lieris decoquitur in ea decoclione forli, et fii fru-
sium carnis, ci crealur in ea anima ju^sii Dci.

Ad primiim ergo dicendum, quod Plato cutn
dicit semcnies animarum esse in stcllis, boc dicit
raiione similiiudinis proportionis intellecius hiimani
ad inielleclum intelligeniiae caelcstis; nec stellae
hoc assequuiiiur nisi pcr minislerium, siciil ipse
Deus deoriim ilicil, quod ipse horum sementem fa-
eit. Semen'is enim (I) boc non est in poteniia
qiiae sil anie acium, sed esl ipsa faciio naturae in-
leJIectiialis.

Dictum autem Ovidii in lik Melamorph. est:
Non nisi per viam candidam cnndore innocentiae
et jiistiiiae pervcniiur ad magni lecia tonaniis.

Ad id quod objiciiur per rationcm, dicendum,
quod quorum unus est essenlialis actus, ilJorum
esi una nalura. Intelligere autem , et contem-
pJari iniellccla, non ex aequo est inielligenliae
caclesiis ei animae raiionalis, scd per prius ct po-
sterius: quta intellccius intelligeniiae est sine con-
linuo et lempore, et sine collaiionc, et in ista
prima rerum vcritate; intcllccttis auiem noster est
cum continuo et tenipore, babens se ad primas
veriiates rerum sicut oculiis vespertilionis ad lucem
solis. Sic auicm inielligere per prius el posteriiis con-
venit superiori el inferiori, quae specificedifTerunl,

Ad dictum Commcntaloris dicendum, qiiod con-
tiniialio non est sccundum unam naluram com-
munem, sed sccundum unum communc objecium
speculationis ad bealiitidinem post moriem perli-
nentis, sicut dicil Pbilosophus lib. Cacli et Mundi.
quod exira caelum non est tempus nec locus, scd
vita beala: iiiielligcns extra caelum esse quod esi
super cursum siderum in loco quietae conlempla-
tionis bonoriim.
(I) Al. haec.

»g^MB^»

OPUSCULUM XXV.

DE PRIKCIPIO INDIVIDDATIONIS.

(Edit. Rom. XXIX.)

Quoniam duae sunt in homine polentiae co-
gnoscitivae, scilicel sensus et intellectus; nianife-
stum esi illas diversilaiem supponere ex parte
objeciorum suorum. Sciendum est autem quod in
cognilione Iiumana fundamenium et origo est sen-
sus: unde propinquior est rei exlraneaesupra quam
tota actio virium sensiiivardm fundatur secundum
Philosophum in lib. Periherm. Unde propter ma-
nifestam passionem sensuum a sensibilibus lam-
tjuam a propinquo: ortam passiones intellectuum
dixit esse similiiudines rerum, de passionibus vero
sensuum nullam nientionem fecit ibi. Quod tamen
principaliter facium est, quia passiones intellectivae
sunt causae vocum imnicdiaiius quam passiones
sensuum, de quibus lunc agere intendebat. Ccrtum
est auiem accidenlia ipsa, sive propria sive com-
munia. esse sensibilia, sive objecta sensuum, ut
habetur in hb. 2 de Anim. Unde, cum super pro-
prium objectum unius poientiae aUera non feralur
nisi per accidens, sicut oculus videi dulce inquan-
lum est album vel nigrum; impossibile esl intel-
lectum ferri super illa accideutia nisi per accidens,
inquanium scilicet agit circa ipsa phantasmala quae
sunl a parle ipsorum sensibilium accideniium; el
hoc est per modum cujusdam reflcxionis. Rcnexio
auteu) esi duplex: una ab origine poicntiae, alicra
ab origine objecii. Primo namque quaelibet polen-
lia feriur supcr objectum suum pruprium, et illud
habet deieru.'inare actum ipsius potentiae; unde
ultra non irausii acuis potentiae quam siib fornia
ulteriori ipsius principalioris objecti; aliler iiamque
non essel id proprium ejus objectum: proprium
enim objecluui est, per cujus informalionem po-
tcnlia actum suuui exercet, sicut se habet color ad
visum, et sonus ad auditum. Quiddilas autem rci
sensibili^ est objcctum intelleclus proprium, ul
dicilur in 5 de Anim.: unde quocumque anima se
vertit, hoc objectum est sibi raiio agendi. Potesl
igitur vel redire in se per actum ei potentiam
suam, vel redire per objectum in ipsam originem
objecti, scilicet per phantasmaia in species sensibi-
liuiu. Ideo isti sunt duo modi reflexionis suae,
quarum aliera cognoscii se et quae a parte sua
sunt; aliera vero quae sunt a parte objecti sui. In
utroque vero modo sua cognitio ad aliquid singu-
lare terminaiur. Cuuj enim in i|)so suo objecto
figilur acies, ralioncra universalis apprehendit, quod

solum in isiis inferioribus ab iniellectu deiermi-
naiur ut proprium objecluni, cum omnia singula-
ria apud nos materialia sini: materia enim impedil
intellectum, singulare vero non: maieria nanique
non est scibilis nisi per analogiam ad formau., ut
diciiur 1 Phys. Si autem esset apud nos singulare
insensibile et immateriale, quod lamen esi impos-
sibile; ipsum per se sine aliqua abstraciionecogno-
sceretur, (]uia singularilas non impedil iniellectum,
sed niaterialiias. Cum ergo inlellectus tendit in ori-
gineii) siii objecii, in sensibilia scilicet, refleciitur
super objecta aliarum virium cognoscitivarum. Cum
vero ad se redit, non tendit in objedum alicujus
allerius virlutis: quia potcnlialiias animae raiione
cujus ipsa non potesl esse compleium objectuin
intellectus proprii, nisi ducta ad actum perspeciem
principalis objecti, ui docel Philosophus in 5 de
Anim., quia anima inielligit se sicut et alia. Sed
intelligit alia per speciei)). Ergo non est materiali-
(as quae facit esse ui objectum alierius potentiae;
facit (amen quemdam modum singulariiatis, non
qiii sil alicujus rei completae in spccie, sed quia
esse animae lerminatur per recepiibiliiatem suae
natnrae, cujus potentialiias major est polen(iaIi(ate
Angelorum, quia magis distat a l)eo in gradu na-
turae quam Angehis. Deus enim actus purus est:
et quanio sibi aliquid minus appropinqua(, tanto
plus poientialiiatis et niinus actualiotis habet: non
sohim enim in maieria, sed eiiam quaecumqiie
poientalitas passiva de ralione objecti iniellectus
minus habet quia dicit Philosophus, U Metaph., quod
unumquodque intelligitur secundum quod est aciu
ens. Unde anima ad objecta duplicem cognitionis
nioduui habet. Unum in se, ui separaia accipitur:
tunc enim cognoscibilis esl secundum modum sui
esse, quia esl actus perficiens suam poteniialiiatem:
non enim in anima snnl duo acius, scilicet sua
esscniia quae est sua poientialiias, et esse suum.
Sed esse suum est sua ac(uali(as, rationecujus ipsa
essentia animac e«t actus corporis: omnis enim
forma participat actum, qui est primus per essen-
tiam; sed hoc analogice fii. Duosautem actusejus-
dem ordinis impossibilc est aliquod unum partici-
pare simul, sicut impossibile est eamdetn materiam
duas formas substantiales simul pariicipare. Alium
aulem modiim cognitionis habet a se, inquantum
nata est per scnsus cognoscere: unde non esi co-

OPUSCtLLM XXV

3^29

gnosoibilis in siatu in quo accipiiur aliquid per
sensuni, nisi per species rei scnsibilis; ei iclco om-
nis cogniiio sua tle sc ipsa proprie csl rencxa.
Nunc ergo rcslai osler>dere, ubi separalur coi^nilio
sensiis cl inlcllccius a se nmUjo. Maniresiiiin est
eniu) intcllcctufu incipeie ubi sensiis dcsinii. Scn-
sus autcin exicriores ipsa sensibilia accidcntia, coin-
inunia scilicet ct pro[)ria, babent pro suis per se
objcctis. Quidditas autem rei pariiculuiis in [)aili-
culari non s|)ec>at ul per se objeclum ad illos sen-
sus exieriores, cum qiiiddiias isia subslanlia sil et
lion accideiis, ncc ad intcllccium [^nninci ut pcr se
objcctuiii ejiis proplcr suani nialcrialilutcni. Ideo
quiddiias rci niaicrialis in ipsa sua particularitate
est objectiiin rationis pariicularis, cujus est confcrre
dc inteiiiionibiis puriiciilaribus, loco cujiis in brutis
aesiiiiiaiiva naturulis csl: qiiae polcntia pcr sui con-
junciioncm cum inicllcctu, ubi esl raiio ipsa quae
conferl dc universalibus, parlicipat vim collativain:
sed quia pars sensiiivae est, non abslrabit onmino
a iiiaicria. Lndc objeclum sutim propriiim niaiici
quiddilas |)articularis nialcrialis. Iloc auiem non
esi quod illa polcnlia apprcbendat materiam in se,
cwm ipsa iion |)ossil sciri nisi per analogiam ad
foimaiii; s(;d quia collaiio dc malcria in ordine ad
forniiiin pcr ipsarn nialeriam individualam speciat
ad banc poteniiam; sicui considcrare de maleria in
communi in ordine ad formam spcciei, special ad
raiionem supcriorem. Ex bis facile esl videre quo-
inoJo maieria cst principium individuaiionis: boc
eniin iniendiinus ostendci-e. Scicndiim est ergo quod
individuiim a|)ud nos in duobiis consistit. Esi eniin
individdiiiii in scnsibilibus i|)siiiii ultimtim in i2;e-
nere subsiaiiliac, ((uod dc nullo alio pracdicaltir:
immo ipsum est [)riina subslaniia, secundum Pbilo-
sopbinn in Pracd., et primum fundamentum om-
niiim alioruin. Natnra eniir formac maierialis, cnm
i[)sa iion possii esse boc aliqiiid compleitim in spc-
cie, cujus solum esse est incomnunicabile, est com-
municabilis qtianlum est dc ratione stia; sed est
incoiii!: unic.ibilis solum ratione snpposiii, quod esl
alii|uid coiiiplcitim in specie, qtiod cuilibei formae
non con\ciiit, ut dictum est. Ideo qiianitim esl de
raiionesua, connminicabilis esl, ut dictum est. Com-
municalio auieiii sna e^t, til diclnm csi, per boc
<|Uod rccijiilur in aliis. Idco qnanluin est dc nalura
sna, coinmunicabilis cst, ei in miiliis recipi potcsl,
ct recipitur secnndum un;un rationcm, cum una
sii ratio spccici in omnibtis sui individuis. Sed quia
ipsa csse non babct, ul dictum csl, quia esse est
solins su[)posili, ut patel per Pbilosopbtim 7 Mela.,
(M supposiinm incommunicabile csl, ui diitum esi;
ideo i[)sa forma malcriulis diversificaiur sccnndum
niiilia cssc incommunicabilia, mancns una sccundnm
latioiiem mnltis commimicaiam: sua auicm reccptio
esl in maleria, quia i[)sa malcrialis csl. Ex quo
patct (jiiod dc naiura sua sibi rclinquitur uniias ra-
tiouis in commuuicalione sua, et quod reddiitir
incommnnicabilis [)er reccptioncm suam in matcria.

Ex (|uo enim recipitur in matcria, efficitur indivi-
dnnm, qnod cst incommunicabilc, cl priinum fun-
damcnluiii in gcncie snbsluiiliac, ul coinplctum
alioruin dc se pracdicubilium subjcclum. iii via
auicin gcncraiionis sempcr incomplclum esl prius
complclo, licel in via perfeciionis sit toiuin c con-
irario. Illud cigo qnod c^l [)riiniim subjcclum om-
nium in via gencr'alionis, el inconiplcluin, (juod de
nullo illius gencris pracdicatur, materia stilicei,
neccssario erit primum princi[)ium esse incommu-
nicabilis, quod esi [)ropiimii individui. ;\liud c^t
in quo sulvalur rulio indi\idui apud rios, dciciini-
nutio scilicel ejus ad ccrtas [)ariiculas tcmporis el
loci, quia propriuin esl esse sibi liic et nunc, et
liaec dclcrminaiio dcbctnr sibi raliune quanlilatis
dcierminaiac. El idco maicriu stib quaniitale dc-
lcrminata est piincipium individualionis: njateria
enim sola est princi[)inm individuaiionis, quo ad
illud in qno salvainr raiio primi in genere sub-
staniiae, (|uod tainen im|)Ossil)ilc csi rcpcriri sine
cor[)oro ei quanlitaie. Ei ideo qtianiiias dctcrminala
dicitur principium individualionis, non quod aliquo
modo causet subjccium siinm ([uod csi prima sub-
stanlia, sed con(Oiiii'aiur eam inseparabiliicr, ct
dctcrminal eam ad bic ei nunc. Illud eigo quod
cadii sub ratione parlicnlari, est hoc aliquid pcr
natiiram u;alcriae; quod auicu) cadal snb sensu e\-
leriori, est pcr quanlitaicm. Sed huic objici polesi,
([uod malcria de sui nutura cominnnis esi, sicul et
forma, cum possil una sub pluribns formis esse.
Lnde haec communitas sua poicst iuipcdire ipsam,
ne sit principium primum intlividituiionis. Scd scien-
diim est quod impossibilc esi forniam uniri rnaie-
riae quin sil parlicularis, et quod eam scqiialiir
qiianliias determinaia, [)er quem modum non est
ultra commnnicabilis luaicria altcri formac, quia
haec (luaniilas cum alia forn.a rc[)criri non polest
cum ca(l(!m deierminaiione. Et ideo materia non
est communicabilis secundum camdcm dctermina-
lionem, sicni forma est, ut diclum cst. Raiio enim
iiiulciiac siib forn a aliiiua csi alia a ruiione sua
sub alia forma, quia ceriilicainr raiio sua per de-
lerminalionem quaiiiilatis, (piae in divcrsa propor-
lione el diuiensione rc(|uiritur ad diversas formas.
Esscnlia cnim maicriae non diversificulur sub d.-
vcrsis formis sicul ratio sua: raiio enim maieriac
non esl unu et communis sicui sua essenlia est:
ratio enitn formac in divcrsis materiis esi una, licei
sccundum esse sit divcrsa. Kt idco communiias se-
cunduu) esscnlium lanlum quae cst i[)sius matcriae,
ct non sccundum cumdem rationem, non impetlit
malciiam csse |)iiiiiU'n [iriiuii^imn indixiduationis.
Scd advcrlcndnin csl, qnod uccidcnlia non indivi-
duaiiiuf pcr maieriain [)rimam, scd |)er subjcctuni
[)ro[)rium quod est ens actu individuantur, sicul
et foriiiae subsiantiales pcr maicriam primum, quae
est curum stibjccium. El bacc dc |)rinci[)io indivi-
duutionis ud |>racsens sulliciunl.

5. Th. Opera omnict. V. 10.

4^2

OPUSCULUVI XXVI.

DE ENTE ET ESSENTIA

(Edit. Kom. XXX.)

PROOEMIUM.

Quia parvus error in principio magnns osl in
fine, secundum Philosophum in 1 de (laelo et
Mundo, ens autem el essenlia sunt quae primo in
inlelleclil concipiuntur, ul dicil Avicenna in 5 Me-
laphys., ideo primo, ne ex eorum ignorantia errare
coniiogat, ad horum dilTiculiaiem aperiendam di-
cendum est quid noiiiine esseniiae ei eniis signi-
ficelur, el quomodo in diversis invenianiur, el quo-
modo sc habeant ad intentiones logicas, scilicet
geiiera, species el differcntias. Quia vero ex con)-
positis cognitionetn simplicium accipere debemus,
et ex posierioribus devenire in priora, ul a faci-
lioribus incipientibus convenieniior fiat disciplina,
ideo ex significatione entis ad significaiionem es-
seniiae procedendum est.

CAPIT PRIMUM.

Sciendum esi quod, sicut Philosophus dicit in o
Metaphys., ens per se dicitur dupliciter: Uno mo-
do, quod dividitur per decem genera; alio modo,
quod significat proposiiionum veriiatem. Ilorum
autem differentia est quia secimdo modo potest di-
ci ens oinne illud de quo aflirmaliva propositio
formari potesl, etiamsi illud in re nihil ponai; per
quein modum privationes et negaliones eniia di-
cuntur: dicimus enim quod affirmatio est opposiia
negaiioni, ei quod caecitas esi in oculo. Sed pri-
mo modo non poiest dici aliquid quod sil ens,
nisi quod in re aliquid ponat; unde primo modo
caecitas et hujusmodi non sunl eiitia, Nomen igi-
tur essentiae non sumiiur ab enie secundo modo
diclo; aliqua enim dicuntur hoc modo entia, quae
essentiam non habeni, ut paiet in privationibus;
sed sunutur essentia ab ente primo. modo dicio.
Unde Commentator, in eodem loco, dicit: « Ens
« primo modo dictum est quod significat substan-
« liam rei. » Et quia, ui dictum est, ens hoc mo-
do diclum dividitur per decem genera, oportet
quod essentia significel aliquod commune omnibus
naturis per quas diversa eiitia in diversis generi-
bus in diversis speciebus collocantur: sicul huma-
nilas est essentia hominis, et sic de aliis. Et quia
illud per quod res eonsiiluitur in proprio genere
vel specie, est quod significamus per definiiionem

indicatJtem quid est res; inde est quod nomen
essentiae a philosophis in non»en quidditatis inu-
latur; el hoc est quod Philosophus, in 7 .Metaphys.,
frequenier nominat quod quid erai esse, idest hoc
per quod aliquid habet esse quid. Dicilur etiam
forma, secundum quod per formam significatur
perfectio vel certitudo uniuscujusque rei, sicul di-
cit Aviceniia in 2 Metaph. Hoc etiam alio nomine
natura dicitur, accipiendo naturam secundum pri-
mum modum illorum quatuor modorum quos Boc'
lius, de duabus Naturis, assignat, secundum scilicet
quod natura dicitur esse illud quod quocumque
modo intellectu capi potest; non enim res inlelli-
gibilis est nisi per suam definitionem et esseniiam:
et sic etiam dicii Philosophus in 4 Metaphys., quod
omiiis substantia esl natura. Nomen antem naturae
hoc modo sumptae videiur significare esseniiain
rei secundum quod habot ordinem vel ordinaiio-
nem ad propriam operationem rei, cum nulla res
propria deslituainr operatione. Quidditatis vero no-
men sumiiur ex hoc quod per definitionein signi-
ficatur; sed essentia diciiur secundum quod per
eam et in ea res habet esse.

CAPUT II.

Sed quia ens absolute et primo dicitur do sub-
stantiis, et posierius secundum quid de accideniibus,
inde esl quod essentia proprie ei vere est in sub-
stantiis sed in accideniibus est quodammodo et
secunduin quid. Substantiarum vero quaedam suni
simplices ct quaedam couiposiiae, el in utrisque
est essentia; sed in simplicibus veriori et nobiliori
modo. Secundum etiam quod habent esse nobilius,
siint eliam causa eorum quae composita sunt, ad
minus substantia prima et simplex quae Deus est.
Sed quia illarum substantiarum essentiae sunt no-
bis magis occultao, ideo ab esseniiis composiiorum
incipiendum est, iit a facilioribus convenientior fiat
disciplina. In substaniiis igilur composilis forma el
maleria notae suni, ut in homino anima et corpus.
Non autein potest dici quod alterum eorum tantum
dicaiur essentia. Quod enim materia sola non sii
cssentia, planum est, quia res per siiam essentiam
cognoscibilis est et in specie ordinatur vel in gc-
nere; materia aulem non estcognitionis principium,
nec secundum cam aliquid ad speciein vel ad ge-

nus (ieicrminatur, sed sccuntlunj id solum quo in
actu aliquid est. Ncqne eliaui forma laulutn sub-
sianiiae cornpositae esseniia dici poicst, quamvis
quidam hoc asserere conentur. Ex liis cniin qnae
dicta sdut patei quod essentia est id qiiod per de-
finilionem rei significalur; definitio auiem subsian-
(iarum naluraliiim non tantum formam, sed et
maieriam continet; aliler enim definitiones naiura-
les ei maihematicae non dilferrenl. Nec ciiaiu potest
dici qiiod materia, in definitione subsianiiae naiu-
ralis, ponainr sicut additum essentiae ejus, vel
{ sioiiij t*ns exlra illam naturam vel essenliam ejus,
qtiia hic n.odus proprius est accidcnlihtis quae
essentiaui pcrfccie non habent; iinde oporiei qnod
in defiuilione sua subslantiam vel suhjecium reci-
piani, quod esl extra gonus eorum. Patet ergo
quod essenlia comprehcndii materiam ei formain.
Non etiam potest dici quod esseniia slgnificet re-
lationem quae est inier materiam et formam vel
aliqiiid superadditum illis, quia hoc de necessiiale
esset accidcns extraneiim a re, nec per earn res
cognosceretur: quae omnia esseniiae conveniuni.
Per formam enim, qiiae est aclns maieriae, materia
elYiciiur cns aclu ct hoc aliqnid; undc illud quod
supcradvenit non dai esse aclu si'nplicitcr mate-
riae, sed esse aclu lale, sicui accidentia fai iunt; ui
albedo facil actu alhum. Unde, quando lalis forma
acquiritur, non dicitur generari simpliciter, sed
secundum quid.

Relinquilur ergo quod nomen esscntiae in
substanliis compositis, significat illud quod es« ex
n aieria el forma composilun», Ki huic positioni con-
sonat verbiiin Bociii, in comment. i Praedicam.
ubi dicil quod Ousia significat composilum. Ousia
eiiim apud Graecos, idem est quod esseniia apud
nos, ut ipsemei in 3 de duahus Natiiris fatetur.
Avicenna autem dicit quod quiddiias substaniiarmn
coinpositarum esi ipsa composilio formae et materiae.
Commentator aulem dicit in 7 Mdaphys.: « Natu-

• ra qiiarn habent species in rehiis generabilibus

• est ali<|uod nicdium, idcst compositnm ex niaUMia

• et forma. » Iluic etiam ralio concordat, quia
esse substan?iae composiiae non esl tanium formae
nec lanluin maieriac, scd ipsius composiii; cssenlia
auiein est secundum quam res dicilnr essc. Lnde
oporiet ul essenlia qua res denominatur ens, non
lantum sii forma nec tantiim maleria, sed uirum-
qiie, quamvis hiijusmodi esse sive esseuiiiie sola
forma stio modo sit cau«a: sicui in aliis vidcmus,
quae ex [)luiibus principiis constituuntur qiiod res
Ron denoiiiinantiir ex altero illorum principiorum
tantum, sed ab eo quod utrumqiie compleclilur, ut
patct in sapoiibus, quia ex actione calidi digercn-
lis htimidum causaiur dulcedo: et quamvis hoc
niodo calor sil cansa dtilcedinis, non lamcn dcno-
minaiur corpus didce a calore, sc.d a sapore qiii
calidum et humidum complectitur. Scd qiiia indi-
vidiiaiionis principium esl maieria, ex hoc fortc
vidctiir sequi <|uod esseutia, quae complcciiliir in
se simiil et formam, sil lanium pariicularis et non
universalis. K\ quo sequereiur univcrsalia dcfini-
lioncm non liabcre, si essentia esi id qnod per
per definiiiouein significatur. Et idco sciendum esl
qnoil maieria non quomodolihet accepta esl prin-
cipium individiiaiionis, sed solum materia signaia.
Et dico matcriam signaiam quae suh certis dimen-
sionibus consideratur. Haec autcm materia in de-
fiuiiione hominis, inquaniiim tiumo, non ponitur;

OPUSCLLUM XXVI. 33i

sed poncretur in definiiione Socraiis, si Socrates
definilionem haberei; in definitionc autem homtnis
ponitiir materia non signaia; non enim in definiiione
iiominis ponitur hoc os ei haec caro, sed os et
caro absoluie quae suni maieria hominis non si-
gnata.

C.APLT 111.

Palct ergo quod esseniia hominis ei Socratis
non diirenml nisi secundum signaium ei non si-
gnatutii: nnde Cotnmentnior dicit in 8 .Metaphys.,
(piod Socrates non aliud est quam animalitas et
raiionalitas, quae sunt qnidditas ejus; sicut etiam
essentia gencris et esseniia speciei secundum si-
gnatum ei noii signatum differuui, qiiamvis ali<is
modus designaiionis sii uirobiqne: quia designatio
individui respcctu specieiest per materiam deiermina-
lam dimensionibus, designalio aiitem speciei respectu
gcneris esi per diirereniiam consiilutivam, quae e\
forma rei sequitiir. IJacc auie n d terminalio vel
designalio quae est in specie respeciu generis, non
esi per aliquid in esseniia speciei exislens quod
nullo modo in esseniia generis sit; imo quidquid
esi in specie est etiarn iii genere, licet non deiermi-
natum. Si eniin animal non essei loium quod est
homo, sed pars ejus, non praedicareiur de eo, cuin
nulla pars iniegralis praedicetur de suo toto. Hoe
aulem <piomodo conlingat vidcri poiest, si inspicia-
tur corpjs secundum quod poniiurpars animalis ci
secundum quod poniiur genus; non enim poiest dici
eo modo esse geniis quo esi pars iniegralis. Hoc igitur
nomen quod esl« corpus »muliiplicitcr accipi polest;
corpus enim, secundum quod est iu praedicamento
subslanliae, dicitur ex eo qiiod habei lalem iiai:)-
ram ut in eo designari po^sint tres dimensiones;
ipsae aiiieni ires dimensiunes designatae suni cor-
pus quod esl in genere quaniitaiis. Contingit autein
in rebiis ui quod liabel unam perfectionem, al
ulieriorem pcrfectionem pertingat; sicul paiet iii
hoinine, qui naiuram scnsitivam habet et ulierius
iniellectivam. Similiier eiiam et super hanc perfe-
ctionem, quae esi liabere lalein formaui ui in ea
possinl Ires rlimensiones designari, potest alia pcr-
feciio adjungi, ul viia vel ali(|uid luijusmodi. Po-
lest ergo lioc nomen • corpus • .'•em quamdam desi-
gnare, quae habei talem formam, ex qua sequiiur
in ipsa designahdiias trium dimensionum cum
praccisione, ui scilicet ex ilia forma milla ulterius
perfectio sequatur, sed, si aliquid aliud superaddi-
lur, sit praeler significaiionem corporis, sic dicii;
et hoc molo cor[)us erit inaicrialis et iniegralis
[tars animalis, quia sic anima erii piaetcr id qiio<i
signilicatiim esl nomine cor()oris, et supervenicns
ipsi corpori, iia quod ex ipsis duobus, scilieel ex ani-
ma ct corporc, siciit ex [)ariibus, conslituitur animal.
Polcst eiiam hoc nomen * corpus . hoc modoaccipi
ui signiliccl rem quamdam quae habct lalem for-
mam, ex ((ua possint in ea tres dimensiones desi-
gnari, qiiaecuinqiie forma sit illa, sive ex ea possil
provcnire alia ulterior perfi^ciio, sive non: et hoc
modo corpus erit gcnus animalis, quia in animali
nihil est accipere quod in corpoie implicite non
contineatur. Non enim anima cst alia ab illa forma
per quam in re illa poicrant dcsignari trcs diin?n-
siones; et ideo, quando dicebam quod corpus esi
quod habet talem formam ex qua possunt desi-
giiari tres dimonsiones in eo, inieiligebam quae-

DE ENTE ET ESSENTIA

cumque forma essei illa, sive anima esset, sive
lapideiias, sive quaccumque alia forma; el sic forma
aniuialis implicite iii corpore sive in corporis forma
contineiur, proul corpus esl genus ejus. El fliam
talis esl animalis habiludo ad hominein. Si enim
animal nominarel lanium rem talem quae habel
quamdam perfectionem ut possit seniircet movcri
per principium in ipso exisiens cum praecisione
alterius perfectionis, lunc quaecumqne alia pcrfectio
superveniret, haberel se ad animal per uKxluin
partis el non sicul implicite contenta in ralione
animalis, et animal non essel genns; sed esl genus
secundum quod significal rem qnamdam ex cujus
forma potest proveuire sensus el moius, quaecum-
que sit illa forma; sive sit anima sensibilis lantunf;
sive sii anima sensibilis ct rationalis simul. Sic igi-
tur genus significat indeierminale id toium quod
est in specie ( non enim significat tanlum mate-
riam); similiier etiam differeniia significai id totum
quod est in specie ei non tantum formau); ei etiam
definitio significal totum et eiiam species, sed di-
versimode; quia genus significat lotum ut quaedam
denominatio determinans id quod est maieriale in
re sine determinalione propriae formae; unde genus
sumitur a materia, qnamvis non sil materia. Unde
patet quod eorpus dicitur quod habet talem perfe-
ctionem ut possini in eo designari ires dimensiones;
quae quidem perfofSiio est, ui materialis, se habens
ad ulteriorem perfectionem. DilTereniia vero e con-
verso est sicut quaedam determinatio a forma dc-
lerminata sumpia, praeter hoc quod de inlellectu
primo sil materia (Jeierminaia; ut paiel cum dicitur
animatum, scilicei illud quod Imbei animam, non
determinalur quid sii, utrum corpus vel aliquid
aliud. Unde dicit Avicenna quod genus non est in
dilTerentia sicut pars essentiae ejus, sed soluui sicut
ens extra quiddiiaiem sive essentiam; sicul eiiam
subjectum est de intelleclu passionum; et ideo ge-
nus non praedicatur de difforeniia per se loquendo,
ul dicit Arisioteles, in 5 de Anima et i Topic,
nisi forte sicui subjeclum praedioatur de passione.
Sed definitio sive species comprehendit utrumque;
scilicet determinatam materiam quam designat no-
nien generis, et delerminatam formam quam desi-
gnat nomen differentiae.

Ei ex hoc palet raiio quare genus et speeies
ei differentia se habeant proportionaliter ad maie-
riam, formam et compositum in natura, quamvis
non sini idem cum illis; quia neque genus esl
materia, sed sumitur a materia ut significans toium,
nec diffecentia cst forma, sed sumitur a forma ut
significans lolum. Unde dicimus hominem esse ani-
mal rationale, et non ex animali et raiionali, sicut
dicimus eum esse ex anima ei corpore. Ex corpore
enim et anima dicilur esse homo, sicul ex dnabus
rebus quaedam tertia res constittita, quae neutra
illarum est. Homo enim nec est anima neque cor-
pus. Sed, si homo aliquo modo ex animali ei ra-
lionali dicaiur esse, non erii sicut res lertia ex
duabus rebus, sed sicut intellectus lertius ex duobus
inlellectibus. Intellectus enim animalis esl sine de-
terminaiione formae specialis naturam exprimens
rei, ex eo quod est materiale respectu ultimae per-
feciionis. Intelleetus aiitem hujus differentiae « ratio-
0 nalis » consistit in determinatione formac specialis;
ex quibus duobus intellectibus conslituitur intelle-
ctus speciei vel definitionis. Et ideo, sicut res con-
stituta ex aliquibus non recipit praedicationem

earum rerum ex quibus constiiuitnr, ila nec intel-
lectus recipit praedicationem eorum inlelleciuum
ex quibus oonstiiuitur: non enim dicimus quod
defiuiiio sit genus vel differentia.

Quamvis auiem geiuis significet toiam essentiam
speciei, non tamen oportet ut diversarum specie-
rum quarum esl idem gemis, sit una essentia; quia
unitas generis ex ipsa indeterininatione vel indif-
ferentia procedit: non auiem iia quod id quod
significatur per genus sit una natiira numero in
diversis speciebus, cui superveniat res alia quae
sit differentia deterntinans ipsum, sicut forma de-
terminat maieriam quae est una numero; sed quia
genus significat quamdam formam, lamen non
determinate hanc vel illam quam determinate dif-
fereniia exprimit, quae non est alia quam illa quae
indelerminate significabatur per genus. Ei ideo dicit
Commentator, 2 Metapliys. , quod maicria prima
dicilur una per remotionem omnitim formarum,
sed genus dicitur unum pcr communitaicu formae
signalae; unde patet quod, per addiiionem differen-
tiae, remoia illa indeierminaiione quae erat causa
unitatis generis, remanent species diversae per es-
sentiam. Et quia, ul dieium est, natura speciei esl
indeterminata respectu individui, sicut naiura ge-
neris respectu speciei; inde est quod, sicut id
quod est genus, prout praedicalur de specie, im-
plicat in sua significalione, quamvis indislincte.
toium id quod determinate est in speoie; ita id
quod esl species, secundum quod praedicatur de
individiio, oporiet quod significei totum quod essen-
tialiter est in individuo, licet indistincle; et hoc
modo essentia speciei significalur nomine hominis;
uncLe homo de Socrate praedicatur. Si auicm signi-
ficaiur nalura speciei cum praecisione materiae si-
gnatae quae est principium individuationis, sic se
hahebit per modum partis; et hoc modo significat
nomen humanitalis; humanilas enim sicnifical id
unde homo est homo. Maicria auteui signaia non
est illud unde hon)o est homo; et ila nullo modo
coniinetui- inter illa ex quibus homo habet quod
sit homo. Cum igitur humaniias in suo iniellectu
includat tantum ea ex quibus homo habet quod
sit homo, patet quod a significatione ejtis excludi-
tur vel praeciditur maieria deierminata vel signata:
et quia pars non praedicalur de lolo, inde est quod
humanitas ncc de homine nec de Socrate praedi-
catur: unde dicit Avicenna quod quidditas compositi
non est ipsum composilum ciijus est quiddilas, quam-
vis eliam ipsa quidditas sit composiia; sicut huma-
nitas, licet sit composita, non lamen est homo, imo
oportet qiiod sit recepla in aliquo quod est materia
signata. Sed quia, ut dictum est, designaiio speciei
respectu generis est per formas, designatio autem
individui respectu speciei est per n)ateriam; ideo
oportet ut nomen significans id unde natura gene-
ris sumitur cum praecisione formae determinatae
perficieniis speciem, significet partem maierialem
totius, sicut corpiis est pars malerialis hominis. No-
men autem significans id unde sun)itur naiura spe-
ciei cuu) praecisione n)ateriae designatae, significat
partem formalem; et ideo humanitas significat«ir ut
forma quaedam. Ei dicitur qiiod est forma tolius,
non quidem quasi superaddiia parlibus esscniialihusi
materiae ei formae, sicul forma domus supcradditur
pariibus iniegralibus ejus: sed magis est forma quae
est toium, seiliccl forman) complectens ct materiam.
cum praecisione tamen eorum per qiiae nialeria

OPLSCUL

eSl na(d dusignari. Sic ergo paiei quod essentia i
hominis srgnillcalur hoc nomine « homo » ei hoe no-
n)ine • huinaniias, » scd divcrsid odc, ui dictiirn est:
quia hoc nouicn» hoino "signincai cain ut lotum, in
quaniuin scilicci noii praeiendil dcsignationem ma-
leriac, scd iin[)li(ilc coniinei eam (!t imlisiincie, sicul
dictum esi (iiiod genus coniinel diircrciiiiam, cl idco
pracdicaiur hoc nomen « homo • de individiiis; scd
hocnomcn* liumaniias ■signilicai eam ul part(;m, nec
coniincl in sua signilicaiione nisi id quod esi ho-
niinis inquanium hoino, el praccidii omnem desi-
gnationcm maicriae, umlc de individuis homiiiis
non pracdicareiur. ti propler hoc quandoi|ue hoc
nomcn « esseniia »inveniuir praedicalum de rc(dici-
lur enim Socraies esseniia quaedain), cl quandoque
negatur, sicul diciuius quod essenlia Socraiis non
csl Socraies.

CAPUT IV.

Viso qnid pignificeinr nomine csscntiae in suh-
slanliis compositis, vidcndum csl qnomodo se ha-
l)Cat ad ralioncm gencris, specici ei difTerenliae.
Quia autcm cui convcnit raiio gcncris, speciei vel
diirercniiae, praedicaiur de hoc sinsiulari signaio;
impos^ihilc esi (piod raiio generis vel speciei vcl
diHereniiae conveniat essentiae secnndiim qiiod per
iiiodum partis signilicaiur, ui noniine humaniiatis
vel animalitalis. Ki idco dicil Aviccnna qnod ratio-
nalilas non esi diircrenlia, sed diircrcnliae priiici-
pium: et eadein ratione humanilas non est spccics
nec animalilas gcnus. Similiier etian» non potcsl
dici quod ratio generis, spccici, dillcrentiae, con-
venial esse secundum quod eslquacdam res exisicns
exira singularia, ut platonici poncbanl; quia sic
genus ei species non praedicarcntur de hoc indi-
viduo; non enim potesl dici quod Socratcs sit hoc
quod ab eo separatum esl; ncc separatum ilhid
prolicii in cogniiione hujus singularis signaii. Et
ideo relinquitiir quod raiio gencris vcl spccici vcl
diflcrenliae convcniat essentiae, secnndum qnod
signilicat per modum lolius, ut (in) nomine lio-
minis vel animalis, prout implicite et indisiiiicie
continel tolum hoc quod iii individno est. Naiura
autem vel cssentia sic accepla polcsl dujilicitcr
considerari: Lno modo, secundnm naiuram ei ra-
lionem propriam, et haec est absoltiia considcraiio
ipsius; ei hoc modo nihil esl vcrnm de ea diccrc,
nisi quod conveniat sibi sceundum quod hujusmodi;
unde, quidquid aliorum sibi atlribuiiur, falsa est
attributio: v. g. homini, in co quod esi homo,
eonvenit raiionale el animal et alia quae in cjus
delinilionem cadiint; album vero vel nigrum vcl
quodcumque hujusmodi quod non est de ratione
humanilatis, non convcnit homini in co quod cst
homo. Idco si quaeralur ulrurn ista natura possil
dicil una vel phires, neuirum concedcndum cst:
quia ulrumque esi extra iniellecium humaniiaiis, ct
utrumque poiest sibi accidere. Si cnim pluralitas
esset dc raiione ejus, nunquam possei esse una,
cum lamen una sil sccundum quod est in Socraic.
Similiter, si unitas essei de inielleciu et raiione
ejus, lunc cssel una et eaden) nainra Sooratis ct
Plaionis, nec possct in pluribns plnrificari. Alio
niodo consideraiur, S(x;nndiim quod habcl essc
in hoc vel in illo: et sic de ipsa pracdicaiur aliqnid
per accidens ratione cjus in quo esi, siciit dicitur
quod homo est albus, quia Socrates est albus, quam-

L.M XXVI. oo3

via homini non conveniat in eo quod esl homo.
Haei! antem natnra habet duplex esse: unum in
sincularibus, aliud in anirna; ei secnndum titruni-
qne conscquiiniur accidcntia diclam naturam. Kt
sic in singularibiis liabel multiplcx esse secundum
diversiiaiem singularium, el tamen ipsi naturae,
sccundum pro[iriain con«idcrationem, scilicei ab-
soluiam, nullum islorum csse debei; falsum enim
est diccre quod miura hominis, inquantum hujus-
modi, habeai esse in hoc siiignlari; si enim esse
in hoc singulari convenirct homini inqnantum esi
homo, non css(!i unqiiam cxtra hoc singulare; si-
militer, si convcniret homini, inquaninm esi homo,
non esse in singnlari, nunqnam esset in eo. Scd
venim est dicere qnod homo, inquanium esl homo,
non habet quod sil in hoc singulari vel in illo.
Patet ergo quod nalura hominis absolote conside-
rala absirahit a quolibet esse, ita quod non fiat
praecisio alicujus corum; el haec natura sic consi-
dcraia est quac pracdicaiiir de omnibus individuis.
Non tamcn potest dici quod ratio universalis con-
vcniar natnrae sic acceptae; quia de ratione nni-
versalis esl uniias et commtinitas. Natnrae auiem
humanae neiitrum corum convenil secundum snain
absoluiam cnnsiderationem: si enim communitas
essei de inlcllectu hominis. lunc in quocumque
invcniinr bnmanilas invcnirctur commuiiiia«;: et hoc
falsiim est, qnia in Soerate nou in\enit'ir communi-
las aliqua, sed quidqnid cst in eo individuaium est.
Similiier eliam non poie.^t dici qnod ratio ge-
neris accidat naiurae humanae s^^cnndum illud esse
quod habct in imlividuis; quia non inveninir in
individuis natura humana secundum unitaiem, ni
sit nnum quid conveniens cnilibct; quod ratio uni-
versalis exigit.

I\elinqiiiinr ergo quod ratio speciei accidat na-
turac luimanae sccundum illnd esse quod habet in
intellcciu. Ipsa enim naiura habet esse in intelleclu
absiractum ab omnibus individnaniibus, ei habet
rationcm uniformem ad omnia individna quae sunt
extra animam, proiit essentialiicr est imago omnium
ci indnccns in cogniiionem omniiim, inquanium
sunt homincs: ei ex hoc quod lalem relationem
habei ad omnia individua, intellecins adinvenil ra-
lionem spccici el atiribuit sibi; unde dicii Com-
mcniaior, 1 de Anima, quod inicllcclus esl qni
facil universalitalem in rebus; hoc eiiam Avicenna
dicii in 8 Mciaph. Li quamvis haec nainra iriiel-
lccta liabcai raiionem univcrsalis secundum quod
comparalur ad res quae sunt extra animam, quia
est ima similitndo omnium, lamcn, sccundum quod
habcl cssc in hoc inicllectu vel in illo, esl species
quacdam inicllccia pariicularis. Et idco patei defc-
ctus Commcnialoris, in 5 de Anima, qui voluit
ex universitate formae inlellecins unitaiem in-
lcllcctns concludcrc; quia non esl imiversali-
las il^ins formae sccundum hoc esse qnod hahet
inlcII<Ttnm, sed secundum quod ad res refcriur ui
similiiudo rerum; sicut eiiam, si essei una staiua
corporca rcpracscntans multos homines, constat quod
illa imago vcl species slatuac habcret esse singu-
lare ct proprium secundiim quod essei in hac ma-
lcria, sed habcret ralioncm commnniiaiis sccundum
quod csset communc rcpracsenintivum plurium.
Ft quia naturae hiimanac, sccundum suam ab-
solutam considcraiioncm, convenii quod praedicciur
dc Socrate, et ratio specici non convenit sibi ?e-
cindum suam absolulam ( scilicei luimanae naiu-

DE ENTE ET ESSENTIA

rae ) consideralioncm, sed esl de accidentibus quae
consequunlur eani secundum quoddam esse qiiod
habet in inielleclu, ideo nomen speciei non prae-
dicatur de Socrale, ut dicalur: Socrales estspecies;
quod de necessiiate acciderel, si raiio speciei con-
veuiret homini secundum esse quod habet in So-
craie, vel secundum siiam absoluiam consideraiio-
nem, scilicei inquanium est homo. Quidquid enin»
convenit homini inquantiim est homo, praedicatur
de Socrale. Et lamen praedicari convenii geuori
per se, cum iu ejus denniiioiie ponatur. 1'raedica-
tio enim esi qnoddam quod compleiur per aciionem
intelleclus componentis et dividcnlis, liabeiis tamen
fundamenlum in re, ipsam iinitaiem eoriim quoriim
unum de altero dicilur. Unde raiio praedicabilitalis
potesi cldudi in raiione hujus inieniionis quiie esl
genus, qiiae similitcr per aciionem iniellecius com-
pletiir; niliilominus id cui intellecius inlenlioncui
praedicabililatis atlribuii, componcns id cum allero,
non esl ipsa inteniio generis, sed potius id lui in-
lellectiis inlentioiiem generis atiribuii, sicul qiiod
significalur hoc iiomine « animal. » Sic ergo palct
qualiler essentia vel natura se habet raiione speciei;
quia ratio speciei iion est de illis quae conveiiiunt
eisecundiiin suam absoldiam consideraiionem, neque
de accideniibus qiiae consequuniur ipsau) sccuudum
esse quod habet extra aiiimam, ut albedo vel ni-
gredo; sed est de accidentibiis quae consequuntur
eam secundum esse quod habet in intellectii: ei
per huiic modum convenit sibi ralio generis vel
differentiae.

CAPUT V.

Nunc reslat videre secundum qiiem modiim es-
sentia sil in substaniiis separatis, scilicet in anima,
inielligentiis et caiisa prima. Quamvis aulcm caiisae
primae simplicitatem omnes philosophi coucedani,
tamen compositionem materiae et formae in intel-
ligentiis et animabus quidam niluntur ponere: cu-
jus posilionis auctor fuisse dicitur Avicebron in
libro Fontis vilae. Hoc auiem diclis philosophorum
reperitur esse contrarium, quia eas substaniias a
materia separaias nominant et absque omni maie-
ria esse probanl; cujiis demonstratio potissima est
ex virtuie intclligendi quae in eis est. Vidcmus e-
nini formas non esse inielligibiles in aclu nisi se-
cundum quod separantur a materia et a conditio-
nibus ejus; nec clficiiiniur intelligibiles inaclunisi
pcr virtutem subslantiacintelligentis, sccundum qiiod
recipiuniur in i'a, ct secundum quod agimtur per
eam. Uude oporiei qiiod in qualibet subsianiia in-
tclligcnle sil omnimoda immuniias a maieria; iia
quod nec habcat materiam partem sui, neque etiain
sil sicut forma iiiipressa materiae, iil est deformis
materialibiis.

Nec polesi diccre aliquis quod intelligibilitalcm
nou impediat maieria quaelibei, sed materia cor-
poralis lanlum. Si enim hoc esset ralionc materiae
coiporalis lantum; cum maleria non dicatur corpo-
ralis nisi secundum quod stal sub forma corporea,
tunc oportcrct quod hoc haberet materia a forma
corpoiali, scilicct impedire inlelligibilitatem. El hoc
non potest esse, quia et ipsa forma corporalis actu
intelligibilis est, sicut ei aliae formae, scilicet quae
ja materia abslrahunlur. Unde in anima intellccliva
•ei in inielligenlia nullo modo est composilio ex
maioria et forma, ut hoc modo accipiatur maleria

in eis sicut in subslanliis corporalihus. sed esl ibi
compositio formae et esse. Unde in commenio no-
nae proposiiionis libri de Causis, dicitur quod
inielligcuiia esi habens formam et esse, et accipiiur
ibi forina pro ipsa quidditaie vel e<;sentia simplici.
Et quouiodo hoc fil, planum est videre. Quaecum-
que enim iia se habent ad invicem quod unuin
est causa esse alterius, illud quod habet raiionem
causae poiest habere esse sine altero, sed uon con-
verliiur. Talis autein invenitur habitiido mate-
riae et formae, quod forma dat esse materiae; ei
ideo impossibile est esse aliquam maieriam sine
forma; tamen non esl impossibile esse aliquam for-
mam sine materia. Foruia enim non habet, in eo
quod forma, dependentiam ad maleriam; sed »t
invenianiur aliquae formae quae non possunt esse
nisi in maleria, hoc accidit eis seciindiim quod suiit
distanies a primo principio, quod est actus primus
et purus. Unde illae formae quae sunt propinquis-
siiiiae primo principio, sunt formae persesinema*
leria siibsistentes; noii enim forma secundum totum
genus suiim materia indiget, ul dictum est; ei hu-
jusmodi formae siini inieHig<mliae: el idco non o-
portei ut essenliae vel qtiiddilaies hariim subsian-
tiarum sint aliud quam ipsa forma.

In hoc ergo differt esseniia substaniiae compo-
sitae et subsianliae simplicis, quod essentia substan-
tiae compor^iiae non tanlum formam nec tanluin
materiam, sed formam et materiam couiplectilur;
esscniia vero substaniiae simplicis cst foruia tantuu).
Et ex hoc causaiittir duae aliae dilferentiae. Ei
una pst quod esseniia substantiae compositaepotesl
signilicari ut totum vel ui pars, quod accidit propter
matcriae designationem, ut dictum esi; et ideo non
quomodolibet praedicatur esseniia rei compositae de
ipsa re cou.posila; non enim potest dici qiiod homo
sit quidditas sua. Sed essentia rei simplicis, quae
esl sua forma, non polest significari nisi ul lotum,
cum iiihil sit ibi practer formam, quasi formam
recipiens: et ideo, quocumque moilo sumaiur es-
scntia subsiantiae simplicis, de ea pracdicatur; uude
Aviccnna dicit quod quiddilas substantiae simplicis
esi ipsummct simplcx, qiiia non est aliquod reci-
picns ipsam. Secunda differeuiia esi, quia ex eo
q!iod cssentiae reruui compositanim recipiuntur in
malcria designaia vel multiplicantur sccundtim di-
visionem cjus. contingit quod aiiq^ia sini idem spe-
cic ct diversa numero. Sed, cum essentia slmpli-
cium non sit rccepta in iiateria, non poicsl ibi esse
talis mulliplicatio; ei ideo non oportci quod inve-
nianiur pliira individua unius speciei in illis suh-
sianiiis: sed quoiquot sunt individua, tot suni spe-
cirs, ut Aviccnna dicit expresse. nujusniodi ergo
substaniiac qiian)vis sint formae sine materia, non
lamen iu cis cst omnimoda siu)plicitas, nec sunf
acius puri, sed habcnt pcrmixlionein potentiae; et
hoc sic patet. Quidquid enim non est de intelle-
ctu esscntiae vel quidditalis, hoc cst advcniens ex-
tra, el faciens compositionem cum essentia; quia
nulla essentia sine his quae sunt partes esscntiae
intelligi polesi. Omnis autem essenlia vel quid-
ditas intelligi potest sine hoc quod aliqiiid inlcl-
ligalur dc esse suo facto: possum cnim iniclli-
gere quid est homo vel phoenix, et lainen igno-
rare an esse habeant in i"eruin natura: ergo patet
quod esse est aliud ab csseniia vcl quiddiiate: nisi
forte sit aliqua res cujus quidditas sit suum esse;
ei haec res non potest esse nisi una et prima: qui«

iiirpossibile est iit fiai plurificiiiio alicujus nisi per
addiiionein alicujtis dilTcreniiae, sieui niulliplicalur
natura geiieris in speoiebus; \el per boc (|iiod for-
n.a recipiliir in diversis inaleiiis, .siciit innliiplica-
lur naiura speciei in divcrsis individuis; vcl per boc
quod ununi est abslraetum e( alind in aliipio re-
ce[)iuni: sicui, si essei qoidain color separatus, esset
alius a colorc non separaio, ex ipsa sna separa-
lione. Si autein ponatur aliqua les quae sil esse
laniuni, ita ut ipsuin esse sit subsisiens, boc esse
non recipiel addiiioneni dilTerenliae, qnia jam non
esset esse tantuni; sed csse, et praeler boc fornia
aliqua: ci nuilio ininus recipici addiiiunein materiae,
quia jam essei esse non subsisiens, sed materialc.
llnde relinquiiur quod lalis res quae sii suum esse
non polesl essc nisi una; unde oportei quod, in
qualibet alia re pracler eam, sii aliud esse sunm
el aliud quiddiias vel naiura seu forma sua. Undc
in inielligentiisopoitet qiiod sii esse praelcr forniam;
el ideo dictum esl quod inlellijjenlia esl forma el
esoC.

Omnc aiilem qnod convenit alicui, vel csicau-
satum e\ principiis naturac suac, sicut risibile in
bomine, vel advenil ab aliquo principio exlrinseco,
sicut lunien in aere ex influcniia solis. Non aulem
polesl esse (piod ipsum e.^-se sil causaium ab ipsa
ioriTia vel quidditaie rci, dico sicul a causa eiricienlo,
quia sic aliqua rcs essel causa siiipsius, ct aliqua
res seipsam in esse producerei, qiiod esl impossi-
bile. Ev'^0 oporiei qiiod omnis lalis res, eiijiis esse
esi aliud a natnra sua, balicat csse ab alio. Kl
quia omne quod esl per aliud reducitur ad id
quod cst per se, sicul ad causam primam; idco
oportel quod sit ali(.|ua res quae sil caiisa essendi
omnibus rebus, eo qiiod ipsa esl esse lantum: alias
irelur in infinitiim in caiisis, cum omnis res quac
non esi csse tanlum babeal causam siii esse, iit
diitum es(. 1'alel ergo quod inielligcniia esl foruia
ei esse, et quod esse babeat a primo esse, quod cst
esse lanlum; el boc esl priiiia causa, quae Oeus esi.

Omne autem qnod recipii aliquid ab alio, esl
in polentia rcspcctu illius; el hoc quod receptum
est in eo, est actus ejus. Krgo oporiet qiiod ipsa
forma vel quiddilas quac est intelligenlia, sii in po-
leniia respeclu esse quod a Deo recipil; et illud
esse reeeptum est per modum actus; el iia inve-
nitur aciiis ct potentia in inielligentiis, non lamen
forma et maicria, nisi aequivoce; unde etiam pali,
rccipere, subjecium esse et omnia bujiismodi quae
videntur rebus ratione maleriae convenire, aequi-
voce eonvcniunt substantiis inlellcclualibus ei cor-
poralibus, ul Commeniaior dicil in 3 de Anima.
Ei quia, nt dicium esl, intelliireriliae quidditas esi
ipsamet inlelligciitia, ideo quiddiias vel essentia
ejus est ipsuu» quod esi ipsa, ei esse suum rece-
ptum a Deo esl id quo subsistii in rerurn natura;
el propier boc a quibusdau) bujusmodi subslaniiac
dicuniur componi ex quo est ei quod est, vcl ex
quo est el esseniia, ut Boetius dicil in 1 Praedi-
cam. Et quia in inlelligcntiis ponitur [lotenlia ei a-
clus, non cril dillicile invenirc muliiiudinem intelli-
geniiarum-,^ quod essei impossibile, si nulla potcniia
in eis essei. Undedicit Commcniator in 3de.\nima,
quod, si naiura intellectus possibilis esset ignorata,
non possemus invenire muliiludinem in subsianiiis
scparalis. Esi ergo di&tinciio earum ad invice;n,
secundum gradum poteniiae et actiis; ita quod in-
lellig;entia superior, (juae pliis propinqua esl primo,

OIUSCULCM XXVI. 3?H

babel plus de aclu et minus de polentia, ct sic de
aliis; ei boc complclur in aniu.a humana, quaete-
net ulliinuiii graiJum in inielleeiualibus substanliis.
Unde iniellectus potcnlialis cjiis se babel ad formas
inlelligibiles sicui materia prima, quae lenei ulii-
mum gradum in esse sensibili, ad forinas sensibiles,
ul Coinmen aior in 5 de Aninia, dicii; et ideo IMii-
losopbus cOiiiparai eum labulae rasae, in qua nibil
est depictum. Ei propier lioc, quia, inier alias sub-
sianlias intelligibiles, plus babei de poientia, ideo
efficitur in lanniMi propinqua rebus maierialibus,
ul res maierialis Irabatur ad parlicipandum esse
suum, iia quod e\ anima et corpore resuliat unuin
esse in uno composiio; quamvis illud esse, prout
esl animae, non sit dependens a corpore. El ideo
post istain foruiam, quae esl anima, inveniuniur
aliae formae plus de poienlia babentes el magis
propinqiiae maleriae, intanlum quod esse earum
sine maieria non est. In quibus etiam inveniiur
ordo et gradus us(|ue ad primas foniias elemento-
rum, quae sunt propinquissimae materiae; unde nec
aliquam operalionem babent, nisi sectmdum exi-
gentiam qiialiialum activarum ei passivarum ei a-
liorum quibus maleria ad formam disponiiur.

C\PCT VI.

Ilis visis, paiet quomodo osseutia inveniiur in
diversis. Invenilur auiem iriplex modus babendi
essentiam iii subst;iniiis. Aliquid enim esl, sicni
Deup, ciijiis esseiiiia est ipsum suum e?se; et ideo
inveniuntur aliqui pbilosoplii diccnies quod Deus
non babet esseniiam, quia essentia ejus non est
aliud quam essc ejus. Ei cx hoc sequitur quod
ipse non sit in genere, qnia omne quod est in ge-
nere oporiet quod habeai quidditalem praeter esse
suum; cum quiddiias aul natura gcneris aut spe-
ciei non disiinguatur secundum raiionem naturae
in illis qiiorum est genus vel species; sed csse
esl in diversis diversimode. Nec oporic', si dicimus
quod Deus esi esse lantum, ut in errorem eoruin
incidamus qui Deiim dixerunt esse illud es<e uni-
versale quo quaclibet res formaliier esi. Hoc enim
esse quod Dcus es', hujus eondiiiofiis cst ut nulla
sibi addilio fieri possit: unde per ipsam suam pu-
riialem est esse disiinctum ab oinni esse; propter
qtiod, in commento nonae propositionis libri de
Causis, diciliir quod individualio primae causae,
quae esi esse lanium, est per pura;n boniialem ejus.
Esse auiem commune, sicut in inielleciu suo non
includit aliquam addilionem, iia nec includit in
inlelleclu suo aliqna.n praccisionem addilionis; quia.
si hoe essct, niliil possei inlelligi esse in quo su-
per esse aliquid adderelur.

Simililer eiiam, quamvis sil esse lanlum, non
oportei quod dcficiani ei reliquae pcrfectioiies vel
nobilimies; imo habet omnes pcrfectioncs quae sunt
in omnibus generibus, piopier quod perfectum sim-
pliciier dicilur, ut Pliilosophus et Commentator, in
a iMelaphys. dieuni; scd babel eas modo excellen-
tiori ouinibus rebus. quia in eo omnes tinum siini,
sed in aliis diversliatem habeni; el hoc esl quia
omnes illae pcrfectiones conveniunt sibi secundum
suum esse simplex: sictit, si aliquis per unaui qtia-
litatcm possei elicere operationes omnium qualiia-
tum, in illa una qualiiate omncs qiialiiates b-aberci:
ita Deus in ipso esse suo omnes perfeciiones habct.
Secundo modo invoniiur esseniia in subsianiiis

336 DE ENTE ET

creaiis intclieciualibas, in quibiis est aliud e?se
quani essenlia ipsaruii), qnamvis essentia sil sine
niaieria; unde esse earuiu non est absolutum, sed
receplur.i, el ideo limitatuin el finiiuiu ad capaci-
talem nalurae reiipieniis: sed nalura vel quiddiias
earurn est absoluia, non recepla in aliqua u)aleria.
El idco dicitur in libro de Causis quod intelligen-
liac sunt finitae superius et infinilae inferius: sunt
eniu) finitae quantum ad essesuuu) quod a superiori
recipiuni; non lanien finiuntur inferius, quia ea-
rum formae non limiianlur ad capacilalem alicujus
nialeriae recipieniis eas; el in lalibus subsianiiis
non inveniiur muliitudo individuoium in una spe-
cie, ut diclum est, nisi in anima huuiana, propier
corpus cui uniiur. El licet individuatio ejus ex
corpo/e occasionaliier dependeat, quanium ad sui
inchoationein, quia non acquiritur sibi esse indivi-
duatum nisi in corpoi'e cujus est actus, non taiucn
oporiet, ut, destruclo corpore, individuaiio pereai;
quia, cuni liabeat esse absolulum ex quo acquisi-
inm est sibi esse individuaium, ex hoc quod facla
esi forma hujus corpoiis, illud esse sempre reiua-
net individualum; ei ideo dicil Avicenua quod in»
dividualio animarum et mulliplicalio depcndei ex
corpoie, qiiantuui ad sui principium, sed non quan-
tum ad stii finem. Et quia in illis subslantiis quid-
dilas non esi idem quod esse, ideo sunt ordinabiles
in praedicamento; et proj)ter hoc invenilur in eis
genus, species et differeniia, quamvis earum diffe-
rentiae propriae nobis occuliae sint. In rebus enim
sensibilibus eiiam ipsae differenliae essentiales no-
bis ignotae siini; unde significanlur per differeniias
accidentales quae ex essentialibus oriunlur, sicul
causa significatur per suum effeclum, sicut bi-
pes ponitur dilTereniia hominis. Accidenlia aulem
propria subsianliaruiu immaterialium nobis ignota
sunt; unde differenliae earum nee per se nec per
accidentales differeniias nobis signiiicari possunt.
Hoe tamen sciendum, quod non eodem inodo
sumitur genus et dilTereniia in illis substaniiis et
in substantiis sensibilibus: quia, in sensibilibus,
genus sumilur ab eo quod est materiale in rc, dif-
ferentia vero ab eo qnod esi foruiale in ipsa; unde
dicil Avicenna in I de Anima, quod forma, in re-
bus composilis ex materia et fonua, esi dilTereniia
siuiplex ejus quod constiiuiiur ex illa; non auiem
ita quod ipsa forma sit dilTercniia, sed quia esl
principium differeniiae, utidein dicit in sua >leiapji.
Talis differenlia est dilFereutia simplex, quia sumi-
tur ab eo quod est pars quiddiiaiis rei, scilicei a
fornia. Cum aulem subsianiiae spiriiuales sint siui-
plices quiddilates, non polesl in eis dilTerentia su-
mi ah eo quod esi pars quiddilatis, sed a toia
quidditate; et ideo dicit Avicenna in 1 de Anima,
qitod difterentiam simplicem non habeni nisi spe-
cies quarun) esseniiae sunt composiiae ex materia
ei forma. Siu)iliier eiiam in eis ex toia essentia
sumiiur genus, modo tamen dilTerenii; una enim
subsiantia separata convenit cum alia in immate-
rialiiate: dilTeruni autem ab invicem in gradu per-
feciionis, secundum recessum a potenlialitate et
accessum ad aclum purum. Et ideo ab eo quod
sequilm' illas inquanlum sunt immateriales, sumiiur
in eis genus, sicut intellectualitas vel aliquid hu-
jusmodi; ab eo autem quod sequitur in eis gra-
dum perfeclionis, sumitur in eis differentia, nobis
lan)en ignoia. INec oporlel has diirerenlias esse ac-
cideniales, quia sunt secundum majorem el mino-

ESSENTIA

rem perfeciionem, quae non diversificat speciem.
Gradus enim perfeclionis in recipieudo eaindem
formam noii diversificai speciem, sicut albius ei
iiiinus albiiiii iii participando ejusdem specieialbe-
dinem: sed diversis gradibus pcrfeciionis in ipsis
formis vel naiuris parlicipaiis diversiticat speciem:
sicut naiura procedit per gradus de plantis ad ani-
n.alia, per quaedam quae fiunl media inier animalia
et plantas, secuudum Philosophum in lib. de Animal.
Nec iterum esl necessarium ul divisio intellectua-
lium substaniiarum sit semper pcr dilTereniias veras,
quia hoc esi impossibile in omnibus rebus accipc'
re, ut Philosophus dicii in 2 de Animal. Teriio
modo invenitur in subsiantiis composiiis ex maieria
et forma, in quibus et esse est receplum et ftni-
tum, propter quod et ab alio esse habent: ei iierum
naiura vel quiddiias carum recepia est in maieria
signaia, et ideo sunt finitae ct superius et iiiferius,
et in eis jam propter divisionem maleriae signatae
possibilis est mulliplicatio individuorum in una
specie; et in his substaniiis qualiter se habeat es-
senlia ad inleutiones logicas, supra dictum est.

CAPUT VM.

Nune auiem resiat videre qualiter essentia sit
in accideniibus; quomodo auiem sil in omnibus
substantiis diclum est. El quia, ul dictum esi, es-
sentia per dcfiniiionem siguificatur, oportet quod
eo modo habeant essentiaiu quo habent definitionem.
Definiiionetn autem habent incomplelam, quia non
possuni dofiniri v.Wi ponaiur subjeclum in eorum
definitione; et hoc ideo est quia non habent in se
esse absoliitum per se a subjecto; sed, sicut ex
forma et maieria relinquilur esse substaniiale quando
componitur, iia ex accidente et subjecto reliiiquitur
esse accidentale quando accidens subjecto advenit.
Ei ideo etiam nec forma subsianlialis coiupletam
essentiam habet, nec materia, quia in definilione
formae substanlialis oportet quod ponaiur illud cu-
jtis esl forma; el ita definiiio ejus esi per atldiiioneui
alicujus quod extra ejus genus esl, sicut et defini-
tio formae accidenialis: ui etiam in definitione ani-.
mae ponilur corpus a nalurali, qui considerat ani-
mam solum inquantum e.U forina physici corporis.
Scd tamen inier formas substaniiales ei accidcnta-
les tantum interest, qiiia, sicut forina subsiaiitiiilis
non habet pcr se esse absolutum sine eo cui ad-
veuii, ita nec cui advenit, scilicet maicria: et ideo
c\ conjunclione utriusque relinquiuir illud esse in
(pio res per se subsisiit, et ex eis effiL-iiur unum
per se; propter qiiod ex conjunciione eorum relin-
quiiur esscntia quaedam. Unde forma, quamvis in
se coiisiderata non habeat raiionem compleiae es-
sentiae, tamen est pars esseutiae trompleiae. Sed
illtid eui advenit accidens, est ens in secompletum,.
consistens in suo esse; quod qtiidem esse natura-
liier praecedit accidens quod supervenit; ei ideo
accidens superveniens, ex conjtinctionc sui cum eo
cui supervenit, non eausai illud esse in quo res
subsisiit, per quod res est ens per se, sed causai
qiioddam esse secundum, sine qtio rcs subsistens
intelligi polesl esse, sicut primuin poiest inlelligi
sine sccundo vel praedicatum sine subjecto. Unde
ex accidente et sui)jecto non fit unum per se, sed
unum per accidens; et ideo ex eorum conjunciione
non resultat esseniia quaedam. sicut ex eonjunclio-
ne forniae cum materia; propler quod accidcns ne-
que ralionem completae essenliae habei, neque pars

OPUSCLIXM XXVI.

00/

compleiae essentiae cst; scd sicul cst cns sccundum
quid, iia el esseniiam securiduin quid fiabei. Sed,
quia illud quod dicitur maxime et verissime in
quolibcl generc, esi causa eorum qiiae suni posl
in illo genere, sicut ignis qui in firie caliditaiis cst
causa caloris in rel)us calidis, ut in secundo Mcla-
physicorum diciiur, idco suf)stantia, quae esl prin-
cipium in gencre eniis, niaxime et verissiine ts-
sentiam fiaf)ens, oporiet quod sit causa accidentiiim
quae secundario ei quasi secundum (|uid raiioncm
eniis parlicipani, Quod t;iu)en diversimode coiiiin-
git; 'luia enim partes sufjsiantiae suni maieria el
fcnna, ideo quaedam accideniia principaliter con-
sequunliir Ibniiam, et quacdain niaieriam. Forma
aiiteiii invenimr afiqua cujus esse non dcpendct a
maleria, iii anirna intcflectualis; malcria vcro non
liaf)et csse nisi per formam. Unde in accidcntibus
quae sequunlur fonnam est aliijuid quod non fiabet
oonimunicalionern cuin maleria, ut iiilelligere, quod
non csl pcr organum corporale, sicut probal IMii-
losopliiis in 3 de Anima; aliqua vero ex conscquen-
tibus formam sunt, quae liabeni comuiunicaiionem
eum uiateria, ui sentire; sed nulluui accidens se-
qiiitur materiam sine communicaiione forinac.

In liis lamen accideniibus quae materiam con-
sequunlur invenitur quacdam diversiias. Quacdaui
eniui accidentia conscquunnir inaieriaui seiundiim
ordinem quem liabct ad foruiam s|)ecialem, iil
fnasciilinum et femininum in aniuialibiis, quoruiu
diversiias ad materiam reduciiur, ut dicitur in ile-
cimo Metaphysicorum; unde, remoia forma anima-
lis, dicla accidcntia non rcmanent nisi aequivoce.
Qiiaedam vero conseqiiuniur maleriam secundum
ordinem quem habet ad formam generalem; el ideo,
remota forma speciali, adlnic in ea remaneni; siciil
nigrcdo ciuis esi in Aeihiope ex mixtione clemcn-
loriim, ct non ex laiione animac; et ideo post
iTiortcm in eo remanet. El quia unaquaeque res
imlividuatiir.ex matcria et collocatur in genere vel
specie per suam formam, ideo accidcnlia qine conse-
quuniur matcriam sunl accideniia individui, sccun-
(lum quae eiiam individua ejusdem spccici diilerunt
ad invicem. Accidcnlia vero quac consequiinliir
formam, sunt propriae passiones vcl gcncris vel
speciei; unde inveniuniur in omnibus pariici|)anti-
bus naturam gcncris vcl speciei; sicul risibilccon-
seqiiiiur in homine formam, quia risus coniingil
ex aliqiia apj)rchensione animae hou.inis. Scienduin
etiam est quod aliquando accideniia e\ principiis
esscntialibiis causanlur secundum aciuin perfccium,
sicui calor in igne qui seuiper aciu est calidus;
aliquando vero secundum apliiudinem lantum, sed
complciiicntum accipiunl accidentia ex agente ex-
teriori; sicut diaphaucitas in aere, quae complciur
per eorpus lucidiiin extcrius; el in lalibus apiiiudo
est accidcns inseparabile; sed conipleuicntum quod
advenit e\ aliquo principio quod est extra cssen-
liam rci vel quod non intrat constitulionem rei,
esl separabile, sicut moveri et hujusmodi. Scien-
dum est auiern quod in accidentibus alio modo

sumiintur genus, difTcrcniia et species quam in
subslariiiis. Qiiia enim in subsianiiis ex maicria el
forma subslantiali (ii pcr se uiiiim, uiia qiiadaiir
natuia cx coriim coiijunclione rcsuUautu, qiiac pro-
prie in praedicamerito substantiae collocatur, i-
dco in subsiantiis nomina con<reia quae com-
positiim significant, proprie iii gencre esse dicun-
tur, sicut gencra vel spccies, ut liomo vel aniinal:
noii autem forma vcl matcria esl in pracdioamenio
lioc modo nisi per rcduciionem, siciit priucipia in
gcnere priucipiatoru'M essc diciiniiir. Sed ex acci-
dente cl subjecto non fit unum per sc; unde non
resuliai ex eorum conjunciione aliqua iiaiiira cui
inteniio geneiis vel speciei possit aiiribui. Inde
nooiina accidcnlium concretive dicta non pouuniur
in praedicamenio sicut species vel gencra, ut al-
btim vcl musicum. nisi per reductioticm; sed solum
secundum qiiod abstracta significantiir, ut aibedo
et miisica. Va (piia accidenlia non componuntur ex
rnatcria et foniia, ideo non potcst in cis sumi ge-
nus a materia ei diffcreniia a forma, sicul in sub-
sianliis composiiis; sed oportet ui firimum gcnus.
sumaliir ex ipso modo essendi, secunduin quod ens
diversimode secundum prius ci po»tcrius tle dccem
gcneribus pracdicatur; sicut dicilur quantitas ex eo
quod esi mensura substantiae, ei qualiias secunduni
quod esi disposilio subslanliae, ei sie de aliis, se-
ciindum Philosophum in 2 Mciapbys. DiiTerenliae
vero in eis sumunlur e\ divcrsitaie principiorum
e\ qiiibus causanlur. El qiiia propriae passiones ex
propriis principiis suhjccli causantur, ideo subjc-
clum ponitur in dcfinitione eorum loco difTcrenliae,
si in afjslracio dcfiniaiilur, sccundum quod sunt
proprie in geiierc, sicul dicitur qiiod simitas esl
nasi curviias; sed e converso esset, si eorum defi-
nitio sumerctur secundum quod concreiive dicun-
iiir; sic enim subjeclum iu eorum definilione po-
nerclur sicut genus; quia tunc definircnlur per mo-
dum subsiaiuiarum composiiarum in quibus ratio
generis snmitur a maieria, sicut diciums quod si-
mum cst nasus curviis. Siiniliier ciiam csi, si unum
accidciis altcrius accidcntis principium sii,sicul prin-
cipium relationis est actio ct passio cl quantilas;
et iileo secinuliim baec dividil Philosophus relatio-
nem in 5 Mclapbys. Sed quia propria priiicipia ac-
cidcntiiim non semper sunt manifesla, idco quan
doipie sumimiis diffcrentias accidentium ex eorum
efTcciibus, sicul congregaiivum et disgregaiivum
visus dicuntur dilVcrcntiae coloris, quae causantur
e\ abundantia et paucitaie lucis cx qua divcrsae
species coloris causaniur. Sic eigo patei quomodo
csseniia est in substauiiis et accideniibus, et quo-
modo in subsianliis compositis ci simplicibus, ct
quoMiodo inlcniioiies logicae universales in eis in-
veniuntur, excepto piimo principio quod est infini-
tae simplicitaiis, cui non convenit ratio generis vel
specici, ei pcr conscqucns ncc dcfiniiio propter
suam simplicitaicm. In quo sil finis et consumma-
tio hujus sermonis.

i>. Th. Opera omtiia. V. 16.

.4i,

OPUSCULUM XXVII.

DE PRINCIPUS NATHRAE AD FRATREM SILVESTRDM

^Edit. Rom. XXXI.)

Quoniam qiicxJdam polest esse licel non sit,
quoddani vero jan) esi; illud quod poiest csse ei
non est, diciiur esse potonlia; illud auiem quod
jam esl, dicitur esse actu, Sed duplex esi esse: sci-
licet esse esseniiale, sive esse subsiantiale rei, ul
houiinem esse; el hoc esl esse sinipliciier. Est auteni
aliud esse acciJeniale, ui hominem esse album; et
hoc est esse secundum quid Ad uirumque autem
esse esl allquid in poteniia: aliquid enim est in
poientia ut sit homo, ui sperma et sanguis men-
struiis; aliquid in poientia ul sil album, ut homo;
tamen illud quod est in poieniia ad esse accidm-
lale, poiest dici materia, sicut sperma hominis, ei
homo albedinis. Sed in hoc differuni: qiiia illud
quod est in poientia ad esse substantiale, dicitur
niaieria ex qua; quod auiem esl in poteniia ad esse
accidentale, diciiur iiiaicria in qua. Item, proprie
loquendo, illud quod esi in potentia ad esse sub-
siantiale, diciiur maieria prinja; quod auteui est in
poteniia ad esse accidentale, dioitfir subjeclum: sub-
jectum enim dat esse accidenii, scilicet e\istendi,
quia accidens non habct esse nisi per subjeclum:
unde dicitur quod accideniia sunt in subjecto. non
autem dicitur quod forma substantialis sit in sub-
jecio. Et secundum Iioc dilTert materia a subjecio:
quia subjecium est quod non habet esseex eo quod
aliquid ei advenit, scd quod est per se, el habet
esse completum, ut homo non habet esse per al-
Ijedinem. Sed maieria dicitur quod habel esse ex
eo quod sibi advenit, quia de se esse incompletum,
immo nullum esse habei, ul dicil Commentalor in
2 de Anima. Unde, simpliciter loquendo, forma dal
esse materiac, accidens auiem non dat esse subje-
cio, sed subjectum accidenii; licei aliquando ponatur
unum pro aho, scilicet maieria pro subjecio, et e
contrario. Sicul autem omne quod esi in potentia,
potest dici materia, iia omne a quo habet aliquid
esse, quodcumque esse sit illud, sive subsiantiale,
sive accidentale, poiest dici forma; sicuihomocum
sit polentia albus, fit per albedinem actu albus;
et sperma cum sit potentia houio, fit actu honio
pcr animam. Et quia forma facit esse in actii, ideo
diciiur quod forma est actus: quod autem facit esse
aclu sobsianliale, dicitur forma subslantialis, el
quod facit actu esse accidcntale, diciiur forma acci-
dentalis. Et quia generatio esl motus ad formam,
duplici forniae respondel duplex gener.itio: formae
subslantiali respondet grncratio simpliciter; formae

accidentali respondet generatio secundum quid.
Quandoenim introduciiur forma substanlialis, dicitur
aliquid fieri simpliciter, sicul dicimus homo fit, vd
homo generatur; quando autem introduciiur forma
accidentalis, non dlcitur aliquid fieri simpliciter,
sed fieri hoc; sicul quando homo fit albus, non
dicitur simpliciier hominem fieri vel generari, se.l
fieri vel generari album. Ei huic duplici generationi
opponiiur duplex corro^io; scilicet siinplex, et se-
cundum quid. Generatio vero et corrupiio simpli-
ciler non sunt nisi in genere subsianiiae; gene-
ratio vero ei corruptio secundum quiJ sunt in
omnibus aliis generibus. El quia generatio esl
quiiedam mutatio de non esse vel de non en-
le ad esse vel ad ens, e conirario autem cor-
ruptio debei esse de esse vel ente ad non esse
vel non cns. Non auieni ex quolibel non esse fit
generatio; scd ex non ente quod est ens in poten-
tia; sicut idolum ex cupro, quod esl idolum iu
potentia, et non aciu. Ad hoc autcm quod sil ge-
neraiio, iria requiruntur: ^^cilicet ens in poieniia,
quo.d est matcria: ei non esse actu, quod est
privatio ; ei Id per quod fit aclu , quod esl
forma: sicut quando ex cupro fit idoluin, cuprum
quod est in potentia ad formaui iJoli, esi ma-
teria; hoc autem qiiod est infiguraium sive indis-
positum, est privatio; figura autem a qua diciiur
idolum, est forma. Non autem forua substaniialis:
quia cuprum ante adventum figurae liabct esse actu,
ei ejiis esse non dependet ab llla figura, sed esl
forma accidentalis: omnes enim foriDae artificiales
sunt accidentales: ars enim non opt^ratur nisi circa
id quod jam constiiulum cst in esse perfeclo a na-
tura Suni igitur tria principia naturae, scilicel ina-
leria et forma et privatio; quorum scilicei forma,
esi id propter quod fil generatio; a!ia duo sunt ex
parte ejus ex quo est generatio. Unde materia el
privaiio sunt idem subjecto, sed dilTerunt ralione:
idem enim esi aes ei iiifiguratum anie adventum for-
mae; sed ex alia ratione diciiur aes, et ex alia in-
figiiraium: unde privatio diciiur principium non
per se, sed per accidens, quia scilicel coincidit cum
materia; sicul dicimus quod csl per accidens quod
niedicus aedificai: non enim ex eo qnod medicus,
sed ex eo quod do nificator est, quod coincidii in
medico in eodem subjecto. Sed duplex esi atcidens:
scilicet necessarium, quod non separatur a re, sicut
risibilc hojiiini: et ni»n neccssarium, quod separalur,

OPUSCILIM XWI!.

sicut album ah homine. Undc, lice» privatio sil prin-
cipiuni pcr accidcns, non lamen scquiiur quod non
sil netcijsariuni ad j^cnerationem, quia materia a
privatione nunquam denudatur: inquantum enijn
esl sub una lornja, babet privationem aberius, et e

559

iv.a,

contra; sicut m igne est privatio aeris, et m
aere esl privaiio ignis. Et sciendun), quodcunigc-
neraiio sit ex non esse, non dicinms (juod negaiio
sil principium, sed privatio; quia negatio non de-
lernunal subjcctum. ISon videre eniin poiesl dici eiiam
de non eniibus, ut cbimaera norj vidct; ei itcnmi de
entibus quae nonsuni nata babere visum, siculdelapi-
i dibus. Sed privatiu non dicilur nisi de determinato
subjccto, in quo scilicel naius esi fieri babitus; sicui
caecitas non dicitur nisi de bis quae sunl nata videre.
Kl quia generaiio non fit e\ non ente simpliciter;, sed
€X non ente quodeslin aliquo subjecto, ei non in quo-
libet, scd in deicrminato: non enim cx qtiolibei non
igne fit ignis, sed ex tali non igne, circa quem naia
sit fieri lorma ignis; ideo diciiur quod pri\aiio esl
principium, et non negatio. Sed in lioc dilTert ab
aliis; quia alia sunt principia el in esse ct in fieri:
od boc cnim quod fiat idolum, oportet quod sil
aes, ct quod ulterius sit figura idoli: ei ilerum,
quando esi jam idolum, oportet baec duo es-
se. Sed privatio esl priucipium in fieri, ei non
in cs:>e: qu.a dum fit idulum, opurict (|uod non
sil idolum : si enim esset , non (ierct , quia
quicquid fit non esi, nisi in successivis, ut in
tempore et njotu: sed ex quo jam idolum esi,
non csi ibi privatio idoli, (piia aflirniaiio et nega-
lio non sunisimul, similitcr ncc privatioet babilus.
llem priCatio est principium pcr accidens, ut supra '
est expositum; alia vero sunt priiicipia per se. tx
dictis ergo paiei, quod inaieria per se difierta for-
ina et^privaiionc sccundum ralionem. Materia enim
esl id in quo intelligilur forma ei privalio, sicul
in cupro intelligitur furma et infiguiaium; qiian-
doque tamen materia denominaiur cum privalionc,
quandoque sine privatione: sicul acs cum (ii ma
leria idoli, non importat piivalioncin, quia ex boc
quod dico aes, non intelligilur indi^posiitim sive
infiguratum; sed farina cum sit materia respectu
paniSj importai in sc privaiionem formae panis;
(juia ex boc quod dico farina, signidcatur indispo-
silio sive inordinaiio opposita formae panis. Et
quia in geneiatione materia sive subjcctum per-
manet, privalio vero non, nec compositum ex ma-
tcria ct privalione; idco maiei ia quae non impor-
lai privalioncm, est permanens: quae autem iuiporiat,
et transiens. El est scienduui, quod quaedam ma-
lcria babel compositionem foruiae: sicut aes, cum
sit maieria respectu idoli, ipsum tamcn aes est
composiium ex materia ei forma; et ideo aes non
dicitur matcria prima, quia babct formam: illa au-
tcm mat<;ria quae intclligiiur sine qualibet forma
ei privatione, sed est subjecia formaeet privationi,
dieitur materia prima, propter hoc quod antc ipsam
non esl materia alia; et bdcc dicitur yle, boc est
cbaos vel confusio, gracce. Ei quia omnis dofinitio
ei onmis cognilio est per formam; ideo matcria
prima non poiesl per se definiri nec eognosci, sed
per comparationem ad formam; ut dicutur qnod
illud est maieria prima, qnod boc nmdo s(^ babet
adomncsformas et privationes sicul aes (I) ad idolmn
et infiguralum; el baec dicilur simpliciler prima.
Polesi etiam aliquid dici maieria prima resjiectu
(1) Al. sJout est.

alicujus generis, sicut aqua respertu liquabilium:
quae tauicn non cst prin.a simpliciter, quia esl
compositum ex malcria et forina, unde babcl ma-
leriam priorem. El sciendum est quod maieria pri-
ma, cl eiiam forma, non gcncratur nequccorrum-
jiitur, quia omnis gencratio est ex aliquo ad aliquid.
Id auiem ex (juo esl gcncraiio, cst maicria, id au-
lem ad quod est generatio, est fonpa. Si ergo m;i-
leria ei forma gencrareniur, maieriae csset ii.aieria,
et formae essel forma, ei sic in infiniiuni. Indc
g(;ncraiio non est nisi compositi, propric loqiicndo.
Scicndmn esl eiiam, quod maieria priiua dicitur
una numcro in omnibus. Sed unum numero diciiur
(luobns modis; scilicci (jiiod babel unam foniiam
dcterminatam in nu;riero, sicut Socrates: et boc rnodo
materia prima non dicitiir una numero, cum in
se non babcai aliquam formam. Oicitur eiiam ali-
quid unum numero, quia esi sine disposiiionibus
quae faciunl diircrrc sccimdum numcrum; ei boc
modo dicitur materia prima unum nuinero, quiu
intclligilur sine omnibus dispositionibus quae fa-
ciunt dilferre nuinero, vcl a (juibus cst diffcrentia
in numcro. Scicndum etiam quod licct maleria
prima non babe.it in sua raiione ali(jiiam formam
vel privationem, sicul in ratione aeris non est fi-
guraium vel infiguraium; materia tamen nunquam
denudatur a forma (;l privaiione: quandoqne cnim
esi sub una forma, quandoque sub alia. (*cr se
autem nunquam poicst esse; quia cum in raiione
sua non liabcat aliquam formam, non potest esse
in actu, cum esse attu non sit nisi a forma; scd
est solum in potcntia. Et idco, quicquid esl in actii,
non poiesl dici mal<ria pritra. Ex diciis ergo patet
tria esse principia naiuiae: scilicel matcriam, for-
mani et privaiionem; sed non sunt baec siifficicn-
lia ad gencralioncm. Quod eiiim esi in potentia,
non potesi se rediicere ad actum: sicut cuprum
quod est in poicnlia ad idobim, non facit se ido-
lum, sed indiget operanie, ad bnc quod forma idoli
exeat de poteatia in acium. Forma etiam non po-
lest sc extr.ibere de potentia in actum: et loquor
do foru;a generati, quaui dicimos esse lerminum
gcnerationis: foruia enim non esi nisi iii facto esse;
quod autem operaiur est in fieri, dum res (il.
Oportet ergo praeier maieriam et formam aliquid
principium esse quod agat; et hoc dicitur causa
efficiens, \el movens, vcl agens, vel unde est [>rin-
cipium motus. Et quia, iii dicit Aristoleles in "2
Mctapb., omne quod agit, non agii nisi intendendo
aliquid, opoitcl esse aliud qdariun;, id scilicei quod
inlenditur ab opcranlf; et boc diiiliir finis. Ei
scicndiim, quod Ircei omneagensiam naturaleqnam
voluniariuiii intcndai finem, non lamen sequitur
quod omne agens cognoscat finerr, vcl deliberet de
fine. Counoscerc aiilcin finem esi nccessarium in
bis quoriim aciiones suni determinatae, sed se lia-
beni ad ojiposila, sicul suni ageniia voluntaria; el
idco oporici quod cognoscani finem, pcr quem suas
actioncs dclerminent. Sed in agentibus naturalibus
sunl actioncs detcrminatac: unde non est neecssa-
rium eligere ea quae sunt ad finem: »'i jionit v-
xemplum Avicenna de cilbaraedo^ qucm non opor-
tel (Je qualibet percussi(me chorda um deliberare,
eum pcrcussiones sint deierniinatae aj»ud ipsimi;
alioquin essci inier percussioncs mora, quod essci
absonum. Magis autem videlur de oj^eranu; volun-
tarie quod deliberei, quam de agcnte naturali. Ei
ita palet per locum a majori. quod si agcns volun-

DE PRiNClPIlS

larie, de quo magis videliir, non deliberat aliquan-
do, ergo nec agcns naiiirale. Ergo possibile esl
agens naiurale sine deliberaiione iniendere finem:
el hoc iniendere nihil aliud esi quann habere na-
Uiralem inclinalionem ad alif)iiid. Ex dictis paier,
quod sunt quatuor causae: scilicei materialis, effi-
I cicns, formalis etfinalis. Licet autem principiuin et
causa dicantur tonveriibilitcr, ut dicitur5 Metaph.,
lamen Aristoicles in lib. Pbys., ponit quaiuor cau-
sas ei tria principia: causas enim accipit lam pro
exlrinsecis quam pro inirinsecis. Maieria autem el
forma dicuniur intrinsocae rei, eo quod suni par-
tes consiiluenies rem; elliciens auiem ei finalis di-
cuntur extrinsccae, qnia simt evlra rem. Sed per
k(q — ^ principia accipii solum causas intrinsecas; privaiio
autem uon nominaiur inler causas, quia esl prin-
cipium per accidens, ut dictum esi. Et cum dicimiis
quatuor esse causas, inielliginuts de causis per se,
ad quas lamen omnes causae per accidens reducun-
tur: quia omne quod esl per accideus, rediicilurad
id quod est per se. Ei licei Arisioieles ponai principia
pro causis inirinsecis in 1 Physic, lameu, ui dicilur
5 Metaph., principium proprie dicilur de causis ex-
trinsecis, elemenluu) veio de causis qnac siinl par-
les rei, scilirei de causis iniiinsecis, causa vero de
utrisque. Tanien aliquarido poniiur iinum pro alio:
omnis enirn causa poiesl dici |>rincipium, ei onine
principiuin causa; sed lamen causa videlur addere
supra principium communiter dictuni; quia id quod
est priucipiua;, si\e e\ eo consequaltir esse poste-
rioris, sive non, potesi esse principium, sicul fabcr
dicilur principiuui, cullclli, quia ex cjus operaiione
culielli e^t esse. Sed quando aiiquid moveinr dc
albcdine in nigredinem, dicitur qiiod albcdo est
principium illius motus; et universaliier omne id a
quo incipit molus, dicitur principium: tamcn albe-
do non est id ex cujus esse conscquilur esse po-
stcrioris, scilicet nigredinis. Sed causa solum dicitur
de illo principio ex quo c<ui?equitur esse poslerio-
ris: (mde dicilur quod causa est id, ex ciijus esse
eonsequitur aliud. lit ideo illud pnncijiiuiu a quo
incipit moius, non poiest dici per se causa, elsi
dicaiur principium: et propter lioc privatio ponitiir
inler principia, et non inier causas, quia privatio
est id a quo incipit generatio. Scd potest dici eliam
causa per accidens, inquanium coincidit cum nia-
leria, sicut supra diclum est. Elementum autein
non proprie diciiur nisi de causis ex quibus esl
composilio rei, quae propric si.nt maieriales: et
iierum non de qualibet causa maieriali, sed de illa
ex qna est prima composilio: sicut non dicimus
quod n:cu.bra sint elementa hominis, quia mem-
4)ra etiam componuniur ex aliis; sed dicimusquod
terra ei aqua sunt elementa, quia non componuniur
ex aliis corporibus, sed ex ipsis est prima coinpo-
silio corporum naiuralium: unde Arisiotelcs 5 Meiaph.
dicil, quod elementum est ex quo componitur rcs
priino, et est in ea, et non dividitur sccundum for-
niam. Expositio prirnae particiilae, scilicei « Id ex quo
«r componiiur res primo • paiei per anledicta. Secunda
particula, scilicet « Ki est in ea » poniiur ad dilTe-
reniiam illius materiae quae ex (oio corrumpilur
per generaiionem: sicut panis est materia sanguinis,
sed non generalur sangiiis nisi corrumpatur panis;
jiridepanis non remanet in sanguine: unde non potest
dici panis elemenlum sanguiuis: scd elementa opor-
tet aliquo mado manere, cum non omnino cor-
rumpantur, ut dicitur in lib. de Gcuer. T';i"tia par-

NATLRAE

ticula, scilicel « Ei non dividitur secundum formam »
idest speciem, poniliir ad differeniiara eoruin quac
habent parte? diversas in foruia, idest in speoie;
sicut manus, cujus parles sunt caro ei ossa, quae
differunt secundum speciem: sed eleiuentuiu non
dividitur in partes diversas secundum speciem,si-
eUl aqua, cujus quaelibei pars esl aqua: non enim
oporlet ad esse elemeuti, ut uon dividatur pcr quan-
titatem, sed sulTicit si nou dividaiur secundum
formani: ei si eliam nullo modo dividatur, dieiiur
elementum, sicul litterac suni elemcnta diclionum.
Paiet ergo ex diciis qiiod principiiim aliquo modo
esi plus quam causa; ei causa, in plus quam ele- -*'
nienium. Et hoc esl quod dicit Commentalor in 5
Meiaph.

Viso auiem qiiod sunt quaiuor genera causarum,
sciendum est quod non est impossibile quod idem
habcat pliires causas, iit idolum cujus causa est
cuprum et arlifex; ariifex ui efficicns^ cuprum autem
ut materia. Nec esl impossibslc ui idem sit causa con-
trariorum: sicui gubernalor esl caiisa salutis na\is
et submersionis; sed hujus per suam abseniiau),
illius per suam praeseniiaii), ut dicii Plulosophus
"2 Phys. Sciendum esl etiam quod non est impos-
sibile ut aliquid idem sit causa et causaium, non
qtiidem respcciu cjusdem, scd diversimode: ul am-
bulatio esi aliquaudo causa saniiaiis ui efficiens,
sed sanilas es( causa deambulalionis ut finis. Dcaiu-
bulaiio enim est aliquando causa sanitaiis, et pro-
pter sanitaiem: et eliam corpns est maicria animae,
anima vero forma corporis Efficiens vero dicitur
caiisa respectu finis, cum finis non sil in actu nisi
per operationem agentis: sed finis dieitur causa
efficientis, cum efficicns non opcretur nisi per iu'
lcniionem finis: unde efficiens est causa illiusquod
est finis, ut puta deambulatio, ut sit sanilas; nou
tanu n facil finem esse finem. Et ideo non est cau-
sa causaliialis finis, idesl nou lacii finem esse cau-
sam finalcm: sicut mediciis facil sanitalem esse iu
aclu,non lamen facil «juod sanilas sii fiuis. Finis eliaui
non esl causa illius qiiod est efficiens, sed cst causa ut
efficicns sit eiricicns: saniias enim non facii medicuin
esse medicum; el dico de sanilate quae fil operante
medico: sed facil (|uod medicus sil efficiens. Lnde
finis esl caiisa causaliiaiis efficientis, quia facit ef-
ficiens esse efficiens; et similiter facit maleriam es-
se nialcriam, ei formain esse formam; cum maie-
ria non suseipiat formam nisi propier finem, et
formaiu non perlicil materiam nisi per fineuj.
Lnde dicitur quod fiuis esl causa causarum, quia
esl causa causaliiaiis iii omnibus causis: matcria 1
etiam dieilur causa rormae, inquantum forma non
esi nisi in n;aieria; ct similiicr foriua esl causa ma-
tcriae, inquanlum uialeria non habet esse in actu
nisi per formam: maleria enim et forma dicunlur
relalive ad iuvicem, ut diciiur 2 Physicor. Dicun-
tur etiam relalive ad composiiuai sicut pars ad
toium, ei sicut siiuplex ad compositum; ci simili-
ter coinposiiuui dicitur ad partes. Sed quia omnis
causa inqnaniuii esl causa, est naturaliter prior suo
causato, sciendum est quod prius dicitur duobus
n)odis, ui dicit Aristoteles in 3 de Anima: pcr
qiiorum diversitatem potest dici aiiquid priiis ct
posterius respectu cjusdtm, ei causa et caisaiuni.
Dicitur enim aliquid prius altero generatione cl
tempore, et iierum subsianiia et coniplemcnio. Cum
enim operatio naturae procedai ab impcrfecio ad
perfcclum, et ab incomplelo ad compleium; imper-

OPCSCLLLM XXVII.

541

feclimi esi prius perfecto, sciiicet genciatiune el
leiiipore, sed perfecliiin esl prius iaiperfeclo sub-
slaiitia: sicul poiest clici quoil vir est anle pueruui
sccuiKium suUstanlian) et coiiiple(i;enluin, sed pucr
esi anie viruni (leneraiione ei leinpore. Sed licct in
reltus geiieral)ilii)us impcrfeclum sii prius pcrfccto,
el polentia a(iu, considerando quod in nuo el co-
deni priiis esi impcrfectu:n quaui perfectum, cl
potentia qiiam aclus; simpliciter lamen locpjcndo,
oporict aciiim ci perfectum pritis esse: quia quod
reducit poleniiacn ad actiim, aclu est; el (|uod pcr-
licil imperfcclum, pcrfcctum csi. Matcria quidcin
esl prior forma ifoneraiione et lcnipore: [trius esl
enim id cui aliquid udvcfiit, qcam id quod adve-
nil; sed forma esl prior matcria suhslaniia ct com-
plemenlo, quia maieria non luihei csse complclum
nisi per formam. Similiicr eliatn efliciens csl prius
fine ji;eiicraiione el lemporc, cum ab enicienie fiai
niotus ad finem; sed finis est prior eflicienie in-
quanluin est cfficiens, substamia cl complcmcnio,
cum actio efficicniis non coniplcaiur nisi pcr finem.
Lrgo islae diiae causae, scilicet maierialis ct cffi-
ciens, sunt prius pcr viam gcneraiionis; sed fornia
ei tinis suiU prius |)er viam pcrfeciionis. I']l no-
landim) qiiod duplex esl neccssiias: absoluta et
condiiionalis. Necessitas qiiidcm absoluta est quae
proccdii a causis prioribus in viam gencraiionis,
quac sunt materia et efliciens; sicut ncccssilas mor-
lis quac (irovciiit e\ matcria ei disposilionc con-
irarioriim componentium; el hacc dicitur absoluta
quia non babet impcdinientum; diciiur ctiani ne-
cessitas maieriao. Nccessitas aulcm condiiionaHs
procedii a causis posterioiibiis in gcncralione, sci-
licct fornia ei finc: sicut dicimus quod ncccssaiimn
esi esse concepiioncm, si dtbeal gcncrari houio: cl
isla dicilur condiiionalis , ({iiia hanc mulicicn
concipcre non cst necessarium simplicitcr, srd sub
icondilione, scilicel si debeai gcneiari homo: ei
haec dicitur nccessilas finis. Ef nolandum quod
ires causae possunl incidcre in unurn, scilicct
fornia, finis, ei cfficiciis: sicui paici in gcncralione
ignis: ignis cnim gcncrat ignem: ergo ignis esl
causa efficiens inquanium gencrai: el ilerum ignis
est causa formalis, in(|uanium facit essc aclu quod
priiis crai in potcniia: ei iterum finis est, ini|uaniuin
terminantur ad i|)sum operationes ageniis, ei iiiquan-
lum esl inienlus ab agente. Sed duplcx esl finis:
scilicei gcncraiionis, cl rci generatac; sicut paict
in geacraiione cultclli: forma cnim cultclli esi finis
jjeaerationis; sed incidcrc, qiiod esl opcraiio ipsius
culielli, esl finis gencraii, scilicct cultclli. Finis
autcm gencraiionis coincidii cuni duabus dictis causis
aliquando: scilicct quando fit gcncratio a simili in
spccie, sicui homo gcncrat homincm, et oliva oli-
vam, quod non potesi iatclligi de linc r(;i genera-
lae. Sciendum taincn, quod finis incidii cum forma
in idem numero: quia esi idein numcro qood cst
forma gcneraii ct finis gencraiionis; scd cum cfli-
cicnle non incidii in idem numero, scd in idcm
spccie: impossibilc esl enim ui facieris ei factuin
sini idcm niimcro, sed possunt esse idein spccic:
uniie quando homo gcnerai hominem, homo ge-
ncrans el gcneratus sunt in numiMO diversi, scd
idc:n specie. Matcria auicm non coincidit cum aliis.
Kt quia maicria ex eo quod cst cns in potcniia,
♦labct ralionem impcrfccii, scd aliae causae ciim
pinl aclu, habenl rationcm pcrfccti; pcrfcciunj au-
leiu ei impcrfcctum noii coinciduni in idcm.

VisO ergo quod quatuor suni causae, scilicci
cniciens, formalis, materialis ei fiaalis, scicnduui
cst qiiod (piaclibcl ipsarum causarum dicitur muliis
modis. Dicitur caim aliipjid cau^sa pcr prius, aliqaid
causa per posicrius; sicui dicimus quod ars el me-
dicus sunt causa sanilalis; sed ars csl causa per
prius, ci medicus pcr po.^tcrius: ei similiter ia
caiisa formali, ct in aliis cau.>is. Lt noia quod scni-
pcr dcbcmus ducerc (juacstioucm ad c;m>am primaia:
ui si quacraiur, Quare isie esl sanus ? Uesponden-
dum csi, ipiod incdiciis sanavii eum: et ilcrum,
quarc mcdicus sanavit eam ? propler ariem suiiamli
(piam habcl. Scicndum csl eliaai, quod idem c^L
diciuin causa propinqiiior, (|ut>d causa posterior:
et causa remota, quod causa prior. Lndc isiae duac
divisioncs: causaruai, aliqaa pcr prius, aliqua pcr
poslcrids: et: ca.isaram aliqua prcpinqua, aliqua
reinota: idcm sigriificant. Hoc auiCiii obscrvandum
csl, quod semper illud quod universalius csl, causa
rcinota dicitur: (piod aulcm spccialius, causa pro-
pinqua: sicui dicimus qiiod foiina liouiiMis propimpia
est sua dcfiniiio, scilicct aiiimal raiionale, sed aiii-
mal csl magis reinolum, el iicrum subslaniia re-
motior. Omaia cnim supcriora siint formac inferio-
rum: cl similiicr uiafcria idoli propinqua esl cupruiij,
sed remoia cst mctalium, ei ideo remolior corpus.
Ilem caasarum alia esi causa per se, alia per acci-
deiis: causa pcr se dicitur qnae csi causa ali-
cujus rci ini|uaniuai liujusaiodi, sicui aedifica-
lor esl causa domiis, et [ignum materia scamni;
caiisa per accidcns dicitur illa quae accidii cau-
sae per se, sicul dicimus (juod grammaiicus ae-
difical. Giainmaiicus cnim diciiur causa aedifican.x
per accidens, non inquanium grammaiicus, scd
inquantum accidit aedificatori quod sii gi-ammaiicus.
ct similiter csi in aliis causis. Itcm causarum quae-
dam cst simplex, quacdain composita; simplcx causa
(piando Sulum causa dicilur illud quod per se csl
causa, vel solum id quod per accidens esl; ui si
dicamus acdificalorcm esse causain domus, ei si-
miliier si dicamus medicum ossc causaai doinus:
composita autem causa esl quando utraque dicitur
causa; ul si dicaiTius aedificaior mcdicus esl causa
domus. Potcst etiam dici caasa simplex, secunJum
quod exponii .^vicenna, illud quod sine adjunctionc
allcrius est causa; sicui cuprum est causa idoli sine
adiunctionc alicrius maicriae: ex cupro enim lit
idoluin; ct sicui dicitur qiiod medicus facit saiiita-
le.ii, vcl qiiod ignis calcfacit. Composila auiem cau?a
esl, quando oporict plura advenire ad hoc quovl
sii causa: sicut nnus homo non esi causa motus
navis, scd inalti; et sicut unus lapis non est ma-
lcria domus, scd mulii. Ilcm causarum (juacdam
esl actu, (piacdam poicniia; cansa in aclu esl quae
causat actu rcm, ui acdilicaior duin aedificat, vel
cupiiim cum ex se fit idolum; causa in poientia
Oji, qaae licct non causcl rcm iii actu, poiesi lamcn
causarc; sicul acdificator, non quod acdiliccl, scd
(|uia potcst acdificare, ct cuprum dum non esi
idolum. Lt scicndum, quod loi|ueiido de causis in
actii, necessarium esl causam ct catisatum simul
esse, ita quod si unuin sii, ct alicrum: si enim sii
aedificator iii aciu, oportet quod acdificet; el si sit
acdificaiio in actu, ofioricl quod sii aedificalor ia
actu. Scd hoc non cst neccssarium in cau-^i»; quac
solum suni in poicniia. Scicndum cst auicm quod
causa universalis comparaiur caasato universali.
et causa singidaris co.nparatur cjusaio singulari,

34.2

DE PRINCIPIIS iNATLRAE

sicut dicirrms qi)od aedificalor est causa domus, et hic
aedificator hujus domus. Sciendum est eliam quod lo-
quendo de principiis intriusecis, scilicei materia et
forma, secundutn convenientiam et differentiam prin-
(ipialorum, et convenientiani eldifferentiam principio-
rum; quaedam sunt idem numero, ui Socrates ei hic
homo demonstrato Socrate; quaedam sunt diversa nu-
rriero et idem specie, sicut Socrales ei Plalo, qui licel
differanl numero, conveniunt tamen in specie hu-
niana; quaedam vero differunl in specie, sed sunt
idem genere, sicui homo el asinus conveniimi in
genere animalis; quaedam vero non sunl diversa
in genere, sed sunt idem solum secundum analo-
giam, sicul subslantia el quanlitas, quac non con-
veniunt in aliquo genere, sed conveninni solutn
secundum analogiaut: conveniunt eniu» solum in
eo quod esl ens. Ens autem non est genus, quia
non praedicatur univoce sed analogice. Et ad iiujus
intelligentiam sciendum esi, quod tripliciter aliquid
praedicaiur de pluribus: scilicet univoce, aequivoee
et analogice. Univoce quidem praedicatur aliquid
secundum idem nomen et secundum eamdem ra-
lionem, idesl definiiionem, sicut animal praedicatur
de homine et asino: utrumque enim dicilnr animal,
et uterque est substantia animala sensibilis, quod
esl definitio animalis. Aequivoce praedicatur. quod
praedicatur de aliquibus secundum idein nomen,
ei secundum diversam ralionem: sicut canis dicitur
de latrabili et de sidere caelesli, qui conveniunt in
iioinine, et non in definitvone neque significatione;
id enim quod significatur per nomen, estdefiniiio,
sicut diciiur 4 Metaph. Analogice dicitur praedicari,
quod praedicatur de pluribus quorum rationes et
definitiones sunt diversae, sed aitribuuntur uni
alicui eidem: sicut sanum dicilur de eorpore ani-
rnalis, et de urina et potione, sed non ex toto
idem significal in omnibus iribus: dicilur enim de
urina ul de signo sanitatis, de corpore ul de sub-
jecto, de potione ul de causa; sed tamen omnes
islae raliones atlribuuntur uni fini, scilicet sanilali.

Aliquando enim ea quae conveniunt secundum ana-
logiam et proportionem ei comparaiionem, aitri
biiunlur uni fini, sicut patuit in praedicto exeinplo
sauitatis; aliquando uni agenti, sicut medicus dici-
tur de eo qui operaiur sine arie, ui vetula, el
etiam de insirumentis, sed per aitribuiionem ad
genus, quod est medicina; aliquando auiem per
allribulionem ad unum subjecium, ut ens diciiur
de substantia, quantitate, qualitate, et aliis praedi-
canieniis: non enim ex lolo est eadem raiio qua
substantia est ens, el qualitas, et omnia alia. Sed
omnia dicuntur ens ex eo quod attribuuniur sub-
stantiae, quae esl aliorum subjectum. Et ideo ens
diciiur per prius de subsiantia, el per posierius
de aliis. Et ideo ens non est genus subsiantiae ei
aliorum praedicamentorum, quia nnllum genus prae-
dicatur secundum prius et posierius de suis spe-
ciebus, sed ens praedicatur analogice: et hoc esi
quod dicimus quod subsiantia el quantitas differuni
genere, sed sunt idem seeiindum analogiam. Eorum
ergo quae sunt idem numero, etiam forma et uia-
leria sunt idem numero, sicul Tullii et Ciceronis.
Eorum auiem quae sunt idem specie diversaque
niimero, materia et forma non sunt eadem nuniero,
sed specie, sicut Socraiis et Platonis: ei similiter
eorum quae sunt idem genere, ut anima ei corpus
asini et equi differunt specie, sed suiit idem ge-
nere: el siiuiliter eorum quaeconveniunt sccundum
analogiam sive proportionem tantum , principia
quidem sunt eadem secundum analogiam tantum,
sive proporiionem. Materia enim et forma et pri-
vatio, sive potentia et actus, sunt principia sub-
staniiae et aliorum generum. Tamen materiae, sub'
stantiae el quantilaiis, et forma similiier ei privatio
differunt genere; sed conveniiint secundum pro-
portionem solum in hoc quod, sicut maieria sub-
staniiae se habet ad substaniiam in raiione maieriac,
ita se habet materia qiiantitaiis ad quantitatem:
sicut tamen substanlia est ceterortim causa, iia
principia substantiae sunt principia omnia aliorunK

OPUSCULUM XXVIII.

DE NATORA MATERIAE. ET DIMEBSIONIBUS INTERMINATIS

( Edit. Rom. XXXII. )

CAPLT I.

Quod materia prima non poiest nisi per crea-
lionem in <'sse produci, ct quod ip<a est pri-
mum subjtictuin in generalione physica.

Posiquain de principiis sermo liabitus esl, re-
niansil plenius naiuran» iualcrifie considerare, Scien-
duin esl ergo quod ad maleriam causalilas crealurae
non se exlendit, quia aciio creaiurae super alind
fundalur. Materia aiitem non habel snbjeetam ali-
quotl de quo per actionem educi possil, quia ma-
leriae non est materia. Unde iuaieria non est
geiierabilis nec corrupiibilis: quia omne qiiod ge-
rieratur, ex materia generauir:el quod corruinpiinr,
in maieriam corrumpilur; quia maleria est princi-
pium primnni ex quo aliquid Hl, et ultimuin in
qnod abil quod «•orrumpitur, secundum Philosophnm
in i Pbys. Unde ipsa non nisi ex nihilo produci-
lur, et nonnisi in niliilnm desinere polesi. Sicul
iiutem ex nihilo crealura non potest aliud produ-
cere, iia ex subtraciionc virluiis creatae corrumpiiur
aliquiJ in nihilum. Creatiira ergo materiam cansare
non [)Otesi. Kt quia onmeagens physicum mediante
insiruniento corporeo agil aclio autem quae per
niotum exercelur, motus esl; ideo o nnis agentis phy-
sici in motuest. iMoius autem in mobili est ul in sub-
jecio, sicui dicitur 3 Piiys. Maieria autem niobilis
non esi, quia in omni eo quod movetur, neces.«e
esi maieriam imagiriari, ui dicitur 2 Meiaphysic.
Omite enim niobile habet partem et partem, n-a-
leria antem non habet partem nisi sub quantiiate.
Subjecium ergo aciionis physicae erit mobile in-
'quantum actu exisiens. Unumquodque vero mobile
nioveiur motu proprio per qualiiaiem sibi inhae-
rentem, quae esi sibi principium passivum sui
inotiis, cujusmodi siHil gravilas ei leviias in moiu
locali: his enim oualitatibus inest virtus generaniis
ad motuin localem in istis inferioribns: inde est
quod qiiaodoque hae qualitaies dicuniur principia
activa motus inquantum sunt instrnmenta gene-
ranlis, quod esi movens principale gravium el le-
vium: qnandoque- vero passiva, inqnantnm sunl
cffectus generantis: elfeclus enim raiionem pas^ivi
habet, quia per passionetn subjecii eflicitnr, <le
qiio educitur. QuatHJam enim agentia non solum
proprios elTectus causani, sed ctiain simul sua insiru-
nienia; ut generans ignem non solum causal mo-

liim cjiis, sed ad moium ejus facit leve in igne: undo
leve quandoque aciivum, quandoque passivum prin-
cipium moius diciuir. Hae autein qualiiates mobi-
lium non po^simt esse qualitales primae, quia so-
Inm ordinantnr ad ea quae suni exiranea rei, ad
motnm scilicet localem, per quem non acquiriiur
rei aliqua fonna subslanlialis. Ei ideo necesse est ali-
qiias qualitaies praecedere in re, qnaesunt insiruinen-
la gencriinlis in acqnisiiione formae snbsianiialis.
Ilanc cnim necesso est praecedere omneni moluiu
localem ipsius, quia moius localis rcquiril quan-
tiiaie.m in inobili, et partcm et pariem. Foru.a
tulem substaniialis omnem quaniiialem praece-
dii; aciio auiein gcnerantis in productione formae
subsianiialis est alteralio, cujus terminus est spolia-
lio maleriae a forina prioris ei indnctio novae for-
mae: et sic corrupiio unius est gcneratio alteriu».
Qiioniam ergo alteratio esi aclio physica, actio au-
tem physica pcr inslrumenium corporeum perficitur,
ut dietum est, et omnis talis aciio per motum exer-
ceiiir; ideo alteraiio cujus terminus est generatio, re-
quiril subjcetum actu exislens, ut mobile grave vel
leve; alteraiio aniem molus est, ut diciiur o Phys.
Quia ergo in lermino cujuslibet motus quaedum
qnies invenitnr secundum naluram ipsins niOlus,
ut in motn locali est quies seeundum locuni ter-
minans ipsnm moinu); in motu autem dealbaiionis,
qnies est ipsa albedo tenninans ipsam dealbaiio-
nem; ideo in fine dealbaiionis quies est induclio
formae snbstaniialis. Alteratio ergo per quam spo-
liatnr malcria pnori forma, in se reqnirit sub-
jecium actu existens, quia ipsa moins esl, ut
dictnm est: in suo anlem termino non requiril
subjcitii actu exisiens. Terminus autem ejns est
gcneraiio. {jndc generaiio non requirit subjeclum
nisi in poicniia lantiim. Iloc auiem solnm manet
m generaiione. quia subjcctum necessario manei
cum eo cnjus est subjecinm. Quoniam ergo cene-
ratio non esi motus, sed muiaiio, m dicilur j
Phys., cum generatio sii terminus aciionis physicae.
scilicet alieralionis, quae propter naiiiram motus
requirit scmper subjectum aclu oxisiens; maieria
quae est subjectum generationis. nunqnam esl sinc
forma: ideo agens in cujus aciione non oponet
praecedcre aliquem lorminuni aciionis, pot^^st c\
materia aliqnid educeie sine alier.nione aliqua, sive
ex nihilo, sive aliquo moiu praesnpposiio. Aclio

DE NATURAE MATERlAE

nanique sua ciim non sit motus, neque leniiinus
motus; ens in poientia lanium iransniutare potest
subito sine iilla alleraiione praecedenie: quia teni-
pus non reqiiirilur, quocl mensiiret actionem rei
naluralis, nisi propier moliim atljunciuiit: unde
non foret necessariuin inateriam iiniri formae por
actionem divinam, ciii siibjicereiiir forma uniia, sed
per aclionem physicam, quae non ailingit ens in
poienlia tanium, sed iii suo termino ubi cessal
inotus. Ex teriiiino ergo aciionis pliysicae sumi
potest via ad naluram maieriae inquireiulam, sicut
facil Philosophus in 1 1'hys.

CAPUT II.

Qualiter f<er mufofionem formarmn devenitur
in cofjvitionem m'iferiae: el secundufn quam
rationem niatena est principiuin indiiulva-
tionis.

Considcrandum est ergo, quod terminiis aciio-
nis physicae est duplex: scilicet primus el seciin-
dus. Primus est generalio, quae est lerminus alie-
i'ationis physicae. Sccundus vero est forma, (juae
esl finis generationis; licei non semper vi genera-
tionis inducaiiir fornia, qnae esl finis generatioiiis:
sicut patet de anima humana quae non iniroduci-
lur per agens physicum: unde primus terminus
octionis physicae in generatione liumana est dispo
sitio sulilciens ad introdiiciionem animae, quae a
Philosopho dicitur generaiio in 2 Phys., qnia liort^o
generat hominem et sol. Proprie vero generaiio
est quando forma ex natura generaniis generato
adjungitur; quod fil quando principium actionis
non excedit modum agendi in nulla sua virlute,
sicut patel de omnibus formis materiae immersis:
tales enim formae non secundum aliquid sui
sunt principium agendi , quasi aliquid sui sit
non immersiim maieriae, aliquid vero immersum;
sed omnino sunl principium actionis rerum qua-
rum sunl formae: ideo ex vi actionis fit aliquid si-
mile in specie in genere lalium rcrum. Sed anima
hominis excedil mcdiim aciionis suae et generatio-
nis, qiiia anima hoininis non est forma maieriac
penitus immersa: gencrativa enim potentia hoininis
non est tota virliis animae hiimanae, sed una pars
ejiis quae condiiiones maieriae non excedii. Ei i-
deo in generalione hominis non attingitur ad idem
specie ex vi generaiionis sicul in aliis: quanium-
eumque enim materia secundum naturam dispo-
naliir ad aniinam hiin.anam, Peus tamen posset
eam non creare. Ex gcncratione ergo quae cst pri-
mus terminus actionis physicae, accipi potest quae
sit natura materiae. Cum enim non requiratnr ali-
(jiiod subjectum actu in actione physica nisi pro-
ptcr motiim, siciit de alterationc diclum esi, et su-
iijecium necesse sit mancrc in toto motii; sequilur
necessario, quod quamdiu est aliquid de natura
alierationis el motus, siibjcctum esset in actu. Cum
vero motus alierationis deficil, deficii subjecti aciua-
liias. Haec auiem est in ejiis termino qui est ge-
neralio. Unde in generatione necessario tota actua-
liias subjecti alterali peribit. Solum ergo cns in
potentia manct in generaiione. Ens auiem in po-
tentia est materia solum. Et ideo materia nuda est
subjectum generationis. Cum crgo materia impediat
cognitionem, et unumquodque non cognoscahir nisi
secimdum quod est actu, ul dicitur 9 Meiaph.; ideo

matcria non est scibilis nisi in ordine ad fur"
inani, ul dicii Philosophus 1 l'hys.; ideo formam
per prius oporiei cognoseere ei per eam requirere
naturam maieriae: forina enim est lerminus aclio-
nis pliysicae, ui dictum est. Sciendum est ergo
quod in termino ciijuslibet motus nihil esi in isto
qiiod pcr motum derelinquitur, sicul in termino
niotus localis nihil est de loco a quo incipii mo-
tiis localis; et in termino dealbationis nihil est de
nigro, a quo incipit dealbatio. Cum ergo alleraiio
ab aclu formae subslantialis incipiat, et ipsum com-
posilum alicretur alieratione materiae ad denudan-
dam ipsam ab omni actu qtiem priiis habebat, ni
dicium est; in termino ejus necessario denudabitur
ab actu primo quem habebat: primum enim iri
constitutione est ultimum in resolutione. Hoc au-
tem est acius formae substantialis. Quod ergo ma-
net derelictum a forma substantiali, hoc est m.ite-
ria; quia per actionem creaiurae non devenimus iri
nihil. ui dictum est. Sic ergo per forinam cogno-
scibilis est materia.

CAPIT 111.

Quod tria sitnt genera formai um.

Sciendiim autem quod tria sunt genera forma-
riim. Quaedam enim est forma quae esl ipsum
suum esse, ei non rccipitur ab aliquo priori, ncc
communicattir aliciii posleriori; et talis forma esl
Deus. Et idco ipse solus est infinitus absolute.
Aliae vero siint formae, quae licct non sint rece-
ptae in materia, tamen non sunt ipsumsuum essc,
cum in eis eadal conqiositio essentiae et esse; et
ideo ex una parte sunt finiiae, et ex alia infinitae:
finiunlur enim secundum suiim esse sursum ter-
minalum ab alio, sed non deorsum, cum non reci-
piantur in aliquo inferiori. Et haec est docirin»
Comineniatoris in lib. de Caiisis. Aliae autem sunt
formae, qiiae undique siint finitae, qiiae el esse
aliunde habcnt, qiiod esl commune omni creaturae:
nihilomintis recipiuntur in aliqiia materia. Inier
quas tamen est magna difrerentia; quia quanto
minus in materia immcrgunlur, tanto miniis fi-
niiinlur: ci ideo anima humana quodammodo est o-
mnia, ut diciiur 5 dc Anima. Eo enim quod nor»
imtnergitiir materiac sicut aliae formae, remanei
in ea quacdam infinitas. Unde iniellectiis ad plura,
se extendit, scnsus vero ad pauciora: nec propter
hanc majorem ejiis extensionem spargitur ad niiil-
la, si'd magis unitiis remanct in accepiione [iliirium
iiitelligibilium, qiiam sensiis in paucis sensibilibus;
ei hoc est propter unitatem majorem rnedii pcp
qiiod ipsa cognoscit, qiiod est magis iinum quam
mediiim quo perficitiir sonsus cogniiio. E\ his er«
go constat et manifestum est, qiiod formae in se
acceptae uiiiiae sunt et non dispersae. Cuin vero
in maleria recipiunlur, et ei immerguntur, patiun-
tur divisionem in sui natiira. Et ideo, cum species
formam sequatur; in formis separaiis a materia
non est diflferentia suppositoriim vel multitudo in
eadem specie scu ratione formali: sed quodlibct
supposiium iinite colligit in se totam siiam spe-
cicm; in formis vero in materia receptis, iina spe-
cies rcperitur in multis suppositis. Sed l'0c non
esf a natura materiae qualitercumque acceptae: cum
maleria sii de natiira specierum in rebus n;ateria-
libus: sed hoc est per receptionem formae in ma-

OPUSCLLLM XXVIIF.

345

leria seeundum quod esl subjcclurii primuni .
Cum enim suhjeclum in aliqua specic, seii a-
liqua pars suhjccliva sil prima subsianlia, quae
individuudi diciiiir ; illud quod tenel raiionem
primi stibjecli esl causa individuationis el divisio-
nis speciei in supposilis. 1'rimuin auiem sulijeclum
esi qiiod in alio recipi non polesl. tl idco ronnac
separaiae, eo ipso quod in alio recipi non possuni,
habent raiionem primi subjecli. Ei ideo scipsis in-
dividuantur. Ki cum in ipsis nonsii nisi forma, est in
cis lornia sccuiidiim raiionein forinae. Ei ideo cuin
in eis sit idcm supposiiuin ei forma, ex quo sei-
psis individuanlur, inquaritum liabcni rationem
prinii subjecii; ad niuliiplicationem supposiiorum,
niultiplicatur in eis forma secundum raiionem for-
mac secundum se, ei non per aliud, quia non rc-
cipiiiniiir in alio. Omnis autem talis multiplicaiio
mulliplical speciemiet ideo in eis tot sunl species
quoi suni individua. In aliis vero formis ubi est
muliiiudo forinae per receptionem in alio quod
babct raiioncm primi subjecti, ct non secundinn
raiionem formae, manet cadem spccies in diversis
.suppositis. Hoc autem recipiens esi materia, non
qualitercumqiie accepia, ut dicium est, ciim ipsa
sil de iiitcllcctu pbilosopbicae ^pcciei; sed secun-
duin {|uod babel ralionem priini subjccli, et signa-
tio ejus cst esse sub ci.Tiis dimcnsionibus, quac
faciunl esse Iiic et nunc ad sensum dcmonsirabile.
.\d banc igitur divisionem forniae non requiritur
in materia dimensio ali(|ua inicrniinata: matcria e-
nini est principinm individuationis, ul esi primuni
subjcclum, ui dicliim esl, ei solum sic: quamdiu
eni.n manei aliquid nlterius recepiibile, non inve-
nilur uliimum quod in nullo natum est recipi; si
auiein sini dimensiones inlerininatae, necessario e-
ruiit in malcria iit in subjecto. Maleria autem cum
tribus diniensionibus non est primum subjeciiim,
sed secundum se et in natura sua: per quem mo-
dum non pertinet ad naiuram spccici, scd prout
est in accepiione intellectus, cujus est deteruina-
tionem seu intcniionem speciei periipcrc. Cum
ergo forma rccipitur in maieria eircuinscriptis o-
mnibus per intellccium dimensionibus, fit aliquid
existens in gencre substaniiae ct ullimum, complc-
tam liabens rationcm individui in subsiantia. Sed
non fit bic et niinc demonslrabile sine dimensio-
nibiis dcterminatis et certis, quas babere necesse
est, eo quod forma recipiiur in maleiia: cum im-
possibile sii cam recipi in matcria, quin constitua-
lur corpus siibstantiae (1), sub cujus propria figura
sunt dimensioncs ipsae. El ideo dicitur qiiod ma-
leria sub ceriis dimensionibiis esi causa individiia-
lionis: non quod dimensiones causent individuuin,
eum accidcns non causet suum subjcctum; scd
quia per dimensiones certas demonsiratur indivi-
duum bic ei niinc, sicul per signum proprium in-
dividai el inscparabile.

CaPLT IV.

In quo poiiifur opinio Comtncntatoris de (limen-
sionibi(S inlerminaiis et reprohafur.

Ex dictis ergo paict, quod Averrois erravit in
libro de siibstantia Orbis poncndo dimcnsioncs
interminalas pracesse in maicria, et hoc iiecessario
ad produclionem formariim suhstantiarmm: cujus
ratio potissima est de divisione, quia diversae for-

(1) An rorpornlis substanlia ?

5. 7/i. Opora omnia. V. IG.

mae non possunt recipi in eadcm parte materiac,
nec rnaferia habet paricm et pariem nisi per
quantiiaicm, nec potcsi quamiias icrminata iniel-
ligi, nisi praeccsserit forma subslantialis: idco dicil
Pliilosopbum posuisse dimensiones interminaias ne-
cessarias ad cons'itiitioncm reium naturalium, et
bas pracexistcre in esscntia maieriae, quae in adven-
lu forinae suhsianiialis lcrminaniur. Esseniiam ve-
ro matcriae dicit spoliari non posse his dimen-
sionibus, aliter non fieiet de corpore corpus ci
de din>cnsionibu3 dimcnsione;;, quod ipsc pio
inconvcnienii habel . Si vcro cst aliijua forma
qiiae non dividitur per maicriae rcccptionem ,
sicut forma caeli ; non est necesse ponere la-
Ics diinensiones. Et ideo dicit Aviccnnam crras-
se, quia non posuit lales dimensiones, sed vo-
luit primumquod inest maleriae, esse formam sub-
stantialem; el idco miilia inconvenicntia scquuntur
ex diclis Avicennac secundum (>ommcntatorem: quia
sic non dividcretur furma per maieriam, ncc re-
ciperetur in maicria nisi forma iina tanlum, el illa
diirarei in ea peipeiuo. Haec csl opinio Avcrrois
de dimensionibus inierniinalis: conlra qucm ratio-
nes ponere necessc cst, ut vcrus modus gcneralio-
nis rerum inveniaiur: poslerius vero, qiioinodo iin-
possihile et inconveniens est poncre dimensiones
inlerminatas ostendere: sic enim credimus inienlio-
nein nostram posse impleri. Arguiiur iiaque sic.
Praedict-ic dimensioncs quae essentialiter quantita-
tes suni, eisi non actu ad genus quaniilaiis per-
lincani, aut sunl eductae de potcniia maieriae ei sub-
jeclae, aiit non. Si sunt eductae de potentia materiact
ergo prius ibi non crant in maieiia nisi in poleniia
maleriae per modum aIi<|uorum quae de potentia
maieriae educuntur. Spoliari ergo potest maieria
lalibus dimensionibus; cujus contrariuin ipse dicit.
Ei itoruin, quod deduciiur de polcntia maleriae,
educiiur per transmuiationem materiae. Non autcm
est trunsmuiaiio in materia nisi iranseundo de po-
tentia materiae in actum formae suhstantialis. 0-
portei igitur tales di<nensiones sequi induclioneiu
alicujus forinae substantialis in materia. Sed onmes
dimcnsiones quae sequuniur formam, sunl tcrmi-
naiae, secundum euindem. igiliir non enini dimen-
siones intcnninalae eductae de potcnlia materiae.
Si vero non snnl eductae de poientia maieriae, non
erunt tantum duo principia in consiiiulione rerum
naiuraliuin, niaieria scilicei ct forma; sed etiam ler-
lium, sciliccl diinensiones pracdictac. Ooine enim
quod manei, et non fit ex aliquo, nccesse csi esse
principium, ul diciuir I Pbys. 1^1 iicrum accidemia
habent alitpia alia principia a principiis suhstaniiae,
scilicet dimcnsioncs praedicias, quod ipse Com-
mentator babet pro se, dicens dimensiones termi-
natas fieri ex interminatis. Praeierea, illae dimen-
siones interminatae aut disiinguunt partes maieriae
ah in\iccm, aut non. Si disiinguuni, cum omnis
dislinclio sii ab aliquo aclu, materia haberel di-
siincias partes aciu, ei non ah aliqua forma siib-
staniiali; quod esl impossihile, cum mnteria non
babeai csse nisi a forma substaniiali. Si vero non
disiinguunt nisi in potentia, ad nilii! ponuntur in
materia, quia in materia nuda est piteniia ad di-
slinciionein pariium qnam acquirit introJiicta for-
ma, quod est loium compositum ex diversis parti-
bus. Praeterea, in suhstantiis prius esl inielligere
esscntias rerum quam esse carum, sicui recipiens
prius est recepio naturaliier. Sed cum accidentia

546 DE NATURA

non haheant esse in suis essenliis, sed per eorum

receplioncm in suis subjeclis, in qiiibus habent

esse; naluraliler prius est esse quod habent in suis

subjeclis, quam essentia in considcralione sui ge-

neris. Impossibile est ergo difnensionum essentias

intelligere in materia sine esse. Esse autem esl pri-

mum omnium actuum. Ergo sine aclu non est in-

leUigere dimensiones in maieria. Praeierea, aut fit

unutn ex dimensionibus interminatis et ex maieria,

aut non. Si fii unum, aui per se, aut per accidens:

non per se, quia tunc ex subjecio et accidenie fie-

rel unum per se, quod est contra Pliilosoplium; si

per accidens: cum omne pcr accidens ad per se

liabeat reduci, ergo oporlet praeexisiere aliqua, ex

quibus fiat unum per se. Hoc autem non est nisi

composiium ex materia el forn.a substaniiali. ^^e-

cessario ergo praeexistil forn^a subslantialis quibus-

cumque dimensionibus. Si non fiat unum ex mate-

ria et talibus dimensionibus, tunc esse accidentis

connun)erabitur illi in quo est: quod esi impossi-

bile, nisi essent duo dislincta ab invicem. Non ergo

eruni dimefteffmes inlerminatae in maieria anle

formam substantial^m. Praelerea, oiime quod perli-

net ad genns aliquod, aui est contentum in illo

genere, ui esi specics vel genus vel individuum:

vel esl reducibile in illud genus, ut principium

reduciiur ad genus principiaii, et privatio ad geniis

sui habilus, et pars ad genus sui (otius. Praediciae

autem dimensiones non sunt in genere quaniitaiis

ut specics vel individuum, cum omnis specics sit

denominaia seu dclerminaia respectu sui generis,

ei individuum respectu speciei. Nec sunt in genere

quaniiiatis, ut principiuii) est in gencre sui prin-

cipiati: principium cnim dimensionum non esi di-

niensio: prima cnim dimensio est linea, cujus prin-

cipium est punctus, qui omni dimensione carct,

cum pariem et parlem non habeat. Cum ergo

quaedam indivisibilia sint propria omnium dimen-

sionum lerminatarum, impossibile esi ponere di-

mensiones inlerminaias in materia ut principia di-

mensionum terminalarum. Ncc suni reducihiles in

genere quaniilatis ut privationes, qnia privaiiones

non habent esseniias; illae aulem dimensiones es-

sentiae quaedam dicuntur. Non reducunlur eliam

sicul parles ad tolum: loluni enini in quaniiialc

habel partes deierminaias per certas dimensiones,

quantitaies autem inlerminatae non sunt partes

alicujus quantilatis terminatae. Praeterea, quod ha-

bet essentiam, definiri potesi, elsi esse non habeal,

quia definitio indicat essentiam rei. Sed in acciden-

libus impossibile est definilionem assignare nisi per

subjectum in quo esse habent, quia esse eoriim

non sequilur eorum essenlias in proprio genere.

Impossibile est crgo ponere esseniias accideniium

sine esse sui subjecti. Maleria auiem non habet esse

sine forma. Impossibile est ergo ponere dimcnsio-

nes in materia sine forma subslantiali. Praeterca

interminaium aufert ccrtitudincm a quantitatc: sed

in qualibet re naturali est ceriitudo quanlitaiis po-

sila, ultra quam et ciira quam non extenditur con-

sideratio physica secundum Philosophum ''2 de A-

nima: unde nec de materia loquilur Philosophus,

cum accipilur aliquid citra miiiimam carnem, ul

palel \ Physic, sed esi tanium metaphysiea, sive

intelligibilis: quia cum de ea loquitur Philosophus,

accipit eam in ordine ad formam physicam, quae

esi semper terminata. De dimensionihus ergo in-

terminati? nihil ad naturalem speclat. Ipse lamen

iMATERIAE

Commentator dicit Philosophum eas Invenisse, non
considerans, quod Philosophus exlendii considera-
tionem suauj usque ad mathematicam tamquam ad
terminum non sui generis: unde dimensio inlermi-
nala excludilur a consideralione physica, et nou
includitur in ea. Praeterea, secundum Philosophum
1 Physic, sigeneraiur homo, de necessiiaiegeiiera-
tur hoino animal ex non hoc animali, et non e\
non animali simpliciter; sed si generarelur aninal
simpliciier, de necessiiale generareiur ex non ani-
mali simpliciier. Et haec est sufficiens ratio ad o-
stendendum res a Deo esse productas ex nihilo,
cum sit causa eniis absoluie, quod necessario erit
ex noi) enie simpliciter. Hoc aulem est nihil. Cum
ergo dimensiones simpliciter sint dimensiones ter-
minatae ei perfcciae, necessario eruni ex non di-
mensionibus simpliciter. Hoc autem esl nihil ante
dimensiones, et hoc ipse Commeniaior pro incon-
venienii habet. Praeterea priucipium omnium di-
mensionun) est punclus: unde in definitione lineae,
quae est prima dimensio, punctus poniiur: linea
enim esl cujus exlrema sunl dtio puncia, ui dicil
Euclides. Impossibile est autem ponere rein ali-
quam, ei non rei principium. Impossibile esl igitur
lineam sine punclo poni. Puiictus aulem sicut esi
principium lineae, sie est ejus lenuinus, ui paiet
per definitionem lineae. Impossibile esl ergo di-
mensionem interminatam ponere, cum ni.lla possil
esse siue puncto. Punctus aulem interminaius non
esi, cum ipse sit terminus aliarum diinensionum.
Ergo inieru)inatus nou est nec es.^e potesi. Prae-
lerea, cum diuicnsio interminala fiai terminata per
introduciionem formae, ipsa autem dimcnsio inler-
minata aul est in maieria sicui in subjecto, aut in
composito. Sed in n)aieria non potesl poni, cum
nihil sit immediatius materiae quam forma sub-
stariiialis: nec iierum foret haec dimensio mensura
ipsius composiii, sed maleriae tantum; quaniiias
eniin solum est mensura sui subj<;cti; et hoc esl
falsuni: nec erit in ipso composiio, quia, ciim ter-
minattim et interminaium non varienl esseniiam
dimensionuiii, idem accidens per essentiam muta-
retur de subjeclo in subjeclum: aliud enim esl
ipsum compositum, el aliud maieria nuda. Ex diclis
ergo manifeslum est, quod dimensiones inierminaias
in materia ponere, ei praecedere oinnem formam
subsianiialem, esl impossibile, nisi iniellectu tan-
liim, sicut ponunl maihematici. Sed de hoc poste-
rius eri( scrmo.

CAPLT V.

Qiialiler res ndturalos genvranfur gcneralione
physimex maleria; ct de modo con^liluiionis rei.

Nunc vero resiat niodum constitutionis rei con-
siderare. Ubi primo aitendendum est, quod nihil
est commune penitiis formae ei privalioni nisi ma-
teria mida: quia terminus actionis physicac, scilicet
generatio, attiugil niidam essenliam maleriae, quia
generalio non esi moius, ui dicium est: alieratio
enim non atiingit nudam essentiam materiae, cum
nullum accidcns sit praeter suum subjectum. Sub-
jeclum autem allerationis esl ens actu habens di-
versas paru^s, quia alieraiio motus esi qui rcquiril
diversitatem partium. Nos enim loquimur de eaquac
sempcr est abjiciens aliquid a re alterata; talis enim
alierationis lerminu^ est gen(;ratio. Malcriair. auicm
habere divcrsas paries secundum se est impos.<-ibiIe,

OPi:SCULL'M XXVIIL

oiT

qiiia diversitas pariium proprie esl ipsius coinposiii
consiiluii ex pariibns diversis: uiidc muieria sicui
esl in poienlia ai! formatn, cujus ac^pilsitio est ge-
iieraiio coinposiii ex partibus conslituti, ila esi in
poientia ad diversitatem pariium ipsiws compositi
ex ea generali. ex maieria eniin non generatur for-
ma per se secundum Pbilosophum, quia illud ex
quo ^trieralur aliquid per sc, est pars ejus. Ma-
leria auieui non est pars foruiae, sed ipsius com-
posi'i: ideo compositum per se gencraiur, ut dici-
lur 7 Mctapb. Composiium auiem diciiur quod ba-
bel diversas partes. Lnde diversiias pailium non est
maleriae, nec formae, sed composiii. Compositum
aulem est nitiil aliud esse, quam maieriam trans-
muiari ad formam, ad quam erat in polentia. Kx
quo manifeslum est, quqd non aliunde maieria esl
in potentia ad partes terminalas ei distinctas, quarn
per id quod est in poieniia ad forniam, cujus in-
duclio est generatio compositi ex pariibus, ul di-
ctum esl. El ex boc ulterius manifestiim esi, quod
nulla polenlia ponenda cst a paite maieriae, nisi
illa (|uae perficiiur per formam substaniialem; cum
ad idem genus specient inateria ei sua forma. Po-
lentia aiiiem in qua praedictae dimensiones poniin-
tur, noii informalur furma siibsiantiali, cum ad
idem genus siibsiantiae non pertineat. Impossibile
esi ergo poncre aliquam aliam potentiau» ex parle
maleriao respectu foriuae sub^tantialis, el respeciu
diversarum partium ipsius composili generati per
induciionem formae in materiam. Et ideo manife-
sius est error Averrois, qtii posuit dimensiones in-
terminatas in mateiia poleniiam quamdam ad di-
mensiones lerminalas, aliam poieniiam materiae
respeciu formae substanlialis: el de boc salis dictiim
est supra. Quando ergo aliqua forma substantialis
perficit malciiam; sicut potentia materiae esl redu-
cla per formam ad acium, ita per illud idem esse
permuiatiir ad distinciionem et lerminaiionem par-
tium totius compositi: in forma enim substaniiali
non solum esi vis perfectiva materiae, sed etiairt
dislinctiva loiius per partes. El buic necesse esl
respondere a parle materiae potentiam, quae respi-
ciat ipsani perfectionein suam per formam, ei eiiam
parlinm seqiieniium diversitatein. Ad cujuseviden-
liam consideraiidum esi, quod si tota mafcria acii-
voriim et passivorum atienditur, invenitiir ejus po-
tentia in quadam laliiudine esse, quae nibil alidd
esl (|ua!n ampliliido proportionis suae ad omnes
formas quae in ea simul esse possunt: si enim
possibile esset ipsam toiam spoliari et denudari ab
omni forma qiiam modo habet, certum est quod
nibil diversitatis in ea reperireiur in aliqua partiiim
distantia, ciim quantilas sine forma subslaniiali iii
materia esse non possit, ut diclum est; sed non
propier boc aliquid <le poientia recepiibilitatis for-
mariim, qiae de ea ediici possunt, si simul de ea
omnes fonnae quae modo in speeiali inveniuntiir,
per agcns sufficiens educerentur. Si vero aliqiia
pariieiilaris materia, puta ignis vel aeris a sua
forina spoliarelur, manift>stum esi in ipsa non re-
linqui lain amplam potentiam ad formas de ea e-
diieibiles. siciit inveniiur in materia in sua uni-
versaliiate: unde ncc tot formae sensibiles, nec tania
quantiias de ea educereniur per qiiodcumqiieagens
sola siia poienlia transmiiia'a ad actiim. Palet erjio
quod diversae formae simul in matoria recipi pos-
sunt, ut sunt quatuor formae elemeniares, et di-
versae formae mixtorum ex ampliludine propor-

tionis materiae ad suas formas, et non ex aliqua
diversitaie praeexisicnie in maieria per aliquaui
quantiiaiem. Unde ad suscepiioneiu diversarum
formaruu», si esl necesse in maieria piaee\islere
aliquam diversiialem pariium, et subsequi necesse
est; el boc ideo quia iuductio diversarum for(i,aruni
est generaiio diversoruin compositoium babentium
partes ei lurmas diversas, ul diclum est. I'raecedil
tamen in materia necessario proportio capacitatis,
quain scire non possumus, nisi secundum quod
videmus in ea simul plures formas, sicui in loia
materia, vel unam laiituiii, sicui in maieiia alicujus
pariicularis. Unde poiiere qualemcumque partilionem
a parte materiae, quasi necessariain ad induclionem
diversarum formarum simul, el banc praeevistcre,
sequilur imaginaiionem quae ponil formas dari ab
exira; quae cuin iii se diversitaiem babeani per
suam naiuram, sequi videiur materiam diversitaieai
partium babere per naturam quantiiatis ad susci-
piendas diversas formas, cum in una parte recipi
non possini. Sed cum formae non educaniur ab
extra, sed educanlur de poicnlia materiae per ejus
transmutaiionem, secunduiu Pliilosopbum; materia
autem illud quoil cst in poleniia aii formas sub-
slanliales quae sunt acius ejus: impossibile esl quain-
cumque partitionem anie formam subslantialem in
ea ponere, cum inductio formae sil generaiio com-
posiii, cujus solum est babere partes per se: maleria
auiem et forma non babent partes per se, sed lan-
tum per accidens: unde non dividitur nisi per ac-
cidens, ad dlvisionem scilicet totius. Ex quo mani-
feslum est, quod priusqiiam compositum conslitue*
retur, nulia pariibiliias fuit ex parte maleriae, cum
hoc non competai sibi nisi per accidens. Ex diclis
ergo manifestum esi, qiiod ratio Commenialores
non cogii ponere dimensiones interminalas neces-
sario praecedere vel praeesse in materia ad indu-
ctionem formarum subsiantialitim diversarum, cum
aliud possit esse ratio sufliciens, ut dictuin esi.
Deceptus auiem fuit ex consideratione materiae par-
ticularis, ad cujus similiiudinem locutus esi de loia
maieria. Videmus enim quod in materia in re par-
liculari habei reperiri duplex lotum: scilicet toium
essentiae, ei toium qmintitatis; et isiud loium non
debetur maleriae nisi per accidens: et similiier esi
de forma rei particularis. Maieria autem secundum
toialitutem suae essentiae esi in qualibei parte rei,
non auiem secundum toialiiaiem quanliiatis: et
similiier est de forma rei pariicularis; lota enim
forma ignis secundum toialiialem suae essentiae est
in qualibel parle siiae mateiiae, euui tola definitio
ignis cuilibet parti ejus eonveniat, non auiem re-
spiciendo lolum qiiantitatis suae. Qiianium auiem
ad formas particulares sciendum est, quod anima
humana non est quania secundum se nec secun-
dum accideiis. Per hiino ergo modum opinaius est
Averroes ipsam materiam in siia universalitate sc-
cunduin totum esseniiae suae in quulibei re par-
ticulari esse, quac est pars lotius ex materia ge-
nerali. El ideo posuit in ea quantiiatem secundum
se tolam, iit per quamitaiem diversificetiir per
accidens, et non esse tota totalitate quantiiatis in
qualibel re particulaii, in qua tamen essei tola
toialitate esseniiae. Sed cum de maleria non sit
' >quendum nisi in ordine ad formam suam sticun-
lium Philosophum, manife^tum esi non essesimile
de forma in universali et in pariiculari: forma enim
in universali esl quidquid in materia vel de n<a-

.348

DE iNATLRA MATEUIAE

teriae poleniia polest edici. Manifesla esi ergo
differeiilia, quia lorma pariiculaiis lota secunduin
suam essentiam est in qualibet paric inateriae, et
materia similiter sub qualibet parie foruiae, ut di-
eium esl: tota auiem forma in univeisali eiiam
secundum lotalitatem essenliae non esi in qualibet
parie materiae: alioquin in materia quae esl sub
forma aeris, esset esseniia formae ignis, et omnium
alioruui quae de maieria generanlur. iinde neccs-
sario propter proporiionem maleriae ad forniam
lota maieria in conmmni secundum toium esseniiae
suae non erit sub foru)a unius eorum quae geue-
rantur de materia. Haec ergo totalitas inaieriae esl
ipsa proportio capacitatis suae essenliae ad formam,
el non aliqua diversiias introducta per ullam quan-
titaiem. Sicut enim foima in quadam ampliuidine
esseniiae consistii, in qua comprehenditur quidquid
de materia educi potesi; iia secundum propriam
rationem materiae corruptibilium invenilur ampli-
ludo capacilali ejus correspondens, ul dictum esi:
aliier enim ex maleria in qualibei re particulari
totum possei generari quod generatur ex loia ma-
leria: quod manifesle cst falsum esse, cum ex mi-
nimo qiiod potest esse in igne, nulla alia forma
educi possit.

CAPUT VI.

Quid sun/ (Hmetisiones interminalae
secunddin veritalem.

Nunc ergo restat osiendere quoniodo possibilc
sit dimeusiones ponere, et quomodo possunt dici
inleruiinaiae. Ad cujus evideniiam sciendum esi,
quod quidam alio niodo et raiionabilius eas posue-
runt, quam Averrois. Dixerunl enim, qiiod fornia
secundi generis, scilicet corporis, adveniens mate-
riae, dat materiae quoddain esse incompletum or-
dinabile ad esse actu compleium, quod advenii
maieriae per unam aliara formam perfeciiorem. Per
istam ergo formam incomplelam dicuni in re esse tres
dimensiones interminalas, quae posiea lerminanlur
ad adventum alierius formae perfeciioris. Ei pro
lanlo rationabilius dixeruni isti quam Averrois, quia
non posuerunt maleriam nudam subjecium aliqua-
rum dimensionum, sed composiium ex materia et
forma subsiantiali. Sed isii ilerum erraverunt: qiiia
impossibile est ponere plures formas substantiales
ordinabiles ad invicem iii materia; quia maieria esl
in poientia ad formas quae de ea cducuniiir. Si
ergo fsseni plures formae substaniiales ordinabiles
ad invicem in materia, forma eompletior aul odu-
ceretur de poieniia nuda materioe, aut de poieniia
totius composiii ex materia et tali forma incompleta.
Sed non educiiur de polentia totius composiii ex
materia et tali forma: quia, sicut dictum est, ter-
minus actionis physicae, scilicet generatio, atiingit
nudam essentiam niaieriae. Cum ergo forma, quae
est terminus aciionis, sit lanium illius subjecti
quod attingitur per generationem simpliciier, im-
possibile est quod talis fornia complela educatur
de polcniia talis composiii ex materia et forma
incoiiipleia: unde necesse est ponentes pliires formas
ordinatas ad invicem destrueie generationem sim-
pliciier, et consequentcr necesse esl ponere omnes
formas praeter unam, scilicet primam, esse acci-
dentia. Si auiem forma posterior educitur de po-
lcntia nuda maleriae; omnis autem foru>a substan-

lialis solum illam poieniiam informat de qua edu-
ciiur: ergo formam quam dicunt posteriorem, non
erit perfectio lalis composiii, sed maleriae nudae
laniummodo; et sic non eril ordo in formis sub-
staniialibus in eadem maieria commaneniibus, et
hoc idem dici'ur 7 Metaph. Sciendum est ergo,
quod omnes dimensiones sunt accideniia quae se-
quuntur materiam in ordine ad formam quaui primo
materia nata esi indtiere; haec auiem esi foruia
corporis, quia totam maieriam necesse est sub forma
corporis contineri. Quod non est inlelligendum
quod sii una creata vel increata forma corporis,
qua prima materia primo informetur: quia secundum
Commentatorem maieria prima primum habilitatem
habel ad formas clementares, et postea ad formas
mixtorum. Ex quo manifestum csi quod eadem est
forma corporis simplicis cum forma elementi et
mixti corporis: sed oporiet primo quod per has
formas constituaiur genus corporis, dcinde specie-
rum perfectarum. Maieria namque iii quidditate
sua indivisibilis est peniius: ablaia enim quautiiate
substantia mauei iudivisibilis, ut dicilur 1 Phys.
Sed ex corporeitate quain sequunlur dimensiones
quantitatis in actu, sequitur divisio materiae, per
quam maieria ponitur sub diversis sitibus; et se-
cundum hoc acquiruntur in ea diversae formae.
Ordo enim in siiu corporum ostendii nobilitaiem
eorum; sicut ignis est supra aerem. Haec autem
acquisitio fonnarum non ostendit ordinem temporis,
sed naturae. Palet ergo quod diinensiones inter-
minaiae noii irahuni originem a quocumque gradu
quein facit forma ignis in igne, sed solum a primo.
Nihilominus ignis secuiidum loium esl subjectum
dimensionum, secumlum lotum eiiam mensuratur,
et ideiii necessario invenitur in formis corporum
mixtorum. Sed considerandum est quod in mixtis
coiporibus quaedaui formae trahuniur de poteniia
materiae, quaedam noii, iit hominum animae quae
divisionem nullo modo paliiiniiir, cum non sini
dimensionaiae nec per se, nec pcr accidens. Formae
enim quae nullo modo sunt educiae de potentia
maleriae, nullo modo divisionem recipiunt eliam
in materia exislenles. Inde animae humanae aliter
lerminant ordinem materiae ad dimensiones, quam
forinae qiiae de materia educuniur. Cum enim ac-
cidentia inseparabilia oriuniur a primipiis rei, in
ipsa re constituta in aciu erunt accidenlia ut in
subjeclo. Si autem forma rei sil educta de maleria
ipsa, quam sequuntur diiuensiones, ipsa forma erit,
non tamen seuiper, sed ui in pluribus, dimensionala
et divisibilis per accidens; sicut esi in lapide ei in
ligno, in quibus dimensiones redeunt sempcr super
formam ipsarum rerum. Si vero forma non sit
educta de iiialeria, non redeunt dimensiones super
foimam; ei ideo anima hominis omnino indivisibilis
esi. Paiet ergo, quod anima hominis non lerminal
ordinem materiae ad foruiam in acquirendo dimen-
siones actu nisi altero modo tantum, scilicei con-
siituendo eas in actii; et hoc esl in hoc homine,
in quo suni ul accideniia in subjecto. Ordo vero
materiae in acquirendo dimensiones non redeuntes
siiper forii.am, solum terminatur per formam quae
de ea educitur. Nec propter hoc minus potesl ani-
ma humana quam alia forma: qiiia hoc accidit
illi formae imjuantum educia est dc materia; quod
non esi de ralione formae ut forma est: alilcr
omnis forma educeretur de maieria, quod esl fal-
sum. Quidquid enim poiest forma imperfectior ul

OPLSCLLLM XXVI !1

3i0

htma cst, potesl anima liumnna, et ampliiis. Qiiia
ergo diniensionaliliis formae poieniiarn sonat et non
actum, possibile est ponere oitlinem maieriae ad
talem formam icrminari in poleniia, el (iimensioncs
in poteniia sequi ordinem maleriae ad ipsam for-
niani. Ki quia dimensio dicii formam propinquam
actui, sive ipsi esse, quod pcr dimcnsioncm acqui-
ritur; ideo dimensiones sequiiniur materiam in
ordine ad formam, quae est in maxiina propin-
quilate ad actum, qiii est esse. Nec propter hoc
eruni diversae essenliae dimensionum in eadem re:
quia unum et idem poiest simul essc in aciu in
uno ordine, ei in poleniia in alio ordinc.

CAPLT VM.

Quornodo dimensiones posxxnt dici inferminatae,
el quomodo eaedem maiient in ijeneralo ct
corrupto,

Ex liis ergo facilc esl scire, quomctdo dimen-
iiiones possunt diei interminatae. Siciit enim essentiae
rcrum ttTininantur pcr sua esse, quae suni in
rebds maxime formalia; antequam vcro essentiae
dicaniiirj non considcrantur in actu, nec lerminaiae;
sic dimensiones pracdiciae sutil indeierminatae an-
tequam tlicanlur esse in aetu: et licet aciu sini \n
Ijomine ut in subjecto, in qno babent rationem
inensiiramli, quod esl eis propriiim, cnm esseaclu
habenl; lamen babcnl esse in potentia, ct non sunt
aetu in illoadquod dcpendenl secundum originem,
ut in subjecto, cl ut redeuntes siipcr formas ulio-
que modo antcqiiam ipsum aclu fiierii, ncc mcn-
surant illud, el quia nihil habei propriam mensu-
ram, quod nondum habel proprium esse. Cum
autem corrumpiiur homo, succcdit foriria dans no-
vum esse, el hacc erat forma in ordine ad quam
dimensiones ipsac sequcbantur, ut ad maleriam vel
formam redeunies: unde eacdem dimensioncs sunl
in vivo el in morluo per csseniiam, quia idcm
ordo manct in materia et ad eamdem formam, sed
secundum essc aclu non maiict nisi in quadam
acqualitaie, ei idem est de aliis accidenlibus quae
sequuntur mixtionem elemeniorum, ut album ei
nigrum; (|uae non remanent in mortuo quoad i-
psumesseactu nisi eorum similitudo quaedam. Es-
sentiae vero hujusmodi accidentium non aliter au-
feruniur nisi desiructa origine ipsa cui immobililer
inhaerent, el conlrahuntur ad esse actu cum ma-
teria quaui sequunlur in ordinc praedielo ad for-
niani unde homo est homo. El ideo haec accidentia
non migranl derelinqucndo suum subjeclum, quia
quod a subjecto acceperunl, in subjccii corruptione
corrumpitur; et ideo respectu esse aciu postcrioris
subjecti a quo etiain orclinem seii origincm habent,
indetermiuatae erant dimensioiics in vivo, termi-
nantur auicm cum acquirunt esse aclu tali subjecti,
ad quod pendeni secundum radicem, unde sunt pro-
pria ejiis mensura etiain homine niortuo. Ex diciis
ergo manifcsium est nccesse esse ponere cssentiam
alicujus formae in homine sine csse, pcr cujus
naturam dieiae dimensiones maneni praediclo modo;
de qtio in sequenlibus ageiur. Maniffstum esl eliam
subjecto codem manenle dimcnsioncs easdem ma-
nere, et ipso corrupio redigi in materiam eamdem,
de qua ileriim eatidein numero educi non posstint
per naluram: unde si per naluram eaedem speoie
educiae esseni, non forent aptae trahi ad esse actu

ejusdcm aiiimae; si lamen per miraculiim educun-
tur eaedem niimero, natae ernni ad eumdem aciuiii
animae recipi. Ex quo paiei, qiiod idem homo nu-
rnero resurgcl el non alius, cuin omnia sua prin-
cipia redcantad invicem eadcin numero. Anima enim
humana simpliciter eadem numero manet post mor-
lem ciim plcnitudiiie virtutum suarum ad pcrficiendum
materiam in omni gradu eodem quo prius cam per-
fecil. Eiiam maieria manel eadem numero, cum
ipsa sit incorriipiibilis. Easdeui etiam dimensiones
nccesse est manerc in materia, licet nonnisi in
potenlia; aliler agcns physicum easdeu) numero pro-
duceret, quod ftdsiim est. Mancni ergo in poieniia
materiaeeaedem numero rcspeclu ageniis divini, quia
aliter non foret idetri ntimero individuum, cum di-
mensiones agantad individuaiionem, ut supra dictum
esl; et ideo ex eadcm maleria el eisdem dimensio-
nibus cum anima eadem resurget idem homo nu-
mero et non alius.

CAPUT VIII.

Quomodo in homine sunt plure^ formae secun-
dum e^iscnliam, sed una tantum secun:/um
esse.

Nunc resfat ostcndere, quomodo possibile sit
essenliam alicujtis foimae poneie in homine, sie
quod ad eam non sequatur esse substaniiale: hoe
enim supposuimus superius. Ad hujusergo eviden-
tiain considerandumestquod propriuinestsubsianliae
essesimpliciter: undegencralioquaclcrminatur ad for-
mam, sive csse subsiantiae, est generaiio simpliciter;
proprium vero per accidcns esl essesceundum quid,
sieiil £2;eneraiio rei sub forma accidentali, esl gene-
ralio secundiim quid; esse autem sifnpliciter est
esse absolulu n non dependens ab esse alterius si-
cui ei inhaerens, lieel omnia dependeant a Deo
sicut a caiisa prima. Sic autem ali(|uid coniiiiet
pcrfectam raiionem essendi, sccundum quod per-
fecia raiio essendi reperilur in eo, ul in subslan-
lia, ul diciiur 6 Metaph. Ad isiud ergo esse abso-
Iiitiim pariicipandum acceduni partes substaniiae,
per qnod irahuntur ad genus sui toiius. E«se vero
accidentis dependens est per modum inhaerentis:
nnde accidcniia non irahumur in genus iilius eui
inhaerent. Ex quo patei dilTcrcniia inier esse pariis
alicujus lotius et esse accidentis . Esse auiem
alicujirs toiiiis absolinum aliquando esi propriiis
efft^ctus Dei; scilicel quando toia res secundum o-
mnia principia sua dediicitur ex nihilo ad esse
perfectutii, sicut fuii in prima productione rerum,
in qua causaliias Oei exiendebatur usque ad ipsam
matcriam: quan(ioque vero esse esi etfectus crca-
turae, scilicci quando agens physicum agit ex sup-
posiiione snbjecti, non producens totiim illud qiiod
pcriinci ad essc rei, sed formam tantum, tran-
smuiando maieriam ad talem vcl lalem formanr:
ad maicriam enim actio creaturae non se exiendit,
nt supra dictum est: in hoc enim convenit agens
diviniim cum agenlc ph)«sico, quia uirumque ad
esse absoluinm lerminai adionem suam. quod esi
ultimum transmutalionis sive simplicis emanalionis:
licet in simplici emanatione non sit prius ei po-
sierius, nisi sccundum iniellectum tanium. Cnm
ergo tale essc absolutum sil lorminus utriu^quc a-
clionis, ut dictum esl: maleria auiem non esi essc
ui subjecii, quod est esse absoluium, nec ciia'n

ooO ii)E INATUHA

formae maierialis, cum ipsa non sil liabens esse,

licet sit quo aliqiiid esl; el neuira actio terminalur

ad maierian», vel formam malerialem, sed ad esse

composili, ciijiis esl per se cl absolule subsisiere:

de intelleclu enim ejus esl habere esse, qnod non

est de ralione el inielleclj essentiae. In lali enim

composito necessario esl composiiio duplex, suppo-

siti scilicet et essentiae, quae in re maieriali differunt

necessario, cum individuum in ii.aierialibus mulia

addat supra naluram speciei, quae esseniiam tantum

coniplectiliii;elideoaliaesicomposiiio loiiiis rei ei siii

esse. In rebus vero immaterialibiis creaiis tantum

altera composilio invenitur, rei sciliict et esse. In

ipsis ergo non esl essentia habens esse per aliquid

quod realiler a se dilTeral, cum idem sit esseniia

el rcs quae signidcatur ut habcns esse; ideo es-

seniia in eis cst non lamquam principiuir. lanlum

quo ali(juid dicitur esse, sed sicut habens esse ab-

soluiun) non inhaerens. In substantiis vero coui-

positis el matcrialibus, in quibus esseniia realilcr

differt a supposiio, essenila non habei esse nisi

per supposiium, cujus esl esi;e simplicitcr ei abso-

luium: unde essentia in ets non esi ut habens esse,

sed ui reduclum ad esse per supposilum aliquod indi-

viduum, cujus esl habere esse absolutum, ad quod

terminatur aclio produccniis. Cum ergo forma ma-

terialis sit ad (juam non sequitur aliquod suppo-

silum vel individuum, cujus csl habere essc abso-

luium ad quod lerminetur aetio producentis, ut

dictum csl; possibile erit ponere formam aliquam

substantialem sine esse, sicut possibile esi ponere

id quod est principium sine relatione principii et

sine principiato. In immaterialibus vero non esl hoc

invenire, cum in eis non sii essentia quae non

sit suppositum: unde posila cssentia in eis neces-

sario ponitur esse, quod est supposilum. Ad con-

slitulionem autem supposili materialis sive indivi-

dui, quantitas terminaia requiritur, quae ubicum-

que fuerit, lale individuum nccessario erii, cum

ipsa sil proprium el inseparabile signum iiidividui,

ut supra diclum es!. Omnes autem formae ele-

mentares terminatas quaniitatcs requirunf et diver-

sas ab invicem: unde ubicumqiie fuerit fonna ele-

mentaris, necessario erit supposiium. cujus est ha

bere esse completum ei lerminatain quanlitalem:

unde fonnae elemeniares non possunt in ess*»ntiis

suis simul esse in una re: ui paicl in lib. de

General. ei Corrupt. In mixtis auiem rebus in qui-

bus forma non educitur de matcria quantitaiis,

non sequitur maieriam in ordine ad lalem foruiam,

lieet esse aciu pcr earu in re habeat, ut dictum

est cuui quaniitas seaiper respondeat illi principio,

vcl rcdcat in principium a quo originem snmpsii.

Anima autem hominis non esi quanta per se ncc

per accidcns, ut dictum est. Unde non repugnat

in tali re ponere esseniiam formae a qua depen-

deat quantitas secundum originem, sive cum esse

quod se habeat ad illam formam ut principium ad

principiatum. Unde lali esscntiae formae ralio actus

non convenit, sicut nec materiae, cum esse sit

actus communis el primus non solum materiarum,

sed eliam formarum; undc sine esse forma non

dicitur actus. Solum enim natura substantialis es-

se in substanliis impedil duas formas substantiales

simul esse in eadem materia, quia csse subslanliae

esl esse simpliciter: unde quod advenit tali esse

est accidcns necessario. Esse etiam substantiae ha-

bet se sicul unilas rei, quia unum ct ens conver-

MATEUIAE

tuntur; unde una res non polest habere duo esse
subsianiialia, nisi amiltat unitaiem suain; unde
in re composita ex substaniia el accidente non csl
uuiias nisi secuiidum quid. Nihil crgo contradiclio-
nis sustinebimus, si posuerimus iii re aliquas for-
mas, ad quas tameu non sequatur esse siiupliciter.
Soltim enim per naturam ipsius esse simpliciter,
quod in substantia reperiiur, simpliciter iuipediiur
pluralitas formarum snbsianiialium ejusdem rei.
Unde certum esi, ei a Philosopho ostensum, quod
impossibile est plura esse substaniialia in una re
ponere, sed solum forma ad quam esse sequitur,
in re ipsa ponilur; aliae vero ei non connumeran-
tur. Quomodo autem hoc intelligi possit, diligenter
considerandum est in rerum piogressu. Sciendum
est igiiur, quod materia est in poientia ad omnes
fornias quae de ea educi possunt: unde quanioad
plures earum simul accedit, tanio plus perficitur ejus
poteniia. El ideo in elememis materia est minime per-
fecla.quiasolum unica fonna uniuselementi pcrficiiiir
simul; etsi quandoque virtus formae alleriuselementi
sibi adsit, hoe non esl per modum manemis. sed per
modum alterantis, sicut paici quando calor ignis
agit iu aere ad iiiductionem formae ignis. In cor-
poribus vero mixtis magis perfecta esl maleria: ibi
enim cum iina forma mixli quae dat esse, sunl o-
miies formae elemenlorum, viriute tamen ei non
in esseniia, quia quadibei illarum re(juirii debiiam
quaniitatem el terminaiam, ut dictum esi: unde
cum uniim sit siippositun^ mixii et esse unum,
una esi forma ejus. Suppo>;ita auiem njixta quae-
dam sunt ani.naia, et praecipue homo cujus forma
non producitur ex maieria disposila per (|ualiiateui
mixti: unde conveniens est, ut in animaiis sint es-
sentiae aliquarum formarum sine esse: hoc enini
est propinquissimum in quo animata possunt tran-
scendcre siinpliciter mixia, scilicet perliciendo suam
matcriam in acquisitione plurium formarum simul,
sicul videmus quod alio modo fit simplex ex mix-
tis et alio modo ex maieria prima, in qua nihil
est de aclu formae ediicendae anie^iuam fiat, sicut
in aere non est aliquid de forma phialae, anle(|uain
phiaia fiat; et in ligno similiier nihil csl de lecto,
antcquam fiat: sic eniui se habet maleria prima ad
ea quae ex ea fiunl, sicut se ha!)el argentum ad
statuam et lignum ad leclum, ul diciiur I Phys,
In mixto vero manent fonnae miscibiliuui secun-
dum viriutem, secundum Philosophuui. Virtus au-
tem ad actum pertinet. Et ideo in inixto est unde
agaiiir ad generationem alieriiis miscibilium, se-
cundum quod virlus unius miscibilium vincit pro-
poriionem, in qua salvalur forma mixti; unde cor-
rupto mixto generatur corpus simplex: inhacnam-
que transmutatione fil spoliatio omnium quae erant
ipsius mi\ti, nec aliquid manet nisi materia prima
taiitum. Sed in generalione ipsius mixti non fii
spoliatio simplicium usque ad materiam primam:
aliter virtutes simplicium non manercni in mi\to.
Nunc autem maneiit. Unde non est corruptio siin-
pliciier, per quam fit generatio composili, CMm ele-
menta non corrumpantur penitus, sicut dicitur I
Meteor., quia eorum est mixtio quoruu» est scpa-
ratio; non enim misccntur nisi ea qiiae apta sunt
per se exisiere: idem enim est de maieria dispo-
sita per aliquam alteraiionem factam circa ipsam
et mixlo: tunc enim virtus formae inducenda est
in ea poientia. « Unde potenlia sua non est jam
adco rcmota ab aciu formae, sicut anlc alteratio-

OPISCULLM XXVIIL

3fJi

tieix): anle natnqne allerijiioneni ipsa nijiteria eral
iii poteniia reinota ab aeiu; inchoaia vero alier^-
lione, incipit poteniia ajijiropinijnare aciiii, sicul
vinccnie aliero iniscihiiiuin appioj)inqualiir ad aclum
simplicis eleinenli. Cuin vero alieialio magis ac
magis intendittn*, pins el plus ad aclnm accediiur:
unde coinplela altcratione, materia est in actu con-
slitiila. Alia igiiur esl poieniia maieriae nudae el
iiondum alieraiae a poteniia mixti, in qua est vir-
tus alleraiiva: unde haec esi projiinquior acliii quam
ilia ei perreclioi-, quia n^agis procedit ad suum a-
elum. Si igitur foret in n)i\to forina elementi sim-
plicis, quod esl iinpossibile, sicui supra oslensum
est, siatiin uuico virtuiis suae actii forel per se
existcns: esse enim est j)ropinqiiissimiim esscniiae
formae, licei ah invioem dillerant in maicrialihus.
Ideo licei propinquior sii potcniia materiae in qua
sunt miscibilia in mixto actui suo qiiam poientia
materiae nudae, in qua nihil de aciu esl; aliera-
tione lanien indigel ad hoc quod hacc potcniia
aciui suo eonjungatur: unde n)isrihilia in niixto
lunc siini in potentia maxime approjwnquala aciui,
quando mixlum est in opiima sni proportione; sed
tunc maxime clongata sunt ab actu siio in lali ge-
nere; non tainen tantum distani, sicul poicniia
materiae nudae. Potentia auiem in qua sunt partcs
organicae ad esse per se, est ifl majori propinqui-
laie ad esse seorsum, qiia.i srt j)otcniia ij)sius
mixii: qiiia, sicul dicitur 7 iMclajdi., poitcs anima-
torum sonl in poientia propinqua aciui eorum
proprio per «cparationen) a loto: quod verum es<
de tolo ctiam iii imperfcctissiino gradu suo mancn-
te. Lndc quandoquc virtus alteraiiva quae in rchus
invenilur animatis inquaninm n)ixtae sunt ex qna-
tuor primis corporibus, minime agit; sciliiel quaii-
do elemcnla maxime ducta sunt ad medium; ui c«t
in homine, in qno intcr omiiia mixia maxima esl
elongatio a conlrarietalc: adhuc tamen partes ani-
matorum sunt in poienlia maxiine propinqua acui,
alteiatione lamcn maxime distantc a suo termino.
Ex quo concludiiur, quod hacc propinquitas non
€st pcr disposiiioncm malcriae per altcralioncrn
aliquam, cujus (crminus sit induclio novae forirae
j)cr csscniiam. Lsscntia vero formae noviter in-
duci non j)otest nisi recedente alteralione, cujiis
terminus cst produciio formac de novo. Consiat
tamen, qiiod in parte a toto separala sit forma
suhstanijalis. llnde, cum imj^ossihilc sit duo essc
substanlialia in eadem re poncrc, ut supra diclum
esl; ncc per aliquam altcrationem praecedentcm
pars est in poicniia in suo toto maxime propin-
qua actui, ncc forma de novo indiiciiur nisi per
alierationeu): unde ncc caelum, qiiod esl agcns
«niversale respeciu istorum infcriorum, nec aliquod
particularimn agcniium agct nisi altcrei: et idco
caelum est primum alterans sccundum Philosophum.
Neeessario ergo sequi videtur aliquam formam in
parte rei sine csse poncre, ct i')eo partem esse in po-
tcntia maxime propinqua actui. Esse cnim est ma-
ximc proj)inquum formae, ut dicium cst, quia non
requirilur ad hoc qnod esse substanliae propriam
sequaiur formam, nisi quod res pcr se ponatur,
quod unica actione ficri polcsi.

CaPLT IX

Quomor/o iwpos.nhiU' est ilvo csse SKhstfnddlia
simpli<iter esse in eudem iomposito malerinli.

Ex diciis ergo maiiifesium est iriplicem csse
polentiae din"ereiiiiam, in qna aliqiid diciur esse:
scilicet poicntia maieriae, in qiia nihil esl de illo
quod de poteniia educilur. SecunJa esl j)oteniia
mixti, vcl maieriae quae est in alieraiione, in qua
iicet non sit esseniia formae indicendae, est lamen
virtus. Teilia est poteniia toiius, pcr qnam partes
sunl in tolo, quae cst maxime aciui jiroprio pro-
pinqua secundiim Philosophum: unde in eis nihil
est sicut ageiis ad proprium actum, «icui est quando
harmonia est perfecld, neccssario erunt esseniiae
formarum prope sua esse. Iloc auiem facilius scie-
tur, si gradus et ordo rerum naturalium diligenter
discuiiaiur. Sciendum igitur, qiiod commimissimus
imiiaiis modus repcritur in rehus ^natcrialibus,
quae est unilas coniinuiiatis: in omnihus enim re-
bus materialihus iiaec uniias rej)critiir. Primum
namquc accidcns, quod sequitur mateiiam, est quan-
lilas. Super iianc unitaiem reperitur in diversis
rebus unitas suac propriae formae: in qniiiusdam
quidcm magis, in quibusdam vero minus perfecie,
ut hahctur 4 .Mciajih. Unilas continuitatis in re
reperia niaxime jiotenliaiis invenitiir, quia omne
coniinuum cst unum actu et miiitiplex in poten-
tia: sicut partcs lineae non sunl aliqna duo aciu,
sftd iinum: ipsa vero linea est duo in potentui, ei
facta divisione fit duo actu, sola enim divisio con-
tiniii facit esse aclu: unde in divisione lineae non
indiicilur aliquid novi in ipsis divisis; sed eadem
esscmia lincae quae prius erat actu una, ei mulii-
plex iu potcntia, per divisionem fada esl multa in
actii. Est tamcn liic similitudo cujusdam corrupiio-
nis: quia actiis prior qui erat totius, ablaius est,
et poteniia ducia est ad aclum posicriofem j>er di-
visioncm solam. Consimilc peniius reperitur in la-
pidc, et in iguc, et in omnibus corruptihiiibus ct
generahilibus inanimaiis: forma enim loiius in cis,
per quam liabeni quamdam unitalem suae naturae
super unilatem quantilaiis, secundum totam ratio-
nem formac cst in qualibei parte talidm rerum.
Unde facta divisione manet esscntia ejusdcm for-
mae in pariibus iib invicem divisis: quaelibei enim
pars \<^i\'ii, est ignis, ci qnaeiibel pars lapidis est
lapis. Est tamen in istis divisionibus quaedam si-
miliiudo corruptionis et generationis; non quod
novae formae pcr divisionem talium inducantur; sed
quia csse, sive aclus prior aufertur pcr divisionern
ipsam, ei potcniia ducitur ad actum proprium. Su-
per hacc auiem suni animata imperfccla, ut plan-
tac, et quncdam animalia impcrfccta, uC suni ani-
malia anulo^a; ei in ipsis idem invenitur: quia cum
avcliiMir ramus ab arbore, non advenit nova es-
scniia vcgctabilis, scd eadem essenlia vegetabilis,
quae una eral in arbore toia, eliam actu uno, simul
erat niuliiplcx in potcntia, et pcr divisioncm novum
csse perdit, ei actiis alius el alius secutus est. Si-
militcr csl in animalibus anulosis una anima in
aclu ct nnum esse, sed muliiplex in potentia acci-
dcntali: undc fncia divisionc, rcmoto aciu priori et
iinitatc aeius sunt mulia in actu. Et sic facile esl
vidorc qiiando esscntia alicujus formac est in |)o-
teniia aceidentali ad esse, quod lamcn nondum
babct: ct hoc totum conlingit proptcr imperfcciio-

35i

DE NAILRA MATERIAE

nem talium formari)m; qula, cum sini sub uno
aclii, simnl sunt sub poteniia miiliiplici re?peelu
esse diversoruni, quae acquirun(ur eis sine aliqua
corniplione in suis esscnliis, sed sola divisione.
In animalibus vero perfeclis, praecipue in homine,
forma quae es( una in aclu, non esi n)ulliplex in
poteniia, ul per divisionem consli(uatur eadem es-
seniia fonnae sub di^ersis esse, ei sub diversis
aciibus; cuni anima hominis non dividatur nec per
se nec per accidens, ui dictum est. Unde, cum in
homine sit uniias cujusdam coniinuiiaiis, quae ma-
nifestior esl in carne sua el ossibus quam in aliis
membris quae sibi conjungunlur per naiuram ipsam
coniinuitaiis, necessario erit alia essentia formae in
eo, quae per solaui divisionem a loto habeat esse
actu. Hoc eiiam in omnibus coniinuis inveniiur.
Haec enim est fornia respectu cujus quantitas se-
quitur niaieriaui super ipsam formam rediens, ut
supra diciuu) esl: semper naiuque forma a qua
quaniitas secundum originem pendel, est divisihi-
lis per accidens. Ei hoc satis njanifeslum esl: quia
cum paries hominis sint in eadem propinquiiate
ad per se esse, siiut partes aliarum rerum perfe-
ctarum» sicui dictum est; ideo nulia nova esseniia
foriTae iniroducitur per divisioncm, sed esse novum
acquiritur. Forma vero hominis dividi non potest,
ut in ea acquiraniur multa nova ei diversa esse.
!deo necessaria eril in eo alia esseniia forniae suae
ab esseniia formae quae per divisionem solam esse
acquirii. Sed in hoc esi differeniia inier animalia
perfecta et imperfecia: quia in imperfectis non erat illa
essentia siue esse simpliciler, licet essel sine esse
acquisito per divisionem; in perfeclis vero erat
sine esse simpliciier sibi debilo, quia duo esse
substantialia impossibile est simul ponere in una
re, ut dictum esl. Est eliam alia differentia a pnrle
divisionis ipsius: quia cum dividi non possit nisi
quod est actu quantum; quantiias aulem in homine
non est actu per formam respeciu cujus sequatur
materiam ut rediens super formam, sed per solam
animam, a qua est lotus actus qui est in homine:
in igne vero el lapide quanlilas est actu per for-
mam, quam ipsa qnantiias sequitur in maieria:
inde est, quod divisio in homine est in quantilate
aciu per animam; sed quod efficitur per divi-
sionem in esse acquisito, non est aliquid de essen-
lia animae secundum aliquid esse, scd est aliquid
de essentia formae originalis ipsius quantilatis, cui
datur esse aciu per divisionem. In rebus vero im-
perfeciis divisio est in quanto actu, et hoc per
formam ad quam sequitur ipsa quanliias, cui per
divisionem aufertur unum esse actus prius habitum,
et acquirunlur duo vel plura, sub quibus esseniia

ipsa dividiiur, quae prius eral una, secundum quam
eral unum esse in re anie divisionein. Licet auiem
essei unum esse anie divisioneni in rebus, nihilo-
niinus illa eadem esseniia furmae erat in poteniia
actuali ad mulia esse sinul cum uno esse aclu
quod habebai, ei ejus subjectum erai materia una
ei eadem numero. Et tamen consiai quod alium
respectum habet materia ad esse actu primum et alios
respeclus ad esse actu per divisionem acquisita,
quibus tamen respectibus matcriae respondebai ea-
dem esseniia formae anle ipsa esseaciu. Licei enim
poteniia materiae non differat ab eis secunduni
quod poteniia dicit principium receptivum, differl
tamen secundum quod dicit relalionem maieriaead
formam. El isio inodo possunt esse in materia multi
respectiis, essentia tamen ejus manente una. Sicut
ergo niateria per ununi respectum tantum habet
unum esse, cum aliis tamen respectibus mulia habet,
esseniiae etiam formae sine essc per divisionem
acquisiio respondenie; ila sub forma perfecta, cu-
jusmodi est anima humana, reperitur in materia
hominis unum esse lanium, licet in eadem mate-
ria sint essentiae aliarum formarum sine esse, quod
tamen eis sola divisione aequiritur. Ilujus exem-
plum est reperire in linea et puncio. Proiractaf
enim una linea, puncius qui eam terminat: esse
habet secun;lum quod illam lineam terminat; in
ipso atitem puncio suni multi et diversi respectus,
secundum quod potest esse lerminus multarum
linearum: sed per unum respectum impossibile est
nisi unam lineam reeipi in puncio. Unde per alias
lineas quae in eo recipiuniur simul eum liuea pri-
ma protracia non acquiriiur puncto aliquod esse
in earum terminaiione, nec illis non protraciis mi-
nus haberet punctus esse in terminatione primae
lineae. Per quem niodum de maieria et ejus respe-
ctibus imaginari possumus, ciim ipsa in sui naiura
indivisil)ilis, et sine parlihus sii omnino, ui punclus,
licet in mullis sint dissimilia. Secundum ergo unum
respecium ejus esse, quasi per unam lineam, im-
possibile est sibi inesse nisi unam formam quae det
sibi esse. Unde, cum praedicaia subsianiiae acci-
piuntur quasi in uno respectu, veluli cum ex una
parie linea accipitur in puncto; impossibile esi ut
praedicaia conicnia in linea praedicameniali snb-
stantiae per diversas formas praedicetiiur de Socraie,
scd per unan) ei eaiiidem. Secundum alios vero
respectus quos habei de prope ad esse per se, sine
tamen esse, poteril essenlias formarum reeipere.
Mirabilis enim est poteniia maleriae, nec sciri po-
test nisi cogjioscendo ea quae in ea esse habent,
scilicet conferendo de formis quae in ea esse ha-
Lenl, ul paiet 1 Physic.

i^pipei*ij^^9

'^^^-?^^s*^^*^^??^*

OPUSCULUM XXIX.

DE MIXTIONE ELEMENTOROM, AD MAGISTRUM PBILIPPDM

< Edit. Rom. XXXiri. )

Dubium apud iriulcos esse solet, quon)odo ele-
menia sinl in mixlo. Videlur aitlem quibusdam
qijod, qualitatibus activis ei passivis elenientorum
ad medium aliqualiler deductis per alterationem,
formae subsiantiales elementorum maneant: si enim
non remaneani, videtur esse corrupiio quaedam
elementorum, ei non mixiio. Rursus si forma sub-
slaniialis corporis mixli sil acHis niaicriae non
praesuppositis formis simplicium corporiim, Innc
simplicia corpora elementorum amitient rationem: esl
enim elemeniumex quo componitur aliquid primo, el
esl in eo, ci est indivisibile secundum speciem: siibla-
tis enim formis substaniialibus, non sic ex simplicibus
corporibiis corpiis mixtum componetur, quocl in eo
remanenl. Est autem impossibile sic se babere: im-
possibile est enim materiam secundum idem di-
versas formas suscipere elemeniornm. Si igiiur in
corporc mixto formae subsiantiales elementorum
salventur, oportebil diversis materiae parlibus eas
inesse. Maieriae auiem diversas paries accipcre esl
impossibile, nisi praeiniellecia quaniiiatein materia:
sublaia enim quantiiaie, substantia remanei indivi-
sibilis, ul paict 1 Physic. Ex maicria autcm sub
quantilatc exisiente, ct fornia subsianliali adveniente,
corpus pbysicum consiituiiur. Diversae igiiur partes
materiae formis elementorum siibsislcnlcs plurium
corporum rationcm suscipiunt. Multa aulem corpo-
ra iinpossibile cst simul esse. Non igiiur in quali-
bet parie corporis mixii erunl quatuor elementa;
el sic non erii vcra nuxtio, sed secundum sensum,
sicui accidil in congregatione invisibiliiim sive in-
sensibilium corporum propter parvitatem. Amplius,
oninis forma substamialis propriam requirit dispo-
sitionem in materia, sine qua esse non poiest: unde
alieratio est via ad gcncraiionem et corruptionem.
Impossibile est auiein in idem convenire pro-
priaiu dispositionem, quae requiriiur ad formam
ignis, et qiiae requiritur ad formam aquae, quia
sccundum lales disposiliones ignis et aqua sunl
coniraria. Coniraria aiitem impossibile est simul
esse in eodem adaequate. Impossibile est igiliir
quod in eadem parle mixti sint formao subsianiia-
lcs ignis ct aquac. Si igiiur miMum fial rcniancn-
libus foinvs st:bstantialibus simplicium corporuiTi,
sequiiur quod non sit vera mixtio, sed ad scTisnm
soium, quasi juxta se {'ositis partibu^. insensibilibiis
propier parviintem. Quidam auem volcnics Liras-
a. Th. O-pcfa omnia, V. 16.

que rationcs evitare, in n ajus inconveniens inci-
derunt. Ut enim mixliones elemeniorum ab eorum
corruptione disiinguereni, dixerunt forn.as qi;idem
subsiantiales eknientorum remancre in mixto ali-
qualiter; sed necogercntur dicere mixlionem ad sen-
sum, ei non secundum veritatem, posueruni quod
formae elemcntorum non remanent in njixtosecun-
dum suuin complementum, sed in quoddam n.edium
reducantur: dicunt enim quod formae elementorum:
suscipiunt magis el minus, et babenl contrarietatem
ad invicem. Sed qiiia boc palani repugnat opinioni
et dicli Pbilosoplii diccntis in Praedic, quod sub-
slantiae nibil esi contrarinm, ei quod non suscipii
magis ei niinus; ulterius procedunt; et dicunt, quod
formae clemeniorum suni imperfeciissimae, uipote
maleriac primae propinquiores: unde sunl mediae
inter formas substamialcs ei accidentales; el sic, in-
quanlum accedunl ad naturam formarum acciden-
laliiim, magis el minus suscipere possunt, licet ha-
beant conirarielaiem ad inviccm. Haec auiem posiiio
miillipliciier est improbabilis. Primo, quia esse ali-
quid medium inter subsiantiam et accidens esl
omnino impossibile: essct enim medium inier af-
firmationem et negatit)nein. Proprium enim acci-
dentis est esse in subjecto, subsiantiae vero iii
subjecto non esse. Formaeaulem subsianiiales sunt
quidcm in maieria, non auiem in subjecio: nam sub-
jccium csl hoc aliqiiid; forma autem subsianiialis
esl quae facit subjectum hoc aliquid, non auiem
pracsupponit illud. Item ridiculum est dicere me-
dium essc inier ea quae non sunl unius generis;
qiiia medium et extrcma oporiet cjusdem generis
esse, ui probatur in 10 Metaph. Nihil ergo poiesl
esse mcdium inter substaiitiam el accideus. Deinde
impossibile est formas subsiantiales elemenlorum
suscipere magis et minus. Omnis enim forma susci-
piens magis et miniis cst divisibilis per accidens,
inqiiantum scilicct poiesl eam subjectum participa-
rc magis et minus. Sccundum id auiem quod e>-l
divisibile pcr se vel per accidens, contingil esse
motum conlinuum, ui patet in 6 Phys. Esi enim
loci muiaiio ct augmenlum ei decremcntum se-
cundum lociim ct quaniitatcm quao suni per se
divisibilia; alieratio autcm sccunium qualiiatcs quae
siiscipiunt magis et minus, ul calidum ei album.
Si igitur formae elcmcniorum suscipiuni magis ei
miniis, lam gencratio quam corruptio elemeniorum

354

DE MlXTlOiNI- ELEMEISTORUM

erit motus continuus. Quod est impossibile: nain
motus continuus non esi nisi in tribus generibus,
scilicel quantilate, qualilaie, el ubi, ut probatur in
5 Phys. An»plius omnis differeniia secundum for-
niam substantialem variat speciem. Quod aulem
suscipit magis el minus, dilTert ab eo quod est
minus, et quodammodo esl ei contrarium, ut ma-
gis album et minus album. Si igitur fornia sub-
staniialis ignis suscipil magis el minus, magis facla
vel minus facta speciem variabil, nec erit eadem
forma, sed alia. Hinc est quod dicii Pliilosophus
in 8 Metaph., quod sicut in numeris variatur spe-
cies per addilionem et subtractionem, ita in sub-
stantiis. Oportei ergo alium modum invenire, quo
veriias salvetur mixiionis, et elementa non lolaliter
corrumpantur, sed aliqualiler in mixtopermaneant.
Considerandum esl igitur, quod qualilates aeiivae
et passivae elementorum sunl ad invicem contra-
riae, et suscipiunt magis et niinus. Ex conirariis
autem qualiiaiibus suscipieniibus magis et minus
constitui potesi media qualitas, quae utriusque sapiat
extremi naiuram, sicut pallidum inier album et
nigrum, et tepidum inler calidum ei frigidum. Sie

igilur remissis excellentiis quulitalum elemeiitarium,
constituiiur ex eis quaedam qualilas media, quae
est propria qualiias corporis mixii, dilTerens tamen
in diversis secundum diversam mixiionis propor-
tionem: et haec quiilem qualitas est propria dispo-
sitio ad formam corporis mixti, sicut qualitas sim-
plex ad formam corporis simplicis. Sicut igilur ex-
trema inveniuntur in medio, quod participat utrius-
que naturaiii; sic qualitates simplicium corporum
inveniuntur in propria qualiiale corporis mixii.
Qualitas auiem corporis simplicis esi quidem aliud
a forma subslantiali ipsius: agit tamen in virtute
formae subslanlialis: alioquin calor calefaceret lan-
tum, non auteai per ejus virlutem forma substan-
lialis educeretur in actum; cum nihil agat extra
suam speciein. Sic igitur virtutes formarum sub-
stantialium simplicium corporum salvantur in cor-
poribus mixlis. Sunt igitur formae elemeniorum
in mixtis non actu, sed virtuie: et hoc est quod
dicit Philosophus in 1 de Gener. Non igilur ma-
nent elementa in mixto actu, ul corpus ei album;
nec corrumpuniur nec alierantur ambo nec alie-
rum; salvaiur enim virlus eorum.

OPUSCULUM XXX.

DE OCCULTIS OPERIBUS NATURAE AD QUEMDAM MILITEM

(Kdit. Rom. XXXIV.)

Quoniam in qiiibusdam natiiralihns corporihus

qiiai^dam naiurales aclioncs apparcnl, quarum prin-

cipia maxinie appreliendi non possimt; reqnisivit a

me vestra dilcolio, ut <|uid supcr his mihi videa-

tur, iranscriherem. Vidcmus siqnidcm quod corpus

elementorum in se dominaniinm molus seqiiiiur;

puia quod lapis movelur ad medium secunduin

proprietiilem lerrae dominaniis in eo: melalla eiiam

secundiiin proprictaiem aquae iiabent frigidandi

virtuiem. Quaecumquo igitiir acliones et molum

elemenialorum corporiim suni seoundum proprie-

latem et viriutcm elemenioriim, e\ quihiis talia

corpora componiiniur. Talcs aulem actiones ei mo-

Ins liabent manifesiam originem, de qiia nulla e-

mergit diibitatio. Sunt autem quacdam operationes

talium corporuni, quae a virtulihiis elementorum

causari non po<^sunl: piita quod magnes atlrahit

ferrum, ei quod qiiaedam medicinae quosdam de-

ieru)inatos hiimores purgant, ct deierminatis cor-

poris partibus. Oporlei igitur tales aciiones in al-

liora principia reducere. Kst autem considerandum,

quod aliqiiod agens inferius secundiim siiperioiis

ageniis viriutem dupliciier agit vcl movetur. Uno

rnodo inquanium aciio procedit ah eo seciindum

formarn vel viruucfn sihi iinpressam a s-ipcriori

agenie, sicul hma illuminala pcr lumen a sole re-

cepium. Alio modo agii per solam virlutcm siipe-

rinris agcntis niilla forma rccepta ad agendum, scd

per sohim motuui a supcriori agente movelur, si-

cul carpenlator iitiiur scrra ad sccandum. Quae

quidcm scclio est principaliter aciio arlificis, secun-

dario vero scrrae inquaiUiim ah artifice movelur:

rion qiiod lalis aclio scqualur aliquam formam vel

viriutcm quae in serra rcmancal posC motioncm

artificis. Si qiia enim elomeniaria corpora a supe-

riorihiis agcntihus aliquas aclioncs vel motiis par-

ticipanl, oportel allero dictorum modorum lioc esse:

scilicet qiiod lales actiones consequanlur aliquas

forinas vel virtuies iaipressas corporihus elemcn

tatis a superioribiis agcnlihiis, vel quod talos aciio-

nes conscquanliir solam moiioncm clemeiilatorum

•corporum a dictis agcniibiis. Superiora auiem a-

geniia, qiiac naiuram clcmeniorum el elemcntato

rum e\cc(hint, stini non solum corpora faclcstia,

sed cliam snpcriores siihsiantiae separatae. Kx ulris

qiie autem aliquae actiones vel motus iii corpori-

bus inferiorihus inveniuntur, qiiae non procedunl

ah aliqua forma infcriorihus corporihus imprcssa,

sed solum e\ supcriorum agcnlium motione: aqua
enim maris fluens et refluens lalem motum sorti-
tiir praeier proprielatem elcuicnii cx virtute lunae,
non per aliquam formam sihi iiupressam, sed ex
hinae moiione, qua scilicei aqiia movclur a luiia.
Apparent eliam qiiarumdam nigromaniicarum ima-
ginum quidam cfTcctus, qui procedunt non ab a-
liqiiibus formis quas siisccpcrint dictae imagines,
sed a daemonum aciione qui in dictis imagini-
bus operantur: quod quidem quandoque conlin-
gere credimus opcralione divina, vel honorum
Angeloriim: qiiod enim ad unihram Peiri Apo-
stoli saiiareniur infirmi, vc! ad tacluni reliquiarum
alicujus sancti aliqiia acgritudo pellatur, non fil
por aliquam foruiam liis corporibus indiiam, sed
soliim per operationem divinam quae his cor-
[loribus uliiur ad tales clTccius. Paiel auiem non
omnes operationes corporum clemenlatorum oc-
culias opcraiiones habcntium essc tales. Primo
qiiidcm, quia diciae opcraliones quae non con-
sequunlur aliquam formam imprcssam, non in-
vcniiinlur commiiniler in omnihus quae sunt ejus-
dem specici: non enim o nne os nec omnes reli-
quiae sanciorum langcndo sananl, sed aliijuorum,
ei aliqiiando: nec omnes imagines hujusmodi ha-
beni elTectiis, nec omnis aqua fluit et refluii se-
ciindum motum lunae. Quaedam vero opeiationes
occiiltac in quibiisdam inveniuiitiir corporibus, qiiae
siiniliter invcniuniur in omnihus quae sunl ejus-
dem specici, sicut omnis magnes altiahil fcrruin.
Undc relinquitur tales operaliones cousequi aliquod
intrinscciim piincipium commune bahentibus hanc
spccieiT. Deinde opcrationcs, de quibiis supra di-
cium est, non sempcr cx hujusiiiodi hahitibus pro-
cedunt: cujiis evidcns signuin esi, quod non pro-
vcniuni c\ aliqiia virluic indit t cl pcrmanenle, sed
solo moiii alicujiis superioris ageniif; sicut serra
non sempcr sccat lignum sihi conjiincium, sod so-
liim qiiando ad hunc cfTcctum ab artifice movetur.
Q laednm voro opcraiiones occiihae suni corporum
infcrioriim, qiiae quandocumque adhihcntur suis
passivis, similcs efTcciiis producuni; sicui rheuhar-
liariim scmpcr purgat dcierminatum huiucrem. Unde
rclinquititr, lalcm actioncm provcniro c\ aliqua vir-
tuic iiisita et pormancnie in tali cjrpore. Rosial
aiiicin considerare, quod sil istud principium in-
trinsecum peiinanens a quo lales operationes pro-
cedunl. Patel auleiu; boc principium potcnliam

3^6

DE OCCULTIS OPERIBUS NATURAE

quaR.dam esse: polenliam enim dicimusprincipium

intrinsecum quo agens agii, vel paliens paiiiur;

quae quidein poieniia secunduin quod referiur ad

ullimum in quo aliquid poiesl, accipii nomen et

raiionem virluiis. Talis auiein viriiis quae esl la-

liuin actionum vel passionum principiiim, maxime

oslenditur ex forma rei specifica deiivari: omne

enim accidens quod esl alicujus speciei propriiim,

derivatur ex principiis esseniialibus illiiis speciei:

et inde est quod ad demonsirandum proprias pas-

siones de suis subjeclis, accipimus pro causa defi-

niiionem designamem essenlialia principia rei. Est

aiilem esseniiac ei quidditalis principium forma in

delerminata maieria existens. Oportet igiiur tales

virtuies procedere a formis talium rerum secundum

quod in propriis maieriis existunt. Deinde, cum

nalura rei dicaliir forma vel iiiaieria illius; si qua

virtus rei ab his non deriveiur, non erit tali rei

naturalis virtus, et per consequens nec actio vel

passio a lali viriule protedens, erit naiuralis. Tales

autem aetiones quae suni praeter naturam, non

sunt diuturnae, sicut quod aqua calefacta calefacil;

actiones autem occullae, de quibus nunc loquimur,

eodem iuodo se babenl semper, vel ut frequenter.

Relinquitur ergo virlutes quae sunl harum aciio-

num prinripia, essentiales esse, ei a forma proce-

dere secundum quod in tali maieria exisiit. For-

maruin autem subslaniialium Plaionici quidem prin-

cipium atlribuebani in subslaniiis separatis, quas

species vel ideas vocabani, quarum imagines di-

cebant esse formas natuiales materiae impressas.

Sed hoc principium non potest sufficere. Primo

quidem, quia oporiet faciens simile esse facto. Id

autem quod fil in rebus naluralibiis, non est forma,

sed composilum ex maleria et forma; ad hoc eniin

aliquid fii, ut sil: proprie autem esse diciiur coui-

positum subsisiens; forma auiem dicitur esse ul

quo aliquid esl. ISon igilur forma proprie esl id

quod fit, sed compositum. Id igilur quod facil res

nalurales esse, non est forma tantum, scd compo-

situm. Deinde formas absquc materia existentes

oportet immobiles esse, quia moius est aclus exi-

sientis in potenlia, quod primae materiaeconvenit:

unde oportel quod semper eodem modo se habeani.

A causa auiem eodem modo se habente procedunl

formae eodem modo se habenies: quod quidem in

formis inferiorum corporum non apparet propler

generalionem et corrupiionem talium corporum.

Relinquiiur igiiur quod principia formarum talium

corporum corruplibilium sint corpora caelestia,

quae diversin>ode se habentia secunduui accessum

et recessimi, generationem et corrupiionem causanl

in his iufcrioribus. Procedunt laiiicii tales formae

a substanliis separatis ut primis principiis, quae

mediante virtuie et motu corporum caelestium im-

primuni formas apud se inlelleclas in maleriam

corporalem. Ei quia actiones et virtutes corporum

naiuralium cx forniis specificis causari ostendiuius;

oonsequens est quod ulterius reducanlur, sicui in

altiora principia, in corpora caelestia, vel in virlutes

caelestium corporum, et adhuc ulterius in sub*

stantias separalas intellectuales. Ulroriimque au-

lem horum principiorum vestigium quoddam ap-

paret in ipsis naturaliuin reruin operationibus:

nam quod lalia naturae opera fiani cum qua-

dam transmuBatione, el secundum certumcujusdam

lemporis spatium, provenil ex corpore caelesti, per

cujus molum lemporis mensura definiiur. Sed a sub-

stantiis separatis intellectualibus invehitur in naturac
operationibus, quod determinalis viis ad determi-
natos fines, rerum ordine et congrueniissimo modo
proceduni, sicut et ea quae fiunt ab arte: ita quod
loium opus naturae vidctur opus esse cujusdan»
sapieniis, prqpler quod natura dicilur sagaciler o-
perari. Opus autem sapientis oportet esse ordina-
tum: hoc enim proprie ad sapientem dicimus per-
tinere, ut omnia coiigruo ordine disponat. Quia
igiiur formae inferiorum corporum proveniuni ex
sapieniia substaniiae separatae mediante virtute et
motu corporum caelestium, oportet in his formis
inferiorum corporum quemdara ordinem inveniri:
ita scilicet, quod quaedam sint imperfectiores ei
materiae propinquiores, quaedam auiem perfectio-
res et proxiiniores superioribus agentibus: imper-
fectissimae vero formae et maxime materiae pro-
pinquae, sunt formae elementorum, ex quibus
inferiora corpora componuntur malerialiter: quae
quidem tanio suni nobiliora, quanto a conirarie-
tate elemenlorum raagis recedeniia , ad quam-
dam aequalitatem mixtionis accedunt; propler quam
quodammodo assimilanlur corporibus caelestibus,
quae sunt ab omni contrarietaie aliena. IUud au-
tem quod est ex contrariis compositum , neu-
trum est actu conirariorum, sed poienlia tan-
tum. El ideo, quanto talia corpora ad majorem
aequalilaiem mixiionis accedunt, tanio nobilio-
rem formain sortiuntur a Deo: quale est cor-
pus humanum, quod est temperatissimae mixiio-
nis, ul probat boniias tactiis in hominibus, no-
bilissimarn forniam habei, scilicct animam ratio-
nalem. Virluies auiein el ac.tiones oportet formis
proporiionari a quibus procedunt. Et inde est quod
formas elementorum quae sunl maxime materiales,
consequuutur qualilates aetivae et passivae, puia
calidum, frigidum, humidum, siccum et alia similia
quae pertinent ad materiae disposiiionem. Formae
vero mixiorum, scilicet iiianimatorum corporum,
pula lapiduiii, metallorum, mineralium, praeler vir-
luies et actiones quas ab elementis participant ex
quibus componuntur: quasdara alias virluies et
acliones nobiliores habent consequentes formas eo-
ruin specificas; pula, quod aurum laeiificat cor,
sapphynis sanguinem constringit; el sic semper
ascendendo, quanto formae specificae sunt nobilio-
res, lanlo vinutes et operationes ex eis proceden-
tes excellentiores existuni: inlanium quod nobilis-
sima forma, quae est anima rationalis, habei vir-
tutem et operationem iniellectivam, quae non so-
lum transcendunl virtutem et actionem eleinento-
rum, sed etiam omuem virtutem et actionem cor-
poralem. Ex exlremis autem formis oporiei de
mediis judicium seniire (1). Sicut enira virius calefa-
cicndi el infrigidandi esl in igne et aqua conse-
quens proprias eorum formas; et virlus ei actio in-
tellectualis in homine consequens animam rationa-
lein; iia omnes virlutes et actiones mediorum cor-
porum iranscendentes virtutes elementorum, conse-
quuniur eorum proprias formas, et reducuntur si-
cut in aliiora principia in virlutes corporum cae-
lestiiim, et adhuc altius in substantias separaias.
Ex talibiis enim prineipiis formae inferiorum cor-
porum derivantur, excepia sola rationali anima,
qiiae ita ab immateriali causa procedii, scilicei a
Deo, quod nullo modo causalur ex virtule corpo-
rum eaelesliuiii; alioquin non posset h^bere vir-
(1) An suuierc?

01'USCU

lulcin el operalionein inielleclualern a corpore pe-
niius absoiulain. Quia igitur lales viriutes el opera-
tiones a forina specifica derivaniur, quae csl comntiu-
nis oinnibus individuis ejusdem spcciei, non est
possibile quod aliquod individuuni alicujus speciei
aliquain talem viriutem vel actionem oblineai
praeter alia individua ejusdem speciei, ex hoc sci-
licet quod est sub deierminato situ corporuin cae-
lestium generatum. Possibilc tamen est quod in
uno individuo ejusdem speciei virius el operatio
consequens speciem lemissius vel intensius inve-
niatur secundum diversarii disposiiionein materiac
ei diversum situm corporum caelesiium in gene-
ratione hujus vel iilius individui. Cx lioc aulem
ulterius paiet, quod formae artificiales sunl acci-
denlia quaedam quae non conscquuntur spccieiD:
non enim potesl esse quod aliquod artificiaium a-
liquam operationem el viriutem a corpore caelesti
in sua operatione pariicipet vel soriiatur ad pro-
ducendum ex virlule indila aliciuos effeclus natu-
rales transcendentcs elemeniorum virtutes. Tales
autem virtules si quae esseni in artificiaiis, ex
caelestibus corporibus nnllam formam conscque-
reniur; cum forma arlificis aliud nihil sit quam
ordo, compositio ei Ggura, ex quibus prodire non
possunt tales virtuies et aciiones. Unde patet quod
si quas lales virtules artificiala perficiant, pula
quod ad aliquam sculpturam morianiur serpenlcs
aut immobiliientur animalia vel laedantur, non
procedil hoc ab aliqua viriute indiia ei permanen-
ti. sed ex viriule agenlis exirinseci, quod utitur

LUM XXX. 537

talibus sicut instrumeniis ad suum effectum. Nec
poiest dici quod lales actiones proveniant ex vir-
tute corpori:m caelestium, quia naiuraliter agunt
in isia inferiora; ct ex eo quod aliquod corpus sic
vel sic figuretur, nullam idoneitaiem majorem vel
minorem habei ad recipiendum iinpressione.m na-
turalis agentis: unde non est possibile quod ima-
gines vel sculpiurae quae fiunt ad aliquos e(TectU5
singulares producendos, efficaciam habeant ex cor-
poribus caelestibus, licet sub ccrtis constellationi-
bus fieri videantur; sed solum ab aliquibus supe-
rioribus agentibus, qui per imagines ei sculpturas
operantur. Sicui autem imagines ex materia naiu-
rali fiunt, sed formam sortiuniur ex arte: ita et
verba humana materiam quidem habent naturalerii,
scilicet sonos ab hojninis ore prolatos, sed signifi-
cationem quasi formam habcnt ab intelleciu suas
conceptiones per tales sonos exprimenie. Unde pa-
ri raiione nec verba humana habcnt efllcaciam ad
aliquam immutationem corporis naturalis cx virtu-
te alicujus causae naluralis, sed solum ex aliqua
spirituali substanlia. Hae enim actiones quae per
talia verba fiuat, vel per quascumque imagines
vel sculpturas, vel quaevis talia, non suni natura-
les, utpoie non procedenles a virtute intrinseca,
sed tanlum exirinseca; sed sunt ad superstilionera
pertinenies. Actiones vero quas supra diximus con-
sequi formas corporum, sunt naturales, uipote ex
principiis intrinsecis procedenies. Et haec de ope-
rationibus et aciionibus occultis ad praesens dicla
sufilciant.

OPUSCULUM XXXI.

DE MOTD CGRDIS, AD MAGISTRDM PHILIPPDH

(Edjt. Rom. XXXYO

Qjiia onine qiiod moveiur, necesse esl haberc
motorem, rlubitabile videiur quid moveal eor, el
qualis si( ejus niolus. Nori enim videiur ejus mo-
lus esse ab anima: ab anima enrm nntriiiva non
rnovetur, quia animae nutritivae operationes suni
generare, aiimento uti, ei augmeniaiio et diminu-
tio, quorum niillum motiis oordis esse videiur:
haec etia>n anima plantis inesl; molus antem eor-
dis animalium proprins esl. rSec etiam anlmae sen-
siiiv^ie moins esse videtur, nec iniellectivae: qtiia
intelleclus el sensus non moveni nisi medianlc
nppelilu; moius aujem cordis involuniarius est.
Sed nec naturalis esse videinr, cum sil ad con-
trarias parles: componitur enim ex pulsu et traotu;
moius aulom naiuralis ad unam parlem esi, ui i-
gnis movetur tanttin) snrsum, et lerra deorsum.
Dicei'e auiem moliim cordis esse violentnm, est o-
mnino exlra rauonem. Manifeste enim hoo molu
subti"aclo, subtrabiinr sive morilur animal, oum
lamen nullum violentum conservet naiuram. Vi-
delur autem liic moius maxime natiiraUs esse, cum
vita animalis ct Iric moius se insoparabiliier con-
sequantur. Dicuni autem quidam liuno modum na-
im-alem esse non ab aliqua parlicnlari natura ani-
malis intrinseca, sed ab ali jua natura universali,
vel ab inielligentia. Sed boc ridioulum est. In o-
mnibus enim r-ebus naturalibus propriae passionos
alioiijus generis vel speclei aliquod prinoipium in^
trinseoum consequiiniur: natnralia enim snnt qno-
nim principium monis in ipsis est. Nihil auteni
proprium magis est animalibus quam moiiis oor-
dis; quo cessanie, peril eonim vita. Seqiiiinr igimr
incsse ipsis aniiualibus aliquod prinoipium lalis
motus. Adhuc, si aliqui motus iu corporibus^infe-
rioribus ex naiura universali causentnr, non sem-
per eis adsunt: sicut in flnxu ei refluxu maris pa-
tet, qui sequuntur motum lunae, ct sccundum i-
psam variantur. Motus au'cm cordis semper adesl
animali. Non esl ergo a causa separaia lantum,
sed ab aliquo inlrinseco prinoipio. Dicuni autem
alii principium hujus moius in animali esse calo-
ren), qui per spiriium generatus movct oor. Sed
hoc irrationabile esl. lllud enim quod esi in ali-
qua re principalius, oporlel esse causam. Principa-
lius aiitem in animali videtur esse motus cor lis
el magis conlcmporaneum vitae, qiiam quaevis al-
teratio sccundum calorcm. Non «^rgo alleratio se-

cundiim caloreni est causa moius cordis, scd po-
lius e conira motus cordis esi causa uilis aliera-
lionis: unde fMiilosophus in lib. de mot. Anim.
dlcii, Oporiel qnod futnrum esi movere, non alie-
ratione lale esse. Ilem animal perfecium, quod esi
movens seipsum, maxime accL^il ad similiiudinem
totius nnivei"si: unde ei homo qui esi perfeciissr-
mus animalium, dioitur a quib\isdam minor num-
dns. In universo autem priuius onoius est motiis lo-
calis, qwi e^t oausa alterationis et aliorum moiuum;
unde el in animali magis videlur molus localis es-
se alterationis prinoipium, quam e contra: nnde ei
Philosophus in 8 Phys., hai>c similitudinem sequens,
dioil,quod motusestut vita quacdam nalui"a exisienii-
bus omuibus. Adhuc, quodesl per se, priiisestco quod
esl per acordens. Primus autem motus animalis est
motus cordis; calor auiem non movei localiier nisi
pcr accidens: per seenim caloris esi alierare, perac-
cidcns auiem movere seoundiim locum. Ridioulum
igitur est dicere, quod calor sil principium moius
cordisr sed oporiei ei assignare causam quae per
se possif esse principium ntotus localis. Principium
ergo hujus considerationis hinc oporiei accipere;
qiiod, sicul Philosopbus dicit in 8 Pbys., quorurn-
eufuque principium motiis in scipsis est, hoc na-
tiira dioimus moveri; unde animal quidem lotum
nntura seipsum movei: corpus autem ejus contin-
git et natura et extra naluram moveri. Difl^erl enim
seoundum qualem motiim quod moveiur eveniat,
ci ev qiiali elen^ento constet. Curn eniin animal
movetur deorsum, est quidem motus naturalis et
toti animali el corpori, eo quod in corpore anima-
lis clemenium grave dominatur, cujus natura esl
rnovcri dcorsum; cum autem animal movetur sur-
sum, est quidem rnolus naluralis animali, quia est
a principio cjus inirinseco, quod est anima; non
tamen esl naturalis corpori gravi; unde et magis
faiigatur animal in hoc motu. Moiiis aulem sccun-
dum locum in animalibus causatur appciitu et ap-
prehensione sensiiiva vel iniellecliva, ul Philoso-
phus docet in 5 de Anima In aliis igitiir animali-
bus lolus proccssus molus naluralis cst: non enim
agunl a proposiio, sed a natura: naiuraliier enim
hirundo facit nidum ci aranea lelam. Soliusautem
hominis est a proposito operari, el non a natura.
Sed lamen cujuslibet operationis suae principium
nalurale est. Licet enim conclusiones scieniiarum

OrLSClLLM XXVL

Zod

spccululivarunj ei praiiioarunj non naiuraliier
sciai, sed raliocinando inveniai, prima latnen priii-
cipia indciuunslrabilia :>unt ci naturalitcr nola, cx
quibus ad alia scicnda proccdal: similiier cx parlc
appeliius appclerc uiliinum fincin, (|ui csl fclitiias,
csl lioinini nalurale, el fugcre niiscriain; scd appc-
lcre alia non esl ci naluralc, scd cx appeiilu ulii-
ini finis procedii in appeiilu aiioruni: sie eniin csl
linis in aj)pciibilil)us, sicut principiuni indciiion-
slrabiic in intcllectualibus, ul dicitur 2 Cijys. Sic
crgo cuiii niotus oninium alioruni nicnibroruin cx
niotu cordis causclur, ut probal IMiilosopbiiS in iib.
de inoi. Aniiii.; motus quidom alii possunt esse vo-
luniarii, scd primus nioius qui esl cordis, csl na-
turalis. Oporlci auieni considerarc, quod moliis
sursurn cst naiuralis igni, co quocJ conscquilur
formam ejus: nndc ei gencrans, quod dai lorniam,
esl per se niovcns secundum iociim. Sicul auicm
forniam eiementi conscquitur aliquis motus natu-
ralis; sic niliil probibcl alias formas sequi aiios
motus naturaics; vidcmus cnim (piod fcrruin nii-
luraliier movelur ad magnetem, qiii lamen mo-
lus non est ei naturalis seeundLim raiioncni gra-
vis et levis, scd secundum quod liabct talcni for-
maiiL Sic igitut' et aniinal inquantum liabct talein
forniam quae csl aniiiia, nibil probibct baberc a-
liquem motum naiuralcu); d mov^ns iiunc mo-
tum est qiiod dal formam . Dico aulein mo-
lum natiiraiein aniinalis cum (|ui csi cordis: qiiia,
ul IMiiiosophus dicit in lib. de nioiu Anim., cxisli-
manduin est conslare animal quemadmodum civita-
tem bcne ac legiiime rcclam. In civiiaie enitn quaiido
semen slabiliius fuerii ordo, nibil cst opus scparaio
monarcba, quein oportcat adesse ad singula eorum
<]uae iiunt, sed quiiibel faeit qiiae ipsins suni, ut
ordinaium est, ei lii lioc post lioc propier consuc-
tudincm. In animalibus aulcni idein iioc pcr nalu-
ram fit: el quia natum esl unumquodque sic con-
stantium faccre proprium opus, ut niiiil opus sit
in unoquoque essc animam, stilicet inquanium esl
principium moius, sed iii quodam principio cordis
€xistente alia (juidcm vivcrc, eo quod apta nata
sunl facere proprium opus propler naturain. Sic
igiiur motus cordis cst naturalis quasi consequens
aniinam, inquantum est forma lalis corporis, ct
principaliter cordis. Et forie sccundum liunc iniel-
iectum dixeriini quidam motum cordis esse ab in-
telligcntia, inquantum posuerunt aniinam al) intci-
ligentia esse: sicul Pliilosoplius dicit in 8 IMiysic,
fDOtuin gravium et levium esse a generanle, inquan-
lum dal formam, quae esl motus principium. Omnis
aulem proprietas et motus conscquiiur aliquam
formam sccundum conditionem ipsius; siciil formam
nobilissimi elcmenti, puia ignis, conscquilur motus
ad locum nobilissimum, qui est sursum. Forma
auiem nobilissima in inferioribus esc anima, quae
niaxime accedit ad similitudinem principii moiiis
cacii. Unde ei motus ipsam consequcns simillimus
esl motui cacli; sic enim cst motiis cordis in ani-
mali, sicul motus caeli in mundo. Scd tamcn opor-
tet molum cordis a niotu caeli dcficcre sicut priii-
cipialum dcficit a principio. Rst autem moiiis cacli
circularis ct conlinuuj!, ei lioc ei compctit inquan-
lum esl principium omnium motuum iuundi; accessu
enim el rcccssu corpus caelesle imponii rcbus prin-
cipiuin et fincm essendi, et sua continuitatc con-
scrvai ordinem in motibus, qui iion sunt semper.
Molus autcm cordis principium cst omnitim motuuin

qii sunl in aniiuali: undc Piiiiuioplius in ^ de
part. Anim., dicil, quod moius delectabiliiim el
tristium, ct tulalilcr oinnes scnsus liinc incipicniei
videnlur, sciliccl in cordc, ci ad lioc icrniinaf i;
unde ad Iioc quod cor esscl principium et finis
omniuni motuum qui siint in unimali, babuil quem-
dum motuni iion circulurciii, scd sin.ilem circulari,
compositum scilicci ex traciu et pulsu: undc l'lii-
losojibus dicil in 5 dc Aniin., quod movens oigu-
nice esl ubi est principium ct (iiiis idcin. Oinnia
autcm piilsu ct tractu movcntur; propter quod
oportcl siciit in eirculo muncre ali<|ui(l, et bino
incipeie niotuni. list etiuin isie moius continuus
durante vita animalis, uWi inquantum neccsse e^t
intercidcre inorulam mediam ifitcr pulsuni et tra-
clum, eo quod dcficiat a motu circulari. Per lioc
crgo de fucili solvuniur quuc in coiurariuni objici
possunt. .Ncque cnini dicimus niotum cordis esse
cordi naluralcm inquuntum est grave vel levc, sed
inquantum csi animaium lali aniinu: et d>io motus
qui videntur contrarii, sunl quasi p.irtes unius mo-
lus compositi ex ulroqiie, inquaiiium deficil a sim-
piicitale mulus circularis, quem tamcii iiiiitatur
inquanlum esi ab codcin in idem; el sic non est
inconveniens si (|uodamiuodo sii ad diver^as par-
tes, qiiia ct iiiotus circuiuris aliqualiier sicesi. Ncc
etiam oporiet quod causaur ex a|)prebeiisione (!i
appetilu, licei sii ab anima stmsiiiNa; non cniin
causatur ab anima scnsitiva per opcruiionem suai; ,
sed iHquantum est forma et naiura laiis corporis.
Motus autem progressivus animalis causaiur per
opcratiomjm scnsus ct appeiiius: cl propier lioc
mcdici disiinguuni operationcs vilales ab opcratio-
nibus animalibus, ei dicunt quod cessantibus ani-
inalibus reuianent viialcs, viiales appcllantcs quac
motuin cordis concomitantur, quibus cessantibus
cessat vitu, ei boc rationabiliter. Vivere eiiiui vi-
ventibus esi esse, ut dicitur 2 de Anim.: csse au-
tem cuique est a propria forma. Iloc auteui dilfert
iiiier principium molus caeli et animam, quia illud
principiiim non movctur per se neque pcr accidens;
anima auiem sensiiiva licel non moveatur per se,
moveliir tamen per accidens: unde proveniunt in
ipsa diver^ac apprehensiones et afTectiones. Lndc
motus caeli semper esl uniformis, motus autem
cordis variatur secundum diversas alTcciiones ei
apprehcnsioncs animac: non enim alTcctiones animae
causantur ab altcrationibus eordis, sed poiius cau-
sant eas; unde in passionibus animae, puta in ira,
formale est, quod est ex parie affcctionis, scilicct
quod sit appeiiius vindictac; materiale aiitcm quod
periinet ad inoium cordis, puta quod sit accensio
sanguinis circa cor. Non autcm in rebus nalurali-
bus forma csi proptcr materiam, scd e contra, ut
paiet 5 Pliys.; sed in materia esl dispositio ad for-
n;am. Non ergo propiqr hoc aliquis vindiclam ap-
pctil qtiia sanguis circa cor accendatur, scd cx
hoc aliqiiis esi ad irain disposilus; irascilur auiem
ex appctitii vindictae. Licct autem aliqiia ■ nriaiio
accidai in moiu cordis ex apprehcnsioiie di^ or$a et
alTcctione, non lamcn illa Narialio inotus i -i vo-
lunturia, scd involuntaria, quia non fit pei impe-
rium voluntatis. Dicil enim Pliilosophiis in lib. de
causa nioi. Anim., quod mullotics apparentc aliquo.
non lamen jubente intcllcctii, movctur cor cl pu-
denda: cl luijus causani assignal: quia nccesse est
altcrari alieralione naturali auimalia; alteratis auiein
parlibus, Iioc quidcm augeri, hoc aulem decremcn-

360

DE MOTU CORDIS

lum pati, ul jam moveatur el permuletur natis
iiaberi permuiaiionibus invicem. Causa aulem mo-
luum animalis caliditas et frigidiias, quae de foris
et inius existenies nalurales et praeter ralionem
utiqtje facti motus diciarum parlium, idest cordis

et pudendi alleratione incidente fiunt. Fnlellectus
enim et phantasia passionem afferunt, ut concupi-
scentiae, irae et hujusmodi, ex quibus cor calescit
vel infrigidatur. Et haec de moiu cordis dicia suf-
ficiant.

^'^^'^•^^d^sfKg^

OPUSCLLLM XXX n.

DE INSTANTIBDS

( Edii. Rom. XXXVI )

C\PUT I.

Quid S'l lcmpvs, p( (fnaliier lempus iii istis in-
feriorihus parlicipelur, ei (fnne sil Anyi-lorum
ot eorum opcralionum iveitHira.

Quoniam omnem duralioncin concomiialur in-
stans, i(!eo ad natiiram duraiionis apcriendam de
natura inslaniis oportcl aliquid dicere; horuin eniin
aiterius notitia ad alierius cognitionein valei. Et
quia coniposita sunf nohis notiora simplicihiis, ct
divisihilia indivisihilihus; ideo a leiiiporis noiilia
incipicndum esi, ui pcr ipsnm ad insiantis cogni-
lioncni, ci indc ad di^.crsarum duralionum notitiam
faciliiis possit perveniri. Scicndiim est ergo piimo,
quod tcmpiis dicilnr 4 IMiys., niimerus motiis, Liccl
eniin nihil scntiamus per aliquem sensum exlerio-
rein nisi aliiiuo moiu facto circa corpus; lamen
sola cogiiaiionum successione potcst aniina pritis
el posierius pcrcipere in ipsa succcssione: cl ila
necessario in successione npprchcndii anima duo
vel iria vel pliH"a; ei iste numerus apprehcnsiis in
succcssione osi tempus. Sed hoc duhiialionem hahci.
(jum enim tcmpus scqiiatur inoiiim primi mohilis
ui ejus propria mcnsura. aciio auicm animac primo
niohili noii suhjaccal, cum non pcrficialur organo
coiporali, sola enim corpora primo corpori et ejiis
molui siihjacenl, vidctnr secindum actionem animae
leinpus non posse percipi, nisi aliqua transmuiatio
clrca corpus contingil. Ad hiijiis ergo evidcniiain
considerandum esi, qiiod esf unus primus motus,
qui est causa omnis motus scciindi. El ideo qiiac-
cumqMC Iransuuiiationes simt circa isia corpora
inferiora, liunt ah illa priina transmulaiione. In
aclionilnis aiitem animae, licci non sit transmiilaiio
ex parte ipsiiis aiiimac, tamcn esl iransmutatio
e\ parie phantasmatum, per quoruui naturam in
cogilaiionihus aiiiuiae est continuum et lempus,
sicui diciiur in n lih. de Anima. Kt ideoanima in
suis cogilalionihus pcrcipit successionem coniinuam,
ei apprchciulit prins ct poslerius in ea, ct in hoc
consistit ralio lemporis: lempus (Miim e>i numerus
prioris et posicrioris in motu. Et ah unilate priini
niotus hahct icmpus iiniiaiem: comparatur cnim
tempus ad prii*iuin motnm non soitim iii mcnsura
ad mensuralum, scd ctiam ut accidcns ad suhjecinm.
Impossihile csi autcm in uno stihjcclo csse pliira
>\ 7/j. Opcra omnia. V. 10.

accideniia ejusdein spcciei; sicut in una parte supcrfi-
ci<M non possuntsimul csse duae alhedincs. Molus aii-
lem prim:s cst unus ct uniformis. Unde tcmpus opor-
tct esse unuin. Ad alias auiem iransmuialiones com-
paraiur tempus ul mensura: uniim solum enim potest
esse mensnra pluritim, ut una virga plurium pan-
norum. Et idco leinpiis non muliipli( atur ad inul-
liplicalionem infcriorum transniulaiionum, scd mancl
unum ipsis muliiplicaiis. \\\ quihus patci, quod
in suhsiantiis separatis, qiiae non iniclligunl cum
conlinuo et phantasiuaic, non est icnipus in ciijiis
dcfinilione cadii nioius, qui est suhjecium temporis,
a qiio tempus hahci qwod slt coniinuum: in defi-
nitione enim teaiporis ponitur nnmcrus utformale
et ut gcnus, ct moius ponitur ohlique ul ejus
suhje« tuiii, el loco diffcrcnliae: sempcr enim cum
accidenti;! in ahstracto definiuntur, ponilur suhjc-
ctum loco diffcreniiae, sicui simitas dicitnr nasi
curvitas. Sccuiulo namque loco delict scmper dif-
ferentia in definiiione poui. Kl inde csi quod lem-
pus non est ahsoluie ntimerus sicut duo vel iria,
■sed est numerus applicalus rehus, siciit duae ulnae
panni et hujusmodi. In suhslaniiij aulem separalis
non cst suhjcctiini lenijioris sic dicti: tinde mcnsura
aciionis in eis non hahet aliquam continuationcin
a maieria, nec ab aliquo exteriori. Sed quia non
poicst ab eis apprchcndi siinul nisi unuin, oportel
quod in apprchfnsiune plurium cadal succcssio
prioris ei posieriorls. Sed lolum hoc esi discrcium,
et non coniinuum: et tempus est in actionihtis co-
rum sccundum siuiiliiudincm cjiis quod esi formale
in eo, non aiilcm sccundum cjus maicrialc, a quo
hahci esse coiitinuum: idco lemptis quo mcnsura-
tur succcssio in aciionihiis Angclorum, est ex in-
divisihihhus, sicui numcrus coinponitur ex unilatibus
quae stint indivisilulia quacdam. llla autein indi-
visihilia non pcrtiiicnt ad gcnus quantitaiis, sicut
unitates pcrtincnt: el hoc de facili cognoscittir, si
naliira noslri temporis considcrciur. Scicndum est
ergo q'iod, cuui ratio mcnsiirae primo invcniaiur
in quaniilate disoreta, et pcr cjus naturam in con-
linua; nihil polcrit habcr-; raiioncm mensurae in
qiiantilate continua nisi e\ adjunciione qiantilaiir*
{ii^crctac. Et idco tcmpus, quod esi mcnsuia mo-
tus, a quo bahct coniinuilaicm. sicui a subjecto,
formalilcr csi numerus; el pcr hoc csi mensura,
quamvis esse babeat per motum. sicui accidens a

362

DE INSTAMIBUS

suo subjecto. Si ergo tempus noslruni considerelur
fornialiier, esl nunicrus, sive eiiain qtiamiias di-
screia; sed ralione sui sul)je(ii est quaniilas con-
linua; unde leinpus non csl ndincrus absoluius,
sed applicaliis rebus. Quaniiias aiiiem discreia liabet
origineni a quaniitaie coniinua, nt diciiur o Pbys.:
propler divisionem eniin coniiniii esl addiiio in
numero: nec foieni duae unitatcs facientes numernm
aliquarum reriim, nisi iliac rcs esscnt divisae ab
invicem, in se tamen relincntes unilalem. Uivisio
autem rerum singiilarium ejusdem speciei esi per
Hiateriam, non per formam, cum specie? sequaliir
formam; species antem una esi In Angclis autem
matiTia non esi. Kl idco substanliae separalae a
pbilosophis vocanlur. Kx quo palet qnod niensura
actionuui in Angelis cum insit eis ul in subjecto,
non periinei ad quaniitatem discrciam: divisio
enim et niiuierosiias quae esl in eis, eA solum
foniialis, ei nullo modo maierialis, cum lot sinl
in eis species (juol individua; et ideo imiliitudo
quae esl in ei^, esl dc iranscendeniibus. Certuni
est enim quod unum et mulia dividunl cns; cl
patei quod illud unum ei mulia non sunt in ali-
quo geiiere dclcrnnnato, puta in quantitate, cum
uniias talis ei multitudo possit reperiri ubi :iulla esl
(juaniiias, ui in Angelis. Tempus autcm quod men-
sural eoruu) acliones non esl conlinuum, nec
numerus qui esl quaniitas discreia, cum ista oria-
tur a continua; sed esl tiumerus qui est muliitudo
quae est de transccnd»;nlibiis, ei ex lalibus indivi-
sibilibiis compuni babct. ['^t idco non oporlol inlcr
duas ejus aoiiones quae perficitinlur in diversis in-
divisibilibus illius lemporis, aliqiiod niediiim cadere:
possunl enbn duae actiones immeJiale sibi siicce-
dere, sicut et duae uniiatcs: solum enim inler duo
indivisibilia lemporis nostri qnod ex lalibus com-
poiii non polesi, cum sit continuum, cadil mcdiuin.
Scd >i ex eis componereiur lcmptis noslruin, nibil
caderel mediiim, quia paries rci imiTiediale coireni.
El ideo instaniia in lempore nosiro non sunl par-
les, cum sibi invicem immediaie snccedcre non
possint. \'.x dictis ergo manifestum est non esse
Iransilum, cum Angclus aliquid moiose intclligil,
sicui quando inielligii duo successive. Apud nos
awietn siicccssio quaediim esl quando intelligitnns
unum conlinue, sicut quantlo inlelligimus pkira
sticcessive; ct bujus raiio dicla est: quia tempus
quod niensurai actiones nostras, non esl in eis si
cut in siibiecio, sed est mensura earnm lanium.
In motu vero priino esl sicut in siibjeclo, el ab
illo iiabet iransitiim per naturam, quia subjecium
ejus esi cmn essentia motus sicul in quodam tran-
siiu. Cl sdeo qu.mdo inlelliginiMS aiiquod iiidivi-
sibile, piiia, A, oportel qiiod ipsum solum simiil
inielligainus, cum non habeal tpiid pritis el quid
postcriiis infelligatur, cst enim indivisibile; si nio-
rose inielligaiur, et qiiiescai intclleclus illud intcl-
ligcndo, ei aliud non Iransctindo, mensiira aciionis
nostrae nullum iransitum habebil, cum ipsa sii loia
simul: natura enim mcnsurae inirinsecae est nibil
accipt^e a mensurato. Tempus auiem est mensura
extrinseca omnium praeterquam ipsius lanimn in
quo est slcnl in subjecto, ei idem esi motus pri-
nius. Krit ergo Iransiius, quando intelligimiis ali-
quod indivisibile non a parte aclionis nosirae cau-
5.aius in ipso lempore, cum in eo nihil causetur
nisi a subjecto proprio; sed a parte ipsios leinpo-
ris applicau aclionibus noslris lauiquatn mensura

mensuralo, el non tamquam accidens subjccio.
Ciim autem Angeliis aliquod unum intelligil mo-
rose, nullus Iransitus esi, sed est una parlicula
ipsius temporis indivisibilis quo mensuraiur aclio
ejus, quaecumque mora fuerit in illud inielligendo:
non enim aliquid coniinuum unum uniforme csi
transiium habens, cujtis lempus illud sit mensura
et accidens, ui apud nos. El ideo particulae illius
temporis non habent iransitum nec a parie intelli-
gibilium sibi succedeniium, cum unutn aliquid in-
divisibile intclligatur, nec a parte alicujos subjecti,
cujiis existeniia esi in coolinuo motu ei transiiu.
Iloc aiiiein imaginalionem nostram iranscendii, quia
imaginatio nostra non traiiscendit coniinuuin et
tempus. IJna ergo pariicula indivisibilis illius leui-
poris nianere poiest ciim niulto lempore noslro,
cujus tauien partes illi parliculae commanere non
possiini. Nec lamen propier hoc est in illa parii-
ciila successio vel coniinualio aliqua, cun» tempiis
illud non sii accidens alicujus in successione el
continuitate exisleriiis, ut dictiim esi. Manifeslum
esi ergo, qiiod universaliter omne tempus consistii
esseniialiter in quadam morosa successione. Accidii
autem ei quod illa suciessio sil continua vel di«
screta ratione eorum quibus applicaiur. Discreiio
enim illa quae esi temporis in Angclis, non est
ejiis ul numerus quo numeraiur, hoc enim esl
absoluium a lemporc; sed habel eam abaclionibus
quac sibi suctedunt sine medio.

CAPLT II.

Qnalltcr in tolo tempore esl insians idem rCy
dilfcrens in rationc.

^unc vero de ipsis instaniibus superesl agere.
Sciendum est ergo, quod sicui punctus se habet
aJ iineam, iia se habct nunc ad tcmpus. Geome-
irae auiem iipaginantur puncium per motuin suum»
causare lineam: qtiorum ralio esi, tpiia linca non
habet nisi unam dimensioncm, nnde indivisibilis
esi secundum laium et profundum; el ideo non est
in linea unde puncium excedai in latum. Cuui
autem in Ioug>im linea exccdat punctum, si ima-
ginemiir puncium quiescere, non polerinjus imagi-
nari ipsmn esse cau«ain linc.ie. Si vero imagine-
mur ipsun moveri, licet in ipso nulla sii dimen-
sio, ncc aliqua divisio per conscqucns, per naturam
lamcn inotus stii rclinqniiur aliq.iid divisibile. Et
quia punclus non babet causare lincam nisi se-
cundutn qiiod linca caret latitudinc ei profiindiiaie,
non autem secundum qtiod habct longitudinem;
ideo ex nalura moius siii quod rclinquitur. erii
diinensionale una dimensione, el tale necessario
erit linea. IIIc tamen punclus nihil est de ipsius
lineae esseniia; quia nihil unum ei idem realiier
omnibtis modis inilivisibilo potesl simul in di-
versis pariibus ejusdem continiii permaneniis esse.
Nccessario tamcn si esset dc esscntia lineae consti-
luiai' pcr siiiim moiutn, forei de esscntia ciijuslibet
parlis siiac: quia qiia raiione periineret ad iinain
partem ejusdem, eadem raiione peninerei ad omnes.
cum aequaliler ad omnes se habeat. Nec potesi
^•«se lerminus ejtis vel conlinualio aliqua, cum illc
puncius sil aliquid iinum realiier: unde non pos-
stini esse plures puncii realiier. In linea lamen
siint pbires puncli et realitcr ab invicem divisi,
iit diio ejtis termini, et simiiiier in ejiis coniiniia-
lionc: linea cniui esi quaniitas positiunem iiubens

OPUSCIIXM xxxir.

Sc"

ei manens, nec cum puncto mo(o (ransicns. Pun-
ctus ergo malheinaiice imaginatiis, qui nioiu suo
causal lineaiii, necessario niliil lineae eiit, «ed eril
«inuin secuntliiin rem, et diversum secuiuluiii ra-
(ionem; el liaec diversitas qiiae consisiii in nioiu
suo, realiter est linea, noii ideniilas siia secundiim
rem. lii liac ergo linea constiiuta per diversiiaiem
puiicii, erunl piincta quacdain duo aciu iit ejus
lerinini, qni cadunl in cjus dcdniiione, ei inlinilii
alia in poleniia, secundum quod ipsa est in inllni-
lum divisiliilis potentialiter: per quem modum de
insianii toinporis esi agendiim: nisi qnod inslans
est de siihstantia tcmporis. Scicndum est ergo,
quod inobile est caiisa motus non cfTiciens, sed
maierialis: motus enim esl in mobili iit in suhje-
cto, siiut diciiur in 5 Pliys. Mensura auiem ipsius
inobilis est iiistans, qiiia insians sequiiur id quod
ferinr, ut dicitur 4 Phys. lii quidam rcferuniur hoc
ad insians aevi, dicentes ipsum esse idem secun-
dum rem ciun instanti leuiporis, dilTercns tamoii
ratione: diccntes quod priinuui niobilo, cujus men-
suia esl iiislans, quia esseniia sua est lota siiniil,
el non in aliqua succcssione, sicui et essentia in-
stantis csi loia siiniil, idoo est nmim el idem
realiier in loto moiii suo, sed divi-rsum et di-
versum raiione: el haec ejus diversilas esl tottis
motus ejus, cujus ipsuin mobile socimdum esson-
liam nihil esl, sed csi ponitus extra genus ejiis,
cum ipsum sit substantia, motus vero accidons,
Eodem vero modo inslans, quod esl monsura ipsins
mobilis sequons ipsum, est uniim secundum rem,
cum nihil perdat de substaniia ipsiiis mobilis, cu-
jus instans esl mensura insoparabilis; seddivers;im
ei diversuin secundum lalionem; et haec ejus di-
versiias est lempus essentialiter, ciijus ipsum in-
stans^ quod est mensura primi mobilis, iiihil esl
secundum eos. I.i ideo aliud in essoniia sua esi
instans (|Uod esl unum in lolo tempore, a quolibei
insianti quod est in loto lempore vcl ul continuans,
vel ui terminus. Illud enim insians esl mrnsiira
etiani priiiii mobilis socundum qiiod esl peimnnons.
Nullum auiein isiorum inslaniium est mensura essen-
liam alicujus, qtiia ipsum lemptis in quo reporitin-
tor praeditta instantia, esl niensura omnium infe-
riorum non solum sccunduni suos moius, sed etiam
secundtim sna esse, quia inforiora sunt iransmuta*
bilia non solum secumlum locum, sod etiam se-
oundtim suum esse, cum sinl corruptibilia. IJnde
dicunt quoil multos decipil aoquivocaiio instantis,
quae mullipliciicr latol in genere. sociindum Pbi-
losophum. Non enim est aliquod instans quod
mensuret aliquan» rem inferiiis, quod idom sil in
toio lempore ipsius moitis; cum nulliim lempns
sil accidcns moius rei inforioris, sed prirni mobilis
lantum. Hndo cum res inforior movoiur. motus ojiis
est accidcns ejus, sed lempus ejus non esi accidens
htijus motus, sed mensura tanium; monsiira enim
esl accidens primi mcnsuraii lantum in isto gene-
re, aliorum auiem monsiira tantum, non aulom
accidons. El ideo tempus non est in aliquo motu
alicujus rei eorruplibilis ul in subjecto, sod in motu
primi mobilis tanttim. Potesi tamen ratio de isto
tempore cuilibei moiui parliculari aliqnid aiiribue-
re, et assignare in eo principium et finem per com-
paraiiontiu) ad piincipium et ad torminiim alicujtis
nioius particiilaris, sictit facit in dio cum accipit
ortum el occ .3um solis lamquam principium el ii-
neni icmporis.

C.\PIT III.

Cujui sit mftisura inslana tcinpurin rt aevurn.

Ilis autom est advcrsuin quod dicii Philosophus
i Physic, (licens ipsum instans soqui rem u(0lam,
sicul tempus seqtiitur inoium per hoc quod nos
dexenimtis in noliiiam prioris ei pusierioris in moiu
por ipsuin mobile; (piia cuin ipsum invcnimus in
aliqtia parte magniindinis per quain movctur, s'a-
lim dicimus motuiii per qiiem illuc advenii prae-
teiiisso, et iiiotnm por qiiem inde ad aliaiii partem
magniiudinis iransibii, fuUiri-m esse; ei sic per
mobile alleralum apprchondiinus numcrum inotus.
Simililer est in teuiporc: quia id quod distinguil
paries leinporis ab inviocm, esi nunc, quod est
principitim leinporis uiiius, ei finis allerius. Krgo
a commiitaia proportione, siciii se liabet teinpus ad
moium, iia se habei nunciomporis ad n obile; unde
vidottir Phihjsophuin velle n\ uv tomporissoqni ipsuni
mobilo, ita quod idem nunc sit monsuia mobilis,
ei coniinuaiis partes icmporis adjuncii. Idem eliam
nunc dicil primo mensurare leinpus ipsuni: qnia
unuinquodqiie monsuralnr per id quod cst notius
' in suo genero: unde illud de gonere lemporis esl:
de eodem eiiam nunc subjungiiur, quod nihil teu-
poris csi, nisi ipsum scilicet nunc. Ex «juibus pa-
tel quod insians qnod &eqiiitiir mobiio, sit de stib-
siantia lemporis, cujus oppositiim diocbatur. Ad
hujus ergo dilTiciiltaiis solniionem notandum est,
quod insians aevi non est accidcns primi niobili«,
sed mensura lantum sccundum illud ejus qtiod esi
inalterabile, scilicei secimdum esseniiam; accidens
vero esl primi aeviierni, ei soqiiiiur illud sicui
accidens subjeclum snum, alia auiem non. Unde
manifosliim esl quod non est idoin nunc aevi et nunc
temporis, quod soquiiir inobile. IIoc enim cs[
monsura inobilis socnndiim ijuod esi idem in tolo
motti et accidens ejus: iinde Philosoplius quaerens
naiuram insiantis in 4 Physic. docei quod nihil
temporis est nisi inslans: ot ad hoc aocepil raiio-
noui ex habiludine inoius ad mobilo: dioens quod
sicul loci mulaiio et ipsum mobile sunt simul,
sic numerus mobilis siu.ul esi cum numero molus
localis. Sed lempus est n'imerus loci inuiationis.
Ergo uumerus ipsius mubilis semper oril oum lem-
pore. IIoc a'item niliil aliud est quam nunc. Ergo
niinc ot teinpiis suni simid. AddU aiilem quod
ipsum comparatiir ad id qtiod fcriur noii sicui nu-
merus, sod sicui uuiias, cum niinc >it indivisibile.
Ex quibus manifoslum est aliam esse naluram in-
stanlis quod mensnrat mobile socundum illiid qiiod
esl, et secundiim id qtiod esi idem in lolo moiu,
aliud auiem esi qiiod coniinuat ie;iipus. Patet eniin
ex parte motiis et mobilis mobile esse idem in loto
motu roaliior, sed aliorum el altertim ratione. Sed
haoc ejus altoriias consislit in qiiibusdam indivi^^i-
bilibus mottis, quae dicnniur miiiala esse, sine ta-
men intorpolaiionc, et liujusmodi coniinuanl mo-
ttim, qiiando qi>ics iu aliquo illorum non aocidit.
Mobile aniem nihil est horuui, cum quodlibei ho-
rum accidai sibi: simul tamen sunl liaec mutata
esse cum ludbili, quia ej'is siint ni suiijocii. Sicut
a parlc mo^ilis, iia ot a parte ins'antis, quod se-
qiiiiur mobile, est accipere diversa et diversa esse.
Ei liaoc cjiis divorsiias consisiit in ipsis 'nilivisibi-
libtis teuipcis. quae et diciinitir monsuraia esse:
et isla nien.'jrala essc sine inierpolaiionc suni iQ~

364

DE INSTANTiBLS

siantia quae contmuant tempus: ci haee nihilaliud
sunt nisi diversa et diversa raiio ejusdern insiaiilis,
quod ideuj est realiier iii lolo tciupore sequeus
inobile inquantuu) est ideui re in loto niotu; liuic
autem adjungilur inslans aevi, quod mensurat ino-
bile secunduui se, sicul aliuil nunc est uiensura
ejus inquantuin essenlia ejns conjuncia esi molui.
Unde sicui bene arguilur, quod niliil u olus est
Bisi mobile sii, et tainen mobile non esi aliquid
de subsianlia, seu d(! essenlia motus (nisi lorle
sicul subjectuui diciiur pertinere ad accidens suuui
cum cadai in ejus delinilioiie. Sed hoc est quia aciM-
denlia definiuniur per supplctioneui subjectoruui
quae peniius sunt extra essenlias eorum): ita benear-
guiiur, quod niliil teiuporis sii, nisi instans sii; nec la-
iiien ideo sequitur, quod illnd insians sii aliquid tem-
poris. Et ideo Pbiiosophus subiilissime, cum vellct
osleiidere nihii temporis esse nisi nunc, non lioc di-
recte conclusii, quod inleudere vidcbatur; scd direcie
conclusil nnnc ei lempus esse simul, sicui mobile e(
molus sunl siuiul, et constal quod motum esse ipsius
inobilis est conlinuaiio ipsius moUis, non auieui
ipsum mobile. ^ed sicul moliile iion soparaiur a
moto esse, ncc a uiolu, sed semper sunt siuiul;
iia eliam de ipso nunc quod ipsa diversa esse suni "
essentiae ejus conjuncta: non dico diversa esse ejus,
quia diversitas non allingil essentiam aevi, licei ei
conjungaiur, sed aliingii niinc teuiporis: undehaec
diversa esse ei adjuucla, erunt aliquid tcuiporis,
el non ipsuui nunc, praelcr quod tau;en nihil
temporis est; ipsuui vero instans quod in se alie-
ratiir diversa ei diversa raiione quo ad sua esse,
esl aliquid temporis, sed non tempus. Uiidc Pliilo-
sophus ibid., cum prius vocasset ipsum nunc nu-
merum mobilis, super boc eiiim slabai argumen-
lum ejus, subjuiigil nunc noii comparari ad mo-
bile sicul numerum, sed sicul unitalem numeri,
quam conslai non esse numerum. Sed ejus re-
plicatio quae est sibi aitcrum el allerum esse,
esl numerus. Ipsa auiem replicaiio uniialis non
est ipsa unitas , sed accidens ejus, licel ipsa
quoquc sil accidens. Insians ergo quod est qua-
si unitas ipsius primi mobiiis, secundum IMii-
losophum, non est insiaiis aevi, quia insians aevi
esl aliud pcr esseniiam ab insianlibus coniinuan-
libus tempus: ab ilio tamen ista derivantur et o-
riuntur. Sed ipsum est idem in essentia sua, in
qua nulla cadil aiieratio, sicut in essentia primi
raobilis. INec alierabiiur etiam consequenter ad ai-
terationem primi mobiiis, quod aiteraiur secundum
ubi, hoc est insians quod nos vocamus aevum;
quod est principium temporis. Unde Boeiius in lil).
3 de Cousol. « (^ui teuipus ab aevo ire jubes »: quia
ab isto insianti procedit tempus sicul inotus a mo-
bili, non tamqtiam ab aliquo suigeneris, sed exem-
plariier, sieul diciipus inferiora proccdere a supe-
rioribus. ideo subtiliier discernendum esl inter isia
duo nunc: quia primum nuuc esi mensura tantum,
secundum vero etiam est accidens, ei ad genus
temporis pertinens, idco dicilur meiisurare tempus.
Unde Phiiosophus, 4 Physic, per comparationem
mobilis ad motum docet quomodo instans men-
gural tempiis, quia scilicet unumquodque mensu-
ralur per id quod est notius sui generis. Inten ea
autem quae ad lempus pertinent, notius est in-
stans, sicut ei ipsum mobile noiius esi in niotu,
et per ipsum eognoscitur ipse motus. Ubi conside-
randum est quod duobus modis aliquid potesl es-

se mensura alterius. Uno modo quando ipsa men-
sura semei vel pluries accepta aequiparaiur men-
suraio, sicui trinarius alium trinariuui mensurat,
vel novenarium. Aiio modo quando unum esl ra-
lio cognoscendi aiiud. Unde de islo cogniiio non iia-
beiur nisi secundum quod aliud ducii iniellecium
in coguiiionem ipsius; ei ideo illud non erii abso-
iuie mensura allerius, sed mediante scieniia. tt
ideo l^liilosoplius dicit 10 iMeiapli., quod scienlia
est mensura scibilis. Hoc auicm eiit per moduni
iilius per quo 1 intellectus ducitur in cogniiioneni
talis rei. Isto modo mobiie potest dici meiisura
moius, quia per ejus notiliam devenitur iii noii-
tiam motus, ut ibid. diciuir, quia mobile cst per-
nianens, motns vero transiens; ideo mobile noiins
est ipso moiu. Siuiililer insians taie noiius esi
tempore simpiiciter, quia permanens est ei idem
re, lempus vero transiens: iicei quandoque lempus
sit nobis nolius, quia est ali.juo modo subjeciuni
sensui, quia esi scnsibile ctuiiiimne, cum sii nu-
merus motus. Cum autem dicilur quod nihii esl
praesens de tempore nisi nuiic, iion signi(icauir
aliquod inslans quod esl coniinuans paries lempo-
ris ad invicem; quod cum lempore iabilur, iiec
permanet, ut iteruui signari possil, sicut potesi
punctus in iinea unus ei idem exisiens bis sumi,
inquanium sciiicet est principium ei hnis respeclu
diversaruTii pariiuui iineae; niiiilominus idem nunc
est principiuiii uiiius partis et finis alterius iit
lempore, sicut in linea punctus. Sed iioc diciiur
de nunc quod sequiiur id quod fertur. Id eiiim
manet idem secundum esseniiam in toto lempore,
variatum lamen per raiionem, et in ista diversiia-
te ejus inveniuniur mulia insianlia, semper lamcn
iabenlia cum lempore. Constat aulem nulluui la-
lium insfantium iabenlium esse causam tempoiis,
cuu» nulium ipsorum maneat in loto lempore, scd
transeal cum qualibct pan.e temporis; ipsa eniu»
sunt diversae rationes ipsius insianlis, quod e!«l
idem in loto tenqiore; et ideo vocanlur insiantia.
Quod autcra instans permancns paiitur aiiquam
alterationem sibi adjungi, quia diclum est ipsum
nunc liabere diversuin esse, iioc accidil, quia u-
num et idem naium est iiaberc diversas mensuras,
sicut paiet decorporecaeiesti, quod secundum suum
esse quod esl intransmutaliiie , mensuratur ae-
vo quod est instans permanens. Sed quia idem
corpus liabei transmulalionem adjuiKtam molui,
moveiur enim secundum iocum; tempus auiem esl
mensura moius, ut dicium est; ideo hoc instans,
licet sil intransmutahile, est tamcn uiUiationi adjun-
ctum ralione sui subjecli, quod moveliir secundum
iocum, iii dictum esl: et sic accideniaiiter liabel
mutationem adjunctam, sive alieralionem. Simiiiler
in substantiis separatis reperitur qiiidam iiiotus af-
fectionum et iniellectionum, non autem secundum
suum esse: unde iibicumque reperiiur natura istius
nunc, semper esl reperire inotum aliquem adjun-
cium, E\ qtio manifeslum est quod aevum non
esl ut in subjecio in primo mobili, sed esi men-
sura ejus lantumif ul in subjecio autem esl in
primo aeviterno. Sicut enim tempiis respeciu pri-
nii mobilis esi accidens et mensiira, respectu au-
lem motuum aliorum inferiorum mcnsura tantun.;
ita aevuin respectu primi in genere eorum quae
aevo mcmsurantur, esi accidens et menstira; it-
speclu autein aliorum esi monsiira lanium, Ei
quia primum in quolibci genere esl unum lanlum;

OPUSCLLLM XXXI L

in uno auiem &ubjeclo ifiipossibile est plura essc
accidonlia uiiius r.ulurae, ab iliius uiiiluit' eril («n-
luui unuiii uevutu uinniuui quae aevo niensuran-
lur, sicul lcitipus cai unuui oiuniuui, quia ttioius
priiiii iiiobilis est unus.

5C5

€APUT l\.

Quid immural operalUn.es Angelortitn.

ConsideranJuiii esl auleui quod nulla actio sub-
slaniiac separaiae inensuraiur isio nunc, cuin nul-
la aciio sua sil sua subsiatilia. Solius cniui Dci
aciio csl ejus substaniia; cl ideo subsiantia el aciio
ejus esl aelerna. Cuiu autem Angelus agit aliiiuid
cxlra, sicut qiiamlo aliquid a|2,il circa ista corpora
illa transtnuiando, sicui fuciutn cst in Angclo To-
biae, lunc aciio sua incnsuralur tempore nosiro.
Si aulem aciio sua non fuerit ad e\tra, cujusinodi
esl inlelligcre, lunc si inlelligil in V^erbo, aciio
sua mensuialur aclcrnilale pariicipalive: sic euim
uctio bua naluraui suaiii iransiendii, quia per iia-
luram suam non viderel res in Verbo. Si vero in
lelligal pcv spccies suas, lunc aclio sua, cum sii suc-
cessiva, luensurabilur tcmpor(M|uod non esi odcm)
cum nusiro, /;ec elium tuui eo tpiod rrmide esl
in ipso; el bujus lcmporis una particula ctin
inulio temporc nosiro esse poicsl nullo medio
inlercidenie , quamvis in leii/pore iioslro mul-
la tnedia cadanl proptcr ejus coniinuilaiem. ('um
vero inlclligibilia sibi succcdunt, erit ibi teiipus
peifccium ex multis parliculis indivisibilibus in
seipsi-, el bac parliculae non sunl instaniia: quia
nulla isiarum esl eadem in lolo lali icmpore. sicul
esi inslans lempuris in tempore. Ncc aliqua isla-
rum est coiilinuatiu tempoiis, scd quaelibel est
jiars sicut uniias numcri. Ex bis manifesium esi,
quod lempus iiosivuui non causatur ab illo lem-
pore, sed ab aivo quod est idem in lolo leuipore.
Aevo auietn nuHa actio mensuralur, sed esseipsu-
lum aeviiernorum cl ipsa aevilerna. Aevum auicui
non se Iiabcl ad tenipus sicui aliquiil cjusdem
speciei, sed tamqiiam causa analoga: per prius eiiim
invenilur raiio mensurae in aevo quam in tempo-
re. Uude a parte acvi quod tuli tempori nostro
eoexislil el cuilibel ejus insianli, infcrri potest pri-
mum Angelum loii icmpori nostro coevisieie, sed
non quod mensuretur aevo. Tempus enim noslruin
concomiianter se babet ad Angeluui ralione aevi,
cui tempus nostrum esi adjunclum. Unde si aliquo
n^odo dicerelur ,\ngelus commetiri seu mensurari
lempori, quud est mensura moius; necessario boc
foret pcr concomilaniiam; el boc conveniinler pos-
sel dici, si tcmpus non baberei fincm, siciit esl
JMiilosopbi opiuio: tunc eniin tcmpus indodcieitter
se(|ucreiur aevu ii. bed quia lempus non semper
dufabit, cessabil namque mouis; non esi concoi-
dia seu concomilanlia lcmporis et acvi, nisi ul
nunc. Tempus vero quod monsurai acliones Ange-
loruin, concomiiaiur simpliciier ipsum aevun): sem-
per eniin Angoli iuielligeut \u)V species rerum pro-
j)rias quas apud se baboiii. (^)iiia ergo boc tein-
pus absoliiie aevum concomiiaiur, lempori au-
le n nosiro in nullo proporlionatur, nisi forlc acciden-
laliier, potest eniui una parlieula indivisibilis iliius

tcmporis toli tcmpori nOblro commanere, el ulira
lioc, sccunduiu moram quam facerel Angelus supcr
idem inielligibile; ideu per naHirum illius lempoiis
non potest inferri q lod inlelligcie Angeli mensu-
retur tempore nostro, neo eliam qaod icmpus no-
slruui commelialur unicain ej.is inlelleciionem, ul
ostensum t,'>t, nisi ex supposiiione; ui si ponaiur
una particula iilius lemporis, iii qua inlclligii ununi
inielligibilo, cooxislcre alicui particulaii lciupuri ap.;d
nos. Tunc eiiim ex Iiypuiesi sequerelur tempus nos-
irum commeliri ipsi iiiielligere .ngeli, nuii lau:quam
|)ropiia mciisura ojus, sed la uquaui quid eam coii-
coutitans, el adliuc remoiius quam aevum, quia
tempus noslrum non comparatur illi tcuipori si\e
illi inielligere nisi per aevum, a quo efll jit uiruin-
que lempus.

CAPUT V.

Qrid sit xubjcctuiii wci.

Nunc vcro rcstai o-tondere cujus sil aevum ui
subjecli. Ad ciijus evidenliaui considerandum est,
quod sicut diciiur 10 Aklapb., unumquodque meii-
suraiur per siiiipliciiis sui genoris. tst auiom ac-
cipore simpliciler siniplicissimum secunduui mulii-
ludineiu, sed non sec^induui magniliidincm: et bbc
vel simplicilor, sicut uniias esi mcnsura omnis
nuiiicri: vel in ipso generc liabens rali.mem geno-
ris, sicui binarius esl nuuicrus siuipiicissiinus mi-
nimani babens composiiionem, sed non mensura
•simpliciter, scd lanlum iiiimerorum pariuin. Sim-
plicissimum aulem in motibus st^cundum mulliiii-
dinem cst pri;nus molus, qtio mensuranlur alii
molus. Seciind;im vcro magnitiKiinem non esl ac-
cipcre simplicissimum, qiiia magniludo esl divisibi-
lis in infinilum. Ex staiiiio ta ueii significatur mi-
nimiim secundum magniiudinem, ad quod omnia
monsuranlur, ut pedale, vel bujusmodi; et in ali-
quo istorum semper eril isla mensura ui in su-
bjeclo. Ad alia aulem comparalur ul mensura tan-
tum; ideo lempus est in primo moiu ul in subjc-
clo. Quia voro in rebiis ordinaiis iuier se supre-
mum_^infimi allingil infimum supremi; ideo icm-
pus in supremo sui, ubi est sicut in subjectt),
conjungilur aevo quasi infimo sui, qiiia aevum
nou porlinci ad caelum nisi sicui mensura tantum.
Oporiet ergo aevum esse ui in subjecio in re lali.
ciii conjungitur aelcrniias in raiione raensurae.
N;illa auicin crc.itura scctindum essc suum csi ae-
lorn;i; poli'sl lamen socundum aciionem suam par-
liciparo aoierniiatcm, sicut Angelus i]ui intueiur
res in speculo aeiernilatis: liatH; enim cst perfeclio
essontitio nauirao angolicae, scilicet visio gjoriac.
Aevum ergo ut in subjecio erii in illo qui magis
participal lali visione: illius enim essentia es' magis
porfecta, et nitiira sublimata. Et idoo, su: josiio
quod Luoifor fuisset maximus Angelorum, si sleiis-
sei, in eo forcl aevum ut in subjecio. Sed quia
cjus naiura non est pcrfocia perfociinnc cloriae
aolernac, non esl in eo aliquid quod sit aliis men-
s'ura, scd in eo qui magis inior omnes est gloriac
pariic(!ps. Manifostum cst eni;ii quod in corporc
porfeclissi:r:o. quod esl maximc a corrupiione re-
motum, ul puia caclesti, esi undc alia mensuran-

566 DE INSTANTIBUS

tur; ejus autem perfeciio sequitur naturam suam,
quia non est aliquis nixus ad oppositum suae per-
fectionis in eo. In Angelis aulem non est lota perfe-
clio a natura: quia poiest in eis esse moius ad
opposilum: sicul patei de illis qui peccaverunt, in
quibus aliqui perfecliorem naturam habebant muU
tis qui steferunt, quoruin naiura perfecia esi per
floriam: et ille qui perfecliorem naturam habet

in gloria, habet in se unde alii mensurenUir. Ft
ideo secundum Commenialorem, 10 Metaph., dici-
tur: Deus qui est simplicissimus, esi mensura o-
mnium simpliciler, non lamquam ejusdem generis,
sed quia unumquodque lantuiu habet de esse el
bonitate quanlum ad illum plus appropinqual qui
esi ipsa boniias et ipsum esse, a quo omnia bona
sunt, qui est Deus benediclus in saecula. Ameu.

»-4— •3--^H*«

O P IJ S C U L U M XXXIll

BE QUATDOR OPPOSITIS

I Ei>«. BoM. XIXVIl. )

C^PUT I.

Quod conlradictio esl maxima oppositio, et quoU
eam immcdialc scquitur opposilio privatioa.

Qiioniam qualuor suni o[)posiiiones, ul dicilur
in PraedicaDieiilis; ideo de eis breviicr agere in-
tendiuius Priiiio pnitn consideranduin esi quad
opposiiio eoniradiclionis priina esi, ei inajor inter
aiias: ciijus ralioiiein assignal Philosoplitis in lib.
Posi., dicens, quod • coiilradiclio esl opposilio,
« cujiis secundiini se non esi mediuiii: » mcdiiiui
eniin osiendit dislaniiuin convenieiiiiam, fl iileo
minuii ralionem opposilionis. Cum igiliir in omni-
bus aliis opposilionibus sii invenire mediuin; ideo
omnes diminuunt de ralione opposilionis conlradi-
cloriae. Aliae enim opposiliones medium habenl;
quacduin ia:iien plus, quaedam ininus: ct seounduni
iioc magis et minns pariicipant de ratione opposi-
lioiiis contradicloriae, et consequenier magis et
minus opponuntur. Primiim eniui in quolibel ge-
nere esl caiisa omniuui quae sunl in illu genero,
ui palet 10 Metapli.: ei ideo quaiito magis aliquae
participant raiione primi in genere opposilionuni,
taiiio iiiinus conveniuni in medio. Convenire autem
in medio esl dnpliciier. Aliqua enim conveniunl
in mcdio ejusdem generis cuin eis, et iieruir» in
medio niateriae; sicul album et nigrum conveniunt
in medio colore, ei iterum in subjeclo. Aliqua vero
eonveniunt in medio maieriae taniiim, sicut eon-
traria immediala et habiiiis et privatio: contraria
namque imii.ediata subjoctum coinmuiie habent,
ei simililer habitus et privaiio. Sed in his dilTe-
reiitia esl: quia in quibusdam privaiive opposilis
servaiur ordo respeciu subjocli, el ideo non fit
reditus a privatione ad habitum: similiter esl do
qiiibusdam oontrariis immedialis, sicui est dc qui-
busdam infirmiiatibus, quae sun! incurabiles; ei
lam in his quain in privationibns non relinquitur
aliqua virius in subjoclo ad babiln-n. Alia aiitem
sunt contraria immediata, sicui est sanitas el ae-
griiudo, q«iae mdilTeronicr, licei ordine quodam,
respiciunt siium subjectum, et lainon por unum
e«)iuii. non auferiur potentia ad reliquum. In ro-
laiivis vero ncutro modo esi convenioniia: non
enim conveniuni in subjeclo: idem enim non est
puier ei fiiius secundum qnod paler roforiur ad

filium: nec conveniunt in medio sui generis, c«m
non sit in relativis maa;is el minus: habenl tamcn
quemdam «pecialcm modumconveniendi, quia unum
illormn secundum illud qiiod esi, depondei ad al-
terum; rclativa enim sc mutuo includuni el ponuni
et perimunt, seciindum Pbilosophum. In contradi-
ctoriis vero nihil horum reperilur: non enim habenl
medium sui gonoris, cum alierum exiremum <ii
non ens simpliciier e\lra omne genus: nec in sub-
jec/o convenire possunt, cum non cns swbjeclum
habere non possil, nec eiiam illud in quo salvalur
pcrfccta ratio enlis, quod est substanlia: nec con-
veniiint sccundim dependonliam suorum intelle-
ctuum, sicut relaliva: ens enim non ponii suum
oppositum, scilicoi non ens, sicui paier ponit fi-
liiim. Ei ideo contradictio simpliciler est secundum
se non habens mediiim: unde minime conveniunt
coniradicioric opposita, et maxime opponuntur. Posl
oppositionem auiem coniradiclionis sequuntur aliae
oppositiones ordine quodam. Et ideo secundum
magis et minus reperiiur in eis oppositio. Priva-
tivc ergo opposiia, cum non habcant medium sui
gcnoris, sicui aliqua contraria habent, nec depen-
deniiam ad invicem. sicit rclativa, cum non habent
siibjecium communc; primun locum tencni post
contradiciionem. In his autem alierum exlremum,
privaiio scilicoi, nihil ponii: iinde de sc negaiio esi
ei non ens: privationes enim,sccundum Philosophum,
sunt de gonore non eniiiim. Sed quia non est ne-
gatio absoliita, sed lalis habitus qui requiril sub-
jecium, idoo privaiio est nogatio in subjecto: pri-
vaiio oiiim i\t^ se osi lamqnam alterum extromum
coniraclictioiiis; sed raiicnc habiius quem sequitur,
dcterminatiir ad subjcctum et ad genus sui habitus.
F.i id''0 privatio esi negaii ) in genere, ct eliam in
siibifoio, ut diotum est. Sed considerandum esi,
quod non convenivint omnino in subjocto; quia
privaiio cum inesi, aiifert a subjecto rationPTi con-
trariolaiis priiis habitae, cum habiius indiu i non
possit. IIoo auiom non facil omnis conlr irieta?.
IJnde manilosium esi, privative opposita maxiroe
opponi, ei maxime atlinjjore opposiiionem oontra-
dictionis. E\ qiio de facili oslcnditur, cui privatio
naia est opponi, et qnomodo. Privaiio namque id
qood oppoMiionem habct, accipii a conlradioioriis,
iibi invonitur nogaiio absoluia, non esse scilicet.
Undc, cum privalio sil de genore non eniium quan-

'08 DF. QUATfOn OPPOSITIS

tiim in se est, quia de nalura sua attingit vilins

exiremudi eonlradictionis, eisi deficial, quia oiiine
quod esl post, deficii a pricno, unde allernm ex-
irenium coiilradioiionis terminaUir ad subjecium,
et ad genus privaiivun., illud cui opponiiur privaiio
per se erit aliquod es^e in snbjeclo, sicui esse ab-
solutum est cui opponitur non esse primo el per
se in contradieiione. Siciit ergo non esse, quod esi
alterum exireuium contradiciionis, opponilur ipsi
esse absohite primo et per se, ei aniem ad quod
sequiiur ipsum esse simpliciter, sicui formae sub-
slantiali, vel eiiam materiae, ex consequenli soium
opponiiur, quia njateria esl aliquid quod requirifnr
ad hoc quod toinm ens habenlur, opponilur ex
consequenii; iia non esse in subjecto, quod est
privatio, primo ei per se alicui esse opponiiur,
quod ct naium reperiri in tali subjecto; ei auiem
ad quod «equiiur lale csse, idesl habilui, opponiiur
ex consequenti. In ordine enim principiorum for-
malimTi firimum esl esse, qnia esse esl primus
acius; nec aliqnid designatur in act'! nisi per esse:
non enim aliquis habel sanilaiem aclu uisi saniias
ponatur esse in eo: ideo omnes formae sequumur
ipsum esse in ordiue aeluum, sive principiorum
formalium, ut dictum esi. Sed inhaerendo e con-
frario est. Porma enim per prius inhaerei, ei per
ipsam ipsum esse; et ideo, considerando ipsam in-
haerenliam, esse sequitur forn^am. Et hoe facile
esl videre in re iDaleriali, ul puta in lapide, uhi
esse non est ipsiu': formae primo, sed ip^ius rei,
lapidis: scilicel «naleriae; maieriae autem el formae
ev consequenti. Videmus enim quod esse in re tali
per mediom et quasi disiamer se hahel ad for-
mam: ipsum enifu esse in lapide est actus rei im-
mediaie et primo, et per rem ipsam ipsum esse
actus formae rcalis rei, non iit eniiS;, sed ut ejus
quo aliquid est. Kx quibu? paiet quod esse prius
est in ordine acluum qnam forma. Sed quia ma*
leria immediaie hahei conjungi formae, cui ipsa
esl proportioiiata, ex qua conjunciione resuliai
eompositum, cujns actus est ipsum esse; ideo forma
est medium in aoquirendo esse ipsi niateriae et
ipsi coiuposilo; quia ipsum conjunctum nou esset
nisi forma inhaereus essel maleriae. Et idco secun-
dum inhaerentiam j)rior est forma, etesse postcrius,
ut dicluui est. Privatio enim sccundum id quod
opposilionem coniradiclionis ailingit, non esse sci-
licei, quod est negare primum aclum, directe 0[)po-
nitur alicui esse, et ex consequenii opponilur illi
ad quod esse sequiiur; secundum vero quod dcflcil
a contradictione, quia accipiiur ut in subjecto, et
per inodum inhaerentis, primo repugnal habiiui,
quia habiius est prior in iuhaerentlo, ul dictum
esl. Sed manifestuu) est, quod hoc deheiur priva-
tioni inquanlum deficit a perfecta ratione opposi-
tionis. Ex diclis ergo manifestum est quod plus
requiritur ad opposiiionem privaiivam quam con-
tradicloriam; sed tamen id quod addit opposilio
privaiiva snpra contradictionem, non auget oppo-
sitionem, sed minuit. Sed dubium esl, quomodo
opposilio contradictoria major sit quan» privali-
va. Cum euim oppositio non sit nisi eiongalio
poieniiae ab aclu , sicut calor facil poteniiam
sui subjecti distare a frigido, privalio aulem omnino
removet a suo subjecto potenliam ad habitum, cum
impossihile sit habilum induci post privationem,
unde non magis poiest nalura de eaero facere vi-
dentem quam ex non ente ens; non minus videiur

opponi visus et cacoilas, quam ens et non ens.
Sciendum esi eiiam quod dupliciter elongai aliquid
poientiam ah aciu. Uno mi do ipsam potenliam
removendo, iia quod niliil ejus relinquatur; ei isio
modo in oppositione coutradietoria elongatur po-
tenlia ab aclu, quia in non ente simpliciler nihil
poieniiae esi ad esse. Alio modo inierponendo ob-
slaculum, ne polemia ducaiur ad actum; sed hoc
coniingit dupliciter: uno modo ad tempus er mo-
biliier, sicut albedo facit subjecium suum disiare
a nigredine; alio modo immobiliter: et sic privatio
removet poientiam sui suhjecii ad habitutn; non
quod poleniia omnino auferaiur; sed quia obsta-
culum indelebile ponilur in ipso subjecio. Et ideo
dicitur quod privalio aufert polentiam ad acium:
unde magis miraculum est in quolibet die animas
creare, licet hoc minus mireiur, quam caecmn il-
Iiiminare; (juod tamen quia rarius esi, mirabilius
pulalur.

CAPUT II.

De opposidone contraria, quod mac^a distat
a contradictoria qitam privativa.

Post privationem sequiiur oppositio contraria,
in (|ua iuvenitur magis convenieniia quam in prae-
diclis. Esl tamen iu ea quidam accessus ad prae-
diitas opposiiiones: el quicquid in ea opposiiionis
esl, tolum efTicilur per pariicipalionem oppositionis
privaiivae ei contradicioriae. Quaedam namquecon-
iraria non habeni mediiim suae naturae, sicut esl
sanum et aegriim, secundum Philosophum; tame»
convenimit in subjeclo; et in illis ubi noti fii re-
dilio, ut ab aegriiudine nd saniiaiem, magis acce-
ditiir ad naturam privalionis ei habitus. In illis
vero in quibus fil reditio, minus aceedilur ad na-
luram privationis. Semper lamen in contrariis om-
nibus alterum exlremum est ut privalio, el allerum
\ ul habiius: privatio enirn et habitus faciunt con-
irarielatem, iil dicitur 1 Phys.: el ideo omnes con-
Irarielales reducuntur in habiium et privationeir»
tamquam in primam oppositionem qnae est in
genere: sed in opposiiioneiH (Oniradiclionis redu-
ciiur omnis conirarieias, ui in primam oppositio-
nem simpliciier. fn ipsa enim opp>)sitione contra-
diciionis alterum e\lreinum est nihil sii pliciter,
et simpliciier nihil sibi deicrininans tamquam
su!)j(;ctum, quia nobilius ejus exiremum, scilicet
e is, nullum subjectum requirii: quod manifestum
est ex eo in quo salvattir raiio ejus perfecia, quod
est siibstantia, cujus est non esse in subjecto, se-
cundum Philosoplium. In opposilione vero privaliva
alteruin exiremum vilius nihil esl simpliciter, cum
sit de genere non entium; tameu aliquid sibi de-
lerminat pro subjeclo: quod patel ex aliero ejus
exiremo, quod requirit subjeclum , ei hoc est
habilus ipse: semper euim nobilius extrcrnum Ira-
hii ignohilius ad subiectum, si ipsinn habucrit
subjectum et si ipsum; non habueril subj(ectum,
nec aliud habebit. In opposiiione auiem coniraria
utriimque exiremum aliquid est realiier, licel im-
perfeciius deficiat magis a raiione entis: per quem
modum dicil Philosophus in lib. de Sensu el sens.
quod nigredo est privaiio aibediuis: et siuiiliter
utrumque exlremum requiril idem subjectum: iinde
oporiet quod opposilio contraria magis distet ah
opposilione conlradicioiia quam privaiiva. Verum-
la.nen quidquid oppositionis iti ea est, totum esi

OPUSCULLM XXXIM.

r>6<*

per nauiram contradicliouis, secundum videlicel
quod alicru(n exirentutn periinct ad ens, alierum
vero aU noa ens: album enim el nigrum sunl al-
bum el non albuin, sicui videns et caccus sunl
videns el nori videns, et in coniradiclionc ens ei
non ons; sed dillerenier: quia in coniradictioiie
absolula ens et non ens accipiuntur univiTsaliier; in
privaiione vero non videns iion accipiiur univcr-
salitcr: iapis eniin esi non videns, non laiDCii il-
lud non videns opponiiur visioni per niodum pri-
valionis , sed non videns quod tan en naium
est vidcre; lioc autem esi non videns in parii-
culari accepium . Siiniliier non album opponi-
lur albo sicut nigrum : non quidem non al-
bum Aethiopis, sed non albuin quod lainen na-
lum esl csse album. Ex didis ergo manifesluin est,
quod coniradiciio , secundum qood coniradiclio
esi, nibd negat in genere, sed simpli* iter exlra
geniis. Quod autem conlradiioriac proposiliones
iit communiier accipiuniur in genere, ui pula hoiiio
albus, boino noa albus, bonio ciirrit, booio non
currit, boc non est per naturaiu conlradictionis
simpliciicr, sed per resolulionem proposiiionum
contrariarum in conlradiciorias. ex quibus naluram
opposilionis accipiunl: idein enim cst homo niger
et bouio non albus, bomo non currens el homo
sians. Kt ideo oinnes tales conlradiciiones habcnt
exirema in generc. Inde est quod sopbistae deccpii
sunt putantcs alierum extreinum coniradiclionis,
non essc scilicet, in genere contincri, quia viderunt
proposilionem iinain non esse alteri conlradicio-
riam, nisi de eodem subjccto idem re vere alir-
mareiur et falso ncgaretur, et hoc in eodcm tcm-
pore, quod acceperuni in praedicaiis contrariis re-
solutis tamen in coniradicioria: quae qiiidem prae-
dicaia coutraria necesse est convenieniiam habcre
in subjecio el gcnere, ut patei de albo quod op-
ponilur nigredini: nam qtiod non est simpliciter,
non est album: adeo namque vera est propositio
in qua negalur esse album de eo quod non esi,
sicul esi illa in qua afiirmatur esse de eo quod
esl. Ei ideo cum dicitur, Socrates est albus, Socra-
tes non csi albus, non est contradiciio absolutc;
sed contradictio pariicipaia in contrariis, in albo
scilicet et nigro. 1 1 idco in omnibus lalibiis proposi-
tionibus utrumque extreinum est in genere. In con-
iradietoriis vero absoluie neulrum exiremum est in
gencre: bujusinodi enim sunt esse et non esse.
Manifcstum enim est quod ens non esl in gonere,
nec suum opposiium. Va ideo, sicut omncs res quae
suni in genere, est reducere ad ens cjuod non esi
in genere; iia omnes opposiiiones reriim in genere
exisientium esi resolvere in opposilionem illam
cujus tcrniini non sunt in genere. Et sicut res tan-
10 pcrfeciiores sunl quanlo magis pariicipant de
ente, sicui substanlia est perfectior accidentc, quia
in ea reperitur perfccta ralio eniis; ita oppositio-
nes rcrum tanlo perfeciiores sunt in genere oppo-
sitionum, qiianio magis accedunt ad pariicipandam
oppositionem cujus extremum est ens; et hoc re-
periiur in privatione et babitu quae sunt extrema
primac oppositionis pertinentia ad subsiamiam.

S. Th. Opera omnia. V. 16.

C\PLT III.

Ue opposilione relatira.

Opposiiio auiem rclativa minimum habet de
coniradiciione: non quia habeat iiicdium sui gene-
ris, qijod in aliis niinuit raiionem oppositioni?,
sed qiiia non rccpiirit exirema realiicr divcrsa. Sunt
enim quaedam relaliones quae seqiiuniur aciionem
intellcctiis, sicut esl de relatione identiiaiis, ei de
genere ei de sp<?cie, et bujusmodi, in quibus nulla
est diversiias nisi qoaui farit iniclleotus. In aliis
vero relaiivis qiiae fiiiidaniur super quaniiiaie vel
actione, est divcrsilas realis, ui paiet de duplo et
diuiidio, patre ei lilio, et hujusmodi. In omnibos
autem aliis opposiiionibus esi reperire diversa ex-
irema, sicui patei dc albo ei nigro quae suni con-
traria, de visu el caeciiate qu;je siint privative op-
posita. In conlradictoiiis vero absoluie non sunl
extrema realiier diversa, quia non ens noii esl ali-
qua res. Sunt tamen exirema coniradictionis sem-
per realiter non cadem: qiiod lamen in rehtivis
quandoqvie deficil, ut dicium esi. In aliis auietn,
scilicei relativis quorum esse est ad aliud, propier
dependentiani eorum ad se mutuo, adhuc minus de
contradiciione est quam in oppositionibus aliis
quarum exlrema non includunt se invicem nec
ponunt, immo cum unum inest, rcliquum impos-
sibile esl inesse; ei hoc universaliter verum esi in
omnibus oppositionibus quarum exlrema conveniunt
in aliquo subjecio, ui est de albo ei nigro, visu et
caecitaie. Et ideo iransniuiaiur subjectiim secundum
illa, alterum relincjuens ei alierum requirens; et
sic generatio unius est corriipiio alierius.

CAPUT IV.

Quomodo diversi mo'li (ran^tnutationum sequun-
tiir oppositiones pracdiclas.

Nunc ergo restat videre de modis transmutaiin-
num quae sequuntur opposiliones praedictas. Scien-
dum est ergo quod secundum doctrinam philoso-
pborum, res prodiictae suni a Deo ad esse siium:
iinde non solum esi Deus causa motus caeli, scd
eiiam siibstaniiae ejiis, ui dicit Philosophus. Sicui
ergo cum per naiuram fit aliquid ex suo opposilo,
sicui esse animal fit ex non csse animal, ita neces-
se esi esse simpliciier, quod est proprius Dei effe-
clus, emaiiare ex non esse simpliciier; et hoc esl
alterum exlrenuim contradiclionis; non quod ipsum
non esse necesse sit duraiione praecedere ipsum
esse, se t naiura lanium. Propria eigo causalitas
Dei atlingit cxirema contradiclionis, qoae extra ge-
ntis sunt; et ideo aciio sua nihil supponit necessa-
rio: ei haec actio esi creaiio, quae non est de ge-
nerc motuuni, cum non habeat aliquod subjectiim
tamiiuaio principium motus sui: moius autem sem-
per est in mobili ut in subjecto. Inde est quod
liaec aciio sua solunimodo est, cl nulli creaiurae
communicaiur. Aclio eniui rei non excedit princi-
pia ipsius per qiiae agit. Omnis autem res creaia in
genere esl. Unde impossibile esi crcaluram ad id
quod non <;st in gencre aiiingcre lamqiiam subje-
ctum suae aclionis. Hujusmodi aulcm suni esse el
non esse, quae sunl exiremaconiradiciioniset crea-
tionis. Et iiieo nulla creatura creare poiest. Ad hu-
jus evidentiam considerandum est, quod esse di-

370

DE QUATUOR OPPOSITIS

versimode se habel ad creaiionem vel ad genera-
tioneni. Esse enim esl prima rerum creaiarum, se-
cunduin aueiorem lib. de Causis: non quod creaiio
sii ut in subjeclo in ipso esse, cum crealio passiva
si( accidens, cujus esl habere subjecium; sed ui in
subjeolo esl in ipsa creatura. Sed creatio secundum
(juod relalio est, terminai respeclum per se ad
ipsum esse rei creaiae, et ad rem per ipsum esse.
Quod palet: quia extremum relalionis ipsius reali-
ler esi in creaiura; quod non conlingerei, nisi
creaiura haberei esse realiter. Ipsum tamen esse
nullius accideniis est suscepiiv(i(n, sed ipsum quod
est. Ideo in re habcnte esse secundum illud quod
relalio habet con-miine cum aliis accidentibus, re-
latio perlinel ad rem; sed secundum propriam ra-
tionem ejus quae esl referri ad allerum, perlinel
ad ipsutu esse rei per se, per quod res refertur ad
Deum. Esse namque divinum proprie est ratio
creandi: quia per crealionem oumes res communi-
ler accedunt ad participandum esse quantnm esi
eis possibile, nou autem naturam divinam: ipsa e-
nim non pariicipalur a creaiura, licet ibide^n siiesse
ei nalura el sapientia el poieniia, sive quodcum-
que hujusmodi: hujusmodi enim in paucis reperilur.
In generatione vero non ducitur generalum ipsum
ad pariicipandum esse generaniis, sed ad pariici-
pandum naturam cjus: aliier, cum esse sit sup|io-
siii, in lali naiura foret participatio in supposito,
ei sic Socraies generarel Socratem: ideo in genera-
lione Socrales non gencral Socratem, cum suppo-
situm non habeal nisi unum esse incoiumunicabile,
sed homo generat hominem: natura enim manet
una secundum rationeui naturae, cum definitio sit
ima. Deus vero non creat Deum; Deus enim nomen
naturae esl, sicut homo; eus taiDcn creat ens; ideo
relatio crealurae ad Deum fundatur supcr esse
creaturae. Relaiio vero unius rei ad aliam super
ipsas res principaliter fundaiur, ut dictimi esl; ideo
pi'oprie aclio crealurae ad rem lerminatur ( unde
composilum est quod generaiur, secundimi Philo-
sophum 7 Melapli. Composiium enim habel naturam
generantis ); ad ipsum autem esse ex consequenli,
cum compositi sit esse. Actio vero Dei qua produ-
cii tolam rem simul consiimtam ex suis princi|)iis,
ad ipsum esse lerminalur, quod esl inlimum et
niaxime formale in re, cum in ipso esse rei salve-
lur alterum exiremum relalionis, ut dictum est.
Ex diciis ergo manifeslum est, quod aclio Dei, quae
dicilur creaiio, lolam rem producil simul cuni
principiis suis, ex quibus res consiituiiur in esse
suo, quod est objectum creationis, ut dictum est:
et ideo illa non dicuntur creata quorum non est
lale csse; cujusmodi esi foruia maierialis, (M materia,
vel ipsa eiiam per se accideniia lalis rei; scd om-
nia haec potius dicenda sunt concreaia. Anima vero
humana, licet sit forma; quia lamen habet esse per
se, licel in corpore hoc sibi acquisitum sit ei non
extra; f|uia eiiam non producitur de materia, sicut
aliae formae; magis proprie diciiur cn^aia quau)
aliae formae. Si enim eonsideretur lerminus a quo
in creatione, qui esl nihil, sive non ens simplici-
ter; cum anima sil non ex maleria aliqua, simpli-
citer crealur. Si vero consideremus terminucn ad
quem, qui tsl esse ad qiiod terminatur creaiio;
animae autem humanae in principio sui non acqui-
ritur esse, sed homini, sicul docet Avicenna; ipsa
proprie non dicitur creata. Sed hoc idem esseani-
mae esl corpori comraunicatum: quod non reperi-

tur in aliis formis. Ei ideo creatio in generalione
hoMiinis miscetur. In aliis aulem operibus nalurae
vel artis, creatio tantum supponitur, in quibus om-
nino niateria in esseniia sua non efficitur, sed coin-
posilum per transmuiationem materiae.

De praediclis auiem dubiiari poiest. Nam cum esse
sit terminus creationis, ut dictum esl; non solum
autem compositum quod subsislit, dicitur esse, sed
eliam ipsa maieria, vel eiiam ipsa accidenlia; videtur
quod creatio teru)inetur ad maieriam et ad accidenlia:
omnia enim quae habent essentiam in rerum na-
tura, necessario esse habebunt per naiuram essen-
tiae suae; et si aliunde illud eis acquiralur, nihil
acquiritur. Unde iil quasi implicatio cujusdam con-
iradiclionis cum dicitur, Maleria esl esseniia quae-
dam, sine esse tamen: quod enim esl esseniia, ali-
quo modo est, ui videtur, et quod est, habel esse;
quod autem esl sine esse, non habet esse. Unde
videlur quod essenlia quae ponitur sine esse, siuiul
habeat esse et non habeai esse. Ad hujus ergo
evidenliam considerandum est, quod licet illud quod
est aliquid aliud extraneum a natura sua possil
habere adjuncium, secundum Roeiium, ipsum lameu
esse nihil potest secum compati quod ad ipsum
non periineai; et ideo esse separatum, quod Deus
est, simplicissimum est. Cum autem in quibuscum-
que rebus inveniatur aliquid praeter naluram ipsius
rei quasi sibi adveniens, cerlum est illam rem non
esse idem quod suum esse; et hoc est commune
omni crealurae, in omnibus enim crealuris suni
accideutia quaedam pratter illud quod speclai ad
speciem rei: et in hoc dilfert omnis crealura a
Deo. Ulierius in ipsis creaturis esl differentia: quia
in quibusdam idem est res nalurae et naiura
ipsa secundum id quod ad genus pertinei rei, licel
res nalurae subjecium accidenlium fueril, et sic
differt res naturae a nalura, quia sic in re naturae
accipitur suppositum jpeciei cum ouinibus ipsum
couiingentibus, ct liaec sunt accidentia omnia quae
sequuniur inJiyiduum. Sed res naturae el ipsa na-
tura unum el iJem sunt, quod simpliciier respon-
dei cunceptioni speciei el individui in ea. In aliis
vero, ul in robus materialibus, dilfert individuuin
sive res naturae ab ipsa nalura non solum per
accideniia quae coniingunt ipsum iudividuum, cu-
jusmodi est quaniitas et hujusiuodi; seJ per ali-
quid quod sui geueris est. Et sicut in eis non ab
uiio simplici accipiiur raiio generis ct diirerenliae,
sed a roateria accipitur genus, ei a forma diirereu-
lia; ita in eis aliunde accipiiur ratio speciei, a
fonua scilicel; aliunde vero ratio individui, quia a
maleria. Forma enim facil spociem; el ideo dicilur
dilTereiiiia consiituere speciem et materia ■ indivi-
duiim. Manifesium est ergo quod per aliquid sui
generis difleri individuum in rebus materialibus a
specie, ei non solum per accidentia. In rebus vero
simplicibus individuum soliim per accideniia differl
a specie, ei non per ali(|uid sui generis; ei ideo
in eis lot sunt species quoi suni individua. Sed
quia dictufn est genus sumi a maleria, etdilTeren-
liam a forma, et malcriam causare individuum, et
formam speciem; ideo selendum est quod idem esi
differenliam sumi a forma, et formam consliluere
speciem. Dilfereniia enim specifica sumpta facta e>l
species. Et idem esl genus sumi a maieria, ei ma-
teriam causare individuum: nam genus fil pcr
actum iniellectus abstrahentis universale a maie-
ria pariiculuri, quae esl priiuipium individuaiionis.

OM'SCUI

Inde esl quod sicul maleria cst prius in con-
sliiulione rei quani forma, iia j!;cnus prius est
diirereiilia. Ex diciis ergo manireslnni est qiiod
in Oeo solum idenri est esse et naiura et sup-
positum oiiinil)US modis. In rebus vcro imma-
terialibus iden» esl natura ct suppositum in oninibus
quae ad idein genus peninent. In compositis vcio
ouinia praedicta ad invicem (lillcrunt. In Deo ergo
esse aequaliier rcspicii naiurani ifisam et rcm natu-
rac. Et ideo nalura divina non liabcl esse ab aliquo
supposiio divinac nalurae: ci ideo essenlia divina cst
babc/is essc, eisi non significatnr ut liabens esse,
sed ut quo aliquid est. (^)uod autem csscntia divi-
na sii babcns esse, manifcsluiii est, cum niliil o-
peretur nisi quod babct cssc. Cum ergo divina es-
scntia crcet ct giibcrnei omnia, liabci ipsum nc-
ecssario csse. Inde est quod non cst ncecssc ponc-
re in divinis suppositum aliquod essentiae ad boo
quod esseniia babeal csse, lieei non liabeai niodnm
suppositi, cujus est babere e^se; scd de perfeclio-
ne ipsius essenliae divinae est (|uod ipsa est suum
esse: el ideo non solum est id quo aliquid cst,
sed in se est perfecte subsistcns ct perfceiiim esse
babens. In rebus vero simplicibus cum idem sit
suppositum ei essenlia, ut diclum est, cl dilfcrant
secundum raiioneui, necessario essentia erii babcns
essc, sicut et suppositum absolule. Sed quia raiio-
ne dillcrunt: essenlia enim esl ut quo aliquid est,
supposiium vcro ut babens esse; ideo cum cssentia
non sit suum esse, dicitur essentia in eis liabere
essc per supposiium, eun) quo tamcn rcaliier idem
est, ut dictum est. In rebus vcro materialibus, in
quibus dilTerunt res nalurae et ipsa natura, ct u-
Iruuique ab ipso esse, ut dictum est; ipsa non ba-
bei esse nisi in re nalurae, quac esl ut babens
esse: seuiper enim supposiium in qualibet naiura
est babcns esse iii illa natura. Suppositum auiem
ct rcs natin-ac in genere subsianiiae est prima
substantia, secundum Pbilosoplium in Praed.: cujus
esl [ler se esse, ut ibidein dieitur, ei non in alio si-
cul accideiis nee sicut pars: el non solum boc,
sed nec babel dici de aliis: in quo dilTcrt ab aliisse-
cundis .substantiis, quae de aliis dicuniur, licet
non sinl in aliis. Cum ergo proprium sii supposili
in gencrc substanliae pcr se esse, nam omnia alia,
ul accideniia ei partcs et ipsa univcrsalia qnae in-
lellectus facii, non pcr se subsisiuni, sed a prima
substantia dependeni, qua dcslructa impossibile cst
aliquid aliorum remaiicie sub raiionibus propriis:
non enim manet lioino vcl aniiial destructis in-
dividuis omnibus utriusque; nec manel)ii aliquid
liabens rationem partis istorum, ncc aliqnid acei-
dens eorum ipsis destructis; csscntia in rciius ma*
terialibus non babet essc, cum dilTerat a suo essc;
scd ipsum suppositum est babens esse, a quo ite-
rum ipsa cssentia dilTcrl. Unde in rebus tuateria-
libus csse non sequiiur esscniiam, nisi quando
principia ipsius csscnliae, maieria scilicct el forma,
consiiiuuni suppositum per se exisiens, quod esl
prima substanii;i, quae non potesl esse depcndcns
ab aliquo, scd per se sulisistit in esse pcrfecio.
Inde manifcstum esi qiiod partcs animaiorum, ut
manus el pedes ct bujusmodi qiiae sunt in [lotoniia
propinqua ad acluin seorsuin qui eis acqniriiiir
sola divisione a loto, sine alicujus novae cssoniiac
productione, liabciit aliud essc di novo, qiiod ad
pr?cdiciam esientiain non s'q"ebaiui-: qnia ipsa
ejus principia non cunslitucbaiil aliquod supposiiuin

o/ \

LM XXXIIJ.

babcns esse actu, sive primam subslantiam, cnjus
solum est habcre esse per se, (|uod per ipsain
suae essentiae corivenit el noii aliunde^ cum esscn-
lia iion liabeat esse nisi pcr supfio^ilum ipsum,
ciijus est liabere esse, ut dicluu» est. Kx diciis ergo
manifcsium est, quod noii esi dicendum omne id
babere cssc in rerutn natura, esse dico quod se-
qmitur esseniiam, dc quo prupositio formari potest.
Ideo cum dicitur, Cacciias esi in oculo, non dcsi-
gnatiir caccitaiem babere esse sequens esseniiam,
cum prisatio iion liabcat essenli;jm: sed significalur
poiius qimd ociilus careat quodam esse. ^imilitcr
cum dicilur, Materia [iiima esl non ens per acci-
dcns, iton signilicatur quocl aliquod esse sequatur
esscniiain materiae ipsius, quia csse actus est ([ui
in materia prima de se non reperitur, cuin sit pu-
ra potcniia, sed significatur quod essentia maieri.ie
est subjccta privaiioni, ralione cujus dicitur non
cns; non simpliciicr quod cst niliil, sed in gencre;
sicut est ipsa privatio ([uae est [lariiLipatio non cn-
tis simplicitcr, quod esi alierum evireuium contradi-
ctionis, ct pro[iiiiquius (|uam alteruin conirarioruni,
quod ponit aliquid in natura rci i[isius. Ki propter
boc dicit bcatus Augiistinjs qnud lualeiia est pro-
pe niliil: quod est [jroptcr privaiionem adjunctam.
Ex dictis facile cst solverc ea quae siiperius obje-
cta suni. Iloc enim soluin creari dicilur, quod ba-
bct essc; ci boc est suppositum, sive prima sub-
slantia, ciijus est essc per se. Maicria vcro non
dicitiir esse nisi per tale suppositum, nec ciiain
accideniia. Ei ideo concrcaia (Jicuntur [)otius quam
creata. Ncc est cti.un implicaiio contradictionis cuui
dicitur, .Malcria cst quaedam essentia, si esse non
sequiiur ipsain cssentiam: quia cum dicilur quod
maleria esl essentia quaedain, idem praedicalur de
se, quia maleria est sua essentia, quod in omnibus
siuipiicibus invenitur. Non auiem pcr lioc dcnota-
lur aliqiiod esse sequi csscntiam, quia in omni re
creaia dilTert cssc ab ipsa rc. Nec oporlel quod
quandocumque in propositionealiqua ponitiir» esi »
aIii[uod esse etiam respouderc in re, ut diclum esl.

C.^PUT V.

Quomodo ex contiario (it conlrarium.

Nnnc reslat ostendere, quomodo ex contrario
fit conirarium. Cum enim [icr nalnrain non possil
fieri iransinulaiio inter cxircma contradiciionis, nec
a privaiioiic ad babitum, ui dictum esl, liujusmo-
di iiauique molus non sunt; rclinquitur per naiu-
rain solum transmutatioriem csse inter coniraria
inier quae ailcnditur motus, secundum Pbiloso-
pbum. Scicndum est ergo quod contrarieias pro-
prie repcriiur in nualiiaiibus activis el passivis,
quae sunt pro[)riae passioncs corporum naturalium.
Unde s[)oIiari non potcsl corpus ab bis qiialilali-
bus nisi ipsum corrumpaiur, sicut calor non potesl
aiifcrri ab igne nisi corrumpalur ignis: calor eniin
i^nis seqiiilur fonnam subsianiialcm i[)sius ignis
inscparabililcr. Et idco corrupio calore nccessc est
igncm corruupi. Sccundum bas autein qualilates
aitcndiiur alieratio quae consisit in acuone ei pas-
sione. Passioncs vcro proj)ric dicunlu', pcr quas
scmpcr abjicitiir aliquid a rc. El idjo cum alicra-
lio fiicrit perfccta ei in tcrmino sui, neccssario abji-
cictur coniraria qualiias ct corrum|)ctur suum su-
bjcclum, quod esl ens actii: el nibil rclinquciur

57^2 DE QUATUOR

nisi maleria prinia lantutn sub forina nuviier in-
(Jucia, cum corniplio unius sil generalio allerius,
secundiim IMiilosopliuin in lib. de Gener. el Corrupt.
Unde iuipossibile esl generalioneui fieri sine alie-
ratione piaecedenie. Ei lioc esi manifesium cum
ex uno elemenio fil aliud, quae sibi contrarianlur
in qualiiatibus; ul esl ignis et aqua; sed in liis
quae in qnalilalibus coiiveniuni, sicut in habenii-
bus symbolum, ut est igiiis et aer, noii videlur
alieratio iia manifesla. Sed quia iinpossibile est
eauidem qualilatefu in diversis corporibus manere,
cum accidens non migrel de subjeeto in subjectum,
necesse erit alierationem ponere in generaiione i-
gnis ex aere: ideo advertendum est quod diversi-
mode fii alieralio. Quaelibel enim qualitas corpo-
rum naturaliiim duos termiuos liabet: unde ultra
illos non invenilur illa qualilas, nec ciira. Secun-
dum hoc ergo liabet considerari nalura alieraiio-
nis: nain aliter se babel in bis quae generan-
lur per intei)sionem, ei aliter in illis quae gene«
raulur per remissionem. Cum enim ex aere gene-
ratur ignis, generalio fit per intensionem caloris
aeris; et ideo iu tota alteratione niliil caloris an-
feriur, sed semper intendilur. El quia lenninum
babet ultra quem inlendi non poiesl; ideo ciiin
calor ignis ullra inienditur, simul totus calor aeris
aufertur, et non pars post partem auferendo: unde
privatio facta in aere magis et magis aliquid abji-
cit non parteiu aut pariem auferendo ut in aliis;
sed quia inagis et magis facta, plus et plus pro-
movet ad totum similiter auferenduu». Sed cum ex
igne fit aer, minuitur paulalim calor ignis, hoc e-
nim fit per remissionem: sicut enim videmus quod
ignis in maleria aliena, ul in ligno, minus caloris
habet quam in propria; ita cum maieria sua dis-
ponitur ad aliam foruiam, lanto plus remiititur
ejus calor; et quanto plus dispoiiiiur, lanto calor
ejus minuitur; et similiter cum elementa non
habentia symbolum ex se generantur, alteratio seui-
per fii per remissionem. Qiiando crgo dirii Philo-
jophus, quod in habentibus symbolum facilior esl
iransmutatio, non idco diduui est quoil eadem
qualitas maneat in uiroque; sed quia minor resi-
slentia el minor elongatio polentiae ab actu esl
in elemeniis convenientibus in symbolo quam in
aliis: quod patel cx co, qiiod lota simul caliditas
aeris manel cum calore ignis usque ad ejus cor-
ruptionem. Sed adhuc notandum esl, quod in ele-
menlis habeutibus symbolum, ut sunl ignis et aer,
facilius ex uno eorum fii alterum quam e contra-
rio: facilius eniin ex aere lit ignis, quam e con-
trario ex igne aer; quia qualiias ignis inter omnes
q.iali ates elcmealares esl nuuiine aciiva, ei ideo
non de faoili patitur. In corporibus autem diversi-
mode accipiuniur lennini, infra quos naiura rei
salvatur : uno modo a parte ipsiiis mix'ionis;
alio vero modo a parte diversarum specicrum,
ad quas reqiiiruulur diversae proporiiones miscibi-
lium. A parle namque ipsius mixiionis suni ter-
inini, quibus iransitis fit coniinuo elementum sim-
plex, cujus virlus dominabatur in mixto superalia
elemenia. A parte vero proportionis miscibilium,
quia requiritur ad diversas formas. et ad diversa
esse, sunt termini similiter. El ideo, euin una pro-
poriio deficii, succedil forma dans novum esse.
Considerandum est tauien, quod una forma mixli,
ut puta anima hiimana, non salvaiur in aliquo in-
divisibili ipsius proporlionis, sed in quadaut laliiu-

OPPOSITIS

dine, infra terminos tamen naturae certos; nec ei
remota necesse est statim formam simplicis ele-
menti induci, sej aliud mixtum potest sequi: un-
de magis disianl a se termini mixlionis simplici-'
ler, in quibu^ salvari potest natura mixti, quam
termini infra quos salvaiur homo, vel quodcumque
aiiimaium. Cuui aulem lermini ipsius mixtionis
simpliciter traiisiii sint, non fil nisi simplex: un-
de cum simplex eleinenlum sil uliimum in quod
resolvitur mixlum, necessario simplex eleinentuin
fuit primuni in ejus consiitutione; non tamquau»
poientia tanlum, sed sicul illud cujus virius in
ipso manei, secundum Philosophum; ei haec virtus
mulatur a proporiione una in aliam, generando et
corrumpendo species mixtorum, donec ad iiaiuram
propriam redeatur. Unde cum unum mixtutn fit
ex alio, non est necesse elementa ex novo conve-
nire; immo virlutes elemeniorum causando diver-
sas proportiones mixtionis causant diversa mixta:
uude cuin ex vivo fii mortuum, uirumque infra
lefminos mixiionis salvaiur, sed non infra termi-
nos proporiionis necessarios ad speciem determi-
nalam. Cum vero ex mixto fit simplex elementum,
iransiiur non solum lerminus proportionis misei-
biliiim, sed etiain terminus mixiionis; utrumque
tamen fit per virtutem formarum elementorum
quae manent in mixto, secundum Philosophum.
Ex quo patel quod virtus fonnae elementaris do-
minantis in mixto habet non solum solvere mixtum
etinducere propriam formam talis elememi, sed irans-
mutare mixium de una proportione miscibilium in a-
liam, quousque in ipsam formam propriam devenia-
lur. Et ideo, licel forma corporis mortui non fueri»
virtute in vivo: quia corpus mortuiim non venil in
conslituiione corporis vivi, quod tamen facit quid-
qiiid virtute continetur in aiio, sicut patet in ele-
ujeniis quae constituunt mixtum; esl tamen iii vi-
vo virius elementaris, quae naia est solvere pro-
poriionem n)iscibilitim, in qua salvator vita; ad hoc
sequitur quod succedat alia foruia daiis novuui es-
se. Manifesiu II est enim quod nulla virtus erat in
mixto agens per illam formam, quod lamen con-
tingerei, si virtute essel in mixto; sed haec fornja
fuit in mixto in virtute non propria, sed formae
elementaris, ut dictum esi. Ex dictis manifesiam
est, quod licet exirema contradiciionis absoiinaeet
etiain opposiiionis privalivae non subsini potentiae
crealae, tainencontrarietatis extrema ei subjecia suni:
utrumque eniin poiiit aliquid in renim naiura. Ei
ideo manifestiirn est altenim exire.tium conirarie-
tatis minus elongare potentiam materiae ab actu
alteriiis e\tremi, quam in conlradictoriis vel privati-
ve opposilis; super quae non potest nisi poieniia in-
finita, ui dicium est. Sed de hoc dubitari potesl: quod
lermini generaiionis physicae sunt esse et non es-
se, quae sunt coniradictoria: et propter hoc gene-
ratio simpliciter terminalur ad subsiantiam. Sub-
stantiae aiitem nihil est contrarium secundum
Philosophum. Unde ex his diiobus videtur, quod
exirema coniradicionis magis subsint poteniiae
naturali quam extrema conlrarieiatis. Ad hujus
ergo evidentiam consideraiidum est quod esse
est terminus generalionis; et ideo quantumcum-
cumque aliquid acquiraiur ante ipsum esse, non
dicitur res generari; ei hoc esl esse simpliciter,
secundiim Philosophiim El quia una res non po-
test habere simul duo diversa «^se simpliciier, a-
liud aulem esse quam simpliciler non inveniiur iu

Bubstaniia, sed in accideniibus, in quibus esl ma-
gis ei nriinus: et ideo se^iiper cum unum esse acqui-
riiur, aliud abjiciiur, el e corivcrso; el sic gene-
ralio el corruplio sese coiisequimlur, secundum
Pbilusophum. Hoc auiem esse noa est esse iii cotii-
muni, sed esse hoc vel illud composiludi in S|)ccic
determiiia(a: omiie enim agens nalurale esl iii spe-
cie uliijua. el ideo sua aciio noii exlendidir aJ esse
quod noii sit in sua specie, cujiisiiiodi est esse in
communi acccfxum, quod est alleruin extremum
coiilradictionis absoluiae, ui dicluin est. Sitnililer
iion esse, quod est lerininus a (|tio in gcneratiune
simpliciier, lion est non esse absoluie, sed non es-
se boc; esse tamcn aliquid iit non et^se aclu, est
tsse in polentia, secundiim Pbilosopbum. Esse au-
lem in poteiiiia ad unum nccessario adjungiiur
esse actu aliud, quia nunquatu est essc in puteniia
pura sine aliquo actu; aiiter materia essei sine for-
ma. Ei propter boc ista c^lreina subsunt poientiae
naturali: esse enira in poteiitia propter esse aclu
adjiincium subest agenti naturali; agens cnim natu-
rale semper requirit subjectuin aciu in quud agai.
El ideo finis aciiunis suae esi spolialio acius prio-
ris et induciio novi act.is. Ex bis manifesluin esi,
quod illud non est esse simpliciier exira genus,
scd csi negaiio existentis in gencre, ut principiiim
est in genere. Actus enim est alierum eorum prin •
cipiorum quae sunl in genere, quia genus dividiliir
per attuin «m potentiam: ideo negaiio bujiis vel
illius actiis ad idem genus pertinet, quia negat in
illo genere, et non in alio: ideo non Csse, quud
esi terminiis in generaiione siuipliciter, periinei ad
genus siibstanliae. Esl ergo inier isia exirema coii-
iradictio pcr resuluiionem, ui dictum est supra de
iioii albo, qiiod opponiiur nigro: nibil eniui non
album sic est non album, quod non sil nigruin,
vel medio modo coluraium. Diversimode tamen fii
hic ei ibi resolutio oppositionis posterioris in con-
iradiciione i<: nam in qualiiaiibus istis tiirumqne
cxiremum est aliquid actu in se, sicut nigredu el
albedu. Ei ideo ex tiiraqne parte poiest sumi ne-
galio: potest enim dici iiigrum ei non nigrum, si-
cut diciiur album et non album. Sed in genera-
tione simpliciler alierum ex!reiiium non esl aliquid
aciu in se, ut patet dc mateiia prima, licet babeat
actiim adjuncium. Et idco iion poie^t ex uiraque
parte sumi negaiio, sed ex aliera tantiim. In gc-
neraiione ergo simpliciier fit re»olutiocontrariorum
extremorum in coniradicioria, quia unus terminus,
esse scilicet boc vel illud quod acquiritur per
gencrationem, raiiune qualiiatis suae opponitur aclui
adjuncio ipsi esse in poieniia propter ejus quali-
(alem, sicut ignis cuntrariari ipsi aqiiae propier
naturam calidi et frigidi. Sicut ergo diciiur non
album qiiod tamen esl nigrum vel medium, oppo-
ni albo, et nullum aliuui non album; iia non esse
actu lioc, sive esse in poteniia buc, cui (auien al-
junctnm est esse actu aliud, oppoiiitur esse aetii
boc. Ex diciis ergo manifesiurn esi, quod ad alte-
rum exiremum coiilradiciionis simpliciler, ad esse
scilicet, periinent anbo extrema generalionis, esse
scilicet boc, et non essc boc, qiiod est esse in po-
teiitia. Esse enim in poieniia aliquo modo ad esse
periinel. Sed comparando uuuui cor.iin ad allerum,
esse in poieniia esl quasi non esse, quia quod esl
in poicntia non esl, seeundum Philosopbuin: ei si-
iidliier esse album el non esse albiim, quod esl
i's;ie nigrum vel medio culoie ooloratuiu, ad esse

OPLSCLLUM XXXIIL

573

perlinenl, licet iion esse album vel csse nigriim
comparatum ad esse album sil quodammodo non
ens, cum ad vilius extrenium conlradiclionis spectei.
Quud autem ista non ^iiil absolule coniradiduria,
manifestum esl cx diclis. Nam non esse, quod est
allerum extremum generationis, non csi non esse
simpliciier, secundum Philosopbum; sed illud nun
esse idcm cst quul csse in potenlia. Et ideo ina-
nifestum esi quud talis non esse et esse opposili
cst commune subjeclum, maleria scilicci: ei simi-
liier esi de nigro vel non albo, quod est idem, cl
albo. llorum enim esl couiiiiuiie subjecium quod
est ens medium. Sed conlradicioria medium non
habeiit, secundum Pbilusopbum, ut supra dicliim est.
Undeisiasuntcontradicioria per resolulioncmaliarum
opposilionum in conlradiclorias, quia opposilio con-
tradicluria includitur in omni alia oppo&ilione, ut su-
pra diclumcst, sicui prius includilur in suo posleriori.
Ilis objiciunt sopbislae, dicenles uirumque ex-
tremum coniradictionis in genere esse: quorum
ratio est, quia illud quod nibil est, nibil polesl
iinde non ens quod esl exira genus, ni-

negare:

bil negat. Addunt elia.n quod coniraria possuin

siuiul esse falsa, conlrddictoria vero nun. Lndc non

videlur eis quod upposiiio cunlraria pussit resolvi

in coniiadicioriam. Diccndum esl ergo eis, quod

ens uno modu diciiiir quod significat veriiaiem

prupusilionis, ui dicilur o .Metapb. ideo enim ila

vera esl negaiio eiitis de eo quod non est, sicui

ejiis affirmalio de eo quod esl; et per oppositum,

necessario erit falsa affirmaiio entis de eo quod

non esi, et negaiio eniis de eo quod est. Eo enim

quod res est vel non esi, oraiiu dicilur vera vel

falsa, secundum Philusupbum. Et ideo id quod nibil

est, non negal aliijuid quod esi esse, sed negai

aliquid quod nun est esse. El ideo duplex esi ser-

mo quo diciiur, quod non esl nibil negal. Uno

iiiudo a parte praedicati: et boc esl illud quod ne-

gatur: et sic verum est id q lod non esl nihil ne-

gare, quia quod non esl nihil est aliquid, et esseali-

quid aliqiiid esl; et hoc negatur per altcrum con-

tradicioriiim. Alio mgdo a parle subjecli: ei sic de

eo qiiod non esl, vere potesi esse removeri. Unde,

cum negare perlineai ad couiposiiionem quaecom-

munis est subjecto et praedicalo, ipsa, cum a parte

ipsius subjecti nihil babeat, ralionem non eniis

habei; a parie vero praedicali aliquid habct ipsa

composiiio: et ideo a partc subjecli removci natu-

ram rei el proprieiaiem subjecti; a parle vero prae-

dicati naturam non removei, sed inhaereniiam tan-

tum. Quod auiem diciinl contraria simul faha.

coniradictoria vcro non; hoc est in proposiiionibu*

raiione signorum: qiiae iii conirariis siint univer-

salia ex uiraq.ie parie; in coniradicloriis vero non.

sed ex una lanlu ii. '^um eniin praedicalum aliijuod

coniin2;enter inesl alicui siibjccto, noii poiest uni-

versali'er de eo aflirmari vel negari nisi falso; et

ideo falsiias quae esl in lalibus proposiiionibu.^

accidii quia a«eipiiiir ut subjecium conirariorum

quod non est siibjeclum secundum se, sed sec mdum

aliqiiid sui, non tamen qiiod secundum se deno-

minari poiesi; unde falsiias aiicnditur a partesub-

jccti, ct non a parie contrarionmi: et i.leo causa-

iiir ex addilione signorum:

signa aulem subjeciis

habent addi. Si vero .iitendatur natira ipsorum
contrariorum tantum, inter quae est opposiiio, non
erit convenieniia in falsitaie Si enim accipiatur
subjeeluin secundum quod natum cs( siibjici cori-

374 DE QUATUOR OPPOSITIS

trariis, ut corpus, impossibile ost simul falso affir-

mare et tiegare deeo alierum contrarinrum: ut piita,
si accipiatur aliquis homo ul subjecium saniiatis
el aegritudinis, affirmatio unius contrariorum de
eo est ncgatio ejusdem quod est affirmatio alterius:
ei ideo nec simul verae sunt nec simul falsae, si-
cut nec duae coniradictoriae absolute. Consiieran-
dum est ergo quando aliquid reperitur in contrarie
opposilis, utrum hoc sil a parte subjecti, aut a
parte extremorum. Si a parte extremorum, aitribui
debel ipsi opposiiioni secundum se. Si auiem a
parte subjecti, nonnisi per accidens; et ideo accidit
quod duae propositiones contrariae sunl simul fal-
sae a parie subjecti propositionis, et non ratione
extremorum, ut dictum est. El ideo quando nega-
tur alterum exlremorum de subjecto aliquo, ul al-
bum, patet quod ipsa negatio supponit aliquid, a quo

removet albedinem, scilicel subjectum; ei similitef
quod removeiur. In contradicioriis auiein absoluie
non praesupponitur aliijuid tamquain subjeclum,
cuin non habeant medium, ui dictum esi. In op-
posiiis vero relaiive non est transmuiaiio; sed la-
men ipsa relatio quandoquc sequitur transmuiatio-
nem, sicui sunt relativa quae sequuntur gcneraiio-
nem naturaliter. In aliis vero generibus super
quae relatio fundatur, vel esl transmuiatio inicr
ipsa exlrema, sicut relaiio inter esse ei non esse,
ei hoc pertinet ad genus substantiae: vel ipsum
genus consistit in ipsa transmutaiione, ut actio ei
passio. Transmutatio autem multas habet species,
ut patet in lib. Phys.: sed motus qui est una spe-
cies, non est nisi in tribus generibus, ul ibidem
patet. Et haec de quatuor opposiiis dicta sufficiant.

OPUSCULUM XXX IV.

DE DEMONSTRATIONE

^KuiT. ROM. XXXVIII.)

Ad liabenflum cognitioncm de demonsiralione,
sciendurn quod dcmonsiratio esi syllogismus ex
veris, primis el imriicdiaiis, prioribus, nolioribus,
causisque conclusionis: ei bacc esl demonslraiio
poiissJMia: aut ex lalibus quae per aliqua vera el
prima principium suae cogniiionis sumpseruni: et
liaec esi demonslraiio non potissi r:a. Liule scien-
dum esi, quod iria exigiintur ad dcmonstralionem:
scilicei siibjeclun), passio et dignilas, Subjccium
csl de quo praedicatur passio. Passio aulem esl
accidens pei- se convcrlibile cum subjecto dc quo
praedicaiur. Esl ergo derKonslralio poiissirna, quando
praedicaiur passio de subjccio universali per n e-
dium, quod est definilio dicens qiiid cl propter quid.
Subjectiim autein universale passionis alicujus esl
quod esl convcriibile curn siia passione, el quod
liabel caiisam inlra se suae passionis; unde irian-
gulus esi subjccliim universale bujus passionis, quae
€Sl babere ires angulos: quod est converiibilecum
sua passione, quia quidquiil esl iriangiikis, babet
tres angiilos elc, ei e converso: ei iriangulus in
€0 quod triangulus est, babet trcs angiilus. Sub-
jectum parliculare est, quod non est convertibile
eum illa passione, et non babct causam inira se
suae passionis, ut isosceles; quia non quidijuid
liabet angulos ires, est isosceles; quia isosceles
in eo quod isosceles, non babet tres angulos, sed
in eo quod triangnlus. Denniiio vero dicens qiiid,
est definiiio daia per vsseniialia, ct est dcfiniiio
subjecti. • ut iriangulus est figuia plana tribus li-
- neis eonlcnta. » Definiiio vero propierquid, est
definitio data per caiisam, et qiiae cst definiiio pas-
sionis, quia dcfiniiio passioiiis dicit eausam inliae-
rentiae passionis in subjecto, pcr qiiod subjectum
passio babet esse: verbi gralia, liabcre ircs angulos
aeqnales duobus reclis. esl babere angulum extrin-
secum aequiilcm duobus rectis intrinsocis sibi op-
positis: <t propter boc passio inest triangulo per
siiain definitioneai. Si aiitem quaeralur propior
quid babcl iiiangulus ete.: responditur quod liabei
angulim extrinsecum acqualeni duobus reclis sibi
opposiiis. Et dioo quod dcfiniiio dicens quid et
propitr quid, quae scilicet cst ex opposiiis, ila (I) ex
definiiionc subjccii et passionis, est medium in po-
tissima demonsiratione, pro[)ter qiiam praedicatur
passio propria de subjecto universali et adaeqiiaie:

(I; Forte idest.

verbi gratia: omnis figura plana tribus lineis con-
tenla, babens angulum exirinsecum aequalem duo-
bus intrinsecis sibi opposiiis, babet tres anguKis etc.
In proposilione rnajori cadii secundus modus di-
cendi per se, qiii est quando dcfiriitum pracdicatur
de definitioiic. Sed omnis figura plana tribus lineis
contenta babet angulum exirinsecum aequalem duo-
bus intrinsecis sibi opposilis. In liac miiiori cadil pri-
nius modus, qui cst qiiando dcfinitio vel pars defini-
tionis praedicatur de subjeito, qui est cum reduplica-
tione causae: ut luna propter inierpositlonem lerrae
deficil; et interemptus propter interemptionern in-
teriil. Aliud exemplum est de potissima demonstra-
tione. Omne corpus naturale illuminaium a sole
privatum luce a terrae objectu deficit. Luna esi
bujusmodi. Ergo luna deficit. El probatur passio
per definitionein dicentem quid ei propter quid.
Demonslraiio vero non potissima fil mullipliciter:
scilicet, qtiando praedicalur passio de subjeclo par-
liiulari per mediiim, quod est subjecium illius
passionis; quia scilicet subjectum esi causa proxima
passionis in subjeclo parliculari, ui si probaiur
habere tres de isoscele per triangulum: scilicet,
0 nnis triangulus babei tres: isosccles esl irian-
gulus: Ergo isosceles liabet tres Untle isie syllo-
gismus potest esse sophisticus, vel dialecticus, vel
demonstiaiio parlicularis. Syllogismus enim sopbi-
slicus est, si probetur de subjeclo particulari lam-
quam de subjeeto universaliel converlibili, propter
identiiatem quam babct isosceles cum iriangulo:
quando enim propler identilatem in parte subjecli
cum praedicato movctur ad crcdendum quicquid
dicatur de uno et de allero, est fallacia actidenlis.
Syllogismus dialeciicus est proui probalur passio
de illo, ut de isoscele. ui de snbjecto pariiculari
per iriangubim, inqiianlum esl commune praedi-
cabile quodtlnm dc pluribus: manifosium est enim
quod in syllogismo dialeclico est commune prae-
dicabile de pluribus. Item demonsiratio partic daris
esi, quando [lassio de isoscele ut de suhjectc par-
ticulari pcr triangulum, secundum quod csi causa
proxima passionis in subjecto pariiculari: iriansulus
eni I) est causa proxima quare isosccles babei
angulos tres: non enim isoscclcs in eo quod iso-
sceles, babct tres, sed in eo quod trianguhis. Aut
demonstratio non potissima fit aliier: scilicet qnando
probatur efTectus per causam rcmolam, vel quando
probaiur cau«a per elTeclum; ul si probetur habcre

576

DE DEMONST

tres de isoscele non per Iriangulum qui est causa
pronima et immediata isoscelis, ut dicium esi, sed
per figuram planam etc. quae est definitio trianguli
el suae passionis, dicens quid et propter quid, quod
est causa proxima respectu subjecti universalis, et
oausa remota respectii subjecti particularis. Item
aliter fit demonstniiio non poiissima, qiianiio pro-
batiir causa per effectum, ut si de planeta probetur
prope esse per non sciniillare, hoc modo: omne cor-
pus luminosum non sciniillans est prope positum
visui. Sed planeta est hujusmodi. Ergo prope po-
nitur nobis. Hic enim demonsiratur causa per elTe-
ctum, quia prope positum est causa ejus quod est
non scintillare, el non e converso: non enim quia

R.VTIONE

planeia non scintillat, est prope positus, sed qui»
prope positus non scintillat. Si vero per corpus
Inminosum demonstreiur non scintillare, deuionslra-
bitur effectus per causam. Siuiile est si probetur
de luna quod sii circularis, quia augeiur circula-
riler, hoc modo Omne corpus limiinosum vel a-
pium illuminari in quo lumen augeiur circulariter,
est circulare: luna augetur circulariter, ideo esi cir-
cularis. {{) Sed quia circularis et sphaerica est luna,
ideo lumen circulariler augeiur: et sic patet quod
diximus.

(t) Videtur supplendum: Non «>nim quia luua au|etur
circularitor, ideo est cireularis, sed etc.

OPrJSCULUM XXXV.

DE FALLACIIS AD QUOSDAM NOBILES ARTISTAS

( Eon. RoM. MXIX. )

Qttod dtiplrx est nioditx tatiocinandi,
scilicel lectus et noit tcclus.

Quia logica esl rationalis scientia, et ad ralio-
cinantlum invenia; ratiocinari auteni coniingii recle,
ei non recle: ulrunique enim ad logici considera-
lionem speclai, ul per reciaui raliocitKitionern ad
rei veraiii cognilionem pervcniai, el falsam ralio-
cinaiioncm viiando errorem falsitalis eviiet. Uterquo
ratiocinandi inodus competii uni homini, ei ad
scipsum ad alium: naui el secum aliquis conside-
rans poiest recie el non recte raiiocinari, et cum
alio eoiiferens. Sed cum aliquis secum considerans
raiiocinatur non recte, praeter inteniionem hoc
accidil; quia nullus sui ipsiiis decepiionem iniendil.
Cum auicm ad alium raliocinaniur non recie, con-
tingii quandoque ex intenlione raliocinantis, cum
scilicet ali(|uod de aliero iniendil vel experimentum
sumerc, vel vicloriam liabere ad sui gloriam. Ra-
liocinalio aiitern quae ad seipsum est, syllogismus
dici potesi, sive aliqua alia species argumeniaiionis.
Sed raiiocinalio qnae esi ad alierum, non solum
est syllogismus vel argumeniatio, sed disputatio:
veriiiur eniui inter duos, scilicel inier opponentem
ei respondenteni; el ideo de falsis raiiocinaiionibus
iractaiuri, primo de dispuiaiione incipicndum est.

CAPLT L

Dc (lisputa'ione.

Disputalio cst actus syllogisiicus unius ad alie-
rum ad aliquod proposilum osiendendum. Per hoc
quod dicilur acius, langilur dispuialionis gcnus: et
per lioc (juod diciiur syllogisticus, langitur dispu-
lalionis instruireniuin, scilicci syllogismiis, sub quo
comprelienduntur oinnes aliae species ar^umenia-
tionis cl dispuialionis sicut imperfecium suh per-
fecio; el per hoc distinguitur disputatio ab aciihus
corpoialihus, ul currere vel comedere: et ab aciibiis
voluntariis, ui amare ei odire; nam per hoc quod
dicilur unius ad alierum, tanguntur duae pcrsonae
opponenlis ei re^pondentis, inter quas verlilur di-
sputaiio; e'iam hoc addiuir ad didereniiam ratio-
cinationis quam hahei qui secum ratiocinaiur Per
hoc aulem quod dicil, ad pnipositum oslendendum,
langitur dispuiaticmis elTeclus. sive terniinus, aut
6\ Th. Opcra oinnia. \. 1(3.

fjnis proximns: cl per hoc distingiiiiur dispwiaiio
a syllogismis exemplarihus, qui non induciiniur ad
osiendendum proposiium ali((uod, sed ad formam
syllogisiicani exemjjliQcandam.

CAPUT II.

De qwttuor speciebus dispu'aiionis.

Disputaiionis aulem qualuor suul species: scili-
cet doctrinalis. dialeciica, teniativa el sophislica,
quae eiiam alio nominc diciiur litigiosa. Doclrinalis
sive demonsiraliva esl quae ad scientiam ordinaiur,
procedens ex primis el veris et per se noiis, el
propriis priucipiis illitis scientiae de qua fil dispu-
laiio; ei hoc vertiiur inier inier doceniem et addi-
sceniem. Dialeciica vero disputatio eiiam esl ex
prohabilibus procedens, et ad opinionem vel pro-
posilum lcndens. Probahilia antem dicuniur quae
videntur omnibus, vcl sapientibus, aul ouinibus,
vel praccipuis et maxime noiis. Teniaiiva auiem
dispuiaiio est quae ordinatur ad experimenium su-
mendum de aliquo per ea quae videnlur respon-
dcnti. Sopliislica auiem est tendcns ad gloriam, ut
sapiens esse videatur: unde dicitur sophisiica qiiasi
apparens sapieniia et procedil ex his quaevideniur
esse vera sive probahilia, et non sunt; vel sim-
pliciier falsas proposiliones assumendo, quae viden-
tur esse verae; vel in viriuie falsarum propositio-
nimi argumeniando. Locales enim argumcntationes
sunt in viriute verarum pioposiiionum, ex quibus
tota virlus argumeniaiionis pendei, siiui i-ia argu-
mentalio: Socrates esl homo: ergo Socrates est animal,
procedit ex virtuie hujus propositionis: De quocum-
que praedicatur specics, et genus, quae est simpli-
ciler vera. Sophistice sic argumenlaMir: Socraies esl
aniinal: ergo est homo, quae in viriuie hujus pro-
posilionis falsae procedii. De quocumque praedica-
tur genus, ei species. Relictis aliis dispuiaiionibus,
ad praesens dc his quac ad sophisticnm periineni
iiiicndimus. Qiiia vero sophistica, ut dictum est, ad
gloriam tendii, volens sapicns videri : hoc autem
assequi siudet per hoc quod de advcrsario cum
quo dispiiial victoriam hahcal apparenlim): quod
qiiidem fit, cum ipsum ad aliquod inconveniens
(lucat: ideo terminus dispuiaiionis sophisticae est
aliquod inconvenicns, ud quod sophista ducere ni-

S78 DE FALL

Jilur respondeniem, el lioe dicilur me(a, ideslfinis
vel lorminus. Unde de duobus oporlel iraciare: pri-
uio de liujusiDodi ineiis, secundo de niodis argu-
menlaiidi, qiiibus sophistae nitiuilur ad n)elas du-
cere respondentem. Simi aulem melae quinque:
scilicei redargiKio, falsum, inopinabile, soloecismus
ei nugaiio. Redaignlio esi praenegaii concessio, vel
praeconcessi negalio in eadem dispulaiione vi ar-
guDienialionis faelae: ut si respondens negavcrit se
carnes crudas comedisse, sophisfice coiitra argual
sic: Qiiicquid emisli comedisti: carnes crudas emisli,
ergo carnes crudas comedisii. Si vi hujusmodi ar-
giimentaiionis respondens concedat quod prius ne-
gaverit, est redargulus: ei talis modns argumentandi
dicilur elenchiis, si bonns sil syllogismus: vel dicitur
apparens elenchiis si videaiiir et non sit aul syllo-
gismus, aiit contradictio. Est auiem elenchus syllo-
gismus coiitradii tioiiis. Si auiem non in eadem
disputatione, vel vi argumenii, sed propria vo-
luntate aliquis negat concessuii), vel concedat ne-
gatuivi, non est redargutio Falsuin aiitem, secundum
quod hic sumitiir, est aliqiiod inanifeslum falsiim,
vel concessio alicujus manifeste faisi, qiiod rcspoii-
dens concedcre cogiiur vi sophisiicae argumenla-
tionis; sicut hic, Omiiis canis est latrabilis. Caelcste
sidus est canis. Ergo caelesie sidtis est lairabile.
hiopinabile esi quod esi contra communem opinio-
nem on iiium, vel plnriuui, quod lanien noii est
faisum. DilTerl auiem a falso, quia omne falsum
est inopinabile, sed nou eonverlitur: q lia aliquid
csl contra opinionem communem, quod tainen non
est falsum, eril tamen inopinabile: sicui siellain
esse majorem lerra, et aliquem regem divitem el
felicem esse miserum el infelicem el inforiuiiaiun),
si ipse sit peccalor. Ad quod potest sophislice sic
uliquis duci. Qaemcumque contingit ab aliquo vinci,
esl infelix, quia ille qui vincitur est infelix. Sed
regcm contingit ab hosle vinci, ergo est infelix.
Soloecismus esi vitium in conicxtu pariium oraiionis
contra regulas artis grammaticae factum, ui vir
alba^ et homines cnrrii: et ad hoc polest aliqtiis
sie sophisiice duci, Tu scis hoc. lloc aiitem est
lapis. Ergo tii scis lapis, quod grauimatice non
dicitur. iNugaiio auteu) est ejusdeu) rei ex eadem
parie inulilis repetiiio, ut homo homo currii. Dico
autem ex eadem parie; quia si ponalur idem in
subjecio ei in praedicato, non erit nugaiio, ut hic
homo esl homo. Inuiilis autem repetitio dicitur,
quia si idem repetaiur ad majorem e\|)ressionem
non erii nugatio, ut eum dicitur, Deus Deus meus
respice in me. Ad hoc potest aliquis sic duci so-
phisiice. Isie nasus est sin)us. Sed sinius idem esl
(juod nasiis siuius. igilur isie nasus esi nasus ua-
sus simus. Et est scienduu), quod isia inconvenientia
lespiciunt diversas scieniias: nam redargiitio est
coi)ti-a Meiaphysicam, ad quam pertinet consideralio
hujus primi priiicipii, Conlradictoiia non sunt siiuul
vera. Falsum vero esi contra scieiitiam naiiiralem,
quae consideral res sensibiles, in quibiis verilas el
falsilas est manifesta: et siinililer contra matheina-
licam, in qua esl maxima eeriitudo. Inopinabile
vero est conira Dialecticam, qiiae procedil ex pro-
babilibus quae sunt secundum 0|)ininnem omnium
vel plurium sapientum. Soloecismus estcontra (rram-
maticam: nugaiio est eontra Rheioricam, cujr-s esl
ornate loqui El sic dum in scientiis singulis ad
inconveniens sophista ducit respondentem, appa)"et
circa omnia sciens essc. Nunc resiat videre de mo-

\CIIS

dis argumeniatiomim, quibus ad praedicla incon-
venieniia sophista nilitur ducere rcspondenlem.
Est auiem sciendum, qnod sicul argiimeniauo dia-
lectica firmiiaiem habet ex loco vero, iia aigumen-
latio sophistica appareniem firmitutcn) habet ex
loco apparenti. Locus autem verus firmitatcm dia-
leciicae argumentationi praesians, est habiiudo in-
ferentis ad illalam, quae diciiur maxiiDa, vel diffe-
reniia maximae, ui genus, species, lotum ei pars:
ex quoruin habiindine vcriias maximae propositionis
orilur super quam fundatur veriias dialeciici argu-
menti: sicut ex hubitudine speciei ad geiuis sumitur
haec maxima, De quocumqiie pi-aedicatur specie.>,
el gcnus: ex qua hoc aigiimenlum formatui', Socraies
est homo. igiiur Socraies esl animal. El similiter locus
sophisticus consisiit in habiludine inferentis ad 11-
latuu), ex qua snmiiur aliipia falsa proposiiio, sed
appai*ens vera, secundum quam procedit sophisli-
cum aiguuienium: sicni cnm dicitnr: Cognosco
venientein. Coriscus est veniens. Ei ^o eoarnosco Cori-
scum. Hic enim procediinr ab accideniead subjectunt,
scilicet a venicnie ad Coriscuin, secnndiim viriuiem
hiijus maxiinaf, Quicquid est verum de aciidente,
el de subjeclo: quae qiiidem maxima falsa est pro-
pier diversiiatem accidcniis el subjecii; videiur (a-
men vera propter convenienliam niriusque. Lnde
ad praedictum locum sopbisticiim duo concurri)nl: n-
num quod est causa appareniiae, quod facii argu-
menium apparere bonum; et dicilur etiam i>rincipium
motivum, (juia niovei hominem ad hoc ui argumento
sophysticoasseniiat: et hoc esi in praedicioaigumento
unio accidenlis ad subjectum; aliud esl principium
defcctus, quia scilicel facit defecium necessilatis iii
arguinenio; et vocatur etiau) causa non e\isieniiae,
quae in praedicto argumento est diversilas suijecii
et accidentis. Ex his auiem duobus conlingil homi-
n.-Mii falli: quia scilicel apparel aliquid ei non esl.
Unde locDS sophysticus alio nomino fallacia dicitur,
quia scilicet est causa fullcndi qu;uUum est de se,
licei aliquis non fallaiur per ipsuiu in aciu, nisi
isi:noranlia advenienie. Sieut autem loci dialeciici
distinguuniiir penes diversas habitudines, ex qui-
hus maxime causalur firmilas argumenii et argu-
menta ipsa sumuniur; iia et loci sophislici sive falla-
ciae distinguiintur pencs principia motiva, ex qui-
bus apparet csse firmilas in sophislicis argun)eniis.
IIoc autem conlingit du|)Iiciier. Uno quidem modo
ex parie vocis, quando propter uniiatem vocis cre-
dilur esse unilas rei per vocem significatae; sicut
illa quae per nomen canis significantur, unimi es-
se videnlur, quia hoc nomcn « canis »est unun). Alio
modo e\ parte lei ex eo scilicet quod aliquae res
quae aliquo mod) conveninnt, simpliciler unum
esse videnlur, sicui supra diclum est de subjecio
et 3ccidente.

CAPUT IIL

D'^ faHacla in dklionc.

Locorum igitur sophisticorijm sivc fallaciariiin
qnaedam sunl in dictione, qiiaodam exira diclio-
nem. In diclionc quicieni locus sophislicus sive
fillacia est, quando principium moiivum sive cati-
sa appareniiae est ex parte vocis- exlra diciioncm
vero qiiando est e\ parte rei. Ex parie anten) vo-
cis esi principium motivum sive causa apparcn-

oPiscauM XXXV.

570

liae ex eo qnod una vox mulla significat: qnod
toniingii per inuIii()lic'aiionein voiMinu Ksl auicni
niultiplex lri|)lc;\: sciliecl actndle, polcnlialc, ct
pliaiiiasiicuni. Acinale cst (|uando una vox in nul-
io \ariala inulla significal: ei lioc si- sii in iina di-
clione, diciiur accpiivocatio, ut in lioc noniine, cn-
nis, pro lairahili, caclcsli sydcre, ci pro pibce ina-
rino; si in oratione, diciiur Ainpliihologia, ui lilicr
Arisluiclis, idcsi ah Arisioicle factus vcl possessus.
Mullipl(;,v polcnliale est, quando una vox alicpio
iiiodo secindutn piolaliontMn vaiiata niidia sigiiifi-
cat: (|uod quidcin esl in diclionc secundiiin acccii-
lun), ui pcndcre, sccunduin quod jjravi vcl acuio
accenlu profcrtur, nnulia significai. In oratione v(;-
ro esi secunduin coniposilionciu cl divisionciii, nt,
duo et tiia sunt quinquc: liacc cnim oratio divcr-
sa significal coinpo^iiic vcl divisiin prolata. IMian-
lasticuiii vero, idesl apparcns inulliplcx, esl quan-
do iina dictio sccnndiim rci vcritaiein unum signi-
ficat ei vidcliir eiiain aliquid aliiid significare; si-
cul lioc nomen « liomo » significal (|iiale el (piid cl
vidctur significare Iioc aliquitl, iii diciiur in Prae-
dicainentis; et dicitnr figura diciionis, (pjusi dictio-
nis similiiiido. Suni igiiur loci soplii-iici indiciio-
nc scx: scilicei ac(|uivocatio, aiii|)l!il)ologia, acccn-
tus, composiiio, divisio, el figura diclionis.

CAPUT IV.

De faUacia ueqnivocationis.

[*rimo igilur esl dicendum dc acquivocatione. rist
autem aequivocatio unius ctejusdeni nomiiiis diversa
signilicaiio; fallacia aulcm acquivocaiionis est dccc-
ptio provcnicns e\ co quod umiin nomcn plura sigiii-
licat. 1'iincipiuin aiitcm molivum liujus fallaciac,
sive causa apjiarcntiae in aequivocaiione est unilas
diciionis cjusdem simpliciier; quod dicitur ad dif-
fcrcniiam Acccntus, iii quo non cst dictio uua siin-
pliciicr, scd soluui iii poieniia. Principium aii-
leni inoiivmn esse non existeniiae, sive defcctus,
est diversitas rcrum siguificaiarmn. Specics autcm
sivc modi aequivocationis sunl ires. Prima sp(>cic»
esl quamlo una diclio princ ifialiicr jilura signifi-
cat: ui hoc noiiien " canis aprincipaliter significai la-
Irahile aniual el marinam hclluam et caeleste si-
diis: ei forn atur sic paralogismus^ idcst apparcns
syllogismus: Omnis cauis csi lairahilis. Cacleste si-
dus est canis. Igiiur caelcste sidus esl lalrahile.
i^ed non scquitur: quia Iioc nomen « canis »aliud si-
gnificat in pri la et aliud in secunda, sccundum
quod ulraque accipiiur vera; ei sic iion cst vcrus
syllogisiiuis, cum non sil idcm lcrminus medius. Si
aiiicui accipinlur ui idcm significans in uiraquc,
sic allcia piaemissarum cst falsa. Siciit aiitcm o-
portci in syllogisiiio idcm mediiim his sumi in prac-
missis, iia oporlct duas cxtrcmiiates his sumi in
syllogisii 0, iu praemissis scilieet semcl, ei scmel in
concliisione: undc eadcm raiione potcst fieri para-
logismus, si sii aequivocaiio in alicra cxiremiiatum,
ui: graumaiici discuni. Ki grau.maiici suni scicn-
les; igitiir scicnlcs discunl: tiisccre cnim acqui-
vucum esi : nam uno modo disccre idcm est
quod iniclligcrc doccntem; ci sic, scicnics discunt. A-
li(> modo idcm csiquod accipcrc scientiam ah aliqno;
ei sic scientes non discunt. Sccunda speoies est,
quando unum nomen principidiier unum siguifical,

et aliud melaphorice sive transuu-ptive: sicui lioc
vcrl);im « videt » principaliier significat aclum Iiouiinis
propriiui): meiajilioiiie aMicm sivc iraiisumpiive si-
giiificai |)iali Ilorilioneni:ct formalursic puraiogismus:
Ouidipiid ridct, liahel os. Pratum ridct. l>go pra-
luiii liahel 08; vcl sic: Quidquid ciirril, liahei pe-
dcs. Tihcr currii: igiiiir Tihcr Iiahct pcdcs. >on
scipiiiiir: (piia« ridct » et • currit: « prinio suiiiuiitur
jiroprie, ct posiea transumptive. Et ad hanc spcciem
reducitur mulii|)licitas nouiinum analogoriim, (pjac
dicunliir j-'ccunduiii prius et posterius: sicui sanuiii
diiiliir aliquando dc animali, urina ct diaeia: ct
formal-ir paralogismiis ^ic: Omne sanum Iiahct vi-
tam. Sed urina esi sana; ergo urina hahet vitam.
Non se(|uitur: quia « sanum » priuiO sumitur pro co
quod priiicipaiiler significat, scilicct hahcre saniia-
tcm, sci «ndo pro eo quod p )Slcrius significal, sci-
licct pro siguanic sanilatcm. Ad hauc eiiam speciem
rcdiicilur muliiplicilas pnieposiiionuiii: (juia pracpo-
siiio unam h:ihct hahiludincm pcr |)rius, cl aliani
pcr po-teriiis: el formatur sic pandogismus: lii
(juocmnqiie «>sl saniias, illud cst aniinal. Sed sa-
nitas est in humorum adaccpialione: crgo hu-
niorum adacqiiaiio esi aniihal . >on sc(|uiiiir :
quia hacc pracpositio u in • primo dcsignahal hahitu-
dinem accidentis ad suhjccluin, secundo hahiiu-
dincm efl"cclu:^ ad causaui. Tertia species csl, quac
provenii ex diversa conigignificalione, quae quidcni
atlendilur ciica accidcntia partium oiationis, sicui
seciindum tempus, nuiiierum, genus, pcrsonam ei
similia: et sic formalur iiaralogismus: Qiiicumque
surgehat, stat. Scdcns surgchal: ergo sedcns sial,
Non seqiiitur: qiiia « scdens » in minori proposiiionc
sumehatur ut esi practeriti temporis imperfccti, in
conchisione seeundum qiiod en lemporis piaesen-
tis. Quicumque sanuhitur, saniis est. Lahorans sa-
nahitiir. Igiiur lahorans sanis csi. Minor et con-
elusio sunt duplices: (piia hoc pariicipium • laho-
« rans » significai leinpijs praesens ei practeritum
imperfccium; unde significat lahoranlcm lune, et
niinc lahoraiilem; cl idco si leiicrclur pro laho-
ranie, tnnc minor est falsa; quia sinul esscl sa-
nus ct hihorans, (|uod falsum esl. Si autein le-
ncalur pro lahoraiitc niinc, vera est, quia poiesi cs-
sc niinc lahorans, ct tunc |)oier;.l esse sanus: ci
e convcrso dc conclusionc.

CAPLT V.

De a))t}>}t'bolu(jia.

Scquiiur vidcrc dc ainphiliologia. Siciit autem ae-
quivocatio provcnit c\ co (pmd diclio pcnitus eadem
pliirii significai, sic amphihologiii cx co (jiiod una oralio
pcniiuseadem plurasignificat,undcdiciiur amphiholo-
giaah" amplii »quod est diihium ei <• hole »(jiiod csl
scnicnlia ei « logos » scrnio^ijuasi duhi i senicniiascr-
monis. Fallaci lautcm a Djihihologiacestdcccptio pro-
vcnicns e\ eo qiiod una oraiio |)enitus oadem plura
signilicat: et dico « j)i'niius cadem « ad diircreniiam
oraiionis quae cou posita ct divisa jilura siirnific;ii.
Causa apjjarcniiac, sivc |)rincipium moiivuMi am-
pliihologiae esi unitas orationis jilura significantis;
eausa vero non exisiemiac, sive princijimm dcfc-
cius csi diversiias significationis. Sjiccies auieni
amjihihologiae siini iics. Prima sjiccies provenii ev
60 qiiod una oraiio principalitcr plura significat
manente eadeni constructione, (irojuer divcrsam ha

380 DE FALI.AC11S

bitudinem conslniclorum: sicul luiec oralio « liber
« Aristoielis » plura signilicat, si semper isiae duae
dictiones eonstruantur eodein niodo; sed tamen
propter diversam babiiudiiieni diversa significant.
1'otesl aulem inlelligi secundum babimdinem effe-
ctus ad causam, vel possessi ad possidenteui: et
formatur sic paralogismus: Quidquid est Aristotelis,
possidelur ab Aristolele. Iste liber est Aristotelis.
Hrgo possidetur ab Arislotele. Non sequiiur, quia
primo construebatur nominativus cum geniiivo in
babitudine possessionis ad possidentcm, secundo in
habitudine effeclus ad causam. Secunda species
provenii e\ eo quod una oraiio pbwa significai
propier diversani ordinationem partium, ex eo quod
aliqua dictio potest conslrui cum alia iransiiive
vel intransitive, sicul bio: Quidquid videt aliquis,
hoc videi. Sed columnam videi. Krgocolumna videt.
Non sequi(ur: quia bacc diclio « hoc » construi-
lur cum boc verbo, videt, iransilive, et esi accusa-
tivi casus; et sic est vera; ei est sensus: Qui videt
rem aliquan), est videns eam. Alio modo potest
construi intransiiive, et tunc est nominalivi easus,
el tunc est falsa. et esl sensus: Qui videt rem unam,
illa res videi: el sic procedil conclusio: el similiier
hic: Quoscunique volo me accipere, volo quod ipsi re-
cipiant me. Sed pugnantes volo nic accipcre: crgo
volo quod ipsi recipiant me. Mon sequiiur: quia
• me » potest tonslrui cun) hoc verbo accipere iran-
siiive et intransitive; ei in uno sensu esl vera, et
in alio falsa: similiier hic: Quicumque suni li-
piscopi, siini Sacerdoies. Isti asini sunt Episco-
pi. lirgo isti asini sunl Sacerdoies. Non sequi-
lur: quia minor est duplex, ex eo quod « Episcopi »
polesl esse non)inalivi casus ei conslrui intransiti-
ve, et sic est falsa: vel polest construi transitive,
ei sie est genitivi casus ei est vera. Et est atten-
denduiii quod diversitas casuum pertinei ad falla-
ciam amphibologiae, quia casus acciduni diclioni
secundum quod construilur cum alia dictione; di-
versitas vero aliorum accideniium periinei ad ae-
quivocaiionem, quia alia accidentia acciduni diclio-
ni secundum quod in se consideraniur. Teriia spe-
cies est, qtiando una oratio principaliler signilical
unum, et aliud metaphorice sive transumptive, si-
cul haec oratio; Litlus aralur, principaliier signifi-
cat littoris scissuram, transumptive vero operis a-
missionem: et formatur sic paralogismus: Quaiido-
cumque liUus aratur, tunc lerra scinditur. Sed
quando indocilis docelur, littus aratur: ergo quan-
do indocilis doceiur, lerra sciiidiiur. Mon sequiiur
propier muliiplicitatem praedictam.

CAPUT VI.

De fullacia comjjosilionis el di^^isionis.

Sequitur de fallacia compositionis et divisionis:
in quibus, sicut supra diclum est, deccpiio provo-
nit ex poteniiali multiplici unius orationis. Dicitur
aiilem una oratio potcntialiter multiplex pro eo
quod diciiones eaedem diversimodc con)poni pos-
sunl ad invicem, vel ab invicem distingui: sicut cuin
dicitur: Quidquid vivii, semper est, haec diciio
« semper »potesl componi cun) hoc verbo» vivit, »vel
dividi ab eodem. Et quia oratio per consiitutionem
pariium consiituitur, ei ipsae parles se babent ad
orationem sicut materia, composiiio vero sicut for-
ma; ubi sunt crgo eaedem paries, sed non eadem

composiiio, esi oralio eadem muliiplex polentiali-
ler el malerialiler, sed non formaliier (^ actualiier.
Et propter hoc est iiiuhiplex potentiale, quia ora-
tio quae est una foruialiier, potentialiier plura si-
gnificat; et in hoc differunl illae fallaciae ab am-
phibologia, quia in ampbibologia scmper in eodem
ponitur cum eodem, licei non uniformiler; unde
est eadem composiiio; et per consequens eadem
oralio formaliter et actualiter una esl secundum
multiplex actualo; hic uuiem non est aciualis
uniias et foruialis, sed solum poteniialis, quia unum
coDiponitur cum diversis. Differunl auiein hae duae
fallaciac, scilicei compositionis et divisionis. Quando
enim oralio m sensu composito est falsa, lunc esl
fallacia secundum compositionem; quando autem in
sensu diviso est falsa, tunc est fallacia secundum
divisionem. Ei nota quod lunc oratio est composi-
ta, quando partes magis debito ordinantur; et lunc
esl divisa, quando paries minus ordinantur. Causa
autem appareniiae, sive principium motivum est
uuitrts poienlialis oratioiiis plura sigiiificaniis; causa
vero non exisleniiae, sive principium defectus esl
diversitas significationis, secunduu) quod inielligitur
composita vel divisa. Sunt autem tres modi si\e
tres species uiriusque fallaciae. Priinus modus esi,
quando aliquod dicium potesl supponere verbo vel
ratione lotius, vel ratione parlis: si ratione toiius
supponal, erit oratio composiia; si ralione partis,
erit divisa oratio; ei tunc si sub coinposito sensu
falsa oratio erit, fallacia esi coinposilionis; si auiem
in scnsu diviso esl falsa, eril fallaeia divisionis; si
auiem in utroque sit falsa vel vera, lunc nulla
fallacia est: quod eiiam in aliis muliiplicibus iniel-
ligendum est: et formaiursic paralogismus: Queuj-
cumque possibile esl esse album, possibile est quod
ipse sil albtis. Sed nigrum possibile est esse album.
Ei'go possibile est quod niger sit albus. Mon valet:
quia illud dicium, nigrun) cssealbuu), potest suppo-
nere ei quod dicitur possibile, vel ralione subjecii,
ei tunc possibilitas attribuiiur subjecto dicti, el esi
modalis de re, et lunc est divisa ei vera; estenim
sensus quod ille qui est niger, poientiam habet quod
sil albus; vel potest idem supponere ratione loiius
dicli, el sic esi modalis de dicio, et esi composiia
et falsa, et est sensus quod hoc dicuim, album esse
nigrum, sit possibile: unde esl fallacia composilio-
nis. Et potest etiam formari sic paralogismus. Quod-
cumque esse nigrun) esl impossibile, ip^nm non
potesi esse nigrum. Sed album esse nigrum est
impossibile; igilur album non potesl esse nigrum,
iSon valel: quia minor est duplex, sicut snpia di-
clum esi; ei in sensu eomposito cst vera, et in di-
viso est falsa, unde est fallacia divisioiiis. Secundus
modiis provenit ex eo quod aliquando praedicaliinj,
in quo plura adunaniur per conjunciionem copu-
lativam vel disjunctivam, potest attribui subjecto
conjuriciim vel divisim. Si conjunctim, esl oi'aiio
composiia; si divisim, oraiio e^ divisa; et tunc si
in sensu conjposiio oratio esl falsa, est fallacia
composiiionis; si in sensu diviso est falsa, est fal-
lacia divisionis^ ul paiel in his paralogismis: Qui-
cumqiie nun)erus componitiir ex duobus et iribus,
est duo et tria. Sed quinque non sunt duo et tria.
Ergo quinque non componitur ex duobus et iribus.
Non seqiiitur: media enim sive minor est duplex,
ex eo quod hoe praedicatum « duo et tria » potesl
inlelligi et rcmoveri a subjecto divisim, et sic esl
vera; esl enim sensus quod quinque nec sunt duo.

OPLSCLLLM XXXV

fiec tiia. Vel polest removeri a subjcclo conjnn- \
cliiiit cl sic esl falsa: esi eniiii sensus, quoii dno

oS\

quoii

el Iria simul jiincia non suiii t|uin(juc. Unde in
hoc scnsu pruccdil conclusio; undeesl fallacia coin-
posiiionis . El polesl sic forinari paralogismus:
QuaecuuK|ue suni duo ci iria, suni duo. Scd quin-
que sunt duo ei iria: ergo quinque sunl duo. llacc
similiicj- minor esi duplcx; quia in scnsu cornpo-
sito est vcra, ci in sensu diviso est falsa; undeest
fallacia divisioois. Simile esl si in praedicato po-
iiatur conjunclio disjunciiva, sicul liic, Omne ani-
mal estrationale vcl irialionale. Sed non oume anirual
esl raiionale. Lrgo omne animal cst irraiionale.
Non valel; quia prima est duplex, eo quod |)raedi-
catum potesi aiiribui conjunclim subjeclo, et sic
esl composila et vera: est cnim sensus, quod de
tjuolibel animali esl veruui diccre, quod esl ratio-
nale vel irraiionale. Vel poiest aitribui divisim, el
sic est falsa: est eniui sensus qiiod aliera isiarnm
sit vera. Onme animal esi rationale, vclomneani-
mal est irrationalc; cum tamen utraqtie sit falsa:
unde esl fallacia divisionis. Polesl eliau) sic for-
mari paralogismus; Quicquid non esl raiionale vel
irraiionale, nec est rationale nec irraiionale. Sed
nou oinne anin)al est raiionale vel irraiionale: erfi;o
aniinal esi quod nec esi ralionale nec irrationale.
IVon seijuitur; nam ininor est in sensu diviso vera,
in sensu composito falsa; undc esi fallacia compo-
silionis. Esl auiem sciendtim quod quando praedi-
calum comparaiur ad subjecium conjunctim, tunc
conjunciio conjugii lerminos; el sic accipimr in vi
unius proposiiionis, qtiia duo teruiini conjunciim
accepli suinuntur ut unum praedicatum, et cum
simul atlribuantur subjeclo subjeclum erit eliain
unum; ex uno autem subjecto el uno praedicato
fit tma oratio. Quando vero icrmini in praedicalo
posiii copulato vel diviso divisim subjeclo al-
tribuuntur, sic accipiuniur ul duo praodicaia, et per
consctiuens ut tluo subjecta eis respondeniia, et sic
initlligiiniur qtiasi duae orationcs pcr conjunclionem
copulativain vcl disjunctivam. Tcnius modus esi,
<juando una dictio polest conjungi diversis dictio-
iiibus in locutione positis: erii auiem tunc secun-
dum boc composiia oraiio, quando conjungitur
cum diclione cui niagis apparel, vel apia naia con-
jungi; diversa vero, quando ab ea disjungitur; si-
cut in hoc paralogismo paiel; Quod potesi unum so-
lum ferre, plura potest ferre. Sed quod solum unum
potesi fcrre, non potest nisi unum ferre. Ergo quod
non potest nisi unum solum ferre, poiest plura
ferre. Non valet: nam prima esl duplex, ex eo quod
haec dictio « solum » polest conjungi cum hae di-
ctione « polest, » cum qua magis videiur conjungi, et
sic esl composita et falsa: esl enim sensus, quod
ille qui non poiest portare nisi unum solum pon-
dus, potest plura portare. Vel poiesldividiab hoc vcr-
bo « poiesl » elconjiingi cuin hac dictione « fcrre »
et sic est divisa et vera: esl enin) sensus quod ille
qui modo poiest ferre unum solum pondtis, potcsl
quandoque plura ferre: unde esl fallacia composi-
tionis. Item, Quicumque vivit, sempcr est. Iste asi-
nus vivit: ergo semper est. Non sequitur: nam
prima est diiplex, ex eo quod hoc adverbium • sem-
• per » poiest componi cum verbo « esl « cum qiio
magis vidotur componi, el sic est composiia et falsa.
\el dividi ab eo, ei componi cum hoc verbo« vivit »
et sic esl divisa et vera, unde est fallacia compo-
siiionis. E contrario esl fallacia divisionis, ut patet

in his paralogismi*, Quocumque vides hunc per-
cussum, illo percussus est. >id oculo vidcs hunc
percussuui: ergo ot;ulo pcrcu^sus esi. Non \a'ei:
quia minor est duplex, co tjiiod iste ablalivus» oculo •
polest componi cum hoc verbo, « vidcs » cuui quo
magis videMr componi, et sic est composita el ve-
ra: vcl dividi ab eo, et comporii cuiu lioc partici-
pio « [)ercu>siim » el sic ei divisa ctfalsa; undee-il
fallacia divisiorii-. Itciu, Quicumque esi odie naius,
hodie primo incocpil esse. Sed tu es hodie naiiis,
consiai enim qiod hodie es, et es nalus; ergo ho-
die coc[)isli cssc. "Son valcl; quia minor est duplcx,
e\ eo quod bocad\crbium « hodic » polcst cotuponi
ciim hoc verbo « es » et sic csi cornposiia et vera;
V(;l cuiu hoc paiticipio « natus » «M sic csi divisa et
falsa. El est noiandum, quod obIii|ui et adverbia
magii. videniur dctcrminarc verbum quam partici-
pium, ct magis vcrbum principale quam secunda-
lium, quod iiiiplicatur in subjccto Cum enim di-
citiir, Quiciimque currii, movelur» moveiur «est ver-
bum |)rintipale, « currit » secimdariijm in subjecto
impiieaium.

C.VPLT VII.

Dc fallacin arcenlus.

Sequiiur de fallacia accenlus. Accentus aulem,

secundum quod hic suuiitur, e>t mod is pronun ■

tiaudi aliqiiam diclionem. Fallacia auiem accentus

est docepiio proveniciis ex eo quod aliqna diciio

diversimode pronunciata diversa siguificDt Sicui

enim fallacia secundiim compositionem ei divisio-

nem est eadem oratio maierialiter, diversificata se-

cundum formam; ita hic est eadem dictio mate-

rialiier tlivcrsilicata secundum diversum modum

|)ronuniiandi; el ideo sicut ibi esi poieutialis uml-

tiplicitas orationis, ita esl hic potentialis muliipli-

citas diciionis. Causa apparentiac hujus fallaciae esl

matcrialis unitas dictionis; causa non existeniiae

est diversitas sijjnificationis sive diclionis diversi-

mode pronuntiaiae. Suut autem quatuor modi hujus

fallaciae, secundum qiiod quatuor modis coniiogii

divcrsificari uiodos pronuniiaudi diclioncm. Primo

namquc varialur pcr diversos sonos sive acccntus,

tpii sunl ires; scilicel acccntus gravis, aculus el

circuuinoxus. Acccnlus acutus, sive sonus, est qni

acuii sive elevat syllabam, sicut palet in mcdia

syllaba cuin diciuir « Martiniis » media syllaba acuiliir,

sive elevatur: gravis auiem accenius esi qui depri-

mii syllabam et deponit, sicut paiet in media hujus

diriionis >• Dominiis » ei ultimasyllabahiijiis dictionis

« Lucas; » Circumflexus vero aeccnius est, qui acuit

syllabain, et postea deprimit, iit « ftoma. » Primus

ergo uiodus hujus fallaciae est qui provenit ex eo

qiioil nliqiia diclio potest pronuniiari gravi acc?niu,

vel aciMo. vel circiiniflexo. Acuto, ui patet in hoe

paralogismo: Qiioscumqiie justum cst pendero. jus-

tum est paii poenau^ Sed bonos viros jusi m est

pcndere. Ergo bonos viros justuMi est pati p.>cnam.

Non se(|uitur. quia in prima • pendcre » sur obatur

prout fcrfir aculo accentu, in secunda ut feriur

gravi, et sie idem est pendere, quod donnre poe-

nam. Secundo modo variaiur modus pronuntian li

acccnlus secundiim divci^sa tenipora: quae suiit

duo: scilicei productio in syllaba longa, el corre-

piio in syllaba brcvi. Secundus quidem provenil

38-2 DC FALLACiiS

o\ eo quod aliqua sjllaba alicujus diciionis poiesl
cnrripi; vel produci ul palei iu lioc paralogisrro,
Oninis popidiis csi arl)or. Sed aliqua gens esi po-
puliis; igilur aliqua gens esl arbor. ^ou valef. quia
Ifaec dicliofl popidns »ali(id significal sccundiin' qnod
prima syllaba ejiis prodiicilur, quia sic signilical
arboreiu (juaindam; el aHud secundum qiiod cor-
ripiuir, quia sic significat gcntem. Tertio modo
variaiur uiodus pronuniiandi dictionem secundum
diversilatem spiritns, (|ui qiiiJem diversificatiir se-
cunduni asperum ve! lene: asper qiiidem spiriius
designaiur per banc figi;ram « h » lenis vero spiritus
esi, quando sine aspiraiione syllaba profertur. Ter-
lius modus bujus fnliaciae provenit e\ eo quod
syllaba potes! leniier vel asperc proferri, ut paiel
in boc paralogismo; Qidcquid liamalur, bamo ca-
pitiir. Sed vinum amatur: igitur vinum capitur.
INon valet: quia primo Hbamaiur» profertur aspere,
poslea leniicr: similiicr hic; Oinnis ara est in tem-
plo. Siabidum porconim est iiara: igitur stabulun;
porcorum esl in templo. Non scquitur: qiia boc
nomen « ara » priirio [iroferiur leniter, postea aspeie,
Quarius inodus provenil e\ eo quod aliquid poiest
proferri ut una diitto vel plures, ut bie, Tu es qur
es. Sed quies idem est qiiod requies. Ergo tu es re-
quios. Non seqnitur: qiiia haec diciio o qui cs » primo
sumitur ut oratio, postea ut diciio una: similiier bic,
Qdicquid Deus fecit invile, fecil invitns. Sed racemos
fecit in vite: igitur racemos fecii inviiiis. ISon se-
quitur: quia primo haec diclio « invite » sumitur ut
nna dictio, po-Mca ut pliires. Patei ergo ex praedi -
ctis, quod accentiis denominatus seeundum quod
ab eo denominaiiir haec fallacia, communlor est
quam accenlus qui dividitur per gravem et acu-
tum et circumflexum, quia eomprebendit sub se
et hunc accentumj et alios tres, ut diclura est.

CAPUT VKL

De fallacia fiyurac dictionis.

Figura
unius

Sequitur de follacia figurae diciionis.
diciionis, prout bic sumimr, est similitudo
diclionis ad al'era;ii, sicut aliquid dicilur ad figti-
ram alterius facium quod ei assimrlalur: unde falla-
cia figurae diclionis diotionis est decepiio provenicns
ex eo qiiod ali(|ua diciio similis alteri diciioni vide-
tur babcre eumdem mof^um significandi, ciim tamen
non habeat; ut baec diciio« bomo Dvideiur signifi-
care boc aliquid proptcr similiiudinem quam babet
ciiin noii inibus signifi(!antibus subsianlias particu-
lares: ct sic in hac fdlacia non est mulliplex verurn,
sed pbanlasiicum: qiiia una dictio non significal
pliira secundum veriiatem rei, sod babet unum
niodum significaudi, et videtur baberealium. Caiisa
apparenliae est similitudo unius dictionis curi) alia
(^iciiono; causa vero non existcntiae est diversus
modus significandi. Suni autem Ires modi hujus
fallaciae. Primus modiis provenii cx eo qiiod dictio
qiiae significat masculinum, sumitur ac si significaret
femininum vel neutrum, aut e converso, ni patet in
hoc paralogisuto: Quaecumqiie substaniia coloralur
albedine, est alba.PapacoIoratur albedine: igiiur Pnpa
est alba. Non sequitur; qiiia cum Papa sit nomen virl,
non siguificat foennnam, licet videalur propier simili-
ludinem quam babetcum nominibusfoemininis: unde
nou debet sumi sub disiributo feminino. Vel sic,
Omnis subslantia colorata albedine, esl alba. Sed

vir est substantia coloraia albediiie; igilur vir esf
alba. Non seqiiiiur: qiiia masculinum muiaiur in
foemininum. Secundus modus proxeiiil ex eo qiiod
ali(pia diclio quae siguificai per iuodum unius prae-
dicainenii, potesl videri significari per modum al-
tcriiis; sicul hic, Quicquid heri vidisli, bodie vides.
Album heri vidisti: ergo album bodie videi. Non
valei: qnia mulalur quid in quale: vel, Quantunir
ciinique emisli, oomedisli. Sed carnes crudas emisli:
ergo carnes crudas coinedisli. Non sequiiur: quia
mutatur quantum in qiiale: vel sic, Quolcu i-quu
digitos olim habuisii, modo habes. Sed olim habuisii
parvos: crgo modo habes parvos. Non sequimr;
quia mulatur quantum quaniilaiis discrelae in quan-
tum quantiiatis continuae. Et est noiandiim, quod
non facit fallaciam figurae dieiionis mutatio prae-
dicameniorum quanlum ad rcm significaiam, sed
qnantum ad iiiodum signifieandi. Albedo eniui sl-
gnificai qualiiaiem, sed significat eam per modum
substanliae, quia non significat eam ui inhaerenieui;
album aute:a significat eaui per rnodum qualitaiis^
qiiia significat eam ui inhaerentem. El coniiugit
hoc, quando quale quid muialiir in hoc aliquid:
unde bic non est fallacra figurae diciionis. Quic-
quid heri vidisti, hodie vides. Albedinem heri
vidisti: igiiiir albedinem hodie vides. Tertius modu?
provenit ex eo quod aliqiia diclio, quae significat
qiiale qiiid, significarc videtur hoc aliquid. Et di-
citur signTicare, qualequid, quod significal naluram
communem generis vel speciei, secundum quod
pertinei ad tertium modum; boc aliquid vero si-
gnifical substaniiam particularem. Sj auiem sumatur
qiiale quid, secundum quod pertiuel adgeuusqua-
litaiis, sic mulare quale quid in hoc aliquid per-
tinet ad secundum modiin, ul: album currit. Socra-
tes est albus. Ergo Socrates ciirril: et forinaiur
sic )>aridogisfnus, Socrates csl alier ab homine. Kt
Ipse est bomo: igiiur esl .'dter a seipso. Non sequi-
tur: quia procediiur ab homine ad Socratem, et
sie inutatur quale quid in boc aliquid. Lt ad hunc
modum i'educitur omnis deceptio proveniens ex
mutaia supposiiione tenninoi-uu): unde cuiii dicitiir,
Iloiiio est species. Socrates est bo;i)o: igiliir Socrales
est species, bic proceditur a simplici supposilione
ad discreiam, quae muial quale qiiid in hoc aliipiid.

CAPUT IX.

De fallaciis extra dictionem.

Sequitiir de fallaciis cxira diciionem: qiiae In
hoc differunt a fallaeiis in dittione, ul siipra di-
ctum estr qula In fallaciis in dictione principium
molivum sive causa apparentiae esi ex parie vocis:
in fallaciis aulcm exira diciionem esi ex parte rei.
Sicul enim in fallaciis in dictione dccepiio provenit
ex eo qiiod unum nomen plura siguifi 'ans acci()ilur
ae si significaret unum, iia in fallaciis exlra di-
ctionem dcceptlo provenil ex eo qiiod aliquae res
aliqiio modo convenienies vel diffcrenies accipiuntur
ut eaedem simpliciter vel diversae Suiii asiiem
fallaciae extra dictionem se|)tem: quarum prima est
secundum accidens, secunda sccundum qnid et
simpliciter, tertia secundum ignorauiiam el 'ncbi,
quaria secundum pelitionem principii, quinla se-
cundum consequens, sexta secundum non causam
ut causam, scptima secundnm plures interrogaiiones
ut unam. Accipiuntur autem hac fallaciae seciinduii!
quasdam generales entium conditiones: na;n ens

0:'L'iCULUM XXXV.

38*

«liud esl per se, ei aliucl per accidens: el secun-
dum lioc accipilur fallacia accideiiiis. Ilem secuncluni
fjcrfectuni ei impeireclun» accipiiur fallacia sccun-
duiii quid ct siiupliciter; sccundmii aiiieiii opposi-
tuin ei non o[)poi>iiuin esl fallacia secundiun igno-
lanliani elenclii; secundum vero idem cl diversum
esi fallacia pciilionis princijiii: secunduin vero pi ius
ct |)0stcrius esl fallacia consc(|uenlis; sctiindum
causaai <ji causaluin esl fallacia secunduui non
caiisam ul causam: scciinduni aulem unuin ct niulla
esl fallacia secundum plures inlerrogationcs ut unuuj.

€A['LT X,

l>o fallacia accitlcnlis.

Diccndum est crgo primo de fallacia accidentis.
Ubi sciendum, qiiod accidcns liic accipitnr proul
disiinguiiur conlra pcr se. Per se aiiiem diciiur
inesse ali<|uid alicui, quofl inesl ei secunduin ra-
lionein propriae dcfiniiionis; praeicr lioc autem
quic<|ijid inesi alicui, dicitur incsse per atcidcns;
iindc ad hoc quod esl inesse per se aut pcr acci-
dens, Mipliciter aliqiiid potest se liahere. Quaedain
enim sunt quae oinni modo sunl eadem secunduin
subslantiae rationcm, ul vestis ei indumcntuin; el
in bis esi soluin pcr se, et niillo modo per acci-
dc:is: (piacdam sunt, quorum uiuiiu esl omnino
<'xtran<!um a ratione ii!t(;rius, ul alhiim el bomo;
el in isiis est solummodo per accidens, ct nullo
cnodo pcr se; quacdam vero sunt, quorum unutn
ad allciius rationem aliquo modo pertinci, licel
oon sini omnino eadeni sccundum dcfiniiioncm,
sicul se habel supcrius et infcrius: nam supcrius
ponilur in dcfinitione infcrioris', lamen non csi
omniiio eadem dcfinitio inferioris ei siipcrioris, ul
anirnalis et bominis, cum definiiio inferioris addai
super definitioncm superioris. Et si i ilc est de pro-
prio et de specie: nam spccies ponilur in defini-
tione propri', non tamen spccies el proprium sunl
omnino idein in definitionc. Et in bis est qnodam-
moilo pcr se, ct quodammodo per accidens; inquan-
lum pariim secundum dcfinitionem convcniuni, el
partim differunt. In his ergo quac primo modo se
i)abcnt, nccesse esl quo^l quicquid vcrum de uno
sii, sit cliam verum de alio, co quod lalia sunl
pcnitus eadeui secundum rem, ct diffcruni secun-
tlum nomen solum; unde in his non contingit esse
fallaciam accideniis: sed iii omnibus aliis non esl
nccessariiim quod quicquid cst vcrum dc uno, sil
eiiam verum de aliero. El ideo si cx hoe quod
aliquid esl de uno verum, concludatur esse vcrum
de altcro, est fallacia accideniis. Coniingit autcm
qiiandoque, ut quod est verum lie uno, concludaiur
esse verum de altcro; scilicct quando aliqiiid ailri-
biiitnr uni secundum quod est idem altcri; tunc
enini quod inesi uni, ei altcri inerii. Si vnro attri-
buitur uni sccundum quod cst ab aIt<TO divisuu',
non inerit altcri; si autem ul na;i divcrsum ab
aliero, eril et alicrius: sicul si album atlribuaiur
animali inquantum est idcm bouiini. oporlei quod
conveniat bomini; si autem animali ut esl ('ivisum
ab homine, non oporiel quod conveniat homini;
ei si concludatur incsse, cril fallacia acci<Ienlis:
si^'nl si (licatur, Animal cst (|iiadrupcs. Ilomo esl
iuiimal: igitur hoiuo csi qu idrupcs. Quadriipcs enim
non pracdicatur dc animali ut animal cst homo,
scd sccundum quod csi ab liomine ilivcrsimi. Unde
palct quod in prniMliclo argr.inento n)ediiim diver-

simodc acci()ilur: nam primo accipicbaliir secun-
dum qiiod eral diversum ab bomine, scd in se-
cundo sccundum quod est idcm borj.ini. El ideo
qiiando esl fallacia accidcntis, scmpcr esl divcrsa
acccpiio medii. Dico aulcm diveisain accc|)lionc:ri
mcdii esse, quando mcdium secundum quod con-
vcnit ctnn ima exiremitaium, est divcr^uui ab alia.
Fallaiia accidcniis cst decepiio provenicns ex eo
quod ali(|uid significatur siiuilc utri(juc eoruui quae ,
siint aliqualilcr per accidcns unuin. Ex q lo paiel
qiiod in fallacia accidcnlis semper invcniuntur ires
tcrmini, sicui iu syl!ogi>mo; (piorun duo pcr ac-
cidcns aliqiiO mndu coujunguniur; q li quidcm se
babcnl sicui mcdium, ci minor exire nilas: lerliuin
vcro quod assignalur ulriquc inessc, csl major ex-
trcmitas. Causa vero a[)parcnnae in hac fallacia est
unilas quacdam ei idcntiias corum ([ua( per acci-
dcns quodamuiodo conjunguntur; causa vcro non
exisientiae est diversilas eorumdem: nam sicut dicil
IM)iloso[)hus in 1 clcncbor., fallacia accidcniis fit
ex eo ([uod aliquis non pote>l judicare idem ct
diversui), unum el mulia. Sunl a iicm ires modi
hujus fallaciac. Primus modus provcnii e\ eo quod
proceditur ab accideuic ad suhjeclufn, vcl c con-
verso; sicul hic, Cogiiosco Coriscun). (>oriscus cst
vcnicns. Igitur cognosco vcnicnlcm. Non sequiiur:
quia vcnicns el (-"orisciis suni unum [icr accidcns.
ei non per se. Undc non scquitur quod quicquid
esl vcrum <lo uno, sit verun) de alo. lloc eniui
fallil, quando aliquid esl veriiui de uno sccunduiu
qiiol esl diM-rsuin ab allf^ro, sicui hic, cognosco
(^ioriscum Coriscus cnim non subjacci »!Ogniiiorii
secundum quod est idcm vcnienii. LnJe palet quod
est diversificaiio medii, ct sic cst fallacia accidcniis.
Similiter hic, Iste canis est luus, et esl paler. Igi-
lur est tiius pater. Canis enim et paicr si nl unum
per accidens. Unde ncn sequiiur quod quicquid
est veium dc uno, sii verum de alio; sccunduui
eniu) quod canis est paler, non convcnil ei esse
tuun). Secundus modus esi, quando illud quod
convcnit superiori concUidiiur in infcriori, vel e
convcrso, siciit bic, llomo esl animal, ei animal esl
gcnus: igiiiir homo esi gcnus. Xon seq lilur: supe-
rius cniin ei infcrius aliquo modo s int unum
pcr accidcns , licet alio modo sint unum pcr
se. Unde cx diciis patet, quod si ideui veiifi-
caiur dc uno eorum secunJum quod idem est al-
lcri, ncccsse csl de ahcro verificari. El secundup.i
hoc sumuntur argumonta dialeciica a genere et
specic, sivc a superiori ad inferiora. f^uod autem
veriftcaiiir de uno eorum secunduu» quod difTeri
ab alicro, non oportet de allero verificari, Tunc
antcm esi v.irimio mcdii ct fallacia accidcntis, sicui
csi in pro|)os to: nam esse gcnus non praedicatur
tlc aniiiiaH sc?cun lum quod es' ideu) homini, scd
scciinilum quod ab eo dilTcri sicul superius ah
infcriori, Similitcr cst hic, Triangulus esl figiira.
Sc I proprieias triangiili cst habcre ires angulo>.
Igitur esl [irop^icias figurae. Xon scquiiu quM
iriangidus et figura non suni omnibus modi; ideni.
Unde non oporlei quod verificaiur de uno, de al-
lero verificari. Similiier csi hic; Socralcs < ^t alius
ah bo iiinc. Ipse autem esi liomo igitur e^: alius
a se. Tcrtiiis modus provcnit, qiianJo procediiur
a s[>ecic ad proprium, vel e converso, sicut hic:
Homo esi risibilis, Scd risibil;? csi propiium; ii;i(,.r
homo esl proprium, vcl homo csi spcci(!s. .>on si-
quiiur: q 'ia risibile ct hou.o non sunt ojuniuj

sei

DE FALLACIIS

idem secunddni definition^^m; e( ideo .«liquo modo
•iniun se habel ad alierum per accidens el oxira-
neuni; et propler hoc noii esi necesse qiiod quid-
quid vorificaiur de uno, verificetiir de aliero. El
esi soiendum quod non est inconvcniens, si in ali-
qiiibns praedicloriim paralogisnorum sint assiguaiae
diiae iallaciae, scilicel figurae diclionis et acciden-
tis. quia secundum qiiod provenit deceplio ex si-
miliiudine diclionis, esi fallacia figurae diciionis;
seciindnm vero qnod provenit ex convenienlia re-
rum, fallacia accideniis esi: homo enim el Socrates
quaniUDi ad rem conveniiint, ei quantum ad nonen
similitudinem habent. Sciendum est eiiam, qtiod
sicut fii paralogismus acci-Jenlis ex proposiiionibiis
categoricis, ita ex hypotheticis, ex eo quod me-
diun; diversimode siimilur, prout scilicel compara-
tur ad unam exiremiiaiem, est diversum ab alia,
sici:t hic: Si nullum tempus est, dies non est, per
locum a toto in quaniilale: et si dies non esi, nox
est, per locnm ab oppositis. Ergo si nullum lempus
esi, iiox est. Sed si nox esi, aliquod lempus est.
Igiiur si nullum lempus esl, aliquod lempus esl.
Paiei ergo quod illud medium, qnod est diein non
esse, est diversnm ab eo quod esl noclem esse,
secundum qnod sequiiur ad hoc quod esl nulhim
lempus esse. \t\ lioc enim quod est diem non esse,
non sequitur nociem esse, nisi supposiio lempore,
seciindiun ((uod soqiiiiur ad hoc quod est nuHum
teinpus esse, snpposito lempore, sicut ex hoc quod
est videntem non esse, sequitur eaecum esse, sup-
posiio animali quod est naium videre.

CAPLT XI.

De fallacia secundum quid et simpticiler.

Sequiiur de fallacia secundum quid ei simph"-
ciier. Sinipliciler autem hic dicilur, qiiod nullo
modo addito dicimr: ut cum diciiur, Socralcs est
albus, vel Socraies ciirrit; secundum quid aulem
diciiur, quod cum aliquo addito dicilur, ut, isfe
curril bene, vel Socrates est albus secundum den-
tem. Hoc autem qnod additur, dupliciter se hahoi ad
id cui addiiur: nam quandoquc non diminuii de ra-
lione ejiis cui addiiur; el tunc potcst procedi ab eo
quod osi secunduin quid ad hoc quod est simpiiciter:
ul cum dicitur, Iste ciirrit veloeiter, igitur currit:
velocilas eiiim nihil diminuit de ratione cursus: et
est in praedicto argumenlo locus a parte in modo.
Qiiandoque vero id quod addiiur, diminuit aliquiil
de raiiono ejus cui adiiiiur; ul cum dicitiir, Ae-
thiops esl albus secundum denlom; nam baoc deior-
minaiio « denlem » diminuil aliquid do ralione ejus
quod dicilur albus: non enim potest dici albus, nisi
qiii lotusestalbus, vel secundum plures el principa-
liores paries. El ideosiconcludatur, Aethiopsestalbus
secundum dentem, ergo ost albus, est locus sophi-
sticus, vel fallacia secundum quid et simplicilor; et
cst deceptio proveniens e\ eo quod diclum secun-
diim quid accipitur ac si esset dictum simpli-
citer. Causa apparentiae in hac fallacia est con-
veniontia ejus qiiod est secundum quid, ad id
quod est simpliciler ; causa vero non exisien-
liae est diversiias eorumdeiu. Sunt autem quin-
que modi hujus fallaciae. Et primus modus esf,
quando dolorminatio addiia habot opposiiionem
ad illud cui additur: ut in hoc argumento, Caesar
esi homo mortuus. Ergo est homo. Non sequitur:

nam essehominern mortuum habel opposiiionem ad
hominom, eo quod vivum esl de ratione hominis, cum
honio sitaniinal elaiiimalest subsianiia aniii.aia sen-
sitiva: el sic paiot quod baec dcierminalio«moriuus, »
lollit hominis ralionem. Simililer, Iste est bonus lairo,
igitiir esi boinis: nam bonum per se supposiium op-
posiiionem habet ad lairocinium. Similiter hic, Men-
dax dicil verum dicendo se dicere falsum. Ergo
dicit verum. Non sequiliir: nam dicere verum op-
ponitur ei quod est dicere falsum, el e converso.
SeciindiiS modus provenit ex eo quod aliqtia de-
torminaiio addita pertinet ad animae actum: nam
aliqui actus animae possunl esse circa exisleniiam,
ei circa non existenliam, sicut hic,Chymaera est animal
opinabile, igitur Chymaera est animal. Non sequiiur:
narn opinabile additum animali diminuil de ejus ra-
tione. Similiter hic, Caesar est in memoria hominuin.
IgiturCaesar est. Similiier bic, Tu liabes felicilatem
in lua voluniaie, igitur babes felicitaiem. Teriius
modus est, quando deierminatio addita significai
aliquid in potenlia esse, sicul hic. Ovuin poteniialiler
est animal. Ergo esl animal. Non sequilur: nam esse
in potentia diminuit de ratione ejus quod esl esse
simpliciter. Quartus modus est, quando deicrmina-
tio addita significal partein, sicut hic, Acihiops est
albus denie. Ergo est albus. Non sequiitir: quiaesse
in parie diminuit de ratione ejusqnod est esse sim-
pliciter. Sciendtim tamen, quotl si a parie sitnaium
denoininari totum, non accidii fallacia, ul paiel in hoc
processu. Isle est crispus secundum capillos. Ergo
est crispiis. Bene sequilur: quia homo deiiomi-
natiir crispus secundum capillos; et hic modus
se extendii ad alias partes, scilicet loci, vel lempo-
ris, vel aliorum toiorum. Si vero aliquid additur
toli in loco medianle parie in loco, a qua parte
totum non esi natum denominari, accidii fallacia
in his processibus, ut: llaec tiiacta esi bona in locis ae-
grotaiivis, ergo est bona. Nonsequilur: quia hoc quod
dicii « in locis aegroiaiivis » significat partem in loco,
Similiier est de loto et parie in lempore, sicut hic, Bi-
bere vinum esi malum aegroiami. Ergo est malum. El
eadom ratio est in onmibus siuiilihus. Quintus mo-
dus est, qiiando deienuinaiio addila cogii termi-
num, ciii addiiiir, slare inalerialiter; sicul bic, Sa-
pions vult amittere maltun. Ergo vtill iiialum. Noii
sequitur: nam amitlore malum non dicit maluni
siinpliciter, sed secundinn quid. Siuiiliier hic, Fnr
vult sumere bonum. Igitur vult bonum. Ei est ea-
dem ratio in aliis similibus. Sic ergo patet ex di-
ciis, quod haec fallacia provenit seciindum raiio-
nem perfecli et imperfecli: nam delerminaiio di-
minuil, eo quod significat aliquid esse imperfecluin.

CAPUT XIL •

De fallaeia secundum ignorantiam tlenchi.

Sequilur de fallacia secunduni ignoranliam e-
lenchi. Est aulem elcnchus syllogismus conlradi-
ctionis: qui quandoque esl unus, qtiandoque duo.
Unus quidem, quando concludit coniradicloriam
allerius proposilionis prius) dauio; sicui si deiur a-
liquod animal esse incorruptibile, et procedatur sic:
Omne eompositum ex contrariis est corrupiibiie.
Omne animal est hujusmodi. Ergo omne animal
est corruptibile. IIjoc enim conclusio esl contra-
dicloria pro|)t)silion!3 datao. Duo enim syllogismi
conslituunt olcnchum, quando ex duobus syllogi-

smis concliidiiur coniradicloric, situt si supraditio
syllogisino comraponalur alius lalis syilogismns.
INullurn bealu-n esl corruplihile. El aliquod animal
t'sl bcaluin: igiliir aliquod animal non csl corru-
piibile. Qiiia i^^iiur de raiione clenchi csl syllogi-
smus e( conlradictio; ideo quicquid esl conira de«
linilioncm syllogismi ei comradictionis, csi conlra de-
finilionem elenchi. Et idco cum in quulihet fallacia
defectiis accidal propier hoc quod ali(niid oiiiiliilur
de definitione syllogismi et coiilradiclii)nis; idco
omnis fallacia reducitur ad ignoraniiam elenchi
sicul ad generale principium. Quia vcro in dcfi-
nitione elenchi ponilur coniradiciio, quasi diirercnlia
quae •consiiiuit spccicm; ideo spccialitcr oniissio
eorum, quae ad coniradiciionem requiruntur, igno-
rantiam elenchi consiituil secundum quod est fal-
lacia specialis. Sed quia fallacia csse non potesi si
apparcniia desil, oportet ad hoc quod circa con-
tradirtionem sii fallacia, ut sii apparcns coniradictio
et cum hoc aliquid ad veritalem conlradictionis
dcsit. Apparens auicm coniradiclio esse non [totest,
nisi sil nnius ei ejusdem: quia nisi sil ibi unnm
ei idem, non videbiiur esse contradiciio, ut dicendo.
Ilomo curril, asinus non currit. Ex vera auiem
coniradiclione non polest dcficcre iiisi e.\ dcfeclu
unius et ejiisdem. Unde, hoc observaio, ex defectu
aliqiioruni, quae ad eontradiciionem rcquiruntiir, fit
fallacia. Kst autem conlradictio opposiiio iiniiis ct
ejusdem non rei tanium, sed rei el nominis simul
secundum idem ad idem similiter et in codem
temporc; fallat-ja aiiiem secnndum ignoranliam elcn-
chi est deccptio proveniens ex eo quod non obscr-
vaniur ea qnae suni iicccssaria ad dcfinilionem
elenchi, et praecipue ex parieconiradiclionis: unde
dicitur ignoraniiu elcnchi, quia accidit dcceptio so-
Jum pcr hoc quod dcfinitio coniradiclionis ignoraiur;
causa autcm apparentiae in hac fallacia e»l simili-
tiido apparens contiadictionis deficientis ad conira-
diciionem perfcclam; causa vero non existenliae cst
divcrsiias corumilem. Modi hujns fallaciae suni
quatuor. Primus peccal conlra hanc particulam • ad
0 idem ■ ut hic: Duo suni duplum ad urnim, et non
suni diipliim ad iria: igitur sunt (tu|)lum ei non
dupliim. Non scqiiilur; quia, omisso hoc quod esl
esse ad idem, non cst coniradiciio. Secundus au-
lem peccat contra hanc parliculam • secundum idcm ■
sicut hir: lloc est dnpliim ad illud secundam lon-
giiudinem, ei non esl dupliim sccunilum laliimli-
ncm. I rgo idem esi duplum et non duplum. Non
sequitur: quia omitiitur liaec parti(ula, sccundiim
idcm, quac requiriiur ad contradiciioncm. Teriius
pcccat contra hanc parliculaui « simililer • sicui hic:
Cacluiii iiioveiur eirculaiiicr, et non movcinr sur-
sum et deorsiiii). Krgo movetur ei non movciur.
INon srqiiiiur: quia omissio hujus particulae, simi-
liicr, (ollii contradiclioncm. Quarius est conlra hanc
pariiculaiu • in eodem tempore» sicut hic: Domus est
clausa in noctc, non csi clatisa in die. Ergo estclausa
et non esl clausa. Non scquiiur: quia diversiias tem-
poiis impedit coniradiciionem. Kl esl scicndimi, quod
hacc fallacia convenii ciin. fiillacia sccundiim quiil, ci
simplicilcr in hoc: quia in uiraquc procediiiir ab
eo quod diciiiir cum deierminaiione ad id quod
dicilur simi)licilcr. Scd hacc dilTorcntia, quia in
fallacia sccimdiim cst (luid et simpliciier dclcrmi •
natio diminuii de raiione cjus quod csl simpliciicr
esse, qiiod non de necessilate ac(idit in hac falla-
cia; sed hae deicrminaMones addilae diminiiiinl de
5. Tfi. Opcra oninia. V. 1(3.

OPUSCLLLM XXXV. 3Sd

ratione coniradiclionis: b(;ne eriim sequitur. Iloc
est diiplum ad illud sccundum latitudinem. Igiiur
est duplum ad illud; non tamen scquiiur quo(J sil
conlradiciio. si ad divcrsa referatur. 1'aiel cliani
ex diclis, quod haec fallacia provenit secundum
gcneralem cniium coniradiciionem, quae esl oppo-
sitio: nam est omnis contradictionis priucipium.

CAPLT XIII.

Dc faUdcin pviillonts piin<ipii.

Scfjiiiiur de fallacia peiiiionis principii. Princi-
pium hie diciiur principale {iroposiium. Tunc igilur
aliquis petit piincipium, (jiiando pciil sibi conccdi
priiicipale proposilum quod (lcbet probare quod
qiiidem hi sub eodcm nomine petai, nulla sit fal-
lacia, scd peiens videbitur deridcndus, sicut si vclit
probnre, homo currit, et pciii camdem sibi con-
cedi. Si vero peiat id qiiod vult probare sub alio
vocabuio, polcril csse fallacia; et lunc proprie pclil
illud quod est in principio, id est illud quod in
se conlincl principale proposiium. Fallacia ergo
peiiiioiiis principii esi dccepiio pro»eniens ex eo
quod idcm assuu.iliir ad probalionem sui ipsius
siib alio vocabulo. Causa ergo appareniiae in hac
fallacid esi diversitas apparens; similiiudo conclu-
sionis esf ex praeinissis, causa vero non exi-tenliae
est identita'* earumdcm. Sunt auiem modi hujus
fallaciae qiiinque. Primiis modus esi, qiiando defi-
niium pclitur ad dcfinilionis probationem, vel e
converso, ut si debeal [)robari quod homo currii,
el petatur concedi ([uod animal ralionale morlale
currat, qiio concesso, arguaiursii: Animal raiionale
moriale currii: igimr homo curril. Ilacc nulla pro-
baiio est, quia similiter dubitatur de pracmissa ei
conclusionc. Secuiidiis modus esl, quando iiniver-
sale petiiiir ad [irobaiionem particularis; ul si de-
bcai probari quod omniufn conirarioium eadem
est disciplina, ei assumaiiir ista: Omnium opposi-
torum eadem est diseipliua. Krgo Ofnniiim conira-
liorum eadeui cst disciplina. Haec prdcmissa non
esi magis nota quam conclusio. Teriius modiis esi,
quando peiuntur omnia paiiicularia ad probaiionem
uiiiversalis, ui si dfbeai [irobari quod omniuui
o()posilorum esi eadem disciplina, et assumaiur ista:
Omnium conlrariorum est eadem disciplina. Om-
nium privative oppositoruni cadem esi disciplina,
ei sic dc aliis: igiiur ouinium opposiiorum esl ea-
dem disciplina: Hacc ctiaiu conclusio in praen issis
peiilur. Quartus modus csl, quando pctiiur divisim
quod debcl prohari conjunclim; iii si debeat pro-
bari quod iiicdicina sil scientia sani ct acgri, ci
sumatur ita: Mcdicina est scicmia sani, cl n.edicina
csi scitniia aegri. Krgo mcdicina est scientia sani
cl acgri. Ilic eiiam pclitnr id quod deberet probari.
Quintus modiis esi, quando pciitur unum correla-
tivoriirn ad prol alioncm alieriiis; ui si debcai [)ro-
bari qnod Socraies sit paler Plaionis, ct sumaiur
iia: Plato est filius Socralis: igiiur Socrates est
palcr Plaionis. Ilic etiam pcliiur quod dcberct pro-
baii ab aliis vcrbis. I'.i cst scienduin quod haoQ
fdlacia non peccat conira vim illaiivam argumen-
landi, quia bencscquitur conclusio, dalis praemissis,
cum servciiir dcbita habiludo inferentis ad illatum,
scd peccai conira probaiioiieir! argumcnti, nam pro-
baiio debel esse magis manifesta, quod hic non
observatur: unde bic non occidii decepiio c\ co

o86

DE FALLACIIS

quod •ionclusio non inferlur ex praemissis, cum
illaliones praediclae sinl sec mduin locos dialeclicos;
sed accidii decepiio ex eo quod peiiiur idem con-
cedi ac si essel diversum. IJntJe si in praeuiissis
Mjodis arguinenlandi accipianiur praemissae ex eo
quod siui magis notae, el non quasi peiiiae, non
eril argumentum sopliisiicuii» std dialecticum. Pa-
let auiem ex praediciis, quod haec fallacia provenil
secundum « idem el diversum » proul non discer-
niiur inler ea.

CAPIT XiV.

De fallacia consequeulis.

Sequilur de fallacia conse.nientis. Conscquens
aulem, ut hic sumilur, esi quod sequiiur ad anle-
cedens in proposilione condiiionali, ui euui diciiur.
Si Socraies esi homo, esl aniuial: Socraiem esse
animal esl cousequens, ^ocraiem vero esse homi-
iiem esl anlecedens. Esi ergo fallticia conse(|uen-
lis decepiio [iroveniens ex eo quod consequens
aeslimaiur Csse idem cum anl^^cedente oumino.
Ex hoc enim conlingii aliquem credcre quod ,
si conseqiiens sequiiur ad antecedens, ita e con-
vcrso auleccdens sequalur ad consequens. Unde
patet quod haec fallacia consequenlis in duahus
consislil coiisequeniiis, quarum una esl vera, ei al-
tera falsa, sictil si dicatur. Si aiiquis curril, mo-
velur. Sed Socrates mo\elur: igitur Socrates curril,
Haec enim consequeiitia: Si Socraies ciirril, move-
lur, quae primo ponilur, esl vera; sed isla, aJ
quam procedilur, esl falsa: Si inovelur, igiiur cur-
ril. Uhi vero lanlum ponilur una consrqueniia,
non est fallacia consequeulis: unde ><i dicalur:
Socrates est aniinal; igilur Socraies est homo, non
esi fallacia consequeniis ex modo aigumentandi,
sed magis fallacia accidenlis: nam, sicul fallacia
con>equeniis provenii ex eo qudd consequens cxi-
stiinalur oinnino esse idem aniocedenli cum non
sil, ita fallacia accidenlis provenii ex co qiiod prae-
dicalum exisiimatur omnino idem esse suhjccto.
Unde haec fallacia denominaiur a consequeudo,
illa ajlem ab accidendo, quod esl inhaerere. tl
inde esi quod quando procediiur argumeniando
solum ab aliqua caihegorica, per quam signilicalur
aliquid inesse, esl fallacia accidentis; quando ab ali-
qua conlilionali, esl fallacia consequeniis. Lt ideo
Pliilosophus dicit « quod fallaoia accidenlis esl in
a uno, el fallacia consequeniisin plurihus, » scilicet
consequentiis: et ex hoc eiiam palel quod in con-
se^iuentiis consequens esl aliquo modo pais acci-
dentis: nam o.nne quod sequitur, aliquo modo ac-
cidil; sed non omne quodaccidit, soquitur. Non enim
sequiiur, Si esi homo, est alhum, licel liaec sii vera
« qiiod ly homo sit albus». El ideo uhicumque est
fallacia consequeniis aliier ordinalis terminis, potesl
iieri fallacia accideniis, sed non convertiliir. Caiisa
appaivnliae in hac fallacia esl convenientia conse-
quenlis cum aniecedenie: causa vero non existen -
liae esi diversitas corumdem. Suni auiem modi
hujus fallaciae duo. Primiis modus procedit ex con-
secutione magis communis ad minus commune,
sive magis commune sil genus, sive accidens, ul
patet in his paralogismis: bi aliquid esi asinus esl
animal. Sed lu es animal. Igiiur lu esasinus, non
sequiiur; non cnim conseqiieniia prius posiia con-
veriitur. Sioiiliter hic: Si aliquod esl mel, est ru-
beum. Sed fel est rubeuin, igiiur fel est mcl. Si-

militer hic: Si aliquis esi fur, erral de nocte. Sed
lu erras de nocte. Igiiur iii es fur. In his enim
omnibus putatur conse(|ueniia convcrii, quae non
convertilur, unde csl fallacia conscquemiae. Si au-
tem sum«nlur proposiiiones caihegoricae in eisdeui
terminis, es^t fallacia accideniis sicut; asiiius e^l
aniinal. Tu es animal. Igiiur lu es asinus; el haec:
Mel esl rubeum, et fel esl rubeum. Igilur mel est
fel. Secundus modus esi, quando procediiur a con-
sequeniia oppositi ad similem consequeniiam in alio
opposiio, ut si dicatur. Si aliquid esl generatum,
habci principium. Sed anima non est generata.
fgilur anima non habet principium, sed semper
fuit; non sequilur: est enim in oppositis duplex
consequentia, una in ipso, allera in contrario: in
ipso quidem esl consequeniia, quando sicut adan-
leeedens sequiiur consequens, ita ad oppositunj
aniecedeniis sequitur oppositum consequeniis, ut:
Si est juslum, est bonum. Igitur si esl injuslum,
esl malum. Consequeiilia e conirario est, quando
sicut ad aniecedens sequilur cousequens, iiaadop-
positum consequeniis sequilur oppositum aniece-
dcntis, ut: Si est hoino, esl animal. Igitur si non
est animal, noii est homo: in opposilis enim se-
cundum affirmalionein et negaiionem non est con-
sequenlia in ipso, sed in conirario. Etideoquando
proceditur in hujusmodi opposilis ac si esset con-
sequentia in ipso, est fallacia consequentis, sicul
in exemplo patel. In his autern lerminis esi falla-
cia accideniis cathegoricis propositionibus sumptis,
ul si dicatur sic: Omne generalum habet princii*
pium. Sed anima non est generata. Igitur non hi^-
bei principium. Ei est sciendum, quod sicut primus
modus peccal conira conscquentiam procedendo a
positione consequeniis ad posiiioiiem anlecedenlis,
ila secundus peccat procedendo a desiructione an-
icLcdeniis ad destructionem conseqiientis. Esl au-
l€m conlrario modo procedcndum, scilicet a destru-
ciione consequentis ad posiiionem antecedeniisi: patel
enim quod haec fallacia provenit secundum ratio-
nem prioris el posierioris. El noia quod quoddani
conscquens est in plus suo anlecedente, el quod-
dam in minus: consequens in plus est in terminis
universalibus, siciit cum dico: Homo esf, ergoani-
mal est; consequens in miiius esi, sicut lotum in
quantilale, et ejus pars, ut cum dicitur: Omnium
opposiiorum eadem est disciplina. Ergo omnium
contrariorum.

CAPUT XV.

De faUacia sccunilum non causani ul causatn.

Seqiiiiur de fallacia secundum non causam ul
causam. Causa auiem hic dicilur quod esl causa
inferendi, secundum quud praeuiissae dicuntur causa
conclusionis esse. Esl ergo fallacia secundum non
caiisam ui causam, qiiandu inier praemissas, ex
quihus scquiiiir conclusio, poniiur proposilio aliiju.»
qiiae niliil ad conclusionem opcratur, el >ic noii
est causa. Tauicn ad hoc (jiiod fial follacia, opoitct
qiiod videaiur esse causa: quod quidem fii per hoc
quod convenit cuin aliis [iroposiiionihiis, quae sunl
causae conclusiouis in lenninis. Exhocauiem qiiod
proposiiio qiiae non est causa, suiuiiur ui causa,
non provenii aliqua deccpiio nisi quando f\ lon-
clusiune rediiur ad praemissas. el interimiiur ali-
qua praemissarum: quod quidcm fit in syllogisuHs

OPUSCtl

ad impossiltile, in r|iiil)us pcr hoc; quod condiisio
csl iinpossihilis, ostcndilor iiliqniiin pracniissarnni
inipossihilcni fiiissc. K( idco liacr falliicia non liabcl
licri nisi iii linjusinodi syllcj^ismis. In sylloi^isMiis
cnini osiensivis, in (juibtis aliud dircctco-icnditnr,
ad nullum inconvenicns diici ()0(esl rcspondcns, si
sumadir in piiicmissis alitpia pro[)osiiio qnae non
esl causii coiulusionis ac si csscl causa. I']si crgo
causii apparenliae in liac fallacia convcnicniiii pro-
posilionis, qiiac non est causa cum illis (|iiac sunt
(,'aiisiic. (^aiisii vcro non cxisientiac cst dcfcctus lia ■
biiudiiiis dcbiiac inlcr |)ropositioncm infcrciiUMn ct
pro()osiiioncm illaiam. I''()rmiiiur auicin scciindum
lianc fallaciam lioc modo paralogysinus, 1'utas nc
anima el vila suni iilem? (pio daio proccdiiur sic:
Anifna ct vila siinl idcir), cl mors cl viia suiit con
(raria, et gcncraiio ct corruptio sunt coniraria.
Sed mors esl corruptio. liigo vita csl gcneratio.
Igiiur vivcrc cst gcncrari; quod csi ini|)0ssil)ilc:
naiii qui vivil, non gcncraitir, hh\ jam gcncratus
csi. Ergo ei primum fuii iinpossibilc, scilicct quod
iinima cl viia sinl idcm: non scqnimr, (juia isla
proposilio: Anima ei vila sunt idcm, quac accipic-
l)aiur in pracmissis, non fiiit eausa conclnsionis
impossibilis: (juod cx boc patcl, qtiia ca rcinoia,
adbuc sequiliir coiiclusio. Unde (cr lioc, quod con-
clusio est impossil)ilis, non ()()icst osicndi qiiod
()racdicta proposiiio sit im()ossibilis, scd quod ma-
gis isia sit iinpossibilis cx (jUii scquiiur, quac cst
ista: !Mors et vita stint coniraria: ex hujus cnim
falsilate scquiiur falsitas in conclusionc: mors cnim
et vita non snni conlraria, scd opponiintur i;i |)i i-
valio cl babiltis. Palet crgo quod haec fallacia pt^c-
cal conlra raiioncm causac ei causaii.

CAPUT XVj.

Dc fcillacia svcnndum plurea inlerro(fationes
ut unam.

Sequitur dc fallacia sccnndtim plures inicrro-
gationes ut unam. lisl auiem ideni sccimdum sub-
staniiair, enuntiaiio, propositio, inicrrogalio et con-
clusio: scd diciiur cnuniiatio sccunduin quod si-
gnilicat siir[)licit(>r ali(|uid cssc, vcl non essc;
intcrrogaiio scciindum ((uod sub dubilationc pro-
ponilur; proposilio secundum quod suudtur ad
altcrius probationcm; conclusio vcro sccundum qiiod
cx aliis probatur: ct idco sicul cnuntiatio csi una,
vel ()lures, ila inicrrogaiio, pro(>ositio ei conclusio,
Ksl aulcm enuniiaiio una, in qna diciiur unum de

L.M X.XW.

:).s7

uno ul« liomo est auimal, vel est alhus ». Enuntiatio
vcro plurcs, quando dicuniur ph^ra de tiiio, ut«So-
• cratcs est alhus cl musicus • vcl unuin de pbirihus,
ul « Socraics et Plalo sunt albi»vcl |)liira dc pluri-
bus, ui « Socrales ct riato sunt albi ct miisici » . Scicn-
duni cst aulcm quod qiiaudo plura (rracdicanlur dc
uiio, cx ([iiibiis (ii unnm ()cr sc, cst cnuniiatic una,
ut cuin di( iliir* llomo csi animal rationalc mortalc »
nam cx partibus delinilionis fii tintmi pcr sc, (|uod
csi dc naliira spccici. Si atitcm plura pracdicanlur,
ex qtiibus fit tinum |)cr accidcns, lunc csi cnunliuiio
()bircs III cum dicitur « '•ocratcs cst bomo alhus » ex
homine cnini ct albo Hl unum ()cr accidcns. I'ro-
venii ergo liiicc fallacia cx hoc, quod ad inierro-
galionem quac esl ()ltires, daiur una rcs()onsio, eo
quod suh uno modo inlcriogandi proponilur, ul si
dicatur« Pulas ne ^ocralcs cl Pbiio cuirunl? »cxco
cnim qiiod simul inlerrogaiur dc duobus, vidclur
esse una intcrrogaiio cum sini plurcs, Catisae ap-
parcntiae in bac fallacia est unilas ex piirie modi
intcrrogamli: causa vcro noii cxisicniiac csi plura
lilas intcrrogalionis. .Modi auicni hiijus fallaciae
suiil diio. Piimtjs modus csl, quando inicrrogatio
csi pbircs, co quod unum dc [ihirifi.is in singulari
()racdicalur, ei e convcrso: sicul bic« Puias nc homo
« et asiniis siint animal rationalc n)ortaIc? »Si dicani
sic, proccdatiir sic: Ilomo ci asinus stint animal
raiionalc mortalc. Igitur asinus csi aiiimal raliona-
lc morialc cic. Si dicaiur qiiod non, proccdalur
sic: llomo et asiiuis non sunt animal lationalc
moriale: igiiur bomo non csl animal raiionale. Dc-
cepiio cnim haec provcnit, qiiia iid inierrogaiionein
pracdiclam cum sii ()lures, non esl danda una res-
ponsio, tit dicam simpliciier sic, vel non, scd duae,
ut dicatur sicr lloino cst animal ralionale, ei asinus
esl animal irraiionalc, vcl non cst aniu/al raiiona-
lc. Similiicr hic: Pulas ne lu cs homo et asinus?
si dicattir non; igiitir tu non es lioo o; si dicaiur
sic, conclud Jlur: Tu cs asintis. Simililer hic: Pulas
nc acibiops csi homo albus? si dicaiur quod sic,
concliidalur: Frgo csl albus; si dicatur quod non,
concludaiiir: Ergo non cst homo. Sectindus modus
csi, qnando inicrrogaiio est plures ex eo qtiod pliira
subiioiunlur, vcl pracdicaniur in plurali numero,
sicul hic: Pulas nc mcl ci fcl suni dulcia ? si di-
cattir, non, concludaliir: Igilur mcl non cst dulcc
si dicatur, sic, concludatiir: Igitur fcl est dtilce. In
omnibiis cnim his non est uiia rcsponsio, sed plu-
rcs, iii: sic md csi dulcc, ct fcl non esi dulcc.
Paicl ergo qtiod hacc falbicia proscnit sccundum
unum ct mulla. El hacc de fiillaciis dicta sufficiant.

OPUSCULUM XXXVI.

DE PR0P0S1TI0N16DS MODALIBUS

( Edit. Rom. XL. )

Qiiia proposilio niodalis a niodo dicilur, ad
sciendum quid sil proposilio modalis, oponet prius
scirc quid sil modus. Esi autem deierminalio ad-
jacens rei, quae qtiidem fil per adjeciionem nomi-
nis adjeciivi, quod delerminat subslaniivum, ut cum
dicitur « honio esl albus » vel per adverbium quod
determinat verbuin, ut « bouio currit bene. » Sciendum
etiam quod triplex esl modus. Quidam deierminal
subjecium proposiiionis, ut « bomo albus currii. »
Quidam delerminat praedicatum, ut « Socrales est
• botuo albus »vel«Socralescurritvelociter. »Quidam
deierminat composiiionem ipsam praedicati ad sub-
jecium, ul cum dieiiur « Socrates currere esl im-
« possibile « et ab boc solo modo diciiur proposiiio
modalis. Aliae vero propositiones quae modales non
suni. dicuntur de inesse. Modi auiem qui compo-
silionem deierminani, suni sex, scilicet: verum, fal-
sum, necessarium, iinpossibile, possibile, contingens.
Verum auiem et falsum nibil addunt supra signi-
ficationes proposiiionum de inesse: idem enim si-
gnitkatur cum « dicitur Socrates non currii » el
€ Socraies currere esl falsum; et Socrales curiii, el
« Socraies currere est verum » Quod non conlingii
de aliis qualuor modis, quia non idem signifioatur
cum dicitur « Socrates currii ei Socraies currere est
« possibile. » I^t ideo praetermisso de vero ei falso, de
aliis quatuor consideremus. Quia vero praedicalum
deleriiiinat subjectum, et noh e eonverso; ideo ad
hoc qiiod propositio sit modalis, oportel quod qua-
iuOr praedicti modi praedicenlur, ei verbum im-
porlans composilionem ponalur pro subjecio: quod
quidem fii, si pro verbo indicaiivo proposilionis
sumalur infinilivus, el pro nominativo accusaiivus:
cl diciiur diclum proposilionis, sicul hujus propo-
sitionis« Socrnlem currere esi possibile »dictum est
Socraiem currere. Quando ergo diclum poniiur pro
subjecio, ei modus pro praedicnio, tunc est propo-
siiio modalis, ulcum dicitur « Socraiem currere est
« possibile. » Si autem converialur, erit de inesse, ut
• possibile est Socratem currcre. » Propositionum au-
tem modnlium quaedam est dedicio, quaelam est de
re: modalis de dicto est, in qua tolum dictum sub-
jiciuir, el modus praedicatur, ut « Socrates currere
« est impossibile » modalis de rc est, in qua modus
inierponitur dicto, ut « Socratem possibile esl cur-
« rere. » Sciendum est autem quod omnes modales de
dicto suni singulares, eo quod modus praedicalur

de boc vel de illo sicut de quodam singulari.
Modalis autem dijudicatur: universalis, pariicularis,
indefinita, vcl singularis secundum subjecium dicli,
sicut de proposiiionibus de inesse, unde baec « Om-
« nem hominem possibile est currere » esl universa-
lis, et sic de aliis. Iiem sciendum est, quod pro-
positio modalis dicitur: aftirmativa, vel negaliva se-
cundum aflirmationem, vel negationem modi, ei
non dicii: unde haec « Socratem non currere esl
« possibile »est allirmativa; haec vero • Socraiem cur-
« rere non esl possibile » est negativa. Attendendum
estautem quod necessarium habet similitudiuem cum
signo universali affirmativo, quia quod neccsse esi
esse, semper est: impossibile cum sigrio uiiiversali
negativo, qiiia quod est impossibile esse, nunquam
est. Coiitingens vero et possibile similitudinem
habent cum signo parliculari: qiiia qiiod esl con-
lingens et possibile, quandoque esi, quandoque non
est. Et ideo necesse esl esse et impossibile est esse,
sunl conirariae, et possibile est esse el possibilc
est non esse, subcontrariae: necesse csi esse et
possibile est esse, subaliernatur: et similiter: impos-
sibile est esse et possibilc esi non csse; sed necesse
esi esse et possibileesi non esse, contradictoriantur;
similiter: impossibile esi essc et possibilc est esse,
ut patei in sequenli figura. Notandum, quod omnes
proposiiiones, quae sunt in eodem ordinc, aequi-
pollent. Lex aulem, et modus argumentandi in
conlrariis, subalternis et contradicioriis eodem modo
aitenditur in his, sicut in propositionibus de incsse.
Sciendiim est autem circa modalium aequipollentias,
quod idem operatur negatio posita ad modum, sicut
in propositioiiibus de inesse. Negatio in modiilibus
praeposita modo facit aeqiiipollere suo contradicto-
rio, ui « non necessecst essc, et impossibile est non
« esse » aequipolleni; negatio vero apposita dicto, facil
aeqiiipollere eontrario: negatio vcro apposita utri-
que, subalierno. Unde sciendum, quod possibile el
contingens idem signifieant: undc propositiones de
possibib coniingeiiti similiter ordinatae aequipollent.
Omnes autem proposiiioncs sibi invicem aequipol-
lenles siint in uno ordine. Unde patet quod qua-
luor sunt ordines. Primus ordo est: possibile esl
esse cum suis aequipollcntibus. Secundus: possibile
est non esse cum suis aequipolleniibus. Tertius:
impossibile estesse cum suis aequipolleniibus. Quar-
lus: necesse est esse cum suis aequipollentibus. Ex

quo palei, quod quartus ordo conlrarius est terlio,
t;rgo priinus stibcontrarius secundo, teriius conira-
dictorius prinio, quartus secundo coniradictorius,
prinius quariHs suljaiternus, el secundus lerlio.
Unde versus:

OPLSCULUM XXXVI.

Impossibile

non esse.
Necesse esl esse

TertiiH cst qiiarlo semper conlrarius ordo.
Puj^iiiit cuni quarlo coiilr<i(licen(lo secuMdus.
Sit sul>coiilraria linea tibi prima sccundae.
Tcrliiis csi priino coulrudictorius ordo.
Prinia siibcsl qiiartac vicem parliciilaris habens.
Scd habel ad scriem se lej;c secunda sequenlem.
Vel uidu subalternus sit primiis sive secundus.
Primus uinabimus, edentuliqiie secundus.
Tertius illiace, purpurea reliquus.
Destruit u. toliim sed a. conlirmat utrurr que.
Destniit e. dictum, dcstruit i. que modum.

Puppiirea

Illiacc

Non posslbile est Non possibile est

non esse. esse.

Nonconlingensosl Non conlingens

non esse. Contrariae esl esse.

est

«3

389

Iinpossibile

est

esse.

ecesse esl
esse.

«3

-o

non

Possibileeslesse.

co
Possibileest non
esse.
Conlingens est Conlingens est

esse. Subcontrariae non esse.

Non possibileest • In)possibile est

esse. non esse.

Non necesse est Non necesse est

non esse. esse.

Amabimus

Edentuli

OPUSCULUM XXXVII,

DE ERUDITIONE PRINCIPDH

( EdIT. ROM. HABETtm, NON SIGKATUM NTM. T. vyil. P. 227. )

PROLOGUS.

Ciim pars illiisiris Ecclesiae sit coeriis princi-
pum, 61 iniiium ab eis depcntleat vilae minorum,
non est negligcnda cura eorum ab bis, qni Ecole-
siae babent zelum. Judith o: « Cor meum diligens
« principcs Israel. » Non negligebai eos Pauliis,
cnm scribens Timotbeo obsecraret fieri « obseern-
" tiones, oraiiones, poslulaiiones pro regibus et aliis
« in sublimitaie consiitiitis, » 1 Tim. 2. Glossa Ay-
monis: « Obsecraiiones siint adjuraliones pro re-
« bus diiricilibus, nl pro conversione impii, vel malis

• removendis. Oraiiones sunt,iitqunndo jam conver-
« sis virluies ei bonaoranttir. Postnlaliories snnt, nt
« qiiando jam justis gloria caelestis oralur. »!Nee mi-
rum qiiod liaec faciebat Paulus: sciebal enim boniia-
lem eorum valdeuiilem esse Ecclesiae Deirmnltumqne
dolendiim cssc bis qni Ecclesiam reguni, cuni con-
spiciunl in optimatibiis deteriorationem, in genero-
sis degenerationem et deformiiatem in illis qui de-
buerunt esse prae ceieris speciosi: • Ad te Domi-

• ne clamabo, » ail Propbeia Psalm. 27: « quia
« ignis comedit speciosa deserii, » .loel 1; deser-
lum vocat mundum, prnpier spiriinalium bonorum
defectnm, ibi: « Comiianttir se lemporalinm bono-
« rum abundantia, et spiriiualium indigentia. » In
mundo freqiienter sunt deforminres qui videnliir
esse speciosiores, inlus enim igne infernali sunt
exusli, igne vidolicct irae, vel cupidilali-', vel lii-
xuriae. Multum plangere debenl qui babent zelum
Dei, si videani caecum principem siaiuae Nabu-
cbodonosor assimilaturo, cujus capnt fuit ex aiiro
optimo, membra vera inferiora multnm eranl ca
piti dissimilia. Quam devoli Deo ei Ecclesiae oliin
principes fuerunl, noverinl qtii antiqnas bisiorias
leguni; sed, quantum ad mulios, magna mutaiioin
ipsis facia esi, et non in bomim: unde Iiodie ba-
bet locum illa admiratio. Tbren. 4: « Filii Sion in-
« duti el amicii auro puro, quomodo repniali siint
. in vasa testea ? » Propterea ego in ordine fra-
irum Praedicatorum minimus a qiiodam principe
rogalus et ad acquiescendum ejtis precibns a ma-
joribus mcis, quibus obedire debebam, indncuis,
ad gloriam beatissimae Triniialis colligere volui a^
liqua ad instructionem et ad exbortaiionem princi-
pum utilia, non de mcis confisus viribu«, sed de
benignitale Salvatoris, qui potenles non abjicii,

cum sit el ipse potens; ct, in mundo natus, reges
voluit de se instriiere, el eis in splendore sideris
apparere. Opus vero isind decrevi in sepiem libros
distingiiere, ut ea quae in ipso coniineniur el faci-
liiis inveniantur, et melins in memoiia teneanlur.
In primo libro agitiir in communi de quibnsdam,
qiiae ad principes pertinent: in secundo osiemiitur
quoinodo ad Deum el Ecclesiam ejus babere sc
debeant: in leriio, qnomodo ad seipsos: in quario,
quomodo ad eos qui sunl circa ipsos: in quinio,
qiiomodo ad eos qui sunt ex ipsis, scilicet ad fi-
lios: in sexto, qnomodo ad populimi sibi subdilum:
in sepiimo, qnou)odo ad eos qui snnt contra ipsos,
scilicei ad bostes. Primus liber continct octo par-
les: in priiDa agilnr de poieslale terrena: in se-
ctinda, de sapientia babcnii poiesiaiem necessaria:
in teriia, de boniiate, sine qua polestas el sapien-
tia sunt nociva: in quarta, de nobiliiate vera, quaii
principem miiltum decet: in qninia, de hnmililale
principiim: in sexla, de veriiate quam debent dili-
gere: in septima, de eorum clemenlia: in ociava, de
j)ielale.

L B Bt K BS P li i Ili tJ l§

CAPUT I.

Qiiod pofestas terrena poliiis es( timcnda
quam appotenda.

Cum inordinaius amor polestaiis icrrcnae multum,
noceai, juxta illiid Bernardi in lib. de Consid.
« Nnllum tibi venenum, nullum gladiiim plus formido
« qnam libidinem dominandi; » diligenter ailen-
dendae snnl condiiiones hujus poiestaiis, ex quibus
n anifestum erit, quod ipsa esi limemla, et non
propter se appetenda, licet aliquando snscipienda
sit propter Dei ordinationem, et populi uiiliiaiem.
Sciendum ergo, quod poiesias terrena, qna bomo
super alios honiincs est, non est res nattirae, sed
sequela culpae. Haec potesias multuu) habet impo-
teniiae, brevis esl duraiione: videtur altitudo esse
et dominium, cum poiius sit subjectio ei minisie-
rium: bonor est contemplibilis; multtim habet pe-
riculi, miiltum oneris, mulium inquieiudinis, mul-
lum punctionis, et, ut frequcnier, nociva esl eam

OPISCLLLM XXXVIl.

591

Ijiibcnli. iNon esl rcs riitUirae, sed secjuela culpac:
non eniiii daiuiik esl houiiiii ab iniiio, ut pracessel
lioininihus, sed ul |)raeessel ereaiuris ii'ialionabili-
biis. Gen, 1: « raciuinus boiiiinein ad iniagincd»
o et siiniliiiidinem noslraui, el piaesil piscibus
« inaris, el voliieribtis «•aeli, ei besliis leirae. »
^aUiialiier ae(|uiias esi iiilcr boMiines, non |)iiie-
lalio. Ciregoriiis: « Ouines boiiiines naluraliu^r siint
« parts. • llein ibid.: « Non esl dala boinini |)rac-
« laiio ul doiuinclur boininibus, sed besliis lerracel
« voliieribiis et piseibus, idesi boiiiinibus in eo q lod
» induuni raeieiu liorun). » Lbi eniin nundelinqiii-
inus, parcs suiuus, euni praelaiio q lain inulli ap-
peiunl, cl subjei.lio (juain inidii fiigiuni, sc eon.i-
tcnlur: noii esl laudabilis ap|)eiilus qiio aliquis
appetil suain praelalioncin pcr alioruin subjcclio-
nein, nisi boe velii proj)ler Dei ordinationem, vcl
populi ulilitatein. Non csl bic appclilus naturalis,
nec virlulis, sed viiii 1 Cor. 14: « (laritas non est

• anibiliosa. » Non liabcl bomini vellc alienuin
inaluni propler suum bonuin. Sapieiis: « Si videas
« iiiurein velle dominari alii niuri, nuuiquid risuin

• leneas? .\sinus auribus intuuicseii cum sc videl per
« eouiparcin co:iiprcIiendi. » !'bilosopbus: « Sacvilia
« csi in obscijuiuin eogere quod vobis fialres eadcni
« natura eonvcnil. » Idcsl: ex his quibus nobiseuin
eonvcniie osicndiL. Ilaee polestas imiliiim liabcl
iuipoicniiae, euui a siibditis d(>[)cii(lcal: nullitis eniii
valoris csi polcstas terreiia, si in subditis dcsit
obedieniia. Qiii Uiagnac polesiaiis reputanl'ir, non
possuiil se defendere a pulicibus ei muscis, fre-
quenier in se infirmiores suni ceteris, e( ex paric
aniniac, el cx parie corporis: ex parle aniinae, quia
niinus posstinl resisiere diabolo ct vitiis; ex parle
eorporis, quia facilius aegroiant, ci minus polenles
siinl absliuentiae cl labori. Arundinea esl bacc
polesias, exlcrius babcl nitorem, inicrius vacuita'
iem; ad bomines babet apparcntiam, in ipsis qtii
pracsuni non babel existeiUiam. Potestas lcrrena
[)aciilus arundineus e^t Isa. oG: « Eccc conlidis

• super baciiluin arundineum. » Duralionc est
brcvis Lceics. \0: « Omnis (lOtenlatus brcvis vila. •
Jn eodem, « Rex hodie esl, el cras moriclur. »
<^uam pariiin duravit regnuni Magni Alcxandri,
<|ui duodccim ^imis dicitiir regnassc; scd in seplimo
illoruiii aiwiorum piigna\ii, iindc |)alct qiiod in mi-
si!ria liiil; annis /'.umero quinqtie in paee regnavit.
Ilaee potesias videlur cssc altiiudo, scd est locus
infimus, lamqiiam infcrno provimus, et a caclo
rcmolus: facile enim inde ad infernum deseenditur,
el dinicile iii caelum ascenditur. Qui poiesiatem
leeipii, sublimari vidctur; saepe tamen dicitur sc-
cundum iilud Ps. 7± « Dejeeisti eos diim allcva-

« reniur: » frequent(»r euim lalis dignitas ab indi-

i^no, cl pei' indigna obtinelur; et cum eam aliquis

obiiuucrit, indigna operaiur. Cnde cum multum

Ueuin despiciat, mullum a Deo dcspicitur, et vilior

est (|uam prius I Hom. II: . Qui me contemnunt,

« eniut ignobiles; » Luc. IG: • Qtiod altum est

« boiiiinibiis, aboininalio cst anie Deum. • In lih.

Consol. « Quando major esi dignitas, tanto dcspc-

• cliorcs improbos facii, ct non impune. ■ Red-

duni namqiic improhi |wrciii dignitatibus viccm,

quas sua contagionecommiieulant. Sapiens: « Non sit

« libi ambitio ad dignitatcm, quae nisi pcr indigni-

« talc non iidducel. » Idco cavc bonores, quos sinc

eulpa icnere non potes. Snhliniiias honortim ma-

gniiudo scelerum est: dominiutn csse viclctur, cum

potius sil subjcctio: ministerium jiotesl Iio.t.o ba-
bere in talihus; sed verum dominium illius esi, qui
ail: ■ Ego Dominus, ego Dominus » Lcv. 1!), il
cui Kcclesia dicii: « Tu sol is Dominus. » Augiistus
Caesar eum loii mundo praesse', pioliibuil nc ali-
(j ds emn dominuui vocaret. Superbi iii digniiute
posiii tcrrciiii, luaeier pessimam sersiiuicm iJiaboIi
ei vitioriim in (luibiis suni, cliam illis serviiiiil
qiiibiiS doiiiinari vidciilur, quibus jiroMdcre lencniiir:
ci quaiitum ad boc minus suni libcri, ijuam illl,
cum babeani niuliis serviro, illi vcro uni. Haec
jioicstiis bonor sidciur esse coiiicui|>iil)ilis, non de
sidcrabilis, <{uaui pcccati ignoininia iniroduxil, quam
ignomiiiia serviiutis inultoruni eomilaiur, q' a ah-
quis minislerium babei in Iiis quae Deus non ex
corde suo operainr, scilicet iniliciione poenaruni
Tbren. 5: » iNon btiuiiliavit se ex corde siio, ci
« abjccit filios bominum. • Viles |>ersonue repu-
laiiitir (jui senl(;nlias judicum poenabs exequun-
tur mulilando hoinines, vcl suspcndcnilo, vcl aliter
pimiendo. Poiesias ista inullum habct fK-riculi. Au-
gustinus: . Qu;»nto quis in loco supcriori, lanio
« in pcricul.) majori versaiur. » llabenli iioicsia-
tem isiain ex o nni parle liincmium csi. Daemones,
qui caclcslc:ii aliilulinem aiuiseruni, posiiis in ler-
rcna aitiiudiiic invidcntes eos maxiuic ii-ipugniint,
repulaules sibi bonorubiliiis si eos sibi subjcccrint,
ei scienies (jiiod per eos pliiribus potcruni donii-
nari; sicut in cxcrciiu boslcs visibiles ducem cxcr-
ciiiis caperc vel OL-cidcrc conaniur, eo quod, ipso
capto, vel occiso, excriiiiis di^pcrgatur, sic bosles
invisibiles cum qui praeesi, niaxime pcrsequuniur
I Rcg. ull.: « Toltim pondus praclii conversum

• esl in Saul. » Subdiii etiam volunt eos perver-
tere, a!ii eis obscquendo, alii pcrsequcndo ct bonis
el malis voluni eos indiieere ut rorum voluntatem
facianl, et Dei volunlalem dcscrant. Haee poies'as
locus cst praceipiiii Bcrnardus: • Facile csl in allo

• se conMncnten obsiupescere, el de vita pericli

« lari: . 2 Reg. I: « Inclili Israel super montes

« inicrfecli siini. • ibid. « .lonatbas in cxcelsis occisus

« esl. «Sl^ius ille periculosus est ei quanium ad aiii-

niam, et quanlum ad coiptis. Quanlum ad aniinam,

quia difficile esl in statu ilio cavere a pcccaio In-

lcr rcgcs Juilaeorum omnes se male habucrunl e\-

cepiis iribiis. F,ccl. 49: « Priicter David cl Ezecbiam

« el Josiam omncs reges eommiseruiil peccaitim, nam

« dcrcliiiucrunl b^gem potcniis, regcs Juda, el con-

«tcmpscrunt limorem Dei. • Glossa: « lli ires rom-

« paraiionc aliorum nor. dicuniur pcccassc: qiiod

« enim peccavertinl, condigna poenilentia deleve-

« runt, el devotionc ex pietate Deo placucruni:

Jcrcu'. o: « Ibo iid opiimales elc. Eccc hi magis

• confregeriinl jugum, riiperuni vineula. • In nia-
jori eiiam pcricido corporis sunt. Hieronymus:
« llonorcs sccum pericula irahunt, cilo periclilaiur
« pov'<'as; quanio iniijor honor, lanio majora i)C-
« riciila. » Idcin: « Allissimi montes crebris fui-
« minibiis fcriiiiiinr. » Alii principes in si-n civi-
lale sinc arm:itis non audcnt ire, quod esi valdc
miscriKii. Sap. « Nonne miliies mclius csl perire.
« quam iu civit;itc sine armaiortim pracsidio non

• posse vivere.'' » Alcxander Magnus cum domi-
niuin mundi adep'us essct, sumpto vcneno, usum
linguac amisil , el moriiitis esi: Julitis Caesar.
posiquam Pompcio pracvalucral, cum pcr iricnium
ct octo rr.cnses tenuisscl imperium, dolo Bruii ct
Cassii occisus esi. Principibus speci;iliter Deus com-

392

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. I.

niinatur. Sap. 7: « Audile roges et inlelligile eic.
a Horrende el cilo apparebil vobis, quoniam judi-
« cium durissimum in bis qui praesuntfiet. Exiguo
« enim conceditur misericordia: polentes auiem
« potenter tormenla palientur. » Ibid. « Fortioribus
« forlior insiat crucialio, quia stalus babeniis po-
■ testalem pericuiosus esi; » ideo Salvator cum
vidisset quod veniuri essent ut rapereni eum, et
faierenl eum regem«fugit in montem solus, »Jo. 6.
« Qui quaerentibussead mortem se uliro obtulil, »
Jo. 1 8, volens osiendere quod aliquibus (uagis expedi
ret esse mortuos, quam lerrenam babere potesiaiem.
Heb. 1% dicilur de Chrisio quod « proposito sibi
« ga<idio sustinuil crucem. » Haec poiestas multum
habet oneris: mullum oneralus esl qui unam civi-
latem, vel comiiatum unurit, vel rcgnum habet su-
per humeros. De hoc onere conqueritur Moyses
INum. 1*2, dicens Domino: « Cur imposuisii pon-
« dus universi populi hujus super me "? » Peccaia
populi principi impntantur. INum. 25, dixil Dou)i-
nus ad Moysen: « ToIIe cunctos principes populi,
« et suspende eos conira solem in patibulis, nt
« avertatur furor mens ab Israel. » Glossa: « Hoc
« si cogitarent homines, principalus non ambirent. »
Multum habet punctionis haec potestas, et maxime
in principibiis malis: in eis enim corona est spi-
nea. « Postquam Saul recessit a Deo, spiritus ma-
« lus euni exagitabat, ■ 1 Reg. 16. Anibitio am-
bientium crux, quomodo omnes torquens omni-
bus places? nil acerbius cruciat. Multum babei sta-
lus isle inquieludinis, locus enim est ventis expo-
situs, perflant aliissima venti. Gregorius: « Quid
« est potesias culminis ? lempestas menlis; specia-
« liler perflai ibi aquilo, juxta verbum hiciferi do-

• minanlis. Sedebo in laleribus aquilonis ( Isa.
« 14): locus esl frigidijs sine calore caritatis, flaius
« Aquilonis est suggestio diaboli ad discordiam ct
« odium, sic flatus Spiritus Sancti esl exhorta-
a lio ad amorem et concordiam. » Frequontcr hacc
poieslas nociva est habenii Eccl. 8: «Interdumdo-

• minaiur homo homini in malum suum: » verum ho-
norem ul frequenler hic honor impedii, scilicet
slatum graliae et gloriae, aufert homini eiiam sei-
psum, ul non habeat tempus cogiiandi de se, et
operandi saluium suam, et cum ceiera eum habeanl
ipse se non habet. Bernardus Engenio Panae:
« Cum omnes te habeant, esto etiam le ex habcn-
« tibus unns. Si malodictus qui paitem suau) facit
« detcriorem, qnid ille qui se penitus reddit ex-

• pertem? » Sap. « Inaestimabile bonum esi sunm
c esse. » locus esi bonis spirilualibus doficiens,
quia secondum Auguslinum « alta siccaniur, ima

• repleniur. » Status lalis mons est, qni vix a Oo-
mino visilatur, et si ab eo visiiarctur irrigaiione
graliae, flatu ventornm exsiccaretur, nt freqnentor
propter utilitatem subditorum poniiur aliqnis in tali
statu polins quam propter suam; cappa pluvialis
ceteris vestibus superponitur ad earum conserva-
tionem, non propier suum bonnm, non quia carior
habealur, sed potius ut sola dclurpetur. Gregorius:

• Misericors Deus quod lenere diligit, ab extremis
« aciionibus abscondil: nam et paterfamilia* ad eum
« laborem servos niittit, a quo subtiles filios sns-

• pcndit, el inde filii sine ccssalicne decori suni,
« unde servi in pulvere deturpanlur. » Ex praedi-
ctis patet quod potestas lemporalis non esi propier
se appeienda, sed est mullum limenda, locns vero
humilis cligendus esl secundum consilium Salvaio-

ris diceniis, « Recumbe in novissimo loco, • Luc.
H. Hic locus est congruens homini qui terra esi,
et cinis Kccl. 10: « Quid snperbis terra ei cinis ? •
Ternae non congruit esse in alio, quae est infima
elemeniorum: cineri etiam non expedit ui in aho
sit, ne dispergatur a vento. Status humilis locus
est quietus, et tutus, et abundans bonis. Quieius
esl, quia non est ventis exposiius. Isa. 32: « Erit
« vir qiiasi qui absconditur a venlo, el celai se a
« tempestaie. » Tutus esf cum sit in imo. Angu-
sliniis: • Humiliias in imo est, et non babet quo
« cadal. » Bonis spiritualibns abundat velut vallis
ferlilis in Psal. 64: « Valles abundabuni frumenlo. »

CAPUT II.

Qnocl hahenti pofestatcm terrenam necessaria sil
sapientia.

Habenti potesiatem terrenam mulium necessaria
est sapientia. Si cnim desit ei, nescii potestate uii.
Bonum vero poteslatis ei aliarum rerum temporalium
non est posilum in earum magnitudine, sed in
earum laudibili usu, Sapiens: « Stulio nulla re
« opus est, nulla enim re scit uii. ■ El mavime
nescit uli poiestate, quia valde dilficile est bene uli.
Sic, sicut insanus periculose lenet gladium ne inde
laedal se, vel alium, sic periculosum esi poiesiaiem
habere insipienti, ne noceal sibi, vel aheri. Ad a-
morem sapientiae monei eos qui praesuniet naiura, et
sacra Scriptura et multa exempla. ^atiira monei:
quia in corpore humano capui, quod inier mem-
bra praeeminet et sensibus abundal, quinque sen-
sus habens, cum ceiera nembra habeaiit unum,
scilicel tactum, sic in eo aui ceteris hominibus
praeest, sapientia abundare dobei. Non dedii naiu-
ra eoruin cornua asino stolido, per quae in Scri-
pluris intclligilur poiestas. Quidem rex Romano-
rum scribcns cnidam regi Francorum et orans
eum ul liberos suos insirui faceret liberalibus di-
sciplinis, adjecii: Rex illiteratus est qiiasi asinus
cornutus. De admonilionibus vero Scripiurae pau-
i-as ponere sufficiat. Legitur Sap. 6: • Si delecta-
« mini in sedibus et sceplris, o reges populi, di-
« ligite sapiontiam, ut regnetis in perpeiimrn. »
Item in eod.: « Diligife lumen sapiontiae, ouines
« qui praeestis populis. » Item ibi: • Concu-
« piscentia sapieniiae ded-.icei ad regnum per-
poiuum. » Glossa: « Tunc bone regiiur res-

« publica , cum philosophi regnant , et reges
« philosophantur. » Magnum amorei-,, hahuit ad
sapiontiam Salomon cnnclis rebni.; sapien;iam
praoferens, cui cum dixisset Dominus: « Pos-
« tula qiiod vis ot dem libi, ait Oomino.' Scrvus
« tuus in medio est populi quem elegisti, populi
« infiniti, qui numerari et supputari non potest

• prae muliiiudine. Dabis ergo servo tuo cor do-
« cile, ut possit judicare populum tiium, ei di-
« scernere inter bonum et n^alum, » 5 Reg. 5.
Amor sapientiae in principe Deo mulium placel,
principem sapientia multum decei, ei populo mul-
lum utilis est. Primum paiei ex hoc quod subdi-
tur posi verba prius posita: • Placuit sermo coram
■ Domino, quod Salomon rex rem hujusoomodi

• postulassei. » Prov. 14: • Acceptns est rogi mini-
« sler intelligens (regi inquam caelesti): iracundiam
« ejus inniilis snstinebit: » inuiilis dicilur, non intel-
ligens. Principein mulium decol sapicnlia: indecens
valde est quod ille, qui alios dirigere habct, in se

OPL-^CUIXM XXWII.

59:?

caeciiatem habeai, et in sirigulos aiioe diiee indi-
geanl. Ulile valde esi populo qiiod ipsius rcnlorsa-
pienliam liabeat: • Rex enim sapiens popiili slubi-

• liiiieniutii esi, » Sap. 6. R conirjirio: • Hex in-

• sipiens perdei populum suiim, • Kccl iO. Neees-
saria esl sapienlia illi qui prueesi ei propicr se, el
propter populum: ()ropier se, cuni sii in majori
pericnlo quam celcri, a quo periciilo noii csl libe
raiio nisi per sapieniiam Prov. 10: • Jusii iibcra-'

• biiutur scienlia, » Propier popiiliim ciiani ncces-
sarie esl ei sapicniia. Primo, quia medcri liabct,
«cd non igne el ferro: liimrn vcro sapicnliae m;-
eesse esl igne et fcrro medcnlibus, sicui el ilii«
qui aliier medenlur. Saluberrimiim onmium medi-
cdmeniorum eei sapieniia Sap. 11: « Pcr sapien-

• liam sanati sunt omncs qui placucruni til>i ab

• iniiio. » Seciindo, qiiia subdiios liabcl regcre ut
dux eorum; caeciias vcro inutilem rcddii bominem
ducatui, secundum iilud Matlb. 11: « Caecus, si

• cacco ducaiiim [iraestcl, andio in fovcam cadunl. »
Teriio, quia bona subdiiorum dcl)cl portare, nou
eos gravare; si vero desit sapienlia, ui frcquenler,
subdiios gravat, sceundum illud Prov. 28: « l)u\
« indigeiis prudcniia multos opprimct pcr calu-

• mniam. » Sapicniiam concomiiaiur tcmporalium
al)un(lanlia, ul palcl in Salomone 3 Heg. 3, ei,
Prov. 8: « Mecum sunl divitiac ct gloria elc. »
dicii sapienlia. E conlrario: dcfcctum sapientiae
concomilalur icMporalium indigcntia, quam scqui-
lur ealumnia Jid eMorsionem pccuniae facta, ctop-
pressio subditorum. Quailo, qiiia subdiios a fuMi-
culis liber ire debci, ad qnod muJtum valel sapicn-
tia Ecclcs. 10: « Civiias parva ci pauci in ea viri,
« vcnii conlra eam rcx magnus cl vallavil eam, ci

• exiruxit muniiiones per gyrum ei pei-fecta csl

• obsidio, invcnlusqiie in ca vir pauper el sapicns

• ei liberavii urb<'m per sapieniiam suam. » Qnin-
lo, quia de!)el populum dcfenilere, ad quain dcfen-
sionem multiim valet sapicntia, plus eliam quam
fonitudo Prov. 2i: « Vir sapicns foriis csl, ct vir
« doctus, robuslus et validus ctc. » Eccl. 9: « Dice-

• bant crgo mcliorcm esse sapicnliam forliludine. •
Ibid. 10: « Melior esl sapientia quasm arma bel-

• llca; • Sapien. y; « Mclior cst so)Mcnlia qiiam

• vircs ei vir priidens quam foriis. • *^e\io, qnia
ab eo qiii piacesl, proccdere dcbel ordinaiio in
populo; si vero (iesil sapicniia, poiiiis procedii inHc
confusio ct lurbatio. Prov. 2G: • Quasi qiii miitil
« lapidcm in acervom Mcrcurii, iia qui iribuit in-

• si|)icnti bonorcm. » Apud gcmilcs Mcrcuiius deiis
esi mertatorum. Qui lapilliilis compuliinti milten?
hipidem in accrvum lapiilorum, quibus fit compu-
lalio, compuiuin tiirbat, sic qui insipienti dat lio-
nnrem Inriiai populum. Septimo, quia potcstalem
liabens in iioc lcnel locum Dci, et vices Oei dcbet
agere, cl secundum j<psius vobintaiem populum
regerc, quac pcr lcgcm ipsius ei imiicatur; iindc
non dcl)ci esse oniuino ignarus legis divinae Idco
praccepii Dominus Deutcr. 18: « Poslquam scdcrii

• rex in solio regni sui, describcl sibi Deiitcro-
« nomimn lcgis hiijus in voliiminc, accipiens e-

• Kempiar a sacerdolibus leviiieac iribus, et babe-

• bit scciim, legetqiie iliud omnibus dicbus vilae
« siiae, III scial timere Doninum Doum suiim. »
Jieni, ciim Dominus commisisset rcgnum pfvpiili
Jnsuc divil illi: « Non recedat volumen icgis liu-
« jus ab ore tiio, sed medital)cris in eo dicbus ac
« noclibiis, ut facias el cuslodias omnia quae scri-

^. Th. Opcra omnia. V. 10.

• pla 3unt in co. » }\ex seciindum cor Dei, f>eili-
cet David de qiio Dominus ail: « Inveni David fi-
. Iiiim Jcsse virum sccuiidum <!or meum, qui fa-
f cicl omnes voiunialcs mcas, » Aci. 15, valdc
niagniim amorem ad legein Dei iiubuii, ul paici
ex miiliis vcrbis ipsius in l'saim. 118: « Quo-

• modo, • inquii, » dilcxi lcgcm tuam, iJominc ?
« toia die medilatio mea c&l. » Itcm: • Bonuin

• miiii lcx oris tui supcr millia auri el argcnii. «
Josias eiiam rex bonac mcmoriae inagnum amorem
ad lcgcm Dci liabuit, et Eccl. 49: • Mcmoria Jo-
« siac in compositioiic odoris facta est, opus pi-

• gmciiiarii, in omni orc quasi mel indulcabitur
« ejiis iiiemoria; <> cum leclus fiiissel ci libcr Dcule-
ronoinii, ei audissci maledictiones seriplas in eo
iii transgressorcs legis, sciens popiilum transgres-
sum fdisse lcgcm, mullum fuit iraiiis, el scidil vc-
stimenia sua ipse, et misit in oiitnem provinciam,
et eongregavit omncm popiilum in Jcrusalem, ei
sians supra gradus lcgii cunciis audicnlibus oiiinia
verba libri, cl percussil focdus coram Domino, cl
coii piilit omnes sacramenia pracsturc ul leges Moy-
si per omnia cuslodircnt, cl dclcvii quae ad cul-
tum iilolaiiiac pcrtincban;. Lcgimr eiiain de Pto-
lomaeo Pbiladclpbo rcge Aegypti, qui cral infide-
lis, quod eum nuniiatum esscl sibi ap id Judaeos
essc logem orc ipsius Dci editam, el digiio ejiis
scriptam, voluii cam habere, et pciiit ab Eleazaro
Poniifice Judaeorura iii miiterei sibi Judacos, lie-
braeac et graccae linguae perjios, cum lcge Dei qui
ad eam iransfcrendam suflicerent: et misit ei Elea-
zarus LXXII. inicrpreics, qui legem ei translule-
runt, et siscilatus est ab eis praccipue de duobus,
de cogoiiionc Dei et regni gubcrnaiione. Si amo-
rem habuit Pioloicacus ad legem veierem, et vo-
luit eam habere, verisiinilc est qucd magnum a-
morein habuisset ad iegcin elementiae, scilicei ad
Evaiigcliiim, si iradiia essei, et hoc ei innotuissct.
IJanc mulium dcsidcrabai Job 31, cuni diccrei: « Quis

• mibi iribuat aiidilorem ul desiderium nienm
■ aiidiat Omnipoicns ct librinji scribat ipse qui
' judicai, iii in hu pcro meo porlcm illum ? •
Si bicralus esl princeps Scripiiiram saiubrem, 1i-
benter dclx»t iegcrc: si non est, praedicaiiofiem
libcntcr debet aiidire: in quo quidem principes
miiilim rcprchensibiles suni, qiii raro, vcl nun-
quain praeilicaiionem aiidirc volunt, qui in va-
num videnliir acccpisse animas siias; de refci'tio-
ne corpoiis nimiam soliciiudincm habcntes, refc-
ciioncm vcro ani.ii;ic omnino ncgligcnlcs; quanium
ad illos i.nplcta csi in Ecclc.«^ia fMophctia iHa Isa.
5; « Nobilcs cjus intcrierunt faii,c; » Psal.: « Esu-
« ricnlcs cnim ct siiicnicj;, anima corum in ipsis

• dcfccii. » Dcl)cl printipc-;, si polcst, procurare
ul seciim liabet sapienies, quorum sapieniia et do-
clrina proficiai. Scncea: « Qui nibil vidcntur agc-
j- re, majora aguni, hnmanaque ei divina simul
« iractanl. • Provcrb. 1: « Audicns sapiens sapicn-
« lior errl, et ifltclligens gnbcrnacula possiilebit. »
Uem iii eod. !3: « Qui ciwn sapieniibus gradiiur,
« sapicns crii: amicus autem stultorum similis eis
« cflliciclur; • in Ps;d. 2: • trudimini, qui judi-

• caiis tcrram. » Cum sapicnlia pretiosior sii cun-
ciis opibus, et praevalcai etiam r«'gno el sceptris,
non csi ncgligcnda pro aliqua re temporali. Sap. 7:

• Prneposiii eam scdibus et regnis: » siciit anima
quae habcl eorpus rcgere, nobilius esl ipso corpo-
re, et poicntia vidcndi nobilior e»t suo oi"gaiK); sic

DE F.RUDiT. PRIINCiPLM LIB. L

sapienlia, qua regnum regiiur, ipsi regno esl prae-
ponenda. Leguiitur magni principes magislros lia-
buisse, iil Alexander magnus Arisloteieui, Nero im-
peraior Senecam. Eccl. 6; « Si dilexeris audire,
« sapiens eris. » « Initium sapieniiae esi verissi-
« ma diseiplinae concupisceniia, » Sap. 6.

CAPLT IIL

Quod habenii poleslalein et sapientiam mullunx
necessar.a sil honila^.

Ostensum esi quod Iiabenli potestatem valde
necessaria sit sapieniia; nunc ostendeiidum esi quod
habeiili poiestaieui el sapientiam bonitas multum
sit necessaria. Noiandum ergo quod si bonitas po-
lestaiem ct sapientiam conconiiietur, eis bene uli-
lur, et esi lioc mulium uiile Ecclesiae Dei; si vero
bonitas desit, et maliiia adsit, inale uientur eis, el
esl Ecelesiae valde noxium, ui palet in diabolo
habcnte magnam poiesialeiii et asiutiam sine bo-
nitate. Si princeps malus sit, aliiiudo potestaiis e-
jus mons pesiifer esi, unde mulia mala populo
proveiiiunt. Jereni. 51: « Ecce ego ad te, moijs
« peslifer , qui corrumpis universani lerram . »
Wocet lalis princeps pojiulo mala imperando, inala
non corrigendo, exemplo malo ad malum provo-
eando. Prov. *28: « Regnaniibus iinpiis ruinae lio-
^ niinum. » In eod.: « Leo rugiens, et ursus esu-
« rieus, princeps iuipius super populum paupe-
« rem. » ibid. 20: « Ciim impii sumpserint prin-
« cipalum, gemet populus. » Dignilas princi[»is
iiiipii catliedra pestilenliae est: beatus esi qui in
illa non sedil. El noiandum qiio<l mulium de-
sideranda e?l bonitas eorum qui praesunt: bo-
num per se amabile est, bonitas ratio est quare
aliquid sit amandum. .^ugustintis: » Notio ve-
« ri el a-mor boni nobis naturaliter insiia sunt. »
Septem vero sunt quae ad amorem propriae boni-
latis debeni homines incitare. Primum esl pairis
caelesiis bonitas, a qua degencramus si boni non
sumus. Seneca: « Pudeat eum tanto patri vixisse
« degenerem. » Multum periculosa est liaec dege-
neralio, qiiae piissimum patrem nobis convertit in
hoslem, ut nos odial ad morlem et ad mortcm ae-
lernam. Secuudum esi lioc quod bonum Dominum
habemus, qui suinnie odit maliliam, eujus poien-
liae non possumus resisiere, el cujus sapienti;>e
nihil possuinus abscondere, qui malitiae subdito-
rum, si finalis fuerit, non pareet. Daniel. 3: « Tbro-
« nus ejus flamma ignis; » Malac 3:
« bii ad videiidum eum ? • Isa. 50:
• ror ejus, el gravis ad portaniluai.
hoc quod cum tantum in omnibus rebus nosiris
bonilatem amamus, magnae corruptionis esl quod
aliquis non amet bonilatem in se, qui in omnibus
suis eam aiiiat. Augusiinus: » Bona vis habere, et
« bonus non vis esse ? quid est qiiod te malum
« velis habere ? nihil omnino, non uxorem, non
■ servum, non lunicam, poslremum non caligam,
« ei lamen vis habere malam vitam ? Rogo (e
« praepone vilam tuam caligae tuae . • Item:
« Qiiid le offemlil vila lua, quam solam vis ha-
« bere malam ? » Seneca: « INihil esl cuique se
« vilius. » Quarlum esl hoc quod Deus lanlum amat
boniialera nostram, quod propler eam in mundum
misit Unigenitum suum. Immittit etiam eordibus
noslris Spirituin suura. Propler hanc etiam spiritus

« Qiiis sta-

« Ardens fu-

Tcrtiuin esl

angelicos miilii in ministerium; hanc pelentibu^'
paratus est dare. Luc. 11: « Si voscum silis mali,
« nosiis bona daia dare filiis vesiris, quanio ma-
» gis Pater vesier caeleslis dabit spirituin bonuni
« pelentibus se ? » Quintum hoc est quod boni-
las nostra tanti valoris est, quod cum homo prae-
valeai toii mundo, bonitas ejus bonitati toiius miin-'
di videtur praevalere. Haec esi quae niaxime Deo
assimilat, comparatione liujus ceiera noii repuian-
lur. Seneca: « In homiiie niliil ad rem pertinet
« quod a multis salutetur, qua-n pretioso recum-
« bai lecto, quam perlucido bibal pociilo, sed quam
« bonus sit. » Sextum est lioc quod a bonitate
hominis bonitas rerum dependet. Si homo non sil
bonus, non suni vere bona opera ipsius, sed bo-
norum iuagines. Sapiens: « Apud sapientem sunl

• honesta, apud vulgus simulacra rerum bonesta-
« rum. » Plus valei unuiri opus viri jusii, quain
infinita peccaloris. Sapiens: •■ Unus dies hominuiu
« eruditorum plus valet (luam iuiperiii longissima
« aelas. » Bona etiam lemporalia peccaiori sunt
mala el noxia. Fil enim jusio Dei judicio cum
aliqiiis esi malus vero domiiiio, quod illa ei sinl
mala quibus dominaiur, quasi vindicaniia ereato-
rem suum. Sapiens: « Niliil houiini bonura sine
« se bono; » Eccl. 8: « Bona esi substaiitia, ciit
« non est peccatum in couscieniia. » Sicui sanguis
non est bonus corpori qui esl ei maieria infinni-
taiis, sic non pecunia homini quae maieria esi pec-
caii. Septimum est hoc quod sicut homo si sil bo-
nus, melior esl ceteris creaturis visibilibus, sic si
raalus miserior esi illis: quia iion solum malus est
malitia poenae, sed etiaiii culpae: debiioi* est ei
mortis temporalis et aeternae, in quo deierioris
conditionis est serpentibus ei biifonibus. Simile in-
venitur in Angelo qui, si bonus sit, valde bonus
cst; si malus sit, valde malus est, ul diabolus.
Multum desideranda est bonilas ejus qui praeest
Ecclesiae Dei ut sit iitilis. Si eniui bonus est, bo-
nos dirigil et custodit, lualos corrigii el a mali!»
compescit, exemplo ad bonum provocai, bona im-
peral et promovei, el mala dissipat. Prov. 20:

• Rex, qui sedet in sulio judicii, intuitu suo dis-
« sipat omne malum. » In solio judicii sedel
qui secundum aequiiatem iudicai. Multuni coii-
formantur subditi ei qui praeesi in malo, vel in
bono. Eccl. 10: « Secundum judicem populi, sic
et miiiistri ejus: ei qualis esl reclor civitaiis, et
« tales qui habitant in ea. » Maiih. 2: « Hero-
« des rex turbatus est, el omnis Jerosolyma cuni
« eo; » Glossa « propter favorem, quia saepe po-
« pulus eis injuste favei, quos crudeles suslinet »
Bernardus: « i'aiet quantum noceat iniqua pole-
« stas, quomodo caput impium subjeclos quoque
« conformat impieiati. » Misera plane civilas, in
« qua regnat Herodes, quoniam herodianae raali-
tiae pariiceps erit. Magnum periculum est quod
hostis Ecelesiae sit in capiie eju.>, super quo plaii-
git Jeren.ias dicons: « Facli sunt hosies ejus in

« capile. » Jam dominium diabolus habet, ex quo
aliquis de suis praeesl, fiduciam hostis habere po-
lest quod lotum occupei, ex qiio jam arcem lene'
Non videiiir dicendus esse rex, princeps, cui bo-
niias deesi. Isidorus: « Reges a recie regendo vo-
« caii suni; alque recte faciendo regis nomen te-
« netur, peccando amitlitur. »

OPLSCLLUM XXXVII.

CAPUT IV.

De erroribus qni sunt circa nohililalem.

Cum Saioinon dicat, « Bcala terra ciijns rex
« est nobilis. » liccle. 10, paiet qwod riobiliias in
principe esl laudahilis. Sed quia mulli circa nobi-
Jitaieu» errant, crcdcnies eos nobiles qiii non sunl,
langendum esl de enoribiis boininum <irca nobi-
lilaieiii, et dcclarandum csl quae sii nobilitas vera,
ei signa ponenda. Lnus error circa nobiliiatcm esl
quod mulii croduni se, vel alios csse nobiles, pro-
pier nobiliiaiem corporis, liccl liabcaiii ignobiliia-
lem menlis, el sint servi viiiorum el diaboli. Sa-
piens: « INon esl quod sibi aliquis de nobilitaie

• gencris blandiaiiir, si ex meliori parte sui sit

• famulus. Mulio indigniiis esl menie scr\ire quam
« corpore. » Auguslinus: « Malus toi dominorum
« scrviis esl, quoi vitionin). » Bcrnardus: < An
« non servus ciii (lominalur iniqiiiias, ei maxime

• nisi tu forle indigiiius jiidiccs bomincm libi,
« qiian» vitium dominari. » Sccundus crror est
(|uod aliqucm nobilem repiitant propter nobiliiatem
alicnam. iXon esl aliqiiis sapiens proplcr sapieniiam
quam paicr babnil, ui in lilio Salomonis patct, qiii
fuii valde siuliiis, cum pater cjus fueril sapientis-
sin»us, nec aliquis dives pro|Hrr diviiias quas pa-
rentes ejus babucrunt, quae ad eum non perve-
neruni; sic non est aliquis gloriosus nobiliiate qiiam
parenics cjus babuernnl, si ipse degencravit. Sap.:
« Nemo ingloriiis vesironim vixit, nec quod anie

• nos fiiit, nosirum esl- animns no5iilem facii. »
Teriius crror csl, qiiod creduiU aliquos esse nob:-
les, quia a nobiliorihus originem babuerunt, qui
error muliiplicitcr poiesi manifeslari. Prin:o qnia
si habealiir respccius ad primam causam, scilicel
liominun/, ab uno oinnes origincm babemus; unde
quanium ad boc omncs boujines siinl acquc nobi-
les. Malacli. 2: « ^umquid non Deus unus creavil
« nos, quare dcspicit frairem sunm unusquisqnc
« vestrum? » Si respcctus babeaiur ad causam crca-
lam, omnes babcmus primtim paircm ei primam
ii'aircm, Adam siilitci ci Evam. Omnes ergo vel
sun)us nobilcs vel sumus ignobiles. Non logitur
Deus fccisse unum lioniincm argenteum, unde cs-
seni nobiles, el unum luleum unde esscnl ignobiles;
scd unumqueuique de lirio terrae plasmavi». Ma-
lacb. "2: « Mumquid non patcr uniis oirnium no-

• stnim? » Augustinus: • Adam et Evam inicn-
« damus, ei omnes fraires simius. » Practcrca cl
ex eadem radice exeunt vile el nobile, el ex eadem
radice procedunl flos farinae cl furfur: tamen furfiir
cibus vilis est, quo porci pascunlur, ex flore vero
farinac lil nobilis panis, undc pascunlur reges. Iiem
ex cadem radice proccduni rosa et spina. Bosa
creatura nobilis esi, bcnefica bis qui jnxia eam
sunt, graium odorem suum undiquc (lilfundcndo;
spina vcro vilis est pungens eum qui juxia ipsam
est; sic ex eisdcm pareniibus possunt nasci duo,
qiionim unus erii nobilis, alicr vero ignobilis: tiniis
ad niodiim rosae vicinis suis eril bcncficus, cl bic
nobilis eril; alter vcro ad modum spinae vicinos
pungcre non cessabii, in ignem infcrnalcm sicul
spina mitiendus, ct bic crit ignobilis. Hx eadcm
arborc nascunior duo pom.i, unutn sanum ct aliud
puiridum, vcl vcrmem babcns. Kx eodcm libcro
arbitrio procedil bonum el malum; si nobile esset,
quidquid a nobili procedit, pcdiculi, ct aliacsupcr-

fluilates, quae a nobilibus gcnerantur, essent no-
biles. Quod non sit homo nobilis, eo quod ortum
habcat a nobilibus, ipsi 1'bilosopbi pcrpcnderuni.
Nemo abero nobilior, nisi cui rcciius esi ingcnium
ei bonis ariibus aplius. Iiem nibil aliud esl nobi-
lilas, quam anliquatae divitiae. Iiem quis esl eques,
aul scrvus, aul libcrlinus? nomina cx ambitionc,
vel injuria nata. l lalo ail ncminem rcgem nisi c\
servis oriundum esse, neminem servum nisi cx
rcgibus: ouinia ista longa varieias miscuit, ei sur-
sum dcorsiim fortiina vcrsavit. Quartus crror esl
quod ipsi judicant unum allero nobiiiorem secun-
dum corpus qiiod esi scrsilis conditionis, datum
enim est ad serviendum spiiitui: quod ridiculum
est illud judicium, sicui si aliquis judicarct servuin
vcl riislicum, aliis seivis vel rusiicis nobilioicm.
Quintus crror es;, quod jndicani bomines babero
nobilitatcm pcr vilis poriionis a corpore parentum
tradnciioDcm. Non sic senlicbat 4ob IG, qiii aii:
« Puircdini di\i, paicr meiis cs. • Sextus error
esl, qiiod nobilcm rcpulani ciim qui pcr ignaviam
nobililaicm amisit, ei non illum qui viriule eam
acqiiisivit; illum rcpuiant nobilem q.i a probitate
dcsiiiii, iion illiim qiii in probiiale perstilit, nobi-
lem cum rcpiiiant qui dcgcncravit, et genus suiim
obscuravii, et non illum qui genns ^suum ornavii
et illuslravit. Sapiens: « Piilcbrum est nobiliiaii
« respondissc, pulchnim est bumilius genus factis
« illustrassc, laiidabile cst homini a siaiusuo sur-
« gere, capui esse generis siii decus esi. E con-
« irario vcro erubescibilc esl ci a slalu suo cadere,
« esse caudam gcneris sui et dedecus. » Sepiimus
error est, quod cos rcputanl nobilcs, quos Deus
, I judical vilcs, scilicei homincs sibi servire nolenies,
qui suni nisiici. I Bcg. 2: « Qui me contemnunt,
« eruni ignobiles, » scu viles. Simpliciter judican-
dus est rusliciis, qui Deo esl nisiiciis. Nobilitas
corporis esl possessio magni oneris el parii valoiis
si sil sine nobililate mentis, el sequelac pcslileniis.
Magni bonoris comiiatus, vel magni episcopatus
non sufiicient ad solvendum ccnsum qiio oneraia
esi, el facicndum cxpcnsas quas rcquiril: imino
ullra rcditus quas babcni, oporiet, sicut nobiles
aliqiii rccogiioscunt, ut sn diabolo et obligent et
regnum caclorum impignorcni, ul onus nobiliiaiis
portare possint. Liilitas hujus nobilitalis est refrae-
nalio nalis. Ilieronymus; « iXiliil aliud video in
« nobililaic appctcndum, nisi quod nobiles quadaiu

• n(!ccssiiatc adstriuguniur, nc ab antiquorum pro-
« bitatc (lcgcncrcni. » Sapicns: • .\d boc lanium
« nobililatii meniinimus, iit cum clitrilate gcneris
« morum sancliialc coniendas, et cum nobiliiale

• corporis animi nobililaie proficias. » Seqiielam
pesiilcniem babct, quia sccuudum v«M'bum sapienlis,
comnune nudiim nobiliiails est superbia, quani
miilia mala scqiiuniur rcgina etcnim viiiorum esi,
undc non vadii sola; immo comiianiur cam multa
niala. Ecci. 10: « Iniiium omnis p(Ycaii superbia
« est, qui tenucrii eam, adimplcbilur malcdiclis. •

CAPUT V.

De vera nobiVlatc.

Vcra nobiliias animi esl secundum illud, Nobi-
litas sola esi animum quac moribus ornat. Kl liacc
diiplcx esl: quaedam naturalis, de qua dixii Sapiens:

• Quis est gcnerostis ad virlutcm? bene a natiira

396

DE ERUDIT. PKINCIPUM LIB. L

« composims: » item nemo altero nobilior nisi cui
reciius esl ingenium, et bonis arlibusaplius; altera
esl gratuiia, quae filios Dei et Cbrisii cobaeredes
facit, Ad veram principis nobiliiaiem perlinet ut
ipse sit sine ignobilitaie, sine erubcscibili servitute,
a nulla ruslicilate superari se permiiiai lurpitudi-
nem omnem abborreal, ad largitaiem bonorum bene
se babeai, bona sua libenier et liberaliier tribual,
subjeciis sit clemens ei pius, in rebelles scverus,
parva despiciai, magna appeiai, aggrediaiur ardua,
non vano limore ab eo quod aggrcssus esl citra
consuinmaiionem desistal. Non enim esi nobililas
vera, quae non esi pura, sed ignobililaii adniixta
est, vel sociaia, qualis esi in eo qui babel nobili-
latem carnis cum ignobilitale meuiis. Non est vere
nobilis qui servit diabolo ei viiiis: non est vere
nobilis, in quo corpus servilis conditionls domina-
tur. Quomodo enim nobilis esi, qui servi sui ser-
vus est? Non est iste vere nobilis, qui servus est
veniris sui, quales erani, de quibus diciiur Rom.
ull.: 0 Hujusmodi Cbrisio Domino noslro non ser-
• viuni, sed sui veniri. » Qiii ventrem babenl pro
Doraino, Doiiiiuum babenl valde vilem, et impro-
bura exaciorem, mulias expensas requirii ejus ser-
viiium. Non est vere nobilis, qui servus est mein-
brorum erubescibilium, quae generationi sunt dc-
pulata, et adeo subjecius esl eis, ut obediai cuin
ei imperaut niortem suam. Polius eligendum esset
servum esse unius Icprosi, quam esse in ftcrvitiite
lali. Vere nobilem nulla rusiicilas superai eum sibi
assimilaiido: ruslicus est qui rusficitatem facit, quia
vult Deus filios perfecfe esse nobilcs, ut nullius
rusticiialis occasione sibi fiieta rusticitaiem facianl.
Parum nobilis est qui primo rusiicitatem nulli facit
provocatus tamen eam reddii, cum non excal de
sacco nisi qtiod est in eo. Aliquid rusticitatis vide-
lur esse in eo, qui occasione sumpla ab alio ru-
sticilalem facii. Vere nobilis lurpitudinem abborrei,
el illam quae est immundiiiae peccati, et illam
quae esl perditionis. Immunditiam peccaii, quae
aliani imnmndiliam excedit, pro posse suo cavct:
el si contingai eam incurrere, diu eam susiinere
non potest. Vere nobilis omnibus lidem inviolabi-
liter scrvai, ei cavet ne erga aliquem prodiliose
agat, el maxime erga Deum qui Dominus est ipsius
super alios dominos. Prodiiiose erga Deum agit,
qui ex ejus bonis vivil ei scnescit, si eum impu-
gnat, el diabolo inimico Domini et sui adbaeret.
Haec prodilio coram toto mundo, si non de ea
saiisfecerii, ipsi objicielur. Vere nobilis ad largi-
lorcm bonorum bene se habet. in corde nobili
plus proficiunt bona, in corde servili plus mala.
Servi non emendantur nisi suppliciis. Prov. 29:
« Servus verbis erudiri non polest. » Mulii qui
reputanlur nobiles, in boc magnum paliuntur de-
fectum nobiliiaiis: n)ultas enim rusticilates Deo
faciuni bonorum omnium largitoii, quas bomini
non facerent. Qui beneficium reccpil, el benefacto-
ris et beneficii dicitur reminisci: ipsi vero quanto
plura beneficia a Deo recipiuni, lanto minus ipsius
memores sunt. Oseae 5: « Adimpleti suni, saiu-
« rati sunt, et elevaverunt cor suum; » unde Gre-
gorius: • Qui felicitatem quaesitam in lerris inve-
« nit, auctorem qui eam tribult non requirit. »
Itfeui: « Qui homini gralias agiint de minimo xenio,
« non ageni gmias Deo de maximo beneficio? »
Item: « Minus Deum diligunt, qui plura ab eo
« recipiiini, et minus ab ejus offensa sc custodiunt

• et quanto majorem terram ab eo lenent, tanlo
» minus serviiium ei exhibent. » De bonis eiiam
Domini, quae in raanibus suis babent, nolunt Deo
per pauperes peienli dare, vel ad centuplas usuras
comraodare, quod uni Judaeo, vel Saraceno face-
renl, si sine peccalo hoc facere possent. Augustinus
ad Avarum: « Dixii tibi Chrislus, Da mihi ex eo
« quod libi dedi, de raeo quaero, da et redde; ha-
« buisii me largilorem,, fac me debitorem. Parum
« est quod dixi, habuisti me largiiorem, liabeam
« te foeneraiorem: pauca iradas, plura reddam;
« temporalia mihi das, aelerna rcsiitiiam. » Verc
nobilis bona sua libenier communicat, iiitiiator l)ei
qui est nobilissimus et liberalissimus. Tania est
ejus liberalitas, ut non solum sua^ sed eiiam sei-
psum largialur, nec solun) servienlibus sibi, sed
etiam hosiibus suis bona sua communicai: « Ipse

• enim solem suum oriri facit super bonos et malos,
« pluit super juslos el injuslos, » Maith. o. Ipse pro-
pier liberalitalem fecit quaecuuique fecit, crealuras
rationales ul eis daret, alias ut eas darei. Leo
animal nobile et rex animalium liberalis est: unde
Aristoteles dicil illum esse commiinicativum. Et
sicut hberalitas signum esl nobilitatis, sic ra-
pacitas signum est rusiicilalis; unde aliqui qui
reputantur nobiles, rusticissimi sunt, eo quod bo-
iiis suis spolient pauperes, sicut oslendit niagisier
jManus quibusdam railitibus, qui audilo, quod tan-
tus clericus essel, quod ad omnia interrogata re-
sponderei, accedentes ad eum de communi consi-
lio, quaesierunt ab eo quae essel inaxima curiali-
tas, qui respondit eis, quod curialissimura esset
dare, qui responsionem ejus accepiaverunt. Tunc
ipse dicil eis ut, habiio consilio de responsione ad
invicem, sibi dicerent, quae esset maxima rusticiias:
et cum, habilo consilio de responsione, convenire
non possenl, ipse increpavit eos dicens, quod po-
suerat eos in via per quam possent invenire res-
ponsionem: sicui enim dare curialissimum, ita au-
ferre, quod esl ei conirarium, rusticissimum est,
et subdit, vos ergo qui non cessatis auferre pau-
peribus, rusticissimi esiis. Vere nobilis clemens est
subjectis et pius: sicut leo animal nobile homini-
bus prostratis anle se et infirmioribus animalibu»
parcere diciiur, in repugnantia vero saevire. Vere
nobilis parva despicii, et magna appetit. Non esl
vere nobilis qui terrae amorem adhaerens de re-
gno caelorum non curat; sicui cor nobilc non ha-
bel qui terram unius pauperis miliiis ad se perii-
ncntem ex parie matris, uni magno regoo perti-
nenli ad se ex parte patris praeponerel. Ex parte
mairis nosliae Evae periinet ad nos miseria prae-
seniis exilii, ex parte patris caeleslis regnum cae-
lorum. Ad vere nobilem pertinei dicere illud cum
David Psal. 71: « Quid mihi est in caelo, et a te
« quid volui super terram ? » Vere nobilis leoni
similis nullo vano timore terretur Prov. 50: « Leo

forlissimus bcsliarum ad nullius pavebit occur-
sum. ■

«
«

CAPUT VI.

Quod principibus superbia sii cavenda et limenda,
el hurnililas amanda.

Quia potestatem lerrenam frcquenter comitatur
superbia, ostendendum est quod superbia principi-
bus multum sit limenda et cavenda; humilitas ve-

OPISCULLM XXXVIl.

3G7

ro niuliurn amanda. L'l principes superbian: caveani,
vull iJoiiiinus ul ruinani superbi Anj^eli altendanl:
un<le Lzech. "28: • Clienibiin in lerran) projeci le,
« anle faciein reguni dedi le ui cerneicnt te: » el
quihusdain interposilis snbditur: ■ INiliil raclus es,
« ei non eris in perpetuuin. » Mullurn liinenilus
est nions superbiae, in quo Anii;elus adeo deterio-
raius esl. Bernardus: « Nonne liic est mons, in
« quem Angeliis ascendit, et diabolus faelusest ? •
Aiiendcre eiiain debenl principes ad illos reges, qui
propter superbiani suam suni dejecli; et ui causa
exempli de multis paucos proferamus in medium,
Saul liuniilis in regein est sublimalus; snperbus
vero a regno esl dejeclus; 1 Keg. l.'>, ail ei Sa-
muei: « Nonne cum esses parvulus in ocnlis tuis,
« eaput in tribubus Israel facius es ? » et quibtis-
dam inierposiiis subdiiur: « Quia projecisti sermo-
« nein Domini, projccii le Doininus ne sis Hex
« siiper Israel. » De Ozia legilur 2 Paral. ^2(5,
quod: • cum roboratus esset, elevaliim csl cor cjus
« in inieritum suum, et neglexit Doiiiinum Deum
■ suuin, et volens usurpare oflicium sacerdotale
« percussus esi lepra, el fuit leprosus omnibus
« diebiis vitae suae: » ei Dan. 4, sic legiiur:

• Deambulabal rex Nabucliodonosor in aula Baby
« lonis: et ait: Nonne baec esl Babylon civiias ma-
« gna, qiiam ego aedificavi in domum regni in

• robore fortiiudinis meae, et in gloria dceoris
« mei ? Cumque adhuc esset sermo in ore regis,
« vox de caelo ruii: Tibi dicitur Nabnchodonosor
« rex: Regnum luum transil a te: » ibid. o: « Qiian-

• do elevalum est cor Nabuchodonosor, et spiritus
« ejus obfirmaius est ad superbiam, depositus esl
« de solio regni sui, ei gloria ejus ablaia esl: »
Isa. 37: « Dicit Dominus Sennacherib: Superbia,
« lua ascendil in aures meas eic. » subditur Ibid.
de ejus dejeclione: « Egressus Angelus Domini

• percussii in castris Assyriorum centum octuagin-
« ta qtiinque millia bominum, el reversus esl rex

• Sennacberib rcx Assyriornm, ei cum adorarel in

• templo Deum suuin, filii ejus percusserunt eum
« gladio: • Eccles. 10: « Sedes ducum snperbo-

• rum destruxii Deus. » Non debel princeps re-
putare se magnum, eo quod in altiludine po-
testalis sii positus, sicul nec granum milii magnuin
est, licel in monie sit. Sapiens: ■ Nemo isiorum
« quos divitiae et honores in allo fastigio posuc-
« runl, magnus est, sed libi magnus videlur, quia
« cum basi illum meiiris, non est magnurn mi-
« lium, licei in monie consiiterit. » Non debet su-
perbire princeps ex hoc quod in alio posiius est.
Aliquando enim in allo milia levantur, et preiiosa
in imo rcmaneni: tcnet granum locum in infimum,
palea vero est sursum. Non debei se reputare me-
liorem his quibus pi*aee.si, nec eos despicere. El
si caput corpore humana sit altius, corpus tamen
est rnajus; corpus regiliir a capite, sed caput por-
lalur a corpoi*e: non minus indigel caput corpore,
quam corpus capiic: capui habei a corpore quod
sit in allo, eorpoi"e subjeeto, quod quantum in se
esl, csset in imo. Sic princeps a subditis habel
potesiaiem, ei quod in alio sii; et cum eos despi-
cit, aliquando poteslatem et altiiudinem suain a-
mittit, sicui accidit Roboam filio Salomonis slulio
ei superbo. o Reg. 12: « Dicit Roboam populo:
« Pater meus aggravavit jugum vesirum, ego au-
« tem addam jugo vestro: pater meus cecidit vos
« fiagellis, ego cedam vos scorpioiiibus, » propter

hoc amisii majorem partem regni. Scorpio dicitur
rubus aculeaius, vel flagellum virgarum nodosum.
.Mollum voliiii Dominus regem popiili sul cavere
superbiam: unde Deut. 17: « >on poieris alierius
« geniis hominem libi regem facere, qui non sii
« fraier tuus: cumque fuerit consiituius, non niul-
« ti|ilirabil sibi equos. » Item in eodeui: • Descri-
« bei sibi Deuieronomium, ne eleveiur cor eji;s
« in superbiam super fraires suos nimiuit': » I.an.
4: * Dominatur excelsns in regno bominum et
" cuicumque volueril, dabil illud, ei hurnillimum
« hominum eonsiituel super eos, » Mulium dis-
suadet Scripiura sacra superbiam his qui praesunt.
Eccl. 11: « In die honoris lui ne extollaris: ■ Ibid.
32: « Reclorem te posuerunt, noli exlolli, esto in
« illis quasi unus ex ipsis. » Superbia in eo qui
praeesi, mullum ipsi esi periculosa et Deo, et ho-
minibus multum exosa, subditis nociva et onerosa,
principi periculosa, tamquam infirmitas quae in
eo dillicile sanaiur: materiam enim rnagnam habel
supeibiendi, et quasi adhaereiis esl maieria, unde
dillicile evacnalur. Dignitates enim mulium aman-
tur, ei diflicilc rclinquuntur. Praeterea superbiam
tamqtiam vitiorum reginam muliiiudo viliorum co-
miiaiiir. Eccl. 10: « Iniiiiim omnis peccati su-
« perbia. » Cum siatus babentis poiesiatem multum
sil e\ se p«?riculosus, secundum illud Augustini:
« Quanto quis in loco superiori, tanto in pericu-
« lo majori versaiur. • Superbia eiiam mulium
fit periculosa, secundum illud Eccl. 4: • Synago-

• gae superborum non eril sanitas elc. » Si prin-
ceps superbiam non viiat, vix est quin peccer, cum
scripium sit Eccl. 10: « Odibilis coram Deo et

• hominibus est superbia. • Mulium est cavenda
ei qui praeest, qui secundum verbum Augustini
plus debei appetere amari a subdiMs qiiam timeri.
Ad Deum eiiam, a quo honorern habet, et cujus
niinister est, sic se debei habere ut ab eo non o-
diatur, sed ametur. Speciale odium habet Deus ad
superbiam , quac cum primo inhonoravit. Mul-
tiim eomminaiur Deus in sacra Scriptura super-
biae eorum qui praesunl. Isa. 28: • Vae coro-

• na superbiae. • In eodem: « Pedibus con-
« culcabitur corona superbiae. » Abd. 1: « Si e-
« xaliatus fueris ul aquila ei inler sydera nidum
« luuin posueris, inde extraham te, dicit Dorni-
« nus: » Job 20: « Si aseenderit in caelo super-
« bia ejus, et eaput ejus nubes letigerii, quasi
« sterqiiilinium in finc perdetur. » Nociva esi su-
perbia principis, et eam sequiltir ira, odium, jur-
gium, guerrae. .lam priiis principem malum desi-
gnans secundum .losephum ex se ignem producii.
sic princeps superbus, iracundus, odicns vicinos
suos, jurgia et guerras faciens. Prov. 15: « Inier
« sufierbos semper jurgia sunt. » Ibid. 32: • Ar-
« ma et gladii in viu superbi: • Eccle. 27: « Ef-
« fiisio snnguinis in rixa superbi: » In PsaL 9:
« Dum siiperbil impius, incendilur pauper. » • Qiuc-

• quid delirani reges, plecluntnr acliivi. »Onerosa esi
superbio prineipis subdiiis, quia magnas expensas
requirit, unde fiequenier comiiatur eam paupertas,
secundum illud Ecel. 21: « Domus, quae nimis

• loeu|)lcs esi, annullabiiur superbia; » paupeiiaiem
vero principls sequitur gravanren exactionum in
subditis. In dignitate posiium plus debet ma-
gnitudo oneris, quod habet supra se, ad humiliiaiem
inclinare. quam aliiludo iionoris in superbiam e-
levare. Eccl. 3: • Quanto major es. humilia le ia

o98

• omnibiis. » Siiper omnia eos qui praesunt,
debet ad humililatem induocre Ghrisli hinnihtas,
qui reguiii esl rex et caput Eeclesiae, qui humil-
limus fuit. Magna perversitas et deformiias est,
quod aliqiiod membrorum corporis aliiiis sit capiie.
Indecens est valde quod rege sedente ad lerrain,
servi ejus sedeant in alto. Augustinus loquens de illo
verbo Apostoli ad Phil. 2, cap. Humiliavil semetipsum:
« Eoce habemus humilitaiis exemplum, superbiae
« medicamentum. Princeps luus humilis est, ei tu
« superbus ? Caput esl humile, el menibrum sii

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIR. I.

perbum

Licet hominibus cunctis medicina

lumoris sit humilitas Chrisii, specialiier tamen his
qui praesuni. Isa. 44: « Liinam disrumperes cae-
« los ei venires, a facie tua inontes deflvierent, »
idest principes humiliarentur. Perversilas magna
est, quod superbiat qui habet solum minisierium,
cum huuiiliari videat enm qui habet dominium.
Pulchruni ornamentum in prinripe esi huiiiiliias.
Bernardus: « ISescio quo pacio vis humtliiatis ma-
■ jor in niajoribns, clau or in clatnorihus com-
« probatur » Idem: « Non cst magnum in iibje-
« ctione esse humilem, magna prorsus el i-ara vir-

• tiis est humilitas honoraia. » Qiiantumcumque
homo in hac vita in alto sil, tamen terr.i osi, ei
rinis, unde non est ei superbipndum. Rccl. 10:
« Oiiid siiperbis lerra ei cinis ? » In principe sa-
lubris esi capula, ui cogitans se esse sunmium,
coa;itet se esse oinerem vilissimum, liaec humiliias
in prinoipe multum ad hoc juvat, ul a lerrena di-
gnitate iranseat adcaelesiem. « Pauperum enim spiri-
« tu,scilicei hutiiilium, regnum oaelorum. csl »Malth.
H, Apoc. 5: '< ¥.ece dedi ostium apcrlum coram te,

• quod nemo potesl claudere, quia modican) habes
« viriutem, » soilicet humilitatem. Superbia vcro

multum hoc impedii, Matth. 18: « INisi conversi

• fucri'is, et cfliciamini sicut parvuli, non inirabi-
« lis in regnum caelorum. »

CAPLT VIL

Qtivd prii(cipi sit cavindum mendacium.

Cum mulium deoeai principem veriias, osien-
dendum est, quod lam falsitas (|uam vaniias veri-
tati opposita, principi nuilium sii cavenda, ci ve-
ritas multum amanda. Quod princeps vaniiaiem,
et falsiiatem cavere debeat, intellexii rex Saloiuon,
qui aii Domino: « Vanitatem el verba mendacii
« longe fac a me, » Prov. 50. Cavendum esi prin-
oipi mendaoium ui venenum. Caveani sihi prinoi-
j)cs muluim a oorporali veneno, amplius oavendum
est eis a veneno n endacii, quod adeo mortiferiim
esl, qnod adhnc existens in ore hominem occidii,
secundum illud Sap. 1: « Os quod meniiiur, occi-
« dit, anim.am, » Hoc venenum habiiit in ore scr-
peiis, qui Evam malrem nosiram decepit, cum aii:
« Nequaqiiam moriemini, » Gen. 3. Hoc venenum
occasio dioiliir fuisse quod serpens venetium cor-
poiale habcat in ore. Cavendum esl mendacium,
eo qiiod ei miiltum noceat, Deo multum displi-
conK et eum oppiobiium hominum faciat, Quae
dilFereniia est inter dennrium bonum et falsiim,
esi inter prinoipem mendacem et veracem; vilis
ai denaiius fnlsiis respeciu boni, centum enim fal-
si non valent urium bonum, sic princeps men-
dax parvi valoris est, cuui princeps nolit iinum
de denariis siiis falsum esse, quomodo se ve-
lii esse falsum el mendacem, vidctiir se hahere

viliorem denario uno. Cum principes monetae fal-
sarios graviter puniani, quid faciet princeps sum-
mus de illis principibus qui seipsos falsificani ?
qui eniin debent habere in se veritafem de-
strucla ea, habeiit falsitaiem et mendaciiatem dia-
boli imaginem, de quo dicii Salvator Joan. 8: « Dum
■ loquiiur mendacium, ex propriis loqiiiiur, quia
« mendax est ct pater ejus. » Aliquando audituru?
esl princeps mendax: « Cujus est haec imago ? »
ei cum responsum fuerit diaboli, dicetur, reddite
quod est diaboli, diabolo, et cum ipso milieuir in
ignem aeternum. .Mendacium multum displioei Deo
in quocumiiue homine, sive princeps sii, sive de
populo: unde enumeratur lingua mendax inier ea
quae specialiter odit Prov. 6: • Sex sunt quae

• odit Dominus, et septimum detestatur aiiima e-
« jus, Oculos sublimes, linguam mendacem elc. »
Mendacium est immundiiia membroruui nobile nia-
culans, scilicet os; unde Salvator falstim testiino-
nium enumeratinier «eaquae coinquinant homineu.»
Maith. 2.^. Debet ergo homo abominari menda-
cium, quod si non facii, si ei placei, ipse Deo abomi-
nabilis effioitur, secundum illud, Prov. 12: « Abomi-
« naiio sunt Deo labia mendacia. » Specialiter esl
abominabilis Deo priuceps mendax,qui immunditiam
oris cavere debuit, nec solum propier membri. quod
maciilat nobilitaiem, sed et propter generis nobili-
latem ei (ligniiaiis sublimitatem: nec solum displi-
oct Deo princeps mendax, sed et bominibus, secun-
diim illiid Eccl. 2.^: « Tres species odivit anima
« mea, ei aggravor valde animae illoruu., paupe-
B rein supcrbum, diviiem mendacem, senem fa-

• tiium, ei insensatum, » versus: « Tres species vere
« Salomonis displicuere: Vir mendax, fatuusque senex,
« pauperque siiporbus. » Dives mendax est princeps
mendax, pliis habens in bonis lemporalibus, quam
centiim, vel mille alii homines. Mendacium prin-
cipem opprobriiim hominum facit. Eocl. 2 : « Op-
« probrium ncquam in homine mendaoium, » ei
suhdit, « Potior est fiir, qiiam assiduiis vir in
« mendaciis. » Cum mcndacium sit opprobrium,
ei princeps plus debeat cavere opprobrium quam
illi qiii stint de populo propter suam nobililaiem,
el propter dignitatem, plus debei cavere assiduita-
lem meniieiuli, quam fiirtum. Primo qnia plus sib»
nocei; pliis eiiam nocct Deo, et proximo: sibi quia
ciim furtum ul frequenter sit omnibus hominibus
oooiiltum, solam conscienliam furantis laeditetnon
famam, mendacium vero laedit famam; Deo eiiam
ampliiis nocei, ad ciijus minisierium principem in
magna parie reddit inutilem, cum eum ad ministe-
riiim (^jus pertineat, scilicet populum docere, ei e»
imperare, aiictoritatem docendi perdit si mendax
fiierit: idoo Salomon specialiier a Deo sapientiam
petiit, ui ejus populum posset dooere 5 Reg. 5;
Proximo eiiam plus nocci: furtum enim nocei pro-
ximo in re contempiibili, soilicet lerrena, quae est
boniim minimum, mendacium vero nocei personae
ipsius non ex parte corporis, sed in nobiliori parte
cjus, soilicet anima, nobilem partem ipsiiis, soilicet
ociilum iniellectus oblenebrando, faoiendo eiim er-
rare. Mendacium principem, qui debuit esse filiiis
Dei, filium faoil diaboli, quod non esi parvum op-
probrium Jonn. 8, dicii Salvator de diaholo: c Ipse
« est mendax, et pater ejus, seilicel mendacii »
In eodem dixii de Judaeis: « Vos ex paire diabolo
« esiis. » Deiis virtiitis amaior veri'atis voliiii esse
tuior: unde sui nominis assumpiione veritatcm vo-

OPLSCLLIM XXXVr.

309

luit coufirnniri. Vuli cliam quod |jriiiceps qui ejus
locuui leuel, ejus sil iu(or, ci acnplura sua, el si-
JjmIIo buo eaui confinnei; sed cuii. \ivae Noci |>riu-
eijiis uieudaeis uoii eredalur, qiioiiiodo seripiurae
ei sigillo ejiis eredelur? iMeudaciuni ex mayua pane
aufen validitaleiu seraionis, aiaxiine tau.qcam est
respeelu proximi, Deo cnim cui omne eor palei,
el oiiiiiis voluntas loquiiur, non esl sernio lain nc-
cessaiius, sed ad lioc esi sern.o neccssurius, ut lio-
mines pet eum sibi invieem suas indiceni voiun-
tates: acd si quis mendax esl, el sibi non erediiur,
ejus seniione volunias alleri non manifestatur. (luiu
auiein |)rineeps non solum volunlaiem suam, scd
eliam divinam sermone populo liabeat indicarc,
multuni ejus mendueium oliesi: qui liane uiiliiiitem
auloil, quodammodo os Dei est, ejus voluniaiem
indicando, quod nerariuui esl mendacio inquinare.
(^avere debei princeps mendacium non solnm in
liis quae asserii cum jnramenio, scd tiia^ii verbo
sidiplici. Sa|>iens: « Cujus dicium non liabei [kmi-
« dus jusjurandi, ejiis jusjurandum quodlibet \i-
« le est. » Multi vero principes adeo facii suiit
nieiidaces, ut eliam jiirameniis eorum non crcda-
tur. Mtudaciias iufideliias esl, ut osleudii Augusti-
nu& in lib. de doeu Cliris. dieeiis: « Oiiinis qui

• meniiliir, inique faeit. Neino enim mcniiensjneo
« (juod meiiUiui', servai fidem: nam iioc utique vuli,

• ut nii niiliir, sibi lidein liabeai, quam tanun iueii-
« tiendo ei.non servat; oiiiuis auieni fidei violaior
« imfiius esi. • Idem insinuat Salomon Prov. 22, qui
posl iilud, « .Abominaiio esl Domino laiiia menda-
« cia, » subdit, « (^ui autem fideliter agunl, i)la-
« eeni ei. » Infideliier agit qui fidem ei non sei-
vat, dc qiio vull ut sibi fidem adbibeat; fideliier
vero agit, qui conlrarium facil. Cum igilur nobili-
(atem prineipis vitium infidelilaiis, vel prodilionis,
nullo modo deceat, oumino indeceus est quod prin-
ceps Uienddx existal.

CAPIT VIH.

Quod priucipi conlemucnda sit vanilafi.

Contcmncnda est vanilas principi. Sapicns: • Fun-
« damentum bonae mentis esl non gaudere vanis: •
fundamentum esse dixi, culiuen est. Vana esi om-
ni& creaiura eomparaiione crcaioris qiii verissime
est. Vana esl, scilicel vadens in nibilum sicul cnim
ex nibilo cst, sie, (|uontuiii in se esi, ad nibiliim
lendit. Augustinus: < Deus cx niliilo onmia fecit,

• ei si se subtraberei, in nibilunj redigcrcnlui. »
(jiegorius: « Esse omnium quae de nibilo suni, in
« nibilum tenderet, nisi ea omnium aucior manu
« regiuiiuis reiiiierci: »quia niiiil es' creatum respe-
etu creatoris: unde sup. illud ElcI. I, Nativiias elc,
dicit Glossa: • De ereatis possuinus ea bona qui-

• dem per se dicere, sed l)eo eomparaia quasi ni-
« bil esse, ut bicerna iii solis compaiaiione nec

• eernitur lueere, ei stellarum lumina orlo sole

• obscuranlur. » Specialiler vana sunt temporalia
ei transiioria raiione eorrupiibilitatis, et mutabili-
laiis, contemptibiliiaiis, vel viliiaiis: raiione corru-
piibililatis sunl vadentia in nibilum, cum corrum-
pantur; raiionc mutabilitaiis suni vana, mutantiir
enim in se, in eodem enim siatu non permaneni;
niutantur etiam iranseundo dc possessorc in pos-
scssorem Bernardus»; • IJras si inansuras puias libi
« diviiias, quae per toi manus bominum transie-

• runl; • raliune conten>ptibili(atis, vel viliiatis

sunl vai-a vjlentia nibil, vel paruni, respectu vc-
rorum bonorum, quae suni graiia Dei el gloriu.
Signa conteiiipiibiliiaiis eoium sun(, quod suni bo-
nis el malis communia, et plus dat iJeus de illis
inimicis quam amicis. ei pluribus sunl noxia quain
utilia. (iregorius: « Cunlcmpiibilibus eoniempiibilia
« duntur, graiia et gloria su;a vera boua,boiiio, ct
« amicis Dei propriii, babentibus ea seiiiper uiiliu,
« cum eis iiemo male utaiur. » Tempuralia boua
priiicipi sunt coniemnenda lamquam boiia infiu.u,
quae non cungruuul ejus magnanimiiaii, et taui-
quani bona ui frequenter majoris boni impediiiva,
scilicei caelcstis liiguiialis. 1'iinceps lerrenus i»i
praesenii regiio se debel liabere fideliier, ut in fu«
luro regno feliciier audiat illud dulce verbum Sal-
vaioris; « Kuge serve bonc ei fidelis, quia super
« pauea fuisli fidelis, supcr mulla le cousiituam •
Madb. 25. Vana sunl teu;poralia, cum non confe-
rant pleniludiuem contineuli, secundum illad I-k-cl.
5: « Avarus noii implebilur pecunia « nec fulci-
menium innitenti, secundum illud, « Qui confi-
« dunl in diviliis, corruunl » iVoverb, 11; irc
fructum opialum et speralum in eis iaboranii,
secundum illud, « Qui amal divitias, fructum non
« capiel ex eis » F.a-i. ;j, El licel Itmpoialia sint
vaiia, lamen amieis Dei vana non sunt, qui ordi-
nalc se babent ad ea diligendo, ei uiendo, in eis
enim bona lempuralia graliae Dei doscrviuni, et
ad gloiiam cunlcmplandaiii vel acqiiirendam admi-
nicula sunt; vunitaniium csl vanitas, nou eorum
qui veriialum seelanlur, qualis fuii David, rex sc-
cundum cor Dei, qui aii: « Viam veiilatis elcgi. •
^alomon sccusdum aliani littcram, • Vanilas esi
« vaiiitatum, et omnia vanitas. » Augustinus in lij.
dc vcia Relig. « Non frustra addiium est \ai)ii.i-
« tum, quia si vanilates detrabas, qui lamquaiu
« prima secianiur extrema, non erit, ecr vanitas,
« sed in siio generc, quatnvis extremaiii puldiri-
« ludinem sine ulio errore monstrabii. » Vaniiales
stinl qui extrcma bona sectanlur, ac si esscnt pri-
ma, de quibus dicit Jerem. 2: « Ambulaverunt
• post vanilatein, et vaui faeii sunt. » Bona (eii:-
poralia quae babent, sectaniur, sicut servus sequi-
lur illum qui sibi dominattir; ea vero quac non
iiabent, sequuntur, ct ut frequenier iion assequu.':-
tur, et vani fiunt vanitatc mmabiliiatis, sicut ea
quae ipsi diligunl: conformaniur enim eis, ut, se-
ciiuduiii variaiiouem in eis faclam, airectiones d(>-
loris, vei gaudii, limoris, vei spei, in ipsis varientur.

CaPLT iX.

De va.iilale Uii idarum.

\iinae suni diviiiae, vaniores delitiae, gloria
vcro mundana, gralia ei laus suut vanissimac. Va-
nae sirnt diviliae non solum comparaiione Dei, vel
coiiiparatione graiiae et gloriae, sed etiam compa-
ratione animae, quain replere non possunl ^ripiici
latione. I^imo, proptcr suaiu modiciiatcm, etiiuimae
capaeiiatem. C.um enim aniina eapax sit D«;. non
potest repleri minori Dco. Cum ergo orbis terra-
rum sil qua>i guila roris anle lucem respecu» Dei
Sapien. 11: « (Jrl)is lerrarum, respeciu animae, esi
« quasi una gutta roris. » Lnde non poiesi eam
replere. Secundo, propier diviliarum indigeniia:ii.
Sicut bomo tiabet aiiquem defeetum, sic et aliae
creaturae, quem secum afierunt, cum acquiruniur:

400 DE ERLDIT,

unde cum auro, vel argento venit dofecius clavis
et serrae, et cum vinea acquiritur, venit defecius
cellarii, doliorum, et muliorum aliorum, et datur
necessilas plura expendendi, secundum illud Eccl.
5: « Ubi multae opes, multi qui comedunt eas. »
Ideo verum est plurimis indigere, qui pltirinia pos-
sideni. Jerem. 4: « Aspexi terram, et ecce vacua
« erai. » Auguslinus in lib. de vera Relig. « Tem-
« poralium specierum multiformitas ab unitaie Dei
« hominem lapsum per carnis sensus dominabaiur,
« et mutabili varietale multiplicavii ejus affectum:
. et iia facta est laboriosa abundanlia, et, si dici

• potest, copiosa egeslas. » Sapiens: « Congregatum

• in le, Quidquid multi divites possideni ex his majo-
« ra cupere disces. » Idem: « Altera cupiditalum ex fine

• alterius trahiiur. » Qui siiim cupiditatis divitiisvult
exiinguere, similis est illi qui siiim corporalem
aqua sal?a vellei extingucre; ac;ua salsa, inqiianium
aqua, habel silim sedare, inquaMlum salsa provo-
care, sic divitiae inquanuun aliqtiem defectum sup-
plent, ad sedandam cupidiialem valenl, inquanium
vero multos defectus sec-im afTerunt, e^im provo-
cant. Terlio, quia diviliae corporales sunt, anima
vero res spiritualis esi: et sicut arca quae est cor-
poralis, sapientia, quae est spiritualis, nou impletur,
sic nec anin a quae res spirilualis est, divitiis cor-
poralibus, maxime cum non intreni animain divi-
tiae, sed earum siniilinidiiics. Qiiomodo fiiuuenlum
qiiod ponitur in area, vel vinum quod ponitur in
dolio animam implebit, in qua non ponitur? Quil
in praesenti replet animam nisi gratia? Bernardus:
« ISon plus satiatur cor hominis auro quam cor-
« pus aura. » Unde verissimum est quod dicit
Beaia Virgo: « Diviies dimisit inanes, » Lue. 2.
Sapiens: « Animus hunianiis non arca dives ap-
« pellari solel, quamvis illa plena sii; cum inanem
« te videbo, diviiem non puiabo. » Contcntum es-
se suis rebus sunt maximae certissimaeoue divi-
tiae « Quasi dives potcst esse cupidus, scd vere
« dives non erit » Prover. 13. « Est quasi dives
« cum nihil habeat: » et potius habetur a diviliis
quae ei dominanlur, quam ipse eas habeat.

CAPUT X.

De raniUUe delitiarum.

Multum vanae sunt carnales delitiac. Eccl. 2:
« Dixi in corde meo vadam, ei affluam deliliis, et

• frnar bonis. Vidi quod hoc quoque esset vanitas »
Ibid. 1!: « Adolescenliae et voluplas vana sunl. »
('arnales delitiae vanae sunt ratione suae brevilalis,
raiione suae utilitatis, et ratione adjunctae afflictio-
nis. Breves sunt duratione. Sapiens: « Voluptas
« brevis fastidio objecia, quo avidius hausta est,
a cilius in contiarium recidcns. » Idein: « Impro-
a bae voluptates noo sunl solidae, non sunt fide-
« les, eiiam si non nocent, fugiunt. » Bernardus:
« Voluptas guituris, quae lanti hodie aestimalur,
« vix duorum habet digitorum latiludinem. » Au-
gustinus in lib. Confes. « Quod si quid arrisissel,
« per ppiritum credebai apprehendere, quia prius
« quam pene lenerelur advolabat. » Deliiiae car-
nales viles sunt. Sapiens: « In voluptate niliil est
« magnificum, nihil quod naturam Deo proximam

• deceat. Membrorum viliiim ac lurpium minislra-
« tio veniens, exila foedam adjunctam habet affli-

• ctionem. » Boetiiis: « Dulcedo felicitaiis huma-

PRIiNCIPUM LiB I.

« nae multis amaritudinibus est respersa: laboresl
« in parando, aliquando major, qiiam sit voluptas
« in uiendo. Appelitus habet anxietaiem, Hierony-
mus: « Appetiius fornicationis aiixielas est, satietas
« poeniteniia. » Abusuin deliiiarum sequitur ama-
riiudo duplex, scilicet gravamen naiuraeex excessu
qui frequenler esi, cum cibi sunt delicati Luc. 21:
« Attendiie vobis ne forte graveniur corda vestra
■ crapula et ebrietaie: » et remorsio conscientiae
Eccl. 7: « Inveni amariorem morte mulierem. »
Haec mulier esl volupias animam separans a Deo; ei i-
deo amarior est moriecorporis, quae animam separat
a corpore, cum Deus melior sii anima ejus. Sepa-
ralio vel amissio pejor est et amarior palatocordis
infecto de febre iniquiiaiis: unde sancti potius ele-
gerunt mortem corporis sustinere, quam morti culpae
conseniire. Carnales delitiae vanae sunt ad spiriiiiales
quas iinpediuni, quae mullo meliores eis sunl. Ber-'
nardus: « Delicata est divina consolatio, et non
« datur admiiientibus alienam. Spiritus sanctus per
« columbam designatus fugii aquam carnalis vo-
« luptatis. » Bernardus loquens de illo verbo: • Nisi
o ego abiero paraclitus non veniel ad vos. » Joan.
17. Quis audeat de cetero carnis illecebris phan-
taslicis deditus , paraclitum expectare ? Eccles.
50: « ISon est oblectamentum super cordis gau-
« diuiii. » Sapiens: « Aliquod bonum mansurum
« circumspice, sola virtus praestat gaudium aeicr-
B num el securum. » Item carnales deliiiae vanae
sunt comparaiae ad poenae aeternae amariiudinem
ad qiiam ducunl. Gregorius: « Momentaneum est
« quod deleciat, aeiernum auiem quod cruciat. »
Sunt ct vanae comparatae ad aeiernas delitias, ad
quas anima creata est, quas ei auferunt. Item vanae
sunt comparaiione ad animam delitiarum aeterna-
rum capacem, quoniam modicitate sua replere, vel
satiare non possunt. Hieronymus: « Volunias habita
« famem non salietaiem periit. » Joan. 4-: « Qui bibit
« exaqua, sitiet iierum. » Eccl. 1: « Non satiaiur
« oculus visu, nec auris audilu impletur. » Augu-
stinus: « Anima humanae delectaiionis avida, ex
" qiio ab uniiate recessit, cum rerum qualiiate
« saiiari non possit, rerum satielate satiari deside-
« rat. • Item vanae sunl carnales deliiiae, quia
amatoribus suis mulium suni fjoxiae; noceni auien»
eis quasi proditione, quanlo enim recipiuntur lae-
titis, nocenl amplius: unde de vino dicitur Prov.
23: o Ingreditur blande, in fine mor(.iebit ul co-
« luber. » Sapiens: « Volupiatcs inter res vilissi-
« mas praecipue aesiima, quae more lalronum in
« hoc nos amplectuntur, ut jugtileni. » Delitiae
carnales videtur esse infirmitatis humanae medica-
menia, et suui noctimenta: ex eis enim infirmitas
recipit incrementa. Gregorius: « Ipsum medicamen
• in vulntis vertitur, quia exquisito remedio paulo
« diutius inhaerentes, ex eo gravius deficimus quod
« provide ad refectionem paramtis. » Qui deliliis
carnalibus assuescit, miserae servituti se subiicit,
et hosti suo super se malam consueiudinem acqui-
rere permiitit. Sapiens de amaioribus voluptatum:
« Volupiatibtis se immergunt, qtii in consuettidi-
.» nem adductis carere non possunt, et ob hoc
« miserrimi sunt quod illis quae suni supervacua
0 facta, sunl necessoria. » Nocenl carnales dcliliae
ei corpori, et animae. Gorpori quia mullolies sunt
occasio infirmitaiis, vel mortis. Sapiens: « Potest
« autem nostra providentia hiiic corpusculo morain
« prorogare longiorem, si voliipiales quibus major

• pars corporuin perii, polerimus regere ei coer-
« eere. » Idem: • Volnplaies in loriiKjrila veriun-
« uir. » [tleni: « Quis fiosis in queniquam lain

• conluiiieliosus fuil, ^ieul iii quosdani voluplales

« suae siinl ? » Sullieii alicui si liosiem suum

excaecel, sed volupiaies nori soluui extaccanl vo-

lupluosos, sed eiiam imponmles reddunt, el coii-

iraclos el leprosos, el aliis inlirmiialihus cos af-

lliguni, el landcm inieifieiiifii. Clirysosloniiis: " lii,

« qui in deliliis el luxuriis \iiam ducuni, resoluia

» corpora el oinni cera mollioia cireuinferuni, ai-

« que infirmitalibus repleta aniinac rioceni: (juia

« cariii, quae concupiseit. adversus spirilum, suiil

« in adjuloriiim, el sic de sjiirilu irium()liani. »

Bernardus ad Kratres dc Monie L)ei; « De condi-

« menlis siiflicii ul come.xlibiles fiant cibi nosiii,

« non etiam coneupiscibiles vel deleciabiles: snlficit

a enliii concupisceniiae malilia sua, quae ciim vix

. aul i^ullo modo perlransire possil ad finem ex-

« piendae necessiiatis, ni»i pcr viaui quaiitaecumqiic

. delccialionis, si coepii lial)ere iriiiamenla, fiuiil

• duo contra uniim, ei periciilatur conscienlia: ei,
« licel deieclatio, illa qtiae necessiialem comitaiur,
« vix possil caveii, ilia tamen, qnae esi praetcr
« nccessiiatem, coniemncnda est, et cavenda. » De
prima deleciatione dicil Gregorius loquens de iilo
verbo l*sal. 24; « De necessil;itibiis meis erue nic:

• Necessiiaies corporales lioe liabenl periculosun),
« quia in eis miiiime saepe dignosciiur, quiil ciica
« eas viiio, vel utiiiialis siudio agaiur. » llas nc-
eessitales Psalmista cupil evadere, sciens plerumque
volupiaium culpas ex aciione necessitatis prormn-
pere. Augusiinus: « Sumenda snni alimenla lam-
« quam medicamenia; sed dum ad quielem satie
« laiis gaudio ad indigenliam iransiiur, in ipso
« transilu laqueus concupiscentiae insidiatur. Frc-
« quenter enim accidil, quod adjungii se pericnlosa
» necessiias, jucundiias, el pleruinque percuriii ul

• (•■jus causa fiat, quod causa salutis fieri debuii,
« ei gaudel infelix anima ut obienlu saluiis obum-

• brei negotium voluptalis. » Praeler necessiialem
suiii deleciationes pertinentes ad curiosos el peri-
eulosos respecius, ei ad audilum cantilenarum in-
slrumenlorum musicorum, ei officium rerum odo-
riferarum. Aspeclus curiosos el perictilosos multum
deiiorlaiur Scriptura sacra. Ecci. 9: « Ne respicias

• muliercm multivolam, ne forle incidas in laqueos
illius. In eod : « Virginem non conspicins, ne forie
« scandalizeris in decore illius. » lii eod.: « Noli con-
« spicere in vicis civilaiis, nec al)eri"averis in pla-
« leis illius. Averle faciem luam a mulieie compta,
« el ne circumspicias speciem aiionam. » Propicr
spcciem niulieris niulii periernnt: et Ifaec esl con-
cupisceniia, qua ignis exardescii. Contemnendiis
Ciiam esl el aspeclus ludorum vanorum, etiam
illorum qui in avibus caeli fiunl, el aliorum. Item
cavendus est auditus cantuum lascivorum, el col-
loquium mulierum. Eccl. 9, dicilur de sallatriec:
• Ne audias illam, ne forte pereas in efficaciam
« illius » Ibid. dicitur de muliere alicna: « Collo-
« quiiim illius, quasi ignis ardcscil. » Coniemnenda
fiuni insirumenla musica homini in valle lacryma-
rum exisienli, ad mortcm incessanier tendcnti. Job
21: « Tenent lympanum et cytliaram, et gaudenl
« ad soniium orgaiii, ducunt in bonis dies suos,
« el in puncto ad inferna descendunt. » Specialiter
indecens est ei, qui ceieris dominatur, sensibus suis
csse subjectuni: unde Aniigonus Alexandri pacda-

i\ Th. Opera omma. V. 16.

L.M XX.WII. 401

gogus cytbarain ejus frcgit ei subjecii dicens: Ac-

lati tuae jam regnare convenii, pudcalque in eor-

pore regis voluplaiem luxuriae dominari. Indecens

autein est quod ille, qui doiiis Dei utilur, deleeia-

tione eorum iia demergaiur, quod datoris eorum

omnino obliviscatur, nec membris ipsius cornpa-

tialiir. Isai. o: « Cylbara et lyra, ijinpanum et

« tibia et vinum in conviviis vesiris, ei opus Do-

« niini non respicitis, quo miraliililer nos pascit. »

Amos G: « \ ae qui opulenti estis in Syon eie. Qui

« canitis ad vocem psalterii, bibentes in pliiaiis

. vinum, el optiino ungnenio dciib-iii, et niliil pa-

« liebaniur siiper contriiione Josepli, » idest Cliii^ti

per Joseph designati. Iiem, contemnenda sunt odo-

rifera liniore foeioris infernalis, in quem sunt com-

mutanda, sccundum illud Isa. 3: « Erit pro sua\i

« odore foeior; » una poena infeini erii foeior sul-

pluiris, secundurn illud Psal. 10: « iguis sulplmris,

« et spirilus proccllarurn pars calicis eorum. «

Isa. 50: « Flalus Domini quasi toriens ^ulphuris

« succendens eain. »

CAPtT XI.

Dc rauilali' (jraiiae mundanue.

Miiltum contemnenda esi gratia muiidana, tam-
qtiam valde vana, simililer et laus et gloria Prov.
uli.: « Faliax giatia. ei vana esl pulchi iiudo. »
Fallax esl giaiia qua aliquis n.iindo placet. Vanu
esi iaus qua aiiquis sermone liomiiium extollitur.
Vana est graiia qua aiiquis opinione hominum ma-
gniis habelur. Vere graiia mundi fallax esi. Primo,
quia parum, vel nihil, vel minus quain nihil valei,
et muUum constat. Secundo, quia nocel. Tertio, quia
frequenter accidit quod non habetur, cum habeii
creditur. Quarto, quia cum habeiur, facileamiiiitur.
Et cum minus quam niliil valeal mundi gratia,
polius eligenda esl ejus ira quani gralia. Eccles.
7: « Melior esi ira risu: » per iram enim corri-
gilur animus deiinquentis. Amicus mundi est amicus
piodiloris, et ejus osculum esi fraudulenlum. Prov.
28: « Meliora sunt vulnera diligentis, quam frau-
« dulenta oscula odieniis: » unde ad daemones est
illud verbum Matth. 26: « QuemcDmque osculaius
« fucro, ipse esi, tenele cum; » sic facit muiidus
illi quem amare se simulat, sicut f'2cit Joab Abner
quem quasi osculans occidit, 2 Reg 20. Prospe-
ritns hominem excaecat, qiiem adversitas illuminai:
ideo magis csi limenda prosperiias quam adscrsi-
tas. GiTgorius: « Ciim onmis fortuna limenda sil,
« magis limenda esl prospera quam adversa, hae*-
« enim saevieiido erudil, illa blan li< ndo sediicit. »
Mulium coiisiat mundi graiia, propter eam haben-
dain fiunt vesles pulchiae et preiiosae, convixia
superba, vasis aureis et argenteis ornata, et habe-
tur familia magna, et equorum muliitudo, et fiunt
taniae expensae. quod ad eas regna ei ducalus,
comitatus et episcopalus non sufficiuni. Magn.n ii gra-
liam apud Deum Iiomines habereni, si me(iieiaiem
eorum, quae pro graiia mundi expendunt, pio gra-
lia Dei expendereni. Graiia mundi amatorihus suis
mulium nocel, qiiia gratiam Dei preiiosissii! am eis
aufeii: gratia Dei pretium est regni caelesiis, se-
cundum illud Roman. 7: « Gratia Dei vita aeter-
« na; » ei Psal. .*)2: « Confusi suni qui hou inibiis
• placeni, qtioniam Dcus sprovii cos; • Galat. o:
« Si hon.inibus placereni, scrvus Dci non essem; »

m ERUDIT. PRINCIPUM LIR. I.

•lacob. 4: « Adulieri, neseitis quia amicilia liujus

• inundi inimica esl Deo? » Quicumque ergo vult
esse aiiiicus liujus saecnli, inimicus Dei consiituiiur.
Aliquando gratia niundi creditnr haberi cum non
habeiur: « Abscondunt enini odiuin labia uiendacia, •
Proverb. 10; el si aliquando habelur, cito amitiitur,
sicul patet in Christo, qnia anie passionem venit
Jerusalem, magnam gratiam erga popuhim habuit,
.sed ciio graiia illa fuii aniissa. Rernardus; « Ab eo-
« dem populo, in eodeni loco, et ipso tempore, pau-
« cissiniisdiebusinierpositis, priuto cum taniotrium*
« pho susceptus, posiea crucifixus esi. 0 quaui dis-

• simile esl: Tolle, tolle, crucifige eum,et benedicius
« qui venil in nomine Domini, osanna in excel

« sis.' Quam dissimile est: rex Israel, et non habe-
« nius regem nisi Caesarem. Quam dissimile esi:

• regnum et crnx, flores et spinae, cui prins pro-
« lluebant vestimenta alicna, ecce suis cxuius et
« sors miiiilur super illa. » Mundus hominem in
prosperitaie diligii, in adversiiaie de^erit. Eccl. G:
« Esl amicns secundum tempus suum, et non per-
« manebit in tempore tribulationis. » «e Cuir fueris
« felix, muhos numeral)is amicos: Tempora si fue-
" rint nubila, solus eris. » Sapiens: « Amicus (|ui

• causa utilitalis assiimptus esi, tanidiu placcbit,
■ (|uamdiii milis erit. » Midtnm coniemnenda est
laus vel graiia, tamquam multum vana, amaioribus
suis noxia, |)ro\imo injuriosa, Deo coniumoliosa.
Multum vana esi cum nihil valeal, ct mutabilissiuia
<it: unde cjus amalores valde suni mutabilos; ipsi
sunt sicut galli in lurribiis Ecclesiarum, el sicul
nrundo, quae ad omnem vcntum movetur, et sicul
paleae, q>ias dncil \entus. Fccl. 5: a Ne le ventiles
« in omnem venium. » .lob 21: « Erunl sicut
« paleae anie faciem vcnti. » Rernardus: « Qui

• conscieniias suaa in alienis lingnis posucrunl,
« modo parvi, modo nulli vidcniur sibi, prout lin-
« guis hominiim cos laudare vel vitupcrare pla-
« cueril. » Talcs vcnio jiaseunuir qt;o inflaii cru-
ciantur. Oscae 2: « EflVaim pascit vcnlum. » Ipsi
pascuniur digitis hominum, el popularibus au-
ris; pascuntiir eiian) foliis verborum, ui aliqui
viles vermiculi. Tales appelunt iriplcx esse vauum,
scilicet esse in hominum visiouc, opiuione ct di-
clione. Primum appetunt quod omnia opera sua
quac faciunt, vidcanlur, Malih. "25; quod vere va-
num esi, idcsi nihil valens ci qui vidciur. Non csl
secundiim naturam ut sensaUim dclcctctur in lioc
quod senliliir, sed sensus in sensato habet dele-
clari: non delcclatiir cibus iu hoc quod comcdiitfr,
sed potiiis comedcn<5 delcctalur in cibo. Mulium
«■rgo faiuc aguut qui lot ct taniis expensis procu
raiii di\ersas pulchritudincs, ut in eis oculi homi-
num dclcclentur. Qui appeiunl esse in opinione
hominuin, app(iunt quasi esse chimericur', quod
cst in ficiione, el est valde vanun), nihil valens chi-
mera de qua fil fictio. Simililer el esse in diclione
hominum vaniim rsi, ctim dici possil el quod est
et quod non cst Dictio' ulilis cst diceuti, eum per
cam alii voliiniatem indicel. Utilis etiam csse potesl
illi cui dicitur, quia per eam scicniia loqiientis ei
communiiatiir; illi vero de quo dicitur. qui aliquan-
do non csl, inuiilis esse videtur in diciione, ciim
esset in signo significante ad placiium; sicul insi-
gnia regia, ei qui no» est r<3x ad derisionem sunf,
fic ei, qui falso laudaiur, esl laus ad verecundiam
scciindiim illud Sapienlis: • Qiii falso pracihcanlur,

• necessc csl ul suis !audil)us erubescant. »

CAPUT XII.

De vanifate mundanae Inudis cl rjloriac.

Valde noxia est amatoribus suis laus et gloria
mundana: aufert cnim eis non soUnn bone spiritualia,
sed eiiam lemporalia. Magnas enim evpensas pro illis
faciunt, ila quod magni rediius eis non sufliciant; sicul
ventiis vehemens arboribus aiifert frncius, sic ven-
liis vanitaiis auiaioribiis vanae laudis et vanae gloriac
auferi bona sua. Venius isie, licet videatur levis,
tamen in mari hujus mundi multas naves perire
facit, ei eiiam ne veniant ad porium salulis impedii,
e^ miiltas magnas arhores everiit, ei a regno Dei
Iransferl in regnum diaboli. Venlus isie contrarius
esl austro, spiritui scilicet^in caelum ducenti, cum ad
inforiiisin impellat. Amaiores lamlis et gloriae munda-
nae multuu) injuriaiitur proximo: de his enim quae
pauperibus subtrahunt, oculos divitum pascunl.
Bernardus: « Ch.mant nudi, elamani famelici, el
« conqueriinlur: nobis, inqiiiunl, fame ei frigore
" miserabiliter laborantibiis, quid conferuni lot
« miitatoria, vel exieusa in poriicis, vel plicata in
0 maniicis? INostrum est quod elTundiiis, nobiscrti-
« deliter subtrahitur, quod inaniier expendiiis. !!
« Itid invcniiint curiosi quo dclecienttir, et non In-
a veniiint Uiiscri qiio suslenicntur. « Tales Deo ma-
gnam coniumeliam inferunt, cujus gloriae, gloriam
homintim, quae in valore nihil est, praeferunt Joan.
8: « Si cgo glorifico meipsum, gloria mea nihil esi. »
INon esi appeicnda laus mundi, primo quia mun-
dus esi senex faluus et inseiisatus: ideo non est
curandum de verbis ejus: « Siultus enim fatua lo-
« quitiir, 0 Is. 55 Nec timenda esl viluperatio nec,
quacrenda (^jus laudotio. Eccl, 25: « Tres sunl spe-
« cies quas odivii anima mea, el aggravor valdc
« animac eorunr.: Pauperem superbiim, divite.-n
« mendncem, senem fatuum et insensatum. • Pan-
pcr superhus esi corpus humanuiii, qiiia, secundiiiTi
corpus, liomo nudus egrcdilur de uiero mairis suae.
Ita qitisquis mandatum evangelicum implens de dua-
bus tunicis, dat unam homini non liabenii, ul dicit
Angusiinus: « Divcs homo mendiix est, qui plus

• poiest qtiam crcdal, qui in his, qiiae ad Detim

« pertinent, loties mendaciier dicil, non possum. »

Beinardus in ep. ad Frai. de Monle Dci « Ignosce

« Domine, ignosce, exciisamus, tergiversamur, vix

« csi aliquis qui in his quae ad te sunt, experiri

« \elii quid possil, eliam quod prompiissime poifst

' secundum carnem, vel sccundum saeculum, sive

« limor imfitilit, sive cupiditas iraxil. » Senex fa-

luiis el insensatus mundus esl Deo exosus, ad

cujus insiru^iionem Deus sludiose o[>eralHs est, et

semper esl lcvior et vanioi. Hic, mundiim intellige

eos, qui amant bona transiioria mnndi usque ad

contemptum Dei. « Mundiis iste Snlvatorem non co-

• gnoscii, «Joan. 5:« Nec spiritum veriiaiis p(7iest8eci-
« pere, • Ibid. 1i. Deditei Dominuslegem naiuralen,
mosayeam, doctrinam propheiarum, docirinam phi'
losophicam, doetrinain evangelicam, doctrinam Aposto-
lorum, doctrinam sanctorum expositorum, « Et, quia
« doetrina et flagella in omni lempore sapienli», • Fecl.
22, Deusflagellavit eum miiltipliciier, Adhuc hahei sii-
pra dorsum <^e illa virga, qua pcfcussus est pro pccca-
10 primorum parenlum, seplem friisia, sciheet famen!,
siiim, calorem, frigiis, laborem, infirmitatem et mor-
tem. « Virga enim in dorso cjusqni indigcl corde, •
iJesl sapieniia, Prov. 10. Practerea dcdii ci Dominus

OPLSCUIXM XXXVII.

^xemplar speciosissinium vivcndi in seipso, quia
• longum esl ilcr \)er pracccpia, hrcvc ci efficax
» pcr exempla » sccntKliim vcrhuin Snpienlis. Scd
si ncqiic sic sapiuns facius csl, qiiid ficl ainplids
ci? Is. 1: « Snpcr quo pcnuliam vos ulira aiMcn-
0 lcs praevariraiioncin. » Secundo laus mundi ap-
pclcnda iion csl, quia mundiis diligil maliim, e( odii
J)onuM); idco non csi ci rrcdendum, ncc comra
irialum, ncc pro malo. Amorcm, vcl odiuin vcriia-
lis, ncscil jiidiciiiii', juxla vcrbum Hcrnardi. Micli.
5: « iNiimquid non vestrum osl scirc jiidicium qiii
« odio liahclis honmn, ei diligilis nialiim? » Ama-
lorcs mundi similcs snni avihns, quarum oculos
nox illuniinai ct lux caccat. Non est curandum dc
laudc, vel vituperio eorum qui diciini honiim ma-
lum, cl inaliim bonum, si(;(it non cssei credcndiim
lcsiinionio noctuac conlra liiccm vcl pro nocle. Ipsi
sunl vclut jumcnla viros sanctos desjiicicnies, sicut
jumcnia aurnm, et argenium, et lapidcs prciiosos
pcdibus conculcarcnl. ['rov. 14: « Ambulans rcrlo
« ilincrc cl limcns Dciim, dcspicilur v.h co (|ui in-
« fami gradiiur via; » ibid. 29: « Abominaniur
" impii cos qui infccta via sunt. » Cum quidam
dicerct sapiciili cuidam, bomincs tc conlcmninii,
ait, cl illos a^ini, scd non iili asinns. nec ego illos
curo. Dcspiciuni ci dcridcnt mali bonos, ei hoc
talc cst ac si caecus despiccrci ci irridcrct vidcn-
lem, et claudicans reclc ambiilnnicm, scd contcii-
ptus corum conicirincndus csl, ct irrisio ii'ridcnda.
Sapicns: « Aeqiio animo audicnda siint imperitoriun
« convitia, ct ad bonestatem iradenti, coniemncnilns
« est ipsc conicm[)tor. «Tcriio laiis mnndi appeienda
non csl, quia malcdiclus esi. fs. d: « Vae qui di-
« citis bonum ii aliim, et mabim boniim. » Ad
singiilas transgrcssioncs mandaiorum Dei babei
malcdictiim snpcr capul suiim in Ps. 108: « Ma-
« lcdicii qui dcclinani a mandalis tuis, » el Deiit.
28, diciliir transgressori mamlatornm Dei « Ma-
« ledicius eris in civitaie, el cr.alcdicttis in agro eic. »
A malcdicio quomodo egrcdilur bcncdiclio ? Benc-
<iictio mundi babcl iiialcdictioncm adncxan^, ct ma-
lcdictio bcncdiclioncm; idco poiiiis lin ciida cst cjus
bcnedictio, qiiati; malcdiciio. In Ps. 108: « Malcdi-

• ccni illi, ci tii bcncdiccs. » Mattli. o: « Beaii

« esiis ciim mclcdixciint vobis bomirn^s. » Bcnc-

dictio iiiundi bomini csi vcncnata; malcdictio vero

cis esl mcdicinalis. Magis ergo cis limemla rsl bc-

ncdictio mundi, quam maledictio. Sapiens: « Habct

• suum veiicniim blanda oratio. » (Ircgorius: « Id-
« circo Dominus linguas dclraclornm in ekctos
■ laxai, ul si qiiid elaiionis in cis siirrexerii, lingua

• deiracioris eradai: » quo verbo apparcl quanlum
Dominiis malos dcspiciat, cum de lingua eorum,
quod cst membruiii nobilc, velit serviri bonis
absiersione sordium coriim. Prov. 11: • Qiii

• slultns esl, scrviel sapicnti. » Lingua laiidatoris
limcnda csl sicui novaciila acuia facitns dolum,
jugulai ctiim ciim quo credil dccorari. Hicronymus:

• Adiilaiores ul inimicos cave, quorum scrmoncs
« supcr oleum mollcs. ct ipsi sunl jacula. Cor-
« rum|)iint (iciis laiidibns lcvcs animos, cl male
« crcdiilis nicniibiis blandis viilniis innit^unt. »
Idcm: « Adulator apiid pbilosopbos dcfiniinr blandus

• inimicus. » Cum lingua adulatoris dccipiat, lingua
vero vitupcratoris crndial. magis timcnda csl adii-
lalio quam vilnpcratio. Is. •>: « Popule mens, qui
« le bcalum dicun», ipsi te decipiunl. » licm 9:

• Enmi, (|ui bcatificanl pop iliim islum, soduocnies.»

Cum amaiores mimdi sint vituperabilcs, contem-
nerida est laudatio ei glorificaiio eoriim. .Non cnim
facii homiiicm laudahilcii) laiidcscorurn liahcrequi
non siint laiidabilcs, nec facil homincm gloriosum
hahcre gloriam apud eos qui siinl inglorii. Sapicns:
« Tam lurpe sit tihi laudari a turpibus, quain lau-
« dari oh lurpia. »ldcm:« Aiior lurjiium nisi turpi
« raiionc conciliari iion poicsl. » Iteni; « .Malis displircri;
B laudaiccsl. » Practcrca cum homincs bonitaicm no-
strarn, quae in corde esi, sinl quasi caeci cum eaiii
non \idcaiit, ncc vidcre valcant, lale esl cum quis
laudaiiir ah hoiiinibiis, ac si caeciis natiiralilcr ju
dicarcl du colorihus. \ Hcg. 15: « Homincs vidcni
« (jnae appareni, Deiis autem inluetur cor. ■ Pr. 1(5:
« Spiriiiium ponderator est Dominus. » Itcm cum
principcm audacia deceai, non cst appcienda ab co
laus, vcl gloria: amor cniin taliiiin homincm limi-
dissimum facit, til soniiiis folii eum icrreai, se-
cundum ilhid Lev. 27: • Terrebii eos soniiiis folii
« volaniis: » folium volans esi vcrhiim viuiperiuin
sonans. Sapicns: « Hclinque ambitioncm, ambiiio
« timcnda est, res vana veniosa. » Iicm cum prin-
cipem deceat virilitas, vcrecundari dchct cum sc
laciari quasi piicrum ab adiilai)ic vidctur, <;t pro-
pinanti sihi lac adulaiionis multum indignari poiesl.
Prov. 1 1 : « Si te lactaverint pcccalores, ne acqniescas
« cis. » Ibid. 24: « >on laclcs quemqnam lahiis
« itiis. » Item, cum ad principem pcriincal ul se
et alios sapicnicr regat, mtilluin cavcndum csl ci
ne ad verba bominum in rcgimine sui ei aliorum
rcspeclum babcai, siulle eniin operaretur: ad vo-
lunialem I3ei operando respiccrc dcbct, non ad
vcrba bominum, sicui dictum est dc David, q;ii
fnit rcx juvla cor Dei. Sicut Angelus Dei. sic est
Dominus meus rex, ut ncc benediclione, nec ma-
ledictione moveaiur. Aiigclus rcspicit ad volunlaicm
Dei, non ad vcrba hominum.

C\PLT XIII.

Quod ve?-j/av mulium sil amai.clu iirincipi.

Veritas mulium est amanda principi. Omni rci
lcmporali dcbct eam pracponcre: nec tiniore lem-
poralis damni, ncc amore bicri. nec eiiam timorc
scandali dchei eam dcsercrc, cujus conlrarium mulii
principcs faciuni modica occasione veritatem viiae,
vcl judicii rclinquentes, ui in eis implclum sii 11-
lud Dan. 8: « Prostcrnctiir veritas in terra. » Ve-
rilas in tcrra prostcrniitir, cum pro vitando dunno
tcrreno, vel Incro rcquircndo vcrita> dcscritur. Prov.
28: « Qui cognoscii in judieio facietn, non bene
« facii, cl pro buccclla panis dcscrii vcriiatem. »
Laborarc dcbei princeps ui vcritaicm agnoscai, ci
cavere ne in sermone veriiaiem amittat. Prov. 24:
« Voritalcm eine . Veri'as emitur, quando cum
la!)orc magno, ei cvpensis, ct damno lcmporalium
vcriiatis cogniiio acqiiiriiur. Ad hoc quod in scr-
mone non amiiiaiur veritas, mulium valct sermo-
nis rariias: veriias eniin in multiloqnio periclitatur,
jiixia vcrbum bcnii Bcrnardi • Princcps poicstatem
« stiam veritaii dcbcl suhjiccrc, . iit dicat illud
Apostoli 2 Cor. 13: • Non possiimus aliquid ad-
« vcrsiis vcriialem, sed pro veriiaie. » IVinceps
dcbct veriiatein defendcrc, ciim a pcrversis impu-
gnaiur, ne vcriias ruinam paiialur. Is. 28: . Cor-
• ruil in platca veritas. . Si princeps in prajsen-
ti potcsialcm habens pro vcriiate fueril, in f'jturo

40i DE ERUDIT.

judicio pro eo veritas eril, ubi niliil eonira verita-
tem fieri poteril, ei eum liberabit. Joan. 8: « Ve-
« riias liberabit vos. » Esd. '2: « Veritas manet,
« et invalescit in aeiernum, ei vivii, et obiinet in
« saecula saeculorum. >

CAPIT XIV.

Qaod iiementia multnm deceal principcm.

Clementia mulitim decet principem. Est auiem
clementia, ut dicil Sapiens: « Virlus, per quatn ani-
« mus in odium aiicujus temere concitatus, benigni-
« late reiineiur: » secimdum Senecam: « Cleinentia est
« temperaniia animi in potestatc ulciscendi, vel po-
« tesiate siiperioris adversus inferiorem in poenis
« consiiluendis. » In boc conveniunt fideles et infide-
les, quod clementia nectssaria sit principi. Domi-
nus primum principem populi sui Moysen consti-
tuit, qiii erai « mitissimus super omncs bomines qui
moraliantur in terra. » Num. 12. IJi 3 Reg. 20, le-
gitur: « Audivimus quod reges domus Israel cle-
« mentes sunt. » Isaias petit clemeniem domina-
torem: « Emitie » inquil « agniim, Domine, domi-
« natoVem terrae » Is. 1<), el lalis nussus est
Matth. 21: « Ecce rex tuus venit tibi mansueius. »
Lex ejus vocaiur « lex clementiae, « Prov. uli , et in si-
gnum clementiae unguniur reges cbrisiiani. Assue-
rus qui infidelis erat Esih. 15: « Voluit poieniiae
« nequaquam abuii n)agnitudine, sed leniiate et
« clemeniia gubernare subjectos. » Seneca: « Nullum
« ex omnibus clemeniia magis quam regem, aul

• principem, decet. » Ilem clementia efficii ut inter
regem et tyrannum sit diftereniia. Ad virtutem cle-
meniiae pertinei mediocritatem servare in parcendo
et ulciscendo. Sencca: « Tam onmibus ignoscere
« crudelilas est, quam nulli parcere: modum enim
« tenere debemus ■> Sed quia difficile lempera-
mentum esl, quidquid plus aequum futurum esl,
in partem humaniorem praepondoret. Princeps ma-
xime debet esse temperatus in uliione propriarum
injuriarum. Seneca: « Quemadmodum magni animi

o non est qui de alieno liberalis est, sed ille qui
« quod alieri donat, sibi detrahii; iia clementem
« voco non dolore alieno facilem, sed eum qui
« cum suis siimulis exagitetur, non prosilit, qui
« inlelligit magni animi esse injurias in summa
« patieniia paii, nec quidquam esse gloriosius prin-
« cipe impune laeso. » Idem: « Magni animi pro-
« prium est placidum esse, et injurias atqne (ilTen-
« siones superne despicere. » Clemeniia principem
servai, ne impaiieniia, vel aliqua alia inordinata
affeciio ullionem praecipiet. Ciccro: « Opiandum
« esl ul qui reipublicae praesunt, legum similes
« sint, quae ad puniendum non iracundia, sed ae-
« quitate ducuntur. » Ira viri injusliiiam operaiur.
Jac. 1. Justiiia enim Dei esl cum tranquillilaie,
ira vero habei perturbationem. Quomodo habc-
re se princeps debeat in ulciscendo, ostendit Se-
neca his verbis: « In hac tanta facultate rerum
« non ira me ad iniqua supplicia compulit, non

• juvenilis impetus, non tenuiias hominum ct con-
« tumacia, quae saepc Iranquillissimis qiioque pe-

• cioribus paiientiam extorsii. » Idem: « Allerius
« aetale priina motus sum, alierius ultima, quoties
« inveni nullam misericordiae causam, tamen pe-

• perci. » Et noiandum est quod sunt septem
quae principem incilarc debeni ad clementiam.

PRINCIPUM LIB.

Primum est
congruit ;

humana nalura

, cui mansuetudo
esl homo animal raansuetum natu-
ra, crudelitas vero hominem bestialem facit, Se-
neca : « Quid istud deleclari sono caienarum,
« quocumque ventum est, multum sanguinis ef-

• fiindere, aspectu suo terrere et fugare ? quae
« alia vita esset si leones ursique regnarent ? si

• serpentibus in nos, ac noxissiiiio animali cuique
« dareiur poiestas? Ipsamet raiionis inexperta na-
« tura abstinet a suis, et siatnta eliam inier feras
« similitudo morum est. » Arisioteles in lib. de
nai. Anim., dicit « quod non est avium unius spe-
« ciei, ut secomedant. » Secundum est nobilitas ani-
morum qui regendi sunt. Seneca: « Remissius im-
« peranii melius pareiur. Nam contumax est ani-
« mus bumanus, et in conirarium alque arduum
« nilens , faciliusque sequitur quam ducalur. »
Teriium est exeuiplum; inier exempla vero prae-
cipuum esl exemplum suuimi principis, scilicel
Dei, de quo legitur Jocl. 2, quod « benignus, et
« misericors, et praestabilis super maliiia esi. »
Sapient. 12: « Parcis omnibus, quoniam tua sunt. »
Seneca: « Si Deus placabilis est, el delicta poten-
« tum non staiim fulminibus persequitur, quanto
« aequius est bominibus praeposiium miii animo
« exercere imperium? » Etiam in his creaturis in-
ferioribus invenitur cleuientiae exemplum. Seneca
ponit exemplum de rege apum, dicens: • Iracun-
« dissimae, ac pro captu corporis pugnacissimae
« sunt apes, et aculeum in vulnere relinquunt.
« Rex ipse sine aculeo est, noluit ipsum natura
« nec saevum esse, nec ullionem in magno con-

stitulum petere, lelumque detraxit, iramque ejus
inermem reliquii: Exemplum hoc omnibus re-
gibus ingerens: pudeal ab exiguis aniutalibus non
irahere mores: lanto moderatior homo esse debet,
quanto vehementius nocet. » Quartum est humani
sanguinis pretiositas, quo parcissime utendum est.
Seneca: « Clementia sanguini alicno tamquam suo
« parcii, ei scit homini non esse homine prodige
« uiendum. » Quintum est finis, propier quem
principes sunt super alios constituti, scilicet ut ho-
minibus medeaniur: unde verecundum est principi,
si eum occidit, cui mederi debuii. Seneea: « Non
« minus sunt turpia principi muliasupplicia, quam
« medico multa funera. » Idem: « Sapiens multa
« remittit. Multos pater sani, sed el sanabilis in-
« genii sorvabit. Agricolas bonos imitabiiur, qui
n non tantum rectas prorerasque arbores colunt, sed
« illis quoque quos aliqua depravavit causa, vincula
« quibusinnitaniur,applicant. » ldem:« Princeps alios
« ex civibus suis, quia utiles sunt et boni, libens
« videai, alios in numerum relinquat, quosdam esse
« gaudeat, quosdam esse paiiatur. » Sextum esl quod
clementia principi securitatem dat el in praesenti,
et in fuluro. l)e praesenli securitate dicit Seneca:
« Errat, si quis exisiimat ibi tutum esse regem,
« ubi a rege nihil tutum esi. Securilas securiia-
« lc mutua pascenda esl. Non esl opus lateramon-
« tium abscondere multiplicibus muris, et lurribus
« saepire. » Salvum regem clemenlia in aperio praesta-
bil: crudelitas hostes multiplicat. Seneca: « Oportet
« voluntas ante saeviendi deficiai, quam causa:
« alioquin qucmadmodum praecisae arbores pluri-
« bus ramis repullulant, el multa satorum genera,
« ut densiora surgant, rescindunlur; ita regia cru-
« delitas auget inimicorum numerum tollendo .
« Parenles enim liberique eorum qui inierfecti sunl

OPLSCULIM XXXVII.

40j

« el propinqui, et aiiiici eoruni in locum singiilorum
« succctluni. » In foluro dal sccuriiaicnn, quia in ex-
iremo judicio Deum cleinenicin liahebit, qui in
inlerioribus se in praescnti clemens fiierit. Luc. 6:
« Cum qna rncnsura n.ensi fueriiis, remeiietur
« vobis'. » Sepiimum esl quod clementia regnum
roboral: unde dicitur Provcrb. 20, de rcge, quod
« roboraiur clemeniia ibronus ejus. »

CAPUT XV.

Quod pielas neccssaria sit principi.

Pietas mulium decct principem, cum locum e-
jus leneai, cui proprium esi misereri .semper et par-
cere, et de quo scriplum esi Psal. 144: « Miseri-

• cordia ejus siiper omnia opcra ejus. • Princeps
enim cujus minister est, maxime debet imiiari in
misericordia. Sapiens: « Maximam potestatem acci-
« piens, daiorempotestalis, juxia possibilitatem suam,
« imitari debel. In boc Deum maxime imitabi-
« lur, si nihil judicaveril quain misercri pretiosius. »
Vir misericordiae dcbei esse princeps, sicut et Chri-
stus fuit princeps principum, de quo dicil Augii-
stiiius: « Quae miscricordia eum de caelo disposuit,

• et carne induii, ipsa pro paiiperum redempiione
« eum vendidit. » Augustinus de ipso, « Redemit
■ venditus. » Princeps contra astulias perversortim
dehet consilium, pauperibus debet compassionem,
imbecillibiis contra violeniiam poientum defensio-
nem: ad illum pertinet illud Job 29: • Ociilus fui
« caeco, ei pes claudo, pater eram pauperum. »
Propter pauperes venit Filius Dei in mundum, sc-
cundum illud Psal. 11: • Propler miseriam inopiim
« et gemitum pauperum, nunc exurgam, dicit Oo-
« minus: » el propier simplices, paupercs et im-
poientes ordinavii Deus in F.cclesia principes. Mul-
lum valet pietas ad hoc quod aliquis principatu sit
dignus: unde Machab. 2: « David in sua misericordia

« oblinuil sedem rcgni in saeciila, » et eum Oavid
misericorditer egisset cum Saul, nolcns inierficore
eum cum posset, ail: « Nunc scio quod certissime

• rei?naturus sis, et habifurus in manu tua rea;num
« Israel, » 1 Rcg. 21. Princeps Dei prae cetcris
misericordia indiget, quia in majori pcriculo est
quam alii: qiianto enim aliquis in loco siiperiori,
tanto in periciilo majori versalur, sicut dicit Au-
gustinus: « Deus enim niisericors erit, si ipse
« proxinio misericors fucris. » Mailh. 5: « Bea-
« ti misericordes , quoniam ipsi niisericordiam
« consequeniur. » Cum omne animal diligal sibi
simile, quomodo misericordia Dei miscricordiae ho-
minis propiiia non erii? Augusiinus: « Rivus fliiit,

• el fons siccabitur, » Isai. 58: « Frange esurienii
« panem luum eic, tunc invocabis, el Dominus
« exaudiet le. Non potest esse quod rivus miseri-
« cordiae nostrae fluat ad proximum, ei fons di-
« vinae misericordiae siccus sii nobis. Nihil est
utilius principi pieiate 1 ad Tim. i: « Pietas ad
« omnia utilis est, promissionem habens vitaequae

• nunc est, et futurae. » Ipse pauperes facit sti-
pendiarios nostros Gregorius: « Pauperes sunt con-

• temnendi ut egeni, sed exorandi ut patroni. »
Eccles. 9 el 20, diciiur de elcemosyna: « Super
« scutum, et lanceam piignabii pro le adversus
« inimicum tuum. » Pielas est per quam princeps
maxime placet Deo et populo. .\ugusiinus: « Non
« est, quod ita Deo amabiles faciai ut pietas. »

Eccl. 4: • Eslo pupillis misericors ut pater, ei pro
« viro malri eorum, ei eris lu \v\ul filius aliis-
« simi. » Licet virtutes communiler in priiuipe
placcanl populo, plus tamen, quia populus miseriis
premitur, miscricordia ipsius ei dulcius sapit Prov.
19: • Qui pronus est ad niisericordiam, benedicc-

• lur. » Mulium necessaria esi principi misericor-
dia: cusiodii enim cum ne ignis zeli eum destruat
Prov. 20: • Miscricordia et vcritas cusiodiuni re-
« gem. » Ignis zeli ardere debet in oleo miseri-
cordiae; dcficicnie vero hoc oleo, ignis zeli desiruit
principcs, sicui ignis, si desit oleum materiale, de-
struit lampadem. Gregorius sup. Kzech.: « Zeli san-
« cli destructio de virtuie niisericordiae necesse est
« ut ardeai: • Flevit Salvatorex pietate dcslruciio-
nem Jerusalem, quae erat facienda ex jusliiia.
Misericordia dchel movere principes ad naturam,
zelo vero justitiae conira culpam . Augustinus:
« Dno stini nomina, homo, peccator: qiiia peccaior
« est, corripere: quia homo est, miserere, » sicui
dicil Glossa siip. ill. Maiih. ^o: « Beati qui esuriunl
« et siiiiinl jiistitiae: Jusiitiae lumen est misericordia:
« juslitia sine misericordia est caecus furor, est ut
« caccus sagiitarius occidens hominem, cum debei

• occidere viiium, sicu! Lamech qui sagiitavii Cain
« et occidit, volens sagittare feram. » Debet prin-
ceps altendcre paupcrem suum esse fratrem, ne
eum despiciai et opprimat. Auguslinus; « Adam ci
« Evani intendamus, et omnes fraires sumus. »
Isai. IS8: « Carnem tuam ne despexeris. » Levii.
25: « Fratres vestros non opprimeiis per poien-
« liam » Item atiendere debei princeps pauperem
membrum esse cum ipso illius corporis, cujus
Chrisius esi capui, ul ei compaiiatur ei amore ca-
pitis, et qiiia membrum ejusdem corporis, cujus
et ipse 1 ad Cor. 12: « Si paiitur unum membrum,
« compatiunturomnia membra. » liem atlendere debet
princeps Christum tanium amorem habere erga
pauperes, ut quod fit pauperi, sibi reputei fieri.
Matth. 2.5: « Quod uni ex minimis meis fecislis,
« mihi fecisiis: » et debet honorare Christum in
paupere amplius ceteris, sicut Deus prae ceteris
ipsun honoravii. Prov. 14: « llonoral Dominum qui

• misereiur pauperis. » Multum displicet Deo cum
pauperes ab hominibus inhonorantur, quos Deus
lanlum honoravii. Jacob. 2: * Nonne Deus pau-
« percs elcgit in hoc mundo, divites in fide, et

• haercdes regni eic. Vos autem exhonorasiis pau-
« pcrem. » AUcndere etiam debet princeps paupe-
ribus rcgnun) caclorum esse datua., et sic se ha-
bere ad eos, ul cum principalus ejus defecerit, in
rcgno aeterno a pauperibus recipiatur.

L I 11 E If l§^ E C L M D L g»

PROOEMIUM.

Dcclaraiis quibusdam in praecedenti libr , quae
communilcr dcccni principem, osiendetur in hoe
secundo libro, qiiomodo princeps habere se dcbeat
ad Deum, el ejus Ecclesiam. Ei prino tangoiur de
fide ipsius: secundo de spe: tertio de limore: quar-
10 de amore.

406

DE ERUDIT. PUINCIPLM LIB. I!.

CAPUT I.

Quod fidett sit necessaria cuHihel homini.

Fides mulium necessaria esl cuilibei homini,
sine qua nuUus placei Deo, juxta illiid Hebr. 11:
■ Sine fide impossibile est placere Deo. » Haec
virlus praeslat Deo primum obsequium, subjiciens
illi iniellecium nosuum: ideo mnltiim placet ei:
juxia illud Eccl. 1: « Beneplacitiim est Deo fides. »
Respectiis divinae misericordiae specialiier est ad
fidem Jerem. o: « Domine oculi lui prospiciunl
« fidem, » Ubi amor, ibi oculus. Non est remissio
peccatorum cxtra fidem, nec opus aIi(|uod vere bo-
num, Joan. 5: « Qui incredulus est Filio, non vi-
« debil vilam aeternam, sed ira Dei manel super
« eum. » Nugustinus super illud Rom. 3: « Arbiiramur
« liominem jiisiificari per fidem; Bona. inquii, opera
« ante fidcm inania siinl. Ita enim milii vitleniur
« esse ui magnae vires, ei cursus celerrimus prae-
« ter viam. Nemo ergo compulel vere opera sua
«I bona anie fidem. LJbi vera fides non erat vere bo-
« num opus non erat: bonum enim opus inteniio

• facit, intentionem fides dirigit, » Fides princi-
pium esi gratiae, el ordinatrix, el oaiisa vitae ae-
ternae. Hebr. 10: « Justus e\ fide vivii; » Gal 2:

• In fide vivo Filii Dei; » ! Joa. 5: « Viiam babe-
« biiis aelernam, qni creditis in nomino Filii Dei. »
Extra fidem nibil vivil viia spirituali, sicut in ma-
ri moriuo nihil vivere potesi vita corporali. Augu-
slinus: « Taniam graliam Deus fidei coniulil, ut
« mors, qtiam constal vitae esse contrariam, in-

• siru:nentum fieret, per quod transirelur ad vi-
« tam. » Fides radix esi omnium bonorum Augu-
stinus supcr Jonn : « Sicul in radice arboris nnlla

• prorsus apparel species piilchriludinis, et t-imen
« quidquid esi in arbore pulchriiudinis efdecoris,
- ex illa procedit; sic cx fidei humililalc q;iidquid
« meriti, quidquidve beatitudinis animae susceptum
« est, procedii. » Fides ceteris virtutibiis lumcn
minisirat: unde sine ipsa aliae virlutes sunt quasi
in tenebris. Fides luccrna esi, ad quam in nocie
praesentis viiae ambulatur 1 Cor. 5: « Per fidem

• ambulamus, et non per speciem. » Non est ali-
quis reputandus spiriiualiier sanus, qui veram fi-
dem non habei. licet multum absiineat. et elee
mosynas multas faciat. Altendendiuu est qiiod ni-
hi! prohibet aliquem habere os sanum, vel manum,
qui lamen habet oculum infirmum. Corvus iufer-
nalis multum conatur ocnlum fidei corrum[tere,
sicut corvus corpornlis primo currii nd oculum
cadavcris . Cregorius fidem vocal sa[iieniian) .
Ilaec est sapienlia illa, de qua habetur Sap 7:
« Sapieniia vero vincit maliiiam, atiingil a finc
« usque ad finem fortiter, ei disponii omnia siia-
■ viter. » Vere fidem non vincil nialiiia: peccata
enim firmiiati fidei non praevalenl, jiiNta illud
Matlh. 16: « Portae inferi non praevalebunt ad-
« vcrsus eam , » scilicel adversus firmiimom
fidei . Peccaia vocantur portae inferni : inler
porlam et domum solum limen est medium ,
ot inter mortale |)eccaliim et infernum cnrpiis
e'si medium . Anima enim separata a corpore
quasi in punclo descendii ad infernum, juxia illud
Job. 21: « Duciini in bonis dies suos, et in pun-

• clo ad inferna descendunl » Sapieniia ista at-
tingil a fine usqtie ad fjnem , idest a crea-
lione mundi usque ad cxtrcmum jiuliciam, per be-

neficium creationis invitans homines ad Dei servl-
liiim, et per disirictionem judicii exierrens a Dei
offensa; ipsa attiiigit a caelo usque ad infernum, a
delectaiioiiibus iransitoriis separans homines auia-
riiudinibus sup|)Iiciorum infernalium, et amarittidi-
nes, quae occurrunl in serviiio Dei, dulcorans ma-
gnitudine praemiorum. Gregorius: • Si didcia quae-
« rimus, necesse est ul amara toleremus. » Eccles.
1: « Usque in tempus sustine paiiens, et posiea
« redditio jucunditatis. » Si sapieniia disponit o-
mnia suaviier guilas amaritudinis praesemium, im-
mensa dulcedine fuiurorum bonorum condiciiis, fide
cognoscil homo eum a quo est, ei ad qiiem est
rediturus, ei sccundum merita sua ab eo recepiu-
rus, sine qua cognitione nullus sapienter se regit.

CAPUT II.

Qnod speciatiter fules si( necessaria jv incipi.

Specialiter fides necessaria est principi, quia co-
gnoscil eiim sub quo esl, cui servilurus est, cui fru-
ctuosissime bene serviiur, periculosissime male. Bene
autemnon serviiiM-ci nisinon serviaturad voluntatem
suam: nec ad voluntatem suam serviiur ei, nisi ips»
cognoscatur, non acasu. Voluntaiem ergoejus necesse
est principcm agnoscere. Augustinus: - Iniiium o-

• bedientiae est quid praecipiatiir velle cognoscere,

« et pars servitii est didicisse quid facias. Indu-

« bitanter accidere polest ut voto obsequendi aliquis

« offendat, qui prius non didicit qualiier obsequi de-

" boat. » Fide agnoscilur quod neo in rebus,quae re-

putaniur nostrae, habeamus dominium, sed mini-

slerinm. Unde mulium cavendum est principi, no

a ministerio transire velit ad dominium, et ne ii>

illis in (juibus debuit habere respectum ad Dei

voliintaiem, el ejus gloriam quaerere, sequainr pro-

priam voluntatem, et quaerat gloriam propriam.

Dc lioc puniius est Nabuchodonosor quia mini-

sterio rcgni Iransierat in dominium , reputans

se regni sui domimm), Dan. 4: « Tibi dicitur Na-

« biichodonosor rex, Regnum luuu» iransibil a te,

« el ab hou)inibus ejicieris, et cum besiiis et feris

« errt habitntio (ua, foenum quasi bos comedes,

« et scptem tempora mutabunlur siiper te, donec

0 scias quod dominctur cxcelsus in regno homi-

• num, ei cuicumque voluerif, det illud. » Quod
verum dominium solius Dei sif, apparel ex hoc
quod toties habelur in lege veteri: « Ego Domi-
« nus: » cl ex hoc quod Ecclesia dicit Christo:
« Tu solus Dominus. » IIoc videlur intellexisse
Gedeon Jud. 8, qui cum diceretur ei a filiis Israel:

• Dominare nostri lu, et filius tuus, » respondii:
» Non dominabor vestri, ncc dominabiiur in vos
« filius meus, sed dominabitur Dominus. » Idem
videtur intellexisse Caesar Augustus, qui cum im-
peraret toti mundo, prohibiiit tamen ne aliquis
vocarei eum don)inum. El siciil mulliim displicet
Deo usiirpalio dominii, sic mullum placet ei intel-
leclus minisicrii, juxia illud Prov. 14: « Acceplus
« esi regi minister intelligcns; » inquam, se lanlum
minislrum esse. El notandum quod quaiuor sunt
qiiae videnter pertinere ad eiim qiii se tamum
n.inisirum repuiai. Primum csl, ut solicifus sii
quod domini sui voliiniaiem impleal, spcrans qiioil,
cum neccssilas fuerii, Domiuiis voluntaiem ejus
implehit; ei hoc specialiier spcrandum esl, quaiido
douiinus bonus esi Sapicnt. 1: « Seniiie dc I)o-

t mino iii boniiaie. n Secuixiuin e&i, ui sic ope-
relur, qnasi de oiniiibus raiionem Uomino reudi-
(urus, quod s()ecialiler a^enduni esi, (|uando doini-
iius c?i lalis quod nibil possii ei occuilari. Boeiius
iii Hb. de ConsoL: « Magna nobis, si dissiniulare noii
« volumus, inibcla esl probiiaiis necessiias, cuin
« anie oculos judicis agamus cuncia cernentis. »
'renium esl, quod si Dominus abslulerit ei illa
quorum liabci minisieriMm, ipse non oirciidaiui',
nec indignelur, sed dical: « iJominus dcdil, l)o-
« ininus abstulii: sicut nomino placuit, ila factuin
« est, sil noinen Domini bcncdicium, » Job. 1.
Allendeie debct minisicr et oiius, ct [lericuluni
administrationis, et rnercedem qiiani expeclat. A-
more ergo merccdis adminisiraiioncm patienier
suslineai, si propter oiius et [)eiiculuni admii)istra-
tioiiis ipsain iim«'ai, et ejus ablaiiunem |)ro magna
exoiieraiione babeat. Qu.irtiim esl, ne cum Doui-
nus peiiil iii suis paupeiibus dc boiiis suis, ipse
ad dandum se diflicilciii non exbibcat. Mattb. "Ilr.
a Amen dico vobis, quicqoid fccisiis uni ex bis
« fratribus meis niinimis, et mibi fecistis. » Ei ul
verl)0 uno multa comprcbendain, ad voluuiatem
Domini, non ad suam, respectum ilcbei babere mi-
nisler, bona doinini sui servaiido, vd lari^icndo.
Multum displicet incrcduliias Deo in principe qui
locuni ejus teiiet. Dc liac punitiis esl Moyses ei
Aaron, (pii synagogae praefucruni, Niini. 20: « Quia

• noii credidistis mibi, ut mc sanclificarciis coiain
« filiis Israel, non iniroduceiis bos populos in tcr-
« ram quaiu dabo cis » In eodcm:« Non inirabis Aa-
» ron lerram quam dabo filiis, co qtiod incrcdulus
« fueris ori meo ad aqiiascontradiclionis: » Ecclcs.7:
« In genie incrcdibili exardcscel igiiis: » Maltb. 17:
« 0 generatio incrcdula ei perversa, usqucquo vos

• paliar? » Apoc. 21: « Timidis el incredulis pars il-
« loruip esi iii stagnoigne ardcnti el sulpbure. » Fi-
dc^ in bello corporali eispirimali iriumpbare facit bo-
n)ii;es eliam dacmoiics vincens. Hcbr. 11: « Fide
« muri Jerico corrucruiit. » Fides a Dco foriiiu-
dinein reeipit 2 Paral. 1(5: « Praebet fortiludincm
« bis qui perfccio corde credunt in eum. » Ibid.
20: « Credite in nominum Deum vcstrum, ct sc-
« cuii eritis. » Fides a periculis crijiit, ju\la illud
1 Mac. 5: « .\nanias, Azarias, Mizacl crcdcntes li-
o berati suni a flamina » Eiiain fide informi, quae
sine cariiate est, miracula fiunt, ut patct in Ale-
xandro, qui cum venissel ad montes Caspios, el
petiissent filii capiivitatis deccm tribuum ab eo
liceniiaiu egrcdicndi. i[)sc, cognita causa inclusionis
eorum, quod scilicet a|»erle recessissenl a Deo Isracl
vitulis aureis immolando, el per Pro|)beias Dci
pracdictum eis quod a capiivitalc non cssont redi-
luii, respondit quod arclius includcrct eos: cuiiiqiic
angusias vias eorum obslruere vellet molibus bitu-
minatis, videns laborem bumanum non sufficere,
oravit Deiiin Isracl, ut opus illud coin})lcrci, et ac-
cesserunt ad se invicem praeiii|)la montium, ct fa-
ciiis esl loeiis immcabilis, iil dicit Josephus. Quid
fjciurus esi Deus [)ro fidclibus suis, si tanlum fccit
pro infideli? Sicut fidcs bcllo corporali triumpbarc fa-
cit, juxta illud Josue 1: « Conforiarcet esio robustus,
« noli nieluere (idesl: noli timere), quia tecuin esi Do-
« minus Deus luiis: » sic dcfcclus fidci facit bomincm
vinci. juxla illud. Eccles. 2: « Vae dissoluiis cordc,

• quoniaiii non credunt Dco; » e( ideo non pro-
tegentur ab eo. Etiam fidcs informis facit trium-
pbarc, sieul accidil in Alcxondro, cui per somnium

LM XXWII. . 4U7

Dcus apparuit iii babiiii sumini Sacerdolis, dum
adbiic ipse in Litia civitate Macedoniae esset coii-
siiiutus, diimqiie cogiiarct utrum Asiain possct ob-
tincre, jusail eurn confidcic: nadi ipse excrciluin
cjus pcrduccrct, et j)rincipatiim Pcrsarum ei tra-
derei, qui promissioiii ejiis crcdidit, et sccundum
fide:ii siiain facium esl ei. Et cum Alcxander iia-
tiis vcnirct Jcrosolyrnam ct Poniifcx Judaeorun
praccc|)lo Doinini poniificalibus induius, ct reliqui
sacerdotcs ciim eo siolis lcgiiimis induli exirent ob-
viam ei extra civitatem, Alexandcr iniuens anti-
stitcm [)onlifi(;ali stola insignem: el super cidarim
lamiiiam, in (jiia scrij)tum (.'rat nomen Domini, de-
sccndit (le equo. el adiit eum solus; e( nornen Do-
mini adoravii, et pontificom vcneratus cst; ei ob-
siujiueruni principes exercitus, puiantes mentern
regis ludificatam, solus Partbemius quacsivit cur
sacerdolem gcntis Judaeae adorassel et respondii:
Non Iiunc aiJoravi, sed Dcum, cujus principaium
saccrdoiii gerii: nam in lali babitu pcr somniuin
Deuin conspcxi. Fides osiendit misericordiam, ct
justiiiam i)ci in scrvos suos, et exbibitam ei exlii-
bendain, justitiain in ofTendentcs, misericordiam iii
debilo modo scrvientes. Ostendit etiam ibesaurum
regni caclestis, q-iod Deus datiirus esi servieniibiis
sibi dcbilo modo.

CAPUT Il(.

Qualis clebeal esse (itlcs principis.

Fidem principis decet esse magnam, vivam ct
slabilem. Ad fidci magnitudincin qiiinque videntur
periinere. Primum est, ul liomo de Deo magna
seniial, ut Centurio Maltb. 8; qui credobai Deum
solo vcrbo posse sanare scrvum suum, et se indi-
gniim essc ui Christiis iniraret sub tectum ipsius:
unde dicium esl dc eo a Domino: « Non inveni
« taniam fidein in Israel. » Secnndum esi, ul ho-
mo bona transiloria intuilu aeiernorum coniemnat.
tlebr. II: « Fide Moyses grandis facius negavit se
« esse filium filiae Pbaraonis, magis eligens affligi
« cum populo Dei, quam lemporalis pcccati habe-
« re jticiindiiatem: majores divitias existimans (hc-
« sauro Aegy()liortiiii, impropcrium Cbristi: aspi-

• cicbat enim in rcmnncraiionom » Tertium esi,
ui in adversis de Deo eonfidat. Matth. 14: • Mo-
« dicac fidci, quare dubiiasti ? » Quartum est, lU
ad longam crcilontiam bona sua Doo tradat. Magni
onim [>rincipes crodonliam rcquiruni Isa. 28: « Qui
« cioiiidcrii, non feslinet: • Prov. 20: • Hereditas
« ad qiiam festinatur in principio, benedictione
« caroI)ii in novissimo: » Eccl. 20; « Ilodie foo-
« noiaiur quis, et cras rej)clit, ei odibilis est ho-
" mo Iiojiismodi. » Quinlum est, ui ciim homo

aliqiiid pctii a Deo, ci non slaiim accipil, non idoo
a |)rnnosi(o d^sistal. Dictum cst mulieri in oraiio-
110 stanti, • 0 miilior magna est fidcs (ua, fia( tibi
« sicui vi«, • Maith. 15. Ad impcirandum muldini
valcl fidoi n»agnitudo. Auguslinus siipcr Joan.r
« Qunnium vas fidci attiil(>rit (juis ad fontcr.i, taii-

• ttim iinploi. » Bernardus supcr Cant.r « Magna

• siquidom fidos, magna mereiur. » Fidcm principis
oporict csse vivam: fides mortua cst, quae est im-
poteiis ad suas operationos. Jacob. 2: • Si fides
« non babct opcra, rnortiia cst in somoiipsa. •
Fides viva cst quasi arbor florens per firmtim pro-
pnsitum Doo sorviendi, ei folia debita habens, sci-

408

licel sermonem qui sil ad aedificalionem fidei, et
del graiiam audienlibus, el fruclum debitum bono-
rum operum proferens. 2 ad Corinth. 15: « Si
« estis ex fide, vos probaie per opera. » Fidem
etiam principum oporiet esse stabilem. Tob. 2:
. Vitam illam expectamus quam Deus datiirus esl
a bis qui fidem suam nunquam muiani ab illo. »
Valde reprehensibiles sunt, qui fidem iliam in
qua nulriti sunt et lanidiu vixerunt, et quam
parenles eorum tenueruni, pro fide alicujus hae-
reiici relinquunt, contra illud Prov. 1 : « Ne
« dimiltas legem malris luae. » Et sicut qui jam est
in possessione rei, non de facili permiliit sibi eam
auferri, sic non debel homo de facili reliuquere
fidem, in qua nuiriius est. In lali casu, « qui cito
0 credit, levis esi corde, » Eccl. 19. Nec debet homo
ntoveri, si aliquos haereticos videat vel absiinenies,
vel (uisericordes, cum plures lales invenianlur qui
sunt fidei caiholicac, vel si aliqui, qui suni fidei
calholicae, inveniantur mali, multi enim magnae
maliiiae suni inter haereiicos, sed ocouliani eam
quantum possuni, nec uiirum cum ei seipsos oc-
cultent.

CAPUT IV.

Exptanntlu descriptionis spd.

Diclo de fide principis, dicendum esl de spe
illius. Spes est cerla expeciatio futurae beaiitudinis,
veniens ex Dei graiia, ei meritis praecedeniibus.
Ad spei certitudinem duo valent, scilicet conside-
ratio liberalitatis Dei, qui servientes sibi remunc-
rat super merita, proui decet ipsum, et haec libe-
ralilas vocaiur gralia in descriplione spei prius po-
sita. Valet ad ideni consideraiio merili. Cu.n enim
Deus promiseril se reddilurum mercedem servien-
libus sibi debiio modo, et ipse verax sit, qiiod
promisil, soivil. Unde spes quasi duabus basibus
innilitur, scilicei Dei iiberalilati, servienles sibi ut
cam decel remuneranti, ei Dei justitiae promissa
solventi.

CaPLT V.

Quocl spes sil ncccssaria cuilibet Iwmini.

Spes omni homini necessaria esi, sicut ei fides.
Fides liouiinem in via regni eaelestis dirigit, sed
cum iila via sil ardua, necessaria est spes quac,
cum omnipotenii innilaliir, hominem potentem ad
perveniendum facit. Spes in Iiac valle iniseriae ho-
minem beatum efficit. Psal. 55: «Beatus vir qui spe-
« ral in eo, » Proverb. 16: « Qui sperat in Domino,
n beatus est. » Oinnes bealitudines illae, quas ponit
. Saivator, Matth. 3, dicens: • Beati pauperes etc., »
spei sunt. Spes in deserto Imjus mundi deliciis
affluit, juxta iilud Cant. uit.: « Quae est ista quae
« ascendit in deserio deiiciis affluens, innixa super
« dilectum suum ? » Muitum debet movere bo-
minem ad sperandum in Deo hoc, quod Deus mo-
net eum ad lioc. Augusiinus: « Quare Dominus
« loties nos ad innitendum sibi moneret, si sup-
« portare nos nollet ? Non esl iliusor Deus ut se
« ad supportandum nos offerat ei nobis innilen-
. tibus ei se subtrahat; » Rom. 5: « Spcs auieni
« non confundit. » Auguslinus: « Confunditur qui
• quod speral^ non invenii. » Cum Deus non faila-

DE ERIDIT. PRINCiPLM LIB. I(.

faliere
Eccies,

lur, nec lallere possii, sperans in eo non con>

funditur. Eccies. 2: • Nullus speravii in eo ,

« ei confusus esl. » Vanitas esi non praestare fui-

ciinenium innitenti: veriias vero esl, non negare

fuicimentum innitenii. Unde cuui Deus sil veriias,

innitenti sibi se non subiraiiit. Iiem ad sperandum

movere debet imbeciiiitas, et insufficienna nostra.

Parvuium, qui non habel viresad standum, vel am-

bulandum, monei natura, ut rei stabili quae juxta eum

est, adhaereai, et sic casum vitet. Erubescere de-

bel adultus, si nesciat facere quod naturaliier fa-

cii infans, ut sciiicet, cognita infirmitate et im-

becillitale sua, Deo adhaereat, et spe innitatur.

Spes omnipotenti innititur, ei juxta foniem boniiatem

plantaia est. Ex lioc quod omnipotenii inniiitur,

iiabei securitatem, et fortitudinem; ex hoc quod esi

juxia fontein boniiatis, habet bonorum uberiaieui.

De primo dicitur in Psaliii. 124: « Qui confiduni

« in Domino, sicut mons Syon, » ei subdil, « Do-

« minus in circuitu populi sui: » Isai. 26: « Urbs

« fortiludinis nostrae Syon Salvalor, ponetur in

« ea, muriis et anlemuraie: » murus esl virtus

divinitatis, antemurale est meritum humanilaiis, ei

uirumque facit ad securitatem nosiram In Psaim.

17: « Pniiector est Dominus omnium sperantiun»

« in se. » Ex hoc quod spes est juxia fontem

boniiaiis, abundanter influit ei bona. Tliren. 5:

« Bonus est Deus speraniibus in eum. » In Ps.

51: « Speranlem in Domino misericordia circum-

« dabii. » Spes arbor benedicla est, frucius uberes

habens, cum a misericordia Dei abundanler irri-

getur. Jerem. 18: « Benedictus vir qui confidit in

« Doniino; » et subditur: « Eril quasi lignum

« quod plantatur super aquas, et ad huuioreiri

« miitii radicem suam, et non tiinebit «eum venerit

« aeslus. » Et in Psal. 1, dicitur de viro adiiae-

rente Deo: « Erit sicut lignum quod piantatum

« est secus decursus aquarum. » Spes in praesenli

teuipore, quae esi quasi quaedam vigiiia solemni-

talis aelernae, habet quasi juge convivium, cum

sccurilatem habeat. Prov. 13: « Secura mens quasi

« jiigc convivium. » Ipsa in hyeme praesentis exi-

lii habet quasi lempus vernum et floridum. Prov.

17: « Animus gaudens aetatem floridam facit. »

De spei gaudio legitur Rom. 12: « Spe gaudentes. »

CAPUT VI.

Quod spes sit necessaria maxime principi.

Principi maxime necessaria est spes tamquam
illi qui ea facturus esl, ad quae omnino ex se in-
sulTiciens est: non soium enim habei regere se, sed
etiam alios. Ad sui regimen non sufficil, nec quan-
tum ad regnum eordis, nec quantum ad regnum
corporis. De regimine cordis patet, cum primum
actum cordis, qui esl cogitare, non sufficiat regerc,
juxia iilud 2 Cor. 5: « Non quod suflicientes simus
« aliquid cogitare a nobis, quasi ex nobis. » De
regimine eiiam corporis paiet hoc, cum non sufli-
ciai regere linguam modicum membrum corporis,
immo Domini est gubernare linguam. Prov. 16. Si-
cut creaiio mundi ad eum pertinei, iia el guberna-
tio. Augustinus: « Ubi di\isti sufficit, ibi dcfccisli. »
Negoiium principis, qui iocum Dei leuet, et vo-
iuntaiem ejus facere inlendit, ei gloriam ipsius
quaerit, supra vires liominis est: unde oporiel
infirmiiati huuanae Dei omnipoieniiain associari.

OPUSCXIX

ul iiegoiium valeal implcrc, spc firma innilendo
I)eo. In Psal. 25: « Spcrans in Domino non in-
« nrinahor. » Oniis importabile esl liomini lialjere
super se popnlum unius coniiialus, vel ducalus, vel
regni. I)e lioc eonciuerilur iMoyscs iNuni. 10, dieens
I)on)iiio: « Cur imposuisli pondus universi populi
« Imjus super mc? » Tria reijuinjninr ad hoc,
(|Uod infirmilali principis Dei omni[»olcniia asso-
cicttir, scilicei excellcns slaiiis principis, insufdcicn-
tia hominis, graviias oneris. l^rinceps di\ina liabct
agcrc, ideo disina potesiaie indigel adjulricc. In-
su'licientia hon.inis valde magna est: insurficicns
cnim est ad suhsisicndiim, ct ad hcne vivendum.
\i\ suhsistcndum tripliciter esl insulTiciens Primo,
<|uia sicul ex nihilo est, ita in nihilum rcdigerciur,
nisi a Dco in csse conscrvanMur. licrnardus in lih.
dc dilig. Dco: ■ Natiira iia condila fuil, ut liahcat
« jugiicr ncccssariiim protcelorem, quem hahuit
« conditorem, ui qui pcr ipsum non valuit e&se,
« slnc ipso non valeat suhsisterc. s Augustinus:
« Kx nihilo Dcus oiimia fccil, ci si se siihtrahercl,

0 in nihilum redigcreiiiur. » Scctindo insufliciens
ad (icfcndcndum se ah hostihus suis: a daemonihus
cniUi valde cito pcrimeretur, nisi a Dco dcfcndc-
reuir. Thrcn o: « Misericordia Doivini esi quod

1 non suiDUS consumpii. » Bcrnardus: « Si boni

« spiritus se a nohis elongavcrint, impcium malo-

« riim qiiis poierit susiinere? « Terlio insufliciens

csl ad suhsisicndum, quia ciho indiget susienlari,

aliter cilo dcficcrct . Ilanc insufficicntiam non

habct Angeliis, nec etiam lapis. Tripliciter cst honm

insuflicicns ad hcne vivcndum: primo quia non

sufljcit honain vitnm inchoarc: secundo qi ia non

suflicil in ea profiecre: lcriio qiiia non suflicii in

ca persevcrarc. Potcst se honio oecidere pcccando,

scd non potcst sc occisum suscitarc. Sap. 1G:

« llomo pcr maliiiam occidil animam suani: »

Oseae 15: « Penlitio tua ex le, Israel, tantuicmodo

'< ex me auxilium tuum. » liem insufliciens est in

hono inclioalo pcrsevcrare. Cregorius: « Ciio ho-

« niim amitiiliir, nisi a largiente cuslodialur. »

Insuflicicns <!tiam in hono inchoato proficcre. Ber-

nardiis supcr illud Cani. 1: « Trahe me posl te, »

<licii in pcrsona ncclcsiae: Dominc, scio mc nc-

quaqiiam pcrvenire ad le, nisi gradieudo post

ic; sed nec hoc quidcm nisi adjuvante le, ideo

pnicor ul lu iralias me post le. Bcaius siquidem

cujus esi anxilium a le. Magnitudo hominis osten-

sa esi priiis.

CAPUT VII.

De his quae adversaulur apei.

Duo videnlur spei adversari, scilicet diflidcniia

dc Deo, ei confidenlia in crcatiira. Diflidens, sive

despcrans dc Deo, similis esl Cain. Caput cordis

habci ircmulum, vagus cl profugus esi, a procella

icntationis, a tcrra viveniium projeetus, co quod non

habcai anchoram spci, qiia rctineaiur. Dcspcratio cst

pcccatum in Spiriium Sanctum: undc supcr illud

fien. 4:« Major est iniquiias mea quam iit veniam mc-

« rear, » diciiur: « Dcspcraiio cst blasphcmia in Spiri-

« liim sanctnm, qiiac noii remiliitur ncqiic in hoc

« sacciilo, ncqiic in fiitiiro: quia aul puiant Deum

« nolle dimitlcrc, aiit non possc, tainquam aut

« omnia non possil, aut invidcat saluii. » Confi-

dcniia in cr(\Uura lri]»lcx cst, scilicci |)raesumplio dc

^'. Th. Opera omnia. V, 10.

M XXXVII. 409

sc, confidcntia in hominc, confidcnlia in re inferiori
hominc, ui in divitiis. De prima diciiur Prov. 28:
« Quiconfidit in corde suo, slulius c;?l: » vcre stul-
tus cst de se praesiimcns, ciim homo valde sil in-
sufliciens, ut prius ostensum est. Confidcntcs dc
sc miiledicti siini. Is. ;i: « Vac qui sapicntes estis in
« oculis vcsiris. » Confideniia vero iii homincfal-
lax esi, hominem confnndens. Is. 20: « Confunden-
a iiir ah Acihiopia spc sua, » ci ihid. -50: « Ecce
« confidii super baciilum arundineum confraciuni

• islum super Aethiopem cui si innivus fucrit homo,
« intrahii in manum ejiis, ct perforahit eam: sic
« l'harao rex \cgypii omiiihiis (jui confidunt in eo. •
ConfiilcMles in homine maledicti sunl. Jcrcm. 27:
« MalcdiLius qui confiilit in hominc, » ct Is. 29:
« Vae qui dcsccndunt in Acgyptum ad aiixilium etc,
« non sunl confisi super sanctum Isracl, ctDomi-
« num non cxquisierunl. » Confidcntia in rehus
inferiorihus valdc pcriciilosa est. Gregorius sup.
Job: « Dc Crcatore despcrassem, si spem in crca-
« lura posnisscm. ■ Ilem (|uasi iii aqnis dcfluenli-
bus fiindamcnlum ponerc, cst in rehus labenlibus
spci fiduciam vclle solidarc. Sap. 5: « Spes impii
« quasi laniigo, quae a vcnio lollilur, et lamquam
o spuina gracilis quac a [irocclla dispcrgilur; » Job
31: « Si puiavi aurum robur meum, » supple,
mihi malc accidat. Prov. II: « Qui confidit in di-
« viiiis suis, corruet; » Eccl. 31: « Bcatus di\cs
« qui non spcravii in |)ecuniac thcsauiis: » I Tim.
6: « Diviiibus hiijus sacculi praecipe, non sperare
« in inccrlo di\itiarum, sed in Deo vivo. » Cuni
aurum ct argcnlum vix possint haberi sccure, eiiam
in arcis serralis, faluus cst qui cx his securitaiem
vult sibi facere. Quoiuodo enim possunt sccuritaiem
dare quam non liahcnt? Principem dccet spes Dco
lotalitcr innitcns, mcriium adjuncium habens, in
iribulalionc non deficicns, scd \iics suas oslcndcns.
De prinio diciliir Estli. 14: « Exaudi vocem illo-
« rum qui nullam spem aliam liabcni nisi in le. »
De sectindo dicii Bernanius sup. Cani : « Integra
« Ecclcsiae consolalio cum non solum quid sihi
« sit expeclandum, sed unde sit pracsumendum

• novciit. » De tertio habciur Job 15: • Eiiam si
« occidcrit mc, iii ipso spcrabo; » in Psalm. 2o:
« Si cxurgat advcrsum me praelium, in hoc ego
« speraho. ■» Cavcnda esl principi spes malcdicia,
qiiae Dcum oITcndit, quia de magniiudine miseii-
cordiae cjiis confidii. De qua Beinardus in sermo-
nihus, « Esl infidclis fiducia, solius utique male-
« diclioiiis capax. » Cum videlicci in spc pcccamus,
liic pcccal in bonilaicm Dci. Kom. 2: « An diviiias
« boniiaiis cjus cl paiieniiae, et longanimiiaiis
« coniemnis? • Itcni cavcnda esi ci spc^ praesun;-
pluosa, qua aliquis sperai, se faciurum, cum vo-
lucrit. quod viics ejus excedii, ui cum aliquis prae-
suniit sc a malis convcrlcndum, cuni volucril, dc
quo i'.cclcs. 29: « Bcpromissio nequissima muiios
« perdidit. » iicm cavenda esl ei spes falsa, qua
aliquis speral quod futuruin non esi, ut cum quis
piomiilit sihi longam \itam qui cilo morilurus esi,
ut illc, cui diclum csi Luc. 12: « Siulle, hac nocic
« rc^pcienl animam luam a te; ■> Isa. 28: « Posui-
« mus mendacium spem nosiraii<. »

DE ERCDIT. PRINCIPUM LIB. II.

CAPLT VIIL

Qund limor Dei nccessarius sit onini homini.

Dicio de fide el spe piincipis, dicendiim esi de
limore ipsius. Timor Pei necessarius esi omni ho-
Hiinis^ qiioniam Spiriliis Sanclus prineipium et ra-
dix sapienliae. Prov. 2: « Timor Domini princi-
« pium sapienliae; » Eccl. 1: « Radix sapienliae li-
« mere Deum. » Et nolandum quod cum sapien-
lia sit sapore viriulum condita scienlia, duo vero
perlineni ad sapieniiam, scilicel cogmiio ei affectio.
Quantum ad cogniiionem liuior esi principium sa-
pientiae. [*rimo, quia mundai cor, juxia illud Ecci.
1: 0 Timor Domini expellii peccatum. » Mundan-
do, vero cor facit oculum cordis videre clarius.
Bernardus: « Sincero oculo veriias patet. » Secun-
do quia cum sii fuga niali, fugit errorem, et cavet
qui est malum rationis, liomo limoratus non levi-
ter credil, quod a ratione accipiiur sed diligenter
illud examinai. Teriio, quia cum repellil omnera
ncgligentiam, secundum illud Eccl. 7: « Qtii timel
« Deum, niliil negligii. » Cavet negligeniiam in
studio, ei per diligens sludium in sapieniia proficit.
Quarlo, quia tumorem superbiae expellit, quae su-
sceplionem sapienliae impcdit, et humililatem in-
troducit, quae ad sapieniiaui disponit. Bernardns:
« Superbo oculo veritas non videiur; » Prov. II;
« Ubi liumililas, ibi sapieniia. » Quantum ad sa-
porem, limor est principium sapientiae, quia esl
prima affe«;tio. Primo enim oporiei animae desiperc
mala, ul post ei sapiani bona. Bernardus: « Bene
« iniiium sapientiae tiiiior Doinini, quia tunc Deus
« primo animae sapit, cum eam aflicit ad tinien-
0 dum, non cum instruit ad sciendum. » Timor
ceteras virlutes purifical, opera eorum scrutaiur, si
quid mali in eis invenilur, facil illud corrigi, etiam
tuia periimescii, Job 9: « Verebar oumia opera
« niea. » Abumlantiam bonoriim operum illis [iro-
curat. Eccles. 13: « Qui timet Deum, faciat bona; »
ibid. 40: « Timor Domini sicut paradisus bencdi-
« ctionis. » Qui liabet limorem Domini, semper
timet, ne faciai paruni, plus eligii abundare quam
deficere: unde verum est illud Eccl. 40; « lo li-
« more Domini non est immoraiio; » ibid. 19:
« Timor Domini in plenitndine commorabilur. »
Timor eliam ceteras viriutes conservat. Ilieronymus
in episl.: « Timor Domini virtutum custos esl, se-
« curitas ad lapsum facilis. » Timor virtutes com-
primit ne evanescani. Ecd. 8: « Nisi te insianter
« tenueris in limore Domini, cito subverieiur do-
« mus lua. » Timor declinai pericula, quod mul-
tuin valel ad conservaiionem. Prov. 16: • In limo-
« re Domini declinalur a nialo. » Timenies Dcum
sacra Scripiura mulium bealificat, Psaim. 111:
« Beatus vir qui timel Dominuni: » Eccl. 2^5:
« Beatus cui donatum est habere timorem Don)ini. »
Timens Deum quod vult, a Deo impetrat. Psal. o2:
« Oculi Domini super meluentes eum: » oculi,
inquam, quantum ad respectum miserieordiae. Item:
o Quomodo miseretur paier filiorum, misenus est
« Dominus timentium se. » Item, voluntaiem ti-
mentium se facit. De timore Domini dicitur Eccles.
« Nihil melius quam timor Domini. » Bernardus
sup. Cant.: « lu veritaie didici, nihil aeque esse
• efficax ad graiiam promerendam, retinendam et
« recuperan(him, si omni tempore coram Deo in-
« veniaris non allum sapere, scd timere. » Timor

Dei hominem fortem facit, et juxla illud, in via
Domini timor operatur forliludinem, in via sacculi
debiliialem, timor Dei multum meliorat hominem,
facil enim unum praevalere mille, juxta illud Eccl.
15: « Melior est unus limens Deum, quam mille
« filii inipii. » Bona etiam lemporalia meliorare
videtur, juxia illud Prov. 15: « Melius esi parum
« cum timore Domini, qiiam thesauri magni insa-
« tiabiles. » Ei, ut breviier dicamus, finissalubris
doctrinae videtur esse limor Domirii, juxta illud
Eccl. ult.: « Finem loqueiidi omnes pariier audia-
« mus, time Deum et mandaia ejus observa, hoc
B est omnis homo. » De limore Dei diciiur Isa.
11, quod Christum repleverit, cum de aliis donis
tantumiiiodo dicaiur, quod in Christo requieve-
rint. Timor Dei replere debet viros sanctos. Ber-
nardus loquens de spiriiu limoris: • Iste est
« nimirum, qui te eum hominem, sibi debeat
« vindicare. » Idem: « Non est quo admittas su-
« perbiam, repletus limore Domini. » Viri sancti ti-
meni semper et ubique. Eccl. 18: « Beatus houio qui
o scmper est pavidus. » Quod semper sit timen-
dum, osiendii Bernardus siip. Cant. dicens: « Cum
« adest gratia, lime ne indigne opereris ex ea;
« amplius time subiracta graiia, quia reliquit le
« in custodia tua; si redierit gratia, multo amplius
« tunc timendum, ne forte contingat pati recidi-
« vum; recidere enim quam incidere deterius est. »
Aliae tres causae limoris assignari possunt, quarum
prima langiiur in Psalm. 118: «Delictaquis iniel-
« ligit? » Multi sunt qui, licet non commillant
peccaium mortale, nesciunt tamen, utrum omilten-
do mortaliler peccent. Alia causa timoris polest
assignari esse, quia miilta videntur homini bona,
quac Deus intelligit esse mala. Gregorius: « Plc-
« rumque in conspeclu sordet inleriii judicis, quod

a intentione fulget operaniis. » 1 Cor. 4:

Nihil

a mihi conscius sum, sed non iii hoc justificaius
• sum. » Clarius videl Deus quam homo. Teriia
causa esl, quia nescit homo qualis futurus sit fina-
liter, licet in praesenti sit bonus: Eccl. 9: « Sunt
« jusii aique sapientes, el opera eoruin in manu
« Dci, el tamen nescit homo uirum amorc an
« odio dignus sil, » inteilige finaliter. Poiesi enim
homo in momento cadcre, ita ut non adjiciat ut
resurgat. Ubique timendum esl, quia de quolibet
statu aliqui damnantnr. Oseae 13: « Consolaiio
« ahscondita est ab oculis nostris, quia ipse inler
« fraires dividet: » loquitur de inferno. » Matth.
24: • Duo in lecto, unus assumeiur, el unus re-
« linqiieiur, » lectum intelligas quietem contem-
plationis. Timendum est homini e\ omni parie:
lionio enim est sicul casirum undique portas ha-
bens per quas capi potest: poriae istac sensus sunt.
Est etiam homo sicut castrum obsessum ab hosii-
bus undique. Sap. 14: « Creatiirae Dei in odium
« faciae sunl, et in tentationem animae hominum,
« et in miiscipulam pedibus insipieniium. » Viri
sancti non solum timent iii malis, scd in bonis.
Job 9: « Verebar omnia opera mea. » Gregorius in
2 par. Moral.: « Justi omne quod agunt metuuni,
« dum caute considerant, ante quanium judicein
« stabiint. •

OPLSCLLL

CAPLT IX.

Quod maxime sit timandum priucipi.

Kl licel (imcndurn sil omni homini, lamen ti-
mendum esl niaxime princii^i. Sap. (J; « llorrendum
« el cilo apparcbil nobis, judiciuin durissimufr» bis,
« qui praesunl, liel. • Durun» eril judicium ei liis
qui praesunl, et bis qui subdili sunt, projiier ju-
dicis innexibilitalem, senleniiae irrevocabililatem,
poenae quae inreriur gravilalem. !)e primo babeiur
l»rov. 0; « Zelus el furor viii non parcei in die
« vindiclae, nec acquiescel eujusquaui precibus,
« ncc suscipiei pro rcdcuiptione dona plurima. ■
IVon cril locus appellalioni jjosi illam senleniiam:
gravitas poenae erii el quantum ad accrbilalem, el
quarrlum ad duraiionem, sed illis qui piacsunt,
erit judiciuu) valde durum quinquc de causis. Pri-
mo, quia judicando pcccaverunl, cl « per quae

• peccal qtiis, pcr baec el lorqueiur, » Sap. iO.
Secundo, proplcr adnexam superbiam, quam solel
Iiabere poiestas judiciaria. In Psal. 30: « Uetribuet
« abuiuiantcr facieniibiis superbiani; » superbia in
principio inbonoravit Deuni, idco Dcus spccialc
odiuin babel ad eam. Terlio, qiria gravius erit illis
judicari, qui judicare consiievernnt, sicui graviiis
csl paupercm csse illi (pii fiiit divcs. Quario, quia
judicabiinlur pro se, el pro aliis. Ilebr. 1 4: « Obc-
« dite praeposiiis vestris el subjaccle eis: ipsi enim
« pervigilanl quasi rationem i"eddiiuri pi-o aninia-

• bus vcslris. » Quinio, quia judiciiim Uomini esi;
ideo muliurn displiccl ei, qiiaiido scilicel illc qui
locum Dei tenei, ei qui operari debuii ul Deus,
operatur ul diabolus; unde ait Josapbal "2 Pa-
ral. 2, loqucns judicibus: « Videte quid faciatis: non
« cnim bominis cxercclis judicium, sed Domini, el
« quodcumque judicaveritis, in vos redundabit, sil
« limor Domini vobiscum, el cum diligentia cuiicia
« faciie. ^on cst enim apud Deum veslriiin iniquilas,
« ncc acceptio persouarum, nec cupido. «Siatus prin-
eipis periculosus csl valde, nec cji res propter se
appeienda, sed magis liinenda, lii-el aliquando pro-
ptcr Dei ordinationem, el populi uiililatem, sit
sustinenda. I)e periciilo principis requirc siipra in
lib. I, cap. 1 . Qui voluniarius est ad slatum illiim,
et inoidiuaie vuii ascendere, injuriam facil Deo,
ad quem |)erlinci ponei'e bominem loco sui. Luc.
(5: « Noliie judicare ci non judicabimini. » Super
illud 1 adTiiii. 5:«Si quis Lpiscopalum desiderat »etc.
(licil Glossa Augustini: « Locus superior sine quo

• populiis regi non polest, etsi ita tenealur atquc

• adminisiretiir ul decet, tamen indeecnier appe-

• litiir. ■ Qui ad principatum esl ^oluntarius ram-
num se esse ostendic legitur Judiib 9: « Quae-
« sieruni ligna ut ungercnl super se rcgem. Di-
« xerunl olivac, impera nobis, qiiac respondit: nu.Ti-
« quid possum deserere pinguedinem meam, qua

• dii uliintur ct homines, et venire ut inler ligna

• promovear? Dixeruntque ligna ad arborem ficum.

• Veni et siipcr nos regnum accip<', qiiae rcspon-

• dit eis; numquid possum desercrc dulccdincm
« ineam, fructusque suavissimos, ui inter cclera
« ligna promovcar? Locuiaque sunl ligna ad vilcm,
« veni ei impera nobis, qiiac respomlii cis, num-
« quid possiim dcserere vinum mcum, qiiod lac-
« tificat Deum ot homincs, ul inter celera ligna
« promovear ? Dixcrunlque omnia ligna ad ram-

.M X.WVII. i\\

0 num: veni el Impera super nos, qui respondil
« eis, si verc me regem constiiuistis, venile ei sub
o umbia rnea requiescite. » Ligna siiper sc regeiii
ungunt, (|uando aliqui aliqucm cligunl, ut eis do-
minctur. .Notabiliier aulem dicuniur ungere: occa-
sionem enim ei dant, ut uncie el mansuete erga
cos se debeat habere in hoc quod sibi cum pruc-
ficiunl; valde cnim pervcrsum esi, eos exbonoraie
qiii eum iri bonore posueruul, et poteslaie de Uianu
aliquorum acccpta uti in opprcssionem eorumdem:
quae perversilas figurata esi, Mallb. 27, in boc
quod milites praesidis accijiientes arumlincm de
manu Cbristi, percuiiebai.i inde capui ejus; in
arundine enim, quae vacua est, potesias lerrciia
inlelligiiur, qiiae nibil habct solidilatis; in oliva
designanlur qui opeiibus misericordiae insistunl;
in ficu vero conlemplativi, Dei dukedinem sentien-
tes; per \iiem, propicr fervorem viiii, inlelligitur
hoiiio perfectac cariialis el ferveniis: ramnus vero
genus rubi est, quod vulgo senticem appellan',
aspcrum nimis cl aculealum, siciit sentcs, ct secun-
dum Josephum ad impcium venii ignem nalurulitcr
pioducil, et est in principio mollis, scd postea in-
durescii; unde signal aliqucm rnalum auibitiosum,
qiii spinis vitiorum spinosus esi; qui spoliat sub-
diios suos, sicut spinae spoliani laiia oves coniin-
genies cas; qui cx sc cmittit ignem pervcr-sae con-
versaiionis, quo se et subdiios suos comburil in-
ccndio infernali; qui se siibdiiis suis mollem in
principio cxbibct, ei mansuelurn, deinde ve;o du-
rum: quia, ul tyrannidein exerceat, lalis principatum
non recusat.

CAPLT X.

De his quae valoit ad hoc qnod princeps
amclur a Ueo.

Dictiiri de amore principis, primo diccmus de
amore Dei, secundo de a-iiore prcximi. Ciica Dei
amorem osicndentur aliqua quae val<Mit ad hoc
quod princeps ametur a Deo: secundo langeiur
de signis, quibus perpenditur quod Deus ametur
ab ipso: lerlio vero suni quae ad hoc valcre pos-
stinl quod princeps a Deo ainetur. Primum esl
sapicniia. Sap. 7: « Sapieniia infinilus est tbesau-
« rus hominibus, quo qui usi sunt, participes
« clTecti suni amiciiiac Dei; » in eodem: « Nemi-
« nein diligit Deus, nisi cum qni cum sapieniia
« inhabiial. » Stulti in sapieniia iiabitare nctjuetini:
stuliiiia enim quac sapientiae est eontraria, hoc
non paiitur: sicut aqtia ignem non sustinei. Novil
Dominus quod de amicitia stultorum provcnit ad
daiiinum et dedecus; idco non vult liabere amici-
liam eum siullis. Prov. 14: » Acccplus est regi
« rninister iniclligcns, » regi, inquam, gloriac.
Sccundum cst munditia, quac est elTccius sapicntiac.
Jac. 5: « Qiiae dcsursum cst sapicniia primum «jui-
« dem pudica esi, » idest pudicum faciens. Propicr
mnnditiam vocatus est Joannes, discipulus (jucm
diligebai Jcsiis. Joan. ult. Cani. 2; « Dileclus meus
« mibi, et ego illi qui pasciiur inier lilia; « puri-
tale enim delectalur, et mundis familiaris esl. Sa-
picnt. G: « Incorruptio facit proximiiu) esse Deo. •
Teitium csi mansticludo, quae mtilium assimilat
Deo, ciijns boiiitatem alicujus maliiia non j^ertur-
bai, el ideo Deo amabilem Aicit. Propter mansue-
tudiiicm Moyses qui cral « mansuetissimus super

41 !2

« oinnes» hoatines , qui morabanlur super tor-

« rain. » iNum. l!2, specialiler amicus Dei fuil. lilccl.

4a: « Oileclus Deo et iiominihus Moyses. » Quar-

lum liberalilas, quae multuin assiiiiilai Deo, qui

liberalilale fecil quicquid fecii , crcaturas ralio-

nales ut eis daret, alias creaiuras, ui eas da-

rel. Seneca: « Qui dat beneficia, Deum imita-

« tur, niaxime imitatur eum qui dal pauperi-

« bus. » Balaam Deum maxime iiniiatur, qui

niliil judicaverit quam misereri prctiosius. Libera-

lilas ergo raiione similitudinis liominem Deo reddit

amabilem. 2 Cor. U: « llilarem datorem diligit

" Deus. » Quinluin est bumililas, propter quam

David fuit vir secundnm cor Dei. 1 Homan. 15,

Mattb. 9. In signuin amoris qnein babei Deus ad

huiiiiles, Dominus amplexalus esl parvulum. Et

Beniaaiin, fralcr riiinimus, vocaiur amantissimus

Domini, Deut. o5. Sexium est dilectio: diligit eniin

Dominus eos qui se diligunt, alioquin essel infi-

delis. Bernardus in episi.; « Nemo se amari diffi-

« dat, qui cum amat libenier, Dei ainor nosirum

« praevenii, subsequitur. Nasn quomodo reaina-

« rc pigebii quos amavii necdum amanies? »

Septimum est temporalium conleujpius. Matih. 19:

« Si vis perfectus esse etc. <> perfectus, inquam,

in dileciione Dei. Seneca: « Nemo dignus Deo qni

« opes non contempserit . » Temporalia ainala

inquinant, juxta verbum Bernardi : ideo anima

lemporalia ainans indigna est Dei amore.

CAPUT XI.

De signis quibns perpendtlnr, quod Deus amelur

a principe.

Novem sunt signa quibus perdenditur quod Dcus
ab aliquo ametur. Primum est si de eu libenier
cogiiat: ubi enim amor, ibi oculus: super illud
Joan. 20: * Domine, si lu sustulisli eum, dicito
« mibi ubi posuisti, » sic habelur: « Non dicil quein,
« quia in aniino agere solet vis amoris ut qucm
« semper cogilat, nullum alium ignorare credai. »
Sap. 6: « Cogilare de illa sensus esi consummatus, »
loquilur de sapientia increala. Secundum esi cum
aliquis amat quem credit a Deo amari, et odit
quem credil a Deo odiri. Sapiens: « Idem velle,
« idem nolle, ea demum vera est amiciiia. » Deus
peccala summe odit, nibil eniin odit nisi peccaium
vel propter peccaium, virliites vero amai. Viriuies
j)rinceps debei amare, peccata odire et persequi:
unde dixit Valerius Maximus cuidam principi :
« Tua providentia viriuies benignissime foventur:
B vilia saevissime vindicanlur. » David: « Iniquos odio
« babui. » Idein: « Nonne qni oderunt le Domine
« oderam? » Idem: « Defectio tenuil me, pro pec-
tt catoribus. » Ei idem: « Vidi praevaricantes, et
« labescebam. » .Ambrosius super « Beati iinmacu-
« lali: Si is qui non relinquit parenies suos pro-
« pler nomen Dei, non est Deo dignus, lanio magis
« qui diligil ejus inimicos, acceptus Deo esse non
« poterit. » Hieronymus in epist : « Nationes ad-
« versariorum in moriali odio persequimur: blas-
« phemaniibus Deum clementem porrigamus ma-
» num. » Ambrosius iu Examerone: « Quid nos
• dignum noslro referimus creatori, cujns cibo
« veseimur, et dissimulamus injurias? » Tertium
est cum aliquis pro Deo libenter palitur. Eccl. 2:
« In igne probaiur aurum et argenlum: homines
« autem receptibiles in camino humilialiouis. »

DE ERLDiT. LRINCIPUM LIB. il.

Joan. 18: « Calicem, quem dedit mihi Pater meus,
« non vis, ut bibam illum? » Gregorius in l part.
Moral.: « Poena quippe interrogal si quielus quis
« veraciter amat. » Quartum est amor saerorum
locorum, cum scilicei iibenier est in domo Dei, et
immuniiates ioci sacri servat, et facii servari. Luc.
2, dicitur de Anna, qiiod non discedebai de lemplo,
quae mei uii inieresse praesenlationi divinae in lem-
plo; elChrislus cum esset duodecim annorum, inven-
lus est in templo. Ltic. 2, cum Mairi suae et Joseph
ait: « Nesciehalis quia in his quae Pairis mei sunl
« oporlel me esse? » et super illud Matib. 20,« Inlra-
« vii Jesus in Templiiin » sic habetur: « Ingressus
« urbem primo Templuin adiil, dans formam reli-
gionis, ut quocumque ibimus, primo domuin
orationis, si ibi est, adeainus. » Chrysostomus:
Proprium erat ui veniens primo ad doinum boni
filii curreret patris, tu antem imitator Chrisli
faclus, cum aliquam ingressus fueris civilatem,
« primo ante omnem aclum ad Ecciesiam curras. »
Quinluin est amor miuistrorum Dei, sicut qui eos
spernit, Deum spernii, Maiih. 10, sic qui eos ho-
norai, Deum honorat. Eccl. 7: « In omni viriute
« tua dilige eum qui te fecil, ei minisiros ejus ne
a derelinquas. Honora Deum ex lota anima lua, et
« iionorifica Sacerdotes. » Sextum est cum libenter
de Deo iibenter ioquitur. De Iioc iiabemus exemplum
in Magdaiena, quae Cbrisium dilexit multum, cujus
verba quae habentur in Evangelio, vel de Deo vel
cum Deo fueruni. Unum habes Joan. II: « Domi-
u ne, inquit, si fuisses hic, fraier meus non kiis-
« sei mortuus. » Alia iria liabes Joan. penuit.:
« Tulerunt, inquii, Dominum meum et nescio ubi
« posuerunt eum; » et paulo posi: « Domiiie, si
« lu susiuiisii eum, diciio mibi, ei ego eum tol-
« lam. ■ Sepiimum est cum aiiquis libenter Deuin
audit, audita a Deo memoriler reiinens, Luc. 2:
« Maria conservabat omnia verba haec, conferens in
« corde suo: » Ejusd. 10: « Maria, sedens secus
« pedes Domini, audiebat verba illius: » Joan. 15:
« Qui audit mandaia niea, et scrvai ea, iiie esi
« qui diligit ine. • Octavuin esl cum aliquis dat
libenier pro Deo, Canl. uil.: « Si dederii homo
« omnem substanliam pro dileciione Dei, quasi rii-
« liil despiciet eain, » ei Luc. 7, diciiur dc Ma-
gdalena propter beneficia ejns enumcraia: • Di-
« inissa suni ei peccata mulia, quoniam dilexii
« mulium; » et Joan. 5: « Qui babuerit substan-
« tiam hujus mundi, el viderit fiairem suum ne-
« cessitaiem iiabere, et clauserit visceia sua ab eo,
« quomodo cariias Dei manet in eo ? » Nonum
esi cum mandaiis Dei aliquis obedil. 1 Joan. 5:
« liaec est caritas Dei, ut mandala ejus cuslodia-
« miis. » Item Joan. 2: « Haec est cariias Dei ut
■ secundum mandala ejus ambuletis. » Joan. 14:
« Si quis diligit niC, sermonem meum servabil. »
Specialiier signum divini amoris est, si qtiis ser-
vat illud niandatum quod specialiter Salvaior dicii
suum Joa. 5: « lloc est praeceptum meum ut di-
« ligatis invicem; 1 Joan. 4: » Hocmaiidaium ha-
« bemtis a Deo, ui, qui diligit Deum, diligat et
« fratrem stium. » Maximeamor pauperum signum
esi qtiod aiiquis amei Deum; illi non amantur
propter se, sed propier Deum. Proverb. 19: « .\
« paupere eliain amici quos habuit separantur. »
In eod.: « Fratres hominis pauperis oderuni eum,
• et amici procul recesserunt ab eo. » Attcndere
debei princeps in se dilectioneai Dei, mediiatione

OPLSCLLUM XXXVIL

415

yinoris, quaii» Deus iiohis cxliibiiil: sicut cniin i-
gnis noti niclius quain ignc acccndilur, ncc anior
ilu iiiclius quani aniorc. Nulrirc ctiain (Jcbcl in se
Dci dilcclioncin, sijj^nia bciicdcioruni divinoruni ge-
ncralium cl specialimn ipiac a iJco rcccpinms, cl
continuc rccipiinus, iii de rervemi Dci aniore a-
biindiiiUia operuni pcrfcctae bonitaiis procedat, ila
nt in eo locuiii non babeai pigrilia, vcl ncgligen-
lia, vcl rasiidiuin, nec anior vaiiac laiidis, vcl va-
nae jjloriae, vel alicujiis lerrcni cinolunienti caii-
lati opus pracripiat ei sibi usurpet. L't princeps
imniuniiatein sacronnn locornin ciisiodiai, ci cu-
slodiri facial, atlendere debel quod legiliir 2 Macb.
5, de Eliodoro, ipii locuin sacrum volebal spoliare
pecuniis ibi coininodaiis: sicul cniin ibi Icgiinr,
apparuil quidaii. cquus ierril)ilein sessorein babcns
oplimis opcriiiicniis ad;yinauis, isque cnin impelu
tliodoro priores calces elisit. Qiii aulein insidcbai,
videbaiur babcre arina aurca, alii eliain aj)pariic-
runl dijo juvencs, qui eireuiiidederiint eiim, et cx
ulraque parte nagellabant sine interinissione; subi-
lo autein Fliodorus eoncidil in tcriam, el in sella
gestaioria deportatus ci ex aerario, ei jacehat mu-
lus, atqnc omni spc, et salutc privalus: sed posiea
precibtis Oniae viia ei donala esl. Itein cuui Pom-
pejus venissei Jcrosolymam, irruenies Roinani pro-
pbanavcrunt Teuiplum, equos in porlieibus slabii-
Ijveruni, ob quain rein Poinpejus creditur de ce-
lero nuiKiuain pugnasse, qiiin vincerclur, qui bac-
tenus fuerat foriunatissiinus.

CAPLT XM.

De liis qiine incitarc dehenl principem
ad amorcm proximi.

Ad amorem proximi prinio inciiare debet prin-

lipeii! Scriptnra sacra, quae mubum ad boc ino-

nei iMaiib. 2:2 ei Luc. 10: « Diliges proximum m-

« uin sicut teipsum; » Joan. lo: « Mandauim no-

« vuin do vobis ui diligalis inviccm. » Li spccia-

liier illa Scriptura dcbel ad boc incilare, quae os-

lendil praecepluin de dilectione proximi spccialiter

pracccptuni esse Salvatoris, Joan. 15: « Hoc esl

« praeceplum menm ut diligatis invicem. « Legi-

lui in viiQ beati Joannis Evangelislae, qiiod cuin

ipse devcnissei ad uliimam scnectutem, ei vix in-

ler diseipiilorum inanns ad Ecclesiam deferreiur,

nec posset plura diccrc verba, ad quamlibel |)au-

sam dicebat: « Filioli, diligite alterutruin. » Tan-

dem discipuli el fialres, qui aderani, audienles quod

eadem verba semper diceret, dixeruni: « Magisler

a quare semper boc loqucris ? qui respondit: Quia

« praecepium Domiui est, ei si solum fiat, sniricil. »

Secundo debei eum inciiare ad auiorem proximi

ainor, qui vidciur inier aniinalia irraiionabilia e-

jusdem specici. Eccl. 15: ■ Omnc aniinal diligii

« siinile sibi , et omnis caro ad siuiilcm sibi

conjungiitir . » Si lupus , leo e.l serpens non

exercent illam ferocilatem in animalia suae spe-

cici quain cxercent in alia, qoid dicendum est

de liomine qui desaevit in alium bominem, num-

quid fcrocior eM lupo, leonc et serpentc ? Ipsa

aqua, quae naluraliier babel pugnam cnin igne,

pacein habcl cum alia aqua, quae csi ejusdcm spe-

ciei cum ea. Tertio debcl inciiarc ad amorcm pio-

ximi fraternilas naiuralis, quae est inter omnes bo-

mincs. Augustinus in lib. de doct. Cbrist.: ■ Si

" putamus non esse proximos, nisi qui de eisdein

B parcnlibus nasciintiir, Adam vel Evam intenda-

« nius, et omnes fratrcs sumiis. ■ Idem 12 lib.

dc civ. Dci: « Nibil tam discordio^um vitio, tam

« sociale nalura, quam genus buuianum. Propierea

« voluii Dcus creare pareniein uiium de quo

« niulliiudo firopagaretur, ut liac admoiiitioiic e-

« liain in miillis concors bumanitas scrvarelur. »

Quod vero illi femina ex cjts laiere facla esi, e-

liam bic saiis significatum esi, qiia n cara mariii

el uxoris debet essc conjunciio. .Malacb. 2: « Nuni-

« quid pater iinus non est omnium nostrum ? Qua-

« re ergo despicit unusqiiis(|ue nostruin fraireiu

« suuin? ■ Voluii Doininiis unicum boiiiineiii for-

mare, ex qiio omnes procedcrenl, iil tamqnam fra-

tres omnes bomiiies se amarent. Xon sic legimus

factiiin in Angelis, vel animalibus brutis. Seneca:

« Haec socicias diligenter et sancte observanda

« cst, qiiae nos omnes omnibus miscel, el judicat

« aliquod csse commune jus generis buinani. » Jus

illud videtiir coniineri in illis duobiis mandaiis:

« Qiiod ab alio oderis libi fieri, vide lu ne ali

« quaiido alleri facias, » Tob. 4; et .Mallb. 7;

« Quodcumque vullis iit faciant vobis bou.ines, ei

« vos eadem faciaiis illis. » Seneca: « ^apientiae

« bomo pro amico esi: siuliiliae ai.iicus iion est

» pro bomine. » Quarto, fraternitas spiritualis, de

qua Augusliniis de doct. Cbr.: « Onines quidem

« fratres secundiim quod bomines sunius, qtianK»

« magis seciindum quod cbrisiiaiii Mimus: ad id

0 qnod bomo es, unus paicr fuii Adam, ui a ma-

» ter fiiit Eva; ad id quod cbristianiis nnus paler

« esl Deiis, una maler est Eccbsia. » Haec fralcr-

niias tanto melior est fraiernilate nalurali, q lanio

meliorem habel patrein Deum. Maiib. 25:« Et pa-

• trem noliic vocare vobis super lerram. Inius
» esl cnim paier vester, qui in caelis est. » Iteiii
quanlo maler Eccle&ia melior cst niatre carnuli,
lanto est melior herediias caelcsli quam tempora-
lis. Ilebr. 10: « flapinam bonorum vestrorum cuni

• gaiidio siiscepistis, cognoscentcs vos habere lue-
« liorein, el maneniem substantian). » Si amandi
sunl fratresilli qui dividendo bcreditalem, jiorlioncni
uniusciijusquc minorem faciunt , quantuni amandi
sunl fraires illi, qui porlionem uniuscujusque augeni?
Quanio enim [ilures erunt elecli, tanto amplius
gaudebunt. Quinto, debci movere ad amorcm pro-
ximi excmplurn Christi. Non enim est dcspicien-
diis, quaiii Cbiistns ila carum habuit, quod pro
ejus rcdemptione mori voluerit. Appreiiaiulus est
proximus hoc pretio ne nobis vilescat, Apoc. 1:

• Qui dilexii nos, et lavil nos a pcccatis nosiris
« in sanguine suo; » Tim. 2: « Qui dedit scmeti-
<• psum pro nobis. » Evemplo siio voluit Cbrisius
nos ad bi»c inciiare cum dixii: • Sieui dilexi vos, «
Joa. I'). Ad id incitare debel exemplum Angelij
qui adeo amat hominem, ui cusiodiai cum in o-
innibus viis suis. Non est despicicndus bon o ab ho-
mine, qui adeo carus est Angelo. .Matib. 18: « Vi-
« deie ne eontemnaiis unum ex his pusillis: dico
» eniiu vobis qiiia Angeli eorum scmper videni
« faciein Patris mei, qui in caelis esi. • Ad id
dehet eliam incitare similitudo quam habet proxi-
iiiiis ad Deum, licel aliquis aniet omnes filios a-
mici sui; tamen specialcm amorem habet ad eum,
(jui amico siio amplius est siu.ilis: sic, licet ad o-
mnia opcra Dci amorem habcre debeainus, tamen
specialiter ad hominem, quem constai esse faotuin
ad imaginem el similiiudinem Dci, Gen. 1. Ad i-

414 DE i:nUDIT. PIUXJPU.M LIB. III

tlem incitare debel, quod proximus membrum

ost corporis, cujus Christus est caput, 1 Cor. 2:

« Vos eslis corpiis Clirisli: » non auiat capiit qui

non amat membra. Praeterea proximus tuus mem-

brum esl ejusdem corporis, cujus est tu. Natura-

liier vero amor est inter membra corporis. Rom.

1.3: « Multi unum corpus sumus in Christo ,

« singuli aulem alier alterius membra. » Ad idem

incitare debei emolumenium multiplex, quod se-

(juiiur ex hac dileciione. Eccles. 4: « Melius est

. duos esse simul quam unum: babent enim emo-

« lumenium suae societalis. » Unum emolumentum

esl adjuiorium, Proverb. 18: « Frater qui juvatur

« a fraire, quasi civiias firma. » Tulliiis de Amic;

« Virluium amiciiia adjutrix a naiura data esi,

« non viliorum comes, ut, quia solitaria non posset

a virtus ad ea, quae summa suni, pervenire, con-

« juncta et consooiala ad eam pervenirel. •> Aliiid

emolumeniuin esi mulua exborialio. Eccl. 4: « U-

. nus qiiomodo calefiet? » Terlium esl conso-

lalio. Proverb. 27: « Unguento et variis odoribus

« delectatur cor, et bonis amici consiliis anima

« dulcoralur. » Uliimo incilare debel ad amorem

jiroximi damnum quod facit odium vel discordia;

hoc enim f.icit in corpore Ecclesiae, qiiod facit di-

visio coniinuitaiis in corpore bumano, ex qua se-

quitiir dolor magnus, et qiiandoque mors; ideo

Salvator multum rogal pro uniiaie Ecclesiae, Joan.

17: « Paier sancie, scrva eos in nomine luo, quos

« dedisti mihi, ut sinl unum sicut et nos. » Idem

in eodem : « Non pro eis rogo tantum, sed pro

« eis qui credituri sunt per verbum eorum in me,

« ut omnes unum sint. » Incitarc debet principem

ad amorem cleri, amor, quem in corpore huuiano

videmus inter manum el oculum; si oculo imu.i-

neat periculum, manus se opponit oculum prote-

gens, el ictum suscipiens. Secundo hoc quod Deus

reputat sibi fien, quod minisiris ejus cxhibctur.

Matlb. 16: « Qui vos audit, me audit; ci qni vos

• spernit, me spernit. » Terlio boc quod parenles
sunl spiritiiales, quibiis honor el amor debetur.
Basilius: « Parenies nostros nt propria viscera di-
« lio-amus. » Qnario hoc quod minisirant spiritua-
lia, Ideo nicrilo dcbenlur eis lcmporalia. Maith. 10:
« Dignus est opcrarius cibo suo. 2 Tim. 2: « La-
. borantem agricolam oportet primum de frucii-

• bus percipere, » Gal. 0: « Communicet is qui
« catechizalur verbo ei qui se catechizat in omni-
0 bus bonis, 1 Timolh. ?>, « Qui bcne prae-
« sunt presbyteri, duplici honore digni habeantur,
« maxime qni laborant in verbo et doctrina. »
Duplici honore sunt digni , quia bcne vivuni ,
rt bcne praesuni, secundum Ambrosium. Digni
sunl honore sublimi, et terreno bonore: sublimi
\i\ eis obediatur, terreno ut eis nccessaria mini
.strentur, 1 ad Thess. 5: « Rogamus vos, fratres,
< ul noveriiis eos qui laborant inier vos, el prae-
« sunt vobis in Domino, et moneni vos, ul ba-
« beatis eos abundantius in cariiate. »

CAPUT XIII.

Qiiae perlineant ad bonum principem,
a (liversis auctoribus collecla.

Quae pcrtineanl ad bonum principem ostendit
Cyprianiis in lib. de 12, abus. Saec. his vcrbis:
j. Jnsliiia regis esl neminem injuste pcr potenliam

« oppnmere; sine acceptalione personarum inter

« virum et proximum suum juste judicare; adve-

« nis, pupillis et vidnis defensor esse; cohibere

« furta; adulteria punire; iniquos non exaliare; im-

« pudicos et hystriones non nutrire; impios de

« lerr* perdere; parricidas et periinentes non si-

« nere vivere; Ecclesias defendere; pauperes elee-

a mosynis aIere;justos super regni negotia consii-

« tuere; senes et sipienles et sobrios consiliarios

« habere; magorum ei ariolorum, pythonissarum

« que supersliiionibiis non iniendere; iracundiam

o suam differre; patriam suam fortiier et jusie

« conira adversarios defendere; prosperitatibus a-

« nimum non elevare; cuncta adversantia patien-

« ter tolerare; per omnia in Domino confidere; fi-

« dem catholicam in Domino habere; filios suos non

« sinere impie agere; certis horis oralionibus in-

« sistere; ante boras congruas cibum non gustare.

« Haec rcgni prosperitatem in praesenti faciunt, ct

0 regem ad caelestia perducunt. » liem, Augusiinus in
lib. de civ, Dei, ostendit ea quae ad principem
pertinent bis verbis: « Felices dicimus imperalo-

« res si juste imperant, si inter linguas sublimi-

" ter honorantium, et obsequia nimis humililer

« salulantinm non exlolluniur; si se homines esse

B meminerint; si suam polesiatem ad Dci cultum

« maxime dilatandum majestati ejus famulam faciunl;

« si Deiim colunt, diligunt, tiu.ent; si plus amant

" illud regnum, ubi non timeni babere consortes:

« si tardius vindicanl, facile ignoscunt; si eamdem

« vindiclam pro necessiiate regendae tuendaeque

« reipublicae, non pro saturandis inimiciiiarum o-

« diis exercent; si eamdein veniam, non ad im-

o pnnitalcm iniquiiaiis, sed ad spem correclionis

« indiilgent; si quod aspere coguniur plerumquc

« decernere, minime lenitate et beneficiorum lar-

« giiate compensant; si luxuria lanto est ei casti-

« gatior, quanta possct esse liberior; si malunt

« cupiditatibus suis, quam quibuslibet gentibus

« imperarc. Et haec omnia faciuni non propler

« ardorcm inanis gloriae, sed propler caritatem

« fclicitatis aeternae; si pro siiis pcccatis humilila-

o tis et miscrationis ad orationis sacrificium Dco

0 siio vero immolare non negligimt. Talcs chri-

« stianos impcraiores dicimus esse felices inierim

• spe, postea re ipsa futuros, cum id, qiind expecta-

« mus, advcnerit. » Item, Gregorius ea quac ad p<-in-
cipcm pertinent oslendit bis verbis; « Summum bo-

« niim est in regibus justiliam colere, ac sua cui-

« quc jiira servare, et in subditos non sinere quod

« potestatis esl fieri, scd qiiod aequum est custo-

" diri. » Idem: « Tunc regnum bene regiiur, cum

o regnandi gloria animo non dominatur. » Item,
Bcrnardus: « Restringenda sub rationc poieslas est,

« nec quicquam agendum est prius quam conciia-

o la ad tranquillitatem mens redeal: quoniam com-

« motionis lempore juslum ira pulal quod fecerit. »

LIBER TERnriUlS

PROOEMIUM

Ostensum est in praecedenti libro, qiiomodu
princeps habcre se dcbeat ad eum qui est supcr
eum, scilicet ad Deum, vcl ejus Ecclcsiam; in Iioc
lcriio libro ostcndetur, quo vodo princcps habere

OPLSCLLLM XXXVIL

iV.)

su (lehuai ad seipsuin. CavenJuni est prlncipi priino
ne circa alios occupaius seii^sinn negligai: securulo,
ne rcliciis aiiquibus viliis, ali(|ua viiia relineal qui-
I)us pereal: tei lio, ne subdilis suis bona eoruin au-
fcrai, pro|>ler quae ipsos suhdilos ainillat, Principi
eliain ii uliuin neecssariiini csl ut aciionoin consi-
(leralione pracveniai, prudcniia foriiiudinen» suain
coliibcal. Tiina consideraiione (|uod faciunis esl,
dehei praevtnire, scilicei ar) liceal, an expedial, an
deceai. Li(;(|ii('nicr eliam dc sc dcbel cogiiaie quid
sil, quis, (jualis.

CAPLT L

Ae princcps se ncg/ecto circa alios occupetur,

Si princcps, se nejflcclo, ciica alios occupoliir,
siidlo labor-e consuniiiur, sicul dixil Jclbro princi-
pi Synagogae Moysi: « Verc siubus est labor la-
« lis: » ciiin Sapiens dicai « proprium esl sUiliiiiae
« aliena viiia cernerc, cl sua oblivisci. » Naldc fuinuin
esl quod princcps, sc ncgleclo, aliis iniendat, cum
ipsc sil in niajori periculo qiiaui alii: quanto eniin
quis in loco superiori, lanio in periculo iiiajori
versaiiir, juxia verbum Anguslini: « Principi ex
« oinni parie timcndum est. » Oacmones, qui cae-
Icslcm alliiudinem amiseruni, posiiis in terrena
allitudine invidcntcs, cos niaximc iinpugnant, re-
pijiantes sibi honorabilius, si eos sibi sulijece-
rini , scicntes quod pcr eos pluribus polcrnnt
dominari. Sicul in exerciiu bosies visibiles du-
cem cxercilus capere vel occidere conaiitur, co
quod ipso capto, vcl occiso, exerciuis dispergaiiir;
sic bosles invisibiles eum, qui praeesl, niaxiine per-
scquuntiir: 1 Reg. ull.: • Toium pondus praclii
« vcrsum cst in Saul. » Dc pericido principis re-
quire supra lib. 1,capit. 1, Si neglexerit princeps
suam saluicm, non deeril qui ejus non negligel
damiialioncfn, sed eam non negligenter procurabii,
cum juvta verbum Sapicntis inacstiinabile bonum
sit suum esse. Midtum est principi nociva occupa-
lio, quae boc bonum ei aufert. Non est suus, qui
in pcriculo posilus sibi iniendcrc non potest: si
vult princeps totus esse omniurn instar Apostoli,
qui omnibus omnia factus est, laudabilis esl hu-
maniias, sed si plcna sil; quomodo aulcrn plena?
eo evcluso. Ipse homo est. Ergo ut plcna ct in-
legra hurnaniias sii, colligat ipsum intra se, qui
omncs i'ccipit. Cum omncs eum habcanl, sit ipse
ex habeniibus unus: si malediclus qui pariem suam
facil dclcriorem; quid ille, qui se penitus reddit
expertem? Quid pi'odest principi, si univcrsum mun-
dmn lucrelur, se unum pcrdens? Noverii licet om-
nia rnysteria, lata terrae, alta caeli, profunda ma-
ris, si se nescierit, «mmi similis aedificanii in fun-
damcnto ruinam, nnn slructuram faciens. Non csl
sapiens, qui non csl sapicns in acquisiiione salutis:
ncnio eo ipsi gernianior.

CAPUT IL

L't princeps se perfecle scrutctur.

Mulunn cavcndum cst principi ne, aliquibus viliis
relirtis, vilia aliqua rctincat quibus pereat. Sunl
aliqui qui dc hoc confidenies quod stint continen-
les, in aliis viiiis rcmancnt, pcriculum suum non
agnoscenies: superbi enim suni, vcntosi, invidi, iia-

ciindi, accidiosi, rapiores, mendaces, blasphemi, de-
traciores, malorum fauiores, bonorum oppressores,
in judicio personarum acceptalores. Talibus neces-
sariuin esset, ul in spcculo Scripiurae sacrae fre-
quentcr se suspiccrcnt. Grcgorius: • Spccula sunt
• divina praecepta, in quibus animae sanctae sem-
« per inspiciiint, ei si quae sunt in eis foeditalcs,
« deprchcndiint. " .loan. in cpisi.: • linpossibilc
« cst qucm(|uam Dco placcre, qiii qiiid ci placcat
« ignorat, » fieri potest ut obse.|ijendi voto olfen-
dat, si quomodo obscqui dchcai, anie non didicit.
Bernardus Eugcnio [>apac: « Adinovi spcculuiii,
« foedus se in eo vulius agnoscai. Inspicc ne forie
« eisi sit undc meriio placcas lihi, etiam in quo
« debeas displicere, non dcsii. Nolo glorieris lesii-
« monio coiiscicniiae: omnia illi desunl qui nil
« putal sibi dces.-e. » Principi mullum caven-
da esl personarum acceptio in judicio. Bernardus
ibid.: « Caliginis diiae sunt causae, ira et mol-
« lior affecius, is judicii censuram cncrvat, illa prae
« cipiial. Turhaius piae ira oculus clementer
« nil intueiiir, sufTusus quadam fiuxa et rDuliehri
« mollitic animus rcctum non videt. Non eris in-
« noccns si aiit punias eum cui fuerat forle par-
« cendum, aut parcas ei qiii fuerat puniendus. •
Impunilas nociva cst valde. Bernardiis in lib. de
Consid.: « Impiinitas est incuriae soholes, insolenliae
« maler, radix impudentia(,', iransgressionuin nu-
« irix. » Mulium dccci priucipem ul sit sine Uia-
ciilii, cum tcncat loeum cjus qui cst sine macula
et vult haberc minislros sine macula, juxia ilKid
Psal. 110: « Ambulans immac.Iaic bic mibi mini-
« sira!)it. » Populus etiam mnlium ad euin respicit,
unde ei bcnc convenil illud 1 ad Corinih. ,':
« Spectacuhim facli suaius mundo; » ei sic Sapient.
7, dicilur de Christo, qiii est spcculum sine macu-
la; iia ipsi pro possihilitate sua debcnt csse specu-
lum sine macula, in quo pure rcluceret Chrisli
imago. Si macula fiierit in speculo, illam videl qui
in eo faciem videre quaerebat; sic si macula fuerit
in principe, ad eam respiciet popiilus, et secundum
eam se maculahit. Practerea macula in principe ma-
cula est in gloria, in stalu scilicci glorioso, cunr pcrfe-
ctio christianae religionis sii immaculaium sc cusio-
dire ab hoc sacculo, Jac. 1: « Princeps, qui super alios
« esl, pcrfcciius hoc debet facere. » Ei noiandiim.
quod miilliplex csl macula, quam aliquis conirabit
ab hoc sacculo. Prima est superbiae, quae muliuin
timcnda csl homini: haec luciferum, ipsis sidcribus
clarius emicantem, in diabolum converiit. Ilaec ma-
cula multum excaecai oculum cordis. Bcrnai-dus:
« Supcrbo oculo vcritas non vidctur. » Secunda
maciila est avaritiae, quae valde dofor.nis est. Sa-
piens: « Deterius avariiia viiium nullum esi: •
Eccles. 51: « Beaius vir qiii invcntus est sinc .T.a-
« cula, ct qni post aurum non abiit. » Tcriia est
macula luxuriae, de qiia Eccl. 47: • Inclinasii fe-
« mora tua mnlieribus; » et paulo post subiliiur:
« Dedisti maculain in gloria tiia, » loqui^ur ad
Salomoncm. Ilaec macula valde lurpis esi: Grego-
rius: « Supcrhia eo quod miniis lurpis ciediliir,
« njinus viiaiur, luxuriam eo magis cruhescunl
« homines, qnia omnes turpein noveruni. » Quarta,
est peccalum gulae, de qna habetiir in Epistola
Judae: « lli sunl in cpulis siiis maculac con\i-
« vantcs: » variciaic cniin ct dclcctabilitaic cibo-
rum occasio sunt ut convivantes cum eis macn-
lcniur. Qiiinta macula est loquaciiaiis, do qua Ja-

416

DE tRlDIT. PRI^CirUM LIH !lf.

cob. 4: « Lingua constitultiir in membris nostris,
« quae maculat toium corpus. »

CAPLT IH.

Quod princeps suhditis suis bona eorum non auferat.

Mullum cavenddm est prineipi ne subditis suis
bona eorum aiiferat, propter quod ipsos amitiat.
Bernardus in lib. de Consid.: « Parvi dejeclique
« animi esl, de subdilis non profeclum quaerere
« snbditorum, sed quaeslum proprium: non me-
« diocris gloriae est vox illa Aposioli. INon reqiiiro
. dalum, sed fructum. Indecens esl valde prim ipi,
« voluniaie pro lege uti. Non esi major Domino
« suo qni ait: Non veni facere voluntalem meam.
« Non miniis dejedi quam elati animi est, veliiti
« raiionis experlis, non pro ratione, sed pro libi-
« 10 agere, nec judicio agi, sed appeiitii. Quid lam
. bestiale, ct tam indignum eiiivis utenti raiione,
« quam ^ivere ui pecus? Quis in te rectore om-
« nium, tantam coniumeliam naturae bonoris in-
« juriam ferat, sic degenerando, generale opprobrium
« fecisii tibi prop)'ium. » Psalm. 48: « Homocuui
« in honore esset, non intellexit: coriiparatus esi
« jumentis insipientibus eic. Quid tam indignum
« libi quam ut lotura lenens, non sis oonlentus
« toto, uisi minntias quasdam aique exiguas poi-
<■ tione* ip-i et tibi credilae universitaiis, tamquam
■ non sint tuae, satagas nescio quomodo adbuc fa-
« cere tuas ? Ubi eiiam meminisse volo le pa-

• rabolae Nathan de homine qui centum oves ha-
« bens, unam quae erat pauperis concupivii. Iloc
« qnoque veniai facium immo facinus regis Acbah,
a qui rerum summam lenebal, ei unam vineam affe-
0 ciavit, avertat Deus a te quod illeaudivit, caecidi-
« sli ei possedisii. » Non debet princeps subditos con-
temnere, sed ad eos buniiliter se babere. Cyprianus:
« Qualem cupis crga le Deum esse, talis esto ipse

• erga servum tuum. » Seneca: « Cum infrriore

• sic vivas, quemadmodum superiorem velis tecum

• vivere. » Ideiu: « Quemadmodum stultus est qui
« equum empturus non ipsum aspicit, sedstratiim
« ei fraenos, sic stuhissinius esi qui hominem, aut
« ex vesle, aut ex oondiiione, quae veslis modo

• nobis circumdata est, exislimat. » Item Seneca:
a Servi sunt, immo homines: servi sunt. immo con-
« servi: servi sunl, immo hun)iles amici. Vidco istos
<i qui lurpe existimant cum servo suo coenare. Vii--
« ga omne murmur compescitur, tota nocte jejuni
« pei"slant. Sic fit ut isii de domino loquaniur,
n qiiibus coram domino loqui non liccl, al illi
« quibus non tantum coram dominis, sed et cum
« dominis sermo erat, quorum os non consueba-
« lur, parati eraiit pi'o domino porrigei-e cervicem:
« in conviviis loquebanlur, sed in tormcniis jace
« bant, » Coloss. .": « Domini, quod justum est et
« aequum, servis pi*aestate, scicntes quoniam et vos
« Dominum habelis in caelo. » Specialitcr princeps
debet diligere, et honorare subditos sensatos et fi-
deles. Eccles. 7: « Servus sensatus sit tibi dilectus
« quasi anima tua. » Ibid. 3.1: « Si est servus
« fidelis, sit tibi quasi anima lua, quasi frairem sic
« etim tracta. »

CAPUT IV.

Quod princeps actionem eonsideralione pracveninf..

Multum necessarium esi principi ut aciiouem

consideratione praeveiiiat. Ad considerationem mo-

net Bernardus scribens ad Eugenium populi recio-

rem, multum commendans eaiu ipsi his verbis:

« Non te totum, nec semper des actioni, sed coii-

« sideraiioni ali(|uid tui el cordis ei temporis

« sequesira. Consideraiio ipsius actionis partes be-

o nigna praesumptione suas facit quodammodo pe-

« lagendo et ordinando quae agcnda suni neces-

« sario. Cave ne forte quae praevisa poterani esse

« proficua, praecipitaia magis fiant perii.-ulo. ■>

Consideratio primo ipsum fontetn suum, idest men-

tem de qua oriiur, purificai, demum regii affcctiis,

dirigii actus, corrigit excessus, componii moies, viiam

honestai et ordinat, posti"emo divinarum rcrum et

humanarum scienliam conferl. In minori mundo..

scilicet bomine, est defectus consideraiiouis, quod

in majori mundo est defectus illuminationis. Tria

siint in majori mundo ab illuminaiione, scilicet

decor, directio et securiias. Deficienie illuininaiio-

ne decor deest mundo, vel non prodesi, cum non

delectet, eo quod non videalur, el esi coufiisio, ei

inordinatio, et nulla securiias; sic in homine, si de-

sit consideraiio, deest decor honestatis, dcest ordi-

natio; coufusa est enim viia, et in periculo, in)ago

existens nsiseriae infernalis, ubi non esi decor,

nec ordo, sed horror. Periculum isiud veruoi

solem feoit nasci in mundo isto , juxta illud

Luc. 1; « Visitavii nos oriens ex alio. Illuminare

« his qui in tencbris sunt, et in umbra moriis

« errani. » Imminet mors talibus inius el exterius,

juxia illud Thren. 1: « Foris inierficit gladius et

« dou)i mors sin)ilis est. » Qui habent defectum

considerationis, inconsideraii volunt, loquuntur el

operantiir. Voluntas eorum mortem viiae praeelegit.

Eccl. 12: « Ante hominem vita et mors, bonum

« et malum: quod placuerit ei, dabitur illi. » Iteni

cum mors el viia sini in manibus linguae, Prov.

K>, si non dirigatur lingua consideratione, mors

piaeeligilur vitae. Prov. lo: « Qui custodit os suum,

« custodit animam suam: qui aulem inconsideratus

« est ad loquendum, seniiet mala. » Loquens in-

considerate sentit baec mala, scilicet conscientiae

remorsionem. Eccl. 20: « Qui multis utilur verbis,

« laidit animam suam. 0 liem, gratiae evacuationem.

In eodem: « Sapiens in verbis an)abilem se facit:

« gratiae autem fatuorum elTundeniur. » Iiem, con-

fusionem. Proverb. 10: « Os stulti confusioni pro<

« ximum est. » Ibid. 15: « Impius confundit et

« confundeiur. » Item, damnaiionem. Matth. 13:

« Ex verbis luis justificaberis, el ex verbis luis

• condemnaberis. « Si desit consideratio, praeeli-

gitur via ducens ad mortem viae quae ducii ad

vitatn, ei societas quae ducit in infernum illi quac

ducit in paradisum. Ex consideraiione est deseriio

periculosae viae. Psalm. 118: « Cogitavi vias n^eas,

« et converti pedes meos. » Ilomo, consideraiionc

))on utens, esl ut anin)al brutun), vel eo dcierior.

Bernardus: « An non tibi bestiis bestialior videiur

« bomo raiionen) habens, et ratione non utons?

0 Peciis quidem, si raiione se non regat, excusatio-

« ncm habet a naiura. » Versari debet cousidera-

lio nosira circa opera ejus qui sup)'a nos esi, juxla

illud Eccl. 7: « Considera opera Dei • quae scilicct

OPUSCULLM XXXVIL

417

virluti divinae sunl possibilia, non Ipimanae. Hacc
consideralio ad lioc uiilis est, ne ea icinere prac-
suniamus. liacc consideralio fidei esl: si ipsa desit,
cum Dci injuria quod Dci proprium esi ab homine
usurpaiur, ci creaiurae aliribuilur, quod csi qiiasi
idolairia. Ll si conlingat quod ad cxborlaiionem
alicujiis aliquis corrigalur, cloquenliac el sapienliao
suae boc aiiribuit, et inde gloriam suain, el lau-
dem boiiiinuin quaerit. Si vero non corrigalur,
offendiiur, cl pcccaiori indignaiur, ct irasciiur, in-
corrigibiliiaicm ipsius suain conliimeliam repulans,
non ailciidens quod coireclio peccatoris non est
opus buiiianae virtuiis, scd divinae. Fcrcns lucernam
non confcrt visum gradicnii, ct cibiim minisirans
non confert viiam illi cui minisiratur, ei ud pu-
gnam incitans non dat vinulem praeliandi; admi-
niculaniia sunt ista: sic pracdiiaior non dat graiiatn
qua pcccalor corrigatur, Dcus est qui corrcctionein
operalur; unde, juxta verbiim Salomonis « INemo

• polest corrigcrc qucm ille despicil. » Quosdam
Deus apprctiaiur, quos dc manii iniinici quasi vio-
lcnler cripii iribulationibus mullis; (juosdam vcro
despicit, quos velut fragiiienta vasonim, et pannos
irreparabiles, in lnto diviiiarum ei deliliorum pu-
tresccre penniltii. Oj)era ejus qui conira nos cst,
scilicei diaboli, considerarc debemus, ut eorum
destruciioni iniendanius, exeniplo Salvatoris, qiii
mundo visibilis apparuit, ut ejiis exemplo ad liorum
operum desiruciionem iiicilarcmur, juxia illud Joan.
5: « In boc apparuit Filius Dci, ui dissolvat opera

• diaboli. ■ Ad boc debei esse studium et labor
eorum, qui curas babeni, ut peccaia in p.irocbiis
eorum dcstruantur !sai. "27: « Isie omnis fructus,
« ul aufcralur pcccatum ejus. » Opcra etiam noslra
frequcntcr considcrare dcbemus: disiincie cnim exa-
niinabuuiur a Deo etiaai verba oliosa. Job H:

• Vercbar omnia opera mea, sciens quod non par-
« cis delinquenii: » Prover. 13: « Astutus eonsi-
« derabit omnes gressus suos. » Opera etiam eorum,
qui sunt intcr nos, considerare debemus, ut inde
exempla sumamus. Prov. 6: « Vade ad formicam,
« 0 piger, ct considera vias ejus, et disce sapien-

■ liam. » Quod corrigcre aliquem, Dei sit non
boiiiinis, iniclligcbat qui dicebai: « Sana me, Do-
« niinc, ct sanabor, » Jerem. 17. Si cupiditas cor
liominis occiipaverii, nunquam sanabitur cor illud
sine Dci operaiione. sicut ex verbis paict Domini,
Mailb. 11), qui ait, cum juvenis liabens multas
posscssiones abiisset irisiis, audilo verbo ipsius de
conieiiiplu divitianim: « Amen dico vobis, dives

• diflicile intrabit in regnum cacloriim. » Item:
« Facilius est eamelum intrare per foramen acus

■ quam divilem in rcgnum caclorum. » El, cum
boc aiidito, dixissenl discipuli: « Quis potcrit salvus

• esse ? » Ucspondit: « Apiid boinincs impossibile

• esi ( ut scilicct per se a suis cupidiialibus con-
« verumiur ), apud Deuni omnia possibilia sunl. »
Idein intclligcndum esl de aliis corruplionibus. Si
enim amor illiciius alicujus mulieris cor occupavit,
sine vi/ttile divina non sanabilur. Isai. 45: « Ego

• sum <)ui dcleo iniquiiaies luas propier me. »
Oscae 15: « Pcrdiiio tvia, Isracl, tanlum ex me
» auxilium luum. • Job 15: « Qiiis polcsi faccre

• raundum de immundo conccpium seniinc? nonne
« tu qui solus es? » Eccles. '21: • Quasi rbom-
« pbaca bis acuia omnis iniquitas plagae illiiis; non
« esi saniias, » virtute scilicei bumana. Sicui ad
Deum pcrlinei creatio, ita recrcatio. Pcccaium lio-

i>. Tlt. Opcia omuiu. V. 10

minem ad nibilum redigit. et, quodaminodo, ad de-
leriiis. Bonum etiam essct ei si natus non fuisse',
vel nibil oinnino fuisset, nisi correclio secutura
sit. Lnde viriuiis divinae, non bumanae, est ad
statum bonum illum rcducere, cum graiia sii supra
naiuram, ei solius Dei sit naturam aniuiae in esse
perducere, i|)sius solum crii graliaui infuiidere. Pg.
8.3: • Giaiiam et gloriam dabit Dominiis. » Jac.
1: « Oinne datum optimum, ei omne donum per-

• fcciuin dcsursum cst. » Non sufficiuni ad oor-
rectioneui verbiTa, quaesunt majoris efficaciac quam
verba, juxia illud Prov. 27: • Si contuderis stul-
« tum iii pila qiiasi piisanas, desupcr fci ienle piln,
« noii aiifcrciur ab eo sliillitia ejus. » Mullominus ad
eorum corrcctionem sufficit verbi exborialio: cor
non sanat nisi quod cor inlrat. Non fii corrcciio
sine graiia, quac cst iminediate a Deo; cum daiur
gratia, duiur spirilu'*, scilicct, qiii non datur ni^i
a Deo, cum sit donuin optimum; cum graiia daiur,
fil filiiis Dci cui daiur, daiur ei jiis rcgni, poena
aeterna remilliiur, quac omnia ad Deum constai
pcriinere. Muhum ncccssaria est principi ut pni-
dcniia foriiiudinem suam coliibcai. Bcrnardus Ku-
gcnio Papae: « Advcrie suavissimum amplexum
« virtuium, atque alleram pendcre ex altera, ma-
« trem forlitudinis esse pnideniiam, nec forlitudi-
« dinem esse sed lemeritatem quemlibci ausum,
« qucm non parturivii prudculia. Ilaec iiem est,

• quae inier necessilales et voliipiaies mcdia, qua>i
« qiiacdam arbitra, sedens, uirimque ccriis limitibus
« distcrminat, fines islis assignans et pracbcns quod
« satis est, illis quod minus esl demens. Et sic ex
« alieruiro icriiam formans virtutem, qiiam dicuni
« temperanliam, nempc iniemperantem ipsa conside-
« raiio censet tam eum qui necessariis periinaciter

• demif, quam qui indulget superfluis. rVon est tem-
« peraniia in solis resecandis superfluis, est ei in
« admiilendis necessariis; lamen de justitia necesse
« est mente.ni consideratione praeveniri, ut se formet
« in ea. Se enim necesse est prius eogiiet, ut ex se
« normam diicat justitiae, non factiira utiquc alteri
« quod sibi nolit fieri, ncc quod sibi ficri velii al-
« lcri ncgaiura. »Non est laudabilis in principe niiuia
audacia. Bcrnardus in lib. de Consid.: « Ego mulio
« milii lulius judico apud majestatem timidiiaie,
« quam temeriiatc periclitari. .

CAPLT V.

Quod prlnccps trbia conskleralionc
quod fai-lwus esi pratvenial.

Princcps quod facturus est. irina considerntione
dc!ict pracvcnire, scilicet an liccat, an expediat,
an (loccai. 1 ad Cor. 10: « Omnia mibi iiccni,
« scd non omnia cxpediunt; » loquitur Apostolus
dc comeslione eorum quae immolaia suni idolis,
ut non omnia qiiac licent cxpcdiimt, idest adju-
vant in cursii pracdicaiionis, sed magis iinpcdiunt.
Eccl. 57: « Non on nia omnibus cxpediuni: • et
subdiiur ab Aposiolo ad explanalioncm: « Omnia
« mibi liccnt, scd non omnia acdificant: • licenl
omnia poicstale libcri arbitrii, ci docirina lcgis
naluralis, qua omnia munda sunt: • Domini esl
« lerra et pleniiudo ejus; » nndc licet omnia co-
mcdcrc, sed, ad vitandum scandaliim proximi, a
toli comcstione abstincndum est. Proverb. \^: « Sa-
• piens mulicr aedifical domum suam: insipicns

418 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. III.

« exlruciam quoque (Jestruel manibus: » el subdit

Aposiolus: « Nemo quod suum est, quaeral, » sup-

plc, laiiium: 1 Corinili. 15: « Caritas non q'iaerit

« quae sua sunt tantun», » ut dicit Augiisiinus:

ibid. Philip. 2: « Non quae sua sunl singuli con-

sideranies, sed quae alioruni, » Si quis lamen o-

bjicial de cibis proliibilis populo Judaeorum Lev.

II., et Deuter. 14, dicendum , quod iili cibi

uon fuerunl probibiti propter se, sed in onus po-

puli, et propter significationeui, el ad reslringen-

dum peccatum gulae, quod in populo illo mulium

regnabat. Aposlobis etiain revocavit probibilionem

illam Tit. 1 dicens; » Omnia munda mundis. »

Cum princeps considcrare babeai, an deceal quod

facturus est, quod ad disciplinam perlinei, scien-

dum quod, secundum Hugoncm de Sancto Victore,

« Disciplina est omnium membiorum niotus ordi-

i naius, el disposilio decens in omni babiiu el

« actione. « Idem: « Disciplina est conversaiio bo-

« na el bonesia, cui parum est non mala facere,

« sed studet in bis quae bene agit per cuncia irre-

« prebensibilis appnrere. » Ilaec descriplio videtur

esse sumpia ex verbi.-! Auguslini dicenlis: « In inces-
« su, slatu, babiiu, et in omnibus molibus vestris
« non fiat quod cujusquam ofTendat aspectum, sed
« quod vesiram deceai sancliiatem. » Ista disciplina
ideiii videiur esse quod modestia, de qua loquitur
1'liilosopbus: « Cujus esi decorem, seu deceniiain
« servare in exieriori conversatione, el est decor
« iste respectu bominum. » Ad videndum autem
utrum aliquid sit decorum, seu decens, vel non,
aKendendum est an sil nalurae consentaneum, et
an sit personae dignum quae boc agit, vel cum
qua agitur; attendenduni est etiam ad congruentiam
leinpoiis, vel loci. Decor est in bomine quod est
consenianeum excellenti naiurae bominis, el est
aliquid indecens in homine qiiod non esset inde-
cens in bruio. Ilem aliquid indecens est in perso-
na praelati, quod non esset indeccns in persona
privaia. Iieui aliquid indecens est in Heligioso, quod
non esset in persona saeculari. Item aliquid est inde-
eens congruentia temporis, secundum illud Eccl. '20:
• Ex ore fatui reprobabiiur parabola, quia non dicit
« illam in temporesuo. » Ualione etiam lociali(|uidesl
indecens, ut cum in sacro loco aliquid fit indecenter
quod alibi fieret decenter: sacro loco magna est
exhiben.la revereniia. Et notandiim quod revereri
mullipliciter accipiiur: aliquando enim dicit mo-
lum qui est fugiendo seu resiliendo ab ahiludine
alicujus rei in propriam parvitatem, et vocatur mo-
lus isle motus reverentiae, el buic niotui interiori
respondei exterius elongatio, vel fuga, qiia humiles
prius eloiigant se ab his, qui sunl in potesiate po-
sili, nou audentes eis appropinquare, (luoniam re-
vereri dicil honorem quem aliquis exjiibet alieri
gratia dignitatis, ad ostendenduin quod ipse subie-
clus sil ei, et paraius volunlalem ejus sequi, ut
esl: assurgere venienli, assislere sedcnli, inclinare
iranseunti, incedentem sequi. Et genuflexio exibetur
el honor alicui propler prioritaiem lemporis, vel
naturae dignilatem, vel excellentiam in aliqua gra-
tia. Propler stiperioriiatem exhibetur honor, juxta
illud Roman. 13: « Cui honorcns honorem: » 1.
Petr. "2. « Regem honorificate. » Item propier prio-
riiatem temporis, ut Lev. 10: « Coram cano capite
« consurge, et honora praesentiam senis. » Iicin
propler digniiatem naturae, ul Exod. 20: « llonora
s palrem tuum et matrem tuara; » et Malac. 1; * Si

« ergo pater Ego sum, ubi honor meus? • Proplef
excellentiam in aliqua gratia honor exibendus est
oinnibus. Debemus enim credere quod omnes exce-
dunt in aliqua gralia. I Petr. 1: « Oumes hono-
« rate: •> Rom. 2: « Ilonore invicem praevenienies: »
Phil. I: « In luimilitaie superiores sibi invicem ar-
« biirantes. » Augusiinus: « Non hoc ita debemus
« arbitrari, ut nos aesiimare fingainus, sed vere
« aestimemus aliquid posse esse occultum in ali-
a quo, qiio nobis superior sii, etiam si bonum
« nostrum, qiio illo videmur superiores esse, non
« sii occultum. » El noianduai qiiod dignissima
species honoris creatiirae exhibendi, esl honor qui
dnbetur bumanae naturae, quam Filius Dei assum-
sii: specialiier vero est honoranda humana natura
in Christo propter inhonorationem quam in cruce
sustinuii, juxta illud Pbil. 2: « Humiliavil seme-
• lipsiim facius obediens usque ad mortem, mor-
« tem autem crucis, prnpter quod et Deus exalta-
« vit illum. » Propier hoc ex institutione Ecclesiae
fil adoratio crucis, in qua is, cui exhibetur honor ille,
est Chrit^tus passus; ignominia vero crucis est cau-
sa illius adorationis. De adoratione bumanae nalu-
rae a Filio Dei assumptae dicii Augustinus super
illud Psalm. 98: « Adoraie scabellum pedum ejus
« quoniain sanctum est: Sciendum esl quod in Chri-
« sto terra est, idest caro, quae sine impietate adora-
« lur. » Post naluram humanam a Filio Dei assum-
ptam,exhihendusest honor Beatae Virgini, in quael ex
qua Filius Dei carnem assumpsit. Damascenus: « Dei
« genitricis imaginem, non maieriam sed figurain
« adoramus, » figuram, bic intellige figuratum,
seii significaluin per imaginem, et subdit Damasce-
nus: < Ilonor enim qui est ad ipsam, ad eum, q.ii
« ex ea incarnaius esi, reducitur. » Iloc dicit ideo,
qiiia maler propter filium honoralur. Tertio, exhi-
bendus esl honor beatis Angelis et sanciis, qui suni
in 9tatu gloriae, ab his qui sunt in stalu miseriae:
staius enim miseriae, inferior esi stalu gloriae.
Matth. II: « Inter natos mulierum non surrexii
« inajor Joanne Bapiista; qui aulem minor esl in
« regno caelorum, inajor est illo. » Quarto, exhi-
bendus esl honor his qui praesiint in Ecclesia mi-
liiante, qui scilicet sunt in gradu superiori, ab his
qiii sunt in gradu inferiori: qui enim praesunt,
sunt in loco Dei, ideo honor eis exhibendus est,
unJe el dii vocantur, Exod. 25: « Diis non de-
« trahes, et principi populi tui non maledices. »
Praccipue honor exhibendus esl his qui praesunt
quantum ad spiritualia, juxta illud I Tim. 5: « Qui
« bene praesunl presbyteri, duplici honore digni
« habeantur, maxiine qui labor;»nt in verbo ei
« doctrina. » Quiiilo, honor exhibendus est amicis
Dei et in statu viae qui sunt nolae sanciitatis;
unde qui se reputanl peccatores, cum genutlexione
siiITragra soleot peiere a talibus: slatus enim eorum,
secundum suam reputalionem, est inferior statu
aliorum, sicut status servi a statu domini, vel
filii: filius domini a servis dominus vocare solei.
Maitb. \"r. <• Non est bonum sumere panem filio-
« ruin, et dare canibus. » Canes vocat peccato-
res; filios, justos; el subdiiur: « iNam et catelli
• edunt de micis quae cadiint de mensa doniino-
« ruiii suorum. » Intelligit illos dominos, qui [»ri-
mo vocaii siini filii. De hoc lionore dicilur ad Ec-
clcsiam, Isa. 49: « Vuliu in terram demisso ado-
« rabiini te. » Et notandum quod reverentia quue
debetur rebus Dco dicatis, ut teuiplo vel coemeie-

OPUSCULL

rio, vel his quae perlinent ad ornalum lempli, vcl
sanclo lempori, videiur essc q(ii<la(ri litnor, qno (i-
memus inlrare leinpluni illo'i, vel nori sanclificaii,
vel ai^propinquarc aliari, vel aliis rehus sacris, vcl
inquinare nos in loco sanclo, vcl commtinia opcra
ihi exerccrc. De hoc limorc hahcldr, Gcn. '28:
« Quam terrihilis esl locus isle ? non esi hic aliud
« nisi flomus Dci, cl poria cacli. » Malac. 2: « Lc-

• vi a facie nominis uici pa^chai. » Cum Domi-
nus sanctus sii, in sanctitate vull ajipropinquari ad
ejus minisierium. Exod. 28: « Aaron sanctificatus

o ministrct miiii. » Qui vcro Dcum non ostcndil
sancium ad minislerium ejus in sanclitaie appro-
pinquando, ipse ostendcleum sancKJin pro iuimun-
ditia sua poenam a Deo recipiendo. Levii. 10:

« Arrcpiis Nadah et Ahiud filii Aaron turihulis

■ imposucrunl ignem ei incensum insuper, oHc-
« renics coram Dorruno igncm alienutTi, quod cis

■ praeceptunr non erat, egr-essusque ignis a Dco
« devoi"avit eos; dixilque Moyses: Hoc est quod
« lo(juutus csi Dominus: Sanclificahor in his qui
« appropimiuani mihi. » Non lcgii(jr Chrisium in
Evangdio lantatn iram per zelum ostcndisse, qiian-
tam ostcndit cum vidii (piod templo nou exhiheha-
lur dchiia revcicniia Joan. 2 ei .Mallh. 22. Tunc
iuiplctum est illiid Psal. 68: « Zchis domus tuae
« couieditme. » Et Marc. 2, lcgiiur quo(l« non sinehai
« ut quisquam transferrct vas per temphjin. » Posi il-
lud verhum Apostoli: « Omnia mihi licent, » suhdil
Apostolus: « Si cum gralia participo, quid blasphe-
« mor ? » idesl cur cado in blasphemiam impc-
riiorum, pro eo quod graiias ago ? « Sive ergo
« manducaiis, sive hihiiis, sive aliiid quid faciiis,
« omnia in Dei gloriam facite, » idest in laudem
Dci. Amhrosius: « Cum invocatione creatoris, ul
« in aciihnsetconversatione nostra, laudeiur Dcus. »

Augustiniis: « Si haec recie fiunt, laudes Dei sunl. »
Idem: « Cum laiidatur Deus, de bono opcrc luo

• Deum laiidas: et cum hlasphcmatur Deiis, de
« malo opere liio Deiim hlasphemas. » Item idem:
« Si quod nanducas et hihis, ad refeclionem coi'-

poris sumis rcparalioncn^que meiiihronim luo-
ruirr, gratias agens ei qui lihi prachuit mortali
ei fragili supplenicnlorum solaiia, cihus luus et
poius laudal Dcum; si vero modum naiurac de-
» bitum immodcralionc voracitalis exccdas, et vi-

• nolcniia te ingurgiles, quaniundihct laudes Dei
« lingua tua soiret, vifa blasphemas. » De his qui
sine henedictionc et gi'aiiarum actione, cleemosyna-
riim collalioncm comediint, dicitur in Canonica Ju-
dac: « lli sunt in epulis suis cum maculis convi-
« vantes, sine limoi'e semeiipsos pasccnics. »

CAPUT VI.

Quod princpps frequenfer coyUet de s:e quid sit,
quis, qualis.

Frequentcr dehet princeps cogitare de se quid
sit, (piis, (pialis: quid in natura, qiiis iri persona,
qualis in morihus: quid, veibi gratia, homo: quis,
i-eclor vcl princeps: qualis, hcnignus, mansuctus,
et similia. Iii dcfinitionc hominis, qui est animal
rationale nrortale, consideranti is occurret fnicius,
rit mortale quod est i-ationaIc humilicl, et rursunr
rationalc nroriale conforiei, quonim ncuirtim erit
contemptum liomini oircumspeclo. Multiim amanda
est humilitas principi, unde ad eam admonei Eccl.

.M .XXXVIL

419

3: « Quanio, » inquil, « magnus es, humilia le
« in ornnihus. » liurniliias in majorihus esi lau-
dahilior, Dco gratior, el ipsis ulilior. Bernardus iri
lih. de (xjnsid: « Cum omni indifrercntcr pcrso-
« nae humiliias sit quaedam. turiis f(jrtiujdinis a
« facie inimici, nescio qiio pacto vis ejus major
" in inajoribus, ei clarior in clariorihus compro-
« hatirr. » Idem: « Non alturn sapcrc, scd Inimi-
« lihiis conscirlire nil Dco carius, vcl rarius apud
« homincs. » Grcgorius in .Moral.: « Mirum est
« cum in cordibus sublimidm rcgnat humiliiys

• morurit. >- Hcrniirdus: « Non csi magnum esse
« huuiilcm in al)j(.'clionc, magna prorsu.s el rara
« virlus hiimililas honorata. » Idem, loquens dc
illo verho, Maith. 3, quod dixii Salvator Praecur-
sori: « Sinc modo; sic cnim decet nos implere o-
« mncm justiiiam: Sic [)lane sic decct ut vincai
« ct humililaic quem suhlimiiate vincehai. » Hu-
miles Dcus ad principaiiim clegit, superhienics
vcro ahjicil 1 ftcg. 1o, dictum esi Sauli: « Nonne
« cum parvuliis csses in oculis luis, caput in tri-
« buhtis Isracl factus es ? » Saul abscondii se do-
mi cum quaereretur in regem I Heg. 10; ct de
Pavid suhlimando in rcgem diciiur Ihid. 1G: « A-
« bjcci eiim, ncc juxla iniuiliim hominis ego ju-
« dico. » Moyses humilis princcps constituittir a
Domiuo, Exod. 3: « Quis sum ego, aii Moyses, rjt
« vadam ad Pharaoncm, et ediiCiim filios Israel ex
o Aegypto? » Joh 5: « Ponis humilcs in sublime. »
Ihid. 13; « Qui humilialus fuerit, erit in gloria. »
llumiliias praeparat ad sapieniiam, qiiam conslai
principi multum esse necessariam. Bcrnardus in
lih. de Consid.: « Simia in tecto rex faiuus in solio
« sedens; » Prov. 11: « Ubi humilitas, ibisapicn-
« lia; » Malih. H: « Revelasii ea parvulis; » Pto-
lomaeus Philosophus, « Inter sapientes est sapien-
0 lior qiii exisiit humilior; » Beda: « Humili-
« las est clavis scicnliae; » Gregorius: • Prima
« stulliiia Angcli fuit elaiio coi-dis. Vera sapientia
« cflrciiur hominis huuiiliias suac aesiimationis. »
llumilitas facii principem diligi . Chrysosiomiis:

• Nutrix dilcctionis est humiliias; odii njaler cst
« siipcrhia. » Bcrnardus: « Sola virtus huujiiiiuiis
« laesae esl reparatio cariiatis. »

CAPUT VI L

Quod hunnlifas cst asiutissima.

lliimiliias est astutissima, sicut apparcrc poiest

in divisione miindi, quam ipsa facit cuin superhia.

Hiimilitas accipii in terra, supcrbia exira: unde

super illud Joh 6: « Eum qtii venit ad me non

« ejicianj foi'as » sic hahctiir: « ^upcrbiae esl foras

« cjici, quao nihil habei in hono inieriori ncc

« Iric ncc futuro. » Seneca: « Sapicns in lerra,

« se omnc honum lerminabit. ■ Ad humiles per-

lincl illud: « Gloria nostra, hoc cst teslimonium

« conscieniiae nosirae, » 2 Cor. 1. llunMJiias vult

hahere crosscllum, siiperbia operimcnlo conlecta

esl: hdmililas vuli habcre nucleum, superhia vero

corliccm: humilitas accipii imum, supcrhia vcro

alium: lia(>c montes vuli hahcic, illa vcro vallcs;

idco superhia habct ventum, pcrflant enim altissi-

ma venti. Habet eiiam aridifaiem, juxla illud Au-

giislini: « Alta sic(^anlur, ima rcplcniur. » llahcl dii-

riiicm et sterilitatcm, ct propinqua est praecipitio.

Bernardus: « Facile esl se in alto conlincnlem ob-

420 DE ERUDIT. PBINCIPUM LiB. III.

« siupescere, et de vila periclhari: » opposiia vero
Iiis habel humilitas. Superbia accipil florein, juxla
illud Lev. 28: « Date Ilores Moab. » Moab inier-
pretaUir ex patre, et significat superbos qui de
paterna iiobilitate glorJantur, huniilitas vero accipil
frucuim. Superbia accipii pulchrum, humiliias bo-
num; superbia accipil paleaui, et liuuiliias granum:
superbia accipil imagineui, sive piciuram honesla-
lis, humilitas vero honestatem. Sapiens: « Apud
■ sapientes sunt honesta, apud vulgus simulacra
« rerum honestarum, » opera scillcet in moriaii,
el cum sinistra inleniione facia. Superbia quod est
eontentionis, humiiitas vero quod est pacis. Ilumi-
litas 0 recumbit iu novissimo loco, » juxta illud Sal-
vatoris, Luc. 14, superbia vero gloriam quaerii:
gloria vero res eonteniionis est. Cum uniis lau-
dat superbiam , duo eam vituperanl. ilumilitas
laudem fugii, laus vero sequiiur eam tamquam
laude dignam. K conirario supeibus laudem se-
quitur, laus vero fugii eum tamquam iaude in-
dignum. Superbia in ore hominum se el sua po-
nit, ideo non est mirum si mnrsus deiractionis
frequenter ibi seniit: iiumiliias vero aitissimum po-
nil refiigium suum. Ipsa enim dicit iiiud 1 Cor.
4: « Qui judicat me, Dominus est; » idco mor-
sus deiractionuin causa non attingil: humiliias ve-
ro turris fi>rtissima cst, juxia vcrbum Bernardi;
ideo multum necessaria esl principi, qui esl in
uiajori periculo quain ceieri. Muituin cavendum
esi principi ne superbiat de muilitudine popu-
li cui praeest. Rex Xerscs cum coram se vide-
rel exercilum suum muititudinis innumerabilis, at-
lendens quod lolus ille exercitus infra centum an-
nos in pulverem convertendus esset, dixisse feriur,
regein lanti exercitus et lam fortis me vocant lio-
iiiines, ego vero fateor me regem pulveris. Prin-
ceps lamquain prudens, non solun» quodsiiumesl
ante oculos debet iniueri, sed quod el fuiurum
esi, quod ita certum est ac si jam fuissct. Cum
obsedissei Sennacherib Jerusalem, eadem nocteAn-
gelus Domini percussit in castris Assyriorum cen-
liim ocluaginta quinque miiiia. Porro Jerosoiymi-
lac videntes slrageui hostiuin, egressi suiit ei spo-
liavcruni casira, spoiia vero morliiorum toiienies
excusserunt ex eis pulverem tantum. INam ignis
divinus laienier (!orum corda incineraverai. Taiis
est principi sapienli suus exercitus, qiii non soium
praesentia, sed el futura intuetur, ideo de illo non
superbit. ilumilitas supplet in homine defeclus a-
lioram bonorum. Bernardus: « Apud Dominum,

• fratres, jus habere non possumus, quoniam iii

• muitis offeiidimus omnes, sed nec failere eum;
« ipse enim novit abscondita cordis, quanto magis

• opera manifcsianiur, nec resistere viribus, quo-
« niam omnipotens csl. Quid ergo restat nisi ad
« humiliialis remedia tota menie confugcre, et
« quicquid in aliis minus habcmus, de ea sup-
« plere ? » Debel princeps attendere quis sii, quo-
niam aliis est praelatus: sed cum hoc etiam debci
cogiiare humilem staium unde ad hoc assumptus
est, el infirmitatem quam habet, qua ceteris infir-
mior est, ne evanescal salubris copula, ui cogiians
se summum, atlendat pariter se cinerem vilissimum
non lanlum fuisse, sed esse. Imitetur cogilaiione
naluram, imiteiur etiam, (|uod dignius est, auclorem
naturae summa imaqiie consocians. Nonne enim
in parie hominis vili limo vitae spiraculum colli-
gavil ? Nonne auctor nalurae in sua parte verbum

limumque contemperavit ? Mullum timenda est
principi prosperitas; incaulis enim prosperilas est
ad disciplinam quod ignis ad cerara, quod solis
radius ad nivem, vel giaciem. Sanctus David, sa-
piens Salomon fuit; sed, blandientibus niinis se-
cuudis rebus, alier ex parte, alier ex toto desipuil.
Magnus, qui iiicidens in adversa non excidit vel
parum a sapientia: nec minor cui praesens felici-
las si arrisii, non irrisii; quamquam faciiius inve-
ncris qui sapientiam reiinuerii conlraria sibi for-
tuna, quam qui propitia noii perdiderit. TuIIius
in prima Retli.: « Difficile est iili viriutes habere,
• qui secunda semper fortuna usus sii. » Consi-
derare eiiam debet princeps qualis ipse sii. llaec
consideralio lcnet eum in se, nec sinii eumase e-
volare, nec ambulare in magnis super se. In se
debei consistere, non infra dejici, non supra attol-
li, non evadere longius, non extendi in latius.
Longum dico cum sibi homo promittii vitam lou-
giorem; cum supcrfluis animus exiendiiur curis;
altuin, cum de se pius pracsumit; profundum, cum
se plus dejicit; longiiudo extremum habere solel,
dilataiio scissuram, aliiiudo ruinam, profundum
absorptionem. In hoc foriis non dejicietiir, pru-
dens longioris vitae non abducitur incerto, mode-
slus moderabitur, curas tempcrabit a superlluis,
non deerit necessariis. Muituni cavenda est princi-
pi otiosiias, mater nugarum, noverca viriulum. Cum
omnia ad humiliialem hominem incitent, mirum
est quomodo humiies non sumus, et quomodo ad-
huc in nobis superbiam reiineamus.

CAPUT VIIL

De incitanlibus ad humilitatem.

Incitat nos ad humiiiialem terra, infimum ele-
mentorum, quam cum inspicimus, quasi coemete-
rium el sepulcrum nostrum videuius, quia iii ler-
ram reversuri sumus, juxia iilud Gen. 5: « In
« sudore vulius lui vesceris pane tuo, donec re-
o veriaris in terram de qua sumptus es. » Terra,
quae nunc est sub pedibus nostris, quandoque fu-
tura est supcr caput nostrum. Ad iuimiiitatem
eiiam inciiare nos potest, quod tantum terra indi-
gcmiis. Ipsa est quae nos susientai: si ipsa disrupta
fuerit sub pedibus iiosiris, sicut fuii siib pcdibus
Datan ei Abiron, Num. IG, vivi in infernum de-
scendcremus. Ipsa eiiam miro modo Dei virtuie e.v
se prodiicit unde pascimur: quod si non facerei,
fame pcriremus. Iiem, si iigna non produceret,
quibus possemus nos calefacere, perireiiius frigo-
re. Aer cliam ad huudliiatem multum nos incitai,
si attendamus quod sine aere nec ad momentum
possumus vivere: nisi enim ad cordis refrigerium
aerem attrahamus, suITocamur. Iiem, si acr a venio
frigido commolus fuerit, multiim nos affligit: si
pestilens fuerit, nos inteificii. .\qiia etiatii malc-
riam huiiiilitaiis magnam nobis ministrat, quac
si dcnieril, immundi erimus, et, terra existenie arida
el steriii, faine peribimus. Ignis eiiam ad humilitatein
nos ineitat, qui si nobis dcfuerii, unde cibaria no-
sira coquamus, et nos calefaciainus, non habebimus,
et faine et frigore peribimus. Propierea ignis pa-
ratus est in tormenium impiis. Deui. 32: « Ignis suc-
■ census in furore meo, et ardebit usque ad inferni
« novissima. » Quomodo crgo superbit hoino facino-
rosus, ad cujiis coinbusiionenj fornax iam succensa

OPISCILLM XXXVII.

4-21

e»l? [n lerra el eis quae de lerra nascuntur, el brulis ,
aniinalibus (niiltam nialerium huriiiliiatis invcninitis,
ciiMi iiiulia buiia liabeanl, quibus nos lareiMUS, ut csl
fiilgor anri, pulcliriuido florutn. Mallli. 0: « Conside-
« rate lilia agri quomodo cresctmt, non lalioranl,

• neque nent. Dico autem vobis, quoniam nec Salo-

• mon in oii ni gloria sua coopertus esl sicut unum
« ex isiis. • In avibns eliam est suavitas c.antus
siiie magisteiio aliciijus crcalurae, ad quam siiavi-
laieiii liomo muliis annis edoctus non potcst pcr-
tingcre. Ilem invenilur in brulis velociias, forliiudo,
pulcbritudo, vestitus abunclans. Iloniinem vcro ab cis
oportct mendicare unde nudilaiem cooperiat, ei pul-
cfiritudinem suam ornet, ei lardilalem suam ei debi-
liialem suam juvet. In luminaiibtis cliam cacli ma-
gnam materiain illuminandi nos habomus, quorum
luce multum iiuJigemus: sine luce enim oculi no-
slri stint inulilcs. In nobis mullas causas humilia-
tionis invenimus et ex parie corporis ei ex parie
animae. Ex parie corporis, sivc respiciamus ejus
origineni, sivc Hnem, sive siali.im cjus praesenicm.
liernardds; « Vide unde veiiis, et embesce; ubi es,
« et ingeinisce; quo vadis el conlremisce. » Si
aiiendatiir unde corptis vcnit, invenitur quod ex
ptitrcdine. Job 17: « Puiredini dixi pater ineus

• es. » Si altendaliir ad qucm finem deveniat,
pulvis et cinis fil. Gen. 5: « Pulvis es, el in pul-

• verem revericris. » Iteni. Gen. 18: dixit Abra-
ham: « loqnar ad fiominum meum, ciim si".i pul-
« vis el cinis. » Non est mirum si miles erigat
se contra Dominum suum, qui habcl castrum su-
per rtipem inexpugnabilc; scd valde futuus est qni
non habet doinicilium nisi de palea, <|uae fucilli-
me poiesi comburi, si conira dominum siium po-
lentem se erigal: sic homo fatuissimus esi, cujus
habiiaiio, scilicel corpus, ad calorem febrilem in
ignem redigitur, nec ad ejus incineralionem ignis
rcquiriiur, si conira Deum se erigal. Multum de-
beret hominem humiliare corptis spiritui, ad ipsius
huujiliaiionem datum, quod est saccus stercorum,
ct ii:aicria vcrmium, juxta illtid Machab. 2: ubi
diciiur de peccatore: « Gloria ejus est sierctis el
« vcrmis. » Ipse unde conftindi debet, gloriatur.
Slatum praesentem corporis aitendcbai, qiii dicebat;
« liumiliaiio lua in medio tui, « Mich. 5; et Hie-
ronymtis: « Quomodo superbiet, qui sempcr secum
« stmtinam portai ? • Ex parie animae multas
causas huiniliationis possumus invenire. Aut eiiim
scimus nos esse in mortali, aut non: si sic, in in-
feriori slatu siimus quam canis, vel porcns, vcl
Lufo, cum simus debilores duplicis moriis, scili-
cel lemporalis et aeiernae, illi vero unicam mortem
debeanl; item miseriam habemus ctilpae et poenac.
Si vero nesciai se essc in mortali, ncscit ta-
men se esse in statu salutis; scit se aliqtiando
fuisse in slatu damnationis, el nescit utrum a-
dhuc pcccatum sii sibi dimissuni. Eccl. 9: « Stint
« justi atqtie sapienies, ci opera eoruui in ma-
« uu Dei: et tamen nescit homo uirum amore vel
« odio digiius sil, sed oninia in futurum reservan-
« tur incerta. » Grcgorius ad hoc: • Cuncia nobis
« de meriiis nosiris incerta sunt, ut unam ccrtam
« gratiam teneamus hiimilitateui, eiiam si scircmus
• nos esse in statu salutis. ■ Ad humilitatem no-
siram posseni isla valere: negligentia proficicndi,
quam in nobis videmus, difficultas standi, faciliias
cadendi (ad sibilum enim unius verbi dejiciiur ali-
qtii^), difncultas rcsurgendi, debiliias vitia niinima vin-

cendi. Item, in eis qnae sunt juxta nos multam male-
riam humiliaiionis inveiiimus. Si aitendamus multos
de fralribus noslris esse lcprosos, mullos caccos,
mulios mendicos, ct aliis niiscriis allliclos. Item, ma-
gnam maieriam huii ilialionis inveiiiinus, si atlen-
damus eos qui conira nos suni, scilicet hosles in-
visibiles, qui ct fortiores cl asiutiores nobis suni,
ei nos straiigularcni, si Dcus Iioc eis pcrmitterei.
Tlir. 5: « Misericordia Domini quia non sumus
■ consunipti. » Item supra nos causas hiimiliaiionis
invcnire possumus, si aitendamus Dei omnipolcn-
tiam paraiam ad vindictam superborum. Tribus
de caiisis solct aliqiiis se iiiclinaie, vcl dcmiiteie:
vel quia gladius ejus capiii imminct; vcl quia tran-
situriis cst per osiium humile; vel proptcr socieia-
lem alicujus magnae pcrsonae, quam ad lerrani
vidcl sedere: similibus causis dcbct horno per hu-
militaiem se inclinare, si per superbiam se erexe-
ril. Glailius omnipoicnlis Dci est evaginatus super
capul ejus. 1 Pet. ;i: « Ilumiliamini sub manii
< polcniis Dei. » Iiem, necesse habet pcr osiium
humilc paradisi inlrare. Augusiinus sup. Joan. 10:
« Ego sum osiium: Ostium liumile esi; si sano
« capite volumns inlrare, oporiet capul demiltcre •
Item, Allissimiis in mundo islo ci sancli valde sc
humiliier habucruni. .Mailh. 10: » Sufficit servo si
« sil siciit Dominus cjus, » ei Joan. \:i. « Memen-
" totc sermonis mci, qiiem ego dixi vobis: Non
<• e-t servus major Domino suo. » Et bona ei
mala nostra debent nos liumiliare. In bonis non
verum dominiiim, scd onus cl pcriculum habemus,
pro illis censum dcbenius, ei non solum illa per-
derc sed etiarn pro illis perdi, possumus. Mala vero
noslra, si sint morialia peccaia, multum (iebeni
nos humiliare, cum pro illis palibulo infernali adju-
dicali simus. Mirum esl, cum habeamus toi humi-
lianiia, quomodo remanei in nobis superbia ! 0
mira vanitas, o mira fatuilas cordis nostri, cujus
elalionem perfecie din/iiiere, cujus cervicosos molus
omnino domare humilitatis maieria tania non suffi-
cii, quin adhuc superbiai lerra ei cinis.

CAPUT IX.

Dc morlift memoria.

Ei notandum quod multtim valet ad humiliiaiem

mortis memoria, siciil docet Ecclesia, in principio

quadragesimae, capitibus fidelium cineres imponens,

diccns: « Memcnlo qiiia ciiiis es, ei in cinerem

« reverleris. » Debet homo se cinerem repuiarc,

cl ex parie animae, ci ex parte corporis. Ex parte

corporis propter propinquit.ilcm cl ccriitndineu! quam

habcl ad hoc quod in cincrcm rcdigaiur: sic enim lo-

qtii solct Scriplura sacra, ut aliquid, quod fuiurum

esi, dical jam esse, propler propinquilaiem ei certiiu-

dincm. Gregorius: « Pcre se mortuum consi(I«erai.

• qui se moriiuriim non ignorat: » Rom 8: « Cor-

« pus mortuum csi propier peccaium, » id'"'l ne

ccssitati moriendi addictum. Qtiantum vcro ad a-

nimam, debcl homo se cincem rcputare q^ ;mtum

ad tria. Primo, qtiantum ad viliiatcm: cinis valde

est vilis, licet matcria, ex qua faitus esi, fucril pre-

liosa; sic qui est in statti pcccali quasi nulliiis va-

loris cst respectu valoris in qiio erai nnte peccatum.

In Psal. 10: • Ad nihilum dcMluctus est in conspectu

« ejus malignus. » Immo minus qiiani nihil vidoiur

esse: melius enim essei ci non esse, qtiam malum esse,

im DE ERUDIT. PUIISCIPLM LIB. IV

sl in mnlilia perseveret. Secundo.. quantum ad hoc
quod cinis, non polest resistere modico (latui quin ab
eo dispergalur; sic peocator non potest resistere sibilo
verhi modici, juxia illiid Psal. I: « [Son sic impii,
o non sic, sed taiTiqnam pulvis quem projicil ven-
« tus. » Tertio, quanium ad hoc quod sicut cinis
non poiest ex se redire ad statum materiae, unde
factus esl, sed sola Dei viriuie; sic peccator non
poiest reduci ad statum bonum, nisi Dei virtuie.
Principi qui jam habet coronam lemporalem, et
cui desideranda est aeterna, mullum expedit ut sua
reputatione cinis sit, pro cinere enim corona pro-
millitur. Isa. 61. « Ad annuniiandum mansuclis
■ misit me, ut darem coronam eis pro cinere. »
Miiliun) est utilis morlis memoria. Eccles. 7: « In
« omnihus operibus tuis memorare novissima tua,
« ei in aeternum non peccabis. » Hieronymus
in Epist. « Platonis esi senteniia: » Oinnem sapion-
« tuu) vilam medilationem esse mortis. » Sapions:
« Summa philosophia est assidua mortis medita-
tio » Specialiter moriis memoria juveni est neces-
saria: unde post illud Thren. 3: « BouMm esl viro
« cum portaverit jugnm in adolescenlia sua » «uhdi-
lur: « Ponet in pulvere os suum. » « Os sapientnm
« esl in corde ipsorum, » Eccl. "25. Os ergo in pulve-
re ponit qni cogitat qiiod pidvis sii. In hac medi-
talione projieienda est cnpiditas, el vanitas saecidi:
unde L.ev. I, praecepit Dominus ut faciens holo-
causlum dc tnrluribus, vel pullis columhae, pra-
jiceret vesioulam gutfiiris et phimas in lociim ci-
neriim. Holocauslum facii de turliire, qui dat se
Deo, ul ei serviat in clanstro: de columba faeit
holocaustum, qui dal se Deo ul ei serviai in mun-
do: lurtiir enim amai solitudinemj columha grega-
lim volal. Vesiciila guiluris, quae est quasi horreum
aviiim, cupiilitatem designat, pluma vero levitatem.
In loco cinerum vesiculam projicii, qiii con^idora-
tione mortis siiae cupidiiatem a se ahjici', non cu-
rans acquirere quae in hrevi pordat, et a quibus
perdaiur. Bernardus: » Utinam congregaia lantum
« perirent, ei non congregator eorum. Tolerabilitis
0 esset insudore lahori poriiiiro, quam perempto. »
fMumam in locum cinerum projicil, qui considera-
tione n.oriis vaniiatem hujiis iniindi refugii, intel-
ligens fatuum esse in via ad moriem gaudore Ati-
gustinus- « INihil aliud ost tempus praesentis vitae
« qiiam cursns ad mortcm. » Men oria mortis va-
lei ad conlemptum mundi. Hieronymus: « Fa>ile
« contemnit omnia, qui se semper cogiiat mo«
" ritunim: » Ecclos. 11: « Si annis miiliis vixorit
« bomo, ot in bis omnibiis laeliis fueril, meminisse
<! debet tenebrosi ien)poris, et dierum multorum,
« qui cum vemerint, vanitatis argiieniur prneteriia. »
In morie vanitatis argnitur omne quod ost in mun-
(lo, scilicet coneupiscentia carnis, conoupisceniia o-
oulorum, et snperhia vitae. Concupiscontia oculo-
rum in hoc quod homo nudiis reverlitur in lerram,
.lob 1: « Nudiis egressus sum de uiero malris
« meae, nndus re\ertar illuc; » manifeste apparel
quod fatuum fuil tanium concnpiscere terrona, cum
spoliandus esset eis. Conciipisceniia carnis in hoc
quod corpus, delicate nuiriltim, vermibus esca da-
tur, saiis apparet in hoc quod deliiiae non sunl
quaerendae carni: non mullum curandum ostqualom
escam vermes comesiuri sint. Superbia vitae in hoc
quod ille qtii volehat esse siiper homines, ponitur sub
terra;etambulant siiper enm porci el canes. Satis ex
hocapparet, quod valde faluum fuit velle esse super

alios. Qui vtilt navem regere, ponit se in fine na--
vis; sic sapiens consideraiione finis regil se in his
quae suni ad finem. Illum qui dicebat: « Anima
« niea, mtiha hona habes posita in annos phirimos,
« requiesce etc. » Domintis posuit in fine viiae
dicens: « Stulte, bac nocte repetent animam luam
« a te, » Luc. 12.

CAPLT X.

Vl princeps a scrvitute diaboli et vitiorum
se cuslodiat,

Multum est necessarium principi ul a servitute
diaboli et vitiorurn se custodiai. Seneca: « Recte
« putandiis esl foriior qui cupiditaies, quam qui
« hostes, vicerii. » Siuditim magntim et diligenliam
adhibere debet, ut se debito modo regal. Senecar
0 Vis habere magnum honorem? magnum imperium
« dabo libi, impera tibi. » Qui baptizantur, ciim ad
regniimcaelorumeliganttir, tripliciier inunguniiir, sci-
licel in vertice, ut moneantur superiori parlisui.scili-
cet raiioni, principatum seii dominitim sorvare. Prov.
50: « Per tria movetur lerra, et quaritim qtiodnon po-
« test siisiinere, per serviim cum regnaverii. » « Aspe-
« riiis nihil est humili cum surgit in altiim. » Si cor-
pus dominium haheat in homine, magna esi inor-
dinatio: siniile est siciit si in corpore hui^ ano pedes
esseiit in siiperiori parle, el caput in inferiori.
Item inungitur in scaptilis, ut moneaiur mansuete
poriare onus praeceplortim divinorum. Inungitur
et in peciore, ut moneaiur ad proximum viscera
pielatis habere. In principe valde indecens est: si
servituti vitiorum et daemoniorum se stibjiciat, si
Deo superiori suo non abediat, si ad pro\imumt
impic se habeat^

E^ g flf V. EC O tJ ;IL ES 'W iJ «^'

PROOEMIUM

In praecedcnti libro ostensiim est quomodo
princeps habere se debeat ad se ipsum; in hoc
qnarto lihro ostendendum est quomodo habere se
debeat ad eos qui sunt juxta ipsum. Turpiiis est
principi qtiod, eo praesente, perperam agrlur; ideo
illi quos prae oculis habet, ita dcbeni esse ordinaii
ei informati ut sinl speculum ci forma aliorum.

CAPUT L

Quod duabus de causis cavendum est principi
ne habeat juxta se malos.

Multum cavendum est prinoipi, r>e sini mali
qiii sunt juxia illum. Bernardus in lib. de Consid.:
« Ne te dixeris sanum dolentem latera, hoc esf,
a ne te dixeris honum, malis innitentem; non sit
• futa libi tiia bonilas obsessa malis, non ma2;is
« quam sanitas vicino serpente, non est quo te
« subdiicas malo intesiino. » Et e regione, bo-
num domesticum eo amplius qiio saepius juvat.
Dtipliciier nocenl mali collaierales principi, scilicet
convictu suo eum corrumpendo, et perverse ei con-
siilondo. Cum peecaium sit morbus coniagiostis,
mullum timenda e>t malorum socieias. Non est tu-
tum sano cum loprosis habitare. Eccles. 13: « Qui

OPLSCLLLM XXXVII

• lellgcril picem, iiiqiiin.ibiiur ab ca: el qui coru-
« iuuuiciiverii supeibo, iiiduet superljiain: I Cor.
1o: 0 Corruiiipunl bonos iiiorcs colloquia prava; »
siiiiililer, iiniiio aniplius, opera mala. Prov. 13:

• Qtii euii) sapienlibiis gradiiur, sapiens erii; ami-
« eus auieiii siulloniin similis eis enieieiur. » Qiii
vuil ire ad sanelum Jacobum, non ponil se in so-
tielaie eoruin qui Uoinam vadunl: socicias non du-
cil nisi qiio vadil. Qui vuli ire in paradisuin, de-
diiiare debei soeielaiem eoruin qui vaduni in in-
fernum. ^oluil Jacob babere Ksau sociuni iiineris
sui. Gen. 34. Sencca; « Conviclor delicatus pau-

• laliin enerval el emollil: malignus comiii quam-
« vis caiidido el simplici rubiginem suam alTrieuit. »
Eccl. '20: « Qiiis miserebiiur ei qui eomiialur viro
« iniquo? • Sieul non esi luium agnum liabiiare
iiilerlupos, i(a nee boniim babilare inier malos. Ecel.
15: « Siciil communit.abil bipus cum agno ali-
« quando, sic peccalor juslo. » Mulium nocent
mali coIIaieraI<;s perverse considendo. iMalus consi-
liarius esl oculus eruendus, juxta verbuin Uomiiii
Maiili. 5: « Si oculus luus seandalizal le, erue eum,
« et projice abs le. »

CAPUT II.

Qitot/ nocessajium sit principi
bene se habeat.

nl aii consilia

Mullum iiiile est principi si ad consilia bene se

habeal. Ki notandum quod circa lioc quinquesunt

commeiidabil:a, scilicei: gralia consilium reqiiirendi,

graiia consiliarium eligendi, gratia consiliuni dandi,

graiia coiisilium exaininandi, gratia ac(iuiescendi coiisi-

lio. Graiia requirendi consilium es( iii eo qui non est

{iracceps ad operandum. Illecui deest haec graiia, of-

ilendit frequenter, juxia illud Prov. 19: « Qui festinus

« esi, pedibus olTcndii. » A.d requircndiim consiliuin

inoiiet Scripiura saera Tob. 4: « Consilium semper

« a sapienle require; » Prov. 11: « Ubi non esl

« gubernator, corruil populus: salus auiem ubi

« niiilta consilia; » simile habeiur ibid. 24: « Erit

« salus ubi miiha consilia sunl; » Ibid. 15; « A-

« sluius omnia agit cum consilio; faiuus autem

« aperiel stuhiliam suam. » In eodem: « Qui
« agunt omnia cum consilio, regunlur sapien-
« lia. » Tiillius in Officiis: « Parva foris sunt
« arma, nisi consilium sit domi. » 1 Macliab. 3:
« In illa die cecideruni Sacerdotes in bello, dum
« volunt fortiier facerc, dum sine consilio exeunt
• in praelium. » Consilium regere debet forlilu-
dinem. Eccl. 30: « Sine consilio nihil facias. »
Ibid. 37: « Anle omnem aclum praccedal consilium
•« stabile. » Omne quod facienduiii esi iractarede-
bet princeps apud se, ei cum eis qiiieum diligunt.
Tractandum autem esl anle factiim, quia, post fa-
cium, sera retraciaiio esl. Providere debet princeps
u( lales secum habeai, quibus omnia sua secreia
secure commiilat, consilia communicei, quibus se
loium, quasi aheri sibi, refundat, qui, si velit ali-
quaienus deviare, non sinant, fraenent praecipilem,
dormitantem excitcnl, extollentem reprimant, ex-
cedentem corriganl, quoruin consiantia nutanlem
(irmet, erigat diffideniem, qui ad ea quae sunt ho-
nesta et amabilia ct bonae famae provoccnt, qni
viilgus nun spernant, pauperes ncn graveni, scd
foveant, qui cum humilibus humiles, cum innocen-
libus innocentes, duros duic redarguant, malignan-
les coerceani, et superbis retributionem reddaiU.

Ad eligendum consiliarium moiiemur

4i>5
Eccl . G:

« Mulli, » iiKiuii, « paeifici sini libi, et consilia-
« rius (ibi sii unus de inille. » Pro consiliario
anie omncs eligeiidus est Dcus. Tob. 4: « Oni'(ia
« consilia tua in ipso permaneani. • Deinde re-
currendum est pro coiisilio ad viros bonos. Iii Psal.
88: « Deiis qui glorifieaiur iii concilio »anciorum. •
Eccles. 57: « Anima saiieti viri annuniiai aliquun-

• do vera, qiiasi seplein cireumspeciores seJenies

• i:i excelso ad speculanduiij: » .Matili. 11: « Ab-
« scondisii haec a sapientibus et prudenlibus, el
« revelasti ea parvulis. » Non esl requirendum
consiliuiii a malis. Isa. 19: « ^apienles eonsiliarii
« dederuiit Pharaoni con>iliuiii in»ipieiis; » Prov.
12: « Consilia impiorum fraudulenia, » Eecl. 57:
« A consiliario malo serva aniinam luam: » Job.
21: « Coniilium impioium longe sit a me. » Item,
a fatuis non est liabendum eonsilium. Ecel. 8;
« Cum faluis non habeas consilium: non enim
« poterunt diligere nisi quae eis placent. » In ca-
pite libri Psalmorum scriptum de e.ipile Ecclesiae:
« Beaius vir qni non abiii in consilio iinpiorum: »
unde in alio Psalmo dicilur: « in capiie libri scri-
« ptum est de me. • De principe vero qui quasi
capui populi est, et locum Dei tenet, ante omnia
nccessarium esl ui non abeal in consilio impiorum.
Cum lioino habeal unum Angelum consiliantcm
bonum, etliabeal aliuin Angelum inalum consulentein
nialum, si homines mali maium consilium habent,
siini plures contra unum, et non sine magno pc-
rieiilo. Item, non est quMerendum consilium a ju-
venibus. Roboam pro magna parie regnum amisit,
quia coMsilio juvenum acquievil, reiicio consilio se-
num. Eccl. 2o: « Quam speciosa esi vcteranis sa-
« pientia, ei gloriosus intelleclus ei consilium. •
Non esl consilium quaerenduni ab Iiomine de ne-
goiio quod eum langil, vei de eo quod nimis odi(,
vel nimis diligit, ne forte vel fallaiur, vel fallere
velit. Eccl 27: « Noli consiliari cum socero tuo
« de aliquo quod videatur esse contra uxorem. »
INon esl requirendum consilium a socero, idest uxo-
ris palre, vel ab amicis carnalibus de hisquaesunt
contra carncm. Bernardus: « .\micos consulat qui
« non legit quod inimici hominis domestici ejus. •
Jacob, ignoranie Laban socero suo, de Mesopotamia
recessit in terram Chanaam, Genes. 53. Co.iimen-
dabilis eliam esl gratia dandi consilium, juxta illud
Macliab. 2: « Ecce Simon frater vester, scio quia vir
« consilii est, ipsum audite semper. « Praecipue
commendanda esi haec gratia in his qui bal.enl
alios regere. Gratia eliam cxaminandi eonsilium
commcndabilis esi. Seneca: « Prudeniis est proprium
« examinare consilinm, et non cilo farili creduli-
« laie ad falsa prolabi. » Item, commendabilis e^t
gratia aequiesccndi consilio. Prov. 12: « Via sf.ilii

• recta in oculis ejus: qui autem sapiens es(, audil

• consilium. » Moyscsacquievit consilio Jeibro, licet
minor essel Jetbro. Exod. 18: « Pro\idc, inquit, tibi

• de omni plebe viros poientes ei limeires Deun..
■ in quibus sit veritas, ei qui oderunt avariiiam. »
Magnam discretionem el diligentiam debet liabere
princeps in eligendo, vel assumendo, qui sec im ha-
biienl. Huic nego(io non sc ingerat rogans, consi-
lio non prece agendiim est; alius pio alio, alius
pro se forte rogat; pro qu:) rogaiiir sit is suspe-
cius, qui rogat pro se minus es( iidmiiiend is. He-
be( prineeps collaicraies suos ad ainorem justitiuo
mullum n.onere, ad quau. jusiiaam duo obiii.e;.!.

DE ERUDIT. PHINCiPlM LIB. |V.

scilicei nuUi noccre, et communem uiiliialem quae-
rere. Tullius: « Fundamenlum jusiiliae esl ne cui
« noceas, deinde communi uliliiaii deservias. »
IMuIlum placel Deo innoceiUia, el multum esi uiilis
homini. Auguslinus: « Niliil Deo dignius, vel carius
« esse potest, quam ut innocentia toia observatio-
« ne leneaiur. » Licet enim quis in aliis operibus
devoius appareat, si illam non habuerit, sibi frustra
blandilur. in Psal. 56: « Custodi innocentiam. »
-\mbrosius: « Beatam viiam efficiunl tranquillitas
« conscicnliae, et securilas innocenliae: quasi in
« slaiu beaiorum esl homo innocenliam servans,
« nihil enim amiiiii, ipsa servata, omnia bona ser-
« vantur. » Dum Adam innoceniiam servavit, nihil
ei nocuii: nihil eliam nocei hodie his qui inno-
centiam servant: Eccl. 8: « Qui custodil praecepium,
« non experietnr quidquam mali. « Maith. 10:
« Omnes capilli capilis vestri numerati suni. »
Quae videniur noxia, innocenti sunt utilia. Roni.
8: o Scimus quoniam diligeniibus Deum omnia

• cooperantur in bonum elc. » Innoceniia est ar-
maiura Dei, quam si habueris, cum tuis salvus eris.
Job 22: « Salvabor iimocens; » Ibid. 4-: « Quis
« unquam innoccns pcriit? » Tales dcbenl esse
collaterales principis, juxta consilium Jclhro, iu qui-
bus sit vcriias, et qui oderint avaritiam, veritas
inquam judicii, quam multum impedit avarilia luu-
nera rccipieus.

CAPLT IIL

Quod acceptio munerum multum sit cavenda
el timenda principi.

Acceptio munerum multum timeiida esl et ca-
venda judicibus: mulia enim mala facit eis, de qui-
bus septem ponerc sufllciat. Notandum enim quod
munus acceptum judicem excaecai, rnutiim cum
reddii, eum corruutpii ad minus quanium ad fa-
mam, in servituteu) redigit, maledicum facit, ad
oninem iniquiiatem incliuai, et tandem morti ae-
ternae condemnat. De excaccatione legiiur Exod.
35: « Non accipias munera, quae excaecant pru-
« dentes, et subveriuni verba jusiorum; » ei Deut.
16: « INon accipies praemium, ncque munera, quae
« excaecani oculos sapicnium, el n)utant verba jii-

• storum. » De secundo malo dicii Gregoriiis:
. INon potest conslanler argui a quo accipitur.
« Aposiolus noluit accipere, ne, dum acciperei, au-

• cioritaiem magisierii amilteret. ■ El Isa. 56 di-
cilur de principibus: « Canes muti non valcules
« lalrarc. • De his duobus malis diciiur Fccl. 20:
« l-xenia et dona excaecant oculos judicum, et
« qua^i muto in ore avertit correciiones eoriim. »
De lertio mato diciiur Isa. 1: « Principes tui infi-

• deles socii furum; » el subditur caiisa: « Umnes
« diligunt munera, sequuntur relributiones. » El
licei aliqui non corrumpantur pcr munora, tamen
praesumpiio habetur conira eos de corrupiiono;
quia, sccundum llieronymum, « sicut matrona non
« est casta, quae cum rogaiur munera accipit; ita
« nec judex munuscula accipiens a corrupiione
« immunis judicatur. » De quarto malo habctur
1 Cor. 6: « Omnia mihi licent, sed ego sub nul-
« lius redigar potestale. » Loquitur Aposiolus
de sumpiibus recipiendis, et innuit quod si ab eis
sumplus reciperet, jam sub eorum poiesiaie esset.
De quinlo malo legiiur Deutcr. 17; « Malcdicius

« qui munera accipit, ut percutiat aniuiam iuno-
« ccnlis; » Isa. o: « Vae qui justificaiis impium
» pro muneribus . » Cupidus munus accipiens
credil se solum benediclionem accipere, unde mu-
nus vocatur benediciio, ubi dicit Naaman Eli-
saeo 4 Reg. o: « Obsecro ui accipias bene-
« dictionem a servo tuo : » sed laiet male-
dictio quam Giezi sensit , cum lepra Naaman
ei adhaesit. De sexto malo habetur in Psal. 2S:
« In quorum manibus iniquitates sunt, » et sub-
dilur causa; « Dexiera eorum repleta esi mune-
« ribus. » De scptimo malo dicilur Job 15: « Ignis
« devorabit tabernacula eorum qui libenter munera
« accipiunt. » Quis sanae mentis in hospiiio suo
libenter recipiat eum a quo debeal excaecari, el
lol alia mala pati? Quis sapiens amet ea quaesui»
lantum amatoribus sunt noxia?

CAPUT IV.

De quibusdam quae sunl vprehensibilia
in acccptatoribas munerum.

Specialiter reprehensibile est in accepiaioribus
munerum si exiorqueani, vel etiam oblata recipianl
ea, ad quorum restituiionem sciant dantes leneri,
ui sunl usiirae et rapinae; qui, secundum Hierony-
:num, similes sunl illis qui minores pisces, devo-
raios a magnis, comeduni, qui cibus vilis est, el
usui humano minus apius. Iiem reprehensibile esl
in accepiatoribus niunerun), cum habent ministros
inferiores impios procurantes ui ipsi a subditis
aliquid valeant extorquere. Illi minislri suni quasi
aucupes, juxia illud Jer. b: « Inventi sunt in po-
« pulo meo impii insidiantes quasi aucupes, laqueos
« ponenles et pcdicas ad capiendum viros. » Re-
prchensibiles etiam sunt acceptores munerum, cum
accipiunt munera pro causa, pro qua non debeni,
ul judices muncra accipientes ut deserant jusiitiam,
vel ut jusliiiam faciant, quam gratis debent facere,
aliter nolentes facere. Sicul enim iniquus esset qui
capam meam mihi vendcre vellei, ila injusius est qui
jusiitiam, quam dcbct graiis ex officio facere, non
vult facere nisi acccpto munere. Has jusiilias ju-
dicabit Dominus, juxla illud Psalin. 74-: « Cum

• acccpero lempus, ego justitias judicabo; » jusii-
tiam vendiiam Dominus judicabil, et pro ea ven-
ditorcm damnabit. Prohibcre debet princeps colla-
teralibus et inferioribus ministris ne aliquam in-
jusiitiam faciant, vel ut ei placeant, vel ul ei ali-
quid acquiranl: providere eiiam debet eis ut occa*
siones accipiendi munera non habeant. Ambrosius
super illiid Luc. 2: « Neminem concutiatis. Singulis
« generibus hominum tribuit Joannes Baptista respon-

• sum: publicauis ne ultra praescriptum exigani,
« miliiibus ne calumniam faciani, praedam not>
« requirant, docens idcirco stipcndia constituta mi-
« liliae, ne, dum sumptus quaeritur, praedo gras-
« setur, idest lairocinetur. » Item, debei providere
ne minisiri inferiores aliquas falsas accusaiiones
subditorum afferant, propter quas bona eorum ah
eis extorqueantur. Prov. 29; « Princeps qui liben-
« ler audii verba mendacii, omncs ministros Ijabet

• impios. »

OPUSCULL'

CaPUT V.

Qiiod inullurn sil tin,enda rapina principi in se
et coUaturalibus el minislris inferioribus.

Mullum timeniia ei cavenda esi rapina princi-
pi el in se el suis collaieraliljus inferioribus. Mul«
lum est enim Deo et sanclis exosa, diabolo placida,
liomini nociva. De l)ei odio liabeiur Isa 41: « Lgo
« Dominus amans judicium, el odio habens rapi-

• nam in bolocauslum. • Exosa esi Deo rapina,
eliam cum inde ei obsequium exhibeiur. Eccles.
54: « Qui olTeri sacrificium ex subslaniia paupe-
€ run), quasi qui viutimai filium in conspeclu pa-
« iris. » Cum subsianlia pauperum viia sil eorum,
qui olTerl Domino eaui, quasi viiam vel sanguinem
pauperum, qui sunt filii l>ci, ei ofrerl: unde sub-
stanlia pauperum sanguis vocaiur Jercm. 2: « In
« alis luis invenius esl sanguis animarum paupe-
« rum. ■ Alae sunl preiiosorum palliorum exire-
n)ilaies, in quibus simguis animarum iriveniiur,
cum de rapinis pauperum liuni. Cum his alis non
de facili volanl in caelum. Item Eccl. 54, rapina
occisio diciiur, ubi sic Ijabelur: « Qiii auferl in
« sudore panem, quasi qui occidii proximum suum;
« cum rapior pauperi vilam auferl, quasi inferl ei

• morteu). » Auferre enim viiau), ei infcrre mor-
tem converlibilia esse videniur. Sancti adeo odiunl
rapinaii) pauperum, ut quasi propter eam displiceat
eis praesens vila; et de Deo suslinenle boc viden-
lur murmurare. Eccles. 4: « Verii me ad alia quae
« sub sole geruniur, el vidi calumnias el lacry-
« mas inuoceniuin, et consolaiorcm neminem, nec

■ posse resisiere eorum violenliae cunclorumauxilio
« desliluios, et laudavi magis morluos quam vi-

■ ventes, el feliciorem ulroque judicavi qui ncc-
« dum naliis est, nec vidil mala quae sub sole

• fiuni; » Abac. 1: • Usqucquo, Domine, clamabo,
« ei non exaudies? vociferabor, a te vim [laiiens,
« el non salvabis? Quare rcspicis coniemplores, el
« laces conculcanie iinpio jusliorem se? » Non est
mirum si Deus odil rapinam inier Cbristianos, eum
sil prodilio. Chrisliani enim oiiines fratres suni el
fraterniiate naturali, de qua Augustinus: « Adam et

• Evam inlendamus, ei omnes fraires sumus: » el
fraierniiale spiriiuali, de qua idem Augusiinus:
« Fraires qtiideai sccundnm quod bomines sumus,
« quaiiio magis secundum quod Chrisiiani siimus?
« ad id (juod liomo es, paier fuil Adam unus, una ma-

• ler Eva; ad id quod cbristianus es, unus pater esl

• Deus, una maler Ecclesia. » Non esi sine crimi-
ne prodiiionis quod aliquis depraedclm* fratrem
suum innocentem: propierea qui depraedatur ser-
vum, in eo depraedatur Pon)inum; prodiliose ergo
agii in uirumque, uirumque depraedando. Multum
placot diabolo, mulium assimilans hominem ei. Ipse
iuii primus raptor volens Dei allitudinem rapere
cumait: • Kro siinilis Allissimo, » Isa. 15. El adbuc
incessanler laborat, ui bona nostra rapiat.

CAPLT VI.

Quod in atitiuibus raptores diabolo sunt detcriores.

Non solum assimilaniur rapiores diabolo, sed

in aliquibus eo siinl detcriores, el specialiter in

iribus. Primum est, quod diabolus lorquet eos qui

mala agunt, sed rapiores eos dcpraedantur et tor-

5. Ih. Opcra ontnia. V. U».

M XXXVIl. 4^23

qiicnl qur a malo recedunt. Isa. 39: « Qui recedit
• a malo |)raedae pfUuii; » Proverb. 21): • Viri
« sanguinuin odcrunl simplicem. » l'oteril diabolu!»
se jiisiiticarc comparalione rapiorum in die juditii
dicindo Domino: Ego illos solos alflixi qui le of-
feiidcTani; sed raplores isti illos dcpracdaverunl el
afflixcriinl qui non merueruni. Secundum esl quod
diabolus deferl Angclo bono ad cuslodiam liominis
dcpuialo, ui ei, quem cuslodit, violentiam corpora-
lem non inferat, quod raplores non faciuni. Ter-
lium esl quod diabolus loiquei hoii)in<;s in inferno,
qui locus est tormentorum, ul habetur Luc. 16,
sed rupiorcs lorqucni homines in niundo isio, ubi
homines debenl habere libcriatem facicndi de se
ei de rebus suis quod volunt. Ad ostensionem
magnae maliliae vocat eos in specie, scilicet lupos,
Sojih. 5, dicens: • Judiccs lui Iiipi vespcre, non
« relinquebanl in mane. <> Peccatum rapinae ho-
mini insulium noeet, inacula est valde adhaerens,
vix eniin dclelur: vix enim aliquis perfecte resliluit
quac rapuii: videmus eos qui habcnl vesles preiio-
sas novas diligenier cavere eis ab oleo el aliis li-
quoribus, quorum n^aculae removeri non possunl.
Dicunl enim, Perdila essei vcslis, si lale quid ca-
derei super eam: sic juvenis qui nondum rapuit,
debel sibi cavere a" rapina, ei dicere: perditus sum,
si rapere incoepero: nunquam enim de ceiero re-
sliluetur.

CAPLT VII.

Quod Deus multum sit puniturus raplores.

Mulla suni quibus perpendelur, quod Donji-
nus mulium sil punilurus rapiores, qui sua au-
ferunt pauperibus. Primo per hoc qiiod ita districte
judicat cos qui sua non largiuntur pauperibus; si
enim damnanlur qui sua pauperibus non disiri-
buunt, qiiid fiel illis qui bona eorurn aufcrunt.^
Unde sup. Luc. 16, habeiur: « Non reprehendilur
« di\es quod aliena rapuerit, sed quod sua non
« erogaverit. » Ad idem facit illud Maith. 2o:
« Tunc dicet rex his qui a sinisiris eruni: Disce-
« dite a me maledicti in ignem aeiernum: » ei
subdiiur causa, « Esurivi, et non dedisiis milii
« manducare. » Rapioribus vero poterii dicere:
Esurivi, et abstulisiis mihi quod debebam mandu-
car<3< ori meo sublraxisiis quod porcis ei canibus
dedisiis. Porci sunt homincs voluptuosi: canes dc-
Iractalores qui aufcrunl de ore Dei quod ponuni
in ore diaboli. Os pauperis os Dei est: os diaboli
os impii esi. Ipse enim s<.'rvus diaboli, et sic quae
ipsius suni, diaboli sunt. Ad lilieram etiam de ra-
pinis paupcrum pascunt canes el sues. Secundo
per lacrymas viduarum et pupillorum quibus inju-
riantur, quae eonira eos multum provocanl Domi-
nuiii, de quibus legitur Eccles. 55: « Non despiciet
« Doiiiinus prcces pupillorum, nec viduam si ef-
« fundal loquelam gemitus: nonne lacryrnae viduae
« ad maxillam descendunt, et exclamatio ejus super
« deduconlem eas ? a maxilla enim asccmUmi iis-
« que ad caelum, et Dominus cxaudiior non de-
« lectabitur in illis. » Minus dicii, et plus signifi-
cai, immo multum ofTcndeiur. Ad iJem facii para-
bola quae habeiur Luc. 18, de judice iniqtio, qui
Deum non timebat, nec hominem rcvercbaiur, qui
nolebat per multum icmpus vindicare viduam quam-
dam de adversario <'jiis, scd post dixit intra sc:

426

DE ERIJDIT. PRINCIPUM LIB. lY

« Et si Deum non timeo, nec liomines revereor,
« lainen quia iijolesta esl niihi haec vidua, vindi-
« cabo illam: » et subdii Dominus, « \ idete quid
a judex iniquilalis dicat: Deus auiem non faciel
" vindictam electorum suorum clamaniium ad se
« die ac nocte, el palieniiam habebii in illis ? »
Multum est timenduin rapioribus de salute sua:
preces enim eorum non exaudiuniur propier pecca-
tum rapinae. Isa. 1: « Cum niultiplicaveriiis ora-
« tiones veslras, non exaudiam: manus eniiii ve-
» sirae sanguine plenae sunt. » Oraiiones bonorum
pro eis faciae non exaudiuntur, quia adversaniur
eis lacryujae pupillorum ei viduarun), quae vio-
lentae sunt in precibus, ut dicii Auguslinus super
illud Psal. 58: « Auribus percipe lacrymas meas. » Ad
hanc contrarietaieu» pertinei illud Eccles. o4: « Unus
« orans, el unus maledicens, cujus vocem exaudiet
• Deus? » iinino uiulti malcdicenies. INon faiilequis
cxaudiet in aliqua curia justa qui jus non habel,
cum habet ibi multos adversaiios fortes. Teriio per
magnum amorem qucm Deus habet ad pauperes,
qui lanius esl^ quod sibi repulat fieri quod eis fit,
Maith. 25: « Quod uni ex minimis ntcis fecistis,
« mihi fecistis. » Propter eos venil in mundum
islum. In Psal. 11: « Propier miseriam inopum ct
« gemilum pauperum nuncexsurgam,dicit Dominus.»
In primo eliam verbo novae lcgis communicavit cis
regnum suum diccns: « Bcali pauperes eto. » Unde
verisimile est, quod districie judicaturus sit pau-
perum oppressores, juxla illud Psal. 71: « Ju-
« dicabii pauperes populi, el sahos faciel filios
« paiiperum, ei humiliabii calumniatorem; » Prov.
2-1: « Non aitingas terminum parvulorum, ei agrum
« pupillorum ne iniroeas: propinquus enim illorum
» fortis est, ei ipse judicabit contra te causam il-
« lorum; » Ib. 22: « Non facias violcniiam pau-
« peri, quia pauper esi, nec contcras egenum in
« porla: quia Dominus judicabii causam ipsius, cl
« configet qui confixcrunt animam ejus. » Quarto
per hoc quod pauperes quos spoliaverunt, erunt
judices, juxla illud Job 3Ii: « Pauperibus judicium
« tribuit. » « Tunc stabuni justi in magna constaniia
0 advcrsus eos qui se angusiiaverunl, et qui ab-
« siulerunt labores eorum, » Sap. ^.

CAPUT VIII.

Depoenis qtias Deiis infcrt raploribmin praesenii.

In mundo isto punit Deus raplores multipliciier:
paupertate, steriliiaie, moriis accelcratione, et quod
gladio moriunlur: filii etiam corum mendici fiunt,
et gladio pereunt. Dc pauperiatc habelurProv.1l
« Alii i!i\idunl propria, el diliores

fiunt:

piunl non sua, et semper m egesiate

aiii ra-
m egesiate sunt. »
llujus paupertalis potost causa quadruplicitcr assi-
gnari. Priiua esl, quod ipsi, Deo relicto, qui est fons,
et causa, el origo bonorum, de indigeniiis paupe-
rum repleri volunt, dc quo conquerilur Dominus.
Jerem. 2: « Dereliquerunt me fonlem aquae vivae. »
Deberent uiilites Deo servire, et ab eo necessaria
sperare, non laboribus pauperiim inhiare: de pau-
pertale enim non colligiiur abundaniia. Secunda
causa est, quia alii depraedantur eos sicul ipsi spo-
lianl pauperes. Isa. 53: « Vae qui praedalis, nonne
« et ipse pracdaberis? » Abac. 2: « Quia tu spo-
« liasti genies multas, spoliabunt te omnes qui
« reliqui fuerint de populis. » Terlia causa esl,
quia Dcus non dal libcnlcr illis qui sibi auferunt

in pauperibus, unde raplores plus amitlunt quam
auferani: amiitunt enim quod liberalitas erat eis
datura; nec mirum si Deus multum offendaiur, cuni
pauperi aliquid aufertur, cum ipse sil liberalissimus,
tales vero extorsiones avaris soleni fieri, non illis
qui libenter dant bona sua. Quaria causa esi, quia
creaturae in locis sibi deputatis conservantur et
quiescunl; in locis vero ubi violenier ponuntur,
non quiescunl, ut ponderosa quiesiunt in in-
fimis locis, levia in supcrnis ; si vero in a-
liis locis ponuntur violenter, ad sua loca rever-
tuntur. Sic accidil de divitiis, quae a raptoribus
violenter occupaniur. Multoiies slerilitas poena ra-
ptorum est: ciim enim conira Deum acquirere velint
quae possideani, Dominus negat eis, vel eorum
successoribus, quin ea possideani, non dando eis
heredem. Ecclcs. 40: • Nepotes impiorum non
« muliiplicabuni rauios. » De n)ortis acceleralione
dicilur in Psal. o: « Viri sanguinum, et dolosi non

• dimidiabunt dies suos; » Prov. 2: « Impii de
« terra perdeniur, et qui inique agunl, auferuntur. »
Quod raptores gladio moriantur, habetur. Jerem.
22: « Vae qui acdificant domimi suam in in-
« juslitia; » el qiiibusdam interpositis subdilur:
« Propler hoc dicit Dominus: Non plangent eum;
« vae frater, et vae soror, non concrepabunt ci:

• vae domine , et vae inclyte , sepuliura asini
« sepelieiur, putrefacius et projccius exlra porias
« Jerusalem. » Et propier hoc spiriius ejus a
daemonibus rapieiur, juxia verbum Gregorii di-
centis: « Qui n)ihi visibiliter rapii, urgenie neces-
« sitate, subiio invisibiliier rapietur. » De hoc
quod filii eorum mendici fiant, et gladio pereani,
habetur Nahum. 2: • Leo cepii sufficientcr calulis
« suis, ei negavil leaenis, ei implevii praeda spe-

• luncam suas; » el subditur: « Ecce ego ad te,
« dicit Dominus exercituum, leunculos tuos comedel
« gladius, el exlerminabo de terra praedam tuam. •
Job 27: « Haec est pars impii apud Deum, et lie-

« redilas violeniorum, quam ab Omnipotenie su-
« scipient, si mulliplicati fuerini, filii ejus in gladio
« eruni, et nepoieseorum non saturabuntur pane. »
Rapinae sunt quasi molae asinariae, fune amoris
collo raptorum suspensae, in profundum inferni
eos submersurae, juxia illud Prov. 21: « Rapinae
« impiorum detralient eos. » Et noiandum qiiod
rapina multum indecens est in principe sicut el
furtum, immo plus quam furtum: universaliier enim
majus maluni est manifesle peccare quam occulle,
ui patet in adulterio. Magis ergo peccai raplor pau-
peri rem suam manifesie auferens, quam fur qui
sublrahil eam ipsi occulte.

CAPUT IX.

De vitiis quae in principibus et minislris corum
solent abuudare.

Princeps quantum potesl debel facere ut el ipse
et qui sunt cum eo, iinmunes sint ab illis vitiis,
quae in principibus et ministris eorum solent abun-
dare, de quibus causa brevitatis sex sufficiat po-
nere. Priinum est vulpina astuiia ad rapiendum,
ad quod perlinet quod dicii Dominus, Lucae 14,
de Herode: « Diciie vulpi illi. • Tullius in 1 Rhei.:

• De rc familiari imperliendum esl, sed moderale.
« Quid stuliius quam qiiod libenier facias, curare
« ut diu facere non possis? » Ibid.: « Sequuntur

« largilioneni rapinae. Cunj enim dondo egere

• coeperinl, alienis bonis munus inferre coguntur;
ita cuni bencvolenliac coniparandae causa benenci

• esse velini, non lanla siudia eorurn asseqdunlur
« quibus dederint, quanla odia quibus ademerunt. •
Ideni; € Nullun) viiium deterius avariiia, praeseriiin

• in principibus el rempublicam gubernantibus:
« babere (pjaesiui renjpublicam non modo tiirpc

• esi, sed el sccleraium ei nefariun). » Secundum
esl vilium curiosilatis, de qiio babclur excmplum,,
Luc. 34, in llerode, qui cupiebat Salvaiorem videre
non caiisa suae saluiis, sed caiisa suae curio>iiatis:
de ipso sic legiiur: « Herodes viso Jcsu gavisus
« esl valde: erai enini ex mulio lempore cupiens
« videre eum. » Tcriium viiium est conlcmpins
simpliciuii), el irrisio; unde subdilur il)i: • Sprerii

• auiem illum lierodes cum cxercilu suo, el illusii. »
^)uartum est gravamen minorum propter n^ajores.
Comparanl eniin gratiam poienium oppressione
innocenlum, quae negoiiaiio esl valde iniqua el
diabolica: unde subditur; • Va facti sunt amici
« llerudcs cl IMIatus in illa die. ■ Quinium est
imn)iscricordia, seu crudeliias, ad qiianj pertinel
quod mililcs illiisuri Dominoturbam convocavcrunl
ui amplius crubcscerei, ei qiiod ci oblulit iinus ex
eis accium, ei alius lalus cjus jam mortui lancca
aperuil; sic milites quodumn^odo lanceani Cbrisium
in membris suis, cum [jaupeiibus non parcuni,
quorum viia quoddam genus jnorlis est: aceio eliau)
eum potanl, qui ad boc subditos suos coguni ut,
illis mcliora quae babcnl danics, delcrioribus uian-
lur. ^exlum viiium csl quod ipsi spoliant Kcclesias
bonis, quae ipsi, vel anlcccssorcs eorum, contulcrunl
eis. Ad boc pcriincl, quod milites induerunl Do-
luinum vesie purpurea, qua poslca spoliaveruni
eum. Mullum est uiilis principi juslitia, multum
noxia avarilia. Prov. 29: « Hex jusius erigel terram,

• vir avarus dcsiruet cam; » in eod : ■ Rex qui
« judicai in veritaie panperes, ibronus ejus firma-
« bilur in aeternum. »

CAPUT X.

(Juod princeps ciim (/iscretione debcat eligcre qitem
conslilual super fainUiain suam.

Quacrendum esl principi cum discieiione ei
diligcnlia quem consiitual super familiam suam:
qui si fidclis non fucrii, fraudabit; si vcro non
fuerit prudens, fraudabitur. Quaerendum esl ergo
el fidclis ei prudcns, el danda ei poiestas, ul (juod
vidcbiiur sibi agendum, facere possit, conira qiiem
clandi stinae et susurratac dclaiiones non sunl re-
cipiendac. Fidein debet ci princeps liabcre exemplo
illius Acgyptii, qnl, omnibus iraditis Joscpb, igno-
rabal quid babcbat in domo sua. Bcruardus: • Kni-
« bcscat cbrisiianus cbristiano siia non credens:
■ bomo sinc fide, fidem tamcn babuit servo super

• omnia bona sua constituens eum, el bic eral
« alicnigena. »

OPtSClLCM XXXVII. 427

L. B IC i: E( O t B li T L !Si

CAPUT 1.

Quod parenics (jeneralitcr dcbent csse solliciti
de erudttione prulis.

(jcneraliter de eruditionc filiorum et filiarum
solliciii debeut esse parenies, sed amplius principcs.
Lccles. 7: • Filii libi suni? erudi illos. » trudi-
tioncm eorum re(|uirii staius in quo sunt pucri
posl pcccaiuni priu orum j)ar(;n(um, babcni cuiut
ignoraniiaui ei inordmaiam concupisccniiam. .\u-
gusiinus in lib. de civil. Dei: « Quis ignorat cum
« quanta verilaiis iguoranlia, quac jam infanlibus
« esi nianifcsta, el cum (juantae vanae cupidilalis
■ abuudanlia, qiiae incipii a[)p<irere in pucris, bomo
« in banc Nilam vcniai, ul si \iverc dinjillatur ul
« vclii, et faccre quicquid vuli, in omnia, vcl in
« n)ulla faciuorum ct llagiliorum gcncra pcrvcniai?»
Ncc sufficit contra ista erudiiio verborum, i/nmo
necessaria esl eiiam disciplina verbeiurn. Augu-
siinus in eodeni: « Quid sibi voluni muliimodae
« formidincs, quae coliibendis parvulorum adlii-
« bcnlur vanitaiibus? quid [)acdagogi, quid magi-
« siri, quid ferulae, quid virgae, quid bis poenis
« agiiur nisi ul imperilia debcllctur, cl prava cu-

• piditas infracnctur, cum quibus malis in lioc
« saeculo viviiur? » Flagclla magnae efficaciae
sunt in crudicndo el corrigcndo: liis erudiuniur ei
corriguniur ciiam animalia irralionabilia, el non
solum fiagcllis propriis, sed eiiam alicnis, ul paiei
in leone, cui timor incuiiiur, fiagellalo coram co
catulo; el in bominibus suni eiiani magnae efficaciac:
qui enim verbis erudiri non potcst, erudiiur ver-
beribus. Prov. 22: « Stuliitia colligata esi in corde
« pueri, sed virga disciplina^; fugabit cam. » Ibid. 28:
« Virga aujue correciio iribuii sapieniiam. ■> Eccl.
22: « Flagella el docirina iii omni temporc sapicnlia, »
idest caisa sapicntiae. Disiiplina usque ati livorcm
peccaia fugal sccundum illud Prov. 20- • Livor
« miiltis absicrgct mala. » Ei non soluin sunl
erudicndi pueri ignoranliae expulsione, sed etiam
morum infonnatione. De prima erudilione exem-
plum Prov. i, in Saloinone loqiiente de scipso:
« Kgo, » in([uii, « fui filius pairis n)ei tcnellusel
« unigcnilus coraui mairc mca, et docebat me,
« atque diccbat: Suscipial vcrba mca cor tuum. »
De alia lcgiiur Jol> I: « Qui ab iiifaniia dociiit
« lilium suum limcre Deuui, cl abslinere ab onmi

• pcccalo. »

CArUT IL

Quod negV(jcnt\a parcmum c':rca hnnc erudiiiotiem
uiul'um est reprehousibiis.

Negligcniia parcntum circa custodiam et erudi-
tionein filiorum valde rcprebcnsibilis esi, quod
polest muliipliciier ostcndi. Et primo per diligcn-
liam quain babcni circa res vilcs; diligcnlcs eniin
sunt circa pccora sua cusiodicnda, et opporiuno
tempore edomanda. Cariorcs vidcniur Iiabcre multi
porcos suos, quam filios. Dixit Cacsar Augustus de
Ilcrodc, qui proprios filios suos occiderat; .Malleni
essc porcus llorodis, quam filius; quia, cum ipse
sit porcus, pascil pon^os, ei filios occidii. Quodam-

428 DE KHUDIT. PHINCIPUM LIB. V

modo filios oceidunl qiii defeclu cusiodiae el di
sciplinac eos perire peruiiuunt. Secundo, polest
idciii osiendi per hoc quod ad diligcniiam circa
cuslodiam et eruditionem filiorum inullum inciiat
nalura. Naluralis est dilectio parentum in filios, ex
qua dilectione sequi dcbei et eorum cusiodia et
erudiiio. in arborihus niiliil iruncus ad ramos
humores, unde nutriuntur ei aiigeniur, ad custo-
diam, rami cl frucius cortice operiuntur: aliqui
eliam fructus non solum corticis sed eiiam testae
oporimcnium babent. In animalibus brutis naluralis
esl amor ad foetus suos, e( babent curam de eo-
ruin cusiodia ei eruditione. Gallina ut pullos suos
custodiai, « sub alis suis eos congregat, » juxta ver-
bum Salvatoris, Matih. 25. Aijuila provocans ad
volandum pullos suos, super eos volitai. Ovem
etiam docci naiura ui lupum sihi nociiurum ac-
stimel, et eum fugial. Teriio, potest idem ostendi
per hoc quod ad enidiiioncm, ct specialiler ad illam
quae fii per flagell;i, multiim monet Scripiura.
1'rov. 29: « Doce filium luum, el refrigerabis te,
« et dabis delitias animae luae. » Ibid. 22; . Noli
« sublrahere a puero disciplinam: si cnim percus-
t scris eum virga, non morieiur. Tu virga percu-
« ties eum, el animam ipsius de inferno liberabis. »
Ncgligentia isia est vcrecunda, periculosa, damnosa

ei Deo mulium exosa. Verecunda est: unde Ecclcs.
22: « Confusio palris est de filio indisciplinato. •
Culpa filii imputaiur patri circa ejus erudiiioncm
negligenii. Ibid. 41: « De patre impio queruniur
« filii, qui proplcr eum suni in opprobrio, » sci-
licet propter dcfeclum disciplinae. E contrario di-
ligeniia jiatris circa filioruin disciplinam csteiglo-
riosa. Eccles. 50: « Qui docet filium suum, laiida-
« bitur in illo. » Prov. 10: « Gloria patris filius
« sapiens. » In eode.ii diciiur de doceule filium
suum: « In medio amicorum gloriabiiur in illo. »
Ibid.: « Doce filium tuum ei operare in illo, ne
« in lurpitudine illius offcndas. » Turpitudo con-
versationis filii redundat in lurpiiudinem patris
circa ejus eruditionem ncgligcniis. Pcriculosa esl
negligcntia isia. Prov. 15: « Qui parcil virgae,
« odii filium suum: qui autcm diligit, instanter eru-
« dit. » Eccl. 50: « Qui diligil filium suum, assiduat
« ei flagella, ul laeiclur in novissimo suo. » Non
amai paier inordinate filium suum, qui non amat
in eo amplius quod valct amplius, ut scilicelamct
ainplius animam quam corpus: el qui non desiderat
ei preiiosiora,sciliceisapieniiamei virtutes. Preliosior
esl sapientia diviliis. Prov. 16: « Posside sapien-
« tiafP, quia auro melior es(. » De viriuiibus di-
cit Augustinus, quod sunt vel ambiendae, vel abji-
cicndac. PIus dcbeni parcntes dcsideraic filiis caC'
Icsiis partis bereditaiem, quam siiam: sicut pater
habel a Dco filium, sic dcbet etim niitrire et e-
rudire ad Dei serviiium, 1 Paral. ult.: « Quae de
« manu tua accepiuius, dedimus libi. » Honor con-
jugum est , quod filium cmn Deo communem
habeanl, ut qui est filius eorum sccundum carnein,
sit Dei filius per gratiam. Augustinus: « Bonum
« prolis est, ui qui genili sunt filii sacculi, gene-
« rentur filii lucis. » Plus debenl ainare in filiis
quod sunt filii Dei, quam quod sunt filii eorum,
el quod boni sini, quam quod sunt. Non sunt ne-
cessarii Dco homines impii. Eccl. lo: « Non con-
« cupiscit Deus filiorum inndelitjm multiludinem,
« et inuiilium. » (psis, si sun( damnandi, bonum
cssel si naii non fuissent. Ibid. iG: c Ne jucun-

« deris in filiis impiis, si muliipliceniur: melior
« est enim unus limens Deum, qiiam mille filii
« impii: et melius est mori sine liberis, qiiam re-
« linquere filios impios. » Non debent parentes
gaudere si genuerunt filium gehennae, quem co-
ram tolo mundo videbunt duci ad paiibulum in-
fernale. Non plus de iali filio gaudere debent, quam
si genuissent biifonem vel serpentem: unde, Luc.
25, dicit Salvator: « Filiae Jerusalem, nolite super
« me flere, sed super vos ipsas flete, e( super fi-
o lios vcsiros: quoniam ecce venieni dics, in qui-
« bus dicent: Beatae steriles, et vcntres qui non
« genueruni, el ubcra quae non lac(averunl. »
PIus vidcntur pueri indigere cusiodia el eruditione
quam animalia irrationabilia: illa enim sibi nociva
timent et fugiunt, ei salutem suam appetuni; pue-
r: vero noxia cupiunt, et salubria negligunt. Ma-
net columba supcr aquas, ii( videns nmbram accipi-
tris eum fugiat. Cant. 5, dicitur de columbis « quac
« residehl super flucniia plenissima. » Secundo, llie-
ronymus: « Aves cacteraque animalia in easdem pe-
« dicas retiaque non incidunt. » liem, uiittcns lapi-
dem in volaiilia, dejiciet ea, Eccl. 21. Vix potest
ila caute lapis accipi, el avibiis projici, quin aves
cognoscant et fugiant; si projiciaiur canis in aqua,
natando tendil ad litlus. Ista ainore saliiiis facere
videntur, pucri vero se habent aliler: unde Proverb.
1: « Usquequo, parvuli, diligitis infantiam, et stul-
« ti quae sibi sunt noxia cupient ? » Periculosa esl
ignoraniia in briKis et in hominibus: dcfeitus enim
cognitionis causa esi captionis. Eccles. 10: « Sicut pi-
« sces capiuntur hamo, et aves laqueo, «ic homines
« capiuntur in lempore malo. » Piscis esi am videt et
non hamum, et capitur. Si hamum ut escam vidcrct,
non caperetur; nec avis caperetur, si i(a viderct
laqueum ul frumcnlum; sic capiuntur a diabolo, qni
considerant delectationcm mornentanean», el non
poenam aelernam, quae inde sequitur. Gregorius:
« Momentaneum est qiiod delcctat, aeiernum autem
« quod cruciai; » Isa. 5: . Propicrea caplivus du-
0 ctus est populus meus, qnia non habuii scien-
« liam. » Multiim dauinosa est negligeniia circa
eruditionem filiorum: bona enim quae non agno-
scuntur, non dcsideranlur, non quaeruntur, non
obiincntur; e contrario vero si agnoscantur, desi-
deranlur, quaeruntur cl obtinentur. Magna bona,
scilicei gratiae vel gloriae, adultis a Deo vix dan-
lur, nisi multum desiderentur. Augustinus: « Serval
« tibi Deus quod non vult cito darc, iii magna
« discas magne desidcrare. » MuUiiin fructuosa esl
diligentia patris circa custodiam e( eruditionem fi-
liorum: vivens eniin et moriens in filio docio lae-
tatur, immo mortuus quodammodo in ipso vivit.
Prover. 55: « Qui sapienlcm genuii, laeiabitur in
« illo: dolor vero patris filiiis stultus. » Ib. 20, et
Eccles. 50, dicitur de docente filium in viia sua: « Vi-
• dit et laetatus est in illo, in obitu suo non est con-
« tris(a(us, nec confusus coram inimicis: reliquit
enim defensorem domus conlra inimicos, et a-
micis reddcntem graiiam. » Ibid.: « Morluus est
paler, et quasi mortuus non est, similem enim
reliquii posl se. » Negligeniia ista multiim esl
exosa Deo, ut patet in Heli 1 Reg. 5: « Suscilabo
« adversum Hcli omnia quae loquutus sum super
« domum ejtis, eo quod noverat indigne agerc fi-
« lios suos, ei non corripuil eos. » Ibid. 4: « Mor-
« tui sunl in bello duo filii ejus, el ipse cecidit
« de sclla reiro, el fraclis cervicibus expiravii. •

a
«
«

OPLSCLIXM XXXVIL

4-29

CAPLT 111.

Quod piincipes cle hae erwdlionc ilehenl ease
solliciii.

Dehen' principcs niagis esse solliciii de filio-

iinn erittiilioDe, quia sapieniia eoruin polerit pluri-

l)us ulilis esse qui liabebuni se tl populum rcgere.

Sapiens: « Ncininein rnagis decct quam principcin

« ineliora vcl plura noscere, cujus doctrina [)Oie-

« rit oiiinibus siibjeclis prodcsse. » De bac nta-

tcria require primo lib. c. 2. Sapienliae sludium

principi est valde necessarium ad vilandum oiii pe-

riculum, el variarum occupaiionum, ei babendum

bonestum solatium. Cum inagnatcs labori corpora-

li non intendant ui cetcri liomincs, nccessaria csl

eis litlcrariim occiipaiio, sine qua frcquenler eriiiil

otiosi: quod est valde periculosum: « Muliam cnim

« nialiiiam docuit oiiosilas, » Kccles. 55. Seneca:

« Otium sine liileris mors cst; » Prov. 12: « Qui

« scctatur oiium, siuliissiiTiUs csl; » non solum

slulius vel stultior: niultolics cnim babebunl vanas

occupatioiics, si non habcani salubrcs. Practcrea,

cum spiritiis rationalis nobilis sii, ct ad delitias

crcalus, non potcsl csse sine deliiiis, c( si non

liabcai spiriuiales, volet babcrc carnalcs: ideo ne-

cessariuin est ci solatiunj sapicniiae, de quo legi-

lur, Sap. 8: « Inirans in domum meam, conquie-

« scam cum illa: non enim habct amaiitudinein

« conversalio illius, ncqiic laedium conviclus illius,

« scd laciiiiam ei gaudium. »

CAPLT IV.

Quod pnerilis aelas optima est crudiiioni
el moruin informationi.

Cum, jiixta verbum Salomonis, omni negolio
teinpus sit el opportunilas, (empus in qno ficri
l)Olesi, ei opportunitas in quo melius fii, cligen-
diim esi lempus opportunum filiis erudicndis et
informandis in moribus. Pucrilis vero aetas ad
hoc esl opporlunior, ul paiel ex multis scripiuris,
ei adsirui poiest variis exemplis. Legitur, Eccl. 6:
« Fili, a juvcntute lua excipe doclrinam, cl iisque
« ad canos invcnies sapicniiam. » Libcnter e( ci-
to inlendendiim esl sapicniiac, el quia in brevi
homo ibi proficit, et lo(o lcmpore vitae suae iisque
ctiam ad canos ad proficicndum ibi invcnit. Kccl.
6: « In opere ipsius exiguum laborabis, ct cito
« edes de generationibus, » idesl de fructibus il-
lius. Ibid. 7, dicilur de filiis: « Curva illos a pue-
« rilia eorum. » Itcm oO: « Curva cervicem ejus in
• juveniute, et tuudc latera cjus diim infans est,
« ne forte induret, et non credat tibi. » Quintil-
lianus: « Aetas hominis lunc maximc formanda cst
« cum simulandi nescia est, ac praecipieniibiis
« facilius cedit: frangitur enim ciiius quam corri-
« gas qui in pravum duraveril. » Joan. olt., moncl
bis Domimis ad pascendum agnos, semel monens
ad pascendum ovcs, innucns multum essc inicn-
dendum juvcnum cruditioni, ci niorum informa-
lioni. Faciliiis imprcssionem recipil mollis cera, et
facilius informatur in bonis moribus actas lcncra.
Flexibilior est virgula trabc, el dirigi potcst. In
jiiventu(e bru(a doccnlur, domantur, ct domesti-
cantur. Thren. 3: « Bonum esl viro cum portavcril
« jiigum ab adolcsccntia sua. »

CAPLT V,

Quod wid'a bona feqnunlnr ex hoc quod aliqui-t
ab adolescenda portat jxKjum Domini.

llis qui jugiim Domini ab adolcscentia tollunt,
mnlla boiia proveniunt, de quibus sepiem ponere
sufficiat. Primum est, quod bonitas profundius in-
figitiir, cum inveniat subjecium magis tcneruTi.
Philosopbus: • Sapiuni vasa quicquid primum ac-
« ccpcrini. » Pocta: « Qiio semcl est imbuia recens
« servabit odorcm te*la diu • Secimdiim est, qiiod
serviiium Deo in adolescentia exbibitiim gruiiiis
est illi (undc Joanncm Fvangclisiam specialiier di-
lexii, quia ad ejus servitium adolescens venit) quam
illiim qui in seneciute hoc facit: adolescens enim
offert i)co de meliori viiae suac, dc florc, de vi-
gore suo, senex vcro de faece: ideo (imere debet
ne de facce infcrni bibat, secundum illud Psal. 74:
« Facx ejus non est exinanita. bibciH omnes pec-

• catores terrae. » Adolescens olfcrt ci siinilam
mundissimam, scnex vero offert ei fiirfur. Ipsi senes
offeruiil ei spicas eorrosas ciim Cain venienies ad
Dei servidum in sencciuie; di<d)oIo et miindo, lam-
quam dominis, qiiod pulcbrius cst et melius de
viia sua primo oITeiuni, rcliquias vero, el id dc
quo mundiis non curai, Dco darc volunt, cum
lamcn clecta velit Dcus sibi ofrerri. Num. 18:
« Omnia quae ofTeriis ex decimis, ct in donaria

• Do'i:ini scjjarabitis, optima el elecia cuncia erunt.»
Fccl. 14: « Dignas Dco olFcr oblationes. » Offc-
rcnti quod detcrius esi, dicitur Malacb. 1: • OfTer
« illiid duci tiio, si placuerit, ac suscepcrit faciem
« tuam. » Ibid.; « Malcdicius qui habei masculum
« in irrege, et votum faciens ofTert Deo dcbile,
« quia rex magnus est etc. » Tertium est, jucunda
facilitas assucfactionem seqv;ens. Sap. 1: • Optima
« forma vivendi assumenda est, quam jucundam
« rcddcl assuctudo. » Quartum est, sccuritas in
vi(a el in morte, quod non est bonum modicum.
Proverb. 23: « Sc^iira mens quasi juge convivium. »
De securiialc in viia dicil Seneca; « Pulchrum est
« ante mortem consummare vitam, deinde expe-
« ctare secure reliquam temporis partera. » Incertus
de salule sua moritur, qui in fine viiae suae
poenitcl. Augustinus: « Si quis posiius in ultiina
« necessiiate volueril accipere poenilenliam, ei ac-

• cipit, et hinc vadil, faieor vobis, non ei negamiis
quod pelil, sed quod sccure exeat, non praesumi-

« mus: poenitenliam possumus dare, securitatcm

« vero non. » Qui ab adolescentia Domino scr-

viernnl, securi de salute sua dccedunl, quod non

est modicum boniim. Gregorius: • Inilium rctri-

« butionis cst in abitu sccurilas meniis. » Quin-

tum est, majoriias praemii. Ilabei Dcus unde mclius

rcinuncret eos qui diutius sibi servierunt, ei licel

salvetur qui tarde convertilur, si convcrliiur vere,

lamen in domo Patris caelestis mansiones muliac

sunt. Scxtum esl, evilatio, vel minoratio crnciatus

purgaiorii: licet ille salvelur qui verc in sc:iectulc

ad Dominum convertitur, lamcn salvus erii « qua«>i

« per igncm, » 1 Cor. 3. (Iravius est mullum ignis

purgatorii. Auguslinus: • Miro modo graviiis esl

• ignis ille, licct non sit aciernus: exsuperal eniin

« omnem poenam, quam aliquis in hoc mundo

« pcrpcisus est. »

450

DE ERLDIT. PftlNCIPUM LIB. V.

CAPUT VL

Quod mulia mala seqmnlur cx lioc quod aliquis
ub adolescenlia porlal jiigum diaboli.

E conlrario illi mulliplex malum evenit, qui
JMguni diaboli ab adolescentia sua poriaverit: pri-
nium est quod obsiaculum graiiae recipil: sccundim)
quod naturalia bona amiltil, vel consumii: lertium
amissio opporiuni lempoTis: quartum malum esl
pravae consueiudinis. Qui in adolescentia sua male
agii, in terra spinas serit, quam spinis piirgare
debuii, spinas, inquam, vitiorum; ligna madefacit,
quae accendere intendit. Cum aqua igni sit eon-
traria, difficile ignem ligna vel candelae suscipiunt,
quae babeni aquam, aqua enim resisiii; sic malitia
si primo adolescentem occupaveril, bonitaii resistil.
Non est ponenda primo injnumditia in vase, in
quo debei quis pretiosiim liquorcm ponere. >'on
esl verisiuiile quod Deus in vase sordido, ubi im-
niundilia diu fuit, balsamum gratiae suae adeo
libenier ponere velit, sicut in vase in quo immun-
ditia nunqiiam fuit. Habent pueri virtutes naturales,
fcciiicet virginitalem, innocentiam, bumilitalcm, pro-
pier quas lalium diciiur esse regnum caelorum.
Matib. IG, illorum scilicct qui habcnt per gr.iiiam,
quae parvuli per naiuram. Li'c. 18: « Quicnmque
« non rcccperii rcgnum Dei ui puer, non inlrabit
u in illud. » Facilius bonis lerrenis diiari potesi,
qui babel mulia bona a pareniibus sibi dimissa,
quam qui nulla babet. Ilae virtutes naturales pec-
cando amiituniiir, vires etiam nalurales peccato
corrumpuntur: peccaium enim ignis est usque ad
consumptionem devorans, et omnia eradicans germi-
na. Job 51: « Magiium est damnum amissio tempo-
« ris. » Tempus enim est rc.< valde pretiosn. Ber-
nardus: • Nibil preliosius est tempore: sed, heu, ab
. homine nihil vilius reputatur. » Hacc prctiosi-
las ex hoc apparci, quod hora una modica cum
Dei adjulorio potest aliquis a debito mortis aeternae
liberari, gratiam acquirere, et regnum caelorum
promereri: propter hoc tempus diligenter esset ser-
vandiim. EccL i4: « Fili, conscrva leinpus; » Ibid.
24: « Pariicula dici boiiae non te practercat. »
Saxime vero servandum esl tempus opportunum
negotio maxime neccssario, scilicei ncgotio salulis.
0 quantum gaudercnt qui in inferno sunt, si uiia
liora tcmporis eis conccdcretur, in qua Dei grntiam
acquirercnl, a debito mortis aelernae liberarentur,
et regnum caelorum promererentur? Malum pravae
ronsuctudinis niulium timcndum est, quia non est
niodicum: consuciudo eniin mala est quasi caicna
fcrrca qua aliquis ligatur, et ligatus a diabolo tc-
netur. Augustinus in Iibro Confess.: « Suspirabom
« ligalus non fcrro alieno, sed mea ferrea vobm-
« lale. Yelle mcum tencbat inimicus; ei inde nnhi
« catenam fecerai, et constrinxerat me, quippe ex
« voluniate perversa est facla libido, et dum con-
« suetudini non resistitur, facta est neccssitas. »
I'rov. 5: « Iniquitates suae capiunt impium, el
« funibus peccatorum suorum quisque conslringi-
« lur. » De hoc servit diabolo qui peccat, quod
opere suo malo se ligal, el ligatum tradit se dia-
bolo cruciandum. Diflicile consueludo niala relin-
quitur, cum sit quasi natura. « Naluram expellas
« furca, tamen usque recurrel. » Prov. 22: « Provor-
« bium esl: Adolescens juxla viam suam, cliam
« cum senuerit, non rccedet ab ea. » Jerem. 13:

a Si mutare poiest Aeibiops pellem suam, et paf-
0 dus varietatem suam, el vos poteriiis benefacerey

• cum didiceriiis malum. » In resuscitatione Lazari,
quo figuratus esi qui assuetus est peccalis, Domi-
nus fremuit, lacrymalus est, clamavit: quia » dilli-
« cile surgit quem moles malae consueiudinis pre-
« mit, • ut dicitur super Joan. 11. Consuetuda
mala est velut languor inveteraius, qui diflicilecu-
rattir, Eccl. 10: « Languor prolixior gravat medi-
« cum; » Ibid. 18: « Ante languorem adhibe me-
« dicinanTi. » Seneca: « Miniis negoiii habei medi-
« cus, si ad recens vitium adhibetur. » Sequuntur
leneri el rudes recia monsirantem. Non potuerunt
discipuli expellere malignum spiriium a quodam,
in quo fueral ab infantia Matth. 9. Basilius: « Sicut
« non potest quis dediscere linguam maternam,
« sie vix peccati longam consuetudinem. » Con-
sueludo mala est sicut guiia quae subintravit ossa,
qiiac vix expellitur Job 20: « Ossa ejus rcplcbuniur
« viiiis adolesceniiae. » Difficile trabuntur ad sa-
lutem, qui vi consuetudinis irahuniur ad damna-
tionem. Prov. 24: « Eos, qui traluintur ad interi-
« tum, liberare non cesses. » Sieut difficile esl re-
linere equum, qui inchoavil cursum suum, sic
difficile esl eum corrigere qui assuetus est malis.
Jerem. 8: « NuIIus est qni agatpoeniieniiam super

« pe(cato suo diccns, quid feci? Sed omnes con-
« versi sunt ad cursum suum, quasi equus cum
« impeiu vadcns ad praeliuiu. » Negligentiam ad-
discendi in adolesceniia sequiiur verecundia. Seneca:
« Turpis et ridiculosa res est elemeniarius senex,
« jiivcni parendum, seni verlendum, » Kccles. 25:

• Quae in juvcntute lua non congregasii, quomo-
« do invenies in senectuie tua ? » Negligenliam
addiscendi in-.properal Aposlolus quibusdam Judneis,
Heb. 5, dicens: « Cum debereiis esse magisiri se-
« cundum lempus, rursum indigctis ut doceaminl
« quae sinl elemenla exordii sermonum Dei. »

CAPUT YH.

Quod negligens in adolesccntia sua iiiformalionem
in moribus valde est culpabilis.

Qui in adolesceniia informaiionem in bonis
nioribus ncgligii, male se habet ad Deum, nalese
hahct ad Angelum sibi a Deo ad custodiam depu-
tatum, et male ad seipsum. Ad Deum, cum Deus
ipsum sibi babitationem facere cupiat, ipse vero
diaboli habitaiio esse praeelegit. Apoc. 7: ■ Ego
« sto ad ostitim, et pulso, si quis audierit vocern
«■ meain, ei apcruerit niihi januam, intrabo etc. »
Proverb. 8: « Deliciae meae esse cum filiis homi-
« num. » Item, Deus ab eo pasci quaerit, ipse vero
in esca ejus fel apponit. Pascitur Deus puriiaie
nostrorum operum. Cant. 1: « Qui pascitur inter
« lilia. » Fel esl amariiudo peccaii. iien), ipse bona
quae a Deo recipit, Deo contempto, in servilium
inimiri ejus expendit. Ad Angelum male se habet,
qui a tempore naiivitalis ejus eustodiae intendii,
propter quam in hac valle miseriae moram facil;
ipse vero consiliis et exhoriaiionibus ejus non ac-
quiescit, reverentiam non exhibct, sed, quod coram
uno gubernatore facere non aoderct, coram Angelo
faccre audei. Bernardus: « In quovis diversorio, in

• quovis angulo, reverentiam exbibe Angclo tuo,
■ ncc audcas ipso pracsenie, quod me praescnlc non
« audercs. » Ad scipsum n.ale sc hubet, qi;oniam

OPUSCILLM XXXVIL

431

plus vult esse malutn qiiarn Ijonum, diaholi servum
(juam Dci filium, in slalii latronis quarn in stalu
ic{,'i.s. Qui in riioriali csi, in siaiu lalronis esl, in-
fcrnali palihulo adjudicatus; rjui Iiahel graliain, in
slatu rcgio csi ad rcgnum caclcsic inunclus.

CAPLT VII L

De rcpromissione neqniss'ma quae fiKJus neijli^
tiue cansa exislil.

Itcm notandum, (juod viiac longac rcpro.missio
mulloiics csl causa quod adolescens non scrviat
Ueo. Ecclcs. 2'J: « Rcproniissio nequissi.na miillos
« pcrdidil. » llacc rcprornissio csi ncquarn, qiiia
rcprouiiticiis sil)i usurpat qiiod est iJei, scilicct
disponerc dc tcmpore futiiro. Act. 1: « Non est
« vcstruin nosse tenipora, vcl mouicnta, quae Pa-
« ter [losuit in sua potcsialc. » Bcrnardus: <> Qiiid
« de fuiuro, miser, tcmcraric pracsun is, tamqiiiun
« Paicr lempora el momenla in tua, et non magis
« sua posuerit potcsialc? » Nequior cst; quia cuin
iem|)us infiniii valoris sibi a Patrc caelesii conccs-
suii) faiuc cx[)cndcrit in contunicliam Dci, damnum
sui ct scandalum pioximi, laiuen praesuniil quod
Dcus iiiullum ten;poris ci daturus sit. Nequissiina
\ero cst: quia icmpus danduin in Patris contumc-
lia e\[)ci)dcrc [)ro[)onit. Talis faiuissimc agil, cimi
Iiora nioriis inccrla sit. Matlli. 21: « Venict Do-
« niiniis servi illiiis in die qna non s[jcrat; •» Luo.
12: « Qua liora non pulalis filius liominis veiiici; »
Eccl. 9: <« INescii homo finem suum. » Plurcs mo-
riuntur antc scneclutcm, quam senes; plurcs pellcs
agnoium fcruntur ad forum. quam ovium. Secun-
dum Augusiinum: « Deus promittit poenitenli pec-
« caiorum remissioncm, scd niilli promiiiit crasii-
« num dicm. » Scneca: « Juvencs mortcm hahcnl
« a lergo, sencs anle oculos: non minus limendus

• csi hosiis qui est a lergo, quam qui est ante
« oculos. » Practer(!a cum majoris rei honitas sil
magis oplanda, et pravitas magis timcnda, si ccrtum
cssct quod viia futura essel longa, magis essei pro-
vidcndum quod essel hona. Augustinus: « Quid
« diffcrs in crastinum, vita longa crit, ipsa lon-
« ga hona sit: si longa erii, melius hona e-
« rit. » Infiniios diaholus lioc mendacio diixil
in infernuni: promiltchal cnim quod in malura
actaic Dco scrvirenl, ct ipsi sperabant se aliquando
Deo scrvituros, nunc sunt in inferno nunquam
poenilcntiam facturi. Vac illis qui adhuc patri mcn-
dacii lale mcndacium dicenti, credunt. Qui Deum
contemnit in juventute, mulium potest timere ne
ipse contemnatur a Deo in senectute. Isa. 55:
a Vae qui spcrnis, nonne et ipsc spcrneris ? •
Augusiinus: « llac justa animadvcrsione pcrcutitur

• impius, ut moriens chliviscatur sui, qui dum
« viveret, ohlitus est Dci. » Multurn liu)cre potest
qui tanio tempore indignum se fecil Dei adjutorio,
sine quo bonam vilam inchoare non potcst. Prov.
i: « Quia vocavi, et renuisiis, ego quoque in in-

• teritu vestro ridcho. »

CAPUT IX.

De his quae Teqiiircixla suiil in elclione mafjistri
di poneniia ad lioc ut bene doceul.

In magistro qui elegitur, quinqne sunt requi-
renda, scilicct mcns ingcniosa, vita honcsia, huniilis
scicnlia, cloqucniia, doccndi [leriiia. Mcns ingenio-
sa, iit inter ea quac doceri possunl, sciat cligere
mcliora, nec lotum ex alienis scripiis accipiai, sed
ali([ua invcniat. Sapicns: « Illum eruditorcm elige,
« quein magis mireris in suis qnam alienis. >il
« niagnificiim docchii, qui a se nildidicit, falsoquc

• magistri nuncupantiir audiiorum narraiores, ac sic
« audicudi suni ui qui rccensent rumores. • Rcqui-
renda est vita honcsia; quia i Tnrpe cs( dociori cum
< culpa rcdaiguii ipsmn. » Sunl{[ui in discipulis siiis
piiniunt qiiod ipsi faciunt, supcr quo conqucritui'
Auguslinus de inagistris suis in lihro Confessionum
diccns: « In scliolam dalus sum iii litleras discerem,
« ludere dclcciahar, el in nos vindicabatur ab hi<
« qui talia agebanl: sed majorum nugae ncgotia
« vocantur, puerorum autem cum sini, a majoii-
« bus puniiintur. » Miiltiim juval vita honcsia
doctrinam. Scncca: « Plus viva vox lihi el convi-
« ctus, qiiam oraiio proderit. Homines amplius o-
« culis, quam aurihus crcdunt, Longum esl iter
" [)er pracccpia, hreve ci efilcax per exempla. »
Idcm: « llliim clige audiiorem, quein magis imiic-
« ris cum vidcris, qiiam audieris. » Vcrccundum
csl magistro henc docere, et male vivere: qua-i e-
niui lucernam defcrt anlc se, qna immunditiam
suam aliis ostendit. Prov. G: « ?»landa(imi lucerna
« est, et iex esl lux. » Lilleras propriac damna-
tionis puhlicat. Rom. 2: « In quo alium judicas,
« tcipsum condemnas. » In libro Prospcri: « Bene
« loqiii, el male vivere, nil aliud cst quam se «ua
« voce damnare, seipsum confunden.*. » llierony-
mus: 1 Non confundant opcra iiia sermonem
« luum; » Eccles. 29: « Confirma verbinn, et fi-
« dcliter age cum iUo. » Bonum ofius verhuTn
confirmai, maliim vero illud infirmai. Viia mala
suspectam rcddil doctrinam. Quis credai dicenii
sihi cihum aliquem esse vcnenatum, si eo videntc
ipsimi sumat? Delcctalio prohibita est quasi vene-
nala. Quis crcdat alicui asserenti viam aliquam
lalronibus plenam, cl transeunies pcr eam spolian-
dos esse et jugulandos, si, post illam assertioncn^,
viam illan) sibi eligat? Sieut exemphmi boni opcris
plus acdificat quam sermo, sic excmplum mali o-
pcris magis corrumpit. Ilieronymus: « Proclivis est

• malorum aemulaiio: unde graeca hisioria narrai
« Alcxandrun) orhis dominatorcm Lconidis paeda-
« gogi stii non potuisse vitiis carere in incessu et
« morihus, quibus adhuc parvulus infcH?tus fuerat. »
Indigrium est caelestem doctrinam esse in vase im-
mundo. !n Psal. 49, peccatori dixit Deus: « Qiiarc
« tu enarras jusiitias meas? » Pariim proficii cjus
doelrina, cui rcpugnat vila. Auguslimis in iihro de
doctriiia Chrisliana: « Non ohedicnler audiiur qui
« seipsum non audil. » Gregorius in Moral.: « Cun»
« imperio docelur, cum prius agitur qnod «licitur.
Prov. 0; « Bibe aqiiam de cisterna tua; » ct sub-
ditur: « El dcriventur fontcs tui foias. » Requiren-
da esi humilis sapientia. Pocia: « Quod tcmere
■ novil, nemo docere poicst. » llicronymus: « Mul-
« to lcmpore disce quod doccas. » Idcm siqier F.c-
clcs.: « Pyihagoricorum disciplina fuit tacerc per

Ao2 DE ERLDIT. PRINCIPUM LIB. V

« quinquenniuin, el poslea erudiios loqui: » Eccl.
18: « Anlequam loquaris, disce. » Ibid. 52; « Audi
< lacens, ei pro revereniia accedel libi gralia: »
Prov. 18: « Qui respondet prius qiiam audiai, slul-

■ lum se esse demonslrat. » Socrates cuidam in-
terroganli quomodo possei opiime discere, Si nil,
inquit, dixeris, nisi quod bene sciveris. llumilis de-
bet esse scientia: illa enim quae inflat, non est
pura, nec vera scieniia: babel enim multos errores
adnexos, quia superbia meretur illudi, ut ait Au-
gustinus, sed scientia humilis vera est. Prov. 11:
« Ubi bumilitas, ibi sapientia. » Superbus mulla
credii scire quae nescil. 1 Cor. 0: « Si quis exi-

■ siimat se aliquid scire, nondum cognovii quem-
« admodum oporleat eum scire. » Scientia inflans,
scieniia est diabolica, a qua etiam daemones no-
minantur. Daemon enim sciens interpretatur. Jac.
5: « ISon est isia sapieniia desursun) descendens,
« sed lerrciia, animalis, diabolica. » Qui de ma-
gniludine scientiae inflatur et gloriaiur, faiuissime
agil, cum glorieiur de hoc quo est magnus daemon,
sive sciens. Eloquentia requirenda est, nnde dici-
lur in prol. Rhel.: « Sapientia sine eloquentia
« parum prodest. » Cicer: « ^Jihil est quod male
« narrando non possii depravari. » Juvat ad elo-
quentiam nalura, conscioniia, et geslus. Nalura,
quia, sicut dicil Sapiens:« Philosophia siniulari poiest,
« sed cloqueniia non potest. » Conscieniia: quia, sicul
dicitur Eccles. 6: « Lingua eucharis, idest grata, in

• bono homine abundabii. » Seneca: « Oralorem
« te puta, si libi ipsi ante omnes quod oportel
« persuaseris. » Sapiens: « Melius aliis suadebii,

■ qui prius sibi suaserit. » Gestus, unde Sapiens:
« Eloquentiae ornamenta in pronuniiatione apia, in

• convenienti corporis motu consistit. » Simplex
debet esse eloqucnlia. Seneca: « Oralio, quae veri-
« lati dai operam, incoiiposita esse debel, el sim-
« plex. » Item: a Oraiio quae in sanandis menlibus
« adhibetur, dcscendcre in nos debet. » Itcm: « Aliae
« arles ad ingenium periinenl, hic animi negotium
« agilur: nonquaeritaegermedicum eIoquenlem,non
« erit quare gratuletur, si incideril in medicuni diser-
« lum. » Auguslinus in lib. dc (loctrinae Chr.: • Quid
« prodest clavis aurea, si aperire quod volumus non
« potesl? elquidobest lignea, si polest quando nil
« quacrimus nisi patere quod clausum est? » Peritia
docendi requirenda csi, ad quam quinque pertinent,
scilicet aperlio, breviias, uliliias, suavitas elmaturilas.
Aperia debel esse doctrina ul ab omnibus inielliga-
tiir. In lib. Prosperi de vita Conlemplativa, dici-
lur: « Tau) aperius debet esse sertno doceniis, ul
« ah iMtelligeniia sua nullos, quamvis imperitos,
« occludat. » Uiendum esl plano sermone ut num-
niis, ubi esl publica forma, usitatis tutius ulimur.
Prov. 29: « Doctrina prudenium facilis; » Eccle.
i: « Ne abscondas sapieniiam luam in decore e-

• jus. » Ad hoc quod doctrina sit manifesta, mul-
tum valenl exempla. Sapiens: « Lueidissimum ge-
« nus docendi est excmplorum subditio: » et hoc
multum esi uiile minus capacibus. Sapiens: « Pars,
« est prima prudentiae ipsum, cui praecepiurus es,
« parem extimare: • Matih. 25: « Unicuique se-
« cundum suam virtutem. » De his qui simplici-
bus ingerunt subtilia, dicilur Isa. 19: « Confun-
« denlur qui operabantur linum, plectenies et re-
« texenies sublilia. » Laudabilis est brevitas in
docente si sit moderata. Ilieronymus supra Jerem.:
« ISimia prolixilas onerat sensus legentium, et im-

« moderata breviias praescindit studiorum desi-
« derium. » Est auiem brevitas, ut diciiur in ipsa
Rheiorica, cum nullum nisi necessarium assumitur
verbum: unde bene, Eccl. 21: « Verba sapientuui
« statera ponderabuniur. » Augusiinus in lib. de
doct. Christ.: « Siciu ingratus est qui incognita ob-
« nubilat, sic onerosus est qui cognita inculcai. »
Poela: « Omne supervacuum pleno de peclore uia-
« nat. » Uiilitas requiritur in doctrina. Isa. 48:
o Ego Deus tuus docens te utilia. » Seneca: « Non
« multis opus esi, sed efficacibus. » Suavitas lau-
dabilis esl in docirina. Eccl. 40: « Tibiae ei psal-
« lerium suavem faciiint melodiam, et super utram-
« que lingua suavis. » Ad suavilatem juval elo-
quentia, valet eiiam ad eam doctorum bonilas vel
ulilitas. Prov. 15:« Docirina bona dabit gratiani »sup-
ple ipsi doctori ei audiiori. Valet eliam ad idem va-
rietas. In ipsa Rhetorica: « Narraiiooem magnopere

• varie oporiet narrari, quoniam in omnibus rebus

« similitudo maier esi saiietalis. » Sapiens; • lloc

0 nobis saepe accidit, ut cum oplimis saiiati su-

« mus, varietas tamen nobis ex vilioribus grala sit. »

Item Sapiens: « Gaudet natura varieiate. » Matu-

ritas, idest mediocriias inter velocilatem et lar-

ditaiem, laudabilis esl in doctrina. Scneca: « Inopia

0 verborum et exiliias minus inienium faciuni au-

« ditorem interrupiae laedio larditatis: facilius ta-

« men incidet qui expectatur, quam qui praeler-

« volat. » Idein: « Philosophi pronuntiaiio, sicut

« vila, debet esse composita. Nihil ordinatum esl

B qiiod praecipitatur et properat, aeque stillare euin

« volo et currere. » Idem: « Dicendi celeritas philoso-

« phiae non satis decora est, quae ponere debel

« verba, non projicere. » Tertio debet docioi" in

docirina intendere, scilicct ut insiruat, placeat, el

ad bonum moneat. Augusiinus in lib. de doci.

Cbris.: « Dixit quidam eloquens, et verum dixii,

« ita debere dicere eloquentem, ui doceat, ut de-

o lectet, ui fleciat; docere necessitalis est, delecta-

« re suavilatis, fleciere vicloriae. Docendi necessi-

« lasin rebusest constiiuta, reliqua duo in modo quo

« dicimus. Qui dicil, quamdiu non intelligitur, non

• se cxistimet dixisse quod vult ei, quem vult doce-
0 re; si vero inielligitur, quocunque modo dixerit,

• dixii. Quod, si deleclare vuli eum cui dixii,aut fle-
0 clere, inieresi quomodo dicat. Sicut est aiiiem, ul
0 leneatur ad audiendum, delectandus audiior, iia
« fleetendus, ut moveaiur ad agendum: ei sicut de-
« lectatur, si suaviier loquaris, iia flecleiur, si amet
■ quod polliceris, limeat quod minaris, oderit quod
o arguis. » Item Augustinus in eod.: « Quis audeal
« dicere adversus mendacium, in defensoribus suis
« inermem debere consistere veritatem, ut scilicei
« illi qui res falsas persuadere conaniur, noverinl
« auditorem vel benevolum, vel intentum, vel do-
« cilem proemio facere, isii aulem non noverinl ?
« llli falsa aperte, breviter, verisimililer, isti et vera
0 sic narrent, ul audire taedeat, intelligere non
« pateat, credere poslremo non libeai? illi fallaci-
« bus argumentis veriiatem oppugnenl, asserant
« falsiialcm: isli nec vera defendere, nec falsa va-
« leant refulare. »

OPUSCULUM XXXVH.

ir,3

CAPUT X.

De hii qnae disponmt aci hoc quod aliqnis
betie addiscat.

Diclo de his quae disponiirit ad hoc (jiiod ali-
(\nh laudahililer docealur, vej doccal, diccuduin
csl dc his quae disponuni ad hoc qiiod aliquis
henc addiscal; inlcr quac hcne juvai, quod volcns
addiscero hcne vivat. Aiignsiinus: « Errai (|uisqiiis
« veritatein se cognoscere posse putat, si adliuc
« neqiiiier vivat; » Kccl. 1: « Fili, concupisccns
• sapicntiam, scrva jusiiiiam, et lJon)iniis prache-
« hit tihi eam; » Ihid. 57: « Volalilia ad sihi si-
« niilia conveniiint, el veritas ad cos qiii ojicran-
« tur eaiii, revcrteiur. » Qui male vivunt^ quasi
sj)urcilia manuum suarum, lumcn divinac sapicn-
liac a se repellunt. Susccj)lioncm saj)icnliae iiiipo-
diunt vilia, sicut osiendi poiest disciirreii<lo per ea.
Impedit hoc supcrhia: undc Augiislinus in lih Con-
fcss. loquens Ueo de sc, secundinn prislinuui sla-
tum: « 'rumore mco scpai-ahar a te, ct acies mca
« inllata non sinehai me videre vcrum; • Grcgo-
rius de su{)crhis: « Tanlo a longe a luce Uci Siint,
« (juan'o apud se humiles non suni; » BcrnardMs:
« Siipcrho oculo vcritas non vidctur sicul patci. »
De invidia dicitur, Sap. 0: « (^um invidia lahe-
« scente iler non haheho, quoniau) talis homo
« non crii pariiicps saj)ienliae. » Invidi sunl ut
nocluae, lucem honorum operum odicntes, el le-
nehrosa opera amantes Joh ly. « Pcr diem incur-
« rent tcnehras. » Opera hona proximi sunl ul
candclac luccm honi cxempli nohis minislran'cs:
sed invidi candclis istis ociilos sihi cruunt. De ira
dicil Sapiens: « Impedil ira animum, ne possit
« cernere verum; » in Psalm. 17: « Supercecidii
« ignis, » ignis, inquam, irai;: « ct non viderunt
« soleni. » Ira ila excaecal, sicui ursus dicilur
cxcaecari ad pclvim ardcntem. De odio paiet quod
lumen sapicntiac impcdit. Bcrnardus: « Amor, vcl
« odiuin veritatis ncscii judiciuin. » De pigrilia
idcm paiet quod hominem dormirc facil, ei qiiesi
oculos ei claudit. Provcrh. 19: • Pigredo immitlil
« soporem; » Ihid. 24: « Usqiiequo, piger, dor-
« mics ? » PigruiM miitii Salomon ad formicam,
a qua doceaiiir, ul, vcrccumlia talis inagnac pigri-
liae, a somno cvciiaius, saplcntiam discat. Prov. 0:
« Vade, pigcr, ad formicam, el considera vias cjus,
« ei disce sapientiau'. » De viiio gulae idem pa-
tei llicronymus: • Veiitcr pingiiis non gignil te-
« niiem sensum » Excessum cihi el poius sequ-
untwr fumosilaies, quac lucem sapieuiiac impcdiuni.
De ehrictaic hoc planum cst, quae homincm quasi
insanuiii reddit. Oseae 5: « Cocpcriini furere prin-

• cij)es a vino; « Scncea: « INihil aliud esi ehriclas,

• qiiam voluntaria insania; » Bernardus: « Vinum
" iiiodice sumjitum, intcllcctui vidctur acumcn in-
« ferrc: non n.odice vcro poiatiim, laiioncm pcr-
« liirhat, inlcllcctum hchcal, mcmoriain cuci vat. »
De luNuria idcm paiei. quae hominem mulium car-
nalem ellicit: liacc Salou)oncm inf.iiuavit. Fornicaiio
est unum corum « qufic cor aufiMMiU, » idcsi sen-
sum^ Osca "2. Amans aliqtiam faluo amorc, crcdit
cam csse pulchram , quam omnes alii sciunt
e*se turjicm. De viiio cupidiMlis et avariiiae patct
idem. Cupidi cnim ei avari hahcnt oculos vdatos
sollicitudinc tcii)j)oralium. Excaccaliis est Tohias
calidis stercorihus hirundinis: sic ardcns a;r)or ad

S. Th. Opera oinnia. V. IG.

temporalia, quae Apostolus arhilratus esi ut sler-

corn, ocuios cordis excaecal. Augusiinus in lib.

Confess. loquens Deo: « Spargis j)ocnales caeciia-

« ics suj)cr illiciiascupidiiatcs. » Securido, muliufii

valct ad hoc quod aliquis hcn(! addiscat, ui ora-

lioiic lcctionem, vcl studium, praevcniat. Cuni sa-

pieutia donum Dci sii, non dchei aliquis aitcn-

tarc violentia sludii, Dco irrcquisito, eam acquirere.

Jac. 1: « Si quis indigci sapicniia, postulct cam a

« Deo; » Augustiniis: • Oraiionc melius solvontur

« duhia quam inquisitione alia. » Teriio, hiimili-

tas. Maiih. II: « Bevclasii ca parvulis; » Psal. 108:

« Dcclaraiio sermonum luorum illuminai, et in-

« tcllcctum dai j)arvulis. ■ Spccialiicr humiliias

nccessaria est volenti addiscere >cripturam «acram

proptcp humilern modum loqucndi quem Ijabei,

qsii a supcrhis conleiiinilur. August/nus: • Scriptu-

« ra sacra inviiat omn(!s hiiu ili sermone. Idco (lo-

« qiiens de se secundum statum anle conversio-

« nem siiam) Visa est (t)ihi, inquii, Scripiura Sa-

« cra indigna qiiam Tullianne dignilaii cou.para-

« rem. Tumor cnim mcus refngiehat modum cjus; »

Idem: « Mira profunditas eloquiorun', quorum Ec-

« clcsiae amc nos supcrflcies hlandicns jjarvulis,

« sed inira profundiias, Deus mous. » Ad humili-

talcri voleniis addiscere pcrtinei iit ignoranliam

siiam fateri non eruhescat, et quod ncscii, humiliter

(juaerat. Augustinus: « Non esi eruhesccndum ho-

a mini confilcri se nescire quod nescii, ne dum

« se scire menliiur, n mquam scire mcrcaiur; »

Idem: « Nulla rcs magis memoriae mandanda est,

• quam illa verhorum loquiitioriumquegcnora quae
« ignoramus, ul cum pcritior occuricrit quacri
« possint. » Itcm, ul ah omni partc addiscat. Siciil
qui ah omnihus accipiuiit, fiunt diiiores, sic qui
ah omnihiis addiscunt, fiuni sapieniiores. Clemens
Papa: « Xullus episcopiis, propicr opj>rohrium se-
0 neclutis vcl nohilitalem gencris, a j)arvulis etiam,
« vel rninimis crtiditis, inquir-cre ncgligai, si quid
« forle veriiatis esl, alque saluiis; » Seueca: « Quid
« stultius est quam quac non didiccri*, nollce?iam
« a malis addisccrc? » Augusiinus in lih. i]e. do-
cirina Christiana: « Audiuntur uiiliicr qui utiliijr
« non aguni, siia eni p quaererc studenl, scd sua
« doct-re non audcnt. Qui solnm a honis volunl
« addiscere, similes sunt illis qii solum in scvphis

• argcnieis vel aurcis voluni hihere, ncc tamen

• in saccis vcl piirpureis vcl alilcr preiiosis frumen-
« lum rccipjtur, (luoriiii) fames vcl siiis miscraiida
« non (^sl. » Qu.irio, v;ilct ad hoc limor !>ci. Prov.
0: « Timor Domini princij^iiim sapicnfiae. » Timor
addiscemem dcclinare facii a malo, scilirei ah er-
rorc, a disccndi pi-acsumpiioue, a sinisira imcntione,
a n(^gligcntia implcndi !|uoil addisciiur. Ecclcs. 7:
» Qui limcl Dcuin, nihil ncgligii. » Si addiscenii

(h^sii limor Dei, quod lcgit vcl aiidil, ad alios re-
feri, non vuli sccundiini ca se dirigcrc, scd poliiis
alios. Prud('nli verhuu) Domiui luccrna cst [)cdibus
cjus non aliorum. Provcrh. \o: . Vir jirndcns di-
« rigitgre^sus suos, et imprudcns. n(>glcclis propriis,
« (lingii alicnos. . Quinio, mjnsuciiido, qua aucto-
riliii sacrac <cripturac cnuiiiur. Aiigusiinns in lib.
dc doctrina Chri>iiana: « Miicsccrc opus csi piciate
« ncque conira licere divinac Scripiurac scu intcl-
« Icciae, seu non inicII(HMac, scd cogiiarc poiius
« cl crcdcre id csse mclius ci vcrius quod ihi
« .<;criplum csl, ctiam si lalcai, quam id quod pcr
« nosmctipsos sapcrc {)ossumus. > Sexio, (1ili"-eniia

434

DE ERUDIT. PRINCIPUM LlB. V.

quae esl lamen in correciione librorum qiiam in
indagatione Scriplurarum. De prin)0 dicil Augusli-
nus in lib. de doctrina Clirisliana: « Codicibus

• emendandis priniitus dobct invigilare solerua

• eorum, qui Scripturas noscere desiderani, » De
secundo dicil idem Augusiinus in codein libro:
« Erit divinarum Scripiurarum soleriissimus inda-
» gator, qui prius totas legcrit, noia&que babuerii,
« et si noudum iiilelleciu, jam lamen lcctione dum-

• laxal eas quae vocaniur Canonicae: nam ceteras
« seciirius leget fide veriiaiis instructus. » Cavenda
esl nimia velociias in transcurrendo: animus enim
transcurrens non videt latenlem senienliam. Sa-
piens: « Nibil magnum non cito eflici voluii, praepo-
« siiiique cuilibct pulcherrimo operi difficultatem. »
Cavenda esl curiositas, quae esi non niagnae utili-
lati nin)iam operau) impcndcre. Seneca: « Quid le
« torques in illa quaestione quam ulilius esl con-
« tempsisse qiiaui solverc ? » Cavenda esi instabi-
liias in legeiido. Seneca: « Vide ne leciio actorum
« el omnis generis voliiminum liabeal aliquid va-
tt cuum et instabile. » Cavcnda est etiam rixa,
quae peritos in arie logicali mullum solet vexare;
Augusiinus: • Cavenda est rivandi libido, el pue-
« rilis quaedam ostenlaiio adversarium dccipicndi; »
!2 Timotb. 2: « Noli verbis contendere; » Aui>usiinus:
« Vernis contendereest non curare quomodo error
« veriiate vincatur, scd quomodo lua dictio dictioni
« alterius praeferatur. » Seplimus modus (juanium
ad ordinem, alTcclum, intcntionem. Hugo de Sancio
Victore: « Scholares nostri aut nesciunt, aiU nolunt
« modum congruum in addiscendo, ei idcirco mul-
e los quideni invenimus studentes, paucos vero

• sapientes. » Octavo, instaniia sludii. Sapiens:
« Artiiim matcr est insianiia, noverca erudiiionis
« negligentia est; » Petrus in episiola Clemeniis:
« Ignorantia esl maler omnium malorum, qua ma-
« lilia ei ignavia gignitur. » Nono, labor exeniiii.
Eccl. 10: « Si retusum fiierit ferrum, et nunc prius
« si hebetalum fuerit, mulio labnre exacueiur. »
Ferrum vocatur humanum ingenium, quod otiuin
obtundit, denigrat, rubiginat et consumii: usus
vero exacuit, dealbat, elimat et a corruptione mbi-
ginis conservat. Ilieronymus: « Oiio ingenium he-

• belatur, et desidia esl quasi quaedam rubigo
« sapientiae. » Utilis etiam est ad addiscendum
humilis collatio el pacifica disputaiio. Prov. 24:
« Ferrum ferro acuitiir, ei homo acuilfaciem amici
« sui. » Refert lamen in qiiibus doctrinis sensus

discipulorum exerceatur, et maxime puerorum. Non
enim exercendi sunt in fabulis poeiicis ei luxuriosis
figmeuiis: unde Valerius Maximus refert qiiod Lace-
daemonii libros Arcbcloci a civilale sua feccrunt
exporiari, eo quod paruin verecundam ac pudicam
arbiirarentur lectionem: nolucruntenimea liberorum
suorum animos imbui, ne plus eorum moribus o-
bessei, quam ingeniis prodessct. Isidorus in lib.
Senl.: « Ideo prohibelur chrislianis poelarum fig-
« menla legere, qiiia per obleciamenia fabiilarum
« nimium mentem exciiantad incentiva libidinum. »
Augustinus eiiam, in lib. de Conf., peccata sua
confitens, inter alia de hac inordinatione sic loqui-
tur: « Tenere tunc cogebar Aeneae nescio cujus
« errores, oblitus errorum meorum, et plorare Di-

• donem morluam, quae se occidit ob amorem,

• cum interea meipsum in his a te morientem,
« non a teamantem siccis oculis miserrimus ferrem.
« Quid enim miscrius ntisero non miseranie sei-

« ipsum? » Decimo, quod laboret addiscens, ut quod

addiscit, memoriae infigatur. Eccl. 55: » Sapientiam

« scribe in tempore vacuilaiis. » Scriptura est du-

rabile signum; sapientiam scribii, qni eam mem.o-

riae infigit: « Non minor est virtus quam quaerere,

« paria tueri. »Quid prodesi quod canis feram rapit,

si eam staiim dimittit? Aqua de facili impressiones

recipit, sed hoc inutile esi, quia eas non cusiodit.

Scriptor lente scribii, tamen, quia quod scribilur,

manei, in uno anno bibliam scriplam habei ad benc

addiscendum, unde dispositus esi homo anle, si

habeat bonum ingenium, ei boiiam meinoriam.

Ingenium sapientiam invenit, memoria custodit.

Si vero haec desint, lardiiatem ingenii supplcre

debet instantia studii: defectum vero memoriac,

crebra ruminatio et scriptura. Parum prodest unuui

istorum, si desit reliiiuiim. Hieronymus: « Divinae.

« Scriplurae semper in manibus eijugiterin men-

« te volvantur; » Idem: « Divinas Scripturas sae-

« pius lege, immo nunqunm sacra lcctio de ma-

« nibus tuis deponatur. » Undecimo, quod ad do-

clorem suum se bcne habeai, familiariiatem cum

eo habendo, eum diligendo, subjectum se ei exhi-

bendo. Eccl. 7: « Si videris scnsaium, evigila ad

« eum, et gradus osiiorum illius exlerai pes luus. •

Duodecimo, ul de sapicniia a Deo accepta non sil

ci ingratus, sed datorem suum glorilicei. Eccl.

ull.: « Danti mihi sapientiam, dabo gloriam. »

CAPUT XL

Qiioihodo diligenter pueri in bonis moribns
suTit informandi.

Siudiose ct diligenter in bonis moribus pueri

sunt informandi: quia in puero est aetas mollis ct

apia regi. Ostendenda sunt ei Dei beneficia et man-

data, juxta illud Deuter. 6: « Narrabis ea filiis

« luis. » Docuil Tobias lilium ab infantia timere

Deiim, et recedere ab omni pcccato. Apostolus ad

hoc monens Eph. 0, sic loquitur parentibus de fi-

liis: « Educate eos in disciplina et correptione Oo-

« mini, » Glossa: « Disciplina verborum. » Ad

morum informationem pertinet coertio a malo, et

exhorlaiio ad bonum. Jiisiilia correctoris stint in-

crepationcs et comminaiiones, virgae, ferulae, qui-

bus sccundum Augustinum « impciitia (lebellaiur,

« et prava cupidiias refraenalur. » « Sensus ct cogiia-

« tio humani cordis in malum prona sunt ab a-

« dulescentia, » Gen. 10. Idco in pueris huic pra-

viiati occiirrendum est, ne in actnm exeat, sed di-

versimode scciindum puerorum diversilatem. Aliqui

enim sunl habiles ad suscipicndum disciplinam,

quos non oportet trabere, vel cogere, scd stifficit

eos ducere. Alios vero oportei trabere vel cogere,

et, si a principio profectus non apparei, non pro-

pter hoc est diffidendum. Sencca: « Iniiium eundi

« ad virtutes arduiim est: quoniam hoc primoim-

« bccillis et egrae mentis est formidare inexperta:

« itaque cogcnda est ut incipiat, dcinde non esl

• acerba mcdicina, protinusenim delectal duni sa-

« nat; » Prov. 19: « Erudi filium tiium, el ne

« desperes. Multum potest usiis assiduus; » Pbilo-

sophus: « Usus assiduus, uni rei dediius; et ingc-

« nium et artem saepe vincii; » Eihnicus: « Nihil

« assueiudine majus; » Bernardus ad Eugenium

Papam: ■ Quid non muiat consuetudo ? quid non

« usui cedat? Primo aliquid videbilur intolerabilc.

opisciLLM xxxvn.

« tleinde si assiiescal, non adco grave, postea vero
« leve, landerii ciiani deleclabilc. >> Praecedcre de-
bcl disciplinain CKininifiaiio, siciil cxconiinunicaiio-
uein pracccdii admonilio; el aliquando ulilior est
coiDiiiinalio quaiii (lagcllalio, quia pucri liinidi sunt:
et idco sola coiniuinatione a suis volupiaiibus coer-
ceniur. iMudiior pucronin) nobilium niagnafn soi-
licitudinoi cl diligcniiani dcbei liabcrc ciica corum
inforiiiaiioncin: confusio est cnitn ci si iudiscipli-
naie se babeant. Pluiarclius pbilosopbus Trajani
iinperatoris iiisiructor in (juodain libcllo quein ei
scripsii, sic aii: « Modestiain luani olini noii a[)-
« pclcrc principaiuiii novi, (jucin laincn scinpcr

• inorum cleganiia niereri siuduisti; quo quidcm

• lanto judicaris dignior, qiianlo a criinine ainbi-
« tionis jiidicaiis rcrnoiior. Itaquc fortunac rneac,
1 et tuac congiaiuior viitnli, qtiod probc meruisii;

• aliuquin rne dctralicntiuin linguis subjcctum iri
« non dubito, cum cl ignaviain impcraiorisRoma non
« fcrat, ct scrmo publicus dclicla (liscipulorum in
« pracce|)torcs rcfundcrc solcal. Sic Sencca IVc-

• ronis sui mcrilo dcirabentium linguis carpitiir:
« adolcsccnlium suorum tcmeritas in Quintili.inum

• rclVindiiur: el Socratcs in p(i|)illuiii suum fuisse
« clciiicniior criu inaiur. Tu vcro quoquc qiiid vis,
« geres reciissimc, si non rcccsseiis a le. Si primo
« le composuerisad viridtem, rcctc libi universapro-

• cedcnt. Poliiicac consiiliilionis majorcs tibi vircs
« c.\scul[)si, cui si obicti)[)cras, Plularcbum babcbis
« auctorcm vivendi; alioquin praesentcm paginam
« leslcm in\oco, quod in pcrnicicm imperii non
« pergcs, auctorc Plularcbo. »

C.\PLT XII.

Qaouiodo ilerulendiim eHtillud j)roverhhm slullornm'.
Sanctuui jarcncin fiilurum diabolum sencm.

Deridcndum cst illud dclcslabile provcrbium
stulioruiii, quo dicitur: Sanciiim juvenem fulurum
diabolum sencm. Dificrunt stultoruni el sapicnium
provcrbiu. Stulioriim piovcrbia sunt noxia, ci raro
tontingcniia; sa|)icnium vero proverbia suni uiilia,
el sempcr valcnt in pluribus vcriialcm babcntia.
Conlingcrc potcst quod |)iicii, in quibtis a|)paruc-
runt bonac convcisaiionis initia, inali fiaiit vei
socielaie [irava, vcl educatione remissa, vci severi-
laie nimia. IJoniias cnim eorum esi modica, ct
(juasi tcncra cl nomlum firma; infirmis auicm cau-
sa pusilla nocci, Ali(|uando vcro in pucris non cst
vera simplicilas, vcl bonitas, sed siu-ulaia, vel ob
parentum vcl magisiri favorcm, vei flagcllorum li-
moicin, quibus ccssantibus, maliiia quae latcbat,
crumjiil. rullius: « OiDiiia ficia celcritcr tainquam

• flosculi dccidunl, ncc quidquam siinulatum po-

• test esse diuturnum. ^cmo pcrsonam ficiam fer-
« rediu poiesl; » Scneca: « Cito in malitiam rcci-
« duni, qiiibus vcriias non subest: quac autcm cx

• solido nascuniur tempore, in mciius proficiiint. »
V.\ virga rccta s|)crainus trabcm rcctam, iicci vir-
gula diim tcncra cst, lorqucri possit, cl fieri lorta.
^on cst pcriti mcdici e\ «^ignis bonis pracsumere
inortcm infirmantis: ncc sapicniis csl cx bono ini-
lio pracsumcrc inalum fincm. ^on est sa[)icnlis
agricolae cx /.i/ania, quam in agro vidct pnlliilarc,
iVumcntum spcrarc, ncc zizaniam ex friimcnio.
Quae semiuavil boino, baec ct mctel. Non colli-
guniur c\ sjiinis uvae, nce e\ iribulis ficus. >'on

Lr^!5

1?^'

esl sapiens qui caput animalis quod aspicil, cogno-
S(;ens esse asini, e\ boc pracsumit caudam esse
viiuli, cum caiida capiii solcal rcspondcre. Cuin
dis|)osilioni rcspondcat babiius, fatiiissimum cst cx
boc, quod boino facit -opcra \iriulum in juNCniuic,
piaesumere quod vitiosus fuiurus sii in scnecluie.
Provcrbio dicto improbabili cl slulio pracponendum
est sapicniiae provcrbium, quo dicilur: « Lx siudiis
« suis intclligitur pucr, si munda ct rccta s,inl o-
« [icra cjus, • Prov. "20. Sludia illius dicuniur
0f)era, ad quae esi voluntarius, quibus inielligiiur
([ualis cst futurus, ut cum munda sunt et recla
o|)cra cjus, [)racsumilur quod sil bonus. Opcra
|)Uciorum faciuni munda timor Dei, et bominuui
pudor. Timor facil dcclinare a malo, pudor cst fu-
ga rci indcccniis, amor facil recla. Cant. ± « Bccti
« diligunt tc. »

CAPLT XIII.

l)i qaihus di.^icipUna correclionis corporis,
cui prinv.un inlcndcndum csl, consutil.

Puerorum eruditor volens eos in bonis moribus
informare, primo dcbci disciplinac corrcclionis cor-
poris inlcndcre, quae circa sex aticnditur, quae suni:
gcstus, babitiis, loqucla, sumptio cibi ei poius, con-
lincniia coiijugalis, vcl rnajoris perfcclionis. Admo-
ncndi cliam sunt pueri ad bumiliialem ct paiicn-
liam, et spccialitcr ad paiienliam disciplinae, ei ad
filialem obedieniiam, sociabiliiatcm, pucrilium eva-
cuaiioncm, accedcnie virili aetale, perseveraniiam,
sive siabiliiatcm.

CAPLT XIV.

Qaid sit disciplina.

Et notanduin quod disciplina duobiis modis di-
citur. Lno modo diciiur disciplina, quae ad alicujus
corrcctionem adbibciur sive vcrba, seu verbcra: sic
sumilur llcb. 1:2, cum dicil, « In disciplina pcrse-
« ycrare; » Iicin: « Si cxira disciplinam cstis, cu-
« jijs omnes pariicipes facii siiiii; ergo cstis adul-
« lcri, ct non lilii. » Alio modo dicitur disciplina
ordinaiio convcrsalionis cxlcrioris. Cyprianus: « Di-
« sciplina esl morum ordinata correctio, ct majo-
« rum pracccdcniiiim |wtriim regularuin observa-
« lio; » Hugo dc Sancto Victore" « Disciplina esl
« m(.'mbroruni omnium motiis ordinaius, oi dispo-
« siiio dccens in omni babiiu cl aclionc. » Disci-
plina dccorcm el dccentiam providet in exieriori
conversaiionc. Ad cognosecndum vcro an aliquid
sii indcccns, vcl non, attcndcndum cst ad naturam,
et personam, et lempus, et locuin. Ad naluram,an'
scilicel conscntancum sit nalurae. Aliquid indeccns
cst naturae rationali, quod non esi indecens bru-
lali. Aucndcndum c.-«l ad [)ersonam, quac agit, vcl
cum qua agitur. Aliquid essei indcccns [jcrsonae
nobili, et coram regc, vel episcopo, quod non essci
indcccns coiam aliquo, qui non essct [)osiius in
dignitaic. Ali(|uid cliam est indcccns, quia deesi
congriiiias temporis, vcl loci. Eccl. :20: « l^x ore
« fattii reprobabitur parabola, quia non dicit eam
n temporc suo. » Aliquid indcceus est lempore sa-
cro, quod non essci indcccns alio lemporc: ei ali-
quid est indcccns in loco sacro, quod non esl in-
deccns alibi. Sicul Deus corpus Adae primo for-

436

DE ERLDIT. miNCII^UM LIB. V.

mavii, posl in faciem ejus spiraculum vitae inspi-
ravil, el sicul in uiero nialerno corpus primo for-
uiaiur, posl raiionalis spirilus ei infundiiur; sic
niagisler puerorum primo debei inienJere informa-
«ioni ei clisciplinae correclionis corporis. 1 Cor. \o:

• Non prius quod spiriluale est, sed quod aniir.ale. »
Non esi negligenda liomini cura corporis sui, quod
datum esl spirilui in adjuiorium: propier qiiod, si
peccat, subveniri poiest ei per poenitentiae reme-
dium, quod Angelo non poiesl Gencs. 7: « Non
« periiianebii spiriius meus in homine, quia. caro
« est. » Spiritus ibi dicilur indignaiio: in eo solo
suscepiibilis est graiiae spiritus bominis, in eo solo
esl ei locus vivendi.

CAPLT XV.

Comtneiiclatio discrplinae.

Ad conimcndaiionem disciplinae facil quod ab
houiine biulalem similitudincm expellii, corpus
spiritui subdil, et ipsum Dei babiiationem ellicil.
Brutalem similiiiidineu) expellii, dum pravilaiem
quam ex corriipiione liabet, ad bona infiuia com-
pescil. Ilieronymus: « Qui pusl rarnem ambulani
« in vcntrem et libidincm proni, lamquam irratio-
« nabilia jumenta repuiantur; » in I*sal. 48: « llo-
« mo cum in bonore essei, non intellexii, com-
« paratus esi jiimenlis insipieniibus, et similis factus

• esl illis. » Puto jumenia dicereni, si loqui fas
essel, « Ecce Adam quasi uniis ex nobis factus est. *
Haec pronitas indecens est in lioii inc: aliler se
debel habere corpus quod regii solus spiriiusbru-
talis, alilcr eliam se debet habere corpus quud
regii Spiritiis Sanctus, quam illud quod rcgit spi-
ritus maltis. Disciplina spiritui corpus subdit con-
Ira bominein quem ad stalum innuceutiae reducii:
sicul corpus aliler dispositum congruii in slaiu
gratiae quam in statu gloriac; sic aliier disposiium
congruit in slatu graiiae, quam in siaiu solius na-
lurae corruptae. Disciplina esl corporis honesias,
idest honoris stalus. Habet corpus humannm magnum
honorem propier spirilum cui associalum est: ex hoc
enim est corpus nobilissimum, ad quod alia corpo-
ra sunt ordinaia: ex hoc etiam magnuin bonorem
expectat, scilicei glorificationem cum spiriiu, cum et
maximum honorcm jam recepii in Christo: associa-
lum enim est diviniiali, el conglorificatum spirilui
Chrisli creaio nobilissimo. Ideo valde dccens esl ut
in honore se custodiai, el non faciat spirilum in-
glorium contemnendo eum, qui fccii eum glorio-
sum. Lbi disciplina deest, spiritus, qui naiuraliier
debet esse corporis do.ninus, esi corporis servus.
Servitus vero isla mulium esl ignominiosa, aspera,
sumpluosa. Ignominiosa est, cum sftiritus sit crea-
tura valde nobilis; corpus vero comparaiione spi-
riius creaiura valde vilis esi. Hicronymus: « Mihil
• vilius quam a carne vinci; » Proverb. 20: « Non
« decet servum dominari principibus. » Specialiier
indecens ei esl, qui est nobilis gencre, si servus
sit ignobiliori sui parii, et illius qui serviis ejus
debuit esse. Aspera est, quia:» Asperius nihil esi hu-
« mili cum surgit in aliuui; » Prov. .30: « Per tria
« moveiur terra, ei quartum subsiinere non poiesi,
« scilicet per servum cum regnaverit. » Corpus
lamquam vilis servus, si dominelur, vilia imperat,
ut scilicet intendatur refectioni unius sacci, scilicei
corporis, quein Dominus vocat saccuin, diccns

Psalm. 29: « Conscidisii tsaccum meum; » el «Replc-
« tionem loci immundi, » scilicel ventris. Sumptuo-
sa: serviius enim dominae gulae, cui singulis die-
bus paraniur varia fcrcula, et mulioiies pluries in
die, de quibus nihil retinet, sed posiquam gusta-
verit ex illis, in lociim turpidinis et quasi perdi-
tionis transmiliit Joel. 1: « Llulale qui bibilis vi-
« num in dulcedine: periit enim ex ore vestro; »
Bernardus: « Voluptas gutturis, quae tanii hodie
« aeslimalur, vix duorum habel laiitudinein digi-
o torum: non durat delcctatio illa, nisi quanium
« durat iransitus ille per gulain. » Periculosa
est haec servitus: corpus enim lamquam servus
malevolus noxia iuiperat, aliquando eiiam mor-
lem spiritus . Disciplina corpus humanum Dei
habiialionem facit : unde Spiritus sanclus dici-
tur Spiritus disciplinae Sap. 1 et 1 Cor. 6: « I\e-
« scilis, quia uiembra vestra templum sunt Spiri-
« tus sancti, qui habitat in vobis. » Sicut Deus
habitationem suaiu caclestem voluit esse ornaiam,
secunduu) illud Job 26: « Spiritus ejus ornavii
0 caelos; » sic terresirem habiiationem suam vult
esse ordinatam. Ornatus hujus babiiaiionis esl di-
sciplina. Spirilus malus cognoscitur in domibus suis,
ut cognoscebatur in Saul , quem spiritus ne-
quam exagilabat. 1 Reg. 3 et 16, spiriius togiiosci-
tur, scilicet in suis, scilicel in viris disciplinatis.
Defectus disciplinae nudilasest lurpiludinem hominis
oslendens, secundum illud Eccl. 19: « Aniicius cor-
« poris, el risus deniium, ei incessus hominis e-
« nuniiant de illo. » Disciplina corporis Dominuui
glorificat, sicut ornaius templi ipsius 1 Cor. 6:
« Glorificaie ei poriate Deum in corpore vestro; »
Augustinus: « Si non parcis libi, propier te, parce
« libi, propier Deum, qui fecil te sibi domum. »
Proximum acdifical Malth. 5: • Luceat lux veslra
« coram houiinihus, ut vidcant opera veslra bona,
« ei glorificenl Palrem vestrum qui in caelis est. »
Disciplina esl quasi vesiis gruii odoris Dco et homi-
nibus. Isaac scntiens vestimcniorum fragrantiam filii
sui, benedixii ei, Gen. 27. Cant. 4: « Odor vestimcn-
« torum tuorum sicul odor thuris. » Mulium dis-
pliict Deo indisciplinala conversaiio: multum doluil
Jacob videns tunicam filii sui sanguinoleniam, Gen.
57. Isa. 9: « Vesiimenium mixium sanguine eril
« in combustionem. » Mulium ofTensus est rexin-
vcniens in nupiiis non habcntem vesiem con-
gruentem, Matth. 22.

CAPUT XVI.

De discipima in geslu.

Erudiior puerorum nobilium curare debet ne
gestus indisciplinaios habeani. Geslus est molus,
vel disposilio corporis, qui indicai moium, vel dis-
posiiionem animi, sicut elfecius causam. Bernardu?:
« Ex cordis thesauro procedit quicquid foris appa-
« ret vilioriim. Vanum cor vaniiaiis notam inge-
« rii corpori. » Ad disciplinam in gestu monet
Seneca dicens: « Si conlinens es, el animi tui el
« corporis moius observa, ne indecori sint. » Ad
id monet Hugo de S. Victore: « Lnumquodque
« membruiTi opus suum tain dccenter ac modeste
« impleat, ut per indisciplinam oculos sapicntium
« non ofTendal. » Idem; • Discreiio actionum in
« membris conservanda esi, ut scilicet id agat u-
« numquodque ad quod faclum est, ut nec luqua-

OI'L'CLLL'\! XXWIL

437

« lur iiianus, ncc os audiat, ncc oculus linguae

• otriciurn ase^uuial. Sunl cnini qui nesciunt au-
« scullaro, nisi buccis paicruibus, alii loquenics

• (Jigilum exlcndiinl, supcrcilia erigunl. » Specia-
liter rcpriiiicnili sunl pucri ne appureat in eis su-
pcrbia in geslu, vcl colli extensione, vcl bracbio-
rum vcntilalione, vei bunieroruii) gesijculalione, \el
tibiaruiii exiensionc, vel alitcr. De superbia in gesiii
habcliir I*rovcrb. G: « Sex sunl qnac odii Domi-

• nus, ei sepliinuni dctcstatur aninia ejus: oculos
« sublinics, linguain niendaccm, n>anus elTundenlcs

• innoxium sanguincm, coj' macliinans cogiiaiioncs
« pcs^imas, pedcs veloces ad currcnduni in nialum,
« proferentem mendacia, testein fallacem, el septi-
« mum eum qui scminal inicr fratres disoordias; »
Isai 3: • Anibulavcruni collo cxtcnso. p Rcprimen-
di etiam sunl pucri a risii indisciplinato. Csl aiilcm
lisus multipliciier indisciplinalus: aliquando quia
csl de bis de qiiibus non est ridciidum, sicut ac-
cidit in bis « ()ui laeianlur cum male fecerinl, et
« cxiiliant in rebus pcssimis, » Provcrb. 1. Indisii-
plinatus est risus invidiae, de quo Pocia: « Risus
« abcsl ubi quem risi feccrc dolores. » liem risus
pcrfidiac, de quo Proverb. 10: « Quasi per risiim
« siullus opcratur scelus. o hem risus insaniae,
qualis cst risus pbrcnelicorum, de quo Augustinus:
« Malunl sapiciiics se babere saBOs lugentes, quam
« pbrcnciicos ridcntcs; » Ecclcs. 7: « Sicut soiiiius
« spinarum crcpitanlium sub olla, sic risiis in oic
« siulti; • Seiieca: • Odibilcm boininein facii risus
« aul siipcrbus et clarus, aut malignus el fuitiviis,

• aiil alicnis malis evocalus. » Secundum llugonem
de Sancto Viciore: » Indisciplinatus csl risus, qui

• est cum deniium ostcnsionc; » secundunf Senc-
eam, qui csi cum cacbinno. « Risus , inquit,

« sit sinc cacbinno. » Indisciplinatus etiam est qui
esl cum vocis exaltalione. Eccles. lo: « Fatuus in
« risu exalial voccm suam: vir autem sapiens vix
« lacilc ridcbit. » Iiem risiis indisciplinatus esl si
sit nimius. Rarus dcbct esse risus in mundo isio.
Primo quia loco in quo suinus, non congruit, vallis
enim lacrymarum est: boc osiendil puer nalus lacry-
iiians. Vcrccundum est viro adulio, si non agnoscat
quod ostcndii ei pucr nascens. Supcr illud Epb. 5:
« Itcdiiiicnles lompus, quam dics iiiali sunt, » dicit
Augusiinus: « Pucr qui nascilur, a ploraiu incipit, nec
« ridcrc potest; siatim nalus plorat, propheia suae ca-
« lamitatis; nondum loquiiur, et jam propbelai. »
^on congruit eliam lempori. Kccl. 13: « Tempus
« flcndi, ct teinpus ridendi. » Tempus flendi esl
in pracsenii: nunc eniin niagnam materiam flendi
habcmus, et lacrymae sunt in valore suo. Mala
pracscniis viiae per se sunl materia flctus, bona
vero temporalia per consequens, quia peccatorum
sunl occasio. Eccl. il: « Si dives fueris, non eris
« immunis a delicto, » Elecii in Paradiso non
habcnl matcriam flendi; lacrymae vero reprobato-
rum in infcrno nullius suni valoris. Iiem malcdi-
cttrs est risus a Domino, Lue. 6: « Vae vobis qui
« ridciis. » Vix guslarel aliquis cibum malcdictum
ab aliquo sanclo, quantum ergo cavendus esi el
timendus risus, cui malcdictionem ipse fecil Deus?

CAPLT XVII.

De discijjlina in hubifu.

Ad disciplinam in babitu pcrtincl, ui in vesii-
bus quaeratur necessitas, ncc ametur in cis nimia
pretiositas, vtl cxtrancitas. Vcsiium supcrfluilas non
babcatur, earum suavitas contemnaiur, gloriatio in
cis caveaiur, ct iniclligulur ornaUMii corporaleut
magis esse erubescibilem qMaai bonorabilein. Or-
natui corporali pracponatur spiritualis, et cavealur
niacula, ct spccialitcr iiacula sanguiiiis. In vcstibus
quacrcnda esi ncccssitas. Liidc Aiiguslinus: • Tibi

• vesiis pura circumdctur non ad pulcbritudinem,
« scd propler ncccssarium icgumenium, ne dum
« exquisilis vesticris, altcram lurpitudinem assu-

• mas, » scilicci spiriiualcni; 1 Tiiuutb. 0: « Ha-
« benies alimenta, ei quibus tcgaii:ur, his con-
« lenti siiDUs. » Bernardus loquens de illo verbo,
Aci. i: « Dividcbatiir singulis proui cuiqiie opiis e-
« rai: Iloc csl, inquit , quanlum ad indumcnta,
a ([uibus ct nudiiatcm tegcrcl, et frigiis repcllcrct. »
Non cst amanda nimia prctiosilas in vcstibus: undc
supcr illud Luc. IG, « Induebatur purpura et bysso, •
dicitur: « Si culius prctiosarum vcstiuiii culjja non

0 essei, sermo Dci non tam vigilantcr cxprimcrci,
« quod dives piirpura ct bysso indutus apud in-
« fcros torqucrciiir; » Grcgorius: « Nciiio pretiosa
« indumenia nisi ad inancm gloriam quacrit, sci-
« licct ul honorabilior ccicris vidcatur. Ncmo vuli
« ibi preliosis veslibus indui, ubi a ncniinc potcst
« vidcri. Cuin Deus spiiilum prctiosiim vili carne
« induerit, non cst vcrisimilc (piod carncm vilem
« prctiosis indui voluerit. » Ad idcni facit quod rcx
gloriae conversaiuruscum hominibus sacco nostrae
carnis mortalis se induii, dequo in Psalm. "20, ait:
« Conscidisti saccum meum; » Sapicns: « Mer-
« cator troscllum eiiam pretiosum vilibus induit. »
Unde patet quod insipicnler agii qui corpori suo
vili vestes prctiosas quacrit. Non esi quaerenda
cxirancitas, vcl dissimilitudo in vcstibus Soph. 1:
« Visilabo super onines qui induti siint vcstc pc-
« regrina. » Cavendum csl a niuliiludine vesiium
supcrflua. Bernardus: « Clamant nudi, clamani fa-
« mclici, el conqiicruntur nobis fame et frigore
« miserabililcr laborantibus. Quid confcrunl tot
« muiaioria, vel exiensa in periicis, vel plicala in
« manlicis? » Jac. 5: « Agitc nunc divitcs, plorale
« ululantes etc. vesiimcnla vcsira a lincis co.iie-
• sla sunt. • Dcbcnt viri vcstium suaviiatem con-
lemnere: potius congruil ve^stis suaviias mulicribus
quam viris. Exod. 22: « Non inductur vir vesle
« fcminea. » Cascnda csl in vesiibus gloriaiio.
Fccl. 9: « In vcsiilu nc gloricris umquam. » Or-
nalus vestium erubescibilis esi, eum sil sequela
peccati. Bernardus: « Qui gloriatur de veste, similis
« est furi qui gloriaiur de caulcrio, quia propter
« peccatum Adac introductus est usus vcsiium. »
Verecundum etiam est nobili crcaiurae, sciliict ho-
mini, a vilibus crcaturis suam pulcbriiudinciii mcn-
dicare, scilicei a pannis et similibus. Pracponcn-
dus est ornaius spirilualis corj)orali. Augi siinus:
« Non afl^ccteiis vesiibus placcrc, scd moribus. »
Potins inlcndcndum csl ornatui doininae, scilicet
animae, quam ancillae, sciliccl carnis. Bcrnardus:
« Magna abusio ci niinis magiia (it)minani ancilla-
« ri, et ancillam dominari. » Pulchriludo corporis
conlenjptibihs est rcspectu pulchriiudinis animae,

138 DE KUUDIT. PRI.NCIPUM Lm. V

quae esl Dei imago. Macula, vel immunditia, lau-

dabililer caveri poiest. Seneca: « ISon splendeat

0 toga, nec sordeat; » Hieronjmus: « Ornaius ei

« sordes pari modo suni fugienda; » l(em: « iNec

« afTectatae sordes, nec exquisiiae delitiae laudem

« pariunl. » Yalde cavendum est, ne vestis san-

guinolenta sit sanguine peccati, quia est niale ac

(juisita: Jer. 2: « In alis tuis inventus esl sanguis

« animarutii. » Hae alae intelligi possunt exiremi-

laies paliiorum, quas liabenl uxores usurariorum

et rapiorum de lacrymis pauperum llis alis volatur

in inferntmi, non in caelum. In his alis sanguis

duplex inveniiur, scilicet sangtiis pauperum, idest

spolia eorum, quae judicio sacrae Scripiurae viia

paupcrum erant. Eccl. 53: « Panis egeiitium vita

« paiiperum esi; qui defraudat eum, homo san-

■ giiinis est » Alins sanguis esl personae quae

illud defert, sciens illud esse empium dereiujijsie

acquisiia; niors enim el damnalio ejus ul frcquen-

ter laiel ibi.

CAPUT XVIII.

Quod nmltnm necessaria esl disciplina in loculione.

Sequilur de disciplina in locuiione, et notandum

quod maxiine est necessaria oris disciplina, in cu-

siodia oris pro magna parte est custodia cordis.

Prov. lo: " Qui cusiodil os suum, cuslodii animam

« suam. » Os est quasi poilu in liomine, ei sictii

cusiodia casiri, est ctislodia porlae. Valei custodia

oculorum ad custodiam cordis, quia frequenter per

oculos mors iniral ad animam: sic intravil ad ani-

inam mairis nosirae Evae, Gen, 5: « Videns enim

« quod bonum essel lignum ad vescendum, ei pul-

o chrum oculis aspeciuque delectabile, lulii de

« fruclu ejus, et comedii. » Simile accidit in Da-

vid, cui aspeclus mulieris occasio fuil adulierii et

homicidii, "2 Reg 11. Custodia etiam aurium valel

ad cuslodiam animae, frequeiiier enim per aurcs

inors intrai ad animam. llieronymus: « Aures por-

« tae sunt n)ullum ti:iiendae, et diligenler cuslo-

« diendae, cum sini semper apertae; unde sepien-

« dae suut, » secundtiin illud Kccl 28: « Sepi

« auresliias spinis, el noli audire linguam deira-

« heniein. » Aures sepiimiur cuni osiensione irislis

faciei, qua deiracior repellilur. Prov. 25: « Vcnitis

« aqjiilo dissipat pluvias, el facies irislis linguam

« deirahentem; » Hieronymus: « Nemo iiivito au-

« dilori libenter narrat. » Praecipue ad custo-

diam cordis valel cusiodia oris, quia non soltiin

noceiil animae quae per os inlranl, venim eliam

quae de ore exeuiil, secundum illiid Maith. 15:

« Quae de ore procedunt, de corde exeiint, et ea

« coiuquinani hominem » Habei os duo officia, sci-

licet officium suincndi cibum el poium toii corpori,

et officium loquendi: ulrobique vero potcst accidere

periculum. Quanlum ad primum majus periculum

est, si oris cusiodia negligalur, quam oculorum,

«juia per oculos iuiraui rerum similittidines, per

os vero inlrant ipsae res mansurae, corpori unien-

dae, quae hominem mulium immulanl: tmde qtii

custodil os suum qtianlum ad sumptionem cibi ci

poius, custodit animam suam, quia custodit viiam

el nalurae el gratiae. Vilam naiurae, quia hoc

mulium valet ad sanilatem. Eccl. 57: « Qni absli-

« nens est, adjiciel viiam; » Eccl. 57: « In multis

• escis non deeril infirmitas. ' Valet cliam hoc

ad custodiendam viiam graiiae: sobrietatem enini
comitatur coniinentia, unde super Maiih. 4, dicit
Glossa: « Diabolus victus de gul.j non lentat de

• libidine. » Si lenteiur aliiiuis de ira vel luxuria
vel loquaciiale post excessuni de cibo et poiu, fa-
cile acquiescii: non est sic, si sobrietalem serva-
veric. Custodiendum esl os a cibis ei poiibus quasi
a proditoribus: quanto cuni majori gaudio recipiun-
tur, plus noceni. Prov. 25, dicitur de vino: « In-
« greditur blande, el in fine mordebil ut coluber. »
Seneca: « Volupiaies inier res vilissimas praecipiie
« extirpa, quac more lalronum in hoc nos ample-
« ciuntur ul jugulent. » Cusiodia vero oris, quan-
tum ad locuiionem, specialiler valel ad custodiam
aniniae, et pro illa videtur specialiter Salomon di-
xisse illud: « Qui cusiodit os suuin etc. » unde
subdil: « Qui autem inconsideratus esi ad loqucn-
« dum, sentiel mala. » Loqueniem inconsiderate

sequuniur haec mala. Primo conscienliae remorsio.
« Qui mullis uiitur verbis, animam suam laedil. »
Eccl. 20. Secundo graiiae evacualio. Ibid. : « Sa-
« piens in verbis amabilem se facit, graliae aiileni

• fatuovum elfundenlur. -^ Teriio confusio, Prov.
tO: « Os slulli confusioni pioximum esi; » Ibid.
15: « Impius confundit et confundetur; » iu fu-
luro vero damnaiio. Ibid. 18: « Mors et viia in

« inanibus linguae.

CaPUT XIX.

Qiiod majna diligenta adhibenda es/ circa
cuslodiain linguac.

Quadruplici raiione magna diligentia adhibenda
est circa custodiam linguae. 1'rimo quia ejus cu-
slodia esl valde difficilis: secundo quia est valde
utilis: leriio quia valde indecens est circa ejus
custodiam negligenlia: quarlo quia haec negligeniia
est valde periculosa. Difficultaiem custodiendi lin-
gtiaiii primo ostendit nobis naiura, quae linguam
inclusii, sictil soleni includi crudelia animalia el
indomila nc noceant. Secundo Scripiura Psal. 140:
« Pone, Domine, cusiodiam ori meo, ei ostiuin elc. »
Propier difficuliaiem custodiendi linguan, rogal
David Dominum de ejus custodia. Proverb. 1(5:
« Doinini est gubernare lingiiam. » Non sufficil
ad hoc virius vel discrelio humana. Eccles. 21:
« Quis dabii ori meo cusiodiam? » Ibid. 28: • Ori
« luo facito oslia, ut possit cuslodiri lingua. » Jae.
5: « Ouinis natura bestiarum, el volucrum, et ser-
« peiilum, et cetorum domaniur, el domiia suiil
« a natura humana, linguam autem nullus homi-
0 num domare potesl: » et subdiiur: « Est eniiii
« in(|uielum malum. » Uiilis est valde cusiodia
linguae: si enim lingua modo debiio regalur, de
fructu ejus poiesl horao diiari. Prov. 12: « De
« fruciu oris sui unusqulsque replebitur bonis. »
Preliosi frucius linguae, qtiam Spiriius sanclus
regil, qui in specie linguae apparere voluit, sunt:
modesiia in loquendo, oraiio, Dei laudatio, gratia-
rum aciio, pcccaiorum confessio, proximi erudilio
el consolaiio. Linguae utili:atem oslendil Salomon
Prov. 10, dicens: « Vena viiae os jusli. » Sermo
est instrumenluin sapieniiae, circa quod intendunt
tres magnae scientiae, scilicel grauimaiica, logica,
rhciorica, et circa idem pro magna parie intendil
divina scientia. Magnum rcpt!ti(t;ir stire ea quae
ires diciae scieniiae cii"ca sormoncm alleiuhini; seti

OPUSCLL

valdc magnum esl servare ea quae in sermone
scienlia clivina requiril. Jae. 3: « Qui in lingua
« non oircnclii, hic perfecius est vir; • Proverb.
10: « Qui niodcratur labia sua, prudentissimiis est, »
non soliiin prudcns vel prudenlior. In sermonc
perpendiiur, an aTuiuis sii sa[)iens. Kcclcs. 4: « In
« lingua sa[)i(niia dignoscilur; » Ihid. 27: « Anie
« sermonen) non collandes virum; » hoc enini
tcniatio csi hon inum. Hieronvuius; • In pondcre
« verboium [iiobalio exislil hun-anae viiae. » Valde
indecens est cun» liiij^uae cuslodia ncgligilur, et
lingua iiKniinaiioni exponiiiir. Lingua enim cst
mcmhriiin nobile, ralionis organiim spccinlc, in
quo niembio liomo specialiier honoralus csl a Dco,
quod spccialiter deputaium est divino officio, ele-
clum s[)ecialiicr n S[)iritu sancto, qno fil instru-
Micnlum graiiac cl sapientiac, scilicci scrtno. Valde
servandum esi ab inquinaiione os humanum ct
quanium ad labia et quanium ad linguam. Inde-
cens valde est ibi immunditia projitcr cjus noliili-
talem. Qui ori suo ob inquina'ione non [)aicit, ab
hominc quasi dcgeneravit, ei in porcum transiit.
l'orcus non phis parcit ah in(|uinaiione oris quam
pedis: ubi enim ponit pcdem, ponil et os. Lingna,
quantum ad usum lo(|uelae, rationis organiim esl,
ncc inveniiur, quanlum ad usum istiim naturaliicr,
nisi in babenie rationem; idco a raiione regi dcbei,
el ad ejus imperium in aclum suum exirc. Cum
ad juuicnium non perlineai loqucla, justc possct
Deus illi loquelam aufcrre qui ui jumcniun» factus
est, ei ralionc linguam suam non rcgii. Cum in
membro isto homo prae omnibus creaturis a Dco
sit honoratus, valde ingralus est si eo Deum in-
hoiioral Creaturac irrationales, ul aves, lingua siia
Deum laudando honoranl; unde mullum poicst
olTcndi Deus vidcns se sola lina;iia humana inbo-
jiorari, a qua maxime dcbuit honoraii. Lingua dc-
[luiata est divino officio: ea cnim bomo Deiim et
orat ct laudai, quia illa Deus oratur. Mullum ca-
venduiii cst ne Deiis ea offcndatur: quia « Cum is
« qui di.^plicet ad iniercedendum mitliiur. Irali ani-
« mus ad dcteriora provocaiur. » Iiem, quia Deus ea
laiidatiir, a peccaio scrvanda csl, quia « non esl
• speciosa laus iu ore peccatoris, » Eccl. 15. Curn
elecla sit a Spiritu sancto, non debet servire spi-
rilui maligno. Sermo inslnimentum est sapientiae.
Sa|)ieniia est iii cordc quasi in quieic, in sermonc
enim est quasi in vehiculo, per scrmoncm enim
quasi transfertur ab uno in alterum, etiam graiiae
est quasi vehiculuin, quia sermone datiir audienti
gratia. Ephes. 4: « Omnis sermo malus de ore
« vestro non procedat, sed si quis boniis esi, ad
« aedificationem fidei, ul det graiiam audicniibus; »
unde verba Chrisii dicuntur verba graiiac. I.-uc. "2:
« Mirabantur omnes in vcrbis graiiae quac procc-
« dcbant de ore cjus. • Negligcntia circacusiodiam
linguae est valde periculosa, multum cnim nocct
si non servetur: unde Jacob. o, diciiur dc ipsa,
quod est • Inquicium malum, plena veneno mor-
« lifero; • ei ibid. dicitiir: « Lingua noslra ignis
« esl, universitas iniquiiaiis, » Glossa, « univcr-
« silas, quia pcr eam ferc eimcia facinora, aut
« contenuaniur, nt lairocinia, stupra: aut pairaniur,

• ul perjuria, falsa testimonia: aut defciiduntur, ut
« ciim quilibet ipsius scclus excusat qiiod commi-

• sit. » Nocet lingua ci qui loqiiitur evaciiando
mentem ejiis bonis. Bernardiis: « Lcvis res scrmo,
« sed gravilcr vulncrat , aptissimum evacuandis

L.M XX.WII 4'0

« cordibus insirumenlum; » Eccles. 28: « Mult'
« cecid(;runl in ore gladii, sed non sic quasi qui
« interieriint pcr linguam suam; » in eod.: « Pla-
• gelli plaga livorcm facit: plaga aiiiem linguae
« comminuct ossa. » .Nocct lingua audicnti. Her-
nardiis: « Unus est qui loquitur et lanlum unum
« verbuin profcrt, ei tamen iinum vcrbum uno
« momcnto muliitiidinis audicntium, duui aurcs in-
- ficii, aniinas intcrficil. » >"occt bis de quihus
loqiiitur eiiam vulde rcmoiis: lingua ejus (jui est
in Gallia, nocet ei qui est ultra mare, vel in lli-
spania, dum eiim infamat, immo lingua ejus, qui
est in lerra, nocct ei qui csi in caelo, dum eum
blaspbemat. Psal. 72: • Posuerunt in caelum os
« suiim eic. » Et noiandum quod ciim homo con-
sict cx corpore ei spiriiu, sermo, qui esl ejus in-
sirumenlum, habel ali(|uid quasi corporale, scilicet
voccm, et aliquid quasi spirilualc, sciiicci signili-
caiionem, ratione ciijus atlingit non solum crealu-
ram, sed eiiam creatorcm, qui sernonc oratur,
laudatur, vel blasphematur. Item aitingit sjiiritum
creatum: scrmonc enim voluntas iinius spiriius al-
icri manifcstatur. Item aitingil non solum prae-
seniia, sed cliam praeterita et futura. et non solum
propinqua, scd ciian) remota: idco multum poiesi
noccre. Una mala lingua, scilicct unius mali consi-
liarii. dcstruit pairiam unau). Eccl. 28, dicitnr:
« Liiigua tertiacivilates muratas divitiim desiruxit. »

c\prT XX.

Quae pcrtincn! ad disciplinam in iocutione.

Ad disciplinam in locutione pertinct aitenderc
qiiis loquatiir, et cui, ei de quo. Item quid dicen-
dum est, et ubi el quando, el quomodo. Volens
loqui altcnderc dcbet personan) loquentis; aliquis
eniiti sermo decet seiieni, qui non decei juvenem:
et aliquis scrmo dccei sapientem, qii non decei
simplicem,et juslum, qui non deeei pcccaiorem. »
Proverb. 18: « Non deccnt stullum verba compo-
« sita: » Eccl. 20: « Non esi speciosa in ore stulti
« parabola. » Stultum iniellige non solum illum
cui decst scienlia, sed illiim cui deest bona viia.
.\ttcndere dcbet volens loqui ad personam cui lo-
culurus esl, an scilioct sit locuiurus sopienii vel
insipienll, bencvolo vel derisori, extraneo vel la-
miliari. Prov. 28: • In aiiribus insipientium ne
« loquaris, qi:ia despicicnt docirinam tuam. Eccl.
22: « Ctim stulto non multum loqiiaris; • Prover.
20: « Noli argucre dcrisorem; » Maltli. 7: • Mar-
« garitas noli s[)argcre ante potxo«; » Sapiens:
« Quidam ea, quae solis amicis commiitcnda esseni,
« his, quos habucrint ohviam, narrant; »Eccles. U»:
■ Sagiita infiva fcmori canis, sic vcrbum in ore
« stulii; » in Eod : « A facie vcrbi parliirit faiuus. »
Pariuricns non quieseit doncc partum emiserii, nec
fatuus doncc verbum proiulerii. \ttcndcre etiam
dcbcl de quo loqualiir, dc Deo vel de aliis. Cum
revereniia et limore de Deo dcbei loqui. cneca:
• Vitiosum est de re sacra delicaium inferre scr-
« monem. » Altcndcre ciiam debci quid diccndum
sii. E[)hes. i: « Omnis scrmo malus de ort vestro
« non proccdai, sed si quis bonus esi, ad aedifi-
« caiioncm fidei, ut det graiiam audientibus. •
Aticiiderc eliam dcbcl uhi diccndum sit: aliquid
in loco sacro non est diccnduiT , quod alibi dii-i
posset. Aiigustinus: « In oratorio nemo aliquid

440

DE ERUDIT.

■ aliud agal nisi ad qiiod faclum est. ■ Atlendere
eliaiii debet quando sii dicendum. Eccles. o: a Tem-

• pus lacendi, el len pus loquendi; » Ibid. 26:
« Homo sapiens tacebit usque nd tempus; » Ibid.
28: « Ex ore fatui reprobabilur parabola, quia non
« dicit eam in lempore suo. » Aliendere etiam
debei quomodo sit dicenduin: in locuiione repre-
bensibilis est nimius clamor. Isa. 42: « Non cla-
« mabit; » Sencca: « Vox sit sine elamore. » Et
nolandum qnod ad condimenium sermonis facil
quod senno sil purus, opportunus, dulcis et utilis.
De primo dicitur Prover. 15: « Sermo purus, pul-

• cherrimus est. » Purus debei esse a falsitate, et
noxielate proximi, el coniunelia Dei. De secundo
legitiir Prov. 15: « Sermo opporiunus, opiimus est.
De teriio, Ecel. 0: « Vcrbum dulce muliiplicat ami-
« CDS, et mitigat inimicos; » Prover. 10: « Qui
« sapiens esl corde, appellabiiur prudens; qui dul-

• cis esi eloqiiio, niajora' reperiei. » Magis enim
proficiuni qui babcnl dulcedinem liuguae, quam
qui habeni sapienliam magnam. De quario dicii Se-
neca: « Sermones utiles magis quam faceios et af-
« fabiles aina, recios poiius qiiam obsecundantes; »
Ibid.: « rSon eril libi scurrilis, sed grala urbaniias,

• urbanilas tua sine dente sit. »

CAPIT XXI.

De (luibmdnm quae muldim valenl
ad linguae custoUiam.

Iiem nolandiim esi, quod qnaiuor siint quao
multum valere possunl ad linguae custodiam: pri-
murn est, quod ante porlain oris barrae ponaniur;
secundum est, quod baec porla raro aperialur; ter-
lium, ui apcrta cito claudaiur; quartum, ul in ea
clavis habeatur. Q lasi barrae ante portam oris
sunt proposila de^ linandi illas personas, cum quibus
per linguam peccare solemus; vel loca illa, in qui-
bus habemus occasionem pcccandi per linguam;
vel propositum lacendi illis horis in quibus lingua
facile labitur, ut post sumptioncm cibi ei potus.
Prov. 18: « Fiaier, qui adjuvatur a fratre, quasi
(. civitas firnia: ei judicia (piasi veoies uibiuni; »
proposita ex judicio rationis facia, sunl qnasi ve-
ctes, vel quasi barrae. Raro apericnda est porta
oris, et cito claudcnda. Sapiens: « Ad summam
« perfectionem volo le esse brcvilocpium, lardilo-
« quum, et subndssa voce loqucntcm; » Jac. 1:
« >it onmis houio velox ad audiendum, lardus ad
« loquendum; •> '^eneca: " Tardiloquum te esse jubeo.
« et prope erit libi !'eus; » Idem: « Aurem verbis
« freqiienlius quam linguam accomoda. » Sic mulii-
loquium freqoeiiler babet peccalum, secundum illtid
Prov. 10: « In uiultiloquio non decril peccalum. »
Sic breviloquium valet ad vitandum peccatum,
Ecol. 19: « Qui odit loquaciiaiem, exiinguit mali-
« tiam. » Clavis valet ad linguae eustodiam, quae
esl firmuiu proposiium non loquendi sine dclibe-
ratione. Hieronymus: » Prius venial seruio ad li-
« mam quam ad linguam; » Eccl. 5: « Ne temere
« quid loquaris; » Ibid. 4: • Noli esse citus in

• linguau.; » Ibid. 21: « Verba prudenlium slate-
« ra pondcrabuniur. » Sapiens habet os in cor,'e,
idest cordis, scilicet potestate ct disposiiione: siulius
vero habel cor in ore. In eodem: • In ore fatno-
« rum cor corum, el in corde sapientum os illo-
« rum. » Qui non habel discreiionem loqucndi,

PRINC PIM LIB. V.

habeal discreiioncm tacendi. Seneca: «Taciturnllas
« homini stulio pro sapienlia est; » Prov. 18:
« Stultus si tacueril, sapiens reputabitur. » Raro
lamen graiia lacendi in slulto reperiiur. Sapiens:
• Nenio stultus tacere potest. » Specialiter eiiaui
loqnaciias in mensa cavenda esl. Hugo de Sancto
Victore: ■ Lingua, quae omni lempore prona ad
« peccatum labitur, perieulosius, cum per crapulam
« inflammata fueril, ad loquendum relaxatur. » Pro-
plerea euim dives qui inier epulas loquacilati ser-
vivit, post in inferno positus veheuientius in lingua
ardebat.

CAPUT XXIL

Quae allendat disciplina circa sumpiionem cibi

ef. potus.

Circa sumptionem cibi et potus noiandum,
qiiod disoiplina in mensa mulium esl commenda-
bilis. In meiubro enim illo servat mundiiiam, in
quo immunditia maxime est indecens, scilicet iri
ore; et in loco illo immunditiam cavet, in quo ipsa
boiuinibiis mulium displicei, scilicet ad mensam.
Per eam Dei ofTensain cavemus, quando eam mul-
tum cavere debemus, scilicet quando bonis ejus
utimur. Magna perversitas esi Deum ofTendere, cum
in mensa ejus sumiis. Cavent latrones aliquot die-
bus ne eis noceant cum quibus couiedunt. Per
cam fii ut cum pascilur bomo, pascalur ei Peus:
piiriiaiem enim servat qiia Deus deleciaiur, Cant.
1: • Qui pascitur inter lilia. » Disciplina mensae
atteiidit cibi, et potus, qui snmendus est, quantita-
lem, (jiialitatem, tempus sumendi et mod;im.

CAPUT XXIII.

De quantita'e eorum quae sumunlur.

Circa quaniiiatem eorum quae sumuntur, ca-
vendum est ne nimis sumalur, et ne ferculorum
multiiudo ametur, paretur vel quaeratur, et ne
freqiicnter homo reficiaiur. Multum noxia esl ani-
mae et corpori suinptio nimii cibi et poius. Eccl.
57: « Propter crapulam mulli obicrunt; • Luc. 21;
« Aiiendile ne graventur corda vesira crapula ci
« ebrieiate. » Crapula est cruda epula, cruditas ist»
freipienler accidit in his qiii nimis sumunt. Sene-
ca: « E(ie citra crudiialem, bibe ciira ebrieiatem. »
Mulium utilis esi moderata smupiio ei animae ei
corpori. Chrysostomus; « Nibil sic salutem, nihil
« sic sensiium aciimen operatur, nibil sic aegritu-
« dinem fugat, sicut moderata refeciio. » Multitudo
ferculoruin frequenler esi occasio qnod nimis su-
malur de cibo, unde nociva est et animae et cor •
pori. Seneca: « Faslidientis stomacbi esi mulia
« degustare, quae ubi varia sunt, inquinant, non
« aliini; » Eccl. 37: « In multis escis erit infir*
« miias; » Seneca de antiquis loquens: « Simplex
« erat, ei ex esca simplici valetudo; multos morbos
« multa fercula feccrunt. » Circa frequeniiam re-
feciionis notandum, quod hoinini, qui habf^t inten-
dere siudio sapieniiae, vel orationi, vel alii operi
spirituali, expedirei, si aliud necessiias non nviui-
rerel, qiiod semel in die reficereiur, et lune ita
lemperaie, quod illa refcctione non impedireiur a
spiiituali opcre. Seneca: « Vir magnus et prudens
• anifuum dcducil a corpore, et mulium cum mo-

OPUSCLLIM XXXVIL

• liori ac divina parle versatnr, c(im hac qncnila
« ei fragili , qiianUim necesse csi; » Pjihagoras:
« Doclo hodiini vivere esi cogiiare. »

C\PUT XXIV.

De qualitale eorum quae sumuvfur,

Circa qiialiiaiem cavendum esl neanicniur, vel
quaereniur preiiosa, vel dclicala, vclciriose paiaia.
Ad pnmiim dehfl movere pieias, qiiam homo dc-
hel hahere ad pauperes, Dci filios el fraircs, ininr
quos muhi sunt qui eiiam panem non possunt lia-
bere. Qualis esl fralernilas quod alii non haheanl
neccssaria, alii haheanl supernua? Magna pcrvcrsi-
las quod servus prciiosa quacral, ciim Doninum
suum in paopcrihns egcre sciat. Non videiur vere
inemhruii» es^^c illius corporis, cujiis Chrisius es«
oapiit, qiii indigentiac mcnihroium ejus non eom-
paiiiur. 1 Cor. I^; a Si quidein eoinpaiilur unum

■ ii^emhruni, cotiipaliiintiir omnia ii>emhra; » Eccl.
52 « ridein posside cum amico luo in paiiperiaie
« illiiis, ui in honis ejus laeieris; » Bernardus;

■ Noli puiare graiuiium quod impendis proxiino:

• vclis nolis, dchiior es. » Sccundo, pcriciiliiiii
qiiod est in acqiiirendo. Frequenter enim sumpius,
quibiis pieiiosa hahentur, acquiruniur vel cum
periculo ejiis qui eis iiiiiiir, vel illiiis a quo daiur.
Noluit David bihcrc aquam, qnam sibi attnlerani
ires forles, sed lihavii eam Domino dicens: « Pro-
« pilius sit niihi Dominus, nc faciam hanc rem,
« non sartguinem honiinum istorum, qiii profccli
« suiit, el animarum pcricolum hiham, » 2 Rcg. 21.
Melius es( sine periciilo lantum panem el aqiiam
sumere, qiiam cum periculo preliosa haherc. 2
Mach. 5: « Judas secesseral in deserlum loeum,
« ibique inier feras oum suis vitam in moniihus
« agcbai, et foeni ciho vesccnies demorahaniur,

• ne pariieipes fiereni coiiiquinaiionis. • Terlio,
rondilio corporis. Cum cnim corpiis vas sil uhi
corrumpitur quod infundiiiir, faiunm videtiir esse
ibi preliosa ponere. Jocl. 1: « Lllulaie qiil bi-
« bilis viniim in dulcedine: pcriil cnim c\ ore
« vesiro. » Non sic est in aliis scnsibus: non e-
niin corriim|)itiir res pulchra ciim semel visa fue-
rii, nec rcs odorifera cum semcl odorem ejns ali-
quis percepcril. INon vidciur quod Deiis voluerit
hominem quaerere pretiosos eihos, qui eam''em
escam assignavit ei eum jumcnlis. (Jen. 1: « Ecce

• dedi vobis herbam alTcrenicm semen super ler

• ram, et universa ligna qiiae habcni in senieli-
« psis semeniem sui generis, ut sini vobis in

• escam, el cunctis animaniihus tcrrae. » Quod
cibi pretiosi quaeruniiir, frcqnenier accidil vcl e\
delectalionis amoie, vel e\ amhiiionLv ct ex uiro-
bique esi magna faluilas. Faiuum cnim est sumplns
magnos facere pro brevi delrctaiione, quae lanium
dural, qiiantum Iransilus cihi per guttur solnm
durat. Ilem valde fatuum e>:| et pcrvcrsum pasccre
ociilos mundi de fioc quod snl)lrahiliir in paupe-
ribiis famclico ori Dei. Scncca: « llanc sanam et

• salubrcm formam viiae lene, ut corpori lanium
« indulgeas, (|uanlum honae valeludini saiis cst.
« Durius eliam Iraclandum est ne animus male
« percat, cibus famem scdei, poiio silim exlingual,
« vestis arceat frigus, domus munimenlum sii ad-
« versus infesia corpori: banc ulrum scpcs crexe-
« rit. an varius lapis gentis alicnae nibil interest.

5. Th. Opera omnia. V. \&.

• Scitote homines (am culmo hene quam auro
« lcgi, contcmniie omnia qnae supervacuus lahor
« velui ornamentum ac dccus pomi; cogiiate prae-

• ler animuin nihil esse mirahile, cui uiagno nihil
« esl magnum. » Muliis de causis faiiium esl cor-
pori siio (lclilias procnrare. Primo, quia (juidclica-
tis uiitiir, infirmilaii corporis sui medium adhibet
uiide infirmiias aggravaitir. Secundnm Augusiinum
sumcnda snnt alimenla sicui medicainenia. Scd,
sicut dici» (jrcgoiiiis, ipsum medicaiiicniiim in vul-
nus veriiliir, quia exquisiio rcmcdio j)auIo diutius
inhacrcnlcs, ex eo gravius defecimus quod provide
ad refi'ciioriciii paramns Sccundo, qiiia ciirn aliquis
dclic;ilis iiiiinr, hosli ejus consueiudo mala siiper
eiim acqiiiriiur, quae vix excuiiliir. Scneca. • Yo-
« Inpiaiibus se immergiini quibus in consueiudi-
« nem addnciis carere non possunl, ei oh hoc
« miseirimi siint, qood eo pervenenint, quod illis,
« qiiac sunl supcrvaciia, facla sunt neccssaria. »
Consucliido mala pertiDcns ad vitium gulae vix
deponimr. Corvus non lcgiliir reversus ad arcam
Gcn. 8. Actus, imdc gravalur hoc viliiim el auge-
tiir, miilliim frcquentatur; ideo hoc vilium vix de-
discitur: gl.iiinum est valde forfe cl quasi indisso-
hibile. Liic. 14: « L\orcm duxi, el ideo non pos-
« sum venire. » .\d mairimonium pertinei indis-
sohihiliias: uxor isia c>l voliipias carnis: in hoc
mairimonio, in quo diabolus conjungit, solus Deus
separal. Teriio, quia qiii di^Iicaia corpori suo parai,
adjiiioria suo liosii procurai. In lib. de Vita sol.
deCondim.: « Sufficil ut comeslihiles (ianl cihi no-
« stri, non etiam concopiscibiles, vel delectabiles.
« Sufllcit enim conciipisceniiae mala sua, quae cum
« vix aiit nullo modo pertransire possit ad finen.
« explcnilo neccssilaiis nisi per viam quaniaccumqiie
« delectalionis, si coepcril accipere irriiamenta ab
« ois qiii pcrpeiiium susceperuni bellum adversus
« ejus ohlectamcnia, fiunt diio circa unum, ct peri-
« clilalur coiiscicntia. «Quarlo, qiiia usuio deliiiarum
frequenier excessiis comiialur: unde infirmiias cor-
poris et saepe mors sequilur. Seneca: « Po!est
« nostra providcntia Iiuic corpusculo moram pro-
« rogare longiorem, si voliiptales, quibus major
« pars corporiim peril, poterimus reyerc et cocr-
« cere; » Idem: « Ipsae voluptates in lormenia
« vertuntur; » Ideni: • Quis hoslis in quemquam
« lam contumeliosus fnii, sicui in quosdam volu-
« ptates suae sunl? Sufficii aliciii si hoslem suum

• excaecat, sed voliiptates non solum excnecanl volu-
« ptiiosos, sed eiiam in polcnies rcddiini ei contra-
« ctos el laesos, ct aliis infirmitalihus allliguni eos,

• et lamdem inicrficiiint. » Chrysoslomus: «Hisqui

• in luxuriis ct dditiis vitam ducunt, resoluta cor-

• pora ei omni cera molliora circun feruni, aique
« infirmiiatihus rcpleia, quihus ad cumuluni ma-

• lorum podagrae trcmor ei immalura senecius

• accedii, cic. semper viia iii medicis et medicamen-
« tis; sensus autcm tardi, graves et obliisi, ct quo-
t dammodo scpulii. » Scneca: « Victus lihi si( ex
« re facili, iiec ad volupiatem, sed ad cibum acce-
« dc, palaium liiiim fames excilei, non sapores,

• cum os non solum sibi cibum sumai sed loto

• corpori, ncc quod sumii sibi rctineat, sed ad
« membra transmittal. » Non est babcndus respe-
clus in sumptione cibi ad os tanium, sed ad corpus.
Aliquaiido enim qiiod nimis est corpori, parum esi
giilae, et qiiae gulae sunt deleciabilia, corpori snni
noxia Undc si ille, qui habei muliiludinem ciborum

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

delicaioruni, tantum inde vult sumere, quod gula

sit saiiaia, polest inde incurrere infirn>iiatern, vel

etiHin moriem: sirnililer poiesi accidere in illo qui

in cibis non ailendii, nisi quod gulae sint delccla-

biles: quod enim gulae delertabile esi, poiest esse

corpori mortiferum. Non congrnuni deliliae tenipori

in quo sumus. Bernardus: « Universum tempus

« poenitenliae vigilia quaedam est solemniiatis ma-

« gnae el aelerni sabbati quod praestolamur. De-

o litiae solemnitati congruunt non vigiliae. » Non

congruunt eliam deliiiae loco in quo sumiis: locus

enim exdii, vallis miseriarum, non locus deliiiarum.

Non ejecit hominem Deus de loco delitiarum ul

sibi delitias procuraret. Item non congruunt deli-

tiae statui corruplionis, in quo nunc est humana

nalura. Quae facile corrumpuntur, melius seivantnr

in aqua salsa quam in aqua dulci. Homo, eiiam in

slatu nalurae bene inslittitae posiius, deliiiis cor-

ruptionem incurrit, quae iribulaiio, quasi aqua salsa,

eiiam in statu naturae destiiutae cusiodii. Non con-

gruunl eiiam deliliae servili con^iiioni corporis.

Servo malevolo tortura et compedes congruunt, non

delitiae. Prov. IV): « Qui delicale a pucritia n<iirit

« servum suum, postea sentiet eunj coniumacem. »

Item, non congruunt deiitiae slultiiiae corporis,

ad cujus correptionem virga necessaria est. Prov.

10: « Virga in dorso ejus qni indigel cordc; »

Ibid. 19: « Non decent stultum delitiae. » « Per slul-

« tum cibo satiaium movetur terra, » Prov. oO;

stullus cibo satialus est homo carnalibus deli-

tiis repletus. Non congrimnl eiiam delitiae slaiui

christiano. Bernardus: « Chrislus, qui non fallitor,

« elegli quod carni molestius esi. Id ergo melius,

« id utilius, id magis eligendum. » Exemplo ergo

ipsius Christi non carni deleclabilia, sed molesia

debet chrislianus cligere; Galat. 5: « Qui Chri-

« sli sunt, carnem suani crucifixcrunt cum vitiis

• el concupiscentiis; » Malth. 11: « Qui non acci-

« pii cruceu) et sequilur me, non est me dignus. »

Christianus debet potius eligere habere cun> popu-

lo Dei carnis affliciionem, quam inordinaiam cum

servis diaboli consolalionem, sicut de Moyse legiiur

Heb. 11: « Magis eligens affligi cum populo Dei,

« quam temporalis peccati habere jucundiiaiem. »

Specialiter cavendum esl ne pueri delicate nuirian-

lur. Quintilianus: « Ulinam liberorum nostrorum mo-

« res non ipsi perderemus: infantiam enim staiim de-

« liiiis solviinus: nam illa, quam indulgeniiam voca-

« mus, educatio mollis nervosomnes frangitmeniis. »

Seneca: « Educaiio et disciplina mores facit, el id sapit

» quisquc quod didicit. » Non congrunnt eiiam

deliiiae homini qui siudei sapienliae. Job !28:

« Non invenilur in terra suaviler viveniium. »

Hieronymus: • Pulchre dicitur apud Graecos: Pin-

« guis ventcr non gignit sensum lennem. » Sene-

ca: • Copia ciborum subtilitas impeditur: absiinen-

« tia a delitiis valet ad intclligentian!. » Pueri (|ui

cibos regios contempscrunl, cibis grossis contenli,

inielligenliores ceteris inventi sunt Dan. 1. De cu-

riosilate praeparandi noianduu), qtiod qui studiosc

el laute cibos praeparari facit. gladium hostis sui

acuil. Bernardus loquens de haccuriositaie: « Tan-

« ta, inquit, accuralione et arte cocorum cun-

cla apparantur, ut quaiuor, vel quinque ferculis

devoratis, prima non impediant novissima, nec

satieias minuai appetitum. Venter quidem, dum

nescii, oneraiur, sed varieias tollit fasiidium. Quia

enim puras, ut eas nalura creavit, epulas fasli-

« dimus, dum alia aliis multifarie permiscenlur, cl
« spretis naiuralibus, quos Deus indidii rebus, qui-
« busdam adulieriuis gula provocatur saporibus,
« transitur nimirtim meia necessiiatis, sed necdutn
« dclectaiio superaiur. »

CAPUT X.KV.

De timpore el moilo sumendi cibum.

Atiendendiim esl ne teinpus comedendi prae-
veniaiur. Qui enim praevenit, non expeciat donec
salsa paraia sii, scili(;ei fames, unde cibum insipi-
dum comedit. Seneca: « Solus panis bonus libi
« fiet, ciim teneruin et siinilaginem fames reddet:
« ideo non esi anie edendum qtiam illa imponai;
a expeciabo ergo, nec cdam quam aui boniim panein
« habere polero, aui malnm fastidire desiero; »
Bernardiis: « Prudenter sobrieque conversanli salis
« est ad omne condimentum sal cum fame. » Sa-
piens: « Desideriis onmia condinniiir. » Ad moduiu
sumendi cibum periinei munditia ei temperaniia.
Secundum saectilum valde veiecunduni est si homo
adiilius nesciat se pascere qiin se maciilet corpo-
raliter, et secundum Deum valde verecundum esl
si iiomo nesciat se pascere quiu auimam suam ma-
culet. Utraque ergo iinmunditia cavenda esl in
mensa et corporalis et spiriiualis. Temperaniia e-
liain ibi servanda est, ui non comedaitir cum fe-
stinalione nimia, et appeiitus cibi vel poius refrae-
nelur, et effusio super escam vitetur. Eccl. 58:
« Noli esse avidus in omni epulatione, nec te ef-
« fundas super onnem escain . » Augiislinus:
« Fieri potesl ut sine omni viiio cupiditalis vel
« voracitaiis preiiosissimo cibo sapiens ulatur, in-
sipiens auiem foedissimae gulae flamma in vili-
simum cibum ardescat, et sanctus quisqtie, Do-
mini more, maluerit piscibus vesci quam leniicula
more Esau. Non propler hoc coniinentiores sunt
« nobis pleraeque bestiae, quia vilioribus cibis a-
« luniur. » EITusio vultus inierioris super escain
esi, quando ad cibum sic ardore animus trahilur,
ut aliud cogiiare non sinalur. Comitari solel foe-
dam aviditatcm inordinaie scindendo panem, etsu-
mendo cibum: valet conira hanc avidiiaiem psaliui
interpositio cum aliqua oraiione.

CAPUT XXVI.

Qiiod in aetafe adolescentiae monendi sunt qui non
possnnl contincre ad mafrimonium.

Cum in aeiate adolesceniiae maxime saevial ar-
dor concupisceniiae, admoncndi sunl juvenes qui
non possunt, nec volunl cnminere, ulconcupiscen-
liam refraenent conjtigii lege. Sic raonebai Salo-
mon Prover. 5: « Laetare cum muliereadolescentiae
« tiiae: • ei subdiiur: « Quare seduceris, fili mi^

• ab aliena, et foveris in sinu alterius? » Ad id
monel Aposiolus I Corinth. 7: « Propter fornica-
« tiontm, unusquisque uxorem habeal ■ fornica-
tionem, inquii, viiandam; ei subditur: « Melius
« cst mibere quam uri; » Iten Hebr. ull.: « Ho-

• norabile connubium in omnibus, » supple .sil:
« et torus immaculatus. Fornicatores enim et a-
« dulleros judicabil Deus, » idest damnabit. Ad-
monilio ista fit non valentibus continere, et non
illis qui valcnt, et voluni coniinere: illud enitn

OPLbCCI.

melius esi: uucle I Cor. 7: • Qui rnalrinionio jun-
« gii virgifietu suam, bene faeil: el qui non jon-
« gii, niciius facil; » in eodem « Volo oinnes hoinines
« esse sieui uie, » scilicei conlinenies. (^oiiinien-
danduni esl conjiigiuii) ui ainelur, el ad doclrinain
Siinae regulae dingenduin ui modo debilo conlra-
baiur ei, conlracium, cwslodialur. Ad commenda-
lioneiii i[)sius qualuor faciunl: primo, bonor ei a
Deo exbibilus; secundo, preiiosus ejus frucius: leiiio,
boe qiiod sacramenlum esl: quario, n agna ejus
cflicacia. Circa primum noian-Jum, quod Deiis bo-
iioravil conjugiwm ilbid insiiluendo, el in dilusio
conjugcs bahando: bonoiavil eliam illud in in-
tarnaiidne, el in nupliis, ei adbuc [lonoral in Ke-
tlesiae benediclioiie. Quanium ad ejus insliiulionem
qualiior pcriinenl ad ejus bonorem, rriino, insii-
lueniis aucloriias, cum alios oidines inslilucrii ali-
quis saiicius, ui Auguslmiis vcl Benedicius, ordi-
nem malrimonii insliiuii ipse Deus qui eirarc non
poiesi; unde si culpubilis esi qui ordinem Bencdicli
iransgrediiur, consial vulde culpabilcm csse qui
transgrcdilur ordiiicm matrimonii a Dco inslilulum.
Secuiido, locus in quo insliiulum esi, scilicei Para-
disiis; insiitulum enim esl iminisso sopore in Adam,
Gen. 2: « Lt raptus est Adain in spiiitn, » el in-
terfuii curiae caelesli, ubi agiiovil virluiem mairi
inonii ei ejus rei esse sacrameniiin», ei eral Adam
tuiic corpore in paradiso terresiri, mente vero in
paradiso caelesii. Teriio esl aniiijuiias: non enim
de novo iiisiitulus esi ordo isie, immo aniiquilalc
excedii oumcm ordinem in icri is iuslilutnm. Quar-
to, slatus innoeentiae in quo esl inslilutuii): insii-
luliim enim esl illo felici temporc, in quo boiiio
nondum peccaverai.

CAPUT XXVIl.

Commcndatio mutrimonii.

Tempore diluvii solos conjuges salvavit: in aroa
enim salvati suni iNoe el uxor ejus, el ircs filii
ejus ei eoiuin uxores: si qui erant concubiiiu-
rii, si qiiae mereirices , oniiies diluvio perie-
runt. Hunc ordinem beata Virgo inlrare voluit,
licet proposuissci scrvare virginitaiem, quod non
parum fuii ad bonorem matriuionii: noluii Deus
Filius carneiii ex ea sumcre, nisi donee essel in
niatrimonio. Malrimonium esi palliuin, quo beata
Virgo usa est qiio oiculiarct caeleslem conccplum:
sub lioc pallio celalum est Diabolo mysierium re-
dem[)tionis nosirae. Infclices el malcdictae sunl illae
quae poiius eligunl esse in confusione diaboli,
quain in ordine beatae Viiginis. Confusio diaboli
est status mcrctricum, qnae quandoqiic pcccani cum
patrc, post cuni filio, quandoque eum duobus fra-
trihus vel cognatis, ((uandoque cum solutis, quan-
doque cum conjugatis, quandoque cum Sacerdo-
tibus, quandoque cum Rcligiosis, (luandoque cum
leprosis. Infelices eiiam sunl adulierae conjugio
non dcferenles ncc timcntes pallium beaiae Vir-
ginis inqiiinare. llonoravit eiiam conjugium in boc
quod voluii inleresse nuptiis cuiii matrc sna et
discipulis suis, ubi voluii faeere primum miraculum
aperie, quod fecit coram discipulis, muiando aquam
in vinu.n. Honorat eiiam conjugium in excellcnti
benediciione; quam Ecclesia facii conjugibus juxta
aliare ad Missam in praesentia Dominici corporis.
Qui potius vull esse concubinarius quani in conju-

L'.M XXXVII. m

gio, poiius vull babere malediciionem, quam bene-
diciioncm: quamdiu est enim in peciaio, maledi-
clum Cal quidquid agai. l'sal. « >oluil benediclio-
« ncm, el clongabitur ab eo. » ("uncubinarii babe-
buni malcdiclionem, audieiit enim illud .Malib.
« Discedile a me malcdicii in igncm aeternum. •
Qui aijlem bene se liabcnl in maliimonio, audienl
illiid: ci Venile, bcnedicti Patris mei. » Ad com-
mendaiioiiem inairiinouii facil [)rclio5US fruciusqui
a matrimonio sequitur: generaninr inde filii bujus
saeculi, qni posl per adopiionem suni (ilii Dci. ^i
qiiis babcrcl vineam quae aiinualim fcrrel mille
motJios \iiii, valde amarct cam. Quanium ergo a-
manduin esl n.atriinonium, unde pueri procreanlur,
cuiij puer unus praevaleat loti vino quod in mun-
do esi? Kx iiialrimonio generantur virgines: unde
si virginilas multum csl amaiida, el matrimonium
muliuin esl amandum. Hieronymus: « Laudo con-
« jugiuui, quia virgiiies gcncrai: lego de spinis
« ro.'-am, de concba margaritiim. » liem, ad com-
mcndaiioiiem mairimonii facii quoii est uiium de
sacramenlis Ecclesiae; unde Aposlolus loquens de
ipso dicit, Kpb. o: » Sacramentuin boc magnuni

• esl, ego autcm dico in Cbri^lo el in Ecclcsia. »
Ad commcndaiionem ipsius facii magna ejus effi-
cacia, quae poiesl ostendi multipliciter. Primo per
boc quod opus carnalc, quod sine eo essei mortale,
cum eo est veniale, vcl oinnino sine peccato. Se-
cundo per boc quod remedium esl contra mala,
quae ex mereiricio sequuntur, quae sunt steriliias,
prolis iiiierfeciio, inceslus. Teriio per boc quod
adeo eflicax est ad concordiam faciendan, quae
niultum placet Deo, sicul discordia mulium ei dis-
plicet, tota palria una uno malrimonio quandoque
ad concordiam reducitur. Prov. 6: « Sex suni quae

« odit Dominus, et sepiimum deieslatur anima

• ejus: » sepiimum quod detesiaiur est « Qui seuji-
« nai inter fratrcs discordias. » Quario per boc quod
defendit bominem ex ea parle qua diabolus eum
foriius impugnat. Job 40: « Fortiiudo ejus in lunj-
« bis ejus. » Ad siaium conjugalem periinei ut
vir debilo modo se babeai ad uxorem, et prolein,
ei domus ei familiae gubernationem. Ad uxorem
vero eam ducendo, et post cobabiiando. Ducendo
vcro attcndere debet qualis ducatur, et qua inten-
(ione. Qualis ducaiur, allendendum est: quia, ut
ail Pbilosopbus: « Rara avis esi in terris bona
« uxor; • Eecl. 7: « Virum unum de mille reperi;
« mulierem cx omnibus non inveni. » Ideo in
eligenda uxore adbibcnda est diligeniia, ne contin-
gai errare errore quem liomo non possit emendare.
Sapiens: « NuIIa esl uxoris jam conjunctae probatio,
« sed qualisciiinque obvenerit, est babenda, et ju-

• giter relinciida eiiam si iraciuuia, si falua, si
« deforinis, si superba, si foctida; » Fulgeniius:
« Uxor aui perpetuale rcfugium, aui perenne lor-
« mcntum. » Uxor bona virum iratum miligat (un-
de mulier dicitur quasi molliens viriim) ei ad
Deum converiil. 1 Cor. 7: « Sanctificatus osi enim
« vir infidelis per mulierem fidelem. ■ De hoc
exemjilo babetur in beala Caecilia, quae dcsponsaia
mox s[)onsum convertit ad Cbristum. l*rov. 12;

• Mulier diligens corona esi viro suo. • Propter
hoc et his similia dicuntur Ecci. 25: « Mulieris

• bonae beaius vir; . et posl: • Pars bona, mulier
« bona. » Periculo.uim est habiiare cum mulierc
niala: nnde Eccles. 2^): « Lconi ct draconi placebil
« magis oommorari quam habilare cum muberc

444

DE KRUDIT. PJilJSClPUM LIB. V.

• nequam. ■ Tria dicuntur hominern expellere de
doiiio, seilicet: fumus, stiilicidiutii, ei mala uxur.

CAPUT XXVIII.

Quomodo ducendo vxorcm sc debeal hubere.

Eligenda est pro uxore mulier bona: adjutorium
enim debei esse saluiis, secundum illud Gen. 2:

• Faciamus ei adjutorium. ■ Si bona sil, magnum
esl adjutorium salulis, cum sil familiarissima; si
vero sil mala, magnum impedicuentum salutis. Sed
quia niillus potest babere uxoretn bonani, nisi a
Deo deiur, volens inire conjugium, orando ei ora-
re faciendo el eleeniosynas dando, debet eam a
Deo quaerere. Proverb. oO: « Domus el divitiae
t daniur a pareniibus, a Domino vero proprie u-
« xor prudens; » Kccl. '26:« Pars bona, mulier bona,
« in parte limenlium Deuin dabitur viro pro fa-

• clis bonis. »^Attendendum esl eliam quod sit de
bona progenie. Timendum esi ducere eiiaui filiam
usurarii vel rapioris. Haec fuii una de causis dilu-
vii: « Videnies enim filii Dei filias bominum quod
« essenl pulcbrae, acceperunl sibi uxores ex omni-

• bus quas elegerant, » Gen. 6. Filii Dei vocantur
qui eranl de slirpe Selb, filii bominum, qui eranl
de slirpe Cain. Debet eligere uxorem sibi similem,
scilicel nobilem, si est nobilis, ignobilem, si sil igno-
bilis. Genes. 2: <■ Faeiamus ei adjutorium similc
« sibi. » De cosla viri formavit Deus mulierem ne
posset unus conira alterum gloriari se esse de no-
biliori genere. Non formavil Deus mulierem deca-
pite, ne credereiar formaiaad dominaiionem; necde
pode, ne crederetur subjicienda in serviiuiem,sed de
medio, ul baberelur lamquam socia. Poeia: « Si
« qua voles aple nubere, nube pari. » Pariias illa
non soluin altendenda esl quanlum ad nobilitalem,
sed eliam quantum ad juveniutem et pulcbritudinem:
quando enim juvenis et pulcbra nubit seni el de-
formi, habel eum exosum, et adullera eflicitur. Pa-
riias ista bene in annulo oslendilur, qui si siriclior
si(, digilo non congruil; si vero latior, decidil; sic
se habet inler conjuges, si sinl dispares, quia simul
manenies non suni concordes, vel unus ab altero
discedit. Volens inire conjugium debet habere in-
lentionem reciam: non enim debet eam ducere
causa luxuriae, sed causa prolis procreandae, el
fornicationis vilandae, et ul habeat heredcm Dei
cultorem. Desiderium debet habere generandi filios
secundum carnem, qui posl fianl filii Dei per ado-
piionem. Tob. 6, dixit Angelus Tobiae minori: • lli
« qui conjugium ita suseipiunt, ul Deum a se el
« sua menle excludanl,cl suae libidini ila vacei;i sicul

• equus el mulus, quibus non esi intellcclus, habcl
« super eos daciiion polestatem; »ineodem:« Accipies
« virgineai cum liiiiore Domini, amore filiorum
« magis quam libidiiie ductus; » Ibid. 8: « Dixil
« Tobias minor: INunc, Domine, tu scis, quoniain
« non luxiiriae causa accipio uxorem meam, sod

• sola posierilatis dileclione, in qua bcnedicalur
< nomen luum in saecula saeculorum. ■

CAPUT XXIX.

Quornodo se debeal haberc cum uxore sua.

Poslquam vero uxorem duxeril, debito modo
ad eain sc dcbei habere, discreie el temperale eain

ainando, eam honorando, temperate ea ulendo, be-
nigne eam iractando. Sapiens: « Adullcr est in
« uxorem propriam amator ardenlior. » Hiero-
nymus ailvers. Jovinianum, loquens de quodam
nimis amanle uxorem suam: « Origo, inquil, a-
« moris houesta eril, magniludo deformis: nibil
« auiem inieresl ex qua honesia causa quis insa-
« niat. » Sapiens eigo judicio debel amare uxo-
rem, non afleclu: nibil est foedius quam uxorem
amare quasi adulieraui. Ilonorare debet eam laui-
quam sociam. 1 l'etr. 3; » Quasi infinniori vasculo
« muliebri, impariientes bonorem. » Temperale
debet ea uti ui nec loco, nec lempore, nec modo
indebito ei couimisceatur. I ob. 6: ■ Dixil Angelus;
« lu, cum acceperis eam, per ires dies coniinens
a csto. » Benigne debet eam traclare, cum matrem
et patrem et alios sibi atiinentcs propier ipsum
reliqueril. Coloss. o: « Viri, diligiie uxores vestras,
« ei noliie esse amari ad illas. » Ad prolem sic
debet se babere sicut docel Auguslinus, ul scilicet
« amanier suscipiaiur, benigne nulrialur. religiose
« educelur. » De amore uxoris el prolis dicitur.
Prov. 5: « Cerva carissima et gratissimus hiiinulus. »
Valde cara debei esse uxor, quae sic fornicaiores,
sicul cerva serpenles, persequiiur: ei filius valde
debel esse gralus qui ad modum hinnuli ad bona esi
agilis, visu fidei perspicax, viriutum varietate di-
siinclus. Ad gubernationem domus pertinel ut do-
miniis ejus bonis moribus el actibus eam ornel.
Seneca: « Non velis dominum esse notum a domo,
• sed domum a dommo. » Idem: « Qui domum
« iniraverit, nos potius miretiir, quam supellecli-
« lem nostram. » E eontra dicil Tullius Sallustio:
« Non est quicquam lurpius domi luae, quam lu
« ipsc. » Diogenes cuni illi domum suam homo
turpis ostenderei, omnibus in ea locis lapidibus,
el auro nilenlibus, in faciem domini expuil, dixil-
que, nihil aliud vilius in illa domo respexisse. Quan-
tum ad personas domus suae sic debei se habere,
ul domesiicos diligat, contineat, cl promoveat. 1
Tim. 5: « Si quis suorum, et maximedomesticorum,
« curam non habet, fidem negavit, el esi infideli
« deterior. » Non debei esse nimis ausierus fa-
miliae suae. Eccli. 4: « Noli esse quasi leo in domo
« lua everiens domesiicos tuos. » ivxiraneos hila-
riler et curialiter debet accipere. Rom. 12: • llo-
0 spitaliialem seclanies. » Heb. 13: « Caritas frater-
" niiatis maucal in vobis: per hanc enim placue-
« runi quidam, Angelis hospilio •'eceptis. » Cicero:
« Ampla doimis domino fii dedecori, si esl in ea
« soliludo, ci maxime si sub alio domiiio solila
« esl frequenlari; • llem Cicero: « Decorum esi
« valde domos illusirium virorum illuslribus ho-
« minibus palere. » Et inlelligas viros illusires non
solum illos qui sunl praediti potenlia ei honore
isiius saeculi, sed magis jusliiia et bonitate con-
spicni, eiiam si pauperes sini et abjecti. Luc.
14: « Cum facis prandium, aut coenam, noli vo-
« care amicos luos, nec vic.inos di^ites, ne forie
« hi reinviient te, ei fial libi relribulio; sed cum
« facis convivium, voca pauperes ei debiles ei
« caecos el claudos, el beatus eris, quia non iia-
« benl unde retribuant tibi: reiribuemr enim libi
« in relribulione juslorum. » Circa rei familiari»
administraiionem inslruenda est, ul lemporalia bona
solertor ei fideliier mulliplicet, cauie servei, el
prudeiiier dispensei.

CAPLT XXX.

Quod volens confinere non sil prohibcndus.

Si aliquis adolcsceniitim, Dci inspiralione, volue-
ril coniincre, vel eiiani llcligionem inlrare, non csl
a parcniibus proliibcntlus, sccunduii» illud Prov. 3:
« iNoli proliibcrc bcncfacere eum qui polcsl, scd
« si valcs, el ipsc bcncfac. » Timcndum es( in
lalibus Spirilum saiiclum conirij-lare vcl extinguirc,
vel proliibere: pccealum enidi in Spiritum sancium
videtur csse. Eplies. 4: « iNolile conirisiare Spiri-
« luni sancium; » Ibid.: « Spiritum noliie exiin-
« guere; » Aci. II, ait Pelrus; « Fgo quis cram

• qui possem prohibcrc Dominum ? Spiriius ii,a-
lignus, non spiriliis bonus euiii ducit, qui Spirilui
sancio resisiit. Dicitur, Sap. 5, de Spirilu siincio,
quod amat bonum acium, el niliil velat bcncfaccrc;
flon est ergo a Spirilu sancio qiiod aliquis piolii-
bei proposilum bonum implcri. Quando alicpiis iii-
trat Ueligionem, pracsumendum est qnod Spiriius
saneius eum ducat. Cum Maria conccpissel, ei in-
cerlus essci Joscpli, an res bona, vcl niala cssct,
Angelus in mcliorcm partcm boc dclcnninavii. In-
lerprclaiio in mcliorcm partcm cst angclica, in-
lerpreiaiio veio iii dclcriorem parlem esl iJiahoIica;
(jcncs. 5, fccit dijbolus talcin inlcrprciationcm
Evac dubitanli. Cum pcr Spiriiu n concipil aliiniis
salubrc proposiium, magna crudclitas c<t cMingucre
conccpium ipsius. Ilerodiana maliiia esi, cl baby-
iunica crudcliias, parvulos nalos exlinguerc: liero-
dianaui vero et babylonicam maliiiam vidcntur
excedcrc qiii,anlc nati^iiaicm, spirilualcm conccptum
in hominibus sulTocani. In hoc videntur esse pcjorcs
dracone infernali. « Qui stelit anle mulicrcm, (|uac

• erat parilura, ul cum peperissci, filium ejus dcvo-
« rarcl. »Apoc. 12, et Corin. 7: « Bonum est hon.ini
« mulierem non tangcre. » In eodcm diciiur de
viduis ei virginibus: « Bonum esi illis si sic per-

• manserint, » proplcr duo. Boniim esi eis si sic
pcimansciini, propier praerogaiivam virginitaiis, et
incommoda vilae conjugalis. Praerogaliva virgini-
lalis inferius osiendeiur; incommoda vero vitae
conjugalis ostendit Hicronymus in lib. advcr. Jo-
vinianum, in his vcrbis: « Fcrtur aurcolus Theo-

phrasti liber de nuptiis, in quo quacrit an vir sa-

picns diicai uxorcm. El cum definissct, si pulchia

essci, si bcnc morigcraia, si honestis parciiiibus,

si ipse sanus ac divcs, sic sapicntcm aliquando

inircmatriuionium, stalim iiitulit. Ilacc autcm raro

in nupliis universa coucordant. INon est ergo uxor

dueenda sapieuti. Primum enim impcdiri studia

philosophiae, ncc posse qucinquum libris et uxoii

pariier inservire. Multa esse quac matronarum usi-

bus necessaria sint, preliosae vestcs, aurum, gem-

mae, sumptus, ancillae, supcllcx varia, leclicac, el

esseda deaurata. Deinde per nocles tolas gai rulae

conqiiesiiones. Si tolam ci domuui rcgendam com-

miseris, serviendum esi; si aliquid luo arbiirio rc-

servaveris, fidcm sibi habere non pulabit, scd iii

odium verlctur ac jurgia, ct, nisi ciio consulueris,

parabit vcncna. Anus si iniromiseris ei aruspiccs,

periculum pudiciliae esl: si prohibucris, suspicionis

« injuria. Vcrumquidprodcst etiam diligcnscusiodia,

« cum uxor servari impudica non possii, pudica non

« debeat? Infida enim custos est castilalis ncccssiias,

« ei illa vere pudica dicenda esl, eui licuit peccare,

* ii voluit. Pulchra ciio adamatur, fucda facile cou-

01 ISCULUM XXXVM. 445

cupiscil. DilTicilccusiodilur, quod pluresamant. Mo-
lesturn est possidcre, quod nemo hahere dignetur;
minori tamen miscria dcformis habctur, quam for-
mosa scrvclur. Nihil tuium csi, in quo lotius populi
voia suspiranl. Alius forma, alius ingcnio, alius fa-
cetiis, aut libcralilate sollicilai: aliquo modo, vel ali-
quando cxpugnaiur quod undique inccssiiur. Quod
si proptcr dispciisaiioncm domus, et langnoris so-
lalia, et fugaui soliludinis ducuniur uxorcs, multo
niclius servus fidelis dispensat, obcdicns auctoriiati
domini, el dispeiisalioni ejus oblcuipcrdns, quam
uxor; quac in eo se acstiiuat dominam, si advcr-
sum viri fjciat voluniatem, idcst quod placet, non
quod jubctur. Assidcre autem aegrolanii magispos-
suiit amici ei vcrnulac bcncficiis obligati, quaui
illa quac nubis impuiat lacrymas suas. Sapiens au-
tcm nunquam solus polestcsse, habcl secum omnes
qui sunt quique unquam boni fucrunt, ct animunt
liberum quocumque vult, (ransferl. Quod corpore
non polcsi,cogi(aiionecompIcclitur: ei si hominum
inopia fuerit, loijuiiur cum Dco; nunquain minus
solus erii, quam cum solus fuerii. Porro libcrorum
eausa uxorcm ducere, ut vel nomcn noslrum noii
iniercat, vcl habcamus sencclutis praesidia, ei ccr-
tis ulamur hercdibus, slolidissimum est. Quid enim
ad nos pcrtinei reccdcntes e mundo, si nomine no-
stro aliuf nominctur, et filius non slaiim palris vo-
cabulum refcral, ei innumcrahilcs sint, qui codem
vocantur nominc? Aul quae sunt seiiectufis auxilia,
cnuirire domi, qui aut prior le forle moriatur, aut
pcrversissimis moribus sit, aut ccrieeum ad ma-
turam actatem vencrit, larde ei videaris mori? He-
rcdcs autcm nicliores et certiores suni aniici et
propinqui, quos judicio deligas, quam quos velis,
nolis, habere cogaris. ■

«
«

CAPUT XXXL

Quod nobilibiis mullum sit necessaria huniilitaft.

Monendi sunl adolescenles nobiles ad huniili-
ratem. Convcnieiis ornatus nobilium est humililas.
Bcrnardus: « Nescio quo paclo vis huuaiitatis ma-
« jur in majorihus, et clarior in clarioribus com-

• probaiur. » hem, idcm loquens de humiliiaie
Salvaloris pctentis a Joanne baplizari: . Sic plaric,
« sic dccei, ut vincat humiliiale, qui sublimiiaie

• vincchai. » Adolcsccnli multum esi necessaria

huniiliias, quae non solum esl gralia, scd eliam

vas ct rcccpiaculum aliarum graiiarum: • Deus

« enim humilibus dai gratiam, ■ Jac. 5, et 1 Pcir.

5. ISon paiiuir natura vacuum quin illud impleat,

nec gralia huinilitaicm, qiiin illi se infundal. liu-

mililas haurii graiiam ut vas inclinatum. Eccl. 15;

« Huiiiiliare Deo, ct expccla manus ejus, • n^a-

nuin sciliccl condonanlcm mala, et donaniem verb*

bona. Humiliias fundamenium esi acdificii spiri-

tualis, idco neccssiiria est adolcsccnii lamquaui

viiaiii bonam inchoanli. Augusiinus: « Consirueie

« vis fabricam magnac cclsiludinis? dcfundimcnio

« cogita profundae humiliuiiis; » llicionymu^: « Pri-

« ina virius Christianorum cst huiniliias; • Gre-

gorius: « Origo virtulis esl huiniliuis: illa in nobis

. virlus veraciicr pullulal. quac in radice propria,

« idcstin hunjiliiato, pcrdurai; • Augusiinus: • Ar-

« boreni aitenditc: figil radicem in humili. ui ver-

« lice lendai ad caelum. » Idcm, loquens ci qiu

sine hua.iliiaie vull proGccre: « Sine radice arbwr

CAPUT XXXI r.

De radice a qua paterna discipiina procedit.

Ad suscipiendam disciplinam libcnter, vel sallem
palienter, primo movere debet radix unde procedit,
vel pietas, vel caritas paterna; secundo utililas dl-
sciplinae; teriio bonum palriae. Primum osiendil
Salvalor Peiro volenii impedire tribulationem pas-
sionis siiae dicens, Joan. 18: « Calic<'m, quem de

• dii mihi Paler, non vis ut bibam ilhim? » Gre-
gorius: « Ille solus de flagello murmurat qui ani-

• mum pereussoris ignorai; » Apoc. 4: « Ego,

• quos amo, arguo ei castigo; » Auguslinus: » ISon
■ omnis qui parcit, amicus est; noc on)nis qui
« verberat, inimicus: melius est ciim severitate di-
« ligere, quam animi lenilate decipere; » Idem:

• El qui phreneticum ligat, ei qui letargicum ex-

• cilat, ambobus molestus ambos amal. » Prov.
27: « Meliora sunl vnlnera diligentis, quam frau-

• dulenta oscula odientis. » Anari et cara de-
beni haberi quae a patre amantissimo dantur ,
nibil sinistrum suspicari debemus in eo quod ab
eo recipimus.

446 DE ERLDIT. PRINCIPLM LIB. V

« peril, ruina est non cremenlum. »Hun)iliias reddit
adolesceniem Deo el honiinibus an)al)ilen), sicut
superbia facil eum odiri. Eccles. 10: « Odibilis esl
« Deo et hominibus superbia. » Multum valel
Ijuuiilitas adolescenii ad hoc ut siudio sapientiae
proGciat. Prov. 11: « Lbi bumiliias, ibi sapieniia; »
Maiih. 11: « Revelasii ea parvulis. » Propter de-
fectum humiliiatis dixit Didymus Philosophus Ale-
xandro: « Deus praesto esl largiri tibi sapieiitiam,
« sed non habes ubi eam recipias. » Ptolomaeus
in Almageslo: « Inter sapientes sapienlior compro-
« batur qui humilior exisiit. » Beda: « Hun)ilitas
« esi clavis scienliae. » Ipsa him)iliias videtur esse
pars sapientiae. Gregorius: « Prima sluhiiia esl
« elalio cordis. Vera sapientia efficilur hoiijinis hu-
« n)iliias suae aestimationis. » Augusiinus in lib. de
verbis Domini: « Quanio huinilius sedebat Maria,
« tanio aiuplius capiebal: conlluil enim aqua ad

• humiliiaiem vallis de supercilio moniis. » Multum
eliam valet adolescenii humiliias ad hoc ui in bonis
moribus valeat informari, nam sine illa non in-
formatur. Ilugo de Sancto Viclore: « Sciendum

" quod sicui ccra nisi prius emollita fuerit, for-

• uiam non recipit, sic et hon)0 per manum

■ actionis alienae ad formam aclionis non flecii-

■ tur, nisi prius per hun)iliiatem ab omni ac-
« lionis rigorc moUiatur: nec enim per exemplum
« alterius polerit in iueiius reformari, qui adhuc

• per elalionis viiium bona aliena oppngnet, et
« U)ala sua defendii. » Valei ad humilitaiem ado-
lesceniis quod non delur ei potcstas fesiina iii
bonis palernis. Eccl. 30 dicitur de puero: « Ne
« des illi polestalcm. » Daiunosum fuit filio pro-
digo, quod a paire data est ei portio subslaniiac,
quae eum coniingebal. Lue. i6. Prov. 19: • Sub-
« stantia fesiinaia minuetur; »Gregorius:« Nuu)muin
« puero subirahimus, cui lamen lolam hercdila-
« tem reservamus; » Gal. 5: « Quanto tempore
« heres est parvulus, nihil diflert a servo, » quan-
tum ad subjeciionem ct disciplinam, de qua Eccl.
26: • Cibaria el virga el onus asino, panis el
« disciplina e( opus servo. »

CAPUT XXXIU.

De ulililale quac in praesenti ex rlisc.plina procenil
et pcriculo quod projicictu- eam incurriC.

Circa secundum nolandum, quod virga disci-
plinae non esl fugienda, sed apprehendenda. Psal.
2: « Apprehendite discipliuam, » Glossa: eiiam si
fugiat. Prov. 5: « Tene disciplinam, et ne dimit-
« tas eam. » Amanda est non tiu)enda virga aurea,
nam ferrea signum est dementiae, ut virga Assue-
ri, et debet eam osculari ille cui osienditur. Non
esl virga conterens, sed virga fruciuin salubrem
ferens: sicut virga Aaronis virga est dilectionis fi-
lios Dei dirigens in via regni caeleslis. Virga isia
non est proiicienda: projecla enim verlitur in co-
lubrum qui occidit. Kxod. 4: « Qui iribnlaiioneni
« susiinere non vult, mortem aeiernam incurrel. »
Percussio isiius virgae lenis esl ei brevis, et libc-
rat a culpa aeiernae damnationis. Prov. 23: « Si
« percusseris eum virga, non morietur. Tu virga
« percuties eum, el aniinam ejus de iuferno libe-
« rabis. » Virga disciplinae, sicut virga Moysis, de
petra aquam producil; habenies enim corda lapi-
dea cum infirn)itate vel aliter a Deo percuiiuniur,
ut in laerymas resolvantur, Deo devoii efficianiur.
Virga disciplinae stuliiiiam fugal, et sapienliam in-
ducit. Prov. 22: « Stuliiiia colligaia esi in corde
0 pueri, sed virga disciplinae fugabit eam. « Ib. 29.
« Virga aique correciio tribuii sapieniiam: » Eccle.
22: « Flagella et docirina omni tempore sapieniia, »
idesi caiisa sapientiae. Si sapieiitia habeaiur, amil-
titur si disciplina abjiciatur, ul patct in Salomone,
de quo Gregorius in Pastor. « Cor Salomonis id-
« circo sapieniia funditus deseruit, quoniam ipsam
« nulla disciplina exterius cusiodivil; » ideo dici-
tur Sap. 3: « Sapieniiam el disciplinam qui abiicit.
« iiifelix est. » Disciplina vitia extinguii, virtules
perficit. Gregorius dicit de bealo Benediclo, qui

propier lcnlaiionem carnis projccit se m spmis»

quod « viiluere corporis sanavit vulnus mentis; »

Ideni: « Qnis ncjciat quod multo melius esl arde-

« re flammis febrium, quam igne viiiorum? » Idem:

« Diirum non aesiimes esse quod paieris, dum

« exteris cruciaiibus ab interna passione liberaris; »

2 Cor. 12: « Virtus in infirmilate peificitur. »

Tribul;iiio, velut ignis, aurum virtutum purgal, vilia

annihilando hoslem debiliiai, scilicel corpus ul a

spirilu possit superari, occasioncm dai ut Deus

graliam augeat 1 Cor. 10: « Fidelis est Deus,

« qui nt»n permittet vos (enlari supra id quod po-

« lesiis, sed faciet cum teniatione provenmm, »

« (idesi graiiae augmentum) ut possiiis sustinere. »

llem viriuiem ad viriliier agendum provocat. Se-

neca: « Multum addil sibi virtus lacessiia. » Gre-

gorius: <• Ignis flaiu exprimitur ut crescat, his mo-

« dis tribiilaiio viriutem perficit. » Non es( li-

mcnda disciplina, qua Paler caelestis filios suo»

corripii, sed gladius quo hosles occidit. Hebr. 12:

« Si exlra disciplinam cstis , cujus omnes parlici-

« pes facli sunt, ergo aduheri eslis, et non filii: »

Augusiinus. • Si exceptus es a passione flagello-

« rum , exceptus es a numero filiorum; » Idem:

« Noli esse iniquo sensu et puerili, ui dicas: plus

• amat paicr meus fiairem meum, cui permittit
« facere quicquid vult, quam m€: quia si me mo-

• vero conira ejus jussionem, flagclla invenio. Po-

OPLSCULl M XXXVM.

• tiijs gaude in fliigellis, quia libi servalur hrre-
€ ditas: illis ad lempns parcil, quos in aelernum
« dainnabii; » Idem: « Qiiid niiriim si flagellat
« cusiodiens parvulos Douiinus, quos grandes qnae-
« ril heredes? » Idefri : • Non ilineas flagellari,
« sed exheredari; » Gregorius: « Llecii feriri paler-
« na correpiione desideranr , ei dolorein vuhuTis
« salulis medicamina puianl. » ilahet di^ciplifia
amariluiiinedi propier qiiam aliqui eam proiiciunl,
siciil simia projicil nucem propter corlicis aniari-
ludinem, el ideo pervcnil non ad nuclei dulcedi-
nem; vir aulem sapiens ean) non projicit, sed ad
modum disciplinae cam involvit quasi siib qiiadani
nebula pracseniis utilitaiis, vel a(Jmi<cet zucariim
aelerciae dnlcedinis. Ilehr. 12: « Oinnis disciplina
« in praesenii videiiir non esse gaudii, sed moe-
« roris, postea auiem frucium pacaiissimum exer-
« citatis per eam reddei justiliae. « Disciplinam
sequitnr consolaiio el in pracsenti el in fuliiro.
Deiit. 8: • Afflixi (e penuria, et dedi lihi manna; »
Mattli. 5 : « Beati qui higont, qiioniain ipsi con-

• solabuniur; » Joan. 20: « Vos conirisiabimini,
« sed iristiiia vestra vcneltir in gandiuni; » Bamcb 4:
« Qoi inducil nobis mala, ipse rursus adducet nobis
« sempiternam jiiciindiiaiom ciim saluto nosira, »
Mulatio ista trihulaiionis signiiicala est, Joan. "1, in
mulaiionc aqiiae in vinum. Praeeligenda esi aqua Iri-
bulationis in vinuin gaudii miilanda, vino gaudii
tcmporiilis muianJo in aquain trihiilaiioiiis actcrnae.
Kxempliim hiijiis niuiaiionis liahcs, Liic. 11), in di-
vite et Lazaro. « Dicit Abraham diviti, Fili rcce-
« pisii bona in vila tua, et Lazarus simililer mala;
« nunc autem hic consolalur, tu vcro cruciaris. •
Apes nuiriiintur elsi pungant, quia mellificant:
punciura toleratur, quia jucundiias scquiiur. « Lccle.
1: « Usque ad lempus sustinebil patiens, et posloa
« redditio jucunditatis; » Gregoriiis: « Si illic
« dulcia appetimus, neccsse est ut hic prius ama-

• ra loleremus. » Pueri innoccntes sunt sicut no-
vi palmiies Christo adhacrenies, Joan. 11: « Ego
« siim viiis, ei vos palmiles; » Psal. 21: « Inno-

• centes ei recii adhaeserunt mihi. » Qui palnii-
tes putat, partem eorum amputando, eis vidoliir
nocere, et ipsi palinites lacryiManiiir, ei lamen, sc-
cmuliim veriialem, est ad palmiiiim uiiliiaUMn, piir-
ganlnr enim, iit poslea melius fruciificcnl: sic est
in pueris qui paiienter disciplinam siiscipiunl, Joan.
1-5. • Omnem palmiiem in me non fcreniem fru-
« cium, piirgabit eum, ut fruclum pliis afl^erat. »
Lacrymas bononim pnerorum Deus abstorget. Apoc.
21: • Abstergei Deus omnem lacrymam ab oculis
« Sanclorum; » Bernardus: • Felices laorymae,

• qiias pia manus Condiloris absicrgot. »

CAPUT XXXIV.

De bono palieutiae.

Circa lertium noiandum, quod ad suscipiendum
patientcr disciplinam, movere nos debet bonnm
sapientiae, quae couipatiendo acqiiiritur e( perfi-
citcr, quod bonum est vnlde magnum. De bono
palienliae edidil quemdam libolhim bcatus Cypria-
nus martyr, in quo paticntiam commendat his ver-
bis: « Paiicniia est virius nobis cum Deo commu-
• nis. Quae aulem gloria Dco similem ficri? Qnania
« felicilas babere in virlutibus, quod divinis pos-

« sel aequari laudibus? Ille summe innocens et
« iustus inler facinorosos depuiatur, et falsis te-
« slimoniis premiiur, judicaturus judicalur, et Dei
« Sermo ad victimam laccns suhdiiur. El cum ad
« crucem ejus confundanlur sidera, conlremiscat

• (crra, lurbeniur elemenia, ille nec loquitur, nec

• movctur, ncc Majestalcm suam profiieiur, ul in
« eo plena et porfecia paiiontia coiisummeiur. Por-
« ro sudalur hic quamdiu hic vivilur ei labora-
« tur, nec sudantihus et laboraniihus posstint ma-

• gis alia qiiarn patientiae subvenire solaiia. » Nec
aliud magis jusios et injustos discernil, qiiam
quod in advcrsis per impaiieniiam blasphemal
injusliis et queriiur, ei paiientia justus proba-
lur. Secundiim Plaionem: « Paiientia est ro-

• biir toiius philosophiae; B Prov. 14: « (^)ui paticns
« esl, mulla gubernatur sapienlia; qui awiem im-
« paticns est, exaliai stuliitiam suam. » Cum ira furor
sil, secundum illud « Ira furor brevis est, » impaiiens
qiiasi furio.sus stuliiiiam exallat, magnam siuliitiam
agens. In eodem: « Impatiens operabitur sliiliitiam, »
inimicissimo se subdit, irac scilicei et furori, ut se-
vindicet de illo qui sihi mederetur, si ipse susii-
neai patienier. Bernardus: « Mira perversilas, ira-
« sciiur medicanii , et non irasciliir sagiltanti. •
Prov. 19: « Docirina viri, (Chrisii scilicei et ho-
minis ) multum per patientiam noscitur, » Gre-
gorius: « Taoto quis ostendiiur minus doclus,
« quanio qiiis minus paiiens convinciiur: » Psal. 91.
« Beiiepatientesoruni utanuuntientelc. «Cum Deus,
qui est sapieniissiniiis, sil palieniissimus, in fine
mundi suas injurias est vrndicaiunis. Qui est ma-
gis paiiens, magis est sapiens. Multum esl neces-
saria nobis patienlia in hoc loco exilii plcno ma-
lis. Hebr. : « Paiienlia vobis nece.ssaria esl: » Apoc.
13: « Haec est palieniia, ei fides Sanciorum. »
In caelo non esl ita necessaria patieniia, ubi n^ala
non suni; noc in inferno, quia mala quae ibi suni,
pationiiam excedunt; sed in hac valle miseriae
multiim esl necessaria. Qui patienliam hanc non
habef, ctiam seipsum non habei, immo ira vel
fiiror ei dominaiur. Luc. 21: « In paiieniia vesira
« possidebitis animas vestras. » Hoc dominium in
hoc altenditiir, quia cohibet bominem inieriorom
ab illicilo appotiiii vindiclae : exloriorem etiarn
cohihet, lingnam a contiimelia, maniim a violonlia.
Unde sicui dicilur de garrulo, quod non potost
tenere linguam suam, de homine vero in \erhi«
modosto dicitur coiilrarium: sic homo paiions po-
lons esi cohibere se inlerius et extorius ab his
qiiae periinont ad vindictam. Impaiions si quid
habot, cilo emitiil illud: ignis cnim irae oinnia
bona spiriiualia ei auferl: iinde diciiur' Prov. 19.
« Qiii impaliens esi. suslinobit damnum, » et
Eccl. 7, de his qui fierdidenini suslinenliam :

• Qui non habei paiienliam, esl in magno periculo:
« sicnt homo inermis qiii est in medio hosiium
« suorum. » Cnm miliiia sit viia bominis super
lerram. el conlinuo sit homo in bollo p^^riciloso,
rnulliim indiget pationliae scuio. Paiienlia posses-
sori suo mala converiil in bona. Si paiions mor-
liferum qnid biboril, non oi nocebil • sormo eniin
vonenaiiis, qui alium iniorficorei, ei non nocei.
Ipsa in igne tribiilationis hominem illaosum cnsin-
dil, sicui pueros servavii illaesos in fornace Baby-
lonis, Dan 5. Isa. 45: • Cum ambulavoris in igne,
« non rombiiroris. » Paiioniiam babens in igne
iribulationis positus, est aurum, in quo impaiicnfs

•iiS DE ERUDIT. PR

est palea. Angusliniis in lib. de civ. Dei: • Sicut
« siib iino igne aurum rulilat, el palea fun;at,et uhi

• paleae camminiiuniur, frunienia purganiur: ita
« una eadem(|ue vis irruens bonos probat, puri-

• ficat, eliqual, nalos damnat, vastat, exiermmat.
« Unde in eatlem alflictioncniali Deum detesianiur cl
« blaspliemant J)oni Deum deprecanturel laudanl. »

Patienliam habens ad ignem tribulaiionis emiltit

odorem Deo ei bominibus graium: impatiens vero

foeiorem Deo et bominibus exosum. Gregoriiis in

Moral : « Sicut aromata odorem simm cum incen-

« diintur, expandunt, iia viri sancti omne qiiod

« de virlutibus redolei, in iribulationibus innole-

« scunl; * Angustinus in lib. de civ. Dei: « Non

« qualia, sed qualis quis paiiatur , iniereh^t: nam

« pari molu exagitaium ei exbalal borribililer cae-

« num, et suaviier fragrat unguenium. ■ Paiienlia

hominem invincibilem facit. Seneca: « Facilius

« esi genieu! unam quam virnm unum vincere. »

!dem, loquens de qnodam qui paiientia sua vicit

ignem el duos reges: • Fgo, inquit, non du-

« bilo qtiin magis landem truncam illam inanum

■ Mutii, quam cuiiislibet forlissimi salvam : stelit

« hostiiim flanmiaiumque contemptor, el nianiim

« in hostili fociilo (lisiillnniem spectavit, donec

« jussum esl ut inviio ignis eriperelur. Hnc tanto

« maioris fortiiudinis pntem, quanto rarius est

« n>anii amissa bostem vicisse, qnam armaia. Fe-

« cil bellum inormis ei mancus , et illa maniis

« trunca tluos reges vicit. » Hoc Eihnicus: « Ma-

« xima virtuliim paticniia, piignal inermis, Arma-

« tosque «olel vinccre saepe viros. » Exemplum

babemus de hoc in beato Vincemio, qui patientia

sua vicil Datianum. Legiiur quod Socraies positus

in carcere, cum essel qni permiiteret eum fngere,

noliiil e\ire, ui dnarum reriim gravissimarum homi-

nibiis metum aiferret, morti» scilicct et carceris. Pa-

tieniia gloriose iriumphal, iia ui ejusiriumphusirium-

phoforiiludinis praeferatur. Prov. 16: ♦ Melior est vir

• paliens viro forti, ei qui dominalur animo sno ex-
« pugnaiore urbium. » Rarior cst haec vicloria , ei
vincenli utilior. Seneca: « Innumerabiles sunt qui

• populos, qui urbes habuerunl in sua potesiate,
« paiicissimi qui se: paiicns \incit hosiem qnijam
« est secum in arce. Difficilius esl hosii resisiere
« cum jam intravii in castrum ei jam inarceesf,
« quam quando esl exira. Practerea, qui fortior
« est foriiori, foriior esl minus forti. Cum aliquis
« multas urhes expugnavit, si postea sc ipsiim supe-
« raverit, nobilior esi isie iriumphus praccedentihus,

• quo urbium victor cst dcviclus. Hoc genus vinccn-

• di solius creiitiirae rationalis esi, eum vincere alium
« sil eiiam bruiorum. » Paiientia malis omnibiis do-
minatur, omnia serviunt ei, eiiam mors. Illa ser-
vil lenebrosun> carcerem corporis confringendo, et
amicos Dei de manu pcrsequulorum liberando.

CAPUT XXXV.

Quod ad swicipiendam libenter disripUnam nxempla
midlorum posswit movere.

Ad suscipiendam libenier disciplinam etiam mul-
lornm possunl movcre exempla, sicul exempbim
Tobiae ct Job; Tob. 2. Hanc tcnlalionem permi-
sil Deus cveuire illi, ul posteris darciur cxem-
plum patienliae ejus, sicut et sancti Jnb. Jac.
5; . Suffcreniiam Job audistis, et finem Domini vi-

IISCIPUM LIB. V.

« distis; » Gregorius: «Facla praecedenlium pairuin
« consideremus, el non erunt gravia quae tolera-
« miis. » Item, exemplum praecipuum est exem-
plum Christi. Bernardus super Cani.: « Utrumque
« es mihi, Domine Jesu, et specuhim patiendi, et
« praemiiim patienti. » Utrumqne foriiier provocai,
ae vehementer accendit. Gregorius: « Si ipse hinc
« sine flagello non exiit, qui sine peccato ve-
« nit, quomodo flagellis digni nofi eruni^ qui
■ hiic cum peccalo veneruni? » Idem: « Si passio
« Domini ad memoriam revoceiur, nihil adeo du-
« rum quod non aeqiio animo toleretur. » Quod
memoria passionis Christi at|uas Iribulaiionis dul-
corel, significaium esi Exod. 1 o, ubi ligniim oslen-
siim est Moysi a Domino, unde aqnae duleoratae
suni. De disciplina Chrisli Isaias mulium loquitur,
Isa. 1: « Corpus meum dcdi percutientibus. ei genas
0 meas vellentibus: faciem meam non averii ab
0 increpaniibus et conspuentibus in me. » l.ittera
secundiim Hebraicum sic babet; « Dorsnm meum
« postii ad flagella, et genas meas ad alapas; » Ib.
54: « Disciplina pacis noslrae super cum, et livore
« ejiis sanati sumus; » el Thren. 5: • Dabil per-
« cutienti se maxillam. » Haec Christus p.issus est,
non quia eorrectione indigeret, sed iit exen^plum
paiiendi nobis daret. 1 Petr. 2: « Chrisnis passus
<• e<t pro nobis, vobis relinquens exemplum ut
<< scquamini vestigia ejus, qui peccaium non fe-
« cii elc. «

CAPUT XXXVI.

De his quae ad ohedienfiam monenf, qnae suni: sacra
doclrina, Sanctorim exempla, ownis crcatura.

Monendi sunt ptieri ad obedientiam filialem.
Ad obedicniiam mulium monei sacra doctrina,
Sanrtoriim exernpla.. ei universa creatura. Ilem, o-
bedieniia mulimn Deo placet, homini mullum pro-
dest. Inobedientia enim mnllum Deo displicel, ho-
mini irulium nocei. De admonitione sacrae doclri-
nae pauca ponere sufficiat. Deuier 11:« Propono
« vo!)!-; bcnediclionem, si obedieriiis praecepli*
« Domini; » Ibid. 17: « Facies quaecumque dixe-
« rint qni praesnnt loco quem elegii Dominus; »
Eciles. ult.: « Time Deum, et mandata ejns ob-
« serva; » Maiih. 19: <■ Si vis ad viiarn ingredi,
« serva mandaia; » Rom. 13: « Omnis anima po-
« lesiatibiis sublimioribus subdita sit; » Heb. 15:

• Obedite praepositis vestris, ei subjaceie eis. • Inier
exempla specialiter admonet exemplum Abrahae, et
exernplum Chrisii. Cum homo recessissel a Deo per
inobedienliam, Deus volens formarc populum sibi
accepium, secundum illud Isa. 4-^: • Popiilum islum
« formavi mihi, laudem meam narrabil; » Abra-
ha 11, e\ quo populum sibi formaturus eral in obe-
diimtia voluit probare, ei per eam ei placuii. Tri-
plici vero praecepto probavit ejus obedienliam.
Pri niim fiiii de patriae deseriione. Genes. 12:

• Eciredere de terra etc. » Secundum fiiit de cir-

r> ...

cumcisione, ibid. 17. Tertium de filii immolaiione,
ibid. 27. Primo praecepio voluit Dominus separare
Abrfdiam ab his, a quibus ipse ortum diixerat.
Tenio vero ab eo qui duxerat originem ab eo.
Medio vero praccepto voluit eum separaro a seipso,
quanium ad carnalia desideria. Circumcisio enim
facta in carne n.onebai ad resecaiionem siiperfluo-
rum desideriorum carnalium, idco fiebal in mcm-

OI-LSCUI

bro illo in nuo ma^/Kna concupisconlin pacvicbaf.
(jrca praeccpiiini vcro lcrtintn, quod ftiil cle filii
irnniolaiione, <liiodccii)i possurnus ailcndcrc pcrli-
neiiiia ad dinictiltalcrn illiiis opcris, in qno Abra-
harn Deo pr.iccipicnii voluii obcdirc. Piidnim est,
(juod ainicissiiiniin voliiit occidi. Secnnduin esi,
quod voluit ciiin occidi corani sc, ei etiam a se
ipso propriis manibus. Aliqiiis enim susiincrel qiiod
filiijs cjus occidcrctur, la!»;en noii possci hoc a-^pi-
ccre, vcl propria manu faccre. Tcrlimii csi (juod
(ilitis illc crat iinigcnitus: non cniin hiihcbai arniui
(iliuiii cx libcra u\orc. Qiiariiirn est, qund babu(v
rat curn miraculosc, qoia dc nxore vcinla ei stcrili,
cum ipse j.un cssci sencx. Quintum quod iiiaiina
proiiiissio facta eral Abrahac dc ipso. Scxiiim (]uod
ipse solaiium eiat niatri suae: unde diccbatnr Isaac,
qiiod inierprctalur risus. Dixit enim matcripso dalo:

• Hi-uu) fi'cil mihi Dcus; (iuicum(|uc aiidicrii, cor-
« ridcbil milii, » Gcn. "21. Quid dixisscl ma'cr
pueri si Abrabam rcvertens de (iiii iinmolaiionc
dixissei ei, Iminolavi liliuin luum? Scplifnum, quod
non soliim voluit eiim occidi, vcriiin etiam incendi:
unde dictiim csi ci, « Oflcreiimin holocaustiim, »
qiiod inicrprciaiiir lotum incerisum. Noluit ei par-
ccre ncc vivo nee mortuo. Octa\um, qu d voluil
cuii) Dcus duri pcr tridunm ad locum immolaiio-
nis, iit lo'igiiii(linc icm|)oris lciilalio angcrclur, ct
curis crcsccniibns paicrna viscera cruciareniur.
Nonuni, quod non apparcbat ali(|ua pracccpti nti-
lilas. Qiiac cnim iililiias innoccnlcm occiderc ?
damnum vcro crat inanifcstum. Deci •. nm csl. quod
non exciisasscl eiim auctoritas praccipientis, ctini
nullus tcsiis alTuisscl: nec crcdcrciur ci si diccrct
Doii iinmi hoc sihi praecepissc. llndecimum cst,
quod crai ralioni conirarium, nec pracccsscrai biijus
obcdicntiae cxen^pluiri. Duod(!ciinum esl, qrod om-
niiim, ad quonuii notitiam pcrvcnisset, inuiiincbal
«icandnlum Abraham vcro acccpio hoc praccepio
tam dillicili, nec sc exciisavii, ncc causam praccc-
pli quaesivit, sicui quidam faciunl iu.italorcs dia-
boli, qui ait: « Cnr praccepit vobis Deus ul non
« comcdciciis ctc. »1 (icncs. "2. Iicm non distulit
mandalum cxcq'ii, inilli coosilinm communicavil:
si aliquod isiorum fccissei. for-:iian mcritum ami-
sissei, quia Pominiis dixissei ci: • Nolcbam qiiod

• facercs hoc, scd ad probandum le hoc dixi »
llcm, attcndcnduni esl (juanlum milc sii prompimn
csse ad obcdicndum. Abraham filiiim non immo-
lavit, cl lamen tanii mcriii cjus obcdicntia fuit.
(jcnes. 21: « Qiiia nnn pcpcnMsii lilio tuo unigc-

• nilo proptcr mc. l)cncdica:n tihi, ci mulliplicaho
« semcn luum; » in cod.: « In scmine iiio hcnc-

• dicenlur omnes gcnic<;, qiiia obedisti voci mcac. •
Homo qui promplam habei volunlalcm ad ohe-
dicniiam, Dco in omnihus placct, ciiam pro infi-
nitis rcbus quas nunquam faciiiriis csl. (Jrcgorius:
« Non esl maniis vacua a muncre, si arca cordis

• plena sii bona volunlaic. » Itcm vobtil Dciis
ipsiim probare pcr obcdif>niiam, in quo volcbat sibi
formtiro populiim novmn. Cbrisius non tcrran', siciil
Abraham. scd cacliim rcliquit. Ipsc maliTm snam
dilcciissimam rcliijrii, qiiando gladius eral iransi-
luriis anitnam cjus. Luc. 2. Ipsc domum rcliqnit,
quia nnllam bahcre vobiii. Matih. 8: « Vulpes fo-

• veas babcnt. ci volucrcs caeli nidos; filius autem
« bominis non balict uhi capul suiim rccliiicl. »
Ipse formam spiriiualis circiimcisionis dcdii, quando
Yoluntati suac voluntaletri palris pracpostiii, Mailh.

S. Th. Opera oiuii>a. V. Itj.

m x.xxvii. 440

2o: « Non sicul ego volo, sed sicul tu. » Ipse

manda'o Palris in bolocaustnm seipsum obtulii.

Joan. I i: « Sicul niandalu'ii dcdil mihi Piitcr, sic

< fa(io. » Cbristus obcdicmiac \iiam icnuil cl in

mundum venicns, ct in niumJo mancns, ci do

mnndo Iransicns. Primum ostciidit Joaii. (5, diccns:

« Dcsccndi dc caclo non ui fa; iam \oliintaiciii

« mcain, scd vobiniaiem cjiis qni inisil ine. »

Ipsc pcr ohcdicniiam \eniens in mundum intiavii

Virginis uicrum, «piia siatim in utcro cjus se rc-

cepit, cnm illa vcrbo cjns pcr Angclnm inisso o-

bcdivil, (liccns: « Kcce ancilla Dbinini cic. • Se-

cundnm ostcmlil in .", diccns: • Meiis cibus c.-t

« iii faciam voliintatem ejiis qni nii^ii me. »

Tcriium ostcndil ihid. 14. « Ut cognoscat mundus

« quia diligo Palrcoi, el sicul mandaium dcd.t

« mihi Patcr, sic facio. Surgiie, carnus liinc, •

Scilicci ad locm [lassionis. Bcriiardns: « .Mcmcn-

« loic fralrcs; Christus, nc pcrderct obcdicntiam,

« pcrilidit vilam. » In signum hnjus filialis obc-

dicniiac inclinuio capiie emisil spirilum, Joan. 19.

Ad obcdicntiam monct nos ounis crcatura: ctiam

crcatura inscnsibilis universaliicr obcdit siio crca-

tori. De crcatura caclesti diciinr Psal. 148: « Prae-

« ccptum posni', ei non practcribii. » De fnari cl

vcntis dicitiir .Mailh. 8: « Vcnli ct marc obcdiui.t

• ci. » iJc icrra dicilur Psalm. 103: « Ascendunl

« monles, et dcscendunt campi in locuin queni

« posuisli eis: lcrniinnm posuisii quam non irans-

« grcdicniur. » Soli dacmoncs ei n ali homirics

Deo non obcdiunt. Ambrosius: » Non mcdiocris

« pudor esl, imperio Dei insensibilia clemcntapa-

« rere, el homincs non obcdire, quibiis spiritus

« tributus csl ab aiiclore. » Obedicniia in Iiomine

nuilium Deo placcl; nec mirutii: ipsa eni 1. \ere

eum honorai, vcre diligil, el propter eam Deus

hominem fccii. Vcre Denm bonorat: vere enim

Dcum babei pro Domino Inobcdicns Dcum pro

Domino vcre non habci, eisi orc Doniinum vocci.

Luc. 6: « Qiii vocatis me Domine Don.ine, ei non

« facitis quae dico cfc. » Inobedicnics ostcndcl

Deus non fuisse scrvos suos, cum januam rcsni

caclcs'is eis claudci. MaUh. 8: « Non omnis qui

« dicii mihi Domine f>ominc, intrabit in rcgnum

« cacIoruMi; scd qui facit voluntaiem Pairis nci

« qui in caclis esi, ipse intrabit. » Cum obedicns

vere honorcf Detim, meriio a Deo honorabitur,

sccundum illud Isa. 58: « Si glorificaveris Deum

n dnm facis vias luas eic, cxtollam le super alti-

« fudincm icrrae; » 1 Rcg. 2: « Quicnmquc lio-

« norifiiavcrit mc, glorificabo cum eic ; » Fccl.

10: « Semcn hominum honorabitnr lioc qnod limct

« Dcum; semcn autem lioc exhonorabiiur, quod

« practcrit mandatum Domini. » Obcdicntia vere

Dcum diligit. Joan. 1 i: « Si qnis diligit mc, ser-

« moncm meum servabil; • in eod.: « Qui babci

« manda'a mca ct servat ea, ille esi qui dilif^it

« mc; . 1 Joan. 5. « Haec csl caritas nl mandaia

« cjus ciistodiamus. » llcm 1 Joan. 2: • Hacc en

• carilas Dci ui ambulcmus secundiim cjiis man«

• dala. » Propier obcdicniiam Deus bomincm fccil,-
sccundum illud Rcclcsiasl. iilt.: . Timc Deum ct
« mandaia cjus ob.-crva, boc esi omnis bomo. •
Unde si hoc non faciat ad qnod factus csi, justo
Dei jiidicio dcstrncndus esi. Jusiiscima crgo fuit
scntcniia illa: « Quacumqiie dic coiDcderis ex eo
« morie moricris. » Ad nibiliiin eiiam in valore, licet
non in substaniia, redaclus fuit praeccptum Dei

1)7

/loO DE ERUDIT. PRI^CIPLM LlB. V

transgrediendo, secundum illud verbuni Bernordi
loqiientis de illo: « lloc esl omnis Iiomo. Si hoc
a esl oninis lionio, sine lioc niliil esi homo: nihil,
• inquau), in viriule el valore, non in subsiauiia.
« Sicui ifiobedientia est imago veieris hoininis, qui
« Deo displicuil; sic obedicnlia esl iuiago el siuii-
« liludo novi hominis, in quo Deus sibi compla-
« ciiii. » Unde obediens mullimi placel Deo, sicut
similis ejus fdio carissimo. 1 Corinth. 1o: « Sicul
« portavimus imaginem (erreni, ita et porlenius
« imaginem caelestis. » Ad hanc similiiudinem in-
duendam monel nos Aposiolus, Eplies. 4, dicens:
o Induite novum hominem, » idest siraililudinem
novi hominis, « qui secundum Deum creaius est, »
idest opere divino conceplus, non humano. Tanium
placel Deo obedienlia, quod ipse diligit obedieiilem
quasi omni genere attinentiae. Matih. 12: « Qui-
« cumqiie fecerit voluiiiaieu) Patris mei qui in
« caelis esi, ipse meus fraier et soror et maier
« esi: » immo diligit euin quasi seipsuui. Eccl. 55:
« Si est libi servus fidelis, sil libi quasi anima
« lua, quasi fralrem sic tracla eum. » Obedieniia
laniiim Deo placuit, quod pro ea addiscenda ei
docenda Filius Dei iu mundum venit, el plusquam

irigiuia annis hic mansit,

ei mortem ignominiosam

susiinuil. Obedientiae et discipulus et Doclor esse
voluit: rnidtum eain dilexit, qtii tam care emere
ipsam voluit. Ilebr. o: « Et quidem cum esset Fi-
« lius Dei, didicit ex his quae passus est obedicn-
« tiam: » didicii, inquain, per experieniiam, vel in
membris suis ex his quae passus esi propter alio-
rum inobedientiam. Exemplo ipsius ex his malis quae
propler inobedienliam priorum parenium coniinue
patiuiur, obedieniiam discere debemus.

CAPUT XXXVII.

Quod ubcdientia liomini midtiun pro'lesl.

Obedientia lionHni multum prodesl. Per eam homo
bene se liabot ad eum a quo est et sub quo esi. Item
ad eum qui juxta eum esl, et ad id quod sub ipso est.
Homo inobedieiis Deo, el illi qui loco Dei est, est
illi a quo esl, ingratus: el ideo ejus beneficiis in-
dignus. Bernardus: « Ingraliiudo esi venlus urcns,
« siccans sibi fontem pieiatis. » Ilem ei sub quo
est, est inuiilis servus: et ideo ira ipsius dignus,
secundum illud Proverb. 14; « Iraeundiam ejus
« inuiilis suslinebit. » Quantum ad eum qui juxta
ipsum cst, servus esi nequam, conservum non
diligens, nec ei parcens quantum ad id qtiod sub
ipso. Servus esl infidelis in eo in quo solum ha-
bei dispensaiionem vel nunislcrium, usurpans sibi
dominium. Perfecte vero obediens in his omnibus
bene se hal)et, voluniaiem Dei mandato ejus osien-
sam, non suam voluntaieui in his implendo. Et
cum ad Deum non solum ut bonus servus, sed ut
bonus filius se habcat, necesse est ut Deum non
solum bonum Dominum, sed eiiam bonum paircm
sentifrt. Hic cum impleai patris mandatiim, speraie
polesl regnum promissum, secundum illud I Pel.
1: 0 Sperate in eam quae vobis offertur graiiam
« in revelaiione Jesu Christi, quasi fdii obedientiae. »
Filiis inobcdienlibus parata est poena, non gloria,
seoundum illud Deuteron. 17: « Qui superbierit
« nolens obedire sacerdotis imperio, morietur; »
Ibid. 21: « Si genuerit homo filium contumacem,
0 qui non audiai palris aul mairis imperium, et

« coercitus obedire conieinpserii, lapidibus obruct
• eum populus. » Cuuj Dei bonitas hoininem sine
ejus meritis tantum honoraverit ad imaginem et
similiiudinem ejus creando, et super toi crealuras
cum conslituendo, \erisimile esl qiiod eum iimlium
honorare debeat, si ad eum modo debiio se habcai.
Obedientia csl maler viriutum, noverca viiiorum,
ad meriium polens, ad salutem efficax: de hosle
triumphai, quod vult a Deo iiupeirat, hoiuinem
reddit benediclum, el efTicii beatum. Sccundum
Gregorium: « Obedientia non tam esl virtusquani

« mater virtuium: ipsa eliam est quae celeras vir-
o lutes menti inseril insertasque custodil, » sicut
idein Gregorius dicit: « Siciil in arbore syhestri fil
« rauiorum abscisio, et rami arboris nobilis inseruii-
« tur, et sic arbor nobilis efficitur fruciu.i» preliosum
« producens; sic a mente sensus proprius el volunias
« propria per obedieniiam abscinduntiir, et sensus
« divinus ei divina volunias assumuniur, (!i efficilur
« mens vclul arbor nobilis produceus frucium, quo
« Deus el Angeli ei homincs sancii laciificanlur. »
Obedienlia est noverca viiiorum: libitlinem enim,
sive improbam voluptatem quae radix cst omnium
viliorum, mulium destruit. 1 r'etr. 1: «Casiifican-
« les animas vesiias in obedientia caritatis. » Cum
aliquis Dei amore pure facii quod jubeiur a Deo,
vel eo qui esl loco Dei, non habet ibi locum. Li-
bido mulium ol)est ad meritum; unde j\ugusiinus
siipcr Gen.: « Oporiebat ul homo sub Domino
« positus, ab aliquo prohiberetur ut essei ei virtus
« mei'endi obedieniia. » Dum inlendit aliquis pr"o-
priam voluntatem facei'e, non videtur in hoc me-
reri nisi apud semeiipsum; ab illo enim merces
expeclatur, cujus voluntas fit. Non videiur ergo
apud alium mei'cri nisi qui vult facer^e voluntalem
alienam, quod esl obedicntiae. Gregorius: • Sola
« esl obedienlia, quae meritum fidei possidei. Fides
• sine obedientia videlur esse ad cuuiulum dam-
« nationis. » Bernardus: « Ad cumulun» damnationis
« videtur nobis r'elicta fides futurae pr-omissionis. »
Fides cum sil cognilio dominii Christi, aggravat
culparn, el per consequens poenam, sicul ignoi-anlia
ailenuat. Major esl comemptus in eo qui agnoscit
dominium et negal obsequium, quam in illo qui
non agnoscii dominium: si agnoscei"ei, libenler i'ed •
deret. Obedientia multum efficax esl ad saluiem:
saorificium est sine quo salus non esl, el ciim quo
non est damnatio, secundum illud Eccle. ^o: « Sa-
« liilare sacrificium esi attendere mandatis. » Obe-
dieniia de hoste iriumphat. Pi'ov. 21: « Vir obe-
« diens loquiiur vicloriam. » l^opulus judaicus cum
legcm iransgn.-diebaiur, vincebatur. Josue 7; « Ana-
0 ihema in medio lui Israel: non poteris stare
« coram hostibus tiiis. » Similiter Adam faclus ino-
biidiens suo superiori, iiiobediens habuit suum in-
fcrius. Gen. 5: « Comedit, ei aperii sunl oculi
« ejiis; » Glossa Augusiini: « Auima r^ationalis
« iiiotus bestiales in carne sua erubuil; » et subdit:
« Molus isie de transgressione veniebat; » et 5
Reg. II, legitur de Salomone: « Fecit Salomon
« quod non placuerat corain Domino; » subdii:
« Et suscitavit Dominus adversarium Salomoni. »
Vir obediens potest loqui victoriam, quia liabet
nobilissimum genus triumphi, sicut anliqui patres
habila victoria solent cantar-e canticum laudis ct
gratiarum actionis. Nobilissimum genus triumphi
est vincere seipsum, quod facii vir obediens: unde
super illud, « Melior est obedicrriia elc. » dicit Glossa

OPLSCILLM

4:]i

(jregoiii: t Vir ohodioris loquitur viclorias. nuni

« cuiiii alienae voci liuinililer sulxlinnnr, nosnie-

« lipsos in cortle superarmis; » Proverh. 17: « Me-

« lior esi qui (loniinalur animo siio, expuj^nalore

« urhiuin. » Mulli urhes et regna sihi sdhjugave-

runt (jui lauieii ad hunc nohilein iriunipliurn non

j)erv(;neruni. Ilic iriuniphus propriiiin esi hominis.

Vincii leo ceiera aninialia, sed seipsiiin vincere non

jioiesi. Ohedienlia quod vuli, a Deo iinpetrai. Gre-

gorius: « Si ohedienles fueriinus |)racj)osiiis nosiris,

« ohedii Dcus orationibus nosliis. » Augusiinus

in lih. de Opere monaclioruin: « Citius exaudiiiir

< una oralio ohediens quaui decern millia contein-

« pioris; » \ .)oan. o: « Si cor nostiuin iion re-

« prehcndii nos, fiduciani hahemus, (juod (|uic(|uid

« |)eiieriinus, accipienius, quia mandaia ejus eu-

« siodiiiius. » Ohedicnli ohediunl et creator cl

etiani creaiurae. De erealure haheiur Josue 10:

« Non fuii j)ostea lain longa dies, ohedienic Dco

« voci houiinis. » Ohedicniia hoii-inetn henedictum

reddii: dij>i)us eniin csl qui Deo ohcdil ul Dcus

ei ahundaiiier hona iLinporalia el spiritualia lar-

giatur. Deuieron. 11: « l'ropoiio vohis henedictio-

« nem, si ohedierilis niandatis Douiini; ■ Ihid 28:

« V(Miiciii siiper te omnes hcnediclioncs istae, cl

« ajiprelicndcnl le, si lairien praeccj^ta ejiis aiidie-

« lis, hencdiclus lu in civilaic etc. » Ad osicn-

dciidum lioc Salxalor in caelum ascensurus. in

Bcihania discijuilis siiis henedivit, qiiod domuin

ohedicniiac sonut. Ohedieniia healum efficit in

praescnli eeria spc, in futuro in rc. Proxeih 'iD:

• Qui cusiodil legem, heatus esi, » el Simon hea-

lificaiur. Matih. 10: « IJcatus es Sinion elc. » In

signiim hujiis de Bctliania Dominus in caelum

ascendii Luc ull.: « Ohedieiitia clavcm jiaradisi

« invenit, » quaiu inohcdienlia amisii. Matth. 18:

« Si vis ud vilam ingredi, serva mandaia. •

CAPLT XXXVIIL

Quod inohedieiilia Dco mulltiin (lispliict,
et huinini nuilluin nocei.

Inobcdientia in homine mulium Deo disjiliccl.
Nec uiiriim: houiinein eniin Deo aufcrt. Gregorius
in Moral. de inohedicnie: « quasi jugum do-
« minaiionis a sc excuiil, ciim pcr inohcdicntiaiii
" subesse contemnii. » llane displiccnliam mtil-
lum ostciidii jiocna de inohedicntia priinorum j^a-
reniuui liumano gencri inllicia. Idcm osicndnni fla-
gclla quac pojuilo JudacoiUin intulil, cum ci ino-
hediens fiiit. Inohcdieniia homini uiultum nocet:
Dcuin cnim el ejus hcneficia ci aufert. Meriio Dcuni
amitlit inohcdicns, qui de se ci injniiam facil; nec
ilignus est rccijicre ejus hencficia, cujus iion vull
imjjlerc mandala. Grcgorius: « Dignum esl ul ah
« ejus hcneficiis sil qnilibel exiiaueus, qiii cjus
« jussionihus non vull csse suhjcclus. » Inohcdicn-
tia lignuin moriis est, sicui ohedicntia cst lignmn
vitfie. Bernardus: « Inobcdicntiam causam mortis
« omnes expcrimur, omnes morimur jirojiicr illam. »

CAPLT XXXIX.

De Heplein laiidahilibn.i rowlitionibus
quae a<l pcrfcctam obedieiitiam pertinenl.

Ei nolandum quod seplem suni laudahiles con-

ditionesad pcrfectain ohcdicntiam pcriinentes. Priina

esi ohcdirc lihcnier: sccunda ohedire simpliciter:

lerlia ohcdire hilariter: quarlu obcdire vclociicr:

(;uinta obcdire viriliier: scxia nbcdire humilitcr:

sepli i;a obcdirc perscveranier. .Moliuni valei volun-

laiis inlcniio ad boc quod ohedicniia sii graia, el

obedicnii fruciuosa » Spiritium pondcraior esl

« Dominus, » Prov. 10; Ibid. 21 : « Appeudit corda

« Douiinus; » \ Reg. 10: « Deus iniuclur cor; •

Grcgorius: « Cor, ci non suhslantiam Deus pensat;

« nec jicrjjcndit (juid in cjus sacrificio, sed ex

« quanio j)rofcraiiir; » llicionymus: « Quae offe-

« runtur, non sui pondere, sed oirereniium vohin-

« tate pensantur. » Sencca: « Non quanium rcfcrl,

« aul quid lial, scd qna mciilc: ivgum ac^juuNit

• opcs, qiii exiguum Iribuil, sed libciKcr. » 1'aruin

placei sacrificium divinae majesiali, nisi placcat cl

o(Icrcn'<: nec inirum,cum bunoruin noslrorum non

cgeat, el uiililas ad nos pcrtincat. Coacta sacrificia

ci non j)laceni: unde Exod. o^i, ail Moyses: « Isie

« est sermo qucm praecepil Dominus Omnis vo-

« luntarius el pronus aniino olTeral primiiias Do-

« mino. » David Psal. 53: « Voluniarie sacrificabo

« tibi; « 2 Cor. 8: « Si voluntas prompia est sc-

« cundum id quod habct, accepia est. » Ulilius

cum homine agiiur cum donum ejus a Dco susci-

pilur, quam cum ei datur. Bernardus: « Quis milii

« iribuat ut ohlalionem mcam dignetur lania ma-

0 jcslas suscipcre? Duo minula liabeo, Domine,

« corpus el animam: utinam liaec perfcclc tibi

« jiosscm in sacrificium laudis offerre. Bonum niihi

« longeque gloriosius esl aique utilius ul tibi of-

« feram, quam deseram mibi ipsi; » 1 Paralip.

ult.: « Quod de manu lua accepimus, dedimus libi. »

Simpliciias obedientiae Dco impcranti vel per sc

vel per eum qui esl loco sui, mulium est gloriosa:

et ideo valdc ci accepta, cum scilicet aliquid co

quod a Deo dicitur, crediiur verum: co quod ah

ipso jubciur, crcdiiur bonum. Gloriosum esl prin-

cipi si simplici verho ejus credatur ahsque caulionc

j)ignoris, vcl juramcnii, vel fidejiissoris: contrari iin

vero esl ei ignominiosum. llippocraies ei Pyihauo-

ras indixeruni hanc legem discij«ulis suis, ul non

esscni ausi in senteniiis suis interrogare propicr

(jiiod, sed essel cis pro ratione diceniis auctoriias.

Mullum placuii in Abrabam Deo obedientiac sim-

plicitas. De bac commcndat Salvator primitivam

Lcclcsiam, dicciis:» In aiKJiiu aurium ohcdivit milii. »

Bcrnardus in libro de Consid.; « Omnibus nobis

« in initio conversionis nnlla virtus ma2;is esl nc-

« cessaria quam simplicilas humilis, ct gravitas

« vcrcciinda. . Augustinus; « Obcdicniia nisi hu-

« milium esse non poiesl. . Ad hanc simpliciiatein

jiertinet illiid Psalm. 70: « Deduxisii sicut o\es

« popiiliim tuum. » Diaholica quacsiio est, Cur

j)raccepii nohis Deus? Gencs. 3; et Luc. 10: « Qui

« vos audil, me audii; » Bernardus: • Xon tc ino-

« veat magister imperitus, indiscrcta potcstas; sed

« mcmento quia non est potestas nisi a \)e'o, el

« qui potcslaii resistil, Dei ordinaiioni resislit; •

Idem: . Quicquid vice Dei praecipii homo, quod

« tamcn non sii certum displiccre Deo, non aliicr

452

DE ERIDIT. PRlNCiPUM LIB. V.

0 oainino accipiendum est quam si piaccipial Deus.
« Quid cniin intcrcsl ulruiii pcr sc, aul pcr suos
« luiiiistros sive houiines sivc An2;clos, innotc>cal

• suuui placiiuni Dcus? » Hiluriias etiani obedicn-
lis niullum esl graia iaiperaiiti. 2 Cor. D: « llila-
» reiu daiorem diligit Deus; • Bcrnardus: « Sere-

• niias in vultu, dulccdo in scrmone mullum co-
« lorant obcLlicniiam obsequentis. » Cum opcribus
obedieniiae pascatur Deus, quasi fcl in escam Dei
ponit, qui cum tristiiia ob(!dil Psalm. 68: « De-

• dcruni in escam moam fel. » liem grala est impe-
ranii obedicnliae velocilas, Sencca: « Omnis beni-
. gnilas properai, et proprium est libenler facien-
« tis cito facere: unde placet priiicipibus cum prae-
a cepta eorum velociter iu)pleniur. » I*rover. 22:
« Vidisii liominem velocem in opere suo.^ coram
» regibus siabit. » iNecessaria cst virilitas ad per-
fectionem obcdicnliae. Bcrnardus loquens obedicnii:
« Manum tuam misisti ad fortia, agcndum est in-
« sianter, ei consianter obediendum, nec inier aspe-

« ritaiem verborum lam regaiis est semita relin-
« quenda. » Semiiam obedientiae etiam pro

igno-

miniosa (norie noluii Cbristus rclinquerc. Pbil. 2:
« Factus esl obediens usque ad niortem. » Iiern,
neccssaria esi humiliias obedienti, quae obedicn-
(iain custodiat ne evanescat, ci in viiium transeat.
Bcrnardus: « Magna csi virtus humililaiis, sine
« cujus obtentu virtus fortitudinis non solum virtus
« rion fii, sed etiatn iii superbiam erumpii. » Luc.
18 cap.: « Cum feccriiis omnia quac praccepta
« s'jni, dicile, Scrvi inutilcs sumus; quod faccre

• debuiiiius, fecimus. » Sicut ramus arboris tanto

magis iuclinatur, quanto magis fruciu estoncralus;

sic humilior esse debei qui plura bona opera ha-

het, cum omnia sinl Dei dona. 1 Cor. 5: « Quid

1 habes quod non accepisli? Si autein accepisli,

« cur gloriaris quasi non accepcris? Laudabilis esl

valde pcrscvcrantia in obcdieniia, quae sumini re-

gis singularis esi filia, hacc sola (^st rcgni caele-

siis liacres. Bernardus: « Quid currere prodcst, et

« antc meiaui cursus deficere? sic curritc ut com-

« prehcndaiis. » Specialiler puerorum voluntas, cum

sit volaiilis et vaga, obcdicntia rcgi dcbci sub

voSunlaic aliena. Sicut virga niultum flexibilis pa-

xillo slabili alligatur, ne vcnto agiiala deslruatur:

sic puer si a pareniibus voluniaii suae dimiltatur,

parenles inde confundunlur. Proverb. 29: « Puer

«, qui dimiliilur volunlati suae, confundit malrem

« suam. • Et specialius piieri regales necesse ha-

bent obedicntiain addiscere, qui aliquando dcbeiil

a!iis imperarc, sicut legitur de Filio Dci llcbr. o:

« Et quidcm cum esset Filius Dei, didicit ex his

« quae passus est obedicntiam; » TuHius: • Qui

« bene iiiiperat, necesse est aliquando quod pa-

« rucrit: et qui modeste paret, vidctur alii]uandu

• quod impcrare dignus sii. » Filialis obediciuia
el lcge univcrsali est debita, el Deo multum grala
esl. Ephes. 6: « Filii, obedite parentibus vcstris in
« Domino, hoc enim justum esl. » Lndc invenifur
hacc obcdicniia etiam in bruiis. Coloss. 3: « Filii
« obcdite pareniibus vestris: hpc enini bcneplaci-
« lum esi Domino. »

CaPUT xl.

Quod pueri nobilium malarn socielalem debent cavere.

Moncndi sunt pueri nobilium, ut malam socie-
latem caveant, bonara diliganl, sociis suis sociclaiem

bonam exhibeanl. Dirigcndi sunl in socielatis ele-
ctione cl custodia. Mullum est noxia malorum so-
cictas. Peccaium csi morbus contagiosus, ul lcpra.
Noii est ititum sanis habilare cum leprosi^i, nec
bonis esi tutum habiiare cum malis. Eccl. 1 ^:
« Qui tciigerit picem, inquinabitur ab ea: et qui
0 communicaverit supcrbo, induet supcrbiam. »
Seneca: « Malignus comes quam\is tandido et sim-
« plici rubiginem suam aiTricuii. » Prov. 15:
« Amicus stultorum similis illis cflicielur. » 1 Cor.
15: « Corrumpunt bonos mores col!oq;iia prava; »
ei amplius opcra prava: » efiicacior » eniuj « est
« vox opcris, quain vox scrmonis, » ut dicil Bcr-
nurdus. Non esl tuium agnis habitare cuni lupis.
Eccles. 15: « Si communicabit lupus cum aguo
« aliquaiido, sic peccator jusio. » Qui vult ire ad
sanctum Jucobum, non poiiii se in societateeorum
qui vaduni Bomam: socictas cnim non ducil nisi
qiio vadii: sic qui vuli irc in [)aratJisum, declinare
debei socictalcm coriim q;ii vadunt in infcrnum.
E contrario socit-ias bonorum valde esi uiilis homini.
Prov. 15: « Qui cum sapieniibus gradilur, sapiens
« crit: » Sencca: « Cum liis couvcrsare qui le
« meliorcm facturi sunt. » Carbo moriuus cum
vivis posiius vivificatur; sic malus intcr bonos
bonus efficitur. Psal. 17: « Cum sancio sanctus
« cris. B Qiii esl in socictatc bonoiuui, excmplis
eorum ad l)onum provocatur, quasi ad manum in
paradisum irahilur, sicul de Paulo lcgitur Act. 9:
« Ad manus autcm eum trahentes iiilroduxcrunt
« Dainascum. » Sicut apes fioribus sc pascuni, sic
qiii in bona societate est, exemplis bonis sociorum
reficitur. Quintilianus: « Prudeiitis est, quod in
« quocuuique optimum est, si possil, suum facere. »
Ad societatem incilat naitira. Tullius in libro de
Amicil.: « Natura nihii solilariiim amat, nec ali-
« quid appetenlius esl sui similium quam natura. »
Socielas vera non est nisi intcr bonos, et habct
multum jucunditaiis et commodi. ^encca: « Nullius
rci posscssio jucunda est sine socio. » Eunii in
paradisum socius bonus est quasi vehiculum. Ma-
crobius: « Comes facundtis in via pro vehiculoest. »
Tullius in libro de Officiis: « In quibus eadem
« siudia voluniatcsque sunt eacdem, in his fil ut
« alier altero acque dclccteiur ut sc ipso, sicque
« rial unus ex pluribus. » De commodo societalis
diciiur Eccles. 14: « Melius est diios esse simul
« quam unum, habeni cnim cmolumentum socie-
« taiis suae. »

CAPUT XLL

Quod filii nobilium sociriatcm bonam sociis suis
Uebent exhibere.

Multum moncmli sunt filii nobilium, ut sociis
suis societaiem bonam exhibeant, amare ei auiari
ab eis studeant, blandos et afl^abilcs se eis exhibeant,
ct infirmitaics eorum tam morum quam corporum
siipf)ortcnt paiicnlcr. Ad hoc quod aliquis amel
proximum, primo inciiat natura: sccundo Scriplu-
ra: tcrlio graiia: qiiarto ad id valere possuntexem-
pla: quinto potest ad hoc valere si oslendatur di-
lectionis uiililas magna: sexto si osieniianiur odii
damna. Natura ad lioc iucilai, cum naluraliicr
praeccpta juris naturalis scripia sint in corde
hominis: quoriim primtmi habctnr Tob. 4: • Quod
« ab alio (ibi odis fieri , vidc ne aliquando
« alteri facias. » Secundum habclur Malth. 7:

OPUSCLLUM XXXVII.

415

« Ouaecumqdo vuliis ut faciant vol)is horTiines,
« ei vos eadeni facile illis. » Afrior est debi-
lum naiiiraie: eliam creaiurae irralionales aoio-
rcin liabenl ad individua snae speciei. Lccl. 13.'
• Oinne aniinal diligii simile sibi, ei omnis caro
« ad sibi simil(,'m conjiini^ciiir; » Ibid. ^7: « Vo-
« latilia ad sibi %imilia convcniunt. > Scriplura ad
idem inciial. Joan. 14: « In lioe coj^noscent omncs
« quod discipuii inei esiis, si dileclionem babucri-
« tis ad inviccin; » Ibid. 15: « lloc esl praeccpiu/ri
« meum ul diligatis invicem. » Gratia boininem
ad idem incilat, quac oslcndii bominem esse facium
ad imagincm Dei. Licei aliquis riinel omncs filios
umici sui, lamen speciaiem amorem babet ad ciim
qui amico suo est similior; sic licet ad opera Dci
communiler amorcm babere debcamus, tamcn spe-
cialiler ad bominein ad cjns iinaginem ct simili-
ludinem factum, Gen. I. Gralia oslendit proxiiimm
meinbrum esse illius corporis cujus Cbrisius esl
caput. 1 Cor. 12: « Vos eslis corpus (liristi. •
Non amal caput, qui non ainat mcmbra. Itein gra-
lia oslcndit boniini proximum esse I)ei lilium,
Cbristi fralrem cl cobaeredem, ei aeiernae gloriae
secum pariicipem futurum. Si amandi sunt fraircs
qui dividendo bcrcdiiaiem, portioncm iiniiiscujus-
que niinorcm faciuni, qiianliiin amandi stint illi
fralres qui porlionem uniiiscujusque augcnt? Qiian-
to eniui plures erunt elccti, tanio aniplins gaudcbil
uniis elrctorum de gloria animae alicrius, quam
de gloria proprii corporis. Ad aaiandum proxinium
possunl incilarc eliam excmpla; ct primo excmpkim
Cbrisii. Non est despicicndus quem Cbristus ita
carurn babuit, quod pro cjus redemplione mori
voluil. Appcnderc debeinus proximum boc preiio,
ne nobis vilcscal. Apocal. 1: « Qui dilcxit nos, el

• lavii nos a pcccatis nostris in sanguine suo; »
Tiuiolb. 2: « Qui dedit semetipsum pro nobis. »
Sccnmio exempliim Angcli, qui adeo amat bomincm,
ut custodial eum in omnibus viis suis. Non est
despiciendiis bomo ab bomine, qui adeo carus esl
Angelo. iMatib. 28: « Videtc ne contemnalis uniim

• c\ illis pusillis. Dico enim vobis, quia Angcli
« <!orum semper videni facicm Patris mei qiii in
« caelis est. » Tcrtio exem|)lum sanctorum. Legitur
in viiu beaii Joannis Evangclislae, quod cum ipse
devcnisset ad ullimam scnccliitcm, ei vix inter di-
Kcipulorum maniis ad licclcsiam dcfcrrelur, ncc
possei plura doccre, verba baec ad quamlibei pau-
sam dicebat: « Filioli, diligiie altcrutrum. » Tan-
dein discipuli el fratres qui aderant, audientcs
quod eadem verba scmper diccret , dixcrunl :
« Magisier quarc semper hoc loqueris? Qui respon-
« dit: quia praeccptum Doinini est, et si solum

• (iai, sufficii. » Incitare cliam potcst ad idem

niagna dilcciionis uiiliias. Dilcciio membra in illo

nobilissimo corpore, cujus Cbrislus est caput, unii,

el per virlutcm membrorum uniiam adversario re-

sislii, ei ad perfcciionem pcrducit. De primohabe-

tur Col. 5: « Suj)cr omnia carilaiem habcnies, quod

« esl vinculum perfeciionis. » De alio dicii Tullius:

« Viriuluni amicitia adjutrix a natura dala cst, non

« vitioriim comcs; ul quia solitaria non posset vir

« tus ad ea quae sununa sunt pcrvenire, co.njun-

« cla et tonsociata eum altcro pcrvenirel. » Damna

etiam quae odium facii, ad idem incitare possunl.

lloc facii odiuin fraiernun) in corpore mystico, quod

facii divisio continuitaiis in corpore humano, ex

qua sequitur dolur magnus, et quandoque mors.

CAPCT XLIL

De hia quac valenl ad hoc qnod aliquis
a proximo amctur.

Sunl autem quinque quae valere possuni ad boc
ut aliqiiis a pioximo ametur. Primum est discrelio:
unde sapicntia diciiur esse mater pulclirae dileciio-
nis, Lccl. 2i. Faiuitas nescit acquiicre vel conser-
vare amiciiiam. Eccl. 20: « Faiuo non eris amicus. »
Secundum est modestia in sermone. Eecl. 20:
« Sapicns in vcrbis amabilem se facit, graiia au-
a tein fatuorum enundciur. . Tcriium est simili-
tudo. Eccl. 27: « Volalilia ad sibi similia coiive-
« niiint; » Ambrosius: « Fst insitum bonis, ul
« unusquisque \irtutcs suas in aliis amet. » t
conirario dissimilitudo facit ad odium. Odoruni
bilarcm trisles, tristcmque jocosi. Quartum esl vir-
tus. Tullius: « Nibil est virtute amabilius, vel quod

• magis alliciat ad diligendum; quippe cum pro-
« pier virtulcm ei probi:aiem eiiam eos quos
« nunquam vidimus, quodammodo diligamus. »
Idem: « Tanla est vis probitaiis, ut eam yel in eis
« quos nunquaiii vidimus, vel quod majus est,

• iii hosie diligamiis. » Specialilcr valet ad hoc

virliis mansuciudinis. Eccl. 3: • Fili, in mansuc-

« tiidine opcra lua perfice, et super gloriam ho-

« minum diligeris. » Mansuetudo ad modum ada-

maniis vim habcl aliraciivam. Ezech 5: « LU ada-

« manlem ei silicem dedi facieu) tuam. » liem

spcciiiliier valct ad hoc virtus hu-i iliiatis. Sicut

odibilis esl Dco et hominibus superbia, sic amabi-

lis est Deo ei liominibus humiliias. Superbia duin

se exaltai, alios deprimit; ideo non esi mirum si

ab aliis odiatur; humiliias vero dum se demitiil,

alios exaltatet honorat, ideo meriio ab eisamatur.

Maxiine inter omnia valet ad hoc quod aliquis a-

metur, si ipse primo amaverit. Augisiinus: « Nulla

« est major ad amorem invitatio, quam praevenire

« amando: vel nimis durus est animu? qui dile-

« ctionem si noluit impendere, nolit rependere. »

Sencca in Epislolis: • Quaeris quomodo amicum

«1 facturus sis cilo ? Fgo monstrabo tihi amalo-

« riiim sine mcdicamento, sine herba, sine ul-

« lius veneficae carminc. Si vis amari, ama. •

Qiiintum est obsequium, vel bencficiun». Teremins:

« lloc lemporc obsequium amicos, veritai odium
« paril. Ignis amoris lignis beneficiorum nuirien-

• dus esl^ alioquin dcficit. » Beneficia eliam feras
ad amorem incitant, ei inimicos efficiuni amico-.
Rom. 12: « Si esurierit inimicus tuus, ciba illunr.
« si siiil, potum da illi; hoc enim faciens carbones
« congcres super caput ejus, » idi.^st cor ejus ac-
cendes ad te auiandum. Et noiandum quoii bene-
nciiMi) non paral amicitiam nisi discrele deiur:
unde dicitur dc fatuo, Ecclcs. 20: « Quod non erii

• graiia bonis illius. Qui enim ediini panem illius,
« si falsae linguae suni, quotics ei qiianii irride-
« bunl eum? » Scneca: « Nulluin liabet majus
« maliim lociiplcs homo ex bonis suis ob essus,
« quam quos amicos sibi pmat, quibus ipsf non

• esi, quod bencficia sua efficacia jndicai ad con-
« ciliandum amicos, cuu) quidam quo plus c^*benl,
« magis oderiiit. Quid ergo ? beneficia nort pa-

• rant amiciiias? paranf, si acccpluros licuii elige-

• re; si collocata, non sparsa sunt. • Idem: • Hoc
« consilio sapientum utere, ut magis exisiimes

• periinere ad rem quis, quam quid accepcrii. •

4o4

DE ERIDIT.

Tullius: « Apiid bonos melius quam apud forlu-
« natos beneficium collocalum est. »

CaPUT XLlll.

De his ad qiiae habcndus e&l respectus
in socii eleciione.

Eligendo socium liabendus esl respectus ad fi-

delilatem, morum liabililatem, et similitudinem. Ad

fidelitaiem pertinet ul mentiendo jocium non fallat,

arcanuu) ei commissum non revelet, in rebuseum

non damnificei, in adversis eum non deserat. Odio-

sa est njendacitas liomini prudcnti. Eccl. '21: « Po-

« lior est fur, quam assiduitas viri mendacis. »

Fidelis non est qui arcanum revelat- Prov. 11:

a Qui and)ulat fraudulenier, revelal arcana: qui

0 auiem fidelis esi, celal au;ici coniuiissum; »

Eccl. 27: « Quid enudal arcana an^ici, fidem perdii. »

Non est fidelis qui in rebus socium daujnificai.

Tullius iii lib. de Officiis: « Societalis arctissimuin

« vinculum est, arbilrari magis contra naiuram

« esse, bominem aliquid bomini detraberecommo-

« di sui caiisa, qu.im omnia subire incommoda. »

Non esl fidelis qui socium deserii in adversis.

Bcrnardiis: « Disci|)idus prudens aliquo consorte

« gaudeat, cui piopriam conscicnliam delegere va-

a leat;, qui nubila forluna diligenler subveniai. »

De fidcli socieiaie ponit exemplum laudabile Vale-

lius Maximus 4 lib. dicens: « Duo discipiili pyiba-

« gorici tam fidelcm inier se junxeruni amiciliam,

<i ui cum alteruu) ex bis Dionysius Syracusanus

« tyrannus interficere vellei, et is lempus ab eo

« quod priusquam pcriret, domum profeciurus ul

« ordinaret res suas, impetrasset, alier vadcm se

«> pro ejus redilu lyranno dare non dnbilavit.

t Appropinquanle autcm praefinila die, ncc illo

« redeunte, unusquisque stultiliae teinerariun) spon-

« sorem datvinabat: at is nibil se de amici con-

« slaniia metuere pracdicabat. Eodcm itaquc mo-

« mento el liora a Dionysio constilula occidendus su-

« pervenit: et admiralus lyrannus amborumanimum,

« supplicium fidei rcmisit,eosque insuper ut ipsum

« in societatem amicitiae teriium reciperent, roga-

« vit. » Habilitas morum respicenda esl eligcndo

socium. Prov. 18: « Vir amabilis ad societaiein

« magis amicus eril quam fraier. » Ad amical)ili-

laleui iria pertinent: scilicel ul sit bcnignus, pru-

dens, et constans: benignus ut non faciat molc-

sias amicilias nimis amicum onerando, vcl aspere

corripieiido, sed polius se onerel negoiiis: prudens,

ut sciat discernere qiiid, quando et quomodo a-

mico imponendum sit: conslans, ul non de facili

moveatur ad amicum odiendum vel minus dili-

gcndum, ut faciunl quidam qui irascuntur, nisi

fiat quod desidcranl, dicenles, Nisi boc feccritis,

amittetis amorem meum: quorum amor tenui filo

dependet. Siinilitudo ctiam niorum respicienda est,

Tallius in lib. 1 de Officiis: « Nibil est amabilius

« nec copulalius quam n)orum simililudo bono-

« rum . » Societas inita firme cuslodienda est

sicut domus. Sodales vetustos nunquam pro se-

quentium novitate fastidias: aliter videberis sic a-

micis uli quasi floribus: flores eniu) sunt grati duni

sunt reccntes. Eccl. 9: « INe derclinquas amicum

« tuum antiquum: novus enim non erit similis

« illi. Vinum novum aniicus novus; veterascet,. et

« cum suavitale bibes illud. » Legilur de Auguslo

RINCli'L.M LIB. V.

Caesare quod amicitias non facile admisil, sed
constaniissime reiinuit. Ad socieiaiem servandam
multum valct bumilitas, qua bomo minus seniil do
se quam de aliis: iinde sensum aliorum meliorcm
quam suum reputans, facile sensum suum pro sen-
su aliorum diinittii, ei aliis credit. Cato: « Vincere
« cum possis, inierdum cede sodali; » Gregorius:
« Saepe dum quosdam major scientia erigit, a ce-
« terorum socieiate disjungit, et quasi quo plus
« sapiunt, eo a viriute concordiae desipiscuni. »
Valet ad idem patienlia. Prov. Ib: « Viriracundus
« suscitat rixas; qui autem patiens est, uiitigai su-
« scitalas. Valet ad idem laciiurniias. » Cato:
« Consilium arcanum tacilo committe sodali cic. »

CAPUT XLIV.

Qnod in adolescenlia sprcialiler monendi sunt
(ilii nobiliiiin ad aniorem discipUnae.

Postquam filii nobilium ad aetatem adolesceu-
tiae pervenerinl, specialiter adoionendi suni ad a-
n)orcni disciplinae, et quia tunc plenius babent
usum ralionis, el quia illa aeias prona est ad ma-
lum, et ideo magis indigent disciplina qua refrae-
neniur. Gen. 8: « Sensus ei cogitatio bumani cor-
« dis iii malum prona suiil ab adolesceniia sua. »
Ambrosius loquens de illo verbo Job 8: « Con-
« sumere me vis pcccatis adolescentiae meae :
« Piilcbre, inquit, principium aetalis ad querelam
« arripuit, quia magis ad vitium esse lubricum
« consuevii; » Job 20: « Ossa ejus implebuntur
« viliis adolesceniiae suae; » AugKStiuus in lib.
Confess. loipiens de se: « Exarsi, inquit, Domi-
» ne aliqiiando satiari inferius in adolescentia, el
« sylvescerc unibrosis amoribus ausus sum. »

CAPUT XLV.

De ninlis, ad quae prona esl adotescentia.

Ad iria mala prona est specialiter adolescentia:
ad superbam impeluositaiem, luxuriam el lascr-
viam. De jtrimo diiit Seneca; « Juvenile est vitium
0 non posse regere impeium. » De secundo dici-
lur Prov. 7: « Considero vecordem juvenem, qui
« irnnsii per plateas, et ecce mulier occurril illi
« ornatu mereiricio praeparala; » et subdiiur;
« Siatim eam sequitur quasi bos ductus ad victi-
« mam. » De tertio dicil Seneca: « Torpent inge-
« nia dcsidiosae juvcnlutis, nec ullius bonesiae rei
• laboie vigilant, sed canlandi potius saliandique
« obscoena studia effcminatos lenenl; » Idem: « Cum
« fcminis stare el immundis se n'unditiis exiol-
« lere nostrorum adolescentum specimen est, »
idesi docunienlum. Isiorum est illud Sapien. 2:
« Nou praelereat nos flos temporis. Coronemus
« nos rosis anlequam maicescani. » Adolescentibus
necessaria est majorum exboriaiio, sicut joannes
Evangelisia exbortabatur dicens; « Scribo vobis a-
« dolcsoentes, quoniam vicistis malignum. » Iiem,
o Scribo vobis juvenes, quoniam fortcs estis, et
« Verbum Dei manet in vobis, et vicislis mali-
« gnum. » Joan. 2. Proponenda suni eiiam eis
exempla forlium adolescentium, ut est illud 2 Macb.
2, sepiem frairum, quorum unus sic aii: « Paraii
« sumus mori magis quam patrias Dei leges prao-
« varicari. » Ilorum unus linguam postulalus ad

OPLSCLLUM XXXVII

«•lutiijliuii, cilo prolulii, cl inanus cofistanler ex-
lcntlit, ei cuni (iducia ail: « A caclo isia pos?idco,
« sed proptcr t)ci legcs iiacc ipsa despicio. » llem
municndi sunl arniis spiriiualihus. K[)lics. (5: « In-

• duitc vos arinaluram L)ci. » Oralioni eliam in-
siarc dcbcnt, ut Dci graliam recipiant, quac u di-
ciis malis eos cusiodiai. Sap. 8: « Ul soivi, (jiioniam
« aliicr non possum cssc conlincns nisi Deus dci; »
ei liou i[)sum crat sapicnlia, scirc ciijus lioc cssct
donum, « adii Doniinun), et deprecatus sum illuin. »
Si vero coniingal adolcsccntem cadcre, ad pocni-
lcnliam dchci rccurrcrc excmplo illius adolcsccnlis,
dc quo lcgitur Luc. 15, quem patcr cum gaiidio
susccpii; et ibid. 7, diclum est adolcsccnii filio vi-
duae moriuo: « Adolesccns libi dico, snrgc. » Vix
scnes malis consucli resuigunl. Prov. 22: « Pro-
« vcrbium esl, Adolcsccns juxla viam suan); eliam
o cum senuerit, non rcccdcl ab ca. » Incerta esl
vila adolcscentium. Prov. 30: « Tria sunl milii

dillicilia, ct quartuin pcniius ignoro: viam aqni-
lac in caclo, viam colubri supcr (crram, el viam
viri in adolcsceniia. » Secunduin Tullium in lib.
de Onic: « Prii):a adolcscentis coinmcndaiio pro-
ficiscilur a modestia, deinde a piclate in pa-
rentcs, et in suos benevolcniia. » ('ognosciiur
ciiam ejus boniias si ad viros sapicntcs cl claros
ac bene consuleiiies reipublicae sc coniulcrit, c(
cum cis assiduus sii. lluic consonat iljud Eccl. 6:
« In mulliiiidine |)rcsbyleiorum prudcntium sta,
« et pa|)icnliac coruin cx cordc conjiingcrc, ul o-
« nmem narraiionem Dei possis aiidirc. » Muliuin
est nccessarius scrmonis Dci audilus. Psal. 118:
« In quo corriget adolesccniior viam siiam? in cii-
« stodicndo scrnioncs tuos. » Ad liacc moncniur
adolcscenies exemplo Salvatoris, qui cum essel duo-
dccim annorum, scdit in mcdio Doclorum non
quidcm doccns, sed audiens, ei intcrrogans, Luc. 2;
dc quo sic Bcrnardus loquitur: « 0 bumilitas vir-
luiis Cbristi quantum confundis superbiam no-
strae vanitatis ! Parum aliquid scio, vcl po(iiis
scirc mibi vidcor, c( silcrc non possum iuipu-
dcntcr et imprudcntcr me ingcrcns ctostcnians,
[)rom[)lnIus ad loqiicndum, vclox ad docendum,
tardus ad audicndum. Cbristus cum tanto tem-
porc silcbal, cuin scipsum abscondcbat, nu.mquid
inancni gloriam liincbat? uliqiic, scd nobis, non
sibi. » Contra Iria mala praedicla informandt
Sunl adoleseenies tribus virlulibus: conlra super-
bain impetuosilatcin, buniilitatc: contra Iiixuriam,
casliiate: conira lasciviam, ma(uri(a(e. Moncndi sunt
u( buniili^cr se babcani, et sapicn(cs consulcndo,
el (unjoribus obedicndo. De priino dicii Sydonius:
« Plurimuin laudis juvcncs suis moribii'; ncqniriint,
« quoiies dc negotiorum nicriiis aml)igcn(cs ad
« |)cri(orum consilia rccurrun(. » Proptcr dcfectuin
liujus bumiliiatis Hoboam filiiis Salouionis parlcm
regni sui ainisit: dcrelicto enim consilio scnum,
acquiescens consilio juvcnum, volcns populi ag-
gravarc jugum, dcccm (ribus ainisii, 5 Rcg. 12.
Unde dicilur Eecles. 47, quod Salomon dcrcliquil
posl sc gcntis sdihiiiam Hoboam inuninuiiim a
prudcntia qiii avcriit gcnlcm consilio siio. Ad se-
cundiiin moncniur juvencs 1 Pctr. 2: « Adolcsccn-
n ics, subdiii cstoie senioribus. » Cyprianus mar-
lyr; « Sicut in senibus sobriclas ct moium pcrfc-

• ctio reperiiiir, sic ab adolcsccntibus obscquiam
« el subjcctio ritc dcboiur. » Bcrnardus: « Eliiral
« homo fidclis siibjcctus esse magistro, sub quo

voluntas ejiis frangatur.

el obcdieniiae fraeno
concupisccniia rcprimatur. » Idcm: « Non est
dedignandum servo qiiod praecessil in domino:
si(|uitlcm non esl scrvus niajor domino suo.
|[)sc namquc cum jam aciatc ct sapicntia apud
Dcum ct homincs crevissct, cum jain duodcnni*
in Jcrusaleni reuiansisset, a beaia Virgine et
Joseph in mcdio Doctorum aiidiens ilios ci in-
lcrrogans, invcniiis, dcsccndit cum illis, ct crat
siibdilus illis. » Contra luxuriam moncndi suiit
adolesccnles ad verecundiam ei sobrieiatein. Ip-i
enim ardorc liivuriae acsiuamcs solent essc proca-
ces ad rogandum vcl eiiam ad rapicndum mulie
res, a quibus verecundia cohibet; de qua dicil Sc-
neca: « Verecundia in adolcscenie boniiin Cst si-
« gnnm. » Sobrictas etiam mulium valei a<l casli-
(atem: quia secundum Bernardum: « Ptsricliiatur
« castitas in dcliiiis, siciit pietas in negodis. •
Ilicronymus: « Quidquid seminarium esl volupta-
« lis, etiam venenum puta: » Tii. 2: « Juvencs
« bortarc ut soi)rii sint. » Contra lasciviam mo-
ncndi sunl ad matiiritatcm et laciliirnitaicm: liabcl
cnim lascivia inordinaiionem gesluuni, et leviiatem
verborum. Contra primiiin esl nccessaria gravitas,
quae multnm [)Iacet Deo in servis suis. David Psal. .34:
« In popolo giavi landabo te. » Tullius in lib. de
Senect.: « Adolcsccntem probo in quo es( aliquid
« sciiile. » llacc gravi(as dat auctoriiatem: undc
Apostolus scribcns Timodico dici(: « iXemo adolc-
« sccntiam tuam coniemnat: » idesi taliter te cxhi-
bcas ut propter aetatcm non con(en)naris. Ilierony-
mus ad Ileliodorum Nepotianum dc hac gravitate
commcndat diccns: « Nepoiianus juvcnis cnrani
0 babuii, ul nullam in se darct fabulam rumoris
«. obscoeni; ui qui mordebant ad ejus aeiatem,
« siuperent ad con(inen(iam: hilaritatem froniis
« tempcrabal graviiate morum. * Taciiurnitas ado-
lcsccnfibiis est neccssaria conira garriilitaicm. Ec-
cles. 22: ■ Adolcscens, loquere in causa tiia vix
« cum nccesse fucrit. Si bis interrogaius fueris,
« habeat capiil responsiim (mim. In multis eslo
« quasi inscius, ct audi lacens simul et quaercns,
« ei loqui in mcdio magnatorum non praesiimas,
a ci ubi suni scnes, non multa loquaris. »

CAPUT XLVL

Qiiod adolescentcs non (liffcranf indiiere
bonos mores.

Hoc multiim dcbcl adolesccntcs inciiare, ui non
diffcrant bonos morcs induere. qni \ix in sene-
cintc induimtur. Eccl. 2o: ■ Quae in juventute
a ina non congrcgasti, quomodo invenies in sc-
« nccluic lua ? » Ad idem incilare dcbct horae
monis incertitudo. Anselmus: « Xibil mor(e cer-
« liiis, scd nihil inccrtius hora mor(is. » Ambro-
siiis: « .Mors cs( juvenibus in insidiis, qiiae in se-
« nibiis cs( in janiiis » Tulliiis in lib. de Scnec(.
« Frusira spcrat adolcscens vel promittil so diii
victuriim. Quid cnim stiiltius quam inc»'r[a pro
ccrtis habcrc ? Quid e(iain ? qnod illa aciis ha-
bct multas n)ortis causas- facilius enim in mor-
bos adolescentcs incidunt. gravius aegroian(. »
Mors ciiam adoIcsccn(iiim gravior cs(: raiio esi,
qnia mors conlingi( ad(dcsccn(ibiis advcrsan(c c(
rc(iiignan(c natura, c( idco grasius; senibus vero
vcni( quasi spon(c, nulla vi habio, e( ideo levis.

t56

DE ERUDIT. PniNCn UM LIB. V.

Sicut ergo poma ex arboribus si cruda sini, vi a-
velluntur, sed malura et cocta decidunt, sic vis a-
dolesceuiibus viiam auferi, senibus uialuriias.

CAPllT XLVII.

Quod monendi snni filii nohHium, cuin ad aetatem
virilem pervcnerint, puerilia evacuare.

Monendi sunt filii nobiiiuin, cuni ad virilem
actatem pervencrinl, ui puerilibus se evacucnt, e-
xcinplo Aposioli dicentis 1 Corintb. 1o: « Cum
« essem parvulus, loquebar ut parvulus, cogilabam

• ut parvulus, sapiebaoi ul |)arvulus; quando an-
« lem facius siim vir, evacuavi quae erani par-
« vuli. » Monslriiosum esi boniincni in senecluie
vel virili aeiate puerilia retinere: sicut nionstruosum
essel si aliqua arbor (lorcs baberel, quando babe-
re debei frucuis maturos: cl etiam erubescibile es-
set alicui bomini barbato ad mamillam mairis pen-
dere, imnio quasi insania videreiur, jiixta illud:
« Ludere par impar, equitare in arundine longa
u Si queut delectai barbaliim, insania vexat. » 0-
dibile esi eiiam Deo el bominibus: unde Eccles.
25: " Senex fatuus ennmeratus est inier tres spe-
« cies boiiiinun: qiii odiuntur. » Malcdiclus est
ei morte dignns senex puerilis, juxta illud Isa.
5o: « Puer centiim annoriim maledictus eril. »
Sicut viiiea quod viginti annis sine fnictii debiio
fuisset exiirpareiur; sic qui ad senilem aeiatem per-
venit, et nou facii dcbitum fructiim, a Deo occi-
dcretur, nisi mi.sericordia Dei eum sustentaret. Et
ui breviier dicani, sicut pejiis est esse besiialem
quam esse besiiam, eo quod esse besliam esl a
nalura, esse veio besiialem est es vitiis; sic csse
puerilem pejus csl quam esse puerum. Seneca:
« PIurimDmque esi, qiiod non pueritia, scd quod
« gravius est, pueriliias remanet. »

CAPUT XLMII.

Quod 0€'o puerilia ab eis swnt evacuanda.

Nolandum quod octo £uni puerilia quae ab eis
cvacuanda sunt: quorum tria priiiio langit Aposto-
lus. Primum esl loqui pueriliter, idest sine prae-
medilatione. Loquuntur parvuli qiiidquid eis in os
venerit; e contrario aiitem vir non loquiiur sine
praemeditaiione: unde de viro jusio dicitur Psalm.
3G: « Lingua ejus loquitur judicium, » idest exa-
minatani senieniiam. Seneca: « Tardiloquuni te esse
<• jubeo, et prope eiit tibi Dcus. » Triplici ratione
debemiis examinare verba nostra. Primo ut possint
iransire per illud districium judicium, quo <!ebcnt
examinari. Mattb. 12: « De omni veibo olioso quod
« locuti fuerunl bomines, reddcnl raiionem de eo

• iti die judicii. ■> Seciindo, quia multum verbiim
polest nocere, nisi bomo sibi caveat. Bcrnardus:
« Sermo levis est, sed graviler vulnerat, aptissi-

• mum evacuandis cordibus insirumentum. » Ter-
tio, quia verbum prolauun de proximo est testimo-
niura vcl pro eo vel conlra euin, ideo qiiasi lesti-
monium cum deliberaiione proferendum esl. Se-
neca: « Loquens de proximo tuo, scito te pro eo

• vel conira eum teslimoniunj profcrre. • Secun-
do evacuandum est sapere pueriliter, idesl sapien-
tem esse circa modica, ut sunl nuces, nioneia plum-
bea, et similia. Hanc sapieniiam habent illi qui

circa lemporalia bona quae modica sunt, sapientc»
suni; circa spiriiualia vero vel aelerna insipienies.
Praetiilit Esau leniiculam berediiaii suae. Hanc
puerilitatem disiuadel nobis Aposiolus dicens: » No-
« lite pueri effici sensiinis, » 1 Cor. 14. Tertio
evacuanda esl cogitalio piierilis, qiiae esl de solis
praeseniibus, ui non soliiin praescnii vilae, sed
eiiam futurae praevideamus; ad quod mouemur
Prov. 6, ubi sic legitur: « Vade piger ad formicam,
0 et considera vias ejus, quae cnm non babeat
« diicem nec praeceptorem nec principem, parat

0 aeslate cibuu) sibi, et congregal in messe quod
« comedal. » Quario evacuanda esl a nobis im-
mundifia puerilis. Solcnl pueri residere in luto, et
deturpare ornamenta sua, si qna babenl. Similis
puerililas in multis est qui sunt jam senes vel
in virili aciate, et lamen non erubosciinl morari
in iminumliiia peccatorum suorum. .ler. 48: << Fer-
« lilis fiiit Moab ab adolesceniia. el requievit in
« faecibus suis. » Ad Tim. 1: « Infidelibus nihil
« esi n)undum, sed coinqninatae sunt mens eoruui
« ei con^^cicniia. » INesciunl pneri se pascere, quin
se maciileni. Infiniti sunt barbati, in quibus inve-
nitnr baec pueriliias. Mulii etiam digniiaies quas
babcni, male vivendo deturpani: unde sapiens di^
cit de iSerone, qiiod cum quosdam vellet ornare,
non ipsns ornavil, sed ornamenta detiiriiavii. Quinlo
cvaciianda est a nobis piierilis mutabiliias, qualis
est in illis qui una die aggrediuniur via.ii paradisi,
et alia die redeuiit ad viam inferni; una die aeiii-
ficani, alin die desiruuni. Eccles. 7)U « Umis ae^

• diiicans ei alius destruens, quid prodcst illis

• nisi labor? » Mutabilitas esl sisnum sluliitiae.
Prov. 15: « Cor stultorum dissimile erii; * Eccl.
27: « Homo sanctus in sapienlia manet sicul sol:
« nam stulius siciit bma muiatiir. » Vir jusius
debel in praesenii quodammodo aetcrniiateip in-
cboare per conslantiarn et pcr perscverantiam.
Bernardus: • Quid tantae leviiati ei aeiernilati ? »
Se\io evacuandus esi timor puerilis. Solent eni n
pueii timere falsa, ut socios suos larvaios: levia
etiam magis limeni qiiam gravia pericula, ut \ir-
gani mairis magis tiifcnt quam gladium bosiis.
Talis pueriliias in mullis senibus est q li divites
suni; qui velut bomines larvaii adeo limeni, ivi
non audeant eis in aliquo coniradicere. Seneca:
« Piicri quos amaiit, cum quibus ludere assueve-
« nint, si personaios vidcanl, expavescuni; » Idem:
« Oinnium istorum, qiios supra capiia bominum

1 supraque iiiriiam delicaios leciica suspendii, per-
« sonaia feliciias est: conlemnes, si spoliaveris. »
Periciilosum esl valde limere bominem: unde Prov.
29: « Qiii timel bominem, cilo corruel; » 1 Macb.
2: « A verbis viri peccaloris ne timuerilis, quia
« gloria ejus stercus ef vermis: » saccus est sier-
corum, et maieria vermium. Mulii eiiam sunt qui
praesentia mala quae lcvia suni, et quasi umbra«?
fiiiuroriim malorum, valde timeni: qui sunt velui

• eqiii umbraiici qui irepidant ubi non est limor.
Scnei a: « Aucloriiaiem habemus senum, et viiia'

■ puerorum; nec pnerorum lanium, sed eliani in-

■ fantium: illi levia, bi falsa formidani, nos utra-
« que. » Tinor puerilis est eorum qui liment-
eontemplum contemnendorum, ei irrisiones irri-
dcndorum; qui non audent benefacere ne a malis
iriideantur. Ciim male ag* nies irrideant bene ope-
rintes, lale esi ac si caecus irrideret videniem, ei
claudus rcctc incedcntem; eorum irrisio iiri«b'nda

OPUSCLLL

e&l. .Seneca: « Aequo aniino audicnda sunl inipe-
• ritoriiin convilia, el ad honcsla vadenii conleiu-
■ nendus esl ipsc conlemplus. ■ Iden»; « Mondum
« feliv cs, si nondum lurba Ic deiidel; » i^rov.
14: « Anibulans reclo ilinere, et (iiiiens iJeiini,
« despicilur al> eo qui infuini gradiiur via; » Ibid.;
!2*J: <> Aboiiiinanlur iinpii qui in recia via sunt. »
Scplimo esl evacuandus a nobis aiiior puerilis.
Solcni pueri concupiscere quaeeuiiique pulclira quae
videiit, liccl sinl sibi nociva: unde qiiando(|iie ar-
ripiunl manu vel carbonem vel gladium propler
j)ulcliritudincm quam ibi vident. Exeiiipluin babe-
nius de hoc in .Moysc, de quo nairal Juscphus, quod
cuin Moyses puer allatus fuisset coram IMiaraone,
videns IMiarao elegantiam pueri el pulchriiudinem,
posuil diadema suum supcr caput ejos: piicr auiern
vidcns iiiiaginem idoli in corona, projecit eam ad
pedes suos el conciilcavit: quod videnies niagi
rharaoni dixerunt hoc esse signum, qtiodjierpue-
riim illum destruereiur regnum Aegypli. Alii vo-
lenlcs cripcrc pucrum, dixerunt quod ex puerilia
hoc feceral; et fecerunl ei alfcrre cyrboiicm vivum,
quem posuii puer ad os suuni, et linguam suam
combussit, ex qua causa facius est impcdiiioris lin-
guac. ^imilis puerilitas esl in inullis, qui quain
cilo vident pulchritudincm alicujus mulicris, con-
cupiscunl eam, non allendcnles (juod dicii lliero-
nymus quod gladius igneus species mulieris. Pucri
eliam lusum anianl: unde Job 21: « Infanies co-
0 rum exullani lusibus. » Modica ex magnis quan-
doque piaceliguni, ul pomum quandoque pro ca-
siro: plus dolcnt quandoque dc amissione pomi,
quam de amissione regni. llaec puerilitas dissua-
detur nobis Prov. 1, ubi dicitur: « Lsquequo par-
M vuli diligilis infaniiam, el slulti ea quae sibi
« suiil noxia, cupieni? » Octavo evacuanda esl a
nobis invcrecundia puerilis. Solent enim pueii niam-
millas inverecunde a maire suscipere, qualis pue-
rililas esl in eis, qui lac adulalionis vel illiciiae
consolalionis sibi oblalum inverecunde suscipiunt,
contra illud Prov. 1: « Fili mi, si le lactavcrint
« pcccaiores, ne acquicscas eis. » Valde limcnda
est puerililas filiis nobilium, qui dominaluri suni
populo. Valde enim nocivum est populo, et ex
magna Dei ira esl quod lahs dominos dal, sicul
comminaiur Isa. 2: « Dabo paupcres principes eo-
« rum, et elfeminaii dominabuniur eis, el cor-
« ruet pupulus. »

CAPLT XLIX.

Quod fiiiac ab cvacjaliom sunl cohihcndae.

Diciuni est de custodia ei erudiiione filiorum;
nunc dicendum esl de custodia ei de erudiiione
liliarum, ad quam parentcs moncnlur. Lccles. 7:
u Filiae libi sunt, scrva corpus earum, et non
« osicndas hilarcm faciem ad illas. • Idco magna
tiiligcntia adhibenda esl circa (iliarum cuslodiam:
quia ul dicil llieronymus, « Tenera rcs impudici-
• liae fama, quasi flos ad lcvem marccscii auiam »
Cohibenilae sunt liliae ab evagaiione ct discursu,
ne accidal cis sicui Dinae, quae egressa esi ui vi-
derel miilieres regionis illius, et occasione isla a
Sichem corrupia est, Genes. 54. Rcprchcnsihile esl
in niuliere quod garrula sil et vaga, quiciis impa-
liens, non valcns in domo sua consisierc pedibus
suis: Provcrb. 7: el I Tim. o, dicil Apostolus dc
S. Th. ()p'i'a oihnia. V. IG.

M XXXVII. 457

quibusdam: «• Oiiose discunl circuire domos, » non
solum autem oliose, sed ct verbose. Fxemplum
absconsionis habeiii in bcata Virginc, de qua lc-
giitir Isa. 7: • Lcce Virgo (onii[)ici. » Secuiiduin
llieronyiiium, « pro virginc hubciur in hcLraco,
« Ahna, quuc gracce diciiur apocrvpha, laiinc vir-
• go abscondiia, vidclicet quac nuiKjuam asficcli-
« bus viri apparuil, scd inagiia purcntuii. dili^cn-
« tiu cuslodiia sil. » Marium, sictii idcm llicroiiv-
mus ait, « Angclus in pe/:clralibus invenil. » lici-
nardus: « Suspicandum non esl qiiod aperium in-
« veiicrit Angelus ostioluin Viiginis, cui niuiirum
« in pru|)Osiio crai hou-inum fugcre frequenlias,
« viiare collo(|uia, ne vel oraniis pcrturbarclur -i-
« lenlium, vel coniineniis caslilas leuiarelur. »
Maria vcrebatur etiam Angeli saluiationem. Dicit
Ambrosius dc i|)su, quod « mansii apud Elisabtlh
« iribus men.sibus, non quia domus alicna eam
« dcleciarei, sed quia in publico frcquenier vidcri
« displiccrcl. « Bcrnardus: « Solcnt virgines tsse
« pavidae, ui cavcant limcnda, et eiiam tula pcr-
« linicscani. » Ad viiandam evagaiioncm monci
Ilieronymus Euslochium virginem his verbis: « Ha-
« rus in pulilicuiii sii egressus, martyres libi quae-
« ranlur in cubiculo: nunquam dccrii causa pro-
« dcundi, si semper qiiando necesse esl processu-
« ra sis. » Tiiueat virgo exire in publicuui, si vull
mundum servare cor suum. Lxemplum hujus ha-
betur Tob. 5, iii Sara virgine diccnic: . Mundam
« scrvavi animam meam ab omni conciipisccnlia: »
et subdilur modus vivendi quem habuii, quo hoc
facere voluit: « iNunquam cum ludentibus miscui
« me, nec cum his quac in levitaie ambulant par-
« ticipem me pracbui. » Maxime custodiendae sunt
filiae nobilium, quariim parenies magis debeni ti-
mere el cavere opprobrium, quod frequenter ex
negligentia circa custodiam filiarum incurriiur. De
paire discreio legitur Eccl. 42: « Filia pairis ab-
« scondita, est vigilia, et SQlliciludo ejus auferi
« somnum, ne forte in adolei^ceniia sua efficiaiur
« adulicra; » in eodcm: « Supfa filiam luxuriosam,
scilicel ad luxuriam pronam in adolesceniia, « con-
« firma custodiam, ne quando facial le in oppro-
« briuin venire inimicis; » Ibid. 21; « In filia non
« averlente se firma custodiam, ne invenla occa-
• sione abulaiur se. » Filia quae ab oceasionibus
pcccandi se voluntarie non averlit, nisi ab alio
cuslodiatur, facile in peccaium ruii.

CAPLT L.

Quod valde uide esl filias nobilium, dum sunl
in cuslodia, litleris imbui, ct sewpir aliquo
opcre occupari.

Dum filiae nobilium stinl sub diligenii ciislodia,

valde esi uiile ui litteris imbuaniur.^ Valde eiiim

cst necessarium eis sapieniiae studium, ei ad viian-

dum oiii periculum, et vanarum occupaiionum dis-

pendium, et ad habendum honestum solaiium, sicut

oslcnsum est supra cap. i hujus libri, Dc filiis

nobilium, Chrysoslomus supcr ISIatih.: « Mulicr in

« quieie sedens inclusa, facile in peccaium carnis

« labiiur, mnxime quia vilium hoc evac^lionc ei

« olio facile nascitur. » Ideo dicii llicronvmus ad

Laclam dc instruclione filiae: « Filia tua Paula

« niundi cantica ignorei, lurpia non intclligai. el

« hacc lenera lingua Psalmis dulcibus indruaiur,

DE r.RUDIT. PUINCIPUM L!B. V.

o proctil sil aetas lasciva piierorum: fiani ei liue-

« rae ehurneae, el ludai in eis, ut el ludus ejiis

« erudilio sit: liabcai ei in discendo socias quibus

« invideat, dolens ah illis in hono superari. »

Idem ad Euslochium: » Crehrius lege, quani plu-

« riina disce, tenenle le codiceni sonmiis ohrepaf,

« ei cadenleni faciem pagina sancia suscipiat. »

Idem Hieronymus, Marcellam coniniendans de Scri-

piurarum amore ac studio, dicii: « Cerie cum Ro-

« mae essem, nunquam lam fesiina me vidii, ut

« non de Scripturis aliquid interrogarel. » Ne au-

tem subrepente fasiidio interrumpainr leciio, jiin-

genda sunt leciioni oraiio et operaiio. De ora-

iione dicit HieronyniUS ad Sahinam de morte Ne-

bridii: « feenper in manibus tiiis divina sit leclio,

« el lam crebrae oraliones, ui omnes lentaiioniim

0 sagiilae, quihus adolescenlia percuii solet, hnjus

« clypeo repellantur. » De operaiione dicit idem

ad Demelriadem virginem: « in desideriis, ut le-

« gimus, est omnis oliosus. Nec ideo lihi ah ope-

« re cessanduin est, quia Deo propitio nulla re

« indiges: sed ideo cum omnihns laborandum est,

« iii per occupaiionem operis, niliil aliud cogites

« nisi quod ad Dei periinel servituiem: et si om-

« ncm censum in pauperem dislribnas, niliilapnd

« Christum erit pretiosius quam ctim nianibus luis

« ipsa confcceris, vel in usus proprios, vel in e-

« xemplum virginum ceterarum. » Idem ad Ru-

siicum monachum, qtiod lam feminis quam viris

est necessarium. Aliquid operis fac, ut seirpcr le

diaholus inveniat occupatum: si quidem et Ae-

gyplioriim monasteria tenent hunc morem , ut

nullum absque opere et lahore lecipiant, non

tam propter victus necessaria, quam propter a-

nimae salutem . Legitur in libro de duodecim

Caesarihiis, quod Caesar Augustus filiam ei nepies

ita insiituit, ul et lanificio assuescereni. De Iiis

trihus, in quihus consislit puellar-im honcsia oc-

ctipalio, dicii Hieronymus ad Laelam de filia in-

slruenda: « Mane hymnos decantet, oraiioni vero

« lectio, ac lectioni succedat oratio: discal et lene-

« re colum, rolare fusum, stamina pollice ducere. »

Sicut diclum esl prius de filiis nobilium, quod in

tenera aetaie instruendi stinl in bonis moribus,

sic intelligendum est et de puellis nohilibus: ct

specialiler debeni informari in casiitaie, bumilitate,

pietale, mansuelndine el lacilurnitate. Hae gratiae

rnultum decent puellas nobiles. Ad has primo in-

ciiandae sunt exemplo nohilissimae Virginis Mariae,

in qua mulium splcnduerunt. Ipsa propler casiiia-

tem ihronns ehnrneus dicilur 5 Reg. 10. Ipsa ca-

siitatem elegit edocia a Deo, non inducia humano

exemplo, vel scripiura aliqua, vel exicriori verho. Bcr-

nardus in expos. super Missus esl: « 0 virgo prudcns,

« Yirgo devoia, qiiae jusiilia, qiiae pagina veleris te-

« siamenti vel praecipil vel consulil vel hortatiir in

« carne non carnaliter vivere, el in lerris angelicam

« ducerc vitam? nec praecepitim, nec consilium, ncc

« exemplum habuisii. Unctio doccbat te de oumi-

• bus, et sermo Dci vi\us et cflicax ante tibi fa-
« cius est magister quam Filius: priiis instruxit
« meniem, quam induil carnem. » Humilitas in
Maria multum splenduii, in qua lania materia su-
perbiendi fiiit. Bernardus: « INon esl magnum in
« abjectione esse humilem. Magna prorsus et rara

• virtus humilitas honorata. »- Humililatem ejus
in terra exisieniis Filius Dei sensit in caelis, se-
cundum illud Cant. 1: • Dum csset rex in accu-

« bitu suo, nardus mea dedii suavilalem odoris. »

Nardus humilis herba calidae nalurae desisnal hu-

miliialem ex Dei amore procedeniem, qualis fuit

in beata Virgine. In aliquibus est humilitas ex co-

gniiione multorum defectuum quos habenl. Non

talis fuit humilitas beaiae Virginis, quam Filius

Dei in sinu Pairis descendens sensii: ut Deo pla-

ceret ejus virginilas, fecit humiliias. Bernardtis:

• Sine humiliiate aiidco dicere, nec virginiias Ma-

« riae Deo placuisset. » llumilitatem Deiis in ea

respexit, ut ipsa aii iii Canlic: « Magnifical anima

« mea Dominum eic; « postea sequiiur: « Qnia respe-

« xit humilitatem ancillaesuaeetc» Depietate etman-

sueiudine Mariae dicii Bcrnardus: « Qiiid ad Mariam

« irepidal huniana iVagiliias? nihil in ea ausierum, ni-

« hil terribile: lolasuavisesi, plena pietatis el graliae,

« plena niansuetudinis et miscricordiae: afTeclu com-

« palicndi, el stibveniendi ahnndat eflectu; invo-

« caniibiis suhvenit universis. » Idem.: * Sileat

« misericordiam inam, Virgo heata, si qnis esl

« qui eam iiivocatam in necessilaiibus suis sihi

« meminii defuisse. » Item de ejus manstieiudine

dicil idein Bernardtis: « Revolve loiam seriem L-

« vangelii; et si quid diirum, si quid asperum in-

« veneris in Maria, demum eam suspectam haheas,

« et ad eam accedere vcrearis. » Gralia discreiae

(aciturniiaiis mullum in ca splcndiiit. Ipsa enim

fuit ligniim viiae, qtiae illtim qiii vita est, nobis

pcperit: eujus ligni folitmi non delluxit. Verha ejus

qiiae in Kvangelio inveniuntiir, suni panca, brevia,

et ulilia- pauca, qtiia septem solum: brevia, quia nul-

lum prolongavil, excepto solo illoqnod ad Dei laudem

prolulit, scilicel Magnificat etc. Tria prima periinent

ad propriam ntililalem, quaeAngcIo dixit: iria uliima

ad tiiiliialem proximi: medium ad laudeni Dei. Primum

verhum quod dixit Angelo, ftiil verhnm discrclae

inlerrogationis, scilicet: « Quomodo fiet istud ? »

Secundum humilis responsionis, scilicel: « Ecce

« ancilla Domini . « Teriiuin fidelis orationis:

« Fiat mihi secundum verbum luum, » Luc. 1. Inier

verba pcrtineniia ad ulilitaiem proximi primum fuit

vcrhum mansuetae correctionis: « Fili, quid fecisii

« nohis sic ? » Luc. 2. Secundum verbum sufTra-

gii, scilicel, « Vinnm non hahent, » Joan. 2. Ter-

lium verhum consilii, scilieet, « Quodeumquc di-

« xeril faciie, » Ibid.

CAPUT Ll.

Qnori fornicatio ponit in stalu rili.
caslitds in statu nobHi.

Pucllae nobiles specialiler possunt induci ad
amorem casiiiatis osiensione vilis status in quo
conirarium casiiialis, scilicet fornicaiio, ponit, et
osiensione nohilis slatus in quo casiitas ponit. Re-
quirit haec nobiliias carnis ut viliiatem limeant
el caveant, el nohililatcm spiriiualem diligant. Vi-
lissimum esse statnm fornicaniis ostendit Scriplura
sacra in multis locis. Propter hanc vililaiem Salo-
nion Proverh. 11, comparat pnlchram el faluain
mulicrem circulo aiireo in naribus suis, qui omni
immundiiiae exponitiir, dicens: « Circtilus aureus
« in naribtis suis mulier pnlchra ei fatua; » el
Eccl. 9 diciiur: « Omnis mulier qiiae esi fornica-
« ria, quasi stercus in via conculcabitur; » el
Psal. 82, diciiur de luxuriosis: « Facli sunt ut
« siercus terrae; » ei Joel 1: « Compuirucruni ju-

OPUSCLLLM XXXVII.

« n)Ci)la in stercore suo. » Gregoiius: « Juniciiia

• in sleicore suo conipulresteie, esl lioniines in

• foelore luxuriae suani viiani linirc. » De Iiac

vililale tlicii Hieronymus: « ISiliil vilius quani \in-

«1 ci a carne: qui ab ca vincilur, vilinm nienibro-

« ruiii servus eiriciiur; » Scncca: o ln voluplale

« niliil esl magnilicuin, niliil quod nalurain Uco

« proxiniain dcceat, lurpiuni menihroruni minisic-

« rio vcniens, exiiu focda. » Dicunl iuagi^iri, aliijuos

esse daemones, qui memorcs suae anliqijae nohi-

liiatis non dignaniur de peccalo luxuriae leniare.

Signuni liujiis est, Lucifcr tcnlaiis Dominum in

deserto, non leulavii eum de Iioc pcccaio. Casti-

tas in staiu valde nobili poiiit; ipsa liliabus regis

domos eburneas facii, in quibus regem gloriae de-

leclani, juxia verbum ('salmistae: ipsa Angclisassi-

niilal Origenes: « Casiiias est slalus nualitatis an-

« gelicae. In carne praeter carncin vi\ere, non

« leirena vila esi, scd caclcslis. » Mulium dccct

pucllas nobiles dccor caslilalis, qui valde niagnus

est. Sap. 4: « 0 quam pulcliia esi casia genera-

• tio! » Beinardus: « Laslilas non mcdiocris esi
« dccoris, qui divinos quoque delectare possil as-
« pccliis. 0"'d niagis decoruni ca>iitale, quae mun-
- dum de immundo conceplum semine, el Angc-
« liim de liomine facii ? Diflcrunl ifiicr se Iiomo
« pudicus ei Angelus, sed felicitate, non virtute:
« illius fclicior, islius auiem fortior esse cognosci-
« lur. Sola esi caslitas quae in lioc morialiiatis

• loco el lempore slaiuin immortalis gloriae re-

« praesenial » Casiiias csl iliesaurus niveus. Jub

58: » iSuin()uid ingressus cs tliesauros nivis? •

Tliesaurus esi propicr preiiosilaiem. Eccle. 2o:

« [Son est digna pouderatio contincniis animae: »

niveus propter puritatem, Casliias esl principium

pulcliritudinis spiritualis, qiiae in candore et ru-

bore consistii, seciindum illud Cant. 5: « Dilecius

« meus candidus el rubicundus. » Ipsa in oinaiu

sponsae Dei byssus esi. Proverb. uli.: « Byssus et

« purpiira indumeuiuin ejus: » byssus, ii>i|uain,

castitaiis, et piir[)iira cliariiatis. Rcrnardus; « Opla-

« bilis valde oriiaius, qui el Angelis possit esse

« invidiosiis. » lloe dicitur propier hoc quod ca-

slitas boniinis quodammodo est gloriosior quain

Angeli quantum ad lioc quod esl foriior, ut prius

dictum est. Siciit in pictiiris corporuni albus color

substcrnitur, cl alii colores superponunlur: sic ca-

stitas quasi subsirumentiim est, sup(;r qiiod Dimis

alias graiias ponit. Lccl. ^.'v « Graiia siiper gra

« liam mulicr sancta ei pudoraia. » Casiiias Dei
amicum cl faiiiili;irem facil. Sap. 6: « Incorrupiio

« facii esse proximum l'eo. » Pnriias magna, ipiae
fuit in Joaiine Kvnngelisia, amicitiae ct familiaritalis
ejus cum Chrislo oecasio fuil.

CAiUT m.

Quod puellae monendac sunt ab liis quae ininii-
caniur castilati, abslinere.

Ul pucllae nobilcs castitatcm possini scrvare,
admonendae sunl ab liis quae casiilaii sunt ini
niica, abstincrc: et ea quae ad castiiaiem juvani,
amare. Multum iniuiicatur castitaii superfluus cibus
ei pottis, vinum foric, ei salsae acuiac, el alia cor-
pus indamiiianlia. Jcr. d: « Saiiiravi eos^ (;l moe

• cliaii sunt; • Prov. 20: « Luxuriosa res est vi-

• num; » Lpb. C: « Nolile incbriari vino, in quo

« cst luxuria; » llicronymus ad Luslocbiuin: • \ ir-
« go Clirisli vinum fiigial ul vcnenum; » Idcm:
« Ouiilquid semiiiariuin csi voluptaiis, vcnenum
• piiia; » Idcm ad Fuiiam: « Si Aposiolus casii-
« gavii corpus suuin, cl iii servii.itcm rcdegii, ne
« cum aliis piacdicassei, rcprobu» eilicerctur; quo-
« (liodu lu juvencula adliuc iii fcrvorc juvenluiis
« po^ila, dapibu.> ct viiio plciia, de caslilaic ei is
« seciira ? » Iicm idcm ilicionyuMjs: « Dillicile
« inter epulas servaiur pudiciiia; » licrnardus:
« Pcricliiatur casiiias iii delitiis, e contrario ab-
« siinuniia mnllum juvat ad castitaicm. » Uiero-
nyiiius ad Demclriadcm virginem: « Caclcsti rore
« ei jcjuiiiuruin frigore calor puellaris extinguilur,
« el liumano corpori Angcloium conversaiio im
« peratur. » Idem: « Quaiiidiu Lva in Paradiso
« absliiiuit, viigo fuit: qu;im cilo pracce|)lum ab-
« stincniiae violavit, conupliuiiem bcnsil. » licm:
« Inimicalur casiiiati oiiuiu. » liem ca quac fue-

riiiit causa iuiipiiiaiis Sudomac cnuuieruniur Lzcch.

"Hj. Ovidiiis: « Quaerilur Aegistus quare sii facius
« adullcr? in promptu causa est: dcsiuiosus crat.
« Oiia si lollas, pcricre cupidinis arcus. » Oiiosus

erat David, cuui in pcccaium adulierii cecidii. ''2

Rcg. 2. Inimicaiur eliam castitati somnus inlempe-

ruius. Cat.: « Plus vigila scmper, ncc somno dcdi-
« lus esto. >ani diulurna quies viiiis alimcnia mi-
« nistrai. » Cavendum est eliain a baliicis non

necessariis volenti servare castilatem. Ilieronymus;

« Si virgo jcjuiiiis ac vigiliis corpus sju.u maccrat

• ei in servitutem redigit, cur e conirario sopitum
« igncm susciiat balneorum fomentis ? « Inimica-
tur eiiani castiiaii impudica socictas, quae laedit
dupliciier: scilicel excm[)lo ei suggesiione: ideo
scribit Ilieronymus ad Laetani dc instruciione li-
liae: « Trade, incjuit, ei comitem societaiis, cujus

• sermo el incessiis et liabitus doctrina virlulum
« sil: nunquam absque tc in publicum proccdai,
« nullus ei juvenis cincinnalus arrideai. >oIo eiiam
« ut de ancillis suis aliquam plus diligai, cujus
« crebro auribus insusurret: scd quicquid uni lo-
« queiur, boc sciani omncs: placeat ci coines ne-
« quaquain compia aique formosa quae liquido
« gutture carmen dulce modulciur, sed gravis, pal-
« Icns, irisiis. » Idcm ad Demeiriudcm virginem:
« Graves fcminae, maximumque virgines et \i-
« duae tibi comites eligantur, quarum conversa-
« tio sit probata, sermo moderaius, verecundia
« sancta: fuge auiem lasciviam puellarum. »

CAPLT LIII.

()j<0(/ pucUae 7wbiles phis bonitattm quam cor-
poralein pulchritudinem debenl diliyere.

Admonendac sunt pucJlae nobiles, ul amplius
bonilatem qiiam corporalcm pulcbritudinem dili-
gaut. ornultim spiritualem corporuli pracponant, ei
Deo, non mundo placere siudcanl. Abominari de-
bcnl quae mereirices facere solcnt, ul capillorum
linciioncm, faciei dcpiciionem, rtigas vestimentorum,
ct similia. Ab amore corporalis ptilchritudinis qiia-
tiior debenl eas compescere: scilicet qiiod liaec pul-
cliritudo csl vana el frcquenter deformitaiis spiri-
itialis causa, multum nociva ct maiedicta. Vana cst,
sccundum illud Provcrb. ult.: « Fallax gratia ei
« vana pulchriiudo. ■ Vana est ciio vadens in ni-
hilum, propicr quod flori comparatur, Isa. 40;

4G0

• Omnis caro fenunij el omnis gloria ejus quasi
« flos agri. » Licei tlos sil niagnue pulcliriludinis,
tanien salis parum amatur ipsius pulcliriuido, «]uia
eiio perlransii: sic parum amanda est pulchriiudo
corporis, quia cito amitiitur, aulcrl cam modiea fe-
bris, ad niinus in morie amiililur: lunc deficil
quando magis essel nccessaria, quamlo euudum est
ad curiam caelestis regis, quando debeni prae-
senlari Deo et Angelis ejus. Freqnenter esl pul-
chritudo causa deformitatis spiriiualis: et frequen-
ler corpore pulchriores siml spiritu deformiores,
et quae immundiiiam plus abhorrere debuerant,
peccando se amplius inquinanl; et quas Deus phis
iionoravil pulchras faciendo, |)lus eunj inhonorant
peccala committcndo. Immundilia spirilualis abomi-
nabilem reddit in eis decoreui corporis, jiixia illud
Ezech. 1G: « Aboininabilcm fecisii decorem luum. »
Frequenter quac pulchra esl corporaliier, exposita
est imniunditiae peccaii, secundum illud Prov. II:
« Circulus aureus in naribus suis miilier pulchra ci
« falua. » Si circulum aureuu) in naribus haberet, im-
mundissimis rcbiis illiim inficeret: non enim pluspar-
cil nari vel ori qiiam pedi: sie nec mulier parcii decori
faciei, immo praecelcris membris illam operil iniqui-
taie el impieiate sna. Miilium est nociva pulchriiudo
corporis. Esi enim pulchritudo exurcns,qualisest piil-
chriiudo vulnerans, qualis est pulchritudo splendeniis
gladii. Unde llieronymus: « Gladius igneus est mu-
« lieris specics. » Pulchriiudo corporis bonitati
adversatur, non enim de facili boniias habetur
cum ea: unde Poeta: « Lis est cum forma masna
« piidiciliae. «Timenda potius est pulchriludocorporis
quam dcsi.leranda, cuin rem meliorem auferal
quam ipsa sil. In magno periculo esl pulchriiudo
mulieris quac non abscondiiur: est enim velut
ihesaurus qui portatur in publico. Gregorius: « De-
« praedari desiderat, qui thcsaurum in via publi-
« ce portat. » Fatuae sunt quae neglecla bonitate
pulchritudinem quacrunl: similes sunt pueris qui
pira vel poma vermes habentia celcris praeeligunt,
quia pulchriora sunt. Praecipue fatuae sunt illae
quae naiuraliier deformes sunt, et lamen laborant
ad hoc quod pulchrae fianl, cum hoc niillo modo
obtiuere possini. Ad hoc autem quod sint bonae
laborare nolunt, quod tamen melius est, ei ab eis
obiineri poiest. iMulier quae ad hoc laborat ut sit
pulchra, et non ad hoc quod sit bona, videlur plus
amare utilitatem allcrius qiiam suam: quia si pul
chra fuerit, alii pulchra erit, cujus oculos pascet
ejus pulchritudo; si auiem bona fuerii, sibimei bona
erit, secunduu) illud Prover. 9: « Si sapiens fueris,
« libi Uieiipsi eris. » Sapiens esl qui vadit ad re-
gnum; siiillus vero qui scicns ei volens vadil ad
infernale suspendiuiTi. Haec est difTereuiia vera inter
slultum et sapicnten), juxia illud Eccl. G: « Quid
« liabet amplius stullo sapiens, nisi quod pergit
« ubi est vita? » Pulchriiudo corporis esl pulchri-
tudo maledicta, secundum illud Job 5: « Maledixi
« pulchritudini ejus: » staiim loquiiur de stulio.
Sapiens attendens quod pulchritudinem stulii con-
comiiaiur culpa quam sequitur poena, siatim piil-
cbritudini ejus maledicit, judicans quod eam ha-
beat ad nr.alum suum: stultiis vero talia non atten-
dens, eam laudibus extollit. Ad malum suiim fuerunt
pulchrae, quae propter pulchriiudinem suam damna-
buntur: vere est maledicia pulchritudo talis. Multis
poiius expedivisset quod fuissent leprosae, vel naso
vel auribus n.utilatae, quam quod fuissent pulchrae.

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. V.

CAPUT LIV.

Qho(I spiritualem ornalim debcnt corporali prae-
punere.

Debent puellae nobiies spiriiualem ornatumprae-

ponere corporali. Habere debent indumenia acl ne-

cessilaiem, quam neccssiiatem determinat Bernar-

dus: de quo reqnire supra eod. lib. cap. IG. De

disciplina in habitii: « Non debent appetere talia

« indumeiila unde vanam gloriam habeant, vcl

« quibus alicui male placeant, vel quorum suavi-

« late caro, quae ad iiialum prona est, delecietur. »

Ornatus decei auimam dominam, non carnem an-

cillam. Bernardiis: « Magna abusio et nimis magna,

« dominam ancillari, et ancillam dominari. » Or-

natum pretiosum dissuadei Scriptura per exempla,

el quac proveniuni ex eo mala. Dissuadet illum

Paulus 1 Tim. 2, 9, dicens: « Yolo mulieres orare

« in habitu ornato, » idesi honesio, « cum sobrie-

« laie et vereiundia ornantes se, non torlis crini-

« bus, aut auro et margaritis, vel vesie preliosa. »

Idem dissuadetur 1 Peir. 5, ubi dicitur: « Mulieres

« suhdiiae sini viris suis; » et subditur: « Qua-

« rum non sit exierius capilhilura, aut circumdatio

« auri eic. » Idem dissuadeiur multis exemplis.

Dissuadet hoc Crealor in plasmatione hominis, qui

preliosiim spiritum sub vili sacco carnis abscondil.

Non est vertsimile quod voluerit vile corpus pre-

tiosum tegumenlum habere, qui preiioso spiritui

vile legumentum voluii dare. Idein dissuadei na-

tura, quae sub terrae vilitate aurum ei alia pre-

liosa abscondil, et sub viliiate corticis nuclei dul-

cedincm. Saepe etiam sub palliolo sordido latet

sapientia, sicut dicit sapiens. Mercatorcs etiam tro-

sellis de panno preiioso cooperturam faciunt de

vili panno. Qiiis faiuum non judicaret illum qui

vili Irosello preiiosaro cooperturam faceret?

CaPUT lv.

Quod mulia mala ex snperbo et prelioso ornatii

provcniunt.

Ex superbo et preiioso ornatu mulla mala pro-
vcniunl. Primo spiritualem ornalum impedit. Cy-
prianus: « Serico et purpura induiae Chrislum
« induere non possunt: auro et margarilis ei mo-
« nilibus adornatae ornamenla cordis et pectoris
« pcididerunt. » Secundo famam laedit; unde su-
pcr illiid 1 Timoih. 2: « Non in toriis crinibus, »
dicil Glossa Ambrosii: « Superbus habitus non
« recta facit de se crcdi. » Tertio ad ignominiaru
ct verecundiam hominis facit. Primo, quia sequela
et signum esi peccali primorum parenlum. Sicut
rosae color naturalis ad decorem sufficit, et soli
claritas propria, nec alio ornatu indigei; sic pri-
mis pareniibus ante peccatum ad decorcm suffi-
ciebal proprius color naturalis; sed pcr peccaium
senserunl in se unde erubescerent, propier quod
vestis opcrimenlo indiguerunt. Bernardus: « Qui
« gloriatur de vcste, similis esl furi glorianii dc
« cauicrio: quia propter peccaiun) Adae usus ve-
« siium introductus est, » Sccundo, quia remedium
est turpitudinis et erubescentiae. Sicui ergo ad glo-
riam loripcdis non ccdii pes ligneus, licei sii de-
piclus, sic ncc ad gloriam hominis cedit vestium
ornaius. Teriio quod qui se superbe ornat, a crca-

OPUSCIJLUM XX\V!I.

401

luris se vilioribus pulcliiiiudincm suam iDenclicat,
quod ignominiosum csl cxcelleniiac liumanao natu-
rae. Guido Carihusiensis: « Quocnodo enim gloria-
« hilur de pulchriludine, qui glorialur dc lurpi-
• tudine 1 vcstes le ornani, piilchritudo ctiam si
« cas ornares. » Quarlo superhus ornalus l)co coii-
tunicliam facii, cum pulchritudo animae ad imagi-
nem ct similitudincm Dei factac dcspicitur et in-
quinainr. Dc pulchritudinc vero corporis, in r[iio
jiimeniis similis facliis cst, magna cura habctur:
dc qua pcrvcrsitatc Deus multum olTcndiiur, cum
scilicct [lulchriludo corporis, qiiae adco parva esl,
quod pcliilius niurium ei slercorihus verniinm
adjuvari indigct, pulchriiudini animac, quac similis
est divinae, praeponitur. Quinto superbus habiius
diaboli subjeciioiicm osicndit. Ipse enim est rcx
super omnes (ilios supcrhiae, .loh i\. Grcgorius:
« Kvidcntissimiim signum rcprohorum est super-
« bia, humiliias vero elcctorum. Cum ergo quam
« quisqiic habcat cognoscitur, sub quo rege mili-
« tet invcniiur. » Ideo pucllae nobiles superhum or-
nalum ahominari dcbcnt, sicut rcgina l^sthcr quae
diccbat Domino: Tu scis quod aboninor signum
siiperbiae et gloriae, quod est siipcr caput meum
in die ostcnsionis mcae. Sicut aliqua pcrsona
nobilis indignarctur , si signo servitutis supcr
capiii cjus posito pcr civitatem ducerelur; sic
piiellac cor nohilc habenlcs supcrhiim ornatum
aboiiiinari dcbent. Sigiio criicis signati dcbcni esse
Chrisiiani: sic signalus crat Paiilns qui dicebaf:
« Stigmaia Domini Jesu in corpore mco porto, »
Gal. ult. Glossa Augustini: « Siigmala appellavit
« qiiasi nolas poenarum de persecuiionibus quas
« paliehalur: » stigina cnim diciiur puncliim vci
noia aliquo ferro facia. Praecipue in capite dclienl
apparerc signa humiliiaiis pocnitcniiae: idco bis
qui haplizanlur vel conlirmantur, in primitur si-
gniim cmcis in fronte: et in capite jcjimii capiia
lidclium aspergunliir cinere. Sed hoc signo amoto
inulto aliicr signanlur, qiiihus gladius Dci non
parcet secundum illud quod lcgitur dc non habcn-
tibiis Tau. F.zech. 9: « Non parcat oculiis vester,
« neque misercaniini. » Tau figura fiiii crucis.
Cru\ enim lantum tria brachia habuit ad modum
T lillcrac: scd post addita cst tabula quacdam a
parie superiori ad scribcndum liiulum. Sexto Dei
iilios occidit. Chrysostomus supcr illud Matih. 6:
« Qui videril muliercm ad concupiseendam cam etc. »
« Mulier, inquil, si se decoraverif, ci oculos ho-
« minum ad sc vocaverit, ctsi plagam non intule-
• ril, cxlrcmam vindiciam dabii: vcnenum enim
o iniulit, elsi nullus qui bibat, invenfus sii. » Se-
ptiino exemplo malo corrumpit: aliis enim miilie-
ribus occasio esl ruinae vel per invidiam, vd pcr
discordiam ad maritos, similes ornaius cis nisi pro-
curcni, vcl per adulierium, ul hahcant ornatum
ab cxtrnneis, quae non possunt bahcrc a marilis.
Ociavo fructum orationis eis aufert: unde supcr il-
lud 1 Tiin. 2: • Non in toriis crinibus, » dicit GIos-
sa Amhrosii: « Qui vult audiri, inclinare se dcbct
« amola a sc pompa, ut miscricordiam Dci pro-
« vocet. » llabitus cnim supcrbus non impcirat.
Quomodo a Dco iinpeirahit, quac snpcrhiam qnam
Dcus summe odil, sccuin adducii ? (laiisa hujus
odii esi hacc. Supcrbia eni;n primam coniumcliam
inlulil Fcclcs. 10: « Initium oinnis pcccali siiper-
« bia; » • Oratio humilianiis se niibcs pcnclrabit, »
Eccl. 35. Non sic oraiio superhicntis. Ps. 101: « Re-

• spexit in orationem humilium et non sprevit prc-
« ces eorum; » Judiili 10: « llumilium et mansue-
« lorum semper placuii tibi dcprecaiio. »>on parum
daiimificiatur quae pauper est spiriiualiier, qiiando
fructum orationum suarum amiiiii, in quibus ma-
gna pars bonorum quae agit, consistit.

CAPUT LVI.

QuolI sludere ilbcnl puellae nobitcs, uf Filio Dci
nobilissimo placeant.

Siudcre dcbenl piicllae nobiles, ul ei qui vere
nobilis esi, placcant, scilicet filio Altissimi. Hic no-
hilis in rcgionem longinqiiam abiit, Luc. 19. Ejus
nobilitas in fine nmndi apparebii, cum mundum
judicatiirus in majcsiaie seu gloria sua vcnici.
Provcrb. ult.: « Nobilis in porlis vir ejus, quando
« sedcrii cum senaloribus terrae. • Ut autem ei
perfecle placere valeani, necessarium est eis ut
graiiam ei amicitiam mundi dcspiciant. Amicitia
mundi inimica est Deo: et qui voluerii amicus essc
mundi, inimicus Dei eonsiitiiitur, jnxta verbum
Jac. 4-. In Psal. o2: • Confusi sunt qui hominibus
« placenf, quoniam Deus sprcvit eos. » Augusiinus
2 lih. Confcss.: « Computrui coram oculis tuis
« placcns mihi, et placerc cupiens oculis homi-

• niiin. » Gai. 1: « Si hominibus placcrem, Chri-
« sti servus non essem. » Bernardus in episl.:
« Volcns placere hominihus, Dco non placct. »
Deo potius placent puellae nobiles ornatum corpo-
ris despiciendo, quam de ipso curam magnam ha-
bendo. Ambro^ius de Virgin.: « Dejccia decoris
« ciira pliis placet, et hoc ipsuni qnod nos noii
« ornat, plus esl. » Secundiim nobilitaiem Dci
debei esse in puellis nobilibus studium placendi
ei ea quae ei placcnl inquirendi. Tanio majori stu-
dio placcre Dco opus esi, qnanto major est cui
placendnm esl. Impossihilc est qnemqiiam Deo possc
placere, qui qnid ei placeaf ignorai: fieri poiest ut
obseqiiendi voto offendat, si quo modo obseqni de-
bcat antc non didicit. Indignari debent puellae no-
biles obsequi mundo: indignus esl enim earum
obsci|uio. Senex est fatuiis et insensatus, contem-
plibilis cst, et per indigna gralia cjus acquiritur.
Qiiae gralia care emitur, parum vel niliil, immo
miniis quam niliil valet: quia melior esl ira ejiis
risii, Rccl 7, et cito amittitur. Puellae nohiles <|uae
sic abominantnr mcretricum statum , abominari
dcbeni merclricum ornaium. Exhibere etiam dcbent
revercnliam Conditori suo, et cavere ne immuian-
do faciem ab eo condilam, eiim offcndani el cou-
fundant. Naturalis amor cst opifici ad opus suum,
el lcmcraria ejus corruptione oflcndiiur, confusio-
nem snam hoe reputans. Eccl. 4: « Non assumas

» facicm conira facicm tuam. » De immutante
facicm a Dco sihi daiam, dicil Hieronymus in epi-
siolis: « Qiia fidncia erigit ad caelos vnlins, quos

■ Conditor non agnoscil? » Crinibus propriis con-
tcntae esse debcnf, nec est carnm capillnm nisrnm,
album vcl flavum facere. Cum nolint vcnalcs esse,
signa vonalitaiis non debent in eis apparere.

/^62

DE EliUDlT. i'RLNClPUM LIB. V.

CAPUT LVII.

Quod monondae simt ad amorem pietatis.

Item monendae suni pueliae nobiles ad amorem

pieiaiis. Pietas enim eas Deo atuabiles reddet, juxia

illud Augustini: » INibil est qtiod ita Domino ama-

« bilem faciat ut pietas. » 1'ieias etiam eas de

hostes triumphare facit: unde super illud Psalm.

145, « misericordia mea et refugium meum » habetur,

quod « de nullo sic viiiciiur inin.icus diabolus, ul

« de misericordia. » Item gratiam custodit, juxia

quod legiiur de eleemosyna Eccles. 19: « Graiiam

« ejiis quasi pupillani conservabit. » Pietas seu

iiiisericordia loco in qiio sumus, mullum congruil,

qui esi vallis lacrymarum vel miseriae. Populo

misero mulium placet, juxla illnd Bernardi: « Mi-

« sericordia iiiiseris dulcius sapit. » Habenii eam

multum uiilis est, juxla illud 1 Tim. 4: « Pielas

« ad oinnia uiilis esl, promissionem liabens viiae

« quae nunc esi, et fuiurae. » INon solum enim in

futiro reiiiuneralur, sed eliau» in praesenli. Pielas a

Deo qtiod vuli impeirat. Eccl, 19: « Conclude elecmo-

" synam in sinu pauperis, et ipsa exorabi' pro

« te. ■> Isa . 58 : « Frange esurienii panem

« tuiim etc. » ei subdiiur: » Tunc invocabis, et

« Dominiis cxaudiei: clamabis, et dicet: Eece ad-

« stim, quia misericors sum Dominus Deus luus. ■>

Misericors de Dci miserlcordia sperare potesi ,

juxla illud Psalm. ol: « Ego sicui oliva frticlifera

« in douio Dei speravi in misericordia Dei. »

Cum omne animal diligat omncsimile sibi, Eccl. 13,

verisimile est quod Dei misericordia misericordiom

diligal in homine. ^on potesl esse quod misericor-

dia nostra flucnledebiio modo ad proximum, fons di-

vinae misericordiae nobis «icceiur Anguslintis: » Fluit

n rivus, et fons siccabitur? » Misericordia loca in

regno caelortim assignai, juxta ilhid Ectl. 10:

^ Omnis misericordia faciet unicuique scctmdum

« inlellectum peregrinationis illius, et secundum

0 meritum operum illius. » Puella nobilis cum

nupserit, pauperum reftigiimi essc debet. Habent

naluraliter mulieres corda tenera, cum viri habeant

corda dura; earuo) esi emollirc viros: el cum ipsae

in domibus suis stabiles, viri auiem earum fre-

quenter sint absentes, quando viri ctim hostibus

suis pugnant armis, uxores debeni cum eis pngnare

eleemosynis. Eccl. 29, dicilur de eleeuiosyna: » Su-

« per scuium el super lanceam advcrsus inimicum

■ tuum pro te pugnabii. » Si mulier in domo non

fuerit, paupcr ad domiim veniens refrigerium non

invenii, juxia illud Eccl. 39: « Ubi non esi mulier,

« ingemiscit egens. » Debenl puellae nobiles, quae

habent nobililatem carnis, habere magnum deside-

rium veri honoris, qui pietate acquiiilur, juxta illud

Malth. 25: « Accipiie legnum quod vobis est pa-

« ratum ab origine mundi. Esurivi enim ct dedi-

« slis mihi manducare eic. »

CAPUT LVIIL

Quod pnellae monendae sunt ad mansuefudiriem.

Item monendac sunl ad mansuetudinem puellae
nobiles, ad quam natiira eas inciiat, cum juxia ver-
hum sapieniis, homo sit animal mansuetum: nam ha-
hentes nobiliiatem carnis, dccet habere nobilita-
lem mentis. Vera auiem nobilitas mentisest man-

sueiudo, quae in rege nostro splenduil, el quaui
suos habere voluil. Haec esl nobilitas, qtiam nulla
superat rusiiciias. Super Matih. 5, babeiur: « Mun-
« stieiudo est dulcedo animi, quam non vincit
« ainaritudo. » Inter amaiores miindi aliijui habenl
imperfectam nobililaiem, quia nulli primo ruslici-
taiem faciuni; sed si aliquis eis rusticilatem fecerit,
eam reddunt qui sine rusiicitale non suui. Cum
enim de sacco exire non possit nisl quod in eo es(,
rusiicilas in illis esi. Servi vero Dei perfectam ha-
beni nobilitatem insuperabilem a rusticiiaie: quid-
quid enim eis dicaiur vel fiat, nobililatem suam
retineni. Mansuetudo mulium facil diligi, juxta illud
Eccl. 5: « Fili, in mansueludine opera tua perfice,
« et super gloriain hoininum dillgeris. » Mansue-
tudo habet virtutem adaiuantinam. Adamas ad se
ferrum iradil; mansuetudo vero ccrda dura et
qiiasi ferrea ad sui amorem attrahit. Mans.ueiudo
locum parat, ubi anima cum Deo quiescat. Im-
mansiieios et impatientes spirilus malus e.xagiiai,
ut patet in Saule 1 Reg. 1(5. Puellis nobilibus si
coniingat eas nubere, mulium necessaria est man-
suetudo, qiia virorum crudclilas refraenetur. Man-
sueiiido ad Impeirandtim a Deo quod nobis neces-
sarimn est, mulium juvat, juxta illud Judilh 9;
« Huiiiilium ei mansuetorum semper libi placuii
« deprecaiio. » Et Dominus ait beato Dioiiysio in
earcere posito: « Benignilas et dileciio quam sem-
« pcr babuisti, facient ut quidquid petieris aliqul-
« bus, iinpetres. » Mansueiudo virtus regia esl:
unde Doiiiiiius primum principem popull sul Moy-
sen consliluil, qui erat miiissimus super oinnes ho-
mines qul morabauiur in terra, INum. 12: et <)
Rcg. 20, legitur: « Audivimus qnod reges domus
« Israel clemenies sinl. ■>
tione peiit Isa. 16,

dicens: « Emltie agnum, Domlne, dominalorein
« terrae. »

CAPUT LIX.

Quod moncndae aunt ad taciturnitatem.

Ilem monenilae sunt puellae nobiles ad taciiur-
niialem. Co'nmuniter adolescenies parum debeni
loqui, juxta illtid Eccl. 52: « Adolescens, loquere
« in tua causa vix eum necesse fuerit. Si bis in-
« terrogatus fueris, habeai caput responsum luum. »
Cum in adolesceniibus paruni sii discretionis, pa-
riim dcbet esse In eis loculionis. Cum discretione
enim loqiii oportel, eo quod indiscrete loqui valde
sii pcricidosum: mors enim et vita esl in manibus
lingiiae. Prov. 18. Verba etlam nosira examlnanda
sunt in districto Del judicio, juxta lllud Mallh. 12:
« De omni verbo otioso quod loquuti fuerinl ho-
« miiies, reddeni raiionem de eo in die judicii. »
Taciiurnltas via esl ad modeslam et disciplinatam
loquelam. Sl adolescens raro loqualur, ad hoc per-
venirc poterit ut loquatur modeste, juxla docirinam
sapientis. Qul vult addiscere artem scribendi, non
debet In princlfdo intendere ad hoc quod mulium
scribat, sed ad hoc ul bene scrlbai. Sl hoc solum
Intendai ut mulium scribal, nunquam ad hoe per-
veniet ul scribat bene. Ciio scribendo non fii ut
bene scrlbatur: bene scribendo fit ut clio, per u-
sum. Simlllier se habei de loquela: multum eniiu
tacendo potest addiscere adolescens loqul modesle.
Eccles. 5: « Tempus tacendi, ei lempus loquendi; »

regem

Cum hac nobili condi-
mtindo promlssum

OPLSCUL

Grcgoritis: « Priiis laccndi pnicniitiit lenipora, ei
« poslmoduni sulxJil lofjiiendi: qiiia non loquendo
« laccre, sed lacendo deheiiius loqui disrere; »
Idcm: « Ilecte pcr excrcscenlem gratiam scrfnonem
« accipil, qui ordinalcantea per liumililalem lacei. »
Yalel ad lioc (aciturnitas, ne innoxia lingua laha-
tur. Gregorius: « Valde diffieile est ut qui miilia
« loquihir, non eiiam meniiainr. » Idcm: « Qui
« verha siia meliri riesciiini, proculdiihio ad oliosa
« verhii dilal)uniur: in quihus sc minime repre-

• liendiini, siaiim ad noxia el contumeliosa verha
» prosiliiini. Isti qiiippe siinl casus culpae cresccn-
« lis, iil lingua ciim non reslringiliir, neqiiaquam
« ubi ceciderit jaceal, sed semper ad doieriora de-
« sccndai. » Idem: « Dum otiosa vcrha cavere nc-
« gligimus, ad noxia pervcniinus; ul prius loqui

• aliena liheai, el postmodum deiractionihus conim

« vitam, de qiiihus loqiiitiir, lingiia mordeat. »

Sapiens: « Qui nescil lacere, ncscit loqui. » Pro-

ximus ille Dco esi, qui scit ratione tacere. Spccia-

lilcr piicllas nohihjs dccei (aciturnitas, in quihus

dchet abundare verccundia, qiiae €st fuga rei in-

deceniis, cl limor in turpi facto. Valdc enim in-

decens esl si dc nobili piiolla possii dici illud Jcr.

o: « Fons mulicris nierciricis facla est tihi, quia

« noluisii eruhcscere. » Amhrosius in lihrodcVir-

gin.: « Malo sermoiiem virgini deesse, quam supercs-

« sc. Nam si nuilieres etiam de rohus divinis jiihen*

« lur iii Ecclcsia laccre, domi viros suos inlcrroga-

« re; dc virginibiis quid pulatnus, in quibus pudor

« ornai actalem, laciturniias commendat pudorem? »

Faiua mulier a Salomone osienditur esse garrula;

Prover. H. Occct omnes viigines ahhorrere onmeni

immiindiliam €t cavere, et speeialiler in memhris

illis ubi jpsae magis solcnl displicere, scilicet in

ore ei lingiia. Ad cavcndam vero banc immundi-

tiam mulium valet laciiiirnitas. Sapicns 1: « A de-

« iractione parcilc lingiiae. » Nobilitas bujus mcm-

bri dcbct suflicere ad boc, qiiod dctractione vel

aliis verhis inbonestis non maculelur. Debent no-

biles mulieres mullum inl<;ndere orationi, cum o-

peribus servilibus non intendant: ideo lingiiam a

Dei olTcnsa multum debent cuslodire: quia secun-

dum Grcgorium: « Cum is qiii dispircei ad inter-

« ccdcndum mittilur, iraii animus ad dcleriora

• provocaiur. »

C\PIT KX.

Quod purllac noliiHs nupiurae conspnsiis i'sl re-
quirendus, el faciendae sunt ei ndmonitiones
qnae faclne sinU Sarae, quae habcnliir Tob.
10 cap,

Si puella nobilis nuptui tradenda fucrit, requi-
rcndus esi ejus consensus, cum sine conscnsu nul-
lum sit matrimonium, et cum invitae nupiiae so-
leanl babere malum eventum. Kliezcr niiniitis A-
brabac jam alias oblinuerat consensum Laban, c(
nialris ftebeccae, ut ftcbeccam ducerct Isaac in
iixorem. Ipso auieni volcnle recodcre, dixcriint
mitcr eju^ ei pater: « Vocemiis puellam, ei quae-
« ramus voluiiiatem ejiis, » Genes. 25, Et licei
nieliiis sil coniinore qiiam nubcre, tamon quia
coniincntia de facili penliiur, sine culpa viro niip-
lui iraditiir. Lccl. 7: • Filiac tihi sunl, serva cor-
« pus illarum. »In eod.: « Trade filiau) (scilicct nii-
« ptui ) ei grande opus feceris: el bomini sensaio

L'M XXXVII. 4G.-

« da illam. » Puellae nobili niibenii faciendae sunt
admonitiones illae quae faetae sunt Sarae, quae
babentur Tob. 10: • Apprehedenles filiam suain

• parentes, osculati sunt eam, et dimiseruni ire
« cum viro, monenles illam honorare sancics, di-
« ligere maritum, regcre faruiliam, gubernare do-^
« mum, cl scipsam irrepreben<ihilem exbibere. »
Prima admonitio poriinct ad bumililatem et palion-
tiam: nam sicui scripsit Tercntins, et rociiai llie-
ronymiis: • Omnes socrus iino aiiimo oderunt nu-
« riis: » ideo dieiiur Eccl. o7: • Noli consiliari
« ciim soccro iiio. » Secunda admonitio esi mari-
lum diligf.Tc: iinde Tit. !2: « Adolcsccnlulas lior-
« lare iii viros suos ament. » Hujus autem amo-
ris qiiaiuor signa viris debent ostendere. Primiini
est, iit voluntarie eis se suhdani; uiide Gcn. ~>:

• Siib viri potostate eris, et ipse dominahitur lui. »
Tripliciter dehet esse subjecia uxor viro. Primo
dehitum ei reddendo: deinde eum limendo, ei ipsi
serviendo. 1 Cor. 7: « Uxori vir dobitum reddat, et
« uxor viro; » Eph. J): » Lxor timoat virum suum.
Augusiinus: • Suhdilas et pene famulas lex esse
« voliiii uxores: unde Sara obediehat Abrahae do-
« miniim eiim vocans, » 1 Peir. 3. Solliciia de-
hct esse uxor iil viro placoai, ut sic ah eo diliga-
tur, et ipse ab adiiliorio retrahatiir- Paiienier de-
hei viri dofectus sustinere: unde refert Hieronymus
qiiod r)iiiliiis, qui priiis Roinae navali cortamine
iriumpliavil, lliam virginem uxorem diixit, quae
tanlae prmlont.iae erai, iit illo qnoquc saeculo pro
cvemplo fiieril, qiio impiidicitia non vitium, sed
monstrum crai. Is ergo jam senex ac iremcnii cor-
porc in qiiodam jurgio sihi os fooiidiim expro-
brari audivit, et tristis se domiim coniulit. Ciimquo
apiid uxorum conquestiis esset, cur se nunquam
ut buic viiio niedcretur, admonuissct: Hoc, inquit
dixissom, nisi os omnibus viris olere putassem: et
addit Uicronymus: • Laiidanda esi in uiroque pu-
« dica e( nobilis femina, et si viri siii vitium i-

• gnoravii, el si paiionter tulit, ei quod maritus in-
« folicitaiem corporis stii non iixoris fasiidio, sed
e inimici malodictis sensit. » Debet uxor viro suo
corpus suum casiiini ciisiodire. Tii. 2; « Hortare
« adoloscenlulas esse castas. » Debenl autem esse
castae non castilate coacia, scd voluntaria. Amor
iixoris in virum dobet esse pudiciis: ad q'iam pn-
dicitiam tria pertinenl: scilicei ul eum quasi spon-
siim, non qtiasi adulipriim diligaC ut zelolypiam a-
hjicial, nccaliqiiid ii.decens faoiat iii piilcbritudinc
ei placeai, non se pingendo, vel modo indebiio
ornamlo. Multum tiinenda esl zeloiypia: si enim
mariiiis morito babel suspicionem de uxore, vel
iixor de viro, vix habent pacem. De mnliore zelo-
typa potcst inielligi illud Ecclos. 7: « Invcni ama-
« riorom morte miilierem; . Eccl. 20: <• Dolor cordis
« ot luotus miilier zelotypa ( idest causa doloris ).■
In ood.: « In mtiliore zelotypa flagcllum linguae
0 omnil.us conimuiiicans, » nulli sciliqot parcens
a coniumolia vel dolraciione Tertia admonitio esl
familiain regoro, ui silicot filios ct filias, f;niuIos
ot ancillas socundum Doum diligat ei erudi;i(, ni-
bil indisciplinaiiim veJ impudicum in eis susiinens.
Quaria admoniiio est, gubornare domum, juxia il-
lud qtiod legitur Tit. 2: « Admone illas esse pru-

• donlcs, ctirain domiis babcnies. » Quinta admc-
niiio esi irreprobensibilem se evbibere, u( scilicet
graiiosa sii apud omnes. EccL 2i: « Gratia super

• gratiam mulior sancia et pudorata. » Sancia a-

DE ERLDIT. PKINCIPLM LlB. V.

j)ud Deum per sanclum limorem, puclorata apud
homines per honestam conversaiionem. Multum ca-
vendum est puellae nobili et garrulitas et litigio-
silas. Garruliias proprielas esl futuae mulieris, Pro-
verb. 7. Liligiosiias vero quieii esl inimica. juxia
illud Prover. 27: « Tecta persiillaniia in die fri-
■ goris el mulier liligiosa comparantur. » Sicul
sub tecto perslillante in frigore non potest homo
quiescere, sic nec cum liiigiosa nmliere. Si contin-
gat adolescentem viro moriuo viduam remanere, at-
tendai illud 1 Cor. 7: « Mulier alligala esl viro
« quanlo lempore vir vivil: quod si dormierii vir
o ejus, liberaia cst; cui vull nubat^ lanlum in Do-
« mino. « Hieronymus: » Non dan.no biganios, immo
« nec irigamos, sed si dici potesl nec octogamos. »
Ambrosius loquens de illo veibo Apostoli 1 Cor.
7, « Bealior eril si sic pern^anserit secundum
« mcum consilium ( scilicet innupla ), Primae, in-
« quit, nuptiae sub benediciione Dei sublimi-
« ler celebranlur: secundae autem etiam in prae-
tt senii carenl gloria , sed propler incontinen-
« liam conceduutur. » Gloriam vocat propier
ipsam benediciionem solemnem, qua sponsus el
sponsa in primis nuptiis benedicunlur, sed non
in secundis, ubi leclus ordo servaiur, licet in
quibusdam Ecclesiis fial conirarium. Augusiinus
in lib. de boiio conj.: « Bonuin qiiidem Su-
« sannae in conjugali eastitaie laudamus; sed ta-
« men ei bonum Annae viduae^ sed mulio magis
« Virginis Mariae anteponimus. » Sed quid essel
si omnes coniiuere ve!lenl? si in caritaie essenl,
miilto ciiius civiias Dei inipleretur. Sed non est hoc
timendum qtiod omnes contineanl, nam paucorum
est continentia: nnde dictum est a Domino Maith.
"29: « Qui potcsl lapere, capiat. »

CAPUT LXL

Quod qualuor rcqniycbantnr ad hoc quoil aliqua
vidua de bonis Ecclesiac sustcnlarelur.

Et nolandum quod in primitiva Ecclesia de vi-

duis cura specialis adeo fuii, ul quaedam earum

de bonis Ecclesiasiicis sustentareniur. Sed ad hoc

quaiuor oporiebal concurrere: scilicet ul e.ssel ae-

talis proveclae, monogamae, probatae vitae, mundi

solalio desiiiutae. De primo habclur i lim. 5:

« Vidua eligalur non minus sexaginta annorum: »

de secundo ib.: « Quod fuerit unius viri uxor: »

de tertio ib.: « In operibus bonis bonum lestimo-

« nium habens, si filios educavit, si hospiiio re-

« cepit, si sanclorum pedes lavit, si tribulaiionem

« patiemibus subminisiravil, si omne bonum opiis

« subsequuta est. » Ibid.: « Viduas iionora, quae

« vere viduae sunt. » In eodem: « Si qua vidua

« filios aul nepotes habet, discal primo domum

« suam regere, et muiuam vicem reddere paren-

« tibus: hoc enim acceptum est coram Deo. » In

eodem dicilur: « Si quis fidelis vidiias habet, sub-

« niinislret illis, ut non gravetur Ecclesia. »

CAPLT LXIL

Quod virginilas malrimonio sit praoponcnda.

Ullimo in hoc libro agendum est de excellentia
virginali, quae nobilibus puellis mulium congruii,
quac matrimonio praeponenda est, nisi limor do

inconlineniia aliud suaserit. i Corinth. 7: « Qui
« matrimonio jungil virginem suam, bene facii:
« el qui non jungii, melius facit. » In eodem:
« Mulier innupta el virgo cogilai quae Domini
« suni, ul sil sancta corpore et spiriiu: quae autem
« nupta est, cogitat quae sunl mundi, quomodo
« placeal viro. Porro hoc ad uiiliiateiu vestram
« dico; non ut laqueum vobis injiciam; sed ad id
« quod honestum est, ei quod facultatem praebeat
« sine inipedimenio Dominum obsecrandi. » In
eodem; « Dico non nupiis et viduis, bonum esi
« illis si sic permanserint sicui ego: quod si se
o non contineni, nubani: melius est eniin nubere
« qiiam uri. » Et noiandum quod virginitas cor-
poris parum valet cum corruptione meniis. Hiero-
nymus: « Nihil prodest carnem habere virginem
« si menie quis nupseril. » Augusiinus in lib. de
Virg.: « Felicior mihi videtur mnlier nupta, quam
« nuplura virgo: habet enim illa quod ista cupit,
0 praescrtim si nondum sponsa cuiquam sil. Illa
« uni studel placere cui data est, haec multis, quia
« incerla cui danda est. [laec uno pudiciliam co-
« gitaiione defendii a lurba, quod non adullerum,
« sed maritum quaerii in lurbu. »

CAPUT LXIIL

f)c virijinilalis spcciositale.

Ad comniendationem virginitaiis tria specialiter

faciunl: scilicct ejus speciosiias, virtuosiias, gloriae

ejus spccialiias. Propier speciositalem thesaurus

dicilur Maiili. 15: « Simile est regnum caelorum

« thesauro abscondito in agro, quem qui invenil

« homo abscoudit. ■> In agro corporis noslri abscon-

ditus est ihesaurus virginiialis, quem qui invenit

preiiositatem agnoscendo, abscondii. Saeculo enim

renuntians, monasterium sibi eligit, ubi in abscon-

dito faciei Dei vivit. Bernardus: « Necessarie habe-

« mus abscondere si quod habemus boni, qiioniain

« thcsaurum regni caelestis qui invenit abscondit:

« propter quod in clausiro el sylvis abscondimur,

« nec hoc infrucuiose. Credo enim nullum esse

« hic, qui si quarlam pariem quae facit, acliiaret

« in saeculo, qui non sicut sancius adoraretur,

« leputarelur ul .Angelus ; nunc autem quoli-

« die lainquam negligens increpalur. • Ad hanc

preiiositatem periinet illud Eccl. 26; « Non esi

« digna ponderatio coniinenlis animae. » Thesau-

rus isie regno ca<iIorum similis ost: viia enim vir-

ginum caelesti vitae mullum as^imilalur. Matlh.

25: « Siuiile est rognum caelorum decem virginibus. »

« In resurrectione non nubeni, nec nubentur, »

Ibid. 21. Vircinilas in hoc mortalltaiis loco et tem-

pore quemdam stalum immorlalis gloriae reprae-

sentai. Cypiianus: « Imaginem ejus qui de caelo

• est, porial virginiias. » Hieronymus: « In carne

« praeter carnem vivere non terrena vita est, sed

« caelestis. » Virgines etiam regno caelorum si-

miles sunt Dei inhabitatione. Deus enim habital

in eis. Luc. 12: « Regnum Dei inira vos esl. »

Viia virginiim, regina est. Cum ipsac spousae siril

regis caelestis; et ideo reginae

ipsae, et

regnant

in regno corporis sui. Virginiias ihesaurus niveus
est. Job 58: « Numquid ingressus es thesauros
« nivis? » Thesaurus esl propter pretiosiiatem,
niveus propter speciosiiatem.

OPUiCULL.M XXXVfl.

CAPUT LXIV.

l)e ejus speciosit(tte secmdum quod idio comparatur.

Propler puritatem seu speciosiialem lilio com-
paratur. Cant. 2: « Sicul liliiim inior spinas, sic
« amica mea inier filias. • Ihid. dicitur dc sponso
« qiii pascitur inlcr lilia, » purilaie enim virginali dc-
lectaiur. Virginiias flos est, qui si dcbiio modo
servctor, non decidil: quein venlus leinporalis jiro-
speritaiis non dejicit, nec Iiyems adversiiatis lacdit.
liuuc Joannes Lvangelisla fcrc centnm annis ser-
vavit. llic est Ilos (|ui fniclum lcrrcnum excedit,
cum et fi'uclui conjugali praej)onatiir. Ilac occa-
sione beaius Matiliaeus oecisus esi, quia noluil con-
scntire quod Li)iiigcniii, qiiae virginiiatem voverat,
cuidam rcgi nubcret. Flori virginitaiis Deus pro
frucld succedii. Sap. 5: « Fclix slcrilis et incoiit-
« quinaia quae nescivii loruni in dclicto; habebil
« fruclum in rcccj)lionc animarum sanclarum. »
Supcr bunc florcm Spiritus sanctns qiiiescil. Isa.
H: « Flos de radice ejus ascendci, et reqiiiescet
« super eum Spiriius Domini. » >'on est virgo
arbor stcnlis ei malcdiela, scd lerrcno fructui prae-
ponii caclestcm et carnali spiriliialcui. Ilieronymus:
« iNupliae tcrram replent, virginitas aiitein paia-
« disum. » Et notandum ipiod liliiim babcl sex
folia caiidida, ei alicjua grana aurea; velul sex folia
in virgine sunl sex quae valent ad conservationcm
incorruplionis. Primiim esl sobrictas, quod folium
jacerat exccssus in cibo et potu, qiiasi quaedam
spiiia, quae est via ad luxuriam. Loi inebriatus per-
petravii incestum, Gencs. 19. Prov. 20: « Luxu-
« riosa rcs esi vinuin. » Sccundum est labor. ei
quasi spina lacerans, est quies ignaviae, vel oiiositas
qiiae esl via ad luxuriam. Ezecb. 16: « Haec fuii
« iniquitas sororis luae Sodomae, superbia, salu-
« riias panis, el abundanlia, ei olium. » Poeta:
« Quaeriiur Aegistus quare sii facius adulier? in
« promptu causa cst; desidiosus erat. » Teriium est
habilus asper ei bumilis. Bcrnanlus in episl,: « Non
« aeiatcm teneram ordinis aspcrilas tcrreal, scd me-
« monto quod asperilas cardui pnnnum facii lenio-
« rem, ei conversalionem conscientia. » Velut spina
lacerans est superbus babitus, vel mollis, quia via
est ad luxuriaui: ei filii Israel fornicaii sunt cum
mulieribus .MoabitanMn quac se ornaverant. 1 Tii.
2: « Non in loriis crinibus vel auro ctc. » Q ;ar-
lum est cusiodia sensuum, praecipue illorum qui
nobis remota ostendunl, ui esl visus, vel audilus.
Quasi spina lacerans est curiosiias videndi vana,
vel audiendi nova, quae via esi ad luxuriam, ul
patei in Dina; quae cgrcssa esl ut vidcrct muliercs
regionis illius, ei corrupia esl a Sicbcm filio Emor,
Genes. 24. Quinium est modestia scrmonis. Vclui,
spina lacerans est loquacilas vel turpitudo scrmonis.
Sencca: « A verbis tiirpibus absiincio, quia liceniia eo-
« rum impiidcnliam nuirii. » Prov. 7: « Ecce mulicr
« occurrit illi ornalu merrtricio praeparata ad ca-
« piendas animas garrula. » 1 Cor. 15". « (^or
« rumpuni bonos morcs colloqiiia prava. • Sex-
lum cst fuga occasionuui pccoandi . Vclul spina
lacerans est nimia domcsticiias. Virija dcbct ns-
SP aliqiiantulum sylvesiris. Sylvcstria animalia so-
leni habcre pulcbriorem pollom quam domesiica.
Opporiunilas pcocandi via csi ad luxuriam, ui paiet
in Thamor coriiipta ab Amnon fraire suo, quia so-
lus cum sola fuii. 2 Reg. 13. Gon. 19: « Soc stes
S. Th. Opora oiivna. V. 10.

« in omni circa rcgione. » Solent virgincs quae
vcrae virgines suni, os.se pavidae, ei nunquam
seciirae esse, et ut caveanl etiam timendd. et tuta
portimescere. Quasi graiia aurea suni ires modi
diligcndi Deum, qiios Bcrnardus disiinguii dicens:
« Disce aiiiare dulcilcr, amarc pnidcutor, amare
« furtiter. Dulciter ne illccti, prudonler nc decepJi,

• foriiier ne opprcssi ab amorc Domini averiamur. •
Grana auroa eliam possunt intolligi motus di\ini
amoiis ex divorsis cuusis prooedenies. Aipandus o-t
eiiini Detis, quia creator, quia remuneralor. Virgi-
nilas est [)rincipium spiritualis pulchritudinis. Pul-
cbriludo sponsae Cbrisii sicui oi sponsi, consistit
in candore ot ruboio, juxta illud ( ani. o: « Di-
« lectiis ineus candidus et nibicundus. » Dignior
species candoris spirilnalis est virginitas, ei esi
quasi campiis totius piciiirae spiriiualis: super eam
ponil Deus picturaui aliarum graliarum. Lccl. 2o;
« Gratia supcr giaiiam mnlicr sancta et pudorala. »

CAPUT LXV.

Quoi sex suiit timeiida virgiuibu?.

Ei nolandim quod sex suni mulaim limcnda

virginibiis. Priuiiim csl superbia Anguslinus in

lib. de Virg.: « Xon solum est praedicanda virgi-

« nitas ut ameiur, sed et monenda no inllcttir. «

Idem: « Superbia amplius amplioribiis insidiatur;

• non ego lalibus magnam curam huniiiiiatis ingoro,
« in quibus superbia ipsa confundiiiir: qiio magis esi
« alieui unde sibi placcat, eo magis vereor ne sibi
« placendo illi displiceat qui superbis resisiil, humili-

• bus autem dal graiiam. »Bernardus:« Pulchra per-
« mixlio virginitatis ot huu)ililatis. Non mcdiocritcr
« placet Deo illa anima, in qua virginiias exornal
« hiimililaiem, ei humilitas commendat virginita-

• tcm. Poicst placere humiliias quae viiginiiaiom
« doplorat amissam. Sine humiliiate, audoo dicero,
« noc virginitas Marlae Deo placuissel. » Secun-
dum esi fatuiias. Ilanc fatiiiiaiom iniolligo defocium
cariiaiis. Si dilectio Dei est honorabiiis sapicniia,
iii habeiur Eccl. 1, dofocius divinae dilociionis ost
fatuiias detestabilis. Magna fatuilas esl non cavere
dofeetiim illiiis rei sine qua ceiera non prosuni,
scilicet cariiaiis. Faiuae virgines non sumpseruni
oleum secum cum lampadibus, Maith. 2o. Ikrnar-
diis in Epist.: « Castiias sine cariiale lampas sine
« oleo esl: subtrahe oloum, lampas non lucot: tolle
« eariiatem, caslilas non placet. » Toriium est lo-
pidilas, qiiae solet accidore in virginibus ex hoc
qimd consiilorani se parum peccasse: contra quod
dicit Augusiinus in lib. de Virg.: « Quoniam Ve-
« ritas dixii ipiod ille cui modicum dimittiiur,
« moilicum diligit, vos ut ardenlissime diligatis,
« cui diligondo a conjtigiorum noxibus liberae va-
« caiis, dopuiaio vobis lamquam omnino dimissum
« (piidcpiid a vobis non csi illo rogonio commissum.
« Mulio attomius dobes diligere illum, qui flagi-
' tiosis ad se conversis quaecumque dimisii, in

• ea le cadore non permisit. Quid habes quod non
« atccpisti, aiii qua porversiiate miniis diligis a
« quo plus acoopisii? Xoli modicmu diligore quasi
« a quo modicum tibi dimissum esi: sed potius
« dilige iDultum, a quo multum libi tribuium est. »
Conira hanc topidiialom valot virginibus, si haboant
frequcnior vinum sacrae Scripiurao, qiiod esi viniim
geruiinans virginos, Zach. 9. idosi virijinales alTociio-

DE ERIJDIT. PRINCIPUM LIB. V.

nes. Ad idem valeat mediiatio Dominicae passionis.

Thren, 1: a Torcular calcavit Dominus virgini filine

t Juda. xlsiud torcularfuii pressura crucis, uiide vir-

i^inibus siillai vinuu) fervoris. Q lariiun est niacida

peccati, quae in virgine est inacula in gloria. Macula

esi turpior in vesle alha: virginilas est quasi vesiis

alba, quae byssus vocatur, Prov. ult,: « Byssu^ et

« purpura indumenlum ejus: » unde macula pec-

caii valde indecens est in virgine. Hieronymus:

« Praeclara est virginitas et pudicitiae virius, si

« non aliis macularum Ia{)sibus infirmetur. » Ut

sponsa Cbristi valeat cavere m;iculam peccaii, fre-

(|uenter debel inspicere in speculo sacrae Scri-

pturae. Gregorius: « Spccula snnt Dei praecepla,

« in quibus aniniae sanctae senper aspiciunt ,

« ei si quae in eis sunt foediiales, deprehendunt. »

Canl. 5: « Oculi ejus sicul (tolumbae super rivu-

« los aquarum, quae lacte sunt loiae, et resident

» super fliiema plenissima. » Coluuba lacte lota est

sponsa Cbristi cum puriiate virginali, quae super

fluenta Scripturae est, ul umbraui accipiiris infer-

nalis ibi videat, ei eum caveai. Quintum est divi-

sio cordis. Angusiinus loqucns virginibus: « Toto

« vobis figatur in corde, qui pro vobis fixus est

« in cruce: totum teneai in aninio noslro, quid-

« quid noluislis occtipari connubio. » « Vae duplici

« corde, » Eccle. 2. Duplici corde est virgo, qiiae

vult placere Deo el mundo. Bernardus in episi.:

.♦ Volens placere bomiuibus, Deo non placel. » Si-

gniim quod virgo babeat cor divisum et velit mun-

do placere, est exterior ornatiis, In Psal. 4i: « 0-

tt mnis oiloria filiae rcij.is ab intus. » Ambrosius de

Virg.: « Dejecla decoris cura plus placet, et hoc

« ipsum quod vos non ornaiis, ornatus est. » Ber-

nardus in epist.: « Filiae Babylonis quarum vera

« filia in confusione est, induuntur purpura et

■ bysso, ei sub his conscientia pannosa jacet; ful-

« gent monilibus, et soident moribus: e contra tu

« foris pannosa, intus sponsa resplendens, sed di-

« vinis aspeciib(js, non humanis, » Sexto limen-

dum est ne desil perseverantia. Auguslinus in lib.

de Virg.: « Sequimini Agnum, lenendo perseveran-

« ter quod vovistis ardenter: faciie cum poteritis,

« ne bonunj virginiiaiis a vobis pereat, cui facere

o nihil potesiis ui redeat. » Virginiias amissa non

rccuperatur, sicut lampas fracla non reintegratur.

Bernardus in epist.: <> Studeto perseveraniiae, quae

• sola coroualur. » Idem: « Scias diabolutn soli
« se(nper perseverantiae insidiari, quam solam no-
« vit coronari, »

CAPUT LXVI.

De virtuosilale virrjinitalia.

Sequitur de virginilatis virluosiiale: quae primo
apparet ex hoc, quod menibra illa refraenai, in
qiiibus concupiscentia maxime saevil; el secundum
Hieronyuium, interius libido virginibus majorem
paril fame(n. Dulcius enim aesiimatur quod nesci-
tur. Virluositas etiam ejus apparet ex hoc qnod
dicit Ambrosius: « Major, inquil, esl victoria
« virginun-, qiiam Angelorum. » Angeli enim sine
carne vivuni; homines vero virgines in carne trium-
phant. Bernardus in epist.: « Angelus habet virgi-
« nitalem, sed nou carnem, sane felicior quam

• forlior in hac parte. Optimus et optabilis valde
« ornatus ille, qui et Angelis possit esse invidio-

« sus. » Ad virtuositatem etiam ipsius perliuet,
quod Dei amicum et familiarem facii et proximum
esse Deo, Sapien. C: « Incorrupiio facit proximum
« esse Deo. » Joannes virgo vocatnr discipulus quem
diligebat Jesus. Ipse lamqiiam familiaris recubuisse
diciiur super pectiis Domini, Joan. 13. Beda sup.
Luc: « Sicut Cbrislus in s-jinma pace naius esl,
« ut se pacem diligere oslenderel: ila de virgine
« natus est, ut se virgineum decus diligtire mon-
« siraret. » Christus virgo fuit, virginem uiaireiii
baberc volnil, et virgineui praecursorem, Joscph
creditur eliam fjisse virgo, et Joannes ejus fami-
liaris virgo fuit.

CAPUT LXVII.

De apecialitate gloriae ejns.

Sequiiur de speciali'ate gloriae virginitatis. Vir-
giniias in praesenti est gloriosa, juxia illiid Cypria-
ni: « Virgiiiitas est poriio illusirior gregis Chri-
n sii, » Augusiinus: « Nunc nobis ad virgines ser-
« mo esl, quarum quo gloria snblimior, major et
« cura, » In fuinro vero non solum virgines ha-
bebunt communem gloriam, de qua in Psal. 1 i-9:

• Gloria baec est omnibus sanciis ejus; » sed e-
liam habebuni aureolam, sicut martyres et praedi-
catores. De aureola illa quae debetur virginitati,
sic habetur super Exod. 25. Ad hanc coronam perli-
net canticum novum, quod virgines tantnm coram
Agno concinunt: El super illud Apoc. 14: « Can-
« tabunt quasi caniicum novum aniem sedem
« Dei, » idest « de iniegriiate animae ei eorporis
« exultabunt. » Multum gaudebuni de hac speciali
similitudine, qiiam cum Christo habnerunt. Meriio
in futuro virginibus cumulabitur gloria, quae glo-
riam filiorum in praesenti amore Dei contempse-
runl. Item meriio specialiter a Christo glorifica-
buntur, quae specialiter in praesenti in corporibns
suis illum glorificanl, jnxta illam senlentiam Au-
gustini in serm. de Virg,: « Quanto, inquii, fra-

• gilior est sexus, quanlo infirinius vasculum quod
« deporiat ab hoste triumphum, lanto diabolus
« majori opprobrio confusionis induitiir, lanloqne
« niirabilius Deus in sanctis suis agnoscitm", Ma-
« gna gloria Dei quod virgo caslrum debile cor-

• peris sui viitute sibi data a Christo lenet ali-
« qnando sexiiginta annis vel amplius, conira il-
« lum de quo legiiur Job 41: Non esl potestas in

• terra, quae ei vah^at comparari, »

LlltER i§»i:xxui§»

PROOEMIUM.

In praecodenti libro osiensum esl quomodo
princeps se liabcre debeat ad eos qui snniab ipso,
scilicet ad filios et filias; in hoc sexto lib. osiendi-
lur quomodo habere se debeai ad eos qui sunt
sub ipso, scilicct ad subdilos.

OPUSCLLLM XXXVM.

/fG7

CAPUT L

De doclrina Joannis dafa miUtihas.

Ad cognoscendtiin hoc, animo allcndcndum esl
ad doclrlnam a Joanne Baplisla niiliiihus datam
Luc. 2, diccnle eis: « ^eminem conculiaiis, nec
• calumniam faciatis, el csioic conicnti siipendiis
« veslris. » iJcbet princeps ad suhditos liabcre man-
sueliidinem, \erilatem, jusliliae rccliiudincm: unde
stimmo principi dicilur Palm. 44: • Ucgna, pro-
« pter veritatem, et mansueludincm eljusiitiam. »
ISeminem conculiatis cotnminaiione pocnae eum
lcrrendo: nec calunmiam facialis, culpatn falsain
imponcndo ei: et esiolc coiilcnti stipcndiis vcslris;
(juae eranl slalula pro dcfensione rcipublicae. Man-
sueiudo in princi[)e vim irascibilcm dcbcl refrac-
uare, ne inoi<linale ab eo exeat ignis irae. Ne prin-
ceps sit rbamnus ad impctum venii superbiae, i-
gnem scilicei irae ex se produccns: sed sil oliva,
viiis, vcl (icus. Vcrilas vim raiionalem cjus dirigc-
le tlcbct, ne falsiialcm circa subditos invcniai. vel
invcntam ab aliis admitial, ul bona eoruin valeat
cxtortpicre: rcciiiudo vcro justiliae viir» conciipisci-
bilcin dcbei fraenarc, ul cuin Deo voluniaicm u-
nam babeal, el bona subdiloiuni inordinaie non
aj)j)ctai. Duo conjungiinl liomineii Dco: scilicei in-
uoccniia et rectiiudo, jtixia illud l'sal. 24: « In-
« noccnies et rccti adliaccrunt mibi. » Uniiatc vo-
liinialis niaxime adbacret quis Deo, voluniatcm u-
nam habcns ctin) eo. Unam cum Dco habemus, si
irascibilis sii sine pcrveriiiale ei concupiscibilis
sine curviiate. 1'rimuui facii innocentia, sccuiidum
rccliiudo. Innoceutia advcrsatur maligniiaii, qtiae
cst appetitus alicni mali; reciiiudo curviiaii, qnae
est ajipeiiius inordinaitis transilorii boni. Ilae diiae
gratiac reddunt hominem conformcm Deo, et sic
faciuiit eiim ipsi adhacrere. Psal. 24: • Rectus Do-
« ininus Deus noster, ei non esl iniquiias in eo. •

C\PUT 11.

De macjuitadiiie maliliae iinpiorum principum
in subdilos.

Magniiudinom maliliae impioruin priiuipum in
siibdiios suos muliuui osiendil S|)iritus Sanctus in
Scripiura sacra, dicciis cos cxcoriare paupercs, at-
lererc, commolire, j)ascere, comctlcre, devorare
Mich. 0, babciur de primo: « Odio habeiis bonum
« el diligitis malum, qtii violeiiier lolliiis pelles
« eorum dcsujicr eos, el carncm eortim dcsupcr
« ossibus conmi. > De secundo ct lcnio Isa. ."):
« Mapina j)aupcris in domo vesira. Quare altt^riiis
0 poj)ulum meum, cl facies paiiperum commo-
« litis? • De quarlo l^ccles. 15: • Ven;itio lconis
« csi onager in crcmo, sic pasctia divituin sunt
« patipercs. • De quinto Prov. -10: « (Icneratio
« (juac pro dentibus gladios babcl, ei comman-
« dii molaribus suis ul comedat inopcs de icr-
« ra , el pauj)ercs e\ hominibus. • De sexto
Ezech. 19: « Faclus esl leo, ct didicit praedam
« caj)ere, et homines dcvorare. » Sed qualiter Spi-
ritus Sancius, qtii hoc diccntibus inspiravit, ca in •
Cellexil ? Rcspondeo. Uaptores hoc paupcribus di-
cuntur facere qiiando ea faciuni rebus qtiae vitae
iJonim sunt necessariae. Cum raplor excoriat uuum

bove:n, quem habet paupcr homo, lale cst paupe-
ri ac si cum excoriaret: undc David 2 Ucg 12,
cum proj)osuisscl ei Nathaii parabolaui de diviie
habciiie ovcs cl bovcs j^liuiiuos valdc, qni al)>tu-
lerat pau|)cii houiini unicam o\cm quaiu nutrie-
rai iil (iliam, ei valde caram habcbai, parcens suis,
ei j)arans ex ea conviviuui cuidam pcrcgrino qiii
ad illum divileii vcncral, rcspondil rapiorcui illum
esse moric dignum, (juasi homicidium comiuijissci:
« Vivit, inquii, Do.uinus, quoniam (ilius mor-
« tis esi vir qui hoc fccil. » Sccundum hunc mo-
duin raptor molit patijicrcin cuiii frumciiium j)au-
pcri uccessaiiiim molit. .\litcr rapior paupcrcm cx-
coriat, cum illa ei aufert, quae per a norem ila
adhaerent pauperis cordi, sicut pellis adhacrei cor-
j)ori, iinmo j»l.is adhacrere vidcitur. Cum enim
paiijier ad mortc.n iiilirmaiur, poiius perniltil a-
nimam sejiaruri a corj^orc, quam id quod habct
det medicis ut sanctur. ('^x hac aduaesioue polcsl
patere qualis sil dolor j)auperum in illorum bo-
norum ablalione. {iarnem cl sanguine.u aufcruni
rapiores pauperibus, cum auferunt eis illa quae
ipsi acquisierunt labore et sudore, cl projirii cor-
poiis consuipjitionc, qtiac eliam proprio corpori
subtraxerunt, ut iii carne n convcrtercntur et san-
guinem. PIus raptor facil jiaujieri quam si eum
evcoriaret: lunc enim suam pellem ei auferret, sed
nunc pauperi aufert quod non suum est, sed quod
ci accoinmodatum est ab usurariis, et quod jam co-
medit el bibit: expendii euiin pauper multotics fru-
menluin et vinum anlequam illa colligai. Paupcr
a raptore commoliiur, quia inter spem evasionis
et metum depraedalionis quasi inter duis molas
alTligilur. Iiem facies paupcrum commolitur: ad
lantain enim maciem faciunt eos devenire prae ni-
niia paupcriate, quod videntur genae eorum dc-
pressae fuisse inter duas molas. Ad osiensionein
magnae maliiiae impioruii) principum Spiriius San-
ctus diveisis bestiis crudclibus eos comj)aral, ui
Iconi el urso. Prov. 28: « Leo rugiens et ursus
« esuriens princeps impius super j)opuIuin j)au-
« perum. » Lupo ciiaui comparatur princeps iui-
pius. Boelius in lib. Consol. dicit de tali; « Avari-
« lia fervei, alienarum opum violenlum ereplorcm,
« lupi similem dixeris. » Malitiae magnitudinem
quae in talibus est, ostendit Salouioii Prov. 30,
dicens: « Generatio quae pro dentibus gladios ba-
« bet, ei coinmandit molaribtis suis etc. » Velut
dcntes praecisi-i sunt taxatores euicndarum: qiiasi
molares sunt mali collalerales: quasi ungues suul
praepo-siti. Dentcs sunl, quia pauperes comed mi
ct devorant: gladii vero suni, qtiia eos occidunl,
dum viiam corum cis atifcruni, juxta illuJ Ecd.
oi^: « Qii aufert in sudore pancm, quasi qui occi-
« dit proximum suum. »

CAPUT III.

De impielate iujustarum taUiarum.

Circa princij^es qui in suhditos suos suni cru-
delcs, s[)ecialiter atlcndenda esi impietas injustarum
talliarum. Et primo osiendeiur circa hoc magnitu-
do culpac. Secundo magniludo pocnae, Teriio quain
miserabilis sit siaius aliquorum principum, qui di-
ctint s(i a lalibus talliis non posse cessarc, cum
tamcn sciant quod laccre eas ipsis sit damnabile.
Ad culpae inagniiudinem quatuor j^eriincni: scilicel

^*68 DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. VI.

infuleliias, Dei ingratiludo, contemptiis Dti, et con-

lenipnjs Angclorum ejus. Cum eamdcm fidem de-
beai dominus siibdilis quam subditi ei, et domi-
nus fidem velil sibi servari a subdiiis, magna infi-
delitas esl cum ipse eis fidem non servat. Si
stibditus caperet dominum suum, vel alio modo
malufu ei faceret, prodiior essei: sic dominus
proditor est , si subdiium capi( nisi ille cul-
pam commiserit quae boc requirat. Nec minus
indecens esi si dominus absque culpa subdiii
eum capil , quam si subditus dominum cape-
ret. Dicunt abqui milites ei aliqui principes: Si
aliquis mibi subdiius non esset, et ei facerem ma-
lum, lunc bene scio quod peccarem; sed si subdi-
to malo meo malum facio, non credo pd care, vel
tantum peccare. Quibos potest dici, quod secun-
dum hoc dominaiio eorum diabolica est. Diabolus
enim lalis dominus esl, quod sibi subditis loco
retributionis aflfliciionem reddit; et iilis qui nielius
ei serviunl, plura mala facil. Praeterea quis saiiae
meniis dubitet minus licitum bosteui esse in siios
quam in extraneos? Quis nesciat causam proditionis
esse cum amicis inimiciiias exercere? Subdiii, se-
cundum verbum Sapientis, sunt humiles amici, cuni
consiel quod princeps vel miles fidem debeat pau-
peri homini anlequam faceret ei homagium tam-
qiiam fralri suo christiano, nec pauper cum a fide
illa absolveret, cum ei bomagium fecil, sed e\
homagio recepto magis est ei obligalus; sic quomo-
do a crimine proditionis immunis est cum subdiio
mal'im facit, nisi ei prius significet quod non vult
ei fidem illam servare. ei qiiod non vuli euin de
ceiero tamquam subditum, sed tamquam bostem
habcre?

CAPUT IV.

De fdeiilate domini ad subditiim, et suhditi
ad dominum.

De fidelitate domini ad siibditiiin, ei subditi ;\d
dominum sic legilur in Decr. 22 causa, qu. 5:
« Qiii domino suo fidelitatem iurat, ista sex in
« memoria semper debet habere: Incolume, luium,
« honeslum, utile, facile, possibile. Incolume, vide-
licet ne sil in damnum domino de corpore suo. Tu-
lum, ne sii ei in damnum de secreto suo vel demu-
niiionibus suis per quas lutus esse potesl: hone-
sium, ne sit ei in damnum de sua jusiiiia, vel de
aliis causis quae ad honesiaiem pertinere videnlur.
Cavere debel ne cum ejus uxore adulieretur, vel
cum nepie vel cum filia ejus fornicetur. Utile, ne
sil ei in damnuin de siiis possessionibiis; facile vel
possibile, ne id bonum quod Dominus suus leviter
facere poterat, faciat ei difficile: vel ne id qiiod
possibile erat, reddat ei impossibile, ut fidelis hoc
caveai justum esl. Sed quia non suffiiit absiinere
a uialo, nisi b.oc faciai quod boniim esi; restai til
in sex praedictis domino suo fidelis consilium et
auxilium praestet, si bcneficiis dignus videri vult,
ei salvus esse de fidelitate qiiam juravit. Dominus
quoque fideli suo his omnibus vicem reddere de-
bet: quod si non fecerit, meriio censebitur malefi-
cus: sicut ille qui in domini praevaricalione vel
faciendo vel consentiendo deprehensus fueril, per-
fidus el perjurus est.

CAPUT V.

De peccato ingratiludini^ el contemplu Dei
et An(jelotuin in principibus inipii.-^.

Peccaium ingratitudinis divinae ibi

esl. Deus e-
ipsum praefi-

nim honoravit eum aliis bominibiis
ciendo: ipse vero ex hoc inhonorat Deum in pau-
peribiis eos opprimendo In hoc similis est militibus
qui Dominus criicifixerunt, qui arundine de manu
Douiini accepia caput ejus percuiiebant. In arun-
dine signaiur terrena potesias, quam miliies a Deo
accipiuni, ei postea ex ea in pauperibus eum per-
ciiiiunt. Contemplus eiiam Dei el Angelorum esl
ibi. Licei euim Deus iradiderit pauperes cusio-
dientes j)otentibus biijiis saeculi , tamcn ipso
noluit eos esse absque cusiodibus caelestibus: im-
mo unusquisque homo babet Angelum" bonum
sibi ad custodiam depuiatum, qnem ille contemnil
qui paupcrcm hominem opprimii; et cum Angelo
Deum conlemnit, cujus ministerium non reverelur.

CAPUT VL

De poena princlpum impiorum.

Prima poena principum qui in subdilos suos
crudeles suni, est paupertas. Dominus enim videns
eos iniquos in paiicis bonis lemporalibus eiscom-
missis. non viilt eis amplius dare; sciens quod qiii
in modico iniijuus est, ei in majori iniquus esi,
ut habetur Luc. 10: unde frequenter videmus mi-
liies qui tallias faciuni, pauperes; illos autem qui
non faciunt, divites. Secunda est principaius dimi-
nulio vel amissio: subditi enim eorum fugiunt eos.
Justo enim judicio fit, ut qui plus volebant habere
quam deberenl, non habeanl etiam quod deberenl
habere: unde legiiur in lib. Reg. 12, qiiod Roboaui
filius Salomonis volens aggravare jugum filiorum
Israel, dominiun» decem tribuum amisit. Terlia esl
a majori et forliori oppressio. Vult enim Deus cp-
primi ab aIi(|uo potentiori, sicut ipsi minus poien-
tes opprimunt, juxta ilhld Psal. 37: « Deus conterct
o denies eorum in ore ipsorum: molas leonum
« confringel Dominus. » Per dentes et molas leo-
niim intclligitur potestas devorandi pauperes et
conterendi, quam inierdum Dominus eis auferl,
Quaria est crucintus niagni in futuro: durum enim
judicium apud Deum merentur. Ea enim mensura
qua iiiensi fuerint hi quibtis praesunt, remeiielur
eis ab eo qui praeest illis. Unde non credanf Deum
misericorditer acturum cum eis, cum ipsi non aganl
misericoiditer, immo nec juste, cum subditis suis.
Ad haec periinet quod legitur Sap. 6: « Cito ap-

• parebii vobis regibus, quoniam judicium duris-
« siinum his qui praesunt, fiei. Exigiio enim con-
« cedetur misericordia, potentes potenter tormenia
K patientur. Non enim subtrabet personam cujus-
« qiiam Dominus, qm' est omnium dominator, nec
« verebitur magnitudinem cujusquam. Pusillum el
« magnum ipse facit, et aequaliter illi cura est de
« omnibus: fortioribus autem fortior inslat cru-
« ciatio. » Quinta est caelesti« regni amissio: sic
enim Dominus dicturus esl illi qui fidclis est in
temporalibus istis: « Euge serve bone et fidelis,
o quia in pauca fuisti fidelis, supra mulia le con-

• slittiam: » et ita dicturus est illi qui se habuii
infideliler: quia super pauca fuisti infidelis, supra

OPLSCLLUM XXX VM.

4G9

niilla lc consliluam, inira iii carcereni Domini tui,
qui paralus esl diabolo cl Angelis ejus. Mira in-
sania polcnlutn liujus muncli, qui cum rccepcrint
aliquid icrrciium a Dco, nou curanl de eo ac si
niliil aliiid liabcrcl quod dare possel: el qiii pliis
lencnl dc lerra ab eo, minus curanl de co; cl quia
plus liabcnl dc terra quam alii, de caclo non cu-
rnni. Sialus lalium valde iniserabilis cst Dco ct
bouiinibus cxosus, mulium csl ignouiiniosus. Dicunt
se a talibus talliis non possc ccssare, cum lamen cas
facere sciant csse damnabile. Sicut lupus odio ba-
beiiir ab lioininibus ct a cclcris animalibus, quia
non vivil nisi cx eis quae rapii; sic lales odio
babcniur. In Iioc lamcn est dilTeieniia: quia lupi
non exercent rapinam contra lupos, sed conira ani-
malia allcrius spccici; scd raptorcs bomincs exer-
cenl ra[unam conira bomincs qui suni cjusdcin
spcciei cum eis. Ignominiosus est slatus lalium:
siciit gloriosum est dare, sic vile est quaerere: et
lanto vilius esl gcnus (|uacrcndi, quanlo vilior est
pcrsona a qua (|uacritur, ct nobilior cst pcrsona
quae quaerit. Vililas isia quac est in quaercM-
do, mullum dcbei reprimere principcs ct mili-
les, nc ulira vircs cxpcndcrcnt: plus eniin esl igno-
miniae iii quaercndo, si ipsi scircnt boc iniclligcrc,
quam sit bonoris cxpcndcndo prodigc. Talcs sunt
in lali sialu in quali easet ali(|uis posiius in car-
cerc, cui non ap[)oncrentur nisi toxicaia, et sic
cogilarcl; Non [)ossum vivcrc nisi comcdan); et si
coiiicdo, comedo mortem mciim. In magno dolore
aniini dcbont esse lales, et totam viiam suamcon-
icmncrc. Ridiculosa est cxcusaiio talium, iil palet
cx vcrbis Auguslini in lib. dc verbis Domini di-
ceniis: « Sunl nonnnlli 'qui aut mililiae cingulo
« deiiiieniur, aiit in actu sunt publico consliluii.
« Cum pcccanl graviter, assolcni se prima voce a
« pcccatis suis excusarc quod miliiani, ci nc bene
« ali([iiando facianl, occupalos se malis aclibus con-
« qucruntur. Indnbiianier incxcusabilisesl qui sciens
« ci volcns malam viam lencl, cum agnoscat viam
« bonam, ct possit inccdere per cam.

CaPCT VII,

Dc pe7'iinentibus ad bonum principem.

Princeps qui locum Dei tenet, et eum iinitari
debei, magis a|)pctcre dcbci a subdiiis amari qtiam
liitieri: frcquenicr cogilarc dcbct quod in illo ex-
tremo et dislriciissimo jiidicio oportcbit de siibdi-
(is Deo rationcm reddi. Bona sua, si ncc«^sse fiierii,
dcbct cis libcraliler communicare. Multiim dccet
principem libcraliias. Ilacc esi Iconina nobiliias,
juxia vcrbum Aristotclis in fin. Prior. Dc laboie
quein Iiabct pro subditis pau|)cribus, el de bcnc-
ficiis cis impcnsis debei rctribuiioncm a Deo, non
ab liomiue, ex[)cciare. Dcbci eos a malis proiegere,
nec sustincre debet majorcs minorcs opprimere.
Minislros paufieribus subdiiis miscricordcs debct
habere. Primc[3s subditos suos majorcs opprimcnies
minorcs, foititer dcbci rcprimcrc, siciit osicndit
Valerius Mavimus in lib. de disciplina miliiari, dicens:
« Aspero casligationis gencre miliiaris disciplina

• imiigcl: quia vircs armis conslant: quac ubi a

• recto tcnorc dcsciverini, o[)prcssurae sunt nisi
« opprimaniur. » Cum Scrapbim Deo familiari<simi
et propinquissimi sinl, qui habcnt nomcn ab ex-
ccllcniia dilcclioiiis, ct post illos Cbcrubini, qui

nomen babent ab excellcnlia cognilionis, terreni
principcs exemplo summi Princi[)is babere debcnt
familiarissimos et pro[)iiiq(ii>simos bomines Dci
amore incensos, ct posi illos, bomines scicntia prae-
ccllcnlcs. Princeps qui in lioc niundo \iccs Dci
babet agcrc, tolis viribus ad boc conari debel, ut
principcm liujus mundi, scilicei diabolum, qui hu-
jus dominium usuipai, possit ejiccrc. Itcm ciiin
sciai [)rin(i[)c.> distririissiitie seu durissime judican-
dos, judicium divinum anle oeulos mentis quasi
coniinue dcbet Iiabere, el jiidicio proprio ilbid
praevcnire. Scriplum cnim csl 1 Cor. (\: • Si nos-
« mclipsos dijiiilicaremus, non uiique judicaremiir. »
Bcrnardus: « Bonunt judicium quod me illi di-
« stricto subducil judicio et abscondii. Volo vultiii
« irae judicatus apparerc, non judic-andus. ■ Idern:
« Jiidiccmus inicrim, fratrcs, et lcrribilcm illam ex-
« peciaiioncm sludeamus praesenii dcclinarc judi-
« cio. » Idem: « Qui judicari dissin)ulant jndicio
« quo piinccps mundi bujns cjicitur foras, judi-
« cem expcctcnl, vcl magis timcani, a quo cum
« ipso principe suo foras ejicientur et ipsi. » Dcbct
princcps sic se babere, ut in eo possint alii exem-
[)Ium bonuni accipcrc. Isidorus: « Qni rcclc uiitnr
« rcgni potcsiate, formam jiislitiae faclis magis
« qiiam vcrbis institnii. lllc nulla prospcriiaie eri-

• gitiir, nulla advcrsitalc tnrbaiur, non inniliiiir

• propriis viribus, nec a Domino rccedit cor ejus;
« fasiigio bumili praesidct animo, non eum deb;-
« clat iniqniias, non inflammat cu[)i(liias: sine de-
« fraudalionc alicujus pauperes diviles facii, et
« qnod jnsla poieslnie a popiilis exiorqncre poterai,

• sacpc (Disercndi clementia donat. » Multum nocct
excniplum principis mali. Bernardus in episiola:
« Principis crror multos involvii, et taniis obesf,
« queniis praeest ipse. » Exemplnm vero bonnm
principis ci Dco mulium placct, et bominibns mul-
tum [irodest. Bcrnardns in epist.: « Minimc ([iiideni
« Dcus esl acceptor personnrum: nescio lamen quo
« pacto virtus plus in nobili placei: an forte quia
« [)liis carei? Siquidem ignobilis cum carct gloria,
« non facile liqitct nirum careat quia nolii, anl
« quia non possit habere. Lando faclam de neces-
« sitate viriutem; sed plus illam quam elcgit li-
« bertas, non induxit ncccs«iias. » Princcps de
bonis quae babet, Dco graiias agere debci. Angn-
siinus: «. Ex bis qnac Itabes, age graiias tamquam
■ fonli boniiatis unde habcs, » aiqne « in ornnibns

• bonis actibns tuis da illi claritalcm. » Mullnrn
dcbct princcps cavcre ne potestalcm quain a Dco
habct, indignis communicei, qni ea abuioniur: mala
enim ab cis facla ei imputarenlur: sii-ui pntct ex
vcrbis Domini, Joan. 10, cum divissct Pilntns,
potcsiatem habco crucifigcrc tc , el poicsiatem
dimillcre le, Respondit ei Dominus: « >'on ba-
« bcrcs polcstaicm advcrsus mc ullam, nisi tibi
« cs«ci daimn dcsuper. Proptcrca qni iradidit me

• tibi, majiis peccatum babei. » Laudnbilcs mores
dcbet habere princeps: unde Anguslini/s lor]uens
principi vel miliii: « Orncl mores tnos pndiciiia
« conjugalis, ornet sobrieias ot frugalilas. Valde
« enim titrpe est ut quem non vincit bomo. vincat
« libido, ct obruatur vino qui non vinciiur ferro. •

/1-70

DE ERLDIT. rUliNCIPLM LIB. VIL

CAPUTVIII.

Quod cavenduin &it superbta princpi.

Necessarium est principi a siiperbia cavere, si
viilt ab aliis viiiis abslinore. Viliuin superbiae qiiasi
rex est vilioriiii); coronain babet, scd malediclam,
jiixia illud Isa. '2S: « Vae coronae superbiae. »
Quando boc viiium venit ad aliqiienf), non venit
sobini, sed adducit tr.agnam sociclaieiii ad modum re-
gis, jiixta illud Eccle. W: <■ Iniiiuni oninis peccaii
« siiperl)ia; qui tenet eam, adimplebitur malediciis »
idest vitiis. Snper quem locum sic babeiur: « F^e
« superbia nascuniur baereses, scbisn.ata, delraciio-
« nes, invidia, verbosiias, jactaniia, conlentiones,
' ei bujiismodi. » lioc \itium ad modum regis
niagnas expensas requirii, ita (|uod superbis bomi-
nibus non snllliciant episcopalus, ducaius vel regna:
unde dicilur Eccle. 21: » Domus quae nimis lo-
« cuplcs cst, aiinullabiiur supcrbia. » Ei cum su-
perbia majores expensas requirat quam ceiera vitia,
inmen minus ulilitaiis babcie videtur. Ex vitiis
eniiii periinentii)ns ad concnpiscentiam oculorum,
^idctur conscqui aliqua uiilitas, saltem corporalis;
superbia veio animae nocel, corpori vero non vi-
deiur prodcsse: undc Sap. 0, dicunl damnati qui
sunl iii infcrno: ■< Quid nobis profuit superbia ?
<• el diviiiariim jactantia quid contulit nobis ? »
Vitium superbiae ex qno babcl dominium in aliquo,
non de facile amiilii: sicul reges non de facile
aniittunt casinitn qnod semel possident, quia po
lenler illud dcfenduni. Mulium tiinendum est vitiutn
supcrbiae. Infirmiias enim est quae vix sanatur,
jiixia iiliid Eccle. o: « Synagogae superborum non
« erii saniias. >> Si in lanto limore sunl infirmi
cum eis dicitiir quod infirfniiatem habent incura-
bilem, in quaiito timore debenl esse qui Ial)orant
vitio supeibiae, cuin Spirilus sanctus ostendat eis
infirmitaiem insanabileui babere? Viiiiim snperbiae
caput est antiqui serpenlis, cujus capitis coniritioni
maxime essei insislendum: unde Genes. o, dictum
esl serpenli de muliere quae tenet figuram Eccle-
siae: « Ipsa conici'et caput tuum.» Serpens modica
percussione eapilis occiditur: si eapiti parcalur,
frustra cetera inenibra ipsius percutiiintur; ampuiaia
enim cauda nibilominus vivit; sic frustra alia vitia
a se ampulare nilitur, qui superbiau) non relin-
quit. ilieronymus: « Lubricus est antiquiis serpens;
B el nisi capite tenealur, totus statini illabitur. »
Eccle. 51: « Quasi a facie colubri fuge peccata. »
.Sicul in cobibro capiit specialiter fugimus, sic su-
perbia fugienda est quae caput est vitiorum. Ecclc.
2o: » Non est caput nequius super capul colubri. »
Conlrilo boc capiie, facile cetera vitia dcstruuniur.
Cbrysostomus: « Tolle viiium buc, ut non velint
« bomines hon)inibus parcre; ei sinc labore omnia
« alia vitia resccantur. » Viiium superbiae primo-
geniius Pharaonis infernalis, in cujus morle filii
Israel liberantur. ^^^olias in capiie percussus a Da-
vide cecidit in facien) suam, et sic David praevaluit
adversus eun); sic qui superbiam, quae caput dia-
boli esf, in se virlliter percusserit, adversus dia-
bolum praevalebit aliis viiiis in fugam conversis.
Superbia in campo remanet non cessans ab impu-
gnatione bominis, dum homo vivit, et juxia ilbid,
« Cum bene pugnaris, cum cuncia subacta puiaris,
« Quae posl infeslai, vincenda superbia restal. »
Superbia altiiudo esl quasi quaedam turris alia vitia

defendens, ei ea expugnari non permiliens: ul palet
in usurariis et raptoribus, qui ab usuris et rapinis
cessarc noluni, quia videlur eis quod si ;ib eis
cessarent, inier vicinos suos bonorifice vivere non
possenl. Si vuli princeps a malis abstinere, necesse
liabel excessum refraenare, qui superbiam sequi
solet, et in se, et in uxore et filiis ei filiabiis, in
familia ei in roinistris, in ornaiu corporis, in
equis, in mulliludine familiac, in conviviis, aut in
vasis aureis cl argeuteis, et aedificiis, et muliis
aliis. Laus Don)ini esi ubi munda est possessio,
el innocens fainiliae disciplina. Muitum cavendum
est principi ne subdiloruii) negligendo correpiionem,
babeai crudeiem miseraiionem. Angusiinus in epi-
stola: Modcsius est medicus furenti phraenciico, et
pater iiidisciplinaio filio; ille ligando, ille caedendo,
sed ambo diligendo. Si aulem illos negligant, ei
pcrire permiitant, isla poiius falsa mansuctudo
crud(;lis esi. Bernardus super illud Psabn. 90,
Qui babitat: « Quantum ergo compaiiar, et si qnid

• soiaiii possem impendere, quam iibenter id fa-
« cerem, novit ille quem nii iatei: verumiamen si
« de poenarum diminutione solaiium praebere vo-
« luero, crudeiis et iinn)isericors ero. Quantum
« enim siibtraliam de poena, lantum de corona
« furabor: taniun) defraudabo fructus, quantum de
« semenie sublraxero. Modica subtractio seininls

• non modicuin et messis detrimentum. «

LIUEIt ni:pxi]»iui§»

PROOEMIUIVI.

llllimo in hoc opcre erudiiionis principum o-
stendcndum est, quomodo principes se habere de-
beat ad eos q li sunt conira ipsos, scilicel ad hostes.
Ei primo agemus de miliium oHicio, quibus prin-
cipes in hoc negolio pinriinum indigenl. Dei ordi-
miione milites circumdani Ecclesiam protegentes
eam. Zacb. 9: « Circumdabo domum meam ex his
« q li miliiant mibi. » Deo militanl qui Dei glo-
riau), non propriam quacrunt.

CAPLT l.

Quod offniuin mililiae sii hhoriosum, honorahile
el pericidosum

NoianduiT) quod magni principes habeni in ser-
viiio diversa genera hominiim: aliqui enim serviunt
eis in his quae pertinent ad victiim: aiiqui in his
quae periineni ad vesiitum: aliqui in cusiodia e-
quorum: aiiqui vero serviunt in officio militari,
qiod officium est grave et laboriosum, honorabile
seu gloriosum, et pericuiosum. Quia grave esl et
laboriosum, oportet qiiod milites sint forles non
solum corpore, sed et animo. Foriiiudo animi no-
bilior est qnam corporio: haec hominem invincibi-
lem reddii. Tob. 5: « Forlis animo esto, ait Ange-

« liis Tobiae. » Seneca: « Facilius est getiiem u-

« nam quam virum unun) vincere. » Maitli. ull.,
dicit Chrislus discipulis: « Confidite, ego vici mun-

« dum. » Mundus vinciiur, ciim nec bona ejus a-
mantur, ncc mala timentur. Officium isiud osiendi»
Aposiolus iaboriosum esse I Tim. 2, dicens: « La-

« iiora sicut bonus miles Christi. ■ Honorabiie csl

OPUSCLLLM XXXVII.

471

officiiim: mlliles enim nobiles rcpntanlur, et nol)i-
lilcr vivunt opcra vilia dcclinando, inlcr quac vi-
lissicnnin cst pcccalum, «luod spccialitcr a iniliiihus
esl cavcnduin, si vcre nobiles essc vohmt. Tullius:
« Is lihcr acsiimandus csl, qui nulli lurpiludini
« scrvii. » ISohililiis carnis, si sola sii, res esl con-
leinpiihilis. Sap.; • ISon esi qiio aliquis sibi dc
• nobiliiaie gcncris blandialnr, si ex mcliore parle
« faniultis sit. » Mullo indignius esl mcnlo ser\ire
quam corpor»;. De vcra nobiliiate naiurali dicil Se-
neca: « (Juis esl gencrosMs a nalura bcne ad vir-
« tutem coinpositus. » Nobiliias gratuiia est cum
« aliqnis Dei gratiam liabcl, quia Dei filius est. » Sap.
« Dc illa nobililaic gloricris, quac filios Dei ct co-
« bcrcdes facit. » Ad bonorem ofdcii niliiaris
periinct quod miliies principi familiares sunt, ot
in cqnis vadunl. Itcm quod saccularibns ncgoiiis
se non implicanl, rcpiiianics boc non dccerc nobi-
litalcm stii oflicii. Pcriculosum est lioc officiiim:
idco cum aliqnis fil miles, gladius ei tradiinr, ct
in collo percutitur. Alii officialcs principum non
liabcnl adversarios, sed ncc oportcl eos armari ciim
faciunl officitin) suum: militcs vero oporiei armari,
ila qiiod soli eorum oculi appareani, ubi etiam ali-
qiiando vulnerantur; nec suflicinnl eis arma corpo-
ralia, imiro eiiam necessaria csl cis sapienliao ar-
matura, quae nobilior esi, juxta illud Eccl. 0:
« Melior esl sapieniia quam arma bcllica. » Vcrc
nobilior ct quac partcm nobilioicm niiliiis proie-
gitj sciliccl animain,

CAPUT 11,

Quod paficntia voUle sH iiecessaria privripi
cl mililibus.

Princcps Fcclesiac Christus poiius triun,pba\it de

liosle. paiicndo, qiiam percuticndo. Exemplo crgo

ejis miliics cbristiani paticnliam debent amplecti

lamquain multum cis necessariam, jnxia illud jlebr.

10: « Paiicfiiia vobis neccssaria esi, ut voluntatcm

« Dci facienies, reportctis promissionem. » Poriant

scrvi Dci ad judicem meritnm, ct reporiant prae-

miimi. Cum mtindiis sit plenus malis, mala illa

multos fariunt deviare a via bona paticniiam non

babentcs. Sine ipsa inier toi mala nullus sapicntcr

sc regit. Prov. 14: « Qui paiicns esl, multa gu-

« bernatur sapicntia: qui autem iinpaticns csl, c-

« xallal stuliiiiam snam. Qui impaticns est, ad du-

« calum caeci ambulai, et ad consilium insani ope-

« raliir. Ira enim cui obcdil excaecat cum, quae

« eiiam brevis furor est. » llomo qui non bahct

paiicnliam, est velut liomo inermis inter inimicos

suos, nndc in magno perienlo cst: vix portransit

dics quo iratus non sit; ct aliqnando tania est ira

quod in se manus injicit, dum pcr odiiim malitiac

consentit, juxta illud Sapien. 17; « Homo pcr ma-

« liliam occidii animam suam. i^ Aliquando fralrem

suum vcl verbis vcl vcrherihus aggrcditur, immo

quod pliis esl, ipsiim Deiim aggrcdiiur hlaspbe-

matdo: ipse igne irae domnm stiam et bona sua

inccndii: unde vcrissimnm esl illud Provcrb. 19:

• Qui impatiens csl, siislinebit damnum; » Eccl.

2: « Vac bis qui pordiderunt susiineniiam. » Ad

hoc quod aliquis Irihnlationcs paiienier sustincai,

quainor multum possunl valere. Primum csl, si

tribulationes (|nas Dominns ejus susiiniiii, aitendat.

Angustinus: « Magna consolatio mcmbris cx capitc; »

Bernar.: « Vidcntes angustias Domini nostri, levius
« vcstras poriabitis. » Joan. 1.'j: « Mcmcniolc ser-
« monis mci, quem dixi vohis: Non esl servus ma-

■ jor Domino suo. » Domintis proposito gaudio
stistinuit crucem: llchr. 12. Melius est esse cum
Filio Dci in fornacc liabylonis, quam cum Pliarao-
ne in deliliis. Ileb. 11: « Fide Moyses grandis fa-

■ cius, ncgavil se csse filium 1'baraonis, magis e-
« ligons affligi cuin populo Dci, (piam tcinporaiis
« peccali haberc jiicunditalcii); majorcs disitias
« acstioians ihesauro Acgyptiorum impropcriuni
« Chrisli: aspiciebat enim in rcmuncrationcm. »
Sccundiim csi quod aiicndant a Dco trihulaiioncs
dari amicissimis cjns et filiis. Potius dehcmus velle
quod Deus faciat nobis ut amicis et filiis, qiiain iit
inimicis ei adulteris. Iiem (juod facial nohis sicul
aegris de qnorum salute speramus, quain siciil
acgris despcratis, quibus omnia conccdantur. Tcr-
lium est ul aliendaiur uliliias quae in praescnti ex
iribtilaiione provenit, sicut consolattis cst Dominus
bcatum Pauhim petenlem stimuhim carnis a se
removeri: « Sufficit, inqiiil , lihi grntia mea:
0 tiam viriiis in infirmilatc perficitnr; » (juo audi-
to Panlus consolains respondit: « Libentcr gloria-
« hor in infirmitaiihus mcis, ut inbabiiet in mc
« virtus Chrisii, » Qtiartum cst, ul aitcndatur nii-
liias tribiilaiionum ftittirariim, quie diiplex cst: sci-
licct absolutio a dehiio pocnae fuluiac, ei remu-
n(^ratio gloriac. Sancti poenam temporalcm lucruni
puiant, quia pro illa n.agnitudinom pocnae se e\a-
suros aesiimant. In liac vcro ahsohiiione lalis es-
set misericordia, qualis essct si aliqiiis dcbens inar-
cas, absolverciur pro fahis quibus computatum esl.
PIus enim esl pocna futura comparaiione praesen-
tis, qtiam marca respectu fahae. Dc magnitudine
vero gjoriac habctur Roman. 8: ■ Non snnt con-
cr dignae passiones hujus tcmporis ad futtiram
« gloriam qiiac rcvclahitur in nobis. » Spiriiuali-
bus armis specialiter opoitci Christi mililcm esse
armatum, lamqnam illiim qui custodiae cordis plns
inlcndit qiiam corporis, sccundum illud Provcrb.
4: « Omni cusiodia sorva cor tiium. • Tripliciier
armatus esse del)el: scilicet Dei verbo: Proverh. .30:
« Omnis sermo Dci clypeus igniius osi spcrantibus
« in so; » clypcus, quia a malo protcgit; igniius
vcro, quia ad amorom Dci el bononim operuin
accemlit. Exciiplis bonis, et specialiter exenqdo
Cbrisii; 1 Petr. 4: « Christo in carne passo, et vos
« cadcm cogiiaiione armamini; » Thrcn. 3: « Dabil
« eis scutum cordis lahorem luum. » Lahor Chri.-li
consideratus quasi qtioddam scutuin esi Chrisii
miliiibtis. Iiem operatione hona quae multiim valel
ad cusiodiam. Aiiguslinus: « Non facile capiiur a
« tcniaiore qtii hono vacat cxercitio. »

CAPUT III.

Quomo(fo princcpa vcl milcs .«o d heal haherc
armando, ad pugnam crcundo, et civ''atcin
obf<idendo.

Siciit infirmi qtii crcduni se proximos mortl,
paralissimi voltint c.-;se ad moriendiim; sic milites
piignattiri parati debcni csse mori, cum sini morti
propinqui. Mnltum dchcnt cavcre offensam Dei, lam-
qupm illi qiii multnm indigrni gratia di\ini adju-
lorii. Deul. 24: ■ Quando cgrcssns fucris adverjus
« hosles luos in pugnam, custodics le ab omni re

4-7:2

« inala, » Cuni pngnalurus \n duello devotus sil
Deo et sanctis ejus, quanlum devotus debet esse
qui cuin niuliitiidine esi pugnaturus ? iMiles cuin
armatur ad piignaai, cogiiare debel a quo habel
fortiludinem, ut pugnando ipsius gloriain quaerai.
Augiisiinus in episl.: « Priumm hoc cogita quando
« armaris ad pugnam, quia virlus tua etiam ipsa
« corporaHs donum Dei esi: si enim sic cogitabis,
« de dono Dci non facies conira Deum. » Spem
el fiduciam debel habere n^iles in Deo, non pusil-
laniiniler aciurus, sed fortiter vivere vel mori pa-
ratus, exeniplo illorum militum sirenuissimoruiii,
de quibiis legiiur 1 Mach. 4: « Vidcns Lysias suo-
« rum fugain, et Judaeorum audaciaui, ei quod
'• paraii essent aui vivere aul mori forliler, abiil
« Antiochiam. » Juxta verbum Senecae, « Perni-

• ciosior est hostis fugieniibus. » Mulium iratus

fuil Josue irridons populum Doinini fugienicm.

« Domine Deus, inqiiit, quid dicain videns Je-

« rusaleu) hostibus suis lerga verientem? » A-

ristoteles in lib. de nat. Anim. oslendit duo mem-

bra valde nobilia esse in corpore humano, scilicel

oerebrum el maniim. De cerebro dicii quod est

crganiim divinum, cujus opcratio est iniellectus

et sensus; de manu vcro dicit quod est organum

organorum : « Convenii, inquit, poientiae po-

« tenliariim organum organorum manus. » In cor-

jiore F.cclesiae (piasi cerebnim est clerus, quasi ma-

nus est miliiiim coeius. Clerus intellectu et sensu

praecellit; coetus vero mililiim cleriim proiegii, et

si totam Ecclesiam debeal defcndeie, maxiine tamcn

clcrum: ab eo habei direclionem, et debet ei pro-

lectionen). Hanc Dei ordinaiionem qua Deiis viili

intcr clertim el milites magnam esse dilectionem,

mullum inni^ilur inimieus huinani generis impediie,

sciens concordiam et amorem eorum valde utilem

esse Dei Ecclesiae, discordiam vero valde noxiam.

Debel princeps et coetus militum bollando pacem

inlendere, jiixia illud Augustiui in episi.: « Esto

« in bellando pacificns, ul eos quos expugnas, ad

« pacis uiiliiaiem vincendo perducas: beati enim

« pacifici, quoniam filii Dei vocabuntur. » Idem:

« I*ugnantem hostcm necessitas pcrimpl, non vo-

« liinlas: sicut bellanti et resisienii violentia red-

« ditiir, jam vicio vel capto misericordia habetur,

« maxime in quo pacis perturbalio non timetur. »

Idem 19 lib. de civ. Dei: « Constai pacem belli

« esse optabilem finem. » Deul. 20: « Si quando

« accesseris ad expugnandam civiiatcm, ollerens ci

« primum pacem: » in eod.: « Quando obsideris civi-

« talem miilto lempore, el muniiionibus circumde-

« deris iit expugnes eam, non succides arbores de

• qoibus vesci potes, nec per circuitum securibus
« dcbes vaslare regioncm, quoniam lignum esi et
0 non homo, nec poiest bcllaniium conlra le augere
« numerum. Si qua auiem ligna non sunt pomi-
« fera, sed agrestia, et in alios usus apia, succides,
« el instrues machinas , donec capias civiiatem
« quae contra le dimical. •

CAPUT IV.

Quod vanagloria sit limenda principi et militlbu^'

Princej)S ei milites mulium debent cavere et
limere gloriam vanam. Gregorius: « Stnltum est
« inde iransiloria quaorere, unde possumus aeterna
« habere. » Peccalum vanae gloriao Dco ost miil-
lum injuriosum, amaioribns suis infrucluosum, da-

DE ERUDIT. PUINCIPUM LIB. Vi/

mnosum et periculosum. Amaior vanae gloriae,

ciii Deus bona sua quae lotaliier erant ipsius, lali

condilione de>lii, ui Deus haberei gloriam, homo

vero utiliiatem: Deo partem suaiit, scilicei gloriam,

subripii; et ideo pariem suarn, srilicet iitilitatem a

Deo sibi concessam merito perdii. Ipse judicium

vilium personarum, scilicel adulator.im el bystrio-

num Dei judicio praeponii, laudem eorum appetens,

de laude Dei non eurans, dominio eorum se sub-

mitlens dum jtidicium eonim limel, qiiod non ti-

merel nisi aliquo modo eis subjecius essei. 1 Cor.

4: « Qui ine judicat, Domintis est. » Ipse servus

est adulatorum el hislrionum redimens se erga eos

vesies veteres eis dando. Beaius Marlinus medieia-

lem pallii sui dedit pauperi, ut in paupere indue-

ret Christum. Princeps et milites vanae gloriae a-

matores in servis diaboli integro pallio ot aliis ve-

stibus induiint diabolum: adulatores ei hisiriones

eos ntinc magnificaiit, et nunc annihilant. Bernardus:

« Qiii conscieniias suas in alienis linguis posucrunt,

« modo parvi, modo magni, modo nulli sibi vi-

« donlur, proul linguis hominum eos laudare vel

o vitiiperare placueril: ascendunt usque ad eaelos,

« et doscendunt usque ad abyssos. » Fatuum esl

de judicio talium vel gloriari vel ofTendi, cum ipsi

quasi caeci sinl quanium ad boniiaien) nostram

quae |)rimo cordis est, et cum a Deo judicari de-

boamus. Boinardus: « Ut qiiid alieno vol mei i-

« psitis testimonio sum coniemplus, cujus nec vi-

« tuporio roprobus ncc laude dignus inveniar? Si

ad iiibuna! vesirum judicandus adstarem, meriio

de laude vestra gloriarer; nunc anlem cum so-

lius Christo judicio sim praesentandus, quantae

insaiiiae est mei vcl alterius judicio gloriari ? »

Idom: « Fidelis non suimei cusios, non lutum ar-

« bilrareiur labiis bominum commiitere gloriam

« suani arcae sine clave el sine sera. » Mulium

damnosum est peccatnm vanae gloriae amatoribus

suis: bona lemporalia eis auferi, quae pro gloria

huinana prodige expendunt. Aufert eiiam spiritua-

lia bona, quae etiam inutilia sunl eis, quia corru-

pla inteniione fiunt. Via convcnientior ad gloriae

acqnisiiioneu) eis esset conien^plus gloriae: quia se-

cundum verbuu) Sapiontis, hoc solum habel hu-

mana gloria gloriosum, qiiod appeientes se fugit,

et fugiontos appotii. Peiiculosus est valde amor va-

nao gloriae in principibus ei militibus: facii enim

cos [)oricuIis exponere, el labores et dolores mul-

tos sustinere, ut quasi fratres diaboli sini, moriem

pro huiiiana gloria stistinendo. Vanagloria est llos

qtii a pueris, vel potius puerilibus hujus mundi

colliginr. Isa. 40: « Omnis caro fenum, et o-

« n)nis gloria ejus sicut flos agri. » Ciio arescit

flos iste, juxta illud Isa. 28: « Eril flos dccidens

« gloria exultationis, » Fidelilor se debent habere

et piincipes el miliies, gloriam quam Dominus

vtilt oi reddcndo: undo cum ofl^orlur eis, debet offerre

ei rogi gloriae cujus &«l, dicentes: « Non nobis, Domine,

• non nobis, sed nomini luo da gloriam. » Si apud

eos Deus fuerit rex gloriae, ipse eril eis Domi-

nus virtuttim, dando virliiiem et fonitudinem. Hu-

jus fidelitalis exompltim habeiniis in Joab principe

miliiiae David, quoniam non sibi, sed Dominostio

volobat gloriam: iinde 2 Reg. 12, scripsit David in

hunc modum: « Dimicavi adversus Rabath, e( ca-

« pienda ost urbs aqtiarum: niinc congrega roliquam

« partem popiili, et obside civiiatem, et capc eam;

« ne cum a :ne vastata fueril urbs, nomini mco

OPUSCILUM XXX VH.

« adscribalur victoria. » Bcrnardus: « Fidelis re-

« vera fainulus es, si de niulla gloria Domini tiii,

« elsi non exisienle ex te, lamen transeunie per
« te, nil manibus luis haerere coniingal. »

CAPUT V.

f^W)d ira principi valde sit periculusa.

Cum multum periculosa sit ira in principe,
valde cavendum esl ei ne secum liabeai liominis
iracundos a quibus exiiratur, el ne ab ipsa ira
buperetur, et ne ira in sinu cordis sui diu more-
tur. Cum ira ignis sit, non est tulum csse propin-
quum et familiarem bomini iracundo. Prov. 22:
« Noli esse amicus bomini iracundo; »lbid, l;>: « Vir
« iracundus provocai rixas; qui autem patiens es(,
« miiigat suscitaias; » Ibid. 2(5: « Sicut carbones
« ad prunam et ligna ad ignem, sic bomo ira-
« cundus, incendit liiem. » Caveat princeps ne
pro consiliariis babeat bomincs praecipiles el ira-
cundos, secundum illud Sapienlis: « Duo siinl ma-
« xime conlraria coiisilio; scilicci feslinaniia, et
« ira. • Quod ira principis sit rcfracnanda, oslcn-
dil Seneca, exemplum ponens de rege apum: « I-
« racundissimae , inqnit , ac pro caplu corpo-
« ris piignacissiiiiae suiii apes, aculeum in vulnere
« relinquunl; rex ipse sinc aculeo esl: noluit ipsum
« naiura nec saevum esse, nec ullionem in agone
« consiitutum peiere, lelumque deiraxil, ei irain
« ejus inermem rcliquii, exemplunj boc omnibus
« regibus ingerens. » Pudeat ab exiguis animalibus
non trabere mores. Tanto moderaiior animus esse
debei, qiianio vebemcntiiis nocel. Iniolerabilis est
prihceps, si sit iracundus. Prov. 18: « Spiriium
« ad irascendum facilem quis poterit suslincre ? »
Multum cavcndum est principi ne ab ira superetur.
Job od: « Non te superet ira, ut aliquem oppri-
« uias. » Debel piinceps iram boslem valde noci-
vum repuiare, el amplius timere superari ab ira
quam supcrari ab bomine. Zelus jusliliae, qui est
quasi ignis.. ardere debet in oleo misericordiae. I-
gnis absque oleo lampadem destruii; sic zelus jusii-
liae, si dcsit oleum uiisericordiae, nocei bomini.
Salvator deslruclionem Jerusalem, quam ex jusii-
lia facturus erat, prius nevit, Luc. 19. Super illud
Maiib. 5: « Beaii qui esuriuntel sitiuni justitiam, »
sic babeiur: « Juslitiae lumen est misericordia: ju-
« stilia siiie misericordia caccus furor est. » Prin-
ceps qui locum Dei leiiei, Deum judicando iiiiita-
ri dcbei, qui sine periurbalione iraejudicat, secuii-
tlum illuil Sap. 12: « Tu douiiiiaior virluiiim cum
« iranquilliiate judicas. » Diogenes, cum servus
suus eum olfcndisset, ait illi: « iNisi iralus essem,
« jam te vciboribus cneeassem. » Sine mora ira
a sinu cordis esi aufeienda. Eccles. 7: « Ira iu si-
• nu slulii rcquiosrii; » Job. *>: « Virum slultum
« inierficit iracundia. » Cum ira ignis sit inferna-
lis, vere stultus est qui a sinu cordis sui cau) si-
ne dilatione non excutit. Ipsa ad modum trabis
cordis oculum a cogniiione veriiatis iuipedil, juxia
illud Sapieniis: « Impedil ira animum, ne possit
« cernere vcrum. » Cum feslucam de oculo cor-
poris quau) citius possuiuus auferamus, niiium e>t
quomodo de ocuio cordis irabem auferre non festi-
namus. Epbcs. 4: « Sol non occidai super iracim-
» diam vesiram. » Itcm u;irum est qiiomodo tra-
bem babeiis in oculo irae vel odii, alios praesumil
jiidicare et corrigere. Matili. 7: « llypocrila, cjice
,S. 77t. Opvra oinnia. V. iC.

. primo trabcm de oculo liio, el func videbis eji-
« cere festucam de oculo fralris tui. »

CAPLT VL

Qtiod (jraiia u.uUuin sit limenda
el caicnda principi.

Princeps gratiam multum debct limere et ca-

vere. AilcniJere dcbel Deuin, (|ui sa|)icniissimus est,

esse patieniissimum, ct vindicaturum injurias suas

in fine mundi, Beiie dcbet suniccre uni vermiculo

quod ita cito vindicctur de inimicis suis sicui Dcus.

Augusiinus: « Suminae religionis esl iiniiari quein

« colis. ■ Sic se babct homo ad sapieniiam, sicut

ad paiieniiam. Prov, 14: « Qui paiiens est, mulia

« gubernalur sapicnlia; » Ib. 11): « Doctrina viri

« per palienliam nosi-iiur. » (Jrcgnrius: « Tanto

« quis minus doctus oslenditur, quanlo miniis pa-

« tiens convincilur. » Magis patiens, Deo magis

assimilalur sapienlissimo ei paiienlissimo. Prov. i:

« Vir paiiens operaiur jusiitiam. » Non dcbci prin-

cipem movere ad vindicandum se, quod ignomi-

niam sibi reputat si se non viudicet: Iioc enim

bonor esi, non ignominia in muliis casibus: ul

quando ille qui injurialur, insanus esl, vcl cst vi-

lis pcrsona, ut lcprosus vcl loripes: lunc enim bo-

mines magni cordis dcdignaiur vindicare se de il-

lis, nolentes maculare ibi manus suas. Seneca:

« Quibusdam libenlcr parcas, a quibus le vindica

• re faslidias: ab bis uon aliler quam ab anima-

« libus parvis ei inquinantibus reducemla esi n^a-

« nus, » Quando aliquis ergo non potest vindica-

re se absque speciali inquinatione manuum, et

quando ille qui infcrt injuriam in boc insanus esi,

non esl ignominia, sed bonor, si aliquis nolii se

vindicare. Sencca: • Magni animl est injurias in

« summa patientia pati. » Prov. 20: « Honor est ho-

« mini qui separal se a conlentioiiibus. » Omnes

auiem stulti miscentur coiitumeliis, nec possunt ab

illis separari: mixtio enim est inseparabilis unio.

Sicut bonor est separare se a conteiuionibus, sic

ignominia est in contenlione os suum alicujus con-

viiio maculare. Scneca: « Si magnanimus fueris,

« nunquam dices tibi coniumcliam fieri. De i-

« nimico dices: non nocuit mibi, scd animum no-

« cendi babuii; ei cum in poieslaie tua videris euiu,

« vindiciam pulabis vindicare poluisse. Scito lione-

« stum, ei meliusgcnus vindicandi esse ignoscere. •

.Multum debci principcm a gucrra refraenare guer-

ra periculosa quam liabei cum iiivisibili boslc, de

qua dictum est ad serpeniem, Genes. 5: « Inimi-

« ciiiiis ponam intcr te ei Kiuliorem, et semen

« tuiim ei semen illius: » el Job. 7: « Militia est

« viia bominis super lerram, » Solent principes

cuin guerram babere debeni cum poientc, alias gucr-

ras si quas babeni, pacificare, ui sic in guerra illa

pcriculosa possini iriumpbarc. Pcriculosa esl guer-

ra quam babemus cum boste invisibili proptor ejus

polontiam, asiutiam ei malitiam, ei pugnae conti-

nuitalt;m, Ipsa enim assidua tentaiione non pulsai,

ut saliem laodio nos vimal. Asiuliam magnam I.a-

bct et propier subtiliialeui naiurae, el Jiuturnita-

icm experiiMiliac. Maliiia ejus sanguincm nosirum

incessanior silit, ideo sanguisuga vocatur i'rov. 50.

In boc bollo magnum esi damnum si quis vinca-

tur: regnum enim aolernum amittit, ci supplicio

aelerno condemnatur. Si vero vincal, multum lu-

Ml^

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. VH.

cratur: regno aeterno remuneralur. Et ut breviier
dicaiur, sicut diabolus pejor est homine, sic guer-
ra quae babelur cuin daemonibus, periculosior est
illa quae babetur cum hominibus: ideo princeps
niultum debet laborare ad ejus paeificaiionem. Quia
principes habenl guerras diversas, ideo de facili
vincuntur: non enim sufliriunt diversis hosiibiis
resisiere. Unde dicilur de diabolo, Habac. \\ « Ipse

« de regibus triumphabit, et lyranni ridiculi ejus

« erunt. »

CAPUT TII.

Quod peccalum rnxdlum dcbet odiri.

Non debet homo odire hominem, maxime chri-
stianus chrisiianum suum fratrem; sed peccatum
odire debet, quod et Deus odii, et omnium malo-
rum quae in praesenti ex illo paiimur, nobis cau-
sa exisiii: ad cujus odium David monet dicens,
Psalm. 9G: « Qui diligitis Dominum, odile ma-
« lum. » Si aliquis inlerfecisset alicui patrem su-
um, multiim eum odirei, si sine Dei offensa hoc
facere posset. Quanium ergo debel odire peccalum,
quod ornnes amicos noslros mortuos occidii, el nos
ei amicos qui nobis remanserunt, interficil ? Nul-
lus enim moreretur, si non esset peccatum. Uom.
6: « Stipcndia peccati mors. »

CAPUT Vlll.
De malis qiiae ex guerris sequunlur.

Multum debet movere principem ad boc quod

guerram timeat, et quantum potest, caveat, hoc

quod scit qiiod mulia mala ex guerris sequuniur, et

mulia bona impediuniur, el parvus vel nullus fru-

ctus frequenter inde habetur. Item hoc qiiod scit

pacem lantum a Christo et sapienlibus diligi. Ex

guerra sequuntur odia : propter guerram wnani

innuiuerabiles sunt aliquando in peccaio odii, et

sic sunt homicidae, juxla illud i Joan. 5: « Omnis

« qui odit fratrem suum, homicida esi. » Et fre-

queuter qui in bello moriuniur, morieaeierna mo-

riuntur, quod est irremediabile malum. Sequuiitur

inde incendia, rapinae et furta: filii agricolarum

fures eiriciuntiir, filiae prosiituuntur, eleemosy-

nae et alia bona impediunlur, et specialiter mala

iuferuntur paiiperibus, qui non meruerunt. Isa. 60:

• Qui rccessit a malis, praedae patuil. » Horaiius:

« Quicquid delirant reges, plectuntur Achivi. » In

Ps. 9: « Dum superbit impius, incenditur pauper. »

Qni pauperi aufert modicum quod habet, mullum

eum gravat. In amissione unius gallinae plus gra-

valur, qiiam unus mulium dives gravaretur in mille

marchis: sicut patet ex judicio Domini Luc. 19,

de paupercula vidiia mitiente duo aera minuta in

gazophilacium, quam judicavit plus posuisse quam

omnes alios. Quanlum damnificasset eam qui ea

ipsi abstulisset? Vix est quin male accidat his

qui guerras faciunt: aut eiiim malum infertur eis,

ei sic male eis accidit: aut ipsi inferiint malum

aliis, et tunc deterius accidit eis. Melius est enim

humiliari cum mitibus, quam dividere spolia cum

superbis: Prov. 16. Ad talem siatum deveniunt qui

guerris intersuni, quod difficile est eis consulere,

et in viam saluiis eos ponere. Cum enim unus na-

tus sii juvare alium, et foriiores sint ex eo quod

sunt siniul, unusquisque videtur occasio malorum

quae fiunt ibi, secundum quod legitur Job 41, de

corpore diaboli. Corpus enim quasi scuta fusilia, et
compactum squamis se se prementibiis. Parvus vel
nullus fruclus videtur ex guerra sequi. Cum aliquis
guerram facit ut sua recuperet, plus valet quod in
guerra expendit, quam qiiod ibi acquirit. Quando
vero guerram facit ut atlinentem sibi occisum vin-
dicet, hoc non est uiile occiso: utiliiis esset ei quod
occisor pro eo, vel ultra mare iret vel mitteret,
vel suffragia aliqua ei procmarei. Inhumanum val-
de est chrisiianum cum cbristiano guerram facere.
Seneca: « Ferina esi rabies ista, sanguine et vul-

• neriltus laelari: hoc est abjecto homine in syl-
<• vestrc aniinal iransire. » Natuiales inimiciiiae
videntur esse inier hominem et serpentem: sed
serpens alii serpcnti non nocet. Seneca: « Immi-
« tissimus est hon)o liomini: leo leoni non nocei,
- lupus lupum non laedit. Canes videntur esse ho-
« mines cum aliis hoiuinibus bellum facere desi-
« derantes. »

CAPUT IX.

De amore Christi et sapienfum ad pacem.

Christiis pacem multum dilevit, qiiem amorem
ostendit in mundo veniendo, nascendo, praedican-
do, praedicatores mittendo, in die coenae pacem
discipulis relinquendo, in passione pacem nostram
carissime emendo, et posi resurrectionem discipulos
ad pacem monendo. Noliiit nasci in mundo isto,
doncc per totum mundum pax fiiit. Ipso nato, miil-
litudo Angelorum pacem hominibus commendavii,
dicens: « lu terra pax hominibus bonae voluniatis, »
Luc. 2. Praedicans vero aii: « Beati pacifici, quo-
« niam filii Dei vocabuntur, » Matth. 5. E contra-
trario maledicti sunt, qui guerram facere cupiunt,
quoniam filii diaboli vocabuntur. Miiiens vero prae-
dicatores voluit ut ad pacem monerent. Matth. 19:
« Inirantes domum saluiaie eam, dicentes: Pax huic
0 domui. » In die coenae reliciurus eos, pacem
tamqiiam hereditaiem eis reliquii, Joan. 14: « Pa-

• cem relinquo vobis, pacem meam do vobis. »
Apparens discipulis post resurrectionem, ad pacem
eos monuit Joan. 20. Pacem nosiram carissime e-
mic mori enim voluit ut reconciliaret nos Deo.
Adbuc el pacem peccaioris care paratus est emere.
Quicumque enim peccaverii, si pocniteat, Deus pa-
ratus est remittere omnem offensam, ei emere pa-
cem ejiis regno aeierno. Honorabilis est pax ista
peceatori: si haberet Deum in carcere siio, non
debcret honorabiliorem pacem requirere ab eo.
Homincs sapientes inuitum guerram fiigiunt. Salo-
nion qui sapicntissimus fiiit, in pace siimma re-
gniim suuu) lenuit quasi quadraginla annis. Licet
tanium bonum sit pax quod suo contrario quaera-
tur, lamen cum pax et guerra sint coniraria, ei
maxime a se disteni, longa via est per guerram ad
pacem pervenire: ideo alia via incedendum est.
Ciiius pervcnit homo ad pacem patiendo, quam
bclliim faciendo: et cilius acquirit largiendo quam
aufcrendo. Iiem monere debet principem ad hoc
ut guerrom limeat, et caveal varius eventus belli.
Aliquando enim ei qui fortiorem se credit, deterius
in bcllo accidit. 2 Reg. 11: « Varius cst evcDtus
« belli, et nunc hunc nunc illuin consumit gla-
« dius. » Qiii forlis est, invenii aeqiie fortein, juxta
illud Hieronymi 46: « Fortis impegit in fortenfJ, el
« ambo pariier corruerunt. » Si qiiis malus est,
vix erit qiiin inveniat aeque malum, juxta illud

OPUSCILCM

Prov. 7: « Sempcr jurgia quaerit malus. » Angc-
lus au(em crudelis ijiillelur corilra eum vel posl
hanc viiam iit eum defcrat in infernum, vel in
pracscnti miitetur ei aliquis liomo nialus ad rc-
frenandum maliiiant ejus.

CAPL T X.

Quod peccutum incendiariormn exosmn dcbel
esse pnncipi.

Specialilcr dcbet esse exosum principi pcccatum
inccndiariorum. Inccndiarius vero dicitur, qui pro-
priu auctoriiaie incendii civiluiem vel villani, vel
domum aliquam, vel segeiem, vel rem siniilcni,
malo studio, ut pro vindicla. Si auterii lioc facerct
auclorilaie illius qui liabet potcslaiem indiccndi ju»
slum bcllum, non juditaretur inccndiarius cx (juo
gucrra essct justa. Iloc pcccaium multum est Deo
exosum tamquain bono hospilalilatis contrarium,
quae mulium placei Dco, secunduir» illud llcbr. ult.:
« Ilospiialitalis nolile oblivisci: pcr banc cnim qui-
« dam placuerunt Angelis bospitio recepiis. » Ori-
gcncs: « Domos bospitales ingressi sunl Angcli,
« domuirj vcro bospiiibus clausam ignis et sul-
« pbur succendii. » Donius quas Angeli ingressi
suni, fueruni domus Abrabae el doinus Lot; do-
mus vero succensac fuerunt domus Sodomorum et
Gomorrbaeorum. Ilospitaliias tanium placct Deo, quod
Deus in propria pcrsona legiiur ad bospiialcs bo-
mines declinassc. Rcfcri Gregorius in quadam bomil.
quod quidairi patcrfamilias mulium fuit bospiialis:
ei quadain die cum pcicgrinos suscipcrel, et aquam
darci ii.anibiis cx buniililale, unus fuit intcr eos,
in cujus manibus aquam debuil fundcre; et cum
reversus urceum accepisset, non invenit cum in
cujus manibus aquam dcbuil fundcre; cuinquc Iioc
facium apud se mirarctiir, eadein nocle Dorninus ei
per visioncm dixil: Ccieris dicbus nie in membris
meis, besierno auiem die me in mcmeiipso rece-
'pisli. I'eccatiim boc esl diabolicum, peccaium in
Spiritum ^<anclum, auiiori suo, et ci cujus bona
incciiduritur, valde daninosiim, salulis mulium im-
peditivuni: in piaesenti puniiur gravitcr, sed in
fuluio giavius cst puniendum. Diabolicum est boc
pcccaium. Diabolus igne impugnal bomines in in-
ferno, inccndiarius vero in lioc miindo. IJndc cum
sit similis diabolo in Iroc faclo, merito crit ci si-
milis in toniicnto. Peccatum in Spiriium Sanctuin
est, cum sil pcccaium malitiae purae sine aliqua
utilitate: valde dainnosum est suo aciori, cum ad
emendam rei incensae lencatur, damnosum \alde
illi cujus bona inccnduntur. Cum enini aliquis do-
mum suani amisil, oporlct cum iic mcndicando
pcr domos aliorum, ci uxorem ct faiiiiliain; quod
valde grave csl bomini non consucto talibus. fcccl.
12: • Vita nequam bospiiandi de domo in domum. »
El inlerdum accidii quod nunquam rcdit ad slatuiii,
in quo cral anlc inccndiiim, cl filii cjiis furcs cf-
ficiiintur, filiac pi'ostituiiniur, ct omnium isiorum
reiis csl qui domum ejus incendit. lloc peicaium
multuni inipediiivum cst saluiis, el proptcr rcsiiiu-
lionciii rci incensae ad quaiii inccndiarius icnctiir,
el proptcr malediciioncs quac fiuni ci. Quando enim
paupcr susiincl ali(]ucm dcfcctum occasione illius
inccndii, vcl vidct filios suos lugcnics in alicno
hospilio, maledicit ci; quac malcdiciio iiiccndiario
ignis infcrnalis eril occasio. Lccl. 4: » .Malcdicculis

xxxviL m

« tibi in amaritudine anlmae tuae exaudieiur de-
« prccaiio: exaudict autcm cum qui fecit illum: »
Ibid. 7>i: « Dcpreculioncm laesi Doiiiinus exaudiet,
« nec dcspiciei picccs pupilli, ncc viduam si cf-
« fundat loquelam geiiiitus. » Inccndiarius secun-
duni lcgcs bumanas in praesenli puniiur vel capitis
ampuiaiione, vel ignis cremalionc. Iloc cnim ae-
quum e»t ul (jui dolo igncm apposuit, igdc crciue-
tur: ncc dcbci absoKi nisi danino resarcilo, ei
[iracstito juramenio, quod igncm uliorius non ap-
ponai: cl frcqiicnicr accidit (]uod lales mortu maiu
iiioriiinlur. Legitiir ^ Ilcg. 14, de Absalon quod
fecii succcndi iiicsscm Joab: qui posi suspensus,
occisus est iribus lanccis missis in cor ejus. Lcgi-
tur el 15 Judic, quod Samson succendii segcics
Pbilistbinorum, qui posica caplus esi a [*bili»laeis,
el cxoculatus, ct scmciipsum irKcrfccil. Ilospiialiia-
tis aiiialor mulluni puiiiel in fuluro eos, quibus
non solum dicere polcrit, « llospes crani, ci non
<i collcgistis ine, » Maiili. 25, scd polerit cis dicere,
Domum ubi colligi dcbebam in iiicinbris meis, in
qua nibil juris babcbalis, inccndcndo mibi bospiiio
abstulislis.

CAPUT XI.

Quod peccatum homicidii timendum et cacendMn

sii principi.

Sicul peccatum incendii limendum csl el ca-

vendum principi, sic et peccatum hornicidii, quan-

lum fieri potest salva uiilitaie reipublicae. Inexcu-

sabilis est liomo qui mortem hominis desidcral,

cum natura eiiam bruia animalia incitet ad hoc

quod animalia quae sunt cjusdem speciei cum ipsis

diligani. Etcl. 15: <> Omne animal diligii siniile

« sibi: etiam lupus unus alicrum diligit. » Pracic-

rea peccalum hoc muliun' cst conti-a illam partem

juris naluralis, vcl scripti in corde hominis, quae

dictat quod non est facicndum bomini quod odil

aliquis licri sibi. Tob. 4. Lndecum mort.em muliuin

odio liabeat, cavere dcbct nc eam alieri infcral.

Iloc peccatum cst diabolicum, et diabolo mulluin

assimilat: de quo habctur Joan. 8: « lllc bomici<ia

« erat ab inilio. » Ipse fuii primo Iioniicida sui,

praeicrea primoriim parcntum. Sicut primuiu bo-

niicidium fuit frairicidium, secun<Jum quod Domi-

nus dixil Cain, « Vox sanguinis frairis lui clamal

« ad nie de lerra; » sic ei alia homicidia. Onmes

enim eosdem parcntcs habuimus quos Cain ct Abcl.

Lnde Augustinus: « Adain et Evam intcndamus, cl

« omnes fratres sumus. » IJoc peccaium niuhum

voluil Dominus puniri. Genes. 9: « Quicumquc

« fudcrit sainiuincm bon,inis, fundetur sancuis il-

« lius: » ei Matib. 26: « Omnis qui acccpcril gla-

« dium, gladio pcribit. » Apoc. 15; « Qui in gladio

« occidcrii, oporiel eum in gladio occidi. »

CAPLT XII.

Dc peccatis quae dicunlur clamarc ad Dcum.

Tria peccata dicuntur clamare ad Dcum sicul
homicidium: scilicet opprcssio innoccnium: Exod.
1: « Ascendit clamor filiorum Isracl ad Deum: »
Pcccatum conlra naiurani. Gcncs. 18: « Clamor
« Sodomorum cl Gomorrbacorum mulliplicatus cst: »
El dclcnlio merccdis mercenariorum. Jac. ult.:

476

DE ERUDIT. PRINCIPUM LIB. VII.

« Ecco merces operariorum vesfrorum, quae frau-
« data est a vobis, clamat, el clamor eorum in
«I aures Domini Sabaoih introivit. » Illa tria cla-
niare dicuniur sicul homicidium, quia homicidio
assimilantur. In peccaio contra naturam cfTunditur
quod corporis humani potuit esse maleria; in op-
pressione vero innoccntum et delenlione mercedis
auferiur pauperibus vita illorum: ideo a Deo quasi
homicidium reputatur. Eccles. 54: a Panis egcniium
« vita pauperum: qui defraudat eum homo sangui-
« nis cst: • Ibid.: « Qui auferl in sudore panem,
« quasi qui occidit proximum suum. » Item ibid.:
« Qui effundit sanguinem, et qui fraudem facit
0 mercenario, fralres sunt. » Iiem ad hoc quod
princeps peccatum homicidii refugial, moveredebet
cum hoc quod fideles filii Dei sunt. 1 Joan. 3:
0 Filii Dei sumus. » Item homo ad iinaginem Dei
creatus esl. Quicumque fuderit sanguinem homi-
nis, fundetur sanguis illius. Subditur causa hujus:
« Ad imaginem Dei factus est homo. » Item
hoc quod Deus ita care emit hominem: noluil de-
slrui leviter, quod ita carum habei. Si quis vero
haee vera esse credat de morte justorum el non

injustorum: Respondeo, quod mors injustorum quan-
tum ad aliquid esl periculosior. Mors enim pecca-
lorum pessima, poria est, per quam esl transiius
ad mortem aelernam: ideo refugienda est magis,
nisi fiat imperio divino: quod esl quando fii a
neeessiiaie legis divinae: aliter non placet Dco.
Ezech. 18: « Numquid voluntaiis meae est mors
« impii? » In eod.: « Nolo mortem morieniis, sed
« ut convertatur et vivat. » Mirum est, quomodo
poslquam huniana natura divinae associata fuit in
una persona, ausus fuerit quis occidere hominem
nisi de imperio: cum Cruci tania reverentia exhi-
beatur, eo quod corpori Dominico ad modicutn
lempus fuerit associata.

Explicit liber erudiiionis principum ediius per
fratrem Thom. de ordine fratrum Praedicatorum.

DeO GRATl.VS.

Ego Jacobus de Castello de Organiano Urgel-
lensis dioecesis scripsi hunc librum Tolosae ad
opus mei, c«irrente anno ab incarnaiione Domi-
ni. MCCCIIl.

EXPLICIT VOLUMEN PRIMUM.

J. DEKNAKDI MARIAE DE RinEIS

ORDINIS PRAEDICATOHLM

DISSERTATIOES

!0«€£*»- —

DISSERTATIO I.

DE PARVIS COMMENTARIIS , QUOS ELUCUBRAVIT SANCTUS THOMAS , IN ALIQUAS DIVINARUM SCRIPTURARUM
PARTICULAS, IN PRIMAM ET SECUNDAM DECRETALEM , IN LIBRUM DE DIVLMS NOMINIBUS , ET BOETIUM.

CAPLT I.

Sancto Thomac, Veterum testimomo ac fnfe,
adjudicantur expositiones Decalogi, Orationis
Dominicae, Salutationis Angelicae, Symboli
fidei. Adversa rcfellitur Ccnsura Pctri de
Alva, et Casimiri Oitdini; quoruin ille liino'
cenlio Papae III. ea Opnscula adscribit; iste
Henrico de Wrimaria.

\. Scrvatns haclenus ordo, ab argumenli digni-

lale desuniplus, jure posUilal a nobis, ut post

cjusdem Angelici Docloris Commenlarios in Sacram

Scripiuram, selecta nonnulla Opuscula modo pro-

feramus, quorum aliqua ejusdem Sacrae Scripturae

pariiculas exponunt, de argumenlo salis proxiu.o

agunt alia, veterum denique Scriptorum Ecclesiae

lucubraiiones alia illusirant. Occurrunt primo Opu-

scula id genus quinque: eademque Tomo XVII.

ediiionis Homanac anni 1570, f, hoc ordine recen-

siia, lypisque edila habcnlur: quartum, « De duo-

« bus praecepiis caritaiis, et decem legis praece-

« ptis: » quinlum, « De Ariiculis fidci, et Sacra-

« n>entis Ecclesiae: » sextum, « Super Synibolo

« Apostolorum, scilicet Credo in Deum: » sepiimum,

« Expositio devotissima Orationis Dominicae, vide-

• licet Patcr noster; » oclavum, « Super Saluta-

o lione Angelica, scilicet Ave Maria. «

Num Auctoris menli liic ordo convcniat, dubium
ingerere videntur priora Opusculi quarii verba:
nempe, « Tria sunt bomini neccssaria ad salutem,
« scilicct soieniia credcndorun), scieniia dcsideran-
« dorum, ei scienfta operandorum. Primus docctur
« in Syn)bolo, ubi tradilur scicnlia de Ariiculis
« fidei: secundum in Orationc Dominica: tertium
« autem in lcge. » llinc fortasse quispiam conje-
ccrit, Auctoris consilium fuisse ut primum Com-
nieniario suo « Symbolum fidei » cxplanarel, timi
« Oralioncm Dominicam, » denique legem, sou
« decem praecepta: » quibus postea acccssorinl
Opuscula duo, altcrum « supcr Salulalionc Angolioa, »

el alterum « de Articulis fidei et Sacramenlis Ec-
« clesiae. » Al iis Commentariolis in recensendis
varius est ordo apud veieres Nomenclalores: neque
opus erai, ul ordini veluli naturae ac disciplinae
adbaerere volueril, cum eosdem conficiebat Aucior.
In Lugdunensi edilione apud Heredes Jacobi Junctae
anni loG2, f., tertium opusculum exbibet « expo-
« siiionem Orationis Dominicae » Quartum « expo-
« sitionem Salutaiionis Augelicae: » quintum ■ ex-
« positionem Symboli Apostolorum : » sepiimum,
« dtio praecepta carilalis, el decem legis praece-

• pta » explanal: ociavum agit « de Ariiculis fidei,
« et Sacrameniis Ecclesiae. » Sacrae Scripturae li-
brorum ordinem, ex quibus desumpta loca sunt
quac exponunlur, sequi mihi liceai: primumque
obiineat locum Opusculum « de duobus praecepiis
« carilaiis, et decem legis praeoepiis, » quorum
ista in Exodo laia suni, diserie efTcruntur illa in
Evangelio: sccundo loco prodcat « exposiiio Ora-
« tiouis Dominicae, » ac tertio « exposiiio Sabilatio-
« nis Angelicae; » quae ipsius Evangelii pariiculae
sunt: ac his demum acccdani reliqua opuscula duo,
« De arliculis fidei, et Sacramcntis Ecclesiae, •
deque « Symbolo Apostolorum. »

Velcrum lesiimonia jam profero, qui lucubraiio-
nes istas Divo Thomae Aquinali atlribuunt: eadem-
que diligenliore examine mihi sunt discutienda, ul
argumenla Adversariorum, quibuscum postea com-
miitenda pugna esl, facillimo negotio dissipcntur.
Ptolomaeus Lucensis libro XXIII llist. Eccl., Capite
II, ubi Thomae opera recensei, quae lempore
« hujus Poniificis » Gregorii X elucubravit: « El

• qiiamvis mulia sinl, inquil, quae scripsit; quae
« Opcra sunt dilTusa, ut maicria requirit: s* rip<it
« tamen quaodam Opuscula seoundum consuliatio-
« nes sibi factas a diversis Priacipibus et perso-
« nis, quae in uno Yoluminc reponuniur, sicut

• cpisiolae Auguslini; et co or<1ir.?, quo traduntur,

• hio scribiiiJur. » Animadvorte, Plolomaci actaic
Volumon jam cxstitissc, quo Aquinaiis opera minora
comprchciidebar, iur. Quol ca sint, ct quacnam tribus

478 BERNAUDI MM\

Capiiibus 12, 13, 14, numeral ac patefacit; docelque
Volunien illud « ires in partcs » tribulum fuisse.
Inter Opuscula priaiae partis, quae Ca|)iie 12 re-
censentur, legiiur: « Traciaius de Ariicuiis fidei et
u Ecclesiae Sacrauicntis ad Arcbiepiscopum Panor-
« niiianuin, qui sic incipii: Postulavii a uie vestra
a diiectio. » Ab anno 1261, ad annum usque 1276,
lexit Ecciesiam Panorn)itanam Leonardus de Comi-
tibus, ut exliibeni ejus Ecclesiae Tabulae apud Roc-
cum Pirruiu in Siciiia Sacra. Opuscula secundae
partis complectiiur Capul 15, ubi sic ail laudaius
Scripior: « Item Traciaius, quod lex amoris fuerit
« nccessaria liomini, Incipit: Tria sunt bomini ne-
« cessaria ad saluteui; et altende, quia iste libellus
« ab aliquibus vocaiur Liber de praeceptis. » Quar-
tuuideciuium, quod sequilur, Caput continet Opu-
scula terliae parlis, inter qiiae logitur lum « Trac-
« taius quod Bcata Virgo exccdit Angelos in ple-
« nitudinu gloriae el giatiae, qui sic incipil: Ave
« gralia plcna: lum Tractatus de expositione Sym-
« boli, qui sic incipit; Credo in unum Deum. »
Una preieriiiissa « exposiiione Orationis Domini-
« cae, » reliqua Opuscula quatuor diserie memo-
ral Pioloiuaeus eorumque initia rcpraesenlat: qua
sumnia syiicbroni Auctoris diligentia evinciiur, foe-
tus esse gcrmanos Divi Tboiiiae Aquinatis.

Minorum operum quae lucubravii Sanctus Doc-
lor, paucissiuia rcfert Cuillclmus de Tocco, cui
satis fuit gencraliui admoiiere, « alia multa » ab
00 scripla « Opuscula Tbeologicae vcritaiis, plus-
« quam 20, di.ersis Dominis el Religiosis perso-
« nis. » Ai uno excepto, « super Angelica Saluia-
« tione, » nuuicrat omnia Joanues de Columna;
inquiens: « De arliculis fidei, ei Ecclesiae Sacra-
« menlis . . . exposiiionem super Orationem Do-
« minicam, exposiiionem symboli, exposilionom
« dccem praeceplorum Decalogi. «

Posircmuiu caput Libri primi de Vila S. Tbo-
n'ae, quam concinnavit Bcrnardus Guidonis, bis
verbis apud Casimirum Oudinum loco saepius ci-
lalo inscribiiur: « Sequitur de Opusculis Sancti
« Tbomae. » Digna sunt auimadversione priora
Capitis verba: « Scripsit eiiam S. Doctor diversos
« Tractalus ei Libcllos ad instantiam diver^arum
« personarum: quibus scilicei, dum mitlebant du-
« bia, dabat ipse de veriiate responsa. Qui Trac-
« latus recollccii in unius Voluutiiiis corpore, i-
« psum efliciunl satis magnum: et intitulantur
« commujiiter Opuscula S. Tliomae, et possunt
« eooidinari in uno Volumine ad beneplacinnn
« ordinaniis, quia unus ab alio non dependel.
« Suui autem numero circiter 40, paullo plus
« niinusque. » Solum « plusquain viginti » numerat
Guillelmus de Tocco: sed « Opuscula Tbeologicae
« veritaiis » dumtaxat intelligit. Iterum Volumen
unum aniuiadverie, quo Guidonis aetate baec opera
minora Divi Tbomae comprehendebanlur: ipsumque
eorum animadverie ordinem, quo recenseri alque
describi solebani; ad beneplacitum scilicet ordinan-
tis, « quia unum ab alio non depcndct. » Tum
vero quatuor numerai ille Opuscula ex bis de
quibus agimus: ncmpe « Tractatum contineniem
« exposiiionem Salutationis Angelicae, Ave gratia
« plena, qui incipii, In salulatioue ista continentur
« tria; Traciatum coniinentem expositionem Oraiio-
« nis Dominicae, Pater nosler, qui incipi», Inter
• alias orationes Dominica oralio principalior in-
« veuilur: Traclalum de Ariiculis fidei ei Ecclesiao

JAE DE RUBEIS

« Sacramentis, ad Arcbiepiscopum Panormitanurd>
« qui incipit, Poslulat a me dilcclio vesira, ut de
« Ariiculis fidei et Ecclesiae Sacrauientis . , . Tra-
« ctaiuiu de Praeceptis, quod lex auioris fuil bomini
« necessaria; qui incipii, Tria suni bomini neces-
.« saria ad salutem. »

In hoc indice a Guidone contexto desideratur
« Exposilio Syinboli Aposlolorum. » Sed illam
fortasse Noiariorum oscitantia praetcrmissam, ex
eo conjici potest, quod Sanctus Anioniuus praedi-
ctis opusculis eo ordiiie recensitis, quo factum a
Guidone vidimus, disertis verbis praemitlii • Tra-
« ctatum continentem expositionem Symboli, Credo;
« quod incipil, Primuuj quod est necessarium Cbri-
a sliano. » Sanctus Antoninus, inquafu, qui Divi
Thomae opera recensens, quae et ipse noverai, ac
manibus lerebat, Indicem ab ipso Guidone confec-
lum passim sequitur, ejusque verba describit. Ha-
beiur vero allatus locus in Cbronico Parte III.
Tiiulo 18, Capite 10, g. 2.

Scrupuli nonnihil ingerit lestimonium Bartho-
lomaei Logoibeiae, et Nicolai Triveli, qui inter
Opera Aquinatis, proprio quidem ejus stilo scri-
pta, numerant « Tractalum de Articulis fidei ei de
0 Sacramentis Ecclesiae ad Archiepiscopum Panor-
« miianum: » sed praelermissa « exposilione Salu-
« tationis Anajelicae, » tres alios commcntariolos
inter opera referunt quae « Reportala » dicuntur:
Sic enim habent: « Collaiioues de decem praece»
« ptis quas collegit Frater Petrus de Andria, »
Quae laincn cum prolulissel verba Casimirus Ou-
dinus loco saepe ciialo Capite 21, ait: « At alii o-

• mnes, qui fide digniores sunt, » haec Opuscula
tria, vcluli proprio stylo scripia, « atiribuunt San-
» cio Doctori Angelico in suis Catalogis quos con-

• texueruni. »
liaquc haec splendidissime, vetcrum testimonio

innotescuiil, ut paucis recolliganms omnia. 1. Ger-
manum Sancti Thomae foetum esse • Tractatum

• lum de decem praeceptis, » quem diserle me-
morani Ptolon)aeus, Joannes de Columna, Bernar-
diis Guidonis ei S. Antoiiinus, habentque saltem
intcr « Reportaia » Logotbeta ei Trivetus. 2. Ad
id genus operum • Oraiionis Dominicae exposi-
« tionem » referri ab eisdem duobus postremis
tesiibus: sed illam in eorum haberi censu quae
proprio siylo composuii Angelicus Doclor, a Joan-
nc de Columna, Bernardo Guidonis el Sancio An-
lonino. 3. Disertum esse pro « expositione Angeli-

• cae salulationis » lestimonium Ptolomaei, Guido-
nis el S. Anionini. 4. Pro genuino foetu aduosci
ab omnibus: « Tractatum de Articulis fidei et Sa-
« crameniis Ecclesiae. » 5. Scriptam denique pro-
prio Thomae siylo « Exposiiionem Symboli Apo-
« siolorum, » teslimonio innoiescere Joannis de
Columna, Bcrnardi Guidonis et Antonini: praeier-
iiiitti quidem illam a Ptolomaeo Lucensi, al Nota-
riorum oscitantia id fortasse faclum: ac inter opera
saliem « reportaia » eamdem annumerari a Trive-
to et a Logotheia. » Quae dcmum minora quinque
opera nihil hacsiianies Thomae Aquinaii adjudicant
Pignonus et Valleolctanus apud Echardum: ejusque
nomine praenotati servanlur quamplures Mss. quos
ideu) Echardus alTert, Parisini Sanciae Genovefae
et Sancti Victoris, ac Florentini Medicei et Sancli
Marci Codices.

II. Longe divcrsum judicium ferunt de his 0-
pusculis Petrus de Alva ei Casiinirus Oudinus; am-

DIS5RRT

1)0 Divo Thomae uno conscnso cadem eripientcs;
eadcmque primus Innoeeniio Papae III, aiirihuens,
alter Henrico de Uriniaria, seu Wrimaria, llliiis
haec verba sunt apud Piccinarduni l)e Approb.
Doctrinae Divi Tliomae quaest. 7, ariic. 2, nunri. 5:

• Kxpositio siiper Saluiaiionem Angcliram niillo

• modo est S. Thomae, neque snpcr Orationcin
« Domiiiicam: el idein dico de Opusculis inscri-
« plis De Arliculis fidci et dc Kcclesiac Sacramcn-
« tis, at(nie stiper Symbolum. Ilaec enim quiiK|uc
« opiiscula sunt Innocentii Papae III, qui obiit aiiie-
« quam Angelicus Doctor nasccretur: quae scilicel

■ Innoccnlii esse constat e\ quodam originali Mss.
« existenie apiid S. Mariinum Lovanii liii. D. num.
« 7, » Addii Kchardus et aliiim Rcgium Codicem
Parisinum ab eodem adversario pro sua allcgari
sententia.

Kadem Opuscula non esse Aqiiinatis, fidcntis-
sime pronunciat Oudinus: putalque vcrisimile, scri-
pta fuisse ab Ilcnrico de Wrimaria, Ordinis Augii-
sliniani clarissimo Viro. Verba sunt ejiis: « lix his
« Opusculis duo in Mss. Codicibus attrihuuniur
« Alexandro Halcnsi inter Mss. Codiccs Bodlcianae
« Bibliolhecae Cod. 663, in Mss. Codicibus Guil-
« lielmi Landi olim Caniiiariensis Archiepiscopi,
« liil. (]. Cod. % num. IrAlcxandri Ilalcnsis expo-
« sitio 10, praeccpioriim lcgis: num. i: Alcxandcr
o Ilalcnsis de Syinbolo Sanclorum Palrum. Inlcr
« eosdcm Mss. codices Biblioihccae Bodleianae, alia
« duo cx his opuscolis attribuuniur Heniico de
« Wrimaria, qui circa anniim l^-iOO et 1500, (lo-
« rebiit in Ordine Rreii;i(arum Divi Augusiini, Itaque

• inlcr Mss. Codices Guilliclmi Landi liit. G, Cod.

■ oi: Henricus de Urimaria, de perfcciione spiri-
« luali, scu Kxpositio in Orationem Dominicam, et
« super Ave Maria. Ibidem liti, D, Cod. ,*)6, niim.

• 9: Henrici de Urimaria expositio Orationis Do-
« niinicae: num. 10: Exposiiio Salulationis Ange-

0 licac. Cumque ciiam scripserit ex fide Mss. Co-
« dicuin Expositionem in decem praccepia Decalo-

1 gi-, hinc verisimile esl, hunc essc horum quinque
« Opusculorum verum Auciorem: quae a Fratribiis
« Praedicaloribus S. Thomac gratis alfribuia sint, »
Haec rcpctit omnia Oudinus in cjusdcm Hcnrici de
Wrimaria elogio ad annuin 1350, in Bibliotheca
Scriptorum.

Niinia Censoris liceniia est, dum baec opcra
niiiiora gratis pronunciat a Fralribus Praedieaiori-
biis aitributa Divo Thoii>ae. An « gratis attribuia »
dici dcbcanl, qiiac inler gcnuina ejus opera agno-
veruiit vctusti Scriptores, vel ipsius Thomae disci-
puli el socii, vel eidem synchroni stipparcsque, dili-
gentissimi opcrum ejus et opusculorum scrutaiores?
An « gratis » eadem Thomae adjudicavcrinl ipsi
veiusti scriptores. qui aceuralos indiecs ui contc-
xerent, diligcnliam adhibticrunt omnem, fidcque
dignos. si quidpiam ingerchaiur dnbii, consulebant?
An « gratis » iiumcrurn Opusciilorum Thomae au-
xerint, qui pracdicla quinqiie, dc quibus agimus,
lustrabani oculis, icrcbantque manibus; inlcr alia
uno Volumine coniprchcnsa, indicatis cliam ipsius
Volumiiiis partibus, prima, sccunda ct tcrtia,adno-
lant recensita; coriimque singiilorum initia profc-
runt ? An « gralis » dcniquc id ul adscrcrcnt, con-
venerint omncs, scrupulo lantuin a duobus injccto,
num poiiiis Opcribus quac « Ucporlata » dicunlur,
accenseri ca dcbeant, an iis quae slylo proprio scri-
pserii Thomas ?

ATIO I. 479

Ipse Oudinus, • ad agnoscenda vera et indubia
« S. Thomae Aquinalis opcra, » (^anones praescri-
bil Capite 13, quorum priinus est: • Audiendi sunt
« veteres et contemporanci potissimum Auctores,

• qui de Scriptis S. Thomae locini sunt, illiusqiie
« opcra el opuscula rccenscnt: » memoratque Plo-
lomaeiim Lucensem, ^icolaum Triveturn, Guillcl-
mum de Tocco, Hernardum Guidoiiis: hisque de-
miim aimumerandiim pntat Sanctum Antoninum,
« qiii facilc, ul ait, rcjiciendiis non est. » Atqui
laudaii testes omnes Aqiiinaii nosiro pracdicta quin-
quc Opusciila adjudicani; quod ei ipse agnoscit
Oudinus Capiie '^l, iibi addii cliam, eadem ■ in

• Maniiscripiis aniiquis et bonae noiae sub ejus
« nomine inveniri. »

Canon alter ab eodem Oudino praescripius sic
habet: • Nec audicndi sunt Scriptores reccntes, qui

• S. Tliomae scripta ab anliquis collata auferunt

• ex proprio capite, absque rationihus idoneis ant
« demonstralivis, iiti nostro isto saeculo a nonnul-
« lis facium est. » Qiiihus verbis nemo non videt
potissimiim nolari Pclrum de Alva. Atiamcn linii-
lationcm addit: « Nisi Recenies, inquicns, pro-
« benl idoncis ac demonstraiivis rationibus, veieres
« Scriptores in smo Syllabo vel calculo decepios
« fuisse. » An ergo Petro de Alva, et ipsi Casimi-
ro Oudino praesto fuerint hujusmodi • rationes
« idoneae, aut dcmonstralivac, >. quibus permoii
hacc Tliomae eripiierint Opiiscida, adjudicaverintqne
vel Innoccniio III, vel Alcxandro de Hales vcl Hcn-
rico vcl Wrimaria ?

Manuscriptum scilicet Codicem afTcrt Alva, qui
Lovanii apud S, Martinum adservaliir. in exieriori
compactura, ut ait, inscripliim: « Innocentiiis PP,

■ super Psalmos poenileniiales: iiem expositio su-
« per Pater nosler, Ave Maria ei Credo in Deum. »
Immo animadvertat Lector, Codicem illum, leste
Mariino Harncvo Ralavo Ord. Praedic. in P^pistola
Apologctica ad Petrum de Alva, lypis edila Bruxcl-
lae anno 1664, ita pariler in iriteriori compaciurae
parie inscripliim legi: « lnnoccn'ius Papa super

■ Psalmis pocniientialibus; » tum vero: • Supcr
« Ave Maria, Super Patcr nostcr, Siiper Crcdo in
« Deum, Super Credo in Spiriium Sanclum, Super
« Articulis fi lei, Siiper Sacramentis Ecclesiae, Su-
« pcr Paier noslcr per auctorilaies Doclorum, Me-
« ihodiis confcrendi Calendario et Mobilihns. » Al-
qui nemo prudens, qui in hujusmodi inscriptionum
moduin intenderii animuin, slaiim non vidcat, 0-
pusciila illa practer primum, non roferri uii foenis
Innoccntii Papac, sed uti contcnla in eodem Volu-
mine, quorum primum ad laiKlaiiim Summum Pon-
tificem spcciai. Ac sane Ludovicus Jacob in Biblio-
thcca Poniificia, Gnillclmiis Cave in Hisloria Lilie-
raiia ct Franciscus Pagiiis in Breviario Hisiorico
chronologico-criiico, Innocentii tcnii opcra omnia
recensentes, tum gcnuina, tum etiam dul)ia, sive
qiiac tvpis cdita siint, sive qiiae adhuc in Riblio-
tliceis *Mss. delitesctmi, supcrioriim opusciilorum,
de quibus aiiimus, menlionem nullam ingcruni. Ac-
cedit, peniiltimo illo in Opusculo, quod inscribiiur:

■ Supcr Patcr nostcr per aiicloriialcs Doctorum. »
ipsum Thomam Aqtiinatcm laudalo Harneyo admo-
ncntc. allcgari, qui post obitum Innoccniii naius
esl: adeoque perspicue consiarc, ca «mnia Opuscii-
1a Sanclissimo Ponlifici atiribiii nnn possc. Addit
Echardus, minora pracdicta opcra in Codice Regio
Ms. jam co tempore quo ipsum vidil Alva, Sancti

480

BERNARDl MaRIAE DE RLBEIS

Thomae nomine praenoiala fuisse, ne quis in Au-
clore erraret. Pracier Parisinos denique Codices,
fuielur ipse advcrsarius Alva alios prosiare cum
Thomae Aquinaiis noaiine in Bibliolhecis Belgicis,
sciHcet Parcensem apud Sanderum ei Consendon-
canum. Jam ergo in auras abire puto Peiri de Al-
va ralionem, si quam ilie « idoneam et demon-
« slrativam » jaciabat.

An magis propitiam Oudinus habealMinervam?

Non alia praesto raiio illi est, nisi quae duciiur ex

Manuscriptis Bodlcianis, in quibus similis Argu-

nienti Opuscula praenoianiur nomine Henrici de

Wrimaria. Ai illa argumenta propono solvenda,

quae sequuntur. 1. Praedicia quitique Opuscula,

fateri cogilur Oudiniis a in Manuscripiis antiquis

« ei bonae notae inveniri sub Thomae noraine; »

cur alios crgo praeferat Codices alio nomine prae-

nolaios? "2. Codices eiiam affert ille cx eadem Bi-

blioiheca Bodleiana, qui « Exposilionem Symboli, »

itemque « decem praeceplorum Icgis » Alcxandro

de Hales tributam exhibeni: cur vero et Halensi et

Aquinali erepiis praedictis Opusculis, ea Henrico

de Wrimaria adjudicanda pronunciat? 5. Haec 0-

puscula, qiiae Thomae Aquinalis nomine el Henrici

de Wrimaria insignila Icgunlur in Codicibus, aut ea-

deu) omnino sunl, aul certe diversa: neque enim

insoletis est, super eisdom arguiiieniis Commcnia-

rios edere Scriplorcs plures, eadem aul suppari ae-

tale degcntcs, in eadem provincia aul domo ei in

longc dissiiis rcgionibus. Si diversa sini, quis ergo

non videat vanam fulilemque Oudini objeciionein?

Si eadem; ralio quacritur « idonca aut demonsira-

« liva, » cur negleclis rejectisque Codicibus « Ma-

« nuscripiis amiijuis ei bonae notae, » qui ea Tho-

mae nostro aiiribuuni, ailjudicari Hcnrico de Wri-

niaria dcbeanl? Eo vel muxime quod hiscc Codici-

bus consonaiit Veleruin tesiimonia, qui non soluni

inier gennanos Aquinaiis foeius numerant praedi-

ctos Commenlariolos; verum eorum iniiium refc-

runl, eosque K-gebani in uno Volumine jam colle-

cios. 4. Ai haec tribuebant Divo Thomae Opuscu-

la Ptolomaeus Lucensis, Joannes de Columna, Ber-

nardus Guidonis, Trivetus , Logolheia, eo lem-

pore quo vitam agebat rtorebaiquc, suaque e-

debat opera Henricus de Wrimaria.: an vcri-

simile fuerit alienos foctus iribui Thomae ab illis

potuisse, qui illis, ut ita dicam, dicbus spaigeban-

lur iu yulgus, >3t adlmc inier vivos parcnicm ha-

bebanl? Laudaii quippc noslrae gcntis Scriptorcs

ad annum 1550 circiier vitam duxeruni; el Logo-

iheta lestis vocatus anno 1519, in Processu Cano-

ni/,alionis, opcriim Thomae, quae novcrat, tatalogum

lexuit; ei llenricus de Wrimaria, Oudino si credi-

mus loco citaio, « circa annum » l^OO, el 1500,

florebal; immo « floruii ille valde scnex anuo »

1550, ul ipse Oudinus ait in Supplemenio ad

BeHarminum; ipsumquc demum • anno 1540,

« claruisse » adnolal Possevinus Tomo II Apparatus,

ei conseniit Guillclmus Cave in Hisloria lilieraria:

quo rursus anno 1540, vel paullo posi, vila ipsum

migrasse, Oudinus conjeciat in cjusdcm Elogio in

Biblioiheca Scriptorum. o. Hinc vero ex varia chro-

nographia Henrici facile colligitur, praedicia quinque

Opuscula longe anie quam cdiiis operibus ipse

florerei Henricus de Wrimaria, sub nominc Divi

Thomae innotuisse, eademque in uno jam Volumine

collecta, testimoniutn perhibente Ptolomaeo Lucensi.

6. Atqui demum ex laudato Possevino consial, Tra-

ctatum « de decem praeceptis legis, • Henrico
tribulum, longe diversum esse ab eo qui Thomae
nosiro adscribitur. Ait quippe Possevinus in hujusce
Aucioris elencho operum. « De decem praeceptis »
lib. 1: « Audi Israel; » cum aliier Opusculum
Thomae adscriplum incipiat, « Tria sunt homini
« necessaria ad salutem. » Sed el ejusdem Henrici
exposiiiones « Oralionis Dominicae, ei Angelicae
« Saluiationis » iia recenset Possevinus, ui Opu-
scula diversa videantur: scilicet, « Super Orationem
« Dominicam » lib. 2, « Super Ave Maria » lib.
1: nec enim in libros tributa sunt, quae feruntur
de Iiis argumenlis opera S. Thomae. Si quid ergo
augurari liceal, fore puto, ut prudenii cuique cor-
datoque Viro « idoneae aut demonstraiivae » vi-
deantur raliones allatae, quibus Thomam quinque
Opusculorum, de quibus agimus, verum Auciorem
esse haclenus disseruimus.

CAPUT IL

Animadversiones in Exposilionem Saliuatlonis
Ancjiiicae. Sphalinata emendantur, ijneis corru-
pla prodierunl Veleruin Ifaereticoruin nomina,
qui refcllunlur in Opuiculo de Arliculis fidei
el Sacramenlis.

I. Ad e.xpositioncm Salulaiionis Angelicae quod
ailinel, nonnullae praetermitiendae non suni ani-
madversioncs. His verl)is suum orditur Opuseuluin
S. Thomas: « Ave Maria gralia plena, Dominns
« tccum » In ista Salutaiione coniinentur tria:
« Unain parlem fecit Angelus, scilicel Ave gratia
« plena, Dominus tecum, benedicia tu in mulie-
« ribus. Aliam partem fccit Elisabeih, inaier Joan-
« nis Bapiislae, scilicei, Benedicius frucius venlris
« tui. Tertiam pariem aJdidit Ecclesia, scilicei, Ma-
« riae: nam Angdus non dixii, Ave Maria; sed ave
« graiia plena. » Haec illa sunt verba, quae Coa\-
mentario suo Thomas illustrat; neque ullum ver-
bulum addit, quod indicet addiiameniuin illud,
« Sancta Maria Mater Dei elc. » Angeli saluiaiio
ci verba Elisabclhae simul juncta lcguntur in Of-
fcriorio, ui vocauuis, Feriae quariae post Domini-
cam tertiam Advcntus apud Gregorium Magnum in
Anliplionario; undc ct conjunciionis illius auclor
priuuis videiur ipse Grcgorius. Quod reliquum esi,
« addiiamcnium illud, Saneia Maria mater Dci ora
« pro nobis, » Baronio si credimus ad Annum 451,
nuiii. 170, « accepisse » in Concilio Ephesino con-
tra Ncstorium celcbrato « creditur Angclica Salu-
« taiio. . Post illud Concilium « Mariain matrem
« Dei • omniuin ndelium ore ferri consuevisse,
nullus dubiio: ai Angclicae Salutaiioni eam preca-
lio.icin jam lum adjunctam ncc idoneis argumentis
probai Baronius, neque Baronio consenliunt Do-
ctissimi Viri. Plura et egregia in hanc rem disserit
Mabilloiiius, Praefat. in Saeculum V Ordinis Sancti
Benedicli num. 119, ei seqq. Prima scilicet pars,
quae Angeli Salutaiionem ei verba Elisabeih com-
pleciiiur, in vulgari apud fidclcs usu non videlur
fuisse aiiie Sacculurn undecimum. Libellum vetu-
sium memorat idem Mabillonius num. 128, in quo
« Papa Crbanus IV. dicilur, addidisse ad An-
« gelicam Salutalioiiem hanc clausulam, Jesus Chri-
« sius. Amen: » de qua tamen in Commentariolo
S. Thomae nulla meniio; an ideo foriasse quod
illuin aute Urbani K^iUpora scripserit? Appendix

denique, « Sancta Maria, » non repcritur in libellis
precum, tarn cdiiis quam inanuscripiis, arUe annum
iiiillesiinum qiiinj^enlesimum: oceurrit eadem in
Breviario Carlusiano, quod anno Wyli edilum esl,
iiis verbis desincns, « Ora pro nohis pcceaioribus,

• amen: • scd immo luin liaec verba, Iuim po-
strcma illa clausula, « Nunc et in bora mortis
« amen, ■ legcre demum esl in Breviariis Fralrum
Minorum aliorumque Ordinum ab anno lol4 ac
dcincops ediiis. Laudaium Mabillonium el Joanncm
Graneolas in Commenlario llislorico in Brc\iariuin
Romaniim eonsiile, qui hac de rc latiore calamo
periraciant, ac veiusla nonnulla monumenta rccen-
liore sine dubio manu inler[)oIata vocant ad exa-
inen, cujusmodi sunt veteres quaedam liturgiae, ac
libellus de Uilibus Baptismi Tomo XII Liigdunensis
Biblioibecae Pairum sub nominc Severi Alexandri-
ni Patriarcbae, qui nulliis exslat in serie Patriai-
cliarum illius Lcclesiae, editiis; in quo Salntalio
Angelica cum preealione bis vcrbis elTcrlur: « Pax
« libi Maria plena graiia, Oominus noster tecum,
o benenedicla lu inler n.ulieres, et benedictus esl
« fiuitus, qiii est in uiero tuo Jesus Cbrislus.
« Saneta Maria ipaier Dei ora pro nobis, inquam,
« peccatoribus, amen. »

Seciiiilur animadversio, quae malam fidem Do-
niinicanis iinpaciaiii amoliiur: ac si neinpc in liii-
jusce Opusculi editione verba suppresserint, quae
in Mss. codicibijs babenlur, immaculaiae Virginis
Dciparac conccpiioni favenlia Fidem doctrinamquae
lolis ulnis ampleetor ego, quam lenciidam proponii
Mater Kcelesia: ac deerelis bac de re a Scde Apo-
slolica latis pronissimo animo obsequor. Aiictor
Innocenliae vindicatae^. 1, mim. 5, sie babet: « Ter-
« lius locus S. Tliomae est ex Opusculo IV de
« Saltitatione Angclica ( in e(iitione Bomana anni
« 1570, est Opusculum oclavum, in Lugdunensi
« anni ISG^, quarlum ), in qiia olim sic lcgebatur:

• Maria purissima fuit quantum ad omnem culpam,
« quia nec originale nec mortale nec veniale pec-
« calum aliquando incurrii. Iia hoc testimonium
« Divi Tbomae citani Salmeron in epist. ad Ro-

• nianos d. 51. Obiit vero anno 15S5. Rt 1'eirus
« Canisius lib. I, de B. Virgine. Obiil 1597. Ulerqiie
« magnae doitrinae parisque sanciitaiis, ut fraudis
« suspecti esse non possiiit. Sed in ultimis ediiio-
« nibus omissum esi; cum tamen habealur in Ms.
« Percensi ( Mona>^lerio Palrum Praemonsiialensium
« prope Lovanium;) in Manuscripio Biblioibccac
« Corsendoncanae Canonicorum Regiilarium prope
« Tburiianlum in folio, cbartaqiic pergamena; in
« Ms. Biblioibecae Begiae Parisiensis niim. (590, in
« Ms. Monasierii S. Martini Lovanierisis lilt. 0,
« num. 7, iiemque in cdilione impressa Monasierii
« in Boom Ordinis S. Birgiilae in Ducali) Cliviensi
« Opusc. 8, et in alia edilione Patnini Francisca-
« norum Coloiiiae. »Jam anlea scripserat Nierember-
gius in Exceplionibiis Concilii Tridentini Capile ^21,
allcgatum pro immaculata (]oncepiione locum • jan

• esse muiatiim vel ablatum in ediiioni' Antuerpiae
« de Opusciilis S. Thouiae anno lf)l"2, sed ilbim

• rtgnosci ei calculo suo confirmari a Joaune de
« Turreeremata, nobili saiis Tbomista. »

« Ediiiones ultimae, » in quibus ea verba prae-
termissa adnoiai laudalus Innoceniiac vindicaiac
auctor, qiio prodicrint anno, paiefacere debuissct.
Antucrpiensem, sive Coloniensem anni 101 '2, veluli
priinaui qune viliata fucrii, accusare vidciur >ie-
5. Th. Opera onuiia. V. 10.

DISSERTATIO I. m

rembergius. At priores aliae proslant, Vencla anni
15*.)5, f., apud Dominiciim .Nicolinuin, Uomana anni
1570, f., jussu Pii V. curaia, Lugduricnsis anni 15G2,
fol., apud llercdes Jacobi Juniae. Ilas babco prae
mariibijs, in quibus locu-, quo dc agiiur, sic babei:
« ipsa eiiim purissima fuit ct (|uaiuiim ad culpam,
« qiiia ipsa Virgo nec morlale nec veniale pecca-
< tiim incurril; » ubi originalis culpae mentio
iiulla. Fides adduciiiir Joannis a Tiirrecrcmaia iii
Tractaiu dc Vcriiate (>once[)iionis elc. quod ejus
opus in fronie composilum diciiur • pro facienda

• relalione coiam Fratribus Coiicilii Basileae, anno
« Domiiii 1 io7, mense Julio: » lypisque prima
vice [irodil Uomae anno 1547, apuil Aniunium Bla-
duin in 4. An ergo adversariis, qui Divi Tboinae
opusculum veliili corriiplum depravatunique jacianl,
favcal « nobilis ille Tliomista ? » Locum coniro-
versum 0()poiiit Parte XII, Cap. 15, ejusque re-
sponsio haec est, digna animadversione: « Ad islani
« res[)ondetur priino; quod dubium magnum esl,
« qiiod Sanclus Tboinas illud verbu n dixerii; mul-
« lis qiiippe Originalibus perspcclis non est reperla

• illa [)ariicula, quod peccatum originale non in-
« currit: sed lanium illa, veniale el iikorlale non
« incurrii. » .Manuscriplos codices • originalcs, »
qtios oculis propriis lustravil, allcgal ille; idesi,
veiuslos et bonae noiae, in quibus vox illa desi-
deratur: nec alios indicat invenlos fuissc, qui vocem
illam exhibcrent. Fonies jam babes, unde piodieruni
ediliones, quae perperam ei inique a Doiiiinicanis
depravatae adseruniur.

An Deiparam vero dixerii Auctor opusculi • non
« incurrisse peccatum originale; » queui paullo su-
perius doceniem legimus: • Peccalum enim aul est
« originale, et de isto fuit mundaia in tilero, aui
« moriale, aui veniale, et de isto libera fuil ? »
Itemque, « Christus evcellit Beatam Viigincm in
« hoc quod sine originali conceplus el natus esi;
« Beala aulcm Virgo in originali est concepia, scd
« non naia? » 0[)inionem ipsam in medio relinquo:
quid expresserit Auclor, solum afTero. Jam vero si
locum, quo de agimus. corrupcrint Dominicani, sup-
prcssa voce « originalis » peccaii; siiperiora et duo
loca ab ipsis corrupta fui>se, dicendum forel, non
una vel aliera addita voce, sed integris periodis in
textum inlrusis. Nec vindicaiae innocentiae Auclor,
ncc Pelrus de Alva, nec Nierembergius lam malae
fidei ac impudentiae Dominicanos Edilores insi-
mularuni. Sed iia lamen esse suspicaniur nonnulli
apud Tbomam Sirozzium libro IV, Capiie 7. Se I
ila non esse, evincunl Codices Ms. quod Turrecre-
mala expendebat: « Ante illa verba allegata, » in-
quiens, « ex adverso dicit ita S. Thomas: Chrislus
« excellit Beat.im Virginem in boc quod sine ori-
« ginali fuit conceptus et natus, beaia aulem Virgo
« in origiiiali coneepta esi, non nala eic. » Ac de-
inuin quaenam fucrit stispicionis ratio, cum nec
ediia ulla exempla ncc manuscripia alTerai Stroz-
zius? quae si aliier scripta essenl, aliquam in-
gercre possent suspicionem. llaec salis; ipsum-
que laudatum Turrc\'reiiiatara lege, qui et aliam
adbibct responsionem.

II. In Opusculo • De Articulis fidei el Sacra-
« mcnlis Ecclesiae » Veicrcs Haereiicos jilures re-
censel Sancius Tbomas, eorumque refellii errores.
In corum elTerendis nominibus foeda irrepserunl
spbalmata: quibus emaculala et abstersa ut prodi-
rct editio, curas suas Parisiis anno IC5t>, impendil

BERNARDI MARIaE DE RLBEIS

PetiMJS Pelican, patria el religiosa profcssione Car-
nuteiisis Ordinis Praedicaiorum, considtis Goario
et Conibcfisio sodalibus, graecae liiigdae peritissi
niis. Einendata editio prodiit ibideni eodemque
aiino in fol. apud Joannein Jost. Haee eadein niiiii
ornanda sparia est. In exposiiione prinii Ariiculi
« de Essentiae divinae unitaie^ » lerlius numeraiur
error « Atropomonsitaruui. » Monsirosaui vocem
rejice, ac repone, « Antbropomorpbiiarum, ponen-
« lium unum Deum, » ut ail Tbomas, « sed di-
« ceniium eum corporcum, et ad modum bumani
« corporis formamm. « Labe ista carei Beiiinellia-
na editio. llaerelicos aut Scbismaticos istos Augu-
siinus vocal « Vadianos » Libro de Haeresibus
Capite L: vocant eos « Audianos, •- et « Odianos »
Graeci apud Epipbanium Haeresi 70, ab auctoris
nomine, qui « Audius » vocabaiur.

Contra quartum Ariiculum, « qiii pertinet ad
• elfectum graiiae, per quam vivificatur Ecclena a
« Deo, » e\cogilatas baeresesplures reccnset Sanctns
Tbomas. « Alii vero, inquii, qni Passalonilae di-
« cuntur, iniantum siieniio siiident, ut naribus el
« labiis digitum opponant. Passaios enim graece
« dicitur l*alus: el Rancbos nasus. » Legendum
jubet Pelicanus piJ/xc,-, « Rynclios: » iiemqiie rrar-
ra/.s;, « ratlalos* » ac demum TTarraf.o^vjxirat^
« PaMaloryncbiiae. » At Lexiea et Graeci Scriptores
docent, I(!gi etiain posse, 7ra-jct)oc, « Passalos: o
et TTxz^^oikopyyjroii, « Passaloryncbitae. » Sanctus Au-
gustinus Haeresi G3, sic aii: « Passaloryncbitae in-
o lanlum silentio student, ul naribus et labiis suis
« digitum opponanl, ne vel ipsam lacilurnitatem
« voce praeripiant, quando tacendum esse sibi esse
« arbitranlur: ncnGoxko-. enlm graece dicitur palus,
« et jjiir/.o--, nasus. Cur autem per ['alum digitum
« significare maluerini, a quibus boc nomen com-
« posiium esi, nescio: cum graece el dicatur digi-
liir cdv-vloc,, el possint ulique Daclyloryncbitae
« mullo evidentius nimcupari. »

Ibidem decimus error in aliquibus Editionibus

est » Ariscianislarum, » in aliis Priscianistarum. »

Itrumque spbalma corrige, quod irrepsit pro vero

nominc « Priscillianislarum: quos in Hispania, in-

« quii Angusliuus H&eresi 70, Priscillianus insii-

« tiiit. Cur eliam Matbemalici dicti fuerint, docet

n ibidem Augustinus: Adstruunl etiam, inquiens,

« falalibus stellis bomines colligalos, ipsumque cor-

« pus nostrum secundum duodecim signa caeli

« esse composiium: siciil bi, qui Maibematici vulgo

« appellanlur, constiiuenles in capiie Ariclem, Tau-

« rum iii cervice eic. »

Eodem loco duodecimus numeraiur error, quo
iftiplicaii referuntur « Texerarecocbiiae, » idest
« Quartodecumani. » Opica sunt omnia el bar-
bara: cum appellari dcbeant: « Tessarescaedecati-
« lae, » T£7(T3;pf,xa(dfM,3:r/7-:«(, idest « Quai'todeci-
o mani. » Vide Epipbanium Haeresi 50, et Augu-
slinum Haeresi 29. Dicebant illi, « quariadecima
« luna Pascba esse celebrandum, quocumque die
« septimanae occurrerei. »

l*arle II « de Sacramentis Ecolesiae » inter
errores, catbolicae de Bapiismo doctrinae dissonos,
primus numeraiur « Solentianorum, qui Baplismuin
« in aqua non recipiunt, sed soliim Baplismum
« spiritualem. * Absonain vocem spongia dele.
Dicendi sunt Haeretici illi « Seleuciani, seu Her-
« miani, » ut ail Augustinus Haeresi ?)9: « ab Au-
« cloribus Seleuco vel Hermia: qui elementorum

« materiam, de qua facius est mundus, non a Deo

« faciam dicunt, sed Deo coaeternam Ba-

« ptismum in aqua non accipiuni. »

Adversus augusiissimum Eucbaristiae Sacramen-
lum secundus recensetur error « Arrodinicarum,
« qui oITerunt in Sacramento boc panem et ca-
« seum. » Verum nomen « Artetyiitaruin » docent
Epipbaniiis Haeresi 49, et Augustintis llaeresi 28.
Iia vero erranies bomines vocaios adnolai Kpipba-
nius nuni. 2, « qiiod ed celebrand.i mysieria sua
« ( aprov arton ) panem ( v.-ul rvpo/ lyron ) et ca-
« seiim adbiben'. »

Ibidem seqnitur lertius error « Cataplirygum,
« et Praeputiatorum, qiii de sanguine infanlis, quem

• de tolo ejiis corpore uiiniiiis piinctorum vulne-
« ribus extorqnenl, quasi Eucliarisliam siiam con-
« ficere perbibcntur, immiscentes eam furinae, pa-
« nemque inde facientes. » Infame el crudele fa-
cinus istud iribuit Augnstinus num. 26, llaereticis,
quos vocat « r.aiapbrygcs » et n. 27, Haereiicis,
quos vocai « Pepuzianos. » Hinc vero corrupia \ox
« Praeputiaioriim » profecta. Ab oppido « Pepuza
« in Pbrygia, » quem locum praecipue veneraban-
lur, dictos « Pepiizianos, » Epipbanius admonei 48,
num. 14. Praedicia impia sacra, quae peragebanl,
referl eiiam Damasceuus de Haeresibus n. 49.

Idem recurrii mcndum ibidem in exposilione
sexli erroris « Praepiitialorum, qui lantum daiit

• mulierii)iis principatum, ut Sacerdolio quoque
« apiid eos honoreniiir. » Corrige, et lege: « Pe-
« puzianorum. » Hunc illis errorem tribuunt Au-

gustinus loco citato, Epipbanius Haeresi 49, n. 2,
et Damascenus loco jain indicato.

Deniqne « conira hoc Sacramentum exiremae
« unctionis ( verba sunt Divi Thomae juxta vul-
« gatas editiones ), esl error Eraconitarum, qui
« feruntur suos morientes novo modo quasi redi-
« mere per oleum ei balsamum, et aquam; ei in-
« vocationibus, quas bebraicis verbis dicunt super
a capita eorum. » Haec antea scripserat Augustinus
num. 16, ubi vero nomine « Heracleonilae » ap-
peliantur « ab Heracleonc. » Hanc Xyrpwj/v, sive
« redemplionem, » ab ■ Heracleone » excogiiaiam,
ejiisque Sectariis seu « Heracleoniiis » communem,
refert Epipbanius Haeresi 56, num. 2, ei Dama-
scenns niim. 56. Tam piiiida menda dixeril nemo,
e cainmo Tbomae excidisse: invexii ea aul Libra-
riorum oscitanlia, aul imperitia Typotbelarum.

CAPLT IH.

r.uiom AngcUro Doclori vendicantiir cxponliones
Priinae el Sccunclae Dccrelalis. Jlcm Covfmen-
tarius in Librum de Divinis Aominihus. De
lalina agilur vcrsione ab Aquinale adhibila-

I. Ad alia id genus opera pergo, quae a Divo
Tlioma elucubrata fuere. Superioribus Opusculis
ob argumenii proximitatem subnectimus Opuscula
duo, quae in Ediiionc Romana anni 1570, nunie-
raninr vicesiitium tertium, ei vicesimum quartum.
His commeniario suo illusiral Sanctus Docior pri-
mam el seciindam Decrctalem, seu Decrcta duo ad
fidein catbolicam atiincntia, quae ab Innoceniio lil.
Summo Ponlifice, sacro approbante Coneilio Late-
ranensi quarto, qiiod anno 121.5 celebraium esl,
primo et seciindo loco lata fueruut. Ab bis eiiam
dccrelis iniiium suinii colleciio « dccreialium, »

DISSERTATIO I.

is-

aulSancnonum,quam jussu Grcgorii lX,aggressuscsl
j)erfecii()ue S. Iiaiujiindus ile Pennufori inlerannuni
l!2oOel 1254. (ionsulc-praefationcn) in ejusdeni Sancii
Rainiundi Sumniani, Veronaeanno 17")4, lypisediian..
Ltrunique Conimentariolutn Sanclissiino Aqui-
nali adjudicanl communi ealciilo Veteres. Plolo-
maeus Lucensis Libro 23 Ilislor. Ecclcs.c.41, aii:
« Itcm Traclatus de Expositione primae Decreialis,
« qui sic ineipil: Salvator nosler, ad Arcliidiaconuiu
« Trideniiniim. » (!orrige ediia exeiiii)la, in quihus
lypo erranle habetur: • ad Arclndiaconum Cude-
« slinun), » Paria suni qiiae Joaimes de Columna
referl: « Exposilionem, mquiens, siiper primum

• ( leg. primain ) Decreliiliiim. » Primam ei se-
eundam Decreialem a Tlioma explanatam, diserle
memorant qui seqiiuntur Scriptores. Logoilieta apud
Baluzium: « Exposiiio cirta primam Decrctalem,
« De fide catliolica ei summa Trinitaie, et secuii-
« dam, Damnamus, ad Arehidiaconum Tuderlinen-

• sem ( lege Tridcnlinensem ). « Triveli verba
sunl in Clironico ad annum 127i: « Exposuil el
« primam Decreialein de Fide catliolica: el secun-
« dam, Damnaiiius, ad instantiam Arcliidiaconi »
Tridcniini. Hernardus Guidonis apnd Oudinum:
« Tractalus, ait, continens exposiiionem priniac
« Decrelalis de Summa Trinitaie, Firniiter crcdi-
« mus, qui incipit: Salvator noster. Tractaius con-
c linens exposiiionem secundae Decrelalis, Damna-
« mus et rrprohamus, qui incipii, Exposita forma
« cailiolicae lidci. » Conseniiunl dcnique S. Anlo-
niiius, rignonus et Vallooletanus.

Petrus de Alva apud licliaidum censuram Bar-
havarii sic rcreri ( qiiis ille sit clarissimus vir, di-
cam infia ): « Opusculum -3, quo Decretalis In-
« noceniii exponiiur, in dubium aliqui revocant.
« Scd quid ipsc Barhavarius censeat ( ipsius Echar-
« di aniiiiadversio est ), non subjicii. Nos autcm
« ( pergil ille ) posl Scripiorum aequalimn et sup-

• parium tesiiuionia, ac eiiam Codicum iMss. cjus
« aetalis fidem, cerio Sancio Dociori asserinius. »
lo. Ambrosius Barbavara, Mediolanensis patria el
professione, Ordinis Pracdicaiorum insignis alum-
nus, « Censiirain lucubra\it Opnsculorum, quae suh
« Divi Tliomae Aquinalis liiiilo hactenus prodiere,
« ad R. P. Magi.^trum Seriiphinum Cahallum Bri-
« xicnsem Ordinis S. Dominici Generalem Inquisi-
« lorem, et in Bomana Cinia Procuratorem. » Li-
helliim Ms. haheo, qui desideratur inier alia ah
Echardo recensita ejiis Opera ad annum 1294,
Quaenain ergo fueril Barhavarii, quem allegal
Petrus de Alva, hac de re senientia. profero ego
ex Codice Ms. ciiato . Opusciilum 25, inquii, quo
« Decretalis Innoceniii exponitur, in diibiiim aliqiii
" revocaiii, quod ihi Divus Thomas ( ad illa sci-
« licet Decretalis verba, Simul ab iniiio lem|)oris

• utramiiue de nihilo condidit crealuram, spiritua-

« lem ei corporalem, Augeliciim vidclieel et mun-

« danam ) lamquam Ecclesiae definitionem appro-

« bare ap|)areal: quod Angeli una ciim corporeo

« mundo condiii sint. Ex quo sequereiur, opposi-

« lam senieniiam esse baeresis damnandam : qtiod

« tamen ipsi minus placei 1 Par. q. (il, arl. 5.

« Sed Beverendiss. (iajeianns hoc scrupulo nos

« salis liberal in Commentariis suis ad enmdein

« Arlictdum. » Doli ergo el fraudis incusandus esl

Petrus de Alva, qi;i verha Barhavarii necieniis du-

hium allert; caeiera silentio premit, (piae duhium

solvunt el clidunt.

Loca duo Divi Thomae proferenda sunt, ac in-
vicem couiparanda: siniul(|ue suhjicienda Cajeiaiii
animadversio, ut difliculias omnis evunescai. bic aii
ille 1 Par. qu. 01, arl. 5: « lie>pondeo diccndum,
« (|Uod tirca lioc inveniiur duplev baiictorum Do-
« cioruni senientia: illa lamen prohahilior \idelur,
« qijod Angeli simul cum creatura corporea suni
« creuli . . . quamvis coniiarium non sil repu-

• tandum erroneum. » Aii vero in Expositione
primae Decretalis: « Alius fuii erior Origenis po-
« nciitis, quod Deus a prmcipio creavil solas spiri-
« luales crealunis; el postea quibusdam earum
« peccaulihus, crciivil corpora, (|uihus quijsi (|ui-
« l)usdam vinculis spiriluales suhsianiiue iilligu-
« rentur: ac si corporales creaiurae non fuerinl
« ex principali Oei inieniione produciuc, quia
« honuiii esset eas esse, sed soluiii ad puniendum
a peccaium spiritualium crealiii-iirum: cum ta.i.en
0 dicaiur Genesis primo: Vidii Deus cuncia quae
« fecerai, el erani valde hon;i. Unde ad lioc excla-
« dcndmn dicit: Simul ah iniiio tempoiis utramq;ie
« dc niliilo condidil naiuram, spiriluale.n el cor-
n poraleni, Angtlicam vid(,'licet el liumanam. »
Docet ergo priore loco, ad lidem caiholicam non
pcilinere simalianeam uiriusipie Angelicae et mun-
dunae creaturae creationein: docel ahero loco, [jde
catholica lenendum csse, utram^pic illiini creuturam
conditam a Deo fuisse ex primaiia de.slinulione.
Qiiae duo adversa non simt, sed vciissiiiia. Accipe
vero Cajetani animadverjionem: « Mihi \ideiur,
« quod sciens ( Thomas ) ac prudens haec scripse-
« rit ( loco ciiaio primae parlis. ) Nain illa verha
« Decretalis intcrfu-ctanda sunt in sensu in quo
« fiiint, magis quam in sensu (juem faciunt; ei
o ul dicit S. Thomas in expositione illius Decrelulis,
B verha illa opposiia sunt conira errorem Oiige-
« nis ei eoriim, qui ponimt creaturas spirituales
« tantum esse per se produclas a Deo; ac posl-
« Uioduni pro|)ter demeriia earum, corporales pro-
0 ductas fuisse. Unde, cum dupliciier leneatur,
« Angelos productos csse anie corpora: scilicd
« taiiiquam res sie per se productas, quod proptcr
« earum demerita, qiiodammodo per accidcns, num •
« dus corporeus sil producius: vel sitnplii.Mter et
« absoluie, quod ex voluntate Dei Arigeli praeees-
« scrint mnndum visil)ilem; Decrctalis iila, quam-
« vis secundum verha uliamque positionem de-
« struat: contra primam lamen, lamquam conira
« haeresim, interpretanda est; ad seeundam vero,
» lamqiiam ad minus probahilem, a()plicari potesl.
« Et ratio hujiis glossae esl, quia determinationes
« istae, nonnisi eontra aliqiios errores consueve-

• runi fieri. » llane Theologorum communem doe-
trinam egrciiie illusirat Dionysius Peiavius, 1 lieo-
logicorum dogmatuin periiissimus, Lihro I. de An-
gelis Capite \o: uhi ad illa Decreialis verba quod
attinet, sic ait num. 15, « In isio Canone vox >i-
« innl eo scnsu ponilur, iit sit ao((\ndii('r. At San-
« ctiis Tliomas in Opusculo quo Decretiilem illaiii
« exposuit, censet ila deccrevisse Synodum adver-
« sus Origenis errorem; qui spiriiuales creaturas
« solas. ac pcr se ah initio condiias asserebani:
« corporeas vero ex accidenii, non auicm ex pri-
« maria de^iinaiione, ut eo velul carcere spiriiuum
« delicta plecterel. Contra quos Innoeeniiiis itu
sanxil; ulramqiie simul, hoc esl pari eonsilio et
« primario, constiiutam a Deo; idque ah iniiio
« temporis ; hoe est, non ex omni aeterniiu-

4.84.

BERNARDI MARIAE DE RUBEIS

t te. »A(Jdi plura in re per sese clara non debent.

n. Sequitur « Exposilio in Librum Bea(i Dio-

« nysii de Divinis rvominibus. » llanc primae par-

li SummaeTbeologicae subjunctam exliibei Romana

cdiiio anni 1570. De germano bocce Divi Tbomae

foetu, tesiimonium perbibent Veleres omnes: nec

ulla mola est ab intempcranlioris criticae Censori-

biis dilljcubas. Piolomaeus Lucensis Libro XXIII.

Hist. Eccles. Capite 14, aii: « llem scripsil siiper

« librum de Divinis Nominibus. » Guillelmus de

Tocco in Viia Aquinaiis Capiie 4, « Super Dio-

« nysium de Divinis Nominibus. » Eadem verba

habent Joannes de Colunma el Bartbolomaeus

Logotbeta. Triveius in Cbronico ad Annum 127i:

« Libros Dionysii de Divinis ISominibus. . . e\po-

« suit. » Bernardus Guidonis apud Oudinun): « Tra-

« claius coniineiis exposiiionem librorum Beati Dio-

« nysii de Divinis Noa)inibus. » Paria scribunl

Pignonus, Valleoletanus et S. Antoninus.

Praeieriniitendum non esi, laudaium Valleole-
tanum addere veluti a Tbouta commenlario suo
expositos Libros « de Caelesti llierarcbia, iiemque
« de Ecclesiastica Hierarcbia, de Mysiica Tbeolo-
« gia: et omnes Epistolas ejusdem Dionysii: » Pi-
gnonum vero unam addere expositionem in Librum

• de Caelesli llierarcbia. » At delusos illos non pu-
deai fjtcri ( ut Ecbardi vcrbis utamur, ) et quae
Alberii Magni eranl in Sancto Doclore duplicasse.
INeque verba Henscbenii et Papebrochii negotium
facessani, qui Tomo VIII Martii in Analectis ad
Vitam Sancii Thomae § I, pag, 741, sic habeni:

• In Conveniu S. Dou)inici Neapolitano. . . . est
« praeterea cella S. Thoiuae in piissimum sacdlum
« commuiata, ubi et liber supra Dionysium de
« caelesii Hierarchia, propria S. Tbon^ae manu
« conscriptus, habeiur. Nos ipsi anno 16G1 Nea-
« poli in Festo S. Thomae existenies, singula ista
« mouumeuta venerati sumus. » Ai enim quis
credat, Neapoliianos consodales Praedicaiores ( ver-
bis utar Antonini Totiron in Viia S. Thomae Lib.
4, Capite 6) Angelico Doctori ejusquc gloriae ad-
dictissiuios, hacienus in tenebris consepultum reli-
quisse opus, si propria illud manu exarassel Aquinas?

Nolim ego celcbrem instaurare ac «novere quae-
slionem, inter Viros criiicos agitatam; quorum alii
Opera vuIgo«Areopagitica » rejiciunt omnia, vindicant
alii editis apologiis. Satis est, Divi Thoniae aeiaie
dubium nullum de vi-^f/* aut suppositione ingestum
( quod in disseriatione ad Calenau) auream adno-
lavin)us ) ut opus pro genuino habilum, omnium-
que ore eclebraium, absque ulla nimiao crednli-
taiis nola, suo Tbomas commentario illustrarci.
Fidem Auctoris, quisquis ille fuerii, versat alia
quacsiio ipsun)que Heterodoxum ftiisse, aui Apol-
linarislam, aut Monophysitam seu Euiichiantin),
putant nonnulli, vel ex ipso libro « de Divinis
« Nominibus » argumento haereseos deprompio.
Aegre aduiodum mibi persuaserim ego, haeresibus
liUirum illum scaiere. easque nobile ingeniura Divi
Thomae non deprehendisse, aut t^rte c-ognilas ad
eatholicum torquere sensum voluisse. In4egra hac <Ie
re Dissertalio sequiiur (1), in qua pro meritis, ul cen-
seo, Auetoris Areopagiiicorum onhodoxiam lato ca-
lamo vindico.

III. De latina ejusdem Areopagiiici libri versio-

nc, qiiam egregius interpres Divus Thomas adhi-

buil, paueis agere hoc loco liceat. In Disserlatione

(I) iNos liaaic Dissei tiitioncm snperiore Volmnine protulimns.

in Catenam Auream veiustas duas laudavimus 0-
perum Areopagiiicorum laiinas translationes: alteram
saeculo nono confeciam ab Joanne Scoio Eri-
gena, cujus meminit Anastasius Biblioihecarius in
sua de Scholiis Joannis Scytopolitani, et Sancti
Maximi latine redditis Praefatione: alteram a Jo-
anne Sarraceno, qui Abbas S. Andreae Vercel-
lensis Ordinis Canoniconnn Regul. diciiur, ador-
natam medio circiter saeculo diiodeciuio. Utramque,
ac teriiam insuper Ambrosii Abbaiis Camaldulensis;
ei qiiariam, sed imperfectau), ul qtiae solum Divi-
na Nomina coniinel ac Mysticam Theologiam, Mar-
silii Ficini; ei quintam denique, inslar paraphra-
seos, Thomae Abbaiis Verccllensis, cuu) Dionysii
Cartbusiani Commenlariis complectitur ac praestal
editio « Coloniensis inipensis Petri Quentel anno
« MDXXXVI. fol. » A folio 577, laudaii Sarraceni
latina versio prostat. Libros « de Caelesii, » deque
« Ecclesiastica Hierarchia, » latio redditos, « Ma-
« gistro Johanni de Sarcsberiis, » e\iu)io gentis
Angelicae et saeculi sui viro, nuticupat Sarraccnus:
librunjque • de Divinis Nominibus, » caeterosque,
« Odoni S. Dionysii Reverendo Abbati. » Hanc
Sarraceni translaiionem adhibuit sequiturque Divus
Thomas in suo in Libruin « do Divinis Nomini-
« bus » Commentario. De re certissima, quam
iniia collationc, ct oculorum experin^enio depre-
hendere cuique licet, fusiorem non vacat insiiiuere
sermonem.

Sed aliis in opcribus modo Scoti Erigenae ver-
sionem adhibet Aquinas, modo Sarraceni, ui e-
xemplis innotescit. Ait ille I Par. qu. 1, art. 9:
« Dicil Dionysius 1 cap. Caelestis Hierarchiae:
« Impossibile esl, nobis aliter lucere divinum ra-
« dium, nisi varietate sacrorum velaminum cir-
« cumvelatum, » Quae nempe verba sunt Scoti
Erigenae interpretis: aliler ab Sarraceno latine red-
dita: « Etenim neque possibile, aliier nobis super-

■ spleudere ihearchicum radium, nisi varielate san-
« ctorum velaminum sursum aciivecircumvelatum.»
Sarraceni versio est qua utitur I Par. qu. 13, art. 2,
n. 2: « Dicit Dionysius 2 cap. de Divinis Nominibus:
« On>nium sanctorum Theologorum hymnum in-

■ venies ad beatos thearchiae processus manifesta-

• tive et laudaiive Dei nominaiiones dividcniem; »
cum tamen Erigena sic habeat: « Et omnem sie
« dicere sacram Theologoruin bymnologiam inve-
« nies, ad beneficas divinitatis processiones mani-
« festalive et laudaiive nominationes diviuas prae-

• parantcm. » Paria occurrunt passim exempla.
Sed frcqiientius, uiroque interprete din)isso, Areo-
pagiiici lextus reddit sensuui, nitidioribus propriis
verbis: ipsumfl|ue textum graccum videtur ipse ali-
quando, aut alius ab eodem sciscitatus, dihgeniius
consuluisse, ac latine reddere arcuratione transla-
tione. Exemplum profero. Sic habet ille III. Par.
quaest. 19, ariic. 1, num. 1: « Dicil enim Diony-

• sius 2 cap. de Divinis Nominibus: Discreta au-
« tem est benignissima circa nos Dei operatio per
« hoc, quod secundum nos, cx nobis, integre ve-
« reque bumanatum esl Verbura, quod esl supra
« substantiam: et operari et pali quaecumque hu-
« manae ejus divinaeqtie operatiuni congruunt. •
tiaec lextwi graeco maxime consonant: Sia.y.s->f.piTai
0£T'f]i aya&o?rp»JT5; ei^ yifix<; S-ewp/ias, ro xa5rj/ias
i^ •fifxwi oX(x.w? xat aXyiS-wi; «jiw&yivatrsv vrrep^sic-t
7.cyo'J, Kxl Spiiat v.a.i ffaS-f/v csx r7i% avS^pwfffx/)^ xth
^snpytx; i^Th syv.ptTX y.ai itxipera. Non ita convcnil

Siirraccni (ranslalio: • Discretum anlcm cst a bcnigna

■ ad nos divina operalione, secunduin nos, ex nobis,

■ loiaiiter ei vere subsiaiiliam facium esse supersub-
« sianliale Verbiiin, facere elpali quaecumque iiuma-
« nae ipsius conlemplaiionis sunl elecia el semola. »
Lbi 3£'op/a,. pro, .rsspjtac, legisse videlur Inlerpres.
Keque felicius liaec verlerai Seolus Erigena verba:
« Uiscerniiur auiem bene decora in nos divina opera-
« lione, -secundum nos, ex nobis, universaliler el
« vei e subsianlificari superessenliale Verbum: et ope-
« rari ei pati quaecumque bumanitaiis ejus divina
« actione sunt discreia, ei summe miranda. » Quid?
quod in eisdem posireinis verbis laline reddendis
videnlur baesisse interpreles recentiores. Ambrosius
Camaldulensis ita vertit: « Kaque et gessit et [^er»
« tulii, quae sunt bumanae ipsius assumpiionis
m elecla alque praecipua. » Joacbimus Perionius:
« Fecilque et passus est omnia, quae bumanae
• ipsius aciionis praecipua sunt et singularia. »
Balibasar Corderius demum: « Eaque gesserii tu-
« leriique, quae bvimanae ipsius aciionis praecipua
« sunl et singularia. » Vocis nempe illius, ^xenp-
yiai, viin adsequuti miniine videntur. Quo de loco
recie inielligendo plura diccnda suni in subjecia
Disserialione (1).

CAPLT IV.

Cenuini Sanrli Thomae foefus lial>en(ur Com-
meiilarii m Boetii lihrm de llchdonmdibnx,
€l de Trinitale. TUuli Ilebdoniadiun expositio.
Ab Aquiiiate Comnienlarii abjndieantnr in
ejusdem Boetii de Consolatione Ph losophiae,
el de Scholarium disciplina: quorum postrcmus
nec girmanus est Boetii foetus.

I. Ad Opuscula duo quae poslremum loeum
tcnenl, sermo [)rocedit: quorum alterum inscribilur,
u Exposiiio in librum Boeiii de Hebdomadibus: »
alhrum, <• Praeclarae quaesiioncs supcr librum
« Boeiii de Triniiate; » primum num. 09, inter
Opuscula recensiium; niimero 70, alterum. Uniinj
in Boetii libruin « de Triniiale » conimentarium
fiieiiioral IHolomaeus Lucensis Libro 25 Hist. Eccles.
Capile 14. « Uem scripsit, in(|uiens, super li-
« brum de Trinitale Boelii. » Error irrepsit in
Mcdiolanensem cditionem Tomo 1 1 Muraiorianae
Scriptoruin Italiae collectionis, ubi legitur; « Su-
« per libruin de Felicitaie Boetii. » Ulrumque re-
censenl Veleres alii. Guillelmus deToccoait: « Dc
« Trinitaie, de llebdoiiiadibus. » Joannes de Co-
lumna: • Super Boeiium de llcbdoinailibus: super
« eumdeni de Trinitate. » Bernardus Guidonis:
« Tractalus continens exposiiionem snper librum
• Boetii de Uebdomadibus, qui ineipit: Percurre
« prior in doinuiu luain. Tracialus super libruin
« Boeiii de Trinitale, qui incipil: Ab inilio nalivi-
« latis meae investigabo. ■ Trivetus: « Librum....
« Boeiii de llebdomadibus exposnii. Sed siiper li-
« bruin ejusdem de Triniiate exposilionem incboa-
« tain non perfecit. » Conseiitiunt denique Piguo-
ni, Valleuleiani, S. Anionini lestimonia.

ISotissimus est Boetii liber • de Trinilate: »
nlioqiie eiiaiii liiulo iii ediiis et Mss. insigniri so-
lel, ■ Quomodo Triniias iinus Deus, ac non tres
« Dii; » ac incipil: « lnvesligaiam diulissime quaj>
« siionem. » Q. Aurelio Memmio Simmacbo, sooero
suo, opus nuncupavit Auclor: quod commentario
(I) Jam a iiobis rclala, supcrioii Voluiiuiic.

DISSERTATIO I. 48:i

illustrassc dicitur Venerabilis Beda, vel Edmundus

Albaniis, ul aliis placel. Feriur etiam Commentaiio
Gilberti Porretani: eandemque spariam egregie or-
navit Angelicus Doilor.

II. Liber altcr « de Ibibdomadibus » quaesiio-
nem versai: « an omne quod esl, bonum sil, cuin
« non sinl subslanlialia bona. » Jo. Alberius Fa-
bricius in Nolis ad Tritbemium de Scriploribus
Ecclesiasticis, et in Biblioibcca latina, banc noiam
appingit: • In Catalogo Manuscriplorum Angliae
« Toiiio L, pag. 94, num. l'JOO. Boelius de Heb-
« dodiadibus, qiii alio modo intilulaiur de Para-
« doxis, videtur polius e>se Alani, de Maximis
« rbeologiae. » Is est Alanus Insulensis, quem
juniorein vocai Guillelmus Cave, anno circiler 1203
denatus, ut calculos subducit Casiiiiirus Oiidinus
in ejiis Elogio ad Annum l-ioO. Inter ejus opera
numeiatiir « Liber 1 de Maximis seu axiomaiibus
« Tbeologiae. » llujus iniiium est apud laudatum
Oudiniim: « Omnis scienlia suis uiiiur regulis: ■
unde longe diflert ab Opusculo quo de agimus,
quod incipit: • Poslulas a me, iii ex llebdoiiiadi-
« bus nostris, ejus quaeslionis obscuritalem eic. »
Qui solutionein obscurae quaestionis postulaveral,
vocatur a Sanclo Tlioma in Commentario « Joan-
« ncs Diaconos Romanae Ecclesiae: » ille nempe,
cui alia a Boetio opuscula inscripia lcgunlur Evin-
cere allala verba videniur, niinus proprie indiium
Operi lituliim • de llcbdonadibus; » cum polius ex-
eerptum sil ex alio ampliore opere, quod • de
<« llebdoinadibus » scripserat Boeiius; quod etiam
novii Aquinas: • Scribil autem, inqniens, bunc
« librum ad Joannein Diaconum Ecclesiae Bomanae,

• qui ab eo pelieral, ul ex siiis Hfbdoinadibus

« dissererei, et exponerei quamdam difficilem quae-
« stionem. » Ila vero liber ille amplior videi-ir
in.scripius, exemplo M. Terenlii Varronis, qui libros
eomposiiit « de Hebdomadibus, » alias « de Ima-

« ginibus. » Puiat Jo. Alberlus Fabricius, in sin-
giilis liujus operis libris Varronem «eplem Virorjm
illuslrium imagines siylo suo delineasse: adeoque
tolum opus diciiirn • de Hebdoniadibus. » Non ali-
ter ergo Boetius in singulis Hebdomadaruin suarum
libris forte sepiem selecias versaverit exposueriique
difliciles quaestiones: quaruin excerptum unum ex-
bibeai Opusculum de quo agimus. Alia esl titiili

• Hebdoinadaiiiin » exposiiio, quam laudatus Fa-
bricius proferl ex Samuele Petito.

Longe diversa est Divi Tbomae inferpretatio:
« Boeiius, inqiiieniis, de suis concepiionibus libruin

• nobis edidii, qui de Hebilomadibus diciiur, rd-
« est de edilionibus: quia in Graeco « lielxlo-
« mada idem est quod edere. » Apposiiam babel in
biinc locum animadversionem nociissimus Ecbardus:

• Q <i Sanclo Doclori, inquiens, persua-^it, de lleb-
« domadibiis idem esse ac de editionibus, in suo
« (>odice Ms. foraan legebat Ecdom;\<Iibus vocabu-
0 lum barbarum ac inauditum qiiod ex graeca voce
« i^'ji5'<\ui, putavii originem ducere, unde sass-
« 3(4 edilio: eum conira de bebdomadibus, iS-
« Jouact significet de sepiem dierum spalio, seii

• Sepiimanis. » An ergo naevus iste diibiu n in-
geraf, num germanus Divi Tbotisae footus liaberi
debeai Opusculum? Censuram profero laudaii io.
Ambro^ii Barbavara: « Commentaria, inqujemis,
« ad llebdomadas el librum de Trinilaie Sevcrini
« Boeiii: et slylun et docirina n Aquioatis saii^

• praeferuni; nisi quempiam lurbet exposilio ilk

BERNARDI MAR!

I rudior graeci nominis, hebdomas. Boeliu*, inquif,
« de suis concepiionibus librum nobis edidil, qui
« de hebdomadibus dicihir, sciiicel de edilionibus:
« quia in graeco iiebdomada idem esl quod edere.
a Al contendant qui voluni: ego sane lalem nae-
« vum in his Scriplis nialo agnoscere, quam Au-
« ctorem debita gloria frustrari; maximc quod
« constet, eum graecarum Hilerarum pcriiiam nus-
« quam jactare sohtum. »

ill. Sed ab Aquinate abjudicandi oranino sunt

Commenlarii qui feruntur, « Super hbros Boelii

« de Consoiatione Pliilosophiae, » itemque « in

« Tractatum Boeiii de Scholarium disciphna. »

hicipit primus: « Philosophiae servias oportet: »

initium aherius esi, « Solum homineu) nexum fore

« Dei et mundi. » Typis uterque sub nomine San-

cli Thoniae saepius pro(hil: pluresque ediliones me-

morat Echardus. Codirem Membranaceum in foho,

anno circiier 1400, manu exaraurn se vidisse, te-

siatur idcm Echardus in Parisiensi Colberiina Bi-

bhoiiicca, in quo singulae paginae per cohimnas

divisae duphceni exhibent expositionem in eosdem

Boeiii libros « de Consolatione. » Quae legitur in

sinistra columna, incipit, « Explanaiionem: » ea-

demque iribuiiur Nicolao Triveto. Quae vero in

dexira legitur, Imnc tiiuhmi praefert: « Proiogus

u in hbrum Boeiii de Consolatione Pliilosopliiae

« secundura Sancium Thomam de Aquino Ordinis

B FP. Praeilicatorum: » idemque prologus sic in-

cipit: « Sicut dicit Philosophus prirao Polilicorum: »

ac inilium denique exposiiionis est, « Caruiina qiii

« quondanr.. » Modus auiem iractandi in genere esi

didascalicus. Ilinc innoiescit, hanc IMs. exposi-

tioneiT) longe ab ea differre quam saepius typis edi-

tam adnotavimus. Equiilem inler opera Angelici I)o-

cloris nun)erat expo^ilionem » Super Boeiium de

« Consolatione Philosophiae » Laurcntius Pignonus,

qui sub finem saeculi quarlidecimi florcbal: al neu-

AE DE RUBEIS

tram, sive inanu in citalo Colbertino codice scri'
ptam, sive typis excusam, Thomae « asserere audeo
a ( aii Echardus ) quia nullus Veierum inier opcra
« Sancii Thomae recenset. » Ncganiis hnjusce ar-
gumenti vires jam saepius ponderavimus.

Eodem pariter silentio Veterum adigente, reji-
cienda est exposiiio, quae dicitur, « in Tractatum
« Boetii de bcholarium disciplina. » Pereniptorium
inde sumitur argumentum, qiiod ipse libelluscom-
muni hodie Chrilicorum sententia negatur opus
Boetii. Vide Caesareni Egasium Bulaeum in lli-
storia universitaiis Parisiensis, T. I « de Scho-
« lis Parisiensibus anle Carolum Magnum, pag. 84.
Joanni Scoio Erigenae illum adjudicant nonnulli,
alii Dionysio Carthusiano: vel Peiro Blesensi, vel
Ilugoni Heteriano alii: ac alii deinum Thomae Bra-
banlino, seu Caniimpralano. Jo: Albertus Fabricius
haec laie enarral omnia, afferique librura excusuin
anno 1509, 4, qui inscribiiiir, « Aucioritas Aristo-

0 lelis et aliorum Philosophorura: » in eoque ad-
noiatum legi ait, « quod liber de Institutione Scho-
« laslica Boethio humiliiaiis el majoris aucloritaiis
a causa a Iscriptiis sii a Thoraa Brabaniino, graece
• ae hebraice doclo, qui ex graeco iranstuht libros

1 Aristotf^lis. » At Brabantinus ille Scripior, si
ullus quidem fuit, qui Boetio praedicium libellum
supposuit, non est Thomas de Caniimpraio, sed
Guiilelmus de Moerbeka, sive Morbeka, sic dicius
a loio natalis in Brabaniiae el Flandriae coufiniis,
et ipse ()i(I. Praedicalorum insignis alumnus, grae-
ce, hebraice, et arabice dodus, qui libros Ariiloie-
lis ad prcces Thomae Aqiiinalis consodalis laline
transtulil. Consule elogium ejus apud Echardum.
Foetuni ergo (luillehui Brabamini, conjeciari licat,
libellii.n « de Scholarium disciplina: » et hnben-
dum pro certo comperioque, Divi Thomae noii esse
exposiiionem, quae fcrtur, in idem opus.

S) i S S !i R T A T I 0 II.

DE OPtJ*?CUL!S AO JO\N\EM VERCFLLE.NSEM MAC.ISTRUM GEM-RALEM ORDIMS PRAEDICATORUM, Af) LECTOREM
VEiNETUM, AD LECTOREM VESONTIMJM, AD REGi.WLDUM PlllVEKNATEM: DEQUE AUCTORIS ERUDITIONE, SO-
LlDiTATE hXGEiMI, ET OPTIMA CRlSI

CAPLT L

(ienainum Sancli Thomae Opusculnm oslenililur
fiesponsio <ie Articulis duohus el quadracjinla.
Suppo.sida allera csl de Articulis cenfum et
oclo. Prudentissima Aqwnalis annnadrersio
circa judicia quae de PliUosophorum piacitis
ferri debcni, ad fidei docirinam comfiarulis.
Exempla afferunlur de Angrlis caclorum mo-
loribus, deque caelorum anima et loco infemi.
Ricardi Simomi animadrersiones refclluutur.

L In editione Operum Sancti Thomac, quae
Romae jiissu Pii V. Sumrai Poiitificis anno 1570,
curata est, Opusculum quartum inscribiiur: « De
« duobus nraeceptis Caritatis ei dccem legis prae-

« cepiis; » quintum, « de Ariiculis Fidei el Sa-
« craoicntis Eoclesiae: » sexliim, « Exposiiio super
« Syrabohim Apostolorum: » septimum, « Exposi-
« tio Orationis Dominicae: » octaviim, « Exposiiio
a SHiper salutatione Angelica. » De his latiorecala-
mo et uberiore Tractatu egimus in Admoniiione
VI!I. Tomo praemissa (1). In eaden) Romana editione
scqiiuntur Opuscula diio, noniim el decimum, « Fra-
« tri Johanni Vcrcellensi Masiistro Gcnerali Ordi-
« ni Pracdicaiorum » nuncupata. Inscribilur pri-
mun>: « Responsio de Ariiculis CVIIi, sumptis ex
n opcrc Pciri de Tareniasia: » alterum, « Respon-
« sio de Articiilis XLII. »

(1} Quam uoi in (iiie praeccJ. Valuniiiiis reporlavimus.

DISSERTATIO II.

487

Isliiis (Jisorta menlio apud veleres omnes No-
mcncluiorcs, Plolomaeurn Lucensem, liernardum
(juidonis, Barlholomaeum Logoilielam, iNicolaum
Triveluni, Joannciii de Columna, Pignonum, Vallco-
leiaiiuu), Sanclum Anloninum. Ariiculos « quadra-
« ginla Ircs, » <juil)us responderit Aquinas, numc-
rai Bernardus (iuidonis, Logoilieta, Vullcolctaniis
et Sanctus Anloninus: « duos el quinquaginta »
Pignoiius, erranic sine dubio Nolario: « duos vero
0 ei (juadraginia, • edila omnia cxcmpla. Quid c\-
poscerel Magistcr Gencralis, quo etiam lcmpore lil-
lcras ejus cum Articulis acccpcrit Aquinas, propo-
siiisquc satis quacsiionilius fccerit, aperil ipse in
l>racfaiione: « Palcrnilaiis vcsirae, inquicns, litieras
« Fcria quarta antc Pasclia » rccepi, dum Missa-
rum solemnia agercnlur, mulios « Arliculos » in-
lcrclusa schcdula coniincntes: quihus singiilis milii
a respondendum niandahatis, responsionis forma ta-
xata, an scilicel Sancli sint illius scnlentiae vcl
opinionis, quam contiiiei ariiculus: ct si Sancti
sint illius sentcntiae vel opinionis qnam articu-
lus continei, an cgo illius opinionis vcl senlcn-
tiae ( siiii ) ei si non sim, an tolcrahiliicr di-
ci possit. Quihus articulis slatiin scquenii dic
secundum foruiam a vohis Iradiiam, praeiermis-
sis aliis occupaiionihus, sccundum quod milii
« occiirrit, rcsponderc curavi. » Pclrus Pellican
adiiioiict, Opusciilum istud anno 1^71, adnotatum
esse in Codicc Viclorino: quo anno sacrum Pascha
incidii in dicm 5 Aprilis. Adhuc Parisiis Sania-
cohacam Scholam rcgchat S. Tliomas, qiii eodem
anuo ad (inem verii;ente in lialiam reniiirravil.

II. Opusculum altcrum, primo loco mcmoraumi,
Vetcriim ncmo rccensct: quo silenlio invictum su|)-
posiiioiiis argumcnlum eflici, frequentius adnoiavi-
mur. Cur enim Joannes Vercellensis proposucrit
Tho'!iae « sumptas ex opere Petri de Taranlasia »
(|uaestiones explanandas ? Cur mola duhia non sol-
visset ipse Peirus ? Tliomas anno 1274, vita mi-
gravil: eiqnc duohus annis et aliquot mensihus
siipersles fuil Petrus, anno 1272 electus Anii-
slcs Lugdunensis, anno insequcriie 1273, in Col-
legium (^ardiiialiiim adscitiis, ad Summiim Pon-
(ilicalum eveoius anno 1276, die 21 Januarii, vo-
caius Innoccniius V, eodemque anno dic 22 Junii
dc/iatus. Posl ohitum uiriusque in lucem prodiissc
Opusculiim, haiid inepla conjcvtura colligit Fchar-
dus. I)c Pciro Tarcniasicnsi diligcnlius cgisse vi-
deiur laudatus Echai^dns, quam Mouachi Saneti
Mauri in Gallia Christiana.

III. Priidcntissimam refcrre liceat Sancii Tho-
mae animadvcrsioncm, quac gcnuino superiore iu
Opusculo Icgitur in Praefatione circa judicia, quae
de |ilaciiis Philosophorum, ad fidei docirinam com-
paraiis, ferri deiicani. Vcrha sunt: « Rcspondcrc
cuiavi; hoc tamcn in principio proiesians, qiiod
lilurcs horum Articulorum ad fidei docirinam
non periincnt, sed magis ad Pliiloso|)horum
dogmaia. Mtilium aulcm nocct, talia quae ad
piclalis doctrinam non speciant, vel asscrore
vel negare, quasi pcrtincniia ad sacram do-
ctrinam. Oicil cnim Auguslinus in V. Confes-
sion. ( (^apite 5 ): Cum aiulio Chrisiianum a-
liquein . . . ista ( sciliccl quac IMiilosophi de
caclo aut slcUis, et. de solis ei lunae molihus
dixcrunl ), ncscicntem el aliud pro alio senticn-
tcin, paiienlcr intueor ophianlcu) homincm: nec
illi ohcsse vidco, cum de lo, Dominc Crcator o-

mnium, non oredal indigna, si forte silus ei ha-
hitus crealurac corpor"alis ignorcl. Ohest autCfn,
si liacc ad ipsarn pieiatis docirinam pcrlinere
arhitreiur, ct periinacius aflirmarc audeai (juod
ignorat. (^uod auicm ohsii, manifcstai Augusti-
nus in 1 supci- Gencsim ah litterum (Japiie !'>,
niim. 39. Turpe esl, inquit, niniis el peinicio-
0 sum, ac ma\imc cavendum, ul Chrisiianum, de
« liis i'chiis (piasi sccundum (Ihristianas liitcraslo-
a qucnicin, ila dclii"are quilihel infidclis audiat, nt
« qircinadmodiim dicilur, loio caelo aberrai'c con-
spi( iens, risum lenere vi\ possit. Et non tam
molesluin est qiiod errans hoino videatur; scd
quod auctores nostri ab eis qui foris sunl, talia
scnsisse crcduntur; et cum magno eorum exiiio,
dc qiioruui salule satagimus, lamquam indocii
rcjirohcnduulur el respuuniur. Lnde mihi vidc-
tiir tutiiis essc ut haec quae Philosojihi commu-
ncs ( vel coinmuniier ) senseruni, et nosirac
fidci non rcpugnant, neque sic asserenda ui do-
gmata fidci, licl aliquando sub nomiue Philoso-
phorum iiitrndticaniur: necjuc sic esse neganda
tamqtiam fidei contraria, ne sapienlihus hujiis
manJi conie nnendi doctrinam fidci occasio prae-
heatiir. »

IV. Quod alios docei, egregie ipse prae«iat A-

qiiinus. Uem |)ersp;clain facio, aliqiiihtis iii me-

(lium allatis exemjilis. Ad Angelos caelorum moio-

res periinent .\riiculi plures, quos minime rejicien-

dos consei Docior Angelicus. vcrum esse prohahi-

Ics, confieit Augustini doctrina. \d primum in-

quil: « Rcspondendum vidcliir, quod ordo com-

B miinis diviiiitus insiiiuius hoc hahci, ut cor-

o poralis creatura ab ipso ( Deo ) moveatur,

« spiritu medianie. Dicil enim Augusiinus in III

« de Triniiaie ( Capite 4, num. 9 ): Quemadmo-

« duin corpora crassiora et inferiora per subiilio-

« ra ei superiora ( al. potcntiora ) qnodam ordi-

« ne regiinttir: ita omnia corj^ora per spirilum vi-

0 lae rilionalem. Et VIII supcr Gcnesim ad lilie-
ram dicit ( Capite 20, num. 39 ), qtiod Dcus
spiriiualem ercaturam corporali praeposuii. ■ Ad-

vero: « ncquc tamen divinam poicnliam csse
« htiic ordini alligaiam . . . in operihus iniraou-
« losis. »

Ad lertium Ariiculiim intcr placita Piiilosoplii-
ca rclinquii, nuui « animaia sini corpoi-a caehv
« siia: (jiiod Damasccnus ncgai in II Lihro ( de
« Fide orihodoxa Caj^ite 6 ), licei hoc Aug«istinu<
« suh duhio relinqiiai in II super Gencsim ad
« lillciain ( Capiie 18, num. 38 ). » Kadem le-
nehalur duhilaiione Augusiinus in Enchiridio Capiio
1)8, num. 15. Regulam hoc loco constiluiam servat
Aquinas Lihro II conlra Genies, Cajiitc 70, in fine:

1 lloo atiKMu qiiod dictui;i csi, inquiens, de anima-
n liouc caoli, non diximus qua>i asscrondo secun-
« dum fidei doeirinam, ad quam nihil pertinet.
« sive sic sive aliier dioatur. » Nnimadversionem
airoro Doolissimi Pctavii Lihro I dc Opilicio sex
diorum, Capiic 12, num. 13- « Qiiae cuin iia sint,

1 inquiimtis, omni Catholicac vetusiaiis pairocinio
« dostiiuta cst Plalonicorum et Origenis illa fa-
« hiila . . . Quamohrem calonus sonicntiam suam
» cdidil ( Thomas ), ui neuiram in pariem pro
« nuniialum esse ab Ecclesia dixerit: cum Quiniae
« Synodi Acta decretaque de Origonc non e\teni.
« Dc cujus lamen auoloriiato ac jiidicio non j>os-
« so modo duhiiari arbilior idque tum ex Jusli-

s
a

dil

488 BERNARDI MA

■ niani Epislola, el anathematismis ibiciem exposi-
<r lis, tum ex Nicephori aliorumque testificalione
o satis constare; tamelsi non eo usque, ul pro
i haeretico qui illum asserat, habendus videa-
« tur . . . . In Con)menlano ad Librum secun-
« dum de Caelo ( Lecl. 13 ), idem ille Sanctus
« Thotnas nihil nisi opinionem Arisiotelis expli-
« cavit: non quod ipse semirei, exposuii. At in pri-
« n/sa Parte Suminae Theologicae (Q. 70, Arl. 3^,
« ubi lalius eam quaeslionein pertractat, aperie
« ac sine haesitaiione ulla neganiem opinionem ad-
« struit. ( Num. 14). L-t autem caelestibus orbi-

• bus ac syderibus foruiae loco naiuralis animam
« defendere, non habet manifesiam haeresis invi-
« diam; iia promiscue res omnes, uti terram, ae-
« rem, aquam, lapides, hiijiismodi reliqua, anima
« ei sensu praedila esse pntare, haeretica el abo-
« minanda esl opinio. »

Ad Arliculum 31, qiio inquirebatur, ■ an in-

« fernus sil in centro. vel circa centrum lcrrae, »
Aquinatis responsum esi: « Dicendum videtur, in-

« quicniis, quod locus inferni sit intra lerram.

« Unde Augustiniis in Libro Retracialionum dicil

« ( II Capite 24, n. 2 ): De inferis magis, ut vi-

« detur, dicere debuissem qiiod sub terris sint,

« quatn rationem reddere cnr sub lerris esse di-

u cantur. Ubi tanen sint infernus , an circa

« centrum terrae, vel circa superficiem, nihil arbi-

■ tror ad doctrinam (idei pertinere: et superfluum
« est de talibus sollicitari, asserendo vel impro-
« bando. Locus ab Augustino reiractatus prosiat

• Libro 12 de Genesi ad liiieram, Capite 55, llac
« de re opiniones hominiim refert omnes Docior

• Angelicus in 4, Disi. 44, Qu. 5, Art. 2, Q. 5: tibi
« Theologica gravitate dignissimam doctinam tradii:
« Dicendum, quod, sicul Augustinus dicit ( Libro
« 20 de Civiiate Dei, Cap. I fi. ) in qua parle
0 n,undi infernus sit, scire neminem arbilror, nisi
« cui diviiius Spiriius revelavii. Unde et Giego-
o rius in 4 Dialog. (('apiie 42) super hac Quaesiione
« interrogatus respondet: Hac de re lemere defi-
« nire non audeo. Nonnulli namque in quadam
« terrarum parte infernum esse pulaveruni: alii

■ vero hunc sub lerra esse existimanl. Et hanc
« opinionem probabiliorem esse, ostcndii dupliciier.
« Primo ex ipsa nominis ratione, sic dicens: Si
« idcirco infernum dicimus, quia inferius jacei;
« quod lerra a caelo esl, hoc esse infernus debct
« ad terram. Secundo aulem ex hoc, qnod dicitur
« Apocal. 5 (v. 4): Nemo poieral neque in caclo
« neque in terra neque subtus lerram aperire
« librum: ut hoc quod dicitur in caelo, referalur
« ad Angelos; hoc quod diciiur in terra, referatur
« ad homines viventes in corpore; hoc quod dici-
« tur subtus lerram, referatur ad animas existenles
« in inferno. Augustinus eiijim in 12 siiper Genes.
« ad lilterain (Capiie 54, num. 6G,) duas raliones
« langere videtur, quare congruum sil quod in-

• fernus sit sub lerra. Una esi, ut quoniam de-

• funciorum animae amorc carnis peccaveriini, hoc
« eis exhibeaiur, quod ipsi carni mortuae solet
« exhiberi, scilicet sub icrra reeondantur. Alia est,
« quod sicut est gravitas in corporibus, ita trisiitia
« in spiritibus: et laetitia, sicut levilas. Unde sicut
« secundum corpus, si ponderis sui ordinem te-

• neant, inferiora sunt omnia graviora: ita secun-
« dum spirilum, inferiora sunl omnia irisiiora. Et
« sic sicul conveniens locus gaudio eleclorum, esl

RIAE DE RUBEIS

« caelum Eir.pyreum: iia conveniens locus tristitiae
« damnatortim, esl infimum terrae. Nec debet mo-
« vere, quod Aiigusiinus ibidein dicit (Cap. 55,
« nnm. 62), quod inferi sub lerris esse dicuntur
« vel creduniur: quia, ul in libro (2) Retract.
« (cap. 24), hoc relractans, dicii: Mihi videor di-
« cerc debuisse magis quod sub terra suni inferi,
« quam rationem reddere cur sub lerris esse di-
« eantur sive credaniur. Quidam lamen Philosophi
« posuerunt, quod locus inferni erii sub orbe terre-
« stri: tamen supra lerrae superficiem, ex parle
« opposita nobis .... Pythagoras vero posuil
« locum poenarum in Sphaera ignis, quam in me-
« dio lotius orbis esse dicii, ut patet per Philoso-
« phum in 2 de Caelo et Mundo. Sed tamen con-
« venieniius his quae in Scripiura dicuntur, est

• ut sub lerra esse dicatur. » Regiilam praesto
habes, qua judicium feras de Svvindero Anglo,
veiusiam instanrante excogitaiionem, ac inferni lo-
cum in sole reponente.

V. Joannes de Vercellis, cui nuncupatum Opu-

sculum est, quo de agimus, Generalem gessii Prae-

dicalorum Ordinis Praefecturam ab aniio 1264 ad

annum 1285: Thomae Aquinali vitam agenli, ac

posl obilum addictissimus fuii: ejusque doctrinam

pro iiovit pro viribus. In Generalibus Comitiis Me-

tliolanensibus anno 1278 celebratis, haee habcntur

apud Echardiim in Elogio ejusdem Joannis ei Rai-

muntli de Medullione, et apud Martene in Thesauro

Anecdoiorum Tomo IV^ num. 10: « liem injungi-

« mus distiicte F. Raymundo de Medullione, et

« F. Joanni Vigorosi, quod cum feslinatione vadant

« iu Angliain, inquisituri ddigenter super faclo

« Frairuii), qiii in scandalum Ordinis de Scriptis

« Venerabilis F. Thomae de Aqtiino ( deiraxisse

« dicuiitur ). Quibus ex niinc plenam damus au-

« cioriiaiem in Capite et in membris: qui quts

« culpabiles invenerint in praediclis, puniendi, ex-

« iia Provinciam emittendi, ciiam officio privandi,

« plenam habeant poiestaiem. » Haec alia in Ge-

neralibus Parisinis Comiiiis laia fuit ordinatio anno

1279, num. 17: « Item cum Venerabilis Vir me-

« moriae recolendae Fr. Thomas de Aquino sua

« convcrsatione laudabili et Scriptis suis multuin

o honoraverit Ordinem; nec sit aliqualiter loleran-

« dum quod de ipso vel Scriptis stiis aliquis ir-

« reverenier vel indecenter loquaiur, etiam aliter

« seiilienies: injungimus Prioribus Provincialibus

« el Conventiialibus, et eorum Vicariis ao Visita-

« toribus universis, quod si quos invenerint exce-

« dere in praedictis, punire eos acriter non post-

« pononi. »

llaec Comitiorum excerpta cum a Jacobo Quelif
acv'episset Ricardus Simonius, criticis ab ipso in
Sacra Biblia elticubraiis operibus notissimtis, coram
palamque vtilgandum e re sua censuii, « Sancii
« Thomae doctrinam aegre in Scholis noslris prae-
« valuisse » Haec habet ille sub emeniiio nomine

• Sanjorii, » in Bibliotheca Critica Tomo II, Ca-
pile 25. Livido legebat ille oculo Comitionum no-
strorum edicia: quae titique produni, sodales aliquos
doetrinae Sancii Thomae obluctatos fuisse; siinulquc
palefaciuni, ad frugem eos coniinuo reversos esse.

Lata anno 1277, a Stephano Tempier Parisiensi
Aniisiiie censura in plures Arliculos, eademque in
Anglia a Robcrto de Kildvvardbi Archiepiscopo Can-
tuariensi confirmata, ansam aemulis quibusdam
praebuif, ul aliquas a Thoma theses propiignatas.

DISSEIITATIO II.

489

vclnti censurae obnoxias vulgarenl. In parles tracti
fuerc Sodales nostri, paiici, petulaniesque: quos
gravi poena coercerjdi, ni resipiscerent, iacta Me-
dullioni et Vigoroso facuhas. Conlinuo acquicvisse
illos, nemineuique cognitum qui obluciaretur, laia
superior cauiio seu piovisio in Parisiensibus Co-
miiiis anno l^^Ty, luculentissiine evincii.

Iloc eodem anno 1^79, Koberto de Kildvvardbi
Ordinis Praedicatorum stiflectus est in (^anuianen-
sem Caibedram GuilJcImus cle Pcka.iio ex Ordine
.Minorum adsumpius, qui novas in Atiuinaiem tur-
bas movil ob eam qiiam ipsc tcnuil, ■ de unic-a
« in bomine lorma subsianliali • senieiniam. Vin-
dicias Uoctoris Angelici sirenue egeruni Nostrates,
Joannes seu Kicardus Clapocl Anglus et Joannes II
Parisiensis, aliique Anonymi, quorua» scripta in
Bibliolbecis adservantur. Qua de re laiius in alia
mibi agendum Uissertaiione. Ilinc anno 1^280, jam
concors noslrorum atiimus crai in siislinenda Sancli
Thomae docirina, Ordinationem a -cipe Comiliorum
(jencralium Parisiensium, quae eodein anno ccle-
braia fueriml, niim. 19, apnd laudatum Mavienc:
« Dislrictius injungimiis el maiidamus, nt Fraircs
« omnes et singuli, proui sciunt et possunt, elli-

• cace.n drni oj)eram ad doctrinam venerabilis

• Magislri Fratris Tliomae de Aquino recolendae
« memoriae proniovendam, el saliem iit est opinio
« defensandain. El si qui conirariunt facere atien-
« lavcrini assertive, sive sint Magisiri, sive Baccal-
■ laril, Priores, alii Fraires, aliier seniicntes, ipso
« faeio ab ofliciis propriis ct aliis Ordinis sini su-

• spensi, doncc per Magislrum Oidinis vel Genc-
« ralc Capilulum sinl resiiluti. Et nibilominus per
« Praelaios suos seu Visiiatores juxta culparum
« exigeniiam, condignam rcporienl poenitentiam. »
Nibil vero contra cauiionem, quae fuiuro lempori
prospiciebai, moiiios esse consodales, ex eo nottim
eompertumque: « ul nulla circa boc poenitentia, »
adnoiante Fcbardo, « in Aclis inflicta postea nie-
« morclur. »

CAPUT II.

(jcrtnanus Aquinatis foelns csl Opusculwn dc
Forma absotutioiiis. Duplex disfiiiquitnr qune-
stio juris, ac tcrtia fncii: Sancti Doctoris sen-
lcnlia. Formae indicativo ino<to expressae an-
fiqmtas. I\'um iiiiposifio manus ad vnlorcm
Sacramcnli perlincat. Joaniiis Lai(noii censura
expendilur, rcfiKilurqtie.

I. Superioribiis Opusculis illud boe loco anne-

ciere plaeei, qiiod 22 nuuieratur in ediiioue Ro-

mana, « de Forina absoluiionis sacramenialis. »

Foetiim Aquinatis iiidubium veieres omnes lesianiur

ISomcnclaiores , Piolouiacus Liicensis, Bernardus

Guidohis, Bartbolomaeus Logoibela, iNicolaus Tri-

\'C{\in, Juannes de Columna, Valleoleianus, Pignonus,

Sanciiis Antoninus. Non eadem apud omncs legiiiir

inscripiio: sed alius eiiam tiiulus ellVrlur « de Ab-

« sobiiione, » vel « de Forma poenitenliae abso-

» lutionis. » Joanni Vercellensi, quem regimen

Ordinis Praedioaiornm icnuisse ab anno I2Gi ad

annum 1284, adnotavimus. nuncupatum Opusculunj

est. Brevem alTero Jo. Ambrosii Barbavara censu-

ram: • Opusculum X\ll. inquientis, de Forma

< absoluiionis, paris est apud recle judicantes au-

« ctoritaiiscum iis quae prima cbissenumeraNimus, •

S. Th. Opcra oinnia. V. 10.

hoc est, genuinis ac indubiis. De perilissimo Viro,
Opusculorijin Sancli Thomae censore, inferius a-
gendiim.

Opusculum liis claudii verbis .Aucior: • Volunias
« auiem Dei fiiit, ut pro defeiisione [lotesiaiis Pe-

• tro iradiiae in Festo Cathedrae Peiri hoc 0|)us
« de vesiro mandaio compilans laborarem. • Fe-
sium inielligo, qiiod ilie "22 Fehruarii celebratur: Fe-
stum namqiie calhedrae, die 18 Januarii positum,
(|uo(l iu aliquihus Fcclesiis exoleverat, adiiotaiile
Baronio in .Marljrologio, reslituil Paulus Papa l\,
anno 1*>fi7.

II. Ad Aquinatem « libellum ■ examinandum
iransmiserai Joannes de Vcrcellis: in qiio « iiive-
« ni, inquit Sanctus Doctor, asseriionem cujusdam
« valde lemerariarp, dicenlis, quod Sacerdos absol-
» vendo uti non debet liac forina: Ego te absolvo.
« (^)uod quidem praesunqdiiosum judico, quia re-
« piignat Evaiigelicis diciis. Dicii enim Dominus
« l*eiro, Malth. 10: (^uodcumque solveris super

• terram, erit soluium et in caelis; quod ad u-
« sum clavium periiiierc oslenditur. >am praemi-
« seral: et libi daho claves regni caeloriim. Ei posi,
« quasi usum clavium e\poneiis, dicit: quodcuuique
« solveris. Patei ergo ex dictis Salvaloris, quod
« bahens claves absolvii. Praesumpiuosum est crgo,
« ne dicam erroneum, ut Sacerdos dicere iion pos-
« sit, Ego absolvo te, quem Dominus absolvere
« confiieiur. Magis autem ex verbis Domini colli-
« gitur, banc esse formam debitam absolvendi:
« Ego te absolvo. »

Tres boc loco diligenier dislinguendae sunl
quaestiones: juris duae, leriia facli. Prima, • num
« Sacerdos eflicial quod significal verbis ahsolu-
« tionis? » Allera, « num ex institutione Cbrisii
« el ex naiiira Sacramenti Poenitcntiae necesse sit,
« formam absolulionis absolulam esse; an eiiam
« verbis deprecatoriis concepta sufficiat. » Tertia,
« qualem Ecclesia, tam Graeca qiiam Latina, for-
« mam olim usurpaverit: an semper absolutam,
« an eiiam deprecatoriam? » Consonum est Theo-
logorum judicium de eiricieniia ministeriali, abso-
Juiioni qtiam Sacerdos impendii, convcnicnlc. Ilac
de re necieniem duhia Auctorem libclli refellil
Sanctus Tbomas in Opusculo, praesertim Capiie .'.
Ad alteram quod aiiinet juris quaestionem, inficin-
batur idem .\uc(or lihelli, validam esse formam
ahsoliilionis verhis indicativis prolaiam: propugna-
balque deprecaioriam esse oporiere. Receniiores
Theologi siislinent, cx instituiione Cbrisli formam
ahsolutioiiis acium esse judicialem: sed cam perinde
verhis depiecaloriis exprimi posse ac indicativis
seu absoluiis: altjue Christum Ecclesiae suae mo-
diim hune deicrminandirn reliquisse. Hiijus prae-
cipuurn aiictorem sentcniiae memoro Joannem Mo-
rinum Libro 8 de Poeniienlia, Capiie 8. Mens vero
Sancli Tbomae est, lum in Opuseulo, tum in Suui-
ma 3 Par. quaesl. 84, ariic. 3, indicaiivam formu-
lam magis congruere verbis Cbrisii, clavium pote
siaiem exponeniis: immo nonnisi hancesse validam.

Eadem est Scriplorum dissensio in leriia «facii »
quaestione. Auctor libelli apud Sanctum Thomain Ca-
pilc o, ajehat: « quod vi\ liiginta aniii siinl, quod
« omnes hac sola forina ( deprecatoria ) utehantur. »
Juanncs Morinus loco citaio addit, ineunie saeculo
duodecimo, formae aniiquae deprecaloriae addiam
fuissc absoluiam: ei adulio saeculo leriiodecimo in-
dicalivam ila praevaluisse, ul «ola iii usu fuerii;

490

BERNARDI MARIAE DE RLBEIS

non aliam vero apud Graecos formam adliibitam,
lusi verbis deprecalivis expressam. llanc facli quae-
siionein versut eliain Aquinas: ac primo teslatur
Capite I « comiiiunem esse consuetudinem tali
« fonna ( indicaiiva ) uleniiuni. » Ad usum vero
perennem deprecaloriae foi-mulae, qucn) Magister
libelli objiciebal, ad saeculum usque tcrtiumdc-
cimuin adullum, respondei Capite o: « Quoniodo,
inquiens, de omnibus potesi tesiinionium perbi-

• bere, qui ouines non vidil? »

III. Quam solida sil Aquinalis responsio, colligi
facile polest ex Edmundo Mariene de Antiquis Ec-
clesiae Riiibus Libio 1, cap. 6, art. 5, num. 12.
Tamelsi eiiiin exislimet Yir peritissimus, non in-
dicaiivam olim, sed deprecativain prorsus in usu
fuisse formam absolijlionis: « Fatendum lamen esl,
0 inquil, in plerisque Libris Rilualibiis Mss. una

• cum oralionibus reconcilialoriis, formulas quas-
« dam absolutionis indicalivas reperiri. Ei ne
« quis l.ibros illos, tamquam recentiores, noviialis
« insimulet, praetermissis illis qui sexcenlos annos
« non superani, qualuor bic proJuco vetusiale ct
« aniiquiiaie plane venerabiles. Primum exbibeo
« Egberii Eboracensis Episcopi ( qui anno 751,
« infulas obtinuii apud Pagium ) Pontificale, litie-
« ris Saxonicis pereleganter scriptum, quod bacte-
« nus servalur in Bibliotbeca Ecclesiae F.broicensis.
« Secundum Poniificule Anglicanum Monasterii
« Gemiiieiicensis, cujus characler nongenlos circiter
« annos referi. Tertium (lellonense veiustissimum;
« quartiun Remense Sancti Remigii, Tirpiiii Arcbie-
« piscopi ( qui anno 775 viiam agebal ) Poniificale
« vulgaiiter dictum, litteris Longobardicis scripium:

• in quibus fornsa indicaliva deprecaloriae conjun-
« gitur. ■> Indicativam formam ad Sacramentuin
pertinere, Tbomae sententia esl; preces vero addi-
tas ad Sacramenlalia ab Ecclesia instilula.

Ad Ecclesiam Graecam quod aitinei, dignasunl

animadversione Goarii documenta, quae dissidentes

viros ad concordiam revocare posse videntur. In

Nolis « ad Orationes super Poeniienies » animad-

verlit 1. Formam absoluiionis, elsi deprecalivam

apud Graecos, el olim apud Laiinos, non excludere,

immo contineie actionem Ministri, sicque ad indi-

calivam posse reduci: quemadmodum ei indicativani

expostulare impliciie Dei misericordiam poeniienti

necessariam. Qui ergo dicit, « Dimitle, relaxa, con-

« dona, » subinielligil, « per me: » item, « Coni-

« placeal libi bunc servum luiim verbo ( supple,

« nieo ) solvi; » itaut in praediclis orationibus ju-

diciariam quoque poieslalem exerceri ab Sacertlote

soper poeniiente orante, salis significeiur. 5. <• Ce-

a lerum, inquit, ipsos eiiain Giaecos in absolven-

0 dis poenilentibus uti forma aliqua absoliita et

« indicativa, ex ipsis Cbrisii verbis, Quaecumque

« solverilis, velul proprio ei palerno sen ine enata,

« compertum liabeo .... Sicut ergo Lalini in

« aniiquioribus Ritualibus (omnibus) indicaiivam

« formam, Iiis verbis, Absolvo te a peccatis luis,

« concepiani nequeunl ostenderc, quan^ tamen suc-

« cessiva iraditionis serie ab aniiquis Patribus ac-

« cepisse {)rofiieniur: parem Graeci, licel scripiis

« nullibi commendatam, per manus lamen a pri-

« stinis saeculis ad haec usque lempora deductam

« habere potuenmt. Forma auiem est bujusmodi,

« Habeo te condonatum... quae verba Latinorum

aeqiiipollere formae, fuse demonstral Arcudius. »

IV. Quarlo Opusculi Capiie agii Aquinas « dc
« manus impositione, » num sit de necessitale
« Sacramenii » Poenitenliae. Ait vero: « Non mi-
B nus teinerarie asserere praesumit » Auctor libel-
li, « qiiod imposilio manus sit de necessitalehujus

ilac de re uberius agendum insequente num.

■ ^acramenii. » Objecia Anonymi, et responsa Tho-
mae accipe. « Objicit primo, quod Actuum 8
« ( t. 17 ), dicitur: imponebant manus super illos,
« et accipiebant Spirilum Sanctum. At illa iin-
« posiiio fuit loco Sacramenti Confirmalionis, quod
« dalur per majores Ministros. Secundo objiett,
« qiiod Matthaei ( Marci ) ult. ( t. 18), dicitur:
« Super aegros mamis imponent. Sed hoc est ri-
« diculum, quia non loquitur de impositione Sa-
« cramenlali, sed de signis faciendis. Tertio objicit,
« qiiod Augustinus dicii ( Lib. 10 de Civiiate Dei
« Capiie 3 ), quod Sacramenium novae legis debet
« esse signum sacrae rei: ei per naturalem siinili-
« ludinem, quod de suo addidit. per hoc volens
« dicere, quod sola verba non faciunl nec perfi-
« ciunl Sacramenlum. Sed patet iu omni Sacra-
« menlo, quod verba, ad materiam accedeniia,
« perficiuni Sacramenlum. In Sacramento enini
« Eucharisliae sola verba, prolala super maieriam

■ consecrandam, perficiunt Sacramentum: In Ba-
« plismo eiiain verba, |)rolala super aquam lan-
0 tiim, non faciiini Saciamcnium; sed super aquam
« adhibitam in Baplismo, quia lolum est loco ma-
« teriae. Ipse autem peccaior confitcns est siciit
« materia in hoc Sacramento( poeniteniiae ): unde
« verba absoluiionis super euin prolata, elTiciunt
« poenitentiae Sacrauienium. Quario objicii, quod

diciiur Matthaei 19 ( t. 15): Oblaii sunt parvu-
li, ut eis manus imponeret. Sed hoc non polest
referri ad Sacramentum, qnod parvulis impendi
non consuevit: oblaii sunt autem ei, ut manus
imponerel benedicendo secundum consuetudinem
« Judaeorum, ut dicit Remigius ( Alios Inierpretes
« consule ). Quinto objicit, quod diciiur Actuum
« ( t. 18 ), cum viJisset Simon, quod per impo-
« silionem manuum Apostolum dareiur Spiriius
« Sanctus. lloc aulem perlinet ad impositionem

• manuum quae fit in Confirmaiione, ut supra
« dicium est. Sexto objicit auctoriiatem Magistri
o Guillelmi Alverni. Qui an hoc dixerit, nescio;
« sed scio eum non fuisse tantae aiictoritatis, ut
« ejiis dicto standum sit in lania re; praesertim

• ciim Doiiiinus Petro poteslaiem clavium expo-
« nens, non dixerit: cuicumque manus imposueris,
« sed quodcumque solveris. •

Guiilelmi Alverni Opera prostant edita ■ Aure-
« liae ex typographia F. Hoiot 1574.» Verba ejus
sunt de Sacraiiiento Poenitentiae Capite 5: • Poe-
« niientia dicilur Sacramentum, quia sacrat atque
« sanctificai . . . . el quia habet signum sacrans
« atque sanclificans. Signum dico, similiiudinem
B habens cum ipsa «anctificatione inleriori. Maiuis
« enim Sacerdolis super caput pocnitentis, manum
« divinam sive virtuiem adesse significai, ad san-
« ciificanduui poenitentem. Absolutio aulem Sacer-
0 doialis .... absoluiionem interiorem ac spi-
B ritiialem .... significat. » Locum diligentius
expende, quo impositionem nianus veluli necessa-
riam evinci, dixeril nemo. Antiqiiaiam Anonymi o-
pinalioiiem inslaurasse quodammodo videlur Caro-
lus Vitasse de Sacramento Poenitenliae quacst. 2,
arl. 1, concl. 6: « Dicimiis, inqiiiens, non om-
« nino absque veri specie impositionem manuum

DISSERTATIO II.

491

• assignari pro legiiinia matcria Sacramcnii Poc-

• nilenliae quondarn potuisse. » Vcliisia in me-
dium profcrl documenta, quae pcccaloribus in
sladio pocniicnliac frcqticntius manus iinpositas c-
narral. Hunc Hilum illustrai Morinus Lijjro (> de
l*oenitentia Capiie 8, ipsumque mininie pcrtincre
ad Sacramcntum, vcluii partcm cjusdcm maicrialcm
et essenlialem, salis evincii llonoraius Tourncllius
in Praeleccionibus dc Sacramenio Pocnilcnliac quacst.
2, an. 3.

V. Joannis Launoii censura imniune non abiit
rccensilum Sancii Tbomac Opusculum. Pauca vcrba,
quae familiari in colloquio bubuii Vinccntius Baro,
ansam dcdil integrac « Animadversioni, » qiiac
num. ""20 lcgiiur in ejusdem Launoii Episiola ad
Ludovicum Maracsium Parisicnscm Tbcologum.
Censoris dicia sivc dictcria in Baroncm practcr-
mitto omnia: quae nimia disscrit ille confideniia ad-
versus Aquinatem, voco ad examcn. Ccnsuram or-
dilur suam bis \erbis: « Bcalus Tbomas Kcclesia-

• sticae controversiae, quae inter eum et Doctoicm
« Anonymum crat, judiccm facit Scripiuram so-
« lam . . . Scripinrae jungcnda erat Ecclcsiae ira-
« diiio. Scd cam jungcrc non licuit pcr unum
« dicm qucm in confutandam Docloris Anonymi

• scripiioncm insumpsil . . . In Opusculi lotius

• dccursu nulla compaict ullitis Ecclcsiac traditio...
« Riiualium librorum, in <]uil)us Sacramcntorum

• ordo praescribi solct, nullus a<lduciiur. Vcierum
« Tbeologorum et Tractatorum nullus laudatus. »
Nae lividum cl iniperitum ccnsorcm. Tum divina
Scripiiirarum aucloritate, tum eliam Majorum ira
ditione de Sacrainentorum formis consiiluendum
esse, quis ambigat ? Utrumque egrcgie praestitit
Aquinas in Opusculo, quod unius diei spatio con-
fecil. Praccipuum Scripiurarum locum ex Mattbaci
(^apite 1G dcsumpium alfert, ac diligcmissimc vcr-
.sal: eique « niagis » convcnire propugnat formam
absolutionis, quae verbis effcrtur indicativis. Iluju-
sce foimac et convenienliam et neccssitatem con-
firmal: « quia communis esi, inquii, consiietu-
« do tali forma uientium. » Ecce vcro, « Scri-
« piurae junctain iradiiionem Ecclesiae. »

Quomodo namque communis lali forma uten-
tium consuetudo consiitcrit Aquinati? Ncmpe ( in-
quio cgo, et dixcrit prudcns quisquc ), novcrat
eam Sauctus Tbomas cx ipsa Sacerdoium, qui Ec-
clesiis adininisirabant Sacramenium pocnitcnliao,
praxi: iiemque ex « Ritualium » librorum, qui in
Ecclcsiis adscrvabaniur, inspeclione ei cxaminc; cx

• Tbeologorum » eiiam commcniariis, qui rcm
hanc in Scbolis tradidcre, scripioque rcliqiieriini;
ex veiustis etiam Pairibus, qui ligandi ac solvendi
poieslatcm Peiro tradiiam exponunt ac illustrant.
Hanc lolius Ecclcsiae et Ecclesiarum particularium
iraditioncm una • communis consuctudinis » voce
salis indicat Sancti Tbomas.

Hacc ejus, quam ipsl iribuo, peritia splendidius
adbuc innotcscerc potesl. Objicicbal Anonymus:

• qiiod Magisler qui Senteniias compilavii, non
« posuii banc formam: nec aliqucm Sanclorum
« legimus bac forma usum esse. » Rcponcbat A-
quinas: « quod Magislcr formam ( indicaiivam )
« non posuit: sed neque Icgilur de alia forma.

• Nec eiiam Icgiiur, quod aliquis isiam formam
« ncgaverit. » Ad baec Launojus ccnsuram appin-
gil: « Sed legilima, inquicns, non esl Sancii
« Tbomae oppositio. » IniniO Icgitimani solidam-

que cssc, pliira evincunt. Cur eniiri indicaiivam
formam rcjicias, q;iac verbis Jesii Cbrisii poiesta-
tem cluvium coufcrcntis, « inagis » conscnil? Cur
eamdcm cxpungemlam jubes, quam n<'c .Magisier
Scnicnliarum, ricc velcrcs Scrijitorcs iispiuin ncga-
riini? Novimus omncs, |)robe novcrat ciiam Sanctus
Tbomas, frcrpieiiiius vciustos Pulrcs adserere, Poe-
riilcntes rcconciliari « data oraiionc, per Ecclcsiae
« picccs, supplicaiionibiis Sacerdo'um. » Paria
Lconis .Magni verba cxpcndil Parl. 3, quacst. 84,
artic. 2, ad 2, eatleuique docel nou obstare indi-
cativac, quam propugnat, ubsoluiionis forniac. Qiiid?
qtiod rroNcrat Aquinas, leconcilialorias lcgi (|uidcm
prcccs in Riinalibus; at illis eiiarn immiviam for-
rnulam absoluiam. Quod ipse noverat, lesiatur pe-
rilissimus Edmundus Marlcnc loco supcrius ciiato:
« Faicndum csl , inquicns , in plciisqirc anti-
« quis libris Riiuulibus, una cum oraiionibus re*
« conciliaioriis, formulas qiiasdam absolutionis in-

• dicativas rcperiri. » Hac cruditione saiis pollcbal
Sancius Tbomas. ut nibil bacsitans Anonymo rcs
pondcrci, vciustos Paires « ncgusse » nimquam

• islam formam » indicativaui. Ilinc Launojo satis
abundcque fuctum, tolics cxposccnii, ut causatn
suam agcrei Aquinas, « prolalo sacrorum Rituum
« codicc, qui formam hanc ( l''go leabsoho ) prae-

• scriberct: et exbibiio Sacramcniorum libro, qui
« camdem formam contiucret. » [^ioluti jam Ri-
luum et Sacramentorum libri sunt: qtios Aquinaii
saiis nolos inficiari, insanire est.

Id evincunl alia ejus, quae refcro, vcrba. Ob-
jiciebat namque Anonymus « absolutiones quas
0 Ecclcsia facit in Prima et in Complctorio, anie
« Missam, et post praedicationem, secundum morcni
« Romanae Ecclesiae, et in die Cinerum ci Coenae
« Dominicac, nori per oraiionem indicaiivam, scd

• dcprecativam. Reponenlis Aquinatis verba accipe:
« Mirum, cum non advcrierc qiiod hujusmodi ab-
« solutiones non sunl Sacramcniales; sed sunt
« quacdam orationes, quibus dicuntur pcccata ve-
« nialia dimitii, sicut per orationcm Dominicam,
« qua dicitur: Dimilte nobis dcbila nostra. » Hncc
indicant, innotuisse Aquinaii sacros Ecclesiaslicos
riius non sua modo aetale, sed etiam aevo supe-
riorc vigentcs. Hinc niirabattir illc, tam inscile Ano-
nymtim reconcilialoriis quibusdam orationibtis litcm
agere, qiiac ad essenliam Sacramenti minime spe-
ciabant. Eadem nobis miratio subii, pro deprecaio-
ria formula causaiu agcre Launojum voluissc tri-
ginia numcraiis antiquis Ecclcsiarum Ritiialibus:

• qiia partc scilicct ordincm iradirni ad visitandum
« infirmum, ad conrmun candum infirmum, ad
« dandam exlrcmani unciioncm. » Opus erat « Ri
■ luales » alTcrrc libros, « qua parlc ordo in eis
« traditur ad reconciliandos pocniicnics: » qiios
uiiqiie, pi-aeier aliquas prcces, absoluiam plcrosque
cxhibcrc formam, icsiatur Martcne, ac dubio prociil
omni noverat Sancii Tbomas.

Alia eiai Anonymi objcctio: pro forma dcprera-
toria « sensissc Magistrum Guillclmum de Antissio-
« doi'o, cl Magisirum Gtiillclmum quondam Epi-
0 scopum Parisicnscm, ct Dominum llugonem quon-
« dain Caidinulcm. » Tbomae responsio esi; • Quod
« ita senserint, non constat. Sed ei si iia sens(v
« runt, ntimquid corum opinio pracjudicare poie-
« rii ? . . . Magistri Parisius rcgcntes communi

• senicniia contrarium sentiuni, dcccrnenies, abs-

• que his verbis ( Ego le absolvo ), absoluiionem

49^2 BER^ARDI MARl

« non esse pcr solam deprecativam oralioneii). »
Aqiiinalen; carpil Launojus. Quid vero ? In ejus
responsioneiji ex parie rccidil ipse: a Guillelmus
« Anlissiodorensis, inquiens, el flugo Cardina-

• lis non lam diserle loqunniur in scripiis quae
« ad nos perveneruni. » Scilicet « quid revera
« senserint, non constat, » ut inquiebal Saiutus
Thomas. Addit Censor: « Ho tamen loquuniur nio-

• do, qui magis Doctori Anonymo quam Thomae
« suITragatur: » quae nempe dicla intellige pro
ea qua Launojus agebalur, Thomae Opusculum
vellicandi prurigine. Hac enim de re agit llugo in
('ommeniario super Maithaeum Capiie 6, ubi nihil
occurrit quod Anonymo Dociori faveai. In conlra-
riam abiisse videtur sententian) Guillelmus de AI-
vernia Parisiensis Episcopus de Sacramento Poeni-
tentiae Capite 19: « Nec more judicium forinseco-
« rum pronuniiat Confessor, Absolvimus te . . .
« sed magisorationem facil super eum. n Verba suni,
quorum sensum liquido constare. infu-iabalur Tho-
mas. Ritualibus etiam plerisque libris adversantur,
in quibus precibus reconciliaioriis immixta legiiur
formula absoluta. Quaccumque demum ejus fueril
opinio, praejudicium irrogare nullum potest: « com-
« munisque » adversa « Magislrorum sententia »
erai, « qui Parisius regebant. » Guillelmo synchro-
nus .'\lexander de Hales, 4 Parte Summae, membro
2, art. 2, sic ait: » Absolutionem Sacerdoiis fieri
« expressione lalium verborum, Ego absolvo te, vel
« Deus absolvai le. » Utramque videtur ille ad-
probasse formulam.

Postremam Anonymi affero objeciionem: « Vix
« Iriginta anni sunt , inquientis , quod omnes
« ( jam antea ) hac sola forma ( deprecatoria )
« uiebantur. » Reponit Aquinas: « Quomodo de

• omnibiis potesl testimonium perhibere, qui om-
« nes non vidil? » Censor Launojusait: • Respon-
« sio non esl haec, sed declinatio. » Immo^olidis-
simum perilus quisque dixerit Sancii Thomae res-
ponsum adversus Anonymum, factum obtrudenicm
quoil esi fabissimum. Quomodo enim, si veiusios
aut Scripiores aut Rimales libros consuluisset,
epocham fornuilae indicaiivae ab annis iriginia
dumlaxat ducere potuisset? Peritissimum Martenc
tesianiem audivimus, « in plerisque antiquis Ri-
« lualibus libris, una eum oraiionibus reconcilia-

• toriis, formulas quasdam absoluiionis indicaiivas
« reperiri; » codicesque hujusmodi proferentem,
qui saeculo octavo scripiis fuerunt. Aquinati, qui
hreve responsum dabat Magistro Generali, saiis fuit
coulra Anonymum reponere, lum ab ipso minime
visos velustos Riluales libros Scriploresque: tum
eidem adversari « communem consueiudinem tali
1 forma ( indicaiiva ) uientium. » Jam ergo in
auras abit levissima Launoii censiira.

CAPUT III.

Ad Aqnlnnfem aiictorein pcrlinet solutio tricjhua
sex Quaeationum ad L ctorem Veneium. Ejus-
dem foetus est Opusculum de sex ArticuUs
ad Leclorem Vesontiensem: in quo prudenfis-
sima monila ad Conciovatorcs. Quo lempore
ad Fralrem Regiualdum scrlpserit de Ange-
lorum natura. Opusculi doclrina et erudiiio.

L Undecimum in editione Romana locum tenel
« Responsio ad Lcctorem Venelum de Articulis 36.

AE DE RUBEIS

Hanc recensenl, veluii genuinam Thomae lucubra-
tioncm, Ptolomaeus Lucensis, Bernardus Guidonis,
Bariholomaeus Logoiheta, Nicolaus Trivetus, Pigno-
nus, Valleoletanus, S. Antoninus. Opusculi initium
referuni Ptolomaeus, Bernarlus, ei Sanctus Anloni-
nus: nimirum, « Lectis vestris epistolis. » Sex ei
trigiula quaestiones a Dociore Angelico solvendas
iransmiseral « Lcctor Vcneius: » an iia dicius ex
Provincia nostra Veneta, an ex urbe BritanniacMi-
noris, incomperlmu. Volis ejus Tbomas aii saiis se
fecisse « infra quatriduum, dilaiis parumper aliis,
« quibus inlendere se oportebai, quaesiionibus. »
Vocatum <■ Fratrem Passanum » adnotat Pelrus
Pellican, fide allegala Ms. Codicis Victoriiii. Mirum,
si haec ita se habeant, ab Echaido diligentissimo
praeiermissa fuisise.

Transmissae quaestiones, majorem pariem, eae«

dem omnino siint ac illae quas Joannes de Ver-

cellis proposuerai. Hinc indicio et argumento esi,

proposiia dubia inier Viros ea aelate dodos dili-

geniiore examine pertractala fuisse. In art. 24, de

iiiferno agitur, « an sit in ceniro, vel circa centrum

o terrae ? » Joanni Vereellensi reposueral Aquinas:

« ad docirinam fidei non perlinere, an sii infernus

« circa centrum lerrae, vel circa superficiem. »

Hoc loco opinioni indulgei, ipsumque inferorum

locum a terrae centro removci: « Nihil mihi vi-

« detur, inqiiiens, temere asserendum: praecipue

* cum Auffiisiinus neminem arbitreiur scire ubi

« sii. Non tamen aestimo quod sit in ccnlro ter-

« rae. Quia ille est locus quo naturaliier ferunlur

■ gravia, nec videtur inteniionem naturae frusira-

« ri, ui commiiniter dicitur ( juxia vulgalam aevo

o illo Philosophiam ): quod sequeretur, si ad cen-

« irum corpora gravia non pervenirent. Si eniiu

« naturaliier terra circa cenirum essel concava,

« iion posset assignari naturalis causa quae tan-

« tum pondus snstinerei. Si auiem dicitur, hoc

0 esse miraculose; nulla subesse videtur miraculi

« ratio. Praeparaiio enim inferni ab initio mundi

« fuit, secundum illud Isaiae 50 ( v. 35 ); Prae-

« parala est ab heri Tophet, secundum expositio-

« nem Glossae ( vallem Thophei inielligeniis in-

0 ferorum locum ). In prima auiem rerum insli-

« tutione non est considerandum quid Deus face-

0 re possit, sed quid naiura rerum habeat, ut sic

« fiai, sicut Augiistinus 2 super Genesim ad lii-

« teiam ( Capite 1, num. 2 ). Non autem dicitur

« Christus descendisse ad infimas partes lerrae,

« scd ad inferiores: ad cujus veritatem sufiicii, qua-

« lilercumque inferiores nobis dicantur. »

II. Seqiiitur Opusculum in editione Romana
duodecimum, quod est « Responsio ad Lectorem Bi-
« suniinum de sex Articulis. » Genuinum Opus le-
slantur Veteres omnes. Incipii illud: • Carissimo
« sibi in Christo Fratri Gerardo Bisuniino Ordinis
« Fratriim Praedicaiorum. > Vesontione in Galiis
sacras liileras Iradebal Sodalis. Judiciiim Thomae
exquirii de quibusdam, quae vulgabanlur e sugge-
siu, historiis, prudeusque consilium peiit.

Quaesiverat primo Lector Vesontiensis: « an
• siella quae Magis apparuii, haberet figuram Crii-
« cis, an figuran» hominis, an figuram Crucifixi?»
Animadvertit Aquinas, legi similia « apud Chryso-
« stomum super Maithaeum, » vel potius Aucto-
rem Operis imperfecti, quod Chrysostomo iribuitur.
Aucloris verba sunt: « Audivi aliquos referentcs
» dc quadam Scriplura, eisi non cerla . . . inscri-

DISSKRTATIO !I.

495

« j)ia uoniine Selh, de apparitura liac siella . . .

• liabenie in sc formani qiiasi pueri parvuli, el
« super se siniililudincni Crucis. « llacc ab illo
dicia Thoiiias adinonet, « non quasi asscrcndo, j-cd
« quasi ah aliis dicla recilando. » Quod scn(il ii-
pse, apcrii deinun): « quia pro ccrio non liahclitr
« ( inqtiicns ) non repulo hoc esse pracdicandiinc
« praesciiiin quia non videiur prohahile, quod sa^

• cri l)ociorcs, ul Augusiinus, Lco Papa, Gicgo-
rius ct alii, in suis scrnionihus tacuisscnt, si a^
liquod rohur auciorilaiis hahcret. Non cnim dt>
cet l^raedicaioreni vcrilatis, ad fahulas ignoias
divertere. » Ahnulivo puro putoque noii uiitnr

argumcnlo; sed Pairum silentio inuititur, qui siiis
in scrmonihus non tacuisscril. Haec ad crisiin
spoctanl. Prudcniiac consilinm cst quod scqiiitur;
« Si auicm ah aliquo sit pracdicatum, non aihi-
« tror esse necessarium quod revocctur, nisi forte

• cx hoc populo scandaliim sit exorium: ei timc

• non dehcrct ut erroncum reprohari, scd ut in-
« ccrium exponi. »

Vulgahanl e suggcstii alii: « cx quo Simcon
« dixit Heatac Virgini, Tuam ipsius animam pcr-
« iransihil gladius, quolihcl die nalurali usque ad

• rcsurrcctionem Christi sepiies illud recoluisse
« piam Virgincm cuiii dolorc vehementi. » Parcm
ut supra responjionem offcrt prudens ac peritus
Doctor Aquinas num. 5: « Rcspondco, inquicns,

• quod isiud cadem facililatc conleiitniiur qua di-

• cilur, cum nullius auctoritalis rohorc fulciauir:
« nec aesiiiiio, hujusniodi frivola essc pracdican-
« da, uhi tania suppetii copia pracdicandi ca qiiac
« suni ccriissimac vc^iiatis. Ncquc tamcn oportel
« quod rcvocelur, si pracdicaium fucril, nisi cx
« hoc scaiidalum cxorium fuerit. »

De illa etiam quacslione, « an parvulae nia-

« nus pueri Jesu nati creaverint stcllas, » judicium

Thomae exquirii Lcctor Vcsoniientis. Ad trutinam

Theologicain vocai ille audaciusculam lociilionem,

ct ait num. 4; « Loculio baec non csl propria:

« nam parvulac manus sunt manus hiimaniiatis, qua-

« rum non cst crcare. Scd quia unuselidcm Cliri-

« slus csi in divina et humana nalura pcrfeclus,

« poicst hujnsmodi loculio sanc exponi, ut dicatur:

« Manus parvulac istius pueri creaverunl stellas,

« idcst, istc puer hahens nianus parvulas, crea-

« vit stellas. Tali modo loqucndi ad qtiamdam

« unionis ( naiurac humanac cuin divina in una

Vcrhi Dci hyposlasi ) cxprcssionem aliquando

Doctores utunlur, siout in quihusdam caniatur

Ecclesiis: Manus quae nos plasmavcrunt, clavis

confixac sunt. Non tamcn haec sunl exiendcn-

da, vcl pracdicanda populo. Scd lamcn si prae-

dicatum sit, non aihitror rcvocandum: nisi siiper

lioc crror aiit scandalum oriatur, in qiio casu

o oportercl sanae locutionis sensum exponi. Non

« sunt aulem in talihus, (^uantum fi ri poiesl, sim-

• plicium animi solicilandi. »

lil. Quiniumdecimum in editionc Romana Opu-
sculum, inscriptum « dc substaniiis scparalis, seii
« de Angclorum naiura, » rcfcrt Piolomaeus dc
Luca: • de substantiis scparatis, » Guillclmus de
Toceo, Logoihcta, et Trivelus: « de Angclis, seu

• dc subsianiiis scparatis, » Rernardus Giiidonis,
Vallcolclanus, ct S. Anioninus: de Angclis demum,
Pignonus. Volis Rcginaldi Privernatis annuentcm
Thomam composuisse hoc opus, lCFtantur laudali
Soriptores.

«
«

«
«
«
«

In calcc haec in editis exemplis, quae consu-
lere el expendere licei, haheniur verba: • Hucus-
« quc scripsit Sanctus Docior de Angelis: sed mor-
• te praevcnlus non poiuii perficere hunc Tracla-
« tiim, sicut nec plura alia, quue reliquil iinpcr-
« fccia. » Extremis ergo vitae annis carissimo So-
dali suo Rcgiualdo morem gcrehal .\quinas. Aiini
tcmpus cum in id opiis incumberet, ac morhuiu
forlasse quo tunc lahorarei, indicai Pracfaiio: • Quia
« sacris Angeloruin solemiiiis inieresse non possu-
« mus, non dchel nobis devoiionis tempus iransi-
« re in vaciium; sed quod psallcndi officio subira-
« liitur, scriheridi studio compensetur. » Fesium
indicari vidctur Sancti Michaclis Archangeli. Cur
vcro Sanctissimufi Doctor puhlico « psallendi offi-
« cio » inlcrcsse non potucrii, nisi morbo prae-
pcdilus?

IV. Adsumpii operis consilium ibidcin apcril:
« Intendentes Sanctorum Angelorurn excellcntiaiu
« uicumquc depromere; incipiendum videtur ab
« liis, quae de Angclis antiquiius huiuana conje-
« ctura aestimavit: ut si quid invencrimus fidci
« consonum accipiamus, quae vero docirinae re-
« pugnant caiholicae, refutemus, » Animadverte,
mentciii humaiiam Philosophicis exculiam discipli-
nis, nonnisi pcr « conjecluram «adsurgercad cogni-
lionetn Angelorum potuisse. Piima veluii parie
Opcris, ad examen vocat opinioncs Graecorum Phi-
Ii)sopliorum inter Eihnicos, Arabum inter Mahume-
danos, inier Judaeos Saducaeorum, Maoichacoruui
cl Origenis inter Christianos: quorum coiiirueniu
plura diligentissime expen lii ac profligai.

Pars altera incipil a Capile deciinosepiimo, quod

iia exorditur S. Tliomas: « Quia igiiur ostensum

est, quid de substantiis spiritualibus praecipui

Philosophi Plato ei Aristoteles senseruul quan-

tiim aJ earum originem, condilionem naiurae,

dislinclionis et gubernalionis ordiuc:ii, i;i in quo

ab eis alii erranies dissenseruni; restai osleri-

dciv, qiiid de singulis habeai chfistianae Reli-

gionis assertio. » Theolo^Mcae pcritiac qua pol-

hat Aquinas, affero specimina. Ad originem sub-

anliaruui spirilualium quod altinel: « firmissime

docet Chriitiana traditio ( inquit ) oinncs spi-

riluales substanlias, sicul et celeras creaiuras, a

Dco esse producias. In Psalino enim 1 i8, .tlici-

tur ( t. 2 ): Laudaie qum omnes Angeli ejus,

laudaie eum oiiines viriutes ejus. Et enumeraiis

aliis creaturis ( sole, luna, siellis, luce, caelis,

nquis v. 3 el 4 ), subdilur ( v. o ), quia ipse

dixil el facta sunt: ipse mandavit ct creata suni. »

Ilein infra: « Est autcm Christianae doctrinae

contrariiim, ut sic dicanlur spiritu;iles subsian-

liac a Summa Deiiate origiiieui irahere, quod

fucrini ab aetcrno, sicut Platonici cl Pcripateti-

ci posucrunt. Sed hoc habet asscriio catholicae

fidci quod cocpcrunt esse postquam prius non

fiierani. Undc dioilur Isaiae Cap. 40 ( v. 26 ):

Levate in excclsum oculos vesiros, et vidcte quis

crcavil haec, scilicet, supcriora omnia. El ne in-

tclligcrctur dc corporalibus solum, subdii ( ibid. ):

qiii educit in numcro militiam caeli: ( in Vul-

gata, mililiam eorum ). Solct aiitem Sacr.i Scri-

ptura nominare miliiiam cacli, spiriiualium sub-

sianiiariim caclestcm excrciium, proptcr ordineni

et \irliitcm in excqiiendo voluniatcm divinam.

Unde diciiur Lucac 2 ( v. 13 ), quod facta esl

cum Angclo muliiiudo militiae caelesiis. Daiur

m BERNARDI M

■ igitur intelligi, non solum corpora, sed eliam

• spiritiiales substantias per crealioneni de non es-
« se in esse fuisse educias, secundum illud Rom.
« 6 ( vers. 17 ): Vocat ea quae non suni, tam-
« qtiam ea quae sunt. » Ohviam difficultatem, qtiam
Scripturae sileniium ingeril, proponil ac solvil:
« Sacra Scriptura, inquiens, in Genesi loquens de
« principio creationis rerum, de spiritualium sub-
« stantiarum productione expressam menlionem
« non facit;, ne populo rudi. quibus lex propone-
« balur, idolatriae darelur occasio. »

Num vero anie caeli terraeque creaiionem, vel
posl vel simul Angelos condiderit Deus ? « Non
« potest ex Scripturis canonicis, inquit Aquinas,
« expresse haberi, quando creati fuerint Angeli. »
Nihilominus haec addit: « Quod post corporalia
« creati non fuerint, ratio manifestat; quia non
« fuit decens ut perfectiora posleriora crearentur.
« Ei etiam ex aucioriiale Sacrae Scripturae expres-
« se coliigiiur ( Animadverie, id minime dici,
« quod in Scripturis habeiur; sed ex Scripturis
« colligitur ). Diciiur enim Job 48, 7: Cum me
« laudareni simul astra maiutina, et jubilarent o-
« mnes filii Dei: per quos spirituales substantiae
« intelliguntur. » Hinc Patrum duplex frequentior
opinio est de Angelorum creatione, vel ante cor-
poralem creaturam, vel simul. • Neutrum autem
« horum ( Thomae animadversio esl ), aestin o
« esse sanae doclrinae contrarium: quia nimis prae-
« sumpiuosum vidcreiur asserere, tantos Ecclesiae
« Doctores ( Auguslinum, Gregorium Nazianzenum,
« Basilium, Hieronymum, Damascenum ) a sana

• doctrina pieiatis deviasse. »

Conditionem Angelorum ad examen voeat Capi-
te 18: « Quos incorporeos esse, inquit, Canonicae

■ Scripturae auctoritate probaiur, quae eos spiri^

■ tus nominat . Dicitur enim in Psalmo 13
« ( vers. 4 ): qui facit Angelos suos spiriius. Et

• Aposlolus dicil ad Hebr. 1 , de Angelis loquens
« ( vers. 14): Omnes sunl administratorii spirilus,
« in ministerium missi propter eos qui haeredita-
« tem capiunl saluiis. Consuevit autem Scriptura
« nomine spiritus aliquid incorporeum designare,
« secundum illud Joannis 4 ( vers. 24 ): Spiri-
« lus esl Deus: el eos qui adorani eum, in spiritu
« el veritate oporiet adorare. Etlsaiae31 (vers, 3):
« Aegyptus, homo et non Deus: et equi eorum ca-
« ro, et non spiritus. Sic igitur consequens esi,

ARIAE DE RUBEIS

• secundum Sacrae Scripturac senlentiani Angelos
« incorporeos esse, » idest, neque corpora illos
esse, neque compositos ex mente ei corpore cras-
so et compaclo. « Si quis autem diligenier velit ver-

• ba Sacrae Scripiurae inspicere, e\ eisdem acci-
« pere poterit, eos eliani iuimaieriales esse ( nul-
« lo quantumlibet sublili ac aethereo corpore con-
« stantes ). Nominat enim eos Sacra Scriptura quas-
« dam virtutes. Dicitur enim in Psal. 10"2 ( vers.

• 20 ): Benedicite Domino omnes Angeli ejns: et
« postea subditur (21 ): Benedicite Domino o-
a mnes virtutes ejus. Ei Lucae 21 ( vers. 26 ):
« Virtutes caelorum movebuniur: quod de Sanctis

• Angelis omnes Doctores exponunt. Quod autem

• maieriale esf, non est virtus, sed habet viriu-

• tem . . . Relinqtiitur igitur, secundum intentio-
« nem Scripturae, Angelos immateriales esse. »
Opposita adserta duo animadvertit Petavi-ds 1/ibro
I de Angelis, Capite 3, num. 10 non essejiidican-
da prorsus haeretica, sed haeresi proxima; nani
quominus haereiica censeantur, id unum fa<'it quod
nondum ea res liqiiido ab Ecclesia disoepiaia sit.
Conclusionen) vero suam Tbeologicam pergii Aqii-
nas Patrum lestimonio confirmare: quaeve in ipsis
Canonicis Scrjpturis adversa videniiir, clarissime
exponit.

De Angelarum discrimine agit Capite i*). Oc-
currit priuio « differentia bonorum ei maloruui:
« est enim, inquil, apud multos receptum, esse
0 quosdam spiritus bonos, quosdam vero malos.
« Quod auctoritate Sacrae Scriptiirae comprobaiur.
« De bonis enim spiritibus dicittu* ad Hebr. I
« ( vers. 14 ). Omnes sunt administratorii spiritus,
« in mini^terium missi propter eos qtii hcredita-
« tem capiunl sahitis. De malis autem spiriiibus
« dicitur Malih. 12 ( vers. 40 ): Cum immundus
« spiritus exieril ab homine, ambulat per loca ari-
o da quaerens requiem, el non invenil. El postea
« subditur ( vers. 4o ): Tunc vadil et assumil se-
« piem alios spiritus nequiores se. » Tum animad-
veriii, nonnisi qui boni sunt, « dici Angelos:
« Daemoncs autem secundum communem usimi
0 loquendi nonnisi in malo accipi. » Cur alii bo-
ni, alii mali sint, laiior esi apud ipsum dissertaiio.
Nullus uliqae praetermissus error, qui non convel-
latur: nullum opinantium placitum, qiiod ad exa-
mcn non vocetur. Sed neque caput istud neqive
Opus absolvit Sanctus Thomas.

DISSERTATIO III.

49b

fo} :>aKi:c-:-c-5L-s>^.(^.2a

DISSKUTATIO III.

I)F OPJISCULO AOVFRSUM AVERROISTAS OE UNITATE INTELLECTUS, AC LATINA TIIEMISTII VERSIONR AB AQUI-
N\TE ADHIBITA: ITEMQUE I^E VERBO INTELLE' TIJS, l)E SORTIBUS, OE JUOICIIS ASTRORLM OE AETER.MTATK
MUNOI: OEQUE CENSURA JOAN. AMBROSII BARBAVARA IN OMNIA SANCTI THOMAE AQUINATIS OPUSCULA.

CAPLT I.

Opuscvlum recenseliir de unitatc inlellecfm contra
Averroistas. Operis vlilitas: quovo illml •^cii-
ptum fueut tempore. Joan. Ambrosii Harha-
vara Ordinis Pracdicalorum ceiisurain A<fui-
natis Opuscuia.

I. Erroretn Averroisiicuni • <Je uniiaie inlelleclus

« in oinnibus lioniinibus, » aliosque errores ex

cadeni railice veluli surculos proficiscer)ies, peculiari

Opusi (ilo, f|uod esl XVI in ediiionc nomana, a Sanclo

Tlioma A(|uinale profligaios fuisse, ieslaniur Veieros

omnes Operum ejus Nomenclaiores. Priora eliam

Opusculi verba praeslant Ploloinaeus de Luca, Ber-

nardus Guidonis, S. Anloninus; nimirum, « Sicul

« omnes liomincs naluralilcr scire desidcranL »

Ipse Tliomas lioc sibi Opusculum allribuit: « Ino-

« levii, inqiiiens, jamdudum circa intelleclum error

« apud multos, ex dictis Averrois suniens exordium:

« qui asserere nititur, inlelleclum quem Aristoteles

« possibileiii vocai, ipse autem inconvenienti nomine

» immaierialem ( lcg. maierialem ), esse quamdam

« subsianiiam secundum esse a corporc separatam:

« el aliquo modo uniri ei ut formam: et ulierius

« quod inicllecius possibilis sit unus omnium.

« Contra qucm jampridem miilta conscripsimus. »

Indicari puto Commentarios in 2 Seni., dist. 17,

quaest. "2. art 1, et Quaestionem « de Anima »

inier dispiitaias, ac eiiam foriasse primam Summae

Tbeologicae Pariem, (jiiaesl. 79.

Petiilanlcs Academici, qui errorem inslaurabant,
ansam dedere Aquinaii, ut novum opus moliretur:
« Sed quia eirantiuin impiidcntia, inqiiit ille, iion

• cessai vcriiati reniii, propositiim noslrae inten-
« lionis esi, iieraio conira ciimdem crrorem con-
« scribere alia, qiiibus manifesie pr;iedicius error
« confularetur. » llunc locum illustrat Giiillclmus
de Toceo in Viia Capiie 4, nuin. 19: « Antiquas
» baereses, inquiens, confulavit: suo eiiam exortas

• tempore, divino spirilu rcvelante destruxil. Qua-
« rum baercsuin prima fuii Averrois, qui dixit
« unum csse in omnibus iniellecium. Qui error
« malorum favebai erroribus, ei Sanctorum viriii-

• tibus detrabebal: dum uno existcnte in omnibus
« intellcctu, niilla essel dilTerenlia boniiniim, nec
« distaniia meritorum. Qni lanium invaluil etiam
« in siinplicium meniibiis, sicqiie se pcriculose
« infudit, ui rcquisitus quidam niiles Parisiiis, utrum
« de suis criininibus se piirgaro vcllci, responderil:

• Si anima beaii Petri esl salva, ct ego salvabor:

« quia si uno inlellectu cognoscimus, uno fine exiiii

• finiemur. Quem errorem cum essent Scbolares
« Golardiae incitantes, qui Averrois erani commu-
« niter sectanles; poterat praedictus error plures
« inficere, quibus potuissenl pracdicium crrorem
« sopbislicis raiionibus persuadere. » Lnde conira
biinc errorem fecii scriptum mirabile. Non « Go-

• lardiae, » scd « Garlandiae » legendum esse
admonet Jacobus Ecliardus: qui « feodum » et
vicus eral in urbe Parisiorum, ubi Pbilosopbiae
professores docebani.

II. Maximam Operis ulililatem nemo non videl.

Praccipuum sibi Tbomas consilium proposuit, ut

Avcrroislicum errorem repugnantem ostenderet priii-

cipiis Pbilosopbiae: nibilominiis cbrisiianae etiam

fidei adversutn esse, paucis admonet: « Nec id nunc

« agcndum est, inquiens, ut positionem praediciam

« ostcndamus erroneam, quia repngnat veritati

« Fidci chrislianae. Hoc enim cuique sati? in prom-

« plu apparere potesl: subiracta enim ab omnibus

« diversiidie intellectus, qiii solus inier parles ani-

« mae incorruptibilis et immortalis apparei; sequi-

« lur, posl mortein nibil de animabus bominum

« remanere, nisi uniiaiem iniellcctus; et sic lollitur

« relributio praemiorum et poenarum et diversiias

« eorumdem. Iniendimus aulein osiendere positio-

« ncin pracdictam non minus contra principia Phi-

« losophiae esse, quam contra fidei documenta. »

Contra audaciorem quemdam AcademicuMi egissc
Tbomam, verba paiefaciunt, quae babentur in fine
Opcris: « Est etiam majori admiralione, vel eliam
« indignationc digniim, quod aliquis Chrislianmn
« se profitens, lam irrevcrenter de Chrisliana fi !e
« loqiii praesiimpserii. Siciil cum dicit, quod La-
« tini pro principiis eorum lioc non recipiunt, sci-
« liccl qnod sil uniis intcllfctiis lanium, quia forlc
« lcx eorun. est in contrarium. Lbi duo simt mala:

• primo, quia dubiiat, an hoc sil contra fidem:
« sccimdo, qiiia alienmn se inniiil ab hac lege. Et
« qiiod posimodiim dicit: hacc esi ralio, pcr quain
« Catholici vidcniur habcre banc positionem ( rc

« prebensioncm ireretur ): scntentiam fidii nositio-

• nem nominans. Nec minoris praesiimptionis est,

• quod postmodum asscrere aiidot: ncum faccre
« non posse quod sint multi inielleclus, qiia im-
« [ilioat contradiclionem. Adhuc antem gravius est
« qiiotl poslmodum dicit: Pcr rationem concludo
« de neccssilat«% quod inlcllccins est uniis numero:

• firmiter tamcn teneo oppositum per fidem. Ergo
« senlit, quod fides sit de aliquibus, quorum con-

• traria de necessilate concludi po<;sunt. Cum au-

496

BERNARDI MAR

« tein de necessitatc concliidi non possii nisi verum
« necessarium, cnjus oppositum esl falsum el im-

■ possibile, seqiiilur secundum ejus diolum, quod
« lides sil de falso ei iinpossibili, qiiod Deus fa-
« cere non polest: quod (idelium aures ferre non
« possunl. Non caret eiiam magna temerilate, quod

• de bis quae ad Pbilosopbiam non pertinent, sed
« sunt purae fidei, disputare praesumit: sicul quod

• aniina paiiatur ab igne inferni, et diiere, sen-
« tentias Dociorum de boc esse reprobandas. Pari
« ergo raiione possei di^puiare de Triniiate, de
« Incarnalione, et aliis bujusmodi, de quibus non-

■ nisi balbutiens loquerelur. »

Hosten) siium, si deponere qnidem arma nolit,
in apertam pugnam provocal Doctor Angelicus:
« Si quis, inquiens, gloriabundus de falsi nominis
« seieniia, velii contra haec quae scripsimus, ali-
« quid dicere; non loqiiaiur in angulis, nec corauj
« pueris, qui nesciunt de causis arduis judicare:
« sed conira boc scripium scribat, si audel: el

• inveniei non solum me, qui aliorum sum mini-
« mus, sed multos alios, qui verilalis sunt culiores:
« per quos ejus errori resistelur, vel ignoraniiae
« consulettir. » Parisiis elticubralum boc Optis,
pro certo babeo, uipole peiulanliae opposilum « Scbo-
« lariiim de Garlaudia, » Parisiorum viio, ut ad-
monet Guillelinus de Tocco: verisimillimumque piiio
confectum ab illo, cum secunda viee Saniacobaeam
Scbolam regeret posl annum 1*269.

III. Joannes Ambrosius Barbavara in sua Ms.
Opusciilorun) Sancli Tbomae censura, haec babei:
"■ In Opusculo de iinitate intelUcius conlra Aver-
« roisias, inlegrae paginae ex Tbeinisiio reciiantur

• juxta versionem llerinolai Barbari, ne vocula
« quideii) i i inulata. Unde cogimur suspicari, vcl
« Auctorem operis recenlioreu) esse, vel Divi Tho-
« mae scriplis aliiiuid alienae operae aique indu-
« siriae inspersum fuisse. Ulcumque sit, cerle dolere
« non debenius, lalem Aqtiiiiali imposturam faciau),

• cum liber eruditione [)lenus sit. » Proli\os ex
Tbemislio locos allalos conferre licuil cum latina
Hermolai Barbari interpretatione, Veneiis typis ediia
anno 1549, apud Hieronyn^tim Scoium: ipsaque
dubio procul, quae legiiur in editis 0[)iisculi a me
visis exemplis, Hermolai Barbari interpretatio pro-
slai, ne vocula qt)idem immuiata, tit aii Barbavara.
Al levissima illa esl ('ensoris prima suspirio, « aucto-
« rem Operis recenliore.ii esse; » verissima, quae
sequiiur conjectura, « Divi Thomae scriptis aliquid
« alienae operae alquc indusiriae inspersuiT) fuisse. »

Laudati Jo. Ambrosii Barbavara, qui Mcdiola-
nensis Eustorgiani Coenobii alumnus fuit, elogiiim
texit Jacobus Echardus Tomo II Scriplorum Ordinis
Praedicatorum ad annum io9i, ejusque opera re-
censel. Mcnlionem intcrea ingerit nullam memoraiae
in Opuscula Sancii Thomae censurae. Ilanc vero
possideo Ms. ex Codice Mediolanensi de^criptam.
Inscribiiur « Censura Opusculorum, quae sub Divi
« Tbomae Aquinalis titulo baclenus prodiere, ad
« Revercndissimum Patrem Magislrum Caballum
« Brixienseu) Ordinis Sancii Dominici Gcneralem
« Inquisitorem, et in Romana Curia Proeuraiorem. »
Opus non semel memoral Petrus de Alva, niutilis
([uibusdam locis prolalis. Inlegrum pro dala occa-
sione in Opusculorum, quae deinceps recensenda
sunt, examine exbibere praeslal: ipsamque boc loco
Praefalionem, ac pauca profero verba, quae de prio-
ribus Opusculis babel usque ad 20.

iAE DE RUBEIS

« Divi Aqiiinaiis opera studiose perlegenti mi-

« rum slaiiin apparei, Reverendissime Paler, quain

• fuerit verain ct germanam in tiadendis ei con-
« scribendis arlibus ralioiiem insecuiiis. Siquidem
« a primis seuiper principiis, con)posiiiva meibodo,
« deducil remotissima, ab universalibus singularia,
« a noiissimis reriim omnium abstrusissima ei
« profundissima. Ordine singida digerit, ac suo

• quaeque loco ita disponit, ut perpetuum quemdaui
« atque indissolubilen) rerum nexurn videas, el

• quasi solidum quoddam veritatis corpus, nulla

• ex parte vacuum aul inane. Vt^rborum speciabi-
" lis est frugaliias: ntinquam prosequitur flosculos,

• aut inania sermonis pigmenia: tantum curat, ul
" plena sit oraiio fruciu ac cogniiione rerum; quae
' non aures ad praesens demulceat, sed indelebi-

• lem veriiatis cbaracterem animo poiiiis insciil[)at.
" S(?nteniiae semper sunt graves, tii in illis |)('iu-
" lantis aiil lascivienlis calami vilium nullibi agno-

• .scas. Stylus simplex quidem, nusqtiam tamen
' abjcclus aut bumilis. Yoces propriae, et ad do-

• cendom apposiiae; ita ut ex intin)is ipsius rci

• de qua agitur, visceribus pelitae vidcantur. Diim
" sua probai, constantissimus est, el sibi semper
" similis: dum aliena confuiai, acerrimus quidem,
' sed iiiodesiissin)us; ul qui non cum hominibus,

■ sed cuin perversis tanlum dogmalis at(|ue opi-

• nionibiis bellum sibi esse inielligai. In rebus

■ fidei pertraclandis, ecclesiaslicae disciplinae et

■ apostolicarum traditionum semper observanlissi-
« mus: Ml)ique fidelis, el ciira omnem siipersiitio-
a neu) pius ac sanctus. In Pbysicis ubique Peri-
a paieticae disciplinae professor, praeterqtiam ubi
a a caibolica veritate deviaiur. Nihil dcnique esl
u in ejus Scri[)iis, quod majesiaiem non praesefe-
« rai: nibil quod insiilulionis ac disciplinae formam
« non leneai.

« In boc ergo tam conspicuum egregii Docioris
« simulacrum quisquis respexerit, facile videbil, ctir
« ex plerisque Opusculis, quae hactenus Divi Aqui-
« natis habuere ( nomen ) nos quaedam prorsu*
« loco moverimus, et aliis ambiguae ei suspectae
« fidei notam inusserimus. Itaque primum Opu-

• sculum, quod conlra errores Graecorum inscri-
« bilur, el quae sequuntur deinceps usque ad
« decimumnonun), cui litulus contra impiignanies
« Religionem, ila undique sapiunt Aquinalem, ut
« nefas sii de illis dubiiare: dempio quinto de uni-
« taie inielleetus contra Averroisias: in quo inie-
« grae paginae ete., ut superius. Reliquas censura*
j- paries in Opusculorum quae sequunlur, recen-
« sione dabimus. »

CAPUT 11. .

Vctus Infina Thcmisiii versio, ab Aquiuafe ad-
hibita resfiluitiir, rejecta flermolai Barbari
rersione aut paraphrasi , quam imprudcns
Editor invexit. Specimen totius Opusculi.

\. Barbavarae ingestum de Opusculo contra
Averroislas duhium lalina niiilur Tbemistii versione
quam sine dtibio Hermolaus Barbarus confecit. Co-
dicem Ms. qui plura S. Thomae Opuscula comple-
ciitur Saeculo 15, ut puio, exarattim, servat Venela
Ss. Joannis cl Pauli Bibliolheca. Ejusdem copia
mihi facla a Dominico Berardello saepius laudato,
gratulari licuii de Opusculo qiio dc agimus, in

DISSERTATIO llf.

i97

oodem prostanle Codice. Vcrba Tlieinislii, non i(a
prolixa ul apud llcrmolaum Barharum, cl alitcr
lalinc vcrsa ac in editis cxcmplis dcprclicndi: undc
colligcham, ab Edilore, de cpjo infra diceudiMn,
repudiaia anlicjua laiina vcrsionc, inicrj)rctalioncm
IJarhari, utpotc clcgantiorcm, invcclam fuissc. M\-
rum vcro, imprudcnicm hanc liccniiam non casii-
gasse I*cllicanum, qui se Opusculorum edilioneui
ope Codicis Viclorini cincndaiam curassc profilciur.
Loca Thcmisiii profcrre prcliiim cst opcrac, (piac
ncmpe in cdilis cxemplis quaevc in Codice Vcncio
prosianl. I*ar cnim esi, ut aniiqua rcstiluatur Thc-
niistii versio, qua utchalur Aquinas.

Ex Cod. Ms. Ex Operc H. Barhari, et

ediiis exemplis Opuscul.
« Nunc autcm opor-
tci considerarc, quod « §. Nunc auiem con-

alii Peripatctici dc hoc « sidcrare oportei, quid
ipso senscrunt: ei ac- « alii 1'cripaieiici de hoc
cipiamus primo verha « ipso scnserunt: el ac-
Thcmislii in Conuiicn- « cipiamus primo vtrha
to dc Anima ( l.ih. ."5 « Themisiii in Commen-
Cap. 23, ei seqq.jux- « to de Aiiiuia, uhi sic
la cdit. Barhari ), uhi « dicit: Duas ergo diffc-
dicii sic: Inlcllcclus isle, « reniias esse liumani a-
qucm dicimus in po- « niii.i .... Iniellcclus
tenlia, magis esl ani- « auicui potcstaiis, quam
mae connaluralis, sci- « vis eadem fcre qna
licei quam agcns. Dico « intellcclus agcns, di-
auiem, non aniiiiac, sed « gniiate auctoriiateqiie
solum humanae. Eisicui « pollcat; quia tamen a-
lumcii potcnlia visui, ci « liquando conjunctior,
potcnlia colorihus ad- < addiliorque iKiinanac
vcniens, aclii quidcm « animae est , vidctur
visum facil, claciuco- « socieiaie liao, nobilitaii
lores: ita et iniellectum « suac nonnihil dispendii
istc, qui actu, non so- « dctrimeniiquc facerc.
» lum ipsum inlellcclum « Qucinadmoduin itaquc
« facil aciu; scd cliam « lumcn, cum oculos ei
« poientia iniclligihilia, « colores accedii, non
« ( aclu ) intelligibilia « modo visiii, sed colo-
« isie constituil. Et posi « rihiis eiiam actum prae-
« pauca coucliidii: Quam « bci: ita inicllcctus a-
« igitur rationem Iiabel « gens, cum inicllccium
• ars ad maieriam, hanc « poientiae agiiai, non
" et intcllccius faclivus « solum intcllcctui acluni
« ad cum qui iu polen- « ministrat; sed cl rcs,
« tia. Propter quod ciiaiu « quacpotcniia inicllcctae
« in prompiu nohis est • siinl, facit ui in co in-
« inlclligcrc, quando vo- « tcllectac sini actu eic. »
« lumus. Non enim est Sic dcinccps intcrpre-
« ars maieriae infcrioris; taiio lcgilur, vel polius
« scd incxisiit toti in paraphrasis longc lalcque
« polcntia inicllcclui, qui dilTcrcns ab antiqua la-
« ( faclivus est ). Ac si lina vcrsione, qiiam in-
« uiiquc aedificaior li- tcgram e rcgione de-
« gnis .... non ab cx- scribo.
« irinscco existcrct, per

« lotum autem ipsum penelrare potcns erit. Sic
« cliam et qui scilicci actu intcllcctus, intcII<'Ciui
« poicntia snpcrvcnicns, unum f<icii cum ipso. Ei
« post pauca concludit: Nos igiiur sumus, ut quod
« potcniia; intcllcctus autcm, qui aciu. Sic quidcni
« in composiiis omnibus ex eo quod poicniia, ei
« ex 60 quod aclu. Aliud est liic, aliud cst liuic:
« aliud uiique eril cgo, cl aliud milii cssc. Et con-
« sequcntcr quidcm csl composilus inicllcclus ex
5. Th. Opcra omnia. V. 10.

« poicntia, et actu. Mibi autem csse ex co quod
« actu cst: qiiia eiiam ca qiiac iiicdilor, ct (juac
« scriho , scribil quidcui inicllcctus compositus
« cx poicniia cl aclu. Scribil aniem, non qua
« poicinia, scd qiia actu: opcrari cniin sibi inde
« dciivalur. » Et [losl pauca adliuc inaiiifcstius sic:
« Igilur cl aliud csl animal, cl aliud animali essc.
^ Animali esse esl ab anima animalis. Sic ci aliud
« qui cgo, cl aliud esse milii. Essc autcm iiiihi,

• esi ah anima; et hnhctur, non omni. .Non euim
« sensiiiva; rnaicria cnim eral phantasiac. !Ncquc
« nirsum a phantasia; maleria enim eral poieniia
« inlcllccius. Ncquc qiiod poicntia inicllcclus, ma-
« icria cnim crat faciivi ( inicllccius ). .\ solo igi-
« lur factivo esl mihi esse. El posl pauca subdil:
« Ciim rcspondissel, scilicet Arisioielcs: in omni
« autcni naiiira, hoc qiiidem ut malcriam esso,
« lioc aulcm quod malcriam niovel aul pcrficit;
« neccsse ait, cl in anima c\isicrc lias dilTcrcntias,
« et esse, bunc alicpicm lalcm inlcllccium in aniiua
« ficri, ct hunc talem in anima faccrc. Et usque

« ad Iianc [)iogressa natura, cessavii Sos

« ilaque sumus activus inicllccius. Et postea rcpro-
« bans quorumdam opinioncm, dicit: in anima essc
« talcm inicllcelum, cl animae liumanae velut
« quamdam partcm lionoratissimam. Et posi pau-
« ca dicil. Ex cadcm litiera hoc convenil coiifir-
« mare, quod putat, sciliccl Arislotclcs: aut nosiri
« aliquid csse aciivum inicllectun., aut nos. Paiei
« igiiur ex praemissis verhis Tlieiiiistii ctc. »

« Et Thcophrasti qui- Paullo infra in eodcm.
o dem lihros non vidi;

« sed ejus vcrba iniro- « §. Et Tbcopbrasti

« ducit Themisiius in « quidcin libros non vi-

« Commenio, quae sunl « di; scd ejus verba in-

« lalia, sic diceiis: Mclius « troducit Thcmistius in

« esl auicm Tbeophrasti • Commcnto, quae sunl

« projionerc dicla de in- « lalia, sic diccns: Plane

« tcllcctu poteniia, et de « facturum hoc loco me

« eo qui actu. Dc eo igi- « operae pn^tium arbi-

« lur qui poientia, liacc « tror, si verba Theo-

« ail: hitcllcctus autcm « pbrasti dc inicUcctu

« qualiler a foris exisiens, « poieslaiis el agentis

o et lamquam supcrpo- « praeiexucro. De iniel-

« situs; ct tamcii conna- « lcctu itaque poiesiate,

« luralis? Et quia naiura « liacc dicii. Cum inicl-

« ipsius liabcl quidem « lccius, inquit, homi-

« naiuraliler esse, scilicct « ni extrinsecus accedai;

' « actum, ei potcniia om- • cumque lamquam ap-

« nia, hcnc finil cl su- « posilus invectusque sit:

« [icrius. Non cnim sic « quaeriiur, quemadmo-

« accipicnduin esi, ut ne « dum congcnitus nobis

* que sit ipsc: Iioc liii- « dicaiur, dcmum quac-
« giosum csl cnim, scd « nam confirmatio natu-
« ut. . . . quamdam po- « rae ejus sil ? Certe id
« tcniiam, sicut eiiam in « quod dicit, nibil actu
« matcrialibus. Iloc a fo- « esse intclleclum, scd
o ris, non ul objcctum, « polcstaie omnia, rcH;te
« s«'d ul ipsam compre- • Iiactenus dicitur, qua-
« hcndcns gcncralioncm, « lenus et in sensu; non
« omnino poncndum. » • tamcn usque co ad u-

« num rcsccanda res cst,
« nequc tam nihil aclu probandus, ul ncque ipse-
« mei sil. Calumnia liaec essel, ei oralio conlen-
« tioni cavilloque proxima. Se<l ita iniclligcndum,
« ul in animo tali quaedam sui gcncris poicntia sit
« pro subjeclo formarum ac grcmio; qualis in re-

498 BERNARDI MARl

« bus materialibus facullas illa est, qiiae consiiiu-

« lioni eanun el concrelioni subsierniiur. Porro

« quod dicitur, meniem exirinsecus accedere, non

« ila siaiuendum est, ul qui vere apposiius inve-

« clusque habeatur; sed ut qui slalim ab oriu,

« quasi comprebendere nos coinpleciique soleai.

« Ponenda sunl ver-
« ba Tbemislii in Com-
« mento de Anima ( Li-
« bro 5. Cap. 32, juxta
« cdil. Barb.). Cum enim
" quaesissei de intelleciu
« agcnte, ulrum sit unus
« an plures, subjungit
« solvens: j\ut prinjus
« illuslrans est unus, il-
« lusirati el illuslranies
« sunt plures. Sol qni-
« dem untis esl: lunien
« autem dices partiri a-
« liquo modo adversus.
« Propler boc enim non
« solem posuil in com-
« parationem, scilicei A-
» ristoleles; sed lumen,
« Plalo autem solem. »

Prope Opusculi finem.

« Ponenda suni circa
« boc verba Tbemislii in
« Commenio de Anima.
« Cum enim qiiaesisset
« de intellectu, uirum sit
« unus vel plures, sub-
« jungit solvens: An pri-
0 mum qiiidem inielle-
« cium illuminantem (;re-
« di (mum oporlet: illti-
« minaios vero et sub-
« inde illuniinanles mul-
« tos ? Quemadmoduin
« quamquam sol esl u-
« nus, lamen lux, quae
« d^ sole prodit et mil-
« litur, quasi abjungilur
« ab eo el divelliuir, ai-
« que ita in mullos ob-
« tulus distrabitur di-
« siribuiturque. Quamo-
« brem Arisioieles intel-
« lectum non soli, sed
• lumini coiiiparavit. Pla-
« to autem soli. »

Commentarii seu Parapbraseos latinas versiones
memorat Jo. Albcrtus Fabricius, quas confecere
Uermolaus Barbarus, Ludovicus Nogarola et Fride-
ricus Bonavenlura: antiquioris, quae in Codicibus
proslarel, non meminii. An aliqua aevo Tbomae
circumfcrretur, an vero Tbomas pro daia occasione
loca quaedam laiine verienda curarei, incoiiipertum
mibi. Opusculorum editionem primam curavii Pau-
lus Soncinas « Mediolani anno 1488, apud Magi-
« stros Benignum, et Job. Antonium de Honate. »
Operam quoque suam praesianie Anionio Pizamano
Patricio veueio, eadem Opuscula « Venetiis an-
« no 1490 et 1498, prodierunt mandato et ex-
« pensis Octaviani Scoti » llanc Pizamani ediiio-
nem alia <> Veneta » exprimii « anno 1508, man-
« daio t;t expensis Peiri Liecblensiein, cura et in-
« genio Jacobi Pencio de Lenco. »

Quis v€ro Edilorum, an Soncinas, an Pizama-
nus, laiinam versionem Tbemisiii a Barbaro con-
fectam in Opusculum Sancti Tbomae invexerii?
Versionem suam, aul potius liberiorem parapbrasim
anno 1480, primum vulgaveral Barbarus. Ilac uti
Soncina* poterat: al Opusculorum cditionem quam
ipse curavit, videre ac lustrare mibi non licuit In
editionibus certe a Pizamano curaiis laiinam Bar-
bari versionem praestat Sancii Tboujae Opusculum
quo de agimus: eamdeu que superiores ediiiones,
admoniiione nulla praemissa, expresserunt.

il. Duplicem Peripatetica Pbilosopbia intelle-
ctum dislinguebat: « Agentcm » unum, « Passi-
« vum » aut patientem alierum, seu iniellcclum
potestaie. Munus collustrandi pbantasmata tribuebat
illi, ac isti munus inieliigendi, postquam pbantas-
maia collusiraia, seu species intclligibiles inde ex-

\E DE RUBEIS

culptas recepisset. Intelleclum « Agentem » staiue-
bat Averroes ab bomine separaium, unum etiam,
bominibusque communem omnibus; quae pariier
aliis Graecis Peripateticis insederai opinio; sive de-
mum « agens » isle intellectus non alius forel ab
inielligenlia quadam orbium caelestium moirice,
sive etiam ipse Deus essei. Homini vero aui ejus
animae intellectum « patientem » inesse, tamquam
facultaiem ejus propriam, communis erat Peripaie-
ticorum doctrina: qua repudiata, toius eral Aver-
roe<, iil osienderei, bunc eiiam intellectum ex eo-
dem ordine esse ac « agentem, » separaliim, in-
generabilem, incorruptibilem: unum, et omnibus
bouiinibus communem: quem praelerea « materia-
« lein » vocabat, boc est, instar maieriae passivum.
De mente Arislotelis ejusque seclatorum, Alexan-
dri A[)brodisaci, Tbeopbrasii, Tbemislii, SimpMcii,
Pbiloponi, itemque Arabum Avicennae, Algazelis,
Alpbarabii, Avempacis, disserit Petrus Gassendus in
Physica Tomo 2, Libro 9, Capite 1. Commentum
Averroislicum paullo aliler post Coelium Rbodigi-
num exponii Jacobus Bruckerus in Historia Critica
Pliilosopbiae Tomo 5, Periodo 2, Paire 1, Libro 5,
Capiie 1, g. 20.

Adnoiaverat S. Tbomas in Quacsiionc de Anima
inier Disputatas Art. 5, « quod intellectum agentem
« esse unum et separalum plus videlur raiionis babe-
« re, quam si boc de intellectu possibili ponalur. »
Eadem ejus est animadversio in Opusculo quo de
agiinus, |. « Hic igitur consideratis, » nempe: • Forte
« enim de agenie hoc dicere, aliquam bab<Tet
« rationem, el multi Pbilosophorum boc posuerunt.
« ISibil enim videtur inconveniens sequi, si ab uno
« agente multa perficianiiir, quemadmodum ab imo
« sole perficiuntur omnes potentiae visivae anima-
« liujTi ad videndum . . . Sed quidquid sil de
« intelleciu agenie, dicere intellecium possibilem
« esse unum omnium bominum, mullipliriter im-
« possibile apparel. » Animae lameii inessc intel-
leclum agentem, senieniia Aquinatis est, nui loco
citato de Anima, et in 2 Seni. Distinct. 17, quacst.
2, artic. 1, tum pbilosopbicis rationibus, tum mo-
meniis ex fide cbristiana desumpiis Philosophos
refellit, inlellectum agentem constitiienles in intel-
ligenlia qiiadam separala orbium caelesiium motricc;
ac illos etiam, qui praedictum ageniem intelle-
cium eumdem cum iritelleclii divino vel cum Deo
faciebant, iia inielligendos jube', ul praeter Deum,
suprcmum intellectus nostri et luminis intellectualis
aiiciorem, alius nobis insit intcllectus agens, qui
veliiti causa secunda, collustret phantasmata, species
intelligibiles elTormet, easque imprimal inielloctui pa-
ticnii ad paricndam rerum iiotitiam et cognilionem.

Scioli et vani el ambiiiosi Academici eranl ,
qiii naluralibus rationibiis, ac Pbilosophorum aiicto-
rilatibus agenies, vulgabant nedum « ageniem, •
veriim eiiam « paiientem » intellecium, separatum
dici oportere, et unum, et omnibus liominibus
communem. Laiinos Auciores, qui hac de re scri-
pserani, veluii praejudiciis occupatos rejiciebant:
litemqiie vocabant ad Graecos Peripateticos, ut eo-
rum auctoritate dirimerelur. In arenam descendit
Aquiiias. Conlroversiae statum dilucide exponit.
Contra Averroisticum errorem « jnmpridem mulia

• conscripsimus. Sed qiiia errantium impudentia

• non cessat verilati reniti, proposiium nostrae
« inteniionis est, iteraio contra eumdem errorem
■ conscribere . , . Et quia quibusdam iii hac ma-

DlSSERTATlO III.

499

c teria verbii Lalinorum non sapiunt, secl r'eripa-
« telicoruin ( Gruecorum ) verha seciari se tlicunl,
« quorum lihros in Ijac maieria ntinquain viderum,
« nisi Arislolelem, qui fuit Seetae Arislolelicae in-
« sliiuior; ostendeinus positionem praediciam cjus
« verbis el scnieniiae repugnarc oiunino. » Pluri-
mos airert Arisiotelis lextus, ejusque meniem aperii.
Digna sunl animadversione verba illa: « llujcjsmodi
« (piaei^iioncs icriissime colligi polest Aribtoleiem
^ solvisse in bis libris (|uos paiel euu) scripsissc
<« de substantiis separatis, ex bis quae dicii in
« priucipio 12 ( Libri ) I\leta|)bysicae: (juos cliam li-
« bros vidimus num. 14, licei nondum translatos
« in liugiia nostra. » Libros de Subslaniiis separaiis
graece scriptos evolvebai A^iuinas: eosque sive pro
sua perilia, sive peritorum ope inlerpretabatur.

Giaecos Aristoielicae Pbilosopbiae seciatores ad
examen vocai, ac praeterca Arab(;s Conaiienlatores,
Tbeiiiislium, Tbcopbrasium, Alexandrum, Avieen-
nam, Algazclem. Mcntc eorum deiecia, concliidil
Tbomas: • quod non solum Latini, quorum \erba
« (|uibusdam non sapiuni; sed ei Graeci et Arabcs
« boc senserunl, quod inlellcctus sii pars. vcl po-
« teutiu, vel virius aniinae, quae est corporis forma:
« unde miror ( inquit ) ex quibus Peripateiicis
« biinc errorem se assumpsisse gloricntur, nisi focle
• quia miiius volunt cum caeieiis Peiipaielicis recte
« sapere, quam eum Aserroe aberrare: qui non
0 lain ftiit Pcripalelicus, quam Pbilosopbiae Peri-
« paieticac depravator. » Qood ejus commenium
deni(|ue pbilosopbicis ralionibus insequiiur Doctor
Angclicus.

Liuim nova Pbilosopbia agnoscil iniellcclum,
qui cogiioscii ei intelligit, agenie rejecio, sivc bunc
exisiimaveris faculiaiem ab inielleciu passivo disiin-
ciam, sive in uno eodemque inicllectu inunera duo
disiinxcris, collusirandi pbantasmaia, speciesque in-
telligibiles rcci|)ieiidi inde exculpias. Innalas, ad-
veniitias, el faclilias ideas invexcrunl Cariesiani:
« iunatas » quidcm menli eoncreatas; « adveniitias »
ex occasione moiionum coi porearum a Deo in nobis
exciialas, eujusmodi suni sensilcs on nes; ae deii«um
« faclilias, » quas ipsa mens innatis el advenliiiis
imbula cudit. Ad innaias idcas quod attinei: Mco-
laus Malebrancbius, menli> percepliones dislinguen-
das jubel ab objcclo iiiimcdiale pcrcepio, seu idea
objectiva: et bane unaiu univcrsalem constituii, sci-
licet divinam esseniiam, quatenus rerum on nium
idea arcbeiypa est, nienli crcaiae uniiam, ac obje-
eia infdligibilia repraescnlanteui pro data moiionum
torporearuiii occasione. Ilanc vero ita cxpos,iiam
opinionem non pauci aibiiruntiir aut camdem esse
aut rcduci posse ad illam Alexandri Apbrodisaci,
qui agentem iniclleclum non alium ceiisebai nisi
intelleetiim divinum, a (jiioomnis pruficiscitur mcn-
tis ereaiae illuminaiio. Ilacc systemata longe dilfe-
ruut a senicntia Sancti Tbomae, qui docei consian-
tissime, niliil esse in intellectu, quin piius fueril
in sensu. Ik'm bane sibi deuionstrandam adsumpsit
Joannes Lockius: qui plura docet, non paucis prae-
sianiissimis Pbilosopbis graiissima, ab Augelico iiti-
que Praeccptorc jaiii praeoccupata: miscei alia lamen
Scriptor Anglus, quac omnino abludunt a vcro, ac
periculi plena sunt, ab Aquinaie passim profligaia.
Ad id redigiiur negoiium omne, ui scnsibilium
objectorum pereeptionibus aul ideis imbuta mens,
meditatione et conjeclura alias oinnes sibi comparel
ideas, et |)erceptioncs- Salis vero iiacc delibasse.

CAPLT III.

Genuina sant Opnscula de Verbi tiirini el liw
mani di[ferentia, deque nalura Verbi. Item
ilta, (juue de sorltbu^,, de jniliciis anlroruui,
ct de Uiteinilutc niundi iuicribunlur.

I. Opusculo, quod in ediiione Roniana deci-
inumieriiiiin locuni lcncl, inscribiturque • de Dif-
« fcrentia Verbi divini et buiuaiii, » tesliuioniuu»
perbibeni vetusti Nomenclatores, BernardusGuidoi.i^,
Vulleoleianus, el >ancius Antoninus. Quod ibideiu
sequiiur, « de .Natura Verbi, » nuinero I l collo-
caium, disertissiiua recensetur uienlione a Piulo-
maeo de Luca. Singula minora baec Sancii Tbomae
opera a singulis simulque omnibus non referri
Noincnclaloribus, miraliu subeai nulla. • composuit
« enim inullu Opuscula » SaiKlissimus Doclor,
Joanne de Columna aniuiadverieuie, « quae a mul-
« lis in diversis locis liabentur. » Aliqua igilur
singularia Opuscula poluit unus vel alier veieruiii
Scriptorum iguurare; quae lamcn noverunt alii, pro-
que foetibus gcnuinis nuuierabant in Catalogis. Duo-
bus bisce vcro in Opusculis egregia prostaiit ibeo-
logica el pbilosopbica documenla.

II. Tria succedunt id genus opera minora, « de
« sonibus, de judiciis astrorum, dc acierniiate
« mundi: » quae Homana ediiio exbibet niim. 2j,
2G, 27. Memorant eadem \eiusii Scriplores, qiioruiu
summa in eo auctoriias esi, quod judicium IVrimus
de genuinis Tbomae Operibus. Jo. Ambrosii Bar-
bavara censuram addo: Quae sequuntur Opuscula,
inquieniis, « de soriibus, de judiciis asirorum, de
« aeternilate inundi, procul dubio Tliomam cogno-

• scuni auctorem, undccumque specieniur. »

Primum « de soriibus, » apud Ptolomaeuiu

Lucensem, nuncu|)alum legiinus « ad Dominum

« Jacobum de Burgo; » apud Logoibeiaui, • ad

u Dominijin Jacobum de Tolongo: » apud Trive-

tum, « ad Dominuin Jacobum de Bonoso: » apud

Codices aliquos Mss. « ad Doiuiiium Jacobum de

« Borego. » Neiiipe, « Tolongo, liouoso, Borego, •

videntur errata Notariorum, Jacobo Ecbardo animad-

veriente. Parisiis scripium Opusculum, ex bis col-

lige verbis capiie 1: • Nulliis enim in Gallia exi-

« stens, forie aliquid inquirendum curai de bis,

« quae ad Indos periineni. » In Iialia moram si

iraxisset, eorum cerie qui in Ilalia degebant, cxein-

plum adduxissel.

Fratri Beginaldo de Priverno inscripsit alieruin
amicissimus Tliomas. Consiliuin Operis prima pan-
dunt verba: « Quia petisii ut tibi scriberem an
« licerei judiciis asiroruin uli; petilioni tuae sutis-
« fucere volcns, ea quae a sacris Docioribus super
« lioc traduniur scribere curavi. » Slatum denique
quacsiionis accipe, quam lertio in Opusculo de
iiiundi aeternitate ad examen vocat. • Supposiio
« secuudum lidem catbolicam, mundum ab aeierno

• non fuisse, sicui quidam Pbilosopbi erranies po-
« sueruni; sed quocl mundus durationis initium
« babueril, sicui Scriptura sacra, quae falli non
« polcsl, lestalur; dubitalio mota esi, uirum po-
■ tuerii semper fuisse. Cujus dubitationis ul veriias
« explicelur; primo disiinguenilum esl quid esi in
« quo cum dicentibus eonnaiSum convenimus, ei

• (piid est illud in quo ab eis dilTerimus. Si enim

• intelligaiur quod aliquid praeter Deum poluerii

• semper fuisse, quasi possil esse dliquid aeiernuni

bOO

BERNARDI MARIAE DE RUBEIS

praeter eum, ab eo non faclum; error abomina
bilis esl non solufn in {ide, sed eliani apnd Pbi-
losophos, qui confilenlur el probani, quod omne
quod esl, esse non possit nisi causalum ab eo

« qui maxime et verissime babet esse. Si aulem
« intelligatur, aliquid semper fuisse, ei tamen cau-
« satum a Deo secundum totum quod in eo est,
« videndum est uirum hoe possit stare. ■

D 1 S S E R T A T I 0 IV.

DE OPUSCULIS, DE REGIMINE PRINCIPUM AD REGEM CYPRF, ITEMQUE DE ERUDITIONE PRINCIPUM,
ATQUE DE REGIMINE JUDAEORUM AD COMITISSAM FLANDRIAE.

CAPUT I.

Opiis de Regimine Principmn ad Recjrm Cypri
Sanclo Thornae Aquinali adjudicant Veteres:
quis ille Hcx Cypri. Libri quafuor qui pro-
slant, non unnm Opus conficereindentur, sed
opera duo diversa. Primi opcris pnrs major
est Aquinatis, reliqua Ptolomaei Lucensis.

I. Vicesimum in Editione Romana nnmeratnr
Opusculum « de Regimine Principum ad Regem
a Cypri. » Elucubrationem banc ab Aquinate con-
cinnatam, tradunt Veleres. Ptolomaeus Lucensis in
Hist. Eccl. Libro XXIII, Capite 15, sic ait: « Item
« Tractaius de Regimine Principum, qui sic in-
« cipit: Cogitanti mibi quid offerrem. Quem librum
0 scripsii ad Regem Cypri. » Bartholomaeus Logo-
tbela: « De Regno ad Regem Cipri. » Bernardus
Guidonis: « Traclatus de Reginiine Principnni ad
« Regem Cypri: qui incipit, Cogifanti mihi qnid
« offerrem Regiae celsitudini dignum. » INicoIaus
Trivetus: i De Regno ad Regem Cypri. ■ Joannes
de Columna: « De Regimine Regum ad Regem
« Cypri: quod quidem Opus minime complevit. ■
Consentiunt Pignonus, Valleoleiauus, S. Antoninus.

Quis ille fuerit • Rex Cypri: » Jo- Paulus Na-
zarius vocat Americum: at Cypri regnum tota A-
quinatis aetaie administravit nemo, qui Americus
appellareiur. Stepbanus de Lusignano in Genealo-
gia Regum Cypri apud Fchardtim, censei esse Hu
gonem ill, e stirpe Lusiniana, Principem primo
Anliocbiae, circa annuni 12G7, Regem (^ypri, de-
mum Hierosolymorum Regem. Hugoni II, quiprae-
cesserat, anno 1266 vel insequenii denaio, cum
annorum aetaiis quatuordecim essct, inscripium 0-
pusculum, verisimilius existimat Echardus. Ipsum
consule egregie dissercntem.

H. In Libros quatuor Iributum opus exhibent
Codices Mss. ac typis edita exempla. Al Opuscula
duo dislinguenda esse, tributa singula in Libros
duos, verissime animadvertit Doctissimus Echardus.
]n fine libri primi haec habenlur: « Haec igitur
« sunt, quae ad Regis officium pertinent, de qui-
« bus per singula diligentius traciare oportet. »
Argumenta indicanlur, quae Libro secundo exponi
debeani. In hujus calce poslrema haec verba sunt:
« Haec igiiur de periinentibus ad regimen cujus-

0 ciimque Domini, sed praecipue Regalis, in hoc
« Libro in tantum sinl dicia. » His utique verbis
satis indicat Auctor, de dominio sibi nibil superes-
se addendnm: unde nexns etiam nullus apparef,
quo sicuii primus cum aliero, ita iste cum teriio
connecii debeat.

In ipso Libro fcrtio initium sumitur ab ovo;
agiturque de origine dominii, quod esse a Deo o-
stenditur. In Praefatione primi Libri dixerat Au-
ctor: « Occurrit . . . ut Regi librum de Regno
« conscriberem: in quo ei Regni originem, et ea
0 quae ad Regis officium pertinenf, secundum Scri-
0 pturae divinae auctoritatem, PbilosopborUm do-
« gmaia et exempla laudatorum Principum depro-
« merem. » Tum originem dominii capite 1,pate-
facit hisce principiis: « 1. Hominis estaliquis finis,
« ad quem tota vita ejuset actio ordinaiur 2. Na-
« turale esi homini, ut sit animal sociale et poli-
« licum, in n)ultitudine vivens. 5. Est necessarium
« homini, qui in multitudine vivii, ut unus ab alio
« adjuvetur. 4. Si naturale esl hoinini quod in
« societate multorum vivaf, necesse est in homini-
« bus esse, per quod multitudo regatur. ■ Regen-
lis Domini, seu dominii origo paiei. Haec eadem
origo exponenda adsurtiitur Libro tertio: eadem ca-
pile 1, sumitur: « considerata naiura entis, » ca-
pife 2, « ex consideraiione niotus: » capite 2,
« per consideraiionem finis. » Quid opus erat, a
principio redauspicari ? Variam eiiam auimadver-
te methodum, difiereniemque doctrinam.

A versiculo sacrae Scripturae lum Libri fertii
tum Q'jarli sumiiur initium. Tertius incipit: « Et
« quia cor Regis in manu Dei, qiiocumque volue-
« rit inclinabii illud, ut in Proverb. 21, scribitur:
■ quod el ille magnus Monarcba in Oriente Cyrus,
« videlicet Rex Persarum, per publicum confitetur
« edictiim. » Quarti initium est: « Consiilues eos
« principes super omnem terram, memores erunt
« nominis lui, Domine f Psal. 44 ) Licet domi-
« nium omne sive Principatus a Deo sit instilu-
« tus etc. » Non ita se gerit in duobus prioribus
Aucior: qui propferea diversum ab Auctore poste-
riorum se prodit.

IIL Primum igitur opus Aquinaii adjudi andum,
evincunt probatissimi veteres Nomenclalores, qui
biijusce argumenti elucubrationem ad Regem Cypri
inter genuina rccensent ej;isdem opera. Hunc mi-

CAPUT II.

Jo. Ambrosii Baihnvaru Ccnsura: ammadversiO'
nes in primam ejiisdein parleni, quae priore^
libi'os dvos a^ijudiral ab Aquhmte. Aequior csl
pars allcra in duos posttriores. I/i Ptolomaco
Luvensi Iribui nolent,

I. fcnsurae, qua Jo. Anibrositis Barbavara no-
lavit Opuscuhim, pauca verba afTerf Pclrus de Alva
in Prologo Sol. Ver., ncmpc, . Ab aiictorc infcrio-
« ris classis composiium csse, plcraqnc fidem fa-
« ciuni: itemque: Talia vero mcdiiatum Divum
a Tbomam cgo nnsquam crediderim, licel fucrit
« polcsialis Ponlificiae asscrlor gravissimns. » Vt
quae reprebendal Barbavara ( inquit Eebardus ),
non addil Alva: iniegram ego censuram profcro.

« OpMSCulum 50 dc Rcgimine Principiim, ab
« auclore longe infcrioris classis compositum essc,
• plcraque fidem faciunl: praescriim vcro ordo ubi-

DlSSEaTATIO

liime ab Aquinale complclam, discrle adnotat Jo-
anncs dc Colunma.

1'aulus Frigcrius, Oratorii Uomani Sodalis, in
Vita S. Tbomac ilalice scripia, baec babctanimad-
versionc dignissima Libro 1, capite 10, num. 7:
« L' Opusculo de Hegimine Principum, in quaiiro
« libri compilaio, fu condolio da Tomrnaso fino al
quario Capitolo dcl sccondo Libro, cioc insino a
qiicllc piuole: opporiunurji esl igitur in convcr-
sionc bumana modicum delectationis pro condi-
mcnio babcre, ul animus bominis rccrceiur. VA
il rimancnte fu scguilaio da Tolomeo Luccbcse
dcl medcsimo Ordine, Discepolo dcl Santo: come
« cbiaramcnte apparisce da un aniico Manoscriiio
« dc' medcsimi Opuscoli volgarizzati, somminisira-
« tomi dalla summa benignila di Papa Alcssandro
« VII, di sania memoria. Ovc sopra le allcgaie paro-
« le dcl quario Capitolo dcl sccondo Libro leggcsi
« nella margine cosi noiaio: Qui finiscc sccondo il
« Beaio Tommaso. » llanc roborant aniaiadvcrsio-
nem Codices IVlss. Parisicnsis Gcnovefianus dcsinit
ad illa verba ejusdcm quarli Capitis, quae sic
eflerunlur: « Optimum esl autern iri convcrsatione
« bumana. » Coiisonat Vcneius Bibliolbccae San-
ctorum Joannis ei Pauli: ac favet cliam Victorinus
Parisiensis apud Ecbardum, qui ad ca proccdil quin-
ti Capitis verbu: « ac dilfusius documenlum ira-
« didit. n

Partcin rcliquam Libri secundi complcssc Pio-
lomaeum Lucensein, idque egisse ipsum ex Tbo-
niae Aquinalis scbcdis, vcrisimillimum csi. Codiccm
Florcnlinum Mcdiccum indical laudaius Eebardus,
in quo bacc babcntur: « Liber dc Hege et Bogno,
« inceplus a Vcner. Dociore S. Thoma de Aqnino
o Ordinis Pracdicalorum, poslea completus a Fr.
« Ploloniaeo de Lucba ejusdcm Ordinis, qui tan-
« dcm Episcopus Torcelanus. » Hacc eiiam vcrba
habel Codex a Frigerio allaius in calce lotius Ope-
ris* « Qui compic il quarto libro dcl Rc e dcl
« Rcgno, cominciato dal Ven. Doltorc S. Tomma-
« so d' Aquino, poscia compiuto da Fra Tolomco
0 da Lucca del mcdesimo Ordinc, cbe fu Vescovo
« di Torcello. » Operam suam contulisse Ptolo-
macum, ut coeptum a Dociore Angclico perficerct
opus, saiis consialt num vero praeter libri sccundi
partem addidcrit ipse terlium librum el quartum,
infra discuiiendum.

oOl

quc ncglcctus. Primo libro cum probandam su-
scopisset necessitatem regiminis ex boc quod
homo natura esl animal socialc: atquc baec ne-
cessitas, non ex qualibct bominum socieiate cl
congrcgatione colligatur, sed ex ea lantum quae
(Jicitiir Civitas; constiiucnda sibi fucrat a princi-
pio ratio Civitatis: quod tiimcn noii fccii nisi
qiiarto Libro. Erattjue slatim aperienda (lislinciio
illa doiiiinii in Dcspoiicum cl Politicum, ut ap-
parcrct, uirum illururu ncccssarium forct Civitaii
constituciidae: quae considci'atio ab illo rcjicitnr
in scptimum u^qnc capul sccundi libri. Tuui
vcro, quia quilibet bomo a natura liber videtur,
monstrandum subinde erat, quod non solum
bomo nalura dominus est brutorum animalium;
sed etiam inicr ipsos homines quidam suni alio-
rum nalura domini, el proinde regimen tum jure
naturali, liim eiiam divino constare: quae tamen
in tcriio lanium Libro locum apuJ ipsii!ii mc-
riiere Cap. 1,2 et 8. Sic vcro siabiliia raijone
dominii, dislinguendum illud fucrat in suas par-
tcs.

rcgimcn

unius el mul-

ei dislribucndum iu
lorum: ilcm in spirituale el temporalc: cx quo
dc regiminc eiian Ponlificio sermonem facturus
crat Ca[)itc dccimo tertii libri. Atr]uc collaudalo
prae ceieris temporalibus dominio Regali, qiiod
facit Capiie o, 4 et ") primi libri, ostendendum
eral, quoduain sit ejus n.unus, anicquam stilum
confcrrct ad ea, quibus Rcges impelli dcb.nt ad
hcne aduiinisirandum. Quare 12, 15 el li
Capita priuii libri pracponcnda fuisseni 7, 8, 9,
ct 10, aiquc undccimo Capiiibus ejusdem libri.
Ad baec, cum illae conditiones quas exigii a
Principe in secundo libro, sinl coinmunes cui-
libet regimini, el non solum Regio, ut ipsemet
Auctor veritale coaclus proicstaiur in finc ejus
dem libri: prius omnium regiminum spccics tra-
ctandae erani, nec difTcrenda erai sua poliiia
usipie ad quarium. Sed bacc dc ordine: nam in
singulis qiioquc libris aliquid est quod pracsen-
tem censuram subire meriio possit. Primi libri
Capite 10, discrimen importune alTeri iuter scr-
vum ct libcruiti: imporiune inquam; cum

ea
« dilfcrentia nulli deinceps usui sibi fuissc appa-
« rcat. In iiliimo Capite officium esse ail Principis.
« ut per legcm divinam edocius, illa mnllitu«lini
« curci, per quac vitam aclcrnam consei|(iat ir:
« quasi in bunc fincm immcdiatc tcndat civilis
« potcstas. Iia vcro triumpbabunt rcceniiores Hae-
« retici, qui oninia Pi'incipibus dcfcrunt in ccn-
« templum Poniificiae .Majestatis. Verum Iiic error
« accidit ex pcriurbato dieendoriim ordinc quo fit,
« ut potesiates inier se confiindat, ct carum mu-
« ncra. Dumque siudct, Principem liim politicum
« tiim cbrisiianum formarc, ncutrum instituit, sed
« alii monsiruiim. Qiicmadmodum «Miam in Secundo
« libro Cap. 3, iibi diim commertium evirancorum
■ damnat, se Arisiotclis potius quam Pauli disci-
« puluui prodii. Nam Paulus aii, iii Cbrisio Jesu
« non cst masculiis ei fcmina, gcniilis ei J laeus.
• barbarus ct Scytba. » Ccnsurac pais alia infcrius
describenda erit.

^on vcrcor, nc Ambrosio Barbavarac, pertur-
batum primi et secundi libri ordiucm cxistimanti.
|icritus quisqiie attenlusque Lecior non disscniiat.
ordinemque ab ipso propositu.n farillime non re-
jiciai. Oplimiim primi ot sccundi Libri ordincm
non vidii, vulg.ita opinionc dcccpius de uno eo-

b02

BHRiNARUI MaRIAE DE RLBEIS

demqwe Opere « dc Regiiuine Principuin, in Li-
« bros quattior » iribuio. Duplex disiingue opus;
ac reciissinius, Aquinale dignus, in Opere priore
apparebii ordo. Nauique « Ca[)ile 1, » evincilur, ho-
mines simul vivenies ab aliqi;o diligenier regi o-
poriere: « Capite 2, » uiilius ac luiius esse, regi
per unum, quam per plurcs: « Capiie 5, » uniusdo-
minium, cum juslum cst, opiimum esse: « Capile 4, »
apud Romanos quidcm auciam esse amplificaiam-
que Republicam sub dominio multoruui: « Lapite j, »
plurium atiamen dominiiim facile degenerare in
in tyraniiidem posse: « Capiie G, • binc dominium
unius apparereoplimuin: « Capile 7, » praemium sibi
Regeiii ob reclam adminisiraiionem pracligcre non
debere lionorem ei gloriam, ei bona mundana:
« Capile 8, »iiiio aeiernam beaiiijdinc.w: « Capile 9, »
et omineiitcm quiilem cacleslis beaiiiudinis graduui:
« Capiie 10, » Rcgibus attauicn, qui juste rcgunt,
teniporalia quoque comii oda el emolumenta ob-
veiiire: « Capile 11, » inier liaec vero computari
« divilias, polestate ii, hoiiorem: « Capiie 12, el 15, »
Oflicium Regis a forma regiminis naturalis dc-
surnendum csse: « Capite 14, » iiemque oporiere
ut Rex in gubernaiione imitetur gubernationem
mundi: « Cajiite \o, » Regis proinde curam esse,
ut subdiios ad vilaui agendam secundum virtuteui
disj)onat. 1'cculiaria ollicia Rcgis « Libro secundo »
expon iitur, reciissimo servaio ordine: ac « primo
« Capite, B de Civiiate ct Caslris instilueiidis agi-
tur: « Capile secundo, » de loiis eligcndis, ubi
Civila'es et Casira erigantur: « tcriio Capiie, • de
curanda copia rerum viclualium; « Capitc quarlo, »
de locoruu) amoenilatc, quae minime negligi debcat:
■ Capiie quinto, » de naturalium diviliarum af-
flucntia. llactcnus vero Sanctus Tboinas, Cocplo of-
ficiorum Regis ordini Auclor baesil, qui Opus coiii-
plevit.

Qiiid esl vero, quod Ccnsor tbesim illam re-
preliendiit, quae Libro 1, Capite lo, legitur: « ad
« Regis officium perlinct, ea ralione vilam uiulli-
« ludinis bonain procurare, secundum quod con-
» gruii ad caclestem bcatitudinem conseijuendam ? »
An repugnantem puiaveris ipsnm Tbomam, qui
Quodl. 12, Art. 24, ait: « Finis qucm iniendil
o lcgislator civilis, esi pacem servare inler cives;
« finis aulem juris Canonici tendit ad quielem
« Ecclcsiae, ct salutem animarum ? » Antilogiae
suspicionem tollit Oiiinem Dominicus Soto Lib. I
de Justitia et Jure, Quaest. 6, Ari. 4: « Priiicipis
« finis, inquicns, licct proximus sit quietus sialus
« Rcipiiblicac; supreiicus tamen esl seinpiierna fc-
« licitas ad quam illc tcmporalis finis tendil, »
Ilinc per|)erain superiora Aquinaiis verba a Baiba-
vara iniellecta: « quasi in finem aeiernae bcatiiu-
« dis immediate tendat civilis potestas. »

Timet etiam idem Censor, ubi nullus limor;
ac si « triun)pbare debcanl Ilaerctici, qui omnia
« Principibus deferunt in conlemptum Pontificiae
« Majestatis. » Imo ad incitas Haereticos adigii Do-
ctor Angclicus Capile 14: « Scd quia finem frui-
« tionis divinae, inquiens, non consequiiur bomo
<■ per \irtutem humanam, sed virlute divina, juxta
• illud Apostoli ad Rom. 6 ( t. 25 ), Graiia Dci,
« viia acterna: perduccre ad illum finem non bu-
« mani erii, sed divini regiminis. Ad illuu' igilur
« Rcgem liiijusmodi regimen pertinel, qui non esl
« solum homo, sed etiam Deus; scilicei ad Domi-
« num noslrum Jcsum Chrislum. . . . Ilujusersjo

« Regni ministerium, ut a terrenis essent spiritua-
« lia distincia, non terrciiis Regibus, sed Sacerdo-
« libus commissum csi, cl praccipue Summo Sa-
<t cerdoli, Successori Petri, Christi Vicario Romano
« Pontifici, cui oinnes Reges populi Cbrisiiani o-
« poriei esse subditos, sicul ipsi Domino Jesu
« Christo^ » Uiriusque poiesiaiis originem longe
lateque diversam docet Tbomas.

Aeque robusto depellit brachio Uaereticoruni
audaciam Capite lo, vel eo loco, quem imprudcns
noiavit Barbavara: « Si igiiur, Jnquiens, qnideul-
« limo fine curam habct, praeesse dcbel his qtii
« curaiu habeiit de ordinaiis ad finem, ei eos di-
« rigere suo imperio; manifcstum ex diciis fit, quod
« Rex, sicul dominio et regi;iiini quod admim-
« stratur per Sacerdoiii oflicium, subdi debei: ita
« praeesse debet omnibus humanis officiis, et ca
« impcrio sui regiminis ordinare. Cuicumque au-

• tein iiicumbii alicjuid perficere quod ordinatur
« iii aliud, sicui in finem; hoc debel aileudere, ul
« suum opus sil cougruum fini ...» Quia igitur
« viiae, qua in praesenii bene vivimus, finis est
« beatiiudo caeleslis; ad Rcgis officium [lerlinei
« ca ratione viiam muliitudinis bonam procurare,
« secunduiii quod eongruil ad caelesiem beatitudi-
« neiii consequendam: ut scilicel ea praecipiat quae
« ad caelesiem beatitudinem ducuiit, et eoruiii con-
« iraria, secundum quoJ fuerit possibile, inierdicai.
« Quae auiem sil ad veram beaiiiudinem via, el
« quae sini impedimenia ejus, ex lege divina co-
« gnoscilur; cujus doctrina periinet adSacerdaima
« ofliciu M. 3 Verissima el optiuia suni documenta,
o quae Cyprio Regi instruendo iraderel Thomas
« Aquinas.

rScqiie pluris censura aestimanda esl, qua do-

ctrina noiatur, tcriio Capite Libri 2, tradita. Ail

Auclor: « Oignior esl civitas, si abundautiaui re-

« ruin babt\it ex lerriiorio proprio, quam sf pcr

« mcrcatores abundet.... Nam civiias, quae ad sui

« sustentationem mereaiionum multiiudine indigel;

« necessc esi, ul continuum exiraneorum convictuni

« i^aiiaiur. Extraneorum autem conversatio corrum-

« j)ii pbirimum ci\ium mores, secunduin Aristote-

« lis doctiinam in sua Poliiica etc. » Ait vero

Consor; « Dum commeicium exlraneoruu» damnai,

« se Aristotelis potius, quam Pauli discipulum pro-

« dit. Nam Paulus aii: in Chrislo Jesu non esi

« iiiasciilus et fcmina, gcntilis et Judaeus, barba-

« riis et Scyiha, aJ Coloss. cap. 3, t. 2. » Quam

incpt.i Aposioli lextus adplicaiio, quo vocatio om-

nium gcnlium ad Rcligionem Chrisiianam, ad Ec-

clcsiaiii, ad Jesum Christum, ad salutem aoternam

signifiiatur.

II. Solidiore nixus fundamento censuram exer-
cct Baibavara in Teriium Libruin el Quartum: ibi
diversum confici opus, jam adnoiavimus. Verba
ejus suni: « in Tertio Libro, nullo prorsus jaclo
» fundamenlo, Sacerdotale dominium, qi.asi spon-
0 laneuiii queiiidam foelum, in lucem profcri(Ca«
« piie 10 ). Iiem judicio quodam nimis praccipiti,
« Federicum, Conradum, ei Manfrcdum, tamquam

• omnium scclcratorum refugium, noiai. Poiesia-
« tem lam leinporalem quam spiriiualem Roniani
0 Pontificis confirmari putat ox loco Maithaei IG:
« Quodcumque solveris super terram eic: quasi
« Romanus Pontifex divino jure sii Dominus tem-
« poralis; planc nihil disiinguens inter potcsiatem
0 cjus temporalem, el potestalem quam habet in

DISSERTATIO IV.

oOo

« tcmporalibiis in ordiue ad spiriliialia ( loco cila-

• to ). In 1*2 Capite connurnerat Chrisii Monar-
« chiam caeteris hujus mnndi Monarcliiis: parum

• considerans ca verba ( Joan. 18 ): Regnum

• rneutii non cst dc lioc niundo. Quod ei apertius
« explicat Capite 1(5, (d)i ail: Christiirn, licet ab
« inlantia Rex asset Regum, permisisse lamcn, iit

• ini|)cralores aliquot rcgnarcni usr|ue ad Con-
« slaniiniim. Qiiem ad hoc lepra percussit, ut cc-
« dcret Beato Sylveslro doininiimi orbis: ex fpio
« conseqiicns esi, quotquot ante Conslantinum Cae-
« sares fucriinl, malae (idei possessores fiiisse. Ta-
« lia vero medilatum fuisse Divum Thomam ego
« niisquarn crediderim, licel fuerit polesfaiis Pon-
» lificiae assertor se/nper gravissimus. InCapile^^O,
« Imperialis regiminis novam dominii formamcom-
« miniscilur, quam neque Regalem neque Poliii-
« cam esse ait: non advertens, qiiod divisio iHa
« regiminis in Regale et Politicum, incvilabilis est,
« uipote quae sumitur a dilTereniiis pcr nfgaiio-
« nein et aflirmalionem opposilis. Vjdelicet oinne
« rcgimen vel csl unius, vel plurium: ut millam
« intcrim, quam imperiie probet assumpttim. In
t quarto demum libro nolat Arisioielent, quasi
« n>ala fide impegerii Socrati communiiatem u-
« xoriim; iri hoc plane leslaius, se minus legisse
B qiiinium Librum de Repiiblica. »

Mulio pliira historica spbalmata, sane pulidissi-
ma, notavii Peirus Pellican in sua Opu«culorum
editione: quibus praeiiicti Libri duo scalent, Teniiis
ct Quartiis. Praccipua dabimus infra. Imperitum
adeo fiiisse calamum Thomae Aquinaiis, prudens
dixerit nemo. At libros eosdem Tbomaesupposilos,
jam solidissirnis argumentis confecimus. Adde, plu-
ra Libro teriro referri, quae post obitum ejiisdem
Aquinalis accidcrunt: « qualia siini, inquit Ecbar-
« diis, Capite "^O, elcciio Rodulpbi Imperaloris sub
« finem anni 1275, el ejiis mors anno 1*291, iicin-
« que elcctio Adiilpbi Nassaviae Comitis anno l^iO^,
« et liiijus nccisio ab Alberto Austriae Diice anno
« I^^OS. « Egil eqiiidem vindicias Jo. Paulus Na-
zarius, ut quaiuor integros Libros illos Aquinati
adjiidicaret; quin id atlamen periiis viris persuadc-
re pniuerit.

III. Ilaec sua aceidisse actatc, indicat Auclor
loco cilaio: « exemplum habemus, inqtiiens, etiam
« modernis lemporibus, quod elccti siint Impera-
« tores, videlicel Rodulpbus elc. • Ex bis colligit
Ecbardus, libros illos duos a Plolomaco Lucensi
scribi potuisse. « Nec leve ad eos Ptolomaeo asse-
« rendos ( addit ille ), argiimcntum esi septem

• eleclorum insiimtio, quae Capile 19 Libri 5,
« Gregorio V, tribuitur: nam Ptolomaous primiis
« esl auclor cogniius qui Ilisi. Rccl. Lib. 17, Cap.
« "2, lianc instilutioncm ad eum refcrai . , . Nec
« omitlendum, Auclorem istius Libii lertii dieere
« ab ea institulione 270 circiter annos eflluxisse:
« quod mire quadiat cum Chronologia Piolomaei.
« Nam juxla illum, Gregorius V, elecius fuit anno
« 1021, ei mortiius esl anno 1024; licet alii ac-
o curatiores aliter narrcni: ab anno antem H)24,
0 ad annum 1298, quo electiis est Alberlus Au-
« striacus, siint 270 anni paulo plus: » quo etiam
lempore scribcbat Auctor.

Vcrissime Ptolomaei Cbronologia dicitur Cbro-
nologiae quadrare qiiam secntiis est Auctor libri
leriii: ac ulraqiie ejusdcm viiii inquinaia est. Ait
istc Capitc 19, Olionem ( ac successorcs duos ),

• tenuisse imperiiim iisque ad lerliam generaiio-
« nem, quorum qiiilibei vocaius est Olio: el ex
« niinc ( ex Otlonis tempore ) per Gregorium V,
« provisam esse electioncm, ut videlicet per se-
« piem Principes Alamaniae liat, quae usque ad
« ista lempora perseverat; quod esi spaiium du-
o ccntonim septnaginla annorum, vel circa, ad
« lempora videlicet Alberti, filii Rodulplii, elecii,»
ut habetur insef|uenie Capiie 20. Ilaec uiirnie Pto-
lomaeo consonant, f|ui Libro XVIII llisi. Eccl., (>a-
pite 1, « ad Annum 1021 » rcfert « electionem Grego-
« rii V, » et Capite 2, insiituios narrat « ad peiilio-
« ncii Oltonis electores- »el obituiri Gregorii V«cum
« anno 1024» illigai Capiie o: el Lihro .XXIV, Capiie
27, « elcclionem Albeni Auslriaci ad anniini 1298 •
refert. Quod intervallum ternporis annos co nplecli-
lur 274. At vero Otto III, coronam indeptus est
Imperialem anno 99fi , quam ad annim 1002
gestavii: Sedemqiie Romanam Gregorius V tenuit
ab anno 99G, cui successit Silvester II, et anno
1005 primimi Joannes XVII, tum Joannes XVIII.
Qiiando vero, quomodo, et a quo sepiem electores
insiiluti fuerini, sub judice lis esi. Duos illns, de
quibus agiinus, lihros « de Regimine Principum ■
si elucubrasse Piolomaeus diccndus sii, in hoc opiH
colligitur ipsuin incubuisse circa annum 1229, vel
inscqucntem.

CAPLT IH.

Diibia po))un(ur, rjxine posteriorwn librorum .\u-
ctorim indiranf diversum a Ploloma o Lu-
consi. Casimirus Owliuus refiUiinr, qui opu-i
integrum atlribuit Aegidio de Columnn.

I. Promere niihi liceal quae inciduni haud
levia dubia, num Ptolomaeo Lucensi praedicli Li-
bri diio iribui debcant ? Sunl enim ex diainetro
pugnaniia quamplura, vel certe longe diversa, quae
I'ioIomaeus narrat in Hisroria Ecclesiastica et in
Annalibus, quacve leguntur in allero quo de agi-
miis, Opusculo de Regimine Principum. Lib. 2,
Cap. 10, slc legirnus: • De Constantino apparet, qui
« Silvestro in Imperio cessit Item de Carolo Ma-
« gno, qiiem Papa Adrianus Imperatorem consii-
« litii. Item de Ottone I, qiii per Leonem creaius,
« ct Impcraior est constiiutiis. » Non ita iMoIo-
maeus, qui in Libro 17 Hist. Eccl. Capiie 17, aii:
« Venit Romam firaedicius Oito . . . in liuperdto-
« rem coronaius; utnim atiiem per Papam Joan-
« nem ' .XII ), aut posi ccssionem ejus, llisioriae
« non faciunt mentioncm, exccpto Cusentino, qiii
0 dicii, Jonnnem ( XII ) ipsum coronasse. Sed
« Decretum apcrte dicii, quod Leo Vlll. Dist. 65,
« Cap. in Synodo, coronavit etim, pracsente Syno-
« do, et easdem diiinitaies eidem contulii, quas

• Adrianus I. Carolo Magno concesserat. » Leo il-
le fuit Aiiiipapa. Spurium nomnt onines, quod in-
dicaiur, Decretiim a Gratiano rccensiiimi; in quo
praeterea dc corona Imperiali Otioni imposii.i men-
tio niilla. Narraverat Libro I i, (^apile 51, Carolo
conlaias ah Adriano « dignitaiem Pairiciaius, et
« pole^tatem eligcndi Poniificcin ot ordinamli Sf-
« dem Apostolicam. » At Libro 1o, capiie i, di-
scriissime iradit, non Adrianum, sed « Leonem

• Papam ( III \ coronam capiii ejus imposuisse,
« ipsumqiie a ciincto Rnuiano populo acclamaium

• esse Impcratorein. » Equidem Lib. 3, capiie 2,

bOi-

BERNAUDI MARIAE DE RUBEI^

Constanlinus, Plolomaeo si credimus, « coronam
« et oinnia jiira Imperialia Iradidil Bealo Silve-
(I siro, » Ex Capul lauJal'' Constantinus «Disl. 96,
ex quo sicui ille quod narral depron^psil, iia de-
jjromere alius quisque facilliiiie poterat.

Ibidem liaec habet Aucior Opusculi: « Federico
« secuudo hoc idem accidii ( quod deponeretur )
a Per Honorium, inimediatum Inuoceniii Successo-
u rem. » Innoceniio Mi, successerat Honorius III,
anno 1^210, ei huic Gregorius IX, anno 1227, tum
Caeleslinus IV, anno 1241, tiim eliam Innocenlius
IV, anno 12i5. Fridericum II, coronaveral Impera-
torem Honoriiis III, ipsumque anaihemaie percu-
lil Grcgorius IX, ac demum ab Iinperio deposuit
Iniioceniius IV, in Concilio Lugduncnsi anno 12i4.
Plolomaeus Libro 24, capite 5: « Advocalis Praelatis
< Lusfdiinum . . . Concilium est inohoatum . . .
u Innocentius Iinperaiorem Romanum deposuit: »
quae Opnsculi Auclori repugnant.

Capiie 13, ait Opusculi Aucior; • Quas quidem
« vices .Monarchiae, post Chrisli veri Domini nati-
« vitaiem, gessit Augusius, quatuordecim annos
a toio orbe terrarum subacto. » Incepta el obscu-
la sunl verba, quae tolum orbem in pace compo-
situm indicare videnlur, cuin in terris ortus est
Filiiis Dci. Id aple ac lucide Ptoloniaeus exprimit
Libro 1, capile 5: « Eodcm eiiam auno, inquiens,
« totus uiund'is magna pace florebat, ui tradit 0-
« rosius. » Bella Romanorum nulla ab anno U. C.
748, ad annum 752, ab Aucloribus descripia, pe-
liii Viri observant, contra Joannem Massonum An-
glurn.

Capite 10, tliciiur: « Liberius in veritale fidei
« vaeillasse ex multa persecuiione Constanlii. »
Mitiora sunt PtoloiDaei verba Libr > 3, capite 20:
« Compulani, inquieniis, lotum tc^mpus Episcopa-
« lus, in quo fuii verus caiholicus ( Liberius ),
a el in quo errori Conslanlii fa\ii . . . Defecit in
« zelo, quia ab imle gravaliis exilio. »

Capite 17, haec habentur: « In cujus ( Caroli
« Magni ) persona Adrianus Papa, congregato Con-
« cilio in urbe, Imperiuni a Graecis transtulit ad
« Germanos. » llanc translationcm sub Leone III
peractam narrat Ploloir:aeus Libro 13: « Leo Papa,
« inquieus, coronam capiti ejus ( Caroli ) impo-
« suil: et a ciinclo Roinano populo acclamaluui:
« Carolo a Deo coronato Augusio Magno el paciO-
« co Imperaiori vita el vicloria. Hanc auiem ac-
« clamationem ei coronationem factam per Leo-
« nem, omnes Historiae ponunl . . . Et sic ablaio
« Patritii nomine, Imperaior et Augustus est ap-
« pellatiis .... Sed considerandum est propter
« quaindam Glossam . . . quod Stophanus II
« non fecit translationcm Imperii a Giaecis ad
« (iermanos, ut hic ( sub Leone III ) palet: sed
« definivii faciendam eic. » In veritatem Historiae,
sive quam Aucior Opusculi narrat, sive quam Pto-
lomaeus, diligenlius non inquiro: pugnantia dicta
animadvertenda propono.

Ibidem: « Secundum Concilium fuit Constanti-
« nopoli, sub Cyriaco Papa celebratum: quidam
« lamen dicunl sub Damaso. » Animadverie Cyria-
cum pro Siricio invectum. Aliler Plolomaeus Lib.
C), capite 5: « Propter quam causam ( haercjieos
« a Macedonio excogitatae ) in Constantinopoli fuil
« Sancta Synodus cclebrata CL. Episcoporum sub
« Damaso. »

Ibidem: « Quarium Concilium fuil celebralum

« in Chaloedonia DCXXX Episcoporum sub Leo-
« ne primo, praesente Principe Mariino. » Plolo-
maeus Lib. 8, capiie 2: « Tempore Leonis primi,
« et ex suo mandato, Martinus Imperaior Conci-
« lium cougregai DCXIX Ejiiscoporum. » Au unus
ideuique Aucior, sibi adversus fuerit in Episcopo-
rum numero, qui varius tamen esl apud diversos,
et in nomine Imperaloris?

Capile 18: « Justinianus post cursum quartae
o Synodi, cenlum viginti Episcoporum, praesidenle
« Julio Papa. » Imo Vigiliiis Papa, non Julius,
inviiatus rogatusque ut praesiderei, recusavii: cau-
satus Occidenialium Episcoporum paucitatem, cum
frequentes e contra ex Orientalibus Ecclesiis con-
venissent. Ptolomaeus Libro 10, capiie 1: « Sub
« Vigilio fuii una Synodus in Consiantinopoli ce-
« lebraia. » Et capiie 2: « In eo ( Concilio ) cou-
« venerunt magni viri, ut idem scribit Jusiinianus,
« videlicet CLXV Episcopi. »

Ibidem:« Adrianus, Conciliocelebrato Romae CLV
« Episcoporum el Venerabilium Abbatum, Impc-
« rium in persona Magnifici Principis Caroli a
« Graecis transiulit ad Germanos. » Plolomaeus
Libro 14, cap. 51: « Adrianus . . . Concilium
« congregat in urbe CLIV Episcoporum et Abba-
« tuin . . . ac glorioso Principi iradii potestatem
« eligendi Pontificem, et ordinandi Aposlolicam Se-
« dem et digniialein Palriciaius. » Llrauique nar-
rfitionem re)iciuni periti Viri: pugnam iuier uiram-
que aniuiadverto ego.

Capiie 19: « Oito l, in Impcratorem coronatur
« a Leone sepiimo. » Fabellae seuiel accepiae in-
haeret Auclor. Fidein praeslat Ptolomaeus loco su*
perius citaio: al Scriplorem etiam memorai quico-
ronam Imperialem Olioni impositaui a Joanne XII
narrai. « Leonem » denique VIII, non « Septimum »
ninneral.

Capile 20: « Electi sunt Imperatores: videlioet
« Rodulphus Comes de Ausburg: quo mortuo as-
« sumptus est in Imperatorem Comes Adolphiis
« de Anaxone; quo occiso . . . assumplus est Al-
« bertus. » Reges Romanorum fuerunl. Ptolomaeus
Liliro 2", capiteo: « Rodulphus Comes de Hasburg...
« auiio Domini 1275, in Regem eligitur Aleman-
« niae. » Libro 2i, capite 27: « Anno Domini
« 1292, convcnerunt eleclores Alemanuiae ....
« et in Imperalorem eligunt Comitem Adolphum
« (lc Nassau. ilic Adulphus Rex congregavil exer-
« cilum. » Et capiie 57: « Alberius fuit electus in
« Regem Alemauniae ab elecloribus congregatis
« Aquisgrani anno 1298. » Paria in Annalibus referf.
Ilaec dictorum dissonantia dubium ingerii, quod
periiioribus expendendum relinquo, num illiid Opu-
sculum « de Regiminc Principum » elucubraverii
Ptolouiaeus ?

II. Censura sequitur Casimiri Oudini, quae pe-
culiare ex[)oscit examen. Verba ejus suni: « llujus
« Ofiusculi de Regimine Principum memineruni ve-
« teres omnes.... nimirumPtoIomaeus Lucensis, Ber-
« narJus Guidonis, Nicolaus Trivelus, S. Antoni-
« nus: contra quos omnes agere durum arduum-
« que est, quamvis necessarium videatur. Natalis
« Alexander duos sallein Libros posleriores non
« esse S. Thomae censet . . . Porro ui priores
« duos libros Sancio Thomae assereret, ostendere
« debuisset ex MSS. Codicibus, addiiionem faciam
« csse librorum posteriorum . . . Praeterea libri
« isti quaiuor inter se conncctuntur, eumdemqiie

DISSERTATIO IV.

505

t praeseferunl Auciorem . . . Itaque diccndum,
« vel errasse Nomenclaiores omnes . . . vel Opu-
« scuhim istutl periisse, quod vere S. Doctor de

■ argufiienio islo conscripseial. » Non erraruiil
probaiissimi velcres Nomenclalores: nec pcriil ge-
nuiniim a Tlioina confeclum Opuseulum, qi^od

• primnm librum, ac scciindi pariem » compje-
clilur. Codices iManiiscriptos Homanos, Parisiensds,
Veueios jam recensiiimiis, qui pracdirtum opus
non compleium Tliomae adjiidicant: quod eiiam a
Joanne dc Columna adnoiatum vidimus. Quam lon-
ge vero priores duo, ac duo poslcriorcs Ld)ri dif-
feranl, caecus esio qui non agnoscai: iindc labitur
corruitque Oudiniargumenlim», quod eorum inter se
connexione inniiitiir.

Iniegrum Opusciilum, sive Libros duos poste-
riores, sive priores diios considcres, ab Aquinatc
abjudicandiiin pronunciat illc. Cur vcro ? « Sanc,
« inquil, in M^^S. Codicibns Bibliotbccarum An-
« gliae et Hiberniae ( qiios pluriuios reccnsei ),
« boc opns consianier Acgidio Hoisano, scii Coln
« mnae, ailribuium csi. » (Jpiis, « de Uegimine Prin-

• cipum » parilcr inscripium, elucnbrasse Aegidium,
inficialur ncmo. Probandiim fucral, Acgidii Opu-
sciilum ab co non diffcrre quod Aquinaii tribui-
lur, sive libros duos priorcs consideres, sive posie-
riores duos. Cur eliam ? « Quia opiis istud, inquil

• sub nomine Acgidii Uoinani cx[)resso, iinprcssum
« fuit Romae anno 148*2, in fol., anlcqnam inter
« Opuscula S. Tbomae Aquinaiis a Fiairibus Or-

■ dinis Praedicaiorum, pudorc omni abjccio, pri-
« mo loco immiliereiur liem Vcneiiis ilcru:i) an-

• no 1598, in fol. sub nomine Acgidii Romani rc-
« cusum est. Ro-nac lamlcm anno 1607, in 8, cjiis-
« dcm Acgidii Romani vita praemissa aulbenlica

• pcr llicronymum Samariianuui, ciim collaiionc
« Opiisculi ad iMss. (^odices nomcn Acgidii prac-
« fcrcnics. »

Audaciam el imperitiam prodil Oudimis. « Ro-
« manam • Acgidiani Opusculi cdilioncm in fol. e\-
pcndi, « per incliliim Viriiin Magistrum Sicpbanum
« Plannck de Palavia, anno Domini M. CCCCLXXXII,
« die nona Mensis Maji: » quac op is cxliibel toio
divcrsum cado ab Opuscnlo Aquinaii iribiiio. « \d
« Rcgciu Cypri » clucubralionem siiam Tliomas nun-
cupavit: in Iidiiione landaia Romana sic lcgimus:

• Ex Rcgia ac Sanciissima prosapia oriundo, suo
« Domino spcciali Domino Pbilippo, priinogcniio
« ei boredi praeclarissimo Viri l)o(iiini Pbilippi
« Dci gratia llluslrissimi Rcgis Francornm, siiiis
« dfvoliis F. Acgidius Uomanus OrJinis FF. Mru-

• milarum S. '^ugustini. » Incipit Prologus TIio-
mac, « Cogitanli mibi qiild olferrcm Rcgiae cclsi-
« tiidini (iignum: »incipil Acgidianus « Clamal politi-
« coriim scntcn'ia, omncs Principatns non essc ac-
« qualilcr diuiurnos. » Apiid Tbomam capui 1:
« qiiod necessc cst, booiincs sinml vivcntes ab a-
« liquo diligcnlcr rcgi: » inilinm: « Principium
« aiilem inlentionis noslrae. » Apiid Aegidium ca-
pul I, « quis modus proccdcndi sit in regiminc
« Piincipum: » initium, « Oporlci ul lalilndo
« sermonis in unaquaquc rc sil sccundiim cxigcn-
« liam illius rei. » Cciera quae scquuniur, (lilTc-
runl omnia. Genuinum Tbomac opus libris duobiis
absolvitur: ac libcr primiis Capitibus lo consiai,
alier Ui. TcriiiH, qui additur, Capita compleciitur
*22, ei Capiia 28, quarius. Apud Acgidium Libcr
primus iu qualiior partcs Iribuitur: sccundus in

5. 77i. ()/)era omnia. V. 10.

tres, iiemqiie in tres parles ferlius, ac singulac
parlcs [iluribus constanl Capiiibus. Haec ijrnorabal
omnia Oudinus.

CAPLT IV.

yon esl Aquinalis Opu.sf:ulum de Eruditione
Princlpuin. Guillclntu Peraldo resii'uilur. Ce~
iiuinus Tho I ai foelis cst Opu.sculutn alteruin
(fe lieyimiiie Jw/aeorum ad Comitissam Flan-
diiae. Ambrom Barbavura censura expen-
d lur.

I. Non absimilis argumenii opus, « de Erudi-
« lione Principum » inscriptnm, iiibuuimque in

septem libros, prostal sine niuncro, s.ib noir.inc
« S. Tbumae Aquinaiis » in edilione Homana posl
Opusculum quadragcsimum. Animadvertenda csi
Rcllarmini ccnsura: • (^um S. Tliomas ( inquicn-
« tis Observit 3 ), scri[)scril Libros dc crudilionc
« Priiici|)iiiii plaue utilissimo-;, (j"i babcniur inter
« 0()uscula Romac cdiia, non vidcbaiur necessa-

• rium ul scribcrct eiiam de Regiminc Princi-
« pnm. » Falsam banc jam dfmonsiravimus con-
clusionem, si dc primo libro, deque parte secundi

« de Rcgimine Principum » sermo sit. At falsum
eliam princijiium pulo, unde suain clicicbal con-
clusioncm Bellani;inus.

Vctcrum namquc, syncbronorum, suppariumque,
neino Tliomae Aquinati adscripsil Opus « de Eru-
« diiione Principum: » qtiod, cum sii gravissimum
el absoluliim, sapienter animadvertenle Jacobo E-
chardo, non omisisseni. Addii Vir pcriiissimus, adco
S. Tboinae exirancuni csse, ui mirum sit Viros eru-
ditos id non animadveriissc.

II. • Conira vero ( pergii ille ) siylus iia con-
« venit cum eo qiio iiliiur iibiqiic Guillclmus Pe-
« raldus (iallus Ordinis Pracdicaiorum, ante annum
« 12C0 dcnaius, pracsertim in Summa de Viiiis
« et Virtulibus, notissima cunctis, ul ovum ovo
« non sit similiiis. Eadem Iraciandi ratio per di\i-
« siones, per auciorilaics ex Scriplnra cl Patribus:

• dictio eadem humilis, non ut S. Tbomac, quae
« ciiliior esl et casligalior. » llinc Pcraldo tribu-
cndiim opus niilliis diibiiai.

Idcm est Casimiri Oudini judicium: « Non lia-
« bet slylum, inqiiicntis, nec metbodum Sancii
« Tbomae. Aitribniiur autcm a Nomenclaloribns
« Sciiplorum Fcclcsiasiicorum Giiillclmo Pcraldo
« Lngduncnsi ex eodcm Ordinc Pracdicaiornm, qui
« codcm tcmpore quo P.ocior Angclicus, norebat:
« alqiie ajjpriiiic refcrt ingenium ct mclbodum e-
« jiisdem (juillcliiii in Summa de Viiiuiibus el
« Viiiis. » Pairiam nacliis csi G:iillclmus oppidum,
vcrnnculc Pcriuili dicium, Dioecesis Vicnnensis Al-
lobrogiim: profcssionis lamcn rcligiosae titulo dice-
baiiir Liigdunonsis. Lugdunenscs infulas ipsum ge-
siassc, veius crror est, (jiicm rcfcllil Ecliardus: al
neqiie in Dioeccsi Liigdunensi Episcopum snfTraga-
nciiin seu auxiliarem cgisse, quod adserunl Mona-
clii S. Mauri in Gallia Clirisliana, ejusdcm Ecbardi
()|)inio csi. Opusculiim • do Rcgimine Principiim •
inscri|)ium, ipsi aiiribuunt Salanbacns, Bcrnardus
Giiidonis ei reccntiorcs Nomcnclaiorcs: gcnuiniim
sciliccl liiiilnm Opcris minime accuralc rcferentes,
qiicm Codices MSS. ac lypis ediia cxcmpla his ver-
bis clTcruni, « de Erudiiione Principum. »

III. Opusculum « de Rcgimine Principiim » ex-

566 BERNARDI MARiAE

cipit in Ediiione Romana n. 21, alierum « de Re-
« gimine Judaeorum, ad Ducissam Brabanliae. »
Foetum esse germnnum Aquinalis , probatissimi
Scriptores testantur. Ptolomaeus Lucensis ait: • Item
« determinaiio quorumdam casuum ad Coiniiissam
« Flandriae, qui sic incipit: Excellentiae vesirae lit-
« teras recepi. » Bernardus Guidonis: « Traclatus
« de regimine Judaeorum ad Ducissam Braban-
« liae, qui incipit: Excellentiae vestrae recepi litte-
» ras, ■ Eadem, ut Bernardus, verba babent Lo-
gotheta, Valleoleianus, S. Antoninus. Apud Pinonum
« denique: « Item determinaiiones quarundam quae-
« stionum ad Ducissam Brabaniiae. •

Una est dissonantia in « Comitissa Flandriae, »
ut Ptolomaeus habet, el in « Ducissa Brabantiae, »
ui habenl alii: quam etiam exhibenl Codices Mss.
Ptolomaeo Lucensi adhaerendum sane. Flandriae
Comilatum, post obitum Joannae, soror ejus Mar-
gareta adminislravit ab anno circiter 1243, ad an-
num 1279. Historiarum Scriptores consule. Cur
ergo irrepserit « Ducissa Brabaniiae? » Nempe
Guillelmo, marito suo secundo, Margareta Comiiis-
sa Flandriae genuit Guidonem, qui successit. Fi-
liam hic habuit « Margaretam, » anno 1275, nu-
ptam Joanni I. Duci Brabantiae. Hinc alteram pro
priore forlasse accepere Margaretam minus attenti
Scriptores.

IV. Censiiram suam in hoc Opusculum his ver-
bis exercel Jo. Ambrosius Barbavara: • Opuscu-
• lum 21 de Regimine Judaeorum credunt aliqui
« magni inter Thomistas nominis, ab Aquinate a-
« dhuc juniore editum, cum ibi dicatur, Judaeos
« meriio suae culpae perpetuae servituti addiclos:

DE RUBEIS DISS. 1\ .

I m adeoque terrarum dominos posse res eorum
« tamquam suas accipere: quod dictum illi minus
o probant. Al nescio cur tantopere lurbentur; cum
« Divus Thomas eamdem sententiam repetat alibi
« saepius: praesertim vero 2-2, Quaest. 10, Art.
« 12, et 3 P. Quaest. 68, Art. 10, ad 2. Non est
« ergo. quod aetati vitium illud, si modo vitium
« sit, ascribaiii. »

Loca indicat Barbavara, quae minime faveni.
Sic ait Thomas 3 P. Quaest. 68, Art. 10, ad 2:
« Dicendum, quod Judaei sunt servi Principum
« servitute civili, quae non excludit ordinem juris
« naluralis el divini. » Eadem habentur verba
2-2, Quaest. 10, Art. 12, ad 3, et Quodlib. 2,
Quaest. 4, Art. 7, ad 5: quae cum diligentius ex-
penderit Franciscus Sylvius loco citalo 2-2, adno-
lat: S. Thomam « sensisse, Judaeos non esse vera
« mancipia, sed servos tributarios. » Invectae dif-
ficultatis, si qua est, veram exhibet sohitionem ipse
Sylvius 3. P. Quaesi. 6, Ari. 10 in fine: « Non
« asserit, inquiens, Judaeos esse servos ( vel man-
« cipia, in Opusculo ), sed sub disiunctione dicil,
« licet Judaei merito culpae sint vel essent per-
« peluae servituti addicti: quia scilicel ob culpam
« in Christum commissam digni sunt jugo servi-
« lutis. Quomodo etiam intelligendus est Innocen-
« tius Hl, C. et si Judaeos, Tit. de Judaeis. • Pon-
liiicis verba sunt: « Eisi Judaeos, quos propria
« culpa submisit perpetuae servituti, pielas Chri-
« stiana receptet, et sustineat cohabiiaiionem eo-
« rum etc. » Hanc Innoceniii sententiam suo in
Opusculo expressit Aquinas, sive junior scripseril
illud, sive aetate provectus.

I N D i: X

EORUM QUAE IN IIOC VOLUMLXE CONTENTA SUNT

OPUSCULUM I. Compendium Theologiae ad
Fratrem Reginaldum.

Cai>. I. 1'iooemium p:ig. 1

II. Ordo (licoiidoruni ciica fidem . . . n ib.

III. Quod Ueus sit n 2

IV. Quod Ueus est immobiiis . . . . n ih.
V. Quod Deus est aeternus »i ib.

VI. Quod Deuiii esse per se est ncccssarium « 16.

VII. Ouod Deus seinper est n ib.

VIII. Quod in Deo non est aliqua successio m 3

IX. Quod Deus est simplex n ib.

X. Quod Deus est sua essentia . . . n ib.
XI. Quod Dei esseiilia non esl aiiud quam

suiim esse n «7>.

XI!. Quod Deus non est in aliquo <;i'nere

siciit species « /'(.

XIII. Quod iiiipossiljile est Deum esse ge-

nus alicujus <i (b.

XIV. Quod Deus noii csl ali(]ua species

pra(>dirata de mullis individuis . . n i
XV. Qiiod necejse est dicere Deum esse

(iiium . <i 1*6.

XVI. Quod impossibile est Deum esse corpus n *7;.

XVII. Quod impossibile cst esse foriiiam

corporis, aut virtulem in corpore. » ib.
XVIII. Quod Deus est inflnitus sccundum

essentiam » ib.

XIX. Quod Deus est iiifinitae virtutis . . » 5

XX. Quod infinitum in Dco non importat

imperfcclioncin » ib.

XXI. Quod in Deo est omnimoia perfectio

quac est in rebus, et emincntius . " ib.
XXII. Quod in Dco omnes perfcclioiics sunt

uiium secundum rcm n ib.

XXIII. Quod in Dco nullum accidcns invcnitur. » ib,
XXIV. Quod niultitudo nominum quae dicuntiir

de Deo non repugnat simplicitati pjus 'i <)
XXV. Quod licet diversa noniina diianlur de

Deo, non lamen sunt synoninia . <i ib.
XXVI. Quod per dcfinitiones ipsorum nomi-

num non polest definiri id quod est

in Deo P«g-

Zap. XXVII. Quod nomina de Deo et aliis, non omni-
no univoce, nec aequivoce dicunlur. <<
XXVIII. Quod oportet Deum esse iiitelligenlem. n
XXIX. Quod in Deo non est intellectio ncc in

polentia, nec in liabitu, scd io actu. «
XXX. Quod Deus non intclligil per aliam

speciem quam per essentiam suam. "

XXXI. Quod Deus esl suuin intelligere . . «

XXXII. Quod oportet Deum essc volcnlem. «

XXXIII. Quod ipsiim Dei voluntatem oporlet iii-

hil aliud esse quam ejus intcllcctum. 1

XXXIV. Quod voluiitas Dci est ipsum cjus velle. -1
XXXV. Quod omiiia supradicta uno tidei ar-

ticulo comprebeudunlur . . . . «

XXXVI. Quod haec omnia a Pbilosopliis po-

sila sunt "

XXXVII. Qualiter ponatur verbiim in divinis. «
XXXVIil. Quod vcrbum in diviiiis conceplio

dicilur "'

XXXIX. Quomodo Verbum comparatur ad Pa-

trem "

XL. Quomodo intelligitur generatio in

divinis <>

XLI. Quod Verbum, quod est Filius, idem
esse habei cum Deo Patre et eara-

dem essentiam •<

XI. II. Quod catholica fides haec doret . «

XLIII. Quod in divinis iion est dilTerenlia
Vcrbi a Putrc secunduin lempus, vei

spcciem, vel naturam •'

XLIV. Conciusio ex praemissis .... 1
XLV. Quod Deus cst in se ipso sicut ama-

lum iii amante «

XLVI. Quod amor iii Deo dicilur spirilus. <i
XLVII. Quod spintus qui cst iu Dco, est

sanctus "

XLVIII. Quod anvir in divinis non importat

accideiis «

XLIX. Quod Spirilus sanctus a Patrc Filio-
que procedit n

ib.

16.
ih.
ib.

ib.
8

ib.

ib.
ih.

16.

ib.

ib.
ib.

K08 INDEX

Caput L. Quod in divinis trinilas peisonarum

non repugnal unilati essentiae pag. 10
F.1I. Quomodo videtur esse repugiKintia

trinilalis personaiiini in diviiiis . it \l
LII. Solulio ralionis; et quod iii divinis iioii
est distinctio nisi secundiim rela-

tiones . n ih.

LIII. Quod relationes qiiiljus Pater et Fi-
lius el Spiritiis saiiclus distiiigiiun-
tur, sunl reaies, et non ralionis

tantum n 12

L!V. Quod hujusmodi relationes non sunt

aceidentaliter inliaerentes ..." ib.
LV. Quod per praedictas relaliones in Deo

pcrsonalis distinctio constituitur . n if>.
LVl. Quod im|)0^sibile esl plures personas

esse in divinis quarn tres ...» ih.
LVII. De proprietatibus seii notionibus in
divinis, et quot sjut nuinero in

Patre n 16.

LVJII. De proprietatibus Filii et Spiritus

sancli, quae et quot sunt . . . •» 13
LIX. Quare iliae propriclates dicantur no-

tiones n 16.

LX. Quod licet relationes in divinis siibsi-
stenles sint qu.ituor, tamen non sunt

nisi tres personae n ?6.

LXI. Quod remotis per iiilellectiini proprie-

tatibus personalibus, nuii remaiient

hypostases ...'.... 1; 14

LXII. Quoiiiodo remolis per intellectum pro-

prietalibus |)ersonulibus remaneat

essentia divina n 16.

LXIII. De ordine actuuni personalium ad

propiietates personales . . . . «i ih.
LXIV. Quoniodo opoi tet recipere gcnerationeni

respeclu Patris^ et respeclu Filii . n ib.
LXV. Quomodo actus nolionalcs a personis
non difTerunt nisi secundum ratio-

ncin II »6

LXVI. Quod proprielales relalivae sunt ipsa

divina essentia n 15

LXVII. Quod relaliones non sunt exlerius af-

fixae, ut Porrelani dixerunt . . « ib.
LXVIII. De effeciibus Divinitatisj el piimo de

esse n ih.

LXIX. Quod Deus in creando res non prae-

supponit materiam •« ih.

LXX. Quod creare soli Deo (onveiiit . . n 10
LXXI. Quod matcriae diversilas non tsl causa

diversitatis iii rebus n 16.

LXXII. Quomodo Deus divcrsa produxit, et
quomodo pluralitas rerum causata

cst n j6.

LXXlll. De diversilate rerum, gradu et or-

dine n 16.

LXXIV. Quomodo res creatae quaedam plus
habent de potentia, niinus de aetu,

quaedam e converso n ib.

LXXV. Quod quaedam sunt substantiae in.
tellectuales, quae immalerialcs di-

cuntur n 17

LXXV!. Quoinodo tales substantiae sunt ar-

bilrio liberae n ih.

LXXVll. Quod in eis est ordo et gradus se-

cuiidudi pcifectionem naluiae. . » tb.
LXXVIII. Qualiter est in eis ordo et gradus

in intelligendo » t'>.

LXXIX. Quod substantia per quam liomo in-
telligit, esl inriina in genere subslan-
tiaruiii intellectualium . . . . n ih.
LXXX. De ditferentia inlellectus, et modo

intelligendi n 18

LXXXI. Quod intellectus possibilis in homine
accipil fornias inlelligibiles a rebus

sensibilibus n ib.

LXXXIL Quod homo indigot potentiis sen-

sitivis ad intelligcndum . . . . n t6.
LXXXIII. Quod necesse est ponere intelleclum

agentem n 16.

LXXXIV. Quod anima humana est incorru-

ptibilis n 19

LXXXV. De unitate inleilectus possibilis. . n ib.
LXXXVI. De inteilectu agente, quod non est

unus in umaibus «20

Cap. LXXXVII. Quod inlellectus possibilis et agens

fundanlur in essentla animae . pag. 21
LXXXVIII. Qualiler islae duae potenliae conve-

niunt in una essentia aniniae . . n ib.
LXXXiX. Quod omnes potentiae in essentia

animae radicanlur n 16.

XC. Quod unica est anima in uno corpore. n ib.
XCI. Rationes quae videntur probare quod

in homiiie sunt plures animae . » 22
XCII. Solutio rulioiuim |iiacmissaruiii . . n ib.
XCIil. De produclione animae rationalis,

quod non sit ex trailuctioiie . . n 25
XCIV. Quod anima lation.ilis non est de sub-

sianlia Dei n ib.

XCV. Quod illa quae dieuntur inesse a virtu-

te extniiseca, sunt immediate a Deo. n 24
XCVl. Quoil Deus non agit naturali neces-

sitalT!, sed a vuliintate . . . . n ib.
XCVII. Quoil Deus in sua actioiie est immu-

tabilis n ii.

XCVIIl. Ratio probans inotum ab aeterno

fuissc, et solulio ejus n »6.

XCIX. Rationes ostendentes quod est neces-
sarium iiiateriam ab aeterno cieatio-
iiem iiiundi praccossisse, et solutio-

iies earum »25

C. Quod Deus operatur omnia propter

linem « 20

CI. Quod ultimus finis omniura est di

vina bonitas » H,.

CII. Ouod divina assiinilatio est causa di

versitiitis in rebus i ib.

Clll. Quod non soluni divina bonitas est
causa rerum, sed etiam omiiis mo-

tus et operationis »27

CIV. De diipiici potentia, cui in rcbus re-
spondet duplex inlellectus: et quis
sit finis inlellectualis creaturae . » i7>.
CV. Quomodo iinis ultimus intellectualis
creaturae est Deum per esseiiliaiu
vidcrc, et quomodo hoc possit. . n 28
CVI. Quomodo naturale desiderium quiescit
ex divina visione per essentiam, in
qua beatitudo consistit . . . . n ib.
CVII. Quod motus in Deum ad beatiludinem
coiisequendam assimilatur motui na-
turali; et quod beatitudu est iii actu

intelleclus n ih.

CVIII. De errore ponentium felicitatem iii

creaturis »29

CIX. Quod solus Deus est bonus per es-
sentiam; creaturae vero per partici-

pationem n 16.

CX. Quod Df us non potest suam bonitatem

amiltere u t6.

CXI. Quod creatura possil deficere a sua

bonitate » «6.

CXII. Quomodo deficiunt a bonitate secun-

dum suas operationes » 16.

CXIII, De duplici principio actionis; et quo-
moiju aul in quibus potost defe-

ctus esse »30

CXiV. Quid noinine boni vel mali intclliga-

tur in rcbus n 16.

CXV. Quod impossibiie est esse aliquam na-

tuiam malum 1» 16.

CXVI. Qiialiier bonum et malum sunt dif-
ferentiae entis, ct contraria, et ge-

ne.^-a contrariorum » 16.

CXVII. Quod nihil polest esse essentialiter
maliim, vel summe; sed est corru-

|)tio alicujus boni »31

CXVlll. Quod malum fundatur in bono sicut

iii subjecto n 16.

CX'X. De duplici genere mali . . . . n 16.
CXX. De tnplici genere actionis, el de

malo culpae »16.

CXXI. Quod aliquod malum habet rationera

poenae, et non culpae . . . . » 16.
CXXIi. Quod nun eodem mudo omnis puena

contrariatur vuluntati »32

CXXIIl. Qiiod omnia reguntur divina provi-

«lentia n ih.

CXXIV. Quod Deus pcr superiores crealuras

legil inferiores n 16.

INDEX

t;*i-u( CXXV. Quod iiifcriorcs substantiae iiilclle-

clualcs reguiilur per superiores. pa^.
CXXVI. Di; ^ra«lu et ordine Angelorum . . n
CXXVll. Quud per supei iora corpora, iufcrio-
ra, noii aulcrn iiilcllcctus liuuianiis,

disponiintur <>

('XXVI [j. Quomodo intellectus perficitur me-
dioiitiliiis [totciitiis sensiiivis, et sic
indirccle subditur corpoiihus caele-

sliius "

(XXiX. Qnod solus Dcus movct voluntalcm

liominis, non rcs creala . . . . "
CXXX. Qiiod iJeus omnia mibcrnat, el quae-
diim iiiovcl nicdiaiilibus cau^is se-

cuiidis <i

CXXXI. Quod Deus omiiia disponit imnie-

di.ile, nec diminuit siiani sapienliam. n
CXXXll. Rationes quae videntur oslendcre
quod Dcus iion lialicl providentiam

de purticularibus "

CXXXI!!. Solulio prucdiciarum lationum . . ti
CXXXIV. Quod Dcus solus cognoscit singularia

futura contingenlia n

CXXXV. Quod Dcus oiiniibus adest per po-
tentiam, essentiam et praescntiam,
et omnia immcdiute disponit. . . <i
CXXXVI. Quod soli Dco convcnit miraciila fa-

rcre "

CXXXVll. Qiiod dicantur essc aliquu casiialia

el forluila «

CXXXVin. Utrum fatum sit aliqua natura, et

qiiid sit n

CXXXIX. Qiiod non omnia sunt ex necessilale . n
CXL. Quod divina piovideiUia mancnle,

mulla sunt contiii^cnlia . . . . n
CXL'. QiKid divinae providenliae cerliludo

non cxcludit mala a rebus . . . <«
rXLII. Qiiod non dcrogat bonitati Dei quod

niala pcrinittat n

C.XLIII. Quod Dcus spccialiter homini pro-

videt per gratiam <i

CXLIV. Quod Dcus per dona gratuila rcmitlit
pecrala, quae etiam gratiam inle-

rimunt «

CXLV. Quod peccata non sunt irrrmissibilia. ii
CXLVI. Quod solus Dcus polesl rcmillcre

pcccata i<

CXLVII. De quibiisdam articnlis fidei qui su-
muntur penes eliectus di\inae gii-

bcrnalioiiis n

CXLVIII. Quod oinnia sunt fucta propter lio-

minem n

CXLIX. Quis est ullimus finis hominis . . n
CL. Quomodo homo ad aetcrnitalem per-

venit ut ad consummationem . . »
CLI. Quomodo ad perfect.im bc.ititii(linem
animae ralionalis oporlet eam cor-

pori reuniri ii

CLII. (^iiomodo scpaialio animae a cor-
poie sit secundum nuturam, el quo-
modo conlra naturain . . . . n
CLIII. Quod anima oinnino idcm corpus

rcsumet ct non allerius naturae . n
CLIV. Quod resumet idcm numuro corpus

sola Dci virtute n

CLV. Quod non rcsurgemus ad eumdem

modum vivendi n

CLVI. Quod post rcsurrectionem iisus cibi

et gcncraiionis ccssubunt . . . n
CLVII. Quod lamcn omnia meiiibra resurgent n
CLVII I. Quod non lesurgcnlcum aliqiio defeclu.n
CLX. Quod resurgeiit soliim quac suiit de

verilate iiatnrae n

CLX. Quud Dens omnia supplcbit in cor-
pore reformato, aut quicquid deficit

dc matciia n

CLXI. Solulio ad quaedam quac objici pos-

sent n

CLXII. Quod resurrectio morluorum in arli-

cuiis fidei exprimilur n

CLXlil. Qualis cnl rcsurgtnlium operaiio . n
CLXIV. Quod Deus pcr esscnliam videliitur,

non per similitudinem . . . . n
CLXV. Quod vidcre Deum cst summa per-

fecliu cl dclcctatio n

:52

Caplt CLXVI.
CLXVII.

ih.

CLXVIII.
CLXIX.

CLXX.

.-4

CLXXI

il>.

CLXXII.

ib.

CLXXIII.

CLXXIV.

CLXXV.

ih.
ih.

CLXXVI.

3t)

CLXXVII.

«6.

CLXXVIII

ib.

CLXXIX.

CLXXX.

iT».
ih.

CLXXXI.

ih.
38
ih.

CLXXXII.
CLXXXIII

ih.

CLXXXIV.

3«J
ih.

CLXXXV.
CLXXXVI.

16.

CLXXXVII.

16.

CLXXXVIII

ih.

CLXXXIX.

cxc.

CXCl.

16.

CXCII

CXClll.

cxc:v.

i7».

CXCV.

16.

CXCVI.

CXCVII.

•7».

CXCVIII.
CXCIX.

ih.

cc.

ib.

CCI.
CCll.

ib.

CCIII.

ih.

ib.
ih.

CCIV.

ccv.

CCVI.

509

Qiiod oninia videnlia Dcum confirma-

ta sunt in bono pag.

Quod corpora erunt omnino obedien-

tia animae n

De dotibus corporum jjrlorificatorum. n
Quod liomo tiiiic iiinovabilur, cl om-

nis crcalura corpor.dis n

(}iiac creaturae innovabuntur, el quae

iiiaiicbunt II

Quod corpora caelestia ccssabunt a

molu ... 11

De pracmio hominis secundum ejus

opera, vel miseria n

(.juod pr.ieiiiiuiii lioiniiiis esl post

liaiic vilaiii. el siiinlitcr ini>cria . «
In qiio cst misci ia hominis quantum

ad poenam damni n

(juod peccata morlalia non diinitlun-

(ur post liaiic vilam, scd Lciic ve-

nialia n

Quod corpora damnatorum erunt pas-

sibilia et tamen integra, et siiie do-

tibus p«

Quod corpora damnatorum, licet pas-

sibilia, ciunt tamen iiuorrupiibilia. «
. Quod pocna damnatorum Cst in ma-

lis anle rcsurrcrtioncm . . . . n
Quod ('oeiia damnatorum est in m;ilis

tam spii ituulibus quam corpoi alibus. «
Clrum anima possit pali ub igne

corporeo „

(juod post hanc vitam su-it quaedam

purgaloriae poeiiae iion aeli rnae,

ad implendas poenitentias de ii.or-

talibus non impletas in vita . . n
Qiiod sunt aliquae poenae purgatoriue

ctiam veiiialiiim n

Clriim Meternaiii poenam pali repu-

gnet justiliue divinae, ( um culpa fue-

ril temporalis n

Quod praedieta convcniunt cti im aliis

spiritiialibiis subslantiis sicut ani-

mabus „

De fide ad humanilatem Christi. . n
De praeceplis dalis priino houiinj, el

ejus pcrfectione in primo statu . n
Quod ille perfectus stalus noniinaba-

tur ongiiialis juslitia; et de loco in

quo homo posilus esl „

. De ligno scientiae boni el mali, el

primo hominis praecipto . . . . t
De scductione diaboli ad Kvam . „
Quid fuit indiicliviim mulieris. . . n
Quumodo perveiiil peccatum ad vi-

''"'•> „

Dc elTeclu sequenlc ciilpam quanliim

ad rehcllionem virium inferiorum

ratioiii „

Quomodo fuit poena illata quaiitum

ad iiecessitatcm moiiendi . . . „
De aliis defcclibus qiii consequunlur

in iiitellertu ct volunlnle . . . „
Quoniodo isti dcfectus derivati sunt ad

posteros „

Ulrum dcfcclus originalis justiliae ha-

biat ralioiicin '"ulpae iii po.>;leris . »
Qiiod noii omiiia peccala liailuciintur

in posteros „

Qiiod meri.um Ailac non profuit po-

steris ad reparationein . . . . n
De rcparalione humanae naturae per

Christum . . . n

Quod per solum Denm incarnalum

debuil iiatura reparari . . . . „
De aliis causis incarnationis Filii Dci. n
De errore Pholiiii circa iucarnalio-

nem Filii Dei n

Error Nestorii circa incarnalionem,

el cjiis iniprobatio n

De errore Arii circa incarualionem,

et iinprobatio cjus n

De errore .Apollinaris circa incarna-

tionein, et improliatio cjus. . . n
De errore Eutycljclis pouentis unionem
iii iialura „

4»

(6.
16.

ih.

ih.
ih.

ib.
16.
49
ih.
ib.

ih.
bO

ih.
ib.

iil

•6.

16.
ib.

16.

ib.

16.

ib.

ih.

ib.

ib.
5i

16.

t6.

ih.

510 LNDEX

Cap. CCVII. Contra errorom Manichaei dicentis,
Ciiristum non habiiisse verum cor-
pus, sed phanlaslicum . . . pag. 53
CCVIII. Quod Chiislus veruni corpus habuit

non de ( aelo, contra Vylentinum . n 56
CCIX. Quae sit sententia fidei circa incar-

nalionem » ib.

CCX. Quod in ipso non sunt duo supposita. n ^7
CCXI. Quod iii Cliristo est unum taiitum sup-

posilum tt cst una lanlum persona n ib.
CCXil. De his qu.ie dicunlur in Christo unum

vel multa i 58

CCXIII. Quod oportuit Chrislum esse perfe-

ctum iii gratia el sapientia veritalis. ii 59

CCXIV. Dc plcnitudine gratiae Chrisli . . n ib.

CCXV. De infinitale graliae Chrisli ...» 61

CCXVI. De pleniiudine sapientiac Christi . « ib.

CCXVil. Dc materia corporis Christi ... n 63

CCXVlll. De formalione corporis Christi, quae

non est e.v semine n ib.

CCXIX. De causa forn aiionis corporis Christi n 64
CCXX. Exposilio arliculi in Symbolo positi

de conceplioiie et nalivitate Chrisli n ib.
CCXXI. Quod convenieiis fuit Christum n.iscl

ex virgine • .» «6.

CCXXII. Quod beafa Virgo sit mater Christi n ib.
CCXXIII. Q""J Spiiilus sanctus non sit pater

Christi „63

CCXXIV. De santificatione matris Christi. . » ib.

CCXXV. De perpetua virginitate malris Chrisli » GC

CCXXVI. De defectibus assumptis a Chicsto. ii ib.

CCXXVll. Quiire Chnstus mori voliiit . . . « 67

CCXXVIII. De iiiorte crucis «68

CCXXIX. Dc moilc Cluibli n ib.

Ci.XXX. Qiiod niors Chiisti fait volunlaria . n ib.
CCXXXI. De passione Chiristi quautum ad cnr-

piis •..'.... 69

CCXXXII. De pissibilitate auimae Chrisli . . .. ib.

(XXXXIII. De oratiouc Chrisli ,70

CCXXXIV De sep.iltura Christi ...'.» ,b.
CCXXXV. De dcscciisu Christi ad inferos . . » 71
CCXXXVI. De resurrectione et tempore resurre-

cliniiis Chiisti ,. ,7,^

CCXXXVII. De qualilalc Chiisti resurgenlis . t< «7».
CCXXXVlll. Quoiiiodo conveiiienlibus aigumeiitis

Chrisli resiirrcclio dcmonstratur . .. 72
CCXXXIX. De (lu|tlici vita reparat.i in homin«

pcr Chiistum 16.

CCXL. Dc duplici pracmio iiumiliationis, sci-

liccl rcsurrcctioiie et asccnsionc . n 73
CCXLI. Quod Christussecuiidum naturam hu-

manam judicnbit .1 i6.

CCXLII. Quod ipse omne judicium dcdit Filio

suo, qui horain scit iudirii ..... 7i
CCXLIII. Utium oniaes judicabuntur, an non. .1 73
CCXLIV. Quod non erit examinutio in judicio

quia ignoret, el de moiio et loco. .. ib.
CCXLV. Quod sancli judicabunt ... .1 76
CCXLVl. Quomodo distinguunlur articiili de

pracdiitis » ib,

PAUS SECUIVDA in qua ostenditur qiiod ad perfe-
ctionem Chrislianae vitae necessana est virtus spei.

Caput I. Prooemium n 77

II. Quod hominibus convenienter iiidici-
lur oratio, per quam obtineant quae
a Deo sperant; et de diversitate
orationis ad Dcum et ad hominem. .. ib.

III. Quod conveniens fuit ad consumma-

tioiiem spei, ut noiiis forma orandi
tiadcretur a Christo n 78

IV. Causa quare quae speramus, dcbemus

ab ipso Deo orando petere ..... ib.
V. Quod Deus, a quo orando sperala pe-
timus^ debet vocari ab oranle Pa-
tcr iiijster, et non meus. ... n 79
VI. Ubi ostenditur Dei Patris nostri, qucm
oramus, potestas ad sperata conce-
dendum, per hoc qnod dicitur, Qui

es in cuelis n ib.

VII. Qualia sint quae sunt a Deo speranda;

et de ratione spci «80

VIII. De prima pelitione, in qua docennir
desiderare quod cognitio Dei quae
est in iiobis inchoata, perficialur;
cl quod hoc sit possibilo ..." »''•

Caput XI. Secunda petitio, ut participes gloriae

nos faciat
X. Quod regnnm obtineri est possibile

Pag-

8i
83

OPUSCULUM II. Declaralio quoruindam arli-

culorum conira Graecos. Armenos el Saracenos.

Caput I. Prooemium u 86

il. Qualiter sit disputamiuin cuntra infide-

delcs ib.

III. Qualitcr in divinis sit accipienda ge-
n. ratio ..87

IV. Qualiter in divinis sit accipienda pro-
cessio Spiritus sancti a Patre et
Filio n ib.

V. Quae (uit causa incarnationis filii Dei. n 88
VI. Qualiter dehet inlelligi hoc quod di-

citur: Deus factus est homo . . .1 89
VII. Qualiter sit accipicndum quod dicitur

Verbum Dei passum »91

VI II. Qualiter sit accipiendum quod fideles

accipiunt Corpus Chrisli .... n 93
IX. Qualiter est specialis locus ubi animae

purgiintur antcquam sint beatae . .< ib.
X. Quod divina praedestinatio hamanis

actibus necessilatem non impouat. n 93

OPUSCULUM IIL In duo praecepta caritaiis
ei in decem legis praecepia, Exposiiio.

De dilectione Dei n 99

Di» dilcclione proxiini. ......... n 100

De primo praerepto " 102

De seciindo praecepto n 103

De terlio praecepto ..104

Dc quarlo praecepio 106

De quiiito praeccplo 109

De sixlo praeccpto .1 1(0

Dc scplimo praccepto ..111

De octavo praecepto .1 112

De iiono praeccpto ..113

De dccimo praecepto n •'».

OPUSCULUM IV. Iti articulos lideielsacra-
n>ejiia ecclesiae, Exposilio.

De articulis fidei . . .
De ecclesiae sacramenlis.

n 113

.1 121

OPUSCULUM V. In Oraiionem Dominicam,
videlicel Palcr twsler, Exposilio.

Prologus

Petilio I .1

I^elitio
Pctitio
Pelilio
Peiilio
Petilio
Petitio

II.

III.

IV.

VI.

VII.

Compeiidiosa expositio totius oratiunis. . .

OPUSCULUM Vl.

In Salutationem Angelicam, vulgo Avc Maria,
Expositio

123
123
126
127
128
129
130
131
132

133

OPUSCULUM VII. In symbolum Aposlolo-
rum, scilicel Crecio in Deum, Exposilio.

Articuius I .«133

Arliculus II ..138

Articulus III. ... • .139

Arliculus IV ..141

Arliciilus V . . - ..142

Arliculus VI » 144

Articulus VII » 143

Articulus Vni 146

Articuliis IX " 147

Articulus X 1 18

Articulus XI ..149

Articulus XII "150

INDEX

OPUSCULUM Vlir. Responsio ad Fr. Joan-
nem Vercellensern f
dinis Praedicalorum

nem Vercellensem Generaleru Mag. Or-

i:i4

De articulis rcntum et oito suniptis ex opcre
Petri dc Tarantasia pag.

OPUSCULUM IX. Responsio ad magislrum
Joannem de Vercellis.

De arliculis XLII •• lf»4

OPUSCULUM X. Ad lectorem Venelum.

Dc arliculis XXXVI « 1C9

OPUSCULUM XL Ad leclorem Bisuniinum.

De articuiis V) " 175

OPUSCULUM XIL

De differentia verbi Divini et humani .

. .1 177

OPUSCULUM XIIL

De natura Verbi inlellcclus » 179

OPUSCULUM XIV. De subsiantiis separalis,
seu de Angelorum nalura.

Caput I. De opinionibus antiqnorum pliiloso-

phoruni n 183

II. Opiiiio Aristolclis et Avicennae de

numero substantiarum sepiiralarum. « 18i

III. In quo conveniant opinio Platonis et

Arislotelis »186

IV. In quo diilerunt Plato et Aristoteles. n 187
V. De subslantiarum scparalarum essen-

tia secuiidum Avicebron ....•» i7>.

VI. Reprobatio o|iinionis Avicebron quan-

tum ad modum ponendum . . . n 188
VII. Reprobalio opiiiionis Aviccbron de
materiaiitale substaiUiaruin separa-
taruni .......... ti 189

VII I. Solutio rationuin Avicebron opiiiio-

nis I. 190

IX. Opiniones dicenlium substantias im-
inateriali.s causum sui esse noii ha-
bcre, et carum reprobatio . . . tt 192
X. Opiiiio Avicennae de fluxu rcruni a
primo principio, cum sua reproba-
lione ttl94

XI. Opinio Platonicorum de cffluxu reriiin

a primo principio, cuin reproba-

tione tt 196

XII. Opinio Origenis, et ejus reprobatio. n ib.

XIII. Opiiiio auferenlium rerum providen-

tiain a Deo, et ejus reprobalio . ti 197

XIV. Quod (iivina providenlia ad mininia

se extendit «199

XV. Solutio rationum praedictarnm pro

praedicta opinione n 200

XVI. Error Manicliaeorum circa praedicta,

et ejus reprobatio ti 20i

XVII. Quod omnes substarttiae separatae sint

a Deo productae tt 202

XVIII. De condilione substantiarum spiri-

tualiuiii n 204

XJX. De distinctione spirituum Angeloruni. n -05

OPUSCULUM XV.

De unitate intellectus contra Averroislas . . . \i 208

OPUSCULUM XVI. De Reginiine principum
ad Regem Cypri

Argnmenliim Operis n 225

LIBER PRIMUS.
Caput I. (juod necesse est homines simul viven-

tes ab aliquo diligenlcr rcgi . . n ib.

Caput II. Quod ulilius est multitudiriem lionii-
num simul viventinm regi pcr unnm
quam per plures pag. 2:26

III. Quod siciil doriiinium uiiius optimu/ii

est, quamio est jiistum, ila opposi-
tuni cjiis est pessinnim: prolj;.luique
mullis rBlionihiis et argumentis . n 227

IV. Quomodo variatum est (iominium a-

piid Romaiios, el quod iiitcrdum
apud cos magis aucta est respubli-
ca ex dominio pliiriiim . . . . » 2'28
V. Quod in domiiiio plurium ma;;is sae-
pe conlingil doniiniiim lyraniii(um
quam ex dominio uiiius; el ideo re-
gimen unius melius est . . . . n ib.
VI. Coiicliisio, quod rcgiir.en iinius'siinpli-
citer sil 0|)timu'ri. Oslendit qiiaiifer
muitiliido se dchet hahcre circa
ipsum, qtiid aufirenda est ei uccasiu
ne tyrainizel, et quod etiaiii iii hoc
est tolcrandus propler majus malum
vitandum n 229

VII. Hicquaeril sanclus Doctor, qiiid prae-
cipuc movere deheal icgem ad re-
giiiduni; ulruni lioiior vel gloria:
et ponit opiniones circa hoc, quid
sit tenendum » 2.")U

VIII. Hic declarut sanctus Doclor, quaiis
est verus finis regis, qui movere i-
psum dcbel ad beiie regeudum. . n 231
IX. Ilic derlarat sanctus Doclor, qiioil prae-
mium regum et piinnpum lenct su-
prenium graduni in beatiliidine cae-
lesti: et hoc mullis ratioiiibus o»len
ditur, et exemplis a 232

X. Quod rcx et priiiccps sludeie Jcbel

ad bonum rcgimcn propler boiuim
sul ipsius, el ulile quod iiide sequi-
tur: cujus conlraiium sequilur re-
gimeii lyraiinicum ...... n Ao^

XI. Quod bona etiani mundialiu, ul sunt

divitiac, poteslas, honor et fama,
magis proveniunt regibus quam ty-
rannis: et de malis quae incurriint
tyraiini etiam iii hac vila . . . n 25'»

XII. Procedit ad oslendendnm regis ofli-

cium: ubi secundum viam naturae
ostcndit regem ssse in regiio sicut
aiiimaesf in corpore, et sicut Deus
est in mundo n ib,

XIII. Assumit cx hac simililudine modum

regiminis, uf sicut Deus unaniquam-
que rem di^tinguil quodam ordine,
et propria oj^eratione et loco, ita
rex subditos suos in regno: et eo-
dcm modo de anima n n,^

XIV. Quis modus guhcrnandi competat regi,

quiasecundum modum gubernationis
divinae: qui quidem modiis guber-
iiandi a gubernatione navis sumpsit
inilium: ubi et punilur comparatio
sacerdolalis dominii ct regalis . . n ^TiG

XV. Quod sicut ad ullimum finem conse-

quendum requirilur nt rcx subditos
suos ad vi\cnduin secundum viilu-
tem disponat, ila ad fine> incdios;
et |)onuiitur liic quac suiil illa quae
ordinant i-.d bene vivcndum, et quae
impediunt: et (]iu)<l remedium rcx
apponere debet circa dicla impedi-

menta n 237

LIBER SECU.NDLS.

Caput I. Qualiler ad regem pertinet instituere
civitat«in vel caslra ad gloriam con-
sequendum; el quod cligere debct
ad hoc loca temperata; el quue coin-
moda ex hoc, regno conscquanlui,
et quae incommoda de conlrario . ti 238

II. Qualiter eligere debent reges et pria-

cipes regiones ad civilules vel ca-
stra instiluenda, in quihus aer sit
salubris: et osteiidil in quo tulis
ner cognoscilur, et quibus si;»nis . n i7,\i

III. Qualiter necesse est talem civilatem

touslrueudam a rege, habere copiam

512 INDEX

rerum victualium, quia sine eis ci-
vilas esse perfecta non potest: el
distinguit dupiicem moduni jstius
copiae. prinium tamen magis com-

uR-ndat pag. 239

Caput IV. Quod regio quam rex eligit ad ci-
vitale* et castra inslilucnda, de-
bel liabere amoenitates: in quibus
civcs sunt arcendi, ut modrrale eis
utantur, quia saepius sunt causa dis-
soiutionis, unde rpgnum dissipalur. n 240
V. Quod neocssarium esf regi et cuicum-
que domino abundare diviliis tem-
poralibus, quae nalurales vucaiitur;
el ponitur causa n 241

VI. Quod expedit regi habcre alias divi-

tias naturales, ut sunt armenta et
greges, sine quiLiis domini bene
regere terram non possunt. . . h «6.

VII. Quod nporlet regem abuiid>jre diviliis

artifirialibiis, ul est aiirum et argpn-
tum, et nummisma ex eis coiiflatum. » 242
VIII. Qualiler ad regimen regni et ciijus-
cumquc domiiiii, necessarii sunl iiii-
nistrj: ubi iiicidenler disliiiguitur
de duplici dominio, politico el de-
spolico; ostendens miillis rationibus
qiiod poljlicum oportet esse suave. n 243

IX. De principatu dcspolico, quis est et

qualiter ad reg.ilem reducitur: ubi
incideiiter comparat politicum ad
despoticum secundum diversas re-
giuiies et leinpora n 2it

X. Habila distinctione duminii, hic distin-

guitur dc ministris secundura diffe-
rentiam dominorum: et quaedam
geiicra minisfrorum ostendit omni-
bus dominis cummunia: postea pro-
bat scrvitutem in quibusdain esse
naturaicm >» 2ilJ

XI. Quod n( cpssarium est regi et cuilibet
domino in sua jurisdictiones rouni-
tiunes liabere fortissinras el ratioiies
quare ibi niuitae ponuitlur , , . » 2i6

XII. Quud ad bonum regimen regni sive
ciijuscimiquc dominii pertinet straias
sive quascumque viiis in regione
vel piovmcia liabere securas et
libeias n ib.

XIII. Qualiler in qiiolibet regno et quocum-

que domiiiio nccessarium est num-
misma proprium; et quot bona ex
hoc sequunlur, et quae incommoda,
si iion liabealur m 247

XIV. Qualiler ad bonum regimcn regni el

cujuscumque dominii sive politiae,
pondera et mensurae sunt necessa-
riae, exemplis et rationibus persua-
detur n 248

XV. Ilic sanctus Doctor declarat, quod opor-

tet regem el quemlibet dominum
ad conservationem sui slafus adhi-
bere solicitudinem ut de acrario pu-
blico providealur paupeiibus: et
hoc exemplis ct ralioniljus piobat. m ib.

XVI. Hic sanctus Doctor declarat qualiter

oportct regem el quemcunKjue do-
iiiinantem, ad cultum divinum in-
lendere; et quis liuclus ex huc se-

quatur » 249

LIBER TERTIUS.
Caput 1. Consideratur et probalur omnium do-
niinium esse a Deo, considerala na-

tura enlis o 250

II. Hoc idem probat ex consideratioiie

motus cujuslibet nalurae creatae . n 251

III. Hic sanctus Doctor hoc idem probat

per considerationem finis . . . n 252

IV. Hic sanctus Doclor declarat, qualiler

dominium Romanum fuit a Deo pro-
visum propter zelum patriae . . m 253

V. Qualiter Romani meruerunt dominium

propter leges sanctissimas quas Ira-

dideruat n 254

VI. Quomodo concessum esl eis dominium

a Dco propter ipsorum civilem bc-

nevolentiam pag. 254

Caput VII. Hic sanclus Doctor declaral, qualiler
Deus |)ei niillil aliquud diiiiiiuium ad
piinitionem niaionnn; rf qiind tale
di>miiiiuni'est qiiasi iiisti unicntum di-
vin.ie justitiae ronlra pcccafnres . n 255
VIII. Hic sancfus Doctor declarat, qiiod
interdum tale dominium cedit iii
malum doniinanlium, quia proptcr
ipsorum ingralitndinem in super-
biam elati graviier deprimunfur. «i 256
IX. Hic sanctus Docior declirat, quod
liomo naturaliler domiiiatur anima-
libus silvestribus et aliis rebus ir-
rationalibus, et quomodo: qiiod pro-
balur multis rationibus . . . . « 257
X. Hic sanctus Doctor declarat de domi-
nio hominis secuiidum gradum et
dignilafem; et primo de dominio
Papae qualiter praefert omni do-

ininio n 25H

XI. Hic saiictus Doctor declarat de doini-
nio regali, iii qiio consistit, et in
quo differt a polilico. et quo modo
distinguiiur diversimode secundum

diversas rationes •) 259

XII. Hic sanclus Docfor declarat de do-
minio imperiali, unde islud iiunien
hubuil ongiiiem, et de quibusduni
aliis nominibus: ubi incidcnler di-
stinguuiitur monarchiae et quantum
duraveruiit «i i61

XIII. Ilic saiictus Doctur declaral dc mo-

narchia Cliristi, quomodo iii tribus
excellil, et Ortaviano Augusto, quo-
modo gessit vices Christi. ..." 262

XIV. Movetiir quaestio de monarcliia Chri-

sti; quo teiiipore inccpit, et quoiiio-
do latuit, et quarc: et duplex assi-
gnalur causa suae occiiltationis: et
primo ponitur una " ih.

XV. Secunda causa assignatur quare Do-

niinus assiimpsit vilam abjeclam et
occulf arn, licct essit verus Dominus
mundi; et exponunlur verba Isaiae

Prophelae dc Christo <> 263

XVI. Hic sanctus Doctor declarat, quod
isto niodo aucta fuit respublica per
exeiiipla antiquorum Komanorum;
et postca sulidit de Consfantino . n 264

XVII. Qualiler iniperatores Constantinopoli-

fani seqiienles a Conslantino, fue-
ruiit obedienles et reverentes Eccle-
siae Romanae; et iioc ostendit per
qualuor Cimcilia^ quibus dicti prin-
cipes se suhjecerunt f 265

XVIII. De duobus Conciliis sequentibus post

alia qualuor, celebratis lempore Ju-
sfiniaiii et Cuiistanliiii juniuris; et
qnae fuit latio quare impcrium tran
slatuni fiiit a Graccis ad Germaiios. » 266
XIX' Qnaliter diversiticafus est modus im-
perii a Carolo Alagno usque ad Ot-
tuiieiii tcitiuiii, ct uiide plenitudo
poteslatis summo Ponfifici convei;if. " ib.
XX. Comparatio regalis doininii iufer im-
periale et politicum et qualiter con-

venil cuin utri.sque n 267

XXI. De domiiiio principum qui subsunt iin-
peratoribus et regibus, ct de diver-
sis nominilius eoriim quid iniportent. n 268
X.XII. De quibusdam nominibus dignilatum
singularibus in quibusdam regiuni-
bus: el quaie dit omuiuui islorum

regimen " 269

LIBER QUARTUS.

Caput I. De differentia inter principatiim regni
et princi^iatum politicum^quem divi-

dil in duos '• 270

II. Hic ostendit necessitatem conslituendi
cjvitafem, proptcr commuiiifalem ne-
cessaiiam hunianae vitae, circa quam
praecipue consistit principatus puli-
licus "271

INDEX

277

ib.

279

Caput III. Hic dcclarat hoc idem ex parfe ani-
mae, sive ex parte intcllectus, sivc
voluntatis, scilicet conslituiioneni ci-
vitiitis esse necessarium. . . . pag. 271

IV. De communilate civitatis, in quocon-

sislat: ubi Aristotelos refert opinio-
ne:n Socratis ct Piatonis; quam liic
auctor dcclarat " 272

V, Dc opidione Socratis et Platonis circa

muliercs, quomodo sinl exponendae

rebus Ijellicis " 274

"VI. Assumit alteram partem, quod non
esl convcniens niulieres exponi de-
bere bcllicis rebus: el rcspoiidet ad
arguriicnta in contrarium facta . " ib.

VII. Refcrt aliam opinioiiem dJclorum phi-

losopliorum quantum ad principa-
tum, quem volebant esse perpcluum:
circa quam disputat ad ulramque
partem " 27j

VIII. Ilic dcclarat mclius esse in politia non

perpetuare rectores; et respondet
ad parlini (.ppositam: ubi etiam
dicit, iiullum iii Lombaidia liabere
dominium nisi jier viani tyrannicam,
duce Vciietiarum exceplo. ..." 276

IX. Hic disputat de communiiute bonorum

quantuin ad posscssiones, quam qui-
dam philosoplius iiomiiie Plielcas
dicit debeie adacquari iii omnibus:
el quod est falsum quod Lyrurgus
pbilosoplius sensi'

X. Agitur rursus de polilia Plalonis et

Socralis quanlum ad geiiera liomi-
num qui requiruiilur in ea; quae
sunt quinquc; ubi multum dispula-
tur de numero bellalorum . . .

XI. Hic declaral de polilia Hyppodomi

Philosoplii, qui rcprehenditur quan-
tum ad gciiera hominuni, quia po-
nit solum Iria, et quantum ad nu
iDerum populi

XII. Mefert etiam opiiiionem ejusdeni quan-

tuni ad possessioms, quas in tres
partes dividil; et in quo salvalur
sua posilio II ib.

XIII. Ponit opinio:iem ejusdem circa judi-

ces et assessores politiae: ubi divi-
sionem facit multiplicem el nolabi-
lem circa ea quae sunt agenda per
judices " 280

XIV. De politia Lacedaemoniorum, quam

rcprehendit circa regimcn servorum

ct mulicrum, et circa bcllalores. . " 281

XV. Reprehendit etiam dittam politiam
quanlum ad leges filiorum el judi-
cum, movens quacstioncm, utrum
pauperes sint eligendi ad regimen
politicum II i6.

XV|. Redit adhuc super politiam Lacedae-
moniorum quantum ad i|)sorum re-
gem, reprohaiis modum quom lene-
bant circa ipsum, ostendcns incoiive-
venientia quac scqucbaniur cx lioc. n 282

XVII. Ex eadem causa ponit quaedam in
dicta politia Lacedaemoniae repre-
heiisibilia; quae erant materia dis-

sensionis in populo " 285

XVIII. Hic declarat de politia Cretensi, et
dilferentia ejus ad Lacedaemonicam;
de auctoribus dictae politiue, et de
legibus Lycurgi » t6.

XIX. Ilic declarat de politia Chalccdonio-
rum qiialilcr famosa fucrit, el in
quo cunveniebant Lacedaemonii et
Cretcnses cum ipsis, et in quo dif-
ferehant " 28i

XX. Quomodo Aristoteles iradit politiae

Chalceduniorum documciUum de elc-
ctione piincipis, utrum dives vel
pauper sit eligendus; et quahter
pauper virtuosus sustentari dcbeal;
cl utium uui principi compctant
plura dominia " 28S

XXI. De politia Pythagorac, quam didicit
5. Tli. Opera omnia. V. 16.

Caput XXII.

XXIII.

513

a praedictis ph losopliis Minoe et
Lycurgo: el quomndo loliis snus co-
natus ad lioc fnil, assuefacere sci-
licet homincs ad virtutes. . . pag. 2i)6

De docuiiienlis pythagoricis sub fi-
guris et aeiiigMialibus Iraditis, el de
duobus pythagoricis fidelissimis ami-
cis " •6.

In quo consistat perfccta poliiia, ex
qua acci()itur fchcitas politica; scili-
cet qnandu [^artes politiae snnl bene
dis|iositae, et sibi ad inviccm corre-

spoiidenl " -87

XXIV. Dividit politiam tripliciler; et unam-
quamquc partem prosequitur: et pi i-
nio, qualiler in jiartes distinguitur
integrales secundum opinionem So-
cratis et Plalonis " «6.

Hic ostendit sufncientiam partiuin in-
tegralium politiae quas liyppodomus
tradit et Romulus " 288

Agit ulterius d>- aliis parlibus poliliae
respectu regimiiiis, ubi verba expo-
nuiitur diversorum oflicialium . . " 289

Hic dcclarat dc partibus pohtiae quan-
tum ad bclhitoixs, qiios distinguit
secudum triplicem considerationem. >i 290

Hic declarat dc nominibus ducum et
de numero cohortum, et qiiid sigiii-
ficat uuumquudque n 291

OPUSCLLIM XVIL

De icgimine Judaeorum ad Ducissaro Brabantiae. " 292

OPUSCLLUM XVIIL De forma absoluiionis
ad Generalem Magislrum sui Ordinis.

Caput I. Prooemium « 295

II. Objectiones cuni resolutionibus. . . » 29fi
III. Quun.odo adversarius nilitur qu.ira-

dam absolulionem fingere. ..." 297

IV. Impositio niajius iion est de necessi-

tate liujus sacramenli i 298

V. Objeetiones contra praedicla, el ea-

rum solutioius « 299

OPUSCULUM XIX.

In Decrelalem I. cxpositio ad Archidiaconum Tri-
denlinum

XXV.

XXVI.

XXVII.

XXVIII.

.) 300

OPUSCULUM XX.

In Decrelalem II. expositio ad eumdem. . . . n 307

OPUSCULUM XXI. Tractaius de sorlibus
ad dominum de Burgo.

Caput I. In quibus rebus fiat inquisilio per sor-

tes. ..... " 310

II. Oslenditur ad quem fineni sortes or-

diiiantur n i6.

III. Quis sit modus inquircndi per sortes. n 311

IV. Unde sit sortium virlns " 312

V. Ulrum sortibus liceat uti . . . . " 314

OPUSCULUM XXII.

De judiciis astrorum ad Fratrem Reginaldum

OPUSCULUM XXIII.

Dc aelernitate mundi contra murmurantes .

OPUSCULUM XXIV, De faio.

.. 317

" 318

Arliculus I. An futum aliquid sit n 321

Articulus II. Quid sit falum n 322

Arliculus III. Ltrum fatum necessitatem rebus

imponat n 324

Articuius IV. Aii f.iluiu sit scibile <i 325

Articulis \. In quo gencre causae fatum incidat . n 326

OPUSCLLUM XXV.

INDEX

De principio individuationis pag. 328

OPUSCULUM XXVI.

De Entc el Essenlia " S^iO

OPUSCULUM XXVIL

De principiis nalurae ad Fratreni Silveslrum n 338

OPUSCULUM XXVIII. De nalura materiae
et diineiisionibiis inlerminatis.

CAPtT I. Quod maleria prima non potest nisi
per creationem in esse prnduci, el
quod ipsa cst primum subjeclum in
generalione pliysica n

Qualiler per mutationem formarum
devenitur in rognitionem materiae:
et secundum quani ralioricm mate-
ria est principium individuationis. "

Quod tria sunt generi» formarum . «

In quo ponilur opinio Commenlatoris
de dimensionibus iiiterminatis, el re-
prohatur "

Qualiier res naturales generantur ge-
neratione physica ex materia; et
de modo constilulionis rei . . . ii

Quid sunt (limensiones interminatae
secundum viritatem »

Quomodo (limensinnes possunt dici in-
terminatae, el quomodo eaedem ma-
neiU iu geuerato et corrupto . . "

Qunmodo in liomine sunt plurcs for-
mae sccundum esspntiam, sod uiia
tanlum secundum esse . . . . «
IX. Quomodo impossibile est duo esse
substantialia simpliciter esse in eo-
dcm cumposito materiali. . . . >•

II.

111.

IV.

Vl.

vir.

VIII.

343

344

t6.

343

346

548

349

i6.

.-51

OPUSCULUM XXIX.

De mixtione elemeritorum a<i Magistrum Philip-
pum

II 353

OPUSCULUM XXX.

De ocnultis opcribus naturae ad quemdam Militeni. n 355

OPUSCULUM XXXI.

De motu cordis ad Magistrum Pbilippum. . . <i 3!!>8

OPUSCULUM XXXII. De instantibus.

Cavvt 1. Quid sil tempus, et qualiter tempus
in istis inlerioribus parlicipetur, et
quae sit Angclorum et corum ope-
rationum mensura ..... . n 361

11. Qualiter in tolo tempore est instans

idera re, differcns in ratioiie . . « 362

III. Cujus sit mensura instans temporis

et aevuin n 363

IV. Quid mcnsurat operationos Ange-

lorum " 365

V. Quid sit subjectum aevi n ib.

OPUSCULUM XXXIII. De qualuor oppositis.

CipuT I. Quod contradictio est maxima opposi-
tio; et quod cam immcdiale sequitur

oppositio privativa » 367

II. De oppositioiie coiitraria, quod magis
distat a contradictoria quam priva-

tiva .... II 368

ili. De Ojipositione relativa n 369

IV. Quomodo diversi iiiodi Iransmutatio-
num sequuntur oppositiones prae-

dictas n ili.

V. Quomorfo ex conlrario fit contrarium . " 371

OPUSCULUM XXXIV.

De demonslratione pag. 37.S

OPUSCULUM XXXV. De fallaciis ad quos-
dam nobiles Artistas.

Quod duplex est modus raliocinandi, scilicet re-

ctus et non rectiis ti 377

Caput 1. De disputalione n ih.

II. De quutuor speciebus dispulalionis . n il>.

III. De fallacia in dictione n 378

IV. De fallncia aequivocationis . . . . » 379

V. De ampbibologia » ih.

VI. De fallacia coiiipositionis et divisionis. " 580

VII. De fallacia accentiis » 581

VIII. De fallacia figurae dictionis ..." 582

IX. De fallaciis cxlra dictionem ..." »6.

X. i)e falhicia accidcntis h 38^

XI. De fullacia secundum quid et sim-

pliciter v 384

XII. De fallacia secundum ignoranliam

elenchi n i6.

XIII. De fallacia petilionis principii . . " 385

XIV. De fallacia consequenlis . . . . " 3S6
XV. De fallacia secundum non causam ut

causain " ;6.

XVI. De fallacia secuiidum plures intcr-

rogalioncs ut unam » 387

OPUSCULUM XXXVL

De propositionibus modaiibus « 388

OPUSCULUM XXXVII. De eruditione Prin-
cipum.

Prologus " 390

LIBER PRIMUS.

Caput I. Quod potestas terrcna potius est ti-

menda quam appetenda .... n »6.
11. Quod habcnti potestatem terrenam

necessaria sit sapicnlia <i 392

III. Quod habenti poleslalem et sapieii-

tiam miiltum nccessaria sit bonitas. »i 394

IV. De erroribus qui sunt circa nobili-

tateni n 395

V. De \era nobilitale n i6.

VI. Quod priiicipibus superbia sit caven-

da et timenda, el humililas amanda. " 396

VII. Quod priucipi sit cavendum menda-

cium " 398

VIII. Quod principi contemiieiida sit va-

nitas " 399

IX. De vanitale divftiarum " »6.

X. De vanilate delitiariim " 400

XI. De vuiiilale graliae mundanae . . » 401
XII. De vanitate iiiundunae laudis el glo-

riae " 402

XIII. Quod veritas multum sit amanda

principi " 403

XIV. Quod clementia multuin deceat prin-

cipcm . . . " 404

XV. Qund pietas necessaria sit principi. " 405
LIBER SECUNDUS.

Prooeniium » «6.

Caput 1. Quod fides sit necessaria cuilibet ho-

mini • " 406

II. Quod specialiler fides sit necessaria

principi n ih.

III. Qualis dcbeat esse fides principis . " 407

IV. Explanalio descriplioiiis Sjjei ..." 408
V Qund spes sit necessiiria cui.ibet ho-

niini " ib.

VI. Qiiod spes sit necessaria maxime

principi n th.

VII. De iiis quae adversaniur spei. . . " 409
VIII. Quod limor Dei neccssarius sit omni

homini " 410

IX Quod niaxime sit timen<liim principi. " 411
X. De his qiiae valeiit ad hoc quod

princeps ametur a Dco . . . . " «6.
XI. De signis quibiis pcrpenditur quod

Deus ametur a principe . . . . "412

INDEX

414

ib.

415

i7;.

ilO

tb.

417

419

>6,

420

421

4-ii2

("apui XM. Pe his qiine incit.irc dcliont prinri-

pcm ad airiorem proxiini . (la^

XIII. Qiiae pcrtiiipant ad honum |)rinci-

pcni, u diversis aucloribub collccla. •■
UhEli TERTIUS.

Prooemium "

(Iapit I. Ne prinreps ?e nc^ieito ciica alios

occupclur "

II. Ul piinccps sc pcifccte scrutetur . 'i

III. Quod priiiceps suliJiiis suis bona

eorum non aufcrat "

IV. Qnod princcps acljonem considcra-

lione j)iacveniat "

V. Quod princcps Irina considcraiione
quod facturus cst, pracveniut . . "

VI. Qnod prfnccps frcqiientcr cogitct de

se quid sil, qiiis, qualis . . . . "

VII. Quod huiiiilitas esl asliilissinia . . "
Vlil. Dc iiicitantilius ad huiiiilitalcin . . "

IX. I)e inorlis meinori;i "

X. IJt piincc|)s a scrvitule diaboli el vi-
liorum &c custodiat "

LinKR QUAUTUS.

Prooemium » ib.

(".APUT I. Qund duabiis de caiisis cavcndum rst

principi ne haheal juxta se malos « ib.
II. Quod neccssarium sit principi ul ad

consilia bene se habcul . . . . " 42.3

III. Quod acccptio inuncium multum sit

cavciida cl limcnda principi . . n 424

IV. De qiiibusdam ipiac suiit re|)rclien-

sibilia iii acceptaloribus iTinneruin. " ib.

V. Quod iniillum sit tiiiicnda r.ipina prifi-

cipi in se et culialcraiibus et in-
fcrioribiis " 42?)

VI. Quod iii aliquibus raptores diaboto

suiil deleriores • » ib.

VII. Quud Deus niultum sit punilurus

raptores .... . . . . » ib.

VIII. I)e poenis quas Deus infcrt raplori-

bns in pracscnli i- 426

IX Uc viliis quai! iii principibiis et mi-

nistiis eorum solcnt abundaic. . <i ib.
X. Quod priiiccps cum discrctionc dcbeat
eligcre qucm constituat super fanii-

li.im suam » 427

l.IBKK QULNTUS.

(.APLi I. Quod parenles geiicialitcr debentessc

solliciti dc crudilior.e prulis. . " ib.

U. Qiiod iicglii^enlia p.ircnluiu circa hauc
ci iKlilioiiem inultum esl icprcheu-

siiiilis . » ib.

Quod priucipes dc liac crudiliunc de-

bent esse sollicili " 429

Qiiod pucrilis actas oplima cst eru-

dilioni cl morum informalioni . n ib.
Quod miilta boiia scqunnlur ex hoc
quod aliquis ab adolcsccntia portat

jugiiiii Domini i ib.

Quod niiilta niala scquuntur cx iioc
quod aliquis adolescentia porlat ju-

gum diaboli " 450

Quod negligcns m adolcscculia sua
informatioiiem in moribus valde est

culpabilis » ih.

De rcpromissione ncquissima quae

hujus ncgligcnliac causa cxistit. . " 451
De liis quac rci|uirciida suiit iii cli-
clioiie magistii disponciitia ad hoc
ut bene doceat ....-.." f7i.
De his quae disponunt ad hoc quod

aliqiiis bcne addiscat » 433

XI Quomodo dili^jcntcr pucri in bonis

moribus sunl inform.iudi ..." 434
XII. Quomo.lo dcriilcndum csl illud pro-
vcrbium slultorum: Sanctum juve-
nem fulurum diabolum senem. . " 435
\lll. |n quibus disciplma corrcitidiiis cor-
poris, cui primum intciulcndum csl,

consistit ii

XIV. Quid sit disciplina "

XV. Commeiidalio disci|)linae . . . . "
Wl. De disciplina iii gcslii «

111.
IV.
V.

VI.

VII.

Viil.
IX.

XVIi. De discipliud iii ha

bilu

ib.

ib.
436

«6
437

CAPtT XVIII.

XIX.

XX.

XXI.

XXII.

XXIII

XXIV

XXV

XXVI.

XXVII.
XXVIII

XXIX.
XXX

XXXI.
XXXil
XXXIII

XXXiV.
XXXV.

XXXVI.

XXXVII

XXXVIII

XXXIX

XL.

XLI

XLII

XLIII

XLIV.

XLV.

XLVI.

XLVII.

XLVIII.
XLIX
L.

Li.
Lll.
Llll.

LIV.
LV.
LVI

LVII

51.^

Qiiod multum nccessaria est disci-

plina in locutione pag. 4S8

Qiiod magna diligenlia adliibenda
est circa custodiam liii^^uac. . . " ib.
Quac pcitineiit ad disciplinam iii

locutioiie <• 439

De qiiibusdam quae multum valenl

ad lingune custodiam » iM

Qu;ie utlcndat disciplina circa sum-

plionem cibi et potus. . . . . n i6.
De qiiaiitilatc eoriim quae sumuntur. " ib.
I)c qiialiiate eorum quac sumunlur. « 4il
l)c tempore et modo snmeiidi cihum. » 44i
(juod in actate adolcscenliae mouendi

9unt qui non possunt contiiiere ud

matrimoniuiM » ih.

Commendatio matrimonii . ..." 443
Quomodo ducendo uxorem se dc-

bcal habere n 4*4

Quomodo se dcbeat habcre cum

uxore sua. " i6.

Quod volens conlinere non sil pro-

hibendus " **•*<

Quod nobilibus multum sil necessa-

ria humilitas . » ib.

De radice a qua paterna disciplina

procedit " **6

De ulilitale quae iii pruescnti ex

disciplina provenit, et periculo quod

projiciens eain iiicurrit » ih

De bono patieiitiae " 447

Quod ad suscipicndam libenter disci-

pliiiam exempla multorum possunt

moverc " **8

De his quae ad obedienliam monent,

qiiae sunt: sacra doctrina, Sancto-

riim cxem[da, onr.nis creatura . . " i6.
(^iiod obedientia homini multuin

prodest " *^^

Quod inobediciitia Deo mullum di-

splicct, el homini mnltum nocet . " 451
De scptcm laudabilibus condiiioni-

bus quae ad perfectam obedientiain

pcrtinent » ib.

Quod piieri nobilium malam societa-

tcm debcnl cuverc " 452

Qiiod filii nob lium socielatem bo-

nam sociis suis debeut exhibcre . n ib.
. De his quac valenl ad hoc quoJ ali-

quis a proximo ametur . . . . n 453

De his ad quae habendus est rcspe-

cliis in socii ele< lione " 454

Quod in adolesccntia specialiter mo-

nendi suul fibi nobiliuui ad amorem

discipliiiae h »6.

De malis ad quae prona est adole-

scentia " *^-

. Quod adolescentes non dififeranl iu-

duere bonos mores " 455

, Quod moncndi suut fiiii nobilium,

cum ad actatem virilcm pervene-

rint, pucrilia evacuare " 45(»

Quod octo puerilia ab eis sunt eva-

cuanda " »6.

. Quod filiae ab ev.igatione sunt co-

hibendue • " 457

Qiiod valde utile est lilias nobiliiim,

duin siint in cuslodia, liileiis imbui,

ct sempci- aiiquo opcre occupuri . » ib.
Quod finnicatio ponit in stalu vilij

ct caslitas in statu nobili . . . n 438
Qiiod pucllac monendac suiit ab his

quae inimicantur caslilali, abstiuere. » 45<)
Qiioil piiellac nobiles plus boniialem

qujm c<ir|)oraleni pulclii itudiiicm dc-

bciil diligere, . « i6.

Quod spiriluabm ornatum debent cor-

porali pra<ponere „ 4(?o

Quod multa mala ex snpcilluo et prc-

tioso ornalu proveniuiil • • . . « i6.
Quod studcrc debcnt puellae no-

bilcs ut Filio Dei nobilissimo pla.

ceaiit •! i€l

Quod nionendae suni ad amorem

pietalis i 46i

516 INDEX

Caput LVIFI. Quod pviellae monendae sunt ad

mansueludinem pag. 462

LIX. Quod monendae sunt ad taciturni-

latcm ti i6.

LX. Quod puellae nobilis nupturae con-
sensus est requirendus, et faciendae
sunt ei adnionilioncs qnae factae
sunt Sarae, quae habentur Tob.

JO cap ti i63

LXI. Quod quatuor requirebantur ad hoc
quod aliqua vidua de bonis Eccle-

siae sustentaretur » 4-64

LXII. Quod virginitas malrimonio sit prae-

ponenda n ib.

LXIII. De virginitatis speciositate . . . n ib.
LXIV. De ejus speciosilate secundum quod

lilio comparalur " 465

LXV. Quod sex sunt tinienda virginibus. " ih.
LXVI. De virtuosilate virginitatis ...» ib.
LXVII. De speciulilate gloriae ejus . . . n ib.
LIBER SEXTUS.

Prooemium " 466

Caput 1. De dottrina Joannis data militibus. n 467
II. De magnitudine malitiae impioruni

principum in subditos » ib.

III. De impictale injustarum talliarum. «i ib

IV. De fidelitate Domini ad subditum,

et subditi ad Dominum . . . . n 468
V. De peccato ingralitudinis el contem-
ptu Dei et Angelorum in principi-

bus impiis it t6.

VI. De poena principum impiorum . . » ib.
VII. De pertinentibus ad bouum principem. ii 469
Vlll. Quod cavendum sit superbia principi. » 470
LIBER SEPTIMUS.

Prooemium «i ib.

Caput 1. Quod officium militiae sit laboriosum,

honorabile et periculosum . . . <i ib.

II. Quod patientia valde sit necessaria

principi et militibus n 471

III. Quomodo princeps vel miles se de-

beat habere armando, ad pugnam
exeuodo, et civitatem obsideudo . « ib.

Caput IV Quod vanagloria sil timenda principi

ct mililibus pag. 472

V. Quod ira principi valde sit periculosa. n 473
VI. Quod gratia multum sit limenda et

cavenda principi n ib.

VII. Quod ppccalum multum debet odiri. « 474

VIII. De malis quae ex guerris soquuntur. n ib.
IX. De amore Christi et sapientum ad

pacem n ib.

X. Quod peccatum incendiariorum exo-

sum debet esse principi. . . . « il^
XI. Quod peccatum homicidii timendum

et cavendum sit principi. . . . n ib.
XII. De peccalis quae dicunlur clamare

ad Deura •< ib.

J. BERNARDI MARIaE DE RUBEIS
DISSERTATIONES

DissEHTATio I. De parvis commentariis, quos elu-
cubravit Sanctus Thomas, in aliquas divinarum
scripturarum particulas, in primam et secundam
Decretalem, in librum de Divinis nominibus, et
Boelium n 477

DissERTATio II. De opusculis ad Joannem Vercel-
lensem Magislrum Gcneralem ordinis Praedicalo-
rum, ad Lectorcm Venetum, ad Lectorem Veson-
linum, ad Reginaldum Privernatem: deque Aucto-
ris eruditione, soliditate ingcnii. et optima crisi. v 4S6

DissERTATio III. De opusculo adversum Averroistas
de unitate intellectus^ ac latina Themistii versione
ab Aquiubte adhibita: itemque de verbo intelle-
ctus, dc sortibus, de jiidiciis astrorum, de aeter-
nilate mundi: deque Censura Joan. Ambrosii Bar-
bavara in omnia Sancti Thumae Aquiiiatis opu-
scula n 49f5

DissERTATio IV. De opusculis, de regimine Princi-
pum ad Regem Cypri, itemque de eruditione Prin-
cipum, atque de regimine Judaeorum ad Comilis-
sam Flaudriae d SOO

«^' H ON W
• CO CD^

OMV) ro

1-3

Thomas, A.

. . . Opera omnia.

T50

6822'
1852
V.I6

50 O

"Z:: M"3 PARK

TORONTO 6. CANAOA

" *.

. < ' *'■

^ a^

«*.

?<^i

•^rf'

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Sancti Thomae Aquinatis Doctoris Angelici ordinis praedicatorum Opera omnia : ad fidem optimarum editionum accurate recognita"

See other formats