Full text of "Servii Grammatici qvi fervntvr in Vergilii carmina commentarii;"

See other formats

Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



SERVII GRAMMATICI 



QVI FERVNTVE 



IN VERGILII CAEMINA COMMENTAEII 



RECENSVERVNT 



GEORGIVS THILO ET HERMANNVS HAGEN 



VOL. II 

AENEIDOS LIBRORVM VI— XII COMMENTARII 



BECENSVIT 



GBORGIVS THILO 




'- « 



- r ■ • 



• « 



-i' 



LIPSIAE 



IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI 



A. MDCCCLXXXIV 



r 




A,n-i.iij, 



■-\ 



\ 

\ 



PRAEFATIO. 



Codices, quos ad librorum VI — XII commentarios recensendos 
adhibui, p. 1 commemoravi. Autissiodorensi (G) qua ratione 
usus sim paulo accuratius explicandum esse video: nam quae 1. 1. 
de ea re dixi ad libros VI. et VII. pertinent, in quibus ex Hageni 
coUatione codicis testimonia dedi. inde ab octavo libro ut Danielina 
scholia, quae quidem in Autissiodorensi extant (cf. praef. p. LXI), 
ipse possem conferre, eximia praefecti bibliothecae Bernensis libe- 
ralitate eflfectum est, qui ab Hageno mea causa rogatus hunc librum 
cum Turonensi Heidelbergam misit. ne adnotationem inutiliter auge- 
rem, quae scholia codex haberet, id quod in priore sexti libri parte 
indicandum esse visum est, non indicavi, neque ubi cum Floriacensi 
consentit eum consensum significavi, sed satis habui ea quae aliter 
atque in Floriacensi scripta sunt, protulisse. itaque ea Danielis 
schoHa, de quibus nihil ex Autissiodorensi adnotavi, aut deesse in 
eo codice aut consentire cum Floriacensi intellegendum est. — 
Lipsiensem codicem usque ad XI, 28 contuli. 

Gratissimo animo profiteor Fridericum Schoell, qui in priore 
volumine adornando et consilio et facto me adiuvit, in hac quoque 
operis parte inde a septimo libro cum plagulis corrigendis tum emen- 
dandis scholiastarum verbis maximum mihi tulisse auxilium. dum 
quaterniones IX — XI, XXXI — XXXVII imprimuntur cum Heidelberga 
abesset, quaecumque in his correxit et aliter atque ego constituenda 
esse putavit, huic loco reservanda erant. sed ne in reliquis quidem 
quaternionibus nisi typothetae negotio ultra modum aucto fieri po- 
tuit, ut omnia quae ille invenerat suis locis adnotationi insererentur. 
inde satis magna addendorum copia extitit. quod praeclaras Otto- 
nis lahn emendationes, in Leutschii Philologo editas in critico 
commentario praetermisi, eius neglegentiae conscius veniam peto. 

Lib, VI. p, 8, 20 quam . . . condiderunt. ut supra ab insula, 
nunc a civitate nominavit vel dedit epitheton Schoellitis \\p. 9,21 Hip- 
pophorbas Aethlii vel Elati, Idas Arcadis, Antimachus Euandri, Me- 
nestes Suniatis vel Suniei, Pidocus RhamnuntiS; Demoleon Cydami 



ti 






IV PRAEFATIO. 

vel Cydantis: puellae hae: Periboea Alcathoi, Medippe Perii vel Pylii 
vel PyriS; Hesione Celei, Andromache Eurymedontis, Eurymedusa 
Polyxeni, Europe Laodici, Melite Thriagoni coni, Stephani {Katnpf 
zwischen Thcseus ti, Minotanms p, Z8sqq)y qui Aethlii vel Elati, Idas 
Arcadis a Mauricio Haupt accepit: puriesion celei, quod post cydani 
codex exhihetj delendum esse, ut ex pyrii iesione celei perperam repe- 
titum, idem Hauptius docuit, hi pueri: Phorbas Aethlii, Idas Arga- 
dis, Antimachus Euandri, Menestheus Suniani, Daidocus Rhamnuntis, 
Demoleon Cydanti. puellae hae: Periboea Alcathoi, Medippe Piraei 
vel Perrei, Hesione Celei, Andromache Eurymedoutis, Medusa Poly- 
xeni, Europe Laodici, Melite Thriagoni coni, 0, lahn Philol, XXVI 
p. 13 sg. \\p, 13, 1 per-quod ingredimur (utCassell) Schoellius \\ p. 15, 
14 cuius partem esse Massyliam mediterraneam: unde e, q. s. (seclusis 
est pars Mauretaniae) idem || ^. 18, 4 et Vegones nymphae quae 
artem scripserat fulguratorum coni. G, Schmeisser quaest. de Etrusca 
discipl. p. 12 et 17 \\ p. 27, 13 inferorum regna necesse quidem hic 
esse Schoellius \\ p. 65, 21 quia die prima subrepti sunt vita idem \ 
p. 117, 3 haec . . . vicem exscr, Isid, or. XIV 8, 18. 

Lib, VIL p, 129,25 lEPON THI AcDPOAITHI 0. lahn Philol.XXVI 
p. 13 II p. 134, 5 crustula autem et crusta neutraliter dicimus Sclwel- 
litis II p. 137, 2 semotum i, e, seiunctum neque a religione templi tactum 

0, Jahn Philol. XXVIII p, 10 || p, 141, 3 ayak^a matris deum Schoel- 
lius II p, 145, 7 et lectum est] et masculinum est add. idem de acc, 

1. l. p. 153 II p. 147, 1 1 nam . . . rogare sine idonea causa a Sermo 
ahiudicata esse monuit idem || p. 148, 7 ut Homerus PadvTceTcXog ^Ekivri : 
dicit longam per vestes idem: Servium autem tavvnsTtXog cum ^a^v- 
xoXtcos confudisse \\ p. 190, 16 ortum tumultum inter eos esse ego 
conieceram, 

Lib, VIII. p. 202, 17 a coepio, quod est incipio, coeptus facit 
Schoellius \\ p, 202, 21 fortuna si sequatur idem \\p. 209, 10 et cito] 
cum nocte somnus reliquit add, idem. possis et et cito excitatur vel 
expergiscitur \\p. 218, 11 nec quod esses Arcas, nec illud quod Tyn- 
darides, id est Agamemnoni et Menelao cognatione coniunctus Sdioelr 
lius elegantissime. sed duhitationem movent quae Servius ipse VIII 51 
de Euandri genere dixit. nec quod esses Arcas et, ut ilkic hoc tendat, 
geminis Atridis, id est A. et M. c. c. mihi in mentem venit. ut- illuc hoc 
tendat Servius inseruisse mdetur^ ut versu 130 ^quodqice ab stirpe fores 
geminis coniunctus Atridis^ idem significari ostenderet, quod ^et Arcas' 
verbis, scilicet Graecum natione esse Euandrum || p. 225, 21 e^ 24 aut ser- 
vari vult Schoellius: nam secundum . . . fuerunt qu^oque verba eo pertinere, 
ut ^perpetuus bo^ qui sit intellegendus explicetur. cf. II. VII 321 vci- 



r-i^ 






\ 



\ 



PRAEFATIO. Y 

toi6cv 8vrivsKea00L || p, 229, 16 alius ita inquit: imago vocis eva- 
dens, quamquam relictis coUibus, inauditur SchoelliuSy tit his verbis 
Servii dubitatio (si enim . . . ab Hercule) refutetur. sub eorruptis alii 
ita posse et interpretis nomen latere || p, 243, 2 sic Deianira idem !| 
p. 244, 15 Bursiani conieeturam ita pcrfecit SchoelUus, ut hic Faunus 
habuisse filiam dicitur Romam mira castitate et disciplinis omnibus 
eruditam scribcret: quod recepissem, si Macrobius, qui Sat. I 12, 21 — 29 
de Bona Dea multa protidit^ Bomae nomen commemorasset (cf praeser- 
tim § 27.) ego eximiam castitate pvposueram \\ p, 247, 16 ego e Var- 
rmie d. l, l. V 30 Varro Tiberim a Thebri quodam Tusco, qui ibi 
perierit, dictum tradit seripseram, sed suo iure Schoellius vel a mutari 
vetuit: immo alteram Varronis de Tiieris nomincmemoriam intercidisse, 
ut reponcndum sit vel a Tiberino Latinorum rege, qui ibi perierit || 
p. 249, 20 adplicatur vel adplicat ut quod Schoellius \\ p. 249, 24 quod 
est verius, quae est ASF librorum scriptiira, Scrvii csse ccnset idem I 
p. 250, 1 eo quod capro ei fit, quae est hostia Liberi propria idem j 
p. 251, 15 quaesivit, an quoiquam obviam fuissent idem \\ p. 256, 10 
ve7'ba quae sunt ex eo quod non timuerit sana csse putat idcm, eisque 
enuntiatum finiri: quam distinctimiem reecpi. ante nunc . . . venio ad 
ea quae praccedunt rctuleram. \\ p. 260, 5 et secundum Plinium . . . 
reddit colores exscr. mythogr. III 8, 14 || p. 265, 5 quia fulmen non 
nisi trisulcum est: aut enim terebrat aut incendit et urit aut dissi- 
pat Schmeisserus 1. 1. p. 27 || p. 267, 3 rapidis citis Schoellius || p. 273, 
16 in eo est enim serenum, quod aer aperitur ideni. cf Serv. ad 
georg. I 393 || p. 277, 2 quod secluseram. Schoellius, cum . . . osten- 
dat ne ad reprehendunt rcfcrantur cavendum esse intellcgcnSj aut quod 
servandum, aut cur scribendum esse monuit \\ p. 277, 18 Turonensem 
interpretcm Iwc voluisse coni. Schocllius deinde infra dedit potestatem 
obtinendae provinciae *ipse oratores e. g'. 5. \p. 291,22 ne castitatis 
famam castitatis amore, Floriacensis seripturam, praefert idcm \\ p. 295, 
12 virga rigatis idem || jj. 300, 4 ab aegro, vtctlg) partu, id est qui 
a pedibus nascitur idem \\ p. 303, 18 aiunt plures Cleopatram idem. 
Lib. IX. p. 309, 3 secundum Hesiodum poetam Thaumantis filia 
Schoellius || p. 312 inter secundum et Melonem quaedam intercidisse 
censet idem, veluti Imec secundum alios tribus, (cf. deindc qui tamen et 
ipse e. q. s.) secundum Titianum octo: et Nilus, quem latine dicebant. 
}iam Melam latere sub ^Mcloncm^ multis de causis nmi posse prohari, ' 
p. 318, 24 verbum de origine cum motu idem || p. 323, 27 mane, 
quoniam diei hoc optimum, quod matutinum idem. cfadAen.I 139 
et Varro d. l. l VI 4. diei rccepi \\ p. 335, 30 proprie enim ^super 
his' *pro his' significat Schoellius conl. Serv. ad Aen. IV 233 || p. 338, 



r 



r— 



/ 



VI PRAEFATIO. 

15 et bene epitheto dictiis est exitus; lin. 18 aut ait aream litori 
proximam ideni \\ p, 339, 14 significat et ^subito': Ennius quid tam 
temere itis? citate (seil. significat): Cato temere ruis idem \\p. 343, 
12 nam quasi absurdum est, duobus positis, Tumum potius, quam La- 
tinum responsa dantem regem appellare idem \\ p. 354, 12 scuta vero 
gestare ego conieceram \\ p. 357, 13 in verbo secludenda videri dixeram \\ 
p. 362, 1 nam si ita ^versa hasta iuvencorum terga fatigamus', id 
est caedendo urgemus Schoellius, ut id est caedendo urgemus apodo- 
sis sit, interpres autem verba Vergilii sic iuncta pro ohscenis haberi 
posse dixerit. cf. Cat. 52, 7. || p. 379, 7 et bene attenuat vel extenuat 
^homo' Schoellius. 

lAb. X p. 388 adnot. crit. ad Un. 11 adde: sed cf. Serv. ad 
Aen. I 96 et 535 || p. 390, 9 non etiam fumantia (i. e. non iam 
fumantia) Schoellius \\ p. 394, 13 sic ergo (i. e. si, ut quidam dicuntj 
Pilumnus idem est qui Stercutius) idem || p. 396, 18 participiali scripse- 
ram \\ j). 397, 4 sqq. aut hinc ergo Vergilius furtum utrumque tangit 
. . . Paridis aut hinc ergo Vergilius utrumque tangit . . . diximus, 
et proprie iudicium Paridis Schoellius || p. 397, 10 qui {i. e. quo) 
defendit idem \\ p. 403, 19 alii a Tuscis pridem retentam et prius 
Vulturnum vocatam, Tuscos aatem a Samnitibus exactos: hos Capuam 
vocasse ob hoc c. q. s. idcm || p. 410, 19 etiam, quod MF omittunt, 
secludit idem, neque verhis, quac sunt anh tov %aCQBLv . . . condide- 
runt Servianum scholium turhari concedit. sed Servius explicare voluit 
qui factum esset, ut ex eadem urhe et Turno et Aeneae auxilia venisse 
dicerentur. ceterum aTcb tov x^^^Q^ W^ ^^^ '^^^ %aCQBLV Schoellius \\ 
p. 418, 19 Aenea, si quae dico mihimet credis idem \\ p. 419, 4 
altarum navium conl. v. 246 ^altam puppim' idcfn \\ p. 420, 1 et qua 
in armis vel et qua insomnes esse oportebat idem ||p. 422, 11 noxia 
proposueram \\ p. 423, 3 plures diflferentias in Avieno Schoellius pro- 
posuit conl. Serviano ad georg. I 488 scholio || p. 426, 10 et bene in 
honorem victoris satis laudat victum Schoellius \\ p. 428, 18 hoc est 
pro ^septem'. melius deest, quia veteres e nimietate enuntiabant 
idem. et deest ^qui', quod ego proposui et post numero collocandum 
esse dixi, ita accipi volo, ut interpres apud Vergilium ante ^septem 
numero^ e. q. s. qui deesse statuat || |). 430, 10 probat, quod Florior 
censis praehet, verum esse censet Schoellius conl. schol. ad v. 377 |! 
p. 430, 7 quoniam non contradixerat ita defendit Schoellius, ut ad 
Achaten pertinere statuat: ut interpres in eum potius, quam in Aenean 
et culpam et poenam cctdere dixerit. mihi praeter illud quod in adnot. 
proposui, in mentem venit quoniam ^contra' (y. 343) dixerat || p. 433, 3 
ad ^quem super' et Lagum subauditur et Pallantem Schoellius | 



/ 



PRAEFATIO. VII 

p. 434, 23 potest et ^semianimis' ab eo quod est ^semianimus' 
pro ^semianimibus' legi idem \\ p, 438, 11 dilemmatum argumentum 
{ut graece dUT^fi^atov pro dLkrj^^a dicitur) idem \\ p. 438, 14 ^sorti' 
pro *casui et fortunae', ut ^casui' sit ^mala^^ ^fortunae^ autem ^bonae 
sorti\ ideni |1 p. 443, 2 admotus et cessit et imperio relicto vel et 
imperium relinquens ad Peloponnesum perrexit idem || p, 468, 2 et 
quaeritur: si qua fides est a praeterito, an bene futuro dicat Schoel- 
lius: ut dubitaverit interpres congruerentne inter se vetustas vox et 
latura est futurum tempiis \\ p. 468, 28 Huta' tutante, quae tuetur 
idem || p, 468, 29 arcu concamerationis curvae conl, Serv, ad 
Aen. VI 631 idem \\ p. 470, 24 ^siccabat' quasi sedabat. nove 
e, q. s. idem. 

Lib. XI p. 483, 28 et figurate ^sospite' pro ^sospiti' SchoelUus \\ 
p. 491, 16 sqq. sic constituenda erant ita et hic . . . posuit. ivsti- 
TIAENE si ^iustitiae' legeris e. q. s. \\ p. 495, 2 rudimenta, quasi 
novi anni Schoellius \\ p. 495, 25 ad in togatis Wictrices' inter testi- 
monia adde: Ribb. com. lat. rel. p. 221 || p, 499, 15 luppiter illud 
e. q. s. Schoellius || p. 504, 4 se aut recte omitti aut post si adden- 
dum esse putat idem \\ p. 504, 14 adeo (i. e. adgredior) servat idem \ 
p. 504,. 21 statim consilio coWusit vel statim consulit idem conl. 
Serv. ad v. 281. quod ego proposui et satis multa conclusit volui esse 
^et satis multa complexus est\ fortasse post conclusit quaedam inter- 
dderunt, ad quae sicut ad singula invenies dictum pertinebant \\ 
p. 508, 2 alii ^sceleris omnis' legunt post supplicia collocanda esse p^i- 
tat Schoellius || p. 511, 11 sic constituenda erant devictam asiam s. a. 
quidam . . . post possedit. devicta asia legitur et e. q. s. \\ p. 511, 25 
^lii hunc Orestem filiam Menelai et Helenae tradunt duxisse Schoel- 
liits. pro iis quae sequuntur idem dubitanter proponit quidam inventam 
Erigonam, uterinam, uxorem ei volunt fuisse. cf. Pausan. II 18, 6. 
Teetiz. ad Lycophr. 1374 || p. 512, 25 barbaras pro latinas Schoellius || 
p 516, 12 a patria urbe Tydei Diomedis m. i. Schoellius \\ p. 521, 25 
ut quidam volunt saepe bonum dici idem \\ p. 535, 6 unde vel nunc 
posuit ^edice' pro composuit ^edice' idem \\ p. 535, 18 'Messapus' 
autem cum diceret, vitavit b^oiotskEvtov idem \\ p. 537, 22 quasi 
praesto sit vel quasi quae sit praesto idem \\ p. 542, 20 hinc itaque 
Opim ipsam Dianam cognominatam, quod supra dictum est, vel 
quod luna, quae est Diana, proxima terris facile conspiciatur, Apol- 
linem vero hecaergon vocari, quoniam in terra hecaergos sol 
0. lahn Philol. XXVI p. 13. hinc itaque . . . Hecaergon: vel quod 
per (itpLV luna, quae est Diana, terras facile conspiciat, quoniam 
Ops 8^tg extrita i vocali. et Hecaergos Sol aTcb tov sxad^EV ig 






js<z'-,.jt -:«c<5M'.rr' j^'""- %, '^ji , s' ;.rr ^jkt^. m' 



*i 



^iXrZZ^ tr:S^. WMn^lSCSrz ^IZT HnT- Diafc: : £ ^ 
^^^Tr' r .'.'.£-: '-^Ll' T/-fII»f" iJ>: Hrr iilillJLIIIin J- 1-=. l^ 115» I^IT 

• .-^:if-a s^r-^iiiT/ifir i.::. *;.^ ^.a;iL Tiijr.*i mii: ^ritjjezn. "^mu" 
y, ' os^n^u^-^vu i'^. -r. wr-^n, ^it ^'^Ux-:iir. imnr: iiiii«L fn- rrrnr 
yya^ior ' /'«« J^aitu. jlZ,"1 } It I. -"-=. J: lamiini* TSEiiiiciaiss 
liV^^.ii >r:i^. .iv.iL iiiiiiir. .■;■*?> ^.nfCKinr^-^ ^j-iAijfiiE . Ja#/i , . j. li 

/;v" ,'*:: ) j^ '':: } 'C 11 >:fi::zL=^ -L./'*nv. fc. ^pti/tjM. j. li-rl 
: y r , -^ u^ji^n^ *iv^n '^rtir, fcL^t^-e tnw t. • i ^-^•••-/ia •.- i»-— ". 

; '.'r' ^ /it jT •'' 1 /:#*'.! 3>r r ;slA'Sh: >^ cl ~ :hi*^:s9iii-;u Ir.Tl 

^^ . :•': ;: l'jr IJ: /--. j'^:l ''jtr.-^f ^-rr t.: .L-tiiKft Jjl n/.Hn^Tfid: ri- 

/:•': ; % ;. >'i: I: ::: tiiii^.L t vi: ^jj-^*--!: Liia iri^Timn #6'!» 

'^, / >' .' ;^ i^c: ^ vy.. *: ^a^il *""'•:•.. t ^:;-^/is>sfcfc.f L 1^.**^^ 

■» ^ *^ t, '•'*!..#>•■» ■'.4*' ■♦ ^ * "'i 'wi'**.» ' — •T."" "" ^.^"^ i.*-""-- ii"*"!»"!— -^Fr 

'.4 " *■''.'* <-• ' * ' t>;* »"• -■■ - -.^.,-». - - ; >y ^ ' ■-•^ a^f -,j. r"ts3w i-^j— -p-.-^-j» 






^ ■^- J^ 



i/J «r/ fji','^ 'i^ p-*:o^ ai;tl'.--OJn.rL i- ; j. -S47. It r>:T::m:'^ i-^:** ease 
'-'d 7 ///^, u'/x-*ru^/*. €r»?w: I /^ ->>''. ^- &b TLrd*:-ia pi^; ai TLri.:-iaiii [ 
//■ ''/-'*, I ^ 'yf^-^.T s.':,^v,r\^::^ j/r(, yzz r-i>::r's:r. j />. 35C^. 5 in dtriLOii- 
<Vfer. ',,'•':, W//, ;;/;;/<;n;, rmhui a/jdi Ci^jZLlzjkZ.'ji£i. cf. k. iu [ p. 3^X 1 
ii\ ;;/y,/ ////<' I //. >>/. 24 c^if:'-.a:ta . . . Lrrsiisticiuum aJ t. 12^ 'Crdam 
j/ff/jxoy/ffj^, fM^x'ffOJ>f j/rrtmere k*AU \ p. 373. 1 loTis et sechAoeHda fuictse 
ft/M fUcd 1 //. ^;7^;. lii ijhyAix utrique lemtttafi addendum esse 6^} inre 
'J/jiuU fd *.\'jiu'A'i</^rH *-.% fWullo e Turonensl reiiituit ap. Senium autem 
f: Carol,ifuhen>A 110 i'i ^«st pro mirjas est hcrOjenduni " p. 3>3, 21 eis 
f/fo <:i :j /A Wsjj 3 «ane . , . dicebautur, ut Sappho. quia haec inde 
*Uz<'i\u\i, hic locuh vocatur aAfia 2 yy. 396, 3 ad hoc tantum /wo hoe 



VIII PRA.EFATIO. 

yilv 8iQ}CB6^aL^ hoc est e longinquo SchoelUus \\ p, 545, 16 haud 
aliud enim nomen famulae, quam servilis significatio condicionis 
idem || p, 553, 17 sane quae saevierunt cum duce Amazonum dicit 
velut Amazonidas idem \\ p. 557, 15 sane equum ex vicino intelle- 
gimus ei esse Schoelliits |! p. 565, 2 vatillum, quod ASR exhibentj 
verum esse monuit idem \\ p. 566, 20 ex eiusdem coniectura scribendum 
est ut nihil aliud moriens quam de re publica tuenda et bello man- 
daret || p. 567, 18 mulcari enim proprie de verberibus dicimus idem \\ 
p, 567, 24 Scythas autem idem \\ p, 568, 14 quidam Dercennum 
regem Aboriginum tradunt, alii hoc nomen fictum putant idem, quod 
verum esse iudico. in adnot ad h. l. lege Dercenni et dercenni |I 
p. 670 j 9 sicut in Sallustio legimus] de lug. 45, 2 Servium cogi- 
tasse et Danielis coniecturam circum signa sint probandam videri 
monuit idem \\ p. 570, 19 ex eiusdem coniectura notanda elocutio 
scribendum videtur \\ p, 572, 26 ut velut fumus sit idem>. 

Lib. XII p. 574, 17 aut fabulam pro ut similem Schoellius || 
p. 574, 19 quidam ^ille' prorsus superfluum ideni || p. bll, 17 ut 
post inferatur idem || p. 597, 3 sane iuxta Homeri locum foedus hic 
i. f. idem || p. 611, 15 Serviana quae sunt nam in herbarum . . . 
comparatione post non in ratione ccJnstantem collocanda videntur, 
Schoellius non putat vis est quae dvva^tg dicitur verba eo loco, quem in 
Floriamisi habent, movenda esse \\ p. 612, 9 Floriacensem secutus quod 
forvum edideram, ut ap. Serv. ad Aen. VIII 453. utroque loco formum 
scribendum esse docuit Schoellius coiL Fest. Paul. p. 84, 3 e^ 91, 13; 
Placido p. 43, 15 Deuerl.; schol. Veron. ad Aot. IV 149; Philarg. 
ad georg. IV 175; Don. ad Ter. Phorm. I 2, 57; Cassiod. de orthogr. 
p. 161, 2 K. II p. 614, 8 potest subaudiri et ante ^arte' *humana% 
p. 614, 12 an quia idem \\ p. 615, 16 Commelinum sequi debebam: 
videtur enim tempestas ex scholio ad v. 451 perperam inlatum esse \ 
p. 625, 19 licet Catullus dixerit feminino] Servium non Cat. 1 2 
^arida pumice^ legisse sed XXII 6 ^pumice aequata^ male iunxisse 
suspicatur Schoellius \\ p. 621 j 15 fortasse desperantes P p. 628, 10 sqq. 
sive bona sint sive mala. diversa clamor hypallage. intellege 
Miversus clamor' Schoellius || p. 631, 13 quod proposui ita probat 
ScJtoellius, ut scribatur partes cohortium pro dpere instructae et 
stationes locatae pro castris || p. 631, 18 mihi in mentem venit 
6tQ8tcc6xov {II. XVIII 546) II p. 632, 11 abundabat] cf. schol. ad 
Aen. II 609 || p. 633, 10 quoniam servato sic scribendum esse censet 
Schoellius et quidam ^lapsa' notant, quoniam non e. q, s. \\ p. 633, 21 
'ji^dtovog exempli causa proposuit idem, omnino genetivum nominis 
ciiiusdam rcstitumdum putans. mihi in mentem venit 6vQL^ov6a ^ial' ig 



PRAEFATIO. IX 

x£va&v' eiesnrato ^dyxv II JP* 637, 16 pro opere ponere solet Sdwel- 
liiis II p. 640, 10 ^profanos' docet sibi e, q. s, idem \\ p. 642, 1 sci- 
licet ut desideres o. u. T. idem \\ p, 644, 17 de Begum vel Numae 
legibus, quae et Papiriae leges appellatae sunt, dixit, quae e. q, s., 
ut ad haec referantur (v, 21) ipso titulo legis Papiriae usus est 
idem \\ p. 646, 1 epitheton est loco accomodatum idem, 

Prioris voluminis adnotationi haec addenda sunt, quorum de 
parte Fleckeisenus benevole me admonuit. p. 14, 19 has alii 
virgines perhibent, alii eis etiam filios dant Orpheum, Linum, 
Hymenaeum. ideo et porcam eis sacrificari aiunt, quod multum 
pariat 0, lahn Philol, XXVI p, 13 || p, 274, 2 namque Samothraces 
horum penatium antistites d^voexdovg vocabant 0. lahn l. l, p, 13 || 
p. 368, 3 et ibi tam publice quam privatim solere fieri Huschlcius 
Iguv, Taf, p, 202 \p, 370, 11 deduxisse Ldbeckius Aglaoph. p. 1241 || 
p, 504, 18 necesse enim erat ansis aras a. s. t. Schoellius, cf, Scrv. 
ad Aen, VI, 124 || p, 508, 9 haec opinio est, si Mercuri iussu haec 
t. f. a. c. idem \\ p, 508, 13 quod viridat G. Becher Bhein, Mus. XXIX 
p. 495 II p. 525, 27 cf, 0, lahn Ber. d, sdchs, Ges, d, Wissensch. 1851 
p. 139 II p. 572, 12 qui idem victus est ab Aenea Mommsenus ap. 
lord, p. 6 II p. 572, 13 qui tamen finito proelio non conparuit idem 
C, I. L. I p. 283 II p. 596, 6 decem secludit Hartmannus d. Boem. 
Cal, p, 123 II p. 645, 2 sqq. cf 0, lahn PhUol. XXVI p, 14 sqq. 

Tertii libri commentario emendando Francisco Pauly exhor- 
tante operam dedit Albinus Nager, qui (Graz 1882) scholasticum 
libellum edidit, cuius haec est inscriptio: Textkritische Bemerkungen 
zu Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii. 
ex coniecturis ibi prolatis eas infra commemorabo quas scholiorum 
emendationi utiles esse iudico. p. 333, 4 sola pv tota || p, 336, 7 
trahunt huc pro tradunt hoc || p, 340, 16 elegit {ut F) pro legit || 
p. 340, 27 haec Myrtus ex fama antiquorum de plebe nata pro h. 
M. ex fama de plebe antiquorum n. || p. 347, 18 nocturnos deos esse 
(ut T) pro nocturnos esse || p. 350, 26 ab Thracia p^^o ad Thraciam || 
p. 353, 11 praeter historiam pro per historiam ||p. 359, 5 in demon- 
stratione] add. imperii. malim addi dominationis. cf. v, 97 || p, 360, 1 
et secludit || p, 366, 24 celeuma . . . hemistichium ad v, 129 ^Cretam 
proavosque petamus^ pertinere vidit \\ p, 373, 1 lovis et secludenda fuisse 
recte dicit || p. 376, 15 debita utrique lemmati addendum esse suo iure 
statuit et significare ex debito e Turonensi restituit. ap. Servium autem 
e Caroliruhensi 116 id est pro minus est scribendum \\ p, 383, 21 eis 
pro ei II p. 389, 3 sane . . . dicebantur, ut Sappho. quia haec inde 
desiluit, hic locus vocatur ak^a || p. 396, 3 ad hoc tantum pro hoc 

Seryli oomm. Vol. II. a** 



l 



X PRAEFATIO. 

tantum || p. 414, 19 et sedem pro sed || p. 436, 21 post aut add. quod, 
'qttod typothetae errore omissim reponere neglexi || p. 443, 9 sceleratius 
pro celerius || p. 452, 8 metri causa *e' corripuit pro metri causa 
^constiterunt' || p. 453, 18 graece IlavraKvaq* 

Denique rogo, ut non nuUi typothetae errores, qui me fuge- 
runt, corrigantur. sunt autem hi: vol. 1 p. 361 adnot. crit. lin, extr. 
lege 583 || p. 425, 29 lege vade || p. 465, 19 lege avt; 23 illud || 
p. 472, 23 lege ominis || vol. II p. 333, 14 distingm dicimus, fortu- 
nam || p. 350, 8 lege spvmantes || p. 422 adnot crit. lin. 4 deU signi- 
ficat et bella] || p. 467, 20 Uge contempserat || p. 487, 14 lege ducitur || 
p. 511 adnot. crit. lin. 15 semel deU Iphigeniam abortiam Daniel || 
p. 514, 17 Uge derivativo || p. 525, 7 deU et || p. 536, 26 distingue 
venisset. alii 

Scr. Heidelbergae mense Octobri a. MDCCCLXXXIV. 

G. Thilo. 






i ■■-jr-"..'*<^*«ji 



kMOi 



SERVII GRAMMATICI 

IN VERGILII AENEIDOS LIBRV3I NONVlkl 

COMMENTARIVS. 

1. ATQVE EA DIVEKSA PENITVS DVM P. G. in hoc libro mutaiio 
est rerum omnium: nam et personae et loca alia sunt et aliud nego- 
tium incipitur; ab Aenea enim transit ad Turnum, a Tuscia ad 
Ardeam, a petitione auxiliorum ad bellum. quem transitum quidam 
culpant, nescientes Vergilium prudenter iunxisse superioribus nego- 5 
tiis sequentia per illam particulam ^atque ea d. p. dum parte gerun- 
tur', scilicet dum offeruntur arma, dum dantur auxilia. ^dum^ vnhu 
cnm sit comtmctio, hic tamen adverhii vim ohtimt: Terentim mca 
niltil referty dum patiar modo. sane formatus est iste liber ad 
iliud Homeri, ubi dicit per noctem egressos esse Diomedeu et Vlixen, 10 
cum capto Dolone castra penetrarunt: nam partem maximam et 
oeconomiae et negotiorum exinde habet. diversa pekitvs valde 
diversa, id est longius remota, rel apiid Fallanteum vel in Etruria: 
unde paulo post <10> dicit ^nec satis, extremas Corythi penetravit 
ad urbes Lydorumque manum'. 15 

2. IKIM Iris quasi eQL^ dicta est: numquam enim ad concilia- 
tionem mittitur, sicut Mercurius, sed ad disturbationem. et est 
ministra non tantum dearum, sed et deorum: nam praeter Homerum 
et Vergilius hoc probat, dicens <^800> aeriam caelo nam luppi- 
ter Irim dimisit, germanae haud mollia iussa ferentem. 20 



8 TerentiuBl Eun. II 3, 29 || 16 Iris . . . dimisit] exscr. mythogr. II C et 
Luct. Plac. ad Stat. Ach. I 220. cf. mythogr. III 4, 2 et 6 




% jum^ei aUae personae vvHgo || 3 incipit L || transit KMF ct in ras. 1: 

^l ad om, LH^{add. l) \\ 4 peticione ALM \ 5 uergi- 

iunxisBe J^ | 6 sequentia om. li \, illamj eam li '\ 

i^. po89i8 et adverbii locum tenet || 9 ad illa 

'" -jBt] et H|| 16 iRix ALBM, om. 1{ \\ Iris 

*• nam praeter homerum Fi uain prae- 

'n: deomm H nam pi-aetor dea- 

• dimittit fS {corr. s) de- 

21 



308 SERVn 

3. AVDACEM AD TVRNVM fortem sine felieitate, sicut de Pal- 
lante diximus <^Vin 110>. et modo audadae laus oportuna, quia ad 
audendum exhortandus est 

4. PARENTis PILVMNI Pilumnus et Pitumnus fratres fuerunt dii. 
5 horum Pitumnus usum stercorandorum invenit agrorum — unde et 

Sterculinius dictus est — Pilumnus vero pinsendi frumenti: unde 
et a pistoribus deus colitur. ab ipso et pilum dictum est. quidam 
Pilumnum et Pitumnum Castorem et Pollucem accipiunt: non nulli 
laudum deos: Varro coniugales deos suspicatur. sacrata valle 

10 ideo ^sacrata', quia, ut diximus <^I 441^, numquam est lucus sine 
religione. sedebat ut Asper dicit ^erat', quae • clausula antiqua 
est et de usu remota. secundum Plautum auiem ^sedere' est con- 
silium capere, qui inducit in Mostellaria <^V 1, 54)> servum dicentem 
sine iuxta aram sedeam, et dabo meliora consilia. sed se- 

15 cundum augures ^sedere' est augurium captare; namque post designa- 
tas caeli partes a sedentibus captantur auguria: quod et supra ipse 
ostendit latenter, inducens Picum solum sedentem, ut <VII 187> 
parvaque sedebat succinctus trabea, quod est augurum, cum 
alios stantes induxerit. ergo ^sedebat' aut erat aut consilia capiebat 

20 aut augurabatur. unde et hic lucus vice aedis sacratae accipi debet: 
quod plmius illo loco dictum est <VII 174> hoc illis curia templum. 
aut quia in locis sacris sedentes {qui) consilia habituri erantj curiam 
in templo Imberent: quod Numa cum sciret, Vestae aediculam, non 
templum statuit, ne ibi senatus Iwberi posset et ipsa necessitate vir 



4 Pilumnus et Pitumnus . . . dictum est] exscr. mythogr. II 183. cf. Isid. 
or. XVII 1, 3 



1 de] et F || ad v. 3 in marg. oportuna est hoc loco laus audaciae que ad 
audendum exhortatur T || 2 audaciae] aut latio F | 3 audiendum F || exortan- 
dus (r II 4 PARENTis . . . dictum est om. F^ pitumnus BLHM bituranus AS. 
ab aliis scriptoribus Picumnus vocatur. cf. FreUer Boeni. MytJiol. P p. 376 || 
fuerunt et dii Masvicius || 5 bitumnus Sa piturum If || G sterculinius ASJL 
sterquilinius B M stericulinius II \\ Pilumnus . . . dictum est post sacrata hab. H 
i' pensende ASH (pensendi a pinsendi s) pensendi i || 7 quidam . . . suspica- 
tur e Turonensi edidit Daniel || 9 laudum] infantium Burmannus e scholio ad 
Aen. X 76 adscripto. sed e Varronis {d. v. p. B. lib. II) verbis a Nonio {p. 628 M.) 
Jaudatis ^ infantium^ deos parum accurate dictos esse apparet quos Varro ipse 
' coniugales^ appellari docuerit. quod interpres dicit laudum deos a non nuUis 
putatos esse Pilumnum et Pitumnum inde videtur explicandum esse quod veteres 
a Castoribus, quibuseu/m illi comparantur, equites in re fortiter gerenda adiuvari 
crediderunt. cf Preller Boem. Mythol. IP p. 300 sqq. \\ 10 ut diximus supra L F 
, 13 monte laria F, corr. Daniel \\ 16 captantur LM: captare namque ASH 
optabantur B captabantur l^ || 18 succinctus] om. AH, sede M sua intus F \\ 
20 uicae aedis se sacratae accipi debat F, quocum consentit G, nisi quod acci- 
piebant exhibet pro accipi debat, qu>od ipsum JDaniel correxit || 22 qui add. 
Masvicius \\ abituri G \\ 23 stiret ueste ediculam G || 24 temphim om. G || sena- 
tos habere F, corr, Daniel 



COMM. IN VERG. AEN. IX 3-11. 309 

introiret locum. nam et ipsa consilia a sedendo qmsi considia dicta 
sunt; sedentium enim animi tranquilliores fiunt 

5. THAVMANTIAS secundum poeticam Thaumantis filia. ceterum 
ex admiratione hoc nomen accepit, quae admiratio de eius coloribus 

• nascitur. 5 

6. DIVVM PROMITTERE NEMO ^nemo' pro ^nuUus' posuit. et 
est acyrologia: nam 'divum nemo' non possumus dicere, cum pro- 
prie ^nemo' sit ^ne homo'. 

7. AVDERET docet per transitum multa interdum temporum 
ratione provenire, quae numina praestare non possunt: quod etiam 10 
paulo post in matris deum petitione luppiter probat, dicens <^96> 

i cui tanta deo permissa potestas. volvenda pro Wolubilis'. 

8. AENEAs VRBE ET soGiis ob occosione, et ostendit quid illi ex- 
pugnandum sit, quia caret defensore. vrbe urhs ista, quae est f tutam 
<VII 157> ipse humili designat moenia fossa. hanc castrum Lau- 16 

f rms ait dici Varro, oppidum tacet sed ubi primum Aeneas egressus 

sit, eum locum Troiam nunctipari traditur. 

9. PALATiNi prolepsis est, 

10. nec satis quia occurrebat ab Euandro eum facile possc 
remeare. corythi penetravit ut totam [m] Etruriam peragrasse 20 
videatur, Corythi autem montis Tusciae, qui, ut diximus <VII 209>, 
nomeu accepit a Corytho rege, cum cuius uxore concubuit luppiter, 
unde natus est Dardanus. ^penetravit^ autem hene, quia supra dixerat 
^penitus\ 



1 nam . . . dicta sunt] cf. Isid. or. VI 16, 12 || 3 thavmantias . . . nascitur] 
exscr. mythogr. II 6 et Luct. Plac. 1. 1. || 6 nemo . . . ne homo] cf. Charis. 
p. 96, 16 K. et Isid. or. X 184 



1 considia] consilia jP || 2 animi om. G || tranquiliores F. ex verbis quae 
sunt unde et hic . . . tranquilliores fiunt eum qui pleniorem commentarium com- 
posuit nihil ah auctorihus suis accepisse puto nisi haec hic lucus . . . curia templum 
et quia in locis sacris sedentes consilia habere solebant: nam et ipsa consilia 
. . . tranquilliores fiunt: illa ad lvco (v. 3), haec ad sacrata valle sedentes 
{v. 4) adscripta fuisse videntur. reliqua ipse e Servianis ad VII 163 et 174 
scholiis addidit • singulae scholii sententiae quam non sint apte inter se conexae 
nemo non videt. \\ 3 poetam B poetica Stephanus \\ 4 quae] quia Burmannus \\ 
5 nascitur] et Graece ^avficc dicitur add. Fahricius || 8 ne homo F: nec homo 
reliqui || 10 peruenire L {corr. l) || quae . . . possunt] quae numquam praestare 
possunt If II praestare non possunt om. L (add. T) \\ 11 improbat i? || 13 ad v. S 
in marg. agit ab occasione T \\ 14 quae est tutam] quae est dicta Troia ut 
Burmannus. fort. quae est tutamentis ab Aenea firmata vel saepta, ut ipse 
e. q. s. urbs ista, quia est tuta, ut F. Schoellius || 16 castrim l^ || 17 traditur F 
traditus* Baniel tradit Masvidus || 18 prolempsis F prolemsis Cr || 20 remeare] 
ad troiam scilicet quam fecerat in morem castrorum in marg. add. i || in secl, 
DanieJ. totam ille Etruriam F. Schoellius || 21 qui] quia F \\ 23 ad pbnetravit 
siipr. vers. bene dicit penetravit quia supra dixerat penitus diversa parte T 

21* 



y 



310 SERVII 

11. LTDORVMQVE MANVM omnia haec ad occasionem facimdi per- 
tinent ex longinquitatey ut dictum est, regionis, 

12. NVNC TEMPvs a mctu. ARMAT AGBESTES ne ei formidinem 
iniciat, agrestes esse commemorat. 

5 13. TVRBATA ARRIPE CASTRA aut ^arripe et turba': aut turbata 

invade per absentiam Aeneae. Hurhata* autem inordinata: aut certe 
Hurha et arripe\ 

14. PARiBvs ALis id est aeqnalibus. et ostendit aequalem volatum. 

15. FVGA pro ^veloci reditu^ ; neque enim fugit. secvit svb 
10 NVBIBVS ARCVM hoc est duxit, ut <VI 899> ille viam secat ad 

naves. et re vera arcus ipse variis coloribus sectus est. bene 
autem *sub nubibus', quia sine nubis beneficio arcus non videtur. 

16. AGNOVIT ivvENis dcest ^eam\ et Irim tantum agnovit, non 
et a quo missa esset, utrum a love, an a lunone. hinc est quod 

15 dicit ^quis te mihi nubibus actam detulit in terras^? unde apparet 
eum scisse nuntiam illam et lovis et lunonis esse. 

19. REPENTE item aliud augurium: namque cum Iris sine nu- 
bibus non possit videri, post eius abscessum statim est secuta sere- 
nitas. CLARA autem bene addidit, quia tempestas rciv fie6(X)v est. 

•20 20. DISCEDERE CAELVM chasma dicit factum, id est subitam 

aeris disruptionem et quendam recessum: per quod vult videri chasma 
Irim se recepisse. medivm autem bene dixit; nam est et summum, 
unde est <^I 225)> sic vertice caeli constitit. nubes autem in 
medio sunt, ubi omnia ista sunt signa quae dicit, id est Iris, sere- 

25 nitas, chasma: nam si in summo fierent, nullus videre potuisset. 
humani enim oculi altiorem et nimium splendorem ferre non possunt. 
sanc chasma est, ita enim Plinius vocat, disruptio et quidam caeli 
recessus. in auguralibus libris inter ostenta etiam caelum discessisse 

^'^icitur. et quidam hic ^caelum^ pro aere accipiunty ut Lucretius 
<IV 134> in hoc caelo qui dicitur aer. 

27 Plinius] nat. hist. 11 § 96 



4 supr. vers. 11 omDia ista ad occasionem faciendi ex longinquitate regio- 
nis pertinent T \\ hoccasionem F || pertinet F \\ 3 ad nvnc t. supr. vers, agit a 
metu T 1 a om. G \\ nei formidini none iniceat L (corr. Z) I! ^ invade om. B 
ad TVRBATA supr. vers. inordinata T || inordinata autem aut certe F, correxi 
8 Auis F\\9<id FVOA. supr. vers. ueloci reditu T | 12 quia] quasi ilf || 13 ivve 
Nis . . . dicit om. H || 14 esset] sit F\\16 apperet eam F, corr. Daniel || 17 Iris] 
ipsis F \ 18 post cuius abscissum F || 19 addit £[ || 20 discendere L (corr. l) 
DisciNDERE H DiscERE F \\ chasma autem ^ || 21 disruptionem] distinctione i/|j 
secessu F || per om. L (add. 1) || uidere F \\ casma irim A casmatrim S casma- 
tri H inter chas marim F^ Irim om. B \\ 22 nam] irim a \\ 25 fierent B: fieret 
reliqui \\ 26 humani autem^^ || s^lendorem F et cxemplaria: altiorem ASBHMl 
alciora L. aetherem et nimbura altiorem F. Schoellius \\ 28 discessus exempla- 
ria non nulla || in fulguralibus libris coni. P.Begell \\ o^tenia Daniel: est emta F || 
discisse F, correxi 



;v 



Ni: 



COMM. IN VEllG. AEN. IX 11-29. 311 

21. PALANTESQVE POLO STELLAS bene 'palantes', quasi in 
alienum tempus errore venientes: atit ^palantes^ quae sunt palantes, 
epitheton stellarum perpetuum. omina tanta scilicet caelestia. et 
haec omina pro signis vel auspiciis posuit. 

22. QVISQVIS IN ARMA VOCAS vel luno vel luppiter. 5 

24. ONERAVITQVE AETHERA V0TI8 iterum atque iterum, aut 
alia atque alia est vota pollicitus. locus autem iste dictus est secun- 
dum augurum morem, apud quos fuerat consuetudo, ut si post 
acceptum augurium ad aquam venissent, inclinati aqu^s haurirent 
exinde et manibus et fusis precibus vota promitterent, ut visum lo 
perseveraret augurium, quod aquae intercessu disrumpitur: unde 
etiam in duodecimo visum augurium non procedit neque sortitur 
exitum firmum, quia cycnus, dimissus ab aquila, in fluvium cecidit, 
ut <XII 255> praedamque ex unguibus ales proiecit fluvio. 
hinc videtur etiam Turnus minime potuisse liberari. 16 

25. lAMQVE OMNIS CAMPIS EXERCITVS IBAT APERTIS iutelle- 

gamus hunc exercitum primo confuse in campos ruisse, post dige- 
stum in ordines, ut sit sequentium fluminum congrua comparatio: 
quae flumina dicit post camporum inundationem in alveos suos 
reverti. nam hoc vult dicere: ut de campis flumina in alveos re- 20 
deunt, sic digesta est in acies militum multitudo, quae fuerat ante 
diffusa. 

26. DIVES EQVVM pcr genetivum frequentius utimur hac figura, 
quam per ablativum. sane hic secutus veteres cuius rei dives addidit, 
cum alibi suUraocerit, ut (IV 263> dives quae munera Dido et 26 
<VII liy dives inaccessos ubi Solis filia lucos. 

27. COERCENT cogunt, coUigunt, alias ^continent^ dlias ^con- 
pescunt\ non nulli ^postrema^ pro ^postremas partes^ accipiunt 

29. sEDATis AMNiBvs quia Nilus eocundat aestate, cum cetera flu- 
mina inminutione quieta sunt 30 



1 in alienum errorem uenientes AS {corr, a) || 3 perpetum F (perpetuum G) \ 
oMNiA ASF {corr. a) || ad omina t. in marg, quasi diceret in campo (stc) uocor 
Bequor prouocantem. omina autem hoc loco signa et auspicia debemus intelle- 
gere T || 4 haec] hic Masvicius || 10 et fusis] enusis F || vota om. li \\ mitterent 
. . . aquac ot». lEtLH {in marg. add. Z) || 11 intercessum F || 12 in .XI. M \\ 
nou procedit nec sortitur exitum firmum Fi quod aquae intercessu disrumpitur 
lirmum Serviani libri, nisi quod firmum est BM firmum non est Z || 15 hic 
3/ II turno II turnum F || liberare H || 18 sequentium in fluminum ASH (in 
del. a) II 19 suos . . . alveos om. F \\ 20 alveos suos vulgo \\ 26 diues incesso rubi 
solis et rtq. G \\ 27 colligunt om. H^ ad coercent supr. vers. cogunt colligunt 
interdum significant (sic) continent et interdum compescunt T (| 28 ad postrema 
supr. vers. id est postremas T \\ 29 ad sedatis a. supr. vers. quietis quia nilus 
aestate exundat cum . . . sunt T 



I 



312 SERVII 

30. ALTVS PEU TACITVM GANGES fluvius Indiae est, qui secun- 
dum Seuecam in situ Indiae novem alveis fluit, secundum Melonem 
soptem: qui tamen et ipse commemorat non nuUos dicere, quod tri- 
bus alveis fluat. Vergilius tamen, Nilo eum iungens, septem alveos 

6 liabere significat. hanc varietatem Donatus fugiens longum hyper- 

J)aton facit, dicens ^ceu surgens septem amnibus Nilus aut Ganges'. 

ALTVS PER TACITVM sane bene addidit ^per tacitum altus', hoc 

est per profundam altitudinem; nam licet crescat, intra ripas tamen 

est, nec, ut Nilus, superfunditur campis; unde Asper distinxit ^altus 

10 per tacitum'. et hene agmen exercitm flumini conparavit, quia et 

fluviorum agminq ipse dicit <^I 782> leni fluit agmine Thybris. 

PINGVI FLVMINE NILVS Nilus dictus est quasi veav Ikvv, hoc 

est novum limum trahens: quod volens exprimere dixit ^pingui flu- 

mine'; id est fluore, quae res fecundam efficit terram: quod et ipse 

16 in georgicis <(II 187^ ostendit dicens liquuntur montibus amnes 
felicemque trahunt limum item et viridem Aegyptum nigra 
fecundat harena. 

31. cvM REFLViT cAMPis Iwc est a campis rediit; tunc enim ofunia 
ora cius apparent: alias, cum dbundat, una eius facies est. 

20 34. AB ADVERSA castris oppositOj an venienti agmini? Qvis 

GLOBVS id est quantus: admirantis enim est, non interrogantis; nec 
euim iuterrogat qui nuntiat. 

37. IIOSTIS ADEST hic distinguendum, ut ^heia' militum sit 
properantium clamor. et est Ennianum, qui ait heia machaeras. 

t!5 orgo Uieia' ingenti clamore dicentes ad portas ruebant. alii ^hostis 
adest, heia' legunt alii ^lieia^ non a persona ad personam dictum 
jmtanty sed ipsum poetam quasi actu rei et imaginatione exdanmsse. 

1 secundum Senecam in sitn Indiae] trsLgm. 11 ap. Has. lll p. 420 | 12 Ni- 
lu8 . , . fecundam efficit terram] cf. Isid. or. XIII 21, 7 | 16 et] georg. IV 291 

24 Ennianum] ann. t. 5S5 ap. VahL p. 85 

2 fluit . . . alveis om. H [ Melam Masncius. cf. Jfel. III 7, 68 | 3 quod 
tantum tribus alvois Fabricius quod tribus tantum alveis 3Iasiriciu$ [ 4 uer- 
jlilius F\. 7 addit i/ | S per anlc profundam om. F^ crescant BHi 9 nec ut 
mlus F: nec iussu A nec ius 5 nec tacitum ius liLH del. 7), om. M. for- 
tassc intra rijtas tamen est tacitumus nec superfnnditur campis || distinxitj di- 
xit B l 10 et om, G \ exitus G [ 11 agmina thvibris JP j 12 neanei dvn AS 
ncan €vmx 11 neaneylin L neane iacin U x€\x€i\rx Jf xcaxawx l^ | 15 lin- 
quuntur L lincuntur i/ [ 19 aparent F \. habundat F | 20 a<7 ai»veesa <.iij/r. vtrs. 
oastris opposita siue ab agmine ueniente T \ agmiui G agmmine F, scd u^ 
aJd. fnan. rcc. [ 23 eia i*/ ea X [ 24 annianum H enniamm H iniarum F 
i\\\] it -4^ arc H [ eia ASEHI. om. L [ macheias hlri. fiisi quoJ macheral^ 

25 oia ]\F f portam i? [ ad heia svpr. rirs. quidam heia non a persona ad 
porsonam dictum uolunt sed ipsum poetam sub imaginatione actae rti excla- 
masse i' | a" ad i-" [ a persona om. (r f 27 quasi hactu rei et maginatione 
vmagnatione i^ et clamasso J'. quasi tactum rei imaginatione F. .>diocUius 
qaasi in actu roi et imaginatione vcl quasi in actae rei imaginatione epo 



\ 



COMM. IN VERG. AEN. IX 30-52. 313 

39. NAMQVE ITA DISCEDENS PRAECEPERAT excusatio Troiano- 
rum, ne portas clausisse timore viderentur. optimvs armis peri- 
tus armorum, dux egregius, qui et futura provideret. 

40. si QVA interea fortvna fvisset scilicet bellicus casus. 

42. TVTos SERVARENT AGGERE MVRos id cst tutos heneficio aggeris 5 
muros, 

43. PVDOR IRAQVE MONSTRAT licet eos hortarctur ira et pudor. 

44. oBicivNT ohices ponuntj vcl ohiciims muniunt, et per hoc clau- 
dunt, FACEssvNT hic ^faciunt\ alias ^discedunt\ ut illa hinc facessat. 

45. TVRRiBvs pro Hn turrihus^. lo 

46. TARDVM AGMEN peditum dicit, qui equitum comparatione 
tardi sunt. 

47. VRBi Troiae, quam fecerat Aeneas castrorum in morem. 

48. MACVLis QVEM THRACivs ALBis figura: mamlas alhas hahens, 
ct nove albas maculas dixit, cum proprie macularum haec sit natura, 15 
ut obscuritate sua album aliquid infuscent. 

49. CRI6TAQVE TEGIT GALEA AVREA RVBRA pro ^galca Cristas 

hahcns ruhras\ sed duo ablativi sunt et duo nominativi, quos me- 
trica ratione discernimus; nam ^rubra crista' longae sunt ultimae, 
quia ablativi sunt casus. sane liuius modi versus pessimi sunt, 2o 

51. EN AiT eclipsis festinationis exprimendae gratia: quidquidenim 
addideris sensus admittet, 

52, PRINCIPIVM PVGNAE hoc de Romana soUemnitate tractum 
est. cum enim volebant bellum indicere, pater patratus, hoc est 

i princeps fetialium, proficiscebatur ad hostium fines, et praefatus 25 

' quaedam soUemnia, clara voce dicebat se beUum indicere propter 

/ certas causas, aut quia socios laeserant, aut quia nec abrepta ani- 

f malia nec obnoxios redderent. et haec clarigatio dicebatur a clari- 

I tate vocis. post quam clarigationem hasta in eorum fines missa 

indicabatur iam pugnae principium. post tertium autem et tricesimum 30 

; 9 illa] Ter. Phorm. IV 3, 30. cf. Serv. ad Aen. IV 295 

1 DEscEUENs L DESCENDENS H \\ 2 uideaiitur jff II 4 schol. ad v. 40 om. ¥ || 
; scilicet et bellicus casus AS\ 6 ad tvtos s. a. m. supr. vers. beneficio aggeris 

seruarent tutos muros T || agge G || aggeres F \\ Q muros om. G \\ 8 ad obicivnt 
j supr. vers. obices ponunt vel obicibus muniunt et db dlia manu claudunt ob- 

struunt T || claudunt] ludunt l^ || 9 ad facessvnt supr. vers. faciunt implent T \\ 
14. ad MAcvLis Q. T. A. supr. vers. id est maculas albas habens T || figura (figu- 
ras Daniel) maculis albas habens F, correxi || 15 hoc sit macularum H haec 
sit macularum L || natura] om. BL {add. T), macularum ^T || 11 ad cristaqve 
T. G. A*. R. supr. vers. tegit illum galea cristras rubreas {sic) habens T || 18 ru- 
bans F || 19 crista rubra II || 21 ac? en a. supr. vers. eclipsis est festinationis 
exprimendae gratia facta 1' \\ 28 reddiderant Stephanus primus \\ a claritate vo- 
cis om. li II 30 principium pugnae. hasta in hostium fines missa indicabatur 
principium pugnae post tertium autem et tricesimum diem . . . primamque 
deorum* tellurem hah. T || tricisimum F {corr. man. rec.) 



/ 

) 
I 



'> 



314 SERVIl 

diem quam res repetissent ab Jwstihus, fetiales hastam miUebant denique 
cum Pyrrhi temporibus adversum transmarinum hostem hellum Bomani 
gesturi essent nec invenirent locum, tibi hanc sollemnitatem per fetiales 
indicendi belli celebrarent, dederunt operQm, ut unus de Pyrrhi ^nilitibm 

5 caperetur, quem fecerunt in circo Flaminio locum emerCy ut quasi in 
hostili loco ius belli indicendi implerent denique in eo loco ante aedetn 
Bellonae consecrata est columna. Varro in Caleno ita ait duces cum 
primum hostilem agrum introituri erant, ominis causa prius 
hastam in eum agrum mittebant, ut castris locum caperent 

10 ergo bene hoc poeta de more Bomano tractum Tumo utpote duci dedit 
sed in hac consuetudine fetialiSy qui bellum indicebat, antequam hastam 
iaceret, etiam terram hostium contestabatur : unde quidam volunt Aenean 
scientem quod bellum gesturus esset, sicut a sibylla cognoverat, ubi ad 
Italiae partem debitam venit, primum adorasse terram, ut <VII 136)> 

16 geniumque loci primamque deorum Tellurem. 

53. CLAMOREM EXCIPIVNT socu legitur et ^clamore'. si ^cla- 
inore', sensus erit talis: hastae iactum socii clamore comitantur; si 
^clamorem', intellegimus Turni eos clamorem excepisse et cum fre- 
mitu eum secutos esse^ id est excipiunt clamorem Turni et cum fre- 

20 mitu eum sequuntur. 

54. INERTIA CORDA non re vera, sed sicut hostibus videbatur. 

56. AR3IA vjRos vehementius ^viros^ pronmtiandum, castra fo- 
VERE veteres ^fovere^ pro ^diu incolere' vel ^habitare^ dicebant, 

57. ADITVMQVE PER AVIA QVAERIT etiam pcr avia. sane ex- 
25 primitur Tumi violentia; nam viam per avia nullus requirit. 

59. AD CAVLAS munimenta et saepta ovium. est enim Graecum 
nomen ^c' detracto: nam Graeci avldg vocant animalium receptacula. 

7 Varro in Caleno] Riese p. 247 || 26 munimenta . . . receptaciila] exscr. 
Isid. or. XV 9, 6 



1 feciales F \\ 2 pyrri F \\ 3 hubi F \\ sollenitate itatem F | fitiales F {corr. 
man. rec.) \\ 4 celebrent F \\ pyrri I^ || 5 flaminio T flumineo F (corr. man. rec.) 
II ut] at J'' II 6 ante edem T: antea dem F ante pedem Daniel \\ 7 columna] 
bellone add. T || in calencita ait F \\ 8 introituri erant T: introitum rerant F 
introitum ierant Daniel || omnis F || 9 mitebant i^ | 10 bene] be F || duce FT, 
corr. Commelinus || 11 hoc F || 12 unde quidam uolunt scienter aeneam fecisse 
qui cum bellum gesturas esset . . . jjrimum adorauerit terram . . . tellurem T \\ 
13 sybilla JP || 17 actum H\\ 19 eum ego: eos ^|| secutos Daniel: secutus F '; 
20 sequuntur] secutos l. ceterum verba quae sunt et cum fremitu . . . Turni 
Scrvii esse videntur et a librario aliquo a priore et cum fremitu ad alterum 
aberrante omissa \\ 21 non] nam i? || 22 aci viiios supr. vers. uehementer in hoc 
loco pronuntiandum est uiros, ad fovere in marg. fouere ueteres pro incolere 
et . . habitare ponebant sicut . . , T (ante habitare duae litterae evanuei'unt. 
2)ost sicut quid olim scriptum fuerit hodie non potest cognosci) || 23 inicolere F || 
vel] et Daniel \\ ducebant F, corr. Commelinus || 26 per avia] peruiam H \\ que- 
rit L II 26 enim] autem F \\ nomen om, AS \\ detracto] adiecto B tracto L 
{corr. l) natracto H \\ aulas libri 



COMM. IN VERG. AEN. IX 53-74. 315 

unde in sacris aedihus' ct in tribunalihus saepta, quae turhas jyrohihenty 
caulas vocamus. 

60. NOCTE SVPER MEDIA ultra mediam noctem, id est plus 
quam mediay vel maiore eius parte. et est bona elocutio, facta per 
syllepsin, ut si dicas ^legi nocte super media', id est ultra mediam 5 
noctem; nuUa enim syllepsis est, quae non et casum mutet, et 
egeat subauditione, ut <285> hanc ego nunc ignaram huius 
quodcumque pericli. 

61. iNPROBvs iRA non Sra inprohus% sed ^ira saevit\' totum autmn 
summa hrevitate narratum. lo 

62. SAEViT IN ABSENTES fantasiam saevitiae expressit, qua lupi 
sic circa caulas fremunt, ut in ipsis animalibus solent. 

63. EX LONGO RABIES absoluta elocutio; ut si dicas ^ille fame 
fatigatur ex longo'. sangvine pro ^a sanguine\ 

66. ET QVA VIA CLAVSOS *qua' adverbium loci est, non pro- 15 
uomen: nam non stat versus, si Via' septimus sit, non nominativus. 
ergo ^qua via' per quam partem via vallo Troianos excutiat. legitur 
tamen ^et quae via', et est sensus absolutior. 

67. EFFVNDAT iN AEq,vvM in planum, in campum. 

70. iNVADiT sociosqvE iNCENDiA FosciT ovANTEs liysteroproteron, ut 20 
aviditatem iuvenis ostenderet ^incendia^ autem pro materia, ex qua 
incendia sequuntur: et videtur eventum posuisse, 

72. TVM vERo ut signum incendendarum navium datum est. 

73. FACiBVS PVBES ACCiNGiTVR ATRis pro ^ad faccs accingitur\ 

ut sit dativuSy ut <II 235> accingunt omnes operi: aut ^aedngitur^ 25 
armatur, instruitur facihus. 

74. DiRiPVERE Focos quaeritur j quid ibi faciant foci. sed in car- 
minihus quaedam nec ad suhtilitatem nec ad veritatem exigenda sunt. 

1 tibunalibus JP || 2 caulas Sdlmasius exercit. Plin. p, 647 : clausas F anlas 
Danicl. sciens videtm monachus aliquis clausas pro caulas posuisse \\S ad nocte 
s. M. supr. vers. plus media nocte T \\ 4 parte] transacta additur vulgo || facta 
om.LIl\\ 5 sinlempsin A sinlemosin S silempsin M silensin L syllempsin IZ^ 
sylcmpsin M sillempsin l^ || 9 ira^bus jP|| 11 fantasia nr§ saeuitiae i2 fantasia 
iifa euitae H \\ qua] quia BF\\ 12 solet IiF\\ad solent in marg. haec add, l: 
hoo dicit: sicut lupus ueniens ad caulas ouium fremit et audiens agnos exer- 
cerc balatum, seuit in ipsoa absentes, tamquam inter illos sit, non aliter in- 
liammantur irae in turno lustranti et muros et castra. || ad faticjat supr. vers. 
instigat cogit T. cf. Non. p. 304, 8 M. \\ 13 soluta E \\ 15 est loci AS || 17 per 
quam partem uia F: p. q. p. uiam ASH p. q. p. uiae BLMa || extiat F | 
18 quaoj qua -ff || 19 effvdat F \\ ad in aeqvor supr. vers. in planum campum 
21 ad ixcKNDiA supr. vers. non re uera incendia sed materiam jf' || 22 sequitur 
F, corr. Daniel || etentum G ^ 2S ad tvm v. supr. vers. ut signum datum est 
incoudendarum nauium T || 24 faoihvsqve accingitvr atris lihri Serviani \\ ad 
FAciHvs supr. vers. pro ad faces T \\ accigitur F \\ 25 dauus F || 26 instruitur] 
Atris quasi letiforis: nam faces ardentes sunt add. Fahridus | 27 faci F, corr. 
Daniel 



316 SEIiVII 

aut certe ^focos\ (jitos ihi hdbere pottierunt picevm fert fvmida 
LVMEN sordidior eniin in taedis et ignis et fumus est. 

76. QVIS DEVS o MVSAE quia res deorum est et ardua, ideo 

per se eam non potest dicere. hic autem gloria Turni latenter 

5 ostenditur, cuius vis nisi a numinibus repelli non potuit. tevcris 

aut detraxit praepositionem ^ab% ut sit ^db Teucris^ ; aut ^Teucris^ in 

honorem salutenique Teucrorum incendia classihus avertit. 

78. PRISCA FIDES FACTO SED FAMA PERENNIS Omnis autiquitas 

difficile pura et incorrupta manat in posteros. lioc enim dicit: 
10 factum hoc licet priscum sit, id est antiquum, tamen fama eius non 
est oblitterata temporis vetustate. alii sic intellegunt: fdbulosum est 
quidem, sed fides eius rei penes priscos est: eius enim rei, cuius aucto- 
rem facere noluit, sic ordinem protulit alii: iam quideni evanuit fides, 
hoc est n&tno credit factum, adhuc tamen fama vivit et dicitur. ^prisca^ 
15 auteni ^fides^ d^Lom^tLay qumi non sit facta historia. 

79. QVO PRIMVM hoc est ^in initio'; non enim secundo factae 
sunt naves apud Idam ab Aenea. formabat id est formare 
cogitabat; non enim in Ida, sed apud Antandrum factae sunt. et 
hene i>hryqia n\ ida, quia et in Creta est alia Ida, ut <TII 105)> mons 

ito Idaetcs uhi et gentis cunahula nostrae. 

80. ALTA PELAGi absolutum est, ut ^lata camporum'. 

81. IPSA DEVM FERTVR GENETRix figmentum hoc licet poeti- 
cum sit, tamen quia exemplo caret, notatur a criticis: unde longo 
prooemio excusatur. nam ideo et prisca ratione religionis et lovis 

25 beneficio dicit esse perfectum, ut naves mutarentur in nymphas, 
quo vel aliqua ex parte possit esse verisimile. sane quidam ^fertur'* 
rcprehendunt, quod dicendo auctoritatem rei detraxerit alii laudant, 
quod dicendo ^fertur^ incredihili rei auctoritatem dare noluerit 
BERECYNTiA matcr deum a monte Phrygiae Berecynto, cuius ultima 



1 hibi F II 2 ex tedis Ml\\S et om, Fa \\ 4 tanta L (t latenter superscr. l) 
litante 11 1| 6 ad incendia t. supr. vers. aut a teucris auertit aut in honorem et 
tialutem teucrorum de classibus auertit incendia T \\ ut si i^ || 9 manet S ma- 
nuaut I{ II postera F \\ hoc . . . dicit] ergo hoch (sic) dicit F \\ 10 non est fama 
oius AS \\ 11 temporum F \\ ad v. IS in marg. quidam hoc sic intellegunt fabu- 
losum est quidem sed eius rei fides penes priscos est non nulli autem euanuit 
quidem fides id est nemp credit factum sed adhuc fama uiuit T \\ 12 reij ei F \: 
an cuius se auctorem? || 13 iamj tam i^ || 15 axiopistia F \\ ficta Bentleius apud 
lledicke Varia p. 7 facta historica {scil. tides) F. Schoellius || 16 in om. LF || 
secundae li \\ 17 formare cupiebat 1 cogitabat L forma 1 recogitabat H \\ 19 
frigia F \\ 20 nostra F \\ 23 creticis BLF priscis Masvicius e Begio codice \ 
26 ad V. 81 quidam rcprehendunt cur dixit fertur quod auctoritatem rei detra- 
xit. alii laudant quoil in re incredibili noluit auctoritatem dare T || 27 rep- 
dunt G II 28 incredibi F incredibile G \\ 29 BEUECYNTniA AS hebechintia It 
uEBEciNTiA Lm iiERECiNTiiiA H M vERECYNTuiA F \\ berecyutho A berechinto B 
berecinto L uerecincto F \\ cuius F: quibus Serviani lihri 



COMM. JN VEUG. AEN. IX 76>-86. 317 

syllabu curet UHpiratioue, quam addimus quotieus moutem Deli 
Cyuthum dicimus. est autem teuuis ista discrctio, quibus uomiuibus 
subtrahi debet aspiratio: uam ecce Ripaei^ mouLes Arcadiae^ uou 
scribuutur cum aspiratioue: quam addimus cum RiphaeoS; moutes 
Scythiae^ siguificamus. 5 

82. DA NATE PETENTi ac si diceret, ei quae iubere debuerat. 
d dicendo ^natc^ et ^parens^ iteratione auxit adfectum. 

83. DOMITO TE POSCIT OLYMPO videtur hoc dicere: praesta ei, 
cuius beueficio servatus ad Olympi regua yenisti. Saturuus euim 
cuui oumes cousumeret filios, lovem solum esse uou potuit^ celatum lo 
uiatris auxilio. ^domito' ergo ^Olympo' iu tuas scilicet leges per 
beueficium uieum muudo redacto. sane Jiaec narratio tertii lihri erat^ 
sed ddata est, ut hic o^miiinius redderetur, aut ne his idem diccretur: 
potest mgo aut xarcc ro ^Lonci^evov videri, aut hysteroproteron. 

84. PiNEA siLVA Miiii cougruc: nam piuus in tutela est matris 15 
deum. 

85. IN ARCE FViT SVMMA hoc est apud Gargara, quao dicta 
suut quasi cara caros, id est caput capitis; altitudinis altitudo: cara 
est euim xsq^al^. Gargara autem suut moutis Idae cacumiua, propter 
quod dixit *iii arce summa\ sane et hic loctim sacratum ostendit. 20 
et ^pinca silva lucus fuif tale schetna est ut nec tamen interea 
raucaCj tua cura, palumhes feminino plnrali feniininum singulare 
imujitiir, item neutrtim singidarCy ut ite mcae, quondam felix pecuSy 
Itc capellae^ aut duohiis femininis pluralihus masctdinum simjtdarc, 

ut <(XI1 33G> Iraeque Insidiaecjue, dei comitatus, qvo sacha *^6 

17 Garj?ara .. . xfqpa^li}] cf. Luct. Plac. in Stat. Thob. I 549 || 21 noc ta- 
inon] buc. I 57 || 23 ito meae] buc. 1 74 

1 quotienscumquo i''|| 2 cintluuu ALJI chinthum li canthum J^^ || 3 do- 
beat MF \\ riphei ASH ripei ItLM rifei F || non] montes ASII \\ 4 cum] 
quani F \\ quam] quod 31 \\ rephaeoB J^' || 7 ad tva cara paukns sui^r. vei'8. cum 
dixit nato et cara parena auxit affectum T \\ 9 cuius om. ASIf {add. a) \\ bone- 
licia A S {corr. o) boneticiis L beneficios II \\ 10 lilioB] buo {letje auos) add. F \\ 
loveui . . . auxiliol iouis sohis osae potuit colatus matris auxilio II \\ esse] ab- 
suniero add. F || 11 in tuasilicet logo L {corr. 1) \\ 12 tertii scripsi liurmannum 
sirutus qui hacc adnotavit ^ puto respici ad initium Uh. 111 ut pro II legcndum 
cst\' tunc II F tunc hii G \\ erant G \\ 14 cata to siopomenou F \\ 15 matris 
dcuui est F II 18 cara caras S nceQa hqocvos vuh/o \\ cara] earic A' || 19 K€(|»adii M 
K€t|)AU F II 20 dicit li duxit II \\ ad lvcvh sujtr. ccrs. id est consecratus locus 
id est iu sunana reli^iono T \\ 21 ut om, IJaniel \\ 22 palumbes] ubi add. Da- 
nicl II feminium F l| singuhiro iuugitur . . . comitatusj sic locum constitui siilgif 
aeueae quodam felix pecus aut duobus feminis pluralibus masculinum singulare 
que deico mitatus F singulare iungit. Kt Ite meae quondam felix pecus, ubi 
duobuH foeniininis pluralibus neutrum singularo quo dei comitatus* Daniel, 
(jucm Masvicius sccutus cst, nisi quod ite capellae post pecus addidit et que 
dei comitatus omissis neutrum singidare respondet scrijmt \\ 25 scholium ad uvo 
s. V. post quod est prius {v. 87) hah. F || ad qvo s. f. supr. vers. scilicet friges T 



318 SERVIl 

FEREBANT nmi odiUt quiy sed intelleijimus Phrygas: item <III 106> cen- 
tum urhes hahitant magnas, id est Cretes. et hene arhores con- 
secravit quihus inmortalitatem petitura est, 

86. NiGRANTi PICEA ^nigranti' umbrosa. et ^picea' arboris 
5 geuus est, unde pix desudat. harum autem secundum Plinium quin- 

que sunt species, sicut etiam supra <^VI 180> diximus. 

87. HAS EGO non Hrabes', nam de acere naves non fiunt: unde 
melius arbores intellegimus, referentes ad piceas vel pinos. sane 
notandum trabes eum dixisse de arhorihuSj cum non dicantur trabes, 

10 nisi iam caesae et compositae. ahutitur ergo eo quod posterius est 
pro eo quod est prius. classis egeret pro ^classe% genetivm pro 
ahlativo. et iusta Aeneae petitio, et concedentis benignitas numinis 
exclusit piaculum: nam his remotis sacrilegium committeretur. ideo 
addidit ^laeta dedi\ 

15 88, TiMOR ANXivs aut perpetuum est timoris epitheton: aut 

certe verum timorem voluit significare, ut separaret ab eo qui ex 
cupiditate uascitur prosperorum, ut <^V 137)> exultautiaque hau- 
rit corda pavor pulsans. 

89. soLVE METV8 id cst meos. 

20 91. PROSIT NOSTRis IN MONTiBVS ORTAS bona brevitate detraxit 

et ^his' et ^esse'; nam plenum est ^prosit his ortas esse in mon- 
tibiis nostris': quod fecit elocutionis causa. sane hic ostendit quod 
supra arcem dixit pro monte. et hene ^orta^s^ ut sensum quendam na- 
vihus daret, vcrhum de origine commoda, 

25 92. TORQVET QVi s. M. onjit sustinet, aut nutu suo regit. 

93. QVO FATA TRAHis ostcudit fata posse aliquatenus trahi, 
non tamen usquequaque. hinc enim dicit ^quo', id est ad quam 
rem. petis istis id est pro istis; nam sic dicimus ^peto tibi', 
id est pro te. aut ^istis^ utrum precibus, an navihus? 

30 95. FAS HABEANT ius; ucc enim possunt aeterna esse quae ab 

hominibus facta sunt: Horatius debemur morti nos nostraque. 
nam sicut animi facta inmortalia sunt, ita corporis pereunt: Sallu- 



5 Plinium] nat. hist. XVI § 38 sqq. || 31 Horatius] a. p. 63 || 32 Sallustius] 
•cf. lug. 2, 2 



1 addi F || 3 petura F \\ 7 acerte H \\ 8 pinus F cf. Nem Formenl. I^ 
p. 515 II 9 eum . . . trabes Servii sunt \\ trabes] non dici add. M, non add. l '1 
10 caesae] sint vulgo additur \\ et diu compositae l \\ 11 genitivus Daniel: sed 
datiuus 2^11 17 prosperitate L prosperitatis Z || 19 ad metvs supr. vers. scilicet 
meos T \\ 24 dare F \\ commodi G. fort. verbum de origine animantium com- 
modavit || 25 regit oni. L \\ 26 TRmis II vocas tbahis F \\ 29 istis utrum Danieli 
sistis utrumque F || 31 nos om. ABLH {add. l) \\ 32 animae LM \\ ita . .-. 
inmortalia sunt 07n. LH {add. l) 



> 



> 



^ 



COMM. IN VERG. AEN. IX 86-109. 



319 



stius ceteruin studia omnia nostra^ sicuti anima; inmortalia 

SUnt. CERTVSQVE INCERTA PERICVLA LVSTRET AENEAS Se&UTUS 

(hbia temptet et hoc dicit: casibus licentiam haec petitio vult adi- 
mere. nam Aeneas sorte qua homo est, navigationis debet timere 
periculum: quod perit, si eius navibus aeternitas detur. 5 

9G. cvi TANTA DEO PERMISSA POTESTAS ^cui' ac si diceret 
^ne regi quidem deorum'. ^permissa^ autem data^ ut hoc possit 
pra£stare, 

97. DEFVNCTAE liberatac, ut <VI 83> o tandem magnis 
pelagi defuncte periclis. portvsqve tenebvnt nautico usus lO 
est verbo, cum de navibus diceret. 

98. QVAECVMQVE hic ostendit aliquas esse perituras. evase- 
RiT VNDis de undis exierit, cum venerit ad eum locum, de quo 
navigatura iam non sit. alii legunt ^evaserit nndas^ ; quod si est, 
intellegimus ^quaecumque evaserit undarum periculum'. 15 

100. MORTALEM ERiPiAM FORMAM bcne dixit ^mortalcm': nec 
enim potest fieri ut eadem res et mortalis sit et inmortalis; sed ut 
sit inmortalis, ante est ut desinat esse mortalis. 

101. QVALis NEREIA DOTO nou dixit Hales erunt': sic supra 
<(II 223)> qualis mugitus, fugit cum saucius aram taurus. 20 

104. PER PICE TORRENTES ardentes: et est figmentum poeticum. 

105. TOTVM NVTV TREMEFEciT OLTMPVM Homericum est fieyav d' 
hkiXii,hv "OkviLitov, • 

106. ADERAT PROMISSA DiES promissum tempus advenerat. 

107. TVRNi INIVRIA scilicct, quam inferebat. et modo ^iniuria' 25 
est cldLxriiia, id est iniustitia. hinc est apud comicos iniurius qui 
audet aliquid contra ordinem iuris. et bene ^iniuria', quia et contra 
necessitatem fati, quod Troianos ad Italiam veiiire conpulerat, et 
contra rationem foederis bella commoverat. alii ^iniuria^ violentia 
accipiunt 30 

109. NOVA Lvx hoc est repentina, id est nimbus deorum: quod 



22 Homericum] H. I 530. cf. Macrob. Sat. V 13, 22 || 26 iniuria est in- 
iustitia . . . iuris] exscr. Isid. or. -V 26, 10 



1 inmortalia sunt sicuti anima M^ 2 ad cebtvs securus, ad ingerta dubia 
supr. vers. jT || 3 licentia F\\4: qua] quia -Hr|| 7 ne regi H: nec regi ASBMl 
ne egi i nengi F \\ permisso F\\ 13 cum venerit om. F \\ 14 nauigandum E 
nauigatur H\\ undas . . . evaserit Servii sunt || 17 sed ut sit inmortatis Servii 
sunt II 19 DOTA F cLOTo l II talis F \\ erunt] sed intellegendum est scilicet add, 1 1[ 
23 eA€Aiz€N oAiMiTON F || 24 schol. ad aderatp. d. om. F || 26 AaiKHMA A adiKNHA JH 
citiiKnMA M II 27 quia] om. ASRLH, nam Stephanus | 28 fati RM: faci ASLH ' 
fati quod Troianos Commelinus: factque troianos ^ fas ee q; troianos G fati 
Troianos Daniel \\ conpulerant F \\ 29 rectionem F 



/ 



»20 HKIlVll 

i|)H« juuilo jKmt «lirit. m smimlo <<Ur)N niwho vffnlifvns, vi hiv 
Hnx* ^noprivy aliivr jmsiva ^^TUH) coniinno nova lux ovnlis vffnlsii. 

1 10. Mnuiys lnmvn, quod vapiia dvoimn nmhii, 

II». NK TUKIMDATK pH) ^it» ff^NtinntiH'. (*t |)«r lioc Ni^niiiriitur 
r» idno (ul naviuin dnionNionpni n^roNNoN non onno 1Voiiuu)Ny (|uia nunuMi 
votavit. 

115. QVAAt sAruAs hAiuvvH vtNvs fahula ialis vsi: Aiiis^ }nar s})V' 
viosuSf vum naiiris naujmv pravvssvl savris, a rvijv viviiaiis suav 
atlamaius vst; svd mm inivUviJvrvi vim siln a rvtfv insiarv^ vlam iu 
10 silvas ■p^*ofii(fii. cum vrtfo invvnius vim. sihi vidvrvi Infvrri, vvrnula 
siupraioris altsvidli^ qui morivus vandvm ijisam jntrivm vorporis puvro 
ahsvldli, quvm svmianimvm suh pinu latvuivm vum invvulssvui anilsii 
ivs mairis majfuavj pvrlaium In ivmplum dvav fmsira vonaii rvfvvrv^ 
dvfnnvium sv})vUvruni, cuius ui }>cr})vlua. manvrvi mvmoria, maivr 
15 naufua insiiiuliy ut quoiannls iu savris suls plamjvrvlur ^ pinumt/uv 
arhorvmy stih tfua iamvrai ^ iuivlar sunv adscri})siif vt v/fvclt ui (mliorvs 
sni virilvs sihi pnrivs am})uiarvidy (fui arvhujalU ap})(ilanim\ 

ll(). iTio DIUK i'KLA(n iilii liucuH(iu() voluiit niutnMii (Inuni lo- 
c.utam: })ro})v. v)um vidviur (dmirdum ipsnm indlcarc (/nnc «//, vum iam 
tM) nym})hls vt audl(^idll)Hs utufuc ct vldvfUlhus div(d. alii iuiiffunl' 'j^tUHi- 
trix iul)(jt': vt puiaiur mvlins^ (fuin posUu ait <\ 220^ (funs nlma 
(Ujhvhv nnmcn hahvrv mnris nymphns^iuc c nnvihus vssc lus 
svrai, 

121. otiHTivvKHK ANthit iiVTVus lioc vsi Jlntulornm; dnlim^ }yro 
25 (j(wtivo. oiiNTiPVKUK UVTVM tiiiiuorujit cTfjo llutuli, titnuit MoH 

HapuN, nuniiniN mnriiii iiliuN, (fui ntiffuc fulucin pairi^ vt sni nihil vx 
mnri tinmr. dvlnuril, vv.l vvric <Vil iW2y (fuvm nv(fuc fns i(jni cui- 
(funm nvc stcrncrc fvrro; tiinuit Tih^TiN. por Iion auttMii •^raduN, 
id vst lUduli, Mvssa}ruSj amnis, inaior 'rurni (loNif<nal*ur audacia. talc 
HO cHt ot iii ((uarto <T)2!)/ at iion inlolix aniini IMio(*niNNa. 

122. KT AMNIH UAVCA HoNANH licot aiiticpiitaN lial)ii(*rit 'UU'." 
ot 'liaoc aiuiiiH*, nudiuN taiiKUi (^nt a(U!ip(M'n S-iiuca NonaiiN* jiro 
'raiuio*, (luani 'rauca aiuiiiN*. 

4 NF. TIIMI'II»ATK pH) \U\ \'rHi\\U^i'n\ \ l'\'. Noil. \). 40H, 5 M. 

I (jiriilKi?nH| .... l(«K(?nM /'' (ffninfiuc. fvrc. Uiivrnrmi Hpatin rclivio) \op(o\\ (f | 
i\ iih.yi /'\ iunbit Jhinirl, tfui (uhiidit iit Hiirpo dixi: r/nm/ nvHc.io undv prtituvi 



I 



comm;in vERa. aen. ix uo-isi. 321 

123. REVOCATQVE PEDEM TIBERINVS AB ALTO nUDC ipsum deum 

territum dixit: supra, undas fuisse perterritas et in se repressas, 

124. AVDAGi TVRNo ccce ubi confirmat epifheton, quod Turno sem- 
per inponit et hoc colore ftituram orationem ostendit, 

125. ANIMOS TOLLIT DiCTis magnanimitatem suam, quia ipse 5 
non terreatur, eonprobat dietis. tale est et illud e contrario <^VIII 
223> turbatumque oculis. potest tamen accipi, eorum animos 
tollity qui erant territi: et hinc Hncrepat\ 

126. TROIANOS HAEC MONSTRA PETVNT id CSt appetunt, Iwc CSt 

ad Troianorum pertinet damnum, ut <I 717> reginam petit. lo 

IVPPITER IPSE scilicet qui omnibus praestare consuevit: unde et 
luppiter dictus est, quasi iuvans pater. ergo ^auxilium solitum' non 
circa Troianos accipimus, sed quod ipse omnibus praestare consue- 
vit. alii ^auxilium solitum^ auxilium fugae accipiunt 

127. NON TELA NEQVE IGNES EXSPECTANT RVTVLOS non ex- 15 

pectant Troiani ut Rutulorum telis aut ignibus pereant, qui iam 
navium amissione perierunt. 

128. MARIA INVIA TEVCRIS color est: nam rem quam pro se 
Troiani putabant, in contrarium vertit, dicens navigationis et fugae 
auxilium perdidisse Troianos, quos constat pro felicitate habuisse 20 
navigationis vitare discrimina. 

129. RERVM PAR8 ALTERA ADEMPTA id CSt noturae rCTUm, RERVM 

PARS ALTERA DEMPTA humanae enim naturae duo elementa concessa 
sunt, mare et terra. 

131. NiL ME FATALiA TERRENT nihH pro ^ nou* , ct tacitis OC- 26 
currit quaestionibus, dicens: si fataliter se ad Italiam venisse dicunt, 
iam venerunt, completa sunt fata. et callide tacuit quod erat.fatale: 
Troiani enim dicebant Italiae sibi regna deberi. et est oratorium 
quaestiones ita proponere, ut facile solutionis sortiantur eventum. 



11 scilicet . . . iuvane pater] cf. Gell. V 12, 4; Isid. or. VIII 11, 34 | 25 
Nihil pro non] cf. Don. ad Ter. Eun. IV 5, 9 



1 ad REvocATQVE p. supT. vtTs. cum proprie animantium sit reuocare pedem 
notandum est quod sua auctoritate fluuiornm posse dici ostendit uirgilius T |l 
deum territum] tieum eritum JP || 2 supra] cf. VIII 240 || 4 et hoc loco refu- 
turam 'F, corr. Commclinus \\ 6 dictum B \\ de contrario ASF \\ 1 ad vltro 
▲NiMOs T. swpr, vers. potest accipi quod eorum attollat animos qui erant ter- 
riti T II 8 hinc Daniel: ins F^9 appetunt] contra troianos suj)r. vers. add. l \\ 
hoc est . . . damnum non debuerunt cum Servianis conitmgi || 10 ut reginam 
petit om. F, reginam petit post adpetunt hab. G \\ 13 quod om. L \\ 14 ad 
AvxmvM 8. supr. vers. quidam intellegunt auxilium solitum auxilium fugae T 
16 ignibus aut telis F \\ quia nauium L {corr. ?) || 17 perierunt om. LH (add. T) 
20 habuisse] quod iam habebant finenj uagandi supr. vers. add. l \\ 23 naturae] 
vecturae Buherius \\ 25 et Daniel: ut ^'|| 27 sunt om. AS {add. s) \\ 28 dicunt 
LH (dicebant Z) || oratorum AM \\ 29 facilem F 



322 SERYII 

132. si QVA PHRYGES PRAE SE lACTANT ^iactant% quasi et ista 
confingant. aut ^prae se iactant^ prae se ferunt 

133. TETiGERE qvoD ARVA quoestio est, an stiperare possint qui sorte 
venerint. et, sicut supra dictum est, per coneessionem argtonentattir: 

5 etiam si vera sint quae iactant, tamen iam completa sunt ^tetigere quod 
arva fertilis Ausoniae Troes\ 

134. SVNT ET MEA CONTRA FATA MiHi hoc falsum est quod 
dicit Turnus. sed in arte rhetorica tunc nohis conceditur uti men- 
dacio, cum redarguere nullus potest, ut hoc loco est: quis enim 

10 vere potest scire, Turno data sint, necne, responsa? sane quia scit 

falsum esse quod dixit, argumentis probare dicta contendit, dicens 

esse sceleratam gentem, raptam sihi coniugem: in quo facto utitur 

Graecorum exemplo, qui rapta Helena gentem delevere Troianam. 

136. CONIVGE PRAEREPTA invidiose sponsam coniugem vocat. 

15 NEC SOLOS TANGIT ATRIDAS ISTE DOLOR cur non iu similitudine 
criminis sit poenae similitudo? si culpa repetitur, supplicia quoque 
geminentur. 

138. PERiissE SEMEL sATis EST quasi ohiectio est, ut si dicatur: sed 
periisse semel satis est, immo vero semel satis fuit eos peccasse: ex quo 

20 colligitur quotiens peccaverunt, totiens eos perire dehere, 

139. PENITVS MODO NON GENVS OMNE PEROSOS FEMINEVM modo 

omne genus femineum non eos penitus perosos decehat, propter quod 
ante perierunt locutus est autem figurate. 

140. MEDii FiDvciA vALLi quod intcr Troianos Ruttilosqtie sit me- 
25 dium. et hene de muris nihil dixit, 

141. FOSSARVMQVE MORAE non tutcla, sed mortis dilatio. 

142. AN NON viDERVNT legitur et ^at non viderunf: si *an 
non', ahsolutum estj si *at non', inceptiva est particula, ad ornatum 
pertinens: Horatius at o deorum quidquid in caelo regit. tale 



29 Horatius] epod. V 1. cf. Don. ad Ter. Andr. IV 1, 42 



{ 2 fingant BH fingunt L (confingunt 7) confringant F |{ aut Daniel: eam F || 

[ prae se ferunt Masvicius: praeferunt F Jji S ad v. 133 in marg, per concessio- 

i nem argumentatur hoc loco quasi dicat etiamsi uera sint quae iactant iam 

, completa sunt T llpossent F, correxi || 6 sunt J^ || 9 in hoc loco Fl || est om. F \\ 

\ 10 vere om, F J| Turno data sint] si turuo uere data sint F || Turno] cur non 

i H\ sunt AL (sint a?) || 11 dixit] loquitur F || 12 sceleratam esse B || ob raptam 

: Fabricius \\ ucitur H iacr F \\ 13 ob raptam helenam F \\ 14 vocat] dixit B ',\ 

i 15 similitudinem HF \\ 18 ad perisse supr. vers. quasi obiectio est haec T || 

! 19 et quo F, corr. Daniel || 21 modo] ita inquit sunt mulieris causa uexati ut 

detestari deberent etiam nomen femineum supr. vers. add. l |{ 22 perosos esse 

! vulgo II dicebat ASL {coir. l) oportebat J^|| 24 ad mjsdii f. v. supr. vers. quod 

■ inter troianos et rutulos erat medium T \\ intra ii^ || 26 quasi non tutela Fdbri- 

I cim II 27 viDEBVNT A || ad non F || 29 caelo est regit M 



I 



COMM. IN VERG. AEN. IX 132-165. 323 

est <VII 363)> at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona 
pastor. et est exemplum a maiore ad minuSj hoc est: at, credo, non 
viderunt Neptuni manu fdbricata moenia conflagrasse, ut fiduciam vitae 
in exiguo (vallo) et parva fossa haheant 

144. LECTi FEKRO utrum ^ad ferrum lecti% an potius ^acie lecti% 5 
ut si diodsset ^virtute lecti\ vallvm historice locutus est. valliim 
autem dicitur ipsa munitio; nam valli fustes sunt, quibus vallum 
munitur: ipse de sustentaculis vitium primus vallos sub tecta 
referto. 

145. TREPiDANTiA CASTRA ut <13> turbata arripe castra. lo 

146. NON ARMis MiHi VVLCANI bene arma generaliter dixit: 
nam et ipse habuit a Vulcano, sed solum gladium, ut <XII 90> 
ensem, quem Dauno ignipotens deus ipse parenti fecerat et 
Stygia candentem tinxerat unda. per hoc autem quasi latenter 
dicit se Achille esse meliorem, qui se Troianos etiam sine divinis ir> 
armis superare posse confidit. 

147. ADDANT SE PROTINVS OMNES ne timere videatur auxilio- 
rum multitudinem, dicit incrementa esse victoriae. quidam ^protinus^ 
hic pro ^licef accipiunt. 

151. LVCE PALAM propter tenebras et furta inertia. vel ^luce% 20 
quod Hium nocte captum est: ^palam\ quia insidiis. 

153. Qvos DISTVLIT HECTOR bene solius Hectoris facta est 
commemoratio, ut ostendatur perisse eumj qui potuit esse terrori: 
per quod vult Aenean nihil fortiter in bello fecisse Troiano. et satis 
Hectori dedity quasi plus esset differre, quam vincere. 25 

154. MELiOR QVONIAM PARS ACTA DiEi id est maior et prima. 
an quoniam diei hoc optimum, qaod matutinum? 

155. BENE GESTis CORPORA REBVS in eo tantum, quod hostes 



6 vallum . . . munitur] cf. Isid. or. XV 9, 2 || 8 primus] georg. II 409 
27 an quoniam . . . matutinum] cf. Non. p. 2, 14 M. 



2 supr. V. 142 argumentum a maiore ad minus siue a specie quia quod 
semel potuerunt ipsi greci facere possunt et alii T || 3 nectuni G || conflagras- 
set F, corr. Daniel j| 4 vallo add. Masvidus. in exigua et parva f. li. Gomme' 
linus^ 6 acie lecti Baniel: ac relicti F mdlim ^a me lecti' || 7 autem Danicli 
aut J^ II 10 arripere F^ 14 haec 2^11 17 ad addant s. p. o. supr. vers. pro qua- 
litate materiae deprimit omnia. ct in hoc loco protinus quidam intellcgunt 
pro licet T (pro . . . omnia Tiherii Donati sunt) \\ 20 inertia] quia noctu captum 
est ilium supr. vers. add. l \\ ad lvce p. supr. vers. quia nocte ilium captum 
est propterea dicit luce et palam quia per insidias captum est T \\ 23 perisse 
RLHF: ipse ASMl \\ 24 et satis . . . vincere post Troiano collocavi, post 
terrori habet jP || 27 diei F. Schoellius: dici F dicit Daniel an quoniam dicitur 
hoc e. q. s. ego 

Servii comin. Vol. II. Fasc. II. 22 



I 324 SERVII 

non ausi sunt egredi: nam nihil egefant. ergo hortativa est oratio ad 
sodos, ut auddciores esse debeant, cum videant se timeri. 

156. PRocvRATE verhum conpositum, id est curate. pvgnam 
SPERATE PARARi scilicet contra Troiauos, non a Troianis, ne vi- 

5 deatur contra supra dicta omnia nunc sociis inferre terrorem. ergo 
a me parari sperate, id est pugnaturos vos scitote, licet hostes muris 
se teneantj ut <(XI 18> arma parate animis et spe praesumite 
bellum. 

157. VIGILVM EXCVBiis excubiae diurnae sunt, vigiliae nocturna.e. 
10 160. CENTENi QVEMQVE SECVTi centurionum scilicet, ex more 

Romanae militiae: nam ex numero militum qui eos sequuntur, gra- 
dus dignitatis apparet. 

161. pvRPVREis cRisTis ivvEjsiEs hic vcrsus per figuratum ahlativum 
prolatus est. 
15 162. vARiANTQVE vicEs ut inviccm potcnt 

163. iNDVLQENT viNo oblativus casm est, et deest ^sibi% ni figu- 

ratum est. indvlqent vino'] ex fiducia scilicet: sequitur <186> cer- 

I nis quae Rutulos habeat fiducia. vertvnt crateras aenos 

potantes exhauriunt. et est hemistichium Ennianum. 
20 164. cvsTODiA nomen.ambiguum, sed modo ^quae custodif. 

166. E VALLO pro muro. armis alta tenent bona elocutio, id 
est arfnati tenent alta, hoc est muros. ^tenenV autem custodiunt. 

167. TREPiDi FORMIDINE festini per formidinem: nara non est 
iteratio. 

25 168. explorant confirmant. pontesqve qui fiunt in muris 

angustioribus, ut sit fadlior transitus ad divisas muri partes. 
PROPVGNACVLA pilas murorum. 



9 excubiae . . . noctumae] cf. Isid, or. IX 3, 42 || 19 Ennianum] ann. 
V. 502 Yahl. 



1 egredi] Homeri est {II. II 381) vvv S' ^qxbgQ'' inl 8stitvov iva ^vvdyco' 
fisv ccQTja add. D \\ egerent F \\ ortatiua i^ || 2 sotios G || audatiores F |{ timere G \\ 
4 PAKATi ASL II 6 omina Masvidus || sociis (sotiis M) inferre terrorem MF: 
socios inferuorem ASH sotios putare inferiores B sotios inferre terrorem L, 
sed re terrorem in ras. l \\ terrorem] sperate autem dixit quia cupidos eos osten- 
dit pugnae et uictoriae , ut uiros fortes add. D || 6 a me pararis parat F, corr. 
JDaniel || 9 nocturnae sunt ikT || 10 more om. BLH {in ras. scr. l)\\ 11 romana 
militia M \\ 12 apparet] unde et milites dicti a mille et tribuni militum dicti 
sunt xi'^^f^QXOi' add. D || 13 pvrpvkei Danieljl 16 ut . . . potent] vices stationum 
Commelinus, qutm Masvicius et Burmannumecuti sunt || 17 cernis] om. Daniel, 
enim Masvicius || 19 emisthium L emisthicium H emistichium reliqui || 20 ad 
cvsTODiA s. V. quae custodiebat T || 21 ad e vallo s, v. de muro, ad et armis 
s. V. boua est elocutio id est armati custodiebant alta id est muros, ad tenent 
s. V. custodiunt T || pro] e Daniel || bone locutio (lucutio G) F || 22 tenent 
om. G II aut G || 26 ad explorant s. v. attentius obseruant T || 27 pilas] om. L 
{add. ?), pinnas F 



COMM. IN VERG. AEN. IX 156-182. 325 

171. RECTORES IVVENVM legitur et ^iuveni': si ^iuveni', Asea- 
nio; si Muvenum', magistros militum accipe. 

172. SORTITA PERICLVM aut sorte divisa ad defensionem peri- 
cli: aut par timens periculmn, qiiod qtiisqtie experiretur. 

173. QVOD cviQVE TVENDVM EST exercet unusquisque vices ad 5 
id quod accipit tuendum. 

175. IDA VENATRix a plerisque Ida mater Nisi accipitur, quia 
dixit Wenatrix': nam si montem volueris accipere, abusive Idam 
venatricem dictam intellege, pro Wenationibus abundantem^: nam 
Wenatrix' est proprie quae venatur, non quae venationibus abundat. lO 
aut ^venatrix^ pro his qui in ea venantur, ut domitrixque Epidau- 
rus equorum. 

176. lACVLO CELEREM bene inducit Nisum optimum esse iacu- 
latorem, et hanc praemittit armorum peritiam, qua plurimum poterit 
in Euryali defensione. 15 

178. TROIANA NEQVE INDVIT ARMA hoc est qui nondum belli- 
cosa arma induerat, id est acceperat. et hoc dicit: pulcher quidem 
erat, sed nondum bellandi peritus. 

179. PRiMA ivvENTA Hum prima lanugine? intonsa hoc ad sua 
tempora rettulit; alioquin heroes non tondebantur. 20 

180. amor vnvs erat id est eodem studio fktgraiant. pariterqve 
iN BELLA RVEBANT aut simuly ttut simiUter et pari virtute, id est aeque 
fortes erant 

182. DINE HVNC ARDOREM MENTIBVS ADDVNT EVRYALE AN S. 

c. D. F. D. c. apud Plotinum philosophum et alios quaeritur, utrum 25 
mentis nostrae acies per se ad cupiditates et consilia moveatur, an 
inpulsu alicuius numinis? et primo dixerunt, mentes humanas mo- 
veri sua sponte; deprehenderunt tamen ad omnia honesta inpelli 
nos genio et numine quodam familiari, quod nobis nascentibus datur, 
prava vero nostra mente nos cupere et desiderare: nec enim potest 30 



11 domitrixque] georg. III 44 || 21 rAEiTER similiter] cf. Don. ad Ter. Eun. 
I 2, 12 II 25 apud Rotinum e. q. s.] exscr. mythogr. III 6, 19 



1 iuuenis EF \\ si iuveni] si iuuenis B, om. MF \\ ascanium JRF \\ 3 diuisi L 
diuise H\\ 4: ad sortita p. s. v, id est par timens periculum . . . experiretur T |l 
aut parturiens periculum i^ || 5 tvendi A tvendo F \\ est om. AHF jj 8 Idam] 
id est AS (deJ. a) \\ 11 hiis F \\ 14 qua ex quia L \\ poterit om. AS, potuerit M I 
15 defensationem JR defensionem L (corr. l) \\ 16 troiana nec BF troianaqve L 
TBoiANEQVE H \\ 19 ttd iNTONSA i. definit tempus aetatis. lauugine id est primam 
lanuginem barbae tunc emittebat T (definit tempus aetatis Tib. Lonati sunt. 
id est . . . emittebat is scripsit qui Tironianis notis utehatur) \\ 20 rectulit F j 
21 ad AMOR V. E. s. V. id est . . . flagrabant, ad pariterqve i. n. r. aut simul 
. . . erant. ruebant cum impetu se effundebant T \\ eodem T: eorum F \\ 22 et] 
aut T II id est om. T \\ 25 plotinam F \\ 27 duxerunt S \\ 30 proba F (prava 
man. rec.) 

22* 



326 SERVII 

fieri ut prava numinum voluntate cupiamus, quibus nihil malum 
constat placere. unde nunc hic ortus est sensus: boc enim dicit 
Nisus: Euryale, dine nostris mentibus cupiditates iniciunt et desi- 
deria, an deus fit ipsa mentis cupiditas? mentibvs vero addvnt 
5 bene dixit ^addunt': nam animus sui natura prudens est, sed ei 
additur ut aliquid inpatienter desideret. non nulli tamen inter cupi' 
ditatem et cupidinem Jianc differentiam esse volunt, ut masculino genere 
Cupidinem deum ipsum, id est tov "Eqg)X(x, significemuSf feminino cupi- 
ditatem: quamvis hoc auctores plerumque confundunt, 
10 183. DiRA magna. 

184. ALIQVID MAGNVM scilicet per hostes transitum. 

185. AGITAT molitur. qviete modo otio, non somno; nam 
in vigiliis fuerat coUocatus* qui enim custos est de insomnio suo 
qu^ri non potest, 

15 186. CERNIS QVAE RVTVLOS HABEAT FIDVCIA RERVM ipsius 

desiderii vult esse rationabiles causas^ ne vanum mens agitare videa- 
tur: nam et neglegentia hostium per fidudam nimiam ostenditur, et 
occasio ddbatur aliquid strenue gerendi. 

187. SOMNO viNOQVE SEPVLTi alterum pendet ex altero. et 
20 ^sepulti' quasi sine pulsu et nihil sentientes. 
j 188. PORRO hortantis est: aut num coniunctio expletiva? 

j 189. QVID DVBITEM id cst cogitem: omnis enim cogitatio in 

dubitatione est ante sententiam. 

190. POPVLVSQVE PATRESQVE transfcrt in Troianos Romanam 
25 consuetudinem, ut solet plerumque: prius enim iubebat aliquid po- 

pulus, postea confirmabat senatus. 

191. REPORTENT porteut: nam *re' vacat. aut •fdbeo reportare. 

192. si TiBi QVAE posco PROMiTTVNT poscere est secundum 
Varronem quotiens aliquid pro merito nostro deposcimus, petere 

30 vero est cum aliquid humiliter et cum precibus postulamus. et bene 
quod Euryalum nolit ducere latenter ostendit: nam ideo adiecit ^mihi 
facti fama sat est\ 

20 sepulti . . . sentientes] cf. Isid. or. X 262; XI 2, 37; diff. verb. 622 || 
j 21 POKBo . . . expletiva] cf. Don. ad Ter. Andr. I 6, 43 et III 4, 17 || 28 poscere 

' ... poatulamus] cf. Don. ad Ter. Andr. II 5, 11 

1 proba JP|| capiamus /S^ || 4 ipse ASLH (corr aT) \\ 6 desideret] desidera- 
ret F, quasi praeter eius naturam adiunctum ex altero add. D \\ non nulli . . . 
confundunt post magna (v. 183) coTloc. Daniel || cupidatem F (cupiditatem G) \ 
8 GU'NCPLc€A F II 16 uidetur F || 17 fudatiam F fidutiam G || 19 sepvlti] mn. 
ALH, 8. M\\ 23 sientiam L (id est deliberationem supr. scr. l) \\ 26 post AS \ 
27 uacant M ]| aut ab eo quod est reportare Daniel aut pro eo quod est ad- 
portare coni. Bmmannus coll. Servii ad VII 167 sclidlio. fortasse aut ab eo 
{i. e. ah Aenea) reportent || 28 est secundum] enim est sciendum L \\ 30 uere H 
est om. S \\ cnm ante precibus om, F \\ Sl dicere ASM 



COMM. IN VERG. AEN. IX 183-206. 327 

193. svB iLLo pro ^ex ilW : priiepositionem mutavit. 

194. MOENIA PALLANTEA ubi nunc credit esse Aenean. 

196. ARDENTEM modo ardentem, ut <IV 101> ardet amans Dido: 
an festimntem? ut (I 423)> instant ardentes Tyrii: an cupiditate 
caedis flagrantem? ut <XII 71)> ardet in arma magis: an jpropter 5 
illud quod ipse dicit ^dine hunc ardorem mentibm addunt^ et deindc 
^aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum^. 

197. svMMis ADIVNGERE REBVS ^summum' et extremum dici- 
mus et laudabile. bene ergo in re dubia sermone usus est dubio; 
nam hoc dicit: non debes me nec a tua gloria nec a periculis lo 
segregare. 

199. GENiTOR BELLis ADSVETvs ipse puer est necdum proba- 
tus: unde se et a belli temporibus et a patris virtute commendat. 

200. ARGOLICVM TERROREM quem Graeci inferebant. troiae- 
qvE LABOREs })€nc xatcc ro 6LG)7toi^8vov annos Euryali ostendit: nam 15 
si a coepto Troiano iello, quod decennium tenuit^ septem anni erroris 
addantMr, anni vix decem et septem sunt. est ergo aetas paene ad 
idlum inhdbilis; sed exercitium ostenditur, quod inter lella nutritus est. 

201. SVBLATVM susceptum. 

202. MAGNANIMVM AENEAN {eT FATA EXTREMA SECVTVs) idcO SCCUtUS, 20 

non ut vitae studeam, sed gloriae. 

203. EST Hic EST ANIMVS ^hic' potest esse et adverbium de- 
monstrantis, ut sit ^est hic', id est in meo pectore. potest et sic 
accipi, ut dicas: est hic animus lucis contemptor, hoc est iste aui- 
mus. ergo ^hic' et producr potest et corripi. 25 

204. ISTVM QVI VITA BENE CREDAT EMI QVO TENDIS nONOREM 

qui istum honorem, quo tendis, id est ad quem niteris, libenter 
emat vita, id est vitae pretio. 

205. NIL TALE VEREBAR qualc tu suspicaris. 

206. NON distinguendum, ut initium iuris iurandi sit ^ita me refe- 30 
raf. REFERAT TiBi MAGNvs ovANTEM ivppiTER mirc ius iurandum con- 



8 summum . . . laudabile] cf. Non. p. 401, 33 M. || 19 svblatvm susceptum] 
cf. Non. p. 316, 28 M; 



1 ad svB 8, V. cx jTII 2 acncii esse AS \\ 3 ad akdentem a. a. s. v. aut re 
ucra ardentem aut feBtinantem aut cupiditatc caedis flagrantcm aut propter 
illud dixit diine hunc ardorem et reliqua T \\ ut Banieh. aut ut F aut G i' 
4 cipiditateG^ || 5 caedi F jj 6 dicat Daniel \\ dine] ne F \\ 8 aut extremum F ,! 
9 in rebus dubiis F \\ 13 a belli temporibus F: ab illis temporibus Serviani 
lihri II 15 cata to siopomenon F\ euriali 2^|| 16 a coepto Daniel: accepto F 
decendium F || 20 ad fata extkema secvtvs s. v. scilicet ut non studeam uitae 
sed gloriae T jj 28 vitae om. AS \\ SO ad non s. v. hic est separandum ut ini- 
tium sit iura,ndi ita me jT || 31 mireus iurandum G 



328 SKRVII 

• 

positum; sic enim iiiraty quasi relicturus enmy cum de virtutibus eius 
optime sentiat. 

207. HAEC humana negotia: vel quae loquitur. 

208. SED si qvis multas eausas praetendit: primam ipsivs pueri, 
5 secundam propter se, tertiam matris. et est parenthesis ^quae multa 

vides discrimine t<ili\ hoc est quae multaj ut in tali discrimine, acci- 
dere posse intellegis. 

211. pRETiovE pro ^veV : ^ve* enim sylldba proprie ^veV significat 

212. MANDET HVMO multi hic distinguunt; alii iungunt ^man- 
10 det humo solita'; ut sit ^commendet in terra'. ^solita' autem ^for- 

tuna', quae piis invidere consuevit: Statius, hinc trahens colorem, 
ait invida fata piis et fors ingentibus ausis rara comes. 

213. ABSENTi quem non sepelie^it absenti ferat inferias 
hoc est cenotaphion faciat et inpleat honorem sepulcri. de inferiis 

15 autem plenius in quarto georgicorum invenies. 

214. MisERAE ad illum exitum, quem timet, retulit: an dolentet^ 
iam ^miserae^, quae in hoc consilio filii periclitatur? 

215. pvER mire dissuadet dicendo ^puer\ e matribvs e nobi- 
libus; nam matres non nisi nobiles dicimus: unde et matronae dictae 

•20 sunt. scimus autem non omnes mulieres in Sicilia remansisse: nam 

legitur in xi. <(35> et maestum Iliades crinem de more solutae. 

I^ 216. NEc MOENiA cvRAT ACESTAE id cst ncc tenctur desiderio Segestae 

civitatis. 

217. ILLE AVTEM hunc locum esse interrupta oratione Nisi 
25 iutellegimus. 

219. VIGILES SIMVL EXCITAT qui vigiliarum officium habebant, 



I • * 



11 Statius] Theb. X 384 



1 enim iurat F enumerat Daniel || 3 vel otn. B || locuntur L (loquitur 7) |j 
!i 4 ad RAPiAT cAsvsvE DEVsvE 8. V. multas causas praetendit primam ipsius pueri 

secundam propter se tertiam matris T \\ 6 et est parenthesis siquis in adversum 
et rtq. hoc est e. q. s. F, reposui ea Vergilii verha, ad quae hoc est . . . in- 
tellegis sine duhio pertinent \\ 8 sillaba -F jl 9 bic om. ASM \\ distingunt lihri , 
alii iungunt ovi. ASM || 10 solito ASM (corr. a) silito H \\ commendat L \\ 
solita . . . consuevit] solita aut id est cui mandari defuati (defuncti G) solent 
fortuna scilicet quae piis inuidere consueuit F. voluerat fortasse plenioris com- 
mentarii auctor commendet in terra solita id est . . . solent. Solita aut for- 
tuna scilicet quae e. q. 8.\\ 13 ad absenti s. v. quem non sepelierit 2' \\ absenti 
F. I. absenti quem non sepelierit hoc est e. q. s. F \\ 16 supr. vers. 214 hoc ad 
illum exitum retulit quem timebat siue dolenter dicit quia mater in consilio 
lilii iam periclitabatur T \\ dolenter F: dolent* Daniel dolet vicem Masvicius |: 
17 misere G || pariclitator F || 22 ad magni nec m. c. a. s. v. id est nec disiderio 
{sic) tenetur acestae siue regis siue ciuitatis T || id est om. F || 24 hoc loco esse 
interruptam orationem Nisi ab Euryalo intellegimus Fahricius \\ interruptum B || 
Nisi] j3 ii (i. e. pro non) supr. scr. l \\ 26 excitant ASHM (corr. am) \\ qui 
. . . procedit om. U || offitia li 



COMM. IN VKUd. AEN. IX 207-229. 329 

hoc cst futuros viijilcs; alioquin quomodo cxcitat? et totuni imictim 
lcycfiidum cst, ut simid et dictum ct factum videatur. 

220. SERVANTQVE viCES hic distinguendum est, alias sensus 
nou procedit. statione relwta Jioc ad Nisum et Euryalum jpertinet, 
ut sit scnstis ^statione rclicta ipse comcs Niso graditur^ : quidam ^ser- 5 
vantque viccs statione relicta* pro ^stationis relictae vices servant^ intdlcgi 
volunt, ut <I 75^ et jpulchra •faciat te jyrolc parentcm, lioc est 
pnlchrae prolis, 

221. KEGEMQVE KEQVIRVNT id cst regis filiuiu, ut <VI 28> 
magnum reginae sed euim miseratus amorem. 10 

222. CETEKA PEK TEKKAS OMNES exaggerat more suo vigilau- 
tum laborem. 

225. CONSILIVM SVMMIS KEGNI DE REUVS IIAUEBANT ^ SUmmis^ 

utrum mcucimiSj an quod putahant cas in extremo sitas? et cst Lucilii 
versus uno tantum sermone mutato^ nam ille ait consilium sum- 15 
mis hominum de rebus habebant. 

226. lAM NVNTivs ESSET 'iam' aut cito, ut festinandum sit et 
iam nuntiandum Aeneae ncc differendum: aut cum nullum iuvenirent, 
ad desperationmn, quasi nemo esset iam, qui j)osset audcre. 

227. ADNixi iiASTis mira faeics consilii: in rchis dvbiis non sedcnt, 20 
scd stant, adnixi hastis ostendit iam eos diurna statione fati- 
gatos. quod autem stant et Komani moris est et bellicae necessi- 
tatis. huuc autem standi habitum et Sallustius commemorat, ut 
fessi arma sua quisque stantes incumbere. 

228. CASTRORVM ET CAMPi MEDio iu medio campi spatio, qui 25 
campus castrorum medius fuit. castrorvm et campi medio] quia in 
mediis castris principia sunt sempcr, et hene ^campi mcdio% quam 
^campo mcdio\' tunc enitn ^campo medio\ cum aliquot campi sunt ct 
unus cst mcdius campus, ^campi^ autcm ^medio^ in mcdia parte unius 
campi. 30 

229. ALACREs concitati: Tcrentius quid tu es tristis? quidve 

14 Lucilii versus] lib. I fragm. VI ap. Muell. p. 2 || 18 iam . . . difFeren- 
dum] cf. Don. ad Ter. Eun. 11 1, 13; Ad. II 1, 21; Phorm. II 3, 4 || 23 Sal- 
lustius] hist. III 72 Dietsch., 87 Kr. cf. Keil grammat. Lat. VII p. 478 || 31 Te- 
rentius] Eun. II 3, 13 

1 ad viGiLES s. E. iLLi 8. V. iuDctim est hoc intellegcndum {sic) ut simul 
dictum et factum intellegatur T || iunctum F || 2 ut] et F || 10 miseratur 11 „ 
13 ad svMMis u. D. B. siue maximis siue in extremo sitis T\ 14 eas inj eafine^r ' 
lucili J^'|| 15 consiliis F\ summi i/ || 18 inuenissent A^Ml^ 20 ad v. 227 in 
marg. mira . . . stant T \\ 21 stant ostendit ergo iam eos e, q. s. F || diuturna F 
25 campi spatio Fi campi statio Sei^viani lihri, nisi quod campis H campi 
est statio Stephanus || 27 principes Daniel \\ sunt om. G || 28 cum aliquot . . . 
autem medio om. G || 29 ad castrokvm k. c. m. s. v. quidam intellegunt in me- 
dia parto unius campi T 



330 SERVII 

es alacris? admittier orant hoc verho ostendit olim et apiid reges 
admissionum ftiisse officium. 

230. REM MAGNAM PEETIVMQVE MORAE FORE dicebant 86 ad- 

ferre rem magnam, cuius mora pretium posset adferre, id est poe- 
5 nam: Terentius ego pretium ob stultitiam fero: ut sit sensus, 
si tardius mittamus ad Aenean, luemus hostibus poenas. alii sic 
intellegunt: scimus quidem adventum nostrum moram vestris adferre 
consiliis, verum huius morae erit pretium, id est remuneratio: nam- 
que hoc offerebant quod illi cogitabant, ut diximus supra ^quisve 

10 Aeneae iam nuntius esset'? alii deesse putant ^adfirmantes^, ut sit 
sensus, adfirmantes rem magnam futuram et multum illos consecuturos, 
si audiendi se moram pertulissent. alii, gui pretium pro poena dicimt 
positum, ita tradunt, eos anxios tam diu super rehus dubiis futuros, 
quam diu se non admiserint ad loquendum, 

15 231. ACCEPIT TREPiDOS festinos, more suo. ergo per metalepsin 

cupidos dixit aycovLoivtag: non enim possumus timentes acdpere, quod 
festinaiant, 

233. NEVE HAEC NOSTRis SPECTENTVR AB ANNis bene excusat, 
quia scit de aetate puerorum posse dubitari, dicens non ex sugge- 

20 rentum persona, in qua est maior auctoritas, sed sua vi consilia pon- 
deranda. ^spectentur^ autem aestimentur. 

234. rvtvli somno vinoqve sepvlti occasio prius narratur, sic con- 
silium, ut necessario ad id quod nuntiat, veniat. 

235. LocvM iNsiDiis coNSPExiMvs ipsi ovdo cst ^locum conspeximus, 
25 qui insidiis patet\ Hpsi' autem ad fidem pertinet: qui enim rem tan- 

tam nuntiat, debet firma attctoritate contendere, et communicat cum 
socio quod solus con^speodt 



5 Terentius] Andr. III 5, 4. cf. Don. ad hunc vers. 



1 ad ADMiTTiER 8. V. hoc uerbo ostendit apud reges admissionis officium T \\ 
ADMiTiEK F II 2 admisionum l^ || 5 ego A S M: ergo reliqui \\ pitium II \\ ob stul- 
titiam] pro stultitia R ab stulticiam L obstaculi M\\ 6 mittamus ASF: mit- 
tamur BLHM \\ 8 rememuratio L \\ 10 s. v. 230 quidam putant deesse affir- 
mantes ut sit sensus affirmantes rem magnam p. m. f. T \\ adfirmantis F \\ 
11 multum Daniel: multos i^ || 15 metalemsin J^ || 16 ccyoavLcovtag scripsi: ato- 
NioNTAC F dtoviovvtas Daniel dnoQOvvtag Covimelinm \\ possum F \\ quod 
Daniel: quid F. an quiv || 18 spectentvk] esset ASHM || 19 dubitare F \\ 
21 ad spectentvb s. v. aestimentur T || 22 ad bvtvli s. v. s. s. v. congrue dicit 
quia prius causa narratur deinde consilium . . . ueniat T || rvtili G || hoccasio 
F II sic] quam Masvidus \\ 23 ad id] adit i^ || 24 ad locvm i. c. i. s. v. ordo est 
locum conspeximus ipsi in biuio qui patet insidiis. et quod dicit ipsi ad fidem 
pertinet T \\ 25 que F (qui G) \\ 26 nuntiet F || auctoritatem F \\ cum socio 
scripsi: cumscio F conscio Daniel. cum inscio F. Schoellius. sententia est: Ni- 
sus quod solus conspexit Eurydlum quoque conspexisse dicit. cf, v. 193 Humulo 
videor reperire sub illo posse viam^ et Serv. ad v. 243 



COMM. IN VEKG. AEN. IX 230-248. 331 

236. Qvi PATET iN Bivio nccessarie signa addidit portae qvae 
PROXiMA PONTO apparet, ut et supra <VII 31> diximus, castra Tro- 
iana iu Ostiensi fuisse, siquidem nuUus alter loeus in Laurolavinati 
hinc fluvio cohaeret, hinc pelago: et nunc dicit ^portae quae pro- 
xima ponto', item paulo post <466^ dicturus est murorum in parte 5 
sinistra opposuere aciem: nam dextera cingitur amni. 

237. INTERRVPTI IGNES supra <187> aliter lumina rara mi- 
cant. FVMVS erigitvr signum est sopitorum ignium quotiens 
maior fumus erigitur. 

238. FORTVNA occasione ad inqiiirendum Aeneun. alii hunc 10 
ordinem volunt ^si fortuna permittitis uti, mox hic cum spoliis, ingenti 
caede peracta, adfore cernetis. nec nos via fallit euntes quassitum 
Aenean et moenia PaUantea\ 

239. QVAESITVM ut quacramus. 

240. CVM SPOLiis hinc est quod supra <(206> Euryalo dixit 15 
me referat tibi magnus ovantem luppiter, respiciens ad id 
quod posset fortiter facere. 

241. NEC NOS VIA FALLiT benc ubique cuncta cum amico 
communicat. 

242. OBSCVRIS PRIMAM SVB VALLIBVS VRBEM nos iu obsCUris 20 

vallibus positi vidimus primam urbem, hoc est primam partem 
urbis; nam Palatium in monte est, non in vallibus. 
243. TOTVM AMNEM hoc est regionem amnis. 

244. ANNIS GRAVIS ATQVE ANIMI MATVRVS ALETES Sallustius 

de Philippo qui aetate et consilio ceteros anteibat. 25 

246. NON TAMEN OMNINO TEVCROS DELERE PARATIS ac si di- 

ceret: licet irascamini ad tempus, hiuc tamen apparet non velle vos 
penitus delere Troianos^ quod tales animos nostris iuvenibus datis. 
247. CERTA hoc loco firma vel fortia. 

248. VMEROS DEXTRASQVE TENEBAT AMBORVM hoC ad adfectum 30 

retulit; nec enim simul fieri potest. intellegimus autem quod et 
singulos, et membratim amplectebatur. 

10 Fortuna occasione] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. V 132 || 24 Sallustius] 
hist. I 47 Dietsch., 50 Kr. 

1 ad Qvi p. I. B. 8. V, hoc diccndo necessario addit signa T \\ nccessariae G 
necessaria CommeUnus \\ 2 apparet . . . proxima ponto om. II || troiauorum 11 |i 
3 laurolauinio 11 L lauronaunati F || 4 cohaeret hinc pelago om. M || dixit F \ 
7 aliter] om. B, aliter ait F \\ 10 aeream F\\12 caede . . . cernetis] et rtq. F || 
16 referebat ASH {corr. a) \\ 17 quod possit facere fortiter L \\ 20 riiiMVM 
ASIIM II 21 primum urbem ASH {corr. a) \\ 23 ad totvm o. a. s. v. id est 
regionem amnis T || 24 animis ASM || 26 anteibat] nam in senioribus uiget 
prudentia, unde Ouidius {met. VI 29) 'seris uenit usus ab annis' add. D \ 
27 irascimini M \\ non om. LH\\ 29 ad certa s. v. firma fortia T || 32 menbra- 
tim AL }ji amplectabatur AS amplexabatur M 



332 SERVII 

249. VVLTVM LACR1MI8 ATQVE OKA RIGABAT poetice iuuxit, et 

modo unum siguificant: est autem iteratio. interdum recipiunt di- 
scretionem; nam os est naturaliter facics, quam habemtis; vulttis vero, 
quem pro motu animi ad tempus formamus, 
5 250. TRO LAVDIBVS id est virtutibus: ab eo quod praecedit id 

quod sequitur, ut <V 355> primam merui qui laude coronam, 

252. Di MORESQVE DABVNT VESTRi Ciceronis est, tractum de 
philosophia, qui dicunt sufficere ad gloriam bene facti conscientiam: 
scit enim poeta nihil esse maius, quam quod vel a diis meruerimus 

10 vel moribus. 

253. ACTVTVM confestim, sine dilatione: et est adverbium tem- 
poris. INTEGER AEVi Hutegri aevi\ figurate: id est adulescens, cui 
aetas integra superest, unde Ennius deos aevi integros dicit qui- 
bus multum aevi superest. et iono omine ad pericula pergentibtis 

15 etiam per Ascanium prae^nium pollicetur: longiorem enim eis vitam 
promittit, si ea exspectent qme Ascanius dare maior possit. 

254. MERITI praestiti, ut (Y 801> merui quoque, item <V1 
664> quique sui memores aliquos fecere merendo. 

255. nwo EGo ros pulchre poeta fidem sponsionis Aleti addidit, 
20 ut eum statim promissa Ascanii sequerentur, vos autem nise figurate, 

ut <523> voSj Calliope. sola salvs vero, cui una est salus 
genitore reducto. 

256. EXCIPIT ASCANivs id est subsequitur: et a poeta dictum 
est. PER MAGNos NisE PENATEs hoc cst quod ait <III 12> penatibus 

25 et magnis dis, id est quos Aeneas secum advexerat; nam ideo ait 
^Assaracique larem^, id est familiae nostrae vel generis proprium, vcl 
quos nos Troiani praecipue colimus, de quibus ait <in 148> Phry- 



3 nam os . . . formamus] cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. I 89; Isid. or. XI 
1, 34 et diff. 589 || 12 adulescens . . . superest] cf. Don. ad Ter. Eun. III 2, 20 | 
13 Ennius] trag. rell. v. 403 ap. Ribb. ed. II, v. 444 ap. Vabl. 



2 signifcat M \\ 3 ad atqve o. b. s. v. proprie os est facies quam habemus 
naturaliter uultus uero quem pro motu animi ad tempus formamus T || os] 
mos F, omisit Daniel || 4 mutu F nutu Daniel || 5 procedit X || 8 philosophis 
F II qui] oni. L {add. l), quia s \\ dicit l \\ bene factam L {corr. l) || conscien- 
tia BILF. quod et uirgilius supra (I 604) ait ^et mens sibi conscia recti' 
add. 1) II ad v. 252 in marg. scit poeta quod nihil maius est quam quod a diis 
meruerimus uel rectis moribus fecerimus T || 9 manus G || 10 vel moribus] vcl 
rectis moribus fecerimus e Turonensi JJaniel \\ 13 superest] manet Masvicius \\ 
16 maior F: maiora Baniel || 17 pretii AS preteriti ijfU 18 alios li || merendo] 
cum mereri sit conferre ut (IV 317) 'si bene quid de te merui' add. D 
19 alaeti F. fort. fidem sponsioni Aletis. addidit, ut eam || 20 vos autem . . . 
reducto post dictum est hab. F \\ nisi J^ || 21 o] a G \\ Calliope sola salvs] cal- 
lio posse lasaluus F \\ cui una Daniel: cu cuna F || 23 schol. ad v. 256 post 
dea est Terra hdb. F || 24 nisi penantes F || 26 ad assaraciqve l. s. v. id est 
familiae nostrae et generis proprium T || generi Laniel || 27 frigiique penantes F 



COMM. IN VEHG. AEN. IX 249-262. 333 

giicitie i^vnateSy (juos meeum a Troia mediis ex iguihus urhis 
exttileram. qui tamen dii qui sint, a diversis varie traditur, sieut 
supra (lU IVjy dictum esL 

257. CANAE VESTAE venerabilis , antiquissimae: ipsa enim anti- 
qtiissima dea est, Terra. 5 

258. OBTESTOR adiuro. et est ordo ^immo ego, cui sola salus 
genitore reducto, vos obtestor per deos, revocate parentem'. 
FOKTVNA FIDESQVE EST id est quicquid casu, quicquid consilio egero, 
vobis committam: nam per fidem consilia significat, per fortunam 
opes, imperium, cuiuslibet rei possibilitatem. alii sie tradunt: ^for- lO 
tuna^ ut possit, ^ides' ut velit promissa persolvere. alii ita: quantum 
Imheo fortunae in vestris pono (jremiis, doque fidem me ita animatum 
esse et sie sentire: ^mihi% inquit, Viaheo coniunctam fortunam et fidetn^. 
nam eum volumus ostendere quantum in nostra sit potestate, duo didnms 
fortunam et fulem: fortuna de nostris est possessimihus , fides quantum 15 
nohis creditur ah inimicis. 

260. NiutL ILLO TRiSTE RECEPTO subaudis ^erit'. 

261. ARGENTo PEUFECTA id cst tota argcntea. 

262. DEViCTA GENITOR QVAE CEPIT ARisiJA atqui secundum 
Homerum Arisba Troiauis misit auxilia et ab Achille subversa est. 20 
sed accipimus, aut ^ante bellum Graecorum Arisbam a Troianis 
captam et in amicitiae foedus admissam: aut certe pocula haec data 
ab Heleno, qui in Achillis bona per Pyrrhi successerat hereditatem, 
ut sit ^quae cepit' pro ^quae accepit' devicta Arisba, scilicet ab 
Achille. dicta cst Arisha ah Meropis vel Macarei filia, quam primum 25 
Faris in eoniugio hahuit. quidam ah Ahante, qui Troiea scripsit, re- 
latum fmunty post discessum a Troia Graecorum Astyanaeti ihi ddtum 
regnum: hunc ah Antenore expulsum sociatis sihi finitimis civitatibus, 
inter quas et Arisha fuit: Aencan hoc aegre tulisse et pro Astyanacte 
arma cepisse, ac prospere gesta re, Astyanaeti restituisse regnum. quod 30 
si ita estj merito eam Aeneaset vicisse et haec pocula inde cepisse 
menwratur. 



6 oiiTESTou adiuro] ef. Don. ad Ter. Andr. I 5, 56 || 19 secundum Home- 
rum] IL II 836 

2 sint Mctsvicius: sunt F \\ tradentur F, correoci. traduntur JJaniel ;, 
6 eterra F. fortasse id est Terra || 7 reuocate per deos F || 10 et cuiuslibet 
vulgo II fortunam F || 11 ut ante velit om. G \\ 12*ve8tris Daniel: ius F \\ doque] 
dequo G \\ me ita animatum DanieV: mei daminatum F || 13 inquid F \\ abeo G 
fidem] esse add. F \\ 14 xii-F, dicimus Daniel: duo dicimus, fortunam et fidem 
scripsi II 15 fortuuam dc nostris G \\ 2i accepimus 11 accipiamus Z || 22 dicta 
^ y 23 successit F \\ 27 fuerunt F || astyanocti F \\ 28 societatis F, corr. Daniel [ 
29 hastynacte F bastinocte G \\ 30 gesta re] gesa G \\ quod sita est F 



334 SERVII 

263. DVO MAGNA TALENTA bene addidit ^iuagua', nain variurn 
apud diversas gentes pondus est talenti: unde talentum potest et 
breve aliquid et magnum significare. nam ut supra <^V 112^ dixi- 
mus, secundum Plautum talentum septuaginta librarum est: qui 

5 cum dixisset deberi centum quadraginta libras, paulo post intulit 
duo talenta, per iocum dicens debentur talenta tot, quot ego 
et tu sumus. item Homerus talentum breve quiddam ostendit, 
quippe quod accepit victus^ cum victori levia data sint munera. 

264. CRATERA ANTiqvvM koc cst antiqtio qpcre factum, ut ei prc" 
10 tium crescat ex tempore. 

265. CAPERE iTALiAM ohtifiere, 

266. DiCERE SORTEM statuere. alii proprie ^ducere' legunt, 
quod est sortium, ut <^VI 22)> stat ductis sortibus urna. alii 
^deicere^ legunt secundum illud <V 490> deiectamque aerea sortem 

15 accepit galea, id est sortiri prdedam. 

267. viDisTi Q,vo TVRNvs EQvo mdioT oeconomia: Nisum noluit in- 
ducere posttdantem equum Turni praemii loco, sed honestius fadt ultro 
offerri, cum Homerus fecerit Dolonem Achillis currus inprohe postu- 
lantem. 

20 268. irsvM iLLVM equum scilicet, cui ex pronomine addidit digni- 

tatem. 

269. EXCIPIAM SORTI cxtra sortcm seponamj ut tihi dari possinty 
id est praeter sortem dubo. iam nvnc aut Sam nunc cxdpiam^. 

270. MATRVM cum dicit ^matrum\ non solum sexnm ostendit, sed 
tJ5 etiam propter muneris lavdem vult ostendere fecundas. 

271. cAPTivosqvE dabit subaudiendum ^his sex\ 

272. INSVPER His super haec: est figurata elocutio, per dativum 
casunu campi qvod rex habet ipse latinvs mos fuerat ut viris 

1 bene addidit magna e. q. s.] cf. ad Aen. V 112 || 6 debentur] Plaut. 
Mostell. III 1, 114 II 7 Homerus] 11. XXIII 263 sqq. || 18 Homerus] II. X 321 1 
22 extra sortem seponam] cf. Non. p. 293, 9 M. || 28 mos fuerat e. q. s.] cf. 
schol. vet. in luven. II 132 



2 talenti] talenta H talem ¥ || et breue et magnum aliquid -B || 4 plauta 
F^ 5 deberi] om. AS, debere L || cxi L || 6 per icum odicens 2^j| quod II F \\ 
ego] et ego L \\ 1 ostendit] apud quem in equorum cursu tertium praemium 
cst lebes quarto autem duo talenta argentea ut aurea ta Se tstccqto) -O-^xf 
Svco xQ^^f^OLO TccXavTa add. I> jj 8 sunt X || 9 ad cuateba a 8. v. antiquo . . . 
tempore quasi ipsa uetustate mirabilem T || hic est J^ || 11 ad capebe s. v. 
optinere T \\ 12 diceke F dvcere Serviani lihri \\ alii 'ducere' legunt, quod est 
proprie sortium Burmannus \\14: deiere -^ |L 16 sortili i^|| 16 racliore Daniel 
oeconnomia (7 || 18 offerri JDaniel: effiri F |j dilonem i'' Didonem Daniel ', 
23 per L (praeter Z) || fortasse id est iam nunc excipiam vel iam n. tva r. aut 
^i. n. e.' dubitatum esse videtur iam nunc utrum ad excipiam an ad tua prae- 
mia referendum esset \\ 24 scliol. ad matevm e Turonensi edidit Daniel. est autem 
Tiberii Donati || 27 figurate locutio F 



COMM. IN VERG. AEN. IX 263—282. 335 

fortibus sive regibus pro honore daretur aliqua publici agri parti- 
cula, ut habuit Tarquinius Superbus in campo Martio: quod spatium 
ab Homero tsiievog dicitur. hoc ergo, quod Latinus pro honore de 
republica habuit, ab Ascanio iutellegamus esse promissum. 

274. PECTORE TOTO omni adfectu. et est de proverbio: Cicero 5 
de legibiis (l 18, 49> nisi toto pectore amatur, ut dicitur: cum 
enim dicit ^ut dicitur^ ostendit proverbiale, 

211. RERVM VERBORVMQVE FiDES et rem publicam tibi com- 
mittam et tecum omne communicabo consilium. 

278. CONTRA QVEM TALIA FATVR EVRTALVS CUr Ctim dUObuS Sit lOCUtUS 10 

Ascanius, et unus illi respondit, id est Euryalus, et minor? quia 
Euryalo et familiariics et posteritcs est locutus, dein guia Euryalus 
matrem commendare debeat. 

279. ME NVLLA DIES TAM FORTIBVS AVSIS DISSIMILEM ARGVERIT 

ab hoc officio et ab hac audacia accessu temporis inferior non pro- 15 
babor, qualiscumque fortuna comitetur. id est numquam aut tam 
secunda fortuna acciderit, aut tam adversa, ut me dissimilem mei fa- 
ciat, hoc est neque secundis intumescam, neque adversis deiciar. 

280. TANTVM tantummodo hoc possum de me promittere, ut 
semper audeam, semper velim fortiter facere: nam hoc est quod 20 
dicit ^fortibus ausis dissimilem arguerit'. tantum ergo meum est 
hoc promittere, sive prospera, sive adversa fortuna comitetur: nam 
^aut' disiunctiva particula est, non negantis adverbium. quidam sic 
intellegunt: tantummodo fortuna prospera non in contrarium recidat: 
tamquam nunc in secundis rebus sit, ctim obsideatur, alii ita putant: 25 
me nulla dies dissimilem arguet, sive quae est hodie fortuna perman- 
serit, sive etiam lacta fuerit, id est nec si feliciter mihi, nec si infe- 
lidter cesserit, dissimilis ero huic conatui. et melius legitur sine aspi- 
ratione, id est ^aut adversa\ 

281. SVPER OMNiA DONA ultra omnia, magis quam omnia; pro- 30 
prie enim ^super^ hoc significat: ut sit ^pro omnibus donis\ 

282. PRIAMI DE GENTE VETVSTA de familia. et bene eam etiam ex 
cognatione commendat: nam Ascanius nepos estPriami per Creusam. 

1 sive] atque Masvicius \\ 3 temenos libri || 4 intellegamus niso esse pro- 
niissam M Z || 6 amator F {corr. DanieT) amor G \\ 7 enim om. G || dicit] dici- 
tnr G 1 dicitur] datus F || 10 cur cnm Daniel: circum i^ || 11 illi Masvicius: 
ille F illis Daniel || et minor? quia Commelinus: et minorque J^ y 12 deinde 
Cammelinu^s || qui F, correoci, quod Commelinu^ || 13 malim debebat || 16 com- 
mitteretur L {corr. J) committitur F \\ id est ad ipsius poetae verba pertinet \\ 
17 dissimi G^ || 18 intumescam Daniel: uttumescam ^|| 21 meum hoc est pro- 
mittere X || 22 committetur AF (corr. a) commitetur i || 23 negantis] i. e. 
haut superscr. m || 30 ad svper o. d. in marg. super his ut sit supra his omni- 
bus T II 31 hoc scripsi: his F id Daniel \\ homnibus F | 32 eum LH || 33 cogi- 
iatione AS (cwr. a) cogatione L (corr. T) 



336 SERVII 

283. MISERAM quae sic inpatienter diligit filium. 

284. MECVM EXCEDENTEM ut <VI 11 2> ille meum comi- 
tatus iter: vult enim intellegi, sui causa matrem secutam. 

285. iGNARAM hic ^ignaram^ cui non dixerit qvodcvmqve 
5 PERICLI EST syllepsis". nam subaudis ^periclum'. 

286. INQVE SALVTATAM LiNQVO insalutatam: et est tmesis, ut 
<X 794> inutilis inque ligatus cedebat. 

287. QVOD NEQVEAM LACRIMAS PERFERRE PARENTIS exCUSat, 

ne videatur crudelis: unde sequitur matris eius tragicus et misera- 
10 bilis ille conquestus <480> potuisti linquere solam crudelis 
et talia. 

288. INOPEM modo auxilii egentem. relictae aut a me, atit 
ah hominihus. 

289. AVDENTioR ut ^ sapimtior^ j ah appellatione, non a participio 
15 -f futura cum: Terentius in heauton timorumeno <IV 1, 32> natu 

gravior, ignoscentior. 

290. IN CASVS OMNES ut supra <280> ^fortuna secunda, aut 
adversa cadat'. 

291. PVLCHER IVLVS incongruum epitbeton pulchritudinis po- 
20 suit, cum res sit in hoc loco religionis. 

292. STRINXIT PiETATis IMAGO praestrinxit, momordit, admo- 
• nuit. sensus autem est: aut postquam vidit istum sic amare ma- 

trem, paternae pietatis virtutem coepit agnoscere: aut certe coepit 

etiam ipse sic in pietatem moveri, ut eius consueverat pater: aut 
25 certe exemplo Euryali avidius coepit amare patrem etiam ante 

dilectum. 

296. NEC PARTVM GRATIA TALEM PARVA MANEff debet ab omni- 

bus coli quae talem creavit: non ergo a te tantum, sed per te com- 

mendatur, 
30 297. CASVS FACTVM QvicvMQVE SEQVETVR satis congruc; prae- 

mia enim non debentur eventui, sed voluntati: hoc est quidquid cve- 

nerity praemia dabo. 



21 sTRiNXiT praestrinxit] cf. Non. p. 365, 11 M. || 22 aut postquam e. q. s.) 
cf. Macrob. Sat. IV 6, 9 



4 agnaram ^ || 6 est] esto 2^||mesi8 A temesis Ra tbemesis LM mes- 
sis HF\\ 7 caedebat BH concedebat l \\ 11 alia ASF\\ 12 auxilio H\\ 13 omi- 
nibus F || 14 avdientior F || 15 cum del. Masvicius. fortasse futura cum orttim 
est ex futuf a. i. c. o i. e, futurus audentior in casus omnes || nata grauior 
ignoscenr {%. e. ignoscentur) I^ || 21 momordit perstrinxit F || praestrinxit ^aS^XM 
praestinxit H: perstrinxit i2JP|| 23 patemam JP || agnoscere . . . avidius coepit 
om. L (add. l) || 24 sic] hic H|| in pietatem vulgo: impietatem H pietate ASl 
impietate B in pietate MF^ 28 a te Commelinus: ante F \\ 30 seqvitvr LH 
31 hoc est ad poetae verha pertinet \\ exuenerit F 



o-MV. y • :. AKX. IX j-3— :w. ;u 



)«M 



298. PER QvuD FAiEF. ante: >olehat alii volunt ideo ^anto\ 
quia absens est Aenea.s: -rl ivLrLire possumus etiam per absentis 
filii caput. alii ad cau^aL- r-rliirionis traliunt, quae praeoepit, ut 
filii imitentur in omnib :• r-ro:* puos parentes: ut nune quasi imi- 
tatio sit iuris iurandi, t^: .::oa: Ascanius "iuro per caput meum\ '* 
sicut praesens pater per ry.in oaput iurare consueverat quotiens 
fidem suam confirmare ouf.i^roat. alii voluut ideo dictum 'ante\ 
quia pontificibus per liberos i';rare non lieebat, sed per deos tan- 
tummodo, ut sit 'ante' antequam pontifex esset Aeneas. Cfy** ^tntft^ 
aut teniporis eat wit oitJinis. u» 

299. REDVCI REBV.S'^VE .SEi.VNDLS mira arte moratur iu pro- 
speris et ea iterat, tacet adver.sa et magis intellectui et subauditioni 
relinquit. cum enim non dicnt W non redieris', ait 'matrique tuae 
generique manebunt\ hoc autem .secundum morem Romanorum 
dicity apud quos ita praemia decemebautur "illi liberisque eius\ ut i:» 
darentur liberi§ quae acciper»; non potui.ssent parentes. 

302. LYCAON uy<:i.sivs Cretensis: et est laus ab artifice. hunc 
autem gladium Euryalo datum intellegimus: nam Nisus aceejut 
pellem et galeam. 

304. PELLEM IIORUENTI.SVVE LEOXIS EXVVIAS TO aVTO dixit, iO 

hoc est bis idem^ ut ^III 247/ bellum otiam pro caede boum 
stratisque iuvencis, Laomedontiadae, hrllnmne infcrre pa- 
ratis? 

305. GALEAM FIDVS i'Ei{MVTAT ALETES galeae enini sunt ex- 
plorantum, sicut etiam Honierus ostendit. ^permutat^ antcm amix^- t:- 
situin pro simplici 

307. PRIM0RV31 genetivus hic venit et ab eo quod est Miic pri- 
mus hi primi', et ab eo quod est *hi primores', sicut ^hi proceres*: 



2 sed iurare potj.sumii» j non iurare non possumus LIl (corr. 1) nam iuriiro 
posBumus Stephanus || 3 quia J^ ^«luae l, || praecedit 7-, ut vUlctur ^praooopit /\ 
malim praocipit || 4 inmitarentur Jj '^imitentur 1. \\ rebus ow*.-lS g quasi om. I\ 
6 ut] an et II 9 ante ante antequam om. RLHM {add. !) J 12 iterata ASMl 
13 non ante dicat om. liLH {add. l) |j 15 illi liberisquo eius om. Ml \\ ll> piloa 
et pellem F || 20 cwio J{ to auto i/ || 21 est om. AS || 22 boHumino F 

24 geleae Commelinus: alia ASJjM aliae J{HF\\ explorantum] arma add. F 

25 ostendit] nam ut quidam dicit alia bellatoria galoa alia spooulatoria in 
marg, add. l. qui exploratores sic armat et (ut Fabricius) primo do diomoilo 
(7Z. X 261) a/iAqpi di oi nvviriv xfqpaX^qpir l^ri%B . . . [ihCGy} 8' h'\ TiClog a^t^Qfi. 
sed de illa diomedis (galea vulgo additur) proprie intellegendum ost quao sino 
cono est ut occultior sit explorator. talis enim uocatur xararrrg quia sit hu- 
railis fabricata (fabrica Masvicius) id est xaTo tevxti} add. 7). his nliuo bcl- 
lantium ut idem de Paride (77. III 336) x^aTt 8' in' lcpd^ifKo xorM;r furrxTor 
i&fitisv, TnnovQiv dtivhv St X6q)oq •ncL&vnsQ^sv ^vsvsv add.Judtrivius \\ 27 vonit| 
est F\\ et om. J{MF\\ hic primus . . . quod est om. JxJ^JlM || 28 hi antv pri- 
mores om. F 



338 SERVII 

quorum nominum nominativus singularis non invenitur, licet dicamus 
^huius primoris' ^huius proceris'. 

308. VOTIS aut cum votis: aut pro reditu vbta facientes. an 
itivenumque senumque manus ad povtas votis prosequitur? an iuvenum 
5 quidem manus ad portaSj senum vero votis prosequitur, ut iuvenes qui- 
dem illos deduxerint^ senes vero optaverint illis reditum, 

310. poRTANDA nuntianda. 

311. ET NVBIBVS INRITA DONANT ut ipse <XI 795> partem 
volucres dispersit in auras. 

10 312. svPERANT transgrediuntur, 

313. CASTRA INIMICA non tantum hostilia, sed et perniciosa; 
nam cum dolore dictum est ^inimica' unde scilicet redituri non 
erant, quod ex sequentibus conprobatur: dicendo enim 'multis tamen 
ante futuri exitio', id est antequam ipsi perirent, ostendit perniciosa 

15 esse castra quae ipsis mortem fuerant adlatura. et hene cito dictus 
est exittis, cum castra mortifera dicuntur. ♦ 

315. LITORE CVRRVS quia ante <^236> dixerat ^portae quae 
proxima ponto': aut aream litori proximam, sicut solet. quidam 
Mitore' fluminis volunt. 

20 317. viNA SIMVL hoc cst vasa vini, scilicet in quibus vina po- 

nuntur. ORE locvtvs non est perissologia: nam secundum Ho- 
merum exploratores quae volunt, plerumque nutu plerumque sibilo 
significant. 

318. AVDENDVM DEXTRA quia audemus et cflrsu et animo. 
25 NVNc ipsA vocAT REs id cst somnus et vinum. 

319. HAC ITER EST per hostium caedem et audaciam nostram. 
SE ATTOLLERE adsurgere. 

320. coNsvLE provide. 

321. nAEC EGO VASTA DABO de quibus dixit <315> ^corpora 
30 fusa vident'. 



2 huius proceris ovn. L HM (huius proces («tc) add. l) || 4 senumque] senu F, 
om. Daniel || 5 iuuenis G^ || 6 deduxerunt et optauerunt F, corr. Masvicim | 
7 nuntianda] iiuntianda F \\ ad avbae omnia discebpvnt hoc schoUum edidii 
Fabricius quia non pertuleruut illa mandata Aeneae. quae inutiliter iubentur 
dicitur ventus discerpere. || 8 partim ASM\\ 11 pemitiosa et hic et lin. 14 libri 
plerique || 13 ex sequentibus] x in ras. l. et sequentibus Lion, fortasse recte \\ 
14 ipse F II 15 et bene cito dictum est exitio Daniel. nisi fallor, laudandum 
esse dicit poetam interpres quod in initio narrationis tnfelicem fore rei susceptae 
exitum significaverit. || 17 litore aut aream . . . volunt. cvrrvs quia . . . ponto 
Baniel || 18 fortasse proximam dixit || quodam et uoluunt F || 22 quae] quod li, 
om. Z/jffll plerumque sibilo om. M, plerumque sibilo significant om. LII (p. s. 
significare add. T) || 23 significant] apud quem Vlixes Diomedi sibilo innuit 
{II. X 502) Q0i^ri6sv d' aga ntcpavayicav JiOfirjSst dicp add. D || 25 ad res s. v. 
Romnus et uinum T \\ 27 scliol. ad se attollere et consvle hab. T || 29 va- 

STABO HF 



COMM. IN VERG, AEN. IX £ 



-331. 



339 



rocEuqvE PREMiT Qui summissa voce loquitur, aut tacet, 
hveERnvit ciir 'superbum' dixerit enarrat 'gui fortc tapetilus altis ex- 
■uetus': superbum mim est et nohile, ut <(Vn 630) Tiburque super- 
ttm. 'extrtidus' autem pro 'exlructis iapetibus dltis'. veteres et men- 
! ei tori sbmices appellabant. . & 

324. TOTo fROFLABAT FECTORE sousFii periphrasis est, ne vcrho hur 
)aili stertentem diceret. 

326. 8ED NOB AVHVRIO POTVIT DEPELLEKE PE8TEM ' augurio' 
! pro scientia augurii: et ostendit per tranaitum fati necessitatem 

mlla peritia posae depelli. est autem Homericus versus. lo 

327. TEMEiiE paasim, fortuito, neglegenter. vel humi vel peri- 
, ut in consuefudinc solatms dicere tcmerarios homines. 'te- 
aignificat et 'facile': Plautus niagnus est hie fluvius, non 

%ae temere transiri potest. significat et 'stibito': Ennius fguod 
»m temere itis citate catomerariis. ^gnificat 'sine causa': En- 16 
I haud lenicre est quod tu tristi oum corde gubernas. 

. PHEMiT opprimit, occidit. SVB iPSis bqvis circa ipsoa eguos. 
329. PENDENTlA qnasi ebriorum: aut ila iacentium, ut colla 



mt. 
331. SiNGVLTANTEM cum singultu animam efflantem. atro 
t et superioribus adpUcari, ut sit yitelkckis 'sanguine singultaiitent 
', potest ct sequeniibtis iungi; sed melius seguentibus. 



20 



1 ftut . . . tacet] cE. Non. p. 365, 11 M. || 3 superbnt^ . . . ^j 

i, 891, 13 M. II 12 teiuere Bignifieat et facilej cf. Charia. p. 221, 11 K. || 13 Pluu- 
IDS] Bacch. I 1, 52 I 14 Eimins] &□!!. v. 54» Vahl. || 15 EnDiuBJ an: 
T oeciditj cf. Nod. p. 365, 18 M. * 



. nobilel ef. Non. 



V. 473 VaW. I 



1 ad VD0S1I4VB P. s. V. aut summisse lequitur aut tacet et premit hoc loco 

lat oohibet T | 4 extroctis F || ad yvi f. t. a. e. s. p. pro estructia tapetibuB 

B figurate T II eiatractuB F y apetibns F || altua F, altis Daniel Q meuBamm 

; menflnra F ] 5 tori atnjicea F. SdioelUus: toris traea F. cf. Feet. i. v. atrnij 

t ai Aen. IV 26T. mensa et toria tapetes appeltabaut Daniel raensiB et toria 

kpetee appendebant Fabricianum exemplar anni 1613 mensia et toris tapetea 

t^bant ComnieUnvs. || 6 perifraaig . . . dioeret hcA. T \ perifraBius F || hnmili 

eibo T II 7 stertentem T aterestem F humilia terrentem Gl% cul avoviiio s. «. 

Iguiii acientia T | 10 versua] uilll,' ovx olavoieiv ifvtaato nijea nflaivav (II. II 

(9) add. Z) II 11 fortuitu ASLHM \\ ad teuebe i. t. i. s. v. humi nel periculose 

t tflmeif! aliqnando signiflcat subito aliquando facile aliqniuido aine cansa T \\ 

' 1 humi e. q. b.] ef. ad v. 378 || 13 rapidus flnuius eat nic Plaalus || 14 quo 

I J 15 temere Daniel: te in re f {| catomecariis Daniel Ac teoiere 

(afjg Scaliger citati. catomitarii Mascicius. Vahlentia niAil nisi quo tamteinere 

B citati i^nnia tribmt, in catomerariia latere euspieatur Cato temere fieri quae 

tkOtarisio adscripta e margine in ipsum seholium inlata sint similiter iudicasee 

' rr Savptitts, quem Keilius ad Char. I. l. sibi indicasse eommemOTat poH 

i terba quo tsm temere itia legendum esse citat e Catono ChariBiue. || 

I BVB 1. E. s. V. iuter ipaos eqaoa T J 18 tid bkcat rKKUKHiiA c. s. ti. id eat 

Monini colla pendebant iacendo siue quorum colla pendebant cum secorent T \\ 

nit ita Danid: hauddita F haddita (7 



340 SERVII 

333. PLVRiMA LVSERAT pro ' * plurimuin luseraf : vel per pluri- 
mam noctem. 

335. DEO vel vino, vel somno. protinvs hic ^porro tenu^. 

337. PER oviLiA TVRBANS perturbans ovilia: nam tmesis est. 
5 339. MVTVMQVE METV scilicet pecus; nam male quidam acci- 

piunt ^mutum fremit' de leone: quod si dixeris, vacat ^metu'. 

340. INCENSVS ET IPSE PERFVRIT exemplo Nisi. 

341. SINE NOMINE PLEBEM bene expressit et bellatoris peritiam 
et tironis inconsideratam aviditatem; nam Nisus reges interimit, 

10 Euryalus saevit in plebem: Sallustius ex insolentia avidus male 
faciendi. ^sine nomine' autem dixit sine gloria, quorum per humi- 
litatem non sunt omnibus nota nomina. atqui adiecit nomina; nam 
ait ^Fadumque Herbesumque subif: ergo aut ^sine dignitate et nohilitate\ 
aut seorsum plebem dicit et seorsum nobiles, quorum nomina inseruit. 

15 343. RHOETVM VIGILANTEM hoc loco non tautum Rhoeti timor, 

sed et Nisi audacia conprobatur. viGiLANTEif] ^hoc est qui in 

tantum potando vigilaveratj ut metuens post magnum cratera se tegeret* 

346. ET MVLTA MORTE RECEPIT PVRPVREVM multi hic distin- 

guunt, ut sit sensus talis: eduxit gladium multo cruore purpureum. 

20 alii ^multa morte recepit', ut sit: eduxit gladium cum multo cruore, 
et sic inferunt ^purpuream vomit ille animam' secundum eos, qui 
animam sanguinem dicunt. ^recepit' eduxit, ut <(X 383^ hastamque 
receptat ossibus liaerentem. vel secundum Homerum *** Cor- 
nutus ^nocte^ legit et adnotavit utrum ^nocte^ pro morte^ an cum 

25 multa nox esset? 



10 Sallustins] hist. inc. 77 Dietsch., 43 Kr. 



1 ad PLVBiMA N. 8. V. id est per plarimam noctem ut quibusdam placet T 
luserat] x add. F, inde dixit Daniel || 3 vel ante somno om. B^ ad protinvs s. v. 
quasi porro tenus id est continue sine intermissione T || protinvs pro continuo, 
proprium Virgilio Fabricius || ad v. 336 continuasset per noctem aut aequalem 
fecisset nocti si uis per datinum legere id est usque ad lucem produxisset T \\ 
4 perturbans om. F\\S et ante bellatoris om. ASL {add. l) \\ 9 interimit MF: 
interemit reliqui || 10 saevit in plebem] saeuitiam impleuit H || ut salustius MI) \ 
ex Fi et Serviani libri \\ auidus LM: auidius ASRHFl || 11 humilitatemt 
fmatu superscr. a J 12 autqui F || subiecit G \\ 13 radumque F || herbaesumque F 
herbesumque 6r || 16 roethvm libri Serviani\\ 16 Nisi] Euryali Masviciu^ \\ cou- 
probetur AS (corr. a) conprobantur H || hoc est . . . tegeret post dvacpBgsL 
{p. 341 lin. 2) hab. F D 17 tegero F || 18 pvrpvbevm RM: pvrpvream SLF 

A 

pvBPVEBEM A PVBPVREA H \\ multi] morti A8 iji 19 multo] cum multo M \\ 20 
multo om. AS, del. l \\ 22 eduxit] extraxit supr. vers. add. l \\ 23 secundum Ho- 
merum] Graeca nescio quo modo ex codice non exscripsi, sed vehementer cor- 
rupta esse adnotavi. hinc illud certe praestare posse videor, non laudasse inter- 
pretem ea quae Daniel ediderit {II. V 83) ^XXa^s noQq>VQSog d^avatog xal fioiQa 
HffataiT^. II 26 nox] noc F 



COMM. IN VERG. AEN. IX 333-358. 341 

348. viNA REFERT proprie, quae paulo ante potaverat. 
^referf auteiu reicit; Graeoi, tit ille, dictmt dvaq^SQSL. hic fvrto 
FERVIDVS INSTAT scilicet Euryalus, qui saeviebat latenter, ut sit 
^furto' noeturno proelio: nam fures ideo dieti sunt, quod furvo, id 
est nigro tempore furta eommittunt: aut re vera 'furto fervidus', 5 
quia Messapi galeam sustulit et Rhamnetis phaleras. 

350. DEFiGERE EXTREMVM utrum ^ igmm extremum% an ^deficere 
extremum^? religatos non resolutos, sed diligenter ligatos: unde 
addidit ^rite', id est ex militari consuetudine optime ligatos. rite 
cx more, lo 

352. sensit enim paroithesis, nimia caede ferri deest ^illnm^. 

FERRI (pBQ66d'CCL. 

353. Lvx INIMICA proditrix. 

354. POENARVM exhavstvm satis est beue ^exhaustum', ut 
ostendat eos avidos caedis fuisse et cruoris hostilis. viA facta 15 
PER HOSTES ut <(321> haec ego vasta dabo et lato te limite 
ducam. 

355. mvlta virvm . . . TAPETAs mirc artum tempus expressit,. quo 
necesse erat haec omittere. 

356. pvLCHRosiivE tapetas sccundum Graecospcr mascidinum genus. 20 

357. EVRYALVS phaleras rhamnetis et avrea bvllis cin- 
GVLA TiBVRTi phalerae ornamenta equorum sunt. et est sermo 
Graecus xccTt (pdXaQ^ evnoCrixa. ^cingulum' autem hominum generis 
neutri est, nam animalium genere feminino dicimus ^has cingulas'. 

358. TIBVRTI REMVLO DITISSIMVS OLIM QVAE MITTIT DONA 26 

consuetudo erat apud maiores ut inter se homines hospitii iura 
mutuis muneribus copularent, vel in praesenti vel per internuntios. 
sensus ergo nunc talis est: Caedicus quidam Tiburti Remulo, cum 
emn sibi absens hospitio vellet adiungere, misit phaleras et cingula, 
buUis aureis, hoc est clavis insignita. Remulus moriens nepoti suo 30 



4 nam fares . . . committunt] cf. Gell. I 18, 4; Isid. or. X 106; diff. verb. 
340 II 20 secundum . . . genus] cf. Non. p. 229, 8 M. || 22 phalerae . . . Graecus] 
exscr. I»id. or. XX IG, 1. cf. Non. p. 554, 16 M. || 23 %an\ Hom. II. XVI 106 j 
cingulum . . . has cingulas] exscr. Isid. or. XX 16, 4 



1 ad BEFERT 8. V. reicit, ad mc s. v. aut pro tunc aut hic eurialus T || 
3 qui seuebat L (quia seuiebat l) qui furebat ^' || 6 et om. ASHMF ^ 7 ad 
DEFiCEBE K. 8. V. aut extrcmum deficere aut extremum ignem T || 8 religatos Tt 
diligatos X l| 9 rite i/: re reliqui || optime om. M || ad rite s. v. ex more T \\ 
11 deest Masoieius: id est F \\ 16 uastabo H\\ 18 mira arte Daniel \\ 20 cape- 
TAS F H 23 K\<t)<|)dAdP€inoYHTa F Ka4)i|>MAMP€noYHTa G TianqxxXaQ' svnotqza Da- 
niel xa (paXaq' BvnoCrixa Gommeliniis. in Servianis libris deesse moveo haec 
verba. || cingula AS \\ 27 uel per internuntios uel in praesenti AS \\ uel a^ite in 
praesenti om. B || 28 nunc om. AS || 29 cingulas AS {corr. a) || 30 clavis] ana- 
glifis superscr. l \\ insignata ASL {corr. a) 

23* 



342 SERVII 

cognomini haec reliquit, qui postea victus a Rutulis est et occisus: 
post cuius mortem apud Rhamnetem Rutulum ab Euryalo haec 
reperta sunt munera. quod autem dixit ^Tiburti Remulo', aut Ti- 
burtino intellegamus, hoc est de Tibure, ut sit dativus ab appella- 
5 tivo veniens hic Tiburs: aut ^Tiburti', hoc est filio Tiburti ab eo 
quod est hic Tiburtus, huius Tiburti, ut sit ^Tiburti Remulo' sicut 
<VI 36> Deiphobe Glauci. 

359. cvM ivNGERET ABSENs aut cum 86 UU iungeret, aut cum iun- 
geretur. 

10 360. svo MORiENS DAT HABERE NEPOTi nepoti Remulo, quem 

supra avo cognominem diximus. nam quotiens aperte non ponitur 
nomen filii vel nepotis, cognominem eum esse intellegimus avo vel 
patri, quorum nomen aperte positum invenimus; et e contra si filii 
vel nepotis positum nomen fuerit, praetermissum autem parentum, 

15 cognomines eos esse intellegamus necesse est. 

361. POST MORTEM scilicet Remuli, secundum supra dictum 
sensum: nam Donatus dicit post mortem Nisi et Euryali bello 
potiti sunt Rutuli: quod non procedit, si diligenter advertas. 
sane sciendum locum hunc esse unum de xii. Vergilii sive per 

20 naturam obscuris, sive insolubilibus, sive emendandis, sive sic re- 
lictis, ut a nobis per historiae antiquae ignorantiam liquide non 
intellegantur. 

362. NEQVIQVAM non fruiturus. et est 'nequiquam aptat', non 
^nequiquam fortibus'. 

26 363. GALEAM MESSAPi non occisi Messapi abstulit galeam — 

nam dimicaturus est paulo post — sed invenit iacentem et sustulit. 

CRISTISQVE DECORAM bene praemittit dicens Mecoram'; nam eius 

splendore prodente Euryalus capitur. denique Nisus hac ratione non 

proditur, cui hahenti f inferiore galeam, hdbiliorem gaieam Aletes 

30 permuta/vit. 

364. EXCEDVNT CASTRis Rutulorum scilicet: nam supra dixit 
<^313> castra inimica petunt. 

» 

2 haec om. H\\ 3 dixit om. AS (dicit add. a) || 4 intellegimus F \\ 6 remulu 
B remulus LH {corr. l) || 8 ivngebe et F \\ aut . . . iungeretur hab. T || illi 
ow. T II iungere F || 10 Remulo om. B || 11 avo om. BM, del. l || cognomine 
SHF II diximus] dictum est F \\ 12 cognominem . . . vel nepotis om. B \\ cogno- 
mine HF \\ eum cognominem S \\ 13 inuenies AS ^ et e contrario AS \\ 14 autem] 
ut JB ] 16 cognomine AH {corr. a) \\ 18 adtendas J.6' || 19 hunc locum F \\ xii.J 
duocim L (duodecim l) xra F. id est unum de inuictis mpra scr. l || uergilii F \\ 
20 sic] si L (sic Z), om. H || relictis] relicti sunt F || 21 antiquae om. AS \\ 
liquide om. M || 23 et est . . . fortibus om. B || 25 occiso messapo L {corr. l) || 
29 habendi F jj inferiorem Daniel insigniorem Burmannus. fortasse infestiorem 
i. e. perniciosam, vel ferream. jj abiliorem F || ateles F. ceterum denique . . . per- 
mutavit non videntur antiqui interpretis esse jj 31 nam] utASMl \\ dixit om. ASM 



COMM. IN VERG. AEN. IX 359-371. 343 

365. VHBE LATINA non est contrarium illi loco, ubi ait <^VII 

I0)> saepsit se tectia reruinque reliquit habenaa, quoil modo 

i Latina urbe auxilia venire commemorat; intellegimus enim Lati- 

Bum in principto discordiae et tumultus paululum se abstiuuiBse, 

H)Btea tameu nec suorum copias nec propria. denegasse consilia; 5 

i eum et coetui et foederibus interfuisae dieturus est. i^raemissi 

flviTss 1m negue alio loco a Tumo missos usquwn dixit, nec prius de 

menHanem fecit: dtibiialur ergo a guo sint vel qu^is praemissi, 

I ciw praemissi, eum eos constet aHis iam in campo posiHs advenirc. 

LEGio CAMPI8 INSTRVCTA MOEATVR propriej nam legiones lO 
iditum sunt, turmae vero equitum. 

367. FfRNo smi in onmibus honis 'regis' didtur inventuni: nam 
aisurdum esi, dmbus positis, Turnum potius qmm Latmum 
msa dare. 

TEECENTVM quia Romani equites primo treceuti fuerunt; 16 

) aingulis enim curiis deni dabantur, quas trigiuta fuisse diximus 

1>. an 'tercentum' ut oi.' S' ivvia Ttdvres avietav. scv- 

Kati omnes armati: a parte totum: non clipeati; nam clipei peditum 

int, Bcuta equitum. volscente magistro proprie: nam magi- 

fcer equitum dicitur more Momaito qui dictatori adiungi solet. 20 

369. Mvao Troiauorum, iivRosarE svbidant Troianonm. et 
t hcutio de Cicerone poterisne eius -foratione swbire? 

370. LAEVO FLECTENTis LIMITE respiciena situm regiouis lo- 
^tns Qst. 

371. SVBLYSTBi NOCTI8 IN VMBEA Bublustris Dox est liabens ae 
Biquid lucia: Horatius uocte subluatri nihil astra praeter 

pidit et undas. 



. equitnml cf. Isid. or. SVIH 12, 
i de CiceroQeJ divin. in Caec. U, 46 || 20 Horatiua] carm. IU 27, 31 



2 qao L (quod (I a om. F || 4 paulolum ASM (corr. a) \\ obtinuiaae AS 

r. a) [ 7 BQsqnam 6r | de eis lianiei: decia -F || 8 dubitatua G | 9 coriBtat F, 

'. Masviciita || 12 'regia' malim 'Turno regis', id qaod Servium legisse ex 

iUo <td VBBE I.&TINA adscripto apparet || iiam . . . reBpODaa darel qw haec 

lotocA videiur cavere noluisse ne aut 'Tumi regis' aut 'Turni regi (i. e. La- 

po) Ugeretw. verba quae sunl duobns poaitis irtferpretor: eum aut Tumws 

— ' — aut LaUnui Tumo responsa dedisse putandus sit. ceterum totum scho- 

VH videtur antigui inteiprdAs ense. cf. Eibbeck prol. p. 189 Q 17 exipeeta- 

't^rcentom scutati □mueH' || ovct EEJNe^npiiNTEca.N J!^ OTit otstd.-nrMit&Ms O- 

' iaav Baniel || ad bl-vtati o. s. v. a patte totum intellege T J 19 

^tnm] ut haec brenioca illi nero longiorCB aimt add. U B 20 qni ego: quae F 

) Daniel | 21 Mnroa mnro troianoram F Muroaque eubibaDt mmro troia- 

im & U 22 poterisiie] pooe G | orationea) Daniel. scripsisae videtur interprea 

I CicBronts iibri exhibent orationia aubire invidiam cf. Nonias p. 404 et 

"•as. gramm. lat. VII p. 607, 11 A'. 



344 SERVII 

372. iNMEMOREM ammtem, ut <1I 244> instamus tamen in- 
memores: vel iywuriosum, vel incautum, radiis lunaribus intelle- 
gendum. 

373. HAVD TEMERE particula haec raodo ^non sine causa' signi- 
5 ficat, alias 'fortuito', alias ^male', alias ^inprovide', alias ^passim\ 

ut <(327> temere inter lora iacentes, alias ^facile^ : Plautus rapi- 
dus fluvius est hic, non hac temere transiri potest: quae pro 
loco accipiuntur et intelleguntur. adverhium sane qualitatis relatum est. 
375. NIHIL ILLI TENDERE CONTRA hoc est ^nihil contra respon- 
10 derunt': nam Hendo contra sermonem tuum' est ^respondeo tibi', 
Hendo contra iter tuum' est ^occurro tibi': ergo ^nihil contra ten- 
debant', id est nihil respondebant e contra. 

377. AD DIVORTIA vioe in diversa tendentes, hoc est ad diver- 
ticula viae militaris: Terentius ubi ad ipsum veni diverticulum. 

16 diverticula autem sunt semitae transversae, quae sunt a latere viae 
militaris. 

378. ADITVM CORONANT melior est lectio ^abitum', quam ^adi- 
tum': cingunt enim silvam, ne abeant, non, ne adire possint. 

381. DVCEBAT SEMITA legitur et Mucebat': quod si est, ^rara' 

20 pro ^raro' accipiendum, ut sit ^raro lucebat', herbis scilicet in ali- 

quibus locis intervenientibus: si 'ducebat', intellegimus inter calles 

pecorum raram fuisse semitam, hoc est hominum viam. et non 

ostendit quo du^ebat: sed intellegamus euntes, 

383. EVRYALVM INPEDIVNT Mnpedio te' dicimus per accusa- 

25 tivum, et casus mutari non potest, nisi deseras verbum, ut dicas 

^inpedimento mihi es'. sciendum sane multas conferri in Euryalum 

excusationes. reqione viarvm regionem hic rectum iter dixit, db eo 

quod regat tramitem, 

6 Flautus] Bacch. I 1, 52 || 13 vias in diversa tendenteR e. q. s.] cf. Isid. 
or. XV 16, 11 (cf. praef. p. XLII); Non. p. 290, 23 M. || 14 Terentius] Eun. IV 
2, 7. cf. Don. ad hunc vers. 

1 ad iNMEMOREM s. V. amentem uel incautum uel incuriosum ^ || 4 non 
om. AS\b fortuitu SLHa fortuite A \\ male alias om. H \\ alias passim e. q. s.] 
cf. ad V. 327 || 6 teme G \\ lora] tela Daniel \\ apidus G \\ 7 transi F || 8 intelle- 
gantur F || adverbium] ^) aduerbium F (pro ut ex iis quae praecedunt temere 
repetitum delevi) adverbio Daniel || qualitatis sane Daniel || est] hoc loco add. 
Daniel. sententia liaec esjt: fuerunt sane qui 'temere^ ad^erhium qualitatis esse 
referrent. inter adverbia sane q. r. e. F. ScJu)eUius \\ 9 nihil contra] illi contra 
nihil H nihil illi contra M \\ 13 vias Masvidus |1 deuerticula AF (diuerticula a) I 
14 Terentius . . . militaris om. R \\ deuerticulum HF || 15 deuerticula AllF 
(diuerticula a) || autem om. Z/ || 17 abitvm AM\ est om. LF {add. l) || habitum 
LF {corr. I) || aditu H ^ IB habeant BLH (corr. T) || abire H. ne habeant unde 
abire possint Guelferb. I \\ 22 pecodum M \\ 23 hostendit J^^ (ostendit G) \\ 
25 deseras HM: dederas AS detrahas BL deras l^ || 26 es] est LH \\ in- 
ferri F \\ 27 ad keoione v. s. v. id est recto itinere inde appellatum quod regat 
tramitem T \\ rectum] rerum F 



COMM. IN VERG. AEN. IX 372—399. \]4^} 

384. Nisvs ABIT bene meminit veloeitatis, quam ei iu quinto 
<(318^ dedit, ut primus abit longeque ante omnia corpora 
Nisus emicat. inprvdens scilicet remanentis Euryali: ant Vn- 
prudens^ se evasisse; alii Hn^mideiis^ valde prudens aceipiunt, 

385. ALBAE DE NOMINE vel porcac, V6l civitatis, vel rc^^iH 5 
Albani, cui successit Procas. 

388. iNFELix QVA TE REGIONE iiELiQVi sc iufelicem dicit qui 
dolet, non illum propter quem dolet. 

389. ITER OMNE REVOLVENS FALLACIS SILVAE VrbaUUH llUC 

usque verba Nisi vult esse, alii poetae dant Vursus perplexum iter lo 
omne revolvens fallacis silvae% ut Nisus usque ^qiiave sequar^ dixisse 
videatur. 

391. OBSERVATA id cst ohseTvans. silentiuvh pro ^ipse silens\* 
aut ^silentibus\ ut <(IV 525> cum tacet omnis ager. 

392. SIGNA SEQVENTVM militarem sonum dicit, qui varius ent: 15 
napi interdum canit, ut insequantur eos qui fugiunt, interdum receptui. 

393. NEC LONGVM IN MEDio TEMPVS intcr auditum sonum et 
Yisum Euryalum. et est edipsis. 

395. FRAVDE Loci ET N0CTI8 ^ fraudc loci^ difficultate hci, ^noctis^ 
pro tenebris et obsairitate fraudem appellat. quidam ^nfjctis suinUj tur- *20 
iante tumuUu' legunt, ut sit ^noctis tumultu^ nodumo. tumultum ex- 
plorantium dicit. 

396. OPPRESSVM RAPIT hoc csi ^quem iam manus omnis rapit'; 
nam male quidam Widet rapi' accipiunt: quod si admiseris, vacat 
^qnem iam manus omnis'. 26 

397. QviD FAciAT mirc adfectum suum poeta interpomit. 

398. iN H08TE8 quidam ^in enses^ legunt et melius hoc jjutant, 
quam in hostes, 

399. PVLCHRAM PROPERET PER WLNERA MORTEM aut df^JSt 

^adire^y aut deest *ad% ut sit ^ad mortetn properet^: aut certe antique ao 



4 se evasiBee $crip^ e schoh Vtron.-. nnsutiMhe Fl ad i5fkvdk\b s. v. ^juidam 
accipioDt ualde pradtns T | pruden F h \h\ porca^J de portae F {1 dJxit F 
9 muoLTZxs TEXJEEE siLTAE F\ VrbaDUisJ q^id;&in F\ 11 r«rrolven«j resolfj^fj* F. 
et deiDcepe *. r. add. l | fallax^is feilva^ pro UmmaJU: txtii^/tni txAtnplaria »i«^ 
pretsa \ asqueqnaqufr Daniel | 12 videatur iJani^l: kiWi^^VnT F. oa audiatury 
13 ad oi(!FE£VATA *. c. pro objseruans ipse, ad bilestijjvi» *, r. pro ip-y? feilenif 7 
obiiervaiifi. obEtmenr t' \ 14 ut oddidi \ 16 rec^j^tui^ Tfi*J:\*j^t A.iF, ui reci- 
piantor militefe ipei add. 51 1\ 1* et e»t oljpsie F ut ett <j.i\m:'u O \ Vj > y .m 
6^ I 20 obM^urltat^m F \ lil t-.-iiiTi]t.u JP/^ri-ou*: tumultun; F\ Locti* t-xu W* 
1^1 tomultcm O ti-mTiit-: F\ 2i pOiti 'ifcit la<-un/im indicajrit Jj-jnid. ceUrum 
cf. kM. l'erofi. | 24 Tiiient F\ mj.it Jf | amiiyeri^ JiLH j 2^. ad t. y/jl i'^': 
loco mire afFwrtTaa sTs-m intrfrT-oiit iy>e*ui *rt ei add-ibitatioL^r r« JLO-ifiX i^ 
tlios T l adfactsm F \ ZO adir<; Comtiutilifmt: a^i^dire 1*' 



34G SERVII 

^properet mortem% ut Plantus properate prandium, Ennius festi- 
vum festinant diem, ^pulchram mortem\' gloriosum enim est pro 
amico perire. et ^pulchram' ex persona poetae dictum est: vel certe 
^pulchram^ ad eum, qui hoc putat. 

6 400. ocivs pro ^ociter\ 

402. TV PRAESENS NOSTRO svccvRRE LABORi non dicit ^quae 
praesens es' sed ^praesens succurre', id est ilico, statim. et consue- 
tudinis eius est, ut de vidno et proximo ducat opportunas invocationes: 
<XII my ^FaunCj precor, miserere' inquit: et <III 34> nym- 

10 phas venerabar agrestes Gradivumque patrem Geticis qui 
praesidet arvis. et in repetitione Hu dea, tu praesens^ maior empha- 
sis videtur. 

404. si QVA *qua' vacat et hic et in sequenti. 

406. SVSPENDIVE THOLO tholus proprie est veluti scutum breve, 
15 quod in medio tecto est, in quo trabes coeunt: ad quod dona 

suspendi consueverant. qme tam diu dona dici poterant, quam diu 
non profana fierent, sicut in lihris sacrorum refertur. bene autem 
venatorem inducit numen invocare silvarum. alii tholum aedium 
sacramm dicunt genus fdbricae, ut Vestae et Panthei est. alii tectum 
20 sine parietibus columnis subnixum. aedes autem rotundas tribus diis 
dicunt fieri debere, Vestae, Dianae, vel Herculi vel Mercurio. 

407. TVRBARE GLOBVM sana petitio: nam quia tot vincere in- 
possibile fuerat, petit ut saltem eos perturbet telorum beneficio. 
REGE TELA PER AVRAS per noctem, in qua sine auxilio numinis 

25 recti iactus esse non possunt. 

409. FERRVM CONICIT. HASTA de ferro ad hastam transiiv. 
^conicit' pro ^coicit': nam 'conicit' antiquum est. 

1 Ennius] trag. rell. v. 395 Ribb. ed. II, v. 434 Vahl. || 14 tholus ... co- 
cunt] exscr. Isid. or. XIX 19, 6. cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 734 et IX 195 

1 festiuum et dies F, corr. Daniel, cf. Philarg. ad georg. IV 170 || 3 pe- 
rire] deficere F || ad et pvlchbam p. p. v. m. 8. v. aut ex persona poetae accipe 
dictum aut ex persona illius qui hoc putabat gloriosum T \\ b ad addvcto 
8. V. quidam 'producto' intellegunt. alii 'reducto' quia reducitur manus ut 
fortius exeat quod fuerit destinatum T. cf. Tiherii Donati 8cholium \\ ad svspi- 
ciENs 8. V. aut ueneratus est ut deam aut in superna respiciens T \\ 7 es] om. 
A S, est L (corr. l) \\ ilico] illicet L loco F, unde loco statuto pro ilico statim 
iJaniel \\ et consuetudinis] ex consuetudine Ma8vicim || 8 eius] i. e. Vergilii, 
est addidi \\ ut] et G \\ uitino G || proxima dicat F, corr. Baniel || inuocatione F \\ 
9 misere F || inquid F l 10 uenerabor F || graduumque F || 11 repitatione F, 
corr. Daniel || enfasis ^ || 16 tecta AS (tecto a tecti s) || 16 consueuerat HMF\ 
18 tholu medium G || 19 ut inserui || Panthei est] pantei e G panthere F Pan- 
theon Gommelinus. cf. lordan in Preller Boem. Myth. ed. III vol. II p. 372 
adnot. II 20 ades G \\ 21 vel] ue G \\ herculae F hercule G \\ 22 quia om. AS 
tot om. RLHM {add. l) \\ uincit F \\ 23 saltim LM | eos om. LH {add. l) 
26 tecti F || 26 transilit l^ || 27 coicit libri, nisi quod icit L (coicit l) \\ conicit 
BHMFal: conum AS coicit L. cf. Brambach Lat. Orthogr. p. 199 sqq. et 300 



COMM. iN VERG. AEN. IX 400—424, 



347 



410. ADVER8I IN TERGVM SVLMONIS IBiQVE FHANQITVR 'ter- 

n' pro 'tergua' dixit — Salluatius tergis vinciebant pro 'ter- 
forjbua' — , ut inteilegamus hastam iu Bcutum venisse et illic ease 
Bconiisam — ut 'frangitur' sit 'conliditur' — fissoque scuti ligno etiam 
fiTaecordia penetrasse: aliter non procedit; nam si hastam re vera Q 

tctam accipiauaus, ratioae caret quod dicit 'fisso trausit prae- 
cotdia ligno'. alii re vera in tergum volunt esse percussum: quod 
falsum est; nam quo modo ante fiasum liguum est et sic praecordia 
penetrata? sciendum tamen locura Iiunc unum esse de his quos 

s diximus supra <361). jo 

411. Lto.m quidam kumiliter dictum accipitmt. 

414. Hoo ACRIOR IDEU quod tatuerat et quod ei priraus pro- 
hpere cesserat iactus. 

415. TELVM LiBEABAT AB AVRE gestus iaculantis eiprimitur: 
(obus autem generibus manualia lela mittuntur; aut entm ab aure, 15 

At a latere tela iaciuntur. 

416. PER TEUPV8 VTRVMQVE congrue dicit telura per terapus 
iitrimique tranaiase; ait enim 'diversi circumspiciunt', hoc est 'huc 

fjfit illuc ora circumferunt', per quam oportunitatera potuit telura 

tempus utruraque trausire. Asper taraen dieit: 'per terapus utrum- 20 
Bique', hoe est "iuter tempua utruraque', ut e contra <(V1I 30> hunc 
jinter fluvio Tiberinua amoeno, id eat 'per hune'. quod si est, 
nntellegamus in fronte esse vulneratum. 

417. TEPEFACTA CEREBRO alibi <698> et fixo ferrum in 
Kpulmone tepescit. 25 

420. INTEREA donec ille invenitur. calido mfii sAt/oriNE poenas 
« primo nam mi calido dabis sanguine poenas. 

421. PEKSOLVES AMBORVM aut occisotum, aut tuas et Nisi: 
^am duos eos fuisse novit, aupra enim ait 'state viri'. 

424. ASfFLivs de ceiero, posthae: interdum et quantitatem significat, 30 



1. 48 DietBch., 



2 oinciebat J (ninciebant a) \\ i pro conliditut F\\ ecnti] excuti AS (corr. a) 

ito y II 6 praecordio M (eorr, m) ] 6 acoiiFiam H \\i percursum A S {corr. a) !| 

quo modo m». M, tnodo ow. L,A\ flBaum eat lignnm B fisatitn lignnin Bsse 

' ■ ' ' ' eaaet Baniel || 9 hnnc] om. L, bi»c H | nnum om. F. nnnra de 

arj/. adier. l\\ qnoa aupra inBolnbilea dicfcum eat F \\ 14 schol. ad 

41G et 416 om. F | 15 duobaa . . . mittuntur un«* Aoft. M, fdidit Stfplianm \\ 

sim ab aure om. II || 17 peb tihpvb vthj^vb B. idem liber infra ter timpns, 

timpna ea: tempUB (xhibet \\ 21 hoo enfc . . , atrnmque om. AS || 24 Bxo] 

add. R, pedem add. LH (del. B 27 mi Baniel: mihi f H dabie F: daa 

a H 28 schot. ad v. 421 om. F |t 29 eos om. M {add. m) \\ 30 ad i.Mn.iva 

e, de cetero posthac T [\ de cero F 



bnt 



348 SERVli 

ut Terentius quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius, 
TANTVM poTviT lioc Quamvis ad animum Nisi pertineatj tamen sympa- 
thiam etiam poeta ex sua persona fecit 

425. ME ME subaudis ^ interficite' : et est interrupta elocutio 
5 dolore turbati. 

427. NEC POTVIT validior argumentatio ex inpossibilitate, ut 
<^I 232> quid Troes potuere? item <I 529^ non ea vis animo, 
nec tanta superbia victis. 

428. TANTVM INFELICEM NIMIVM DILEXIT AMICVM COntra illud ; 

10 cur ergo venit? dicit: tantum amicum dilexit, ut, cum nihil posset, 
tamen veniret. 

431. VOLVITVR EVRYALVS LETO aut septimus est, aut dativus; 
sed si dativus fuerit, figuratum est, id est *in letum', ut <^V 451> 
it clamor caelo. 

15 433. PVRPVREVS VELVTI CVM FLOS SVCCISVS ARATRO habetur 

ratio comparationis : videtur enim Euryalo Hyacinthum comparare, 
qui pulcherrimus fuit et post mortem conversus in florem est. 

434. LANG vEsciT MORiENs duplcx simiUtudo et pulchritudinis et gestus. 

435. LASSOVE PAPAVERA COLLO DEMISERE CAPVT Homeri est 

20 et comparatio et figura*, nam et ille sic ait, ut multorum unum 
diceret caput. 

436. soLVMQVE PER OMNES an per ohstantes, an protegentes? 

437. VOLSCENTEM PETIT appctit: petitiones enim proprie dici- 
mus impetus gladiatorum, unde Cicero quot ego tuas petitiones 

26 ita coniectas, ut vitari nullo modo possent, parva quadam 
declinatione et, ut aiunt, corpore effugi. moratvr per- 

severat. 



1 Terentius] Andr. I 1, 4 || 19 Homeri est e. q. s.] cf. Macrob. Sat. V 10, 13 
24 Cicero] in Cat. I 6, 15 



1 possim JF II 2 ad avt tantvm p. p. d. 8. v, quamuis ad animum nisi per- 
tineat istud tantum tamen sinpathiam facit ex sua persona poeta T || sinpha- 
tian F || 4 schol. ad v. 425 om. F \\ 5 turbati] corrupti H \\ 7 item] et F \\ 
9 schol. ad v. 428—433 om. F ^ 10 amicum] animum H \\ amicum dilexit] in. 
f. a. nimium dilexit amicum i || 13 figura -^ || 16 iacinthum Al iacincthum S 
iacinctum R iacintum L iacynchtum H yacinthum M (| 17 conuersus est iu 
florem M \\ 18 pulcritudinis G \\ 19 dimissebe AS dimisere LHMa || 21 caput] 
(irjiicav d' mg stSQOoas TtaQri fitiXsiv . . . nrjXrjnL ^aQVV^sv {II. Vlll 306 sqq.) 
add. D II 52 ad per o. s. v. per obstantes T || ac protegentes G \\ 23 schol. ad 
volscentem p. om. F || petitiones vulgo: petas Ubri \\ 24 unde et cicero M \\ 
quod BLHW 25 conicetas LH\\ posse uiderentur Ciceronis libri\\ quaedam R 
{corr. Daniel) quidem H \\ 26 declamatione B {corr. Daniel) || corpore effugij 
corporeae A corpore e. S corpore§ fi^ugi B {sed ffugi add. Daniel) coporeae L 
(ae del, et exedunt su^r. scr. l) corpore H corporea excessi M. haud scio an 
Servius scripserit corporea e. || ad mobatvb s. v. perseuerat T 



COMM. IN VERG. AEN. IX 426—448. 340 

439. PROTVRBANT modo coiifodiunt, unde paulo post ^confos- 
sus'. NON SETivs non segnius, quamquam vulneratus. 

441. IN ORE CONDiDiT ADVERSO archaismos est, ut supra <345> 
pectore in adverso totum cui comminus ensem condidit. 

443. PLACIDAQVE IBI DEMVM MORTE QVIEVIT aut proprium CSt 6 

mortis epitheton: aut ex aflfectu pereuntis dictum est, qui cum amico' 
moriebatur. 

444. FORTVNATi AMiio jYrosphonesis est. mire 1m'um mortem non 
luctu aut misoi'icordia, secl felicitatis testimonio proseqiiitur. si QVID 
MEA CARMiNA POSSVNT verecunde. 10 

446. DOMVS familia. capitoli inmobile saxvm accoi.et in 
urbe Roma lovis templum non fuit. quod cum iam devotum a Prisco 
Tarquinio vellet Superbus Tarquinius aedificare, coepit auguriis 
captare qui mons huic templo esset aptissimus. et cum in omnibus 
Tarpeius esset inventus, in quo erant multa diversorum numinum 16 
sacella, actum est, ut exinde ad alia templa numina evocarentur 
sacrificiis, quo posset libere et sine piaculo templum lovis ej?aedi- 
ficare. cumque omnes dii libenter migrassent, Terminus solus, hoc 
est limitum deus, discedere noluit, sed illic remansit. tunc de hoc 
ipso sacrificatum est et deprehensum, quod Terminus cum love 20 
remanens aeternum urbi imperium cum religione significaret; unde 
in Capitolio prona pars tecti patet, quae lapidem ipsum Termini 
spectat; nam Termino non nisi sub divo sacrificabatur. hinc ergo 
nunc dixit ^Capitolii inmobile saxum accolet', quia Terminus non 
est revulsus de loco. 25 

448. PRAEDA RVTVLi SPOLiiSQVE POTiTi non solum suis armis 
eos exuerunt, sed etiam illa praeda, quae Rutulis fuerat ante detracta. 



1 modo non confodiunt Burmannus || unde] ut F \\ confossos ASF con- 
fossis J2 y 2 quamquam vulneratus om. i^ || 3 arcaismos RHM sarcasmos L 
(sarcaismos l, idem casus pro casu superscr.) archassmos F ^ ^ pectora AS \\ 
6 quia L II 8 ad v. 444 in marg. aequat amborum iidem et laudem et mirabi- 
liter istorum mortem non luctu atque misericordia sed felicitatis testimonio 
prosequitur T || prosx^honosis F profonesis G || 10 verecunde] ad euitandam 
arrogantiam dictum add. 7> || 11 domvs . . . aedificare om. F || cAriTOLii All 
cAPiTOLiA jK ixmank M || 12 cuiTi om. AS II 13 vellet] cum uellet a || 14 ex 
omnibus ASM \\ 10 ad ow. LH (alia ad temphi l) \\ 17 posset et libere M \\ 
18 cumque inde omnes M || dii] di MF, om. LII (add. l; spatium rcUctum in H) 
\\ libenter] inde libenter Ij iibenter inde vulgo \\ 19 discedere ASHl: addicere 
ijff (c/*. Liv. I 55, 3) abscedere M descendere 2*^11 illa 2^ || tunc deo ipsi sa- 
crificatum est JB || de hoc ipso] i. e. propter hoc ipsum superscr. Z || 21 signifi- 
caret] sacrificaret AS \\ unde . . . patet 31 F: unde hoc in capitolio una pars 
templi patet AS unde iu capitolio uel prouna pais tecti patet li unde capi- 
toli/// pronas par tecti patet L (unde in capitolio pars tecti patet l) unde in 
apitolii prona pros tecti i^atet II. fortasse unde in Capitolii pronao pars tecti 

ratet II 22 terminis petat A S (termini petat d) || 23 sub cliuo F || 26 eos armis F 
27 iUa ow. BLU {add. l) 



360 



SERVll 



450, A'fx MinoR rs oASTHis LfvTfs decims repctiiio, 

452. BEHRANOQVE NVMAQVE decima antapodoais, quae fit quo- 
tiene Gommemurautur ea quae nou aunt ante praedicta: ttcqiie Nu- 
mam iaduxit occisum. 
5 453, TBPIDAQVE HECENTB^ CAEDE LOCVM hypallage est, tepi- 

"dum locum recenti caede; unde multi legunt 'tepidumque recenti 
caede locum'. 

454. 8PVMANTEM 8ANGVINE Rivos spumas tunc habet aaDguis 
cum effunditur, nam postea conquiescit; unde bene dixit 'spumantea 
10 rivoa', quia praBmisit ' semineceaque viros'. 

457. KT lAii pRiuA mro Lucreiiamm esi. et hmie dcscriptunts 
caedes et hella morose iliem oriri facit. 

459. lAM liEiivs LVCE BETECTis aupra <;VI 272> et rebus 
nox abstulit atra colorem. 
15 461. COGiT QViSQVE svos sciUcet comites; nam plenum est 

'aeratasque acies'. 

462. ACVVNT RVMOKIBVS IRAS quia duo ausi suut per eorum 
castra transire. 

465. EVRTALi ET NI8I volmit Dou DuUi clamorem esse militum; 
20 aed melius hoc a poeta dictum accipimua — nam Rutuli eorum uon 

noverant nomina — ut sit 'qnin etiam capita Eurjali et Nisi prae- 
figunt in arrectia hastis et cum magno clamore comitantur*. 

466. MVRORru is farts sinjstra alixfd ageits sifum casirontm ostea- 
dit. iiraeterea et prooeconomia esi, quia postea castris per fluviwn 

26 TurHHS evadii. 

467. CINGITVR AUNI 'amne' debuit dicere: numquam enim bene 
m 'i' exeunt niai quae communia sunt generia, ut 'docilis' 'agilis'; 
aed ideo auaus est ita ponere ablativum, quia, ut supra <122> 
disimua, apud maiores hic et haec amnia dicebatuv. 



11 Lacietianum] II, 141. cf. Xacrab. Snt. VI i 



1 repetito F || 2 



K i antepodoBiB A S antipadoBis 



4 

t autepa- 



doBia L antipodoaiB F a&tapodoaiB greca figura M [ i 
. . . looum om. LH || eBt pto tepidnm JAon | 6 locam] 
pidiiequH cruor Fumabat nd aras' adil. D | 8 sfvuintbii 
Bpnroantem F || 10 BanguineoBqne niroB S \\ 11 ad v. 157 
rua bella et caedea diem moroBe facit 



indixit F I b hjpallage 
lic alibi (Vlil loe) 'te- 
F l 9 Bpamant.is LH 
n morg. bene deacriptu- 
iatud lucretia- 



..._i est T II 15 plena A8LH (pleDnra T) \ 19 volunt . . . militum 
20 accipiamus AHM {| 23 ad illud agena iscum eiistroriim oatendit F, < 
Daniet || "ii ad hah dbitbra c. a. t. ii. prooecoaomia e»t quia tuvnuB posti 
caetrie per fluniun enodet T || 29 dicebatur] uerumtamen qnae dnas babent 
coDBOnanteB ante 'is', iu 'i' et.'e' ablatiuum mittunt, ut igui» igae nel igni: 
uirgilinB {Am. IV 2) 'unlnua alit upnis et eaeco carpitur igni': et nectiB nect».; 
uel necti: terentina in eonncho (IV 7, 4) 'cum uecti dorax' (sic) add. D 



gm: I 

ectft.^^^ 



COMM. IN VBRG. AEN. IX 450-480, 351 

468. TENENT FOSSAS tuentur, defendunt. 

470. NOTA NiMiB MiSEEis hoc plus commovebantur: quoniam 
I etiam abscisi vultua uecdum agnitionia amiaeratit notas. 

471. pimATA qiiidam voltint ideo hic Fammi pinnatam a poefa 
Ymductam, ^ia tumuUum et res adversas wuniiet, ut ilhid langere vi- e, 
fjderetur, quod qui belhm nuntiaret pinnatas Utteras dieeretur adferre. 

473. sFBiTvs uisERAE potest pro 'sulntus miserae', vel pro 'sufnto 
I miserae'; ergo et genctivus potest esse. 

474. EXCV8SI MANIBVS EADii bene 'excuaai', quasi nescienti: 

l melius, qiiam si diceret 'proieeti'. lo 

475. FEMLNEO VLVLATV inpatieiiti, ut i(XI 782) femineo prae- 
I dae et spoliorum ardebat amore. 

477. FBIMA PETIT ideo 'prima', quia solent in extrema neees- 
I sitate etiam mulierea muroa ascendere, ut <^XJ 891)" ipsae de mu- 

KON ILLA VIEVM NON ILLA PEEICLI unum pndoris 15 
^.est, aliad salutis. 

478. TELORruo>'E uEuoR Juinc inpatientiam matris Euryali illo loco 
Kjwe&t praemmt, cum eam Euryalus nec profecHonem su(m ad requi- 

( Aenean scire significat, ct tantopere commendat Ascanio: nam 
! Nisus propter illam dicit nolle Euryalum sibi comitem iungere, so 
l'9i«»2 seiret, si quid ei acddisset, intoler<d>iliter eam laturam. 

479. HVNC talem. et est conquestio matrls Euryali plena artis 
^rlietoricae : nam paene omnes partes babet tle misericordia commo- 

rVeada a Cicerone in rhetorieis positas. hvno te ASPicio a qua- 
te caedia. S6 

480. SEKA MKAE BEQV1E8 Euander <VIII 581> mea aera et 
rsola Toluptas. et 'reguies' hic pro solacio. potvisti linqveri: 
['80LAM ab intercepto aolacio. 

. XI 2, 34 [I 22 uvNc talem] cf. Don, ad Ter. Ad. 



coiiinioueba,t!ir A8 (corr. a) || qiiaiiiaiii'| qiiia^^ii'|| 3 abaciasi AS {corr. a) 
^bu L (abBciei l) || ttmiBiaaeDt BL (amiserant l) amiBiBse i/ |[ 4 ad pinnata p. v. 
Iv. V. qDidam peniiatam fa.mam a poeta inductam ideo uoluiit qiiod tumultaiD 
1 «t res adnersas nuntiet ut illud taagere uideatiir quod qui bellum nnntiabat 
litterEig pennatas dicebatur atferre T \\ b quae F, corressi \ i ad hi8kiiab cai.ou 
o. s, Jmwc tdidit FabTidns Horaericnm {II. XSli 448) njs ** iUUz^q yvCa, 
jdfutl Si ot lnnioi KfgKig, \\ 10 uielius om. Ubrt praeter liMl [ quasi diceret 
et proiecti M | 13 ideo ASF: ideoqne £LH, oiii. M || quia petit aolent ULH \\ 

116 matreg] ita Homeriis {li. XXU 4G2) avtag Utl mQyav ti Kcti dvSgav f^Fv 
SjMlov add. Fabrieius |[ 17 hanc inpatientiam . . . latnram liab. T | 18 ciim eam 
igo: cnm ea T, eam om. f || 19 tantofi G || SO uole G |{ Sl accediaset f || 22 id 
Bit talem Ml\\ 33 cum BLJl (uam h \\ de om. H\\ conueuda Z [ 24 na&os a 
l-nalitate oaedia Fabricias \\ 28 aola et aera IIF \\ 27 ad kewhf.b m. f. pro aola- 
BiO 3' I Bolatio F |! 3S aolalio libri 



4S1. CBVDELis qui potui»ti linquere solam, cum pius esses. 
svB TAiiTA PERivvLA ' suh' pTO ' iii' , ut <\ 453> namq^uc sub inijentiM 
lustrat dum singula tcmplo. 

482. ADFAKi EXTEEMis Aiichises <[II 644> sic o aic posituml 
!i adfati discedite corpuB, Terentius' quin igitur, dum licet,'! 

loquimini mecmn, Antipbo? matki melhis 'viatri', quam 8^1 
dixisset 'mihi'. 

483. LAriNTs id est Lafinorum. 

484. NBC TVA FVNERA MATEE id est 'funerea': nam apud" 
10 maiores funeras dicebant eas ad quas funus pertinet, ut sororem, 

matrem: nam praeficae, ut et supra <[VI 216^ diximus, sunt' plan- 
ctus principes, non doloris, funeras autem dicebant quHBi funereas, 
ad quas perfcinet funus, vel derivavit veteres secutus, ut 'fur. 
pro /tmesta diceret, iit homo 'scelerus' sicuti scelesttis vel sceler 
15 dicebatur: Plautus in Psewluh <J1I 2, 28> tnritur sinapis scelera; 
in eadem (lY 6, 3> nunc iube venire Pseuduluni, seelerum caput^ 
id est scelestum. 

485. AVT yvLSERA lavi Roniana consueUido fuit ut mortui lat 
rentur, ideoque has qui hoe offidum impldmnt, poUinetores appellat 

20 diamt, qui mortuis os poUine oblinebant, ne livor appareret extint^ 

486. FESTisA pro 'festimns', nomcn pro parti^io: vel a i 
derivatum, ut ab eo quod est 'festino' 'festinus' dicatur, ut hic 'f^stin<^M 
quomodo superius 'fanera': Sallustius in secunda eohortes fesiinOi 
composucrat: ut ipse ab eo quod 'propero' <XU 85> circumstaHi 

is properi aurigae, ut sit nominativus 'hic propervs'. ct bene 'festina'! 
nam ait superius (AIAy 'excussi manibus radii rcvolutaque pensa^M 

488. «Ko SEnvAR id est inquiram. 

489. FVNVS LACERVU dilaniatum cadaver: uam 'funus' pro car 

5 Terentiua] Phocm. III 3, 16 || 21 pro feBtinaoB e. r|. b.] cf. Luct. Pkc. i 
Stat. Theb. VI 75 | 23 Salluetius] hiet. inc. 44 Dietscli., 10 Kr, 



1 qnij quia L {corT. l) enm F U Bolam om. IILF {add. l) \\ 2 ad sv 
S. p. ia tanttt T\ 4 fatBBHia ASHM et L, ut videiur: kxtbbkth MFal. cnm 
moa fuiaaet dicere uftle uale add. i> || 5 qain] tam 2'erentius || 6 loquimini . . . 
Anti^ho] loqui cumifo F || mecumj mecum cum AS || ad iutri s. t). meliua 
matn dixit quam mibi Tns ad latinis s. v. prolatinoram T\\9 fuaerea] fii- 
nera RF || 10 pertinebat i [ 11 planctasl plantua L {corr. l) plautnB H, geSitB 
mperacr. a || 12 fuoereaBj funeras ASIi {corr. a) ] 18 ad ftnbba m. in marg. 
i. e. tua fonerea mater uel certe deriaauit uetereH aeeutua ut funeram Uiceret 
pro fuueBtain et talea deriuatiouea in antiquja repperinutnr at liomo acelerua 
. . . id eat aoeleatum T\ 16 pseudolo F [pBeudulo (?) {| 16 Bpeudolum F pseu- 1 
dolam T \ capnd F \\ IS ad v. 485 in marg. Romana . . . extincti T | lauerea; 
tur F H 19 polIicioreB J^ || 20 ne lihor apparet F | 21 FTNnaTA (5 |t 32 ut o 
28 FalluBtiusJ fcdt G I secnnda] fcta 0. fortaese in secundo || 24 aicut Hanid % 
ipai G II 26 augurie F \ 26 nt eicuasi G || nianibus O N 27 orf qvo a. s. 
inquiram T || 28 cadauer F 



COMM. IN VKKG. AEN. IX 481-5( 



353 



I poauit. ergo ex pastcriore intellegitnr prim. tior iiim de m 
\6c caput intuens ait. 

491. Si QVA EST piETAS si qua pietas iu occideiii3o est, iii me 
fobetnr. 

492. ME PRiMAM ABSVMiTK FERRO unusquisque enim in pro- 6 
^riae salutis desperatione cretlit uuiTsrsa etiam posse consumi, unde 

P«st quod modo dixit 'me primam': quasi mortuo Eitryalo onmcs Troiani 
mperiltiri essenl. 

494. INVISVM HOC DETRVDE CAl'VT SVB TARTAEA TELO invisum 

I quidem egt hoc et odiosum caput, verum misericordiae genus eat, in 
( si me etiam iratus iuteriniiis. iiirrsiu'] *deest 'tS)i'. et si 'invi^m', 
Iguo modo 'misercre'*'!' 

495. qVANDO ALITER NEQVEO CRVDELEM ABRVMPERB VITAM 

Jiiiic traitit illum colorem luvenalifl <[X 255> quod facinus dignum 
aam longo admiserit aevo? 16 

497. TORPENT iSfRACTAE autea infractae, nunc tamen torpeiit, 
jnt <Xn ly TurnuB ut infractos adverso Marte Latinos. 
mFKACTAE] natwraliter enim Jtomines dolore ac tnim-atione franguntur. 
'8. iDAEcs F.T ACTOR ex nominibtts personarum et fidem et digni- 
^iii^em rei addit. 20 

499. LACRiMANTis iVLi puero dat lacrimas, cui potest sine 
■ pndore; viris fortibus tantum dolorem. 

500. SVli TECTA KErONVNT honorifice. qood autera dicit 'cor- 
Iripiunt', uon iniuriae est, sed celeritatis, id est raptim tollunt. 

501. AT TVBA TERRIBILEM SONITVM hemistichium Emiii: nam sr. 
ksequentia iate mutavit. ille enim ad exprimendum tiibae sonum ait 
Etaiatantara dixit. et multa huius modi Yergilius cum aspera 

invenerit, mutat. bene tamen hic eleetis Terbis imitatur sonum 
Pinbarum. 



86 Ennii] s 



. 452 Vahl. 



I ad V. 489 tn mtirg. ab no quod aequitur id qaoU pr&ecsdit T \\ ad nuc 

. T. «. v. capnt iDtaena haec dicebat 3' | 3 si quo. pietas tim. LHF |{ iu 

K^Ccidendo eat] ain occidendDtD est F |l 5 rniHVM F j G credit] deoreditur LH 

\(eorr. l) creditum F, it\de credit tiim Daniel ] 7 ne primum Fi 10 hoo eat F \\ 

odioBum caput ergo deert tibi . . . tnjaerere uerum . . . iuterimaa F || 11 pi me] 

Bine SF \\ 14 quod om. LR {add. l) || fatinma L (fatinua l) || digaue LR {corr. l) 

< IS ad iNrBAOTAK A. p. V. g. V. quia naturaliter omnea hominea . . . franguntur 

T I dolore cmiBeratione ff || 18 nd iijo»ki m. 8. ». ex nominibus . . . addit T \\ 

^^H bomtnibuB F \ fldem T: finetn F \\ a.t honorifice ASF: homerice RLUMD. 

^^^^V -•» -D Aaoram rersuuni spatiam. rclictvm fst, Homerice slq S^ita r, 

^^^^■irieiut | dicitur ASLM \\ 24 non iniiiria sed F J est] nt raptOre 

^^^^fadd. D l 26 emiathitinm L emistbicinm R einiatichium reliqai 

^V,tha 



a distrabunt 



1 27 tbarantaiita L thara- 



354 



SERVII 



502. INCEEPVIT et inBomait et Begnitiam increpavit. 

503. V0L8CI non mirum quia dicit VoIbcos, cum et Camilla de 
Volscis sit, ut <^VII 803) Volsca de gente Camilla; namque 
para aliqua Tuseiae dat Turno auxilia, cum Tuacos diserimua -(Vll 

5 715^ apecialiter Aeneae favere. iteni e contra pars Venetiae ausi- 
lium praestat Aeneae, quam Turni fuiase auperiua dixlmus. 
TESTVDINE testudo eat acutorum conexio, curvata in testudinia modum 
et similitudinem, ctim a rnilitibus aliqua cimlas obsidetur, et fit vt 
munis eitis siihruatiir. namque in armurum genenbua milites sumuut 

10 ab animalibus nomina, ut 'aries': Sallustiua in modum ericii 
militaris. invetitor aufem lestudinis Artemon Clazonienius fertur, idem- 
que arietis rejtertor dicifur. sctita aerea gestare Curetes primi invenertmt. 
galea TJiradcim tegmen est. thoraces Tkoracc quidam rex dkitur in- 
venisse. Lycaon Arcas gladium longiore lamvna produxisse narratur. 

16 Feleus primus machaeram dicitur invenisse, harpen, id est airvwtn 
gladium tn modum falcis, a Perseo inventam multi dijxrvmt. 

504. F088AS IMPLEHE PABANT vertit ordinem: nam ante est ut 
impleatur fossa, tollantur valli, et aic testudine accedatur ad murum. 
quamquam possumua iutellegere etiam ad foasas eos facta veniase 

20 teatudiue. jiroprie tamen ^fossas implere', 'vallum vcllere': sic cnim et 
Mstorici, 

507. EPPVNDERB CONTBA proprie; tela enim non iaeiuntar in 
subiectos, sed fonduntur. et dicendo 'onme genus telorum' ostendit 
telum vocari omne quod iacitur. 
25 509. ADSVETi LOKGO u. D. B. docet usum in rehus omnibus 

plurimum posse. 

510. 1NPE8TO voLVBBANT rONDERE lioc est infeati ponderis. 
svBTEJt riEssA TESTfDiiis iioc cst sub testudinc. 



1 i»cBEi'viT ioBOimit] cf. Non. p. 329, 23 M. || 7 teatndo . . . erieii militaris] 
Serviana eiBcr. Tsid. or. XVIII 12, 6 ||iO Sallustins] hist. III 22 Dietsob , 23 Kr. 
II 24 telum . . . iaeitur] cf. laid. or. SVIII 7, 10 

I in segtiitiam AS (in del. a) || B et Bimilitadinem testudinJB cum G || 10 
ab aniroalibua om. R ] ariea] aeria A eris S || iricii ASIS icioi LF feriei I) 
hirci B inoi H || 11 iuveotor teBtudinis . . . mnlti diount (sic) hab. T || claae- 
memur F clazamecnB T \ 12 arietes F || repertor arietis T \ BCuta aerea F. Schoel- 
Hw: atauera F Q curetia F \\ 13 galeae F || trachlcum T H toracea G || tonx. T 
troax G | 14 lammina T | 15 macheram reppunaae dicitur T || macheram F 11 
inuoDia G || arpen libri H cnrrum F {| 16 inueQta F Q multa G\ IS aoceudatnr F \\ 
19 poeBimuB M H etiam om. LII {add. l) || facta teetiidine neuiaae Jtf || 21 ofj 
vKixERE V. s. P. bia idem dixit 3' || 23 aubiecto LH (corr. l) g 2_4 iacitur] iucti- 
buB H et L, ut videtur, actibua H iactur l. graeci tb ^Hri cno roii ^dUeiv 
Bicttt latine tela ano lou t^U id est longe aild. D, edidit titephanu» [ 25 ai.bvrti 
. . . omnibua om. RLU {add. l) || 26 poteat R || 27 hoc est aubter infonti F || 
pro mfeati ponderia L || 28 snb leatudine Maeoiciim: Bubter teatudine F 




COMM. IN VERG. AEN. IX B 



I 3ft5 



RrraniKf 



513. NEC UM SVFFICIVNT diu iam DOD Buatinent. 
! 'niunt' pro deiciunt. 

515. AHMOHVMQVE KESOLVIT TEGMINA hic OSteildit 1 
(ouexionem esse testudinem: Lucanas tle testudine 011 484> at 
Ipostquam virtus incerta virorum perpetuam rupit defesso 5 
milite cratem singula continuis cesaerunt ictibus arma. 

519. ETRVSCAM PiNVB hoc cst jpsc Etruscus. 'qiiassabat' autmn 
i 'infert' muUtHo temportm, tit <I 471> Tydides multa vastabat 
leaede cruentus ardeniesqiie avertit equos in castra, 

'3. vos o CALLIOPE pRECOR sjUepsia per numeroa; erat enim lo 
■tectum 'vos musae, aut te, Calliope'. adspirate favete, ut <II 
t85> adspirat primo Fortuna labori. 

526. ORAS EVOLViTE BELLi hoc est ingentis belli narrate non 
intum iuitia, sed etiam extrema bellorum: nam orae sunt extremi- 

^tes. cst autau Ennianum qui potts ingentis oras nvolvcre helli. IQ 

527. TVBRIS ERAT turris huius modi esse ad munitionem civi- 
tAtom et in secundo legimus; sed hae plerumque mobiles sunt, 

nlerumqne fixae: tixae, ut in secuudo <;445> turris ac tecta do- 
Imorum, mobilea, ut in duodecimo <G75> meminit aubdideratque 
as pouteaque instraverat altos. pontibvs pro tahttlatis. 2o 

528. OPORTVNA Loco pro 'oporhino', scilicet circa portas. 



l diu om. L {add. l) ^ i ad RTVNTttVE s. v. deicinnt T || 3 ncptqDpaanxiDc 
liic ostendit O H hic oateuiUt . . . teBtudinein <m. BLH (in maT0. add. I). dttbito 
WH» a^rvii sint haee verha || hiac ANl || 4 tefltndiaem. UEBoi.vir tbomisa incaaiu 
de teBtndine e. q. s. ASFl {| ae in ras. l j h defenno L || 6 limite B || gratem F \ 
COntinaieflG cessemnt A aontinnia se/y//ceBaerunt L (duae liiterae radenda dcle- 
tae 6wnl, tttm c et prior a in ras. 1) continniB BeeBaenmt 7/ || T quaaaabat et 
' ifert . . . crneDtuB liob. T || 8 tytidea T \ mnltas G \ 9 auertite f Q castrAa (1 ^ 
;> citiOPE ifii I aillempiiis jl Biiempsia iS' silemBia .R {jeillemBis /j BylempsiaJU 
^lempBiB i^ ajllepBis eat vvlgo || II aut caliope i et te o caliope 1 1| 12 la- 
|Oiil dactnm eat verbnm a piospeie navigautibns, quibns ventus dicitur l| 
l^pKov apiraie add. Fabricitts i 13 nairate] naiiat enim M narrante f || 14 ini- 
": iuiniititiaa Jl inimiticias L (mitioia I) inimioitia II || extiemitates] 



tlsXF 



a illnd sit incmoriter teneie, memoraro vero exponeie et narrare. eat antem 

imeri (sententia add. Stephanus, sententia: ait emm add. Fabrieiiis, II. II 481) 

ncrc vvv fioi iiovaai X)i,vfi,}iia Siaiiat' ^xovaai, viiiig yup 9lai iifre, napcoiE 

, fmt t( Jiavza add. D, edidit Stephawis || 16 cinitatis -H [ 17 haec A hec L 

^aec HM hac F \\ 13 plcminqne fixae Btae ut hic mobiles in aecnndo meminit 

SnbBideratqne lotaa pontesqne etranerat altos Jl pleiumque flxae mobiles ut 

') daodecimo aubdideiatqne lotaa tiiae ut iii etcnndo tnrris ac tecta doinonim 

lObilflB nt xir meminit subdideratque rotaa ponteeque intianeiat altaa F J| 

. dotnorum oni. Lll {add. T) \ 19 subaideratque H || 20 etrauerat i 

tttnerat H || altoa] Incanns (III 465} 'Htellatia aEibns agger erigitur geminasqae 

'Miaantes moenia turres iiccipit add. I) || tid iHiNfnivs s. f. tabulatis T || 21 np- 

k La II pro oportona 

SelTli oonuii, VoL IL Fuc. U. 24 



529. OPVM VI potest et hypailage esse, ut sit 'ope virium'. 

530. VERTABANT eeufftna: polest et ad Lntinos et ad Troia/nos refenH. 

531. CAVAS patulas. densi pro 'tela densa'. 

533. PLAMMAM ADFixiT adfectate: debuit enim dieere, adfixit 
5 aut facem aut malleolum, non flammam. QVAB plvrima vbnto 

gliacens et magna facta per ventum. 

534. iiAESir ADKSIS nou iam 'adesis', sed quos exedit adhai 
rendo, id est haesitans adedit vel adesos reddidit. 

535. MALOEVM VELLE FVGAM boneatissima elocutio. 
10 537. PESTE incendio, ut <^V 683> et toto desceiidit cor- 

pore pestis. 

541. VNVS subaudis 'et alter': nam non procedit 'unus Helonor 
et Ljcus elapsi'. elapsi scilicet non mortem, sed turris ruinam. 

543. maeonio regi aut proprium patris nouien est, aut cogno- 
16 minem eum filio intellegamus, quia, ut supra <(360> diximus, cum 

filii vel patris nomeu praemittitur et aliud tacetur, coguomines eos 
esse intellegimus. fVRTiM svstvlerat e stupro edncaverat: hinc 
est et dulcia furta- 

544. VETITISQVE AD TKOIAM HISERAT ARMIS Secundum Doua- 

20 tum 'vetitis fato', quia stare Troia dintitts vetahatur; aed meliua lege 
militari inteUegimua , quia servi a militia probibebantur: unde in 
Deiotariana -(8, 24^ purgat boc Cicero, cum fuisset obiectum inter 
equitea quos Deiotarus miserat Caesari, unum servum fuisse: Ver- 
gilium autem novimus trahere aliqua de bistoria. servos sane num- 

25 quam militasse coustat nisi servitute deposita, excepto Hannibalis 
tempore, cum post Canuense proelium in tanta necessitate fuit urbs 
Eoma, ut ne liherandonim quidem servorum daretur facultas. 

545. ENSE NVDO id est stricto, 'ensi' levis' (levis) armaturae 
est; 'mdo' autem stricto vel sine vagina. pakmaqve inglorivs 



) et dulcia tnrtA] georg. IV 31G || 24 servos sane . . . facnltas] exscr. Isid. 



1 gcholium ad opvm vr pogt patnlaa ealahent libri Scrviani {| uirum F \\ 
4 odfeutat .? U ^ haoBitanB Daniel: haeBitat F \ ^ olocutio] cuin houeBtius ait 
forti mala fugere uetlo quani tiraere mala, quod ticnidi eat nou fortis add, D \ 
13 scilicet am. B || 14 est om. F || aut cogDOmiDes eos ease intellegamua R || 
cognomiQe HF | 16 cognotaine H || eos om. H || 17 intelleganioa J,HM | 
19 aBcundum quosJam I' \ 30 fiieto RLI-' {eorr. rT) H (jni F, cott. Dtmid | 
deutius J'' [ Bed om. F Q lege nditari] legebatur milita militare F {[ 21 intelle- 
gamns ASMl\ maliti» AR {corr. a) [( B3 denotariana H deiatanana -F{| 83 
fuieKeJ at {sic) neecio quem ex eo nuuiero Beruum iudicatum. non arbitror, 
non uudiui; sed iu co, etiamsi accidlBBet, culpam regia iiullam fuiRse arbitra- 
rer add. V || 24 Baiiei nftmi|uu Maeviciiui \\ 28 ad nwu s. v. slricto aut aine 
uagina T |{ atructo F 



COMM. IN VERG. ABN. IX 629-563. 357 

llba quasi tiro, ut diximus aupra <VII 796^, quia picta arma iiim 
^H in bcUis habebant. 

648. vr FP.KA fpiidam pardum siffni/ieaH vohmt. 

553. j,ONGE MELiOB LYCVS ergo et Helenor bonus. intee 
tper', «t <;vn 30> hiinc inter fluvio Tiberinus amoeiio. 5 

.555. raENDEEE SAXA MANV quia tunc alti non erant muri, sed 
witd impetum tantum repellendum, ut etiam Sallustius ostendit, ubi 
rBertorium umeria sublatum per muroa ascendisse commemorat. 

55(5. CVRSV teloqve secvtvs nimiam eius ostendit eeleritatem, 
tqui potuit telum missum consequi: nam boc dicit, cum praemis90 lo - 
[teio ad Lostem Tenit; Statius et emi88um cursa conprendere 
(ielum. 

558. EEVELLiT in verbo 'vello' faeit in participio 'vulsus', 

560. QVALiS VBi AVT LEPOREM pro 'qualiter*. 

561. PEDiBVS lOViS AiiMiGER VNCIS quja dicitur aquila in bello 16 
jigantum lovi arma ministraaae. quod tamen fingitur: nam, ut 

Isnpra <TIII 319) diximus, luppiter et Saturnus reges fiierunt. sed 
[fuppiter dum cnni patre Saturno haberet de agriB contentionem, 
■ ortum bellum est. ad quod egrediens luppiter aquilae vidit augu- 
Prium. euius cum vicisaet auapicio, fictum est quod ei pugnanti tela 20 
miniatraverit: unde etiam a felici augurio natum est, ot aquilae 
militum signa comiteutur. 

562. QVAESITVM qui requiritur: nam praesens a passivo non 
habuit. et est hysteroproteron; uam post raptum reqiiiritur: vel 
'qttaesitum' regniren4wm, xo&ijtov. mvltis balatibvs id est cttm 26 

_ muUis balatibus. 

563. MAHTivs Lvpvs aut crueutus, aut Marti dedicatus. 



11 Statius] Theb. VI 568 || 15 quia dicitur e. q. s.] eiBCr. mjthogi', 11 3 
t m a, 4 j 19 ad quod egrediens e. q. a.] cf. Isid. or. XVill 3, 2 

1 tyro libri H ad auh. in marg. quia probati iu bello iuilites Bolebimt habere 

\ pieta T \ picta] pnto f || 3 quidam . . . Tolnnt feo6. T | perilum F 1 

■" B G II G PBNDEiiK AH i-BAETBNUEBK F || 7 ud ow. ff U taiitnm om. F \\ 

jiuB ostendit oi». i/ || 8 humeris ASBLU || 10 qnij quia F telo 

misao Z I 11 emiBsnm F: mjasuni Serviani li&nj conprehendere ASHM 

iprendere a) cnmprehendere £ || 13 □ello ASIIF, <m. LH {add. l), nelli 

i nello, ut videtuir, M neUi a. in perfeeto velli Surmawni» in Ver^io 'velli' 

JMSt in perfecto F. SdtoelUus. cf. BiotH. p. 372, 12 K. i 11 qnaliter] compuratio 

tommea (11 XXU 308) ottiijeEv 3i dlels . . . ^ siraxa laycoov add. D, editUt 

hanvgn 15 in bello gigantnm aqnila -FBSl miniiitraaerit J.£r3f; miniBtra- 

RLHF mintetrasset mySiographi miDiBCrarit Gudferbytani | angnrib; F \\ 

t aqoiU militaria signa comitetnr F | 23 queritur J^ H S4 habet F | prot;Bt«rou 

JLHF (jsteroproteron a) projsteron S H 25 ad ii¥AKBiTv« s. o. aot qni reijai- 

fctnr ant reqmrendom T \ noHCTO.i F, corr. Daniel j ad m-LTia b. s, v. acilicet 

'" 1 r 1 87 morti M (toir. m) marte F \\ dicatoa F 

24* 



358 



SERVn 



564. AQGEEE COMPLENT agger esfc cuiuslibet rei coacervafcio, 
imde fosaae aufc valles possunt repleri. siih<mdiendum tamen 'alii'. 

566. INQENTI FBAGMINE MONTis supra dicti sasi exaggeratio eat. 

567. LVCETIVM solura Iioc nomen est, quod dictum a Vergilio 1 
6 in nuUo alio reperitur auctore, sane liugua Osca Liicetiiia eat Iup*l 

piter, dicfcus a luce, quam praestare hominibus dicitur. ipse ed 
nostra lingua Diespiter, id esfc diei pater: Horatius uamque Die- 
apiter plerumque per purum. 

5G9. riiG lAcvLo bonvs nescias de quo dixerit. 
■ 10 570, CAENEA TVRNV8 TVKNVS ITYN ut aifc Lucilius bt 

scbema est, quotiens sensus variatur in iteratione verbo-J 
rum, et in finc positus sequentis sit cxordium, qui appnilniHr^ 
elimax. 

572. vito TVttKiBVS aut pro defenaione turrium: aut sic magui, j 
16 ufc turres putares. 

573. HASTA TnEMiLLAB Themillas Themillae, ut Aeneaa Aeneaefl 
'levis' autem 'haata' pro 'leviter veiiiens': uade efc 'atrinxerat' dixi^ 
id est paululum vulneraverafc, ut <^ 478^ fcandem etiaiii magnafl 
strinsit do corpore Turni. 

20 574. DEMENS qui acutum quo ae tuebatur, abiecit. 

61f>. ALis peunis, 
576. LAEVO ADFIXA EST LATERi ostendit vulnerts locum, quen) 
ante suppresserat. sic in quarto <;089^ infisum stridit sul 
ctore vulnus. 
26 577, SPIKAMENTA ANIMAE definlfcio pidmonum. 

579. ciCTVS Acv cnLAHTDBH hoc cst habeus chlamydem Phry- 
giam, ut <;III 484) et Phrygiam Aseauio chlamydem. et est 
fgwratum 'piettis cklamifdem'. feksvgine clarvs hibera femigo 



1 agger . . . rcpleri] eiBcr. Uid. or. XV 
Gell. V 12, 5 aqq. II 7 HoratiQH] carni. I 3) 
XXXIV Mnell. H 17 stbisxerat paultilnm 
28 ferrugo . . . Bubnigrae] cf. iBid. or. XIX 23, 



lU Lucilins] lib. '. 

itl cf. NoD. p. 403, 12 j 

6 et XIV 3, SG 



1 rei otn. F | cnmalatio 2"' || i Lvr»rYM i'' || a] cnm H || nergilio 
peritor ItF reperiatur A8M reperiebatnr L repperiebat H | lucucina i 
cretjum H || 6 dicitnr hominibnB F [ ipae est enira noatra V \\ 7 diei] dies Ft 
a ad mc I. s. V. id eat alter de ilUa duobus T || 10 itin Hl ains 1. sttin r 
VTiii MF H 11 scema BLM | quoticB 1{ qaoeiena F || verboram] uariatiir 1 
(corr. () II 16 turrem F torrim Siep/MtniiS et Damcl || 17 ut extrinserat diiit Pu 
strinierat] extriMotat AS (corr. a) y 18 paulolum ASM ieorr. a) paalniH FS 
ao qno tegebat F qno te tes^bat Dankl | 21 pinniB -H-Ffl 23 Bup X || Si; 
monum] pnlmorura i'. quia dioitur (sic) a apiraudo i. e. a piilen, aicnt g 
«vfvfitoi' KBo lon KvcEiv*add. D || SG pictts . . . ABCFiiiio chlnraydem om 
hoc eet . . . Aacanio cblamjdem om. LU {add. I) [ ii «ist M || frigidani clamiS 
dem M l 37 at . . . cb]am;dem om. M \\ frigidam F \\ et eat figui-atua pictuiil 
clamide F, corr. Masvieii*» 



COMM. IN VEIiG. AEN. IX 664-687. 359 

loloris geana est, qui vicjnus est purpurae aubnigrae. 'Hibera' 
tatem modo non Hispana, sed Pontica: nam Hiberia para Ponti 
' Fersklem d Arnwtiiam, ubi optimc colores dwcrsi tintjuntvr, 
rtit ostendit Horatius dicens herbasque quas lolcoa atque Hi- 
%eria mittit, venenorum ferax, 6 

I. GENITOR QVEM MiSEliAT AKCENS ordo est 'stabat Arcentia 
>£lin8 Arcens in armis egregiis': nam non congruit ut buius filii 
praetermisso nomine, bis fiat patris coramemoratio. 

581. SYMAETHIA ciECVM FLVMINA Symaethos fluTius est Siciliae, 
I rege Symaetho dickis, haud longe ab urbe Catinenai, circa quem lo 
mt Paliei dei, quorum talis eat fabula: Aetnam nympliam, vel, w( 
jHidam mlwnt, Thaliam, luppiter cum vitiasset et fecisaet gravidam, 
Viimena lunouem, secuudum alioa ipsam puellam terrae commendavit, 
let illic enisa eat: secundum alios partum eius. postea cum de terra 
■«rupissent duo pueri, Palici dieti aunt, quaai iterum veuientes: nam 16 
idliv ^xiiv est itemm venire. hi primo humania hostiis placaban- 
, postea quibusdam Bacris mitigati sunt et eonim imnutata sacri- 
KficiA' ideo ergo 'placabilis ara', quia mitigata sunt eorum numina. 
tUieos natiticos deos Varro appellat. alii dicunt Zovem hunc PaUcttm 
»opter Jtmonis iracundiam in aquilam commutasse. alii Vulcani et 20 
tnae fiUwm tradunt. sed incertum ex qua recondita historia Arcen- 
i i^m induxerit: neque enim sine ratione vel lums Martis appo- 
et quid homo Siculus in hoc beUo facit, quem nusquam supra 
»m Aenea didt ad Italiam pervenisse? 

585. UQVEFACTO TEMPOitA PLVMBO DjPFiDiT plumbum enim 26 
ictum nimio rotatu et aeris calore dissolvitur: Statius et arsuras 

Eeaeli per inania glandea. 

586. POURECTVM ExTENDiT tiAKENA Intellegimus eum cecidisse 
ma murum. dicendo autem 'multa' ostendit corporia proceritatem. 

587. TFM PRiMVM BELLo koc loco pucrum ideo poeta fecil armari, ao 



4 Hotatiua] epod. V 21 || 9 Sjmaethas e. q. b.] Serviima. esscrips. mytbogr. 
JlSO, 1145. cf. Lnct. Plae. in Stat, Theb. Xli 156 et Macrob. Sat. V 19, 16 || 
1^6 StatinB] Thtlj. S 633. cf. Luet. Plae. ad huoo vere. 

a iapajia L Bpana H \\ Hiberia] libera F | 3 perBidam F || ooloria F [ i lol- 
cob] colclioa ASM ioleos F colcoa ^ | 7 egrcgins ASUM egrediena H \\ 
8 iiermisso M |{ syiimetliua i jmettoH ¥ || ailiciae AS ciliciae H || 10 ywHto F 
Symetho Daniel || quam Ii (quem l) || 11 pallici L falici F || 12 taUaiu G 11 
13 ipaam . . . Becundum alios <m L, add. i || ipsam pnellani| partum eina It \\ 
m i* Becnndnm alioa poat partum oius cnm de tecra empiHaent dno pneri my- 
■hogr. I I 16 pneri om. LH {add. T) || 16 TTd,MNiKiN ALH tt^mnkcn M (corf. 
" mJ) TIJ.1TN1KIN M naxiuion F || 18 inde ergo F Q 19 appellaut F \[ hnnc 
m F II 20 innonem F ] 23 qnem Daniel: quae F p 36 arsura B \\ 30 ml 
il in marg. ideo hoc loco poeta pnetum facit arman . . . donanit T || poeta] 
^oatea Dmml 



360 SEltVU 

quia lci/it iii historia putitos dc hdits yluriam nportassc: fiiium Mard . 
Drus:i annorum sedecim; Crispini filmm Orispimm m Corsica, 
fugeret exercitus Spurii CarviUi consulis, bellum reatiiuisse; apitd SoramM 
hdlo Italico ab Herennio puenm in acitm eductum, a quo hostem% 
6 vccisum spoUatumque; Lucii Tarqutttii fiUutn, qucm ob /wc jxttcr aurea J 
bulla pradextaque donavit. 

590. MUJOEEM GERMANAU quia tnaior ujuipha fuerat, lovisJ 
voluntate. 

592. DIGNA ATQVB INDIGNA RELATV 'mdigua', id est turpia etl 
10 obsceua, «( dici solet ^fanda d itcfanda''. 

503. Novo REONO aut uova regii geueriii adliQitate: aut quiw 
etiam ipsi per regia filiaui portio debebatur imperii: aitt partem reg 
a Tumo acccperat. 

594. INOBNTEM SESE CLAMOKE FEREBAT UOU eriit iuj^eUB, Bed| 

15 ae esse clamitabat iugeutem. 

595. ITERVM (lenuo: uam iam tertio obsiileutur, et 'iterum*! 
uon nifii de duobus dicimua. 

596. ms CAPTI 1'HRVGES semel ab Hercule, post a Graecivfl 
alii tradunt semel a Graecis et nunc a Lattnis: hoc et magis apiuin.<l 

30 csse Nimani personae, t4 sc vicisse cxistimet, qwi iam iactans et j 
latis inducalur. mobti 1'RAETENDERE mvros emphasis est; 'morti' , 
enim pro 'bello' poauit: sic aupra <,'141> leti discrimina parva. 
MoaTi i: flf.] cim pottterit 'hosti' dicere: scHicet ut nihil Troianis 
rdiqumti sit, quam pcrire. 

2B 597. NOSTEA CONVDIA aut quasi Turui coguatus loquitur: aut 

iuvidioBe retorquet 'nostra conubia', et vult causam omnium esse 
communem. 

598. iTALUii ad Italiam. 

599. NON Hic ATRIDAE exaggeratio vituperationis : i 
lio tautum Be Troianis, sed etiam eorum victoribus praefert. potest i 

'Atridae' inlellegi, quarum conitujes aut deserutit marilos, aut intor 



1 marti dra 



Fi-ib 



.(.ffH 



fiigeret et exercitns G || 4 ad herennio F M 



G pogt Bpoliatiimque lacunain indicavit Daniel | locii tarqoiiii G | filiaB libr 
eorr. Daniel H Q hoc eet AS <^ 10 ohBcara. RH obaueoia F y 12 «tiamj et F i\ 
per] pro Af y 15 clatuabat J'' \\ 16 denua . . . et iterum om. RLH {add. l) | 
10 ad iTKBvM V. T. s. V. (|uidaai itcruni aemel a, greeiH intellegaQt et nnDc a 
latinia T || hoc et inagiB ego: hoc eat magia F et hoc magie Danid y 2C 
vicisBe ego: ae aiBiase F feniBiBse G bq coepiasB (». e. 'c^SBe') Daniel \\ 21 
fasia tibri y 2'J diacrimiae pnrvo vulgo. cf. Am. 111 685, eeterttm x. f. m. add. A S 
34 reliquum sit quam perire Mailliciwi: reliqtiiun periro F y 26 coguatoB H 
cognatia F ] 26 indiuidioee H | retorquens i (eorr. [) retorfiaent Zf H 2S od 
ITALUM s, V. ad italiam T\ 29 nam . . . TroianiB om. Llfi 30 tantamj solnm 
H II 31 atriJaa /-', conra-i 1 tyriLutint G 



COMM. m VERG. ABN. JX 590— 60G. 



361 



imfiiii reoerttmtcs. fandi fictoh vlisbs aut fallax, aut loyadai- 
daXog, id eat qui doliim celat sermoiiis ornatu. 

fiW. DViiVM A STnsvE GEXV8 Italiae disciplina et vita laudatur: 

iquaui ft Oato in originibus et Varro in getite populi Romani com- 

moraL 5 

601. GEI.V DVRAMV8 ET VNDI9 undis gelidis: et eat Sv dia dvotv, 

i ^11467) hamis auroque trilicem: nam nemo quod plus est 

Eprius dicit; ai enitu duo essent, ante aquatu diceret, sic gelu. 

VENATV pro 'venatui', ut 'curru' pro 'currui': ahlalivas 
W^K^HUS, ml pro dativo. pvehi hene vmationem ptteris ikdit, opus ntsti- iu 

itivenibus. silvasqve patigant ipsi fatigantur in ailvis: 
Kaut pro feris silvas posuit, iu quibus sunt ferae. 

FLECTEEE LVDVS EQVOS aliorum labor nostrae pueritiae 
^odua eat. 'fleclerc' aulem verbo antiqna usits cst: nam cquitcs apud 

j flexuniae vocabantur, siatt ait Varro rerum humanarum, sane 16 
[ mcminit sui, nam ait st^eritis <V1I 162> antc tirbem pueri 
Uit primaevo flore iuventus exercentur equis. 

604. AT PATIEKS OPEEVM PAEVOQVE ADSVETA IVVENTVS boc 

Jet in georgicis <^n 472> laudat: nam maguae virtutis est in nimio 
Llabore parvis esae coQtentum. 2U 

605. TERRAM DOMAT bene bellieo usus est verbo: et ne a re 
Bfliilitari diacederet, non dixit 'terras colimua', sed 'domamua', ac si 

iceret, cum hostea desunt, terras ferro domaraus, iivatit offiba 

' ojipidum guiiiam a viw castellogue mat/nitudine secemant: alii 

mtn muro fossave aliave gua mimitione eondusum: alii hcum aedi- SB 

i eonstitutnm, uhi famm mmiHnm forum et murus sit: alii oppi- 

t dici ab opposHime murorum; vel qwd hominib^ts locus esaet opple- 

W^; vel cptod opes illo munitionis gratia congestae sunt. 

606. ivvENCVM TERGA FATiGAMvs HASTA agriculturam sine 
Fficio belli nou gerimus. est autem cacosjntheton et homoeote- ao 



34 oppidui 



:geatac Bunt] cf. Uid. i 



, XV 2, 



sq. 



1 logodedalus AMl a loto dedalos K locodedalOB LH longodedalos F 11 

p dolatn celftt] doloBCobat F || ornatn AS et in rns. /: ortu HHM ornato F \\ 

dfa dyin A eDdiaduu M en diu diin L eadym II enDiadia Jlf ondjan- 

P jl 8 si] aic F [ duo] dieti 6' H antequom SLH {corr. sl) aote aquaiu iam 

I 9 nenato H || lO dedit opus Uotnmelinw. deditoieB F \ 11 iubenibuB F || 

gft ant] uel F \ Bilvas] Biluam L \\ 13 Lvtios AHF || U «d p. 303 tn marg. cum 

%eit flectere antiqno uerbo ubus est quia apnd neteres eqnite» fleiuntae uoca- 

' mtur 3' I 16 fleiuntae F fleseunt* G. cf. J^lin. nat. hist. iXXIU % 35 'eele- 

.1 Mib Bomulo Togibusque suni uppeliati, deittde /lexttntes^ Heiutes Salmasius 

d-Lam^d. Gomiitod. 11 \ humanomui F \\ 17 iunentue et enercentur F (et et 

' om. G) II 23 disceret F || 23 ferro] fere Ji \ 24 oppidum quidam . . . con- 

9 aunt hab. T \\ 25 aliave qua] aliqua T y mouitione F ] 28 opns T \\ moni- 

i F II 29 agriculam F \\ 'M cacoBintheton et omoteleuton S uaeoayutheton 



362 



SERVII 



leuton : ruim -[^ ita 'vcrsa lutsla iuveiicorum lerga falujamus', id est^ 
caedcndo urgemus. 

607, SERA SENECTVS va aliis 'tarda senectun'. 
fi08, DEBILITAT VIRE8 ANffli bene 'animi', quia noii est ausus \ 
5 corporis dicere: nec enim pot«st fieri, ut quamvis robustus senesj 
vires habeat prioris aetatis et suae conparetur aduleeceatiae. 
ergo licet dicat fortes esse etiam senes, bona tamen usus est tem.-J 
peratioue, ut diceret uihil atiimorum rigori derogare tempori 
vetustatem. 
10 609. vANiTiEn OALEA fREUJMva ul est sempcr militamus. 

611. VOBIS PICTA CROCO vituperatio Troianorum, in qua utitur'! 

argumentis, quae in rhetoricia commemorat Gicero, a gente, ab j 

babitu, a gestu, ab animo. et sunt molliores versus, apti ail carjw.-»- J 

dam mollitiem. sane vcstcs acti pictas coloribus Fhryges primi invent- 1 

15 runt: natn ideo ei artificcs talium vestium phryffioncs appcUati sunt. 

FVLGENTI UVRICE purpura. hanc autem vitio et dedecori apudj 

maiores fuisse conatat; luvenalia <XIV 187> peregrina iguota-J 

que nobis ad scelus atque nefas quaecumque est, purpurv 

ducit. 

ii) 613. DEBiDiAE coRDi Tobis 3unt: et est ftb animo argitmeniu 

CliOREis servavit hoc loco uaturani syllabae, quam iu sexto ^644)3 

metri eausa corripuit, ut pars pedibua plaudunt choreas etl 

carmina dicunt. 

613. ET TVNICAB MAN1CA8 tunicae vestrae habent manicas 
26 quod etiam Cicero vituperat, diceus manicatis et talaribus tuni* 
cia: nam colobiia utebantur antiqui. sane 'hahent' his audiendum, 

ET HABKNT REDiHicvLA MiTRAE illud dicturus fuerat, habetis ifil 
pilleia redimicula: quod convertit iu vituperationem maiorem, dicer 



omm. p. 296, 3 K. Chatis. i.. 271, ! 
appdlati gunt] cf. iBid. or. XIX 28, 23 | 
. . antiqui] cf. kid. or. XIX 22, S4 



1 nam . . . urgcmae] cf. Fompeii i 
Donat. p. »96, 18 K. J| 14 sanc vcstes . . 

26 Cicero] in Cat. 11 10, 2B | 26 nam . 

us omoeoteleoton A cacoeintbgton (cacoBintethou //) exomoetoleuton LII cato-'! 
BJntheton ex bomo oeteuletoo M cocoHintheton ex bomoe teleatd F | homoeo.-| 
tcleuton] uam terga cum eodem fine casuB terminatur ut ueraa hsBta aild. D |^ 
1 naiu Bfit ita Manvidm. fortagse num eie ista iunge 11 3 fcAoI. ud e 
MLRM {add. l) || tabda F || alii F { tardu] aeni F\ 10 ad cahitih:>i < 
ni.-miier militamua T \ 12 abl et Ml, om. F | IS et geatu f | ab a 
liLUF (ul) habitu a gcatu ab aninio m ras. 1] || moUioreB Daniet: lueliores f fl 

14 moUiaom F moliara G, corr. DanM || aco F'^ frygea F || 15 artificiB *' T_ 
tftliara Q ] frytjioneB F \ appellantur Daniel || 16 haeo L (t hanc auperscr. t) [ 

15 uobilia II n adque LF \ 19 dicit ASll \ 20 ad nKaivuE c, s. v. ab animo 
argnmentum i' Q 21 qnam in Boxto metri] qsunque in ctri F | in Bexto] dixi 
AS {ut diri i« textu, iu .vi. in marg. a) |j 25 et] ac F | 26 colobis F \\ autiqui] 
quae sunt aicu loii hoIoou add. I) (quue dicta eunt UTto tov koIo^oO J'a6rtciu9)| 

27 UloB F 



COHM. IN VERG. AEN. IX 607- 



363 



'relii^atas habetis mitraa'. nam pillea Tironim sunt, mitrae femi- 
narum, quaa calauticaa dicunt. mitra autem proprie Lydorum fuit, 
ut <^IV 216> Maeonia mentum mitra: quem habitum imitati sunt 
Troiaui, alii mitras meretricitm essc vohterunt, quod kic faniquam 
effeminatis obidlur. 6 

614. o VERE PHEYGiAE ipBOs vituperaTerat Thryges', uuuc aU 
maiorem iniuriam Phrygias, non Phryges dieit. alta dindyma 
montes matris deum. 'ite' autem 'per alta' sic illxit, qtiasi ciirriCe 
per Dindyma et ducite choros per Dindyma. nec sufficit Nuwano 
loqui miuriam Troiatiorum, nisi etiam sacris numinum contumeliam to 
facial: sed hoc iam quasi moriturus loquitia': hoc est enim 'digna cUgue 
indigna retatu vociferan^, ut 'digna' sint guae dc suorum virtute dixit, 
'indiffna' quae impia et in deos ausus est. 

615. BIFOREM DAT TIB1A CANTVH bisonum, ioparem. et aer- 
vavit eis tibiarum suarum, id est Phnjgianm, naturam. nam tibiae 15 
aut Serranae dicuntur, quae sunt pares et aequales habent caveruas: 
aut Phrygiae, quae et inpares sunt et inaequales habent cavemas. 
ei^o 'biforem' disaonum, disaimilem; uon enim sunt pari modula- 

I tione conpositae: ut cuim ait Varro tibia Phrygia dostra ununi 
I foramen habct, sinistra duo, quorum unum acutum souum 20 
I habet, alterum gravem. 

616. BVXVSQVE VOUAT BEEECYNTIA a monte Berecjnto dicto. 
Iidicitur autem et 'haec buxus' et 'hoc buxum', ut et torno rasile 
■^uzum: uude auperfluo quidam arborem geueris feminini esse volunt, 

1 hoc loco etiam de ligao generis femiuiui habeamus esemplum. 2b 



exBCT, leid, XJX 31, i \\ 23 et toruo] georg. 



1 pillei B l i calautiuiij ASRUF: caf'//laticaB L (uaulaticHB fuit, ut vi- 

IdEtur) caJaticaa M calaoticaB vuJgo |{ 3 nioeiiia JIMl'' tnelia L {corr. I ^ 

B tnetricum J-', corr. Daniel Q hic est tamquam F, est delevi || 5 tffemiEatiB IJa- 

|'«mI: obfemitiatia F | obicitur F: obiectum Danid I 6 □ituperHit KL (corr. 1) \\ 

kigen L fr^geB a-. hygaa ASHMF frigas Jf U B«d Dunc ASMl\ ad inaioreB 

FiBiDriaa L \ 1 FhrygiaH] frigati II frygas Jlf F H fr;gea M friKea Fal: frigaa 

ABRLH^ dixit F y dii'it| Mcut homerua (11 Vll 96) a (»0» aniiljix^ett . . . 

tdvi9ev . alvas adii. D || 9 Jmdima F || chorua F | diiidima F J 10 ad v. 616 tn 

VlMr^. . - - truiauonim coutnmHliam numiaibua facit. ut baec quaai iam mori- 

~ i loquitur. et haec sunt illa indigua quae supra dixit T (anle troianonim 

vox tvanmt) 1 oomano F \\ coutumeliam F: coniunctam Daniel || 12 relato 

KSFI riiJae Daniel: qun e (i. e. qua eat) F j| 15 fragiarum F y nam ow, MLU 

^aad. 1) D 16 aut] autcm B \\ aerranae libri. cf. quae Mtmmnetim e<irp. ittstf. 

'. mi. I p. lf)3 ad til. 649 e:spotuit. J IT aut Pbrygiae . , . habent cavernas 

. A8MF B 18 bifonem 8 biforem A, sed r in ras. a | diaBimilewque F \\ 

int im. F II 23 etj aut Vergilivs H 24 esBe voluut . . . feminini om. LHF 

W{add. I) U volunt] lignum ineiBUm ncutri add. li \\ 26 eum oin, A!<1 



364 SERVn 

617. ET CEDITE FERRO aut ferruin relinquite, et est iteratio: 
aut ^caedite ferro', id est cum viri non sitis, abscidite partem virorum. 

618. lACTANTEM de suorum gloria. dira canentem ad in- 
iuriam Troianorum. 

5 619. NERvoqvE EQviNo qiiia in arciibxis nervi equini solefU esse: 

Accim Fhilocteta tendens nervo eqtiino concita tela, 

621. ANTE lOVEM SVPPLEX PER VOTA PRECATVS atqui Apolli- 

uem debuit invocare iaculaturus sagittas; sed dicimus ideo lovem 
invocatum, quia omne initium et incrementum lovi debetur, ut ab 
lOlove principium musae. unde nunc Ascanius non quid faciat, 
cogitat, sed quod primum faciat: inde invocat lovem. 

622. IVPPITER OMNIPOTENS hoc cpitheton interdum ad gloriam 
numinis ponitur, interdum ad causam dicentis. namque hoc loco 
dicendo ^omnipotens' ostendit eum etiam his qui per se minus valent, 

15 praestare posse virtutem. 

623. IP8E TiBi bene ^ipse% quia adhuc po Ascanio pater solebat 
sacrificare: fiam ideo et ^solhmnia^ ait, quae fieri solerenty ut se osten- 
deret, si victoria et pax esset secuta, etiam illius officii capa^cem esse. 

FERAM SOLLEMNIA DONA ^feram' de iuvenco non dicimus, sed 
20 ^adducam'. intellegimus ergo alia dona eum ferre promisisse: sin- 
gulis enim numinibus certa sunt dona quae ofiFeruntur: inde est 
(Y 54> strueremque suis altaria donis, id est congruis. 

624. STATVAM ANTE ARAS aptam se daturum victimam osten- 
dit: alibi et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram. quo- 

26 tiens enim victima reluctabatur, osfcendebat se inprobari: Lucanus 
<[VII 165^ discussa fugit ab ara taurus. ^iuvencum' autem se- 
cundum Romanas caerimonias dixit: nam lovi de tauro non immo- 



6 Accins Philocteta] fragm. IX ap. Ribb. p. 206 ed. II || 9 ab love] buc. 
III 60 II 23 aptam e. q. s.] cf. Macrob. Sat. III 5, 8 || 24 et ductus] georg. II 395 



1 cAEDiTE Ha cAEDETE i? || 2 aut] ow. ASM {add. a), et F || caedite B: 
cedite reliqui || abscidite BLHMa: abscedite ASF abscindite vulgo || virorum] 
i. e. castrare uos debetis more uestrorum gallorum cybeles sacerdotum ut 
iuuenalis (II 116) 'phrygio quos tempus erat iam more supervacuam cultris 
abscindere (abrumpere luvenalis librt) camem add. H \\ b neevo G \\ nervi] ner- 
uini G II 6 filateta F Philoctetae Daniel \\ tendere G \\ contita G \\ 7 peb] i. L 
i. M, om. H fuisse videntur qui IN vota legerent. || atqui] aut quia J./S [ 8 dixi- 
mus BLH (corr. T) || 10 num (non l) quid fatiet i || 11 cogitat . . . faciat 
om. LH {add. l) || sed quod primum faciat Mli sed primum faciat AS sed 
quod primum F sed primum B || inde om. B || 12 ad numinis gloriam AS \\ 
13 nominis BH\^ 16 ad ipse t. a. t. t. p. s. v. bene dicit ipse quia pro asca- 
nio solebat adhuc pater sacrificare T || 17 malim id est quae f. s. || 18 si] sic G ij 
20 eum alia dona B || promisse LF {corr. l) \\ 21 unde ASMF \\ 22 strueremue 
i^ II 23 aptam] param F per aras Daniel || 24 aras F || 26 uictime luctabatur F 
26 discussa fugit] ad aram diifugit AS 2A aram fugit M || 27 non om, F 



COMM. IN VEBG, AEN, IX H17-630. 



365 



bbatur, ut eUam iu tertio <:il) disiuuis, iiJBi uiiiu triuuiphi uomiue 
Riovetuurium iiebat: quod tameu ideo admissum eat, quia non tau- 
i lovi, aed et aliia diia qui bello pracsunt, sacrificatur. aveata 
«OMTE ita enim victimae omari consue»eraiit. 

625. CANIHCNTKM candiduuj: luvenalia <X G5> duc in Capi- B 
olia magnum cretatumque bovem. CAPvt Cvm katre pe- 
ENTEM aequalem matri, nondum patri: luvenalis ^XII 8) quem 
udet ubera matris ducere, qui vexat uaacenti robora 



627. DE PABTE 8ERENA ut non causae sit, aed augurii, et lo 
Wu^pidi vis ostcndeyetur: solettt enim tonitrua per tempestatem tnferri. 
. iNTONviT LAEVVM prosperum: ut enim etiam supra <I1 
►4, 693> diximua, quae siniatra nobis videntur, intuentdbuB caelum, 
ilUc dextra snnt: non quod sinistra bona auut, sed quod dextru 
leli nobis ainistra sunt. sonat vna fatifer aucvs aimul atque J5 
[novit augurium. 

629. ET FVGiT meliua 'effugit' legitur, et jigura est ^karren- 
fo»» effvgit'. 

630. PEttQVE cai'VT hemvli VESIT figmenta haec vulnerum 
aplenimque non aine ratione ponunt poetae: nam modo hunc ideo 20 

I CRpite dicit esae percussum, quia eum supra vaniloqnum intro- 

iduxerat et superbum: quod vitio capitia evenit: Horatius attollens 

fracuum plus nimio gloria verticem. aic Homerus Thersiten 

a tergo vulneratum dicit usque ad praecordia — nam ait ^Braip^tva 

— quia eum stultum induxerat. item de Achille dicit nodu^ dxvg a5 



22 IIora,tiQB] c 



i noSas] 11. I G 



W I in nomine M | 2 auouetaurinia iiebat MLHM (siLCrificium iietitum 

'ntpersn'. l) bdo uicarinm faciebaut. netaarum fiebat AS suo uicarium facio- 

baot F ane *el tauro fieltat Stephanus et Fabridus nuovetaurium faciebant 

Saniel Hnovetauritia. fleltaut Mastneiw || 3 et om. ASLF || 5 dum in capito- 

liam F \i 6 creatumque ASL {corr. 1) || qiiae poet PEUEKTm ex wno Titronenti 

^Jktniel edidit lioc ent uon iaueuci matrem tied i^uae iam peperisset. ntide con- 

netiido pemtanait ut uucca simul et tunrus auratis cornitiiia ioui capitoliao 

"■lactentiic {immolarentur Daniel) e Tiberii Donati commentario petita sunt. || 

i f II 11 auspici F \ tempestate F jj 12 etiam om. F H 15 pAxifiiH] i.. 

riFEn) 2/ 3f II Biinnlatqne c. augurium] Bimul au^urium X (atque cogno- 

t adrl. I) eimul atque augnrium II eimul atque argentu; M Bimnl ut cogno- 

t angnrium F\\n bt rvora MMF: EFFvort reliqni \\ effugit LJtM; cfiigit M 

&dit F et fugit ASl \ 19 vnlnemra plerumque] uiilnerumque LH (plerum 

id. l), plerumqne om. M \ 20 bunc] hoc F \\ 21 naniloqum A uanilocnm 

%MF I 23 atollenB F et tollena Horatius Q 83 iacunm S || beraiten A tbersin- 

"mBZ (corr. II 24 ntTiiijireNa AS: «KTA^iiPoeNA H MtTAtPocn i METMjiFoena H 

er^^peoa M mitoi^veiid. F. Hom. II. II 266 ax^Tt^ip di fLeiaq^sevov ^Si «ol 

^fUD al^iev I 25 enm om. F | noiiiLC iukvc oxiaaaEic A tioaoc iihvc a\iaaiifc It 

KYC asiaAHYC L BO*AC WKiC ASIAAEVC H nOBaC lliKYC ailAAEYC M nuiaC 



'JxMbvs, quein leginma in talo esse vulueratum. vel ideo *j 
et mva tempora', ut dmnitus misso telo mlla pars alia corporis, 
caput vulvcraretttr , sciUcet ut hominis, qui infanda et impia de rdigto*^ 
nibus dixerat, sacrilegium capite expiaretttr. 
5 G31. viKTVTEU INLVDE 'ioludo tibi' et 'insulto tibi' dicimusii 

nam 'inludo te' figuratum est, ut hoc loco, item 'insulto te*: SaW 
lustiaa multoa & pueritia bonos insultaverat. 

632. iiAF.c RVTVLis pro 'talia': viiavit pronomen, 

633. HOC TAKTVH ASCAN1V8 et dixit et feeit. 
10 634. ANIU08QVE AD S. T. aut suos, aut Aacanii, per faTOrem,J 

630, ActEs msEmvE syllepsis. 
637. NVBE SEDENS sicut Bolent numiua: luno <X11 810> ne' 
tu me aeria solam nunc sede videres digna indigna pati, 
ricTOREM hene ei qjii unmn- ocdderat, addidit dignitatem. ADFArn 

15 [FLVH non ita, ut lulus audiret. 

641. UACTE magis aucte, adfecte gloria. et est sermo tractna^ 
a sacria: quotiens enim aut tus aut vinum auper victimam funde^n| 
batur, dicebaut 'mactus est taurus vino vel ture', hoc est cumulats 
est hostia et magis aucta. 'macte' crgo pro 'mactus esto', vocativum 

20 pro nominativo posuit, ut Fer»ius <III 28> stemmate quod Tuseo 
ramum millesime dHcis censorcmve twum vel quod trabeate , 
salutas pro 'millesimus' et 'Iraheatm', et VergiUus ^IU 382> vici- 
nosque ignare paras invadere portus pro 'ignarus', et alibi <VII J 
685> quos Amasene pater pro 'Amasenus': sic ergo et 'macte' i 

26 'tnactus'. quod aulem 'esio' mn addidit, ab antiquitate descivit; nai 
veteres 'macte esto' dicebant. sai hoc secutus suam consttetudinem fec&M 
nam et cdibi <VII 10 dives inaecessos ubi Solis filia lucos i 
iierum <1V 263> dives quae munern Dido practermisit atius i 
dives, cum vetcres 'dives Utius ni' dicermt, quod ipse alibi dives opum 



6 SallutttinH] hist. inc. 83 DietHcli., 50 Kr. cf. Serv. ad Aen. X Q4: 
UACTK magis aucte] cf. Nod, p. 341, 29 M. U ct eat aermo . . . magia 
fiKripB. Iiijd. or. X ica et mythogr. lU C, 32. i.'f, Luct. Plac. ad Stat. Theb'<4 
Vll 280 II 29 alibi] georg. U 468 



I 'Ajcillivs] et alihi (//. I 121) noSopKijs Jfos 'AxilXtvg add. D ^3 capud G % 
legionibuB G i 6 infignratum F || utl ia i || 7 pnerioia 3f | 8 ad haeu s. P. tM 
lia T g 9 et dixit] edixit F\ It Byllempsiti i''|| 12 flicut Bolent] nt Bednnt FM 
13 aeriom LU {corr. l) arus.m F \\ uidere AS H 14 («i victokku a. i. a. v. H 
i^ui annra occidcrat bcne addidit dignitatem T || 16 aactae M H adfcctate gltNJ 
riae A adfectate gloria ti aSectatac gloriao Ji affectat« gloria L adfectata 
gloriae H aiFeclate gloriae Ml adfecte gloriae F. adfecte gloria cgo posui 9 
17 flocrig] grecis if | aut tus] aut tliiis Ji auctna M mactus F, om. AS l 
thure Ji y 21 cenaoremquo 1'erBii libri practer MotUepesnitJanum 126, qui c . 
Boremue exliibet || 22 □ioinanque et pares F | 25 deaiuit F | 26 macto F | 27 aU-1 
8. p. 1. F l 29 veterea] tlcfantur in codiee inacceBaoa . . . cuni ueierea || illia P 1 




367 

Lvartarum ct (^IX 2G> divc/j pictui vcstis et auri. item cum vete- 
Vres nataleni (lieni vcl locum vel letiipus dicerent, ut SoraHus natalem- 
t que mares Delon Apollinis et Flautus in I^eudolo <3 2, 4C> 
I natalem hunc mihi dicm scitis essc, VergUius bis omissis dixit 
Phyllida mitte mihi, meus cst nataliSf lolla. ergo ct hie ila 6 
subtraxit; nam inteyrum est 'macic esto nova virtute puer'. 'maehis' 
autem aptid vetercs etiam 'mactatus' ilicdiatiir, ut £nnius Livius inde 
rcdit magno mactatus triumpho. ct Luciliits lib. y. macte, in- 
quam, virtutc simulque his versibus esto, ct in pontifiadibKS 
sacrificantes dicebant deo macte hoc vino inferio rsto. NOVA 10 
viRTVTE aut magna ct mira, ut Pollio et ipse faeit iiova car- 
mina: aut re vera 'nova', id est rudi, quautum ad bellum. 

639. Dis QENiTE propter Veaerem. genitvre ue08 propter 
lulium Oaesarem et Augustum. tvnE merito. 

C40. GKNTE 8V1I ASSAUAUi sub geiite RomaDa: Assaracus enim ii> 
pater eat Capyos, avua Anchisae. FATo ventviu magna; haec 
enim bella sunt gravia, quae fatali ratione contingunt, ut Troiana 
et Thebana. rehideht sedabuntur, ut tcmpestatem rcsiilere dicinms. 
G41. NEC TE TBOiA CAPiT vcl maioT cs, quam patria, vcl maior 
es meritis, quam civitas iu qua uunc ea: Lucanua de Caesare <^1 175) 20 
' plns patria potuiase sua, 

642. SPiRANTES vitales, quibus apiramua et vivimua. 

643. PETIT iiotandum 'petit* sine insidiis dictum. 

644. iXTnivrtt is ayTES hic Butcs scmel hic nominatttr, ut in v. 
<704> Nautes. 26 

645. FIDVSQVE AD LIHINA cvsTOS acdltuus fuit: quod, ut aupru 
<T 726> diximus, in ingenti honorc apud maiorea fuit. illic enim 

, et epnlabantur ct deos colebant; census etiam ontnis illic servabatur: 

] a UoratiuB] earm. 



I item cum . . . IoUa| of. Don. iid Ter. Phorm. I 1. U 
I 81, 10 g 6 Phjllida) buo. III 70. cf. Serv. ad b. v. || 1 
Vahl. II 8 LutiliuB lib. vj fragm. I Muell. [ 11 Pollioj buc. 



III t 



laj ( 



1 picta F II et item I'' || 3 macia F Q Bpendulo F } i diierit F, correxi \\ 
' mactQS Daniel: macte F. ceterum mactus . . . triumphopost iaferio cst eol- 
I locanda videnlur, ut ut Lncilius Bcribatur || 8 magnum F\\9 uereibus osto No- 
mi libri: uiriliuB F, esto sitppl. JMniel D 10 Bacrificaodes F | maete . . . estol 
■ ■ ■.. Vn 3- " ■ - ■ ^" - " ■ J' .. - . ■ . 



! ef. Calo d. r. r. 132, Artwb, 
\ et augDstnm caesarem R || merito] 
I AM (capis a) capio//* L (o i» rag. 1) 
I haeo otn. F || IT quae . . . Thebana om 
ueniuDt M {| 19 maior ea meritiB SFa: 
, inuores meriti X. roaitiris meritiB // 



aferior F, corr. iJaniel || 
9 JU 1 16 enim] etiam AS || IG capioB 
capjoniH // capys HF U FArrs AS || 
F I contiDguntJ om. LH (add. l), pro- 
-em meritis A mAioria meriti ea H 
meriti ilf | 21 potriam et tua F \ 



[ 21 hic Batea] nam aUi mnt qvi V 372 et XI 690 commemoratttur \\ uomiratur F 
I ut in V. Nautes scripsi-. ut iDnautee F ut hU Nautca Daniel | 2G edituus J-Af || 
I 27 ingeuti] diatiDguenti F | illic i. e. in aede, guac vox in aeditui nmiiine latet. 
' atdem aulefn airinm intelkxit grainmaticus. H 28 eolebant] caelabant U cele- 
brabant Lion y illinc nemabant F 



368 SEltVii 

quod et Plautus docet iii Asinaria, in qua inducit Sauriam, BervumJ 
u,trien8eii], in tota familia plnrimum posso, 'nd limina' sane fiffurahin 

<}48. SAKVA soKoitiuvs AKMA strepitu terribilia. ct ulrum saevaM 
arma quae habcnt sonoreni, »t <^357> aurea bullis cinifula, 
6 ctiam sonoribus saeva? 

649. ARDEMTBM dcaiderio dimicandi: tinde <^634> 'EinimoBqDl 
ad sidera tolluut' melius Aseanii intellegimus, sicut Statius de M&^ 
noeceo et laudibus inplet honestis. 

650. AENiDE patronjmicon hoc nou venit ab eo, quod est ' 
10 Aeneas': nam 'hic Aeneades' et 'o Aeneade' faceret. 

651- PRIMAM HANC TIBI MAGNVS APOLLO dicClldo 'primaM 
hanc' pollicetur et aliani. eoncedere autem se ideo dixit, quUI 
aagittarum dcus est: et licet eum Inppiter iaverit, Apollo tamenl 
sibi suum officium vindicat, quod dicit se concessisae, quia uoftg 

16 prohibuit. ea enim quae ab aliis numimbua poscimus, tunc inplen.— j 
tui', si non adveraantur nUmina ijuorum propria sunt quae poacimusSI 
unde et in quarto <125> luno ait adero et, tua si mihi < 
voluntas, hoc ost, quod in me est, iungam eoa: restat ut et i 
tuum inpieri velis officium. 

20 652. PAHiBVS NON INVIDET ABMis pari gloriae: nam ut Apoll^ 

puer occiso Pythone ultus est matris iniuriam, sic Aacanius oceiB6a 
Numano IVoianorum castra iniuriasque defendit. 'parihus' ergo^ 
'armis', id eat aimilibus, non peritia, sed geuere victoriae. 

653. CETEBA deinceps: et est adverbium. cetera] id est vA 

26 cctenim: est autem Etmianutn cetcra quos peperisti ne cures. 
OBSva modo locutus, id est pro eo ijui dcsierit: alias coepit, quoi 
magis est proprium, ut <^ 325) sic Venus, et Veneria i 
aic filius orsus. 



7 Statinii] Tbeb. X GSH \ 26 Eiiiiia,DDin] e 



. 67 Vabl. 



1 etiaiu plautnB F \\ a.Biria A (a^intu-ia ii) abeiria 6' (asBirina s) |! in om. F\\ ' 
sanriem aeruiun amenBen im tota f U 2 nri fidvbqve a. l. c. s. V. fldae ad li- 
miiia figaiate dixit pro fiduB liminia coBtog T \\3 utrum acnpsi: nt snm F ut 
mnt Dmtiel, ut del, Maeviciits. dubitare videlur interpres, aororiliQa wtnim 
gwtlitalis ablativus sit, an caugae? ] 7 menoeceo A: meaacceo SF moeceo Jttt 
moonio M meonio in rns. 2 1| ^ atqueiguibne inplet honeatiB Btalii exfmplariaU 
9 &EKIDR RIiR: AENitiAE AM AeHEiuji F 1 patFOnomicOD lihri pleriqw || h* 
on>. L, hic AeueaB mn. il\ 10 bio aeneides et o aeneidae M || faceret] eed i 
eo quod est aeneuB ut tfaeBKUs theside add. Z> {| 11 dicenUo primam liaaC 4 
IjF (add. l)i li ideo ae F\\ 14 suum aibi i'' H 16 aduetaantur flM: aduer» 
tui rtliqvi II 17 adero om. AS || Bi tua li tunc ai H taa «it F y 1( 
19 nelia impleri F \ 20 naiu nt . . . defenditj nam iit apollo pucrc 
pjrthinem in uindictam matria «ic numanum ascanins f || 21 pithoiii; R pbJil 
tone L fltonc UMl ultua estj nltor II \\ 23 id eat mn. ASF \\ pcrjtia " '*' 
titia L: peritioe ASUMF perititiae 1 



COMM. ra VERG. AEN. IX B48-670. ^m 

1)54. MBDio 8ERMONE ideo 'niedio', quia non resjioQttit Asca- 
t nius. sermo est enim duonm vel plurium oratio. 

657. FVGA abscassu. et ttiore suo abeuntes deos in^icit agnosd. 
PHABBTKAMQVB F. 8. SONANTEM quia djxit Bupra <648) et saeva 

aoiioribus arnia. B 

658. DiCTis propter auditam orationem. nvmink proptir 
[ agnitum deum. 

660. AS/MAsiiyE !N APERTA PEhjcrr.A MfTTVfTT phis enim qtiam rnani- 
\ festa smt praesentia pericula, quando audienttbus Troianis hello pro- 
\hQ>dxiittr Ascamus, no periditarc^ir. lO 

iNTENDVJiT ACRES ARCV8 pro 'ipsi acres': ut enim et in 
iprimo <^318^ diximus, arcum unusquisque habet pro viribus suis. 
t AMMENTAQVE TORQVENT pro 'tela ammentis torqueuf : nam ammen- 
[ ttim est loram, quo media hasta religatur et iacitur. 

664. FLiCTV pro adflictu, vel inflictn, id est ictu; nam detraxit IQ 
I more suo praepositionem, et hqimtus est iuxta antiqmtm morem: 
I Pacuviiis Teitero flictus navium. 

665. PLVVIALIBV8 iiAEDis supra tauri comaa est signum, cni 
auriga uomeu eat: hunc cum tauro una clara stella eoniuugit. re- 
ticet aut«m auriga ateUaa duas iu manu, quae Haedi vocantur, d 20 
capram quam Amaltheani dicunt: (luorum et ortus et occasus tem- 

' pestates gravisaimas facit. oriuntur autem cum scorpionc mense 
I Octobri. 

667. IVPPITER aer, ut manet sub love frigido venator 
Horatiua. 25 

670. EnrxiT quidam pro 'edncavit' vuhtnt intellegi. 

13 najn ammentiim . . . iaoituc] cf. laid. or. XVIII 7, 6 ] 17 Pacu?ius Tcii- 
[ cro] fragm. XT (t. 335) ap. Itibb. p. lie ed. II || 18 aupra taari e. q. b.] cf. 
I Loct. Flac. ad Stat. Tbeb. III 25 || 25 HoratinB] carm. I 1, 25 

1 ideo medio om. F H medio] sermone H || ABcaniaa] totuB autem aerrao 
ex dioente reepondenteque conticiiiir add. 2> [ 2 sermo est Daniel: aenouii F 
BOimone ti II 3 mure F \\ i diiit] ait .F || 5 arma] sicnt homema (II. I 46) 
lnlay^av S' Sg' olatol iit m^iav jfmafiEfoio uvtou xivij&I^vtos a^.D\ 7 deum 
om. -i>S|| 11 iNiKMDENi' ASM\ pro om. J' || 12 prirao] proximo Jf|| 13 ahem- 
TitiTB ABI' iuBKHTiiiVK Jlf || lunnentig A amentis iJi armentia M\ amnen- 
tnm A amentum HLM animentum F ^ \i loriim] telorum H || media. M \\ 
iel«atur BLH: \iga.tac AS MFl \\ 16 fuctvm ASLM {cott. a) [ afflictii 
ASBLM II 17 pacuiuuiQa F pacni uiuus (/ || 18 aedis LIIM | aub tauri cornii 
F J 19 hunc] hoc M \\ aetinet II \\ 30 aedi LHM \\ 31 amalteam F aliam (t. e. 
'alteraiu') fr || et ante ortus tim. r || grauissimas tempeatates F | ES facinnt F \\ 
oriuntni . . . octobri] Oriente autem cum HCurpionem occidunt F oriente autem 
Horpione occidunt DoHid || acorpioiie RMl: Bcorpiuo L suorpio ASH \\ 23 
octobrio It LH i2i nt Horatiua vttlijo \\ 25 BoratiuB om. F\\ 26 ad hovxit s. i>. 
edocauit T 



fl^ octobrio 

1: 



370 SERVIl 

671. M0NT1BV8 AEQVos Idae, vel eius arboribus esaequandos. " 

672. Bvris iMrmiii coumissa aut quae eis fuerat eommissa imjteno 
(disentis Aetieae: aul, quod est melius, ipiae impcrio Aeneac fverat 
'commissa% id est ciausa: unde et ammissurae diemtur coniunctiont 

6 lahtilarum. secundum superiorcm sensmt contrarium est quod < 
<170 'reetorcs iuvenum et rerum dedit esse magistros'. Aeneas enitli 
tdjscedens prineipibus omnium rcrum eommiserat curam. alii ' 
Ascanium aceipiuni. alii commissam ideo clausam acdpiunt, 
superius <^37> lectum est 'hda ingmH clamore per omnes condunt i 

10 Teua-i portas': quictis enim rdms portac patdiant, per guas se Tmt 
suh orfmifttm hosUs rec^ierant: propterea gitod ait ^39> 'n 
discedens praeceperat optimus armis Aeneas, si gua interea fortum 
faisset, <55) non acquo dare se campo, non ohvia ferre arma viroi 
sed castra fovere'. sane 'commissa' deest 'sHn' vel 'illis'. 

15 lUPEBio COUUISSA scimus quod Mnestheo et aliis ducibus impera- | 
verat Aeneas, ad petenda anxilia proficisceua, ne portas aperirent, ] 
ut •(42)' 'castra modo efc tutos servarent aggere muros'. item legi- 
mus Mnesthea et Serestum ductores luisse et rerum magistros, 
Pandarum et Bitiam: unde apparet quia liunc locum male iutellesit 1 

so DonatuB, dicens, commissam portam, id est creditam, Pandaro Qtl 
Bitiae: qui duces non eraut. Cornutus vere et melius seusit, dicenv, 1 
portam quae ducis imperio commiasa fuerat, hoc est clausa, eara 1 
aperuenmt. commisBura euim dicitur tabularum coiiiunctio, sicai^ 
Cicero in l'^undaniana meminit. ergo meliua est nt commissam dica- ' 

35 mus clausam, quam creditam Paudaro et Bitiae. 

673. MCENisrs pro "in moenia'. 

674. PKO TVRRIBV8 aut vice turrium: aut pro di-fensione. 



SO DonatnB dicenB . . . creditomj cf. Noi 
FundiiDiiiDiiJ fragsi. 4 ap. Urell, ]>. 932 



249, 12 M, 



1 idaeo L ideo M \ arboribuBj iLrribus L {^fim r in r{is. ft s. v, \to X\ 
UDribug II ardoribuB Jlf || S ei Daniel H 3 quid F, cofT. Daniel | 6 clausa Da- 
Htel I 10 patebant Danid: piitabant F^ 13 ae dare F\\ 14 Servianum siAoUum 
deest in Floriaeensi. CaToliniliefms et Sangatlenma ante Servii etepOKttionem, 
Jiaee ex-hibent quae ab luimine imperilo e yioriaeenei seholio petita mi . 
iHrnBio cuMHiBsA aut qDAC els comiuisBa fueiat impeiio babeuntCB {abeuntia Sdj 
aeneae u,ut quod est meliaa quiLe imperio a,enea,e fuerat commisBa pandor 
(pandaro a) et bitiae ue contrariuni sit qnod dixit rectorea inueunm et remt. 
dedit esae magiHtroe. eadem edidit HlepJunmg, nisi guod ei pro eiB ponuU I 
IG proficiecena amilia ASM aoiilia om. 11 || 17 ut] in A |[ 18 ititiesthea H 
nincatea J3 miiesthae L: mneateum AS mneBtum M tuneBtliaeuiu l || TOrum] 
fuisac add. AS || 19 bitian L bitia H \ aO partem II || 21 uore ot ASMH: 
uero et L uero M Q 22 portamque A S |jartemqne M || 2:i apiKiruerant A 
appcrnerunt i!>'ii ajieraerant L || labalaTum dicitnr if Q 24 in fundania nam Al 
(f!OTr. a) iu FouteiaDa Masvieius | 27 aut ante uiee (mi. F 



COMM, IN VERG. AEN. IX mi— C83. 



371 



675. AKMATi FERRO aut bene iiistructi armisL aut, «t Asper 
dicit, ferrea eorda liabentea, id est dura et cruenta cogitantes: ut 
SQnium sit seGutu.'^ qui ait auccincti corda machaeria. 

676. LKjvETiA FLVMINA iuxta Paduni et Athesin, Venetiae 
flumina, est etiaui fluvius Liquetius, queiu nunc commeinorat. ergo fi 
'Liquetia' proprium est uomen, nou epitheton, ne iucipiamus a gene- 
ralitate ad speciem reverti: quod vitiosum eat, ut si dicas 'circa 
flumina nascuntur arborea' et sic iiiferaa 'circa Tiberim vel Aiiienem'; 
aufficit enim dixisae 'circa flumina' generaliter, uude apparet quia 
'Liquetia' legendum est, non 'iiquentia', uuvkstia Fi.viiinA Fadus,^o 
Itaiiae fluviiis, aliquot provtncias dextra laevagve contingit, inter quas 

et Venetiae paitem praeterflmt. Athesis Venetdae fluviiis est, Veronam 
dvitatem ambiens ct in Padum cadens. Liquetia Venetiac fluvivs est 
int^ Mtinum et Concordiam, qxtem ititnc commemorat. mm 'Liqtietia' 
ntm est epitheton: nemo cnim a ffeneraUtale transit ad species, 16 

678. INTONSAQVB CAELO A. c, hoc ad supra dictas cristas re- 
fertur. OKMJNAE QVERCVS non quia tantum duae iiascuntur; aed 
ad istorum similitudinem respesit, id est quando siuiiles elevantur 
qaercus. 

681. PTLCHEtt AQVicvLvs ARMX8 ut 'pulchcr vestibuB', sic 'pul- ao 
cher armis', hoc est per arma: quod erat armorum retulit ad per- 
BOnam. et melhis fujuraUm, quam si dixisset 'pulcJtris armls'. 

682. PBAECEPS AMIHI figurate genetivo iunxit; nam dicimus 
'praeeepa iracuudia' 'praeceps furore'. aiAvoKTirs haeuoh non Mar- 
Hs filiiis, sed belUcosns. , 2ii 

683. AQUINIBVS TOTis deest 'ab': et aignificat eos primo fugatos 
esse, mox occisos: aut certc aliquoa fugato.i, aliquos interemptos. 



1 Emtiulu] a 



3 corda ntn. II \\ dura et om. F Q comitanteB L (cogiiantea l) ( nt] et ut M \\ 
8 niccincti . . . macbaerifi] anaiatnB inaceriis F | succinti LH {cm^. l) |[ mache- 
ria ASSLM maceria S^ ad v. 676 uvalek akrur comparatio ex hoiuero ille 
eDim ait {U. XII I27) v^moi Iv 8i jivlyai . . . fiiyB* 'Aatov ov3i tplBovto D \\ 
A LiQTEimA LMF (h del. l) \ iuxta Padum . . . non liquentia om. F |{ athesin 
Mi aetfaeaiD AS {porr. n) aetatea in R atesin LH {| b eat om. A8M '^ 6 li- 
qnaetia Af {| 7 apecialitatem Ml I ei om. MH |( 8 naecnntiir . , . circa flumina 
OM. M \\ amenem fl | 9 enim om. RLH {{ 10 uon liniiuentia H {{ 11 aliqnot ego: 
altqnid F aliqnas DamM {{ 12 iiteaiB F {[ ueronan cinitate F {| 13 ueneciae .F {| 
15 epjthethon .F | 16 cliriataa AS cripta H criates F^ 17 Bcholium ad gehi- 
BAB "i. om. F {[ 20 AqviUTi.ifl A (eorr. a) aijvii.icvb L a«vii.vb H ({ at pulcher 
armis pulcher uestibna F J 21 hoc est . . . ad peraonam om. F {{ per arma] 
parma S \\ 21 iracnndia praeceps om. LHM (add. 1) \\ ad havoiitits b. s. v. 
bellicosuB non martie iiliuB T {{ 26 ab et] habet LH (corr. l) ab e et f { pri- 
iDoa LHM (torr. T) \\ ST alioa fugatos aliaa {sic) interemptoa F \\ fugatos ali- 
qnoB 01». ASH 

Servii c™ni. Vnl, II, Vmc. U. 26 



372 



SEItVlI 



guidam dubium jiutant, utnm V(i agminilnts ioHs b^ga tkilere^, m»! 
'ab affmin^ms versi*. 

684. posvERK iN Lru;»E riTAtr ut nnimasquc in vulncre ponuni. ' 

6K5. ANIHI8 D18COKDIBV8 hostilibuB, acilicet Troianorunj, qni a 
B RutuHs diaeordabant. 

689. NVNTtvs et qui nuntial dicitur, ct qni nHHtiatur; sal nioilo 
hic quod nuntiatur. 

6£I2. FRATRICSQVE s. quos supra dixit portam teiierfi, 

693. 8E PEiMVS AGEBAT iuxto vetcres 'se agLbaf pro 'vcnidiat', 
10 ut (yj 337> ecce gubernator sese Palinurus agehat, Plt^im^M 

»■» Mostellarki <I 4, 2S> unde agis te? ut mim nos e con^anaX 
dicimus 'dnco me', Ita illi 'agit se', f -v"" ••°'^ ''■•''■ 'se agebat', hoci 
est incedebat, ut sese Palinurus agebat. tractus autem sermo J 
est a ratione physica; nam agitur corpus aninii iudicio: unde Tb' 1 
16 rentiua quo te agis? 

694. THEBAfiA DK MATRK porentkesis est. sane Thehae aliae Ai^f/ptiaefM 
aliae Boeotiae, aliae Pkrygiae. saepedonis alti id est nobilis. 

695. ITALA CORNVS telum de Itala coniu lactum. et. materiam \ 
pro opere posttit. 

80 696. STOMACno Graecus sermo est. 

697. 8PECV6 vvLNERis poetica ex^^eratio: spccum enim pra\ 
cavatione posuit. 

698. ET Fixo fEHRrsi iN pvi.uoKF. et /errum fimm, et puhtonem-y 
fixum posstimus acdpcre. 

2B 699. EBHilAKTA MANV 'uianu' id est gladio comiuinus terit; 1 

nam et illi de quibus superiiis dixit, manti occisi sunt, sed misso [ 
iaculo. ergo ad differentiam teli iacti accipe 'manu', id est gladio. ] 

700. AEDENTEH OCVLIS ANIMI8QVB FBEMENTEM et gestu COr- I 

poria et mente commotum. 



1 3. o. 683 poteat iatellugi ab agmiDibiis totia terga dedere aat agminibua 
Tersi T j qiiidem i''' || 3 animaBquem Ji'jb discordabmit M \\6 ad kvstjvs s. v. 
nuntius m hoc loco qiiod nuntintDr jf'|| 7 quod] qni Tlaniel H 8 portam diiit F|| 
9 ae ante agebat addidi y 11 sinstellaria O || e eontrario Daniel: eqne con-' I 
trario F eq (». e. 'equat') contraria G. cetenm ut 'agere ne' ita 'dueere ae' m 
j>etcreii dicebant. ef. Lorem ad Plauti Pseud. v. 536 p. 14li H 1'^ ano»OTAAv]il 
oito loo «fEH' Damel. fiirtasse Syfi taviov | 13 nt . . . agebat Floriacenseakm 
tioe quoque loco habere inoneo || Autem om. if | IT obosetiae f |{ kJioI. ad eab^ T 
PEOoHiB A. om. I"" H nobia M \\ 16 italia AIS y et . . . poBuit hab. T || SO aemio j 
graecns eat AS \\ Sb schol. ad v. 699 po$t pro leddidisHet (p. 373 litt. S) hab. I 

AS, Om. F y BRYllAMTHA A FBBHANTIl S KlUHAHTHi R EBIHANTA IjH KRrWATA | 

3f y manu otn. ASLH y 21) et om. SLH ct exewplnria impresaa | uon m 
0. B. exemplaHa impresta y 38 ANiHyiiQvs ItLJl 



COMM. IN VERG. AEN. TX 684-704. 373 

701. (VEecE A-A/w iAci-1.0 parentliesis. vitam hedisset pro 
'reddidisset'. 

702. FALABiCA VENiT de hoc telo legitur qnia est iiigens, 
tomo factum, liabena ferrum cubitale et rotunditatem de pluiubo 
iu modum sphaerae. in ipaa summttate dicitur etiam ignem babere 5 
adfisnm, stvppa circuimlahim ef, picc obliium, inceiisuinqite mit vulncre 
ftostem atit iijne catmimit. hoe autem telo pngnatur de turribus, 
quas falas dici manifeatum eat: tmie et in circo falae <iiamtur divi- 
siones intcr eiiri/pttm et metas, quod ibi eonstntcfis ad lemfms turrihus, 
his telis piftpta edi solebat: luvenatis <VI 590^ consulit ante falas lO 
delphinoruinque columnas, ergo a falis dicta est falarica, sicut 

a muro muralis. eane falaricam Lucanus dixit nervis mitti tortilibus 
et quadam machina, ut <;V1 198^ hunc. aat tortilibns vibrata 
falarica nervis obruat, Vergiliua vero ait Turauni manu iaculari 
potnisse: unde apparet aut a Lucauo ad ausesiu illiua qui occiden- 15 
dus fuerat, esse dictum, aut a Vergilio ad laudem Turai, qui talem 
hastam manu iaculatus est. 

703. KVLMIBI8 ACTA MODO amat tela cum impetu venientia 
fulminibna compararc, tavrea terga usurpavit pro 'taurina', 
alibi tauriuis follibus: unde, aicut et Pliniua dicit, derivationea 90 
Grmas non babent regnlas, sed excunt prout auctoribus placet. benc 
autem per tfansitum eius arma descripsit 

704. DVPLici SQVAMA liT AVKO id eat dupUcibuB squamis anreis. 
squamae autem sunt loricarum catenae iu modum squamae con- 
poGitae. saue squama et splendorem siguificat, si a piscibus veniat, 25 
et sordes, si a aqualore; sed in Vergilio splendorem ubique significat. 

3 do hoc telo e. q. b.] Serviana exscr. laid. or. XVIII 7, 8. cf. Non. p. 665, 
14 M. vetenim de felarica testimonia accurate compoauit Sieglin mas. Rhen. 
XXXVIII p. 3&C eqq. | 20 alibij georg. IV 171 | "Cnt et Plioiua dicit . . . pla- 
oet] of. Pomp. comm. p. 144, 14 K. vide Kirchnerum de Sei^i auct. (JTamrnat. 
p, &0T sq. I S4 irtuamae antem sunt . . . conpositae] cf. laid. or. XVIII 13, 2 



l patcntes bia F \\ Z ad pnAi-iioi;*. v. f. v. qnidam phalaricani dicont tri- 
fidum gladium qui igoe armabatur uode cnnc dicit fulminiB acta modo T !l 
PihLABic^ F \l i cnbitalem ASU (corr. a) || el rotunditatem . . . habere ailBiiim] 
eapra qnod neluti qnaedam apera cutna pondos etiam plnmho augetur dicitnr 
emm ignem habere adfiznm F H rotonditate AS (corr. a) rotonditatem L 11 
de plumbo] factom add. JHi|| 5 sperae ASBMHi dicimna maaifpBtpm ent F\\ 
imde et «. g. s.\ cf. Salmaaiua Plin. exercit. p. S40 sq. et Friedlaender ap. Mur- 
guaTdiaim Uoeai. Staalsvenr. III p. 491 adnot. 1 [ falo F\ 9 hibi fy 10 pngnedi 
f t 11 adelfinommqne AS (corr. a) \ ergo . . . rauralis] hiuc falaria haata dici- 
tor eicut alia maralis F |j 12 aone . . . iaculatus eet om. F || dicit A S || l^ et) 
e Mamieius primus l tortilibnB <m. KLH {fidd. l) \ librata A8M H 14 obmat 
om. LJI (add. l) U 19 comparet F \ sehol. ad TivBBA i. om. F || 20 pliouB L 
pleninE H \ dixit L \ diiiuationea RL\2Z uvri-icis uvah UF | 25 eqname AL 
(»rr. o) II aiguificant F || ueniet F || 2(i a] ab F \ uergilio F \ ubiqoe om. M 



374 



SKRVII 



700. ET CUPEVM SVPEK iNTnNAT iNGENfi aiit ipse ingens superj 
clipoum intonat: aut iugens cltpeum supra ipi^um tonat: uam lectumil 
eat etiam 'hoc clipeum', ufc probat Caper: quoil niagia debemus acci-'! 
pere: nam Homeruni imitatus est, qui ait a^a^ijas 6h zevxe' i»" a.vr^M^ 
5 707. Evnoico baiakvm litore bene 'Baiarum' addidit, wM 

Euboeam iusulam intellegerenius, unde Chaicidenses veiierunt, quil 
condideruut Cumas, quae sunt Baia vicinae. Foshimiusi de (ulventu 
Amcfie et Lutatius cntntHunium histnriamm Boiam Euximi mmiHs 
Aaieae nutriam, et ah eitis nomtnr, Bnias vocatas dicunt: vcteres tamen 

10 portum liaias dixisse. Varro a Baio VUxis eomite, gui illic sepultus 

est, Baias dkUts tradtt. iivoifoAir hic 'qttondam' pro expleHva posuit. 

alii 'guonihm' meiiii lemporis volunt: quitlam 'qnmdam' ml pnpetui- 

latcm temporif referunt, hor, est 'ut salct ficri'. 

709, roNTo lAcivNT koc cst 'co»fo-fl poHttm' . 

16 traliendum: nam ewm dixisset 'talis', addidit 's 
PBONA TBAHIT ita enim exaedifieatur. 

712. FROcnyTA ai.ta tremit attiui haee i 
epitheton de praeterito trasit: nam, ut dicit Flinius io nattiralfl 
historia <^1I g 203^, Inarimes mous fuit qui terrae motu de eal 

20 fusus alteram inaulam fecit, quae Prochyta ab effusione dicta eat;! 
fundere enim est ixx^eiv. 'Proehyta' ergo 'alta' quondam scilicet.] 
}ianc Naevius in primo bclli I^inici de cngnata Aeneae nomcn aece^ 



sic pro- 1 

RVINAH ] 



i plaiia est; .setf i 



2 nam . . . elipeumj cf. Non. p. 196. 23 M. || 4 Homcrum] II. IV 004 || 
7 Pohtnmiufi] ap. Puterura hist. Bnm. rell. ]). 60 H 8 Lutatiua] ap. Peterum 1, 1. 
p. 193 I 11 hic quondam e. r\. h.J cf. Luct. Floc, lul Stat. Theb. V 59 | 22 hanc 
. . . dicitj cf. Dion. Halic. I 63; Aurel. Vict. or. g. Hom. X 



a) II quodj i 
i aET£vxe enam.i A ai>aiirck T«x€eT[ 

i yc«EnaETHr J^U 6 intclIegaimuR ^' || calcliideuBea ARLH chalchideDBecfl 
M adchideuBeH F || qut cumaB condidere ASyi PoBtumioB Maf.BieiuS: poatoiii^ 
nua F postuniuB 6 \ de adfentu AeneaeJ cf. PtUr vet. hist. Rom. Tell. firoJ^ 
p. CXXV [ B hiBtorium F, corr. Daniel. cf. Hiese mus. Shen. XVIII p. 418 sgj. ffl 
Euxini Aw. Vict. or. gent. liom. 10, Euseni Reiffcraclieul mtw. Rhen, XV 609 M 

9 nutricae F nntrice G || Boias Gommelinus: baitiB F jl uetea F (ueteres G) |l 

10 pottum otn. G || naro 6 || et a U.iio Masvieius ] iOi .F Q 11 eat et BtuM^ 
dictaa Daniel || ad uvondam s. v. alii pro expletiua accipiunt qnondam alH 
niedii temporia alii ad perpetuitAtem referunt ut solet fieri T || cohhaii F, vt 
infra semper condam (| 18 Bule -f' 11 1* '«i eomo s. ». pro in pontnm; ad iacivm 

«. t'. ut pons deauper efficeretur Tp contra pontum Oommelinus: conlra foDtem^l 
F contra pontem Buniel || ptotkahendum F |j 16 taliB ego: aliia F (|ualis D» i 
niel P hvinahJ ktina F, om. rcliqui | 19 iDarimeB . . . fecitj inarimea inaula fuit | 
alta qui terrae motu de ea fuBUB (quae terrae motu diffoBa Daniel) siUam in- 
Bulam fecit F II de ea fusuHj diffasna M difusBua I ) 20 prouita F || 21 fuaderei 1 
e. e, JMjefiU'^ nCino eov npoxYnaT F H eKxetis RHM: er^eein A erueem 5 1 

oobjta . . . Hcilicet om. F || "' ' *' — " " "" '' ■ - • 

; Neviua Danid 



1" LIP 



i Naeviua Commi-litMS: huno 1 



COMM. IN TEBQ. AEN. IX 706-724. 37o 

dicit. scd Iiiarimc ntmc Aenaria dicitur, et saepe fuU/oribus jvtilur 
ob hoc i^uod Ty^uxam premal, d quia in feamdi coiitumeliam simiae 
missac simt, quas Elnisconm lingtM arimos dicunt: ob quam causam 
l^tJteciisiim eiiam iiocitant: licet divirsi auctorcs varie dicant: nam alii 
hanc insulam Typlfmm, alii Enctladtm tradant prcmere. et imtaiur 6 
nove dicfum 'Inarimc', qaod et singtdari numero, et adiUla sjUtiba 
dixerit, cum Homents ilv 'yiQifioig posuerit, ut prior syllaha prae- 
positionis hcum obtinmt. Livius in libro Hottagesimo gtwrto Inarimen 
in Maeoniae jMrtibut! csse dicit, ubi per qtiinqtiaginta milia terrae igni 
exuslac siint. hoc eliam Himurum significasse mlt. dvrvbqve 10 

CVBILE Itoc est mortiferuiD, atl poenam statiitum. 

715. STiMVLOS ACRE8 saeviendj scilicet: nam sunt et timoris 
et libidinis stimuli. notanda quoque prooccoaomia, quac id agit ut 
veri siraite sit, Turnum victorem evastsse dc castris. 

117. VKDiQVE CONVENiVNT noii dicit qtii convciiiunt, sed illi 15 
aine dubiu, quibus Mars inieeit audaciam, iuventa opartuuitiite iu- 
ruperunt castra Troiaua. hvoniam postquam. 

722. oaNJxvs conisus, conuhundtis. 

723. DVtto IN CEKTAMiNE LiQViT aine spe evadendi. 

724. AST ALios SECVM INCLVDIT pTo kostibus, qufiniant multos 2o 
suos exchisissct : Statius jiar operiM iactura lucro: namque hoate 
recepto exclusere suos. jiolest tamen et dubinm csse 'includit' 
titrKm kosles, an skos? vltro iiisuper. 



7 Hometug] II. II 783 || 8 Livioa] fragin. 21 iip. Htrtz. IV p. 228 | 17 Quo- 
I uuun postqnani] cf. Don. ad Fer. Ad. jirol. I H 18 Obniitua . , . comibiimliis] 
[ -cf. Uid. or. X 198 II 21 StatiuaJ Theb, X 6ia 

1 Inarime Salmasiai Flin. exercital. p. G8: uanmes F ] etna,ria di G \\ 
' et aaepe . . . premat haud scio an poil Tocitant cuUocanda sint, ut tcribatur 
I eed Inarime, quHe n. &, dicitar, diuta est qnia e. g. s. 12 ob hoc cottiphoenm F || 

in eam dictameliam G ia eandem contnmeliam Hanitt in eam ad contuuie- 
' liam Sidmasim l. l., forlasse rfcte. eed non dtibilo quin vetuB interpres atius 

ecpcw^ne plm. eomment. auclor asus eat, notam Ulam de Cercopibtts propter 
i fraudem lovi factam in simtas mutatis ct in PitliteuSas insulas jnissis fabulam 
[ pmUo accuTatius ttarraverit. | 3 quas EtruBcorum lingua arimoa dicunt Salma- 
I iJW I. l. eonl. Strab. XIII p. 636 C o't nal toue iii9i]'xoi'e fpaal itaga rots Tv^- 
[ jqvoiE aiil(iOve ^itlcia^at: qnas atonim lingna narins dicunt f. quoB Graiorum 
r liugna apiftu {a^Qivas Commelinuii) id eet eiiarias dicunt idein Sttlmasitis con- 
\ iecit ef. Hesychim s. v. a^i^o; cum adttotatione Stbmidtii et Steph. Hyz.p. 118, II 

II 4 pithecDsam F | uocitant Daniet: uocitate F Q uariae G || 5 tradunt Datiiet: 

traiim F tracum G || 6 inarimS F |j 7 «laapTt»: 2"' ci*i*pvoc O || 8 libius F 1 
nong«t<into F [j inarime F^V abi iiuinquaginta milia iugera terrae Bwrmattmis \\ 
terrae igni] rrigutii G [ 10 Homcrum Sahnaiiu.i l. 1.: niunerum F\\ II aJ] et 
' JU t 18 DOtkndnm li j| 16 conveniant Masnicitts || 16 iurumpercnt AS irrumpere 
I ISastiieius |l IH contra nieuB Isidorus Q IS Lixijvn' F || 21 excluflissut Daniel: 
eidusisBet F II par □pciia F: paruoperit R par opcii reliqui { 23 releuto Statii 
exemplafia \ ad Asr a. s. v. poteet et de hoatibaB et de suis intellegi T | in- 
dudit F 5 33 vi,Tni> iosuiiur om. F 



376 



SEUVIl 



725. Djmexs patftos per p&sonavt poelae proferendum. dehbhs. J 

hoc es aftectione sna posuit poeta: alibi <^VI 170 sed tuai forte 1 

cava (lum personat aequora concha, demeus, et cautu vocat ] 

in cerlaniina divoa. RrTVi.ru polest accasatiws esse, potesl c*ll 

6 genelivas. 

734, D0TALI8 REOiA AUATAE Qut tibi data per dotem; oMt gme\ 
speridjatnr. et bene 'Amatae', fjuae illum sola generum esse capiebatl 
cantra uiarili iudicium: erifo einit mtilieri prolalum, noii viro dicit. \ 
notanduni sane quia id ii^it, ut oistendat se non per inpnidentiam ] 
10 Turnum incluaixse, sed illum per t«nieritatem sibi miuime profutura i 
castra peuetrasse. 

73G. Exiaic pro 'exeandi'. 

737. OLLi 8VBHIDENS magnam coufideutiam virtutis oatendit, .j 

739. PRIAMO NABBAISI8 ACiiiLLEH propter illuJ Sibyllae <VI J 
16 89) alius Latio iam partuB Achilles. et dictum est, ut illud | 

<II 540)> degeuereraque Neoptolemum narrare memeuto. 

740. RVDEM N0DI8 non levem, uec pulchmm, sed forteiu. 
CORTICE CKVTiO viridi: nam liastae igni plerumque torrentur. 

742. VVLNVS SATVliNU IVNO DETOBSIT VENIEKS 'v}tlntlS VmtenS*, ' 
30 id est idttm, qno vulnerari dehuit. plerique, sed nou idonei commeii-| 
tatores dicimt, hoc loco occisum Tumum, sed causa oecouomiaaf 
gloriam a poeta Aeneue esse servatam: quod falsum est. nam si 1 
veritatem historiae requiras, primo proelio interemptua Latinus eati I 
in arce: inde ubi Turaus Aenean vidit superiorem, Mczentii implo- 1 
25 ravit auxilium: secundo proelio Turnus occisus est, et nihila minuafl 
Aeneas postea uon couparuit: tertio proelio Mezentium occidit Asca-| 
nius. hoc Livius <1 2> dicit et Cato in originibuB. 

744. TELVM hoc loco Helum' gladium disit a longitudine: unde I 

et mustela dicitur, quasi mus longus. telum autem posuisse prol 

30 gladio illud signiBcat, quod iufert paulo post 'consui^it iu ensem'. 1 

vrrsjit libral, taclat: et cst Ennianum versat mucroncm. 



3 et XVIII 7, 



I 31 F:iir 



1 Servianwn ad uehens scholittm otn. Fliad cxirEOuvK h. v, h, (v. T30) s 
id e&t in clipeum. aut ex auo clipeo emitb^bat tnicantia fulmina id est fiilgea-] 
tea gladios T \ ad ikvisxu Iv. 731) n. v. odiosuDi (odiosa cod.) aut ante i 
n\sa.ia T [ 8 quae] qnia Damel [ 9 qnid agit S || aon Ba F B 12 ad exiiie s, 
eienndi T \ eseande F\IS ad cokbebe ti, (n. 738) B. V. apertii manu dimiua T\\\ 
16 hoe antem sic dietom est F \ 17 .iohjb A F (corr. o) U ad admixts v, b. (741) 
«. ». incambeos et fortiter oeBtigia Bnnans T | 20 quo] qnod G || debuit Com- 
melinMa: habuit F || pleriim.{|ue F || 21 dicunt] docuit F || canaa oeconomiae 
am. F y as hiBtoriae] hisgloriiie ASII || 24 inde . . . in originibusj poatea simul 
turnus et aeneas poatea meeiutiua ab aaconio F \ turnus et aetieam JK || 28 boe 
loco om. F II gladiuiD telam JP || 3\ ad vebiut s. v. uibrat T 



COMM. IN VEBG. AEN. IX 725—764. 



377 



745. IS talie, par, similia. 

746. ALTE CON8VRG1T IN ENSEH ^euus terieudi Gallicaiiuui: 
SallustiuB regreBsi ad faciliorea ictuB loco cedebaut. 

748, iXFrjiKsnm pathos ex aetale moeit. 

752. Bv<- CAPVT 'htu; jMiiiemlit' /iipirate. 6 

75(i. BBLLO GENTIQVK FviSSET duo dicit; et bellum fiDiii potuit 
omnibus intfremptis, et gena penitus fuiaset extinctajjc-ciao Ascanio, 
a quu Rumaui ducunt originem. ideo 'bellu geutique' dixit, quia 
plerunique belluni fiuitur gente superstite, ut in bello Troiano coutigit. 

757. CABDiSQVE iNSANA CVPiuo oecononiia est, qme excusat 10 
Tnmum, cur non a porU fugatis Troiauis, penttua deleta siut castra. 

750, PEiNCiPio iutni eastra, post Troianorum fugam. svcciso 
POPLITE GYQEN EXCIPIT ordo est; excipit et succidit poplitem, tU 
<^534> jjosiifiMS haesit adesis ei <^1 23iy scuta latentia condunt: 
nam ante fui^ ut eum circumveniret iusidiia. 'poples' autem 'po' cor- 16 
repta est, sieut in Sereno legitur; sed producitur positione. 

760. HINC nec loci eat, uec temporis, sed ordiuis, id est 
'deinde'. baptAS auteln 'de hostilibus cadaveribus'; nam quod 
dicit Douatus 'ab armigero', non procedit; nec enim lectum est, 
mm solus inclttsus fuerit Tumus, ut iwst ait <780> 'mhms homo': ao 
giiamvis jmssit, sicut in (X.) (S33y suggere tela mihi et tum 
maynam corripit hastam et iacit. 

761. ii'so viREs AHiNvmyB uiNismAT oeconomia, iit quud dicit possit 
esse veri simile. ivno viees animvmqve ministeat ue ait incon- 
gruam nnum tot occidisse, dat lunonis auxilium: Horatius in arte S5 
poetica <(191> nec deus intersit, niai dignus vindice nudus 
inciderit, 

763. MARTEMnvE ciEHTEs pugiiam agitantes. 

764. ALCANDRVMQVE IIALIVMQVE NOEMONAQVE I-EYTANIMQVB 



. 6C Dietsch., 22 Kr. 



1 la TEU F 1 talia et siuiilia om. F || 3 locoa quaerebant Gnelferbyt. I \\ 
4 ad iNFTHEBuvn 1. 11. putboa eat ab aulate Z' || Q od illi r. a. b. c. flgarate 
dixit T \ & iiEr,i.D <). V. et (|iiiu. illic uycamua extiugiieba,tui F, duo dicit . . . 
OODtigit mnittens |{ &uire M U 7 fecisset AHH (fuieeet a) || occino nntem aBcaoio 
jISI 11 Turniim om. Fl delecta lil 12 post T. fugam Al: pro T. fuga SH 



\ ) addidi 

^^^M ad V. 



et T. fngam R post T, fuga F, posi 

(ric) autem Bciendum est po breuem eaaD eiciit 

CBitione F II 17 nec loci . . . deinde] deinde na 
;i j* H 18 botjtium Fa [ 19 nec enim lectiim eat 
91 quamvie poasitj gcilicet 'did Titrttu* rapuisi 
addtdi y et] paulo post add. Damel U 23 oeani 
. p. I gg pygj^Qj [^itiinteB fio6. 



et fugam oiH. X | 15 poplet 
aereno legitur et iit louga 
ordiniH eat adaerbinm uon 
j. F i 20 fucrat F, correxi J 
liaslam ab armigero'. U x. 
corr. Daniel I 24 Serviam 



;j7« SEliVll 

HomRri verBiis, taiitum couiiinctiuiie luutata: uiide aiiiiavei. non a^.J 
historiam, sed ad ornatUm poematiu liuec uomiim pertinerc. 
765, TBNDENTEM coKTRA in 3e facieiitiim iniputum. 

708. CVM GALEA LONGE lACViT CArVT ud exprimeDdam cele- i 
b ritatem pructeritu u»us est tempore. potuisse autem caput cum I 

galea longe iaci, praemissa loci altitudo siguificat. crgo eum com- , 
minus pereussum iiitellegamua, aed tantam vim ictus fuiaae, ut longel 
caput escuteret. 

709. FELiciOR peritior; nam in ungeudis telia nou est felieitas,. I 
10 aed peritia. sane nec 'ungo' nec 'ungeutum' u recipit, cxcepto uno.l 

uomine, ut 'unguen'; unde est et pingucs unguine cera 
autem mira brevitate inducta descriptio. 

770. FERiiVMQVE ARMARE VENENO speciose dictum 'anuabatJ 
ferrum', quo nos armare consuevimua: ut ex venenato fcrro vehemen 

16 tius d pemiciosius vulniis sit. . 

771. AHICVH CKETHEA UV8IS poetam lyricum. et tale eat scliemK- 
per repetitionem, ut ^X 180> sequitur pulcherrimus Astur,! 
Astur equo fidena. 

772. iiysAKVM cosfiTjiii non re vera "comUcm^, scd carminum stu- \ 
so diosum. 

773. NVMEROStjVE 1NTENI»ERE NIUJVI8 rhythmos iacere inten- ' 
tioue nervorum; naui numeri sunt rhytkmi, ut uumeroa memini, 
si verba tenerem. hoc ergo dicit: secundum chordas verba eon-.l 
ponebat. 

85 775. AVDITA CAEDE svoRVM servat ro JtQmav, iie praescntibutt.l 

ducibua Turuus tut strages fecisse videatur. 

778. Qvo DEINDE FVGAM aut vacat 'deinde', ut 'tandem' 



I Homeri] II. V 678. cf. Miiotob. Sat. V 17, 17 || 11 et iiingiicB] georg.l 
m 450 ] 13 Bpucioue . . . coneuevimua] cf. Miicrob. 8ut. VI 6, 17 i| 22 mimeroa] | 
biic. IX 4--) ■ 



cviT 1.0NUE jtS II Ti ergo . . . eicnteret om. F | 7 tttiita.m] tftm AH (ciyrr. a) |[l 
tautam r. i.] tnm uictuH H\ 9 F>iiJoi»n J,F: fbuoivr rtliijui || peritior L: pcri-.V 
tiiis re/ti/wi || nnfteiidiB L [gaamqvom aUerttm n in ras. Ti: luiigendiB F nngneth J 
dia religui || 10 uogo] uu^enlo H Q iingnentDni Fh || 11 ut] iiuod est M, tim. R 1(1 
ungen 11 untfuem F\ pingais R || lit specioae . . . ferrnm om. F\f 14 qno w~m 
niari cooaueuiroua F \ conauenerHt L {corr. T) \ atl (-RRnvuQVE a. v. s. v. boefl 
proplereiL dicit nt ex uenenuto ferro uulnus uehemetitinH et peraiciosiuB easebfl 
contm fcraa T^ 15 pernicioHUB F peruitiiisuB G \\ ad acoliden (771) s. v. eoliV 
Sliuin qDasi dicerct optimo sangniue genenitn / J 16 crtKiueA H H: cRETRt:* 
ASLF CHEUKA JW H 10 non . . . atud OB im J a6 3 || atudioBum «ii. !•' |[ 23 hooj 
euim Zf ] boc . . . cunponebuit nni. F^ 26 ao nat upi onoN AS seruat t 

lo-i H aetuat lo irpirruN M s 



li|iou F II 26 nideretur F \\ 27 «voi 



COMM. IN VERG. AEN. IX 7fi&- 



379 



tiam' 'locornm': aut intellejfimua meute eum tractasse quod dn 
t campts milite» solent ad eaatra confugere, et sic disisse 'quo deiude'? 
^ Bcilicet, de castris quo tugietis ulterius? et lioc est melius; umle et 
p sequitur 'quos alioa muros'. et sic eat dictum post cogitationem 
I 'quo deinde'? sicut Tereafciua dixit quid igitur faciam? est ea b 
yauiem amara accvmtio. 

780, VNVS HOUO ac si diceret 'raortalis'. et bona attenuatio, 
\ cnm aupva ■(725) dixerit 'Rutulum iu medio uon agmine regem', 

783. iNFEiiicis PATttiAE Tfoiae, iu qua jiiinc sunt. vete- 

V BVMQVB DEOUVM Penates significat, quoa aemper coluere Troiani. 10 

784. MiSERETQVE pvDKTQVE sic Pallas <^X 368> uuuc prece, 
L nuuc dietis virtutem acceudit araaris. 

788. AVREVs iiov TKvcHi cum eum decedentem viikrmit. 

789. CEV SAEVVM TVEBA i.EONBM Bensus hic est: haud aliter 

r 'Kjimus retro cedens petebat fluvium, ac solet leo, presaus raulti- 16 
tudine, nec terga praeliere propter iram et pudorem, uec poase, 
licet cupiat, in venantes impetum facere. 

793. II.LIC QviDEsi parcnthesis. pqtis est ^ille^ enim 'tentlere 
} eonira potis est per tcla virosquc'. 

796, i!/yASF.RAT auiiTES aut xpecimn praeleriti tetnporis mutt^il, 2o 
\. aut temporn; nam cnm <llicisset 'invascrat', siiliunxit 'verHt'. 

799. NEC GONTBA VIKES AVDET SATVKNIA IVNO SVfFlCEEE 

atqui faveute numine debuit etiam contra multitudinem posse; sed 
hoc luppiter vetuit. svfficere subministrare. 

801. HAVD MOI.LIA IVSSA PEHENTEM meliuB quam Homerus 86 
I Iiunc locum exsecutus est: aalvo cuim sensu vitavit et fabulosa et 
[ vilia; nam ille ipaaa minaa exaequitiir. 

803. EBeo quia numiuia est desertua auxilio. 



5 TerentmB] Eui 



cf. DoD. ail b. 



S oonfugietiH Jlf ^ II <!t hot^ ent iiitliiis . . , quid igitur fauianil eic terentiaa 

Siid ijfitur faciam. et hoc eat meliDS . . . ijuos alioa niuios f || T bene BL 
ona f) benae H. fort. bona eat j| ateQiiatio ASH {carr. a) tenuiitio M ex- 
tennatio F extenuatio est VHJgo || 8 dixerat Jf || 13 od AUitivs ii. t. s. v. jiropter 
hoc qnod aoK'hat discedere 7'] 11 aeuaua binc eat ant alter turuus f y IG ut i. 
(ac i) I 16 et pudurem BF: nec pudorem ASH uel pudorem Ml, om. L || 
17 facere] comparatio autem horoeri (17. V 1^6) Sjj idrf (iif ipIe xaeaov llev 
litroe . . . pnflfTjB ^lalliiBi auil^K adil. iJ ]| 18 ivf ille a. s. v. parentheBis T \\ 
19 ad V. 794 I» marg. Fhjaici ditunt naturam hanc inesae leoni quod ei con- 
L «deret ut honio eum prior uideat non fugit quaniiiiB timeat, «i uero uon nideatar 
L fngit et Bummitate caudae quae longiaiiima eat iwatigia Bua cooperit T y 20 ad 
f HKDioa iNvASEKAT u. s. 1). td est iu uiedioB hostea bis iinpetiim fecit. tempiia 
1 pro iempore T || ijivABSKHAT G | Sl nam cnm Duniel: nam.d.cum F non.d.cum 
G P 24 ad HVfnrKHE s. V. Bubminiatrari; T. poxt eisequitiir liah. Iioc. schol. F J 
27 exsequitur] 11. VIII 413 nfj fifiiarov , . , a vtv (iKpjrtijoi Xfftcvvos add. t) 



SEEVII COMM. IN VEBG. AEN, IS 804-813. 



^clipeo^, non stiMunxit gla- 
e armis kgmdo, nec Jmtem 



804. nEc DKXTHA VA/.KT cim dixissei ' 
dium, sed dextram, ut oslenderet, i 
telis petendo valuisse. 

805. TELis OBRVITVE Lucanus eundeni senauni per declama- 
6 tionem <;1V 776) telorum nimbo perifcura et poudere ferri. 

TE3IF0RA ciiicvM totus lociis Homeri est. 
807. iVBAE cAFiTi pro 'qtiae in capile sunt'. vmbo iil est scu- 
tuin, nam a parte totum aignificat. 

810. KT FICEVM NEC KESrmABE TOTKSTAS FLVMEN AGIT Ordo 

10 est 'sudor piueum flumen agit', hoe est Bordiihim, quia sine reBpi- 
ratione pugnabat. 

811. Fessos qvATiT aeger AmiiCLtTVs Probus ait commodius hic 
est 'aeger', quam in quinto <432> 'vastos quatit aeger anhe- 
litus artus': quamvis consuetudo sit Vergilio ista mutandi. 

16 quidam 'acer' l^nt: et volunt in quinto 'aegor' aptius dictum de sene, 
hic de iuvene 'aeer' mclius convenire. 

812. TVM DEMVM postquam se aliter evodere posse non vidit. 
0MN1BVS ARMis 'cum' miuus est. 

813. ILLE svo CVM GVKGiTB FLAVO liysterologia est 'cum ille 
20 eum exce_pit': non enira procedit 'cnm suo gurgite', quasi poaset 

fieri, ut oum Tiberia siue suis fluentis exeiperet. sane quaerunt 
multi, cum Tiberis Aoneae faveat, cur liberaverit Turnum; sed sol- 
vitur ista ratione; nam ob lioe Turnum ease liberatum, ut maior 
Aeneae gloria servaretur. alii tradunt a Thybride, qui Aenatc favet, 
!6 ntmc Turnum in lunonis gratiam esse servattm. 



. 6 totuB locQB Homeri eBtl II. XVI 10-2. i;f. Macrob. Sal. VI 3, '. 
. Bignificftt] uf. Isid. or. XVIII 12,- 2 



1 7 Vmbo 



1 ad NEG II. V. S. V. conBequpnH erat cum dixisBet clipeo ut diceret gladio 
sed posuit dezlra ut oatenderet cnm nec aroiia Ee tegecdo ualniiise neu telia 
hostem petendo T y 2 hosteDderat F ) 4 aeuaom] poauit add. M |{ declisatio- 
nem L (eorr. l) declamatione H decbiuatiouem M | per deolamatioQem dicit 
tmlgo i 5 et] ac Lucani exemplaria H [toudera F ]| 8 totum a parte F || significat] 

umbo eDim media clipei para einineDH est add. !> || 10 aordium f 1| IS aut G |[ 
16 hic IJaHiel: huic i^|| uonvenire Mitsvicius: conueniet F cum d. i. a. ni. con- 
Tenidt F. Sckodlius \\ 17 aliaa F [ uon poBBO F ]| poaae <m. M ^ 19 isterolo^ i^ 
jBteroIogia rdiqtti. cf. Serv. ad Aen. II 163 'nam hysterologia vmus sermonis esl'. \\ 
1 ille] ait add. f J| 20 eicepit] ejcipit M. flauium antem pro deo poaait, 
I™ ..^i.j.'i. tiHrtJ ..».i.'.tA4- Ai...... =..Q gurgitc eum accepit: aliter supeTfluum cBt 



uade Bubdit 'ille', Bcilicet deus. 



!, I) II 21 fieri" 



r^r 



It, flerj F y 23 ratione 



bride F de Tibri Baniel B 25 



F, cfflT. Danicl I 



SEBTII GRAMllATICI 

IN VERGILD AENEIDOS UBRVM DEOIMVM 
COMMENTARIVS. 

1. rAXDITYS INTEREA DOIH S OMXIPOTKNTIS OLTUri Secundnm 

poeticiuD niurem hoc «licit 'factus est dies*, quia poetae tltcunt uia- 
tutiao tempure aperiri caelQiD, noctu vero clKudi — uiiite esl illiid 
<J 374> aute diem clauso conponet Vesper O!ympo — uum 
etpaolo post Hescripturus est noctem, ut \2I5> iami^ue dies caelo i 
concesserat, ut intellegamus alium diem esse consumptum, et 
nonc eum mor« solJto iioctis praetermisisse descriptionem. quam- 
quam 'panditur caeluin' etiam simpliciter possimns accii>ere, quovis 
tempore, scilicet ad numiDa coiiTocauda; quod et melius est, qiiia 
ait 'iuterea*, id est dum liaec geruntur: uam 'interca' particul» to 
praeterita negotia coniungit futuris. oltupi cacli, guasi ulotampi, 
ideo guia toUim lucet. 

2. nirrii fatek pro 'divonim', sieut 'Aiyivum' ^Danaum' 'Tfu- 
cnm'. indetur aecusativi siruptlaris ^fwie pio getictivo pJi<raJi usus. 

3. SIDEBEAU IN SUDEH in aHtriferum circulum: iiou ciiiui ouines iii 
circuli astrtferi sunt, sed solus superior, aut 'siilercam' lucidaM dixil. 

VNDE ARDWS OMJJKS ut cilibi <I 22S} et iam fiuis erat, eum 
luppiter aethere summo despicieus mare veliTolum. 

4. CASTRAQVE DARDASiDVM 8PECTAT post geueralitatcm iutulit 
speciem; consequens euim efst, ut omiiea terras videua, cernal etiam SO 



11 eaeU . 



oet] c£ iBid. or. XIV 8, ! 



I aeettDdnm . . . diofl] fiactQB sbI dies aefondum poetifiim uiorem F || a iiiiiii 
. . . illud om. F I 4 iUibi imte F | conponit F || 5 discripturus et {<n. T (liscriptio- 
nem .F I 6 nt] □iide F || aliom A (corr. a) uliem 8 [ eae diem A.'^ y 8 posgu- 
mHB F y pro qaoTie temj)Ore D. scd quovi» tempore scH. 'panditur caelum, nON 
sobm matuUrto' l 10 gemntnr HI.HM: ajtuntnr ASl gemut F 11 nam haeo 
particnla F\\l ad oi.iun s. v. olimpna dicitur qaod totui luceat T || ololnmpt 
ego: ola lanijn F. vf. Serv. ad Aen. IV 268 (I p. 614. 19) fUtn adnot. erit. jj 
14 acusatiui F [ i5 enim om. F\j IB ad BivEanAit 8. V. lucidam T\ lU ai'EaTjkT] 
1. i>. AMR »!■. L, e Regincnsi tt Floriuccnsi, qum cum lAonis exemplfm, 
Asi-ECTAi' exhihcnte, contidi, mliil enotavi, neque Ilagenus e Sangallaisi quid- 
guam adscripsit { SO est enim F 



382 SBBVII 

castra Troiana. non nuUi sane ' DanJanidum' pro 'Dardanidamm"- 
adaernnt, ut stt genetims generis masculini speclt: feminma. 

5. niPATENTiBVS physice dixit: Dam caelutu patet ab ortu ei^ 
occasu. est auteui sernio Enniauus, tractus ab ustiis, quae e: 

6 (jue parte aperiuutur: unde et modo 'bipatentibus' apertis intelle* 
gimtis. iiiPATE,iTiara\ quod intrantibas et eaxunlilnts pateant. 

6. CAELicoLAE MAGKi orationis istius intentio lioc agit, ut aX^ 
odiis Troianorum Tuno revocetur. qvianam ciir, quare: EnnianoiCfl 
sermo est quianam legiones cacdimus ferro. 

10 7. VEESA HETKo mutata, ut <I 237> quae te genitor seaJ 

ientia Tertit? quidam 'versa rctro' tnteUegHnt, quod rursus 
discordias viflcntur redissc. alH 'versa retro' pro 'inversum acta', guat 
quae prins rectum iler pertiebat, derivata. certatis aut coutra vot 
aut contra meam sentcntiam. 

15 8. ABNVEBAW BELLO ITALIAH CONCVBBERE TEVCRIS id est pro^ 

hibueram Italiam coutra Troianoa bella auscipore. atqui dixit i 
primo i(263> bellum ingens geret Itaiia. quod ita solvitur: 
quia cum uno deo vel dea aliter loquitur — unde est in primol 
<26]> bic tibij fabor enim, quando haec te cura remordet — fM 

30 aliter vero cuni omnibua diis utilitatis eausa propter removendain 
eorum coiitentionem et dissensionem: aut certe quia .ait in prim<ri 
<2d6> ternaque transicriut Uutulis biberna subactis. illictj 
euim dixit Aenean in Italia contra RutuloB tantum esse pugnaturuni 
nuQc autem omuis est Italia iu bella commota luuonis instinctu^l 

2B quod et Allecto promisit, ut -(VII 549> finitimas iu bella feraii^'1 
rumoribus urbes, et luno pollicifa est se raagis esae facturamj 
ut 'JVII 559> ego, siqua super fortuna laborum est, ipsft 
regam, 'abuueram' autetn prohibueram, ut coutia 'aduuit' promittifefl 



] EnniaDDs] aun. v. 62 Vahl, || 8 EnuianDs s 



] auQ. T. 130 VoUfl 

2 Bpecies feinLiia G Js nani caelum ab orto et ob occasn patet Fl i auteiajB 
eDim X Q bosHiii libri 16 ad uirATENTniTa s. v. apertia quod lotratitibiis pateaofl 
ripatrant F[8 .iviANiii Ji: «vESAn ^,S qv AEtiiM J.MMF- cf. Serv. ad Am.3 
V 13 I (iij qviANAii s. n. cor quare 7* H 9 Bermo ennianua F, eet omilUng | IS^ 
reddiage F l ad v. 1 in marg. qnidani uerea jntellegunt [uersa (fltc) qnosi dOfM 
uiata quoe ante recto itinere pergebat T || abi F, corr. I)aniel || 13 sehol. i 
cKUTA^riB otn. F\ 15 ArmVBBAH b. i. o. t. prohibueram . . auBcipere. quo lU' 
ubnueram cnm ipBe in primo dixerit bellum . . . italiu, aed Becundum . . . i 
«enHionein. aut qaia ait . . , siibaotiB niuic antpm . . . rumoribua urbea. et i 
diirit ne magis asse Btatnrum {sie). abnucram autetn probibueram ut contrti ' 
annuo promitlo aigniflca et consentio P Q oij e. B in mciri;. atqui supra dixerat 
bellum ingena f;eret italia. sed secundum aapientes alia eat deornm uolunt^ 
alia fati neceasitaB. et illud bellum feris et indomitia gentibug illaturum eaae 
aeneam praenuntiabat hic autem banc fuiBee diapositionem dicit ue itali tro- 
iania uim belli inferrent. T (et illnd bellnm . . . inferrent Tiberii Btmati swnt )[, 
SO vero om. K H 83 in italiam BH\\ 24 in bellum R \ 26 futuram AS 



COMM, IN VEHO. AEN. X 5—13. 



383 



et eoiisentit sigiiifieat. AnMKiiAn n. i. •:. t\ *qiio t»oilo 'alinuemm', 

I oum ipse in primo dixerit bellum ingens geret Itnlia? sed secnn- 

dum sc^ientes cpiosdam alia est necessitas fati, alia volmtas deorvm, 

vis nuUa est: quod ipse manifestius in quinto <706) ostendit kis ver- 

s^ts vel quae portenderet ira magna deum vel quae fatorum 6 

\ posceret ordo: nain et in primo <^32> de ira lunonis ait actt fatis 

maria oninia circum, et iierum in primo (2S2y fatorum arcana se 

dixit motvrnnif non sitam volwntatem ostcnsurum. sed ibi seoreto filiae 

didt, hic aller idcm invidiose diis omnihHs praesentibus videtur loqui 

j propler r&novcndam enrum dissensioneni* lO 

9. QVAB CONTRA VETiTVM DISCORDIA vetationem, proliibitionem 
meam. et sic dixit 'vetitum', ut 'aeqnum', unde est <II 427> et 
aervantissimus acqiii. sane sub commiDatione omuium deorum 
maKime solaiii tangit luaonem, cuius odia insequebaiitur hoe etiam 
bello Troianos: quod etiiim sequentes lovis allocutiones mauife.itius 15 
indicant. 

10. PERRVMQVE LACES8ERE pro 'ferro BG lacessere'. m-do autem 
'quis metiis stiasit aut Jios arma sequi ferrumque lacessere'; non est 
enim, 'hos suasit', ne fiat 6oXai.xostSBs: quamvis inveniafur hiins modi 
figura, ut <XII 813)> luturnam misero, fateor, suecurrere fra- 20 
tri suasi, et Ennius quis te persuasit? 

11. NE ARCESBITE, TEMPVB nolite bellorum tempora praeoccu- 
pare. et bene satis facit uxori cum prohibitione. aignificat autem 
bellum Punicum seeundum, quo Hannibal ingreasus Italiam cnm 
plurimis locis vicerit, praecipne apud Cannas, vicum Apuliae, omnem 25 
populi Romani delevit exercitum. 

12. OLiM quandoque. 

13. ALPES INMITTET APEBTAS empKasis est; non enim dixit 
'per Alpes inmittet esercitum; sed 'ipsas Alpes', quas patefecit non 
sibi tantum sed omnibua geutibus, quae secundum Catonem et Li- 30 
vium rauri vice tuebantur Italiam: quaa Hannibal post bella Kispa- 

Sl EnuiuB] ex incert. libr. IV p. 176 Vuhl. || 30 Beciinclum Catonem] or. 
\ 17 fi^agm. 11 ap. lord. p. SO || 31 qaaa Hiinnibat . . . Alpes vocantur] exBcr. 
■ '1. or. XIV 8, 13. cf, Bchol. vet. in luveii, X 156 



/actt) FJI 8 motur 

ahws) F, aliter Danid | 11 in proliibitionem ML [| 



eripsi: moriturum F i 



3 fiiti Baniel fae (i e /actt) Fl| 
tnrum Danid \ 9 alter (i e ahw) F, 

18 BJc dixit] uat F l 13 Bane mdicant om. F{ comminatione ML: 

&iitione ASS communtone Mt eommnnitione rnlgo || 14 sequebajitiu' ASM \\ 
faoe eMam om. ii || 15 bello] coutra X (corr. H l^ Bnaaiti F || ut G \\ 19 aua.- 

□it F II aoli quodiea F aoh quoidea ff Q 20 fig autriturum uam F || 32 aiil-iir- 
•11« A8i praeoccupnaaeone H (one del. h) praeoantpare F|| 24 qitod BLHM 
(qno ;) co F \\ 25 nicum italiae H \\ 2G delebit F | 28 tNiiiTTiT F || 29 per om. li 
ll iumittit F || 31 quas] liaB !• , Uannibal . . . confecit omittens 




384 SRRVU 

niae, quae xvii iinuis confecit, antc cxwslas aceto infaso rupit: I» 
venalia <^ 153> et uionteiu rupit aceto. denique loca ipsa quai 
rupit, Poeniuae Alpes vocantut;, (/tmMivis leyatttr a Poenina dea, qutU 
ibi colitur, Alpes ^wos vocari. sane onnies alHtudines moniium licet a 
6 Gdllis Alpes vocentur, proprie tamen ittga montium Gallicwum sant. 
guas quinqite viis Varro didt Iransiri possc: una, qtiae est iiixia ntare 
per Liffitrcs; allera, qua Nannibal Iransiit: ierlia, qua Pompeius i 
Hispaniense helium profeclus est; quarta, qua Hasilruhal de Gallia i 
Italiam vmit; quinfa, qaae quondam a Graecis pnssessa est, qitae exitu 

10 Alpes Graiae appellantur. 

14. REs iurvisBE\ *vetcres laedere 'res rapere' dicebant, etiam 
rapinae nullum crimen existeret; similitcr .satis facere 'rcs rrdder*^ 
dicebanf.* rks rapvissb licbbit clarigationcni exereero, hoc t 
per fetiales bellum indicere: iiHm Aucus Marcius euin videret popw 

ITi lum Romanum, ardentem amore bellorum, et plerumque interre be)lw 
gentibus nnlla iusta extante ratioue, et exiude pericula creari, misii' 
ad gentem Aequicuianam et accepit iura fetialia, per quae belluor^ 
indicebatur hoc modo, sicut etiam de Albania retulit Livlus <I 24>. 
nam siquando homiues vel aniuialia ab aliqna gente rapta essent 

20 poiuilo Uumano, cum fetialibua, id eat sacerdotibus qui faciendis 
praesinit foederibus, proficiscebatur etiam pater patratus et aute 
iines stans clara voee dicebat belli causam, et nolcntibus res raptas 
restituere vel auctores iuiuriae tradere, iaciebat hastaui, quae res 
erat pngnae principium, et iam sic licebat niore belli res rapere. 

25 clarigatio autem dicta eat ant a clara voce, qua iitebatur pater 
patratus, aut a xX^Qa, hoc est sortc: nam per bellicam sortem i 
vadebaut agros bostiuut: unde et xAij^ovdftoi dicuntur (jnicce quij 
iure sortiuntur bona defuncti. 



1 mi] et duoc( 3f (dnodecim m) xu ' | exhustaH F || infiiso hanntbt 
rupit JP y 2 rnpuit J' || 3 poemnae UF: poenoinae AS (o did. a) puninae 1 
apenninae LM || ad v, 13 in marg. legitnT in autiquiB appennina (f^ic) dea . . . 
appellantur T || 4 hibi F [ licite T | 6 uooantui FT [ iugn oni. F || 7 legiiraa F 
Ijgnres T [ altera cjui hannibal transit f | ab F\& prolatnB F profettus G || 
aBdrubal T hascubal G || 9 qnicea F \ e gretis F \ qiu exiode F || 10 graiae T: 
rea graeciae F\, 11 ad v. 14 in marg. ueteree . . . existeret. e contra satiH faceta.a 
reddere. qnod tangit hic uirgiliuB T \ 13 claricationom as U 14 foetialea A feoi^ 
lea LM 1'ataleB F | iaduoere {»ic) aam uetercB , . . dicebaut sed ancu> 
e. ^. s. F \ raarcoa MFa mancus reliqui || IC oreari Ms: recreari ASRLJ^ 
procrcari P || 18 libias J" |) 10 nam . . . populo Roniftno ow. F || 20 cum 
\add. l) [ id est . . . foederibns om. F \\ Sl etiam om. F \\ 22 nolootibus , . 
tradere om. /'' || 23 haatam . . . licebat om. RLH (adiL T) || quae] quo F ||J 
S4 sic om. F II is aut a clara uoce dictae (nc) eat F, qua . . . patratua omtt'1 
tens 1 26 Mii\at^ Sl K\epo .H «AnPi^ /., akahpu H aKAupa M adero F, raden ' 
deUta sunt in A. ano tou nlijeov fulgo || HOrtem ALll (aorte al) [ 27 
noi F cteronomoe rcUqui || 28 bona defaacti] bereditateB F 



COMM. IN VERO. ABN. X 11- 1 



385 



15. rLACri'VM aut mihi scilicet, aut fatis: niit quod vrlivi vobis 
Wplaccre. 

16. iVPPiTEtt HAEC 1'AVCis habet personarum conaiderationem, 
I ut superioribua personis tlet breviloqiiium , e contra inferiori pote- 

! etati proHxani orationem, unde ait de Venere 'at non Venus aiirea 5 
l eontra pauca refert': quia Vmeri causam necesse cst rcddere, ideo non 
' pauca refert, aut quia mapT dolms, aut quia inferior. item Ditlo 
qnasi regina paucis locuta est, ut <^I 561^ tum breviter Dido. 
18. o i-ATER o HOMINVM et TitianuB et Calvus, qui themata 
[ omnia de Vergilio elicueruut et deformarunt ad dicendi usum, in lo 
I exemplo controversiavum has duaa posuerunt adlocutiones, dicentes 
Venerem agere statu absolutivo, cum dicit luuoni 'causa fuisti peri- 
I culorum his quibus Italiam fata coneesserant' ; lunonem vero niti 
I statn relativo, per quem osteiidit Troianoa non sua causa laborare, 
[ sed Veneris, o pater generaliter 'pater' accipe, non tantnm 16 

j Veneria: uam supra ait (2y 'divura pater atque hominum rex'. et 
f bene in principiis favorem sibi arte conciliat. hominvsi divvm- 
I QVE AETERNA voTESTA.s Iiunc locum Prohus quaerit; sed dicit unam 
rem seeundum phjsicos, alteram secundum mathematicos. nam divum 
potestas est, quia ipae est aether, qui elementnrum possidet priu- ao 
cipatnm; hominum vero ideo, quia bona lovis inradiatio honores 
IiomiiiibuB tribuit. 'aeterna' autem 'jiotestas' adiecit propter aliorum 
numinum diacretionem : nam legimus et Apolliuem deposuisse divi- 
l nam potestatem, et Hereulem vel Liberum patrem non semper deos 

le. siaU autcin hotnimtm, et rn-um poiestas est: an qiicmadmodum 85 
I j»"» rege vel magistratu potestas solet dici? 



19 hnDc locum . . . non semper 
iUpina de Frobia p. 108 aq. 



deoa fniEBe] < 



mythogr. III 3 



1 factis F faetis Dattid, eorr. Comtnelinus | 3 conaideratioiieni] acceptio- 

F i i breuiloqniam aic alibi tnm (tunc G) breuiter dido nultnm dimiBsa 

profatur adnoa (atluo G) uenua . . . inrcrior F, item . . . Dido omiUetig || s. v. 

IT qvia DGCeBse eat causam reddere aut quia mater dolens ant quia iuferior Tjl 

6 Denerit cauaa F. celenim inepte koc schoUam cum Serviano eoniunctutn est. || 

9 et Titionas et Calvua] et uetauuB et catDlinuB F \\ 10 elucuQrunt ASM 

. (eorr. as) eliguernut F \\ ndformauernut F \\ 13 ubaoluto F. absolutivHg Blaiu§ 

LoHJetw vntelkgendus este queni FoHunat. I 16 (p. 93, 10 J/a7fli.) remotivwa dixit. 

l'Kd ef. Serr. ad v. 31 || 14 etatu canaativo et relativo Lion. de relativo sfatu 

W^. Fortunat. l. l. | non sna calpa traianos F \\ 15 o mm . . . YeneriB otit. F || 

■•16 diDom ii'11 18 huno locum . . . divnm poteataa <m. II \ diiit F || 22 poteetaa 

KhcI. Ste»pius, om. mythographus || 23 diuinam depoBuiBse F. deposuisae om. Jl j| 

vU fniise] unde et deae arborum cnm arboribuR uiunnt et cum arboribus di- 

IrCmitoT mori: quocirca et aiiadQvdSis sunt appellatae add. D || et remm] be- 

|niMiTE igitur apud Va'gilivm legit interprei, non uivvhqve, guod Servim tegta- 

'] dici Steupius: dicere F 



386 SERVn 

19. NAHtjVE ALiVD yviD SiT ar si dieeret, curu paene omues 
dii in favorem lunonia coneesserint : 'namque' enim coniunctio oaten- 
dit eam Itanc habuiase cogitationem. est aittein parentbesis. IH- 
PLORARE implorare est auxilitim cum miseratione deposcere, qua 

6 ratione bene dicimus 'imploro te iit misero feras aDxiliiim'- contra 
'imploro te ad diem festiim' non proeedit. 

20. CBRMis ad augeudam iiividiam ait 'cernis', ac si diceret, 
non est opiis narratione, cum Troianorum miseriaa ipae conspicias. 

INSVLTENT RVTVLi propter iilud <1I8'> interea Rutuli portia 
10 eircum omnibus instant. inaultare antem est inimicia irridere 
per cavillatioiiem, exultare vero gloriari et laetum esse. 

21. PEit MEDios SU08 Ecilicet. 1NS10NI8 EQVis propter illud 
^IX 47^ viginti lectis equitum comitatus: nam caatra non 
eques irruperat. et anibignum, virum 'equis insignts', an 'eguis fera- 

15 ivr'. 8ECVND0 HARTE ad illud respicit <IX 714). liic Mars •ar- 
mipotens animum vireaque Latinia addidit. 

22. RVAT inruat. CLAVSA MOENiA oii quae in extremis soletit 
adflicti cmfugere. magna invidia: acimua enim ultimum esse prae- 
sidium in caatra confugere et liostilem impetum plerumque differre, 

20 sieut factum est in bello Troiauo. modo ergo dicit ademptam ease 
etiam hanc aram misericordiap, aiquidem intra muroa hostis insultat. 

23. QVIN quinetiam. IP8IS in ipsia. 'aggeribus' autem muDi- 
tionibus, sed abusive. et in muris ideo, quia supra dixit <^IX 763) 
ignaros deinde in miiris Martemque eieutes. 

26 24. AGGERIBVS agger proprie dicitur terra illa quae vallo facto 

propius ponitur, sed abusive et muros et munimenta orania aggerem 
dicimua, aicut modo 'aggeribua moerorum' pro munimeutia. 
MOEEOKVM pro 'murorum' antique: nam veteres pleraque eorum 



25 ftgger . . . diciaiiiB 



. la^d. . 



. XV 9, ; 



2 nam RLR (nainque l) || eDim om. M\,i inoinoratioDB L (miaeTatione l) \\ 
6 noD procedit uarratio F \ 7 ad . . . cemis om. f l| S ratioue AR {fia.nw- 
tiooe a) II cum . . , coiispiciaa om, J^|| ipse om. KLUX cooBpiciaB] cermH M {| 
S insuttent antero proptor qnod dictuma eet interea e. q. s. F || 10 insaltare 
aateni . . . auos Bcilicet om. F || inimiei R (coir. Baniel) || 11 cavillationemj 
nnde et graeci lmxiag[*a-\t{av uocant add. li | 12 scilicet snos M || 14 inrnm- 
perat F \ ad V. ii in marg. aiit portetnr eqnie Aut feratur Buperbiu nt uictor. 
et poteBt iutellegi inaignis ipse eqnia et potest feratur equis ipse inBignis T 
(ant . . . uictor Tiberii Donati SHwt) [ 16 respexit M [ armipotena Fl harrai- 
pOB L: omnipotcna rrfigut || 16 animoa F || 17 rvat inruat ow. J" H 18 magna 
invidia . . . inBultat om. ^''Il 20 ademptiim LM: adeptam AS11H\ 21 a.ram S 
et A, tU eidelur: partem HMl rem La rammia // || infiultant M || 22 agge- 
ribuB . . . cientes otn. II | autem MF: aut in AIIL autem in S || S3 iu muria 
autem ideo qiiia ait aupra ignaros e, g, s. F || 26 sdiitl. ad iQiiniimvB om. F | 
illa om. M \, 27 pro munimentiH MOF.mmvii om, ASM\\ 28 antiquc ait pro mu- 
rornm F || aotiqne . , . 



COMM. IN VERG. AEN. X 19-31. 



387 



^^iiae nos per 'u' dicimus, per 'oe' Jiphthongon pronuntiabaiit. hiiic 
f eat 'moerorum' pro 'muroriim' et e contra 'puuio' pro 'poeiiio', 
I qiiod verbum a poena venit, hine est et (T 3;J8> Punica regua 
ridea, cura Poenoa ubique legerimua. hoc autem facit orthographia 
1 Graeca: nam quam nos 'u' habemus, ilH dipbthongon habent 'ow': !> 
Let ideo putarunt posse pro hac littera, licet noii e^ndem, diphthun- 
l.gon poni. invndant implent et inundarc faciunt. 

25. AENSAS lONARrs APKHT Hfl (wmYo viiieatur paU: neqiie enim 
Wpoiest rnieri fecisse hcllum qui fachim esse ignorat: aut hoc ipso mise- 

His, quia i/ftiams fexcessus. levari OBaiDiONR 8INE.s liberari: lo 
t et oblique per loTeui iuvidiam commovet lunoni. 

27. NAscKSTis TRoiAS invidiose: quia iam ruinis pertcUtattir qtiae 
\ me^ nasdtur. 

28. AETOLI8 SVBGIT AB AKPis atqni non est venturi»: nnde 

[■ accipiamus Venerem non quasi deam loqui, sed quasi uuam de Tro- Ui 
ianis — ut in primo <251> unius ob iram prodimur, item <;250> 

I caeli quibus adnuia arcem — , ne futura ignorare videatur. 
'Aetolis' autem 'Arpis' sic dixit, ut <VI 2> Curaas Euboicas: nam 

I de AetoHa Diomedes venit, qui Arpos in Apulia collocavit. 

29. MEA VVLNEEA RESTANT ut possim iterum vulnerari. 20 

30. iiBMOBOR expecto, sustineo. mnTAi.iA i>. a.\ id est ut dea 
I ^nortalium armis intersim ct ipsa depttgnem. et sic dixit 'morlalia 
I ffma', iit in duodecimo ^^ldiy vulnus mortale. 

31. si 8INE PACE TVA si sine tua benevolentia, nt <T 519> 

\ orantea pacem, <XI 101> veniamque precantes, item <III 370> 26 

exorat paeem divum; ergo 'pace' benevolentia, suffragio. dicendo 
I sutem, si ad Italiam siue deornm voluutate veuerunt, dent poeoas, 
Koatendit statum esso absolutum. "^sink pace tva sine voluntate tua, 



28 sim p. T. . . . diierimj cf. Don. ad Ter, Eun. III 2, 13 

3 eat] eniiii AS (est a) | et coDtvtt MLII [ punio pro poenio F: poenio 

t pro pniuo reliqiii, nisi quod pro poiiio 7/ || 3 poena] poeta M || venit] quoJ 

Taecam eat nocabulum jioi»i) dictum add. D | 4 poenaa ubicine legeremaB F \\ 

Keret f || orthograpliia Gracca oam tgo: graeca ortbographia nam F ortho- 

ftc>raplu& iiuecanam AS ortographia qnae t e& canfv Ji ortoKraphia quae ca- 

■■BUit I, ortbografogio qaecauam H orthografla qaae cuna Ml {| 6 qua Ml |i 

rm] os if II 6 putarent E || pro hac litera dptbongoii {sie) poni licet aliam F \\ 

F'e>ndem B: eadem ASLIIM U 10 esceaBit F.SdiMllitts rei ceasat ego || BtMKni 

RpisAS Jtf II 11 lunoaij in innoDem F^l^i ad nasohntiS t. s. v. nBScentis inuidiose 

I dicit quBiBi iam ruinia periclitatur quae modo naacitar T H 16 nniua . - . item 

n. y I le aetolia HMF: etholi ASL (etholia al) aetoli H || condidit F ;1 

il ScAoJ. ad V. 2Q ont. F || ut posanon L (ut poBBim l) | 21 ad uoRrALu d. a. 

,. • mmrg. id eat ut Uea mortalium armia pognem r|| 22 iaterseni F, corr. Da- 

ittitl ] 24 Bi aiNR . . . Kulfragio] pro his quae Floriacmtis eaiiibet post absolutnm 

«rttoeaot I beninolentia (»6rt [ 35 pacem) veniam KeryiJitis 1 precantes] rogantes 

ITtrgiliua | 26 beninolentja tibri pJerique H 27 ad si AS [con: a) | ^oenam F |i 

liiS atatnm] fatum Masvieius primiiS || abaoliitum] et inainuatione utitnr id licta 



388 SEHVII 

sine tua coruxssione, ut solet dici 'pace ilUus dixerim'. invito nv-3 
MiNB TROES sjllepsis per genus est 

32. LVANT 1'ECCATA 'luant' id est absolvant. dicimus autem'l 
et 'luo poenani' et 'luo peccatum'; nam peccatum solvitur poena.1 
5 qui cuiin crimine tenetur obnosiua, poena eum a pristina liberatj 
obligatione. coutra 'luo poenam' si dixeris, non procedit qua rel 
poena solvatur: tamen auctoritas liceuter ista confundit more, quol 
sofet poni vel a sequenti quod praecedit, vel a praecedenti quodl 
sequitur. 

10 33, MEQVE ILLOS ivvERis AVXiLio concessivus est iste modoi 

secundum Frobum; namque in artibus non iuvenitur. fit auteiaifl 
quotiens taedio contentionia quasi videmur concedere quod tamea.J 
nolumus fieri: nam id agit Veuua hoc loco, ut luppiter magis pra»tj 
stet au-xilium. besponsa secvti boc est si non solum prohibiUI 

16 nou sunt, aed eis etiam concessum est. 

34. 8VPERI ut ApoUo. MANE8 ut Crcusa et Anchises, f7^| 
Hector. qvisqvab verecunde: quia apud maritum coutra uxo- 
rem agit. 

35. /loyA cosDERE FATA quosi adversus illa qaae hi slalmsU. 
20 3ti. ExvSTAS EBYCiNO IN LiTORE CLASSES «unc per avztxm 

yo^iKv ad accusalionetn allerhts transif: argumentum est enita, utram 
habent voluntatem nocendi quae nocuit. 'Erjcino' autem 'in litore^ 
secundum opinionem suam disit; nam alii apuJ Caietam dicuQH^ 
exusta navigia, unde et Caieta dicta est ano tot) xaijvai. qitamvi 
26 qmltuor naves exustae simt, haec lamen exaggerat. 

37. nviD TKHPKSTATt-it RF.a/jt ubiqtic 'repetam' subaudiendum. 

38. AOTAU NVBiBVS IRIH inpulsam, scilicet ut persuaders 



eet . . . nolui 



Steupiiu de Frobis p. ITO 



g fieri] cf. Eeilins granun. lat IV p. XIX e 



condicione concedendo, qnod non ease aemm aenus conscia est, ut deindo eni 
din rem indignam ostenderit et JDdignitatem anxerit, mbil itimile a. » ' ' 
DBtendens magia ac ma^ iooia eioiet Ihnorem add. D \ ad anR r 
nolnatate conceseiOQe. et hoc est inod solemus dicere iiace tua dicBm T fl 
3 BolvaDt Magcicim | 4 et et dao poeDam sed melins eet Ino peccatnm Fk 
poeniUn melins et lao peccatnm M | peccatnm soWitnr] peccalntoT A peccM 
uituT S peccatum luitar a | 6 ai diieris oin. F | qua rej qnia te H qnui F-t 
7 solnetnr F\ 8 procedit ELF {eorr. r) |i 11 in aliis artibQs Stniinus | 13 uo? 

lumus JS Qolunt M || 15 eii om. Hl etiam eis Z. | 16 id est nt apollo ii ' 

quo dabant F { nel anchisea nel h&ector f | 19 ad nota c. f. s. r. qoa 
uersue illa quae tu stattiisti T \ qna adnersns qui statoisti F qnae adnerBDa 
qoae stAtuiBti Daniel \ SO scAolia ad r. 36 — &S om. 11 \ KDticatboria F, curr. 
i^aniBll 21 ad Danith nunc ^'lutrum] ut Jlf| 38 in litDre om. F\ ti dizit 
et apnd om. f | 34 xaise9tn Itaniel \ib od is l. c. «. r. qnattnor nanee appel- 
lat claases ad aageDdam inuidiam T \ SG ait keohh «. r. scilicet repetam T I 
sabandieiidnm eat DaHiel 



COMM. IN VEEQ. AEN. X 33-45. 389 

matribus incendium uavium: ut aecimdum artem rhetoricam rem 
imam in duas diviserit, ut latius paieret rei acerUtas interposito alio 
crimine: nam per Irim uavea exuatae sunt. sed melius eat, ut mn 
ait iteratio, ad Turnum missam Irim iotellegere: nec aos moveat 
ordo conversus, solent enim graviora in prineipiia et in fine secun- 6 
dum artem rhetoricam poni. nvbibvs per nubes. 

40, S0R6 BERVM id est regnum: nam per sortem inter se fra- 
trea, luppiter Neptunus et Pbiton, mundi regna diviserunt, quae 



lano praeter inferos in Troi 
INMISSA ac si diceret, non 
ad iUud <VII 543> et caei: 

41. BACCnATA PER VRBES Hm 

furuit: et beue 'bacchata per urhes' 



ianorum perniciem moverat. svperis 
m Troianis-, sed diis. respesit auteiu io 
convexa per auraa. 

yala, sed 'baccitata', id est per- 
quia per simulationem sacro- 



rutn Liberi patris matres egerat in furorem. 

42. SVPER iMPERio id est de imperio, ut <1 750> multa super 16 
Priamo rogitans. et quasi de salute sua se dicit lahorare. est autem 
verecunda petitio et obliqua, per quam magna lovi invidia commo- 
vetur, qui imperium Troianis promtscrat. speravimvs I8ta abso- 
lute dixit, 

44. CONIVNX DVRA hic distinguendum, ne incipiant essc duo 20 
epitheta 'dura fumantia excidta': quod contra artem fit, nitlla inter- 
poaita coniunctione. 'dura' auteni debere distingui, ipse ex jwrsowff 
lunonis ostendit <72> guae dura potentia nostra egit? et mire 
'eoniunx', quasi vitium mariti sit. nvlla autem rbgio invidiose 
disit, ut supra -(I 233) cunctus ob Italiam tertarum claudi- as 
tur orbis, cum a sola arceantur Italia. 

45. PER EVERSAE OENITOR FVMANTIA TROIAR CUni dicimUS 

'rogo te per deos', hoc videmur dicere: memiueris religionis curae 
eaae petitionem meam, sicut in primo eKpressit <(543> at sperate 

1 nt] aut L II Bccnndum praeceptnm artis rethoricae F || rem anam . . . 
arteia rhetoricam om. M | 2 diuea f || 3 nani . . . Bunt om. F \\ peperi AS 
(per irim a) || non om. Ubri Serviani \\ i qnam ad tamnm Hl | irim add. a {; 
finem F i 6 sehol. ad s«invH om. F || habc isrKWriTA parenteBia add. G : 
8 qnae Inno . . . moverat om. F | 10 dis MF ] 11 cumnexa li [ aurea M || 
13 iiAniiATA AM BAccAT* -f ' || bscata F baccata G\ perfuruit] per urbea fnr- 
nit if I 13 bachata ASM baccata LF [ urbefi Fah anrnB ASRLM\ eitni- 
lationem R similitndinem M |{ BimnsacroTam A (rimn del. a) BJmnlacrtirum ,S' i| 
16 nt . . . togitaua om. F \ \6 solnte F, corr. Daniel. cetemm qnaai . . . laborare 
ad HOTROR pertinent \\ 18 sehol. ad bfebatimvs i. Oin. F' || 20 hiba M || hino est 
inngendum R hinc diatinguBndum L {sed sti in ran. l) bic diatingQetidum est 
JTf I 31 dura fatnantia eicidia om. R \ qiiod . . . coniunctione om. f j| 23 qua 
et dnra i^ || od tta c. s. v. bene dicit coninnx quoai uitinm mariti ait 2' , 
24 antem om. F | 25 cunotoa LF cinctuB «: cnnctna Jf || 26 a om. J' || 37 vbh- 
BAB Rli \ 28 hoc videmnr . . . at sperate deo» oni. L (m marg. add. 1)1 reli- 
gioni F \ carae religionia { Q 29 adapirate ASl {eoTT. a) at spirate M ad 






26* 



390 SEBVII 

deos memores fandi atque nefandi; cum aiitem dieimus 'rogo 
te per miserias meas', videmuf dicere: memineris ab eo te rogari 
qui misenas pertulit, ut qui rogatiir ad misoricordiam miseriaruni 
commemoratione flectatur, sicnt est nunc in Veneris petitione: nam 
5 ideo sic rogat, ut counBemoratione iufelicitatis Troianae impetret 
misericordiam. alias stultura eat cum adiuratur luppiter per excidia 
Troianorum. Sallustius in prinio postremo ipsos colonos per }ni- 
serias et incerta humani generis orare. 'fumantia' attlem 'quae 
fumauenmt', non enim fumant iam. 

10 47. iNCOr.vjiKM ASCANiVM ideo Venus pro Aenea non petit hoe 

loco, non quia pro eo non movetur, sed aut quia scit eum celeriuB 
esse moriturum, aut quia soli Ascanio debetur imperium, ut ^IV 
275^ cni regnum Italiae Romanaque tellus debentnr. 

48. AEXEAs SASE qHidam 'sanc' pro valde aecipiunt, ut Cicero pro 

la Quinctio 011 1I> sanc ceterarum rerum pater familias et pru- 
dens et attentus. 

51. AMATilvs et PAPHOS Cjpri insulae civitates sunt, Veneri 
coDsecratae. £st auathvs 'Amathiis' <A Amathonte. celsa eApaoa 
antigua Paphos, quae nunc PalaepapJtos dicihir, in exeelso fuit posita, 

20 ex gito loco aedificia, permittcnte pace, in jdanum litoris ilettucfa sunt. 

CYTHERA insula est contra Laconicam, Veneri conBecrato. dicimus 

autem 'haec Cythera', sicut haee Solyma, baec Artaxata, haec Megara. 



1 cam antem dicimnB . . . flectatiir] cf. Don. a<l Ter. Hec. IIT 3, 27 | 7 
SallDstiuB in primo] 19 Dietscb., Sl Er. ] 14 quidam . . . accipiual] cf. Doa. ad 



2 misericordiaB LF {corr. () B 3 ad miBeridiam (*ic) qui rogatur JFy 4 fle- 
ctator . . . ut commemoratione oni. Jf ][ 6 miHericordiarum li miseriara M \\ 
aJiaa , . . Troianorum om. It\l galoatias G | coInnOB F\ i ad i-vhaijtia i'. t, v. 
non re uera famantia aed quau fumauerDDt T \ 9 fumaut iam CotiaiitlinUi: fa- 
mastia F nuuc fumant Masvicius \\ 10 iKcoLauEU ASM \ ideo Venns . . . de- 
bentnr] Bcit an.tem in ascanio eme eummam renim ut cui regaum italiae ro- 
mftnaq. L d. ideo eat pro eo aolUcita nou quia pco fllio non mouetur F: gwM 
Maifoieim ita cutn Serviattis coniM/axit, uf et summa rerum posi impuriam et 
ideo eet . . . movetur poat debentur in»weret. || noa petit pro aenea, Jlf H 11 mo- 
veatur Hte^uinus \ 14 bakae F || pro Quintio Datiitn pro quis Atio F, in gua 
aeneaa Banae . . , pro quiB cum sehoHo ad v. 45 coniuncta, Atio . , . actantua 
Morsvm posita suni \\ 16 actaataB F \\ 17 kt auatuvs amatua et paphos . . . sunt, 
amathuB ab amatbontonte («C) c. g. s. F | et Serviani libri ) 18 ad AHiTHoB 
(gic) 9. V. inaala ab amazonte nocata, ad i/elba S. e. qaia in eiceUo fuit poaita 
BZ quo loco permittente pace in planum litoria faerunt educta aedificia T {| 
19 Palaopafos Cmnmelitius: palepases F Q 20 loca J^ || in iu litoria F iu * lito- 
ria Daniel in litoreiH Cotnfnelinus in littns Masvicias. pro ei cino . . . deduct» 
aunt Barlhius ad Stat. Theh. V 61 cowt. atit fiBtqoe eo loco Zepliyria promi- 
nentia, ut reliqwa laeuna deformala esse dieat quam e Strabone (IV p. 5BS G.) 
explemiam esse opinalur: aut ex quo loco aedificia per sexaginta stadia ia littna 
deducta auiit. pro permittente pace BurmantuiiS permittente Agapenore, pac« 
proposuit I 29 ut ?■ II Boloema (iTiri Serviani solima F ] cartAxnta Jt artax acta J*^ 



COMM. IN VERG. AEN. X 47- 



391 



52. tDALiAE<iVK Bours Idaliiim civitas Cypri est. ct htc Idaliuni 
dixit, cuwi ipse dixerit <I 581> aut supcr IdaUtim. 

53. AEvvu hic vitam, alias aetatem. inglorivs sine trium- 
phis, inmemor gloriae. Ciecro in Titsctilanis <;ill 34, 81> quae de 
vita inhonorata et ingloria dici solent. 5 

54. INDE id est ab Ascanio Tyrii nihil timeljuiit et verum 
est; nam Scipio vastaturua est Africam. 

55. yviD PE8TEM EVADEEE BELLi ivviT in fiue iam agit mise- 
rabiliter, sicut egit et in principiia: nam hoc praecipit ars rhetoricu, 

ut epilogi et priiicipia pari argumentatione tractentur. 'pestem' lo 
autem ineendiuni significat, ut -^V 683> et toto descendit cor- 
pore pestis, cmn de navibus loqueretur incensis. • 

56. FVGIS8E PEK IGNES eKprimit quid sit 'pestem belli evadere'. 

58. BECiDiVAyvB PERGAMA renascentia. tractua autem sermo 
est ab arboribus, qiiae taleis sectis pullulant. ergo illud soium 15 
recidivum dicimus, quod posiea nasoitur: unde modo recidiva Per- 
gania dixit, quae renovantur ab his, qui sunt superstites Troiauis 
periclis. 

59. ms sATivs deesi 'fuit'. ciNEEES patriae insbdissb 
propter illud <^1V 342> dulciaquc meorum reliquias colerem. 20 

60. atqve solvm qvo troia fvit sic iu tertio <ll> et cam- 
poe ubi Troia fuit. xanthvm et simoenta hkdde oro mise- 
RI8 ambiguum est utrum dicat, redde nobis re vera Troiam anti- 
quam, an, redde nobis terras in Italia at^ similitudinem Troiae; 
noyimus enim hanc fuiaso consuetudinera , ut adveuae patriae suae 25 
imaginem sibi redderent, ut <^11I 497^ effigiem Xanthi Troiam- 
que videtis. bene ergo Venus medio usa est genere loquendi, ut 
utrumque signifiearet, et antiquae reditum Troiae et imperium Ita- 
liae, quod Troianis luppiter ad similitudiuem Troiae fore promiserat, 

et magia hoc est quod latenter desiderat atque petit. ao 



: ef. Isid. or. XVn 6, 10 



cr. hid. or. X 138 [ 11 tractus . . . pullnlaDfc] 



1 iuAiJvu Serviani libri || et est F || adaliam O |[ 2 idaliaiu If' adalidm G || 
3 ad ExiOET B.. A. s. f . ducet liit: uitam T f i inmemoi'] fliaememor K |{ 6 in- 
gloriam f | S id eat oni. F \\ timebat M |{ 8 finem HH || tom f || 9 et om. f || 
pTaecepit ASM Q 10 peatem aiitem . . . belli evndere om. F i H triictuB esl 
autein hic Bcrmo F | 15 taleix Burmoimiia: tLliis libri el Jsidorun Q pullulant F: 
lepullulaat Seniani lib)i (nui qitod repululiLnt I.UM) et Isidorw Q illud . . . 
modo om F li 16 dicatnua A S |{ renascitur 11*^30 {| 17 dixit om. F |{ renovantur] 
notiaiitai -4 ■> fueie 1 {{ anporstitea saQt F \\ romaniB U \\ 18 ppriculis SL 11 
30 propter illudj sic in qnarto 2* [ 23 antiquam om. F {] S4 redde nobis om. F |j 



IBU propier muuj e 
in Italm] aliaa I \\ 
fiue F II 27 U u u 



i imaginem F {{ Troiamque] u 
redditum vulgo 



302 SERVII 

62. cAsrs DA FATER iLiAcos rediUaihtr nobis err&rcs jtristmi, 
modo praesmtia bella vitcmns. itervmqve uevolvehe casvS ai \ 
ad Troiam vis referre, sic dic: da iiobis Troiam per naufragia 
pericula, u\ eet patiamur deuuo quae pertuHmiis, dumtasat nobia 

6 Troia reddatur. si vero ad Italiam via referre, sic iiitellege; redde 
uobia Italiam, et libenter repetimus ea quae iu Troia pertulimua. 

63. ALTA SiLENTiA luuo ubique silens inducitur, unde ei oratio 
nisi ex nimia uecesaitate nou datur: hinu eat 'acta furore gravi': 
Statius lunonem tacitam furibunda silentia torquent. 

II) notandum quia aingillatim dicta Yeneris hac oratione sotvuntur. 
siLENTiA coGis RVMPERE silentium rumpere eat non tacere: unde J 
apparet usurpative dictum esse <II 129> conposito rumpit vocem, 
id est loquitur: nam Tocem rumpere silere est, Bilentium rumpere 1 
loqui. 

15 64. OBDVCTVM DOLOREH celatum et diutuma iam cicatrica ] 

coopertum: nam obduci dicuntur vulnera, quae cicatrice clauduntur. ] 

65. AENEAN HOMINVM QV18QVAM DIVVMQVE 8. ad illud <34> j 

quac superi maiiesque dabant. et celans quae faeta aunt ea quae | 

uon simt facta, commemorat: nam nou Aeneas, aed Turnua lunonis i 

20 instinctu bella commovit. utitur autem replicatioae rerum obiecta- 1 
rum; poat enim sequitnr reaolutio. seqvi atitem 'petere', ut <193]>*J 
sidcra voce sequentem. 

67. ESTO modo adverbium est concedentis: nam Graecum est: | 
illo autem loco verbum est <XII 176)> esto nunc Sol teatia. 

26 FATis AvcTORinys »«»J liic 'respotisis' ? quia koc scquilur-* 

68. CAS8ANDBAB 1MPVL8VS FVRiis bene 'furioB' plurali nnmero, 1 
quod de Taticinantibus non dicitur, ut Tideantur merito esae decepta J 



9 StatiuB] Theb. X S90. Lnct. Flac. ad h. v, Servium exBcripHit. || 
leotium rumperc est non tacere] cf. Nou. p. 382, 27 M, 

1 iii: G II errorifl G |J 2 Servianitm ad v. 62 sch/ilium om. F || 3 eie dio da 
sobia a: aic dic uobia A bic diae nobis S eicut dicit redde nobii! R sic dicit 
redde nobis X (t da supra redde f) sic die nobia H Hic diu noa M l 7 ratio 
fte F, inde oratio pro re Bariiel oratio «i^mTT) F. Schoellius | 8 binc] undu F \\ 
feniore F H 9 tacita J!*' H 10 aeria ac ratione £ U 11 snjcNTiA . . . loqcti] silentia 
antem rumpere loqui propria (propric Danid) dictnm. eecariduDLi (Bciendum I 
enim DanieVj qnod uocem rumpere eat tacere. uude apparet ugnrpatione dictuia:^ 
egee conposito rumpit uocetn id eot loquitur F\\ non tacere SMl: tacere ARB~ 
loqni a, om. L \[ 12 eBse et if Q compositae Jf 1 uoce L3 y 13 noce LM \\ 16 cel»*^ 
tum iam ot diutarua ciuatrice F {{ trice {de cicatrice) . . . quae non Eunt om. SK * 
IS celanB . . . ea om. RL, oelana . . . quac non sunt om. AS {add. a) J celat 
M II ea] et M \ 20 utitur . . . resolutio tm. F \\ 23 modo . . . concedentiB] cat 
uoocede aduerbium F \\ Oraecum eat] fora add. D || 25 num hic responBia e. q. s.\ 
dubitare videtnr intvrpre» num fala hoc loco intelhgcnda gint respoma deonm, 
{cf. V. 33) qiiia lioe iequatitr 'Caseartdrae impwlsits fnriis' y 27 non oiii. S, \\ ut] j 
ergo ut F 



COMM, IN VERG, AEN. X G 



303 



^ (iui CaBSaudme inaanieuti credidcniut: quod falso dicltur a luiioue, 
sicut ex verbiH probamus Auchisae, qui ait <III 1S7> aut quem 
tum vates Caasaudra moveret? nru lisuvkke v.isTit.i ilta ait 
'ahcst', liaec ait 'reliq^uit*, ut ipsi adsiffnct cidpam. et cst status fini- 
tivus Hon tam dicmdo 'abesse', qmtn 'rdiiptisse'. 5 

69. viTAM coMMiTTEitB VENTis Mon quia mavigamt, hoc dlxit; 
sed 'vetitis', id eat iucertia et iuauibua rebua. 

70. NVM PVERO SVMMAM UELLi qttod Vmtis od miscrationetH, 
haec ad indignationem posuit. exaggeratio est ab aetate. 

7h TYiiRHE.wAwiyE FiDEM 'fidetn' auxHitim petens; an 'fidem' sa- 10 
ta^amen^m, quod aiffiS>etur ad helH societatan? 'agitare' auiem ad 
genies pertinere meliiis est. ergo 'Tyrrhenam fidcm' extritiseais acd- 
pimdum 'imiocare' aut 'pelere'. TyKBHENAHQVE fidem iuire socie- 
tatem cuiu inimicis gentibus Turuo; aut certe disrurapere foedera, 
quae Tumus cum Tyrrheuis inierat. sciendum sane Turuura auxi- 16 
liorum causa ad Mezentium confugiase. gentes qvietas uam 
licet vellent in bella prorumpere, tamen erant quietae propter illud 
oraculura <^VIII 503> externos optate ducea. 

72. QVIS DEVS iN FKAVDEM intcrrogatio. 'in fraudcm' autcm 
in periculum: ita enim in iure lectum est fraudi orit illa res, id 20 
est periculo. dvka potentia nostra ad illud respicit <44> ai 
uuila est regio Teucria quam det tua coniuns dura. 

73. vBi iiic iVKo melius gmm si dixissel 'ego', iit (II 549) de- 
I generemqwe Ncoptolemum .narrare memento. nvbibvs ieis 

' propter illud ■(38^ aut aetam nubibus Irim. 25 

74. INDIGNVM E8T ITALOS TKOIAM CIBCVMDARB FLAMMIS rte- 
toricura est: nam quotiena aliqua nou poHSumua aolvere, paria oiipo- 
nimus. quod nuuc luno facit: nam negare non potest nec solvere 
quia obsideutur Troiani: unde dicit, hoc indiguum est, Troianos 



10 Fidem aaxiiium petena] cf. Dou. ad Ter. Andt. TT 1 
2 qui att ii 



1 insaniam F \\ qaod nuDi: falao ^ || ^ l"' ^'t 'Q tertio D || aut F: ut 
[ Serviani liliTi | 3 tVitic AS \\ mooeret £ || luj nvh l. c, s. v. uenna dixit abeut 
[ baeo dixit reliquiil ut ipai a,ssignet culpam. et eet atatus linitiuus hoc loco T \ 
I 6 lam JJaniel: tnm i''' || diceado Masvicim: diceudum F J abisse Daniet || 6 quia 
I ego; qui ,F y S nak BH [ ad v. 70 in marg. Argitmentum iunonis contra, inuea- 
■ tum ueneris, ueaeris coneilium fuit aon accasore olios, baec oititur aibi con- 
\ oilWe et adiun^ere alioB. et quod ueniis ad miaerationem posuit boc ponit 
1 ad indignabonem cuni dicit num puero T. {Argumentnm . . , alioa TiberH 
I Dtmati swn{) j et miserationem f || 9 euiggeratio eet ab aetate om. V || 10 tth- 
I BSBHAHQVE i^, inire . . . turno lidem antem . . . petere F, ant certe , , , optatu 
L ditGeH omitfMiK Q ad lYEitaENAHVK V. s. V. aut auxiUnm aut eacmrueutiim intelle- 
L git T 1 15 ingeret L (inierat II 16 mexeutium B || 17 licent LU || in om. AM ii 
[ SO ita . . . pericnlo om. .F |t ai rcapicit , . . Teucria otn. F \\ 32 dat F || 33 de- 
I geremqne neobtolemum F || 24 sqIioI. ad NVEuiva i, om, F \\ 2!) quia] nuirF '\ 
I faoo ow. F 



394 SERVll 

obsideri, aliena eoa inBtFimoiiia praeripere diguum est. sic in buco- 
licis <;ill 104]> dic, qiiibus in terris ct eris mihi magnus 
Apotlo, tris pateat caeli spatium non amiilius ulnas: guotl 
quia non potiiit solvcre, et i^isc obiecit dic, quihus in terris in- 
5 acripti uomina regum nascantur flores. 
75. nAscESTEii vzoxgtais- 

7li. i'iLVMNVS AVV8 comparat genua Tumi cum Aeueae, dicenA 
etiam avum eius deum esse. Varro Pilnmnnm et Pittmmum infan- 
tium deos esse ait eisque pro puerpcra kctum in atrio sterni, dum 

10 exploretur an vitalis sit qui natus est: Fiso Filummm dicl^ittt, guin 
pellal mala infantiae. sed PUumnus idem Stercutitis, ut quidam dieunt, 
qui propter pUum inventum, quo fruges confici solmt, ita appellaimi 
cst. si ergo p-oavus LaUni est, non Turni avus: nam Sterctitii Picu^\ 
Pici Faunvs, Fauni Latmm est fiUus. sed in his nominibus abutitui' 

15 pveta. DivA vENiLiA iiATER hoc ad Veneria obtrectatiouem dicit 'oui 
diva Venilia mater': nam Veuilia nympha est. Piluuiuum autem 
avum Turni ideo dicit, ut a vicino nobilis genere eaae videatur, sicul 
est Aeneas: nam paoto post dictura est ipaa luno <619> Pilum- 
uusque illi quaitus pater. sane hanc Veniliam guidam Salaciam 

20 accipiunt, Ncptuni uxorcm: Salaeiam a saio, Veniliam quod veniam 
det ^negentSms. 

77. ATEA FACK saevo bcUo. et est belli defiuitio: nou enim 
1'acibus Troiani pugnaverant, scd ferro, id cst hello. 

78. AVEETERE PEAEDAS invidiose: ceterum nihil rapuerant. 

.. ,. ..] ] 



1 



1 obeideie R \ patrimouia II |{ S et e 
Servii sint H 3 non] nain G || nlneB F || 1 (luie J 
6 YTTOCwac F, corr. Daniel j{ 7 cum oiit. F [ cum Aenea Sfephanm | 8 etiam 
tumi auum deum esse F B ad c, 75 ih marg. Pilumnum et pitumnum infantiuin 
deoa esee uorro afiirmat eisque . . . abutitur poeta T | pitumuum T: picum- 
mum F pitummum G 1 10 Titalis Casaubontis ad Pers. U 31 (cf. Non. p. 528, 
12 M.): utilia T utili F ] quij quia G || Pjho . . . sed Pilumnua oin. T || 11 pe«< 
let mal& infautia F, eeirr. Daniel Q atercutius T: strictus F atructue G Q utS 
quidam dicuntl dictns eet T || 12 inventnm otn. T \\ ita] pitumnus T H 13 si ei^ojn 
fortatse StercutiuB autem: nisi u qui plenioTcm comKeTttariutn eompoauit «r *M 
quae apud aaelortm shihh inveniehat non nttUa omurit, ad guae ei ergo rtfere- 
batur. II non Tucni avus]^ non eat auns turni T |{ atercutii T: stricuti F ^ ' ' 
Fauui] lau G |{ 16 hoc]^jtem Serviani iibri {{ 17 nob generiB F {[ 18 nam 
p. p. dicturua est i. i. L [corr- i) {| dicturua F | IB «rf e. 75 in marg. quidam. . 
salaciam uioreni neptuni hanc ueniliam accipmnt. et salacia a aalo neniliftj 
quod ueniam dct periclitantibus T {{ ueuiliem quidam aalaciem F [ 
dem F \ 'il negentibua] eiigen ti bus Dnnitfj vehentibua F.Schoelliua uavigai] 
tibuB aut effentibua ego {{ 22 saevo^ bello et om. F f belli defiuitJo cet Fi At 
&nitit>l ut Uomerua (//. XI 696) mc o'i fiiv fuipyavTa Sffutf nvfoe al9o(i4vi>t9, 
add. 1) l uam nun F \\ 33 ad pace e. v. id cat bello T g 24 capueraub im. It 



COMM. IN VERG. AEN. S 75-83. 



305 



79. LKGBKK furari: imde et sacrilegi dicuntur, quia sacra leguut, 
hoc eat furRutur: alibi vel quae sublegi tacitus tibi cannina 
Quper. HREMiis ABDVCEiiE TACTAS id est HpousaB: uani ante 
UBum tabulartim matrimouii cautioues sibi invicem cmittebant, iu 
quibus spondebant se cousentire in iura matrimonii, et fideiussores 5 
dabaut: unde admissum est ut sponaum dicamus virum a spondendo, 
et spousam promissam. ceterum proprie spouderi puellae est: ergo 
sponsus non quia promittitur, sed quia spoudet et sponsores dat. 
aane exaggeratio est uimia iu eo quod ait 'gremiis abducere', tam- 
quam iam usores, io 

80, PRAEFiGERE i'VPPiBV8 AEMA propter illud ((VXll 93) Bcuta 
virum fluvio pictasque innare cariuas, scilicet quando ad 
petenda navigavit auxilia. pacbm autem orare propter <VII 153^ 
centum oratorea augusta ad moenia regis ire iubet. 

82. PROQVE viEO NEiiVLAM ad obprobHum pro viro dixit, uon 15 
pro fiiio, rem iuauem obpositam. dicit autem quando eum Veuus 

a Diomede liberavit, vel Neptuuua ab Achiile: quod Veneri iupu- 
tatur, quia in eiua gratiam factum est, VESTOS inanes vacuos. 
et ost nebulae detiuitio. 

83. ET POTES iN TOTiDKM CLASSEM CONVEKTEBE NYMP1IA8 20 
licet hoc raater deum fecerit, tameu hoc Veneri inputatur, quia eius 
gratia factum est, ut illo loeo quas illi Philomola dapes, cum 
Procne feeerit, sed propter Philomelam: aut eerte quia Venerem 
dicuut esse matrera deum. 



Isid. or. X 262 H 2 vel quae] buc. IX 2i '1 
iXBcr. iBid. or. IX 7, 3 sq. cf. Don. ad Ter. 
Lnct. Plac. iid Stat. Theb. m 172 || 22 illo 



1 unde et . . . furantut] eisci 
3 iia,ni ante . . . BpODSorea dat] 
Andr. I i, 76; Non. p. t39, 12 M. 
loco] buc. VI 79 

1 qnia ASM: qne E quasl L qua S qui F<\ ieguntar B, hoc eat omit- 
tens J 4 mattimoniiB F || 6 fidei iuaaores B3f || 6 unde et vulgo | ut . . . pro- 
misBatn] eic locum constitui: ut dicamua uirnm a spondendo et Bponaam pri- 
muB ASLH ut dicamua uimm a spondendo Bponeum B ut dicamuB uirum a 
spocdendo et aponaam Ml ut aponEani dicamus uirum a spondendo et apon- 
sam F ut sponaum dicamuB uirum ab spondendo et sponaam eimiliter LsidorMS 
aponBUffl bt apouBam ut dicamus a apondendo Datiiel ut dicanma virom a 
apondendo BpoDsum, sponaam quae promittitiir Lion. cf. Gell. IV 4, 2 || 7 spon- 
deri ASMl: apondere ULH et IsitloruB spondet F [ puella F velle laidoms '\ 
eat] esBo F[ S qui promittitur F^ quie apondet FJ sponso reddit AS (apon- 
Borea dat a) | 9 aa,ne . . . uxores om. F \\ in eo om. JR || 10 iam oni. RH (add. h) ]\ 
uior BBBet L y 12 innare] exnre F\\ 13 aosilia nauigauit iif 14 debet AH 
fiubet a) 11 15 ad obprobrium . . . factura est] iuiuriOHe pro uiro te (sic) inanem 
dicit qnando . . . quod ueneri quia in eius gratiae fautam eat inputatnr F 11 
ad] aut L II 18 quia iu eius gratiam . . . tamen hoc Veneri injiutatur om. S \\ 
gratia Jtf H faotum eat] (JI. XX 321) avTiaa xa fiev iTitna ittfT' d<p&aJ.pw» lEf* 
axliiv ntjl,ti3-t] 'Axil^i add, D | 2i lioet dea mater boc fecerit L \ hoc om. LF \\ 
quia . . . Philomelam om. F\ in eius gratiam M \ 22 illi Tta: cum AS_ tum 
LHM II 23 procne L proiue H progne reliqw Q certe om, F J Venerem dicunt] 
dicimt ipsam F 



396 



SEavii 



84, SOS ALKlVtD RVTVL08 CONTfCA IVVISSE SEFAHliVM EST VeTeCUrldaf 

confessio est: non enim negat se iuvisse, sed mltetiuat dicendo 'aliguitf, 

85. AKNEAS lONABVS ABKST ea qiiae solveri: uou poBBumus, 
iuridemus, ut hoc loco. aic in bucolicia <^T 37)> iiraemisit diviiii 

5 opuB Alcimedontia, postea per inriBionem ait <^44:> et uobis 
idem Alcimedon duo pocula fecil. 

87. GRAVIDAM BELLis VRBBM alibi (l 263) populosque fero- 
ces Gontuni.Iet. 'urbem' autem provinciam dicit, quo modo ^I 380) ] 
Italiam quaero patriam. 
10 88. NOSNE TiBi FLVXAS atatus relativus, per quem ost^jndit I 

Veuerem magiB Troianis causam fuisse periculorum. flvxas 

molles, quae possent etiam sine inimicis perire. 'res' ergo 'fluxaa' i 
Huxam rempublicam dicit: vel 'ftmxis' labcfadatas. 

89. QVi TROAS ACHIVI8 atqui de Venere loquitur: sed quia dei J 
15 a(f0£vo&ijlsis Bunt, ut dislrous supra <^ 632), ideo sic disit: nam I 

in subauditione ponuntur ea quac non possumus dicere aperte. 

90. otissfsaEss is akma pro 'cotisurgendi' : infinitus modus verbi ] 
pro participafo. 

9.1, POEDERA SOLVERE FVRTO legitur iu historiiB quod Troiaui 1 
so cum Graecis foedus babuerunt. timc etiam Paris est susceptus j 
liospitio et aic commiHit adulterium. ergo 'foedera solvere furto' 
amidtias adulterio disBipare: nam fuitum est aduiterium, uude esfc 1 
et dulcia furta. et eversi Ilii baec est vera causa: nam foedera 
quae iuter Graecos et Troianos fuerunt, ita aoluta sunt. Herculea ', 
25 cum expugnato Ilio filiam Laomedontis Hesionam, Priami sororem, 
Telamoni dedisset, profecti sunt legati cum Priamo et eam miuime 



3 ea quae aolvere n 
legitur in hiBtoriia e. q. 
mytiiogr. II 199; III 3, ( 



1. H.] cf. Macrob. Sat. IV 6, 24 |) 
Lnot. Plac. ad Stat. Ach, I 21 et 393. 
dnlcia fnrta] georg. IV 3*6 



1 n. V. 84 uerecundft confeBsio non enim uegat sed extonuat cum dicit 
uliquid luoiBBe T || 2 confeBBion F y non oin. F \\ ee iuvisae] eenuiMe F || dicedo 
F \ 8 urbem . . . patriam oni. F \ prouintiam A],JIM || 13 rempublicam (Inxam 
F j 14 EchoUwH ad v. 89 post sclwlium ad v. 91 hab. Serviuni Ubri || atqui . . . 
iiperte] quidco moacuUnum genos poauit quia dearseno telo Hunt iit dictum eat 
aiipra ideo dicit qui denenire et in Hubdicione ponuntur ea non pOBaumui di- 
vere aperte F [ aatqni .R y dii BMl de ASLll B 15 araeno theli AS arBeno- 
telea H argenotheljB LH araeuotbelis M j| ut M: om. reliqui, aicut add. ' |) 1 
17 ad V. 90 in marg. conaurgere pro congoTgendi T\\ concvsbehe in arua coii--J 
carrere pro currendi {lege concurrendi) infinituB modoa nerbi pro participatio F, 1 
quem in VergiUano quoque carmine concnrrere exliibere woMfio, g 18 participato 1 
.'ichoelUus, pa.rtici'p\0 Daniel | 19 storiie,F troiiB(r ) SOhabuerint iffy tunc]m '~ 
F i receptua ebt paria i^ [ 21 et . , . adulterinm om. F 'i aoluero eat furto a 
citias Ml | 22 unde eat] nt F \\ 23 furta an quod paridem . . . jier fnrtum F, ' 
et eversi Ilii . . , a poetiB compoaita omittens \\ est om. ELIf {add. l) \\ 2G do- 
dieset et profecti LM^ a priamo I 



COMM. IN VEHG. AEN. X 84- 



397 



repetei-e potueruut, illia diceutibua se eam habcre iure bellorum. 
unde comuiotus Priamua misit Paridem cum esercitu, ut nliquid 
tale abduceret, aut uxorem regis, aut filiam. qui expuguata Sparta, 
Heleuam rapuit. hiuc ergo Vergiliua utrumque taugit, et istam 
hiatoriam quam modo diximua, et propter iudicium Paridia: quam- 5 
vis fabula sit illa res et a poetis composita. foedera solvere FyRTo\ 
an quod Paridem victum a Menelao mhnpuit niorti? an quod Pan- 
da/rws dissipavit, ut sit "per furtum'? 

92. DARDANIVS uou praeter iniuriam Aeneae hoc poauit, quia 
Dardanus dicitur: nam perite dubiura nomeu elegit, quod coutume- 10 
liam communicaret Aeueac. srARTAM exi'VGNAVIT hoc de hiato- 
ria est, ut diximus: nam cum soDicitata Heleua Parin sequi noluisset, 
egresaus ille civitatem obsedit. qua everaa Helenara rapuit: uude 

et recipi meruit a marito, 

93. TELA DEDX aut amori Alexandri, aut bello. cypimsE eo 15 
scilicet, quo in amorem Paridis Helota conpulsa esf. 

94. DBCViT METVISSE optima est elocutio, nam utrumque prac- 
teriti est teraporis. si enim dixeria 'decet metuisse', incougruum 
eat, quia 'decet' praesentia eat, 'metnisae' praeteriti. seka pro 
'sero', ut ncc sera comantem narcissum. ao 

95. /MiiTj vana, sitbslanfiam non )iahentia. lactas ventilas. 

96. OEABAT loquebatur: uude et oratores dicimus. nam 'roga- 
bat' si dixeris, nou procedit, quia magia conviciabatur. 

97. ASSENSV VAEIO quia para Veneri favebat, pars lunoui. 

98. DEPRESSA FREuvNT siLVis non sitbilo deirrensa, sed aut in sil- 25 
vis detenta, aut intellecta. cev flamina pbima c. d. f. s. et caeca 
VOLVTAHT MVEMVRA non tempeatatia faeit comparatiouem, sed aigni 



IV 4, ! 



] georg. IV 122 |j 22 o 



c loqnebatur] ci, Don. ad Ter. Hec, 



6 propter adverbium esl, indioiuni pendet a tangit || e ilta. ree] i, e. iutli- 
cium Paridis ] ad v. 91 i» murg. Biue qaod pBridom uiotnm a men .... tena 

hiiatotia docet au quod pandaiua diasipauit T (^intcr men et tena, au et 

qnod non nulla emnuerunt) \ 7 Menelao] moenei ac i' mocn ae G y quodl 
i. e. foedus l pandalua Fl 9 non practer] non propter Aii praeter M propter 1 1 
qui RF II 10 dardiua F\\ dubium est nomeu L (eet del. T) y legit L (corr. l) \\ 
qaod . . . Aeneae iim. F [ quod R: qui reliqui. malim quo || 11 coDimDnicaret 
et aeneae 3 | hoc om. F\\l% ut dixinius om. F\\ cum om. ASH {add. a), post 
Helena Iiab. IlM\l 14 et] postea F \\ a, marito] amatori H\\ 15 aut bello aut 
amore alexandri i" | ad Fovivii: c, u. e. v. id est cupiditata (sic) alexandri sci- 
lioet quo ia amorem paridia compulaa est belena T H 16 amore F \\ elena F \\ 
17 stAol. ad nKoviT u. om. F\\ 21 ad ineita. s. o. uana substaDtiam non baben- 
ti& T y subatantia non habentiae I' \\ uctas rentilaa post conuiciabatur hali. 
Bervicmi libri | 22 oratorcB dicti suct F U nam . . . conviciabatur om. F [ 24 

Soia pras uenite praa faneat iunoni P [ 25 ad nurBBNBA «. v. aut intellecta aut 
Btenta in ipais siluis T | depressa F, corr. Dmiel |i 36 detempta F | 87 non 
tempestatis futurae parationem facit L 



398 



SERVll 



tempeatatis luturae: quadam enim arcana ratione fit ut ait murnmr 
iu silvis aote ventorum atlveutum: unde ait 'cacca murmura', quo- 
nim ratio noii apparet, ut <^IV 209> caecique in nubibus ignea 
territicant animos. sic iu georgicis (} 356^ continuo ventis^ 
& surgentibus aut freta ponti incipiunt agitata tumeBcere ell'] 
aridus altis montibus audiri fragor, 

102. TEEMEFACTA 80L0 TELLVS loquente love atupor elemen-l 
torum omniiOH ostenditur per naturae mutatiouem: nam et quicqnidJ 
in aeterno raotu est, quievit, et contra terra mota est, semper im-1 

10 mobilis, uude HoratiuH et bruta tellus. 

103. zEPBYRi posvERF. Sallustius iam repcnte vistis leiiirc Ta-% 
ffus. rnEMiT PLAGiDA id est premendo reddit pladda. 

104. ACCIPITE ERGo AKIMIS totus hic locus de primo LuciliiJ 
traualatus est libro, ubi iuducuntur dii babere coouilium et agerej 

IB primo de iuteritu Lupi cuiuadam ducis in republica, postea Benten-T 
tias dicere. sed hoc quia indignum erat beroo carmine, mutavit ei.J 
iuduxit primo loquentem lovem de interruptis foederibus, cuiua c 
tionem interrupit Venus, post secuta luuonia verba aunt quibual 
redarguit Venerem: onde nunc luppitor illnd quod omiserat, reddilyl 

20 diceus: ergo quoniam pacem ease nou sinitis, ea quae sum dicturna J 
accipite. et koc siffnilicant versvs, qui siibsequuniar. 

105. qvANDOQViDEU bene sententiae dicendae ordinem servat:' 
uam sicut et in Sallustio et in Fhilippicis legimus, aute quam di-% 
catur sententia, eius praemittitur ratio: quod bodieque iu nau est. f 

25 106. HAVD LiciTVM EST et 'licuit' dicimus et 'licitum < 

sicut et 'placuit' et 'placitum est': Terentius ubi suQt cognit&Bjt.fl 
placitae sunt. 



10 HDrB,tiaa] carni. I 34, 9 Q 11 Siaiuatiaa] biat. inc. 71 Dictsch., S7 Er. [ 
1.1 de primo Lutilii] fragm. IV ap. Muell. p. 1 || 26 et licnit , . . placitnin CBtJI 
cf. Don. ad Ter. Andr. II G, 12 H 26 TereutiuB] Hec. prol. I! 12 



2 adTciitDm] ut teetatar iDcanna {V 561) cam amyclaB caeaari fatarae aigna 
tempeetatia enarrat 'Bsd inibi nec motus nemorum aec litoriB ictua sec placet 
iacertuB qui prouocat aequora delphin' add. D |{ caeca . . . ut om. f || ^ ignea | 
i^era i', corumtio non apparet addeiis Q 4 terriflcant aDimos om. F H 6 aridis 
AM {coir. a) arduus / j 8 natnrae om. i"') munitionem L (corr. t) || et quic- 
qaidl aetber add. AS (quicquid del. et qui post aether e. v. add. a) [ 9 contra 
om. i" H motUB X (corr. i) | ■ l zeprihi F || iane i', corr. Sawel H lenire scripsi: 
lanire F aaevire Daniel. cf. Gell. XVIII 12 et Lorem ad Plaut. tnil. glor. II 
6, 100 (p. 148) H itigis F, eorr. Daniel } 12 ad fbxhit i-. a. r. b. v. noa re ae» 
{ilacida premit aed premendo reddit placida T [ reddidit F || 13 lucili F U 
indicQutar Fi di if | 15 ducia Mi, om. reliqui. iadicia Slasvicius || io re p,J 
ASMl: in rebua HLU, om. F || m quial quor F || IS aeqaentla AHl Becutiv] 
U I 19 nanc om A H || 20 sinitiHJ uultia MF || 81 Bigniflcat lianid || Bnbaeqantn 
F Bubaequitur Daniel [ 22 dicendae Bententiae MF\ tiae {de aententiae} .. 
in eiuB Hcilicet commendationem om. if [] 28 dicantnr aententiae BL (corr. l) |[l 
25 BBT om. M II licitum eat] edictum eat add. L (del l) 



COMM. IN VERG. AEN. X 108-113. 



399 



107. QVAE cviQVE EST FOHTVNA HODiE specialiter luppiter pro 
Troianis agit, sed hac arte, ut videator totum pro lunone loqui. et 
re vera verba pro lunone sunt, aed altius intuena deprehendit Troia- 
norum favorem: nam dicendo 'nulli favebo' et in eo atatu fore res 
in qno aunt liodie, signiflcat se favere Troianis, quorum ducis ad- 5 
ventu statim victoria consequitur. et vutt niliit valere ea quae aiit 
Venus couquesta fuerat de abaentia Aeueae, aut luno de Ttirni 
parentibus dixerat, in eius scilicet commendationein. secat se- 
quitut, teuet, babet, ut -(VI 899> itle viam seeat ad navea: 
nnde et sectas dicimus habitus animoruui et instituta pbilosophiae lo 
circa disciplinam. 

108. FVAT id eat 'fuerit': futuri temporia est verbum defectivum. 

109. SEV KATiS ITALVM CASTRA OBSIDIONE TENENTVR sive 

[malo] fato Italorum obsidentur caatra Troiana, aive Troiani malo 
errore et sinistris monitii^ ad Italiam venerunt, neminem absolvo: Ifl 
unde propter amphiboliam distingue 'Italum' et infer ^castra obsi- 
dione tenentur', aciticet Troianorum; ipsi enim obsidentur, nou Itali. 

110. sKc avTVLos hoe et de Troianis accijie. SOLVO absolvo: 
nam aphaeresin pertulit 'solvo'. monitis autem siNisTRis propter 
<68> Cassandrae inpulsus furiis. ao 

111. EXOKSA rerum iuitia, actus hodiemi diei: )rf esi secundum 
sua coepla habebit cventim. labokem fortvnamqve periculum et 
felicitatem. 

113. FATA viAH INVENIENT scit enim hoe ease fatale, ut Aeneas 
imperet in Itatia. et videtur hic ostendisse, alitid esse fata, alivd 26 



8 SBCAT Beqnitur] cf. Noi 
. . . discip!iiin.m] exHi^r. Isid. 
Ter. Hec. IV 3, 4 1| 18 sor.vt 



. p. 404, 9 M.; laid. a 
or. Vill 3, 4 Ij 12 FV 
absolvo] cf. Non. p. 



XIX 19, 8 I 10 unde et 
r i. 8. fnarit] cf. Don. ail 



E F S luppiter om. M 2 ait ^ A'i | loqui] dicere MF || 4 nulli 
fnbobe ^ II 5 troianiB ae fauere 8igDiflcB.t MF || a,dnBDtnni L (cmr. I) II victo- 
ria] iDadri& F \\ coaBeqnetiir Rl coDseqneretar F || et] aut Ji^S comaientatio- 
nem AS commendatiDne RF conimenda,cioDe M | broat bfbh MF^ 9 babet 
om. MF I 10 dicimua] phyloaophoriim add. F | hahitue . . . diacipliaam om. MF'\ 
13 id est fnerit et verbum defectivnm om. MF || id est fuerit D {ef. [Sergii] 
ei^lem. in Don. p. G57, 16 A'. 'fual ponilur pro fuerit futuri temporia'): fuerit 
o». ASBLH l 13 FAciia fl^ll sive] Ben M j 14 malo] om. H recU, «( videtnr, 
malo ex mBlu F \ fecto ASLB (corr. as) &ta M \ troine MF \[ eea M \\ 
16 monitie aduersia MF || neminem absoluo nsm affereg in (afereBin F) per- 
tnlit . . . fnriig MF [| 16 amphibolia LH || eic distingne ASl || iDferrae A {cott. a) 
ioferre S infere H || IS ne G || accipe] dietom accipe Daniel \\ 19 aolno hab. M || 
antem hah. M i iO inpulBis As inpuhoB L (corr. I) iQpnUu 2lf || furiaa R fa- 
riia FJ21 K30HS0 MF \\ rernra] facta M fata F || actiw om. MFn hodiarna L 
hodiemae ' || id ost . . . eventnm hab. M \\ secunda M \\ 28 Buii F. malim ae- 
cunduni Bua qniaque coepta g toRTVNAHijVE pebknt MF | laborem pericnlnm for- 
tnnam et felicitatem F \\ 24 fato F \\ 25 italiam H 



400 



SERVn 



lovem. STYon peb fltmixa fbatris hjpallage est *per Stjrgia 
fratxia flamina', et bene etiain iure ioraDdo dicta confirmat, ut rtm 
inmobSem ti&xssitate emstituat. 

115. TOTTM SVTV THEMEFECIT OLYMPVM }U)C Homeri est 
5 117- CAEucoLAE MBoirM poetice mores botnimm ad (kos refert: 

viagistrcttHm dalucunt. 

118. POETis ciBCVM OMinBVS DTSTANT instant portis omnibual 
cirenm, id est circumcirca fusi: nam modo 'circum' adverbiiim loi 

120. AST LEGio prolepsis: nam legimis nomcn Troiani tcmporisM 
10 non fnit. vallis intra vallos, id est fustes fossarum. qni valltj 
vocantur: nam munitio ipsa vallum dicitur neutraliter. et boc dicjfc:] 
t^nebautur Troiani intra vallos quos ipsi posuerant, ne eoram castr 
facile inrumperent Rutuli. vallum enim modo non obsidentinm, 86 
obsessorum debemus accipere. 
15 121, HEC SPES VLLA FVOAE fuga miserrimum et ultimum prae-j 

sidiiim eat, tamen etiam hoc carebant 

123. lUBBAsmKS Imbrasi filius, incETAONivs Hicetaonirl 
filius. et bene ex varietate syllabarum quaesivit "omatum: □am] 
patronymica aut in 'des' aut in 'ius' exeunt, quibus et uti possu-l 

SO mus. quae enim 'on' terminantur, ad nos transtre non possunt. 

124. SF.NiOR CVM CASTOKE TiiYHBis possumus et solum Thf-I 
brin senem accipere: possumus et Castorem, si legamus 'et aeni(Wj 
cum Caatore TJiyhris": nam amphibolia est 

125. PBiMA ACiES hoc est magni Tiri: et est definitio ( 
25 qoi in prima acie fuerunt: uude laudis magis est quod disit *primH<l 

acies': ordinis enim ease non potest, quia res in muro agitur, 
OEBMAMi 8ABPED0NI8 aut inter 8e germani filii Sarpedonis, ant] 
Sarpedonia fratrea ex eadem matre. 

1 monem i^| est om. AS^ /'ortasse pro per g 2 flnmiiia fratria Jlff || ins 
iurando Jlf cuiue iuraado J*' y dicta] statuta MF\\i eet] III. I Ii!iO] ftf yav S' 
lUUgfw ■|'Miffniov add. D [ 6 refert: tit di«t. SdioeUiw | 8 id egt circa M || fnri 
om. ^li^ll 9 ad AT L. A. a. v. prolemais eet hoc loco quja tegio non erat tempote ■ 
troianonim T l ad F |[ proleinpsia F |{ troianis F, corr.Baniel y lOidestoni. Mffl 
foBsarum fuateB MF y tl aeutro dicitur genere MF j| et boc dicit . . 
jiere om. MF \ 16 fuga . . . eat] mifjerrimiini et ulbmum fugae {fugem 1 



uiaiCEB ZT II 18 et bene c 
a F patronomica reWqui \\ 



praeaidium est MF\\ 17 iKiiaAsiDEB A uiuiaiCES 111^ 18 et bene om. AS \\ nari- 
tate RJI ] 19 patroiiimjca H patroni 
LM enim in on RU immon F, on 
21 TIII11HT8 BF T. M II poaBum AS || et aolum ASLi ct abaolnte Ji e.t solutum 
H et in solum MF \ tibrim AH tibrin S thjbrin LH thybirim M thybriiaiJ 
F II 22 ponsumiie om. LMF (add. l) | et caHtorera etiam MF | et . . . CaBtorejf 
et cum castore aenoram M, n modo eompendivm extroHae eenorum vocis n 
labae recte interpretatus sum y 33 thibrie F || nam amphlbolia eet om. MF 
84 hoc eit . . . unde mii. MF | 26 quod . . , acieaj nain hoc dicit mAgui ui 
J»fJ'''|| 2fi agitur] eat MF | 37 earpedooiB filii MF 



COMM. IN VERG. AEN. X 11S~1S5. 



401 




126. ALTA uobiii. LYciA coiiiTANTvii Aii A/.Tj] quos cmiUantuy 
qui sunt Lycia ab aita. 

127. FERT isoEKs ToTo quidam sine effectu ferenteni saxum inpro- 
prie inducttim acdpiunt; sed hoc ita resolmnt, quod qui inctum saxuni 
refert, unius tantum rei eventum ostendit, gui fermtem dicit, longnm fi 
acfum notat. 

128. LYBNBSivs id est Phryx: Lyraeaoa eniin civitas est Phry- 
giae, Timle fuit Briseia, quam dvit^em Achilles expugnavit * Acmon 
crgo et Menestheiis filii Clytii* 

129. MENESTHEO noQ 'Mnestheo', de qiio paulo post dicturua lo 
est, legendum eat, ne versua iion stet, sed 'Menestheo', ita tamen 
ut meminerinius in ultima syllaba esse sjnaeresin propter rectam 
scansionem. 

130. HI lACVLlS Kutuli sciJieet. illi cf.rtant nEFRNHEnE SAXIS 
«/ est Troiani. 16 

131. MOLiRKiVE lanEif guid est moliri? num inicere, an temptare 
iacere? et suhaudiendum 'alii atque alii'. 

132. VENERis IVSTISSIMA CVEA dc quo merito curet: qiiia illi 
debebatur imperium. 

133. CAPVT DETECTV8 Bine galea, quasi nou pugnaturus; iiara 20 
■ audierat <]X i353^ eetera paree puer bello. erat autem inter 

daces quaai dux. ecck pro admiratione et demonstratione. honk- 
BTVM puldirum: Terentius ita me di bene ament, honestus est. 

134. MICAT scilicet Ascanius fulget qualiter gemma. 

135. AVT COLLO AVT CAPiTi figuratc: uam 'coUi vel capitis' 25 
erat commune. 

23 TerentJGB] Enn. III 2, 21. cf. Don, ad h. v. 

1 Licii iLTA Dobili quoa comitantnr c. q. s. F (licia kab. M) g 3 s. w. 127 
qiuda,m . . . longnm actnm aignificat T || 4 quod ita TeBOluituc T }b inniuB JP || 
qni fereiitem dicit] qui fert T || dicit] df ^ |j longnm iactum Danid; aed hoc 
vatuU intETprcs: Vergilius eutn ferentein saafum Acmonem indudt, eum non 
Semel, sed saepius saxum itdisse et iecisse signifieat. i 6 notat] Bigi]ifica.t T 11 
7 id ert frii acmon ergo . . . elycii (sic) nam IjrneflBoa ciaitaa est e. y. s. T | 
uam iTrneBBOB M Q lyrneBUB L | 8 foit] fugit AS ] braeseie AS breaeis R1,H 
bregenis M bresena F || 10 aKSEsraKo nou (m. i^ || 11 legendum . . . stetj nam 
non stat uereoB MF |{ sed Meoestheo . . . scaiiBionem ont. MF || m&eateo A 
(fiorr. a) moestheo S meneBteo i< 12 in nltima sjllaba vulgo: uUima ejilaba 
libri, nisi qttod silaba L, nltimam BjUabara ft. possis et nltimae syllabne |, 
sectam AS \\ 14 scilicet om. MF || suib Troiani om. B | ii.li c. d. et id eet 
hab. M\\ 16 od MoUGiQVE i. s. V. inicere siue temptare nt inicerent T \\ moleri 
Fi IS ad TRNEiiiB i. c. B. V. de qao merito curabat T g iUi] ei MF\l 20 nam 
audierat] propter MF \\ 21 erat . . . dnx] intererat quasi dujt MF y 23 dnx] 
dncea AS Wad ecoe p. h. h. s. v. admirandna et demonstraDdnti fuerat ideo dixit 
eoee 7 H 23 bene aomeu .^.S' bonea omeu Jt bene aitien if | boneatua est] b. 
M, om. F fi honeatum AS\\ 24 ijvai.is aEUMA uiuat ilf || micat sicut gemma M 
micat qnaKi gemma F \\ 25 collo drcvs avi' M \\ fignrate est M figuratao est 
^' t colli uel capitis decna MF, nisi quod decua om. M 



1*4. 



4f)2 



SERVII 



13ti. ORiciA TEREBiXTHO Oricos civitas est Epiri, iuxta qnanid 

iiaflcitur terebiDthus, nigrum lignum habena, folia iu buxi speciem, j 

retulit autem comparatiouem ad candidum vultum, qui erat nii/ris j 

criuibus cinctus. 

6 1^7. rvf mrlius quam si dixisset 'cuitis'. 

13!), MAONANiMAK 'gentes' scilicet. ma(ihasi»i*k oestks hic e^'\ 
onlo, alilcr non nlat versots; est autent prosphotiesis. ismare modo | 
nonieii est pt-oprium: nam 'Ismarius* facit appellativum a monta 1 
Isumro Tliraciae. 

10 140, vyt.NKKA DmiiinRF. pro ^dirigenttnn' : 'tidnera' axttmi ^diriger^, • 

id cst mffittas quUnts fiunt viilnera: est autem Itysteroproteron. vvli- J 
NERA DiRiOERE aut vulnus pro sagitta posuit, ut <;il 529> insequi- 
tur iufesto vulnere Pyrrhua: luit acerrime expressit inevitabiles ] 
sagittas, dicoiis eum vulnera, non tela dirigere. 

1& 141. HAEONIA Lydia, quae aute Maeonia vocabatur. ergo idea | 

'ffenftros€\ qtmi Lffdius. rnforrA cvLrA aut figiiratum esl, qme ex^ I 
errvndo cidla faciunt: aut culta' pro arvis. 

142. i'A(rroi.vSQVE inriqat avro Pactolus et Hermus Lydlae J 
lluiiiiuu suiit, aurum sicut Tagus traheiitia. scd Paetoli fabula talia [ 

20 cst: Mitia rcx cum tbi regnarct, Silenus captus ab cius sociis ct tinctus 
est. miscratione rcl prvdctilia nitH el resolvi fecit et omni adfabUitate 
fovit. qttibus r^is illr gratiam rependcns, praeslifH Mitlae, ut quic- 
quid ietiifisset, m aurtm verlcrctur; scd cum Ule quaectimqtte contiffisset 
in aiirHtn converlens, ftme periclitarehir, ex praeceplo tn PiKtoltim.} 

ii fltwium ablticmli gratia sc mittere iussus csl. ii> quem se cutn iedsset, j 
fermdi auri nattiram (lumini tJedii, iftsc desfitit in aurum gtute am- 

18 PkPtoliia . . . trabential cf. iBid. or. XIV 4, 39; 3, 43; X11I Sl, St itq. 

1 nMmi A^ conrrT* fi tmtcix JtM \ orjcoB AB rorycos R orwos L 
(corr. f) I S foli») aolida il folia solidA .U | speciae A specie 1 1 3 nigris s. f. 
odi/. n I A iKMitim aH cxi tion rdidH l>muef | cuins ego: cniui F\ 6 lUQMun- 
xtK g«nUs scilicft OM. JU />' I MuiicjUinuE . . . Tersua Aa6. Jf | esU> V| 7 wit 
(1 I sdkolium tiii isnuK om. M F\ isiubgie R isthabe ti \ 9 istmariDS ASH | 
!) iatinMO A.SH \ 10 tehoiia od vtlxua r-. oh. ^ | «li mJiEU d. $. r. pm 1 
lUriKentem, in wtarf. ab ra fut TironioHis noti* nUbaliir Vnlnera i- e. skgittea. 1 
clim i^liibtts nulDiU infligitnr. nutuen in hoc loco pro sagittia poBnit T | J 
II «itflltA !•' HUtita fi I l8t«ro{>rateroDi F| 13 Srrciama on. f | 13 ant unl' T 
nom tl, pTO M^EittA . . . MkgittM omHlen» | mgitta] cagitatk ac salntabi A | 1 
IG cmI vki ruiiiiA r. f. t. Bul figttr&tum e$t boc ert qtne eiecceii<l& (I. exer- J 
crndo) liunt catta . ant ctiam cnlt« pro ipsia aruis posnit 7) 18 pactali» "~ 
19 Mtrum tnUiontia siout togiia MF | w4 Pactoli . . . isveniri dicantur ' 



■ImJrf I I 
r M. r| J 



pMteli F 1 90 «l««oa oqitoc T | «t iiiiictvB e«t Hmmid: ■ 



■itUr« T I gveiMtt F | Se r«riewli >' | < 



■ MtF I 



B gtatia ex praM^to I 



COMM. IN VERG. AEN. X 13S-145. 403 

Ungdiat mntare. 'inrigaf autetn 'auro' mire, eiini rammta qmednni 
auri invmiri dicaniur. 

145. ET CAPTS IIINC NOMEN CAMPANAE DVGITVR VRBI iste qili- 

dem dicit a Capy dictam Campaniam. aed Liviua <^IV 37, \'} vult 
a locis campestribua dictam, in quibus sita est. sed coDstat eam 5 
a Tuscia conditam viso falconis aiigurio, qui Tusca lingua capya 
dicitur, unde est Campania nominata. Tuscos autem oranem paene 
. Italiam Bubiugasse manifeBtam eat. sing someh uampanae dvcitvr vrbi 
iste quidem hoc dicit, sicut Ovidius, gui Capt/n de Troianis esse com- 
memorat ille dedit Capyi repetita vocabula Troiac, Coeliusque lO 
JVotoMMm Capifn condidisse Capuam tradidit mmque Aeneae fuisse 
sobrmum. alii Campum S<mnitem condidissc Capuam confirmant. sed 
Capuam vult Livius a locis campestribus dietam, in guibus sita est. 
alii a Capy Atifis fdio, Capeti patre, tradunt. alii hunc Capyn flUum 
Gapeti voltmt esse, Tiberini avum, ex quo ftmius Tiberis appellatus i5 
est, eMmgwe Capuae conditormi produnf. constat Uimen eam a Tuseis 
conditam de viso falconis aiigurio, gtii Tusca lingua capgs dicitur: 
unde est Capua nominata. Tuscos autem aliguando omnem Italiam 
subiugasse manifestum est. alii a Tuscis qtiidem reteniam et prius 
Vultumum vocalam: Tuscos a Samnitibus exactos Capuam vocasse ob 20 
hoe quod hanc quidam Falco condidisset, cui poUices pedum curvi 
fiienmt gumn ad modum falcones aves habent, gtios viros Tusci capyas 



r. Sll 7, 57 II Ovidins] fast. IV 45 i| 
II 21 Falco] cf. Loewe Frodr. p. 390 

1 mire dijit T || 2 aiiri] i. e. particulae add. T [| 3 kt (■iPVB . . . raanifeatmn 
est om. F kt catys om. M Hhiate L | 4 hoc dicit M, a . . . Canjpaniam omtttens \\ 
Campaniam] qiiod et lucftDUB Beusit (II 393) 'moenia dardanii tenuit campana 
coloni' adii. D | aed capuam nult libius M | 5 coDEtat taraen M || 6 falcania M \\ 
CBipiB BLHM II T capua M 1 autem] aliqnaado add. M J 8 subiuogaBHe M ]\ 
9 capim F |] 10 Capyi ScaJiger: capia F \\ repetite F repetita praesiantiores 
OvidM libri, recidiva deterioreB || CaelinH (sic) capin oondidiafie capnam tradit eum- 
qne fiUBae aeueae nobrinum . alii hiinc capyn . . . eumque capuae conditorem 
ieruiit (sic) uarro . . . aalulis et iractuum, alii a tuecia quidem . . . capnaa 
nocarant r|| 11 troianim F|| 12 campum F: Capjn BanieJ. cf. Liv. IV 37, 1 |l 
IS libius F 11 14 alii , . . tradunt non edidit Dankl \ a Capy Atyia ego {cf. Liv. 

I 3, 8): a capiatris F \ alii hunc Capyn . . . produnt jiosf aobrinum collocacit 
Daniel \\ capym F j fllii F \\ 15 uolunt esaet iberi nianu filifi F \\ tyberini T \\ 
Eyberie Hunins 7' [{ appellatu F \\ 17 falcanis F y capis F Q 18 nnde . . . mani- 
featom eat] onde est nnde eat eapua nominatuB quoa auctor aliquando omne 
italiam BuhingasBe manifeHtna est J' [ 19 retentam num verum etset iure dubi- 
tavit MuelleraB Etrwk. Pp. 166. ecJiolium no» tam librariorum erroribus qaam 
breviatoris temeritate corruptum videtwr J et] aed lordanus prol. ad Cat.p. XLVnt 

II 90 Vnltumum Bempstefrus Etrur. regal. I 9 ji. 39 {cf. Ue. IV 37, 1): aliter 
nnm F alitemum T Altumnm Cluverius Ital. ant. IV 2 p. 1091 ct 8 p. 1174. 
ef. Beecke ap. MueJl. I. l. uocatum F y TuacoB . . . vocaBse] Tuncia eiactia 
Samniiea Capuam vocasae eoni. Cluxierius l. J. p. 1087 f tuscos autem a aamoi- 
tibni T I capnam T: capntnm F \\ ob hoc om. T 

Srevii «Dmm. Vol. n. fb»c. ii. 27 



404 



SERVII 



vocanmi. Varro didt propt^ caeli temperiem et caesjntis fecundifyita 
canqnim mndem Capttamm eratera dictum gmsi sinum sahiMs et\ 
fructitim. 

147. CONTVLEEANT nocte intervemente ppregerunt. et est ex-i 

B plaiiatio rerum, quas Aeiieas gesait postquam est profectus abl 

Kuantlro ad petenda ausilia, dum inter suos et Turuum bella gere- ' 

bantur: rem enim ante omisaam breviter exsequitur. mema JKnnAa | 

FRKTA KocTE sECABAT flirf 'jwcrfia Mocfe', aut 'fretu media'. 

149. RF.aEM ADiT instanti tcmpore adit. 

10 150, Qvroc£ 1'ETAT scilicet auxilium. qvidve ipsb feraT'1 

vicissitudinem auxilii, ut supra Euandro <;VIII 150> accipe daquw 
fidem. mtilti autem 'gnid^e petat guidqtte ipse feraf dic»,nt oportuist 
dici, sed mutatam coniunctionem : neque enim ex alterius persona t 
ponitur, sed fotum ex Aeneae, ct ideo 'qu^ conmmtione opus fuisse^m 

16 've' enim prt^rie 'veV significat, ut sic <IV 427> nec patris An-T 
ckisae cineres manesve revelli. mez&nttvs arma qvae siBtl 
OONCILIET inicit latenter timorem, ne forte possit collectis auxiliisl 
Meeentius in regna remeare, a quibus fuerat ante depulaus. 

151. VIOLENTAQVE PFCTORA TVKNi auperba, ut est illvd ^Vitl^ 
20 l\Sy quos illi bello profugoa egere superbo, id t 

152. HVMANis qvAE siT FiDVCU REBvs latenter hoc dicit: 
lite putare fixam esse et stabilem felicitatem, magna est enim rerumJ 
varietas: invicem accipietis auxilia. 

153. ADMONET 1NMI8CETQVE PEECE8 partim rogat, partim ad^J 
2f> monet hoc solacium esse vitae hiunauae tutissimum, si tcI mutuaa 

dentur ausilia, vel iu proaperis positi etiam subiecta considerent.1 
et est superioris versua expressio: nam edocet, quae peterent ek| 
quod eum sollicitabat. ^admoaet' vero vel causa Mezentii, vel quia.'! 
instabilis est et vaga fortuna. tarchon boc nomen ubique graec 



a.] cf. laid. or. XV 1, 64 ) ! 



. t. aditj cf. Nonifl 



1 uorro dicat F \ oespites F { fecnndicaceE 
□um dictum cratera qnafli Biaum T ctLpita nume oratera dichim qnasi aignDm J< 
cratera] taajtiii^a F. Hchoelliu» \ 4 peregerant MF | et est . . . gerebantur 



gequitiir ul peeulian sclwUum ad haii4Te 
I. MF l autea M aait ea F | omniBEam M 
eed frL'ta media T J 11 auxilii uiciBgitn- 
iDVE ». II. ue poanit pro qne T { 12 ferat} g 
tsxrrTB . . . remeare pogt ecilioet auiiliani 
n. MF I Sl scholivm ad v. 15! tm. MFU 
e tutum humaDae uitae solacium MF [ ^6 positis MF | subiecta^S^ 
eubtecU HLH obiecta MFa l 27 et est . . . vaga fortuna om. MF | qai( 
peteret SCejAama y 28 quid eum solicitabat Sfephanuti qoid enm solicitaral 
Masrieitu jl tcJ ante eansa tm. AS H 20 graece] ce MF 



U J* g 6 ad euoDdnim 1 1 7 
TT AH ETA.NDBO cxhibmt MF \ enim 
obmisBa F\ad kedia ». v. non noi 
dinem MFi eiiandto hah. M\aii 
proferanl F \ 13 perBono J^ [ IG 
hixb. F \ 18 a quibna . . . depoUnB 



COMM. IN VEEO. AEN. S U7-I62. 405 

ponit, excepto uno in loco, ut est <^VIII 603> haud procul hiiic 
Tarcho et Tyrrheni: quod metri causa feeit 

154. FERiT facit, ex more Romano, propter porcum qui de lapide 
feritur. libera fatis exerapta fatali neeeasitate, qua pugnare 
noii poterant propter illud <VIII 503> externoa optate ducca. 6 

155. oE/rs I.TDIA per d&Hvationem ^Lydia gens': nam 'Li/dia' pro- 
vinda proprium est. 

157, PRiMA TENET more viri fortis in prineipiia eat: alibi (^V 
833)1 priaceps ante omnes denaum Palinurua agebat agmen. 

R08TK0 fHKYGius SVBiVNCTA LE0NE8 pTO 'suUunctos leones kobetis'. 10 
vult pro iugo roatrura navia fuiase, leones autem ainguloa in ain- 
gulis navis partibua fuiase depietos. sane notatur a criticis Ver- 
gilius hoc loco, quemadmodum sic cito dixit potuisae naves Aeneae 
fieri: quod excuaat pictura, quum aolara mutatam debemus accipere. 
ergo hanc navem Aenene ab Etntscis datam intellegainm. quidam vo- 15 
lunt hanc navem ex his esse quAus Aeneas ad Euandrum erat evectus, 
et ad Etniriam terra esse portatam. 

158. GEATIS8IMA propter illinc facta navigia. 

IGO. EVENTVS BELLI VARIOS licet haberet fortiasimum militem, 
cogitabat tamen incerta beilorum. ao 

161. lAM QVAERiT siDERA dcest '(fe Aenm' . et 'quaerit siidera' mtm 
de sideribus quaerit, an ipsa sidera, id est percenset. aut mim causa 
quaerendi quod aipiat lucem. 

162. NOCTIS ITER aut per quae nox decurrit: aut quae iutueu- 
tes nautae iter peragunt noctibus. lAM raodo, ut -(IV 157> iam- 25 
que hos cursu, iam praeterit illos. qvAE passvs TERttAHVE 
MARiiivK num quia audiendo res geslas Aeneae incendatiir et ipse ad 
imUcmdi aipiditattan? 

3 FBMT facit] cf. Non. p. 311, 17 M. 



1 in om. IIMF | est fio&. M || 2 quod fecit jjropter metium M quid propter 
metnim F\ cauBa metri AS^ 3 prrit fHcit hab. M\\ 4 Fiois M pati F\\ oe- 
ceBflitate fatali MF || B poteiat MF | 6 dirinationem F || 8 principis MF 
11 roatrum] tranatrnm M noBtriim F || leonea . . . fuiaae om. LMF (add. l) |' 
13 sane . . . fieri] Bane hoc loco notant cretici qnemadmoilum tam cito potne- 
rint fieri nauea aeaeae MF [] creticis libri \\ 14 piotnra om. RLH [ndd. l) \', 
J6 ad V. IflT hanc.nauem datam aeneae ab etmaciB datam (sic) intellegamus 
qoamuia qnidam nelint nnam esae ex illis qnibus aeneas enectus fuerat ad 
eaaudTnm et ad etririam (sic) deportatui r|[ aene F || etmcia G [ 18 illio fi3f F 
jl nauigia &bricata M nauia fabrica F\^i ad nyt.twi a. s. V. deest ab aenea, 
in marg. ant quaerit percenaet ipna sideca 3' [| aeneae G l 22 praecenaet F re- 
censet Comtndinvs |[ S3 cubiat G [j lacem ecripai: bicem F ficem Daniel lacu.- 
fiam indieans, uicem diacece Comtnelinus \ 24 per quod L {per qne l) || qnod L 
(qnae !) || 25 iter] por B, intet F || 26 HAiiiievK TEHiiAKijvii F 



406 SERVII 

163. PANDITE NVNC HELICONA DEAB Pamasus moDs est Thes- 
saliae iuxta Boeotiam, ^ucm lomm aliqnando Aones tenuemnt, qui 
ia duD fiuditur iuga, Cithaeronein Liberi et Heliconem Apollinis et 
Musarum. ex quo fons manare dicittir, quem P^asi ungula protulisse 

5 fertur, gui voccUur ffippocrene. 

164. rrscts Tusd a frequmti sacrificio sunt didi ano vov &vbiv: 
ttnde Tuscos poputos bene didmws. Tusciam vero non dehemus dicere, 
guia nequaquani in tdonets auctoribus legitur, sed aut Etruria dicenda 
est ab Eirusco principe, aut Lydia a I^do, atit Tyrrlienia db eius 

10 fratre, qtti, ut supra <II 781> diximus, cum parte populi de Maeonia 
venit ad lialiam. quod ergo kic dicit YerffHius 'Tus(ns comitetur ab 
oris', de Tuscorum ^nibus intellegendum est. 

166. MA8SICV8 AEBATA PRINCEPS SEOAT AEQVOBA TIQBl wfcr 

auxilia accipiendum: nam Aeneac prima cst navis. et licet sit cata- 
16 logus in quo euuinerantur hi qui venerunt de Tuscia, invenit tamen 
aliquani varietatem, quod hos navibus venisse commemorat, cum in 
aeptimo Turni praesidia per terram venisse memoraverit. aane scien- 
(lum amare Vergilium Italis ducibus dare nomina ye! fluviorum vel 
montium. ut ergo snpra Almonem et Aveutinum commemoravit, 
20 sic nunc Massicum dicit: nam Massicus mons est, unde et vinam 
Massicum dicitur. plerique tamen Massicum noluut proprium esse 
nomen, sed appellutivum , dicentes Osinium esse Massicum regem; 
uam paulo post dicturua est <655> qua rex Clusinis advectua 
Osinius oris, et nunc dicit 'qui moenia Clusi'. multi alium Mas- 
35 sicum. alium Osinium esse volunt. 'tigri aerata' cuius rostrum erat 
in similitudem tigridis; namque soleut naves vocabula accipere a 
pietura tutelarnm. hinc est <209> hunc vehit inmanis Triton, 
item "(ITi) et aurato fulgebat Apolline puppis. 'tigri' autem 

1 ParnagDs . . . Boeotiam] exacr. iBid. or. XIV S, 11 | 6 Tiuci e. q. s.] 
cf. lud. Dr. XIY 4, 22 II 14 bcet ait catalogus . . . memoraveiit] cf. Uscrob. 
V 16, 4 I Sl pleriqoe tauiea . . . esse vohint] cf, Hacvob. V 1&, 4Bqq, | 26 nun- 
que solent . . . tutelarDin] cf. Lnct. Plac ad Stat. Theb. VIU 270 

1 AKLicoKi. A L KucoM H HBUcoN M | paraaDUB A peTDosns L | ett 
hab. M I boetiam Hbri \ 3 feronem AS (corr. a) m citeronem L theronem H 
cillicroD M l et om. AS {add. a) | ^iconem A aelic«nem .^ eliconem SLHa 
belicoD M elicoDa ^J 4 qnani F\ h ippocrene F\ 6 seholium ad. c 164 ex 
uno Turonensi edi<iit JbanM. ef. Isid. or. SIV 4, 22 | i-im,T \ 13 ad rsincE» 
s. V. ioter aaxilia acilicet T | II fit Jlf | catalogUB] id eH inscriptio vuJgo addi- 
tur 1 16 hi] i F, om. Af [ de tascia uenerunt FM P 16 cnm navibns Stephanm ' 
17 praesidia] gotioa M Bocios F { per terram cm, J. {add, l) {] memOTa,Dit AS i 
IS nergiliura MFf vel montinm . . - commemoravit vm. Fl 2i hosiniam Aii 
(os<rniQm a) aaiDtDm F | e^se om. AS | 24 o^ius A 1 dicitor f | Maasicnm 
alinm otn. J. |j 25 et alium F\ osynium AS osium Ji f uoloernnt F\ aerata 
antem tigri f || 26 a m". // | 97 tuteUarum F || 28 fulgebat] nefnligit F 



1 



COMM. IN VERO. AEN. X 1U3-171. 



41)7 



secuiidum regul<im dixit: nam Gmeca nomina quae geuetivum sin- 
gularem in 'dis' luittunt, in eo tantuui et in dativo crescuiit, in 
accusativo et ablativo paria sunt nominativo, ut 'tigris tigridis ti- 
gridi tigrin tigris a tigri', 'Ibis laidis Isidi lain Isis lai': ai aliter 
iuvenerimiis, abuaive dictum est, ut in Lucauo <[V 405) ocior ct 5 
caeli flammis et tigride feta. 

167. MOENiA CLVSi pro 'Clusii': uam Clu-sium dicitur: et eat 
dictum per a^nizeain, aicut nec cura peculi ]iro 'peculii'. Clusiuin 
autem eat uppidum iuxta Massicum, qttod iu Ktriiria condlifU Clnsitm 
l^rrheni, sim Tdetuacfius Vlixis fdius. 10 

168. COSAS civitas Tusciae, quao numero dicitur singiilari ae- 
cundum Sallustium: uude apparet esse usurpationem. 

169. CORYTKJVE coryti proprie aunt arcmim thecae; dicuntur 
tamen etiam sagittarum, quas et pharetras nomiuaniija. 

170. isA ad totam classein refert. torvvs pro forti et aspirn; 16 
vel terribilis. 

171. FVLGEBAT seilicet puppis Apolline, armis exercitus. 

172. POPVLONiA est civitaa Tuaciae. matrem autem eorum 
qui venerant, patriam dixit, tit alibi <Vn 762> inaiguem quem 
mater Aricia misit. quitlam Populoniam jmst xtt. popalos in Etm- to 
tia eonstitutos populum ex insula Corsiea in Italitm venisse et con- 

■ didisse diamt: alii Fopwloniam Volaterranorum oolmiam tradmt. alH 
Velaierronos Corsis eripuisse Popukmiam dictmt. 

173. GXPERT08 uELu peritos: uam 'expertea' suut ignari. 'belli' 

I oufetM potest pro 'in hdU/ acdpi. ILVA gttidam IJvam Ithaam dictam 25 
f vobmt; e^ auteni insula adiacens Tuaciae, in conspectu Vopuloniae. 
I JfVo6«« 'trecentos' subdistim/ui tmlt, ut 'instila' sequcnlibtis iungatur. 

174. IN EXBAVSTIS GUALYBVH GEMBR08A METALLIS quanto ex- 

8 nec cura] buc. I 32 K 11 Sallnstiuml biat. I 61 D., M Kr, | 13 ooryli . . . 
n cf. Luct. Plac. ad Stat. Theb. IV 289 et IX 730; Non. p, 666, S7 M.; 
XVIH 9, 2 II 24 Eii'EinoB peritosj cf, Don. ad Ter. Eun. V 2, 42 



1 iBitl. . 



S datiTo] genetioo F [ in accuBativo] et in datino !■' [ 8 et om, ASLU 

\ (add. J) lin ablatiuo AS U nomina AS [ 6 abDfliuam est F {| laicano R | otior R 

I ocilior H\^ feta II: foeta R fera ASJ. fitera 31 facta F\ii eynigeida AH 

xeiin 8 sinereaia B BinereBint L («iuezesint I) sinizcBia M dDiriiiu F \ 

10 tjrremsi F, corr, Vaniel | 12 nnde apparet eHse coaeoa bnni uaua pati ucdi- 

xiaae F fjege u. a. Cosas hauc uaurpative dixiBae) ] 14 feretran U l 16 ad VV4 

I >. «. nna ad totam claseem refer T | totum f | iii tvrribili JDaniel | 17 scilbet 

F I anrato Apolline exeiiiplaria pleTmiue | arma ASLH {armia /) | oser- 

cituB F: eiercitn rdigut | 18 popolonia e A in>pvi,o»i*b SJtH poctlovia I,,M.y 

I ^ «0 artia A arcia S aritia Jia | 24 expehteb M \ ad bifebtob d. g. v. petitOB 

I in bellttm T | 25 Itlia«en] Aethalen Clweeriw llal. anl. 11 p. 602. c/: Min, nat. 

' " (. in g 91 'Ilca . , . a Graeci» Aethalia dicta,' Al»aUat graece F. Sdutd- 

I I 26 iiopiilinat J"'. eorr, JJanitl | 27 probos F | ut inEula llaniel: inter- 

I tnla F 



408 SERVII 

hausta fuerit, taiito generosior, hoc nst Ttolvyovog. ergo 'ii 
haustis' iiou est una pars oratiouis: nnmque Piinius Secuudus dicit, ' 
cum in aliis regiouibus effossis metallis terrae sint vacuae, apud : 
llvam hoc esse mirutu quod sublata reuascuutur et rursum de isdem J 
6 locis effodiuntur. Varro et aliud dicit, naaci quidem illic ferrum, I 
sed in stricturam uou posse cogi nisi transvectum iu Populoniam ' 
Tusciae civitatem, ipsi insulae vicinam. 

175. INTERFBBS UOMINVM DivvMQVE 'interpres' medium est: 
uam et deorum interpretator, et huminum, quibus divinas indicat • 

10 mentes, interpres vocatur. et notaudum qiiod ait Nigidius Figulus, 
has artes ita iuter sese esae coniunctas, ut alterum sine altero esse 
non possit: unde hia quos perfectos vult probare Vergilius, omnium 
divinandi artium praestat scientiam, ut hoc loco, item supra Heleno, 
de quo ait <1II 359> Troiugena, iuterpres divum, qui uumina 

16 Phoebi, qui tripodas, Clnrii lauros, qui sidera sentis. Nigi- , 
dius autem solua est poat Varrunem, lieet Varro praecellat in theo- 
Uigia, hic in communibus litteris: nam uterque utrumque scripserunt. ! 

176. FiBEAE fihrac stmt iecoria extremitates. parent auteml 
est 'peritisaime agnoacuntur' : quod ad omnia referendiiiu est, fibras,J 

20 sidera, voces avium et fulmina: nam si Videntur' tantum accipia8,J 
cuiuia possunt videri, nec tamen intellegi. item voces avium noal 
videntur, sed agnoscuntur auditae. nec 'parent' obtemperant pro--r 
cedit. nam quoraodo sidera vet 6brae vel aves vel fulgura posaimti 
obtemperare? * fahest ajiparcnt ac patent, qnasl nihil ei (^ton-W 



. X 123 t 



, eztremitateajj 



1 poUgonua V U 2 non] nijnc L, <m. M l aMa It \\ 3 oum BMF: 1 
religui. eeterum erravit Servius cum PUnio haec tribuit [| Biot uacuae M uai 
«int M Bint aacuate i*': sant uacuae ASl, sint vel 8unt om. LH || 4 Bublato 
A.S sablate L {corr. t) snbUti F || ruFBua F | h aarro et alii dicunt L \ aliud] 
alio F I 6 gtrictaitateni ASHLH, Don , . . civitiitem omiltmteg (Btricturam 
reMtuit et non . . . cinitatem add. l) y Btracturain F \\ iiopulonia M | T vi< ' 
huc transposuit Vamel, pont Populomam hab. F \\ intkbprbb . . . vocatni] 
Nm D. I. ABiLAs deorum quos intbrpieta.tar hominiun quibna iatcrpretatar C 
diuinaB indicat mentea F f 9 iutsrpietator SM: interpretatur ASL 'mierpnti^ 
tiitnB Ub qaoB interpretatur a interpretaturo I 10 uocantur EL (corr. I) ||T 
nigridiiiB Bo nifpdoB H \\ 11 ita om LF {add. l) \ Beae] eaBC H se 2^ | 12 «"- " 
giliuB FJ 13 diuinaram It || praestatj praeatare facit JF [ 16 nigridiuB AR ni- 
gridnB fl | 16 in om. M | 17 hic] figflliia hic F J uti-utnqae] om.SLH {add. l). 
utjque f I 18 cxtremitatis H i 19 eBt om. SMF || agnoBCuntur quod si parent 
obtemperant nam quo modo sidera uel fibrae uel fignra poasunt obtemperara-a 
aut parent apparent . . . lubiectaa «ed parent i. e. agno^cantnr quod omniltf'^ 
refercndum cBt . . . auditae F Q qnod] qiiia J? || nd fibruB 7) y 20 et om. MF ^ 
21 cuiniB ASsJ: cuiuB SLBMF\ 22 cognoBCuntur if |] nec . . . obtemperar6l| 
puvent obtemperare M \ 23 fiilgora ASRH {corr. a) \ pOBsunt obtemperaTBj| 
olitemperaot Jf || 24 od i-, 176 pareat peritianime agnoBCnntnr quaai nihil ( 
abstrusum liit an hyperbolicc . . . BubioutiiB T \ apparcnt om. G 



COHM. !N VBBG. AEN. X 175-179, 



400 



ditum vel ahslntsum sit. an hyperboUce tantam iUi scienfiam ^«ifMJH 
vel cclerarum qwas dixit rerum esse, vt ei parere vitkantHr, sicut dici- 
mus artes quibusdam esse subiectas?* 

177. PKAESAGi FVLmNts loms 'praesagi' futura denuntiantis, tit 
de caelo tactas memini praedicere quercus. est enim f hivi liiiits 6 
fulmen, de qtio tantum fukvra noseut^r, ut in octavo <^430^ plenius 
de fulminis generibus dictum est. alii noji ipsum fidmcn paesagum 
aecipiunt, sed eos praesagos, qtii inde futura praedicunt. 

178. BAPiT raptim ducit, DENsos acie in acie eonstrictos 

et coniunetcis. 10 

171). ALPHEAE AB ORIGINE PiSAE Alpheus tluvius cst iiiter 
Pisas et Elidem, civitates Arcadiae, ubi est templum lovis Olympici: 
ex quibua locis venerunt (jui Pisaa in Italia coitdiderunt, dictas u 
civitate pristina, unde mmc addidit 'urba Etrusca solo', cum prae- 
miaisaet 'Alplieae ab Origine Pisae'. sanc Pisas antiqititus condilas t6 
a Feloponneso profectis, vel ab his qu/i cum Felope in Elidem vencrunt. 
aUi Pisvm, Celtarum regem, fuissc ApoUinis Hijperborei (ilvum et ctm 
Samnitibus betlum gessisse, a quorum regvna, quac post coniugis mor- 
tem imperio succcsserat, receptum, in Etruria opi/idum suo nomine con- 
^isae. alii f loatm ex deo privigno genitum, iuvenem viribas magnis, so 
Pisas condidisse aiunt. Cato originum qui Fisas temtervnt ante ad- 
ventum Etruscorvm, negat sibi conpertum; sed inveniri Tarcimiem, 
Tyrrheno orixviidum, jmtguam eorundem sermoncm ceperit, Pisas con- 



5 de caelo] bnc. I 17 | 21 Cato originnm] II 13 lord., 46 Pet. 



I 



^^H NOtO) 



1 han biperbolice f U ^ pbesacii fi.viiihis (tic) futiirii dennDciaDtii at . . . 
qnercDH hab. M f,ad fbaesjoi s. v. futura praenuutiantie T |i iomh F || 6 lovis filiua 
Vaniel Idvib aolina Masvicius. querciia. qoercua enini cfit lovia, i]|iu« faimen 
. . . noiCDntnr, nt in primo <,42^ dictnm eet; at in octavo . . . dictum etiF.Schoel- 
IiWH eit antem lovia illud fulmen . . . no»cuatur, ut . . . dictnm eet gectusi», ego I. 
7 fnlnim F\^ duc^ituT M \ in H.cie coo«trictoH et om. F, conntrictos et om. M \ 
11 ALFEA AMF \ FisiAE A {ciirr. a) ciaBAii L | 13 dictaB] dictan autcm L apiieJla.- 
iaaMF\ 14 unde addidit om. /i! |{ duhc /tab. Jf || addit i.i/ || 15 alfea JU | ■uiie 
Fisas . . . cognominaTit hah. T | antiqnitaa T |^16 pelopenoiie F pelopoaesio T \\ 
cnm Pelope in Elidem] cnm i>elope elidem JF' cnro pelope elidem T. cum Pe- 
lope Lidem Baniel cum Sestore ad llium coni, fjulmatiiin Flin, excrc. p. 43 
eoll. Strab. V p. 222 (cum Nestore ab Ilio MaMviciva) aane Pisai anttquitun 
conditaB aiunt a PiaaniB e Peloponiieao profectie videlicet ab bia qni eam Pe- 
lope in Elidem venerant Clveerius Ilal. atit. 11 p. 464 U 17 pjmta T iper- 
borei F ypetborei T [ 18 SamnitibuB] Liguribus coni. Claveriva l. l. | geitame 
Daniel \ 19 imperio BnmpBerat T. voluisse vid^ur interpret imperiam BumpBerat 
de BDO nomine CZuceriua | SO locum] loenm Hagenus e Turonemi enotacit, 
ego locuffl Ugi | 21 condedisse F \ cato ut origioilinB T Cato originum I Com- 
m<imut I tenuer G teoaeniBt Danid | 22 inneniri T: inuenerit F. invenitor 
eom. lordama prol. p. XLI [ tfaarchonem F | 23 thyrreno F trrreno G 
eaiaodeTn Krmonam F. pofatquam eomm locomm dominium ceperit Salmanus 
l. l. postqnaui eonmdem regionem occupaverit Clwecriu» I. I. ef. Jt^dam, ad- 
Notottg. /ort- pOBtquam lociim deaertuin manu eepcrit 



410 BERVII 

didisse, ctm ante regiomm eandem Teutanes quidam, graece l 
posscderint. alii vbi modo Fisae sunt, Fhocida oppidmi faisse aiunt, 
giiorf noVis indicio est ex Peloponneso oriffinem id oppidum trahere. 
alii incolas eius oppidi Teutas fuisse, et ipswm oppidum Tmitam nomi- 
6 naiim, quod postea f Fisas Ltfdia Unffua sua singtdarem portum sigtti- 
ficare dixerunt; quare huic urbi a porUi lane nomen inpositum. a2» 1 
ab Epeo, Troiani equi fabriaztore, conditam tradiint, giii cum aliis 
Gracds in hane regionem reiectus cst: ubi postguam Troionae captivae | 
metu dominarum, ad quas deducdtantur , naves inccnderunt, despera- 
10 tione reditiis rcmansit, urbemque condidit et ab eu, qme cst in Felo- 
ponneso, Fisas cognominavit. 

181. EQVO PiDENS id cst equen optimua. quidam 'Astur' pro 
'Astitres' accipiunt, apud qms equi et equites optimi perhibentur. 
VBRS1COLOEIBV8 ABMIS (iBpictis: pcr quod bellicosua oatenditur. 
16 182. TEitCENTVM ADiciVNT acceduBt et consentiunt eiua volun- 

tati: unde ait 'mens omnibus uua sequendi*, id est coniurati sunt. 
Frubus 'adiciunt' adiacent et quasi iiij:ta mnt tradit. 

183. qvi CAEEETE DOMO ac si diceret 'qui suut domo Oartha^ 
gine'. Caere autem, ut et supra (^VIII 597)> diximus, etiam Agylla 
20 dicitur, aao tou xaiQtiv, quod verbum salutandi gratia apud Oraecos j 
dici solet. }ianc Felasgi condiderunt, qui cum sitim passi nec usquaiA I 
aquam invenientes, casu qtiodam fontem invenissent, in eodem loco oppU 1 
dum condiderunt. nec videatur contrarium, quod ait <Vn 652^J 
ducit Agyllina nequiquam es urbe secutoa, quasi et Turna 1 
. 35 et Aeneae praestet auxilium: nam illi Lausum fugientem secuti aiint, | 
hi vero communi odio et cansUio totius dvitatis iu Mezeutium armikf 
commoverunt. mimionis fluvius est Minio Tusciae, ultra Cerdum-\ 
cellas. 



1 TentEiiiea SahnasiMS 1. l. coll. Flin. nat. hiat. 111 60: teutones libri || 
3 poaBedeF G Q focida F focula T || fuisBe imi. T | 3 ex] et Daniel a. Cotn»neli~ | 
nuB II peloponesHO Hbri | 4 incolea T || Teutanoa Sahiumus I. f. || et . . . nomi' 
natam] ex ipaia oppidi noman tfiutara nominatom J" || B pisaaa G ) lydia P 
lydia lidia T Ljdi Daniel ] sna om. G || aiogulaceml Lunartm Uluverius l. 1. \ 
portum et dixerunt om. F\\ 6 laue] lunae Daniel Q 7 epio T epbeo G [ troiait^ 1 
equo T H conditam 3" || 9 ducebantur T y desperationea F |{ 10 peloponesso libri ll 
13 rniKHB Btjvo ASSM \\ 13 et quiete quietes F. corr. Daniel \\ 11 per qoe M \\ 
15 coneentinnt (eonaenciaot Jlf) ftccedunt eius uolunlati qnod aequentia eipla- 
nant MF, Bequuntur in Floriacensi Probua . . . tmdit mena . , , aont | 16 aC' 
quentibuH L (sequenti l) sequenti HF [ 17 Probiis . . . trftdit] cf. Sibbeclim 
prol p. 146, StewpiiM de Probis p. 110 H 19 disit Jlfi*'|| etiani om. MF^ agil- 
lina II l W ad v. 183 in marg. Caere oppidum uocatiir ilmo luv xiIipein . 
coodidetunt T \\ apotu cberin F. ederuia guam inepfe liaec cim Smfiattia c 
iuncta sirtt «emo non videi || 21 pel^ G | sitam F {{ 28 inuenientea aqnam T (il 
Tepperitaent T || 24 Becutua f || 95 Aeneoe] ei L ea J/ | praestent li \\ nam ec | 
illl BLH i 26 et consilio tociua («ic) uiuitutis hab. M || ■11 uil inNiuNia 
• 1«. V. minio fiuuius tuBciue ultra ccntumcellas T 



COMM. IN VERG. AEN. X 181—180. 



411 



184. VYRQI VETEHES boc castellum nobilisaiinuiii fuit eo tem- 
pore quo Tusci piraticam exercuerunt; nara illic metropolis fuit: 
quod postea expugnatum a Dionysio tyranno Siciliae dicitur, dc qm 
Lnciliits scorta l^yrgensia. intempestaeqve gravibcae Gra- 
viscttnom oppidum alii iutempestum dicunt ventis et tempestatibus 5 
careiia: quod nulla potest ratione contingere. intempestaa ergo Gra- 
viscas aceipimus peBtileiites secuudum Flinium in naturali historia 
et Catonem in originibua, ut intenipeatas iutellegas sine temperie, 
id eet tranquitlitate: nam ut ait Oato, idco (iraviscae dictae sunt, 
quod gravem aerem austinent. 10 

185. i.iarRVM iivcToit tuitn Liffuria post Tttsdam est, circa Gallos. 

186. cFifAHE quiflam duci nomm datum iradHnt a Cunaro monte, 
qui i» Ficeno est cvpavo o Cupavo: et decliuatur 'Cupavo', aieut 
'Cicero' 'Cato'. ■ 

189. KAMQVE PERVNT LVCTV CVCNVM rHAETFIONTIS AMATl Phae- 16 

thon Clymenes et Solis filius fuit. qui cum doleret obieetum sibi 
ab Epapbo, rege Aegypti, quod esset non de Solo, sed de adulterio 
procreatus, duce matre venit ad Sotem et poposcit, ut si vere esset 
eiuB filiua, petenda praeataret. quod cum Sol iuraaset per Stygem 
paludem se esae facturum, petit ille ut eius currus agitaret. Sol 20 
post iusiurandum negare non potuit. acceptis itaque curribus Phae- 
thon, cum orbitam solis exisset, et coepisset mundus ardeie, a love 
fulminatus in Eridanum eecidit, qui et Padua vocatur, huius inte- 
ritum fleutes sorores, Phaetbusa et Lampetusa, deorum miaeratione 
in arbores commutatae sunt, ut hic dicit, iu populos, ut in buco- 25 
licia <^VI 63)>, in alnos. fuit etiam quidam Ligus, Cycnus nomine, 
dtdeediaie cantus ah ApoUinc donattis, amator Phaethontis. qui cum 

i LiiciliiiB] libr. inc. fragra. CXVII ap. Mueil. p. 153 J 9 Cato] or. II 20 
lord,, 46Pet. || 15 Phaethon . . . ia alnoB] eiscr. mjthogr. U 57. d'. mythogr. 1 113 

3 djouiaio ]•', catr. Daniel\\ qua FO 4 pyrgentia Itanid fjl schol. ad inteu- 
FE8TAGitvFi G. otn. f || 7 accipiamua ASM^ Becundiim Plinium] nihil de hac re 
Pliniwi hahet || 9 id est in tranquillitate M \\ ut ait Cato oni. M [ oit] ita H \\ 
11 t-tQVBvu . . . est hab. M | nam om. M {add. m) || Tuaciam Cmiftielinm: ta- 
Bcia ^F\ 12 ad iiNrsE it. v. a monte cioyro qui eat in piccno ita appellatuB 
aed proptium est oupabo T \ cmcse Cnnare Daniel. cf. Mibbeckii adnotatio ad 
V. 186 H 13 est bm. Banieli o capaao AL hoc cnpauo S occnpaho BJI hic 
cupabo M hic cupano F [ et et Cupavo om. MF | Cupayo . . . fuit qui om. L 
{add. T) II tiicat et cicero et cato AS sicut cato nel cicero MF || 15 phetou 
ASSl phoeton R facton M feton i^ j 16 climenea AS climines liH cli- 
menia MF dimeneB l || fuit om. MF \ 19 petita MF \ BtiRiem AS {corr. «) 
sti^ L atyge F \\ 20 seBB factnrum i/ || 21 poat iurandum ..^i9|| 23 cum exiB«et 
orbitam boUb MF\ eiceBsisBet ASSlj ooepcrit A.S} 23 et om. MF\\ 34 fle- 
tuBa libri praetei- M, qui faetiiBa exhibet \ tampatuaa AS lampeaa L (tam- 
petuaa i) iampetoBa M lamjiedusB imiihogr. codex |[ 25 i. a. mtitatae s. deorom 
■" i MF II 26 quidam hah. M \\ oiguHa ARLMF cicuua S 



412 SEKVII 

eum fleret extiiictiiiii, longo luctu in avem sui UDminis converaiiB est^ 
qtii pastea ab Apolline inlcr sidera conlocaiits esL cuius nunc filium | 
Cupavouem dicit habere cycni peunas in galea ad formae paternae | 
insigne monatrandura. Ckimen amor vestbvm Phaethontera ama- 
5 tum a CycuD aut pie aut turpiter, accipiamus necesse est. si tuiv I 
piter, talis est sensus: crimeu vestrum est, o Cycne et Phaethon, 
quod sic amastis; hoc vobis tantum potest obici. alii 'vestrum' pro 
'tuum' accipiuut, et ad solum Cycnum rcferunt, ut <1X 523> vos, 
o Calliope, precor. ai pie amavit, aecundum Asprum 'crimen' erit 
10 'causa', ut alibi <II 65)> et crimine ab uno diace omnes, ut sit 
seuBus: o Phaethontiades sorores et o Oycne, causa vestrum, id est ' 
vestrae mutatiouis, amor eat, qtiia sic Pkaetliontem amastis, ut periretis. ■ 

190. VMBRAMQVE 80R0RVM ambitiose dictum pro 'inter arborea 
(le sororibuB factas'. et est uuum de his, cjuao habet Vergilius ini- 

15 mitabilia et aua propria: tale est illiid sinuatque alterua volu- 
mina crurum, item cum primum sulcos aequant sata. 

191. MVSA carmiue, cithara, cantilena. 

192. CANKNTEM SENECTAM qui caneutem seuectam mollibuu J 
tranaegit iu plumis, *vASENTeii senectau pro albo colore neoterice 1 

ao dictum pulant. * 

193. SIDEKA VOCE 8EQVENTEM cum cautu caeluui peteutem: 
vel quod eat re vera relatus iu sidera, aicut videmna in sphaera. 

194. Fiurs deest 'eius'. aeqvales comitatvs CLA88E cater- ] 
VAS aitt per naves aequaliter babena diatributas catervas: aiit ^)si l 

26 duci pares virtute. 

195. cESTAVRvu aut Homen navis; aut qui erat in navi ptctm. 
198. OCNVS iste est Ocnus, quera in bucolicis <TX 59> Bia- 

norem dicit, ut namque aepulchrum incipit apparere Bia- 
noris. bic Mantuam dicitur condidisse, quam a matris nomine 



1 primum] georg. 1 113 |j 29 bic Man- 



1 defleriit Fm ( \onga lacta hab. M || uerBUB est Mi' || 2 cODlocata i'' |l 
buiuB Mi' U 3 Capavoaem] cum paaonem M, qyxl poitt tea int«r Bidera ab 
aquilonD coljocatas eEt addens || pinnaB HMF y G cigno amatuia Jlf n cigno 
amatum J''!! 7 boo . . . objci om. Jf J*' || 8 referuntur Jlf^'|j nt vob , . . distri- 
butnB catervas (u. 194) om. E \ 9 aaperum Ma \ IB quia . . . pcriretia hak. M [| 
quia "Dimiel: que M quae JFlsit ,^'|| tkctontem M fetoutem 2'' |{ 14 babebat 
M II uerKiliua F || imitabilia M imicabilia F Q 16 itcm] et MF || 17 cithara 
fym. MF I 18 qnia MF || BonectDm pro albo . . . putant canentem Kencctam 
mollibna . . . plnmia F || mobilibni L || 24 hoo est per nanpH L 1| aequftlit«r 
babeoB pcr uaueB ilf J' | 26 ad centatiivm S. v. ant . . . depictuB (sic) T ] nt 
nomen G \\ naois eat aot T H 27 acinvb M (oosvb m) || agnus M (ognut wi) luio- 
nuB F II 29 iiic . . , appellavit oni. M 



COMM. IN VKRG. AEN. S 100-202. 



413 



appellavit: uaiu fuit iiliua Tiberis et Mautus, Tiresiae Tliebani vatis 
filiae, quae post patris iuteritum ad Italiam ventt. alH Manto, filiam 
HcraUis, vatem fuissc (ItcunL hunc Ocnum alii Aulcstis filium, alii 
fratrem, gt» Pcrusiam coniUdit, reftrunt: et ne cum fratre contmderd, 
in agro Gallico FelMnam, guae nunc Sotmtia dicitur, condidisse: per- 6 
misisse etiam exercitui suo ut castclla munircnt, in quorum namero 
Mantua fuit. alii a Tarchone Tyrrhetti fratre cottditam dicuni: Man- 
tuam autem ideo nominatam, quod Elrusm litigua Mantum Ditem 
patrem appellaiit , cui aim cet^is urbtbus et lianc consecravit. man- 
TVS genetivus Graecus ent: nam xi latiae declinaYeriB 'MaLtonis' lo 
facit, sicut in Plauto legimus louis. 

201. DiVEB AVis maioribus praepoteus. el hene 'dives avis', 
quia non ab Ocno, scd tib aUis quoqiu: condita fuit: primum namgue 
a Tltelanis, ilcindc a Ttiscis, novisslme a Galiis, vel, ut alii dictitU, 

a Sarsinatibm , qtii Penisiac consederant. 8ED non genvs omnibvs 15 
VNVM quia origo Mantuanorum et a Tuseis venit, qui iu Mantua 
regnabant, et & Yenetis: nam in Venetia posita est, quae et Gallia 
cisalpina dicitur. 

202. GENS UA.I TBin.EX ropvu svn (jente qvaterni quia 
Mantua tres habuit populi tribus, quae in quateruas curias divide- so 
bantur: et singulis singuli lucumoues imperabant, quos tota in 
Tuscia duodecim fuisse manifestuni est, ex quibiis nnus omnibus 
praeerat. hi autem totius Tusciae divisas habebant quasi prae- 
fecturas, sed omnium populorum priocipatum Mantua possidebat: 
unde eat 'ipsa caput populis'. ergo Vergilius miscet novam et veterem 85 
Etruriam, ut utriusque jn^incipatum pafriae suae adsignet, cum alio- 
quin Manlua ad kaec auxilia pertinere non debeat, quia Aeneas nulla 



•. 656 II 17 i 



1 Veoetia . . . dicitiir] cf. Paul. tust. 



1 tyberins itf f || mantoia X (mantua t) ] Thebani Otn. MF | 2 qnae ad 
italiam post pareatis interitum uentt MF | ad v. 198 (jiiidam maQthos filiain 
beronliB natem fninso dicunt et •« aHern marg. bnnc OKnom alii . . . conBeora- 
nit T I Maoto egu: manton F | 3 Ocnum] coonum F || Auletia Masnicms l| 
4 fratrem] t. e. Aulestis. cf. Muelier Mrusk.' I 126 tt 11 287 adnot. 34 1 pern- 
Binnm F \\ feruut T || 5 Felsinam Cluveriits Ital. ant. I p. 355: celflenam F 
ceUinam i' || Bononia Cluvcrius l. L: bona F boia r|| condidinset F\ permi- 
sisset F'^ 6 rauniret T\ 7 tharcbone J'l| thjn-e F\ ftetri Ffl Mnntuam . . . 
nominatam] dicta autem mantuii T || 8 dite i*' Q 9 cui cum T: cni etinm cum 
F\ et hanc T. om. i^ || hamtois L (uantvs X) | 10 genetivuB . . . loniH] graecu 
declinavit nam bi latiue uellet mantonis diceret ut ait plautus ionis (ioQis F) 
Jtff I 13 ad GKKB I. 1. s. v. quia urimo a thebuiis aecimdo a tuscis nouisHime 
a gallia fuit cnndita T \\ dtues aidis F \\ 13 Ocno] hocno F Ocno tantnm CIn- 
Verius 1. l. II 15 perCDsiae G \\ conaideront i^ || 16 quare /> (iinia {) || et a . . . 
regnabant om. 3f || in] a i^ | 17 a aenetiis RMFi 20 tris M ||populi om. AS \\ 
quae et in qaaternaa coria diuidebatur F || temiB L (quateraas l) U 21 ia tota 
Jlfi'' I 23 praecrat] impcrat F || 25 populi B \\ uergiliua F 



414 SBBVll 

a tran^padanvi avxilia podalaverU, am omnis exercihts adversum 
Mesentium uno lovo coimdcrit. et propierea ptUatur pocta in favorem 
patriae suae koc Umltis, ut de liac sola trans Fadum pro Aenea ad- 
verstm MeeeiiHum auxilia faciai venissc, quod nec populorum notnina, 
h nec htcumonum rettulcrit. 

203. Tvsco DE SANGViNE VIRE8 quia robuT totum a. lucumo- 
uibus babuit. 

204. IN SK ARMAT id est odio «ui iii arma com[iellit. 

205. PATRE BENACO VELATV8 HARVNDINE nLAVCA HINCIVS 1. 

10 D. I. A. PINV Beuacus lacus est Veuefciae, de quo fluvius na8citur 
Mincius. iiire ergo dux Venetus fluvium proviuciae auae depiuxit 
in uavi: quem Beuaci filium, quia ex ipeo babet origiuem, dieit. 

207. GRAvrs fortis, ut ^XTI 458) ferit euse gravem Tlijm- 
braeug Osirim: vel 'gravis' aut animo, aut aelate, atit 'gravis' i>ropler 

15 navem, nam si-Quifar 'eentaiaque arbore fktctum verberat assiirtfens'. 
CENTENAQVE ARiiORE iiou ait reuiis, sed arboribus, ad exprimeudaiu 
navis uiagnitudiuem, quae plurea babuit remorum ordiues: unde ait 
Lucanua <^1II 537)' et summis longe ferit aequora remis. ^ 

208. MARMORE mari. 

80 209. TBiTo.w pictus iti Jiavis prora: et sic ait quasi tle vero Tri- 

tone, ut <;VII 785> galea alta Chimaeram sustinet, Aetnaeos ' 
efflantem faucibus ignes. cakrvla 'caerula freta', non 'cae- ' 
rula concha', nam veraus non stat 

210. LATEiiVU TESvs ut crurum tcnus, axQi ratv nf^hVQav. 
95 HISPIDA borrida, saetosa. 

211. FRONS HOMiNEM PRAKFERT inodo froutem primam pavtem ' 
hominis intellegere debemus; uam boc dicit: a capite usque ad ima 
latera bominis monstrabatur efflgies. 

212. SPYUEA sEuiFEna incerhim, utrum pictus, an cx aerc fadA 



10 Benacus . . . Minciiis] exBcr. leid. or. XIII 19, 7 [ 24 criiram tenos] 
georg. III 68 

1 a om. G II a weteDtium K propterea Dnniel: ppea F|| putatur seripBi; ' 
pntetiir F || poeta in| poetam G || 4 ueDiaae et quod F, et dclcvi \ 5 loco- 
monuni F y rutulurit O \ 6 lucomoiiibuB libTi, nisi quod lucumonibas ar || 
S rATBi RL g 12 quia A: quae M qui rtliqM^ oiiginem dicit] filtum origine 
ducit M II 13 tit ferit] inferet F\ fert vl.S' || timbreuB R thymbreiiB M. ^m- 
brens retiqui | 14 osirin A osyrin JIM B 'id oHAvii s. V. fortis uel granis aetatft 
aut grauis animo aut etiarn gcanis propter uaueia T \\ ant gravis] atgnii F \\ 
16 ita non ait A SL U | 18 long» M [| petit F || ramis M || 30 hlito J'' || poH 
prora s. v. manu» recens ssAere add. in Ftoriacensi, inde in navia prora Bedens 
Daniel \\ 21 »u«tiueat F \\ 32 r^ABHTt^ cohoda estbseenb ^■nETi caernla freta (c. f. 
utn. G) ooa conclia (conca G) cci^ula ne non stet uersus ai cerula fuerit septi- 
inua casus i-' U -24 dxri tuj na upiuh i^||25 horrida] tcrga M, iim. F\, 26 pri- 
mam om. F |{ -il hominia partcm iDteUegimus F || '28 littcra 7^ || 2U incertam F 



COMM, ffi VERQ. AEN. X 808-B80. 415 

213. TOT LF.CTI tnncEREs qnare Tarchonem praeteriit: an gttia ilU 
nes sub imperio eias fiieitint? ter denis triginta accipiamua 
naves fuisse, non, ut quidam volunt, singuloB duces tricenas vavcs 
habuisae: nam enumeratorum niilitum non conveuit numerus, prae- 
eertim cum sequatur 'subaidio Troiae', id eat pacvo auxilio: nam G 
apud maiorea bella non ambitu, sed virtute constabant. trotae attt 
castra Aeneae dixit: aut ^Troia^ pro Troiants. 

215. tAhtnvE DiEa vAELo coscEssERAT non didt diem intervenisse; 
nam supra ait "(147^ media Aeneas freta noete seeabat. et 'caelo 
concesseraf pro 'in caelo', et deest 'nocti'. lo 

216. nocTivAGo nomm mire conpositttm. phoebe luna, sicut 
sol 'Pfaoebus', item 'Titan' sol, et 'Titanis' luna. describit autem 
aoctem mediam et dicit finitum diem secundum Itomanum ritum, 
gvi a media nocte diem mitnerant, et noctem similiter a medio die. 
nec lunae fit sine cauaa commemoratio: nam aliter nymphae videri IG 
non poterant. 

217. NEdVE ENiM M. D. c. Q. parenthesis est 

218. cLAvvmvE HEoiT pro 'davo navem regit'. clavvmqve 
BEQiT iam ei et in quinto l^ro <^868)> dedit gubernandi peritiam. 
vELisQVE mNisTRAT 'veHs' quidom dativum volunt, non ablativum, ut si 20 
dicamus aliquem ministrare convivis. 

219. MEDio IN SPATIO inter navigandum. cuorvs coiiiTvu 
STUFHAE de navibus faciae. et mire 'comitum', quia eum eo venerant. 

220. ALiiA CTBEBE a Cyiebo Phryge, qui primus ei sacrum insti- 
luit. CYBBBB ALMA mater deum, dicta Cybele vel axo row xv^i- 25 

1 ad V. 213 in mirg. Tarthonem ideo praeterit qaia omnea istae nauea et 
duces sub imperio eiaa fnenint T || tbarchoneiu F tharconem 6 | H uolDit S || 
trigenas E tciciDas f | 5 sequantur f || 6 aiabituii sed H ambitus et F || aa 
TEoiAH s. B. aut caatrifl aeneae aat troiae pro troiatiis dicit aiue propterea 
troiae quia Balna iu patria conaistit quam moliebantur T. (aiue . . . molieban- 
tur iliis similia $unt quae Tib. Donatus ad h. v. adnotavit.) ]| sed troiae F J| 
10 ad UDNCEBEEBAT 8. B. aut receBserat ftut aubandiendum eat nocti T || pro in 
caelo MasBieiiis: pro caelo J'']| 11 cvbbv BOtTivAtio oursiia enim hinae non re- 
ctua eet per zodiaci medium aicuti solie, qui cursna ngit per ectipticam lineam 
qnae zodJacnm bifariam diuidit, cum luna ad extremas zodiaci decurrat oraa, 
uunc in anatrum nnnc in septemtrionem declinana et uagana. id autem uagiim 
appellatur qnod aoa rectam aecat uiam, Eed errare dicitiu-, unde et airo tijg 
jclavqs id est ab errore ac uagatione Tclav^iat uocati sunt Z)^ 13 roroanornm 
S I 16 Inna F || fit om. F |[ cauaa . . . videri om. F i iS ad cij.vtuijvb h. s. v. 
id eat clano regit nauem T | regit et dat aeneae aicnt in quiuto libra guber- 
naudi dedit peritiam F | 21 conviviis Lion || 26 Servianum lemma om. F || 
cYBEBE Jlf: crBBi.E Teliqui. cyiiki.le Slephawts. idem Italorum libri exliibere vi- 
dentur; Wagnevus enim ad v. 220 haec adnotavit 'Cybetle Sewium legisse, ui 
est in codice Dresdensi, probat ipaius scholion "Oybele antem Sacchius est; 
nm» Cyhele Anapaestus est". || dictAm Jf || cjbele ASRS: cjbebe M c^bebo 

F, om. L \ vel om. JIF | dno tov kjium tnn KEiJiaAiiN A \vo 'roi kabicm th 
KOifiAAUN Ji (oTTU iDi> ■xv§iBTav itjv )iFcfiali)»i quod viilgo editiir P. Daniel) iiiio 




416 



RERvn 



eai %Yiv xf^aA^v, id est capitis rotatime, quod seinper Galli, per 
furoreni motu capitia comaiB rotantea, «lulatu futura praeuuutiabant: 
Lucaiius <^I 566^ crinetin|iie rotantea sauguinei populiB ulu- 
larunt tristia Galli. 'Cybebe' autem bacchius eat; uam 'Cybele', 
B aiiapaeatua est, ut <;ni lll> bic mater cultrix Cjbele, vel a 
Oybelo sacerdote f dici vel a Cybele. 

222. isKABAsr PARiTER quia de namhits versae. 

223. qvOT PRIVS id est 'grnntae'; ad mmerfmi rdullt: ergo 
subtrasit 'tot'. 

224. ivamANTdrE circimidant et circttmeimt. 

226. uocTissiMA CYMODOCEA poetice, aicut etiam mutatio ipsa 
coiifingitur: crgo 'doctissima' quae divinitus hanc docbrinam fuerit con- 
seciita: nam stultiaaimum est, quod ait quidam: ideo 'doctissima', 
quia Ilionei navia fuit. 

5 226. wsE SEQVENS hoc quidam ideo dicUim tradunt, quod advarsae 

videri nolunt: unde est transque caput iace, ne respexeris. 
DORSO EMiNET pcritia natandi oatenditur. 

227. TAnms aut ipsa tadta; aut pro 'tadte et leniter'. svB-. 
KEHiOAT subnatat. ^ 

228. losARVM AOLOQvrrvR aut praesentiac suae ignarum, aut quod I 



16 traDBque] bue. VIII 103 



TOY Kibit/// TiMa Kei)niAHs L (tk Bup£rBcr. T) ario tov kybicm tnn KeifiAiVNN H 1 
An<i TuT k¥b:«e tuh ueitiiiaBM M apo ton KvniCTiii lan Kf.-]iiL\sK V. cf. ad Aen, i 
III 111. e Sangailensi Uagenus niAiJ enoUivit \ 1 ratione F i-otationu man. rec. | 
calli II I 3 motn cupitis per farorem F || ululatum X^H | prouuntiabaat F | 
3 ianguinei MF: aeSg. vel aang. reliqui | popaleifl F i uiiilaraDt om. Mt 4 tri- J 
stiac M 1 cybebe M cibebe S: cybele AF Bele M cjbelle L c. bele H || ' 
liachioa ALM bacliaa if || cjbele AMH: cjbebe Sl chybele B cibele L ci- 
bebe F || 5 hinc L \\ materj magister F [ cybebe F || vel . . . Cybele om. F ]| 
6 cibelo ASL (cybebo T) | sardote A8 j dicij dicit L, om. M. dicuntur Lion || 
ael a cibe A uel a clbebe S ( selioliam aut aic cidetuT coTtslUueTtdum esse mater 
denm, dicta Cybele vel ano . . . triatia Galli, Tel a Cjbelo aacerdote vel a C;- 
belo monte. Cybebe antem . . . auapaestu» at ''hic matcr cultrii Cybele', aut 
sic mater deam dicta Cjbebe ani . , . anapaeatua at . . . Cybele- Cybele antem 
vel a Cybelo sacerdote dicta vel a Cybelo monte. «cgwe tamen adversabor si 
quie p. il6, SB dicta Cjbebe dao e. q. a. scribeadmn, vel a Cybelo . . . Cjbele, 
qtiae oiniltit FloTiaeensis , secludenda csse dicet || 8 qvod ASHF U 10 ad i.v- 
aniAMTqvK B. v. circumdant T Q U oyhodoqea , . . ideo doctisBima om. M || etiam] 
et FU 12 conaecutam FJ 13 ideo . . . fnit] ilione in anem fuiBse et ideo eam 
eaae doctiaaimam fandi F. ceterum is qui Tironianis nohs utebatur in TuTOnevsi 
haec adtcripeit haec naaia foerat ilionei. et qnia ilionena nbiqne eloqnentisBi- 
mai introducitnr rccte eiua aani eloqnenfda datur, H 15 ad v. 3S6 in marg. retro 
inccdeoB. et pone dicit quia nolunt ae dii nidere (2. uideri] unde eat trans capat 
iuce ae respexeriB T {| djctam F | adaae uidere F adverae videri Daniel ad- 
versao videri CommcHrMa \ 16 capat om. F || iace ne] iacere F (iace aec Ver- 
giliits) j IT natantia F || 18 ad tacitjb g. V. aut tacita ipaa aut tacite id est 
leniter T || ipne F Q tacitua Danie! || len-c G 3 SO nd ionarvh s. v, »ut prae- 
aentiae Buao iguariira aut inatationia nauium inacium T \\ ad praeaeatiae ana 
ignamm F 



i TKftS. AEN. S m— 334. 



« mmiia t 



mki» 



•ntilLASSK DeVM UEMS -\EXKA Vt- 
i Tirzmes V^bte certii <iie ibaiiC tul 
Tiltiia.'. ({uoJ VergUius 



I 
I 



«■^ v«fba stiat saccunun; 

Rpn saeniraiii et ilicetMot 'TTgilasne r«x? 

■ne dat A«ieae, qaaai et regi et qwni abitjae et poattlivem »t m- 

a rac um . uuincit petitam. «t bene fhmo miefrogat, linmie ipwd trufUat, 3 

^p uiiil. 'd«iim' aiUait ^g^Bs' pn^er ^IX 639> dts geatte et 

geBitnre deoa. 

329. rntia ravrm KrsMBTM» hae est nttbmtAm wla immUi, m( tst 
hm, ui est iUmi matmi «dtr mttmlil murms. immitti tmtem JitmUm 
nJmks emm «el» Uimmlmr. 1» 

290. Aio» at wEMnem vyMfir *Wfr<i', im ««Tter Avtu^as ikas /ucta^. 

HKT» hoe loco aemidwB qoartuB dixit decIi»atioaem, ia bueo- 

lieis (^Tin 22y hixta seesBdsm.at Maeaalos argutuiut^ue ueaius 

pino^qae luqoentes aemper h»bet. NOS SVMVS loqoitur per 

definitioaefi. same drrttamit&rie hos wrsus explicuit. ts 

231. PEBFiDvs qui post foetlus beUa eommuTit: hiac Latinus 
^VU595> ipsi has sacrilego peniletis saQgutne poenas. alii 
e BBiwii iii sermime perfidam Jiutubim dici voiHHt, qitia ipsa l'roiium 
oL rr tnOtm pro 'qHOnietm' : Plautus i» Pseudulo \\l 3, 6ti> »t 
la»$us temi de via, me voto curare, et in Mostetiaria <I 3y 63> M 
emmdem animum mihi oporiei esse graium ut impetravi pro 



232. Fi^jrciPtrEs Home» pro adverbio, 'praenpitaHter' . 

233. Rrxpmrs propter illud il\ 117> contiHUO pttppes ab- 
rmmpunt vincuta ripis. invitae ac si diceret: malut>r&mu9 tilu ib 
potioa serviie, quam in nympharum nnuiiDa commutari. teijvk 
PEB AEQVOB QVAERiHVS td est haec uobis vagandi est causa, ut te 
inTeuire possimos. 

234. REpEciT aut 're' vacat: aut quia ante in ipais forma fue- 
rat naTinm. ergo alteratn fecit. ao 

9 notM] georg. lU 251 

3 iii^i& L aigila if g uei^ias F \ i «i anU quem om. ASSL | 8 ad 
mnTTe a. r. Uxa T | ahukntkb G | 9 udor F | 10 radeDtes J' U 11 oJ >*i'Mi> 
D. r. s. p. hoc arftnte dicit ne miretor aeneos deun eBse T | IS uixit] diuit Ji, 
om. AS\ 13 argnmeDtamqae A (meu dti. u) argentuni(|Ue Jlf | li nus . . . de- 
finitiones] et loqnitar per definitioDes. Kos Bumua lAeM pious nijJie olauis 
tuad Bane «. q. g. F^ 17 pendes lt\ad v. 231 irt marg. quidam ooiiiiuuiti ser- 
inone . . . qaoniam T |{ IS Tolunt om. F\ ifi autem oia. F \ pro quoniom po- 
snit T \ SO lapsuB F \ immoiitellariae F in muatellaritt 2' || 81 uudem F ;| 
oportet ex oportebit T \ iit impetraui] impetu qui F ut imiietu 1' | SB ud 
ruEciiTrES s. p. praecipitanter 3' || fkbcipikkti» Q \ pro| quod ti \ pro prneaipi- 
tantur G ] 21 ad btpihts ». v. proptor . , . ripia T y oonlinue F jj 25 iiiiiliieraui 
Jf y 26 nomina HF\ 27 causa est i-', ut . . . poBsimuB <mitltM\ te iijvimiru| 
te inuace FabTicius, te invenire et iuvftro MosoiciMS \ 29 reuoeat AH H uacat 
re f I in . . . navium] niiuum iniserat forma i-' [| 3« altcram Tlimitl: altain F 




418 



SERVIl 



235. DEDiT ESSE DEAS Graeca ligura, at <^V 262) donav 
habere viro. iKvvM inmortatilatmt. ahitare didyBiv, hoc cst at/ere.1 

238. lAM LOCA IVS8A TENENT ut et supra -(VIII MT} dmiiiu8, \ 

boc xuTK x6 aiio7tm(isvov accipiendum est; nam iutelleginuis, eura I 

6 equites misisse per terram. 

240, NE CASTRIS IVNGANT aut 'se' subaudis: aut 'iungant' pro 1 
'iungantur'. 

241. socios FHNiENTE vdPARi (mUquo verfio militiar. iisus cst: viros 
enim 'vocari' signi^t eos, qui neeessitate m heUum^ tion volmtate m 

10 conveniunt. 

244. cRASTitfA LYx decst 'veniat', hac est crastina lux vmiat tan-^ 
ium. [et crastma lux] si ad Aeneam referas 'spectabis' et '«o« inrita 
dicta putans', 'erastina lux' subaufUendum 'am venmt'. si aut&n ad 
lucem 'specti^it* J^gas, 'crastina luif suspendendum. quUiam crastiha 

IB LVS MEA SI NON INRITA DICTA PVTAHI8 INGENTE8 RVTVLAE SPK- 

CTABIT CAEDis ACERV08 'spectabit' est vera lectio, et ordo eat 'ail 
mea dicta inrita non putaris, crastina lux ingentes acervos caedis ' 
videbit': nam male quidam 'spectabis' legunt et ad lucem referunt. 
quod non procedit; nullus enim aic loquitur: o Aenea, niai quae 
iO dico minime eredis, o lux craatina iugentea caedis acervos videbis. , 
alii more atiHguo 'lux' pro 'luce' accipiunt: Lucilius in terUo Ajhm 
media remis Palinurum pcrvenio nox pro 'nocte'. Longus t 
decst 'venerit': unde el ipse 'tpectcdiis' legit. 

246. BSXTRA LiscEDEm inpVLiT mire 'discedens': adiuvalur cnim \ 
36 pulsus recedente eo qui inpulerit. 

247, HAVD IGNAKA MODi inpuUt nmem Ubramenti peritia i 
raoderationis : quippe quae fuerat navia. FrruT pi'o 'velocifer' posuiti, 

21 Lucilius in tertio] fnigm. XV ap. Muell. p, 13 

a ad AKVVM S. V. imraottalitatem , ad a(iiiabe s. b, agere T || diatein F ||'l 
,? TRNHT MF \ diiit F I 4 nam intellegimus eqaitea euin per terram quas paolo' J 
poat pallaB fagientea reaot^at miaisie F \ % ad v. 211 in marg. cnm dicit e~ 
cioB nocari priiniie in arma iube antiquo nerbo . , . connaniant r| 11 ad cr*.- 
BriNA I.. a. V. Bcilicet ueniat taatnm T J 12 et crastina lux aeelusi y etl fort. ut 
vel ut et I 13 craatiaa] et craatina DoMiel \\ ai aatem ad lucem] scUicet 'referena' 
11 14 ciaatina Inx snapendendam] t, e. poet 'crastina htx' eermo suspendaidut 
est. aaBpeadendum Aistituci, u( quidam ad Scrvium eosqw qui sffitentiam t 
probant referatur. Daniel poBt atiBpendendum qnidam laeimam i*uiieavil. et 
Tvm Masvieius et BttTfrumnttB fBAaiisA lvx . , . quid&m tion ediderunt, ac ver 
est deoBt . , . tantum et ei ad Aeneam . . . cum vonerit verba tion golttm inta 
se simillima esse, sed etiam ad illud redire qtted infra Lango tribuittir U 16 Bpe= ' 
ctabit om. F j haee eat nera lectio F \\ 18 speotabilia 3 E 19 niei seripsi: ai 
Kbri II 20 minime] firmiter Ml ) 22 pro nocit F, eorr, Danid || 24 adiuuator F \ 
26 pulaas F y 26 nouem F \ libramenti peritia Beymu» adnot. ad v. S47 : libra- 
mento peritiae F H 27 sehol. ad eyan ante sduti. ad uavi> i. u. hab, F \\ ad 
KVoiT s. V. fugit a (l. ad) celeritatem nimiam pertinet T || fort. pro 'velocitet J 
pergit vd procedit' poauit, possis et ptopter velocitatem poeuit 



COMM. IN VERa. ABN. X 236-S6G. 



419 



248. orwR ET jACFio breviter tribus comparavit, quoniam et sagit- 
tam ventis aequavit. 

249. INDE ALIAE CELEBANT cvRsvs hoc est, itide aliae nymphac 
aliamm aavium cursus celeriores efficiimt, aicut fecerat Cymodocea. 
an 'aliae' naves? iNSCivs id e^l rerum quas audierat; nam cre- 6 
dere ex aperto doii poterat. 

250. OMiME augurio promisHae victoriae. 

251. co.vvEZA hic 'coHvexa' epilheton est, qiiia ait 'siijiera con- 
vexa': alibi soluin 'convexa' jwiHcipafe est-. 

252. ALMA PARENS 10AEA DEVM aloia proprie eat tellus ab eo 10 
quod Qos alat, abusive tamen etiam aliis nuniinibus hoc epithetou 
datur. terram autem ipsam constat esse matrem deum: unde et 
simolacrum eius cura clavi pingitur; nam terra aperitur verno, hie- 
mali clanditur tempore. dindyma mou3 Phrygiae. 

253. tvrrigeraeqve vrbes civitatea turritae, quas terra gerit; 16 
unde et cam corona turrita mater pingitur deum. ad FRENa 
LE0NE8 ideo hoc fingitur, quod omuia feritaa maternae subiacet 
adfectioni et subiugata est. figurale aulem 'leones ad frena cordi', 

id est frenati leones. 

254. PEOPiNQVES familiare efficias, prosperes, matures, propitium 20 
facias, ut <^I 526^ et propius res aspice nostras. 

255. PHETGiBVSQVE ADSI8 ac 81 diceret, et cultoribus tuis, 

256. TASTVH EFFATvs breviter, ut supra <251> ait, propter 
lucem iam maturam, id est plenam; nam non crepusculum, aed ius 
iam matura deacribitiir. eevolvta id est aperta, aicut contra 26 

quod clausum est. uvebat autem non 
Ciim impelu vet\iebai, quia per orbem: ut 
nox. et est in sensu hysteroproteron: 
, sic dies oritur. 



involutum dicimus i 
oeeidehat, sed oriebatur, 
<II 250> et ruit Ocea: 
prius enim nos fugatur, 



10 Altua . . . tempore] e 



mjthogr. III 2, . 



9 hoc eflt Daniel, est 
celeriorea om. G. fortasae 
a. v. coouexu aut aliqaando eet epi~t«toi 
IV 461, VII 643) pei- caeli conueia T 



F\i celeriores efficiunt] efSciuDt contationes f , 

■ekettfpo fuit efUcinnt citatiorcs ) 8 ad coavsu 
at ia hoc ioco aat principale ut (c/l 
epiteton G | quia Daniel: ' " 




10 alma] otdo eet alma F ^ propriDm AS | 11 tamen otn. MF | uatDimbnB 
MF: nomJQibus reliqMi \ 15 tera F | 16 cam terrata coroua mater deam pinKitar 
f I 17 ideo hab. M | materoae] id est terrae «uperscr. 1 1 subiecit AS Bnbwce- 
tet Fl 18 et sabingata eet om. F l ad m ykesa s. v. id est ^nati T | cordi] 
biiogi Daniel \ SO ^miliare] facilius F | aii psopnntVEe s. t>. propitiom facieB 
(mc) matnres T \ maturas F \ 23 epfatts F ] aitj iliiit F | 84 uon] nec F ' 
calam {de 'crfptuculum') . . . prinB ont. H \ 1b sicut e conlnrio qnoil inaol- 
intiir elatuam est F | 2S e«t aatem ia setua jstetonproteron ante enim est at 
sox fbgetiir et «ic Ins adacntet natara F. Cnatnra videtur tx lemmtOc tnse- 
aeholii per erroreiB iteralo ortnm este. natorae coni, F. SdiodliHt) 



420 



SEEVIl 



257. MJTvjtA multa, quasi tempestiva et quam iam esse oportebat: 

mt satis plena et clara. 

258. SOCiis EDiciT aecundum dicta njinphae. fsio.vA sEQVAjt- 
TVR tmmquid literarum figura faciunt pervolutam? smnA seqvan- 

6 TVR vel teaserae vel tubarum, vel re vera sigaa militaria. 
264. QVALES SVB NVBIBVS ATBIS altia modo. 
205. STRYMOKIAE vero ORVES a fluvio Thraciae Strymone, iuxta 
quem habitant. haec autem comparatio non ad telorum pertinet 
iactum, aed ad Troiauorum clamorem. 
10 266. FVGIVNTQVE NOTOS aut quosvis ventos frigidos: nam 

atiam grues aignifieant tempestatem futuram, ut ju georgicis (l 374^ 
legimua aut illum surgentem vallibus imis aeriae fugere 
grues: aut re vera 'notos'; horum enim calorem fugiunt cum rever^ 
tuntur in Thraciam ex Aegypto. secvndo mm Jaeto? Troianorum 
16 clamor ex gaudto. 

269. ADLABi CLA8SIBVS AEQVOR cum classibus labi; aui aeqmre 
classem labi. quidam ita cxponunt, ut hoc ad phantasiam Etftulorum 
referant, qttoniam admirantibus his tinde tanta fiducia animos Tro- 
ianorum incessisset, repentina facies multamm navwm a,^propingwm' 

20 tium perinde visa est, atque si ipsum aequor cum classibus allabavtur. 

270. AKDET APEX CAPiTi ex sequeatibua intellegimua Aeneae 
arraorum fieri descriptiouem; nam dicturus est (216} 'at non auciaci 
Turuo fiducia ceasit', quamvia talia arma conspiceret. si tamen 
primam respiciaa conexionem, quasi de Turno videtur dicere: quod 

36 non procedit, "apex' coni altitudo hoc loco, est autem Homeri et 

locua et comparatio. hoc autem iste violentius posuit, quod ille 

stellae tantum facit comparationem , hic etiam stellae pestiferae, 

36 apen coni altitudo] ct. laid. or. XVIU 14, 2 et Serv. ad Aen. XII iQ2 

3 secaDdum edicta M H Floriacense ad siiiiiA b. aclioUum. quod iion recepit Mas- 
viciws, BuTtnannut a Cerda et aliig ad ea quae v, 265 sg^. dt gruibuB dicta sunt 
relalum ease «orrat. ititerprelem gcrxpnieat eonicio daht sjosa num quia litterarum 
fignraB faciunt per volatum? cf. Serv. ad Aen. 1 398. pro ligiira Daniel figu- 
ram edidit || 4 sei^vamvb M \ 6 uel tnbamm uel teaaerae iiel re nera Eiigniim li- 
taria F \ 6 ijVAMa Ubri \ altis modo] id est altia M || 7 vero ma. F y stiimo- 
oiae R \ 9 clamorem] nam et homerns sic pOBnit a qao Bumpta est compantio 
{II. III a) TpioBB fii" «Ityyr/ - . . ^aiiriv l^iBa ngoipigoviai add. J> {| 10 nothos 
AR HBOTOB L NA^rus Jlf 11 niffidOB oni. F| 11 etiain] etiam et F\\ grueB] gra- 
uem Jlf II ut . . . legimua] ut OBteudit ipse uergitius diceua F || 12 aut] ut ASl \\ 
13 grueaj graueB F || 14 in Thraciamj ad macedoniam F | 10 labi cum clai- 
ailiua F \\ 17 aii e. 269 »b marg. quidam . . . allaberetur T | ut] et Danid || 
18 referant T: rcfeiniDt F||a[iimos T. i.] animornm iaaaaiBaet teucroa T Q ani- 
aiOB Masiiieius: aoima F \\ 19 rcptina F (repentina (?) H navium o»i. f j| 20 u 
si T atque se G || alaberetur F \\ 22 at dou] of. IX 124 || ^3 qnamTis] Itcet F \\ 
25 apex . . . loco} apicem tamen modo coni altitudinem dicit i^ || 26 compa- 
ratio]./;. XXII 26—31 add. Stephanus Fabricim alii, II. VI 606 loi; S' 3t« «« 
. . . fjixam add. B. Sennus ipse 17. V 1 »qq. comparari voluisse videtur. 




COMM. IN VEHO. AEN. X 557—372. 



421 



respiciens quas cladea Rutulis sit iolaturus Aeueas. possumns tame>i 
'apex capiti' accipere utnimque eum fuisse conplexum ciim dicit 'ardet 
apex eapiti crisHsqve a vertiee flamma funditur', et sacerdotis per apt- 
eem et wri fortis facere mentionetn. dieitur autem apex virga, quae 
in summo pilleo flaminum lana drcumdata et filo conligata crof, unde b 
etiam ftamines vocabantur. hoe autem nomen a veteribus tractum est: 
apere entm veteres ritu ftamimm adligare dicthant; unde apicem 
dietum volunt. 

272. COMETAE 8ANGVINEI LVGVBRE RVBENT pro 'lugubriter'. 

cometae autem latiue crinttae appellautur. et stoici dicunt haa stel- to 
las esse ultra xxxii. quarum nomina et effectus Avienus, qui iambis 
scripsit Vergitii fabulas, memorat. Plinius etiam Secundus dicit, 
cometas atellas esse naturales, quae appareut certis temporibus. 
item hoc quoque commemorat, cometas fieri de planetia quLuque, 
unde iuterdum bouum, interdum pesaima significant. nam si de 15 
Venere aut love fiant, optima praeuuntiant; si de Marte aut Sa- 
tumo, deteriora: nam Mercurialia semper talis est, qualis ille cui 
cohaeret; unde et minister deorum fingitur. hinc est ergo quod 
modo ait 'cometae sanguinei lugubre rubent', id est uosii. hanc 
steUam Electram dvntnt, ciim qua luppiler concvpuit. quae cum Troiam so 
ardentem videret, capiUum lacerahat atque ita in asbra est recepta. sane 
Avienus cometarum lias differentias dieit: stella, quae obliquam facem 
post se trahens quasi crinem facit, Hippius vocatur. ista si ab occasu 
solis in ortum ven-iat, mala Perstdi et Syriae ostendit; si ad meridiem 
attenderit, Africam et Aegyplum a nialis relevat, solis peayribus pestem 35 



i dicitui aatem apei e. q. s.J (f. laid. or. XIX 30, 6 | 10 cometae . . . me- 
morat] execr. laid. or. 111 70, 17 || ll AvienaH] m Arateig Avieous cometarum 
nomina et eifectua qod commemomt | 12 Pliniiit)] nat. hiat. II § 69 de CDinetia 
loquitur; neque tamen illa qaae Serviua ei tribuit ibi inveDiuntur. caterura 
Serviaaa eiscripaerunl; schol. Strozzianaa ad Germ. Ar. p. 186. 15 Brejs, et 
mjthogr. IH 9, 6 I 19 Hanc atellam . . . recepta] of. Avien. Arat. 685 aqq,; 
achoL Germ. p. 149 Breys.; achol. Luc. 1 529 



^ 



l^^m egipt 



l quasi (/. quaa sit) rntulis clades inlataruB J^ 2 cum dicit , . . funditur 
tedudenda videtitur Q 3 al oc J^ | 4 fortia] fortes f \\ 5 piieum F, corra:i. cf. 
Strv. ad Aen. II 683. plleum Commeltnug \\ laaa Comtnelinns! lona F \\ 10 co- 
metaa autem latina lingua CTioitaa appellamua bas autem atellaa atoici nltr 
ixxa (aie) diee eeae dicnnt F i ietboici H || 11 atfectua SH || abienua M abiemus 
F I 13 commemorat qui nirgilii fabulas iambi» acnpait F || IH apparent] appel- 
larent f || 14 item] ita F\\ 15 bona M, bonum inteidum om. F \\ 16 proaun- 
tiant ASB || optima p.] meliora significant J^ || ''' inercualis ^,s' (corr. a») 
mercariQB i^ || 18 fangitar M H 19 ait modo F y banc ati^Uam . . . quaerat Imb. T 
Sl niderat libri, corr. Daniel || ita om. T Q 22 auieniua F {| comitarum F |[ facem 
poat] facemq: F II 23 crim F \ ippiua F iappius G ippjus T || 24 soUb "^ ' 

hortum G \ peraide F pemd? T \\ Birie G airie ' ' * 

egiptum 1 II veuelat F 



II 36 adtenderit G || aficam F \\ 



as" 



denuntians; si septemtrionem respexerit, Aegtfpttm hellis et misetiis $ 
mit; si ocddenlem aitenderit, gravat Italiam et qtiicquid ab ItalM 
KSgite ad Hispanias tenditw; si a meridie in septemtrionem ierit, «■ 
hellis gxtidem extemis sectiritatem dmuntiat, sed seditiones domesticas 
G significat. alier cometes est, cui ex gladio nomen, est, nam graece 
^upiag appellatur. cuius Iracl^ts est lcmgior et pallidus color, neqtie i 
eomas habere dieitur, et hebeHor eius flamma est. qtti si orientem a 
derit, regetti Persidis dolis significat appetendum, denuntiat et beUai* 
etiam Syrios pari conditione involvit; et Libyam atqve Aegyptum fravde 

10 et insidiis mtntiat posse laborare. quod si oeddmtem attenderit, foedera 
noctta regionis eitts regi significat, quae dicit per puellam conrogatam 
in nuptias posse dissolvi. alter cometes cst, qui lampas a/ppellatw «6 1 
guast fax lucet. hie eum orientem attenderit, omnes illas orientis } 
tes dicU nebalis posse UAorare frugesqtte eorttm caliginoso aere i 

16 rumpi; si meridiem attenderit, Africam dicit siccitate et serpmtH/tts 
posse laborare; si occidentem spectaverit, Italiam dicit adsiduis flumi- 
num intindationdnis laborare; si se^tem^imem viderit, famem gentSnts 
septemtrionalibus significat. est etiam alter cometes, qui vere cor, 
(^tpellabtr; nam eomis hinc indc cingitur. hie blandns esi 

20 qui si orientem attendsrit, laetas res ipsi parti significat; si meridieHt,^ 
Africae aut Aegypfo gaudia; si occidentent inspexerit, terra Italia voti 
st*i compos erit. hic dicitur apparuisse eo tempore quo est At^ttstus 
sorlitus imperium; ttmc denique gaitdia omnibiis gentibus futnra s 
nuntiata. si s^temtrirmem attenderit, prospera universa signifit 

26 alter cometes in tympani modum, qui nec valde lucet, et dectri coloi 
habet, que>n discettm vocant. iste quoniam ex uno loco non solet g 
■ orbi terrarum caedes, rapinas, beUa et cetera maia significat. 
cometen aj^Uari ex regis Tt/phonis nomine Typhonem dicunt, 
semel in Aegypto sit visus, qui non igneo, scd sanguineo rtdiore fuia 

30 narraUtr; gldbtts ei modicus didtur et tumens, crinem eitts tenui Zumut 



ierat F \\ 6 comitea i'' ( 6 ijfas F siphftx 1']] 7 habetiot ^^ ^^ _ 

F II 8 persidi F || significet F || deauntiauit F \\ denuntiat et bella] aiguificat et 
bella] HigDtficat et bello T Q ainoe Kbri U patri F \\ inuolui T || libiam libri \\ 
10 Duntiet F \\ laborare T: laborem FJ attenderit T: ettende F \\ H nOTa (t6rt, 
r. Schoelliw | regii G [ conrogutam T: oongreaatam F || 12 alitet O ] ' 



G i Lampa- 
1 frngeRqMrH 



B qua,Bi ai tax T || udtenderit F \\ partea om. (7 ] II frngeHM' 
. . . puBse laoorare <m. F \\ oaligoso T | IG aaaiduis 1' || 18 eat et come^B Ti 
qui Tere om. G | 19 comiBJ comei F \\ hinc blanduB T \\ Sl gaud^ae F i tei« 
taliae F | 23 ortitns F fl 26 aliter F | timpaoi F ] qni nec T: quia et F || S6 ii' 
. . . pgni T: quouiftm iste ex uno locon boI et gignit F q. i 
let gigni Manvicim \\ 28 cometem F \\ 29 sangnine FT, corr. Dc 
lumeoi F 



COMM. IN VERG. AEN. X 973—876. 



423 



' fenmt, gui in septentrionis parle aliguando fuisse dicitur. 
, hinc Aethiopes dicunlur et Persae vidisse et omnium malonm et famis 
necessitales pertulisse. quantm fple uel in}ileniores differmtias, vel in 
Campestro vd in Petosiri, siqitem detectaverit, quaerat. 

273. 8IEIVS AKDOR Siriua Btella est in ore canJB, quae, ut in B 
tertio 0^0 diximus, quantum iii ipsa est, pestifera eat, aed pro 
qualitate adiaceutium aut Tiucitur aut maioribus utitur viribus: biuc 
eat quod, cum certo tempore semper oriatur, nou Bemper eat noxia, 
sed secundum phtfsiologicos, idcirco (catiis) ealaris sidus putatur, quod id 
animal igneam mm habet: nam quod natura inimicum umorem haheat, lO 
propterm peri ut aegre aquam hattriat ad restingueiidam sitim: nam 
ideo eos, qui raindi canis marsu continguntur, aquam refugcre et, ni 
I cOo suiveniatur, peiire siti, quia t nifus eivs animalis, quod contrarium 
I umtm sit, similitcr in corpore kumaHo saemat. 

275. LAEVO noxio hic, ut <II 54> si mens non laeva fuisset: 15 
^ alUn pro bono, ut siquem numina laeva sinunt. an potius Haevo' 
I notiOf quia canis circa austrum est et astrologi notia quae sunt in caelo 
I sii^stra vocant? quod autem ait 'contristat lumine', cum de atella 
] loqueretur, quam armia splendeutibus comparavit, bene hoc Statius 
ad ipsa arma transtulit, dicena armaque in auro tristia. 3o 



5 SinuB . . . aon scmper eet 
p. 167 Breja. et mythogr. III 9, 
Kieb. ni 3-23 



jar] exacr. Hchol. Strozz. nd Oetm. Ar. 
16 iiquem] georg. IV 6 || 19 Statius] 



I « 

I 



1 aeptenitrioDib; F septemtrioni T [ 2 et omtii ma.lornni et famea necea- 
Bitatifl FT, corr. Masvicius \\ 3 qua,nim] t, e. stcIlaTutn, quorum Masvicius, 
foriasee reike || ple oel inpleniorea diferentiaa F plena uel in pleniotea diffe- 
laDtiaa T. fortasse ploreB diflerentiaB vel in Plinio, «( vel in plinio in arclie- 
ii/po vel supr. vers. vel ■'» maTg. adsciiptum fuerit: nam non pulo ab tpso inter- 
wtte Plinium laudatum esse. pluree differeutiae vel in Avieno Sehoellius H in 
Campertro] in Necepao Mastidus; sed cf. Zinek 'der Mythol. Palgentiaa' p 91 || 

4 nel impetiu siriaique F uel impetna sjriiiqiii-m T, cott. ComtndimM. Peto- 
nrin Flinius inter auctores libri secundi commemf>rat ct Firmieus MatrrnuB 
math. praef 3 el aliis locis. ef. Teuffel Gesch. d. roan. Lil. ed. IV p, 952 11 

5 aed] et F I 7 B,nt . . . tempore w». F || 8 oriatur om. F \ 9 flaiologicoB F \\ 
idoirco BuTthius ad Stat Theb. 1 831: idtirca F id circa Sanid || fai>i.'< addidi. 
VOSBts et secnndum phjaiologos cauis idcireo || calidius Maiviciue || id animal 
igneam scripsi: ida aligneam f Ida malignam Daniel ita mali^nam Barthius 
I. I. l 10 natnra ioimicum umorem ego, natnram inimiuam bQmon Bnrthiits I. I.: 
natiu^ inimicnm morem F naturam inimicam ori Masvicius natura vermica- 
Inm. in oie am!. Plin n. h. XXIX § 100 Sclioclliua [ 11 aegre scripsi: aegro F 
agro Biuihius I. l. [ aqnam b. a. r. a. idoneam. Eos e. ii. s. Barthius I. l. I| 
13 oito Daniei: tico F || nifua F: nisua Daniel virua Barthius I. h fortasse 
aquae metna; nam aq; (i. e. ' aquae') post qi (= quiii) facile omitH poteral. 
Ivttu vel Xvata SchoeUius Q 14 umori Barthius: ori F \\ 16 nominii F y Btnum 
Fl Md LAEvo s. v. noiio siue notio quia illa quae Bioistra sant iu cuelo aatro- 
logi notia uocaot a noto id est auatro T \\ leue F \\ 17 noxio Daniel |[ aetralogi F ,1 
notia quod T cihibet conicctura invenit Bmthiiut l. l : ootitift F indicia Mat- 
eieius | in eo caelo Masmeius || 18 ait om. J" y 20 ftnstro M {corr. m) U ttisti- 
tia ASUF ttieticia L {corr. I) 



424 



SEBVII 



277. pnAEciPEBE pro 'prciecipiendi et depdlendi'. 

279- QVOD V0TI8 OPTASTIS ADEST magna ara persuadentis esi 
ut quod cupit fieri, io praeiudiciuoi trahat. sic hoe loco quia i 
Turnus, ut optent pugnam eius soeii, hane eos semper dicit opta 
6 PEKFRiNGERE DEXTRA fortiter faccre. et bene yerbo i 
militari. 

280. IN MAUIBVS non iam in TOtis, sed in manibua res est. 
ESTO pro 'sit': tertia nam^ peraona eat 'referto' autem prc 
' referat '. 
10 281. REFERTO PACTA PATRVM alii hic diBtinguunt, ut ait, 

ferat modo unusquisque facta patrum et laudes. et secntua Sallu-^ 
atium hoc dixit, qui ait, Hispanorum fuisse, ut in bella enntibus 
iuvenibus pareutum facta memorareQtur a matribus. alii distinguunt 
'nunc magua referto facta', ut duas rea dixerit: nuuc uuusquisque 
ib et suorum factoram meminerit, et laudia parentum. 

283. EOREasmvE si 'cgressi', fiffitrate diditm est. 

284. AVDEHTEs FORTvsA ivvAT Teimtianum fortes fortuna ad-A 
imat. et potest haec smtentia et stipertor^ws adplicari et per i 
ratim intellaji. 

20 285. VEBSAT QVOS DVCERE CONTBA cogitat quidem, si 

facit, ne diyiao esercitu utrobique vincatur; quod sequentia indicant, 
nam paulo post <308> dicturus est "et rapit acer totam aciem ia 
Teucroa'. 

286. CONCBEDERE 'cou' vacat. 

26 287. ALTis 'puppibus', non 'pontibus'. 

288. P0NTIBV8 transtris, scalis navium. servare 
vaverutU'. 

289. LANQVENTI8 tranquilli. brevibvs vadis. se crederk 
pro 'cralidcntnt'. 

80 290. PER HEMOs id eat acaphia. et deest 'descendvnt'. 

291. NON SPiEANT legitur et 'sperat', quod et melius i 

11 SaUuBtium] bist. U 14 Dietsch , 19 Kr. || 17 Tereotianum] Phorm. I i,% 



a iiHTABTis LM\\ oi-rAtis H\ ars] rea ^S || peranadendi H, eflt omitteni) \\ 
4 dixit M y 6 PKBt-iKUKBB JU II 7 rea estj om. A8, eat re» F || fl pro om. F \ 
eic F H eHtJ ugns eat M \ auteiii nm. M, autem iiro dm. F || 10 ulii . . . facta 
pfttrnm om. F\ digtiogaDt Hbri || 11 et . . . ait] traiit autem boc de ijallaHtio 
qoi dicit F] la fniase] morem •idd. Steplianas [ 13 iavenibuB oin.RLU(add. l), 
aduleacertibUB F || fact* parentiim F \ maioribus Rl matoribuB H. cf. DielgehU 
adnot. ] f4 in dnaa rcs l\'2l atrubiqae Fa Q vincBntur vuliio \ S4 coNCKUBBk F ] 
coDcauat L conuocat H nacat con f g 36 potentibus F Q 26 ad FOMTiBire 
s. V. Dauinm transtris T y traatriH F ) ficaliB am. F \ ad skbvabk g. r. pro eer- 
nanemnt T l 30 ad fkb b, g. r. id cst acaphaa acilicet descondnnt T | 31 spe- 
rat] apemnt AS Bpera ut f y et ojh. F 



COMM, IN VERG, ABN. X 277-304. 



425 



dum vada esse uon sperat, inciUit in ea. nds spEaAr\ quia 'fracfa 
non remunnurat unda, sed mare ino/fmsum crescmti adlahihir aestu'. 

293, PRECATYR modo cum prec^lms hortatur. 

295. TOLiiiTE FEBTE ad celeritatem nimiam dietum est, 
FINDITE R08TRIS militari felle dictum est, ut etiam terra ipsa quodam 6 
modo aentiat hostis adventum. 

397. 8TATI0NE statio est portus temporaliB; nam portus est 
nbi hiematur. sed modo statio siccum litus significat: hoc enim 
dicit: potiar terra, et navem frangere non recuso. 

302. INNOCVAE innocuus est cui nou nocetur, iimoxius qui non lo 
novit nocerc; aed hoc poetae plerumque confundunt. 'ijmocuae' 
guibus non stt nocittim; alibt ^VIl 229^ liiws innoctium, quod non 
noceat. sed ms pvppis tva imStoQ&aeiq et xffoaqnavtjais- 

303. DOttSO INIQVO doraum est durior harena, quae remean- 
tibna fluctibua et euotibua pleruntque densetar et in modum aaxi 15 
dnrescit, quod a nautis |holviuus vocatur, a Graecis &iv: Homerits 
itaffa &tva nokvfpXoCs^oio ^aXdoiSYis. Probiis 'vadi dorso' pro 'vado' 
dichtm pulat, ut in georgieis (\\\ 436^ dorso nemoris. injqvo 
eibi noceuti. 

304. svsTEHTATA non ab alio, tit <338> fratremque ruentem 20 
sustentat dextra, sed quasi avaKmxtvovea: vel ' susteittata' cim 
sustentaretur, Meliss-us 'sustentata' pro suspensa accipU: nam ideo et 
^aneeps' est, cum huc atque illuc mitaret. flvctvsqve patigat 

m': nam 'floctus' Dominativus est singularia. 



7 atatio . , , hiematut] tf. iBid. or. XIV 8, : 
caua . . . qnod noceat] cf. Non, p. 441, 27 M. la! 
15 et ia moduiu saxi dureBcit) cf, laid. or. XI t, 
17 Probue] of. Steupius de ProbiB p. 101 



; diff. verb. 535 || 10 inno- 
or. X 125; diff. vetb, 393 || 
'1 II 16 Homerua] 11, I 34 |; 



2 inoffenanm aunm et rtq. F y 3 (ni frecatvb s. v. com preoibus hortatur 
T II 4 echot. ad tollite p. om. F, sed ab olia mana ad Tollite haee in nua-g. 
adteripta sitnt eiigito ad oeleritBtem nimiam, radem G in marg. habet || ud loL- 
i^E r. B. s. V. bia idem dicit tollito frrte tamen ad boitutioneui conuenit T || 
Dimiam] om. M, nimirum Masvidus \\ G Bentiat om. M || 7 Btatio eat om. F \\ 
portn temporali .^ |1 8 atationem F {] boo autem S nam hoc f || 9 potior A 
patiur J' I 10 innociuB Jf innocuoa primo F || qui nocere ncacit -^ 11 U hoo] 
om. AS, baec H ^ ad iNnocTi.E s. v. id eat quibaa nou eal: nocitaai T U inno- 
cnum F, correxi \\ 12 noa noceat Bunnannusi non om. F i 13 ad pvfpjb t. t, 
0. D. profoneaia id eet eiclaniatio hoc loco T | epidiortho^ia et prOBphoneeia F jl 

15 et enntibuH oin. F \\ denaetuT BF: dBnsator reliqui. cf. ad Aen. VJl 794 || 

16 indorescit vulgo \ quodj hoc F || oina F oin G || 17 napactiONi^iicoc oencec F 
[| vadJB dOTBo Danid || 18 sohol. ad iNitivo offi F || 30 ad v, 301 tn marf/. aaaten- 
tatft pro dum Bustenl^retur, quidam iritellegnnt auspensa 3' || 21 raatentut F || 
avanotievovea Sehoelliua: anroiKiuoca F avraxij/ovaa Danid \\ ue F, vel Daniel \\ 
S8 MdjssuB scripsi: melia F meliuB Daniel. Mdissus ad Aen. IT 146 coinme- 
moratur || accipitur Masvicius \\ 23 mutaTet G 



42H 



SERVJl 



305. EXposiT ra VNDis ideo 'ia undis', noii 'in undas', quia 
in ipso loco res agitur, nec est miitatio. 

306. FRAouisA antique didum: nam 'fragmenta' d-id tM>ere non 
nulti adsemnt. 

b 311. OUEN rvGNAE Salliistius pugnam illaui pro omine 

bello futuram, ideo ergo 'omen', quia, sieut nune, sic ubique 
vincet Aeneas. iptv.asit aqbestes qnia dixit <Vni 8> et latos 
vastant cultoribus agros. 

312. THEKONE hoc nomeii in Pindaro lectum eat tantum, d 
10 bene in honorcm victoris vidum laudol. 

314. TVNiCAH si^VALENTEH spleodentem loricam. 'squalmtem 
awo' s^ilendentem auro. et signiticat co^m densitatcmque auri m 
sqitaviarujH spedem intexti: sqiialcre mim dictum a squamarum cre- 
britate atque asperitate, gttae in serpentum pisciumve coriis visun^: 
15 aiibi (XI noy quem pellis aenis in ptumam squamts auro con- 
serta tegebat, et alibi <XI 487> iamque adeo rntilum thoraca 
indutiis aenis horrehat squamis. quidquid igilnr inculcatum ob- 
situmque aliqtia re erat squalere dic^tur. havkit 'ferit' modo 
signiHcat, scrf non nudim latus, sed quod aperuerat: et imtatur hystero- 
•iO proteron. quidam militarem elocutionetn putant: eum enim a Jatere 
quis aliquem adortus ffladio occidit, 'hmtrit illum' dicunt. 

316. ET TiBi PHOKBE SACRVM omnes qni secto matris Tentre 
procreantur, ideo sunt Apoltini consecrati, quia deus est medicinae, 

B Salliistiiisl hiit. inc. 61 D. 27 Kr. [ II s«TALKTrKM splendentem] cf. Non. 
p, 104, 14 M. U sqDH,lenteiii auro e. q. e.] cf. Gell. II 6, 19 nqq.j Macrob. Sat. 
VI 7, 17 eqq. ] 18 aiVHir ferit] exBCr. Luct. Plac. ad Stat. Theb. II 4B. cf. Non. 
p. 319, 36 H. n 22 omnes . . . dicantar] exscr. mjthogr. III 8, 16. cf. Isid. or. 
IX 3. 12 

1 quia non est loci matatio sed in nno eodemqne loco rea Bgitur f || S ad- 
FBA0I0.1* s. V. fraBmenta Tj fbamisa Fi 6 omine AL: omni SRHM omni- 
bna F {ominibnB Daniel) omine omni coni. Dietschiiis. cf. ad .\m. I 466 !| 
6 belli Stepbanue \ 7 iiiocit ASF diiit) eupra ait F \\ laetos F || 9 ad o. tbe- 
RONK «. V. beoe . . . laudat aictum T || 10 nictorla asuictum F, an victoriB 
Aeneac uictnm? Q II luricain TtL \ ad v. 314 in marg. aqnalere aon Bordium 
plennm eflae tantnmmodo, ut nanc conBuetadine persiiasnm eet, sed bonesta 
le habtindare et refertnm eaae ueteres probabili anctoritate poHueruDt ducique 
banc proprietatero a squainia putaaerunt: nt quod fuerit qnalibet re densatum 
et bonuatuni squaleri! dicatur. ergo liic (qiialere intellegitar copiam densita- 
temqae auri intexti iii Bqusmarum speciem id eat a aquamarum crebritate T. 
aqaalere . . . sqnalere dicatur e Nonii cap. VI p. 468, 19 M. petita mnt || squa- 
lentnm aaras /'' g 12 densitatem G i 13 iutertexti Daniel || 14 uisant F, eorr. 
Daniet || lli pelli F || plnmnm F | 16 tegerebat F regerebat 6 | rntnlum to- 
raea F^ n borebat Fj qmie G || IB od havbit a. s. v. et la marg. non nndmn 
sed qaod apparuerat. et putatur esse histeroproteron. qnidam italicam elocntio- 
nem accipinnt qnia cnm aliqnis qaemlibet ngaresBaa gladio occidit hanrit illum 
dicnnt T B moilo ferit aed non f H 80 militarem Sehoellius: italicam libri H 21 auriti'' 
e eoiT. qaid a prima manu scrijAum fveril non poteet dignoad. ausit Dnniel || 29 
aecto ei matria Jir J 23 ideoASMl: deo JtZ-fl, «n. J' || apoUini consecrati suntP 




COMM. IN VERG. AEN. X 306-326. 



427 



per quam lucem sortiuntur: iinde AesciilflpiuB eiua fingitur filius; 
ita euini eum procreatum aupra ^VIl 761) diximus. Caesarum etiam 
familja ideo sacru retiDebat ApolliniB, quia qui primus de eorum 
familia fult, exsecto matris ventre natus est, unde etiam Caesar 
dictus est; licet varia de etymologia huius nominis dicantur, ut 6 
disimus supra <;i 286). 

317. QVOD LlcviT l'AEVO legitur et 'cui lieuit'. et respexit ad 

llluti, guod femtm nune iuvenis vilare non potitit, quod parvus evasit, 

HEC LonoE }Wo 'nrc multo post', advcrbiutn loci pro teinporis aitHque. 

320. ivvERE iiAsvii id est suae. lo 

321. V8QVE tamdiu, donec. dvm rKHKA donec \in\ lerra. 
cABOREs FHAEBvir nove dixil, cum hmia praeheri dicantur. an tdeo 
'praehuit', qiiml haec HercuU profuerunt, nt a<l inmortalitatcm pcr istu 
perveniret. 

322. ECCE 1'HAitON legitur et 'Pharo', ut <V 451) it clamor lO 
caelo, ut sit dativus ab eo, quod est 'hic Pharus'. si autem 'Pha- 
ron' iegeris, figuratum eat; nam Ue nominativo traoait ad dativum, 
dicens 'clnmanti'. ineiites aut qtiod alH inerttam obiecerint: aut 
guia, ubi jmqnuri oportet, hqui inertis cst. 

324. FLAVENTEM MALAS flaventss malas habentem , primae ao 
aetatis. et est ordo: tu quoque Cydon miserandc iaceres, dum sequeris 
Cl^Hum flaventem prima lanugine malas, id est dum adulescentem 
seetaris, cuius amore ftagrabas: qtii iuvenvm tibi semper erant. 

325. iNFELix NOVA GAVDiA CTDON de CreteuBibus accipimus 
quod in amores puerorum intemperantes fueruut: quod postea in 2fi 
Lacouas et iu totam Graeciam ttaiislatum est, adeo ut et Cicero 
dicat in libris de re publica, obprobrio fuisse adulescentibua si 
amatores non haberent. propter quod poeta Cydonem inducit ama- 

S6 Cicero in libris de re pnbl.] p. S35 Untm. 

1 per qaent mythoi/Taphus ] fictuB e^t F H 2 ita, eniiu riiiu esaet procreatiim 
inm ut Bupia F\\ S qiii mn. ASH}) 4 eliam] etiani et F || 5 ethimologiar libri 
pbrriguc || T lui cAava e. y. s. b. ad boc respicit hoc quod feiTiim iuueois . . . 
euMit r I 9 ad msc i„ s. v. nec muitum post T \ 10 ad k*nvs s v. scilioet suae 
TQ 11 donec om. F Q od dvm s. v. douee T \\ IS ad v. 321 i» marg. none dixit 
praebait laborus cuni boim praebere {sic) dicautnr. eed ideo pruebait qiiiai baec 
herculi profuerunt ut pev iata ad immortalitatem neniret T || 13 ertuli pfne- 
nmt i' I peflriata G \\ H periieneret F || 16 pHino F \\ nt . . . caelo ooi. F || 
IT tranaiit ASR || IS clamitnti] ctamaDCifl in ore F (vlamantia ortuui ex ola- 
nanti s. = aistit) | ad iNESibB s. r. aut qnod . . . ioertie eet T \\ alii] viaUm 
alii ei | obiecerint Ciimmelifius: obicerint F obiciur T (ur Htleris delelis alia 
nanvs superser. ret, ui faclum sit obioiret) l 30 Serviana Strviani libri post ia 
propriia nominibua (p. 4S8 lin. 6) hobent, ubi Floriacensis quoqiie flauent§ ma- 
IsB habentem iterat |j primae aetiitis om. F | 2S malea F y adnliBceDtem F || 
33 inter flagrabaa et qni hauU scio an Dardania ilratuB dextra «ecums ainomm 
omiserit Ubraiius H afi luerint M || BB lacones iif || in] non F || 2T libro F 



428 



SEUVII 



torem. novimus autem Cydonaa Creteuses dici. sane 'GydoQ* qnaDdo 
nomen est propriuoi, 'Cy' iiaturaliter produeit; si appellativum , cor- 
ripit 'Cy', ut <X1I 858> Parthus sive Cydon, telum inmedi- 
cabile torsit. tamen Statius etiam in proprio corripuit, ut haeo 
6 regi promiasa Cydon haec Larape dabaraua: quod fecit, ab- 
utena licentia qua utimur in propriia nomiuibus. NOVA Gavdia 
quem tunc primum amare coeperat. 

326. 8TRATV8 id est paene. secvrvs jiroRin hoc loco 'obUtus': 
alit&- <I 350> securus amorum germanae, id est contemnens, non 

to 'mrans. 

337. uiSERAMDE pro 'miserandus'; nam pro nominativo voca- 
tivum poauit, ut contra <X1I I92y socer arma Latinus habeto: 
lieet illic posait accipi 'socer arma Latiuus habeat': iiam 'habeto' 
et aecunda et tertia persona est. tamen etiam et aiibi nominativum 

15 pro vocativo posuit, ut i(VIIl 77> corniger Hesperidum fluvius 
regnator aquarum. 

328. STiPATA COFiORS /rf cst uuanimiter venieos. 

329. sEPTEit yfireKo hoc est pro 'septem': et deest 'quia': veteres 
enim ita enuntiahant: lAicilius in iv. hi prae se portant ingcHtea 

20 muncre pisces triginta numcro. an jiotius proprie? credibile est 
enim m( saepius iecerint. septenaqve tela more suo pro 'septem', 
ut 'bina' pro duobos: <VIII 1G8> frenaque bina. 

331. sTKinaESTiA GORPVs quidam ititpaTixdrsffov putani, id est 
iam strinffetitia. alii jxirticipiutn praesens pro futiiro accipiunt, id est 

S6 quae ntsi cssent deflexa, stringere habuerant. deflexit paktim s. 
c. alma vknvs male ait Donatus, hoc loco ante dictorum oblitutn 
ease Vergilium, quod post lovia prohibitionem bellis facit numina 
interesse, nou respiciens, lovem magis deos hortatum esse in foe- 

4 SUtiut] Theb. II BS3 | 19 LacUine in ir.] fragm. XXVT a.p. HDell. p. 25 



ia F \ ofdcmea M | qaudo . . . aive Cydoa otn. f | 2 u 
om. SLH {odd. l) I 4 etiam] etiam et Hl at om. FW 6 legi J*! 6 qna uiimur 
io omDibus propriis MF | 7 quem] quae R ei^o quem P | tnm F | primum 
om. Jtf I 8 id est] deeat Jtf Ji' | posDae F \ ad becvbvs a. ». r. oblituB iu hoc 
loco alibi contemneus T \ obiitus] om. F, indQlgens Masrieiits | 9 contempnens 
F\ IS contra om. f | 13 illic] hic L\ 11 et i>«>cuodfte vt tettiae penonoe e«t 
3f I perflouB <»h. i. | 16 poanill om. L, leRimua F ] 17 cooss AL choobs SKFa 
coKORE H I unianimitar LUF | 19 hi] bi f | mhigentea F. mi ingenteE <»■>■. 
Mncllrrtit II 31 ikcerint F. ceterum et deest 'qni', sie eniu pro quik leriben- 
dHM ridttur, post Ltteilii vrrba, an potina . . . iecerint post Serviawtm ttd 
BEPTKMAQrE T. scfiolium eoUoeanda esst pnlo. \ 33 ad ^TiiWGKKitA c a. r. qoidam 
enfaticoA accipiunt id est iam stringeDtia. ergo stringentia nudantia ac pec 
hoc unlnerontia. alit accipiunt praeaena pro futuro participio id est qaae niu 
e«9ent dtBeia Btringere babuerant T | enfaticoterou F \ U pio om. F | aco- 
piunt G I 36 Btringere debuerant Mmmeim, ted cf. fratf. p. LXSUl | 27 ner- 
gUiom HF 



COMM. IN VEEG. AEN. 5 326-311. 



420 



dera, quam a bellis prohibuisse: Dam et paulo post tam luno, quam 
laturna bellis intereriiat. 

332, ACHATEN omiiia nomina quae in 'tes' exeunt, Tocattfum 
in 'a' nitttunt, ut 'Achates Achata', 'Tbymoetes Thymoeta'. 

333. sVGCiKRE TELA Mini ordo eet: suggere tela mihi, quae in 5 
campia Iliacis in Graecorum etetere corporibua: nullum enim dextera 
mea in Rutulos sine causa iaculabitur telum eorum, quae iam Bunt 
caede faostium comprobata. qiii vero 'sfclerimiquc in corpore Graium' 
per coniunctioncm, hom per pronmnen (egunt, hi non 'que' sed 'auieni' 
d^Htisse dici putani, el mutatam a poeta coniunctionem. alii 'que' ID 
amimctionem pro 'enim' ponunt, ut <VII 51) primaque oriens 
erepta iuventa est. 

336. TRANSVEKBEBAT BCindit. 

338. nric fratek bvbit 'kutc sttbit' vi est prope venit. 

339. TRAIECTO H18SA LACERTO quae fuerat missa retro acto 1& 
lacerto. 

340. PROTiNVS iugiter, contiuue. tenorem eurrendi modum, 
id est eodem impetii fertur. 

341. UOKIBVNDA niorientl similis. quod ita esse etiam Sallu- 
stiuB comprobat et ostendit, qui ait quasi vitabundus per tra- 20 
mites et saltuosa loca e:xercitum ductare: nam lugurtha aoii 
vitabat legatum, eed se eum vitare simulabat. nam quia nomen 
est, ideo signiticat similitudinem, noa passionem. quod si parti- 
cipialiter diceretur, a passivo Teuiret: omnia enim a passivo par- 
ticipia in 'dus' eseunt. moribvnda similis monenti: nou enim 26 
participialiter aliquid signiticat, sed nominis habet signiiicationem. 

autera signifieatio similitudinem liabet, non paasionem. 
ido dico 'moriturus est', vere moriturus est; moribundus autem 



19 morienti a 
IV 36 (I p. 137, 1 

SallnBtiaa] Iiig. 38 



1 et om. AS '^ i achate L (achata Q || 6 mea. deztera, Jl/ |[ T in ratulos 
deBtare {sic) m^ t' ] aine cauB»] aJDo in casii F. incMBUm in archelijpo snpra 
Bine CB,asa adscriplum fuisse videtur || B gteternot quae I', corr. Dantel i gra- 
tium Fl 9 luDCtiDnem F, corr. Daniel \\non 'que' sed 'auteoi' llibbeckius ad- 
ttot. cril. ad h. v.: neque aed aud (aiit G) F neque aic haiid Daniel neque 
aio Maaviciua. poasiit et non 'que' aed 'nV U 10 deoi F^ad aTETKBAsiiivii i. c. 
a. i. V. qiiidH.m accipiunt que coniunctioiiem pro enim pOBitam T 'i \l ^ims, 
qnae F \li ad avBir a. s. v. anccedit siue huic piope nenit T || venit om. F \\ 
16 fnerut mbea om. M || 17 aA tenobeh s v. id est niodiim hoc est eodem im- 
peta fertnr T \ 19 quod ita] qoi ait F || 20 comprobat et H: comprobana RL, 



4 



430 



SERVII 



iioa vere, sed aioiilis tnorieiiti eat: uude et SalluBtius dixit quasi 
vitabuuduB, sEiiyis mt necessarie additur 'nervis', atU 'nervis' 

tantum 'pepentht'. 

342, FRATEis DE COBPORE RAPTO si diceret 'fratrum de cor- 
5 pore', speciosiua esset: quod ideo oiuisit, quia hasta Alcanoris tan- 
tum Yulueraverat manum, in Maeouis vero liaeserat corpore. 

344. Esr LKiTVM qmniam uon contra tiixa-aL femvr 'femur' 
dicimus, qoia legitur et declinatur 'huius femoris'; illiuB vero abla- 
tivi nou invenitur nominativua <788^ laetus eripit a femine, 

10 licet Caper in libris enueleati sermonis dicat 'femen'; sed uon ponit 
exemplum. crgo aut 'hoc Cemur', aut 'hoc femeu': nam 'femus' iion 
dicimus peuitus. 

345. Hic cvKmvs hoc est 'tunc'. et est ordo: tunc lidens pri- 
maero corpore advenit Glausus Curibus, qui erat de Curibus, ut 

iB Verres Romulia: aut 'fidens Curibus', irf est multitudine, ut <VII 
706)> ecce Sabtnorum prisco de sauguine magnum agmen 
agens Clausus. 

346. BIGIDA id est tenens eam, nou vibrans et iaciens. 

350. BOBEAE DE QENTE svPREMA aut origiuem ducentes a 
20 Zetho et Calai, qui fiHi Boreae et Orithjiae nymphae fuerunt, ut 
'de gente' de genere accipiamiis: aut certe in hyperboreis montibus 
natos, unde est origo veuti Boreae. 'siiprema' aulem pro 'sttpremi 
Boreae'. si aulem, ut quidam volunt, Boream principimn generis 
aecipianius, erit 'sujn-enui' dictttm jno 'stimma': guod si vrmium iri' 
36 teUegimus, 'suprema' ultima modo: sicut (eitim) dictum est, inilium 
flandi Boreas condpit (ab hyperboreis numtibus). i8uara Thraciae 
civitas a monte Ismaro dicta. kie autem feminino 'Ismara', quia pa- 
triam dtxit, ibi neutro iuvat Ismara Baccho conserere. 

7 femur .liciinus e. q. b.] cf. Charia, p. 87. 2 et p. 130, 36 E.; PriBc. VI 6! 
(I p, 338, 9 H.) aitachl ojmsc. I[ p. 439 aqq. | 16 Verres Romulia] Cic. in Ven". 
act. i 8, 83 'Q. Vetrem Romilia' ]| 28 iovat] georg. II 37 

1 morientia Jlf | 4 ei] ac ai M, cfbruin }ioe sAolium nori consenlit eitm 
illia quae ad e, 339 Servius admtaEit | 6 maoois ASH madeonis F |{ haeserat] 
heicerat f ] 7 quoniam noii contra diierat quitl etbi veltnt non inldlego. for- 
lnfse q, n. coDtra direxerat t. e hoilam, ut iviversnm Aeneae eorpua figeret. || 
8 dicitur F | quia lectam eat et decliDatnr FM f 9 femiue'] femore i/ | 10 po- , 
nit SL: poDat ASSM probat F y 14 claanuR qui clanans cnribui qui erat 
de curiboa ASUF la,uBUi qui lauauB (laegua L) curibua qui crat de curibuB 
RLh lausDs qui erat de curibus M lauBU» curibus id est qui erat ile ciiribua l || 
15 uerres iiel ueruB L uerus H nerria F Q de roranla M ile Tomulia l j 17 lau- 
eai LMh | 18 iioc eat 3f || SO «elo M|| et Orithjine oi«. Jtf |j oritbiae AR ho- 
rithiae L orithjae H orintbiae i^ U 8S ueato F | 25 enim add. Mateieius [\ 
20 boras F laboruB C || ab hyperborei» moutibua aupplevi. cf liid. or. XIII 
11, l:t II 27 hinc G \ autem ego: n F enim DamVJJl faeminio F (feminino) 6 il 
28 ibi] iiialim alibi || Dcntro ego : neutra F neutn id ent Datiiel neutrius eat 
Masvicius || Ismara] in maris F | baccha F bocca G 



OMM. Di VEBG, AEJi. X. 342-371). 



431 



354. sxFBUi&BE VESDynT iuiv tst [i>co se invicem morere 
coDteadaiit. 

355. LOtniE ileeenter dictum. id est in litore. 

35*). MAGNO AETHEBE id est acre in magno; niun Tenti in 
aetbere non 3imt. sed in aere: sic supra \265'> atque aethera 3 
tranaat ■ium 3onitu pre 'aerem'. 

3d!>. OBNixA oxsiA CONTBA mare mari. uubes aubibas, venti 
ventia. legitnr et 'ubaixi'. ut referatiir ad ventoa. 

3tJl. HAEBET PEDE PES pro 'pedi'; uam antiptosis est et est 
Homeri Teraiculus. lu 

362. sor^vTiA ut ElKnsinae mafris volrentia plaustra: 'ro- 
Imiia' erga quae rotantur. 

363. ToRRBiia mm Tiberis, sed quicum^ alnn ftumus ad A9n*|fH$ 



364. iNSFsiva acies laYSRHE fEDESTitMa quia saxis, quae torrens 16 
mbderai, inpeiiiti Ajradea, ommis e^ts {miiesirem puffnam insueti 
imtfrmt et a Latinis peHeboHtur. abcadas accusativus est plu- 
ralis, cuius ultima avUaba ideo brevis est, quia uominativus plu- 
calis 'es' terminatur. ut 'bi Arcades", at 'delphines delpbinas*. 

365. LAi-io seqvaci metimifmia pr» 'Latinis', ut alibi < II 2t55"> ao 
invadant urbem. somno vinoqae aepultam. 

366. DUOTTEEE QVASDO 'ijuanil'}' siquidem, et est Romanae 
igilitiae: nam iu locis inpeditis equos comitibas dabant et pedestri 
certamiue coiLdigebant 

369. qvo rvems hoc amare dictam est. et iam preces se- 2& 
qaontor. per ro» et roETtA fACTA otHurat eus per ipsorwn facta, 
qmMMOm wm habet pfter proprios tilulos: nam est ei prima miiUia. 

370. PKR Dvcis EVA^cDRi nielius 'ducis', quam si iHxisset 're^': 
hcc emm rwmen exprimit ducentem i» proelia: Sailtistius quo cupi- 
iins in ore ducis se quisque bonum et strenuum ostentantes 30 



II Elengiiiae] ^eorg. n 37 ] 38 i 
S, n I 39 Sallnstina] biat. inc. 63 D. ' 



. IX 



6 aere ItMF i ' oa^oiu M ] S oniDixa S obnoii L omnixi S^ 10 et 
nenBS est faomeri t' ^ veixiciilira] (.jTI. XTI J15) ainiis af' dinUi' !i/ndt, luiiivf 
Mifm. avcfa it' av^e Bvlgo additvr | 11 ad nort.iTiA s. t>. q^uai* cotanCiir ao- 
lnastar T H 13 rogajitia F { 13 ad toshens a. e. quilibet ttauioa »d lemptts 
cmcEDS T II 15 qoae CoBHneiMW: qoofl F y IS arcade F ArcoJai* Danuii n 
inaaaett F | 17 ueroct F, eorr. Dtmici g IS ultima pars «illaba J.^ ||_ 19 atj 
item F, om. M \ SO metonimia F \ ii ad ijv-uni» ». c. aiqoidem Bin« abqaaBilo 
Tf «3 comitibuBj militibtia F j 25 cox Fvciria S coktliuitis U | h( iamj naiu 
3f iam F 1 aecQBtar ASF [ 2S adiuret F y 27 malitia F || 28 mediaa F 
S9 piaelia Daniel: pba F y 30 seae Indoiva H 



>$teQtiiDtira 




432 



SEBVII 



non dixit 'proeonsulis' . devictaqve bella finita, eshausta: nam 
hostJB TJncitur, non belliun. 

371. svBir siKcedit, tit <VI 812> cui deinde svbtbit lavdi 
nt solet, virtuti: potest et proprie inteUe{/i, 
6 372. FiDiTE HE PEDiBVS dativus est 'pedibus': nam 'fido tibi' 

dicimus. 

374. HAC VOS ET PALLAMTA DVCEM PATKIA ALTA REPOSCIT 

Iloc Tult patria, ut per caedes bostium revertamor. 

375. NVMINA NVLLA PREMVNT argumentatur a facili, dicena, 
10 non contra deos, sed contra mortales bella tractamus. 

377. ECCE MAKis qnod est efficas, in fine posuit: nam dicit 
eos quo fugiant oon habere, cum terra teneatnr ab hostibus, raare 
aut«m pedibus transire non possint. castra vero ingredi turpissimum 
est: aut certe etiam boc inpossibile, si ab bostibus obsidentur, ut ■ 

is quidam volunt, intellegentea <308> 'et rapit acer totam aciem in 
Teueros' scilicet suam, quam ducebat, ceteris relictis. magna 
CLAVDiT Nos OBiCE P0NTV8 peripkrosis, id est mari claudimur. et 
modo USU8 habet, ut 'hic obex' dicamus, unde quidam 'magno 
obice' leguat. antiqui etiam 'haec obex' dicebant, seeundum quod 

30 est 'magna obice'. hinc est quod noQ Dulli vitant generis dubietatem 
et legunt 'magui', scilicet 'maris'. Caper tauieii in libris dubii ge- 
neris probat dici et 'hic obes' et 'baec obex', quod, ut diximus, 
hodie de usu recessit. 

378. THouai id est castra Troianorum. 

86 379. DENSOS PHOEVMPIT iN B08TES ut eo3 hortaretur exemplo. 

380. FATis INiQVis exitum praeoccupavit futurum. 

381. HAGNO PONDERE hoc est magni ponderis, ut <^III 286) 
aere cavo clipeum pro 'aeris cavi'. 

383. BBCEPTAT ideo frequentativo usus est, quia haerentem 

30 hastam osaibufi ayellere facile non poterat et expressit moram quan- 

dam et molitionoii extrahmtis. ergo 'reeeptat' est frequeuti con- 

e. q, s.] cf. Macrob. de difF. et boc. gr. lat. 



1 non dixit in ore cODBulis laidarw Q 3 oJ aravc s. v. snccedit T\ h nam 
fidenti dicimus LR {corr. j) I 8 per decaedea hoatium F ( 10 uon deo Bed con- 
tm inortalia F t IS quo] qui F |j terra] contra R i U est ASRL: ait reliqui \\ 
etiam boc otn. F S obBidentiir ojii. AS | 16 cet«ria JiL: certii ASHF oet^ 
teiia M [ n ad culviiit n. i>. p. «. i'. perifraBis eat hou loco id est cUdiniar 
{«c) mari T | IB haec obix F || 20 quod] quia F U uitaQtea F | 21 Caper] 
aeper f || 22 haec obii F \\ quod] quia F [2i ad thhiaunk h. v. hoc ent CMtra 
troianorum T || 28 cltpenm] magui geatamen abantiB add. F, pro atfTJB cavi 
omittena Q 29 quia oseibus iuhaereutem haBtam facite auellere mlDime poterat F |[ 
30 ad RECEpTAT s. V. hoc dicendo exprimit magDam moram et molitionem ex- 
trabentis T | 31 freiiti F 



COMM. IN VEBG. AEN. X 371-393. 



433 



CQSsione divelliL tale esi et Ulud <^1I <J71^ clipeoque sinistram 
inserlabatn aptans. 

384. KKiif ffo.v srFER occvFAT 'qaem stiper' Lagum, stAaudi^ 
'sta»tem'. svper occvpat quem non desuper occupat: ideo autem 
'desuper', quia Pallas ad eveUendam hastam fiierat inclinatus. 5 

385. NAM PALLAS ANTE KVENTEM DVM FVRIT Ordo est: nam 

enadem Pallas ante excipit, id est dolo interimit; ille emm incantus 
fnerat, furens propter crudelem mortem sodalis, unde et incantus 
fuerat 

387. TVMroo IN PVLMONE et naturaliter tumido, et quia fure- lO 
bat. 'in pulmone' autem 'recondit' archaiamos est pro 'in pulmonem*. 

388. siNc sTHEsivu fiCTiT pro 'lunc', loci adverbium pro tfntporis. 
BHOETi DE OENTE VETVSTA ANCHEMOLVM haec fabuia in Latinis 

uuaqnam invenitur auctoribus. Avienus tamen, qui totum Livium 
iambis scripsit, hanc commemorat, dicena Graecam esse. Rhoetus I5 
ergo Marrubiorum rex fuerat in Italia, qui Anchemolo fllio Caspe- 
riam superduxit novercam: hanc privjgnus stupravit. quo eognito 
cnm eum pater peraequeretur et ad poenam vocaret, fugiens ille se 
ad Turnum contulit: ad Daunum. merito ergo in bello Tumi Dauni 
filio Anchetnoltis gratiam reddit. 'yente' autem 'vettisla' ideo, quia a ao 
Phoreo, deo marino, originem ducere legilur. hoc lotum Alexander 
Poltfhistor tradit, qiiem Litcius SuUa dviiale donatnt. 

390, ros ETiAu GsniNi ut supra <324)' (m quoque flaventem 
prima lintugine malas. 

392. svis etiam suis: Lncanus (}J1 608^ et amissnm fra- S5 
trem lugentibus offert. ct est absoluium, suis omnibtts, non auis 
parentibus tantum. 

393. DiSCKiuiNA diSerentias. 



8 aptatit f Q 3 malini 'qiiera aaper' id eet eup^r Lagum. rI subaaditai 
'«taDtem' : ut interprea poetaia hoc i'oluisee dical: PaUaintem super Lagum stan- 
tcM non occupat Hisbo. || i Btaotem id eat quem e. q. s. jilasvicius ]| avPKn ocov- 
P4T . . . occupat om. F || quem Servius ad Pallantem referri vult \ T iateretuit 
F y S fuerat BLHM: oni. AS, niebat F et Vomanvs Burmannt. ruerat 
Masmciu». maltm ille enim roebst furens || 12 btki.ekvh (> | 13 soetbi vtl hobti 
Iibrt I Latinis om. M f{ 14 abienua MF \ qui totum uel uir^limn et roetns 
liuinm iBmbiB scripsit iiaec commemorat M, hinc qui totum Tirgilium et Li- 
viam Slephanus || libinm F^ Ib Bcribit i? || 16 ergo] go ^f |{ miajrrubiorum H mar- 
mioruiii ^'11 in Italia om. F\\ anecbemolo AHh a nec bemoco i/|| oaeperiam 
M g 17 qaa re cogoita F || 18 insequeretur F || Be iLle F || 19 ad Turaum Flo- 
riaeeTisem quoque hoe loco hahere cohsuUo moneo, ee ille contulit ad Daunum 
Comnelinue ille se ad Dautjum contulit Musvidw {| ad Daunnm] corrigiiur 
Senianum tiAolivm ex alius interpretig testimonio, qui ad DauHum, Tumi pa- 
trem Anchemolum fugitse narravit ] an Tnrno7 g V> ancbemelud F\ ad t. 388 
•N wtarg. ideo dicit de geute uetueta qiiia a deo phorco marino originem du- 
xisae legitur TJ 21 forco Fjj origine F[| ii luciliu^^ Rilla F\ 3» lugientibua M 



4ft4 SERVII 



ismuin feeit: I 



394. THYHBRE pro 'Thyiuber', metri eansa metaplasniiiin feeii: 
ipse enhn superivs 'Thymber' dij^il. evandrivs poasessivum est 
moilo, iioii patronymicon. 

395. nEcisd svvM mire 'sutm', tamquam doniinum, a quo fuerat 
b Bffparaia. 

39(). HRHIANlMEaQVE MICANT DIGITI FEEBVMQVE RETBACTANT 
Emiii eat, iit oBcitat in campia eaput a cervice reyulsum, 
nnmiflaitneHque micant oculi lucemque requirunt: quem ver- 
siim ita Jit fiiit, trauatiilit ad suum carmen Varro Atacinus. 
10 ;197. TVENTE8 modo videutea, alibi defendentea signifcat. 

398. j>uLOK ET rvDOR sic de Mezeutio <870> aestuat ingens 
uno in corde pudor mistoque insania luctu. atii doloreni ali- 
cuiits stwtii arilorem el promptam glariae cupiditatem veterum more 
iticUim volmt, ut Graeei Jiovov appellant: LudUus in quinto nam 

16 omnibus unus dotor est captus labosque. 

399. FVGIENTEM RHOETEA PRAETER id cst praeterfugienteiu. 

400. Tu.wrvjmvK UDHAE FVIT ILO subaudis: ad mortem Ili lioc 
spatiuni fuit tantum, et baec sola mora, quo minus llus periret. 
de cutHs morte cum niiiil ditat, intelkyenduni est. 

ao 402. lyTKKCtPtT qiiia intcrcipi alima dicantur. tevthra ab 

eo quod est 'hic Teutliras huius Teuthrae*, quomodo 'Aeneas Aeueae*. 

403. TVREN ab eo quod est 'hic Tyres'. 

404. sKMuxiMts potest et 'semianimis' ab eo gaod est 'semiani- 

» 405. ot^ATO id est ex voto: per aestatem enim venti frequen- 

twr optuitur et quasi contingere videntur ex voto, quia f diffiaitiM 
atstate w^idiotts smtt. fl 

406. nisrEKSA tx diversis locis. ^ 

407. MEoiiif abscluti' dixit. esltenditvr vna sii^ut duces di- 
30 Tersis locis oonimissn proetia continuaveraat. 

I Bbuu e«tl iuiii. V. «ea V»bl. I U LDcUius in quinto] v. 65 Hnell. | 20 
^MM . . . <ti«aiitiir] ef. Dou. ad Ter. Eud. I, I, 36 

1 TmuiuiE A TtKUK J. TUixBRK if | 4 orf STvM «. V. gcOicet corpiis uel 
Aininiiai T | 5 iM)>«ntt« y suikmuU G j T Eoiiii ut at] de euuio sublatum 
wl ilk «niBi ut F I 9 «il luuiii vAiuien trmistulit F I ataceiiii« Stniaiti hbri \\ 
M Hftdo iuliwntM ftti*» /'| 11 ti F|d« hab. .U/| 13 ad dolos s. r. doloreu 
wuiUk accipiant kUcuiua ■ludii srdorem ut )iromptii gluria {sic) cupiditatem T|| 
MiiMUaB tudi >' I 1& Mt c^tu' ifittihnit: miaiitiis f rec«ptui DanieJ | lapns- 
^fl» y, cwr. (laHul I Id {>n>^iter fagientciu LU (oorr. I) | IT tabaudiB . . . 
Maftuil boe tutum R)»dam t | et] u( et M \ Ift cunl eum F \ ao Qocatiana 
db M J( I 31 buiiu Tfutlirao «f &va*ao itm. !•' | qaomodo] sicut ^133 semia- 
■MMW iitfi thimitl: niriiuuiitius inuii lt<tti F. fvrti**!» semiuiimiu intellegi | 2& 
fMfiMBti» >' I tt dilGvili Ihtiiiiil diSivuitcT Sur^tmmtu qnia iade igiiicuU a, 
*. M«l trW liuBt itiAuiOtm | »8 ail »itu-KiisA «. * in ditt«reis locis T | 29 sdioi. 



COMM. IN 7ERG. AEN. X 394^419. 



435 



408. ACtEa WLCAKIA ideo abusns eat, quia comparatio ad bel- 
rlnm pertinet: nam de igue aeiem dicere satis incongnium est: ergo 
l^^cies Vulcania' vis ignia, qnae late per campoa effitnditur. 

iLLK sKiisjis noH quasi PoEas, pugnantAus suis, nihil agat, 
r comparalitr illius securitati huiiis voluntas. victor cui vota 5 
J procesaerunt, voti compoa, rniTvxav. ovantes abuaio est, non 
I proprietas. 

410. COIT OMNis IN VNVM frf est conpellitur: nnanimiter omnes 
^iortiter faciunt. 

411. SED BELLis ACER 'aed' modo inceptiva particula eat, ut lo 
I Sallustio saepius, sicat 'at' iuterdum: uam non est couiunctio 

ratiocinantia. 

412. IN SVA COLLIGIT abha post acutum se clauait, alibi <XII 
P491> et ae collegit in arma. 

415. ELATAM iN ivGVLVM iugulo mo vuluus raiuantem. 15 

417. FATA CANENS quasi divinns. alii 'cavens' legunt; aecun- 
dnm quod nou statim et divtnus: nam et ab aliis audita cavere 
potuerat. 

418. CANENTiA LVMiHA aut hypallage est pro 'ipse canens': 
aut physicam rem dixit; dicuntur enim pupillae mortia tempore 20 

l^ albescere. 

419. INIECEEE MANVM PARCAE traxcrunt debitum sibi. et ser- 
: usua est iuris: nam manus iniectio dicitiir quotiens, nulla 

auctoritate espectata, rem nobis debitam vindicamas. 

^tELmvK sACRAnvsT KVANDRi multis eoo^icrimenfis osleruUlur Verijiliiim 25 

A^itar et aliud agentem rihim vetustissiviorum sacrortim referrc, hic 

i dicit 'ielisque sacrarunt Euundri' docct, quidquid destinafyim 

! diis, id sacrmi appellari. perveniri autem ad deos non posse, 

i libera ab onere eorporis fuerit anima: quod nisi morte fieri lum 



10 'sed' modo . . . ratiocioaiitia] cf. Don. ad Ter. Andr. II 1, 10 et IV 
1, 4S; Enn. II S, I>5 || 25 miiltia expcrimentis OBtenditiir e. q. &.] cf. Macrob. 
Sat m 7, 3 



1 abusus est] aciem diceoa add. Ml \ 2 □am de igne om. F || dicere aciem 

> SM, flciem om. LH {add. l) Batia] niniiB F | ergoj enim F || 4 non qtiaai 

I . . . Toluntas Jiab. T \ pailua G Q ageret T || 6 cni nota proceBBerant om. F \\ 

\% noto R II enirrxos A etinyx..N R BnNvxu.N H eirrmuK F, om. M, radenda 

ieta vox in X | 8 conpellit F, conexi || noianimiter RLHF ] 11 at] ait H 

.. l JF H 13 poat . . . alibi] acnto ae tegit albi F || se clauait] aed audit R ]| 

Jt6 divinua] acdpitur add. Ml, apparet add, Masi-idus i 17 nam om. F |{ canere 

Knotaerat et ab aliis audita F J 19 est mii. F J 23 eat am. F || 26 multia experi- 

■ientis . . . interituB hah. T \\ 26 suptiliter T \\ et otn. T \\ refferre F \\ hinc T \\ 

I qniequid T\ distinatum J''|| 28 liierit om. J'! 29 libor ab nnern FT libera 

mere IJaniel | fuerit] oon fuerit F \\ morteni F 

S«vU conun. Vol. U. Fuc. H. • 29 




436 SERVU 

potest. oportittie t.ryo his siicfntiun Hdlrsum loquUur, cum inmi. 
mtenMis. 

421. DA NVNC TnYBKi FATBR Yiciiium invocat iiamei}, 
cuius ripaa bella tractaiitur: sic supra <TX 402> tu, dea, tu prae- 

6 sens uostro succurre labori. 

422. Di-Ri aut fortis, ant a^eri ct crwdelis tn hostes. 

423. TVA QVERCVS in tuis ripis creata. sane superius dc spe- 
debus siatwi augwrii dictum est, in qitibus capillorem esse diMmus, 
qmd Jtoc loco tatu/it. eapiUor autmt dieiUir am auspicato arbor 

10 capitia" et consecralur lovi Fulguri: didt enim his «ersi&ws 'da nunc, 
Thyhri pater, ferro, quod missile iifero , fortunam' et religua, 'haec arma 
exuviasque viri tua quercus liabebit': Mc ergo cum arborem nominat, 
mdetur veteris ritns inducere mentionem. 

424. AvDiiT modo exaudiit et ad effectum deduxit,, pauto post 
16 tantum audiit, ut <(464)> audiit AlciJes iuveueiu. DVM texit 

dum spoliat; naui tempus praeseus est, non praeterititm ab eo quod 
eat 'tego': sic Plautus ego hunc hominera hodie texam pallio. 
et 'legif 'te' priniam syllabmn corripit, ut tantum positionn lonya sit. 

425. iiiERiiVM et 'inermcm' (lidmus et 'inermum'. 

ao 426. at non caede viri tanta perterrita sinit aomina 

suhaudis 'esse', 

427. FRiuvs ABASTEM idco 'priims', q7iia comiles eius exetnplum 

secHti sunt; nam infert 'stemitur Areadiae j^oles stemuntur Etrusci' 

et 'agmina concummt ducibusque et mrlbus aequia'. 
36 428. oppoaiTfM oiistanieni, fortiter pugnantem. et guidam dubium 

volunt, uimm 'pugnae oppositmn', an 'nodum pugnae', quod est melius. 
NODVMQVE MOUAMQVE bene addidit 'moram', ne 'ijodum' aUad 

acciperemus: nam 'nodus' proprie est densa peditum multitndo, aieut 

'turma' equitum, ut lectum est in diacipliua militari. 'nodum' ergo 
30 pro difficultate accipe, quae vix possit resolvi. 



1 bia] hic Jianiel i aleBiim T \\ 4 sicut L aico Jl [ S schol. ad v. 4S2 hab. T || 
orndeli G | 7 auperins . . . mentionem /106. TnS esse 'liximuB om. F l B capil- 
lor T capillBB F\ arbor Maavicuis: arbore #1' || 10 consecretnr J*" || ioiii fiil- 
gori F iouia fulguri T cf. Preller Hoem. Mj/tkol. 1 p. 190 sq. ed. 111 || 13 rihiB 
otn. F I 16 iit audiit om. F || dvh et dum oih. F | 16 non praeteritum oBi. JiK 
non] naiiu i*'] 17 tego] teio JtM, non praeteritum ab eo quod est tego adii. It 
teiia non iJmtii ab eo qnod est tego add. M | aic om. JiJiJJ (add. l) | bodie 
texam A.^iMF: detexam RI.Jl. cf. GoeUii et Loeteii adnot. ad Amphitr. 1 
1, 1 38 Q IS Byllibani F sillabam G \ corripit Masvieiw. corripuit F || longo J^ {] 
sa KiUHVH F\ 26 ad oFFosiTVM 8. V. obgtunteDi fortiter pu^antem T \ 37 ad^ 
dit B I alium SB aliut F \ 29 tnrma LF: tnrmae ASJiM turmo i/|jJ 
et AS I nodum . . . accipe] modo antem nodum |iro difficiilt&t« poaoit J' 
30 difficilitate S " 



COMM. IN VEEG. AEN, X 421—444, 

430, GBAis IKPEEDITA CORPORA TEVCRi quoa Graeci perdere 
BequiTenint. T^ucros autem accipimus quoB aecum duxit Aeneas; 
Ham ait ^Ui 547) quoram de numero qui sese in bella sc- 
quantur praestaiites virtute legit. a.liter non procedit: nam 
paulo post erupturi siiut qiii obaideutur iu eastris. Hnperdita' aittem b 
guis anle hunc? 

432. EXTKEMi ADDENSENT ACiES Lucanus (IV 780> quantiim 
.pede prima relato coustringit gyroa acies. 'denseo' autem 
secnndae eoniugationis est. nec tvrba moveki tela manvsqve 
SINIT Lucanus <V1I 495) gladioaque suos conpressa timebat. lo 
SUwfeuK sfljwf 'turbam' multitudinem aecipiunt; nam pluraU ntimero 
'turbas' jierturbaUones dixerunt et strgaHtis: unde et Tercntium titrbas 
iampadas projiler strcpitum voltmt dixisse, cum parcus senex {nec) 
^puerperam pa- publicnm dvci suadeat nec strepitnm pcr turbas adhUieri. 

438. MAIOBE svii noSTE aub hostilitate: nam sub diversis ho- 16 
fitibus pereunt. 

439. MonET srccKDKKE LAVso csposi/io talia est: monilus a sorore 
pontinuo secat agmai, atque tit vidit socios. 

442. FsaoR pro 'ferri d^co', id est ire dcbeo. 

443. crpKREM ipsE PARKsa sfectatob adesset aspere et amare dictum: 20 
Viulia enim mala graviora videntur si antc ocuios nostros eveniant, 
,gmm si audiankir. tale est et in secundo <538) de Polite qui nati 
■eoram me cernere letum fecisti: non enim obicit PyrrJiiO, quod 
Deeiderit, gttia hoc itis heUi exigdiat, sed quare vidente patre: et kis 
JStntijia, w( <^VI 308) inpositique rogis iuvenes ante ora paren- 36 
tum et '(SII 636) an fratris miseri letum ut crudele videres? 
<^.^II 638) vidi octilos ante ipse mcos et <XII 936) victum 
4endere palmas Ansonii videre. 

444. AEQvoBF. ivsso pro 'ipsi iussi'. et est uaurpatum par- 



12 Terentinm] Adelph. V 7, 1 



sij cf. M.iccob. Sat. VI 6, 3 



I Cftiae f II ^ teucroa uero accipianiim F | 4 aliter ASM: alios reliqui 11 
6 erupti Bl, {corr. I) 1 qui obaideotur oin. F \\ 7 aodkksant IIF || 8 primo M \\ 
relatu R relecto F \\ 10 gaudiusqne EB | 11 ad v. 432 turba nialtitndiDia coq- 
Btipatio. na,m plurali nnmero . . . adhiberi liab. T \ 13 nec add. Sehoelliiis [ pner- 
peram Bitrmannus: perperam libri y 14 diesaadeat Burmannits | 16 adnerais F il 
bos {de hoBtibua) pereimt om. F 1 17 ad xonbt b, l. s. v. expositio . . . socioB T \\ 
18 agmentatque F | 19 ad pEaoB s. v. ferri debeo id est ire T fj ire dfibeo 
seripsi: credebo F redibo Daniel || 20 ad v. 44S boc aspere et acerbe eet dictnm 
qniit molto snitt grauiora mala. qniLO ante ocuIob noatroB euenimit qnam qnae 
audiantQr. tale eat et in secundo . . . ansonii uidere T \\ SS et] ut F \\ polito 
T I 93 lictum F || feaisti] lecisBC F, om. T \\ pirro F pirbo T \ 24 boc ius] 

^ OciuB G ( 2fi rejtiB F ruRift T \ 26 raiBere F miaerae 5"! nt om. T \\ uiderera F 

^K nidere T || 29 ncliol. rid v. 444 om. F \\ ipsi iussi] ipsiiie E 

^ M fc^ J 



438 SERVII 

ticipium: nam 'iubeor' non dicimus, uiide potest venire 'iussus'. 
sic ergo hic partieipium usurpavit, ut Horatiua verbum, clicenB 
liaec cgo procurarc et iJoneus imperor et non invitus. ergo 
satis licenter dietum est, adeo ut huic loco Probus [liic corruptuiu] 
6 alogom adpoBuerit. 

445. TVM deinde. 

446. srrFET iN TVRsn id est in Turmim intvens. 

447. om/A qttae omnia? an circa Tnmi arma et corptis? 

448. TYEANNi regis superbi. 

10 449. AVT SPOI-IIS EGO lAM RAPTIS LAVDABOR 0PIHI8 AVT LETO 

1N3IGN1 dilemma argumentum, quod est ab utraque pSrte firmiBsi- 
mum et concludit adveraarium. SPOLiis OpimIS quae dux duci 
detrahit, ut diximus supra <VI 855>, sunt apolia opima. 

450. SOIlTt PAIER AEQVVa VTttKiVK KST ' SOrti' pTO ' CtlSvi' Ct "foT- 

15 tarute'. AEQvrs hoc est aequo animo feret, si cecUlero: qiiia dixerat 
Tttmtts 'cuperew ipse jMrens spectator adesset'. 

452. FBIGIDVS ABCADIBVS COIT IN PKAECOliDlA SANGV18 prae- 
sagio mortis futurae. 

453. fF.DES AtfAHAT inE >ie videatur ptignae iniquitate vidsse. 

S HoratiuB] ep. I 6, 21 



naiD iDbeor . . . hic partioipiimi oni. LH {add. l) fl inssnB] qnamvis inter- 
duxa aic dicstur, ut LucaDUB (lli 146} 'cuiua aervavtiriB iimbra.m ai quidquid 
iubeare velis add. Fabrieiu» U 2 iiic om. R l hoc participium li \\ dicens em. BLH 
(add. II 3 ^rgo libri || icloneu^ L, ut videtur, idoneoB Ml \\ inperor i7 || 4 dictum 
est] dicenmB /- (corr. I) dicem il || huic Masl: hic ASuLl{[ proouB a lon- 
gam poauerit Ah' probua ad lougiun pOBuerit HLU probus hic corroptum .g,, 
longam poauerit M. adco nt haic loco Probua hic correptum A loognm po- 
Buerit Steplmnus, adeo ilt Probus huic loco corrnpto alogum appOBnerit vel 
hoc loco corropto alognm poeiierit Barmanteus, nt hoc loco Proboa ut cor- 
rupto alogum posuerit Steapius de Frobis p. 86, nt Probua hunc locum cor- 
rnptum aut a%veoXny(av poBuerit WoUenbergiia de Probo p. 11. cf. Bergkius 
opuac. pliilol. i p. 591, Bibbeekiu» prol. p. 151. hic cormptuni cum unus Mo- 
nacensis halieat haud seio an eam scripturam rectius dicog inde ortam esse quod 
ad a longam aUqwis adscripserit hoo cormptum, wt Heniii sitit adeo ut Quic 
loco (vel hoc loco) ProbuB atogum adpOBUerit (vel poauerit). qitod si verum est 
Probus alogum posuisse putandus est quod poelam mendose scripsisse , non qtwd 
verba corrupta esse iudicaverit. cf. Isid. or. I 20, 27 'alogus nota quae ad mtn- 
das adhibehir'. hio aXoyor Probus poauerit !•'. Schoellius. eeterum Matcimiliano 
Sonnet qm Ririsinitm 7630, ex guo commentarius de notis editus est, iterum 
contuliif in eo codiee a prima mfimt alongQH scriptim esse, alogue correctoTt 
deberi viswm cst. i 1 ad hi^vpet t. t. s. v. iatuens tnmnm T || 8 od ohnu s. v. 
et arma et corpue T \ 11 dilemnatum argumentum AS delima argumentum Ml 
argumeiitum dilemmatum f. Dilemma et eat corantiia ayllogiBmna argiimen- 
tnm Stephanus. cf. Sere. ad Aen. II S75 Q qnod . . . adveraarinm] quod ad- 
iiersarium ab utraqno parte concladit i^ Q 13 aupra om. F || apolia opima annt F \\ 
14 ad aoBTi s. v. condicioni caani fortunae, ad AEr^WH s. v. aeqno a 
et] an vel 1 \ 16 ferit F feret et si F. SchoeHius |[ occidero Danid || quiaj quae !• 
IG apectubor J^ || 19 ad FRima a. i. s. r. na uideretur aequa non uiciase pugna 1 



1 aa- 
(na T 



COMM. m\ 



': AES. J. 41&— 467. 



439 



454. SPECVLA CVM ViDiT AB ALTA hoc a(l (iurrus altitudiuem 
npectat, leo ad Tnmi violentiam atque feritatein. et est ordo: ut- 
que leo advolat, talis est Turui imago venient.is, 

457. CONTIGWM postquam vidit eum veniase intra iactum teli, 
acilieet ut posaet feriri. 5 

458. lEE PKIOR PALLAS subaudis 'voluit'. alii 'ire' pro 'W 
Ugtint, ut sit mfnitims pro indicativo. si qva st qtto modo. foes 
fortuua. et dictum est propter illud <;284)> audentes fortuna iuvat. 

AFSfM mm pro 'aitdentem'? 

460. FER FATRia IIOBPITIVU dceSt 'mei'. II) 

461. TE PEECOR ALCIDE supra contra inferiorem hoatem flu- 
uiiuis im{)loraTit auxilium: nunc contra hostem malorem viribna 
deam invocat virtute pra^stantem. 

462. CEKNAT SEMINECI ad Ulud quod ait Turnus 'cuperem ipse 
pareus apeetator adesset' hic dicit 'ipse auum cernat interitum'. 15 

463. VICTOEEMQVE FEEANT MORIENTIA LVMINA TVEMI DouatUB 

dicit 'meminerint', sed melius eat "auatiueanf, quasi pondua et poe- 
uam: nec enim memiuisse possunt oculi. 

465. LACKiUASqvE EPFVNDIT INANB8 hie ostendlt eventum 
futurum. BO 

467. STAT SVA cviQVB DIES sectiB philosophorum poetae pro 
qnalitate negotiorum aemper utvintur, iiec se umquani ad unam alli- 
gant nisi quorum hoc propositum eat, ut feeit Lucretiua, qui Epi- 
cureos tantum secutus eat. acimua autem inter se seetas esse con- 
trariaa; unde flt ut in uno poeta aliqua coutraria iuveniamus, uou 25 
ex ipsius vitio, sed ex varietate sectarum. illud namque quod ait 
in quarto <G97> sed uiisera ante diem, Epicureorum eat, qui 
casibaa caucta coucedunt: nune quod dicit 'atat aua cuique dies', 
Btoicorum est, qui dieunt fatorum atatuta aervari. sane prudeater 
fecit ut fluxam et 'vagara opiuionem Epicureoram daret homini, 30 
id est sibi, — uam illud ex persona poetae dictum — hanc autcm 
validam daret lovi: uam stoici et uimiae virtutis sunt et cultores 



4 



ai aeotis philoBOplioru 



] eiacr. mythogr. 111 9, : 



^_ (. 



3 jmago] mSigno 2{ \\ venientia] HomeniB {II. III 23) u; ii Ximv ^jcf^ij i^f- 
yiilqi fal cmiiari nveaas "dd. Fabricius |{ 1 vidit eumj uiAus F || actiim F || 
5 posait HF II 6 voluitj voluit ire Daniel {| alii iro Daniel: ubire ^' fl 7 legiiiit] 
an iotellegunt ? | pto om. G ^ad aiqva *. «. ai qno modo r|| ai quaodo Danid || 
9 ad jtvavu s. ti. audeuteni T || 11 flaminia . . . contra om. LR {add. l) {| 14 adj 
contra i7 y 15 hoc Jf {{ 19 eveutum] exitum R euandiiim R uentum F {] 23 boc 
om. HLH {add. 0) fecit] aicnt B {{ 24 cootrariaa] oariaa F \ 29 eat <m. HL 
{add. T) H 31 dictum] in quarto add. M, eet add. F 



440 SERVII 

deorum. 'stat' aukm flxa est. 'dies' vcro tempus vitae; iiam femi- 
iiino usuB est genere: cum enim masculino utimur, re vera diem 
aigniflcamua. s«ne prud&iler net/aiurm a causa coepit, quia qui rogat, 
dum suspcnsus expectatione est, poicst audire catisam, atr sibi postca 

5 negatum sit; cetentm si statim neges, non admitlit exeusationem: idco 
iicgaturus luppiter sie coepit. breve tempvs vitae quia quando- 
que flnitur; ipae paulo post -(800 Rhaebe diu, rea ai qua diu 
mortalibus ulla eat, viximus, item Cicero quid cat enim hoc 
ipsum diu, iu quo est aliquid estremum? 

1) 468. OMNiBVS EST magua consolatio, quae ostendit nou esae 

dolenda communia. quis enim indignetur, contingere eum quod 0J«HtM»» 
cst? SED FAMAst EXTENDEUB PACTis contra illud quod occurrebat, 
vitanda esse ardua, si communis omttihus mors esset, vita brevia, 
dicit ideo amandas esae virtutea, ut vitae brevitaB fama et gioriae 

6 meritis posait augeri. 

469. opvs ofiicium. 

470. GNATI DEVM ut Achilles Thetidia, Meuinoii Aururae, 
Ascalaphus Martis. 

471. SAHPEDON secundum Vergilii decliaationem , ut (IX G94> 
nothum Sarpedonia alti, pacnultima habebit acceutum iu nomi- 

nativo; secundum Homerum, qui et Sarpedontoe et Sarpedonoa facit, 
ct ultima et paenultima syllaha liabet accentum. etiam sva tvr- 
NVM multi 'et iam' iegunt, ut sit 'ecce'. et pertinet ad consolatio- 
nem ai cito periturus eat ille qui vincit, 
;a 472. METAS fines, ut (l 278) hia ego nec metaa rerum neo 

tempora pono. pervenit bene ad exprimendum celerem mor- 
tia adventum praeterito iiaua eat tempore. 

473. hvtvlorvm reicit arvis reapiciendo fecit partem felicio- 
rem, ut <]J G90y aapice uoa hoc tantum: quicquid enim luppi- 



1 atat fiza eat] cf, Nou, p. : 



i Cicero] pro Marcello 9, 27 



l' 

I 



1 mascnlino dicimuH F ] 
I qnia . . . eat] dui 



_ l i)rudeuter . . . eicuaatioucm ]tab. T \\ 
uepit FT n qnia . . . eat] duni enim rogat et BUB^enauB expectatione eat T J 
4 poatea sibi T \ 6 non T: Dec F | 7 finitur] fimtam F, ideo breue temmiB 
dixit add. Ml || 8 mottalibua] egria aild. It || viximus Ofn. F |{ Cicero] u3 F | 
qnod F || enira om. R | 9 ipsiun cicero diu jlf || in] iri AS ] 11 enm] sibi 
Jlfasuiciits U quod omnium Daniel: quodemonimn F qoodemonio G qnod Sai- 
liovior Scnoelliug | 18 oBTKnniiHB H J 13 ai brenis eflt uita Serviani libri y 14 fa- 
mae AS || IS inmeritiB f || 19 uergilii F \\ 20 paenultima F. Schodtins de acc. 
ling. lat. p. 313; ultima libri | habebit accentum] hecceatum F {j 21 sai-pedonia 
et BarpedontoB F \\ 23 multi et iam legunt] licet poaait etiam legi multi et iB 
legunt Ml [| et iam] en iam cmi. IleyniiM \\ 24 Bi cito ASl: scito RLII f 
cito M cito f II 26 ad exprimendam celerem mortem adnentum 11 ad pri- 
mendum celeritatem mortis aduentum f || 29 quicquid ASMFl: quippe quid- 
quid R quippe quod L quippc quid II 



1 

quippe quid- ^ 



COMM. IN VKItG. AEN. S 468-485. 



441 



r vi(]L't, uJmwdiim iiiviit. KHICIT 're' nuturaliter brevia fst et 
eaui pru lougu poBuit: sic altbi reice, ne maculis iufuacet vel- 
lera pullis: quud licet possit excusari, quia cum tacit 'reieci', 'i' 
iuter duas vocaleB posita, producit superiorem, ut dicauiua loiigani 
eam esse spe, quia per decliu&tiouem louga futura: est: tamcu quia 5 
ia hac re argunientum magis est quam ratio, dicamus ectusiu 
factam. quae poetis plerumque couceditur. 

475. FVLGENTEM DiitiriT ENSEM ue iacto telo inermis esset 

477. viAM MOLITA lioc est eum difficultate quaesivit: per quod 

et Eoliditas clipei, et minus firmus Lastae iactus osteuditur. 10 

478. STR1.VXIT iaciu tnodico praeieriit: i(a enim ab antiquis dice- 
batur: et est significatio levis vtilneris. 

479. yt:HRo FRAHFixva rouvr periphrasis Jiastac. 

481. NVNC MAOE 8IT legitur et 'nunc magis est', uuus tameu 
seusua est. aed si 'magc' legamus, propter metrum dictum est pro 15 
'magis', sicut etiam 'pote' pro 'potis': Peraius <I 56> qui pote? 
vis dicam? uugaria, cum tibi, calve: quod adeo iu usum veuit, 
ut etiam iu proaa iuveuiatur: Cicero iu fruraeutaria raage con- 
demnatum homiuem in iudicium adducere non posse. 
PENETRABILE pro 'penetrale' dieitur: nam quod penetrat 'penetrale' 20 
dicitur, quod autem penetratur 'penctrabile'. 

482. ToT ynRm tehoa non dicit quot terga, seii tntilta. 

483. cyn/ rELLis quidani 'pellis' hutniliter iliclMm acapiant. 

484. cvSPis INGES8 ita accipiendum est, ue incoagruum ait, 
de puero si dixeris 'ingeus pectua*. eane cuapidem abusive pro ss 
hastae mucroue posuit. 

485. ET PECTVS PEKKOBAT hic subdiatinguendum, ut 'iugens', 
aicut disimug, ad superiora poasit referri, 

2 reice] georg. III 399 | 9 uulita , . . qaaesivit] cf. Don. ad Ter. Aiidr. IV 
3, 21 II 16 pri) magis e. q. 8.] cf. Dod. nd Ter. Adalpb. II 3, 11 || 20 duiu quod 
. . . penetcabile] exscr. Inid. ililf. vorb. 43& 



inter B 



iiidit F I ; 



'i' inter ego: reieeit inter Hl ruicit inter L i-eiacet 



LH: quft ASRMl p qua 2"' I 6 re om, Lll y ectoainl haectasin AH tectas 
in K et tictasin L aectaa in if j^ T plerumque poetia AS || fi iinHirrr F J ftcto L 
inoito F\S ad viau u. a. v. rei inanimatae dat BenBum 3' {| II ncluAia ad v. 478 
et 179 hab. T I modico tactu T |{ ita . . . dicebatar om. T \ 13 peristrosii G 
perifraBi» oat T y 14 nvnu SLUM: tvnc ^^' kvm F i wiuii biv] niois F ;| 
15 est aeiiBua F \\ magea li {{ 16 etiam pote] etiam potes 11, om. F y potia L 
positjs F: potea reliyui j{ 17 vis dicam] iuridicam F |1 mngaris Jl j cum tibi 
oalve om. F j 18 cicero iu ueirinia F y condempnatiim A8UM (p del. a) |{ 

20 K^l. ad i'ENii'1'iu.iiii.ii otii. F ), pco peaetnili Ii \eorr. V) pro peuetrabili H 1 
dicitnr o»i. A | naw . . . dicitur om. LH (iuld. l) y dicitnr oin. ii y 22 quod F \\ 

21 egt om. F {| 2& si dixeris um. F y 87 pebi^rat . . . sEitvTNTVB ont. M i tit 
ingens oai. L {adtl, l) 



442 



SBRVIi 



487. ANiMVSQVE sEcjvvNTvii 'anmitb'' pro aiiiuiii: imm unimua 
coTisilii eat, aoima vitae. quidam sccunituni Epiatreoa animatn j)cr 
toium corjtiis divisam esse volmit, et exitide jioiise fiori ut guis ampulata 
parte corporis vivat: animum vero csse lo ijyenovixov animae, sine 

5 quo vivcrc WOH possumtis: mjo secundam sectam sibi mtam poetam 
locutum. 

488. somxvM svper asua dedere Homcri est ttQa^t^at 6l r*i}j;e' 
Ire' avT^. 

491, EEFEKTE EVANDRO potest et hic distiiigui, poteat nt supra 
10 'referte', ut sit 'Euamlro remitto qualem iueruit iilium'. 

493. qviD^riD pro ' quodcumque'' : Flautus in Bacchidihus quid- 
quid est nomcn sibi. solamen hvmandi ebt soluciwn dolentia^^ 
scilicet pairis: quia hoc solacium est viventium, liumare (lefunctos. 

494. STABVNT constabuiit. hoc ergo dicit: non illi parvo, nou ( 
15 parvo periculo, constabant Aeneac hospiUa. et est proverhlalis sensus. 

496. 15ALTEI potest et synaereais esse 'baltei', poteat et hyper- 
metrus versus; iiam sequeua a vocali inchoat. balteuH autem & 
Qume.o aingulari masciilini eat tantum generis: luvenalis <^VI 256^ 
balteus et tuuicae et cristae: in numero vero plurali et neiitri: 

20 idem Iuveualis<TXlll>quotiens rumoribus ulciscunturbaltea. 

497. INPRESSVMQVE NEFA8 insculptum Danaidum uefaa. Do- 
uatuB tamen 'inpresaum' dicit coactum, quod a patre conpulsae suut 
facere. saYK fabula talis est. Aegyptus ct Danaus fratres fitere. sed 

I IL 



■. XI 1 



4 TO ^ysfioiiixd» Danid: io nomokkon F to HonoHutoN T in ras. | Bine qna F | 
D aectam om. F | Dotam sibi F \\ poeta locutuB Samel || 9 et hic distingQi potest 
et aupra Jl U aupra 'referte'J ud supcriora refecri L auperare ferte H | 10 qiia- 

lem mernit fllium om. F || II qvicqvid G { PlautUB] jilabitua F || haccidibuB G \\ 
qaicquid est noraen eat sibi G ^ 13 eolaciiim SF: Bolii.tium rtliqui\\ 11 parvo 
nou parvo [lericulo oni, LSM [add. Q. eeterum parvo ASM || 16 hoapitinm F\ 
16 iiAi:.TaKi LF [ BinhereBia AS ainereaia BL BjnereBJa HM || baltei] om. ASM, 
baltUei F \\ 17 sequens . . . Bingulari om. LH {add. T) | incoat F^ autem . . . 
iiivenaliB balteus om. F J a nnmero ASMl: numero B in numero vulgo | 
19 baltheua L \\ manicae Imtnalis || et neutri eat Ml | 20 ut idem F |{ quotieB & 
quociens L U rumoris AS || baltfaea F \ ad bai.tei quae Isidoms or. SIX 93, t 
de balteo es^onit (baltenm . . . dependent) in marn. Tvronenaia adscripia suttt | 
ai schotium ad v. 197 hah. T \ inaoulptum] infloultum L {corr. i) instultum JI 
Bculptumquo FT || S2 conpulsi JI \\ aint compnlsae T \\ ad DaDaidnin kaec in 
marg. adseripsit l qnorQm (sie) fabula talie eat. danaus et egiatuB beli filii 
fuenmt. ex hia danans i,. filias habuib et egiutua totjdem filios. dauauB coactuE 
a fratre ut filiaB auaa eiua iunenibua daret in matrimonium iu ipso nuptiarum 
die gladioa uirginibus dedit qoibus illae ex praecepto patcis aponaOB auoa inter- 
fecernnt excepta una (escepta HjpermeBtra quae Lynceuni scrvavit Stejih- et 
Fabr.) -. quue jiosl facere cuUocata <;diderunt Sfcphanus et Fabi ' 



it Steph. e* ^ 



COMM. IN VER6. AEN. X 487-507. 



443 



[ mn inlor eos cotUentio df MemphUlis imperio fuisscf, mtiltis sacpe 
\ f admltts contumeliis Vanaus fratri Aet/yplo cessit impcrio el rdicta 
I fjxrina) ad Pelopotinesum perraxit. cuius cives ibi rex fadus a suo 
\ nminc Danaos appellavit. quod cum Ae^tvm momordisset, veritus, 
I ne Danam de filiainis per generos et nepotes attxUia conqwireret, fraude 5 
1 eoneepta, fiiiis suis giutiquaginta frairis fdias in matrimonittm posiu- 
[ lavii. qitas Danaus, dolorcm exHii retinens, mox promisit. sed atm 
I factae essent mptiae, sponsae omnes ^onsos suos, monente patre Da- 
I nao, nuptiali nocfe nccaveruitt: sola Sypemieslra scrvato Lynceo fugam 
} dedit, qui post (ifleptus patruvm Danaum interemit. hae Danaides lo 
, apud infcros ha^c poenam habuisse dicuntur, ut in dolium pertusum 
[ .nquam mittant. f/Et-As declinatione caret. svb xocre pro 'in nocte". 

499, CLONvs EVRYTiDES laus ab attifice, ut <IX 302> mira 
I qnem fecerat arto Lycaon, iteni diviui opus Alcimedoutia. 

CAELAVKRAT Avno noH auro caclarerat, srd in auro. 15 

500. ovAT iactat, gloriatur. et est ordo, quo spolio potitus ovat 
laudetqvs.. 

501 NESCU MBN8 uoMiNVM hoc ad Tumum pertimt: quia 
' propter huuc perituruii est balteu.m, quem nunc »B sustuliijse laetatur. 

502. .^ERVARE .vojim num qttia 'nescia', ideo 'nec servare ntodum"^ w 
8TBLATA elata. 

503. jiAGNO CVM OPTAVEKIT EiiPTrn 'ntogno emptunt', seilicet 
Ipretio: sic et alibi <11 104> et maguo merceutur Atridae. et 
I est sensu» talis: erit tempus quo Turnus optabit quovis pretio redi- 

I mere, ne ipse Pallantem occidisse videatur. 2fi 

505. MVLTO GEMITV cum multo gemitu. hvito gehitv lacri- 

t^nis: minus est hic 'cum'. 

507. O DOLOB hos duos versua plerique a poeta dictos volunt, 

lalii a sociis qui reportant cadaver. 'dolor' autem propter illtid 'haec 



14 divini] buc. III 3 



1 menfidiB F meinfitidia T || 2 adnotna F ptovocutus T adductuB DaKiel. 

fort. adroBUfl oel violatuB vel adfectuB \ imperio ow. T | relicta patria scnpsi: 

rtq. F, om. T. Minervae conailio Masciciiis. possis el relicta Mempbide U 3 pe- 

loponetsaiu F poloponeBSum T \\ 4 danaus F || ueritas F { 6 cooquirere F \\ 

B qninquaginta Commtlinus: ut F, om. T. ul Daniel, lacuna indicala. ultra 

Burmannut. error inde vitletur ortw quod l. ttuBieri «ola pro 'nel' eonittnctio- 

nis ampendio habila est J| filiuB F | pOBtulaoit in matrimDnium T i 7 qaits] 

qna T^ eiili F esillii T\\ 9 Bcrvato . . . interemit om. J' | linceo T^ 13 mit- 

tnnt F [ 13 clonivb Z || EyFvniiEa M: EVRTVUEa F KvaiTiDKa religui || 15 uela- 

^aerat f || 16 arf 'iyat s. v. iactat gloriatur T || 18 orf p. 601 hoc ex peraona 

rtroetae dictum cat et licet genenLlia {aie) ait proprie tamen ad tumum perti- 

' — t r II 20 od ET SKEvABE B. s. V. qoia ueBcia ideo nec seruare T || nom quia 

tpsi: numquam F I 24 Bcnfiua autem talia eet F ] 36 oam mnlto gemito] 

I lubaudi cum li, om. P 11 28 duos an omittendum sit iluhitat liibhechiua 



444 



SERVII 



te prima diea bello dedit, haec eadem aufert', 'detus' propter ii/uj^ 
"com tameu iugentes Itutiilorum liijquia acervos'. 

510. luALi TASTi de ntortc 1'aUanlis scilkat, ut postca mferantur 
guac praeterea addii. cbrtior avctob id est uuutius verus. 
b 511. TENVi DiscKiMiNE LKTi mudico murtifi interstitio: per 

quod magiiu Pallantis virtus ostenditur, quo iuterempto omnia eat 
iu lugam couversus esercitus. 

512. VERSis fugatis. 

513. LATVMQ.VE i-ER AO^EN 'latuui limitem arilens agit per agmen', I 
10 id est faeit: sic melius, quani si dicas 'latuni per agmeu'. ergo sic ' 

intellegamua, aut per ordinem, aut per hypallagcn; nam et snpra 
aie ait <1X 321> haee ego vasta dabo et lato te limite ducam. 
515. PALLA8 EVANDER IN ii'8is OMNiA 8VNT OCVLis erat rectum; 
Pallas, Euaiider, niensae quas adveua primas tuuc adiit, dextraequa'1 
15 datae, iu ipsis omuia suut oculis. sed perite scissa est narratio, 
per quam animua Aeneae perturbatus exprimitur. 

517. TViiG AuiiT (piidam '(mhc' pro 'quondam' accipiimt. 

518. iivATTvoa aic ivvehes empJiasis virtuUs guod multos, quod 
iuvenes, guod armatos, guod rapit: tninus enim fuerai si dixisset 'capil^i^ 

30 unde m xi. <^80 vinxerat et post terga manus, guos ntittereim 
umbris inferias. 

519. INFEBIA8 QVOS IMMOLET VMBKis iuferiae sunt saera raor- 
tuorum, quod inferis solvuntur. sane nios erat in sepulchria virorum 
fortium captivos necari: quod postquam crudele visum est, placuit i 

36 gladiatores ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appel*fl 
lati suut. 

520. CAPTivo SANGviNE pro 'captivorum', ut ^VII 184> captiTiB 
peudeut currus, item <!! 765> captivaque vestis congeriturtfl 
et est, ut diximus, speciosus oruatus. 

30 521. MAGO dativus est, ut supra ^401^ Ilo namque procul;i 

cosTEsiiERAT adversum iecerat. 

522. iiLE A3TV 'asti/ pro sdoitia hellica. svbit subsidit 



'. id eet de morte pallaatiB T \ 



iMTt] i.nv<ii.i.'fm 






eraua AS \\9 ai^it id cHt facit per aguien i , 
II ergo . . . bypall^eQ um. LII {add. T) g ergo] et i''|| 11 primas HM \\ 
le txprimitur] OBtenditur F [ 17 ait 'rvNc s. v. quondara T || quoilam F i 18 ad 
c. 518 eniasis eat lioo loto uirtutia qiioil moltos quod iaueaea qaod armatOB 
qaod uiueDtea rapuerit T U enfnBia F \\ 20 post eT((& G \\ 22 i^vas i'' || 23 quod 
. . . aolvontnr] ab inferiB dictae J'' || qnod] qaae li || 25 baaturiarii if bustia- 
rii F II dicti Buut F y 26 eunt] nam et homenia facit ab achille seruari quoB 
ad patrocU aepulcrnm immolut (_II. XXI 26) o 3' ijnl KcffiE xei^at FVul^siav . . . 
Sai/ovips adil. i) II 2B ut diutum cct F [| 31 ithol ad contendkut et u^ a. 
hab. T II 3-i astu otii. G |J Bubeidua I< aubiit M tiubdidit F 



524. rEE PATRios UiHES ET si'ES 5VRGEKTI8 iVLi pcT eas per- 
fonas rogat, propter quas precatur. et bene, tit in bclli aUore, bre- 
• omnes locos ad impetrandam veniam conplectitiir. 

526. PENITV8 DEFOSSA TALENTA mnUi enjai divitias snas ob- 
rnebant: nnde Horattns quid iuvat inmeosam te argenti pon- & 
duB et auri furtim defossa timidum deponere terraV eaue 
melitis 'infossa' diceret, quam Mefossa', ad quod est metri necessi- 
tate conpulsus: uam fugit dabiam sytlabam. et gitiilam volunt, tria 
gcHera anjenti tW auri poetam conplexum, siffnatum, faetnm, infeetum: 
signatum, quod in vasis et signis, ut ^caelati argenli'; infectum tptod iv 
in massis, ut 'infectique miht'. aiqui talentum non ad numemm solet, 
sed ad potuJus referri; nisi forte usum tetupons mi heroieis temporUnuf 
poe^ voluerit applicare. 

528. SON Hic VICTOEIA TEVCRVM VKKTiTVK m mco sdlicet in- 
ieritu. Lueanas <^IiI 33T> non pondera rerum, nec momenta I5 
sumus. 

529. DAMT oixiUMtiiA 'dabit' aui conpensabit, aut faeiet, ut quaa 
turhas dedit. 'discrimina' antetndifferentiam circa eventum et victoriam. 

532. GSATi.s PARCE TVis 'talenta parce' pcr accusattvum Plau- 
Une dictum, qui ait in Miliie <1V 6, 5^ parce vocem. sane ({ui iu i» 
Vergtlinm ^ripsit declamationes, de boe loco boc ait ex perwna 
Aeneae: "inprobns es, qni aut regi dones, aot filtos exberedea'. 
'parce* autem est aeeandani uitiqaos 'serva', ut apad LacUinin et 
Ennium invenitur. qaod aotem dicit 'gnada parce tuis', eum nipra 




% tnfter qMtd F | |»tatw] pHitar B, meatM mtd. Mt l ad wm r. n. 

^* . emplMtitar 7|WeTiter «m. r|« uftnmiam F pcfaadaw O , 

V\ ly o tn S pMere B. | 8 •tIUim] a Uc l«a» ot hommk 
fidjfu Mfims ^ . - . Ui ^kpAwU^i^ aOd. D l ud TAUtm m 
Imm mm ad aaMuw m4 »d pondoa Mtet ntmL ■lu m l«Mp«eM 

■ tennnbM ■olait tffKrnn, t. 9. 5S7 tm gnefa aari et iifiali 
t—|iTi twm tiaiHaM n ea ela tji Mait fintwM ib «yc drtM a ^^^-rr 

■ ■OMW T I «en G (Rnefa y) | lo agntM . . . npwl «aatM 
« I [■ii. &cnM ^wd i» TMM ct MfiM Mmmidm t* JwUmo^ at 
MM kate *twhm mmm («r. XVI U, U) '«tm w»bM mm( pmtrm vttmU 

et mmri et aeru: mgmmlmm, fmdimm, imfutmmt. mgmMmm tmt mmd m mmmmm* aL 
faetmm ai r^ *" '"'* d w im m , imfiBttmm mmwd im mmair. ef. pmef. p, XLT. 
refmtatHt iwdtwfntia i mgli m uegmima. |i4«/»m«.a.». Ucatni mca Jalarita 
T l n md n^i «. c. awaMwcifcit lice EKict. md tmammmt a. c. id Mt . . . 

liaIJaterX.Ate»r. J).CM. 

SUl4a}imJBMlt»mM' 




L 



444 



SEBVIi 



slca inferanlitr ^^^H 

ua verua. _■ 



te prima dies bello dedit, liaeu eadeiu autert', ' 
'cuui tameu iugentes Rutiilomm linquis acervos' 

610. MAu TASTi de morlc Pallantiii scHicct, ul postca 
qmic iiraeterea addii. ceetiok avctoe id eat iiujitiua 
5 511. TENvi DiscitiMiNE LETi luodico mortis iiiterstitio: per 

quod maj^ua Fallautia virtiis osteuditur, (|U0 iiiterempto omnis eat 
m fugam coaversus exereitus. 

512. VEltsis fugatis. 

513. LAirMnvE PER AGiiiE/i 'Jatum limitem ardens agit per agmeu', 
10 id est facit: aic melius, quam ai dicas 'latum per agmeu'. ergo sic 

iutellegamus, aut per ordinem, aut per liypallageii; naiu et supra 
sic ait <^1X 321> haec ego vasta dabo et lato te limite ducam. 
515. PALLAS EVANUEK IN 11'SiS OMNIA SVNT 0CVLI8 erat rectum: 
Pallas, Euauder, mensae quas advena primas tuuc adiit, dextraequs 
16 datae, in ipais omnia sunt oculia. aed perite scissa est narratio,. 
per quam animus Aeneae perturbatua esprimitur. 

517. Tvm: ADiiT quidam 'tunc' pro 'quondam' accipiunl. 

518. qyATTVOR mc ivveses emphasis virtutis quod mulios, quoel: 
iuvencs, quod armatos, quod rapit: minus enim fuerat si dix'isset 'mpif , 

ao vmde in xi. -(Sl) vinxerat et post terga manus, quos mitteret. 
umbris inferias. 

519. IMFBBIA8 QV08 IHMOLET VHBRis iuferiae suut sacra mor^ 
tuorum, quod inferis solvuntur. sane mos erat iu sepulcbris virorum 
fortium captivos oecari: quod postquam crudele viaum est, placuit 

25 gladiatores ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appel~ 
lati auut. 

620. CAPTivo SANGViNE pro 'captivorum', ut <VII 184> captivj 
pendent currus, item <n 76.5> captivaque vestia congerjtur: 
et eat, ut diximus, specioaua oruatus. 
80 521. NAOO dativua est, ut supra <401> IIo uauique procuL 

cosTEHDERAT adversum iecerat. 

522. iLLE ASTv 'astu' pro sdetitia bellica. svbit subsidit. 



3 ad MiLi TAKTi s. V. jd cst de morte pallatitiH T \\ 
inHKAB i^if) seJutl. ad tknvi n. c. yost fugatifl )iab. F | purl proiiter P' || 6 quoj 
quod eo X II 7 Liersua J5 || 9 ogit iil eat facit per agnien F |j 10 sic . . . agmen 
im. F I ergo . . , bypallagen om. LH {add. f) || ergo] et F j 14 primuB MM || 
16 1'xpTlniitur] ostenditur F \\ 17 ail tvkc «. v. quondara 2' 1 quodam F [ 18 aa 
V. 518 enfasis eat bac loco uirtutis qnod mnltoa quod inueoea quod armatoB 
qaod niueDtea rapuerit T J eufasis F {{ 20 po«t ei^a 6^1122 i^vab F H 33 quod 
. . . aolvQntur] ab inferia dictae F ( qood] quae B || 26 buaturiarii II buatia- 
rii F II dicti sant i^ || 26 sunt] nam et homerus facit ab aubille seruari quoa 
ad patrocli sei.mlcrum immolet [//. XXI 26) o 6' Jitii nsfit x^^Q^t hiclqav . .. 
9avavzo9 cuid. JJ ] 29 ut diclum est F || 31 idml. ad coni; 
hah. T U 3-J aatu om. G \ Bubsidus R eubiit M Bubdidit F 



r P'|| 6 



COHM. IN TERG. AKK. X Mw-SK. 



445 



524. PEB PATRios MAXES ET si>Es srBGESTis ivLi per fas per- 
soBfts rogat, propter (jua^i precatur. et benc, tU m btHi aiiore, brt- 
vUer omtus locos ad impetraKdam tmiam conpleetitiu: 

!^6. PESiiTvs DEFOS8A TALEXTA niQld enim difitiaa euas gb- 
TndiMit: unde Horatins quid iavxt inmeDsum te argenti pon- b 
duB et auri fortim defossa timidaiii deponere terra^ s&ue 
melius 'infoss^' diceret, quam 'defo^sa', ad quod est metri neicesfi^ 
Ute eonpulsos: nun fogit dubiam syllabam. ei quidam volmU, tria 
genera aryenti rW auri po^m cottplexum, signatMm, faetttm, u^iAmh: 
s^fttatum, qtiod M casis et signis, ut 'cadati aryaUi'; iafettmm qmd lo 
m mas&s, «f 'imfeetiqite mikf. atgtii tatadam non ad mumenm toUt, 
aed ad pondtis r^erri; lu» forte usum iemporis stu heroieis tea^orAm 
poeia voiuerit apfHeare. 

528. sos Qic viCTORiA TEVCBVM VEBTm'R 111 mco sdlieet llt- 
teritu, Locanus <(III 337^ non pondera rerntn, nee momenta t& 
snmaa. 

529. £ja/r mxrimisa 'dabit' atit eonpensabit, aut faeiet, nf quas 
tmrbas dedii. 'discriiHitia' aukm differentiam drca evetditm et vieioriam. 

532. GSATis PABCE TVI3 'loUnta pan^ per acaiaatinm Pian- 
iMe dicttim, qni att in AtUite ^IV 6, 5^ parce vocem. sane qui iu sv 
Vei^iliam gcripsit declamationes, de boe loco hoc &it er persona 
Aeneae: ^inprobos es, qui aut regi doncs, aut filios eilieredes'. 
'parce' autem est secuudum antiquos 'serva', ut apad Lucilium et 
Enninm invenitur. quod autem dicit 'gnatis parce tuis', cum supra 



& Bmatiin] sat I I, 41 | 17 quas torbas dedit] Ter. Eon. IT 3, 11 | 23 
apnd LaciliniiiJ ei libr. ioc CXVIU HuelL | 34 Eiiuiam] cf. Vahleni ad uu. 
V. 200 adnotatio | qnod ftnteni didt e. q. s.J cf. Gell. U 13 pt Doa. ad Ter. 



3 I««pter qood F | precatoi] petatnr H, aeueaa add. Mt \ ad fek r. k. 
a. V. bene . . . complectitar T \ breriter OM. 2* | 3 iDperaodam F perandam G 
S iDiiiidam f | soppoDeie U ponere fi | S sjllabaaj] et hic loeus ei^i honeii 
fJL VI 1$) £*ret* 'Ar^ios Dif ... txi vijcwtr Jiaimw add. D \ ail lii^sn iu 
wmrf. taleotiim non aid munenim sed ad poudus £olet refeni. Dsum temporis 
sni iKtcaaa temporibQi aoinit appliciire, t. t. 527 tiia genera tuiri et a^cnti 
e>t poeta coDiplexiu signatDm in caeiatia uaiis facttun in speciebiit dintMBis. 
iafu^iim in maasis T \ gera G (genera g) | lU dgnatum . . . signis] signatmu 
e«t qood in ntunmis, factniii qaod in vasia et sigim JfturMTttw <x liiJoro, ut 
vidtltir, ewHM haec nrriMi sunl (or. XVI 18, 13) 'Iria autem snnt genrra argenti 
et ami et aerit: $igHatiimi, factim, in/tttum. ttgHaium ttt qaod in mmmie est, 
fiutmm ttt quod in tams tt eigm», tMfetdum quod iu massis'. ef. prarf. p. XLV. 
rtfUUmit imlerpTrti» iutptioi Heyniui. \ H ad hom h. ;. r. id est in meo interitn 
T \ n ad KABii (. c. compensabit siae faciet, ad ddcbikika j. r. id est . . . 
■uctotiam T | facit F \ 20 dictam] uolunt aJd. G | in] intei LR (curr. T), om. 
AS I 31 dedaronationee Bcripsit F \ declinatioDes Hli \ de] in A SMI | 84 uu- 
■n» raacE rvia atqui Bopra diiit gDatoqne patrique. qno niodo ait gnatis? aon 
est oontiafium Serriiiiu lihri 



44G 



SERVn 



dixerit 'gnatoque patricjue', iiou est coiit.rarimu: iiatu 'iiberos' etiaia' 
unum dieimus filiuQij adeo ut Terentiiis etiam tiliam 'liberos' dixerit, 
ut in Hecyra <^II 1, 15^ qui illum dignum decreveruut, suoa 
cui liberoa comiuitterent, ubi pater de filio ad uxorem loquitur, 
5 ergo usurpavit, respiciens ad 'liberos', ut gnntos de uno diceuet. 
COMMERCIA vicissitudiues et iguoscendi facultatem; vd captivt 
redcmptimetn, 

533. r^M Ti'M rALLASTn FEREiii-To iiTo ' iiiiH tuiii cuvi Falkmtem. 
perimit'. 
10 534. jioc FiTRis AscnisAK MA.iEs itlcnt setitire et patrem et fili 

dicit, qtiasi koc ctmmodum ad illtis pertineaL 

537. NEC PKOCVL HAEMONiDES hoc uojnen licet possit e 
patronymicou, quia in 'des' exit, ut dicamus Haemouis filius, tamen 
melius est ut id propnnm eHse dicamuti, quia nu^quaui aliud QomeQ 

15 eius aut praemissum est aut secutum: ergo simile est patroujmieo, 
ut sit 'Haemouides' sicut Thucydides. 

538. II4FVI.A fascia in modum diadematis, a qua vittae ab 
utraque parte dependent: quae plerumque lata est, plerumque tor- 
tilis de albo et cocco. 

-20 539. rasiGNiBVS asmis Asper sic legit et utitur Sallustii ex- 

emplo, qui ait equo atque armis insignibus: Probus vero 'in- 
signibus albis' dicit legendum, ut vestes albas accipiamus, quae 
sunt sacerdotibus congruae, sieut Statius de Amphiarao dicit. 
540. AGiT CAMPO insequitur per carapum. 

■>b 541. IMMOLAT quasi victimam, ut ille consueverat: nam boe 

verbo ad sacerdotia uomen adlusit, sane immolari propric ditntntur 
Jiosliae, noii cum txiedmitur, sed cum aceipiunt molam salsani: Cato' 
in originibm ita ait Lavini hoves immolatos, pritis gw 



17 foscia . . . cocco] exscr. Isid. or. XIX 30, 4 || 20 Sallustius] hi»t. im 
85 D. 53 Kr. || 25 quasi . . . adlasit] eKscr. Liict. Plae. ad Stat. Theb. VII 710 
27 Cato in originihua] I[ fragm. 27 lord,, 55 Peter. 



3 ut ante in om. F\\ haecira AS echjra It echiia L ecjra HJtfFy de- 
crencrant A ■S ilecrBuerint i^ || 4 liberto^ cotnmitci'i'nt II || &lia exemplaTiii itn- 
presaa pteraque | 5 ut guati>a| goatoB AS (ut gnatoi! 'i cam giiatos a) guatos 
CDm Jf II 6 COUUER11A BLMW ticJiol ad couMiuLcii. Itab. T || TiciHsitudiues] belli 
adtl. Tj et-tm. Fi facuitatem ignosctndi J" || vel] sine etiam T \\ 13 ease et 
pfttronymicon L \\ 14 idl ad AS \\ numquam MF || 15 permisaum F \\ 16 tuchidideB 
ASL tbuchidideB R ieiicydidea H tuchydidea M tydides F^ 18 qnae] quia 
F l 20 legnnt F [ 22 albuB It \ albas uestea F l 23 sunt om. F \\ congniuin " " 

dicit de amph arao F || a fia aco S am6acco II || dicit] albaqne , 
interplipat ntula tas {T/ b IV 218) add- li. BarthiM SerBium de '. 

VI 330 aq 3 ia s d ( |l * l a t k. v. iuaeqnitur per campum T || 27 <: 
ceduntur 6- || S lau n i' La Baniel \\ inimolatuti F, corr. Manutcius 



I 



COMM. IN VERG. AEN. X 533-645. 



447 



isrentur profugissc in \siciliam. djqentiqve vmbka tegit 
aut magQitudinc corporis sui, aut dipei obumbrat eius cadaver: aut 
'iugenti unibra', id est morte tegit, ut <74fi)> in aeternam clau- 
(luntur lumina noctem: aut 'ingenti umbra tegit' secundum uaum 
aceipiendum, id est insultatione eum opprimit et adumbrat, ut Q 
si^eratos dicinms adunibratos: aut 'int/enti umbra tegit^ ^aut infpior 
i adversum fiostes a fortiorc giiod mstUutim uimnt caasa spoUo- 
. deirahendorum: sequitur miim 'arnia Serestus lecta refert hnme- 
SEBESTVS Serestos duos intellegamus, unum in castris et 
I imun] ciim Aenea; nam Troiani nondum enipere de castris, ut iii- lo 
I tellegamus eum quem supra <IS 16i)> dixit, ergo duo sunt; nec 
I mirum, cum et ipse dixerit, quod exemplo esse possit <(124> Assa- 
I lacique duo. 

542. LECTA REFERT proprie dixit: nam spolia quae aptantur 
I iiropaeiB, legi dicuntur, id est eligi. tibi kex qradive itt <VI 18> IB 
litt&i, Phoebc, sacravit. tropaevm declinatio latina est, unde 

paenultima habebit accentum; in numero vero plurali quia tropaea 
dicimaa, sicut Graeci, nec aliquid inde mutilamus, erit in ante- 
paenultima accentus, sicut apud Graecos. 

543. INSTAVRANT ACIES xftTn To aiandfifvov ante fuaas acci- 20 
pimus ex eo quod dixit 'instaurant'. vvLCAKI STIrpe Cbbatvs 
notandum stirjiem de patre dictam, cura semper de longa generia 

IBignificatione dicatur. 
544. vENiENS pro 'qui venerat'. 
545. DABDANIDES patronymicon a maioribus. ahxyris ense 26 
tisiaTRAM guidam ex hoc vokmt intelkgi etiam Vn^onem occisum: con- 
9lat enim verc ab Aenea ocdsum, siffHt ipse in catalogo ait <VII 75G)> 
S^ non Dardaniae medicari cuspidis ictum evaluit. 
28 CBm semper . . , dicatut] e 
nt] ax 
Vri iE 



■. IS B, 18 



n BTiisonius de furm. I 27. cf. Jordani adnot. Q 3 tegit om. F \\ 
1" nt] aut F I in aeternani nam c. 1. nocte H ] fi inaultatioae] in Balnta,tione A8 
I io salntatioDe insultatione X (vel iu salutatione del. T) eioltationa i'' || 
Bnperato F H aat] ut Daniel. at inferiorem tegit adTeranm hoBtes fortior 
MMvieius. maliin nt inferioi tegitur a. b. a. fortiore | 7 minQtt Vaniel innait 
BwmafMttg, forta»se recte. videtur mim interpres poetae hoc tribuisse: Aeneam 
Hamofndia corpus quasi umbram texiase, ut ipse tutus tpoiia detralieret. nt in- 
ferior (t. e. Serestus) tegatur a. h, a. f. q. i. volunt HehoeUius U 9 scltolium ad aeBH- 
STTB OM. Fl 10 nam ASJil: tamen LUM^ IG tropeie HF tropbeis reli^i \\ 
legi 09«. B II id est eligi] onde iata legit F [| 16 tbophevm ASSM •momixnt L 
TEopiKVM HF II 17 habobit . . . in antepaeuultima om. LH {add. l) || habet l \\ 
vero om. i£ || 18 mutuamus Lion, in<ie mutamnB Sclioellius dt acc. linij. Zot. 
p. 210 II erit . . . GraecoB) erit graecus aceentue ^cilicet tertia Byllaba a iine F || 
'20 ante] nam ante L || fuBoa SII confusaB £ || ^^ ex . . . instaurant] ergo in- 
Htaurant aduersua aenean F || btirfe . . . notandum om. M || B2 dictam H 11 
24 ad vBKiKHB s. r. pro eui («c) nenerat T [ 86 uolunt intellegi uolnnt FJ 
B7 piciit ipse hoc libro in catalogo Dunicl | 28 dardanum edieari F || ebalnit F 



448 



SEKVII 



^ 



546. DEiECKKAi plusquamperfecla usus cst ad exprimmJam rrlm- 
taiem, ut <T]t 430^ suras incluserat atiro. 

547. DIXEBAT ILLE ALIQVID proverbialiter dictum est, ac si 
iliceret, non miruEU sic occisum esse eum qai sibi plurimum ad- 

5 rogabat. Comittus ut sordidum iiiprobat. 

548. CAELOQVE AMtHVH FO&TASSE FEREBAT lortc sfi exaequa- 
verat caelo, ut de Aenea Drauces <[XT 12o]> quibus caelo te lau- 
dibus aequem: aut 'ferelxU' elrvaiat, quod solus esset maiore senr- 
clute victurus, liebellatis oninibus, id est Aenea cum suis. 

10 549. Loi/Gos pro 'multos^. 

551. 3ILVIC0LAE FAVKO DRYOPE QVBM NyMPHA CUEAKAT FaU- 
nuR hoc loco <juidam maticus intellegendus est, non deus, sicut 
anpra Anxyr, quem legimus lovem. alH Fnuni ftUiim, sed anteguam 
Faunus in ileorum immcro nidpt^eiur. non nuUi etiam nympliiiin 
15 noii deara voluiit, sed graeee sponsam dictam, vcl guae recens ««j 
sit, ne incredibile sit ex duobus uuminibus procreatum esse mortalemij 
quamquam haec numina secundum Aristotelem aliquando moriantur:i 
«owi et Eryx. Veneris et Neptuni filim, ab Hercide ocdsus est. 

522. ILLE KEDVCTA id cst louga, ut <VI l<)^y interea vidi 
io Aeneas in valle reducta. et intellegimus protenta basta Tar- 
quiti arma esae inpedita. alii U'educta' retro acta dieunt, qnod non 
proeedit. 

553. iNPEniT noR permisit usui esse ad protegenihtm Tarqtiitam. 
555. oETrnBJT TERRAE Itoc est in terram. 
85 556. SVPEH BAEe iNiMKo pei;tore fatvr qu^eritiir qttid tanttim isle 

commiserat, ut sic saeBiret Aeneas? sed tAtqtw de tnortc Pallantis obi-. 
citur dolor. 

557. I8TIC NVNC sarcasmos est, id est hostilis inrisio. 'istie' 
aiitem pro 'hic'. /ins te optiua uater tttrvm vcrc mater, an 
ao patria? 

4 adrogabat] (trj fiiy' eriijjs add. Fabricius. cf. Soph. Ai. S88 iitjdiv iicy' 
t^Jttfi y 5 CorintuB JJaniel CormthuB Commeiinus \ 6 exaequaaerat se M | 7 qai- 
biia] j> quibufl A || H ant ferebat add. Saniel. elevabat autetn . . . cnm snu 
in dextro Floriaixtuis margine a manu recentiore scripta sutii U 11 faunua gni- 
<lam hoc loco F j 12 intclleKendutn F \ nun] nam F |j 13 aasyr F \ 14 etiftm] 
et i^ 15 eeJ om. LJl (add. l) ]| djctam Hponeam M || dictnm f g 17 quamqnam] 
qnftndoqne B | aristotilem AHF ariatotelen IjH P moriantur] perire credan- 
tuc F\ 18 Neptuni] nnptnm F \ 30 tarcjti ASRL tarquito 11 turquiti F | 
23 ad iHPEDiT B. g. (t. non permittit UHiii esse ad ee protegendum T || larqui- 
nium i<' II 34 ad dbtvkiut t. s. «. deicit in terram 7 || !5 ad iniuico v. v. a. v. 
irato. et hoo dicendo expricoit irati personam. et haec omnia morte paJlantis 
agebaotur T || quid] qd F | 26 seruiret G \ 28 iatisc 11 ibta Ji || sarcaismos HM 
arcaUmoa F\\ inriaio] homeri eet neraue (II. XXL 122) ^«a«fl-iif 
ufyha Srinov add. I) | ail ibtic s. v. faic T y 29 lui o 
inatec aut patria terra T 




COMM- IN VEEG. AEN. X r)4li-6e4. 



449 



558. PATBio SEPVLCHRO aiit etiaiD hinc appareii, Faunnm ho- 
[ minem fuiBse: aut, ut quidam volmt, potcst hoc ad tmtmn r^fern, 
f H^ dieat Acneas quod mater eum sejxlire non imsit in sui palris mo- 
I itummtis, id est in avi nus matemi. 

559. ALiTiBvs FERis aaQxaipdyois oiavots' Plautus avi me ferae 6 
similem faciam, ut jiracdicas. 

560. INPASTI ita avidi, ut semper credantur inpasti, sicut de 
harpyiis dixit <^1II 317)> et pallida aemper ora fame, (juasi fame. 

561. rRWA AatnKA qui agminis erant pritni. 

562. FosTKmr^ ifVAu Fv/.i-vunrE CAUEHTEU fiiJpum ^av&ov. horutn i<i 
in catalogo meminit. 

564. AVSONIDVM pro 'Ausonidarum', sicut 'deum' pro 'deorum': 
nam 'Auaonidum' a (^enere feminino venit ut 'haec Auaonis' et 'liae 
Ansonidea', 'Auaonidanim' vero venit ab eo qnod est 'hic Ausonida 
huius Auaonidae', TACITIS BmsAviT amyclis inter Oaietam et 16 
Terracinam oppidum constitutum est a Laconibus, qui comites Ca- 
atoria et PoUucis fuerunt — cuni Glauco, fUio Minois, in Ittdiani 
venerunt et misti cum Ausotiis — et ab Amyclia, proviaciae Laco- 
nicae civitate, ei inditum nomen est. Lacoues itaque isti cum se- 
cnndum Pjthagoream eectam a caede omnium animalium abstinerent 20 
— unde luvenalis <^XV 173> cunctis animalibus abstinuit qiii 
tamquam homine — et ex vicinis paludibua uatas serpentoa occi- 
dere nefas putarent, ab iJBdem interempti sunt: iinde Amjclas ta- 
citas dicit, id eat Pythagoreaa: nam Pythagorica virtus est quin- 
quennale silentium. Cieero proptcr nimiam motiesfiam ptirissc illos ait, 26 
dum a finilimls accipiunt initirias ct lacctit eas. est et alia expoaitio: 
cum frequenter falao nuntiarentur hostes et inani terrore civitas 
quassaretur, lata lege cautum est ne quis umquam hoatis nuntiaret 



G Plantns] Captivi I 2, 14 



1 hic ASR II 6 capU) <)"ir(iic nilu>c F sapxoipiiyoie ofviaig Daniel olavotg 
ego I 8 arpiis ALIIF arpjis JiM I ora famae L ora atime F \ ftuaai fame 
A.8M.lx quaei famae R quaei prae fame H quasi de tauie !•' quasi famclicae 
Fdbrieim. cf. tleTr!. ad Aen. III '218 || 9 (ui vKmi. a. g. v. qui primi erant a^i- 
nia id est praeuipiii et praeetanteH uirtute 2'] f-vlvau F\i 10 ad fvi.vvuuvg b. v. 



\ ont. F\lbhnii\s\ et Wic Fii>uci.iM ALU itict.it Ji 1i ca.ietem A S M \\ et Tdr- 
I racinani om. M ] 10 tivrracinam AS teirecinam L terraecinam if P IB expteta- 
tur et miHti aunt cuni AnBonibna 1 proainciae saae laconicae F { 20 phitagori- 
aam Ij proagoream Tt pitagoriara F || 21 unde . . . homine ow. f || a cuoctia 
ABMl y se abstinuit ASM || qni AS: quia RLll, om. Ml || 23 homine] homi- 
nes AS, om. ELH, ab hotniuibus Ml U et (wi. RLII (add. 1) || ei vicinia] a 
tacinia F || notoa R natoa L || 2,<l nmiclia tacitia M | 26 uimiam F | illo F |, 
2G et tacentan F || 27 inani teirore] iara iai errore J^' || 38 qnassaTctar] con- 
cnterefur F 



450 



SERVII 



adventum. postea cum vere hostis Teniret, nuUo Duntiante, ex itt 
proviao civitas capta est: unde tacitae Amyclae dictae Bunt, quodil 
periere silentio. Iiiuc est quod ait Lucilius mihi necease esi<f 
loiui: nam scio Amyclas tacendo perisae, vel 'taciHs' de qui-H 
B Im taceakir, id cst ignohiles et non dignae aliqua opinione: vd hgpal-t 
lage est pro Hpse iacitus'. 

565. AEOAEON QVALis ipae est qui et Briareus dieitur, Cadi^ 
ct Terrae filins. alii hmw ex Terra et Fonto nuhm dicunt, qui habuH^^M 
Cotbm et Gygrn fratres. hic contra Titanas Tovi adfttisse didiur, «e^J 

10 ut quidam volunt, Satumo. lexKH pectoribvs absisse Asperl 
dicit, ignem liunc aiiimac intellegendum calorem, venientem eatM 
ferocia, ut sit 'cum vim suae crudelitatis efflaret', ut in georgicisM 
<n 140> spirantcm naribus ignem de equo. alii iguem hunc ful-i^ 
minis volunt, ut sit 'dictum quemadmodum in primo <(44> illum] 

15 expirantem transfixo pectore fiaramas. aaue notandum 'ignent^ 
arsisse', cum igni alia res ardeat. 

567. lovjs cvu FvimNA costha qiiia didtur flammam emis 
btis suis contra lovis fulmen. Sotnerus nihil dicit aliud, quam c 
/um inanus enm iuxbuisse et aaxilio ewnt lovi adversus Nepiwnt» 

10 lunonem ef Minervam fuisse. et forte aui suum ignem, aut lovis i 
ceplMm spirasse pro eo, vt sit 'conira' non adversus lovem, sed s»w»*^ 
liler, a pari, ut Terentius in Adelphis in capite comoedlae ^I 1, 35^^ 
ille ut item contra me habeat facio sedulo. 

568. eAtuBvs id est inter se par^ts. 
85 569. Bic ut uon unam manum putares: namque ad hoc pertinet 



S LucilinBl tale. adscript. SXVI Muell. ef. Bibbeckii adnot. ad Afran. Pro-^ 
.10? cum achol. ad v. 665 et 567 cf. Luct. Flac. ad St&t. Tfaeb. n 696 )p 
EoTneras] 11. I 403 



1 poatquam F \\ Tcniret oin. Lll {add, !) \\ 3 hinc . . . Luciliua] nnde lnci--J 
liua ait Ff eet om. H i i eico H\\ amiclas liLF miclas If || ad TAcn 
H. d. dt! quibus . . . pro jpae tacitoB nojcena T j nel tacite f || 5 teceatnr F jfl 
et indignae T y vel] el f J 7 Briareuaj hometUB iv to (tic) d iXiaSos (408) J 
BeitJpefD» Kaiiovat Q-coi, avtfpte Si ze Tiavrts Alyaiaiv' in marg. add. D. ' 
ia VI. (287) 'et ceatumgeniinUB BriareuB' add. Fabricivs \\ 8 ponte F | 9 C 
tum scripsi: ooenm F || gigeu F | 10 ioneh aubisse in peL-roRiuTs F Q AnasB . 
ARBisBs Asper] AriBtaeuH Ji \\ 11 aniniae] auime RH ua. nimiura F na* nimi 
Baniel, inde natJTum Masxiicius animae nimium Burmannus | calorem] < 
calare // Q 12 auam F || afflaret L || ut . . . de equo| iio» edidit Vaniel. n _ 
tanri apiranteB naribuB ignem Verffilivs \\ 16 alia ardeant F \\ 17 emiBse F I 
18 loTia Magmeitis: ionem f || 19 cum F\\ 20 ad v. 667 in marg. quidam !» 
tellcgnnt aat eanm aut iouia ignem acceptnm spirasse nt ait contra non an' 
ueraUB aed aimiliter id eat a pari quia secimdum fabulam ioui dicitur a^in 
pngnauti contra titanaa 2' Q 21 Bpinisae pro eo] intellcgcnduB est vet fingitu 
vel simile gtiid videlur siipplendum esse. et forte ait aut (l. SO) SclioeUiiu | 
T: nla F noBtrti Haniein 24 ad pakiijtb «. v. intet se T 



COMM. IN VERG. AEN. X 565-587. 451 

ES^paratio, ut iiitellegamus, eum multittidinis vice dimicasse. 
AEiTT autem hic vafdr. saevit, alias saevire dcsinit 

570. iNTEPViT MVCBO iiiiuia scilicet caede. 

571. QVADRiivoES propteF homoeoteleuton noliiit dicere 'quaJri- 
iugoa', et contulit se ad aliam declinatioiiem: nani et 'quadriiuges' 6 

' et 'quadriiugos' dieimus, aicut 'iiiermia' et 'inermuH', 'esanimia' et 



572. ATtfVB iLLi equi seilicet, nam ad superiora retulit: qaod 
Bciendum est ease vitiosum; iuterposuit enira 'adveraaque pectora', 
LOMQE QRADIENTEU loDgis gradibus incedentem: et est militaris lO 
f inceasus. aut e htiginquo. 

574. EFFvsDVNTdVE DVcEM et hoc loco aniisit occisum, ut supra 
<545> Dardanides contra furit. 

575. BIIVGIS erit nominativus 'hic biiugus*: nam aiias biiugibas 

I faceret, si esset tertiae formae ab eo quod est 'hic biiugis, buius 16 
agis'. 
579. ADrERBAQVE maEns hoc cst admrsiis ipse cuin liasta appaniit. 
, et bene 'ingens' visus, cum adversa hasta minarehir. 

581. NON DIOMEDIS EQVOS NEC CVKEVM CERNI8 ACIIILLI8 duOS 

obicit a quibus est victus Aeneas, nec tamen usqueqnaque: nam ao 
eorum impetua evitavit. 

583. vESAm hic poeta adfectionem suam accommodavit dicendo 
'vesatio'. 

585. DICTA PARAT potest legi et 'dicta parat contra'. 

58G. rKONVS pendens 'pronus' nomen est, nam et comparatur, 25 
ut 'pronior'. si autem participinm easet, fieret vitiosa elocutio sine 
interpositione comunctionis. 

587. ADuomiT praeterito praesenti. proiecto extento, ut <;ill 
699]> proiectaque saxa Pacbyni. proiecto] id cst ante iaclo. 

2 ad DESAEvrT s. v. hoc loco ualde Ba.eiiit T \\ i qiin,draiugOB dicere F \\ 
& contnlitqae 3f [ se ad alitim . . . dicimns om. LH (add. 1} || qaadriingOH et 
qnadraiiigis F || S inermeB et inermOB ASMl inennna et iaermis F [ exaninieH 
et exftnimoB A S MI exanimua et exanimiB F || 3 DBm et superiora L H {corr. J) || 
6 nitium BLH (uitioBum T) | pectora] alibi (VIII 207) 'praeatajiti eorpore tau- 
roB aveiiit, totidem forma Huperante invencaB atqne hos wld. Fabrieius \\ 11 
ioceagas] et est bomeri nt ftax^a neo^i^dg add. D. cf. 11. XUI IS | aut loogin- 
qno F, correzi || 12 a<l EPPVsnvsTiiVE s. v. etfusum in hoc loco et lam occiaiim 
deberaUB intel-legere T || misit F, eorr. Daniel |[ 15 Bi csBet focmae tei-tiae decli- 
nBtioiuB ut hic biiugib; hnina biiugiB faceret .F || 17 ori v. 579 aduersa basta 
id eHt ipge adaersua T |[ adaerBas F | basti G || 18 visus cnm adversa Cointne' 
IiHiM: nauH cum ad diuecea F || 20 uBqne LH (qoaque add. i) K 21 impetus] 
tempnB F | 23 viehano G |{ hoc F, corr. Daniel \ adfectatiouem Danitl y 23 nae- 
sano G \ 24 para H pacent F. didt Sereitis el post parat et post contra di- 
Btingvi posse [] 26 locutio LF (elocutio 1} H 28 praeteritum pro praesenti Mas- 
CiciiM p extento ASMF: intentq HH estento L, sed ex iw ras. 1. cf. scbol. 
Dan. ad Aen. Itt 699 D 29 ad pboiecto s. r. intento nnU- iacto T 
SsrTii oomm. VdI. II. Paac, n. 3{) 



592. LVCAQE NVLI,A TV08 CVBKVS FVGA SEQNIS EQVOHVK^ 
PRODIDIT A. V. V. E. H. V. haec adlocutio contraria est superiori, 1 
iioc enim continet: obiecisti inilii quod sim et a Diomede et ab 
Achille conversus in fugam; te vero, o Lucage, oec equoruni tar- 
b ditas prodidit, quod mihi coutigit cum a Diomede occisus est Pan- 
daruB qui in eodem curru dimicabat, nec aliqua umbra equi tui 
sunt territi, quod factum Baepius in Homero legitur, sicut ct paulo 
post <643)' Tumum agit imago bella deserere. potest tamen et ad 
illud referri quo tempore eum ab Achille nube cava Neptuuus eri- j 
10 puit, ut in quinto <;808> commenioratur. potest ei ad alittd referrif i 
qitod Niphams paulo anie <570> ab equis suis prodihis est. 

594. ii'SE K0TI8 8AI-IBN8 sarcasmos est; nam per i 
dictum est, qni non morte dciectits cs: ille enim vulneratus ceeiderat. 1 
'rotis' mkr>i curru, a parte totum. 
15 598. aiNE permitte, relinque, patere, id est OvyxwQrieov. 

GOl. LATEBiiAS ANiMAE VECTVS definitio est pectoris, id esl i» 1 
quo aninM latet ct coniinetur, 

602. EDEBAT quasi ad spectacidum: unde et munerum editores . 
vocantur. fvskra caedes, ut <II 3t51> quis funera fando explicet 
ao 603. TORRKNTis AsivAE notmdum qmd 'aquae^ addiderit, mim ab- 

solute 'iorrens' dicattir. 

604. ifonE FVREHs exposuit superiora epitheta. takhfu ERviii'i-!fT 
solutam obsidionem ostendit 

605. AsoAsiva evEH syllepsis. est ordo: Ascanius et inventiis; nam J 
36 'obsessa' et ad Ascanium pertinet. 

008. VT BEBARE ut arbitrabaria , verum eat qiiod Troiani Ve- 
neria virtute nituntur. et dictuni est per irouiam: nam superfluo 
quidam banc oratiooem simplicit^r dictam volunt, ut re vera dicat 
luppiter per se uibil posse Troianos. quod falsum est, adeo ut 
30 lunonis oratio ad ironiam, nou ad simplicia verba respondeat. 
NEC TE 8ENTENT1A FALLIT hoc per parentbcsin dictum est. 

1 ad AtustB (t). G91} s. V. acerbis daris. et boc cum dicjt babitnm futiiTae | 
QrjtioniM oateodit 3' || 7 et D/tniel: a J'' || 8 agit RLIi: cogit rdtgu» H 9 
ota. MLRM (add. l), cauBa F\\ 10 ut om. F|| coinmemorat ii' || 11 nifaei 
palilo F I 12 sarcaismos eat qui dod morte deiectiia oet nam per e. n. s. F. 
verborum ordineta «nendavit ef ee pro est acripsit Miueieius \ IG ciNXkpbiicaN A 
C)-KxU'FHCON SM ecYMWpHcoti RH assiwphicoK h CYBXii'pic -F [| 16 est ante 
pectoria om. BHM \ ad UTiunAfl a. s, c. in quibua aoima latet et continetnr 
T II 19 ad vvNERA g. V. Bcilicet caedes T | caedis F g 20 sdiol. ad e. 003 hab. T || 
21 torreus absoliite T || 22 epitbea F (epitbeta G) || ad eevmpvnt «. v. nanc 
oatendit solutam obeidionem X || ad v. 604 tn marg, sillemaia, s. n. GOG talis 
eat ordo tandem erumpunt aBcaniuB et inuentuE et castra relinquunt ut obBeaea 
nd aacanium referatur T j 24 «jllempEia F BilleniHis G y 26 ueneiiB utontar > 
auxilio .F [ 27 EiiperSue F Q 2S haoc orationem uoluut dictani Biraptici 
29 quod] quia F^SO respondent AH responderit It reBpondeant IJ 



COMM. IN VERG, AEN. X 592-617. 453 

609. viviDA idest fortis, ut <V 754> sed bello vivida virtus. 

Gll. cvi IVNO SVMMISSA humilis. et quia intellexit obliqua 
Troianorum aecusatioue inpuguari auuni pudorem, etiam jpsa re- 
spondet oblique. 

612. TBiSTiA vel guae tristem faciant: veLquae severa: Teren- 5 
tioB tristis veritaa ineat in tqUu atque in verbis fidea, iteni 
contra Yergilius furias amnemque severum, id est tristem, 

615. QviN ut noii: nam confirmativa particula eat. guidani 
hunc ordimtn esse volunt: namgue si mihi, guae guondam fuerat, vis 
in amore foret, non Iwc mihi negares, quin possem pugnae subducere lO 
Tumwn. aUi hoc genus elocutionis aceipiunt, ut per ea quae per pa- 
renthesin posita stmt, reliquo sensui occurratur, non his guae primo 
posiia sunt: hic mim ad Hlud guod insertum est 'non hoc mihi nam- 
gue negares omnipofens' 'guin et pugiiae subducere Turmm et Bauno 
possem incolumem servare parenti'. alioguin dempta }iac parenthesi, 16 
non congriiit primum cum postremo, si ita dicas 'si mihi guae qmn- 
dam fuerat guamque esse decebat, vis in amore (foret), 0iin et pugnae 
aMucere Tumum et Dauno incolumem possem smsare parmiti': Plau- 
Uis m Cistellaria is servus, sed abhinc annos faetum est xvi., 
cum conspicatus est primo crepusculo puellam exponi. 20 

617. NVNC PBRBAT TEVCEISQVE PIO DET 8AMOVINE I'0ENA8 
ductus est; uam nou agit ut pereat, sed magis favet eius saluti: 
nam statim subicitnr, cur indigne fiat 'ille tamen nostra deducit ori- 
gine nometi', ut in secundo <103> iamdudum sutnite poenas, hoc 
Ithacus vclit et magno mercentur Atridae. quod autem dicit 36 
'pio sanguine', Aeneae emii latenter exaequat, qui ubique inducitur 
cultor deorum. 



6 Terentias] Aii.h-- V a, 16 || 7 fnriaa] georg. III 37 | 18 Pl.Lutua in Ciatel^ 
laria] Caain, prol. 3'J 

■1 Bed] aeao 1£ sit F|| 2 intellegit F\\ 3 troianornm ex acciisatione AS J 
ad TiiiaTiA s. V. aeuera uel quae tristem Ikciunt 7' D S ueritaa Hhri, tiisi qitod 
acaeritas ( || in om. F \\ atque . . . fideB om. F \\ fides H: fidena EL, oin. A SM \\ 
7 e coDtra F || aergilius F | 9 non om. L || nam] iain S, om. H \ firuiatiua L 
affirmatina eulgo || est] non est AS || quidani . . . pueliam eiponi hab. T || uo- 
lunt esse T \\ quandam G \ fuerant F || 10 amore] mare F \\ foret) fuiBBet T \ 
necarea F|) aubduceretur nam Vf, II per parentliHBin T: pareutbeaiB F paren- 
theiiDanic; in parentheai Coniinclinus J 13 non] nam F\li oninipotena] accom- 
modatur supphndum videtitr. dic enim (i. 13) SehoelUva || 16 empta F || pareuteai 
!r I 16 primo F ] bI atUe mibi om. G \\ 17 uis in amore T inata F (prluut ex uia 
i. a.)| IS cieteUariuB aeruua V ciatelUria Bei-ana T |j factuB 7 U xvi 7 xui f 
xiii. lianiel \\ 22 ductuB eBt Uhn. cf. Farlwiut. ars rhet. I 5 {p. 84, 23 Halm) 
'gvid egt ductut? qtto modo tota caufa agenda sit.' fortaSBe dnctua eubtilia eat 
scripsit Servim. cf. FortHtiat. l. }. p. 86, 1 'guhtHis gvi est? cum alitid eit in 
themate, aliud in agerUis voluntate'. apud Servium Bermo obliquua, non apert« 
duotaa edidit Fabricius, reUqui Stephanum secuti swnt qm ffEiiiriiids dtiUt U non 
enim F \\ 23 uB (i. e. 'vcslra') F \\ 24 addiidam F 



454 



SERVn 



tU8. ILLE TAMEN quamquam moritarus est, tamen a diie ort ■ 
ginem ducit. nostea divina, id est mt lovis, auf lunonis, awt \ 
omnimi deorum. 

619. QVAKTVS PATEH abavus: nec est coutrarmm illud, r^KOif j 

6 ail SMpra <^76> cui Pilumnus avus: potuit enim fieri ut et avus i 

eiua et abavus a Ptlumno Pilumni nominarentur. ergo per pairis I 

appellationein ostendit cognationem. 

621. REs AETiTERti BHEviTER sic FATVB vhtgm Teges breviter loguentes J 
ostendit <16> Iitppiter haec paucis et <J 561) tv,m breviter Dido \ 

10 vultum demissa profatnr. 

622. Si HOBA PRAESENTiS LETi es lovis concessione quali arte j 
egerit luno, cognoseitur, scilicet ut Turnus posset evadere. 
DVCO morituro. 

623. PONBRE facere, vel, ut quidam volimt, conatilucrc et deceT' 
16 nere: alii 'ponere' pro 'darc', ut tJXII 878]> haec pro virginitate 

reponit? sane 'ponere' fncere, a\aut Lucilius Homerum aecutua, qui 
ait kXye' f^S-ijxe id est fccit. alii 'ponere' putare, ut solct dici 'pone 
tne hoc fedsse'. 

625. HACTENVS iNDVLSissE VACAT id esi sufficit. ingenti arte 
ao locutua eat: nam dicendo 'vacat' oatendit, supra lioc breve spatiui 

ulteriua bonam stellarum iuradiatiouem Turni fata diiferre non posae: ■ 
unde non ait 'indulaiase libet', sed 'vacat', ac ai diceret: iam undi- 
que in mortem fcruditur Turnus, hoe tantum vacat spatium, id est i 
iniermllum temporis, quasi hoc spaHuni, hic locus est ut pammper 
26 differatur. hinc est quod et sapra ait <472> metaaqne dati per- J 
venit ad aevi. 

626. -vENiA VLLA beneficium, quod te speraa mereri. et duaiM 
hahet signifieationes: quod petitur, ut hic, et quod conceiUtur, ut <^90d>)M 
si qua est victis venia hostibus, oro. 

30 627. MrrARiyE deest 'posse'. an mutatum iri? 



16 Lacilius] ex libr. isc. CSIS ap. Muctl. p. lf)3 || Hi 



] n. I 2 



I a diis HL: ab hiB Af^H ad liia J=' a nobiB M || 2 et iunonJB G H 4 neo] I 
non L i 6 atanua F | g. v. 619 per istins appellationem oatendit cognatioDem. , 
ideo non eet contm.nmn quod alibi dicit cui pilumnuB aaue T \\ S ad rrevitbr 
s, V. bretiiloqnium dat gemper regibus uirgilius T|| fitvs J!'' || 11 artu H aHtu 
Masvieius i 13 posait ASF || 14 ad rosESE b. g. v. quidam intelleguut consti- 
taere decernere alii facere alii dare nt haec pio uirginitate repone (sic) T \\ 
17 d,ATfeeHKei( A A*tEHBB£M S ic|j«oKeK R AFKooKeN L afe eokero iT jreeo- 
KEN M BATEODNKE f || 19 afJ vACAT s. D. aufflcit T || SO Bupra b. b. a. nnllum 
(naUom Daniet) b. e. i. futuram es qno tomi e. q. t. .P'|| 21 bonarum Fabri- 
ciut U differri L | 22 licet F || 23 traditar F || ad tacat s. c. id eet hoc tantnm 
naeat apatiiim id eat interuallum temporis ut parumper ditferatnr T } S8 ad 
VENiA v. 8. e. beneficinm et uenia duo Higniflcat quod petitur . . . uictiB ho '* 
bus uenia (w'c) T || quod ponitur F 



COMM. IN VEEG. AEN. X G18— fl*l. 



455 



628. QVAE VOCE GRAvAiiis quae negas fato; yox emm lovis 
fatum est: Statius et vocem fata secuntur. hoc autem dicit: 
utinam quae negas voce, id est fato, mente praestares. nam si 
lovis vos fatum est, potest aliud fando fati ordinem eommutare. 
'gravaris' autem negaa, graviter fera. et hac elocutione non niai 5 
per accusativura utimur, ut si dicas 'gravor adventum tuum', iil est 
graviter furo, gravor praesentiam tuam: nam et ipa.e aie dixit 'qnae 
gravaris'. aliter non dicimus in hac signifieatione. similiter etiam 
accnsativo caau utimur, eum volumua absolutam facere elocutionem 

et per gerundi modum aliquid dicere, ut 'petendum mihi eat equum, 10 
codicem, byrrum' — hinc Vergilius <^XI 230> aut pacem Troiano 
ab rege petendum, sic Sallustius castra sine vuluere introi- 
tum — nam ai diseris 'petendus est codex', iam uon per gerundi 
modum agiSf sed participialiter loqueris. 

629. HATA firma, perpetua. 15 

631. VERi VANA FEROB id cst Bum veritatis ignara. 

632. ORSA pro dictis et fatis. 

634. NiMBO svccmCTA id cst nuhibus, quia praemisit 'agens 
hiemem': quod nisi esset, eplendorem acciperemue, qui eet circa 
corpua deorum. 20 

636. TVM LEA potest scnsti integro 'dea' detrahi. NVBE CAVA 
erit nominativus 'haec nubes'; nam 'nuba' non dicimus, quod ait 
Livius Andronicus, qui primus edidit fabulam [LatinamJ apud nos. 

638. IVBASQVE propter equinam caudam, quae esae solebat in 
galeis, ut <^869)> cristaque hirautua equina. 26 

639. Drvmi adsimvlat cai'itis hoc ex peraona poetae dictum 
est de Amea, intuentis futura: nam poat mortem in numerum refe- 
retur deorum. inania nec a membris, uec a mente venientia. 

641. OBiTA morte aumpta, auscepta et conpleta: obiri enim 

sajaretmis dies didtur, 30 

1 StatioB] Theb. I 313. cf. Luct. Plac. ad h. 1 
46 D., 3 Kr. || 15 sATi flrnia perpetua] ef. Ibid. or. 

1 qyoi, JlLBjqan.e mii. BLS {add. l) ^ 2 fata. 0111, L 11 \\ aatem] enim F| 
A aLiiid] aliquid exemplaria pleraque \\ fati ordiDem om. f || !> feres ASM ' 
6 adgrauor LH (granor J) || 7 sic] id F, om. LII {aU. l) | 10 gerundnm R || 
ut petendnm . . . genmdi modum om. L (ut petendum paceni troiano ab rege 
peteudnm . . . modum add. !) \\ 11 birrum MJ oergiliuH Fi aut F: ait ASM 
et RII II 12 Sallnstiua . . . introitum om. Sfl ]| 16 FATi AS ( 16 BummitatiB 
ignara II ^ \1 ad obha s. v. dicta T || 21 ad ttu d. s r integro Henxu potest 
sabtrahi dea T. in inarg. idem haee habet caiia. eiouosa concaua et poteat hoc 
de corpoTalibuH et de incorpoi-alibuB intellegi || aenBo i' | detliarahi F detha- 
tai (? I 22 nominatiuus est F \\ nubs] nubia M f 23 hqmna H libias F H Lati- 
nam om. F \\ 26 utj unde eat F \ 27 iaueutia L (intuentis J) innataitiii Mas- 
netus I ferettir Fy 23 anmpta om. F\\ ad mobte o, s t. EnB<,epta [mpleta qnia 
L obiri cucitur proprii 



45C 



SERTO 



042. AVT QVAK eopiTfis o. s. s. '(pMW sotwhVo' pTo 'qualta vnsomnitfif^ 
guae per sonmuni videmus. 

643. EXVLTAT 'exultare' est gandere, et per se plenum est; 1 
nam 'insultare' est irridere iQimicos. et diciinus 'insulto tibi', licet 
5 Salluatius dixerit multos ab adulesceutia boiioa insultaTerftt: 
quamTJs possit illic alia esse significatio, id est in niultos bonos 
insultaTerat, boc est impetum fecerat. 

(i44. INRITATQVE viRVM TEUS idco hac arto agit luno et ima- , 

giue decipit Tumum, quia si ei ex aperto fugam suaderet, more | 

10 Tiri fortis ille fugae praeponeret mortem, cum praesertim ipa 

sequentibua dieat -(SII 646]> usque adeoue mori miaerum eat? ' 

648. TVRBIDVS elatus adrogantia, tumena. 

649. PACTOB mmc passivum, ut 'pacta pitella'. 

650. TELLVS QVAE8ITA PBR VNDA8 sic alibi <^XII 359) en 
15 agros et quam bello, Troiane, petisti Heaperiam metire . 

iacens. 

661. V0CIFBRAN8 SEQVITVE sequens clamabat, non ante dirit I 
et sic eat secutua. 

652. NEC FERRB viDBT svA GAVDiA VENTOS proverbium eai | 
30 'venti ferunt gaudia', id ost laetatur incassuui: sic supra <^IX 310^ j 

sed aurae omnia discerpunt, item «(XI 794) partem mente i 
dedit, partem volucres dispersit in auras. 

653. FORTE RATis descrlptio per parecbasin facta, non euini 
R superioribuB pendet, sed ante dictis adiuugitur, ut i^VlII 416> 

25 insula Sicauium iuxta latus. has autem descdptioues esse aptaa 
et raras convenit, sicut etiam Horatius docet in arte poetica, dicens 
<15) purpureus late qui splendeat unus et alter adsuitnr 1 
pannus: sunt enim ornatui. crefidine SAXI crepido est abrupti 
saxi altitudo. crepidines ctiam teniplorum dici ipsos svggestm, in gm- 

30 bits aalcs sunt conlocatae: et crepidines viarum, id est ipsae eminentiac 



Isid. 



Salluatiua] bist. ioo. 83 D. 60 Kr. || 28 crcpido est e. q. h. ap. Serv.] exBcr, 
ir. XVI 3. 3 I 



1 pro] per G || 8 per] pio G \\ i noa inBultare et inridere F Q 6 muUoK 
om. ASX I ab om. B | aduliBcenlja LF adulescia U Q inaultaTerat] SQltftaerat 
2'' |[ 6 qiiamvig . . . inBultftTerat om. F l Bigniflcatioue eoni. UielschitiB [| id eat 
... focGTat oni ItLH (odil. I) || T exultautfrat ..4,^11 6 boc F 19 decepit ^lquia 
ai] quaai HFi 10 fugae om. LSM (add. l) || 16 iaces LF, cotr. 1 1| 17 nonl 
nam LM H 18 et otn. F ) fiO laetautnr K p 81 diaoropant F P 22 uolucris LF 
nolneng M | 9S x^arebaain RH parentesin L (ecbaain 1} parechaain f | 34 k 1 
om. ASM {add. a) \ 26 pt] sed H || aicnt . . . poetica] aicat etlam in arte poa> I 
tica acnt aratiua docet i^|| 27 adHuetur F || id ad v. 653 in marg. ctepidtn 
dicuntor etiaro auggeslaa id ett eminentia loca in quibus collocantur aedea. 
altitiidinea uiarum deutera leiiaqne dicuntur etium crepidinca T |j 30 conloco- | 
tae F \ id eatj idcm F 



COMM. W VERO. AEN. X 643-661. 457 

dextrae sinistraeqxfe. sane hoc loco antiptosis facta est propter me- 
triim; 'couiuncta' ergo 'crepidine' pro 'crepidini', sicut <^361> hae- 
ret pede pes pro 'pedi'. esl autent ablativus pro daiivo. 

655. 0S1NIV8 ipse est quem supra <(166> Massicum dixit. ergo, 
ufc diximus, [ai] Oainius proprium est, Masuieus appellativum: licet 5 
poesit fieri ut duo nominEi uuius sint, ut Numa rumpilius, Alexau- 
der Magnus, Ntimanus Itunmhts <^IX 589). alu volmt nori cundcm 
esse Massicum, quem OsiniwH; nam dttaa civitates mpra commcmorat, 
Clusium et Cosam: et tradtmt potuisse fieri ut hic Osinitts rex quidem 
unius de tnemoratis fuerit civitatibus, sed siib imperio Massici egcrit: lo 
nam et Ritamnetem <IX 325> et Bomubim ^X 593>, quos in duciim 
ordinem non numeravit, reges fuisae dixit. alii hunc postea xaTa ro 
eni>xa[isvov volunt venisse, quia m catahgo cius non meminit. 
CLV8LNIS ORis Tusciae civitate. 

658. TRANSILIT hoG sermoue festinantis celeritas indicatur, 15 

659. vix PKORAn asynddon: sie cnim mcUus. rvmpit satvb- 
NiA FVNEM debuii dici 'cum mmpit Satumia funem', ut <I 34> vix 
e conspectu Sicttlae telhiris, cum luno aeternum servans. 
ideo atitem 'ruvipit', ne depreheaso dolo Turuus ad hellnoi rediret. 

660. RKyoLVTA PEit AEiiroRA NArEM hj/pallage est pro 'revolutam 20 
navem'. 

661. ILLVM AVTEU AENEA8 AB8ENTEM IN PKOELIA POSCIT sic 
melius, quam sicut non nulli volunt — Vrbanus namque sic legit — 
'ille autem Aenean absentem in proelia poscit', ut 'obvia multa 
virum dat corpora morti' de nautis in navi inventia intelleganius. 25 
quod non procedit; nam absens dicitur qui recedit: quod nunc Turuo 
ooDgruit, non Aeueae qui iutereat proeliis, 'ille aatem Aenean' 

4 ipse eet e. q. 8.] ct Macrob. Sat. V 16, 7 



1 deitra F \\ hoc locol hoc A A' hic Fa \\ 2 crepidioia HF U 5 ut diiimQB] 
ut Bapra dixi F [ sl om. F. fortaase orgo, ut disimus eaprn, Osinius e. q. s., ut 
ai ortittn sit ex s. (" 'mpra') || est am. LH {add. l) || 6 poaaet F || 7 Magnuu] 

?aria F \ qnidam uolunt . . . non meminit hah. T {| 8 qmoBinium G || coBaam 
'|rei qiiidcm uaine BanUl: rei quidmuniuB F rox qd miDimuB rU 10 ciiii- 
tatibna 3': ciuitatia F\ 11 ducaiit F\ 12 hanc F| 13 quia] quii F || 14 (.'t.v- 
BiNcsl osiKiTa H 11 ciuitatem L {corr. J) ciuitatis F || ad TttKpiuA (u. G66) s. v. 
aut feBtina ant re uera trepida r || 16 ad evui-it s. v. cam T \ 18 ej to F I 
19 in bello F Q 20 B. v. 660 quldam QoluDt b]rpal]a|;en hoc loco oon per ae- 
qnora reuolata sed leuolntam nauem T || 22 eic meliua . , . pOBcit om. II | aic 
.meliua . . . intelle^amus] eic metius quom aicnt uonnulli uolnnt ille autem 
aenean abaentem lu proelia poacit ut eicut urbitUDB obuln iitulta itirum demittit 
eorpora morti de u&uibns inuentiB inteUegatur i^' U 24 aeneam ASM Q poacit 
. . . non prooedit] poacit, ut quaai ad Turnuui posait referri. onvu hvi.ta viiivu 
nMCiTfiT couron* HimTi Quod Vrbanus dici arbitTatur de nautis in navi inventia, 
Don procedit FiArieius || nbuiam AHM (corr. a) || 25 in] de L | 27 ille autfm 
Aenean . . . corpora moiti haud seio an secludcnda sint. nam :'<ervianac fx- 



458 



SERVII 



legtint, t ^mo si ita est quia Aeneas 'multa virmi denuttit corpora 
morH'. 

665. MEDiO ad mediuni. tvrbo via venti. 

666. lONARVS RERVM id est artis per qaam eva»erat: hoc est i 
B iiesciens hoe pro salute sua factum, idcoqttc et "iwjrattts^, nam ct queritur, 

668. OMNIPOTBNS GENITOR duo BDtotiomasiva pro uno proprio, 
ut ';II615> Tritouia Palla.s. tanton pro 'tautouc'. et conetat j 
imitilatas partes orationis acccutum in eodem loco Iiabere, Ju quo 
etiam integrae habuerunt: nam moria, id eat miuores particulae, ut 
10 ut 'que, ne, ve, ce', quotiens iunguntur aliia partibus, ante ae acc 
tum faciuut, qualialibet sit syllaba quae praeeedit, aive brevis t 
longa, ut 'musaque, huiuave, illuece, tantone', adduce, dedvce: et haec i 
niutilata aimiliter proferuntur, aeilicet sub eodem aecentu. 

670. qvo FEROR? vsoE ABn? bene variavit adverUa et prmotnina. 1 
16 (JVEMVE REDVCIT? ' qucni' qualem, ut <\X 479)> hunc eg 

Euryale aapicio? et quasi ueaciua sui eat in tanta rerum per- 
mutatiooe. 

671. LAVRBNTiSNE ITERVM M. quasi deliberatio est. 

672. QVID MANV8 ILLA viRVM? syllepsis per genua: nam a 
20 mauu, id eat multitudino, ad viros, a fhmnino ad masculinum, tran- 

situm fecit. trffo fguratum et per genus et per numerum. est autem.\ 
mira defectio, id est quid dicuni? 

673. uvosvis :iKFAs Asper 'qiiosnc' legit et adnolavit 'ne* pro ' 
quasi expletiva partictila. 

35 674. PALANTE3 VIDEO intellegimus euni non longe a terra | 

fuiase: nam quod ait aupra 'medio fert aequore', ut diximus, 'ad I 
medium' accipiendum est. aut quia medium dicitur orane quod est ] 

positionis argumentum iteraTi mdetw, quod primo in margine scriptwn tum ipH A 
scholio iidiunctum esee autpicor. |[ aenea F || 1 quo ai ita est F quosita est ff I 
qnod Bi ita eat Commelinus quod ai ita est, qai Aeneas . . . morti? SehoelUua J 
quod frnBtra est ego. Masvidus haec edidit Itli anteDi Aeneas legnnt, quod ttal 
oet qoia e. 9. s. y 3 tvbbo vis venti om. LH {j 4 oij isHEiTVBiiVK s. 9. v. neaoienB 
pro BBitnte suli faoc geHtuni et ideo ooDqueiitur T l[ 6 neacieB JF' ( 6 antono- 
maBiua li antenonia«iua F: ontonomaaia reliqui \ propTio] pOBuit add. tt \\ 
7 TANTo J/f II 9 memoiia ASLB {corr. ni) || 10 ce] se J^ljquotiea R\ 11 ait 
oni. hU II flyllatja praecedat L || 12 hninaue H {probat F. Schoellius de acc. ling. 
lat. p. 140): hiuBue L liaiuBce reliqui \\ iltucce SM: iUno LU (del. [), o»i. re- 
Jiqiti I tontone LJIfi adduce dednce del. F. Schoelliiin 1. l., deduce om. f | et 
liacc] ad liaec F || 13 accentum F H 14 adurbia F l 16 ad lavbemiishk «. p. 
potest eBse geoitiuuB ai aubandiaa urbis et accuBatiuaa T \\ 19 syllempaie est L \ 
nam a mann om, S | 30 id eat maltitudine . . . tranfiitiini fecit] sic locum am- 
Btituit Masviciug: id ept maltitudine ergo n, feminino ad masculinam dicendo 
manuB adiuro (leg. ad itirus, mn. Daniel) trauBitDm fecit F [ 21 facit ASM ^ 
ad nvtD n. I, V. s. V. flgnca eat boc loco iier genna . . . quid dicunt T) 23 qd 
F Q dicent Maivicius || 23 qvuatjVG G l ad «vohvk s. v. ue in boc loco pot^t 
pro eKpletiaa accipi T || a.Bpt'r qaoa neglegit G || 24 eiplatiua F f 2C ild] ant L ' 
ll 27 omnej rOmaoe 11 



COMM. IN VEEGi. AEN. S 666—686. 



4b9 



inter linem et initium, ut <^V 1> interea medium Aeneas iam 
classe tenebat gemitvmqve cadentvm accipio hinc apparet 
de Aenea dictum <;662^ 'obvia niulta virum demittit corpoi"a morti'. 

GT5. 1H& TERRA dolet sibi etiam infelicium vota sublata: ai- 
quidem iu mari cou»titutus optare sibi hiatum non potest terrae. 5 
imam autom terram prudenter disit, quae sustinet et continet iiiaria. 

(i7lj. UlSERESClTE VENTI pro petentis qualitate nonnumquam 
etiam mors videtur esse miseratio, ut hoc loco, item supra ^IX 
491> figite me, si qua est pietas. 'miserescitc' auteni quis ante 
hunc? ab eo quod est 'miseresco' ct 'miserescimus'. lO 

677. TynKrs adoro id est iitxta velcres, gui 'adorar^ adloqui dice- 
latU: nam ideo et adorea laus beltiea, quod omnes eum ctim gratula- 
tione adloqtuAantur, qtti in bello fortifcr fecit. adoro 'ad' vacat, 
et est metri causa additum. 

678, SYRTis ubi harenosa sunt loca syrtes voeantur: ergo 'in- 15 
mtttite me ad saeva vada sjrtium' aut ad harenosa loca, aut re 
vera ad syites, id est ad muudi cstrema, quo me uec fama comi- 
t«tur, id cst td)i me tietm sciat desertoretn esse. 

681. MVCRONE INDVAT aut xar(cj;(>t;ffT(x<ns dixit 'induat' pro 
'feriat': aut hjpallage est pro 'mucronem auo iuduat corpore'. si 20 
enim 'imluere' est vestire, non mucrone eorpua induitur') sed indui- 
tnr mucro corpore, id est tegitur et vestitur, 

682, CHVDVM crudelem, cruentum. ejioat avidilas mori cm- 
pientis ostcnditur. 

686, ANIMI MISERATA pro 'auimo miserata*: nam figurate lo- S6 
cutus est, sicut <^II 19^ o praeataiis animi iuvenis pro 'animo', 
id est illa re. 



15 ubi . . . vocantur] c£ laid. or. XIII IB, 6 






8 boc S (hinc r) huic ^ || ^ aduia H | dimittit Seiviani libri Q 
om. F l tata {de snblata) . . . poteet om. LH i_add. I) [ aiqnideni] mua J'' || 
9 a qaa] qnaai f ] 11 ad volbms vob ttrkvs a. s. o. capiena et desiderana. 
poteet iuteUegi et iuxta ueteres qui adoro alloquor dicebant. inde et adorea 
laus bellic» quod enm omnes cnm gratnlatione qni fortiter feciaset in bello 
allo^iTiebantur Z' | id eat] alloquor add. Magvicius y 12 adoria F [ eum] cum 
Datael | ctim gratulationej cougratalatione F^IS adloqoebantnr eum Daniel 
fecit. alii 'adoro' pro 'oro' nt 'ad' uacet et sit metri cansa additum Jianid || 
16 BTBTE8 MHF I suDt oin. H i 16 me om. AS Q aut re vera . . . comitetur 
ofH. LU {flild. f) I IS dd BEG coNBciA p. s. 3. f . id est ubi neaciat me quiaquam 
fnisae desertorem qnia dcsertores dicebantnr qni deserta militia uagabautur T 
19 cataoreeticoa .Jf catachreaticoa EJIM catachresticuB 1: || 23 lul E.iioATit. s. v. 
compellat. et hoc uerbo auiditaa moriendi ostenditnr T J S5 animis LHi mi- 
aera M D 36 aaini)] aoimia L {corr. I) animua H J auimo] et illina rei add. 
Slephanws et Fabrieivt, et prBestans illius rei add. Maevieiut et qui eum secuti 
mnl I 27 id eet] om. LUM (ndJ. I), pro StetAawis et Fabriciiis. id est illa re 
seclttdtnda cidentur. 



SERVII 



460 



688. AD VRBEM Ardeani. eb iileo eic longG, no ex propinqno ' 

statim rediret, et iit eum adfectua retineret pareutis. 

689. AT lovis INTEREA M0NITI8 HOTimus sacrilegum esae R! 
zeutiuiu, novhnus quoque lovem etiam adhortatum esse alios deos, 

5 ut a bcUo deaiaterent, et dixiBse (.\.\2y rex luppiter omnibua 
idem. quomodo ergo proeedit 'at lovis iiiterea moiiitis'? dicimna 
primum, lovem iustitiae iavere, nou partibus: quod si est, iure Me- 
zentium in Turai locimi facit venire, ut iuatum proelium inveniatur, 
ne uua peuitus stt pars a ducibus destituta. quod autem dicitur, 

!0 sacrilegum luppiter admonere non debuit, nou admonet, ut viucat, 
sed ut poBsit perire. illud etiam frustra quaeritur, quomadmodum 
uumini sacrilegus obtemperare potuerit, cum Mezentium non aperte 
luppiter moueat, sed ei iniciat tale desiderium: unde est <(IX 182^ 
diue hunc ardorcm mentibus addunt, Guryale? an sua cui- 

16 quo deus fit dira cupido? monitis ab eo quod est 'baec mo- 
nita' hic venit dativus; nam et 'hos monitus' dicimus, ut Persius 
<I 7f)> lios pueris monitus patres infundere lippos. scd a 
quarta declinatione nec singulari dativo utimur nec plurali: uam 
unum nomen est de his, qnae licet duplicem habeant decliDationem, 

20 tamen aliquibus eorum casibus propter asperitatem uon utimur, ut 
'laurui lautibus*, cura et 'huius laurus' et 'ab hac lauru' dicamus. 
691. CONCVBUVNT TVKRHENAE ACIES quae specialitcr odio Me- 
zeutii in bellum ruebant. 

C02. f-jv/ ODiisqvE bene repctitur 'utii', ut ostendat cmspirationem 

86 Etniseorum olim Mesentio incumberc. 

693. PRODIT IN AEQVOR extenditur: hiuc luvenaliB -(XII 77> 
quae pelago occurrunt medio loiigeque relinquunt Italiam. 

694. PONTO coutra pelagua: nam dativus est. 

095. riii cvxcTj» i<l est violetifiam, impetum. cm:li<ive ndnmv/i 
30 siail Mesentius odionan et tclonim totius cx^cilus. 
697, PVGACEM veloeem modo, vel fugientem. 

1 et idco iia longe om. LH [add. I) II ^ statim rediret] iioBset in bella 
redire M ( redirent F, et omittem || et ut . , . jiareiitiB om. Ji || 3 novimua . . . 
Meientium] auiira leginius K y 4 adhortatum A: ot ortatnm .b'i/ et bortatum 
MF exhortatum L hortatum H | T primo AHMh' % 9 ana parB veaituB sit F \\ 
dicit RLHff 12 ohtemperare] oboedire F\ potuit RLH^^IZ ei om. f || initiat 
MM^ 16 hic datinus aenit ab en . . . monitD, J^ || ut] ex f || 17 huo i/|| Ijp- 
poa H B 19 nomen est] aingutari datiuo add. Lll i iO aaperitatem] auctoritate 
(«ic) F II ut] Bed F I Sl lauruij^lauri AS H lauru A SLM: lauro BH laura F |{ 
sa mezeuti HF j S3 in bella S [ 24 a<i c. €93 in marg. bene repetit ut OBten- 
dat couapiratioaem etruscorum olim praemiditatam {sic) fuisae contra meEes- 
tium ril uni] cunii F | 25 niezentin G } 27 quod F || longe H || relinqniwit F \\ 
as contr» OM. F | 29 wl vi» c. ». v. uioleutiam, ad misas s. v. im|)etnm T n 
uviiCTA.<<TKii F II 30 totiud exercitua oiit. F |{ Sl iid fvciAijuH s, v. iielouem uel 
fugientem T 



COMM. IN VERG. AEN. X 688—707. 



461 



698. LATAGVM OCCVPAT os pro 'Lat^i os occupiit'. et est 
Graeca ligiira, in Homero ireqaens, ut ai dicas sxQovOtv '^xill^a 
rov jioSa, id eat Acbillem percuesit peijem pro percusBit Achiilis 
pedem, 

699. POPLiTE i'ALMVM ea parte, qua plurimum poterat. fi 

700. SEOSKV sisiT (jui mdneralus nihtl iam efficcre pohtit. 

701. DONAT HABERi': Graeca figura, ut <V 248> argenti 
magnum dat ferre talentum. 

703. THEAso inafer Mimantis. 

705. CI88EI8 Hecuba filia Cissei secundum Euripidem, nam lo 
secundum alios Dymantia cnt. quod autem ait 'face praegnas', 
liaec ratio eat, quia antequam pareret, facem se peperiase vidit iu 
somnis. PAaia ckeat plvs est, qttam si diceret 'face pracgttas fin- 
cmdit paret. vrbe patebna occvbat subaudia Taris': quod ut 
nun diceret, metri est necessitate conpulsus: nam dcetst 'gui', ut sit 16 
'qtii urhe patenia'. 

706. IGNARVM LAVREN8 HABBT ORA MmANTA Scilicet CaBua 

aui; vera tamen eat lectio 'jgnarum', id est ignoratum, qui neaci- 
retur: et est supina significatio, sicnt in quarto <(71> liquitque 
Tolatile ferrum nescius pro 'qai nesciebatur'. alii hyjmUageti 20 
volunt csse, ut sit 'Mimas m Laurenti ora ignota iacet'. 

707. Ac vnivT iLLE antigiii 'ilk' vel magniUtdini vel nobilitati 



18 i^aram . 



iciebatur] cf. Gell. IX 13, 20 eqq. 



1 occupatur exempk 
Hiia^AHJi onada L t,Kvv\ 
egPiocE .wiKEd, 1'iK noi F | 3 pro 



pleraque ] 2 kpoyccn d 



. pedem c 



\ H ( 



iiilf 



dicit inutilem qui nihil efficera potmt iam uulneratua 3' D potuit] c 
Cotnvulinus ^ 8 taleDtum forre dat ZifM||9 imDantiB i" ^ 10 secuiidut 



BegDcm 

F, pOBBit 

lum Euri- 
lidem] eecuudum eripiden AS Becuiidam eripedem F, om. LH {add. l), in 
Hecaba (v. 3) IloXvSioi/Oi 'EtapJis nats yfyets xi]s Kiaaitas add. Stephanus ij 
11 ait om. ASF || praegnaa LHF: pregnantis A pregnacH if MaJ 12 quod F ;j 
&calam ASF |i 13 diceret Danid: dicere F || 'incendit Parin iSaniel, genuit 
Farin Maseicias. Danielem seqwif gui inter praegnas et iuceudit non ntiUa 
interciiliue indicacit. videtur enim interpres de creandt verbo insolentiv» de waire 
poiita dabitasse. itaque perstuuit libi fortaiee sto dixisse poetam , nt Hecvham 
tana Parin ederet siinul ineendium Traiae 'ereaase' i. e. effecisse signifiearet, vel 
Hecubam Paride edito causam faetam esse 'iHCendii patrtae', qttae voces ipsae 
haud Bcio an lateant sub corrttptis 'incendit paret'. cf. Serv. ad Aen. VTI 320. 
face praegnas Parin edit parit co«t. F. Schoellius | 14 occvpat ASF oocvrA- 
B*T ^ I 16 nam tine ralione positum esse moneo. nisi emi. F, Schoellitis || ut 
sit qui om. F, liab. G || 17 ignnruB acilicet F^ 18 ignorum ASMH'^ 19 BOpina 
jIS U in qnarto liqaitquej io qnarto libro ut quae {que M) ASM^ 20 ad v. 706 
tn marg. quidam uolunt ease Li^palliigeu hoc loco ut ait at mimaa in laurentis 
o» ignota iaoet T || ypallagen F || 21 nt] ant F, ait omitCens U iacet] iUe graui 
add. F, quibus terbis suum locum dedit Daniel | 22 ad v. T07 tn marg. ille. 
anliqni boc pronomen magnitudini nel nobilitati Baaignnbaiit T || magnitudine 
G II oobilitato F 



4r>2 SEBVU 

ailsignabant, ut <I 3> multum ille ct tcrris et <XII 4> Poenorum 
qualis in arvis saucius ille gravi. 

708. ACTVS coaetus in retia. 

709. DEFENDiT tesit, ut hic inihi (Jum teneras defendo a 

5 frigore myrtos. vesvlvs mons Liguriae est iuxta Alpes. Li- 
guria autem cohaerft Tusciae, de qua fuerat Mezentius: uude satia 
est; congrua comparatio. sane tle lioc Vesuio qutdam duo flumina, 
Jihodanum et Fadum, nasci dicunt, </uorum unus, ui est Bhodanus, 
in TyrrheHum tmre, altcr, id cst Padus, in Adriatiam fluit. mvl- 

TOSQVE pro 'multosve': non euim vitiina est palus Laurentia monti 
Veaulo, ut possit unus idemque aper inteilegi. sane lavbentia 
pro 'Laurena': nam vera et recta derivatio liaec eat. 

710. PASTVS pro 'pastum', nam supra ait 'quem': ergo antipto- 
sis est. 

6 7n. iNnoKRViT AKHOS id est arniis inhorruit: aut certe in 
armos horruit et eresit saetas. 

712. iRASci dccst 'esl\ 

713. TVTis CLAMORiBVS praeter periculum: iti est ipsi tuti. 

714. IVSTAE iBAE quilms qiiasi odinm est propter iUud <V11I 
485^ mortua quin etiam iungebat corpora vivis componeiis 

manibusque inanus atque oribus ora. 

717. CVNCTATVR disponit se per omnes partes. tergo scuto, 
ut <IX 4I0> et venit adversi in tergum Sulmonis. 

719. CORYTHI DF. FiNiBVS Corjthus est et civitas Tusciae, et 
5 mons, et rex, pater Dardaui: unde nunc ad quodvis potest referri 

'(fc finibus Corytln'. 

720, GEAIVS HOMO oriundo quidem Graecus, sed qui nunc de 
T\i8cia TenisBct ad bellum. 

731. MI3CENTEH pcrturbantem. 



4 Mc mihi] bnc VII 6 | S2 teboo acnto] cf. Noii. p. 414, 8 M. 

1 Hignabuit G \ fi an&nuB -F [) 4 hnc Vergilius Q & Qesnlns mons eat ligii- 
riae aDtem iaita F H est hab. M \ T est Batis coDgme F | ad ve^tlvs q. p. a. 
«. f. rl in marg. iqodb liguriae. de boL- moDte dicnDt qoidam rhodaaum et 
{ladam priDcipinm Bnmere qaoruiD rhodaous defluit in tyrrbeDam mare padns 
in adriaticiun flnit T | B nae F naeci lianUl | 10 maltasoae F \ palns] pan A I 
monti] a mont« F | 13 nam haec eat uera (uera et Daniel\ recta derinatio F. 
celcTunt scholium ad uvttuiTU post anttptaaiB eet hnb, Serriani libri | 13 pro 
pastuB LH (corr. Tj [ IB et . . . aaetae] per quod erectss sntas {tie) accipimaa F J 
17 ad vmrvs s. r. acilicet CBt r| 18 propler periculum SL g ad Tvrianvm ». p. 
ipsi tuti J ] 19 ad ivsrtK s. r. quibas eat quMi odium T \ qoaBi qnibna F \\ 
illud om. Ff 83 iDtvgrnoi AM (corr, a) \ ail dicbe.iiiuis s. r. seniena. propriB 
infrendene dicitnr dentes inter ee comprimens qoia proprie frendere est den- 
tibnn frangere T | 25 pater dardani lei f | qaomis AH qnouoiB ,H | SI qai- 
(lom F I S6 aeuit R 



COMM. IN VERO. AEN. X 708-737. 



463 



722. PYEPVRETM PENNia galfam significal purparcas crtstas hn- 
bentetn; aut certe 'purpureum pmnis' ptd^^rum, bene galeatam, ut 
<TX 161> purpurei cristis iuvenes, id est pulcliri. pactae 
CONrvGis hic ordo est: couciliata primo, dein conventa, dein pacta, 
dein sponsa. ' & 

724. VAESANA FAHES alibl <VI 276> et malesuada Fames. 
FVGACEM velocem. 

725. SVBGENTEM in (VR.vi'j td esl creaceDtem, cornibus eminentem. 

726. COMASQVE ARREXiT natuTale enim est, ut irati leones 
erigant iubas. lo 

727. LAVIT ab 60 quod est 'lavo lavis'; uam hoc verbum et 
primae est coniugationis et tertiae, a qua nunc ait 'lavit', item Ho- 
ratius lavit amue criues, item alAi neqae dulci mala vino 
lavere. etyo 'lavitum' et 'Uivi^, si£iit Plautus in Psewiolo <^I, 1, lO^ 
easquc lacrimis lavis, id cst umedas. 1& 

731. raPRACTA aut valde Iracta: aut re vera infracta. 

732. ORODEN istuni Oroden, virum fortem, intellegimus in 
fiigam necessitate esse conversnm: nam ipse paulo post dicturus est 
ad hortandos socios <737> 'para belli haud temnenda viri, iacet 
altus Orodes'. 20 

733. fiEc lACTA cAEcvu wnuiH scnstim per duos extulH. 'cacaim 
vulnus' avtetH, quod averso infigitur. 

735. FVRTO insidiis. 

736. PEDE xisrs et hasta deest 'ait'. 

737. HAVD TEMNENDA viEi Asper 'viris' legit, ut sit, aliis Itaud 25 
temnenda: alioqui ipse ait "fugientem hattd est dignatus Orodetn ster- 
nere'. altvs magnus, nt <^875) aie pater ille deum faeiat, 
sic altas Apollo. 



13 HoratiQs] canu. IV 6, 26 || 13 item alibi] cann. III 21, 1 



1 *. V. 722 tioc est bece galeatum aut Bignificait )(aleam pnrpurcam haben- 
tem ant porpnreas criaUa T jj fik.mb HF } 2 galeam F\otom. ASM {add. a) || 
3 palcbri om. JT, id cst pulchii in rax. 1 1| oij c. TS2 tn marg. pactae aut god- 
DCntae aat promisaae. talia autem ordo est ut prjnio dicatur conciliata deinde 
conaenta postea pacta aoniBBime sponsa T I i'acta comivot F \ 7 velocem]^ Ho- 
mems (/f. III 24) fvpciv ^ ^latpov -Kef/aov ti Syifioy aiya add. D l 10 amgant 
iubar m 12 B, om. L Hl qua] qoia L || 13 iaTJs Horatim |] namque F | malo 
L\U tanit F || 15 lavis] lauB F y ad AijREn (729) B. e. argutns neloi eipedi- 
tua, a(J ATRAM (730) «. b. contritam aut aqnalidam crnore 3" I 16 valde] nimium 
J^ I 19 ad hortandoa socioa om. F, pTo eet pars tijem exhioet certari | aut L 
{hand i) haut H | niris M | SI per duos scripsi: et duos F. ■^ivas F. Schofl- 
liue. possig et naus BeuBDs eat aed dnos eitulit | ad cAecru d. b. v. id est nuod 
aneienm infigitur T | 23 adnerao f | S5 nt sit oliia Masvieius: ut ait aUlT F 
nt ait all* Danie! ] aud Fl 27 deum ille HM, iile om. L (add. l) f 28 apollini 
ASM {corr. a) 



4fi4 



8EKV1I 



738. PAEANA SECVTi paean proprie ApoUiois laua eat, sed 
abuaiTS etiam aliorum dicitur; uude Piudarus opus suum, quod et 
homiQuui et deorum cuutiaet laudes, piieanas vocavit. qvamvis gid- 
dam alium Paeana esse, alium Apollin&n velinl, sed verc 'Fttean' 
5 Apollo, iameti paeana carmen esse vktoriae Aescfiylus docet, guod «feo 
ApoUini dicatum est, quia malorHm avertendorum potens est: nnde et 
ab Homero uUricetn inmittens pestilentiam indudtur. 

740. KEC LONGVU LAETABBBE duo dixit: nee diu laetaberis, 

aec diu me indefenso. Homeri autem more morienti dedit scientiam 

10 futurorum. LOSGVU autem pro 'longe': uomen pro adverbio poaait. 

742. SVBBIDENS per iracimdiam ridens loquitur: unde et illud 
per inrisionem dictum aeeipitur 'ast de me divum pater atque lio- 
minum rex viderit', id est viderit utrum Mezentio possit nocere iile 
quem vos deonim et hominum creditis esse rectorem. 
15 744. EDVxrr cokpore telvm quo facilius posset perire: Lu- 

canus <^VI 232^ non eget ingestis, sed vulsis pectore telis. 

745. DVBA QViES blandae coatraria: sic dictum est et 'somnua 
ferreus'. 

747. CAEDicvs ALCATHOVM hoc loco est confusio in aliquibus 
20 nominibus; nam quia ait Troianns, quis sit Rutulus, ignoratur. 

748. RAPO Rapon dicitur, sieut Tarchon; sed metri causa "n' 
detraxit, ut possit synaliphe fleri, aicut supra <VIII 603> haud 
procul hinc Tareho et Tyrrheni iuta tenebatit. 

750. iijFRENis casu equi aaperrimi, qui frenorum spemeret 
25 regimen. infrenaa autem etiam homines dicimus, nt <IV 41^ hinc 



1 Beil om. F\\ 2 ptinm] ei F ^ 3 ad taeana b. s, v. quidam afflnnant eBse 
peaa proprie carmen uictonae quod ideo dicatum apolliDi tradant quia potena 
est cepf llece uel inmittere mala T || quamvia . . . indncitur] uberiorem de Paeane 
cxpoMtionem contrahendo ab hoinine xmperito corruptam esse apparet, ef. Maerob, 
Sal. I 17, 15 sgq. ] qnidem F, corr. Barthius ad Stat. Theb, Vlll 224 || i alinm 
Apollinem Barthiua; alii apoliinem i^ || 5 aeBciJuB f || 8 dicit i^ || 9 dium me F \' 
u.ateQi more morienti . . . tua Butem pietaa prudenter eat additum quasi (f. 313] 
in Lipsiensis fol. 242 a manu recentiore, guae correctoris (2) esse videlur, scripta 
suftt. y 10 futurorum] veloti Patroclum morientem Hectori mortem praedicere 

{II. xyi s&i) auo 3i xoi ieiio '■ ■- ' ' ■' ■■ ■ " ■ 



AchiUi {11. XXII 3G8) tpfiiiteii 
Ilomeri versus D quoque habet || 



, 'JxtliJQi ttiivftoros AlatLidao et Heotoiem 

. . . i»! Snai^ai nvlj^oiv add. Stepkattua, 

1 est pro adnerbio F, posuit omtffen« |1 



It et illud om. F || 15 quo] equo S a quo ML || 16 neget A jj uuUia M: 
aoulais reitgui II corpore i" |] 17 blandae U blande JS: blanda ASML blanda 
et .F II ad V. 746 in marg. a. contrario declainaiiit dicendo duram requiem et 
ferraum Bomnum T || est 01». FJ et] ut F \\ IS ferreaa] est autem homeri (Uo- 
meri comparatio Stephanus) II, XI 241 uc o ftE*) aiidi Tiiaiav Koifuiettzo jalxtov 
««»01' add, Z> II 21 metri cauaal propter ajnalipham Fl n] om. HM, naoi F || 
22 ut . . . fieri om. F || BinalTfla A ainaliffa S syualipba ItH ajnalifa M si- 
nalipba L || 24 Bpernet AS Bpemet ex sperneret L apernit n || 25 binc] hunc M, 
et Vergilius 



COMM. IN VEBG. AEK. X 738-768, 



465 



Numidae infreni cingunt. dicimus autem et infreaus et iufrenia, 
sicut iuerujus et inermia, 

751. i>KOCESSERAT A6I8 sciHcet contra. Messapum dimicaturus : 
quod nequivit efficere, nam a Valero aute quam ad Messapum per- 
veniret, occisus est. 5 

752. UAVD EXPERS non ignarua virtutis parentum. 

754.' lACVLO ET LONOE FALLBNTE 8AGITTA iactu louge fallen- 

tis sagittae: nam lc 6t,a dvoiv disit, ut <^III 467^ hamis aiiroque 
trilieem, item <I 61> molemque et montea insuper altos. an 
'longe' valde? lo 

755. uAroRS fortuna bellica. 

75fj. FVNEjiA mortes. caedehant legitur et 'cedebaut', id est 
terga vertebant, secundum quod 'ruebant' ineequebantur signifieat. 
si autem 'caedebant', id eet oceidebant, 'ruebant' id est cadebant. 

758. IKAM MISBRANTVR INANEM geueraliter dicit omnem iram IB 
bellicam: ubi enim tam inanis iracundia est, quam in bello, ubi ut 
pereamus iraacimur? aut quia nulla causa tam iusta est, nt propter 
eam beltum gcri debeat: nam ideo ait 'et lantos niortalibus esse laborcs'. 
em 'inanem' non iuste conceptam? sic inanis fletns Aristaei, ut qui 
scUicet ianti non fuerint, propter quos illc sic lameniarelw. ao 

759. jimonvM pro 'utronmgitc'. 

761. PALLLDA TisiPilONE non ipaa dea, sed effectus furiae, id 
est furialis ardor, hoc eat iusania. 

763. ORION CVM PEDES INCEDIT MED1I PEIt MAXIMA NEREI 

STAGNA Orion, ut etiam in primo <^535> diximus, Oenopionia regia 25 
filius fuit, ei conceasus a love, Mercurio Neptunoque, susceptia 
hospitio. bic venator inmensi corporia fuit, qui qaodam tempore 
aasceptua a rege Oenopionc, cum vellet eius liliam vitiare, ille iratus 
opem Liberi patris, cuius erat fiUuSf inploravit. is satyros misit, qui 
soporem infunderent Orioni et sic velut vineium Oenopioni traderent 30 



] georg. IV 376 | 36 Orion 



] cf. mythogr. I 33 



1 cingitur AS cingnntui M^ 3 meBapuni ASS\\ i quod] guem F^ ne- 
quid Ji II a om. AS i mcBapuin ASS \\ neniret if 1| 7 iactu] ia^iila f |j S en 
dya din A en dia dum M en Aya diia L en dia djn HM en diRr di in f || 

10 ad LONOE K. 1?. ualde T ] 11 od niyoBH s. v. id est forturia belliea T || 1! 
uioitia F II CEDEBANT 11 \\ caedebat ASML caeiiebaiit // || 13 uertebB.t a \\ 

11 cedebant It \\ luebant est M: Tuebant id eat reliqui || caedebant L cede- 
bant H (corr. man. Tee.) \\ IB uibebant B hibeiultvb F \\ disit ij 1 17 aij v. 768 
in marg. iuanem irani qiiia nulla cauaa, tam iugta est ut proptcrea debeamua 
bellum gerece. eiue innnem inutilitei conceptam aicut flutua aristei T \\ propterea 
Daniel g 18 geneii F || 19 iusta F || fletur G i 2i ad qvam h. o. s. v. qiiam po- 
rait per defectiouem tam T | 25 legia om. li\\ 26 ei) et RHi ab F\ il qui| 
din F I 29 inplorabitis G \\ aatiros F 



46fi SERVIl 

arhitrio eius puniaulum, tum Ule Omopion sopilo ei opuIos suatulit. 
caecus itaqne Orion cum consuleret quemadniodum oculos posset 
recipere, responsum est ei, posse lumina reatitui, si per pelagua ita 
contra orientera pergeret, ut loca luminum radiis solis semper offer- 
5 ret. quod ille efficere ita potuit: nam cum audisset strepitum ey- 
clopum lovi fulmina tabricantum, sono ad ebs ductus, unum de liis 
suis liumeris superposuit et eo duce oraculi praecepta conplevit. 
uou autem iucongrue fingitur ire potuisse per medium pelagus, 
quasi filius pro parte Neptuni. haec antem comparatio pertinet ad 

10 aolam corporis proceritatem. alii hunc Ortonem tanlae magnitudinis 
diamt fuisse, nt niilla eum altititdo maris iriifredientem potuerit morari, 
iinde intcr sidem rcccpliis. sanc 'ineeiiit' pro 'incessit', praesens pro 
jn-aetffriio. ver uaxiha autem NEBEI staqna epitheto elevavit tapi- 
nosin more suo. 

15 766. KEFERKNS p^'o 'ferens' more antiquo: nam 're' ahunilat. 

770. INPEBTEREITVS prima est conpositio, non aecunda: nara 
hoc est 'perterritua' quod et 'territus', et tunc est vera coDpositio, 
cum sermonis uatura corrumpitur. sane 'inperterritus' quis ante hunc? 

771. MotE svA STAT hoc est in sua mole, ut dicilttr 'it 

20 772. 8PATIVM EMBN8VS QVANTVM 8ATIS IIASTAE 

elocDtio. 

773, DEXTRA Mtai DEvs sic dictum est, ut -(280^ in 
Mars ipSE viri, ut non alium sibi pittet deam csse sacrilet, 
dextram et fortitudinem. 
26 774. VOVEO couaecto et dico. praedonis praedi 

qui populandam alienam invadunt provinciam, iit alibi *(VII 362> 
perfidua alta, petena abrepta virgino praedo. 

775. THOPAEVM tropaeum dictum eat «iro tdv tpBato&at, H 

26 praedones aunt . . . provinciaml eraor. lnid. or. X 219 |{ 28 troiiaeum 
. . . a.b esaltatione] exscr. Isid. or. XVlII 2, 3 



speciosa 

manibus 
lus, quam 

^nes sunt 



1 ottepioii G II eiiis ocnloa tulit F H 2 posset oculoa ASL\\ S ci om. II Ij 
poeae hoc fieri f t 4 liiuiiDia F || referet F, referret Uaniel || 5 ita non potoit a \\ 
i! ductua est i^ ( T uraeria F Q 8 nam iacoagrue F (□on autBm incon^-ne tnan. 
rec.) II 10 alii . . . praet«rito post more buo hab. F, kuc transpiiemt Daniel '[ 
13 relenauit F J^ 15 ad HEPtBKNB s. v. re abundat et more antiquo posnit T l| 
ad AHHosAn B. (j. s. 1'. annosam multorum ftnnornm. et poteat hoc referri ad 
comparationem hastae T \\ ad v. 767 inoredii voqve s. e. q. e. Homeri versicnluB 
{H. IV 443) ovgavip larjiQi^e Kanri tial Jnl f^ovi ^uivii Fabrioius | 18 cam 
sermo natura conuertitur F \\ 19 ad >tni,K b, a. s. v. id est in ueatigio suo T j| 
BuaJ Baevft Daniel || 20 BpecioBiasimft F || 21 locutio M [| 22 ad v. 773 tn marq. 



c eet hou dictum quemadmodum . . . fortitadin 
tm TG 1 deum put^t aibi eBse r || 84 deiteram T || 2G populando Isidorus 11 
protiintiam tierviani libri | 27 abrepta] obducfa F aliducta Vcrgiliani libri I 
28rB.,PEVM4S TEopuKVH Ji!M rnoPHTui TitorHAEV» Jf II tropaeum] om.ASML, 
iropheum B trOpeum // || i "" 



COMM, IN VEEG. AEN. X 7ti6-791. 



4()7 



eat ab liostium conversione: uude qui hostem fugaaset, merebatur 
tropaeuni, qui autem oecidisaet, triumpliuoi, aico To£i &Qitt(ifitveiv, 
id est ab exuJtatione. sciendum aane Lauso propriam ideo nihil 
profuiBse pietateio, qaod in eum pater mente saerilega munera trans- 
ferebat deorum et ei occisorum spolia devovebat. 5 

778. ANTOREM erit nominativua 'bic Antores', quomodo 'Diores': 
nam si 'Antor' fuerit nominativus singidaris numeri, metri ratio non 
procedit: omnia enim Graeca nomina 'or' terminata, in obliquiB 
casibua corripiuntur, ut 'Hector Hectoria', 'Neator Nestoris', 'Castor 
Castoris'. lo 

779. Missvs AB ARGis pyofedus, ut <VI 812> missus in im- 
perium magnum. 

781. ALIENO VVLNEEE telo quod in Aenean fuerat destinatum, 
CAELVMQVE ASPiciT ut -(IV 691> alto quaesivit caelo lucem 

item <(X SQOy hausit caelum mentemque recepit: naturaliter 16 
enim morientes cupiunt satiari extremo lucis aspectu. 

782. DVLCES MORiENS REMiNisciTVE ARGOS inter physica signa 
moritnrorum etiam hoc legitur, patriae aspectom desiderare peri- 
turos, ttt ^IV iQSy et Tyrios deseria qtiaerere terra. an ex fadi 
paenitentia? qui ad patriam redire comtempserat. 20 

784. LINEA TEROA lino enim tegebantur scuta, ut posset in- 
haerere pictura. 

785. iNTEXTrn TAVRis oprs pro tergis: Plautus uhi vivos Jiomi- 
nes mortui incursant boves. imaqve sedit wgvine hypallage 
est 'ima hasta' pro 'in imo inguine'. 25 

788. A KEMIKE ut etiam supra 044)> diximus, secundum Ca- 
prum erit nominativus 'hoc femen', licet nusqnam lectum sit, ut 
etiam ipse commemorat. 

790. LACBiMAEQVE pER OBA VOLVTAE non viri fortis, sed filii 
est considerata persona. 30 

791, OPTIMA FACTA alii legunt 'optime': est atitetn prosphonc- 
sis. Hic in hoc loeo, vel in hoc bello: nam adverbium est. 



aa Plantus] ABin. I 1 



TOT dpi4Mi.m HM diro Tov 9PW«B€M[N 2^ [ 3 nil ASL I 8 in] ino AS o in i 11 
9 corripinnt -tfs. fortasse Smiue serimit 'o' io obliquiH caaibne corripiant 
II ad u.aBVB s. V. profectus T || 13 teliini AS || 16 haud ait SH baaiit F |( 
19 ad DVLCEs M. B. A. s. V. id est ex facti penitentia fecordatnr doloris sui pon- 
due c|ui in patriam rediie cootenipserat T \\ 20 paeoitenti^ F l quia, Masvidus 11 
24 uu HAaT.i hjpcillage eet pro in imo inguioe JtH || 30 conaideranda F || 
31 eat ttut«ui proHphonesis Daniel: bi antom propanesis F || 32 in boo loco yel 
in hoc bello Ltcnr in hoc loco uel bello M m hoc beUo ASRL in hoc loco 
B. in loco F, nam amiltens 

8«r»ii ODmin. VdI. II. Fasc. n. 31 



468 



SERVII 



792. 81 QVA FIDEM TANTO EST OPERI L. V. ' si Qlia' pro " I 

ut (X 181^ Anthea st quem: aut pra 'si quam fidem'. et quaerHnr 
'si qua ftdes' a praeterito, an de futuro dicat 'tanto' autem 'operi' 
non de suia carminibua dicit — nec enim sibi adrogaret — aed 
5 'tanto operi', id est pietati et virtuti tuae; nam hic est sensua: ego 
quidem facta tua, o Lause, et mortem ex pietate venientem non 
ailebo, ai tamen credet vetustas ex aeelerato homine piuin filium 
fuisse proereatum. 

794. iniVTiLTs pro 'vidnere debilitalus'. uiqve ijgatvs pro 
10 'inligatuaque': et eat tmesis eum hyisterologia. 

795, DfiUiCVM HASTILB cuiusdam quasi picturae pompa de- 
scribitur. 

797. lAMQVE ADSVBGENT18 DEXTKAE ordo est: iamque subiit 
mucronem Aeneae dextrae adsurgentis et plagani ferentis. "siihiit' 

15 atftem 'micronem' iuxta wsum praesentem accusativo itinxit, cum aiibi 
antigue dativo iunxerit, ut <;VII 160 muroque suhihant: guod suis 
locis plenius diclum est. 

798. HOBAm>o svsTiNViT moram inieiendo eius impetum lusit. 
800. DVM GENiTOB NATi PARMA p, A. de hiatorift eat: nam 

20 Scipio Africanus cuio esset vix annorum decem et septem, patrem 
suum delendit in bello, nec eesait vigiuti et septem confossus vul- 
neribus. 

802. FVRiT AEHEAS doloTe scilicet, guod sihi Mezentius esset ereptus. 
et est integrum: qiiamguam furit, tenet se tatnen. 

25 803. EFFrsj si QVAym ortAsoisE praeterilum pro imlanti posuit. 

804. PBAECIPITANT praecipitantur. 

805. TVTA LATET ARTE quod sciHcet se perile a tetnpestate defendunt. 
'tuta' autem 'arte' quae tuetur. 

806. ALTi FORSiGE 3ASI concameratione, cavema. 



3 a, praeterito F am prfteterito Datiiel an de j>raeterito Mmvieius. fortatse 
et quaentur 'ei qna fidflm' et reliqiia de praeterita an de futuro djcat t. e. 
guaeritur poetae sententia ulrum haee fwerit: gi vetustas rei permitlet ut ei fides 
habeatiir, an haec: si pogteri tanto operi fidem Jiabebunf || b eigo f || 1 cvederet 
mlgo II 8 creatnm JS U 9 oij jkttiijs s. v. unlaete debilitatu» T J proj pEOut G ' 
ad JBQTE LioiTTS B. V. hiBtwologia est quia primo debuit illigatnm dioere poatea 
inutiliB ry 13 iamque] qnae F || 14 et] ac R ad JB"|| ad svbot e. v, cnm qna- 
dam enitatiooe BUecepit T || 15 iunoxerit f |j 21 nec ceBsit] cudi esBet BIl ] 
confaauB F^^S ad fvbit a. t. t. n. s. v. BcilicBt qui mezentiua fuit ei ereptuH. 
et aubaudiendutn est quamquam furit tenet i^e id eet cohibet T l 36 sehol. ad 
V. 804 iim. JiE\\ 27 abce F \\ ad tvta i.. ahtk s. v. qua bo tntatur quod perite 
86 defendat a tempeetate T \\ dependunt F \\ 28 tnta antem aroe leg, arte 
Magoicitts: nt ant ante F [| qu&tnetur F qua&uctur G quae tuetur Daniel || 
29 ad J.LTI t: B. s. V. couca molie cnruae T || concameratione caverna seripsi: 
concam arationiB cuviiae F concavi arationis cnrrae Samel concayi, arcuatio- 
nis curvae Maavicius 



COMM. IN VERG. AEN. X 793- 



4('.9 



807. DVM PLVIT hic distmgueudum : nam si iuuxeris 'duiu 
pluit in terris', erit archaismos; debuit enim dicere 'in tfirras'. 
tamen sciendum est hemistichium lioc Liicretii <(VI 630> ease, quod 
ita nt invenit Vergilios ad saum transtulit carmen. in terrih vt 
possiNT et vmior et rustiais, quibm opera sunt in t&ris. 5 

808. EXERCERE DiEM hypallage est pro 'ipsi per diem exerceri'. 

809. NVBEM BELLi DVM DETONET bellantum impetum siistinet, 
donec deferyeat. et bene translationem fecit a vicina con]iaratione. 

812. PALLIT TE INCAVTVM PiETAS TVA quod credis idcirco me 
pium tibi veniam posse concedere, quia et ipae pietatis intuitu di- V 
micas pro patris salute. 'tua' autem 'pietas' prudenter est additum, 
quasi non a parente descendens. 

815. FILA LEGVNT proprium fuerat 'rumpunt'; tamen 'legunt' 
ant colligunt est, aut trauseunt, ut <III 292> litoraque Epiri 
legimus. exigit ensem per medivm et cetera. poetica descriptio i 
est: nam re vera fieri non potuit, ut gladius et transiret per medium 
corpus iuvenis, et in corpore iuvenis absconderetur: nam 'exigit' 
est 'ex eo agit trans corpus'. 

817. PARMAM id est levia arma, non clipeum. "minacis' autem 
non Lausi; non enim ipse minatus fuerat. ergo ordo est 'mucro 2 
minacis', Aeneae scilicet. aut si ad Laustim referas 'minacis', num 
aiidacis ct fortis?^ 

819. iupLEriTQVE sisrM sjifgris mire expressus est sinus tunicae 
sanguinem excipims nec tramittens. vita pee avbas concessit 
KAESTA ad mames vita, id est anima. et abusive dictum est; nam 2 
ad inferos simulacrum pergit, non auima. 

820. ooftprsQv-e relkivit potuit sine Iwc sensus esse. 

825. PKO LAVDiBva istis quia et contra fortiorem et pro pa- 
tris salute dimicare conatua est: ideo enim et pluraltter 'laudibus' 
dixit. alii 'laiid^s' pro virttitibus, ut solet poeta, dictum tradunt. 3' 

. p. 332, 3 M. 11 19 p^BHAu id eat leyia arma] 
lire . . . tramittens] cf. Macrob. Sat. IV 6, 13 sq. 

1 hic diatingutndtjm . . . dum ploit om. fl |) 2 sarcaBmos L arcaismo H |i 
4 at om. ASLM {aiid. a) | iDnentuni L | aergilias F\\6 pto ut ipsi per diem 
eierceri pOBsint Daniel, sed ut et posBint a reeentiore manu irt Floriacensi ad- 
dita stmfO 7 DEroNai F: nBTJNEr ASRLM et Et .ff || bellantinm F^ 8 facit J/ 
fecit ex facit L^ 10 coodere AS || 12 deacendena] diacedenB F. cum ia deoG 
pater ait tmpios et pietae in filio ait D11II& patris imitatioae add. J> || 14 aut 
colliguot aut rumpuot ant etiam transeunt MosrictUS J| 16 et om. F y 17 inveniB 
. oorpuB om. H | exiit AS (esigit o) exigit enaem M | 18 eat es eo] et haec M 



(et eo w), om. F [ 21 ad v. 817 in marg. 
et fortia accipe T ] 23 aii iMPLEVtTavE 
26 DBiue F \\ 29 nam ideo F [ 30 ad la- 
aceipiunt T \\ ut eolet a poeta Daniel 



i ad lauaum t 



i Teferaa audacis 
. . transmittens T \\ 
1 landibua nirtutibua 



470 



SERVn 



826. PIV8 AENEA8 TANTA DABIT INDOLE DIGNVM proptCr Tlta 

dam adrogantiam tertia persoDa usus est, lU <J 48^ et qitisquamM 
numen Innonis adoret? 'indoles' antem cst proprie imago quae- 1 
dam yirtotis futurae. 
5 827. QVIBVS LAETATV8 HABE TVA moris enim fuerat ut c 

his rebua homiiiea sepelirentur quas dilexerant vivi. 

828. 81 QVA EST EA CVRA BEMiTTO aut more illo dirit quo 
solet sepultura ad ipsa eadavera non pertinere — licet urabris, sicut 
in sexto <326^ legimus, prosit — ut (^VII 4> si qua est ea glo- 
10 ria signant, item de Pallante <^XI 52) vano maeati comitamur 
honore: aut certe, ai qua est ea eura Mezentio, id est patri sacri- 
lego, qui superos inferosque contemnit. an de tola liac re dultitat?] 
830. AENEAE MAGNi DEXTBA CADis sic alibi <XI 688> nomenJ 
tamen liaud leve patrum mauibua hoc referes, telo ceci»^ 
16 disse Camillae. 

832. sANovisE TVHPASTEM KOB ipsim Utrpantem, sed ut acddit, 
ita dixit. comptos de hore capillos antiquo acilicet more, quo 
viri sicut mulierea componebant capillos: quod verum esse et star J 
tuae non nullae antiquorum docent, et peraonae quas in tragoedisl 

20 videmus similes in utroque sexu, quantum ad oniatam pertinet ' 
capitis. 

833. IMTEREA dum haec geruntur. et omnino sic est apud 
poetas 'interea', sicut apud Sallustium 'eodem tempore'. 

834. VVLNERA SICCAHAT LYMPHIS siccabat aqna. sed et norsl 
26 et physice locutus est; nam cum aqua omnia infundantur, hic i 

siccari vulnus aqm. et ratio vera est; fluxua enim sanguinia aqua^ 
rum frigore coutinetur. levabat inclinatione recreabat. 

835. ADCLiNis qiiis ante hunc? procvl modo 'iusta' aignificat^l 
ut serta procul, tantum capiti delapsa, iacebant. 

30 836. aHAVlA ABMA QViESCVNT cur Ula pendeant, haec in t 

sint, docuit dicendo '(/ravia arma': imde et 'guiescunt* dixit. benra 
'gravia', ut et galeam ama, aed levia intellegamus, et taUs esiil 

lid. or. X 134. cf. comm. Luc. V 17 || StM 



1 KAiiAT ASMl II 7 quo] quod ASMF D 8 aepulturam F || 9 
ASF: in Beptirao BLM in aeptem R [ 18 contempnit ASRM y tote OJ 
14 haeo F ^ l-o ad rTEPiNTEu s. «. fedantem T\ sed] si (? j 17 more om, LS 
{add. [) \\ IH et gtatuae et noiinullae RLH (alUrum et del. l) || 19 et anle per- 
Boaae] om. B, etiam F || trB.goediiB LM targoedia ^ || 24 aqoa aed et Daniel: 
quaaedet F || 26 iDfunduntnr B L (corr. l) I| 2G quia, fliiiii euim F || 27 LiVABAi 
F\\ reolinatione -F | 28 iunta oiti. ASH \\ 29 iacebat J''|| ai graniora arma F || 
bene ergo gravia Vartiel \\ 32 et ante galeam om. F ]| galeam et alia armft Lion j|| 
Bed] et F 



COMM. IN VERG. AEN. X 826-851. 



471 



figura, dcut illa Sallustii leonem atque alias feras, ergo et leo 
fera est. 'quiescunt' autem quaai in terra posita, quomain galea, 
quae peudebat, poterat et moveri. 

838. COLLA POVET sustinens se arboris trunco. FVSVS PRO- 
PEXAM IN PECTORE BARBAM barbam in pectus mfusam habeus, 5 
archaismos autem est quod ait 'in pectore' pro 'iu pectua', siciit 
alibi <VI 339) mediia effuaus in undis pro 'in medias uudas'. 
'propeximi' autem guis ante liimc? 

839. MVLTA pro 'multum', sicut et pede terram crobra 
ferit pro 'crebro'. »iVLTVii<iVE remittit hoc pro 'saqae'. lO 

841. sVPEjt AKMA FEREBANT suprB scutum, SLcat supra (pOGy 
iupositum scuto referunt Pallanta frequentes. 

842. iNOExrEM ATnvE ingesti vvlnehe Honieri dictu/m XBtxo fifyag 
ILEfakaazC. 

845. AD CAELVM TENDIT i*ALMA8 incrcpans deoB, quasi sacri- 16 
leguB. et sciendum uno eodemque tempore uon eum potuisse et 
iahaerere corpori et manus ad eaelum levare, licet poeta iata con- 
iuiLserit. corpore iniiaeret aut iuhaeret Lauso suo corpore: 
aut certe bysterologia est, ut sit 'haeret iu corpore': meliua tamen 
eat ut sit antiptoaia pro 'corpori', ut <^361> haeret pede pes pro 2U 
'pedi'. 

848. PEB vvlnera servor aut re vera 'per vulnera', quia per 
totum eiua corpus mucro tranaierat: aut invidiose 'vulaera' ait pro 
'rulaus', sicut TerentiuB non perpeti meretricum contumelias, 
cum de Thaide loqueretur. 35 

850. NVNC DEMVM EXILIVM INFELIX NVKC ALTE WLNVS AD- 
ACTVM solacio enim viveutis filii utrumque fuerat ante tolerabile. 

851. IDEM BGO qui nuuc causa tuae mortis fui, feci ut et 
exulia et sacrilegi filius esse dicereris. 



i pede] georg. Ill 499 | 13 Homeri] II. XVI 



1 Sftlinfltii] lag. VI 1 
770 U 24 TerentiuaJ Eun. 



3 eat om. LII (add. 2) || S od psopb^iau s. v. promissam longam aiue com- 
poaitam id aat fusam habenH pfopexani barbam in pectus T J 9 crebre F 11 
10 ad maaTrn s. V. iterum dirigit T || 12 acnto F: clipeo tjerviani libri \\ 
13 KOTo uETikc ueTiEAoc F lclaaiiivog Ijncoevvdtati add. Daniel | 16 et Bciendum 
Don eni unu eodemijne tempore potuiase F Q uno om. H || ad bvccbdgbe u. 
(o. 817) siiocumbere id est mctum Bnmmitti 'J' || 33 ait pro] aut per ii 24 per 
te LM (perpeti I) | 35 cum una flBset thais de qua loquebatur ^""11 de om. LII 
{add. J) D tbalide S thelide H thaide L, scd ai in ran. 1) || 27 aolatio libTi {| 
ad V. 85Q in tnarg. tacite mouet pathoB et quasi per deliiiitioaem. rem enim 
quae mouere miaeratiunem poteBt djlucide noa dicit sed facit intellegi. nibil 
enim alind es boc intellegendam eut qnam lioc ease altnm ualnna amittere 
filium T ex Macrohii Sat. IV 4, 23 || 28 fni] qni BII (fui feci in ras. l) || 
fecit H 



472 



SERVII 



S52. FVLSTS OB INVIDIAU exciisat, ne merito expnlBas esee 
videatur. 

854. OHNES PE& HOBTES per oDmia mortia genera, nam una 
mors est: aut 'per mortes omnes', id est per diveraa supplicia: aui 
6 qtiosi wott ««o taiitmi morte diffttus. 

867. VIS ALTO vvLNEKE TAEDAT alti vulneris violentia. 

858. ffAVD DF.iF.cTVB MOH ileiectus animo. 

860. ADLOQVITVR MAERENTEM tristem. haee enim animalia 
secundum Homerum, cum sint tristia, indicant domiuorum mortem 

10 futuram. et proprie 'adloqiiitvr' dixit: est enim 'adloqui' consolari. 

861. EHAEBE DIV RE8 SI QVA DIV MOETALIBVS VLLA BST llOC 
loco notant Vergilium critici, quod homini aacrilego dedit pruden- 
tem sententiam: quam rem ratio naturalia escusat. ea enim quae 
per naturam movent animos, iu quamvia personam cadunt, illa vero 

15 tantum sunt prudentium, quae non uisi conailio et ratione deprehen- 
duntur: unde et Terentius servis dat plerumque sententias pruden- 
tissimas qatdem, sed quae se per naturam offeruut cunctis, ut ne 
qnid nimis. 

862. SPOLlA ILLA CRVENTA arma AGoeae, Lausi cruore perfusa 
20 — inde intuljt 'et caput Aeueae', per quod etiam spolia Aeneae 

intellegimuB — nam Lauso nihil detraxerat; dixit enim <;827> 'arma, 
quibus laetutua, habe tua'. si autem 'cruenti', inteUexeris scilicet cru- 
delis: sic enim convenit personae loqttentis. 

863. LAVsiQyE DOLORTM num 'Lausi dolorum' ut (II 784) lacri- ■ 
25 mas dilectae pelle Greusae? 

864. AVT APERIT er nvlla viam VI8 aut ai nullam oatendit { 
fortitudo rationem. "aperit' aulem praesens pro futuro. 

865. NEQVE ENiM F0RTI8SIME CREDO quod dignaberis habere j 

16 TerentioB] Andr. I 1, 31 

3 nam om. Cr Q 1 SDpplicia] per quao ueuitur iu mortem add. -D || oi 
r. M. t. V. acilicet non un» morte digoaa r || 6 tabubt Serviani libri tabuat F |1 I 
7 ad DEiECivs g. V. Bcilicet ammo T \\ 9 cum eint tristJH,] tameecuiit tnstititi 4 
quando AS eaut tristia qnando F tunc Buut tristia 2 1| 10 futurara] eet antem j 
Homeri comparatio (/I. XIX 101) -ro* 3' ag' . . . ovSag TKteiiev add. StephanvS. I 
cx his tttfue d' ^iivnf . . . tvavev D quoque hahet \ ad ADi.oiiTiTVB a. d. pToprie ■ 
dicit. alloqnitur enim more ucteri eigm£cat coneolatur T ^ 11 ad v. 861 patboi I 
ciiin ecilicet ad muta vel ad iaanimalia dirigitur sermo ?' ex Maerob. 8ai^ 
IV 6, 10||kboebb AS bhsbk rrfigui ]| 12 uergilium F\ cretici BLFa ttritit' 
H} 14 illa . . . deprebendantur om.LH{add.l) \ 15 aunt tantuni Af [ 19 Lanttm 
cruore . . . apoli& Aeneae om. LH (add. i) || 20 unde 3fF|| 21 detraserat] di^l 
serat F |j enim] ftatem F || B2 letatur R U rueuti F. eeUrum ipse interpretM 
scripsisee videtitr cbvbktj acilioet cmdelig e. q. «.; ei nutem et intelleseria ia g}li\ 
pleniorem commentariian cnmpomil parum apte adtUdU, h! hoc scholivm ciwj 
Sereitmo coniungeret. | 26 nulla A.SMI || oflttinderit F \\ 27 ud apKEiT s. n. osten-^^ 
dit praeBflns pro futuro T \\ 28 kmqi om. liLH 



COMM. IN VERG. AEN. X 8 



473 



dominos Teucros, seilieet ignavos: uam hoc iutellegimus cx eo quod 
dixit equo ' fortissime '. plerumque enim ex alterius personae vitu- 
peratione vel laude, quid de alia dicatur, agnoscimus, ut hoc loco 
Troianos vituperatos ex equi laude cognoscimus. item alibi e contra 
<rV 215) et nunc ille Paria, scilieet adulter; nam illo Ipco ex 5 
persona Paridis vituperatur Aeneas. 

867, EXCBPTV8 TEHGO equo se praebente eusceptus: quod fieri 
pleriiraque conspicimus. 

868, lACvus ONEHAViT A. aviditas saevientis exprimitur, ut 
saepius. li) 

869, AERE cjpvT ryLOENs quxa supra <^835> procul aerea ram (« 
dependet galea, 

871. vNo iN coRDE pvDOR 'm»o' aukm pro eodem, tribus vero ad- 
feetibus conturbatiim significat, pudore, ira, dohre, quae potentia sunt 
singula. i5 

875. Bic fATF.R iLLE DEVii FActAT ftfine tw pemidem contemptoris 
deonm deos invocat. sjc altvs apollo attt venercdnlis; avt ijtiia in 
excelso loco cmisecratus est. 

876. iNcwiAS deest 'ut'. inpesta hasta in vulnus paratu, id 
est proteuta. 20 

879. QVA PERDEBE P0S8ES deest 'me': nam hoc dicit, uisi 
extincto iilio nulla se ratioue potuisae superari, 

880. NEC DivvM PARCiMVS VLLi koc tdco, quia Aeneaa invoca- 
verat deos, ut 'sic pater ille deum faciat, aic altus Apollo'. 

881. DESIHB scilicet mortem minari: quoniam libeuter uiuri- 25 
■^jtrus advenit, 

883. iNDE ALivD id est iaait telum. 

884. VMBO scutum: nam a parte totum intellegimua. 

885. rnR ciRCvu enarravit qmi esset 'ingenti gyro\ laevos 



I cf. Macrob. Sat. IV 4, 24 



S equo om. .R || ^ ^l'<' .^S Q ut . . . cc^noscimns om. AH^^b et] ut RLH \ 
□am illico F \ 7 exceptu» ASFl H 8 oonHpiciniUH] in cousuefactia (mauauefactis 
Mamiciui,) equia add. Zl S ut t»n. BLBM l_add. l) \ 11 ftera fi || rumis] ar- 
mia .F I ad BiriDVB (v. 870) irataa ant ardeua cupiditate dimictuidi 7 ] IS rv- 
sob] et itq. add. f? | 14 podore G 'i ad vmo t. c. g. e. id eit in eodetii corde, 
' ad ». 871 1» marg. tnbus affectibns . . . dolore qnae por ao ptDriainm ualetit T [1 
15 V. 873 TBB id est aaepius li || 18 bene . , . invocat Juib. I' J n ad aw a. h. 
s. p. nenerabilia aut qui in eicelao looo est conaecratns T Q neneraljis F y 19 od 
iHoiFiAs s. V. ecilicet ut T |{ SO piotenta] pottenta R paratn H, id eat proteota 
om. L (add. 2} H 32 nulla potuisse potuiaae ratione A (pritts potuiase del. o) 
□nlla potniese nitione S onlla ee potiiiaae ratiooe F \ 26 aduenit H: adueni It 
Bdnenio ASMF aduenio L, eed o in rai). f^il ad ntou k. a. v. scilicet tehim 
iecit r y 29 od T£B c. s. v. nanc cipouit quid git iDgenti giro 2' | te G 



474 



SERVn 



EQViTAViT IN OEBES Becunduin artem militiae; nam eqnes stana 

facillime superatur a pedite. in laevam autem partem ideo circui- 

bat, ut Aeneae dexteram partem circumvcDiret, quae utique nuda erat. 

888. TOT spicvLA TAHOET hic ostendii quid sit 'figitqtie volatqiie'. 

5 889. PVGNA INIQVA pedes contra equitem. 

890. MVLTA MOVENS utrum in ipsum, an in equum tela tor- 
queret, quo vulnerato Mezentius carebat effugio. intek tehpoba 
id est in froutem, 

891. BELLATOKis EQVi per quem belluni geritur. aliter homi- 
10 nem dicimus bellatorem, qui bellum gerit. 

894. inplicat inpedit. Cernvvs cernuus equus dicitur qui 

cadit iu faciem, quasi in eam partem- cadens qua cernimus: unde 

et pueri quos in ludia videmus ea parte, qua cernunt, stantes, cer- 

nuli vocantur, ut etiam Varro in ludis theatralibua doeet. 

15 895. CLAMORE INCENDVNT .CAELVM implent. et abusive dixit 

TROESQVE hoc est Troiani gaudio. latiniqve sdlicet dolore. 

896. ADvoLAT AEXEAs muUi iiaec nolimt distingui, quasi sim%il fiant. 

899. HAVSIT CAELVM M. H. hoc est aerem: Lacretiua <(IV 132> 
in hoc caelo, qui dicitur aer. et hoc dicit: postquam respiravit 

20 et mentem reeepit post perturbationcm es equi venientem ruina. 

900. HOSTis AMAKE aspere, et hoc Homeri est de telo dictum, 
quod hic ad homiuem transtulit: ille enim ait mxpov otffroV. 

901. NVLLVM IN CAEDE NEFAS mori vii-Q forti nefas non est, 

It ceniuDS e. q. ».] cf. Non. p. 21, 3 M. || 21 Homeri] II. IV 118 

1 artea A (artem o) {| 3 partem om. iH || circuibat ASLM oiroiimibat 
RF ciroabat S || 3 ut aeneae io dexteram partem ueiiiret R j partem om. SF | 
4 ad lAEOET 8. V. piget. hic . . . uolatque T || bpecvla F || fugitqoe G || 6 pedeal 
pes de H pedie f l equitem] equa eat i? jj 7 in tkui>ob4 ASM || 9 geriturl 
vfoliiiianiQCov add. b \\ aliter otn. F || hotainem] dod beae i H 10 geritnr F | 
11 cernulua F {pmcta infra posuit man. rec.) || dieitur eqaua ASF\ 12 quaai 
in ea parte H B cadena om. LH.M |{ qua cadena M | qua La: quae AHM 
qae F quam Stephanus et Daniel. e Sangailemi Hagenus gui cum Danielino 
exeinpJari etim contulit nihil enotavit \[ cemitur if Q 13 pneroa J^ 1 qnoB . . . 
Btantee] quoa ludentes uidemuB et a parte qua cemnntur stantea E j ludis] 
IndenBte if || ea a parte L, sed a eadem, vt videtur, manus delevit Q qua] qoae 
ASH (corr. a) || Btantes] x«|3niir(D*r«e Commelinus a Sahnasio (cf. Piin. exereit. 
pag. 148) accepit, sed idem SalmaHus (p. 638) ntantes probat ei verba Servii 
his interpretatur 'Cemui pua^i in ludis dicebantur qui capite in sola sisteba^ 
pedibus in aerem erectis.' || cemuli AJiBFL (ml nuli in ras. J) cernni HM \\ 
14 nooatur H \ Indis] uidemne ea parte add. F, libriB Stephanus \ licet H do- 
cet L, sed do in ras. l i ad ggenwb x. s. v. cemauB dicitor proprie inclinatna 
quoBi quod terram cemat T \\ IB et om. fl | 17 iTvotA G U fiunt F [ ad kt 
SFi'EB tUEc (t\ 897) aut inaaper aut anper ipsnm loquitur 3 | ad bffeka vib 
(b. 898) ultra bumanura modum fera T g 20 turbationem liLF (perturbatio- 
nem || 21 aapere libTi ] et eat boc homeri li et est homeri LH (hoc et eat 
b. D et hoc eet h. M \\ 23 Kdj tiiicpon AS itinFOH L ruKi-oM 77 1| 23 roore uiri 
fortia L (corr. i) |{ uon eat] nnde in primo (91) aeneaa et fortia et piiis (indu- 
citur add. Fabrictus) sic loquenB 'o terque quaterque beati' add. D 



COMM, IN VEEG. AEN. : 



475 



oec <igo sic ut Tincerem veai, hoc est cum Tolimtate procumbo. 
ergo otri nihil a(xrbi in morte se passttrum ait; aitt njhil nefandwm 
Aenean commissurum, si ae volentem interfecerii, guia mori decreverit, 
si mortem filii non potuisset lUciscL sec aic ad monLiA vesi hoc est 
ut vincerem, aut victus morlem deprecarer: ergo libenter occumho. 6 

902. KEC TECVM MEVS HAEC PEPIGIT Mlffl FOEDERA LAVSVS 
hoc est noQ cum hoc pacto a te Lausus receHsit, ut ego vitam re- 
qiiiram. 'foedera' autem 'pepigit' per translationem dixit, id est 
non sic pugnavit Lausus, ut ultum milii vitae reliuqueret desiderium. 

903. VENiA beneficium, ut <1 519^ orautes veniam. i 

904. ACEBBA UEORVM quasi hoc de Aenea ntm senserit. 

905. HVNC ORO DEFENDE PVROREM inimicorum iram et post 
fata saevire cupieutem. 'defende' autem est prohibe, ut dum tene- 
ras defeiido a frigore inyrtos. et bene petit ab Aenea sepul- 
turam, quod scit eum ultro concedere, ut probavit in filio: petit i 
autom nou de eius pietate dubitans, sed timens iraui suorum. 

907. HAVD INSCIVS litotes figura: non enim dicit 'uon ignarus', 
sed expectans omnibus votis, ut <Vn 261> munera nec sperno, 
id est libenter accipio. in hac autem fignra plus cogitatur, quam 
dicitur. s 

908. VHDANTIQVE ANIMAM DIFFVNDIT IN ARMA CKVOKE ordo 
est 'in arraa undauti eruore animam diffunJit', cuius sedem plerique 
sanguinem volunt esse. et eie est dictum hoc, ut <^487^ una 
eademque via aanguis animusque sequuntur. 



13 dumj bnc. VII 6 



2 s, V. 901 id eat nihil acerbi bb paBsiirum in morte ait . . . decieuerit T [| 
ergo aat Dihil . . . libenter occumbo post uefas non est hab. F, in quo Serviana 
nec ego . . . procunbo a Ttliqitis maiore spatio separata sunt. || acerui F [ 
3 eneam T | coumiBeunim F \\ iuterScerit F \\ mori] njortcm ipae T [ i potuis- 
Bct ego: notuisaet F uoluiBset Dmid ualoiBaet CommeliHiis || ad t>. 901 in marg. 
id est nt uinuerem nec uictua raortem deprecarer. ergo uoluntate occnmbo 3 |[ 
8 dizit ont. AS ] 9 mihl om. HLH (fldd. l) H 12 et om. B \\ 13 facta AS \\ 
16 altra L (corr. ^ || 17 non ante iguaruB om. L {add. l) \\ 18 expectaDe] spectaDB 
ASl eipertuB i, || 23 et sic est dictnm om. AS \\ ut] qiaomodo illud F || 34 san- 
'gniHijue L^ | Bequuntur] item (I 98) 'tuaque animam hanc effundere destra' 
quaai quae io cruore fouetur add. FabTtciits \\ EXpLicrr lidkii uEcravB . inoiprr 



SEKVII GKAMMATICI 

IN VEKGIUI AENEIDOS LIBRVM VNDECIMVM 
COMMENTAKIVS. 



1. OCEANVM INTEKEA SVRGENS AVKOKA RELIQVIT more SUO 

praetermisit noctis deBcriptionem, qnam tranaisae indicat praesena 
ortus diei. et hoc est unde ■ait Horatius nec verbiim verbo cu- I 
rabis reddere fidus interpres: quae enim naturalia sunt omnibas 
6 patent. 'surgens' auiem qiiae surrexit, avaetaea. 

2. AENEAS qVAMQVAM ET SOCIIS DAEE TEMPVS HVMANDIS P. C. 
consuetudo Romana fuit ut polluti fuiiere minime sacrifiearent. ai 
tamen contingeret ut uno eodemque tempore et funeataretur quis et j 
cogeretur operam dare aacrificiis, elaborabat ut aiite sacra comple- 

10 ret quam funua aguosceret: unde etiam Horatius Pulvillus in Capi- 
tolii dedicatione cum ab inimicis ei tiliua nuntiaretur extinctus, (rf 1 
qiiidain pttlant falso, ttt aiU, pro vero, ait 'cadaver sit', nec voluit [ 
funua agnoscere, douec templa dedicaret. secundum quem ritum 
etiam Aeneas inducitur ante operam dare saurificiis, et sic ad i 

15 ciorum et Pallantia sepulturam reverti. 

3. PRAECIPITANT CVEAE urgent: longam enim dilationem se- 
pultura non patitur. sane am 'qvamquam' praemisisset, non iniuUt 1 
'tamen', ut alihi libertas quae sera tamen respexit inertem cum 
'tamen' dixerit, non praemisit 'guamqfiam'. 'dare' vero 'tempas' relin- 1 

20 qwa-e, id est ut ireve: et fiabet ertvpliasin propier multitudinem nego- 

1 iDore Buo e. q. b.1 cf. Don. ad Ter. Ean. 111 6, ^6J| 3 Hora,lius] i 
T coDBuetudo Roiiia,[ia fuit e. q. s.] cf. Serr. ad Aen. \l i ' 



erfci] , 



mythogr. III 6, 28 y 18 IJbertas] buc. 1 27 



inie] qaod F | n,it] eut R | verbo] uerbu H \ b ad 
surrexerat trauaacto temjiore noctis T || Burgeotia F || aurresit 



1 BurgenB quae ] 
^ ,. ., . •aazaea seripsit \ 

aurrexanaetaca i^' Burrexit ava et xuia Daniel |{ 9 laboraUat LH (elaborabat I) ] 
olaborat F \\ eaera o»« LH {add. T) U 10 paluiliuH JJif |i 14 ad Bociorain ad pal- J 
lautis i-'! 16 urguent F]\ Bepalturae F | 17 ad vota «evk (u. i) s. c. deest hJC { 
tamen T | 18 ut tibi F \\ 19 vero] firo (t. e. hestro') G | 20 et abeo emfasin F )| ] 
negitioram F. post negotioruin lacunam iTtdiaxvit Dattiel. ederum ad v. i 
marg. hB,bet hiu locua enlaaiD propter multitudinem negotiorum T 



COMM. IN VERG, ABN. SI 1 



477 



TVKBATAQVE PVNEBE MENS E8T funere Pallantis xar' 
^^°ZV^'- ^^^ ^st liaec conauetudo apud poetaB, ut a, plebe segregent 
ducee. aic paulo poat ait <^22) interea socios iuhumataque 
corpora terrae mandenius et intulit segregans maeatamque 
Euandri primua ad urbem mittatur Pallas. sie dictum est B 
<I 30> reliquiaa Danaum atque inmitis Achilli, item <1I 506) 
forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. 

4. PRIMO viCTOK SOLVEBAT EOO antequant luctum subiret et 
fuuestaretur, 'primo' autem 'Eoo' subaudimus Henipore'; nam graece 
^(o's dicitur quam nos auroram vocamus: Homerus ait QoSoSaxtvlog 10 
^ro's. quod nomen Latini traserunt per derivationem, ut dieerent 
<^I 417> et laetus eois Eurus equis, item <1 489> eoasque 
acies. sane ut etiam supra <II 417> diximus, in hoc sermone 
prima syllaba naturaliter louga est, sed cum opus fuerit, corripitur, 
aut lieentia uominis proprii, aut quia eam vocahs sequitur. 16 

6. CONSTITVIT TVMVLO in coUe, quia tropaea nou figebantur 
nisi in eminentioribus locis; Sallustius de Pompeio ait devictis 
Hispanis tropaea iu Pyrenaei iugis constituit. es quo more 
in urbihus tropaea figuntur arcubus exaedificatis. ideo autera nunc 
tropaeum ponit Aeneas, quia nondum plenam est victoriam con- 20 
secutus, sed occiso Mezentio fugavit exercitum: plenae euim yicto- 
riae, nt supra <S 775> diximus, triumphus debetur. et persoWit 
Tota vel propter tanti dueis interitum, vel quia faa erat etiam de 
primitiis belli sacrificare. 'tatmilo' autem deest 'in', id est in tumulo. 

isDvtT ARMA ut <83> indutosque iubet truncos hostilibtis armis. 26 

7. TiBi MAGNE TBOPAEVM BELLiPOTENS videtiir intmvpta de- 
hoc per parenthesin dictura est et pro^ionesin, [ct post 

10 autem e. q. b.] cf. laid. or. 



1 Pallantis] scilicet et est adil. B| et aeteiochen AS cateiochen EIIM 
cateio khem i || 3 ait o»i. LII\\ 9 funeraretur ASHF [corr. a) || prirao autem 
eoo . . . triremJB apluBtre {o. 9) otn. h (m marg. add. /) ( 10 eoa Hbri || poaoDasTrac 
Fi.)C A nOAoaaKTTACHoe l rododactiloa eOB reliqHi |j 14 corri|jitur] eous add.AS 
eoi add. F || 16 aut quia etiam uooabnlna Beqoitor f U 16 in oolle] in tnmiilo 
iu colle ASMl || oon Sgebantur . . . Hispania tropaea <m. H\ 17 nisi <m. E \\ 
ait] aut ASl, om. F\As victis ZJwfscWus || 18 spaoia i*' | impyrena ei A im- 
pyrenei S in pirinei aJI in pyrenei l in pyrinee F | 19 fignntor Fs: fingun- 
tur AS fiBebantur RMl lingebantnr H ] ia arcubns ASMl || ineo RH \\ 
30 qnia] qnooiam ASR || 21 plena uictoria enim f {| 23 faa erat ut etiam dc 
primitijB (primioiis AS) aacrificaretur ASMl \ 2& annis] sine nomine add. F, 
gtiod Kbrarii errore ex irtsequenti seholio Awe iidatum esse apparct | 26 ad tiiii 
K. T. 8, V, nidetur hic intermpta eaae dcscriptio. et eat prosfoneoia id est 
eiclamatio. et duo epiteta ponit aine nomine T \ interruptio F \\ 27 et post 
reddita secltisi. vtAwit gignijicare in qui plen. cotnm. eompomit descriptionem, 
proBphomsi infeiTuptat», verhis qitae mnt 'a^tat rorantes' e. g. s. cOfUimtari. ai 



478 SERVII 

reddila.] 'magne' autem 'bellipotens' antonomasia per duo ^^ieta sme 



8. APTAT apte locat et congrue ponit vel fiffit, ut <VIII 721^ 
aptatque superbis postibus. 
6 9, TELAQVB TRVNCA viRi id esl praefracta; ita enim in tro- i 

paeis poni consuevenmt: luvenalis (X 134> et fracta de catiside \ 
buccula pendens et curtum temone iugum victaeque t 
remis aplustre. vel 'tnmca tela' gttae de mo dipeo Ugerat: ideo I 
enim 'trunca', quod in evellendo praefraeta. et bis sex thokacA ] 

10 PETiTVM PEBFOSSVMQVB LOCIS duodecim vulneribus adpetitum: quia, I 
ut supra <^1 278> diximus, totius Tuseiae populus in daodecim 1 
partes fuit divisus, ut <;X 202> gens illi triplex, populi aub I 
gente quaterni, qui singulis lucumonibus parebant. moris autem j 
fuit ut interemptos duces omnis vulneraret exercitus, sicut etiam I 

15 de Hectore Homerus commemorat. unde est <T1 278> quae c 
cum plurima muros accepit patrios. non ergo ab Aenea, sed | 
ab his qiii <X 692> uni odiisque viro telisque frequentibits i 
stant: qttod ostendii Mezentius, cum sub Aencae telis iaceret <X 904^ j 
scio acerba meorum circumstare odia: neque enim }toc in illa I 

20 momento periculi meminisset, nisi eos cemeret inminere. 

10. CLIPEVMQVE EX AERE figurafcius, quam si 'aereum' diceret, i 
ut alibi <IV 138> eui pharetra ex auro. 

11. ENSEM COLLO SVSPENDIT EBVENVM vaginam ebumeam. saue 
'ebur eboris' facit, non 'eburia', sicut ^murmur murmuria': uode quia 

25 in principalitatis declinatione varietas invenitur, etiam derivatio 
varia est: nam 'eburaua' faeit ab eo quod est 'ebur', 'eboreus' ab I 
eo quod est 'eboria'. 'coUo' autent, id est dc aiUo. paulatitn de trunco I 
arboris huma^iam figuram fecit, ut et sinistram illi det et collum: quod I 
vahle quacritur, an bene. 

3(1 14. UAXIHA EE8 EFFECTA viBi occiso tanto duce: simul etiam 



gws Tttineri velil et post reddita, ei sic nerba eollocanda videntar videlur ijiteF- 
rupta deacriptio et poat reddita. hoc . . . proBphoneBin vd sic boc . . . dictDin I 
est. videtor i. d. prOBphoneai, et poat reddita \ 3 apta f || otj aitat s. e. figit ] 
atqne ponit nt aptat Bupeibia postibag T {| fugit F \ 6 post fracla R prae- 
fectft U perfracta Fl \ 6 cansile F\\ 7 pucula F^ pendet F\ currain liM ^ 
te niore ^' [ iugnmque R U trtreremissaploBtre H\ % aplnstra ic aplanstre F | 
ad ■nivin.A v. e. v. id est de suo clipeo quaai in enellendo piaeFracta T [ ques J"! 
legeret F, correaa [| la sibt genti F\ 16 commemorat] (/?. XXII 367) ^ ^a ■tuA 
i* trcnpofb . . . anmriji/ ye TtugiatTi adit. D || 16 accii»it IIF D 17 unii odiia I 
qniro F || 18 enm F [ 19 acerbnm eurom F ( 20 inmjneret t Q 24 ebor ■Pf 1 
26 ebnrneus It \ eboreuB] eborneus AS ebunicus HLJIMF 1 27 qnod eB» ^ 
ebor eborifl D \\ ad cullu g. ii. de collo, ad v. II in tnarg. paulatim . . . co 
lum T [] 28 feuit figuram T ] illum F 



COMM IH VEBG. AEN, XI 8-19 



479 



tropaei ostenditar causa. ct verecunde cum ipsius opus sit, inpersona- 
lHer ait. ABE8T0 absit: nam tertia peraona est. 

15. QTOD svpEBEST id est de reliquo: et est abaoluta elociitio, 
irf <TX I55> quod superest lacti bcne gesfis corpora rebus. 

ET DE REGE 8VPERB0 PRrMlTiAE aut hoc dicit: primitiae istae quas 6 
fecimus, non de plebe snnt, sed de rege superbissimo, id est Me^en- 
tio: ant certe regem superbum Tumum accipiamna — nam de ipso 
legimus (^ 445^ at Rotulum abscessu iuveoia tnm iussa 
auperba miratur — ut sit sensus: haec spolia et banc primam 
belli partem superbo Turno sustulimus. nam hoc epitheton pro- Ii 
prium Tunii eat, quod ei Vergilius pro ingenti seelere dat. apud 
maiores enim superbia ingens faciuus fuit, adeo ut Tarquinius pro 
multis sceleribus superbi nomen acceperit 

16. MEZESTlvs iiic EST pro 'talia est', ut <;1X 479> hunc ego 
te Eurjale aspicio? id est talem. et ittrum per contempttm an per 16 
commendaUonem Jtoc pronuntiavdum? mvkosqve latinos bene quasi 
hoc solwn restet. et hoc dicit: iam campestri superavimus proelio, 
restat ut etiam obaidione Tincamus: credit enim quod sibi iam 
aperte nullus occurrat. nec inaniter: nam et paulo post dicturua 
est Turnus <515> furta paro belli, et in dnodecimo <34> Latinus 20 
vix urbe tuemur spes Italas. 

18. ARMA PARATE ANIUIS aut hypallage est pro 'armis parate 
ammos': aut certe est mutanda distinctio, ut sit 'animis et spe prae- 
sumite bellum'. 'praesumite' vero 'bellum' id est mente praeoccu- 
pate, ut supra Tumus <IX 156> et pugnam sperate parari. 25 
bene autem ait 'praesumite', quasi rem iam sui iuris, ut ei deberi 
videatur certa vietoria, 

19. s£ <iVA uoRA ordo 'ne gtta mora inpediat'. vellebb siona 
ABNVERINT SVPERi ne in mora sitis, cum captatis auguriia ad bel- 
lum eiire coeperimus. 'vellere' autem proprie dixit, quia Romana 30 
signa figehantur in castris, et cum ad bellum eundum fuisset, capta- 
tis auguriis avellebantur e terra: nam alibi ea figi non licebat. 



2 nam om. ASi 3 id ett om. BLUM (add. I) 1| 8 at ASF: ao reliqui \\ 
ratulo SJ{ II iauBntU U iuuenes F ( tom F: tuno rtliqui || 9 jniratns Verffiliw || 
10 Huperbo om. Fy U est tumi S, est om. S\\ nergiliug F^ 12 pro om. H \\ 
18 Buperbi nomen om. AS [ acciperet LH acciperat F i 14 eet om. LHM 
{add. l) \ 15 ad uezentivb h. e. s. v. id eat talia et eiue per contemptum eiua 
per coiomeiidationem est pronantiandQDi istnd bic T Q 16 bene diuit quasi . , . 
restet hab. T \\ 17 campestri] pedeBtri L || 18 reitat] HUpereat F || etiam om. F \ 
81 tuentor L {eorr. l) \\ 23 mutat» LH {corr. t) U et apom praesumite rebns L 
{bcllnm t\ et pe praesnmite rebus H || 24 vero et id est om. LUF {add. I) ]\ 
25 parari] pari i/ sperari F|| 26 deberi om, iiS] 28 ne qua mora HaKirf; ne 
qna otdo J'|| 29 nec mora sit cum ASMl [ 30 dioUim ASM \\ 31 figebantnrj 
uidebantur MU \\ 32 e om. A.S\\ flgi ea BL 



480 



SERYn 



sed iiiter iiuguriii etiam hoc liabebatur, si avelleutem facile seque- 
rentur, adeo ut cuin filjo in Oroclia bello sit Craasus occiaua, qui 
iturus ad proelium avellere sigita vix potuit. qmd etiam Maminio 
contigit, qui mm imperasset sigtia Iflli eaq\(e non possent tnoveri, effosso 
b solo in qufi erant fim, vi magna extrahi praec^it, ei infeliciler apnd 
Trasimennum piujnavit. -0111 'vdlere' movere accipiunt: Ennvus rex 
deinde citatus oonvellit s?se, et in sacris 'convelU tnensa' dicitiir 
cum toUitur. 

20. ADsvERiNT svpERi bctte 191 odhortalione nihil se inauspicato vel 

10 sine deorum voluntate factunm promittit: ideo non dixit, cum ego i 
iussero, sed cum dii iusserint. 

22. INTEREA socios donec tempua obsidionia adveniat. et 'i 
fereo socios inhumataqne corpora terrae' ^ Sia fl^wor* pro 'corpora i 
sodorum'. 

15 23. QVI 80LV8 HONOS ACHBRONTE SVB IMO EST hoc ideO intuUt, < 

quia in sexto <329> de insepuUis dixit ceutum errant annoB vo- 
litantque haec litora circum: Palinurus Aeneae <^VT 366]> por- 
tusque require Velinos sedibus ut saltem placidis in tnorte 
quiescam. et bene 'Acheronte sub imo', quia haec res ad umbraa 

20 tantum pertiuet: nam apud prudentes hominea uullins momenti 
suut iata. 

24. iTE AiT vitiose in media oraHone 'ait' positwm criUci notant. 

EQRESIA8 ANIMAS iugeuti arte laudat potius quam miseratur ei- 

tinctos, ut praesentium aiiimoa in bella soccendat. qvAE BAmvisE 

26 noBis HANG pATaiAu eleganter hoc et oratorie ad exhortationem audien' 
tium sumptum est: nam laus defunctorum viventium exfwrtatio est. et 



. 449 Vahl, 



legantcr hoc 



. 8.1 ef. Macrob, Sat. 



1 habebant L rhabebatur T) habebantur .H || 2 Jn Orodis] modoriB LH ia 
otientis M, in om. ii j| CrasaoB] anBua LH \ occiBaa om. i | 3 proelium] par- 
thiam F | hoo flaminio coutigit qui . . . tollitur hab. T | faminio G | 4 moveril 
loco euelleie T || effuBJo F suiFosao T^ fi magnam F | extra G \ praecipit -F | 
6 traaynimjnan F traBjniminan G tiaaymenium T || alii] quidam T || Euniua 
. . . Kose om. r p 7 in aaeriB etiam T {| connelle F \ 9 bene eatia in adhortatione 



. ideo non dicit 
divi iaBBeFiat Damel | : 
gQcionun T |i 13 endyadi 
Seruiani libri || 17 pallini 
"5 I acherontiB M. " 



dii uolaerint holb. T U 11 diuuBBerint F 
cTOH I, c. «. i>. EN Aia diin dixit pro corpora 
diadi in fi | 16 propter 'centum . . . circam' 
18 saltim F \ 19 et hene acberontia ait quia 
n marg. notant oretici uitioae positum a nir- 
gilio in medift oratione ite ait T || cretioi F || S4 auccendat] Buccendant F. 
Homerua {II. ! S) itp9iitovs ^rvias add. Fabricius || ad AKiUAa q. b. n. s. V. ani- 
maa ponit pro corporibna. in quo est etiani noonm quod patriam pro legione 
poauit ael terra cum patria ait cinitaB ot non nullia idoneis placet anctoribiu 
uel urbcB (f. urbs) parentum T \\ 25 t. v. 25 eliganter et oratirie . . . et bena 
patriam qnasi Sduciam gerat quan uiccrit. et uelut dum hortatur epitaphi 
iacit T II et hoc F, transposui || 26 oat om. T 



J 



COMM. IN VKEG. AEN. XI 20-3r.. 



481 



iene "pairiam' ait, tamquam fiducia-m gnrit quasi vicerU. sanc ctm 
hortalur sodos ut sepeliantiir i>ccisi, ipse defnnctis velut epitajAion diseit. 

27. QVEM NON viRTvTis EGENTEM Ennii versus est 'egentem' 
sane nos ablativo iumjitmis. 

28. FVNEEE MEHSIT ACKRRO 'acerho' imnaturo: translatio a 5 
poiois. 

31. Qvi rARiiHASio EVANDRO Arcadico a civitate Areadiae, 
quatn Donatua vult a parra avi dictam: quod procedit, si parra 
nomen est Graecum; ai autem Latinum est, Btulte senait, nam 
Oraecum nomen etymologiam Latinam non recipit. alii lotns filium ID 
Parrhasitm dicunt, qui kabuit Arcadem filium, ex gtio primo Par- 
rhasii, post Arcades dicti sunt. sajie Arcadum gencra fuerunt quat- 
Utor, Parrhasiorum, Maenaliorum, Ananonm, Cynaethorum. alii non 
Aaanos et Cipiaetkos, sed Aganes et Oifnaedteos dicunt. 

32. FELiciBVs AEQ.VE kic non fslicitas comparatur, sed ut est illud 16 
di meliora piis: non quia haec bona sunt, sed hona optat. 

33. IBAT pro 'icrat'. alvmno alumnua eat qui graece tpd- 
^i^os dicitur: qood nomen quia Latinum non est, ut ab eo quod 
eat nutritor, inveoiamns eum qui nutritus est, transiit ad nomen 
aliud et alumnum dixit. 20 

35. ILIADES CRiNEM DE HORE SOLVTAE haB Aeneae ancillulas 
intellegimus : nam ouines matres, tioc est mulieres nobiles, in Sicilia 
remansiase dixit, escepta Euryali matre, de qua legimus <^X 215^ 
quae te aola puer multia e matribus auaa peraequitur? 
'crinCTw' autem 'solutae', vt <^V1I 503^ palmis percussa lacertos. 26 

36, VT VERO AENEA8 FORIBVS SE8E LNTVLIT ALTIS Daturale 

enim est ut intermiasa laraenta repetantur, cum aliquia notus ad- 
venerit: sic in Statio ingressis ducibus denuo defletur Archemorus. 



3 Eiinii] atin. v. 687 Vahl. || 12 sane Arcadn 
ad Stat. Theb. IV 292 J 16 di] georg. III 513 
quem a,d TerEum Luct. Plac. Bervianam ad h. 1. 



n . . . dienutl cf, Luct. Plae, 
I 28 in Statio] Theb. VI 37, 
icholium EidBCnpsit. 



3 egentes G \\7 arcndio f || 8 a parm nuidiae ta, A a pamiui dictaui HM |; 
10 quidam iouie tilinni . . . dicunt hab. T \\ 1! paiasiuin l7 || ii.rchaaem G \\ prima 
F i li genem autem arcadiim .iv. fuerunt T \\ 13 parrasiorum F[ moenalio- 
Tum F menalioruiii T \\ cynethorum G | alii antem aon S* U 14 azanoa T: exa^ 
naa F H cjnethos T: cjthenOE i^j| Azanes ego: axanes Zifrri || CjnaetheoB ego: 
cjneroe F cjreues T \\ 15 ad sed non v. a. s. v. nou e&t comparatio felicitatia 
ged sic eet dictam quem ad raodum in SDperioribus dii meliora piia T y hic 
Masvicius: hinc f H 17 trofimos vel tropbimos Ubri | 18 Latinum] in latmo s 
in latinitateF || 19 nutrituri^ll ad alvuno s. t. hoc loco ueterea accipiuut posi- 
tnm a nirgilio atumuo pro domino T. cf. Non. p. 343, 7 ilf. || 22 omnes hone- 
stu matree M | 24 multis EF: tuntia reliqui [ 35 crimen F \\ ut] in G \\ 28 Av- 
ohemorua] aethemorus BF aetemornB H. mox ut ma,erentia dignlB . . . accen- 
sae clamore fore» add. Itali 



482 



SEKVir 



39. NiVEl PVLTVM PALLANTis late patet hoc epifcheton: i 

enim potest et ad candorem priBtiiiae pulchritudinia , et ad pallorem 

ex morte venienteni, et ad Irigus quod proprium mortuorum est, 

ut <VI 219> corpuaque lavant frigentis et ungunt. 

6 40. LEVi IN PECTORE pulchro, puerili, nondum saetoEO. 

42. TE»E iNQviT iteratio est; nam supra ait 'lacrimis ita fafcurl 
obortis', sicut in quinto posuit <547> et fidam sic fatur ad aurem 
et paulo post <^551> intulit dic ait. aane seiendum hanc adlocu-- 
tionem talem ease, qualis illa <IX 479^ ubi defletur Eurya 
10 locis ommbua commovet miserationem, ab aetate, a tempore, a vul— J 
nere, a spe parentis. CVM laeta venieet invidit foetvna^ 

MiHi ac si diceret: quantum noceret adversa, cum laeta talem in- 
tulit casum? videtur autem dolere quod queri non potest de For- 
tunae crudelitate, quae ei uuo eodemque tempore et tanta contulit 
16 beneficia, et tale intulit damnum. 'tene' autem 'iuvidit Fortuno-J 
mihi', ut Liber pampineas invidit collibus umbras. 

45, DISCEDEKS DEDERAH xaza ro UiaixoiftEPov hoc intellegimuBiJ 

nam abscedens nusquam est Euandrum adlocittus Aeneas. 

48. CVM DVRA PEOELIA GENTE subaudimus 'fore'. 

80 50. F0B8 ET VOTA FACiT forte — utrumqtie enim didtuits — -M 

etiam vota suscipit. potest et unum esse 'forset', id est 'forsitan'. 1 

cvMVLATQVE ALTARiA DONis id cst et sacrificat, et suacipit vota. 
naturaliter autem queritur de errore mentis humauae. 

51. NIL lAM CAELE8TIBV8 VLLis DEBENTEM vivi enim superiKfl 
85 rum snnt, mortui ad inferos pertinent, unde in duodecimo <^64^a 
Tos o mihi manes este boni, quoniam superis aversa 
Inntas. superis autem debemus omnia donec vivimus, ideo quia, 
ut dicunt physici, cum nasci coeperimus, sortimur a Sole spiritum, 
a Luna corpus, a Marte sanguinem, a Meri;urio ingenium, a Iov6 
30 honorum deaiderium, a Venere cupiditates, a Satumo hmnoremrl 



16 Liber] bnc, VII 68 I 27 aQperis auteDi . . . estiDCti] cf. Beda do tem- 
poribut IV (vol. VI p. 124 UU.) de temp. rat. Vm (VI p. 160 aq. Gil.), eiBcripa. 
mytliogr. IU 9, 7 

2 candorem] spkndorem ASM \ 3 et oHte »d frigna om. ASBM \ pto- 
prie A SM p 4 urguDt ^ | 5 pnlchre .1 S ] 6 ita F: sic SerBiani libri | 7 siontl 
■in F g 8 et pauJo post . . . Enr^-alus om. EU \ 9 illa] illa non F illa nom 
lAim H 10 ab aetate . . . a spe paxentia om. F [ 12 talem om. F | 13 dolore 
ASHFi 15 tece ora, jIS || invidit] inquit F || 80 voti facii . . . fowct om.H\\ 
81 etiam] etiam et F | aascepit S || id est] ideo AS nnDm F | foraitam F, in 
qtio hate adduKtur uota fecit et iam nota susripit | 33 horrore H teirore F \\ 
24 supero gunt AS (ad luperos s) superiorura snnt F | S6 nosq. mihi li | ma- 
nea om. RH Q ST vivimns] debemns autem omnia aiid. AS debemus antem 
add. Ji I ideo om. AS | 30 honomm ASM: horum SH ommum F. ef. £«rvj 
od Aen. VI T14 | cnpiditabem AS \ umoiem HF 



COMM. JN VEBG. ABN. XI 39-59. 



483 



quae omnia singulia reddere videutur estincti. secmtdum physicani 
disdpUnam dkit: iradHnt cnim pfiysici omnia nos mereri a superis, 
quae rursus exUncti reddimus ipsis potestatibus supemis. qmd et Flato 
videtur astmere qui dicil, quod cttm de effkua,one fontium non aiia- 
rvm guarumlibet rerum, sed ipsarum slellarim, fuerint animae corpo- 5 
ribus comniodandae, quicqttid de ipsis fontibus stelUmim ebullit, hoc 
intelleffi dcfcfre stdlas. ercfo priusqucm vn corpora ifigrediaMtur animae 
per Juiec signa erratica iransearUes, singula supra dicta singulae acd- 
piunt, item eaxmtes singula singulis redhibere dieit guae in corpus 
venimles percqxrunt. lO 

52. VANO MAE8TI COMiTAitVE DONOKE inani, ut Bupra <X 82S> 
dixinma, quaDtum ad viyos pertiuet. 

53. iNFELix SATi Fvsvs hoc quidam avaxoXov&ov et mlgare acci- 
pkmt; sed elegant^ ad exprimmdum pabris adfectum ad patrem ora- 
tumem convertit. ifi 

54. Hi NOSTKi EEDITV8 id est tales, ut <;i6> maaibusque 
meis Mezentius hie est. expectatt^ve triympbi modo de sc loquitttr. 

55. HAEC MEA MAQNA PIDE9 x«r« ro (Sitana^Levov: quam de 
Pallantia reditu promiserat patri. at nos evahdre aut mutavit de- 
clinationctn: natn 'Euander' facit, ut ipse x <515> Pallas, Euander ao 
in ipsis: aut Graecum vocativum fedt ra EiiavSQs. pvdehdis 
YVLNERiBVS id est a tei^o iulatis: et eat consolatio. quid autem 
'pudendis' sit, ipse exposuit dicendo 'putsum aspicies'. 

56. NEC 808PITB antiptosia est pro 'soapiti'. et hoc dicit: si 
fugisset vulneratua a tergo, ipse ei optares interitum. alii: non 86 
tcUem hcd)es, inguit, filium, quo sospite tibi dirum funiis oplares, quod 
parentes sibi prccari solent ob nequitiam liberorum. alii: non optabis, 
inquit, sospiti fUio mortem. guod magis heroicae personae convmit. et 
[cpiero] 'sospite' pro 'sospiti'. 

59. HAEC VBi DBFLEVIT hoc est postquam haec cum lacrimia 30 
dixit: "flere' enim est cum voce lacrimare: unde habemus in aexto 



1 uiderentur AS\\ aecDndma physicaiQ . . , perceperunt e Turon«nsi edidit 
Damel {I et hoc secuudum Danicll 2 dicit otn. Daniel [ 12 diaoa F {| pettiDet] 
nam talia de moTtuiB fiuiit ad BOlatinm auperBtitum nt est apud CiceroDem iu 
Catone maiore (XX 73) 'Soloniti qnideni iapientis ologium est quo se negat 
velle Buam mortem dolore amiconim ot lamentis yacare: vnit, credo, ae eBHe 
oftrum Buia' add. Fabridus || 38 schol. ad v. bS e Turonensi edidit Daniel ]| 
aQacolat^on 2' dvi-xSoiov Daniel J 14 eliganter T decenter Daniel || ad patrem 
o. c.] nunc ad patrem redit Baniel || 16 id eBt o»!. EBM f ad nustri b. s. c- 
totQm dolendo dicit, ad GTtPEnrATiQvii s. v. et de »e ait et a. te T]\ 19 avt mon 
BVAjmBE Fi 21 eiAsiPi f | 24 eiit om. RB\\ 25 fuiBBet Jlf || ipsi Slephanw et 
Daniel | ad v. 66 in marg. ijuidam sic accipiuut non habuiati inquit tolem 
fiUnm cui Gonpiti dirum fonuB optarCB qnod parentee Bolent precari ob nequi-' 
tiam liherorum. alii ita non op^hia inqoit aoapiti filio mortem et hoc magia 
heroicae peraouae conuenit T [ 39 quero F qnare Daniel 

SsTFil Gomm. VdI. U. Fbbc. U. 32 



484 



SEEVil 



026y Gontinuo auditae voces, vagitits et ingens infantuiii 

que animae flentea in liraine prirao, 

60. TOTO LECTOS EX AGMiNE Troianos, Tuaco8, Arcadaa. 

63. EXIGVA quamvis enim magna eint, orbitati patris prodesae 
6 non posaunt; sed tanim exhibenda sunt pairi, quia ^ebmiur. ant est 

sensus: non quidem responsura lucitii, sed tamen soUemnia: ergo iusti- 
tiae potius causa qmm soladi. 

64. PERETBVM 'feyetnim' locus viii mortui fenmtur. et est Grae- 
ciim nomen: nam graeee ipbqtqov dicitur, unde per diaeresin fere- , 

10 trum fecit, dictum a ferendo: nam latine capulua dicitur: unde aiiJ 
Flautus capularis aenes, id eat vicinus capulo, qui dictua eatl 
capulus ab eo quod corpus eapiat. 

65. VIMINE QVERNO sunt aliquae durae derivationes; tameaS 
eia sic utimur ut 'quernum vimen', item 'eolamum veru', ut pin-J 

16 guiaque in veribus torrebimus exta colurnis, 'ficulnuarl 
lignum', ut Horatiua olim truncus eram ficulnus, inutile] 
lignum, item 'aprugnum callum'. 

66. OBTENTV FBONDis iNVMBBANT veluti cameram quandam 
capulo ramorum extenaione feeerunt. 

20 67. AGRESTI SVBLIMEM STBAMiNE boc eat supra froudes ponimt: 

nam hic reddit qnod omiaerat supra dicens 'extructoa toroa', nec 

addens unde. 

68. DEMESSVM partieipium est, veniena ab eo quod eat 'metor*. 

sane ab eo quod est 'meto' praeteritum perfectum 'mesaui' facit. 
B6 69. LANovESTis BYABisiHi 'lonffuentis' aut postguam decerptus siti\ 

OMt guia non est aatti coloris: aut guando demittit caput. sane Sya^m 



8 feretram 
mil. glor. lU 1 



[. XX 11, 7 H 11 Flautns]!! 

i Horatiua] sat. 18,' " 



1 continnQ F | 8 a.rcades F ^ b ad sett sedita p. s. v. id eat quae deban- 
tuT et eet senauB uon quidem prohitura aed tauien Bollemnia. ergo ioatitiae 
camB, non solacii liiiiit ista T j| aet] antem G | 6 aolemnia G || 9 fertron ASH 
feretron B fratron M ferton F H per diaexefiia . . . fecit] per diereain dieitnr 
in feretrom feretram fecit H per diereain fertron feretrnm feoit M. fort. <pi- 

StzQov feretrum y 10 capulna] poculus if U unde et plautua ait f || 11 vi 
ignoa AS 1 qni . . . capiat om. Hi' || qui] et Jf J 12 ab om. Jlf Q 14 aeif 
timoB F II utimur] cam adiuuotioiie alterius nominiB odd. Fahridus || item 
11 colornum AS colymum F colymu U |[ 16 colymia H colarmia F\ X 
tile lignum om. F [ 17 callutnl gallum RH. pro aprinum ut Plautus (Pers. 
II 6, 4) add. D | 20 avBrjMBN F [ hoc eat . . , unde oin. H [ auper MF ' "" 
reddidit ASIt U omisit F P iuBtractod B | S3 priucipium F Q est <m. .. 
24 aane . . . meto om. SH || meto^ metii AS |[ 25 ad lanovbntib n. in n ^. 
aat poatqnam decerptna est aut qui non est acnti cDloria aut qnando demittit. 
capnt, fuit autem secimdnm fabulaB fllius eurotae nel ut quidam uolnnt " 
ri decerptos F|| 26 dimittit F|| hi""!-*i.— i" i.:,.-;.,»!»..,- ^ 



.intliufl F hiacincthna G 




COMM. IN VEEG. AEN. SI 60-78. 



I cin(hus pwer fuit Eurofae, vel, ut qiiidam volunt, Oebali filius. ce^a 
de hoc in bncolicis <^III 63> dicfa sjtnt. 

70. 8VA FOEMA RECESSIT trf cst propria pulchritudo. 

72. AVROQVB OSTROQVE KiQENTES ununi 'que' vacat et est 
additum biatus cauaa. G 

73. LAETA LABORVM figura est 'laetns illius rei'j nam modo 
dicimuB "laetus labore', 'laetiis ingenio'. 

74. srts MAtiiBrs sidonia hido ut (TV 263> dives guae munera ■ 
Dido. 'suis' autem 'nianibm' ut Jieroides solebant. 

75. DISCREVERAT depinxerat. simul et aniantis adfectus osten- lo 
ditor. 

76. HARVM VNAM ' ujiam' pro 'alleram', de duobus scilicet et 
'horum alterum' ct 'horum unum' possumus dicere: nam artigraphi 
faoc tantam vetant, ne de duobuB 'alium' dicamus, quod de multis 
proprie dicitur. sane figurate disit 'vestem induit', ut <II 275> 15 
exuvias indutua Achillis, cum in usu sit 'induit illa re', iit <(83> 
iadutosque iubet truncos hostilibus armis, id est truncos in- 
dutos iubet offerri. sane koc videtur seemdum caerimonias flaminum 
st^tiliter dixisse. fUmini enim nisi unvm mortuum non licet tangere, 
sed Aeneas plurimos posiea oceidit. sed aiiud est in iello occidere, 20 
aliud mortimm tatiffere. sciendum est tameti, Aeneae omne genus sacer- 
dotii tribtti. 

77. AR8VEASQVE COMAS OBNVBiT AMiCTV harum imam, id est 
dc dmius veslihts, induit inveni, altera caput eius velavit: nam 
Hupra duas vestes dixit esse prolatas. 'obnubit' autem velavit, trans- 26 
latio a nubibus quibus tegitur caelum: unde et nuptiae dicuntur, 
quod nubentum capita obmdmntur, id est velantur. 

78. LAVRENTis PRAEMiA PVGNAE mittit praemia, qnae de praeda 



485 ^^M 

■xtera ^^Tj 



12 de dnobug . ... dieitar] cf. leid. diff. verb. 30 U 26 tranalatio , 
tar] exacr. laid. or. IX 7, 10. cf, Donat ad Ter. Hec, IV 4, 34 



velan- 



1 eorotae F | Oebali Commetirats (cf. Ovid. metam. X 196): hjbabili F [| 
guae ad seu raoUia violae Masvicius edidit Bubaudi florem in lihris fton inve- 
muntw \\ 6 laeta iiovh i^ || 7 labore] at indntnaqne iuuat trancos hoBtibui 
add. F. cf. lin. 16 H laetus ingenio om. HFi 8 didiuBB F diduea G || ad svib 
QVOHDAn B. V. Biont heroidcs BOlebant T^ 10 et om. jlSJlf | meDtis H \\ 12 ad 
vsAu 8. e. alteram T \\ altemam F J 13 altecniini F \\ nnnm] omninm F, 
om. M H ortographi li || 14 netunt dicere ne . . . dicamna F || IG indutua] tn- 
dnit M [ ttchilU F g illaa reB R illa rea R || ut] et RH, otn. F J 17 inbe F j 
ad V. 76 in marg. aecundum cerimoniaa flaniiiiiim uidetiir hoc diiiHBe . . . tan- 
gere. et omne genua sacerdotii trihiiitnr aeneae 7' j 19 non nisi T \\ non om. T || 
20 aeneaa autein poatea pliirimoe T | Sl alind ante mortuuro om. G \\ Bane 
Bciendum est tamen /'' || Bacerdotio F \\ 23 ad amtctt b. v. Bcilioet alteriua ueatis 
r| 24 dnobus F || 26 autem] autem est AHM aut F\\2e nnpte B \\ 27 uelen- 
tar Jlf I 28 mittit] mnlti F • 



486 SERVII 

Laiireiitis pugnae sustulerat: iiam praeda est qiiae eripitar, prs 
mium quod offertur, 

80. EQVOS ET TELA QVIBVS SPOLIAVEBAT HOSTEM Vel PallaS, "1 
vel Aeneaa: nam ambigue positum est. spolia autem cum proprie 

5 ea tantum sint quibus hostis spoliari potest, ut lorica vel vestia, 
abuaive iam spolium dicitur quicquid bostibus tollitur: unde est . 
^VI 168^ postquam illum vita victor spoliavit Achillea.'* 
«, alii 'eguos et tela, qttibns ^oliaverat hostcm' ad rallantcni vohnnt &m-^ 
iwm pertinere, quia in antiquis discipUnis relatim esl, quae guisgugm 
10 vifiute omammta consccutus esset, ut ca nwrtuum eum condBCorarentlf 
Sallustius exuant armis equisque. 

81. VUBBIS IMFEKIA8 proprie: nam inferiae sunt sacra moiyj 
tuorum. 

82. CAESO SANGViNE pro 'caesomm', ut snpra <^X 520> capti^ 
16 voque rogi perfundat sanguine flammas: nec enim sanguieV 

caeditur. 

84. IPSOS FEBRE DVCES 8U03 scilicet, qui iUia mille praeerant.n 
meliua tamen eat, lubet truncoa ferre ipsos duces, id est ducum 
spolia, ut tropaea duces ipsos dixerit: sic supra (^16^ manibus- 

20 que meis Mezentius hic est de tropaeo. 'duces' autem, ut Halae- . 
sum et eiusmodi, quos occiderat Pallas, duces ipsi portarent; ttoMil 
ducum fuerat tropaea jmtare: vt itabeat pater soladum de victoria\ 
filii ct lionor funeri aecedat. inihicaqve nomina figi pro 'inimi-l 
corom'. dicit autem adfixos tropaeis titulos cum uominibus occisorum..] 

86 85. DVCITVE INPELIX ACOETES quasi qui consternatus nimio 1 

dolore ire uon poterat. et bene cx rerum permutatione expreaait 
doloris magmtudinem, dicens ita doluisse Acoeten, ut paene carens 
humano senau per se ire non posset, et equum ita sensisse interitum 
domini, ut iu humanum migraret adfectum: nam et lacrimabat et J 



11 Salliutiua] biBt. i 



i D., hiet. Ul BS Sr. 



ir. 1 U p 
cf. Lnct I 



7 aictai if | 8 quidam eqnos et teta . . . equiaqae hatr. T [ uolunt refenil 
quia T I 9 qna T j 10 esaea F j ea mortuiim F |j eum om T | coudecoiaret i^ | 
11 eiuit r I IS proprie enim F i Ib dcc pnim saoguig caeditur om. MF f _ 
16 caeditarj dicitur It \ VI araoa] ana R. an eos ? | 18 meliua tamen est tinncM 
inuet pro dncum BpolitB ferre ipaoa duc«3 f | 19 dixerint F \ aicut f | !D de 
tropiieo. dnceB haieanm Acctpiunus et huiasmodi quos oecidit pallas ut ipsos 
portiireDt ipsi dncei Qam dncnm . . . nccedat " - ■ " - . . . ~. .. 

23 OBor fneri G \ 24 oociBomtn] dnci add. R \ 
amttema \ 28 posiet B: posaa F possit r 
gnwrt] negaret F \ lacnmat F 



L ASF I nita £ | 29 mi- 



COMH. m VERG. AEN. SI i 



-92, 



487 



sponte aequebatur cadaver. et bene cunt Jtominis sit 'ire', eqiii 'diid', 
de homine ait 'dt(ciittr', de equo 'ii lacrimans'. 

86. FOEDANS vel cruentans, vel lacerans. 

87. TEHBAE id est ia terram. et figurate 'stemitur terrae', ut 
<^II 382) truncumque reliquit harenae. 6 

88. fERFvsos EASGvnfE VVRRV8 attt captivos, aut ipsius FaUmtis. 

89. FosT BELLATOR Edvvs miUttms mim disdplirtae fuit, ut egvus 
usque ad septilchrum diuxreiur, armiger perversa arma gestaret: unde 
htmc consuetudinem videtur pocta servasse. positis insionibvs aine 
faleris. quod autem equum dicit lacrimare uoa mirum est, cum lo 
HomeruB etiara divinantem induxerit. Plinius solum equum praeter 
hominem lacrimare el doloris adfectum sentire dicit. aethon nomen 
equi, quo etiam Aurorae equus vocatur. quod autem egwus bellator 
dieitur et pJtalanx comitatur, iuxta morem Romantm ait, ut dignitas 
in regii adulescentis servetitr exeqttiis, quia apud Eomanos quod erat 15 
vivo concessum, mortuo non adimebatur. 

90. GVTTis Q&AND1BV3 fejie 'grond^t^, quia de eguo. 

91. NAM CETEEA TVENVS VICTOR HABBT Xttta TO HiaTCCOfieVOV 

et alia eum sustulisae intellegimus, non tautum balteum, ut legimus 
supra <;X 496>: nam sola kasta et galea ostenditur remansisse. 20 

92. PHALAKx phalanx lingua Macedonum legio. quod autem 
ait 'maesta', Arcadas intellegimus: unde infert 'Tencrique sequuntnr 
Tyrrhenique duees'. et hoe est quod ait supra "(GO^ et toto lectos 
es agmine mittit mille viros. 



11 Plinias] nat. hifit. Tin § 157. of. 1 
cedonom legio] cf. Isid. or. tX 3, 46 



■. XII 1 



43 II 31 lingna Ma- 



1 equi 'duci' de homine ait 'dncitur' scripsi; equi duce homine antem 
dncitnr F equi ducere hominem autem duci ait Daniel || 2 de eo qao F, con: 
Damel || id i*" 1| 4 in terra Ml' || e ad cthbvb s. v. aut captiuoa cnrrus aut 
ipgiaB pallantiti T |[ captiuuB F captivomm Daniel {| B geatiret f j| 9 scbol. ad 
roBiTis 1. cm. II II 10 qnod antem . . , mirmn eat om. F | eqnam] enm R '\ 
cmn boma et diuinitatem indnierit .F Q 11 indnzerit] Xanthnm eqnnm Achillis 
mortem (i7. XIX 408) *a,l Xiijv a' Iri viv . . . pjf^a xQazaii^ et paulo poat 
(416) alia aol avza . . . dan^rai. eqnos anteDi Achillis indncit Patroclum 
lugentea (II. XVII 426) fnnoi i' AlauiSao . . . vq>' "Entoeos avdgoipovoio add. 
D I IS DBTOM AS \li Domen om. F^ 13 vocatm-] nocatna H. vel a aplendore uam 
alOw ardeo dicitor, vel a cnrsuB celeritate quaai altl 9in {dcl &itov tjulgo) id 
eBt perpetno currena indereGaas add. D l ad e. HS iti marg. qnod eqana bellator 
dicitur . . . adimebatur. militariB autem dieciplinae erat ut equiia ad aepDlcmm 
nsque dnceretor armiger arma geataret nnde hanc conauetudinem utdetur poeta 
eeroasse T| 14 falani comitatur T: pallani omittatnr Fi 15 regni adnteBcen- 
I tia f I eiequiia oonsernetur TJ 16 adimabatar F. militaria antem diseipiinae 
erat non debwit e TuroneTisi odiieTe Danid; pertinent enim haec verba ad ea 
qvae tn illo codiee eegwintitr. cf. Ivn. 7 [ 17 a5 vmectat niiANuiBva o. «. p. bene 
dicit grandibua qnia de equo loquebatur. plinius dicit Bolum animal praeter 
hominem equam lacrimare et dotoria affectam sentire T Q 19 nt legia snpra H I| 
82 inferiuB ASM\ teacriqne secuDtnr qoasi tTrrheniqne omneB F 



liqni twsiri 9>»ni(|^^H 
's propter uuaiiii^^^H 



488 SERVn 

93. TEE8IS AKCADES ABHI8 lugentam more I 
non eospidem contra terrsm teneates: giioniam antiqtti nostri t 
etmtnaria in funere faciehani: scuta etiam invertentes propter e 
illic depicta, ne eorum simuUcra cadaTeris pollaerentur aspecto, 

5 sicut }uibuisse Arcades BactJtylides in dithijratnbis dicit: et hoc, ut 
non nullis frastra placet: nam lugentum mos est prioris habituH 
inmiitatio. alii 'versis armis' m oblicum versis scutis, ne sptetidereiU 
insignia: arma autem smta dici ipse dedarat, ut <X S41^ Lausuml 
socii exanimem super arma ferebant. sed potest hoc de art 

10 versis non ad Arcadas solum, scd ad omnes pertinere. ati 'versts t 
mts' gvod interempto Pallante victcs iam se Arcades arbitrai>antur. 
dicunl hunc tnoreni fuisse, ut de suo duce niimquam voce querereti 
exereUus, ne sedilio paulalim insurgeret, verum amtorum ordinem r, 
ta/ntes scuta supiita portarent. ergo vcl Aeneas ab Arcadibus arffu 

16 guod Pallas non sit vindiaitus, vcl Euandcr quotl novi }ios[ntis grat 
adulescentent tetnere in f^lla proiecerat. 

94. COMITVM poteBt pro 'comitantum' accipi. 

95. GEMITVQVE deeat 'cum'. 

96. NO» ALIA8 niNC AD LACRIHAS ad aliam sepulturam, id & 
20 ad cetcros sepeliendos, qui codem prodio cccidenint. 

97. SALVE AETERNVM MIHI MAXIME PALLA AETERNVMQVB VALtf 
Varro in libria logistoricis dicit, ideo mortuis 'salve' et 'vale' dioi 
non quod aut valere aut salvi esse poaaunt, sed quod ah 1 
dimus, eos numquam visuri. hinc ortum est ut etiam maledicti 

26 signjficationem interdum 'vale' obtineat, ut Terentiua valeant qui 
inter nos diacidium volunt, hoc eat ita a nobis discedant, ut_^ 
numquam ad nostrum revertantur aspoctum. ergo cum mortuo i 
citur 'vale', non etjmologia consideranda est, aed consuetudo, quoi 
nullis 'vale' dicimus nisi a quihus recedimua. 

30 100. ORATOBB3 legati, a perorando pro republica nominatirl 



B Bacclijlide» in ditbjrambia] p. 1331 ap. Bergkiam poet. Ijr. Gr. ed. IH-fl 
22 Varro in libr. logiat.] p. 258 liiee. | 35 Terentiua] 'Andr. IV 2, 13. ■■ " "■ 
ad hunc v. J 30 legati . . . noniinatij exHCr, leid. or. X 195. 



1 Ingentium JfJ*'!! miicronem haatae] iiam liastam .(ISOliastam Jl/( 3 fa- 
cieni || numina] omnla F ^ i aapectn atcut liabuiHse aapectu sicut bBibuiase 
e. q. s. i'' II 5 bachilideB i^ || 7 quidam neraia accipiunt in obliquam iierBia scn- 
tia . . . aduleecentem temere produinrat in bell» hab. T Q oblicum] eet add. Q \\ 
6 autem arma T || Ueclarat locna ille T 1| 10 ad ante Arcadaa om. F j an] siue 
T II 11 iuterfecto 2'] arcadeti se uictos arbitrabantur T\\ 12 dncej dncere O \\ 
16 adnliacentem F (kduleBcentem G) || tenece F H 17 comitatnm i^' comitan- 
tinm Jianiel [19 id eat . . . ceciderunt hab. r p 33 hifitflriciB K looiatoricia H 11 
2S pOHHint M I 34 nunquam F || cst om. AS || 35 unieat JJ \\ 36 reccdant F || 
39 ui£i a om. ,S || SO a peronLadu] o porundo 11 



COMM. IN VEHQ. AEN. XI 93-108. 489 

|. guod 'orabant', id est agf^tant: unde et actores causarum 'oratore^ ap- 
I p^tantw. VBBE LATWA pro 'Latini', id est [de] Laurol&vinio. 

101. VELATI RAMIS OLEAE non coronati: nec enira lugentes de- 
i cebat, ut qni pro mortuts precahanlur : sed instructi et ornati, id est 

in uiaiiibus olivae ramo9 fereutes: sic Homerus erifi^T' Ifpv iv 6 
%tQOiv. 'velari' autem omari et illo loco significat <V 366> victori 

■ velatam auro vittisque iuvencum, cum vittia non aut veleotur 
aufc eoroneatur victimae, sed orneutur: aui certc 'vclati' ab omni in- 
ia tecti iure gentium. vbniamqve rogaijte.s beneficium. et 

I iuxta antiquum tnodum dicinmt est. lutc est sepulturam suis petentes. lo 

102. FEBEO QVAE pvsA 'fiisa' niodo interempta, aliaa fugata; 
. sed discernuntur epitbetis, ut si dicas 'ferro fusus*, vel *metu fusus'. 

103. REDDERET ostendit iam campos in Troianorum esse po- 
testate. 

104. svLLVM cru vicTis cEKrAHfff deest 'csse <q>orterc'. et i5 
' AETHEBE CA8SIS itl est luce vacuis: unde et retia 'caeses* dicimus, 

et vet^timenta araueoruni casses dicuntur. hoc autem bene addidit, 
i quod victi possuut innovare certameu. 

106. BONVs AEHKAs ideo, quia ab co facik impetratur. havd 

* ASPERNAMBA iusta, Bou contemncuda: sepulturae enim beneficium 20 
i generaliter debetur univerais. 

107. vEniA rptam petelant: attt 'vcnia' humanitate. IKSVPEB 
' ADDiT aecumulat verbis beueficium, dicens pacem se etiam vivis 

velle praeatare. 'paeem' autem ideo defunctis, quia ait supra <104> 
I nullum cum victis certamen, et mortuorum pax sepultura est. 35 
I nnde elegit verbum quod utrisrjue, tam vivis quam mortitis aptum esse^. 

108. QVAENAH quauta et qualia: nam mirantis eat; nec eQim 



6 HomemB] 11. 1 14 



1 ad uiuiuBEa s. V- orare est agere inde actores caaBamiu oratoreH dicun- 
t tnr T y quod orab&nt] qui adorabant G K auctoree (7 | S de om. Itll ] 3 nam 
I cOTOnati /*' 11 1 ut qnia IT \\ 6 aicut F j| (tea^s^a £ioh en xefim S creaaEia/r. cio- 
nen sepui II creaaaaT exonen xCFan M ctetai9.T exon xcfoiH !•' \\ 6 velari autem] 
nel amauit ii || 7 non ut uelentnr AS non haud nelentur F^ S ad v. 101 in 
Uarg. qvudam uelati accipiunt tecti scilicet ab iniuria iure eentium 2* || 9 vb- 
MUM precantea AS vkniax r. UMI ad veniau b. g. v. bcnefioium et inita . . . 
petentea T \\ et mn. F || 10 modumj morem T || eet posl dictom otn. F {] peten- 
tibaa f II 11 fuHft] quae fusa MllM \\ 12 ferro fuBua eat ASMF}^ metu fuana 
est AS Q 15 od oehtahkn s. v. scilicet esee oportere T | eBse] et ee F || oport«t 
SamA I 16 od ae tukne c. b. v. luco uacnis 2' || priuatiH uacuie A S priuati ua> 
Gnia af II 17 et . . . dicnntnr om. UMF. ef. ad georg. IV 246 el Aen. 11 86 | 
«t St aed S, mn. .d || ^^ quod] qnoniam ASF | 19 qnia , . . impetra,tor hab. F \\ 
'88 ttd vEHTA 8. V. ant uenia quam petcbant aut etiam humamtate T H pate- 
bsjiti F\ ii pacem om. AS || autem] aut AS \\ ait BUpia om. M, supra om. H \\ 
26 legitur liil\ quod tam vivis q. m. utrisquo a. e. F ntriaque om. Baniel 




ergo potest ^Kag^yjjtfts 
indigna hello. et mii^ est o\ 



'bello' autetn incertumi 



: s<xlitione»M 



490 SEav 

dubitat, Gum ipse dicat 'indigaa'. 
quaenam vos fortuna atplicttit, quac es 
coticilimitis se kostibiis stiis. 

109. INPLICVIT id est involvit invitoa. 
5 dativus an ablativus. 

110, nAHTis soRTK rEREMPTis od tUtid <104> nullnm ctim victi$m 
eertamen. 

112. NEC VBNi pro 'uec Teaiasem': tempus est pro tempore. I 
et vitavit biioioTiXevTov. 
10 113. NEC BELLVM CVM GENTE GERO siihaudimdum 'aed cui 

Tumo': per quod poptilariteT eorum captat favorem, aal i 
eorum adverstim regem invocai. 

114. HosFiTiA hoc verbum duo siffntfimt: (et qm ab alio recijdmur^M 
et guo aliqvem recipimus. 
16 115, HVIC MOKTi Ssixtixcag, qiiasi ostendit iaeentes. 

116. si BELLVM FiNiEB MANV hoc est interuecioue: potest eniio.1 
et pace finiri. 

117. iris XECVM DEcriT coscrnHERE TEiis aut gitibtis Teucros paratM 
pdlere, aut tela stia ostendit, ut armatus in concilio fuerit. 

20 118. viXET pro 'vixisaet': et est ajncope. devs avt svJt^ 

DEXTEA DEDissET victoria mim, vel vita duplici ratioae conaistitji 
aut vtrtute aut voluntate Furtuna«. 

119. MI8EBI8 civiBVS quasi aliena culpa pereuntibas. et l 
commendatur dicentis ionitas, quasi et ipse corum misereatur. 
2B 120. OBBTIPVEEE siLENTES id est obstupefacti sont et silei 

coepenmt. 

122. TVM 6EKI0R cui ab aetate praeatabatur auctoritas. o: 

ET GRIUINB DRANCE8 INFEN8V8 IVVENI TVKNO aUt qui Cum 

semper et criminationibus perseguebatur: aut propter suum crimen, 



13 hoc verbum . . . recipimus] ct. Isid. diff. verb. 160 

1 e. V. 108 poteat bio eese efexegesia quaeiiam uos fortuua implicuit ab- 
BOlute. et qnaennm fortana, tanto bello implicuit T | efexegis /'' [{ 6 (uj habtu 
a. p. ad illad respicit . . . certamen 3' || S pro oni. BHF ] 9 oemouteleuton F |l 
11 ad V. 113 m marg. quaai seditionem eorum aduetBnm regem uocat T{| antj 
aut ut JF y 13 et quo ab alio recipimnr inseruit Masvicitts. cf. Scni. ad Aen. 
Vnt 538 II 15 nvic TVBKVK id eet morti dicticos e. q^, s. F ^ dicticos libri Q ttA 
■B OPFOHEE£ H. 1» ffior^. quidam hic morti periculnm accipiunt ex posterioribnB 
intellegeiitea qnod priua est T || 16 iDtemicioiie AS intemetioiie M inter- 
nitioiie f || 18 «d nia m. d. c, t. g, v. aut . , . OHtendit qnibus armatus in con- 
cilio fuerat T \ mivu F || qoibuB T: qui m F\H uictoriam uel nitam (aictoria, 
uel uita M) quia dupliti ratione consiatit uictoria ant e. q. s. ASM J eonsi- 
Btnnt BF conaiBtant i/ 1 S3 bene commendatnr . . . misereatur hab. T {| 24 mi- 
aeratur j' || 26 coeperuutj notnm tautae beuiuolentiae et uirtntia mirantes add. 
ASM, niai gwni mirautee otit.AS || £7 praestolabatur i''|| 29 perseqnebantnr F 



COMK. IN TERG. AEN. X! 109—133. 



491 



eet inertianj, quam semper yirtuti constat esse eontrariam: aut Turni 
crimine, qui tot viris eauaa mortis exstiterat. 

124. ORSA REFEET COepta verba. O FAMA INGENB INGENTIOR 

ARHIS frustra ait Donatus, hoc nomen de his esse qnae nou reci- 
piant comparationera : nam quia augmentum recipit, et comparatur. s 
alia illa sant nomina, in quibus est dubitatio utrum eomparentur, 
ut eat 'perfectua': quod ai velis comparare, ineipit 'perfectus' nou 
esse 'perfectus'. 

125. CAELO TB LAVDiBVS AEQVEM pro his qui in caelo simt, 

id est diia, ut <^Vin 64} caeruleua Thybris caelo gratissimuB lo 
amnis. et est oratoriuin, non invenire paria veria virtuttbus. 'caelo' 
auletn daiivus, 'laudHtts' ablativus. 

126. IVSTITIAENE PRIV8 MIRER BELLINB LABORVM figura Graeca 

'mitor illius rei' et 'regno illiua rei', ut Tevidoio tb Itpi avdaaeig: 
inde Horatius ait et qua pauper aquae Daunus agrestium 15 
regnavit populorum pro 'agrestibus popalie'. ita et kic 'itisHHae' 
'laborum' getieHvtm pro ablativo posuit. si awtem 'iusHtiat^ l^eris, sttfc- 
audiendum 'iustitiae laxidibus'; si 'iusHtia', subaudienthtm 'praediiwn'. 

128. Sl QVA VIAM DEDEHIT FORTVNA 'viam' rationem. et bene 
cum exceptione pollicetur dicens, si voluntatem nostram fortuna so 
comitetur. 

129. FOEDERA TVRNVS vel coniugii vel amicitiarum. ct potest 
videri deesse 'alia'. 

130. FATALES HOLES quia audierat <112> nec veni, nisi fata 
locum sedemque dedisaent. 25 

131. SAXA TROIANA ambitioBG ait, quaai Troianis fataliter de- 
bita. vel "Troiana' in usum Troianorum. 

133. PEFiGERE DIE8 pacti sunt; nam ab eo quod est 'paciacor' 



7 at eet perfectaa e. q. 
IS EoratioB] carm. III 3U, 



■. laid. 1 



[ 202 H 14 TeviSota] II. I 31 



3 0K8A . . . verba om. F | 7 quod] qnia JU' || 11 od qvmvs et l 
ablatiQUS, ad ciKLo s. p. datiuua, a<l ak<jvem s. v. oratorium eat . . . uirtutibns 
nt hoc loco T II patria F {{ 14 nt] &avjia.\i'' i*firov -nal Sqxio fyieivav add. Ste- 
phanvs || teneauid te Ei^iiaNaccic A •tssoA.ioYacxi anaccic M ttino . aio . tecbian . 
acac -H tenoioio Teichi anacac M ten«4oio re 1^1 axacac F J 16 inde] ideo H \\ 
panpere S paujieri ilfj aquae om. .iilf || 16 id est pro ASM || pro agraBtibna 
populie oni. II l inatiae (iuatitiae G) laboribus i'' | 17 bI autem . . . laudibua 
tm. G K iuatitiS. egeria F, corr. Baniel j ad n-aTjTiAESK p. ». c. ai per ablatiunm 
legerimDS iustitiane Bubaudiendnm eat praeditum T 1 IS perditum G '^ad (juti 
R. A. V. (v. 187) id est gratiam Beruantes . et gratns tantam animo, gratiBsimus 
et aaimo et corpore T || 19 viam . . . et om. MIIF || 22 oij FOEnBSA s. v. id eat 
alia r H 26 ambitiose] nitioBe V || 27 ad tkiiiaha i. s. v. praeter hoo quod ser- 
uius dicit saia troiana possumua intellegere ia usum troianorum T 



I 



498 



SEBTn 



et 'pepigi' et 'pactus sum' facit, aicut ab eo quod est 'parco' ei l 
'parsi' et 'peperci' facit. pace seqvestba medta; aajaqtie sequester J 
est aut mcdius inter duos altercautes, atil apud quem aliqnid ad I 
tempus seponitur; didum autcm a seqitctulo, qiwd cius qui decttts sit, 1 
ft utraquc pars fidem sequitKr. 'pacem' ergo 'sequestram' iodutias dicit, 
id est j)acem temporalem et mediam inter bellum praeteritum et 1 
futurum. 

134. uiXTiQVE iNPVNE LATiKi apud maiores emni magoa erat « 
cura fidei, adeo ut induliis factis eonloqui soliti cssent duces popuU ' 

1(1 Momani cttm hostium ducibus, sutHmaque scferitale vittdicaretHr, si in- i 
luriam se jxissos qucrcraitiir : deniqtte obsessa ttrbe a Ta>-quiniis inter j 
Porseimam et Romanos factis iudutiis, cum ludi circenues in orbe J 
celebrareiitur, iugresEi hostium duces curuli certamine contenderent J 
et vietorea coronarentur, 'ivpune' atUctn Iwc loco sine periculo. 

i't 135. FERKO lilPENNi ad epitheton traustnlit nomen propriumri 

nam bipennis per se pleuum est et securim sigutficatj ut <n 627)» I 
crebrisque bipcnnibus instant. 

137. ROBOKA modo genus ligni: nam est inter specialia no-l 
miuatum. 

20 138. PLAVSTRI8 GEMENTIBVS sub ponderc aonantibus. 

141. QVAE MODO VICTOEBM LATIO PALLANTA FEREBAT 'LaHo* ' 

pro 'in Latio'. bcne 'modo'; uno enim eodemque die et fortiter 
fecit et periit, ut <X 508> haec te prima diea bello dedit, haeo 
eadem aufert. alii 'motlo' paulo anle accipiunt, sed 'modo' ait eutn 
■i5 adfeciu, iit acerbior luctus ik tanla mutationc naseerctur: alii 'modo' 
paene accipiunt. 

2 BEQTESTBi. media e. q. s.] cf. Gell. XX 11; Suet verb. diff. p. 876 Beif- I 
reracb.; Lnct. PUc. ad Stat. Theb. II 4S6 et VII 543; Isid. or. X S60 et diSL ) 
Terb. 195. vid. praef. p. XLI 

1 et parsi ot persi et peperci H l^ media] ac {et Ji) temporali adil. ASE || 
3 apad] iid F ] 5 mdntinB F: indnciaa Teliqui l atl nm b. in marg. sequcBtrum 
ttat proprie qaicqaid ad breue tempua apud aliquem depouitiiT certa aponuone 
T i S ad V. 134 in marg. praeter boc qiiod Geruioa dicit de cura fidci (upud 
maioreH) etiam hoc adicere poiiaamuB [quod indutiia factis) soliti enmt ducoB 
populi romiuii [cum dacibas) bostium colloqiii summaque seueritate uindicaba- 
tur fii isinriam «e (passos qa)erereDtar T. quae imets Jncltwi tn eodiee cvmue- 
Tunt. \ 9 indutus G \ couloqniis F l 10 bostiara F || Beueritutem F || uindicatnm | 
F, correxi 11 Tarqninio Baniel | cum inter F \ 19 et Bomauos o 
13 hostium duces] quidam bostium R \ carruli Hll eortli F \ certaraine] certal 
manice /■' \ 14 ad im'vne 8. ti. sine pericalo T || IG aii eubavebe 3. v. libervV 
discurrerunt, ad ivqis s. r hic qaidam diBtingnot et sequentibua applicani ^ 
'iogia', hoc est 'in iogis f. s. a.' qnia 'errauere per ailuas iugis' male iungi pu- 
tant T\ 21 ad uoMva (m'c) e. h. b. {v. 140) per domos et moeoia poblica et pri- 
natu Etedificia compreheDdit T\ 22 enim om. Ati^ \ !4 s. f. 141 quidam modo 
paulo ante accipiunt sed commouet affectnm ut . . . accipiunt T \ ait seripai: 
haud F ant 6^ | 25 adfecto Er || ut] ct (? | tanto F || 2G pene FT poene & 



tnm ^^^J 

aerv^^^H 
po- I 

J 



COMM. IN VEBG, AEN. XI 134—143. 



493 



142. ABCADES AD PORTAS RVERE eos Himc Arcodos dicit qui 
intra civitatem smit. multa tamm exmplaria 'Arcades at portis ruere^ 
habuerant, ut cmiunclio sit, non praepo^tio, «( <IV 404^ it nigrnm 
campis agmen pro ^per campos' et <IV 130^ it portis iiibare 'p&- 
porlas'. 'rucre' autem, id est utafftta vetodtate ferri, ut (JJl 676> ex- 6 
citttm ruit ad portus et riiuntque effusi carcero eurrus. et 
'ruere' pro 'rtiebant', tnfinitutn pro pronuntiativo. DE hobe vbtvsto 
quia aiitea per noctein cadavera funerabantur cum faculis. 

143. RAPVERE FACES 'rapuo-e' raptim et festinaoter tulerunt. 
sed aputl Itomanos moris fuit ut noetis tetnpore efferrentur ad funalia lO 
— unde etiatn funus tUctum est — quia in religiosa dvitate cavebant, 
tie aut nutgis^atibus ocairrermt aut sacerdotBms, quorum oculos nole- 
bmt alierto funere violari. inde ctiam qui futieri pracerant a vespcra 
primum vesperones, deinde vespitlories dicti videntur. -et magis moris 
Eotttani td inptiieres ttoctu efferrentur ad faces, ne futterc intHaturae i6 
suboUs domus funestaretur : qttod praecipue accidebat in eorum qui in 
ma^traiu erant fiUis. ideo Yergilius Fallantis corpus facit excipi 
fttcSfUS, guia acerbum fttmts. funera autem alii a funalibus canddis, 
sAo vd cera circumdatis, diela (tradunl), quod kis praelucentibus noctu 
efferrentur mortai: alii a fungendo, quod eo supremo in eo qui decesdt, 20 
officio futtgimur, vel quod hi qui ttwrtui sunt 'vita funcH' dicuntur. 
aUi tradunt, de filiis qui in potestate patris sint, non ptitari ius esse 
fttmts vocari fierique, guia servt loco sint parcnti, ei si id fiat, franiUa 
funestata sit. ergo hic merito Pallantis funus facibus cel^atur, trf 
filii. alii, sicut Varro et Verritis Flaccus, dtcunt: si fllius familias S5 
extra urbem decessit, liicrli amidtpie obviam procedunt, et s«6 nodcm 



2 infra BII \ ad v. 142 malta ezeniplaria at poitiu babuerunt . . . pro 
ruebat T \\ arcadaa ut portis ruere hftbuemnt nt e coninnctio ait e. q. s. F, indt 
et portia iiUerpretcnt legisse ItibbeekiM eonieeit. B 3 Hit ni({runi F g i a^men 
oampie T [ itj ait G j 6 excitum . . . et <m. T || 6 munt T || T pro nuntiatiuo 
G\ S fuDcrabantar ASK: pcl. pro fuoera ferebatur (ferebantur h) II perfere- 
bantar M proferebantur F pro fanere ferebantur SUphanua || 10 moris fuit 
aiiad romanOB nt . . . neuo rogabatur hab. T \ Doutis tempore T: uoclites F 
HOctibuB KircUmannus de fim. Rom. II 8 noctu Comtnelinus | efferentur F \\ 
tl quia om. 3' H relegiosa F\ cauebatur Ty 13 bi qui 3' || 14 uesperonea pri- 
mnni T \ uiapilloneB FT || et magia . . . faces] maiime aut«m impubereB noctu 
efierebantur ad faces T || 16 eHerentiir f H IG in eoruta Qliis qui magiatratui 
praeerant. ideo uirgilina corpua pallatitis excipi fiLcibus facit quia acerbum 
fnnuB praemonBtrat 3' ( 17 uergilius F\ 18 aceruum J^yaliil alia F, om. T \\ 
a fuDalibua cera uel aebo circumdatia caudelis J' | 19 qnod . . . a fnneendo 
om. F y 20 supremo T: praeaumo F j 22 aunt T \ 23 qnia , . . «itj aerui looo 
ne familia fuaestata dicatur T \\ 21 ergo ct pallantia T | 25 alii xicut om. T \\ 
86 suo Doctem F 



J 



494 



SEEVn 



in Hrbem infertvr cereis fadbusque praelwentSiUs, ad mivs exaeqmasy 
nemo rogabaUtr. sane haec corpora sive proid iiibd)oniur, a cadendo, 
sive guod sepulfura mrebant 'cadavera' dicta. 

144. DISCKIMIHAT td est dividit: unde et discrinien capitis mu- 
5 iiebris dicitur, ex eo quod caput auro discemat, 

146. snccEDERE ut <103> tumulo sineret succedere terrae. 

147. INCENDVNT implent, ut <X 895> clamore incendunt 
caelum Troesque Latinique. 

148. VI8 VLLA nec aetatis inbecillitaa, nec severitaB regia. 

10 149. FERETRO PALLANTE BEPOSTO id cst posito Pallantis fere- 

tro: nam antiptosis est. 

152. NON HAEC O PALLA UEDEBAS PR0MIS8A FABENTI CAVTIV8 
V. s. V. T. c. M. duplex e^ipositio est. aut enim lioc dicit: uon iiiihi 
talia promittebas, ut crederem cautius te dimicaturum; ut intelle- 

1'] gamus proficisccntem Pallautem promiaissc patri victoriam, caedem 
hoatium, plurima spolia; qui enim haec cogitat, cautelae obliviscitur 
aviditate vincendi. aut certe 'non' pro 'nempe' accipiamus, ut in 
Terentio uon tu hunc rus produsisse aiebas? id est "nonne', 
'nempe', ut nnne sit Bensus: nerape haec mihi dederas promissa 

-jo discedens, quia cautius fueras dimicaturus. alii non 'parenti', sed 
'pctenti' l^nt, ut non iure a^fectionis gnom fiUus paU^i debd>at, 
sed humamtatis eum convenire videatur: petenti mihi, o Palla, fidem 
ttederas te cautius quam fortius dimicaturum: et adfimuznt, si 'paretUi' 
lajendum esset, potuisse dici 'non haec, o fili, dederas promissa parenti*. 

i& alH haec xtttcc tb tjtaXmfiEvov dicta accipi volttnt 

164. IN ARHis apud armatum, cuius consilium cupiditas victo- 
riae plerumque conturbat. 



8 Baoe . . . cadaTen dicta] cf. laid. or. XI 2, ; 
Tidit , . . diBcemat] cf. iBid. or. XIX 31, 8 Q 17 ia 



1 infertur io ceroie F i. cum cereie Masvicmf D faciboBque T: &cibui 
qnoniam F | 2 rogatac Lucius || 4 muliemin li njnlieribuB H mnlieriB M || 
5 capud F II 9 nec aetatia mo iubecillit>iti)i F \\ 10 posito om. AS H 17 pco 
noQEO et nerape Vabricius g nempej nomen H || 18 noo tu hunc ruB produiiise 
iiiebas AS non tu nia binc prodnxisBe aiebas M oon tu hanc ru» produxiaso 
ct aiebaa F non tn tainc ma biinc prodiisse iiiebaB II non bnc rna binc pro- 
ditae aiebaa H non tu eum tub binc modo produxe uibas Terentiut. non tu 
nia eum prodiisae aicbaa Donati ed. pr. in letnmate exhihere tcslatur Vmpfen- 
badiius} nonne] om. ASF, non pro M\ 19 mihi baec.,d,S'|| dederJB F^IO fue- ' 
rie Jf H pugnatuniB F || ad v. IBS quidam legnnt petenti ut nou ex afFectione ; 
sed ex bumanitate eam conuenire nideatar . . . dederaa promiaaa parenti T || 
21 petentij patenti F pareuti G || debebat Masvidus: ducebat F y 2S eum 
uenire F \ 24 potnisaet FT || filii F \ 25 cata to siopomenon F [ 26 armatoa li || I 
cuiuB] com RH \\ conailio R D cnpido MH capidos F \ ad havi. iQNiavs 
{v. 164) ei eo quod apevauit mouit pathos T. cf. Macrob. Sal. iV 6, 8 



COMM. IN VERG. AEN- SI 144—101. 



495 



155. pnAEDi-LcE DEcvs aid valik dulcc, aut qmsi innialurum. 

156. PRiJiiTiAE rtidimenia, guasi Troiani. belliqve profisqvi 
vcl guod ante mataram aetatem PaUantis vmm-U: aut 'propiTiqm' ni- 
mium vicini, qtto Fallas mitti posset. sane Jioc hellum 'anlariiim' 
vocari solitum, quod sit ante urhem, quasi ante aras. 6 

157. DFRA misera et infelicia. 

158. VOTA PRECEBQVE HBAE supra <50> fors et vota fecit. 
TTQVs SA/iCTissiuA BONivsx 'soHc/Mm' HOtt semper sacrum, neque religio- 
sum est, ut hir, uhi 'sanclissima' incomiptac castitatis sufnificat: unde 

et sanctae leges appcllantvr quae negue eorrvptae sunt, negtie corrutt^n 10 
possmt. 

159. FELix MORTE TVA ea re felix, qua ceteri dolent. et hetie 
'tua', ne, ut ipse, filii morte fieret infelix. 

160. VIVBNDO viCI HEA FATA diu vivendo, ut in bucolieis 
<IX 2y o Lycida, vivi perveuimuB. 'vici' autem 'inea fata', id 16 
est naturaleni ordinem vita longiore superavi, in iioc tanktm, ut 
superstes essem filio meo: namque liic ordo naturalis est, ut sint 
parentibus aoperBtitea liberi, fata ergo eius generalia dixit, referena 

se ad natnralem ordinem, non ad fatum proprium; nam fata supe- 
rare nemo hominum potest. unde multi sic distinguunt 'contra ego 20 
vivendo vici' vitam acilicet filii: nam hoc est 'superstes restarem ut 
genitor': ut 'mea fata' per exclamationem dictura sit, sciendum 
tamen, etiam inrationabilia dolentibus dari. vivendo vici\ *id est 
supervixi: veteres etiim 'vivendo mncere' dic^nt supervivere, ut multa 
virum volvens vivendo saecula vincit: nam et in togatis 'victri- 26 
ces' appellantur, quae viros exhilcrunt: Plautus *n Epidico <JI 1, 8) 
quia tibi licuit cum vivendo vincere*. 

161. BESTAREU essem. 



4 Ba.uB . . . aras] cf. FeBt. Panl, h. t. antarium | 8 
of. Macrob. 8at. UI 3, 6 et Don. ad Ter. Adelph. V 7, 

n aes 

1 ant . . . immaturum hah. T | 2 qnasi Troiani quid eibi celit m>» intellego. 
fort. quasi tironis U 3 aut qnod ante . . . ante araa hab. T H aate natnram aeta- 
tem et pallantia i^|| 4 sane om. T J antarinm uooabatur quod esaet ante urbem 
id est ante araa T | 6 ad dvba s. v. infelicia 2" [ 7 nd rvitve o b. o. S. h. in- 
COrruptae castitatiB, in inarg. ireqaenteT aanctum religiosum significat. inde 
etiam sanctae leges dicuntur quae . . . pOBSUut T || 8 relegiosum i^ | 10 c 
rupti snnt F || 12 re] sorte ASF || dolent Ma: dolentcr rettqui || ad v. 159 bi 
tua dicit ne ut ipee morte lilii fleret infelix uinendo T || 13 ipaa G U fierit F \\ 
15 Tici . . . fata om. ^ || 16 in G; an F ] ntj et G | 18 liberil filii M \ ergo 
eius S: eins ergo H, eiua oi». rdiqwH generaliter AS^ 21 gcilicet fitii id eat 
superuixi . . . eum uinendo uincere nam boe est . . . dolentibns dari F | eat 
otn. II H superstite starem RH || 23 dari om. M || ad virEnuo vtci s. e. hoc dioit 
nixi Bupra neterea enim uincere uiuendo superuiuere dicebant nam in togatis 
Dictrices appellabantur qnae niroB estnlerant T ) 35 viveado] dnrando Yerijilins 



^ 




496 



8ERVII 



162. OBRPEREST RVTVLi TELis id cst 'wic'. et bene eiiam sibt irasci- 
iur: sic enim «atura maerentis exprimilw. DEDiasEH reddidissein. 

163. POMFA exequialis sctlicet. ue vdtemmtius prontmtiandum. 
ei bene 'Pallanta' ipsum nomen. 

6 164. NEC vos ARQVEKiM T. exonerat eorum pudorem, ne ti- 

deautur ei causa orbitatis fuisae, dicens eibi faoc fataliter debitnm. 
'arguerim' awtetn alias indicaverim, ut <^IV 13> degeneres animos 
timor arguit, alias accusaverim, ut nunc: Cieero arguis fatentem. 

165. SENECTAE deeat aetati; nam seneeta aetas dicitur; Sal- 
10 luatius aenecta iam aetate. per se autem plenum eat si 'aenectua' 

dicamus, quod metri causa minus dixit: nam si 'senecta', aut adden- 
dum 'aetas', aitt intellegendum. 

166. nvoD si isMATVRA UASEBAT magnificc scrvat lUcorum, quoii se 
revoeat ad heroicam consolationcm. 

15 168. DVCENTEM IN LATIVM TEVCROS CECIDISSE IVVAUIT lucnira 

quodammodo putat, inpendiase pro amicorum felicitate filium, qni 
morti fuerat acerbo funere fataliter debitua. et est a qualitate bene- 
ficii solacium. 

169. NON ALio niONER TE FVNERE PAi.LA latcuter hic Aeneae 

20 ostenditur pietas, qui in araici funus tanta contulit, ut pater ampliua 
praestare non posait. Alii 'dignem' legunt iuxta veiercs dh eo cpwd 
est 'digno': Calvus hunc tanto munere digna, I^icuvius in Her- 1 
mione cuoi neque me inspicere aequales dignarent nieae, ipse 
VergUius <^1II 475^ coniugio Anchisa Veneris dignatc superba. 

35 170. arAu pivs AEHEAS deest 'quo', ut sit 'guam quo'. 

173, TV QVOQVE NVNC STABE8 INMANI8 TRVNCV8 IN ARMIS td 
est iji trunco armatus, aicut iati duces, de quibua haec sunt tropaea: 
nam supra ait <^83> indutoaque iubet truncos boatilibua ar- 
mis ipsoB ferre duces. 

30 174. ESSET PAR AETA8 vel mea, vel filii; iiam ad utrumque 

poteat referri. 

8 Cicero] pro Ligario 17 10 J 9 SalluBtiae] hiBt, inc, 115 D., 86 Kr. | 28 
Calvue] fragm. 16 ap. LachmanDnin || in Hermione] frAgm. IV ap. Eibb. p. 07 ed. U ' 

1 ad V. IBS bene irftscitni' dbi T\\ etiani Daniel: et in f j| 2 natura me- 
rentii F natnra immoerentiB Daniel H redisseia It teddiaeem ^^ || 4 hmen F 
omen Haniel nominavit Ueinsiua nomeD posuit Maseicius {( 7 nd iBfiVEsin s. v. 
accaeauerim alias indicanerim ut . . . arguit T || 8 accusat F [ fatantem i' \\ 
9 aetatifl BHM l 10 tam M \\ 11 qnod . . . diiit oni. HFi 13 magnifice . . . 
eonsolationym Imb. T || magniflci F || 17 et est . . . solacinm om. U D ea qna- 
litate AS aequalitate R \ 18 Bolatinm Uhri || 21 posaet A8M\ 22 digna fM| | 
huio t. m. magna F, eorr. Duniel |[ pacaniua in hermone F || 28 meae] me J^, 
OBi, Daniel \ hino ipBB Baniel || 24 uergilins F || 8B ad ijvam s, r. Bcilieet qno T {| \ 
86 ad is ksnia s, V. jnter arma et inter tropea T || 28 iudnctoBqne F 



COMM. IN VEBG. AEN. X]_1G2-186, 



497 



175. TEVCROS QViD DEMOEOR ARMI8 'ab armiH'. et boe videtur 
dicere: dimitteiidi suut Troiani, ut morte Tumi satia flat doloribus 
meia: quod etiam posteriora significant, 

179. MERITIS VACAT HIC TIBI SOLVS FOETVHABQVE LOCVS nihil 
est aliud qiiod possit vel virtua tua, vel fortuna prsi.estare — nam 6 
his rebus victoria contingit — nisi ut oocieo Tiimo et vindices 
filium et patrem conKoleris orbatum. 

181. SEu ONATO MANE8 PERFEERB 8VB rMOS ac si diceret lianc 
aolam esse causam, quae eum cogat ad vitae patientiam, ut fllio 
Tumi nuntietur interitus. lo 

183. EXTVLERAT LVCBM Asiniua Pollio dicit, ubique Vergilium 
in diei descriptione sermonem aliquera ponere aptum praesentibua 
rebus, ut hoc loco, quia funerura et aepulturarum rea agitur, dicit 
'extulerat': item in quarto, quia est navigaturna Aeneas et relicturus 
Didonem, dicit ^585^ Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 15 
quod licet superfiuum sit, in multis tamen locis invenitur necessarimn. 
HiSERiS MOETALiBVS qui suut subjecti tot casibua: Homerus dtiloKt 
^QOToiai., id est miseris mortalibus, non timidis. 

184. OPEEA ATQVE LABORES 'hoc opus' et 'haec opera' tanc 
diciraua, quando negotium ipsum quod geritur significaraua; si autem 20 
feminino genere dixerimus 'operas', ipsas personas quae aliquid fa- ■ 
cinnt significamus; sicut 'cuatodia' dicitur quae custodit, ut <TI 574^ 
cernis custodia qualis vestibulo sedeat: nam ut hi qui custo- 
diuntur 'custodiae' dieantur, usurpatum est. unde ma]e eat in usu 
'cuatodiae audiuntur'. 25 

185. CONSTiTVERE PYRAS 'pyra' est lignorum congeriea; 'rogus' 
cum iam ardere coeperit dicitur; 'buatum' vero iam exustum vocatur. 
quera ordinem aervat poeta, dicens 'constituere pyras', item <^18G^ 
'subiectiBque ignibus atris ter circum accensos deeurrere rogos', item 
postea <^200y 'semustaque servant busta'. 30 

186. MOEB TVLERE PATRVM quia apud varias geutes diversa 
fuBrunt genera aepulturae, inde est quod alii obruuntur, alii exurun- 



11 Asinius PoUio] cf. Bergk Zeitsoht. f. Alterthnmaw. 1845 p. 119 || 17 Eo- 
meroa] II. XSII 31 || 26 pjra e. q, B.l esecr. Uid, or. XX 10, 3 diff. verb. 444. 
cf. eomm. I.uc. VIll 778 et p. 288 ed. Usener. || 31 quia apttd variaa gentea 
. . . rcBoIvi] esecr. mjthogr. III 6, 29 

3 etiam o»». fl | 8 aolam om. AS || 9 cogit 11 1 10 territnB H || 11 pallio F \\ 
nergilium F [ 12 dificriptioQem AS diHcriptioQe F fi 13 agetur BH || dicit] 
om. AS, dicet JI \\ 14 extnlerat] aam et efferre eat ad aepitHiiram ferre. Te- 
rentins {Andr. I I, 90) 'eitertor imna' add. 1> || 17 qni euut . . . non timidia 
om.FjlS AiAYU BPOTYa It aiava npoiYa HM Q timidial cnm Stilos et miae- 
nim et timidnm aignificet add. D y 33 uetinolo F |[ S4 (licniitur MF |[ 27 iam 
exDatom . . . inde eat (lin. S2) om. F \\ eitinctum Ati || 32 exnrnntar alii om. li 



498 



SERYIl 



tur, alii proprias remittuiitur ad patrias; alii per diem, ut uunc isti, 
alii per noctem, ut aupra Pallas. et perite haa varietates Vergilius 
posuit: namqne Heraclitus qui omnia vult ex igue couatare, dicit 
debere corpora iu ignem reaolvi. Tliales vero qui confirmat omnia 
6 ex umore creari, dicit obrueuda corpora, ut possint in umorem re- 
Bolvi. IGNIBVS ATius atqui igues atri non sujit; sed epitheton 
traxit de uegotio, ut 'atria' diceret, hoc est funebribus, ut paulo 
poat <^189) maestum funeris ignom, id est funebrem: nam 
maeatua esse non poteat ignis. Amis ctim condpiuntitr. 

10 187. CONDITVE IN TENEBKAS ALTVM CALIQINE CABLVM id est 

aer fumi obscuritate corapletur. 

188. CINCTI FVLGENTiBVS ARMis id est inciftcH et i}istnicH. 
frustra hoc epitbeton uotaut critici, «{uasi circumeuntes rogos alia 
arma habere debuerint. cincti inatructi. 

IG 180. DECVRKEiiE R0G08 pro 'circum rogos cucurrere'. bene 

autem ait 'decurrere', non 'decucurrere': naraque verba quae in prae- 
terito perfecto primam sylJabam gerainant, ut 'curro eueurri', 'tondeo 
totondi', cum composita fuerint, geminare non possunt: nam 'de- 
curri' et 'detondi' dicimus, non 'decucurri' neque 'detotondi': ex- 

20 ceptia fcantum duobus. 

191. spARaiTVR ET TKLLYS LACRims hysterologia est: nam prius est 
ut arma spargantur lacrimis, qme corpori adliacrent, quam terra. 

192. iT oAEio pro 'in cadum'. clanqohqve tvbarvm ante 
enim mortui ad tubam deducebautur: unde Persius <III 103> hinc 

25 tuba, candelae, tandemque beafculua alto conpoaitus leeto- 

193. HIC ALII SPOLIA OCCISIS DEREPTA LATINIS secuudum 
suae gentis rifcum alii hoafcilia arma, alii peremptorum cremabant. 

195. FEEVENTESQVE ROTAS nimio scilicet cursu: alibi volat 
vi fervidus axis, Horatiua metaque fervidia evitata rotia. 
80 et 'ferventes' non 'modo fervmtes', scd guae soleant fervere, ut (JV 135^ 
spumantia frena. 

23 ante fimm . . . lecto] cf. Luot. Plac. ad Stat. Theb. VI 121 1| 28 volatl 
georg. III 107 j 29 HoratiuB] cftriti. I 1, 4 

2 anperiuB J? |{ uergiliaa F || 3 igni AS <i i debere om. R \\ tlialesius M II 
5 Bs umore . . . resolvi om. F \\ umore unus 11 || piocreari M \\ iimotem uniis H |{ 
7 funeribui ASM {corr. am) || 10 schol ad v. 187 otn. A j 12 ad ctmi-n s. v, 
incincti inatruoti parati T | 13 ftlia . . . hooob om. II || 14 cihgti inBtructi otn. F || 
id est infltmcti vulgo \ 16 rooos . . . cucurrere om. R || currere H [| 16 non de- 
currere BHF \ nam Jf [ 17 nt enrro cnrri toideo tondi H \ tondo tondi M 1 
(t«tondi m) \\ 18 geminari Jff || 19 decondi H\\ totondi H detondi f || 20 duo- 
bna] do et ato add. MJi\ 21 s. v. 191 jaterologia prius est enim . . . terra T {| 
22 lactimas F \ 23 ad caelo s. c. ad eaelum 3'J 25 canendae lae AS || 38 i ' 
licet itm. H | 29 evitata] euictita JiH eaectita Jtf || 30 euj i^ERVGNTKaQVE n. s 
non modo feruentes aed qaae aoleant femere nimio eoilioet cnrau Tj ferventCB 1 
poat modo om. F H aed om. <? H 31 ad hota (d. 195) aut cara ant re uera nota T \ 



I 



COMM:. IN VEEQ. AEN. XI 13T~200. 



499 



196. NON PELiciA TELA quibus se defendere nequiverunt. 

197. MACTANTVB CORPORA MOETi aut 'in inortem': aut 'Morti' 
ipsi deae: Statiua in scopulis Mors saeva sedet, Lucanus (\l 
600> ipsamque vocatam quem petat e nobis Mortem tibi 
cbge fateri. cibca autem ideo, quia, ut Homerua dicit, in morte 5 
Patrocli eirea eorpus extiucti tam homines, quam pecora immola- 
bantur, ut uno igni cremarentur: imde est in sexto <^228^ ossaque 
lecta cado texit Corjnaeus aeno. 

198. RAPTA8 raptim advectas; nam post indutias rapere non 
poterant: aut certe ante 'raptas', belli acilicet tempore. lo 

199. 7,v Fi.iuvAM id est in rogim. 

201. BVSTA btistum dicihir in qm moiiMiis conbustus est, ossaqite 
eins ibi iuxta sunt sepulta. alii dieiint, ubi homo comhistus est, nisi 
^iidem humatus fuerit, non esse ibi bustum, sed ttstrinum. 

202. isvKRTJT cAEi.r^ ■fpater illud quod in protnptu est 'invertit i& 
caelium', ut ea pars quae noclem haberet, sub terra esset. stellis 
APTVM coniunctum, kko iotj aitTES&Ki. 

204. INNVMEBAS 8TEYXEKE pyRAS hoc loco multia rebus ostendit 
inmensam caedem factam esse Eutulorum. 

206. FINITIM08 TOLLVNT IN AGEOS qui enim e longinquo ve- 20 
nerant, referri non poterant, vebiqve remittvnt deest 'unicui- 
que'. et meminit antiquae consuetudinis: nam ante etiam in civitati- 
bus sepeliebantur, quod postea Duellio consule senatus prohibuit efc 
lege cavit, ue quis in urbe sepeliretur: unde imperatores et virgines 

8 II 12 buitum dicitur . . . uetrinumj cf. Fest. Paul. 



I 

^^ a di 

l 



3 deae] quae dea eat M dea est S y npelnticia AS scopoliE H epeculia 
Statii Ubri\\ lumus n\ 4 qoem MHMF: quos AS\ petat e HM: pietate R 
petat a ASF || 5 cogis Rli^ 1 et nno igne cremabantnr f || S aeuo] HomeruH 
J» tm Vt [170) ad patrocli pjram h S' ct(9ei. . . . 8vo 8eiqoToti,^aas add. D \\ 
9 poat] per -dSFlinduciaB tibri j 10 belli om. F 1^11 -ad FLiMVAJC s. v. id est 
rog&m T II 12 s. V. 201 baatnm e»t quod mortao solaitar oHsaque eius ibi uata 
anut. alii dicnnt . . . sed nBtrinam T \\ in quo ■ ■ . sunt aepulta KirclimanmtB 
de fun. Rom. III 1 ; id qno mortuOB conbnata e oaatt qnae eioB aibi iusta Bunt 
aepnlta F id quo mortniis conbuBtus * oasaqne eina ibt usta, Bunt eepulta Com- 
melinus id quo mortui combusta ossa snnt sepulta Lucius id quo mortui com- 
busta erant OBaa, qnod eiua ibi OBsa usta aint sepnlta Heinsius \\ 13 niu buma- 
tna ibi fuetit T | 14 ibi Daniel: abi F, om. T | astrinum F\l!t s. v. 203 illud 
acilicet quod in promptu est nt ea pars . . . esset T || pater] patet Daniel. mihi 
intarpretis nomen latere videlw, fortasse Hater. ti^ est Saterianus, i» arclietiffto 
fvit. cf. ectiol. Ver. ad X 397. possis et de Aspri nomine cogitare U pmmptu F 
promtn G H 17 d.nT0T *nG€ced,i A ano toy A^recBAT II aao toy a-\tkcb^t H 
ano TOT anTEOiaT M B ad nec msva (u. 203) aimiliter T, etiam D || 20 a longin- 
qiiO.<li9|| 22 ciuitatea H cinitate Jlf || 23 dnellio ItB: a dueIlio.^S dueilino ilf 
a dinlio F. cf. Mommsenv>s G. I. L. I p. 39 adnot. H 24 lege eavit ASF: le- 
gauit SHM l unde et imperatorea AS 



33 



500 SERVII 

Vestae quia legibus non tenentur, in civitate habent sepnlchra. 
denique etiam uocentes virgines Vestae, quia legibtts non tenmtur, 
licet ?ivae, tamen intra urbem in eampo scelerato obruebantur. 
208. NEC HONORE itfeo 'tiec hmor^, qnia 'nec nuHtero', quod 
6 in numeio et ordine hotios spectatur: nam aliud verbum pendet ex 
altero. alii 'ncf? pro 'sine' acdpiunt. ttsc pro 'tum', id est post- , 
qitam cremare coeperunt. 

210. TERTiA Lvx mos enim erat tertia die ossa crematorum l 

211. MAEREHTEs hoe et ad Latinos et ad Troianos potcst referrt. 
sane 'ntaer&-e' est cum silmUo dolere, 'flcre' i^ertim lacrimas demitkre, 

'plorarc' cum voce flcre, 'planffm' cum aliquibus dicHs miserahilibus 
pectus et fadem iundere, 'btgere' etiam cum JteAitus mutatione. 
AiTvv oiifERKM quia dixerat <204> 'innumeras struxere pyras". con- 
FVSA RVEBANT OSSA FOCIS aut quia dixit simul multos crematos: 
6 aot si ad honoratorum cadavera referas, ut aupra "(IST^ dixiraus, 
'confusa' propter simul animalia concremata. 'ruebant' autera de 
cineribus eraebant. adnotandum sane qmd 'focos' dixerit pyras, cum 
focus ara sit deortm pmaUum. an q»od foctm {Hcat ubiaimgue ignis 
est et fovetur: undc et Varro focum dici vult. 

212. TEPIDOQVE ONEEABAHT AOGERB TERRAB hjpallage, hoc 

est 'oasa tepida'. 

213. rHAEDiviTis more Graeco epitheton incongruum loco posuit 

214. LONGE PARS MAXiMA LVCTV8 valde: et hoc est meliuB, 
quam quod legatur 'et longi'. 

G 215. Hic MATRES quia acit ad aliquid haec nomina pertinere, , 

non addidit 'deflebant filios aut maritos aut fratres'. cara pectoiu 1 



10 Bane maerere . 
eruebant] cf. Non, p. 3 
et di£ verb. 307 



xecr. Isid. diff. yerb. 227 | 
1 quod . . . Tult] cf. Isid, 



1 qiiia legibua . . . virgineB Vestae om. B || 5 onaa F honua G || verbum 
om. A8 Q ex alio AS H ad nhc n. n. n. s. i). aliud pendst ei altero. quidam 
neo pro gioo accipiiint i' || 6 ad ttnc s. v. pro . . . coeperunt 3' || 8 nd v. 210 
mos erat . . . legi. hoc tongit nunc T\2 ad v. 211 hoc et ad latiiioB . , , ntn- 
tatione. altutn cineretn . , . pyraa, notandam hoc loco quod focoa . . . narro 
focum dictntn putat {eie) T^ 10 aane] ot T^ dolore f|| flere] ferre G\\ nber- 
tim om. G\ 11 miBerabili» ii' [ 12 faciem et pectuB tuadere T pecua aut faciem 
condere F pectus aut f. tondere Danid \\ Ingere etiam om, T || 13 diserat 2": 
Jiserit F l li Bimnl om. F ^ 16 autem om. RHM \ 17 cinibue H J adnotan- 
tom F II focQB F II cum , . , ubicnmque] cum focna ait deorum taatnm penatinm 
niei forte focum dicat ubicumqne T y 19 fonebar f ] 20 achol. ad v. 212 om. F \\ 
22 incongruum loco H: incongmum (coQgmuTn AH) huic loco ASM incon- 
gruo loco HF\\^S LONQO AS i.o.Ncr Fi ct om. F\\ 9.1 quam qood] qnamqnam J 
AS, quod om, j' II B6 ad aliqua ea nomina pertinere F J 26 addit Jt | deflebaut] 1 
et efflebant M || nd cAm a ». v. 'fratrea deaiderantia T 



COMH. m VEEG. AEN. XI 208-S30. 



501 



id est [caros] fratres desiderantmm, ut (1 646> cari stat cura pa- 
rentis: et est periphrasis. 

218, ipsvM ARniis bene repetitum 'ipsuin'. ivbent volunt, ex- 
poscunt. 

220. iNGKAVAT maiorem invidiam coneitat, id est gramora fadt 5 
et onerat. vocari provocari. 

221. TESTATVB testificatur etiam legatorum fidem, qui cmn eo 
fnernnt. soivjt et hic bene repetituni 'soluni'. 

222. siuvL C0K7RA lAniis sdlicet ut Uli pnci faverent, alii Tumo. 

223. OBVMBRAT sufoaudis 'Tumum': tuetur, defendit, et est lo 
translatio ab arboribus facla, quia iiomen noltiliuvi tamqmni umbra 
est pro aliis. hoc autem dicit: amor reginae ad favorem popularem 
plurimum proderafc Turno. 

224. MERiTis SVSTBNTAT FAMA TBOPAEIS vel quia multos occi- 
derat, ut etiam ipse dicturus esfc: vd seoindum illud <X1I 22)> sunt 15 
oppida multa capta ■manv. 

226. ECCE 8VPEH insuper, hoc est ad cumulationem maloroni. 
UAESTi hoc sermone eos nibil egisse aiguificat. magna dio- 

HEDI8 AB VRBE legitur et 'magni'. et tanto asperitis videtitr^ quod, 
cum 'maffiius' sit 'Diomedes^, non andct adversus ..ienean pugnare. 2o 

227. KiiiJL oMniBVs AOTYii breviter et laborem et studium compre- 
hendit. 

228. NIL DONA NEC AVBTM ordinem legationis essequitur di- 
cens, inaniter perfeeta esse omnia, quae possent efficaces legati per- 
ficere auro, precibus, promiaaione. 26 

230. PACEM TROiANO AB REGE PETENDVM sicufc etiam supra 
<X 628> disimus, cum per gerundi uiodum aiiquid dicimus, per 
accQsativum elocutionem formemus necesse est, ut 'petendum mihi 
est equum': LucretiuB (\ lll^ aefcernas quoniam poenas in 
morte timendQm, item Salluatius castra sine vulnere introi- 30 



80 Salliutins] iuBt. IV 4G D.; S Kr. 



1 caroB seclusi || deaideratum Daniel deBiderarunt Commelinus | sbit] con- 
atat F 1 5 eoniioit F i ad ihqbavat s. o. grauiora facit T || id estl ideo G \\ 
8 oneranit F honeraiiit G i ad aoLynQVB v. s. c. turnum in bella 3' | 8 repe- 
titnm Holnto F, COTT. Daniel H 9 ad iivlta btuvi^ c. v. S. v. ut Bilii scilicet &ue- 
rent tnmo alii paci T |{ ad vicris *. v, illornm ecilicet qui aderant pro tnmo 2* || 
10 ad' OBVKBKAT g. V. tuetur et eBt translatio ab orboribue. nomen enim nobt- 
liuni qiiaei umbra est pro alus T \ et est om. f H 12 dicit mn. F ) 11 vel quia 
. . . capta multa manii Imb. T | 17 boc est insnper hoc eat a^ e. q. s. F 11 
19 tanto aBperiuB . pngnare hah. T || 21 breviter . , . comprehendit hab. T \\ 
S5 auro precibus promiBBione om. HMF {add. m) \ 37 gerendi AS || 28 firme- 
mos ItH\n\. . . eqnum om. HM |{ 29 aetemaa . . . SailastiuH nm. Jl H 80 item 



502 



SERVII 



tom: nam 'caatra' accosativua pluralia eat, qui multis errorem faci^i 
ut videatur esse nominativua, quia neutra triptota sunt et similiv; 
est nominativus accusativo. 

231. REX IP8E LATiNVS qui aut consolari debnitj aut defeo- 
5 dendae reipublicae aliud inire consilium. 

232. FATALEM AENEAN MANIFE8TO NVMINE PEREI modo '/irftl- 

lem' peruieioauoi omuibus Aeuean, vel cxitio fuhiram omnibus, 
nifeato numine' mtem, id est manifesto deorum iudicio, ad Italiam 
venisse, numinum ira testatur, quam cognoscimus tantorum caede 
10 sociorum. ei est ordo: fatalem Amean ferri manifesto mmine ad^ 
monet ira deum. 

235. ALTA ISTEA LIuiNA COGIT quaeritur our ad privatam do- 
mum convocetur senatua, qui non nisi ad publica et augurato con- 
dita loca convenire consuevit. sed scimus domum Latini augurato 

i^ conditam et eandem tam templum fuiase, quam curiam: namque iu 
auperioribus legiraus <^VII 170> tectum augustura, id est augurio 
conditum, item paulo post '^113} hinc seeptra accipere et pri- 
moB attoUere fascea regibus omen erat, hoc illis curia 
templum. merito ergo ad domum regis, quasi ad locum gentibus 

20 publicum, convocatur aenatua: nam ait in septirao <^192> tali iutus 
templo divum patriaque Latinus aede sedens, idcirco etiam 
in Palatii atrio, quod augurato couditum eat, apud maiores consuie- 
batur aenatus: ubi etiara aries immolabatur, quod, ut in septimo 
<^n5> diximua, Vergiliua ad Latini transtulit domum. multi dieunt 

S6 perite Vergilium nee templi nec curiae hoc loco fecisse commemo- 
rationem, aed tantum dixisse Hecta regia', ut ostenderet, consilium 
quod initur, non esae complendum, quia nec rite eat inehoatum: 
ea enim quae dicit Latinus, effectu carebunt, 

236. OLLi 'illi' aecimdum Ennium. ct intellegendum xaza z6 
30 Gia^tofisvov, Tumum quoqtie venisse, gui in superiore libro a lunone 

subtracttts pugnae Ardeam pervenerat. plvvnt featinanter incedunt. 

238. ET pRiMVS 8CBPTRI8 primus inter sceptriferos, namque 

apud maiores omnes duces cum sceptris iugrediebantur curiam; 

4 aat otn. F || «onHuIari F || ant] et E et aut II || defendeudae rei p. M: 
defendere ip. A8 defendere M defende rei f). HF ant defendere rem pnbli- 
cam ftut aliad inire consilinm JAofi | 7 ad fataleh s. v. perniciosum et exitio 
futurnm omnibua T \ 9 iram M || agnoscimus if 10 falem F || nomini 
ANTG OHA a. {e. 833) ante faciem prospivientinm Hcilicet admonent T || 
dita . , . augnrato om. E || 14 conauenerit AS coasuerit M || 20 nam ait 
. . . consulebatnr senatna om. £ || 22 atrio] traio 11 1| ditum (de conditum) EBt 
, , . Cumaram adlabitur oria (w. 239) om. £( 26 dixiaae infcca tecta AB || 27 rite] 
rectum F || est om. Afi || SS ea enim] et ea i^ || 29 tuf v. 236 bic intellegitar 
cata. to Biopnmenon etiam tnmnm neniHse qui in superioribuB a iunone . . . 
pernenerat T || 81 sdiol. ad vi-mn om. F || bvtht AS 






COMM. IN VERG. ABN. SI 231-243. 503 

poBtea coeperunt tantum ex consulibus sceplra gestare, et signum 
erat eo3 consules fuisse. aut guia et alii ausdem partis reges era/nt, 
ut Turnus. sk Aganicmnon dux (fuit) totius exercitus, diversae dvi- 
tates proprios reges habuenmt. 

239. AETOLA EX VEBB UEM1S80S quam condiderunt hi qni de 6 
Aetolia venerunt, Graeciae provincia, unde Diomedea habuit socios 
de tribas eius civitatibus, quas habet Aetolia, Pleurona, Olenon, Ca- 
Ifdona. sic ergo dixit 'Aetola es urbe', ut <^I 2> et tandem 
Euhoicis Cumarum adlabitur oris. ideo autem Diomediin Aeto- 
Um dkit, quia pater eius I^deus Aetolus fuit, qui ad Argos fugit, quo- lo 
Htam fratrem patris siti ocdderat. 

240. ET RBSP0N8A BEPOSCIT mire ait 'repoBcit': ante enim rex 
solet a legatis universa cognoBccre et sic eos praesente populo iterum 
omnia iubere narrare. unde est okdine cvncta SVO: nam nihil 
licet praetermittere: undc et superflua narrare consuerunt. 15 

243. viDijn'8 CIVE8 diomedem rhetorice proHtMts a re coepit: 
neque enim opus erat principio aliguo legationem referenti. et hic figura 
est hysteroproieron: }ia^ra enim /wc futt prius dicendum 'atque itcr 
ememi casus superavimus omnis' et tunc 'vidimus IHomedem Argivague 
castr(C. sed hahet consuetudo ut qui tale aliquid nuntiant, protinus ad- 80 
moneant, ut puta 'vidi iHum, erat Ulic, fadebat iilud': ideo adiecit 'ille 
wbem Argyripam patriae cognomine gentis' et rdtqua. illud etiam 
ordine congrua suhiunxit ad perlidendum animum prinsguam guiegwm 
dieeret 'mmera praeferimus' . inde ordine 'nomen patriamgue docemus, 
gui beHum intulerint', hoc est gui, unde, contra quos, qua causa. ddnde 25 
poniiur oraHo Diomedis, cuius swnt partes duae: una, qtta se excusat; 
oJm, gua eUam illls suadet ut bellum deponant: natn hoc in fnc ora- 



2 coniinlea fniiBe AS: consulares fatsse UMF conaulnres este Daniel. 
cf. de hoc gcholio Mommeenua Koem. Staatsr. 1' p. 341 adnot. 6 |{ partea F || 
3 Bicnt Matvicius \ fuit addidi g ciyitates 3la3vicius: cioitatiB F \\ 4 regia F i 
habnerint F, correici i 6 uenerant M H diomedia AIS i sotioa et de tribus M\\ 
7 oleon M olenm F l oalcedonia if || ^ adlabimni' AS | ad v. 239 diomedem 
ideo dicit aetolum qnoniam pater . . . occiderat T || diomeden F \\ 10 oeolna T i| 
14 inbere] uiuere Fi nttrrori M H 15 IJcet oin. BFl praetermittmit F\\ nar- 
rari 3f g consaemt H coneueneruitt F\\ 16 [iiomepb AS^ rbetorice primo a re 
coepit uequB eitim principio opna fnerat legationem referenti. et eat hic yatero- 

Sroteron. natiira enim hoc priua dicendum fuerat . . . aicut ad singola inueniea 
iotnm hab. T || rethoricae (rethorice G) protinua are cepit F rhetorica pro- 
tinna arte coepit Daniel || 17 aliquid G || 18 atque iternm oaauB F || 21 ut puta 
vidi T: nt pntauit F || addidit T || 22 argiripam F agriripam G | et rehqaa 
cm. F I 23 ordines G || congruo om. F \ snbitincxit G ] perliciendnm T: per- 
licendnm G proliciendiun F || priasqaam quicqaam diceret om. T Q 24 inde con- 
gme 3* I undu f [ 25 intnlerat F || hoc eet om. F [ qnia causa F || 26 ponitur 
om. F I partea aant duoe T \ ana qaaai F qaasi una ff U 27 aiia qua] aliaque F 
altera qua T Q illi rt depouat T \ finem Q 



504 



SEEVIl 



tionis Vmtdm addit 'et respottsa sintul cptae sini, rex optime r^itm^ 
atidisti'. excusatio Diomedis duplex est: fortes swnt 'Troiani et felices. 
fories hremter ostendit j)er int&missionem 'mitto ea qwuf et reliqua: a 
fr^idus enim lociis erat, si viriulem eorum timere diceret quos vicii. 1 
5 Secttndtis locus multa eantinet: tam felices esse, ut de omnibus vindi- ^ 
carmtur, et singiUa de singulis mire av^do exsegmtw. novissimo 
loco de se dixit, ne ei ohicereiur: quid te ista moveni, si tu nihil passus 
es? et avxit gttod amisit, et socios adiedi cttm exclamatione 'kaec adeo 
ex Ulo mihi iam speranda fueruiit tempore^. ideo se contra Veneris j 

10 fUium excusai pugnare; nam sequitur 'ne vero, ne me ad tales imp^ 1 
litc pugnas'. sttpirerat ut pacem suaderet; ait enim 'munera guae j 
triis ad me portasiis ab oris' ct cetera. inde laudem Aeneae ita ad- \ 
liidit, ut suam laadetn servarel: ibi enim ubi se excttsat, non hoc aH, I 
guia fortis esi non adero, sed illud 'quicumque Iliaeos ferro ifiolatHnmai^ 

16 agros', quasi hoc fatum fuerit omnium; hic ubi suadet pacem, aj 
dieit, pares mihi mn estis, et ait 'experto credite, quantus in clipeumA 
adsurgat, quo turhine torqueat hastam', id est ego fatum timeo, vosM 
virhtiem Umere dehetis. nam guod adiedt 'si duo praeterea talis Idaeai.M 
tulisset', non fuit contenlus illum Heclori comparare, nisi aditinxissetiM 

20 'hic pietate prior: coeant in foedera dextrae', id est guia piits est, iionus I 
amicas erit. statim concltisii, siettt ad singula invenies dictum. guoit 
atiiem ait 'vidimt^, o cives, Diofnedem', quasi res magna ei contigerit,A 
qui talem virum viderit. sanc aot 'Diomedem' legendum, ut sit La^l 
tiniis iLccusativus : et admittitur ecthlipsia, ut 0. 3^ multum illei- 



23 aat Diomedem e 



a.] cf. Macrob. Sat. Y 17, 19 



1 addit dicens T || simul et retiquft G, qaae . . . aadisti omittejn || i 
Hti] et cetera add. T^ item eicuaatio (iiomedia du{)lex inducitur T \\ Bnnt inqo 
troiaoi T U 8 per intermiaBionem] dicendo T |{ 4 frigidaa . . . vicit] turpe eni 
erat dicere eomm airtotem timere quoB uioerat T \\ uirtnte 6 U «" timere se ? 
6 tam] Bcilicet ita 2" || nt de T: onde V || 7 dicit T [ ne] tamquam T \\ nih" 
tu r f 8 otnisit T || tocioa om. T | adiacit >' y 9 mihi] et reliqua add. C 
iaiu . . . tentpDre omiUeyu | m post excuBat hai. T. excuaat fort. pro ex- 
cuaan» negat po$uit interprea: guamquam auspicari possis ideo c. V. f, reonaat 
pugoare Q 11 nt] et (? | ait enim] dioit ergo T || □umera F J qaae et reliqua 6, 
patriJB . . . oria omittau Q 19 et cetera om. F { laudem addit aeoeae ita T || 
13 laudem om. T {| Eeruet T |j ubi enim m escuBat T Q ait] aut F 1 14 uon adero 
scripei: nou adeo F, om. T, non audeo eoni. BHrmrmnug. n illad om. T [ 15 fue- 
tit T: fuit F II omnium ota. T | perte G || apette . . . ait] aperte aibi dioeret 
parea esee uisi adiunxiBaet T ) 16 ait] ut ff || 17 adaurgat om. F J id eat] uetuti 
diceret T || 18 ad ea tulisBet F adtaliaaet G || 19 non fuit . . . niai adiimxisaet] 
i. e. non ptttavil Hectore comforato iatis laudatum e»se Aenean, niai adiunxitset || 
hectoc F g 20 liic] lioc G H hoc e»t T || qua F || plua FT, eorr. Daniel | 21 fort. 
et aatia molta couoluBit [ 33 ad vidihvs u u. d. 8. v. aie dicit quasi rea magqft 
ei contigerit . . . uiderit, ad AROiyAqvE c. s. H. quia milites argiuos habuit q 
eum aecuti Bunt T| res] rex G || 23 sane hic Daniel i 2i et] om. RH, ant i 
ecl.Tpsis AS ecUpaiH BF etolipsia nM, correxi 



COMM. IW VEBQ. ABN. XT 844 -S46. 



505 



et terris iactatus et alto: aut si Graecum accusativum faeere 
voluerimaB, 'Diomede' legamua, ut poasit fieri synalipha, aicut <IX 
388]> Euryale iufelis, qua te regione reliqui? si autem 'Dio- 
meden' diserimua, nec Latinum est, nec Graecum, nec veraua ratio 
consiatit: numquam enim ectblipsis iit per 'n' litteram. tamen me- s 
liiis eat ut 'Dioraede' legaraua, ut sit Oraecus accusativus. uomina 
euim Graeca in 'fjg' exeujjtia, quae genctivura in 'eog' mittimt per 
plenam elocutionem, cum eundera easura per synaereain in 'ovs' 
miserint, accuBattvum in '?j' mittaut neeesse eat, ideo quia eum na- 
turara suam servant, accusativum iu vocalem mittunt, non iu con- i 
aonantem, et debet synaeresis plenitudinis servare ratiouem: ut eece 
^toft^fljjs pleua decliuatio est tuv ^iofi^^dios t{3 ^iojii^dti tov t^io- 
(i/ridtay per synaereain autem facit xov ^(o^jjrfows ip z/(o^^d'Et xov 
/iio^riSYi. ergo hie accusativus ideo in 'ij' exit, non in V, quia 
cum integrum eat hoc nomen, in 'fog' exit et creacit eius genetivus: i 
si enim iaosjUabus sit norainativo, accusativum in "v' mittit nec 
habet 'a' in genetivo, ut QoviivdiSii^, rov &ovxvdidov, rbv &ovxv- 
SiSiiv: nam ^^iofitjdiis ideo iu geuetivo 'g' habet, quia et cum in- 
tegrum est et ^to^^ffEos facit, Iiabet 'g' consonantem. 

244. CA8VS s. OMNES itineris scilicet. et hene vilitatem singu- 2( 
larura remm generalitate vitavit, ne diceret dumina, latrones et cetera. 
mire mlem muUa congesta, ne possit de legatorum desidia gueri. 

245. coMTiaiuvBiiVE masvh bene, quasi dwinam: sic <;243> 'vidi- 
mus, cives, Diomedem'. qva concidit ilia tellvs ifupartxas 
dixit pro 'urhs Ilia': nam terra non concidit, sed civitas, Ilium. 2i 

246. ABOTBIPAM Diomedea fuit de civitate quae Argos Hippion 
didtnr, de qua Horaerus "AQ-yBos tjtno^otoio, Horatiiis aptura dicet 



27 HonieruB] II. 11 287 || HoratiuB] carm, 1 7, 



1 iactatar F [ 2 legatuB H le^tar M || ut] et AS\Z diomedem i^ || 4 la- 
tinuB AS \ mtio om. RM || 6 conatitit AH || ecthlipBia F ecl^paia ASM eoli- 
pEis BS. II 6 legatur IIM || 7 i];] graeca qnae in hoc schol/io invemnntur tn Kbris 
moneo latinis Htteiis seripta esse. Jibrarionm errores omnes in hunc comtnen- 
tarimi transcribere imitile visnm est. J 9 miBernnt H ^ 10 auam om. M l 11 et 
iam debet F Q nt ecce . . . bcit om. B || 12 plena declinatio eat] pleoa elocn- 
tioiiem £ II 13 per Bjnaeiesiii aeraare facit F \\ 14 vl en AS ] 16 CQml om. S, 
nou S\1G Bit] om SH, sit in f | nomiDatiuoa .i^'|| v] en AS \\ 17 m gene- 
tioum F U Tou Soimtiffrtoii] thoycrdidoy A tsit tnchididn B totn chididn H 
tofuch^didn M huc udiditon F \\ 18 o] eb ii na JF || habet] et habet M \\ 
30 oihtate AS iitilitatem F y 21 generalitatem AS geaeralitas F \ 23 ad 
luiivii S. V. acilicet dioinam T | fvrt. bene ''contigimHa' || 24 diomeden 6 |j em- 
pbaticoa A enfaticoB Teligui \\ 2G teiru non concidit Jlf; terrena [terra as) doq 
c«cidit AS terra noncidit liH teriena non conuidit I^^ISfi ABavBippAH AHM 
KaaaiPPAH BH aboibipam F \ argOBippon AS argeripion B aigorippion H 
argoaippion MF || 27 de qu^] quia AS \ aproic intioBOToiu AS AigOB jppo- 
botfo B argoa ipBobotjo H argoij ippobot^o M argoB ippobotio F || dicit MF 



equia Argoa. hic ia Apulia condidit civitatem, quam patriae suae 
uoniine appellavit et Argos Hippiou dinit: quod nomeu poatea ve- 
tustate eorruptum est, et factum est ut civitas Argjrippa dieeretur: 
quod rursus corruptnm Arpos fecit. sane Diomedes multas condidisse 
5 per Apuliam dicitur civitates, at Venttsiam, giiam in satisfactionem 
Ven&is, quod eius ira sedes patrias invenire non poterat, condidit, quae 
A^rodisias dida est. item Canusium Cynegeticon, quod in co loco 
venari solittis erat: nam et Garganum a Fhrygiae monte Gartjara vo- 
cavit. et Beneventum ct Venafntm ah eo condita esse dicuntur. 

10 247, GAEGANi CONDEBAT LAPYGia AHVI8 lapygia pars est Apuliae, 

in qua est mons Garganus, inminens Sipontinae civitati, qui per Cala^ 
briam usque iu Adriatieum tenditur pelagus: Lucanus <^ 380> 
Apulus Adriacas esit Gargauus iu undas. 'Gargani' autem 
'lapygis* figura est pro 'Gargani lapjgii', et haec est lapygia 

15 Apuliae, a qua et lapyx veutus est nominatus, ad gtiam Japyx dc- 
latus, ujtde sic mminatm cst: nam lapydia Venetiae regio esfc, ab 
oppido dicta, unde est fcunc sciat aerias Alpes et Norica si 
quis castella in tumnlis efc lapydis arva Timavi. sed in Gar- 
gani summitate duo sepitkkra esse dicuntur fratrum duorum, quorum 

30 cum maior virgincm quandam (sibt) despondisset et eam minor frater 
amaretiir aaferre, armis inter se decertati sunt ihique atl memoritmi, 
invicem se occidentes, s^lti: guae res admirationem habet iUam, gu<i 
si gui duo inter ipsam s^ilvam agentes iter, uno impetu vel ettdem mo- 
mento saxa adversum sepulcfira iecerint, vi nesdo gua saxa ipsa sepa- 

25 rata ad sepuldira singula decidtmt. 



^ 



17 tunc] geoTg. ni 474 



1 argoB eqnis AS [ 2 et oM. P | argoBippon ASRMM Br^Bippion F \\ 
3 agnppa ItH argiripa F || b i aatialactionem F | 7 aphrodiaiaB F: aatro- 
diaiaB G Afrodisia Ilmtiel ( item . . . CyDegeticon] ne cannBBU cine xetii O 11 
cynezeticon F, eorr. Danid j 8 solitoa F[ frigia F Htrigia 0, corr. Datiiet \ 
9 Venafrnm Gommelinut: beneafrn F beueafar G Beneafrum Danicl || ad ticto» 
(p. 247) nel ax troia uel noti compOB T || tictoh diBtingne R et Vossiamts Swr- 
tnanni H 10 aAmiANii IIMF || arvib om. A fl 11 monH] H,pcliae ntemoreB B apu- 
lia, meuB i/|[ Garganus om. H'] inmiDerie J' || 12 iu oni. AS {add. a) adriacam 
ii I 13 exiit F II garganng S gargarii 11 gargania ^ | 14 pro garganii iapjgig 
AB pro gargani ign>i M pro garganii antem iapigii F || 15 apnlia AS | a 
qua et om. AS || iapys f || 16 on nominata || apiadia F iapidia religui || IS ia- 
pigis i^ II ad V. 247 in gt^pani Bummitate . . . Bingnla decidnnt T || 10 Hepul- 
chre -F aepnlera T || dicuntnr esBe duomm fratrum 3" || 20 maior T: nor F || 
qnondam F || stbi addtdi dispondiBBet F deBpontaaBet T \ et hanc ei cona- 
retur minor auferre T \\ fratrea F | 21 decertati eunt F {cf. Neue Formetd. W 1 
p. 277): decerbmtes T decertarunt Masvieius \\ S2 se occidenteB inaicem aepulti I 
8uut ry illum F illa ri) qiia ai Daniel: quOBi F nt ai T \\ 23 siluam ipaam ( 
T II itei om. Fl 24 aepulom T ( iacerint F \\ ui neacio T: i " " 



COMM. IN VERG. AEN. XI 217— 2B7. 



507 



f24i). Mi-ivtKj fHAEFERiuva ut illa ante oraHonem mxilium ■*»*- 
pelrmt. 

250. QVi BELLvu mTVLERiNT quosi nominatis Troianis, quos viccrat, 
proTiior fwttmis esset ad fercndum auxHium. 

251. FLAviBo stc REiiDiDiT oRE ut solcl, habHtitH futuroe oratimis 5 
ostendit. 

252. FOKTVNATAE GENTES qui habitatia regna Saturaia, id 
est o viri semper pace giiudentes! nam legimua <(VI1I 324^ aurea 
quae perliibent, illo sub rege fuere aaecula, aic placida 
populoa in paee regebat. et bene hoc laudat, quod eis per- 10 
suadere desiderat. 

253. ASTIQVI AVSONU quia, qui primi Ttaliain tenuerunt, Auao- 
nes dicti aunt Qvietos quibus eat amor pacis a maioribus tra- 
ditue propter regnum Saturni. 

254. IGNOTA LACE8SEEE BELLA acilicet Troianorum, non omnia 16 
generaliter bella: nam legimua «(VII 184)) eaptiyi pendent cur- 
rua curvaeque aecures: aiit 'ignota' quae iynoraverint, quasi non 
suscepturi, si sdsscnl. Svadet autem 'vobis' aubaudis: nam 'voa' 

a superioribua uou poteat subaudiri, quia non 'te', sed Hibi suadeo' 
dicimua. 20 

255. viOLAvmvs quaai aacroa: nam violare de religionibus 
dicimus. et iugenti arte agit, ue aut victoriam auam sileat, aut 
non procedendo coutra eoa quos vicit, confiteatur ignaviam, dicens . 
non esae contra eos pugnandum, quoa vincere perniciosiasimum est. 

256. MiTTo EJ oratorie, ut etiam sinc iUis, quae manoraturus cst, 25 
quae omittit graviora videanlm/r. 

2bl. Qvos 8IMOI8 PRBMAT ILLE viROS id eat toto orbe celebris: 
et 'jjmMaC quasi hostcs: alibi <^I 100)> ubi tot Simois correpta 
aub undis acuta virum galeaaquc et fortia corpora volvit, 
alii 'guos' pro 'quantos' accipiunt, ut sit pronamen pro nominc. 'ille' 30 
autem mire exsecraiur. 

I ad HVHBnA i>. s. V. iit illa scilicet ante OTatioDem auxiHDiu priieBtUireDt ^' 11 
3 qnaHi . . . a.Dxilium hah. T [ b iid i';.acii>o b. b. o. s. v. habitum . . . osteudit T \\ 
T habitatiB om. II f 8 aureaque R HF \ 12 quia vm. IiII\\ 13 amor pa,ci8 om. B ,! 
17 ad iGNOTA 1.. n. qna«i q^aa igcorauerint noii suaceptuTi T || aut iguota . . . 
ai Hcissent huc (rowsposiiif Daniel || 18 autem] om, AS, aut F || nam voa . . . 
dicimnB JH: nam non poteat dici snadeo to sed tibi AS nain uos a Buperio- 
tibna Don potest dici li uam U09 a BOperioribuB non potest H nam uoa a 
superioribus pendet aut ignota . . . auacepturia aciaaent (sie) F ] iO dicimua 
suadeo Af j 21 de (otn. H) religionibua (relegionibua F) dicinuiB IIF: de reli- 
gioaia (religionis S) diciioua rebus .^S de religiOBia dicimuB .S de telionibua 
dioimuB rebua M jj 22 agit] ait It dieit HM || 24 pernicioaum AS\\ 25 e. v. 266 
oratoiia dicit ut etiam iUis qnae memoratuTUB eat );Tauiota uideantur quae omi- 
«erat T\ memoiatuB F { 27 celeris H celebrea F || 28 ad fkehat s. v. quaai 
hooteB T II 29 undaa HM || 30 ad ille s. v. ille dicendo mire execratur T 



358, SCELEBVH P0ENA8 EXPENDIMVS OHNES id est luimUS 

omnea poeuas, quae 3uut atatiitae sceleribus. alit 'sceleris onuits 
leguut: naui 'omnea' non poteat ad Graecoa referri, quia non omnee 
pertulete aupplicia. scd si 'omnes', mire, m putes forte factum. etj 
5 aditivaniUm prontintiatione. 

259. VBL PRIAMO HISERANDA MANVS etiam Priamo, 
miua vel caelo posauut deducert; luuam. est autem Facuvii \ 
qui ait ai Priamus adesset, et ipae eius commiaerescere' 

id est ut calamilas norum qui vieenmt, ifravior crederetur misa^antihus ' 
10 vidis. SCIT TKiSTB uiMEuvAE 8IDVS fabula hoc habet: propter 
Caasaudrae stupmm Graecia iratam Minervam, vel quod ei victores 
per superbiam sacrificare noluerunt: uude eoa rcdeuntes gr 
teuipeatate fatigatoa per diversa dispersit: Horatius cum Pallas I 
usto vertit iram ab Ilio. re vera autem conatat Graecoa tem- 1 
16 peatate laboraaae aequinoctio vernali, quaudo manubiae Minervalea, , 
id eat fulmina, tempeatates gravissimas comraovent. undo perite j 
ilieendo 'sidua' utrumque complexus est: nam sidus et tempeBtatem 
significat et re vera sidus. haec autem numina quae inter sidera 
non videmus, licet sua aigna propria non habeaut, cum aliis poteatate 
20 aunt permixta. ut ophiuchus ipae eat Aeaculapiua, gemini ApoUinis 
et Herculis ease dicimtur, aic Minervae ariea esse dinoscitur. 

260. VLTORQVE CAPIIEBEV8 To ttvto est, id iat cautes Euboi- 1 
cae: nam Euboea inaula eat in qua raona Caphereus, circa quem 1 
Graeci periere naufragio. 'ultor' autem ideo dixit, quia Naupliui 

25 Palamedis pater, dolens filium suum factione iuteremptum, ut in 1 
eecundo <^81> memoravimua, cum videret Graecoa tempeatate labo- j 
rare, montem Caphereum ascendit et elata faeula signum dedit I 
vicini portua, qua re decepti suut Graeci et inter asperrimoB sco- 1 
puloa naufragium pertulenmt. 

B eliiim Priamo] cf. Don. ad Ter. Audr. Ill 2. ii; Uec. 1 i, 8 || carmiaal I 
bttc. VIII 69 I 7 PacuTii] ex inc. fab, XXVm Bibb. p. 129 ed. II || 10 fabiila | 
hoc hahet . . . diuoacitnrj exscr. lujtbogr. 1 ISl et III 10, G | 13 UoraliDal | 
epod. X 18 ] 23 Enboea lOBnla eet . . . pertulerunt] eiscr. mythogr. I li4) U J 
aOl; Luct. Plac. ad 8tat. Ach. I 93 ' 



•2 Bceleris omnin] Hceleribus otnneB li aceleris omacij II || 4 factum Cont- } 
ttteUnnS: frnctum F || 7 pacunii 11 || B conmiaereaeut II conminereBCeret M 1 
10 gclidl. ad Hdii' T. u. B. it ad V. 260 om. F Q II iratam esse minei-i 
uictorea saperbia II uictoreB aoporbia mijihographi || 16 manibtae // | 
et perite R g 19 habeot ASHM || 20 Bont om.ASHM [ -22 ad evdoica 
fidem □eueaBario et rebna et locis adhibet /'Q to nvto A II M tu auto S || eBt] J 
>:aiB M e in i/|| 23 mona] monB est RM l ^6 cum rideret . . . odulteri mani- 1 
buB interiit (v. 208) deautit tn Hamburgensi cttitts vmrflines ianli ambitus scho- \ 
litt nim capitbimt || oum videret] eos uidere Ji || 27 cnfureum H || 28 et] et e 
.^i^, om. Jf II 29 pertulere naufragia AS 



COMIL m VEBG. AEN. SI 668-362. 



509 



» 
$ 



262. ATBIDES PBOTEi HENELAVS Agametiinon ct MeuelauB ono 
quidem fataliter fueraut sapplicio destinati. namque Atreus et 
Thyestes fratreB fuenmt in se invtcem aaeyi, adeo ut Thyestes cum 
Aerope, fratris usore, concumberet: qnod dolens Atreus liberos ei 
epulandos adposuit. sed cum Tfayestes post cognitum faciDas requi- & 
reret ultionem, ei ApoUo respondit, posse alto scelere illius facinoris 
viadicem uasci, acilicet si eum Pelopia, filia sua, concumberet. quo 
facto oatus cst At^sthus, fataiis in Atrei geminam aubolem. sed 
luppiter Menelai fata miseratus est propter Helenae iugale consor- 
tinm, et pum per diversa errare maluit, quam Aegisthi manibus lo 
interire. hic errans ad Aegyptum osque pervenit, abi Proteus, deuB 
marinns, regnarerat. cui aliquando rapta a Theaeo Helena dicitor 
eommendata: uude quidam dicunt quod ad eani pet«ndam Menetans 
ad Aegyptum profectus sit post bella Troiana. sunt qui volunt nec 
raptam esse a Paride Helenam, sed aliam causam belli fuisse Troiani, 15 
illara BcUicet, quod Herculera, quaerentem Hylam, auscipere nolue- 
rUDt. qoi autem volunt eam raptam a Pajide, hoc dicunt, quod 
recepta a Proteo per Theseum ad M^enelaum transitum fecerit et 
sic eam Paris rapuerit: secuodum quod, ut supra diiimus, Menelaus 
ad Aegyptom lovis voluntate pervenit, scilicet ne ab Aegistho posset so 
interimi. quod autem ait 'Protei eolmnnas' ratione non vacat: nam 
eolumua» Herculis l^imus et in Ponto et in Hispania. honc autem 
Proteum fortissimum et invictissimum constat fuisse, novimus aatem 
qood omues fortes Hercules dicebantur: uude videtur hoc adfectasee 
Vergilios, ut pro finibns Trotei columnas' diceret, qnas habnit Sd 
Uercules, ut OBteoderet eum etiam Herculem dictum. advsqte 
COLTHSAS PEOTEi UBque ad fines Aegypti, hoc est nsque ad Pharon, 
ajite insulam, nunc pariem Alexandriae: Lucanus <T 509> nunc 
ciaustrum pelagi cepit Pharon: insula quondam in medio 
atetit illa mari sub tempore vatis Proteos, at nunc Pel- 30 
laeis est prosima muris. 'Protei' ^tem LatinuB est geDetavns, 
constrictus per EyoaereBin. 'adusque' antem sic est dictum quem- 
admodam <^n389^ Siculo prospeiit abnsque FachvDo: nam 

t fbmmt AS I 3 fitertiiit et iu ae £ | in ee] eaat F | eioa Bueropa AS 
em Berope £M tMim europe F [ i liberoe oom ei Jf | 7 dl iiiDie«m oaaci A8 
BiB nleiiei Jf, in qnio tvpra alio . . . ulcisci atOK. rte. haee ser. aiijna Boelen» 
iUhh nindiceni nasd || 9 fincta F^ 11 hic] ic eigo meaelaM F\ prothenB, ut tt 
imfrm. ASBM | 14 poiit »». U I qniduii noUmt lafiUn taaa F\ 16 ylam BF 
tUud M\ 16 perj afiro H\ W pem^erit AS | ne ab aqijpt Q potnisset inte- 
lin F I pORdl J S II K c>JDiiiiu&i hacolii i^ I U inaiefaiai F I eoutst iM). i? if ; 
Sl iMe 0«. f I S5 nerKiliiu F \at owt. AB (add. a) \ M kerctilia F | %9 plan- 
rintK A laaatrum F | eo^ AMF coetAi S \ 30 prateM F D peleic AM 
palleia R pellaeie F { St canBtrictaB om. AS | 33 PacfajiM] {votei F | nam cum 
praqkOBitiotu muDqiiaiii Gohaereat praepontie AS 



SEBVU 

uuui iinttipuaitio pnL^pusitioiii Dumqaan ct^aei^at, 'abusque' et 'ad- 
Linquo' UutmWr admissuiu eat. 

^(•y. KXVI.AT jnvitri(>: uani exulare dicuiitar >\m extra solmn 
uuut. siuif svieadutu i^uia ijuo teiupore Menelaus iit ail Aegyptom, 
^ imrtliilit Ciuiobum ^uberustor«m, a tjuo Ticiua civitas nomen accejHt, 
i\\i)Ui hodivquu luutatu Littera Canopos aominatur. ninT mire ad- 
liittU, Mt <lll -t:U^ qnam semvt informnm Basto viJidSe sub 
nHtio Sctftlum. cvcLOPAs Uraecae tieulinationis accosatiTUB est. 
uuiiv l,inMKUUi habtfbit ac-cuntum: uam latiae 'cvelopes' dicrarei; sed 

to aic vtKsiiii stare uon poterat^ 

:?<.i4. KKt.)N.\ SKOPTOI.KJ(I RKrBKAV ^ubaudis '^eTersa", quod ex 
postvrioribus iutvUegitur. INrrho autem qoid uoatigeiit mBnifestmB 
twt: u&ni, ut iu tertio l^imui^ cum vellet dovere Hermionen, OCBHti 
;uitv dvti|N>a;iattu% ab eo <.-8t tutvr iiras Apwilinia iateremptas: ande 

■ & wt \lll33l^ sceleram furiis agitatua Oreates escipit ineaa- 
tum patrittdque obtruacac ad aras. vsssus^vk pehatbs 
iiM>itKMU Idumenuus ras. CretvDsium iuit: qui eum teropestate labo- 
rar«(, vovtt se sacriticaturum .NVjrfMiw de ea rw quae -^i primnm 
oc<urri&s«t, caj^u ei primu» tiliui; occumt: quem ciuit, ut aiii dicunt, 

M iuuHutaeMt, ut alii, immotkra wllei, ob crudelitateiu resnu a civibas 
puisua e«t: uode e«t \!U 1:^1'* tama volat pulsua regnis ces- 
uas« pateruti;} Idomeuoa duceu. alii dicmu <tuwl abscedens 
cuidaHj suum i.-ouuueDdavermt nqpumir iitii p«r «ins abmulian oant- 
pttvit impti^rium et re^enium pepvliL «t^ ' wia ua fmaktt' wmt 

» «varsois vi ttuuUtud dinitus iifiipiiinJiiiii «li tMita m. tSmm imm 
•.■uQvctsue. 

:Jtid^ LiBvcusx njMTXxns- Li-nM» laemt» ot atuB tn tmia» 
\^a»\ diiiiMUv Uicn» suoi Aiam Oiki. ftma^ ^fitmfhjwu «tUtalM; 
aaA ii. t—iiiwfcti Hnu Mut tdm^ oK Kpiwghyiii Ihhm* ttn*- 



] 



■>!« 



L OT. 1 S4 I IT Idl 



» I II MBMtanbo» A. 



» «. 1- 9.T ■£ a 



im riiiiBmmmXS. 




ig^«>| 1» ■•«&>» f I tiMa^. ly » liiMiiiiT ilj M tMMK tew mi^d. 
tM tM. i^ I -k «»."■■-- - - - "^^- ■ ■ 



wMM f I riHMMiMunni Al M «t kmmm pmmI» top» .^1 » ■■lipim 
tek«aftliM«&|a» ^MKvktf» J» tpMJn Jfci' 1 ' ' Mtm^k 
Att M«tei « oMit M Mto r ia»k4 w i^i^i «k «• «ik. Jtf h*- 



OOm. IX TEBa AEK. XI «SS— S«3 511 

1 ait in tmtiia <399> hic et Karycii posDftant 
■oeaia Locri. Oxolae «em ikfEinBtiiT PesUpolim, de qoilN» xtaac 
qiKntsr dieois 'lAjcoBe haUutes litore' Locros'*? qmimtm {■»- 
Jm iiemU «*» ■ *» AwIIkk tttet X«ajiGMM ^ «lii iw <ara* 
J^Fte j—MM «ies.- «1m «i iiljB iuirfBS fMsdM MAnnirfec «om- • 
vJTm 




N 



DimCU ASU STHBDiT ADVI.TB flMiMI *M|i* Jf« 'jHST 

•rf sit pro 'peet pnaeHf. l^itar «t 'derietMB Aswm*: 
qood si est,' ita liiteUegimDs at 'sDbaedit' sit doio possedii — LacMns 
{T 23t>^ subaidere re^oDm Chelcidos EDfaoieae M4I^ihi spt 
rapte p^rahes: aade et sabseseoies dicDntor, qDi is insidin turoe it 
iatenmaiit, et hoatiam dolos sAbsesfts Tocamos — ut sit sensDS: 
ab AgMBem»Jie derictun Asiam adalter Aegisthos insidiMS H tmo- 
tione poseedit. metios tsmen est Dt 'deTict& Asi&' legamas, secon- 
diun qood 'EDbsedil' erit reiouisit, ot ^ 498> extremus galea- 
qne ima aobsedit Acestes, ot sit sensas: Asia prapter adaltenom so 
praiolit bella, qnae remanente adnltero inita esse nihil piofuii, nt 
com indignatione sit dictnm, dDin rrimin TittdicatDT adDlterinu, 
altiid nirsas emerstt saiK Cb/temeslram Oresies fiims posl«a im vm- 
£cfaM patris naavit gmham iiamt Cl g lt m istr am mm mmw fSn, 
mt indie am saitmtia pax wi pta m. 4^ Jmme Oreslem fSmm Mm t J m i » 
tt HHmae brtiAmt; guidam mam^Mm ^iitgmiam abo^iam itxonm ei 
volmU ftisse. 

267. psDtA n<TRA LnaxA in ipso limine impcrii, id est in 



1 hu et ■""*" 1 

d nfafMMtur JjJf: tanenmt AS deE&ti F | poiit^yiliii AS | 3 qiueritar 
qnedJt Jt | 4 bniliu F hritiia G | bos] hoc J" oe G { & sines F | qnaa G ; 
mkeRM F, eorr. Bmid \ 6 MeMiiuiioiie« ego (tf. PUn. nal. Urt. T 33 'Somt- 
moma fHM awftn Metammumea Grai oppdlaetr* ab arg mm t i t l o be*, mmiiot imter 
karemm tito^)-. ninmmoiies F mCtunmones 6|iianmm<m« f | 7 ■ m wiw a m 
" * '" " eorrtxi 1 docta Jtfoarienu: dooimt F dncimt G 



Flel 



1 G| 



fort. Vodin (cf. Sen. ad Atn. IH S99) ONt T»aehii« (tf. l 

IV ITl i%M. nat. hist. V 32) | 9 aricae G | 10 longiDqnitatis F loiiqt&tis G, 
eorr. Damid | 1 1 defktu xbu.m F | 13 nt (i ait om. F | poseedit] j>s«dit F 
U Hibudere F \ calchidos AS21F calchides £ | 15 in Om. ASM\ tnros F i 
nohon.Fl 19 Bubseditj contigerit It | 31 pTOtoUt F [ idnlterio Jlf | nil 
ASM Don F ■ '23 duBt] dod F \ S3 clTmestraiii F \ 2i cl^Diestram f | 25 oea- 
tena f | pereiDpla F \ 36 ftbetiam G. tpbigeniani abortiaiii Daii^ tpbigeniam 
abortiam Itamel Iphigeaiam abortivwii Mastieitit. aiAi m mtmi<m rtmH in- 
TCntun Iphigeniam ab eo etiam nzorem & 9- «. | 38 isthb Jf 



512 



SEEVU 



litore, quia secandam Homeruiu Clyteraestra Agameranoni oecurrit 
ad litua et illic eum sueceptum cum adultero inter epulas interemit: 
quod et luveaalis tangit dicena <VIII 216> quippe ille deis 
anctoribus ultor patris erat caesi media inter pocula. alii 

6 autem dicunt [Clytemcsfram dolore peUicalus, quod conperissel Cossan- 
dram a marito eledam,] quod in ipso regressu, id est prima die qua 
domus suae limeu ingressns e#, [blande snscepisse, cttmque ille diis 
penatibtis se siwrificare velk dixisset,] consilio Aegistlii ab uxore 
vestem accepit clanso capite [et nianicis,] qua inplicatas adulteri 

10 manibus interiit. 

269. INVIDI8SE DEOS Stheneli filius Cjllarabus Aegialiam, Dio- 
medis usorem, cognovit adulterio: quo comperto Diomedes reverti 
noluit et in Apuliae partibus sibi condidit sedes. quod Veneris dolo 
dicitur esae perfectum, quam in bello Troiaiio vulneraverat: unde 

15 ait 'invidisse deos'. 

270. PV1.CHKAM CALYDONA viDEEEM uuam de supra dictis civi- 
tatibus, quibuB imperavit. 

271. NVNC ETiAM HOBRWii.i visv p. s. Iioc loco uullus dubitat • 
fabulae huiua ordinera a Vergilio esse converanm: nam Diomedis 

20 socioa conatat in aves ease conversos poat ducis sui int^ritum, quem 
extinetum inpatienter dolebant. Lae avea hodieque Latine Diome- 
deae vocautur, CJraeci eas i^mSiovs dicunt. habitant autem in in- 
suia quae est baud iooge a Calabria, iii conspectu Tarentinae civi- 
tatia. quinetiam de bis avibus dicitur quod Graecia navibus laetae 

36 occurraiit, alienas vehementer fugiant, memoree et originis suae et 



19 naiD Diomedis 
J 126 gq.; Augiut. de 



. dei xvm 



mjtliogi. I 143. cf. Plin. nat hist. S 
S et ISt leid. or. XI 4, 2 et XII 7, 29 



2 aubmiBBO adultero Mejjftanus ] adulterio M || interemit] inierimit Sf. {Od. 
XI 409) dliii fioi Atytii9e^ . . . ^ovv ini ipaty^ add. D ^ 3 deis] de bia A8 
dihiu li II 4 ultor om. M | 6 iagreesu Fabricias \ T soscepiBaet Danitl B 9 adal- 
t«ri iu mauibua M Q 10 interutnB F. ceterum quae kuic seholio in Floriaeenai 
addita sunt seciwdenda esse signi/icavi, quia oratimi Servianae >iulIo vtodo ad- 
eommodari possutU. J| 11 cyllarabua aSR: cillarabuH M, om. HF, Cometea 
Masvicius. cf. ad VIlI 9 || aecei aliam A egi aliam HM aegialam F\\ 16 nna 
MMFIin in quibua reguaait £| quibaeoni. i/||imperabH.t ^ll 19 oergilio Fjl 
21 hae] hinc /f hanc H | latina H i 22 eas om. F { erodioa Serviani librt 
herodiuB F | dicuntj cuius generia auem auspicio dixit homenia diomedi et 
ulixi Bpeculaturibua apparuiflse (i7. X 274) toivi St dt^tiv ^xcv if/tailiav ijjie 
oSoio TlaUag 'A9rjvair] add. S | in iasula JillF: ineulam febram sine eleotrt- 
dem AS ingnlam electridem aiue febratn M et mythof/raphus. Febra insvia hoe 
uno lcco comtnemoratur. Flinivs nal, hist. III 161 alteram Diotnediam inmlam 
"Teutriam' a quibusdam appeliatam esse narral, § 168 Electridas insuloB eont- 
memorat U 23 quae] tot annos add. F \\ aut F ) 24 laete i^ ) 25 alienaBJ roma 
(roma H) nenientibus latinaa ASR romaaas latinaH H romanae id eat lati- 
naa M romanoa ct latinas F. ciim mythographuB ex his nihil ni»i latinaa habeat, 
Koma nenientibUB vel Komanaa ut inlerpretationis causa adscriptufn aineei. sed 



COMM. IN VEBG. AKN, XI 269—880. 



513 



qaod Diomedea ab Dlyriis int^remptDs est, pobtenta s, re yera 
enim portentum est homines in aves esse conTorsos. 

272. ET socn ahissi legitnt nou nalli et 'admissis pennis', 
sed melius est 'amissi'. 

274. LACSIHOSIS vocmvs dolentes yel suam mntatioQeai, Tel 6 
regis iDteritum: namque hoc tangit latenter. 

275. 8PEKAMDA pro 'timenda', ut <;IV 419> hunc ego si 
potai tantum sperare dolorem. 

276. CAELE8TIA coBPOKA Martis et Veaeris, qaae numina vul- 
nerarit in bello. lO 

277. VENEEis viOLAVi vvLNEKE DEXTRAU aitificiose agit: 
nam sciens ea qnae dicuntur in fine, auimis inhaerere, auos casus 
uhimoa memorat. perite etiam Venerem tantiim vulneratam a se 
esse dieit, Martis supprimeDS nomen, quod ei poterat esse glorio- 
sins: ut videatur omnia quae pertulit, odio Veneris pertulisse, contra I5 
coius filium nunc vocatur ad pugnam, ut ncgans etiam nunc paria 
formidare videatur. 'dextram' autem secnndam Eomerum dicit, qni 
ait inl xagiia. 

278. TALES INPELLITE PVGNA8 quaxam est periculosa victoria, 

279. HEC arai cvm tevckis vllvm post kevta bellvm per- ao 
GAHA ne ei obiciatur illa coniuratio quam apad Auiidem Graeci 
inierunt, dieit in Troiae escidio sacramentum coniurationis esse con- 
pletnm; namque iu Troiam, non in Troianos coniuraverant Graeci: 
huc enim spectat quod dicit, nallum se cum Troianis habere bellum 
post dirutam Troiam. 2a 

280. nec veteevm MEHlMr LAETOEVE MALOEVM uec meminisse 
volo victoriarum mearum quarum niillus oblivisci conauevit, nec 
laetor Troianorum malorum pro 'Troianis malis' quae nobis bel- 

Ilantibas pertalerunt: non enim potest dc suis malis dicere, cum et 
mala sua nullus obliviscatar, et ea ipse paulo ante memoraverit. 30 
'laetor" autem 'malorum' figura Graeca est, sicut Horatius agre- 
stium regnavit populorum pro 'agrestibus populis'. 
i 
de: 
de 
I 



17 lec Homenim] II. V 883 | Sl Hor&tiiis] cann. III 30, 11 * 

e latinas quidem rentm «(. nam propter memoriam Diamedis ab Tllyriis t'w(er- 
empti non aple dicuntar aves illae latinas naces fugere. itaque alienas scripsi. 
cf. Plin. ei Isidorus. 11 illoriis RB llUricb Jlf S enioi om. AS Q 3 pinnis 
BM l \ sed tm. ASE H admiagi B \ 6 tocibvb] ti-tl' -R 1 8 dolorem] et ert 
irfd. AS et est acjToloya add- M } 12 nanij nnnc B \ 13 memo- 
namen F \ glorioaua R \ 16 nnnc] nanc cum R ouncn fl | 17 ui- 
deatur formidare F || dicit] om. AS, diiit F\ IS cni KdpiTu' A eta KAniui li 
ipncn H in .n. HiPTHii M trnKMi» i^ |[ 22 exctdium AS || 2S Troiam nou 
. Elf H 24 secum nullum AS J 29 malia] dicere add. R. quao nobis . . . 
de snJH malia otn. H [ 29 non enim] nihil i^ j| 30 memortirit F 



614 



SEEVn 



281, KVNERA QVAE PATRIIS AD ME P0BTA8TIS AB 0W8 hine^ 
iam suasio est et consilium; nam finita est auxiliorum negatio: mide 
et paulo post Venulus ita divicJit dieens <(294> 'et responsa simul 
quae aint, rex optime, regia audisti et quae sit magiio seritenti» I 

5 bello', Ecilicet audisti et queiuadmodum negarit ausilia, et quod J 
uobis dederit de pace consilium. 

282. STETIMV8 TELA A8PERA CONTBA CONTVLIMVSQVE MANV8 ] 
id est et coiuiainua, et e louginqiio inter nos bella tractavimus. 

284, QVANTVS IN CLIPEVM AD8VR0AT aut 'quautus' eat quo- 
10 tiens in hostem pergens erigit scutum: aut pugnandi exsecutua est . 
genua. qui enim scripserunt de arte railitavi dicunt Bummum genuB 
esse dimicandi, quotiena calcato umbone adversarii ae iu liostilem 
clipeum erigit miles et ita contra stantis vnluerat terga. vel 'gtiantm 
adsurgaf, Ivel] qiianto sit maior. 
16 285. si Dvo PBAETBEEA lioc est alios duos. 

287, DABDANVS pro 'Dardanius populus'. et posuit principale 
pro derivatio: sic Homerus rov d' ^xravs ^dptfavog cvijp lvoerst J 
m<yre»i lur/endi quidam dicunt Aegyptios invenisse: eos enim primoa \ 
Liberutn, guem Omrim appellant, a fratre Tyi^ume per insidias inler- ! 

20 emptum atra veste luxisse: inde ceteris gentihts tradiktm ut post mler- 
itum proximorum suorum veste mutata lugerent, iia tanmi, ut intra 
annum (iniretur luctus. 

288. CESSATVM EST tardatum est: et mire quia non habet guos 
inputet Troianis triumphos, vult eis escidii tarditatem pro victoria ' 

26 cedere. 

290. iiAEsiT retardata est. vestigia hettvlit retro acta est \ 
et repulsa, ut <^II 169^ ac retro sublapsa referri, 

292. mc PiETATE FKlOB id in Aenea plus laudat quod Latinia, | 
sicut suadet, pacem petituris est utile, ut eum se credant posse fa- 
30 cilius exorare. 'prior' autem praestantior, tuelior. 



17 IIomeruH] U. H 701 



2 iam om. MJ i auiit BF\\ (> et qaemadmodnm ASM: vt qnemadinodum J 
]i at U et quod F|l 8 e om. JiS y 9 qaantus eat sedudmda eiifcniwr || 10 malim 
Brigat II 11 qai autem AS || 13 miles] milites H bellnm F Q contra iniitantia F. 
rereor vi Servius haec quae db artis miHtaris scriptoribua pctita esge dieit, ipse 
intellacerit. y quantoa adBurgit F, corr. Masvidve ] 14 vel ieelusi { qnonto sit 
Masviciue: quanti ait F quantiB ait Bani^ || 16 darniuB AS \ popnlue om. F || 
17 deriuato if dirinatiuo rriijui || Bic am. AS^^S' otn. libri Q schol. ad ltoebbt 
hab. T Ij IS troduiit T \\ eos eiiim primos enim liberum F j 19 oayriin T J a 
om. T II interemptua F perempto T || SO atra neate indutoa dicunt Inxisae T ij 
21 ueste uitata F ibigGTeut Daniel: lugeret F unnaquiBque lugeret T||36 ad< 
HAEBii' s. V. retardata eet T j| nAitaiT tarda est edidit Stephatiug b. tardat» eat 
Daniel. om. }u)c schol. F \\ BBm-iT AM=etretro AS ^ 27 ut] aut F |[ 28 id in ae 
i^: id oeiiea li id in aeneon M ideo oenean ASH \\ 29 petiturns ASK (eorr. >) I 



CO™, m VERG. AEN. XI 231-305. 



515 



293. QVA DATVE qua potest, quacumque ratione permittitur. 
296, PER OKA TVRBATA pfo 'per ora turbatorum'. 

298. CLAVSO GVEGiTE saxorum obiectione praecluso, 

299, FJtEifVNT RiPAE antiqui aquae saniins ^/remitit^' dicehant: 
Ennius rattbusque fremebat imber Neptuni. 5 

301. rnAEFATVS DIVOS more antiquo: nam maiores nuUam 
oratiouem nisi invocatis uuminibus iuchoabant, gicut suut omues 
orationes Catonia et Graccbi; nam geiierale caput in omnibua legi- 
mna. nnde Cicero per inrisionem ait si quid es vetere aliqua 
oratione 'lovem ego optimum maximum'. lo 

302. ANTE EQVIDEM SVMMA DE KE STATVISSE LATINI latentcr 

arguit Turnum, quod sibi non obtemperaverit, ut foedus fieret, in 
septimo seilicet ubi dixit <596^ te, Turne, nefas, te triate ma- 
nebit supplicium: nam modo boc tempua revolvit. vbllem 

8TATVI8SE olim est quod volui bis malia terminum dare. 'vellem' 16 
antem 'statuisae' eic dixit ut 'vellem feeisse': et eat conpendiosa 
elocntio, cum querimur non esae faetum quod fieri debuit, 

303. mx TEMfORE TAii adiuvandum pronttntiatioiw: id est post 
tanta guae perttdimus mala. et oportune detiberandi quidem de hac re 
exisUmat intervallvm esse, hostili exercitu inminente, et per hoc magis 2o 
suadet, dum tam infestos probat, ut s^i nec pacem petcre permittatur. 

305. BELLVM INPOKTVNVM concepit gravem iracundiam, et aic 
in haee verba prorupit. 'inportunum' autem eat ubi mdlum refu- 
gium est, quod caret portu, id est quiete, ubi nullua portus eat. 
nam hoc quodammodo dicit, in naufragium fertur i.sta contentio, 25 
quia supra audierat periculum esse etiam superare Troianoa. et 
enarrat cur 'inportunum', dicens 'cum gente deorum invictisgue viris 



5 Ennina] ann. v. 489 Vahl. p 9 Cicero] divia. in Caec. Xin 43. of, Pseudo- 
Aecon, p. IIG, 7 Or. | 23 inportunum autem . . , portus est] cf. laid. or. X 136 

et SJV 8, ae 



1 permittitnr] aicut auprn (1 IS) 'aiqua fata Biuant' add. B | 2 pro per 
oratorum M |{ pio pe ora i^ |{ S proecliiuso ASM'^^ ad frehv.nt b. s. v. antiqui 
aeqnfte (fid) Bouitutn fremitum uoeabant T || antiqiiae ii" || G cam] 6 {i, e. non) A \\ 
7 DiBi MF: si H sine ASR\ inuocatiuie Jlf | 8 cantonia S catatonia H ca- 
tonea F \ gracchi KHM: greci ASF |[ 9 quia F \\ ses H ] 10 maotimam] et 
BenioatheneB in oratione contra Aeechinem ^r^raiav ^fv, o) avd^t^ A9rjvaioi, 
zoie 9roli cHxaiiai Tiam ««1 110001.5 add. D \\ 12 argnnnt I'' || alitemaperaueritF|| 
13 scilioet et nbi .fl fi ( 14 reuoluunt F || 15 Tolui] nellem Ji || 18 ad v. 303 hoc 
adiuaandum est pronuDtiatione id est poat tacta quae pertulimus mala T \\ 
80 eiistimet F ] 23 concepit RHF: coepit AS, om. M || grandem AS H 24 
qnieto F |{ portus eBt] siont oontra opportunum cui commoditaa et oceaaio obuenit 
ut portue add. !> H 26 nam hoc dicit in naufragium quodammodo fertur AS \\ 
illa F {[ 26 quia] quaei Jlf 1| 27 enarat ff |{ gente] igne F 



516 



SERVn 



CVM GENTE DEOEVM qui a dHs 



t/erimtis'. cives ixtpdv^Gis- 

origmem ducuiit. 

306. iNYiCTiaQVE VIEIS GERIMVS atqui aupra legimus <IX 596> 

bia capti Phryges. sed invictoa ideo dicit, quia sequetur 'neo 
6 victi possuat absistere ferro'. 'possunt' autem 'absiatere' mire ait, 

ac ai diceret: etiam si velint, eos a bellia discedere uatura non pa- 

titur. Ennius qui vincit non est victor, nisi victus fatetur. 

Varro et ccteri invictos di£unt Troianos, quia per insidias oppressi stmt: 

iUos enim 'vind' adfinnant qui se dedunt ttost^ts. 
10 308. ADSClTis evocatis, adiunctia. ergo et gradatim accedit aS I 

dcsperationem, quae cogit pacem esse poscendatn, axtolvii hh ARua 1 

fo patri usque addc id Diomedis menUortffm intuiit. 

309. poNiTE deponite. spes sibi Qvisqvb subaudis 'sit'. et late 

patet ista sententia, vel quod alienis egere auxiliis non oporteai, vd 
i& quod mefninisse singHli spd suac debcmt, ut ea sperent tantum, quibus 

possunt potiri. sed haec qvam asgvsta videtis ut unusquisque 

ia se tantum spem babeat quam sit angustum, videtis. ceteba 

absolute disit, id est esercitua, auxilia, vires imperii: quae quia sic j 

videtis adflicta, quid reatat, nisi ut pacem petamus? 
20 311, AMTE OCVLOS INTEBQVE MAMV8 SVNT OMNIA VESTRAS aC ] 

si diceret, non egeut narratioue. 'inter manua' auiem, quod Graed \ 
aifo zcipiov. 

312. NEC QVEMQVAM INCVSO excusatio haec osteudit ct obli- 
quam esse in Tumum orationem Latini. 



7 EiminB] ti 



. 486 Vahl. 



1 fefonesia F D qni] quia Jtf 1 dia H | 2 dicunt SHF || 3 aQtqui .B || 4 bee " 
F II uictOB 3 inaictis F || aequitur BM aequerelar F H 5 ferro liM: bello ' 
ASF, im. H II ferroj et sicut eupra dictum eat, ia.teuter occurrit illi Ibrsitaa 
vinceniQs, etgo bic bi viucumuB pro&ciemua add. Saniel: g_itae ncaaio wide pe^ 
tita eint. simile est Tib. VimaH ad li. v. a^oJium. H 6 uellent R ueUint H {j 
eoa 01«. AS\T ad V. 307 qni uinoit non eBt uictor niai uictuB fateatnc. Varro 
et ceteri dicuot ideo iuuictoa faisse troianoB quia per inaidias oppreaai Bunt. 
illoa enim uioci affirmaiit qni se dedunt hoBtibuB T |[ uicit f || ^ aoarro &. 
ceterum Furronis artetoritatem, q«,a 'vinci' gvid eaaet firmatum invenielmt, plen. 
comm. auct. ad illa quoque transtulisBc videlur guibus exponitar cur Ttoc loeo 
invicti dieantur 'Troiani. t 9 aedunt G || hoatibua om. F \\ 10 AaeiTia B Q adinn- 
gitiB F Q accedit nndn Bperationem G || 12 a patria nsque Dioniedis mentionem 
intulit MasBicius Aetolum a patria, et ideo Diomedis m. i. coni. BuTmannw, 
forlassB a. patriH patda quae Aetolia fuit vel qui Aetolus fuit DiomedJB ro. i, 
cf. ad V. 239 j| 13 snbandiB 'sit' id est unuaquiaqne in ae ipso tantum Epem 
habeat. cbtkri e. q. s. Sttplianue || s. e, 30S haec sententia late patet . . . po- 
tiri T 1 14 alienis auxiliia egere T \\ 16 tanttiiii 0*a. F || 17 eiut atigHBta R ait 
angusta SM'^ 18 exercitum MH\ uiree auxilia imperii F\ quae quia sio ui- 
detis ASR: quasi nidetis H quia sic oideljfl M quae si nideatis i'|| adflictai 
H II 21 narrationem HF \\ 22 tifoiuic RMH nPOSiru.c F vi/oteifcas vulgo || 
2.^ abliquam M obliqum F | 24 in om. B 



COMM. IN VEBG. AEN. 51 30(1- 



517 



313. FviT exhausta et consumpta eat. toto cektatvm kst 
COEPOEE BEGNi id cst imperii omnibua viribua bdlamus. 

314. DVBiAE MENTi meae, scilicet cogitanti. 

315. PAVcis AsiMos ADHiBETE DocEBo aut ^paucis doc^o', mt 'ani- 
mos pauds adhibele'. 6 

316. EST ANTIQVVS AQEK TVSOO MIHl PEOXIMVS AMNI hoc loCO 
Donatus erravit dicenB, agrum quem Latinus donare disponit, esse in 
Campania iusta Vfentenr fiavium, qtiod etiam Clananus ait, cuius 
terras vieinaa Tusei aliquando tennerunt, ut inde dictum sit 'Tuaco 
mihi proximus amni'. agit etiam hoc argumento, quod illic est locus 10 
qui hodieque pinetum vocatur. sed constat omnia illa loca esse 
campestria, nec procedit quod dicitur 'celsi plaga pinea montis'. 
unde seqneuda eat potius Livii, Sisennae et Catonia auctoritas: nam 
paene omnes antiquae historiae scriptores in hoc consentiunt. Cato 
enim in originibus dicit Troianos a Latino accepisse agrum, qui est IQ 
inter Laurentum et castra Troiana. hic etiam modum agri com- 
memorat et dieifc, eum habuiase iugera iiDCC, saae 'antiqiius' polest 

et nohilis accipi: vel sectfndum Trebatium qui de religionibas l-ibro sep- 
timo ait luci qui sunt in agris qui concilio capti sunt, hos 
lucos eadem caerimonia moreque conquiri haberique oportet, 20 
v,t ceteros lucos qui in antiquo agro sunt. 'anUquum agrum' 
Bomanum cogit intellegi. tvsco mihi peosimvs amni Tiberino. 

317. L0SGV8 IN OCCASVM ea parte, qua in oecidentem teuditur, 
longior: potuit ^go vsque ad Laurentum et ad Hostiam tendi. 
FINES SVPER VSQVE siCANOS usque ad flnes Sicanos, quoa Siculi ali- 25 



18 LiTii] I 1 il SiBennae] fragni 
I 9 lord., 8 Pet. p. 63 



2 ap. Pet. p. 277 || 14 Cato in originibnB] 



S bellavimuB Masvicius || 4 ad et favcis i. a. d. a. v. aut paucia dooebo 
i. e. breuiter ant paacia adhibete T H oe(iero et decebo F | 7 danare diaponit F 
donBit et diapoiiit iH donatur et disponit H donatumm ee disponit M donare 
debnit AS || S iuxta ufentem fluuium B: iusta ///// v. flontem fluuium A (quiu- 
epte fere litterae deletae sunt, metra fuisse viswm eet) iuxta .v. flontem fluuium S 
i. nferentem f. H i. nflentem f. iU i. nfentem flnentem F || danariua G. CU- 
TanuB coni. Osafinas sj/mb. litt. 11 3S9. ef. lahfiim mvs. rJum. IX p. 636, Bib- 
heekius prol. p. IBl || 9 dictnm ac ductum S ] ait] eat F || 10 atigit M ( illi F \\ 
11 binetum AS || «ed om. F | 13 cantoniB S catanoa H [ Dam paene] nempe M 
nam pae if || 16 acoipisae F 'i 17 nucc MF: ii. Da. n. du A .n. nce. u. dh S 
II. d. cc, H ucc. M nda O \\ ad anti<iwb s. v. antiqnna potest nobilia accipi 
sine aDtiqunm romanum nnlt accipi T || aane . . . intelle^ post Tiberino hab. F || 
16 relegionibus F g 19 concilio] novitio Salmasius Plin. exerc. p. 413 quon- 
dam bello Hveciikius \ 20 cadem G | certraonia F {| conqoiri] coinqni Salfnasiua 
l. \. p. 412 (coinquiri p. 61): sed cf. lordan krit. Beitr. p. 284 sqq. | 21 locoe 6 || 
S3 ea . . . qua] et aperte quia F \\ qna M-. quae AS quia SH i 24 s. v. 317 
qni tendebatur usque ad lanrentnm et hoatiam ab ea parte qua uergebatni in 
1 r II 25 id eat naque ad ad finea sicanos loquitur quoa F 
34* 



51 S SERVU 

quatido teuueruiit, id est ueque ad ea. loca in quibus nunc Kotna, I 
est; liaec enim Siculi habitaveruut, unde est <VIII 328> et gentes | 
venere Sicanae aaepiua. qui a L^nbus pulsi s»nt, Ligurcs a i 
Sacranis, Sacrani ah Aboriginibus, 
6 318. AVBVNCi RVTVLiqvE SERVNT aubaudia a superioribuH I 

'mibi': aam et aupra ait 'est mihi antiquus ager'. ergo suuni agrum ] 
pollicetur, aut quem tamquam stipendiarium habebant Rutuli et I 
Aurunci, aut ad quem colendum quaai regi operas dabant: unde 
superfluum est quod ait Donatus, uon potuisse fieri ut praesente I 

10 Tumo ager Rutulorum a Latino donaretur Aeneae. 

319. DVROS EXEECENT C0LLE8 extenuat agri raeritum, quo 
vile videatur esse quod donat: vel ne grave videakir his, quSms auf&- . 
rmdiis est. hinc etiam iilud eat 'atque horum asperrima pascunt'^ i 
et aupra 'Aurunei Rutulique serunt', id est nec operis suis exco- 

15 litur. 43PESRtiiA aatetn pascvxt quidam pro 'aspeirimas partes', vel \ 
'aspcrrima pascunt loca' accipi volunt. 

321. CEDAT AMiciTiAE id est ia pretium coueedat amicitiarum. 
et botio verbo vsus est 'amidtiae', non pro hostibus, hoc est ne guasi 
victi demus. 

ao 322. AEQVAS dicamvs LE6E8 ut pari inter nos soeietate ver- 

semur, id eat ut sit neuter inferior. SOCIOSQVE iN eegna vo- 
CEMVS non stipendiarios, ut in quarto <^213^ cuique loci legea 
dedimus. 

325. l'OSSVSTQVB SOLO decedere nostro acit eoe fataliter 

26 ad Italiam veniase: nam audiit et a Fauno <VII 98> externi ve- 
nient generi et ab Ilioneo <TII 239^ sed nos fata deum 
vestraa exquirere terraa imperiis egere suia. tamen propter 
Turnum simulat ignorantiam, ut se etiam circa eum aequum prae- 
atare videatur. multum eat autem quod ait 'poasunt'. 

30 326. Bis LEHAs TTAI.0 TEXAMvs HOBORE NATEs guaerUiir unde sderU 

Latinus, v^nti naves Mbuisse Aenean; sed ita absoki^r: potuit 



1 iii qnibna oni. M\\ 2 Bingnli A || 3 aaepiae] priaB M l| quil illi antem Da- 
niel I 4 Bacrami F \\ 6 nam a,it Bupra M || 8 ad om. F | re^] rei E \\ dabant F \\ 
9 quod om. li \\ potaiaBet Jf || ut om. F \\ 12 vile] □tile M \jiad v. 319 in marg. 
eitenuat meritnm agri ne gcane uiiieatur hia quibuB auferendua eet I \\ 13 illud 
orn. SMF II 14 nec] nou F | operibua MM \\ 15 ad abfebrhiu s. v. quidam 
aaperrimaa partes Bccipiunt. alii aaperrima loca subaudiunt T \\ ad bagc □. b. 
(d. 320) hoc diceudo latitudinem agri Dstendit T |[ IS ad i.HiciTiAE s. v. et bono 
uerbo uana eat amicitiae non pro boBtibuB nc quasi uicti dace uiderectur T || 
uauB eat om. F [ an non hoatibuB «'. e. 'eedat' 1 || 19 uiotaH F | 21 nentrum F \\ 
28 aequam F || 29 uidetar F || 30 ad. V. 326 qnaeritur nnde Bcinerit latinua 
aeneam ix nauea habniaae. sed potuit aut rumore aut apeculatione cognoscere 
poatremo aestimatione. aolet enim complecti ampliua quam numemB babeat. 
texamua qnidam hic proprie dictum uccipinnt quia loca in quibue nauea fiant 
textrina dicuntur T 



COMM. IN VERG. AEN. XI 318-834. 



519 



spcculalimc, potuit rttTmre cogmscere, postremo aestimatiom dixit, qtiae 
amplius solet cmipkcU: guia de viffinii nm&»is unam periisse ctitn 
Onmte, qttatttt&r m Sicilia concrematas. TEXAKva quidam 'texamus' 
proprie dictum tradunt, q«ia loca iti qttHnis naves fitmt, graece vav- 
«ijyfor, latitie textrina diei: Ennius dicit idem campus hahet tex- fl 
irinum navibns longis: navalia enim non esse vavTt^yia, sedvtmgia. 

327. coMBLERE VALEXT proprie verhtim naHticum: nam gracce 
a?.'^Qto[ia didtur. iacet omnis ad vndam mateeies hic 'omnis' 
pro ea qtiae sufficit. iterum extenuat, ut sine magno negotio posse 
fieri videatur. vaieiiies antique dictum: nam materiam dici ddiere IvJ 
mtdti adserunt. 

338. yviiERritiirB noDyiiQrE deganler quot et gtumtae magtmu- 
dinis sint. 

329. VJ.TFS artifices. navalia deuvs hoc loco ipsae res na- 
vales sunt, id est pix, cera, funes, vela d alia huius modi. 'navalia* tlVi| 
dicinius loca ubi naves sunt; sed modo de Graeco tranatulit et 'na- 
valia' posnit pro trabibus de quibns naves finnt: nam Komerus 
v^iov dicit navale tignum. 

331. PBiuA DE GENTE et ex Dumero et ez nobilitate legato- 
nuu intellegitur negotii magnitado. ! 

333. Avm't.rE EBORmvE TALESTA ad aunan refertur: a» et ad dmr? 
guia et ^r ad pondus venditur. 

334. ET SELLAH BEGNI TBABEAMQVE INSIGNIA NOSTBI bene 

'nostri'. Romanorum emm imperatorum insigne fLiit setla cnmlis 
et trabea: nam diadema, ut aliarum geutium reges, non babebant. 26 



38j 5 EBniQB] aim. t. 468 VahL |, 
. XI 1, ee I IT HomerOB] II. ni 6S 



tione MoMvtdug | 2 conpleti G \ n&Tibni Daniel: maiiibDg F\3 orante F \ con- 
crematos F. nderum leginms rel lob qitid audiendum | 4 naapegia F\ it«m F \ 
£ eitnnQm FfG nsnpegia hkA neoria Fll ad comfucsx t. v. proprie nauticimi 
oerbiuii. graece enim n^Ei-unA dicitai T\ nancicaiii G} 8 plenma F\ ad r. 327 
omms id i^t ea qaac BufGctat. (rt ilerimi eit«niiat ut sine magno negotio posse 
fieri nideatnr T | 9 propea F, corr. Dmid | it«nim] cf. ad v. 319 | eiteniiat] 
est aatem materies et materia Ugniim, aode Cicero in officiie (III 13, 64) 'domus 
male materiata' add. Fabricittt \ nt <m. F \ pocae oot. F\ IQ ad haiebiee ». r. 
antiqiie. nam materiam dici debere mnlti t^taotor T | materia G\ \A sit F, 
eorr. Danid \ li ad msva t. t. aitificeB T\ad sxvxlix d. m. v. el in nwp. hoc 
loco nt qaorundam ett sententja ipflae res naiialei dici pawaat id ert pix ceia 

Snea et alia boiiiji modi 2* | 15 naailta AS \ 16 Eant . . . oareB <m. £ | 18 mos 
AS »Bi(.s li um6 H nnion M mhiof F [ nonale F J 21 ad TiLtHTi g. t. b-jC 

JDOd dicit talenta et ad aarum et ad ebm reEpicit qaja et ebar dipondiia nen- 
itur T I 82 pontoi O \ 24 eoim om.AS\ caTraliB B caloriB F | 25 at aliamm] 
itaianim Afi, at om. F \ non om. R 



520 



SEBVU 



et sciendum Bellam curulem a curru dictam, qood lii tantum ea 

utebantur qui triumphali curru invecti fuissent: sicut etiam palmata 

dicitur toga quam merebantur hi qui reportaasent de hostibus palmam. 

335. IN MEDIVM in commmie, ut in medium quaerebant. 

5 336. TVM DRANcgs iDEM videlicet qui supra apud Aenean egerat 

337. OBLiQTA INVIDIA boc est qui non ex aperto inpugaabat 
Tumum, sed eum reipublicae simulata defensione lacerabat. 

338. LAKQVS OPVM abundans opibus, dives, non qui multa do- 
naret. msgvae iuelior ut <I 441> laetissimus umbruc, SallusUus 

10 frxtgum fahulique laetus ager. 

339. NON FVTTiLis AVCTOR non inanis: nam futtile vaa quod- 
daill est lato ore, fundo anguato, quo utebantur in sacria Vestae, 
quia aqua ad saera Vtsiae hausta in terra non ponitur, quod si fiat, 
piaculum eat; unde excogitatum vas est, quod stare uon posset, sed 

15 positum statim etfunderetur. inde et homo, commisaa non retinens, 
futtilis dicitur, contra 'non futtilis' bonus in consiliis, non inanis. 

340. SEDITIONE POTENS praepotens in movenda, non in con- 
primenda seditione, svpeb.bvm pro 'nobile', 

341. INCEETVM DE PATRE FEREBAT non iguobile, sed penitus 
ao ignoratum significat. alii 'inccrtum' aut ipsum patrem, aut genus tror 

dunt. et hme segni homini patemant nm iJeiiit nobiUtatem. ' 

2 palmata . . . palniaml eiacr. laid. or. XIX 24, 5 B 4 iii medium] georg. , 
I IST B 9 SalluBtiuB] hiet. II 91 D., 92 Kr. || 11 nam fntile e. q. a.] cf. Don. ad 
Ter. Andr. III B, 3 et Phorm. V I, 19; Luct Plac. ad Stat. Theb. VIII 298; 
laid. or. X 109; mythogr. UI 2, 6 



1 cemlem i^ H hi tautain ea] intantum ea Jlf ea tantiim F, bi omittetu \\ 
9 inuQDti AS (inuecti as) \\ 3 toga] tunica F \\ hi om. f { palmam] cumqoe a 
eiirru dicta sit cniiis prima sjllaba producitur tamen carulia aedea primam cor- 
ripit: lucanua (III lOT) ''uacuaeqae loco acdere curuIeB' add. D || ad v. 331 per- 
Hnet Bcholmnt frtwBi versKnra in summo marfltTte TuronenBii scriptum. de pritno 
versu qui folio eircamcieo imminutus est haec legi diadema id eat ornamentum 
matronaium in capite contextum anro et gemmia, v. 2 et S haec habent trabea 
togae specici es pnrpura et cocco qua opertj reges in initio procedebaut. in- 
uentor autem dicitur fuisae romnluB iatina ueatiB ad diBcretionem principum et 
regnm. et a trauabeando i. e. in toaiorem gloriam deduceudo hominem et 
dignitatem uocata trabea. is intcTpres qiti Tironianis notis utebatur ad v. 334 
liaec adacripsit trabea est imperialiB toga dicta a tranebeando. |{ b oal idbh i. 
s. V. tcilicet qni . . . egerat T || 6 non ezperto ^ || 7 diasimnlata Jt\\8 apibns 
om.jl S D dinitiis ^S 1 qni] qnod Jtf 1 9 lisjuva J", seti MtcavAE legisae inlerpretctn •* 
suo iure monuit Sibbeckivs \\ nmbre F nmbra TJaniel | 10 frugum Serv. ad .^«1.3 
I 441 et Arusiatma p. 490, 4 K.: fractum F frnctunm Danitl\ II FvrTiLis A.% 
FTTmjs F FVTiua reliqui || futile SM futtil A, tuentur Donatus et Duct. Flae.L 
futilia li futtulia F fotia S et mytliographiis \ coodam II || 12 quo] angnstaL 
add. Fl utabatur RIIj 13 terram F|| 14 poBsit Fi 15 nnde ASF\\ 16 fatti-fl 
lis AS futulia BF futiles U fntilia M || dod futulis B non fuit illia II uonA 
futilis M\ 17 praep. non in m. aed iu c. b. M \\ nioueiidam ir^i/ || coaprim6n>l 
dam BH [ 18 geditionem B i ad syi-kbbvx s. v. nobila T || 19 ignobilem F 11 
ao ad iNLBBivM i>. r. F. e. v. ignoratum. quidam incertum . . . nobilifatem T || 
parentem T U 21 sigm G ] non dedit pateniam T 



COMM. IN VEBQ. AEN. XI 880—345. 



521 



342, svRoiT hic reddidit sensttm "ium Drances surgit\ onerat 
DICTI8 lioc sermone oatendit, eum etiam exhortatione gravatum 
Latini. iras Tvmi, an ontnium qui heUHm detestabanlur? 

343, REM NVLH OBSCVKAM calHde et oratorie agit et in omni- 
bus adulatorie respondet dietia Latioi: eupra enim ille dixerat <[311^ B 
&nte ooulos iuterque mauus sunt omnia veetraB. sane quasi 
praedictum oratorem exprimit, quia supra de eo dixit 'et lingua 
melior'. et 'rem cotisulis' pro 'de re coiisulis': Plaufus consulere 
quiddam cst quod tecum volo. sed Drances, sicut dictutn est, rhe- 
torice stiadet de pace. nam et pacem faciendam hortatur, et acatsatio- lo 
nem in Turrtutn dirigit, et quae a Latino indtdfitanier universa dicla 
mni, quae paeem fieri suadeant, Brattces eadem omma respondeais, ad- 
dit etiani dc filia danda Aeneae, quod Latinus anie reticuerat, <355> 
quin natam egregio genero: quasi non aliter firma erit pax, quani 
fieri OTs; quia sciebat koc Tumum graviter esse laiunm, in invidi<m 15 
personam eivs adducens <348> dicam equidem, licet arma miki 
mortemque tninetur. et ne mirum esset, qui sic libere responderet, 
ante eiws et mores et causam praedixit 'Ungua melior', 'seditiotie po- 
tena', 'idem infensus, quem gloria' ei rdigua. duae tamen kic fadendac 
pacis praecipue causae mnt, quod victi sunt, et Tvmus singulari cer- ao 
ttmine congredi d^eat. vocis egentev genetivo iunxit, ut <JX 87> 
cum classis egeret. 

344. BONE RBX bene addjdit 'bone', et auxit epitheto digni- 
tatem: 'rex' enim medium est; nam et bonus esee et pessimus pateat. 
alii 'bone rex' exprohratione accipiunt, ut quidam volunt fse bonum dicL 25 

345. MVSSANT modo 'vereotur' vel 'timent' signiflcat; alias 'du- 
bitant', ut (Xll 657^ mussat rex ipae Latinus quos generos 
vocet; interdum 'susurrant', ut de apibus dicit. et proprie 'mua- 

B PlautnB] Mostell. V I, 63 | 26 uvbs4Nt modo verentnr e, q. a.] cf. Non. 
p. 427, n M.; Don. ad Ter. Adelph. II 1, 53; Luct. Plac. ad Stat Theb. Ill 92 



i libri, turnvim F, malim conciliuw. cf. v. 234 'ergo con- 
ciitHin magnum , . . cogit' \\ eshortatione R exortatione H: ex ocatione reliqui |i 
5 Teapondit HMF \\ 6 quaai praedictum displicet. fort. quaai perfectum {| S ad 
HBu N. o. 8. V. Tsm consulia id eet de re conaulis, ad v. 343 in marg. Thetorice 
eicut aupra de pace, et pacem enim ostendit faciendata et accusatiQnes et 
omnia quae a latiuo sunt dicta, uddit. nec non et de fllia danda aeneae mide 
latioue reticuit T || 9 quidam F ^ 11 dirigi et qnem latino F diri et que la- 
tioo G dirigi et quae in Utino Danitl (dirigit Commelinua a Iiatiuo Maivicius) {| 
12 anadent G U ad eadem Masiiidus {| 13 silia F {) retierat F \ 14 qoi G Q na- 
tum F\\ 15 latorum F\\ in invidiam Banieh in om. F\\ 17 Hberi ^{1 20 tur- 
nOB F \ 21 iuncxit F {| 23 bone om. F {{ 26 alibi F, corr. Baniel (| om eiprobra- 
tionem ? \ se vum bonum (sic) MaaiiiciM servum bonnm Bummfmus. fort. qui- 
dam nolunt ae bonoa dici auf q, v, aaepe xbc' avzl(feaeiv vel elQmvmas bonmn 
dici. ef. Don. et Engraph. ad Ter. Andr. III 6, 10 | 26 ei^iificant F fl 28 Busur- 
rat ASM I dicit] mussant ocas et 1. add. AS \\ Bed proprie AS | obmnBBare F 



350. 

16 TSUFTAT 1 

351. 



522 SBRVII 

aare' est obmurmurare et queribumium kcfitts velut muto eaae vici- 
num. atias 'tacent', alias 'quiescunt'. 

346. FLATVfiQVE REMITTAT aut poiiat Buperbiam: aut 'nostros 
flatiia remittat', id est nobia respirare eoncedat. 'refniitat' autem 

6 minc pro 'laxef, tit 'remissis artitbus' jiro 'laxatis'. 

347. cvivs OB AVSPiciVM invidiose Turni auspiciis inputat quod 
tantua periit esercitus, ac si diceret: ai malis ct infaustis tuia omi- 
nibus non egredereiitur, poBsent forsitan superare virtute, sane scien.- 
dum huHC exprimere quicquid verecunde eelavit Latinus. MOHES- 

10 QVE SINISTR08 contrarios, quia in principio Latiuo obtemperare noluit. 

348. ucET AkUA tiiai 'licef pro 'quamvis'. et est parentJiesis. 
34£!. liVMiNA DVCVM id eat proceres, ut <1I280 o lux Dar- 

daniae. 

CONSEDISBE VBBEM LfcTV m luctum esse demersam. 
;re 'tcmptat', nort pugnat. 

fVQAK P1DEN8 iUud respicit quod bella deseruit, lunone 
facieute: vel quia eius exercitus fvgit. 'fugae' autem figurate dixit 
pro 'fuga fidena'. CAElvm tebbitat arMIS dictum quidem Ver- 
gilii gravitati non congruit, sed perite Dranci haec data sunt verba, 
ao qui tumida uti oratione luducitur: unde ei paulo post Turnua obicit, j 
<381) quae tuto tibi magna volant, item ^SSS) proinde tona 
eloquio, itum <390> ventosa in lingua. deinde diximus Draa- 
cem librare se ad orationcm Latini: unde nunc dicit 'ct caelum | 
territat armis*, quia audierat 'bellum inportunum, cives, cum gentej 
85 deorum', id est cojUra ms pugnaf, qm favore \deortim') nituntur. 
CAELVM T. ,«.] *qHasi vanus rt qm vent%s mmetitr.* 

362. KTtAM fiac ioc.o 'eham' pro 'adkue', ut Tereniim htiHe ego J 
27 Terentins] Eun. V 7, 6 et V 8, 64 

1 tectinB «cripM: letiua F let*iiia Daniel || S a<i mvbsi.ht s. r. trepidant 
ueientur interdam taceiit interdum quiescunt T \ 3 flajvsqve tamorea A3i ' 
uEHii'1'Ar otnitlentes 'l i ad nEuiTTAT s. v. rela.xet, cu> alia mana* adieeit super- 1 
biam I' [ 6 ftrtahuB F | 7 periuit HT (qni add. H) H oroinibus M: omnibna 
rfliirui I 9 liunc] dranci» adii. F (Drancem Masvicius) \ sapprimere F | quid- 
quiil ilF\ ctilaui^rit F celaverat Manviciu* \ 10 latino morigerari nolnDt F^ 
11 s. V. 31S in inuidiam adducit eiua peraonatn quod sciebat gra.aiter aaae la^ 
tntDm, <tt mUTg. licet pro quamnii et eat parenthesia T \ \ira quBJnvis et om. F \ , 
14 «.vuiTU F I Iti ad TfUPtAT 8. V. mire ait temptat non pugTiat, quibm atiiu 
interpres adiecit id eat exa^itat sine aggreditnr insidioae T ] 16 illnc ASB H 
deaerit HMFf. 18 pro ItM: qaod uon AS non HFl fu^t fidL-na AOnergi- 
lii F uirgiliiqno /f ) 19 coouetiit ASF^ data) dicta Si | 30 nti om. liPf ora- 
tionem ii 1 ei et paulo M || tumua obicit I! obicit tiirnus AS: lumuB dicit 
rdigui I 91 totft F [ H2 iter uenfo.ia AS | 83 tibrare ae M: librare sed AB 
libraase H librante librarem scd H libcrare bu F ] S4 armiB aut quasi . .. 
monetnr quia audierat F || S& puf^et F | deorum add. Masvicins || 36 ad cab- . 
i.VM T. A. ». V. quari uanua et qui uentia ininetnr 2' | qui neutna minetui .Fl 
quraentua monetui Daniel cum ventis movetor Mastieitts | S7 od vxvk e. a. V,.] 




COHH. IN VEKG. AEN, XI 346—360. 

numqttat» vidcram eliam et tnox MfiKrn efiam vos oro, «( me 
in ves/rum recipiatis gregem. MlTTi dakdanidis djciqve i, 
*mitti' aurum, ebur, sellam et cetera, 'dici* de navibus vel agro. 
et bene 'Dardamdis' quasi eognafis ct ab origine generis proinnquis. 

354. AMciAs pro 'adice': Terenlius abeas si sapis: quia in- 5 
decms erat imperalive ad rajetn loqiii. et bene hic quod honeste La- 
tinus reticuerai difit, Laviniam grioqae ei offerendam. 

355. EOEBGIO GENERO DIGNISQVB HYUEKAEIS ei^O Tumaa vi- 
detar indignus. 

356. AETEKNO FOEDERE FIKUE3 Datae sciticet cotiiunetioae: lo 
nam mmiera et contemni poterant, generis vero coniunctione in 
aeternum pacis foedera tiriuabantLtr. hoc autem dicto latenter etiam 
Latini pudorem eionerat, qui Turno etiam suam proraiaerat filiam, 
dicens causam reipublicae praeponderare debere et propter paeem 
eivium Turno Aenean esse praeferendum. \b 

357. TEBBOE 'terror' est proprie qiii aliia infertur, ut si dicaa 
'ille mihi habet terrorem', id est timendua est: nnde et terribilis 
dicitur. 'metus' autem eat quem habent timentes. sed nuuc usur- 
pative terrorem pro metu posuit, nam hoc dicit: quod si tantum 
Tumum timemus. et hmc involvit quod iwrpe esset audicnlc Latino 2o 
dicere, ut Titmum timmt. 

358. ipsrn invidiose repetHum pronottien. veniamqve osemvs 
AB IP80 CEDAT Asper bic distinguit, id esl lianc veniam oremus, ut 
cedat: aut si coniuncie legeris 'cedat iiis proprium rcgi', nova erit clo- 
cutio acctisativo iunclvm 'ceda^. ct 'cedat ius proprium (ra/j'), id est 25 
guod proprium regvm est, aut 'cedal' Acneac. gttod antetn hic dixit 
'cedaf, mox 'pone animos et pulsus tAi.' 

360. QVID MI8ER08 T0TIEN8 IN APERTA PBHICVLA CIVES PKOICIS 

qaasi viles et abiciendos. et iugeuti pondere universa verba sunt 
posita. 30 



fi Tereutias] Heaut«nLiiii. 11 3, 133 



eHam adhuc T \ terreutinB F | 2 regem F J 3 mitti dardanidia et cetera i' {| 
ebor Beilani om. H Q eella AS3I [ i s. t: 353 beiie dicit dardanidia qDa&i cogna- 
tis et origine generis propinquiB T j orige G [ b s. p. 354 adice et hoc bene 
dixit. quia indecena erat ad regem imperatiue toqvi T U 6 injpeiatiooe F \\ 
7 offerendnm F || iid qyis s. v. ut non T || II nam . . . coniunctione om. ASHB \\ 
genero i^Hin om. A^SM^ 12 aetemae ^6'ilf || Grmantar Jlf || 15 esBe] neceGse 
BII. necesBe eaBe Surmannus | 19 dicitnr AS \\ 30 ad v. 857 bene uoluit quod 
. . . timeat T | et bene involvit scripst-. aliene uoluit !■' aliene loqui uoluit 
Masmeiut. potsis et A. (i. e. Asper) bene involvit Q audiente T: audienti F \\ 
Sl dicere Bcilicet at T I S3 ad i['Bni s. v. invidiDse . . . pronomen T || S3 haaper 
F I 24 «. V. 358 ai coniunctim legeria . . . pulaua abi T J 25 regi addidi U id 
eat qaod] qnod a<ulicet T || 26 quod aulem dicit cedat boc eet quod mox dicit 
T I 27 pulsos F i IS ad raoiciB «. v. demittia aiue cogis T 



524 



SEBVII 



3G1. LATio noQ uni civitati. capvt principium. et est an-^ 

titjuum: qnia gui auctor et princeps rei gestae faerat, 'capuf a vete- ] 

r^Ms duxbahtr: Terentius nam ai hie mali eat quicquam, i 

huic rei est caput, Flautus in Astnaria <I11 3, 138> ego eapui i 

5 huic fui argento inveniendo. 

362. NVLLA 8ALV8 BELLO plus est, quam 81 'spes' dicereb 1 
'nulla'. 'hello' autem per hellum. pacem te foscimvs omnes 'te ] 
poscimus', qui boIus es causa bellorum; uam Aeneaa iam pacem \ 
promisit. 'ontnes' invidiose, ut et Latinus hoc poscere videahir. 
10 363. SOLVM INVIOLABILE PiGNVS id est Laviniam. et lioc t 

quod ait supra <356) 'pacem hanc aetemo foedere firmea', 

364, iNvisvH QVEM Tv TiBi FINGI8 id cst inimieum: et bene J 

'quem tu tibi flngis', ne ei tamquam inimico minime credatur. et I 

hoe dicit: non aum quidem inimicus, sed si velis esse, uon recusor i 

15 nam hoc eat 'et ease nil moror'. 

366. Fvsi fugati. 

367. DESOLAvmvs ageos vel dum occiduntur agri cultores, vel \ 
dum coguntur ad militiam: nam legimus <VII1 8> et latos i 
atant cultoribus agros. 

ao 369. DOTALis regia cordi est hoc cst regnum Latini: 

alibi <IX 734> non haec dotalis regia Amatae. 

371. sciLiCET VT tvrno contingat regia conivnx haec cum | 
quadam iurisione dicuutur. et ostendit hoc nec uUle nec honestttm esse. i 

372. inhvmata infletaqve tvrba atqui sepulti sunt omnes j 
25 qui in bello porierant, ut legimus supra <142>. sed hoc factum est-l 

Aeueae beneficio, qui sepulturae eorum reddidit socios. ergo quan- ( 
tum ad Turnom pertinet, insepulti sunt: nam campoa in aua po- 
testate retinebat Aeneaa. 

373. etiah tv heia: nam hortantis adverbinm eat hoc loco: 
30 Terenlius etiam responde. alias 'iidhuc' significat et est temporis j 

adverhium, ut <VI 485> etiam currua, etiam arma tenentem. 



3 ToreDtms] Andt. II 6, 27. cf. Don. iid h. v 



D Terentiua] Andr. Y 2, 8 J 



1 ad c 



r 8. V. principium . . . dicebatur T p 2 qiiiEb qaiviH auctor DanM M 



B,put F II 3 qnidquam F || illic eat 
poscimua otn. AS || 8 iam om. HF 
dicit ut lioc LatinUB T | 13 bene - 
cultures F I a<l com:mB (o. 809) i 
concipei-e Beanndtim quendam modi 
atum F, eorr. Danifl \\ 26 perierunt ASM 
tinetit F |{ in om. 11 || 39 heiii . . . locoj 



nt e 



V\\ y 



1 It 



capnt AH 'ft 4 aainoria F || 7 OHnas i»\ 
9 omnes . . . uideatur h(A. T \\ inuidioBe 
fingia om. H \\ 15 nihil SHM 17 Bgri 
U9 iurikndum uerbe. accipere est pToprie 
T II 23 boc ne utile ne (ne hoc G) hone- 
EG qui in Bepnltnrae f | 37 per- i 
Bc etiam bortoiatia adaerbio ' ' 



COMM. IN VERO. AKN, XI 361-378. 



525 



) cmiunctione, ut (X 390) vos etiant yemini. ponitur etiam 
pro 'notidum\- Afranius etiam quidquam erjisti. apud maiores 
'etiam' conaentientia fuerat, quod tamen in tuB recentibua idoneis non 
inTenitur, non nuUi 'etiam tu' pro 'quin tu' traiiunt vis virtus. 

374, sr PATRii <iviD ifARTis uABES iB, cst si quid beUicae virtuiis 6 
/«iJes; neque enim a Marte oriundus est. mm 'patrii' ct a patre, et 
ct a patria potest dici. 

377. IMO PECTOKE V0CE8 ttt qwi diii tacucj-it, dum audit inimicum. 
dicendo autem 'imo pectore voccs' more buo liabitum futurae orationie 
ostendit. lo 

378. LAMQA (JVIDEM SEMrER DKANCE TIBI COPIA FANDI TVM 

OVM BELLA HANV8 POSCVNT Bunt multa sua vi optima, quae quo- 
niam per se iion poasunt vituperari, ab accidentibus vituperaiitor, 
ut lioc loco quoniam eloquentia per se est optima, eam culpat ex 
tempore, dicena: tunc iucumbis eloquentiae, cum manus bella de- 1& 
pOBCunt. et ostendere vult ofiinetn illatn orationetn Drancis non con- 
silio, sed timiditate prolatam. sanc rJietorice resi)onsurus Tumus hene 
eoepit a Drance: ante enim se defendit, tunc de hello sentmtiam didt. 
ei primum hoc dicit, quod doqtiens et infirmus sententias de hello audeat 
ferre, dicendo 'larga quidem semper Dranctf et cctera, et 'dum disUnet 2» 
hostem' et reliqua. iruk pro se agit, per enumeraUonem oslendens id 
falsum esse, quod dicatur victus 'Hiaco timiidum qui sanguine Tkyirim' 
et eetera, sed obiciMtr: in futurum spes ntUla est. exccratur omm 
'capiti cane talia dcmens Dardanio', et ex adversariorum persona rem 
adtmmt dicmdo 'cxtollerc vircs gentis bis victae'. etiam illi rei re- 26 

. . , invenitnr] c£ Don, ad 



1 ad LTiiH s. e. eta (^sic) boc loco pro coDiunctione ut uos etiam geiuiDi. 
ponitar et pro n nt afranina etiajn qaicqoani cgiati. nou nuUl etiam pro quia 
tu ry 3 idoueiaj auctoribuB add. D || 4 pro quinto !•' ) vib uirtna] ¥ir lustue H, 
Otii. ^ B 6 ai qmd . . . dici hab. T || 6 habena F I neque enim est a, H. o. T \\ 
morte F || patrii] patri F Q T poBaunt T \ i aa nAs mti r, v. S. t'. quB«i qui 
. . . inimicnm T |] tacuerat T{ 9 more sno post OBt^ndit ftofi. ASF^ 11 tvm»; 
RE.M\ 12 aant om. U | aun ma Ji Buauia F || 13 nituperare non paeiiiiat F || 
14 est om, F Q eam] etiam /f ( Ifi incumbea li incumbens IIF i 16 in mar^. swp. 
Larga quidem. oatendere uult orationem drajicis non conBilio sed timiditate 
prolatam. et rhetorice , . . quasi aliam orationem inchoat nuac ad te T || 
17 prolatim sane F prolati iuBane G || respouaurum F \ Tumna om. T ] 18 
drante F || ante enim ee defendere debuit et tuoo A. b, a. ferre T | bella F \\ 
19 dicit T: uicit F || quod inflrmua et eloquenB timide audeat de bello aenten- 
tiam proferre larga inquiena quidem T I infirmaB f || 20 deatiaet hoatia F i| 
31 agit pro 88 r j id om. T \ 23 iliaco] iliaco inqait T illia u G l| tybrum F \\ 
23 gpea nulU in futnruro est T \ execmtur , . . Dardanio] nolla f. b; (lege nulla 
soilicet tibi) capiti cane inquit t d. d. T || nmen F || 26 adtenuit F eitenaat T \\ 
hiH G t etiam itli rei egox etiaro illo rege F etiam et illi parti 3' etiam iUe 
regem Dimiel etiam ille ad rem Masvtciw Q reapondet T: reepondit F 



526 



SERVII 



^xmdet gmm dixerat Bravces, vm se timere 'vel ctm sc pamdam' 
religua, et 'mmgHam animam takm' et reliqua. dilaia aittem de sin-| 
gidari cerf-amine qttaestiono quasi dliam oratimaii indtoat 'ntinc ad te^M 
et tua' et reliqua. sed haec in segventibus sinfftdatim tradanda i 
6 379. PATitiBVSQTE V0CATI8 PHIMV8 ADE8 bella penitus ignoran»! 

atque forjnidans, primus es iuter Beuee ad danda consilia. 

380, R£PLESDA EST critiA vERDia cmphosis loquacilalis. 

381. TVTo dativus, an adverbimn, ut 'falso'? uaqna volant| 
Homerus ^wea mc^oevTB nQoaijvda distdjet arcet, repellit, » 

10 'distineP est proprie extra, teuet. nam 'dia' aeparantis eat, uude et 
'diduco' et 'diefcraho' dicimus. 

383, FRoisDE 'pro' st/llaha meiri causa excluditur. tona eloqvio 1 
non strepiht armonim. ueqve TiMOBis aeqve tv dkancb ut jm I 
bucolicis <^in 25) cantando tu illum? 'arguo' autem genetivum I 

15 regit, ut 'arguo te caedis, insidiarum'. et est de Graeco: nam ita di- J 
cunt «arijyopra 6b tpovov. 

384. QVANDO siquidem. et per inrisionem in iltura auaa con- ] 
fert laudes. stragis tevouorvm duo i/enetivi. 

386. INSIOMIS CAMF08 nobilitas, clarificas: nam verbum eat I 

20 'inaignio insignis'. et dicit exauctorari eius debere sententiam, quod i 

de beilo iudicat virtutis iguarus. uvia vivida vrjtTVS id est tmtj 1 

vd certe mea. 

389. liiva iN ADVERSos contra illitd 'CS''^^ illum aspice contra, 1 
qui vocat, 
26 390. I8TI8 dBixzixeog. 

392. PVL8VS EGO quia ille diserat <^366^ pone animos et . 
pnlsua abi. et agit cooiectura: nam boc vult intellegi, uon posse 
9 HomemaJ II. II 201 



add. F y 



im inquit et cetera T || 2 singnlare F H 3 alimn F i nunc a, t« J^ tt 
F e primuB ea om. F || eat H ]| ad] et II F et ad jtf || 7 enfaais F | 
E. V. V. s. V. enfaBia est lot]uacitatis TiS ao] ia O Q hieo] uoliuip,' 
Ened nTEFO^iiTi nroCHei;** A eTiEd Ticepeat \poevc\s E etieati oe^l 
pena AFoertAa H (.Ttt^ TirepoeNii npoeYCd.e M Estii irepeoKTA npoceriiii i"" J 3t, 
ijtijic] id eat pemiata et aolatiltEi nerba add. 1) || osBTtvET RF {corr. f.) | 10 ds»4 
Btinet F Q diU enim reparantis e»t F || 12 'jou F \\ ad toni %. s. v. quaxi I 
diceret non atrepitu armorum T | 13 *iu)vito It abuveto H | tv om. F \\ nBAncB , 
Oia. RIIM \ 16 argue te caedea F || IG KiiHiopup c« ifieNoi A kathqopi* « 
i(iON0U H KiTHropoiu eqioNoc F 11 tpovav] lliyita at ipovov ^ xloJtfjs add. D 11 
17 suas in illum F^ suaa om. RII \, otfert UHM conferet Fl 19 AOHoa F\ 

20 inaignia om. RHF. pro indgnio atUem inBignioa H intitsigni F H et HF: 
nam AtiM nam m R | dicitur AH | dicit et eiauctori ein debere fama quodf || 

21 iudicat] cogitat IIJIM \\ ad v 386 iiiaigiiio proprie eat insigne facio aiuB 
aignum impono translatnm ab animalibuB (^aao aignis notantur T ^ tid viktvb 
n. V. tua uel mea T || %^ ad luva i. a. contra . . , uenit (stc), ail an tuii u. S. V. 
ad illud respondit u patrii q. m. h. T \\ 25 dicticoa libri \\ 27 agit om. F || coa- 
ieoturam RM 



COMM. IN VERG. ABN. XI 379-103. 



597 



dici merito pulauni eum, qui insequendo Iwslem bella deseriiit, aperte 
aatem hoc dicit: potest merito credi i^uod puleus sit ia, cuius tot 
extant tropaea? et reriini commmmratione falsum probat. 

394. CVM 8TIRPE occiso enim Pallante interiit eius cuncta po- 
steritas. h 

395. EzvTos ARCADJs ARiiis out sttis, aut sui duds: vndc per 'Ar- 
cadas' eUam FaUantem inteUtyi guidam volmt. 

39G. BiTUS Bubaudis 'iogens' a consequentibus. mille fini- 
tus numerus pro infinito. 

398. iKCLvsFs uFRis qucm pulsum iUe ■lactabat. aggere 8Aep- io 
Tvs sicut supra ^IX 780^ vestris, o cives, undique saeptus 
aggeribus. 

399. NVLLA 8ALT8 BELLO CAPITI CANB TALIA DEMENS DAE- 
DANIO quotieus argumentum non possumus solvere, aut contraria 
obiectione aut risu aut maledicto, iit boc loco, adYeraario respon- iQ 
demus. 'cane' autem pro 'divina', et bene hic malc ominatitem ca- 
nere didt, ut vatem. qnibusdam vidctur vulgare convicium, ut est 'tibi 

ei ca^iti tuo', sed honestalem dicto additam per varietatcfm, DAiu>Atiio 
REBVB^vE TFFB simul cum Aencac iungendo vuU latenter ostendere pro- 
ditorem. so 

400. rHOiNDE itaque. et est ordo 'nulla salus bello; proinde 
omiiia magno ne cessa turbare metu': cetera per parenthesin dicta 
sant, hoc cst 'capiti cane talia demens Dardanio' ct cetcra. 

401. EXTOLLERB VIEES 6ENTI8 BI8 VICTAE CONTKA PHEMERE 
ABtU LATINI haec est virtus eloquantiae, 'bis' autem 'victae' ab 25 
Hcreule ct ab Argivis. 'arma' autem 'Latini' inTJdiose dixit: nam 
debnit 'mea' dicere. et hoc ad iUud guod iUe dixerat <359)> ius pro- 
prium regi patriaeqiie remittat. 

403. MYRMiDONVM PROCERES Graecorum principes. dicit autem 
Patroelum et Achillem: nam licet ipsi abunde fuerint, tamen Myr- 30 
midonibus imperarunt. haec autem ponit inter inpoaaibilia. et uti- 



[^^^ tino redd 
1^^^^ Eiliaiide 



1 Boquendo H || deaeront F || 2 dicitur A \\ potest] pro F\\S o 
cGmunemora.tioae falsuoi probat esse qaoii draitces disecat T | 6 
aut suia aut sui ducis T | aui om. f |j 8 bis suba,udii ASM || 10 
g. V. quem puleum iactabat T \[ 11 sicnt supra F: supra et AS ut HM, om. B |[ 
16 canet prae diuinat H | pro divina] praedioina 5 || ad canb t. d. s. v. prae- 
diuina. et bene hio raale ominantem canero dicit. nt antem («c) quibnsdam 
uidetur uutgare est conuicium. et dicendo dardanio rebnsqae taia uult latent«r 
ostendere proditorem T \\ omini ante F homini ante G \\ 17 coouicinnm F \\ 
18 dictn F ( DAHDANo F II 19 iungendi F y 26 arguuB F J diiit] ut drancem la- 
tino reddat mniaum add. D || 28 patriaeqne] proprieque G H 30 nam dicit ipae 
aliande faerunt F \ licet et ipsi li || 31 et utit\ir] adutitur AS 




528 



SEllvn 



tnr Graeco proverbio «rei Jtozaiioi: sic Horatius et ante Padus 
Matina laverit cacumiiia. et sic est modo dictam, ut in qaarto 
<377^ nuac Ljciae sortes, nunc et love miBsus ab ipso. 

405. RETEO FVGiT AVFiDvs VNDA8 qiwd est cmkarium. Awfidus 
5 auhfn Apuliae fluvius est, iuxla Canusium civitatm cadens in Adria>- 

ticum pelagus. 

406. VEL CVU SE PAVmVM CONTRA MEA IVRGIA FISGIT COntra 
illud quod ait <346> det libertatem fandi flatusque remittat 
nam boc dicit: timorem auum naturalem invidiose in meam causam 

II) retorquet, ut meae praesentiae, non illius naturae, quod timet esae 
videatur. hoc est enim quod planius infert, dicena 'et formidine 
crimen acerbat', id cst gimm sinmlat. , 

407. ARTIFICI8 8CELV8 nam sceleratorum est simulare formi- 
diuem. ACERBAT nomen sin<: wrbi orujtnc: non enim facit 'acerbo'. 

15 409. HABITET TECVM ET SIT PECTOHE IN ISTO id cst pessima 

et vilis anima babitet in membria congruis: nam 'talem' vilem et 
peasiiuam accipimus, quam nefas est perire ea destera, quae non 
inertes, sed quan viroa fortes tautum consuevit occidere. et hoe ad 
ilhid <348> Ucet arma mihi ct cel&-a. 

20 410. CONSVLTA REVERTOE 'consultor' est qui consulit, 'con- 

sultus' qui consulitur, 'consultum' vero res ipsa de qua qois con- 
sulitur. benc crgo '«msulta' de quibus consulis. 

411. Sl NVLLAM NOSTRIS VLTRA SPEM PONIS IN ARMI8 iusinua- 
tione utitur, id est callido et subtili aditu ad persuadendum: vult 

25 enim dicere meliua esse interire, quam pacem rogare. quod quia 
aperte non audet, latenter et paulatim ad hoc serpit. namque 
inter principium et insinuationem hoc iuterest, quod principium est 
aperta rei enuutiatio, insinuatio autem, ut diximus, est callida et 
subtilis oratio. 'in armis' autem aut meia, aut Latinorum omniumJ 

30 generaliter. vltra modo temptis significat, alias loeum. 



1 EomtioB] epod. XVI 27 Q S8 inBinaationB ntitar e 
art. rbet. H 14 sq. et Don. ad Ter. Ean. V 8, *1 



8.] cf. Fortunat 



1 RJt Aso noTocoo J*' avm noxa^mv 
tfg6v ^iovai mjyai Fabrieiu» } et ont. F || B ioatiiut A S nnatutina M matini 
F II et et eit om. AS \\ aic est] aicut et F \\ ad C. 404 in marg. totnin istud per 
contrariutn dicitar et mire inter haec quae uera non anot sententiatn diomedi« 
abscondit. niderat onim gi'auari eauaam qnod ille neganerat auiilium. quodqne 
diBsimolari nou poteet commetnorat et faleia uera miacendo extenuat Z' || 6 can- 
flium F J 8 qno F y 11 eet om. F \ iileniuB F j| infett ASR: iterat HMF Ij 
14 ad ACEBBAT 9. V. acerbiuB facit T | 16 et vim om. F H vilem et om. F 
17 accipiamns F || cal niea F | 18 inertis J^' | uirea F | 20 conanltara F | 
26 esse] est H y 26 andet] dicere add, A8M | et om. M \\ 29 ut diximns om. B H 
est] et S poat H 



COHM. m VERQ. AEN, XI 40B— *18, .f»39 

412. si TAM DESERTi 8VMV8 « Ua, si mlde. ct hoc propter 
Diomedem, qui solus negavit auxilia. ergo 'cleserti' ab auxiliis oco- 
piemlum. 

413. NEQVE HABET FOETVSA KEGEESSVM omnia quaO SJbi pOB- 
sunt obici, ponit, sed curn solutionibus euis; nam et fortuna aon '• 
eat inmatabilis, et qui semel pellitur, iterum in proeiium potest 
reverti et ab ausiliis non aunt penitus destituti, et in ipsorum 
exercitu est adhuc plurimnm apei. est autem eyllogismus. 

414. eREUvB PAGEu argumenhtm ab Jionesto. Dgxrius tksdauvs 
iNKRTis fdicitatem rci verbis expressit. lo 

415. QVAMQVAM O SI S0L.1TAE QVIDQVAM VIUTVTIS ADE8BBT 
non se inertiae arguit, sed queritur de virtute omissu, per neglegen- 
tiam. et mdetur voluisse dicere: si solitae guicgtiam virtutis adesset, 
numguam ad }ioc cogeremur; sed reliquit. 'o' autem dolentiB est er- 
clamatio, et intellegimua inmoratam esse illic eius orationem: nam 1& 
esarsit dolore, qoia apert« non potuit dicere moriendum potiue eHse, 
quam bostes rogandoe: quod tamen dixit, conferens he ad alias per- 
sonas et laudans eos qnibua contigit perire, ne iitta conspicerent. et 
seroavit viri fortis persotiam, ut paenttuerit eum dixissc 'oremus pacem'. 

416. II.LE uiBi ASTE ALioa ubrtm generaliter 'iUe' pro 'quicumgw «o 
occtAuii' accipiendum est, an Mesenimg? amte alios melior, omni- 
bua praeferendua. FOBTVKATVBQVE LABOBVU ncut ^73^ laeta 
laborum: et est Graecam. 

417. EGREsiva Asiui figwate dixit. TALE viDEEET vel hoBtea 
rogari: vel, quod latenter inainuat, tradi alteri aibi aute denpoD- U 
satam. ideo et medtc dicto, qmniam res eitis agefxiiur, 'ne quid lale 
mdereH' posuit: guis enim eum ferret dicentem moriendam jmHus, guam 
de nuptiis eitts mutandum'^ 

418. SEMEL OBE MOMORDIT 'semel^ cito, confedlim, id et>t qui 



u o a 



a e, q. ■.] cC. 1 



■. Sat fV 6, 20 Bq. 



1 Bi hoc F\ 2 diomeden H\ ad DeteMTi t. », v. ab auiiliiB T | T Buorum 
8 IfK B 1 9 uAoIm ad v- M hu&. T\ 10 boc ilic«ndo feUcitatm T [ felit»- 
tem F. cetenm iiaec »dioIia non ad ea quae praacripta su»C verba, »td priue 
ad V. Ubsnq., aUerum ad r. 419 «og. pertinire videnlwr. \ 13 ad v. ilb nidetar 
ho« dicere . . , reliqoit. et seniauit , . . oxenia» psMnn T | airtutin qiiicqnara 
r I 14 ad on. r { o om. BH U eet aat«tu doientu H I 15 immalaUm H inmo- 
deraiajn if | ei A'|itam] niitic A\ 16 dicere] om. F\ 17 dicit AS M i 20 ad 
n.iji M. A. A. t. V. aot generailiter quicumque aut epecialiter meieatius T Q 21 
t^ioL ad AKTE 1. on, F [ 28 liieta laborum ASM: letorue malorom Jt lacta 
bonnn U laetabu Ubonim F \ S3 Gnuiciun] (ctviiJe «Br xovor add. FabrieiuM 
I ti te lAodare nel faost«B rogare Fabridu» \ tb rojiari cx rogare H rogare F \\ 
aole m. B 1 deaponsa ez detponao H deipomam F\i6 ad nb ^vtD i ~ ~ 
medie hoe dieit quia rei ' .,..•... t-. i-_._ i,. _ 

i&edia dicta Maeridw \ 



e agebatnr T \ medie dicto F: media dicto D am i el 



530 SERVU 

tota mortis celeritate consuniptus est, qimsi nihU ultra pasaanu. 
Tulnerati autem solent yel terram ve! arma mordere, ne dolorem 
eomm indicet geraitus: Lucanus de Pompeio |(V1II 616) timuit, 
ne quas effundere Toeex vellet et aeternam fletu corrnmij 
b pere famam. 

419. ADnrc TSTiCTA lyvENTvs non qtiae non puffnavit, scd de q 
adhuc delectm kabmclm est. 

420. VRBES ITALAE quia Diomedes peregrinus fuerat. nam ho49 
dicit: habemuH robur Italum, non Graecum militem, inertem et dis^fl 

10 solutum, BvrEBSVKT superabundant, adaunt ultra quam bella de^l 
poseimt. 

421. SIN ET TBOIANIS CVM MVLTO GLORIA VENIT SANOVIN»a 

mire agit, poat confirmatas partes suas Troianorum intfgras vireijj 
inminuens. quid enim proderat dixisse, quod superesaent LatimBl 

IB auxilia, si etiam Troianorum integrae vires esse probarentur? 
CVM MVLTO QLOEIA VENIT SANGVINE ac si diceret: non est iudi 
canda victoria quae per iamensa detrimenta corttingit. et hoc ean 
unde laudat Sallustius duces, qui victoriam incrnento eserciti^ 
reportaverunt. 

20 422. SVNT ILLIB 8VA FVNBRA id est Troianis. legitnr et 'iUi',fl 

et aut 'Aeneae' intellegimus, aut adverbium loci eat pro 'illic', nt 
in secundo "(GGl) patet isti ianua leto pro 'istio'. parqvb 
PER OMNES TEMPESTAS sic alibi ^VII 222) quanta per Idaeoa 
saevis effusa Mycenis tempestas ierit eampos: nam bello| 

25 crebro comparat tempestatem. 

423, INDEC0RE8 'decor' decoris facit, sicut 'auctor' auctoris: 
'deeus' deeoris, sicat 'pecus' pecoris. similiter facit in composiiione 
'indecor' indecoris, 'indecus* indecoris. ergo iu neutro 'co' brevis 
est, in masculino producitur; unde apparet systolen fecisse Vergi-J 

'iv lium. uam 'iudecores' nominativus est pluralis a masculino, ab eita 
quod est 'indeeor': nam non poteat 'bic indecus' facere: 



S Tulnerati autem e. q. s.] cf. comm. Luc. VIII 616 \ 10 bvfebbtnt Bnp^V 
almndant] cf. Gell. I 32, 3 sq. || 18 Sallustins] hiiit. III 16 D. et Kr. [| 86 deoO 
decoriB faoit e. q. b.] cf. SerT, ad Aen. VII 231 

4 ue qu&fi] uefaB AS\\ vcllet] ud_F||et om. JIFW fleti F\\ 6 famam] etj 
est homeri hemistichiura {II. 11 118) oSai latalaxo yatav add. IJ || 6 (lo' 
I. 1. 8. V. DOn quae non pugnaiierat sed de qua delectiis eat babendue T ^ 
LiAB HM \ 9 italium A U inermem AS || 13 agitur S Q poat om. F || 14 dixiBBet 
!•' H IB etiam et MF || 16 cvu . . . continmt] ergo ciitn multa gloria uenit aan- 
guine aoBita (ftCquiaita Danid) conuenit Pj 17 contigit dS(| 18 qaia JFH in- 
craentato Itft. ef. Bietschii adnotatio \ 21 ant aduerbiiim] iit (et o) ant ner- 
bnni A8 | 23 aic om. F \\ 27 jn] et in AS \ oonpOBitioneni F |[ 28 in utro HF \ 
co] J" I 29 nergilinm F y Bl quod eatj quidem F 



COMM. IN VERQ. AEN. XI «9-432. 



531 



enim 'us' termiiiatum, mascuHaum ex se hod facit. aut certe dica- 
muB 'indecores' declinatiouem esse, cuias nominativus aingulariB noii 
inveuitur. IN liuine priuo quaai in ipso initio et aditu infeli- 
citatis: et ad illud respexit quod supra iHxerat <C412> et semel 
agmiae verso fuuditus occidimuH. 6 

425. MVLTA DIES illi rei vebementer incumbit, quia diserat 
^413> neque habet Fortuna regresaum, dicens Fortuuam tam 
labores, qaam felicitatem pro temporuai qnalitate mutare. 'diea' 
autem tempus. quidam sane «o» 'dies mulla' acd^iiunt, sed 'multa 
retulit in melitis': et 'varii acvi' non ui iimm varixm sit, sed i(t for- iO 
luna eivs. 

427. LVSIT decepit, ut <I 407) quid uatum totieus, ern- 
delia tu quoque, falaia ludia imaginibna? et in solido 
KVRSVS FOKTVNA LOCAVIT subaudis 'multos'. et eat sensua: in ao- 
lidum revocavit oppressos et paulo ante derelictos, lusit vero et de- I6 
cepit felices. 

428. NON EBiT AVXiLio N0BI8 AETOLVS ET AKPi redit ad rem, 
qaia occurrebat: sed negantur ausilia, Aetoium autem diceudo eius 
vires ex Graecae gentis commemoratioae debilitat, ut ostendat plus 
esse in Messapo ac Tohimnio, si Diomcdts, et infelix et ali/mis fini- 20 
Jms, commemmaretur. 

429. AT MESSAFVS EBIT FELIXtiVE TOLVMNIVS bene duo iunxit 
quae quaerimtur in bello, fortitudinem et felicitatem: nam de Mea- 
aapo iam legimus <VII G92> quem neque fas igui cuiquam, 
nec sternere f erro. utrumque autem coutra Diomedem disit, 25 
quem dicendo Graecum, inertem significavit. infelicitatem vero eius 
aupra dicta legatorum verba testantur. oportune ergo hic 'felix', quod 
Diomcdi nec post victoriam cmtingit. 

430. NEC TARDA SEQVETVR 6LORIA litotes Bgura: minus euim 
disit quam voluit. nam hoc aignificat: Latina pubes celerrime vieto- so 
riam adipiseetur, qiiani vix Graeci post decenniiim sunt adepti. 

432. EST ET V0L8C0RV» EGBEGIA DE GENTE CAMILLA ut io 

aeptimo, segregem cam a virorum efficit multitudiae: et quoniam a 



1 Don om. F Q 6 quia,] quam H || 8 fcHcitatsB J.if3f || temporiB F \ 9 ad 
BVLTA a. s. V. tempus. et qnidam non multa diea ted multa cettulit accipiant 
T I 10 varii iievi ego -. uaria euL F varia cui Dantel | ad altehha bkvisbns (e. 426) 
repeteDB lecognoscenB. altema qaaai quoe hnc et illac mutet et aariet T I 
14 Bubandis . . . in Holidum ASM: HubaudiB et multoa uam iii aolidiim BHF \\ 
et om.ASM || 15 deielictOB ante RH }j^ 18 qaia] qaae It qui F\\ 19 plui eeBem 
meaBapo ae tolamnio F, corr. Danid \\ 20 diomeilia F || 22 duo om. U \ 35 con- 
tra om. F \ diomeden if H 27 oportuna F, corr. Cotnmelinws \ 29 tarda HM 
fAiiVA reZigui j| bi!<jvitvii F || 31 adipiecetur S: adipiacitnr reliqui \ quamuis 
ASS \ Graeci vix Stepkanits \\ 33 aegregat B aegreget F \\ a vironim om. F 

Set.il conmi. Vol. U, FiHC, U, 35 



532 



SERVII 



sexu non potest, laodat ez gente. et mlt ostendere de viris t 
^aerandam, si et feniina dimicaret: aiU ut Drand exp-obraret, 
non metuere Troianos, guos Diomedes Hmeret et Drances. 

434. «Fo/j 87 e. g. s.] gMost faisum sit qiiod Drances dixivat: | 

6 siijwa enim ait <374)> Hium aspiee contra. qvod si me solvm ) 
TEVCEr IN CEETAMINA POSCVNT quia audiit <374> illum aapicB 1 
contra qui vocat. etiam iititur ductu: uam oblique promittit ge f 
Binguiari certamine dimicare velle, cum noUt. aimiliter etiam ia J 
duodecimo agit, dicens inrisorie ^15)> aedeaut speetentque LatinL 1 

435. iiiiiFE PLACET kinc apjtaret eum noUn pugnare: si placet, m- 1 

gtiit, volis hoc feri quod hostis postuht. taktvmqve bonis com- | 
MVNIBVS OBSTO et In tantum obsum eommodis publicia, ut n 
lua dimicavero, concidat univeraa res publica. et imputat tamquam ■ 
fhoc faciat, quod pro omnibus facturus est. 

5 433. SOH ADEO non multum: nam verecunde dicit adsuetam J 

manibus suis esse victoriam. et bene uasvs per quas fit ipsa vic I 
loria. et contra 'manus dare' dicuntur qui de^nt se victi. 

437. TANTA PEO SPE ut aolus dicar servaase rempublicam: vd ^ 
spe matrimonii. 

u 438. iBO ANiMis COSTBA ac si diceret, ai desujit corporis vires. 

commendat autem gratiam certaminis, m invitns vidmtar addud. 
VEL etiam. magnvu pbaestet achillem et 'praesto illum', id 
est melior illo sum, et 'praesto illi' dicimus: Cicero in Caesariauis ' 
tanto ille superiores ricerat gloria, quauto tu omnibus 

5 praestitiati. 

439. VVLCANJ MANiBVS FABiA iNJ>vAT ARMA beue addidit 'paria', i 
nam etiam Aeneaa habuit arma Yulcauia: licet possimus dicere quod I 

23 Cicero in Caesariania] pro Deiot. IV 12 



1 «x aexu R 'i, ad V. 432 uult oeteodeio ampliua de uiris spentndam . 
diomedes et drancefl timebant 2'|| 2 Heparandum G\ eic 1'' [| demicaret F de- I 
nicaret G | autj siue T | drauai c^tprobaret 6^11^ °on] nom G, uni. T |j metne- 
ret V metuTOt G \ qaod F \^ ad xsns (o. 433) pro ferro poeuit antique T \\ 
4 PoHcyxT quodai \_sic) falsuro . . . contrw quia auditt F (quodsi . . , coittm non 
edidit DanieT) || qnasi acripsi \ 5 wt aoripsi: aut F\1 dicta f || 8 uellet HF || 
9 inrisorea M inriBoria HF \ 10 g. v. 436 hic oatendjtur nolle enm pugnara 
singulari uertamine, ei placet inqoit hoc quod liOBtis pofltnlat T || 13 dimica- 
uens F U rea publica oni. F || 14 hoc] forttme hosti. praetfrea et impatat . . . 
factuxuB eet cw» scholic ad jhutk p, adscripto eonitmgenda videnlitr J 19 ad 
lUNVS r. F. s. V. hene dicit manna . . . qni uicti dedunt se ho8tibus T \\ ria- 
Qua f II fit T: ait F || 17 aicnt econtra T H 18 dicar BJTa: dicat ASM di- 
cam F dieatur Stephanus Q servasse rem p.] pro epe publica F { uel epem 
trimonii & || 20 si ante desnDt om. ASHM (add. s) || dernnt G || 21 cominen- 
dat gratiam . . . addaci hab. T \ 24 BUperiorifl AS \\ ^loria uicerat M (1 quauta 
F, tu omittcns \\ 26 addit M |[ 27 etiam om. R l ad paiua i. a, b. p. quia 6t 
aeneas habuit arma uolcania T || uulcani (stc} et mire . . . nulcani licet . . , 
conprobatur F \\ poesumus F || qnod hoo Turuafl] cotumuB AS (quod cotumiifl a) 



COMM. IN VERG. AEN. XI 434^463. 



533 



hoe TurnuB iguoret; quod tamen non valde idoiieum comprobatur. 
vvuiisi e. q. sj *mirc, qiiasi falsiim sit Aenean habere arma Vtdcani*. 

440. V0BI8 AJilMAH HANC SOCEKOQVE I.ATINO bene sibi et fa- 
Torem couciliat populi, et a soceri nominis praeiudicio Latini in- 
pUcat Yoluntateni, ft 

441. TVRNis K'i<i qitfni Dnmcca confemnit. vlli vetehvm 
SECVKDVS dicimus et 'secunduis illi' et 'aecundus ab illo'. 

442. soLVM AESEAs vocAT cotitru tllud <374> illum aspice con- 
tra qui vocat. 

443. NEC DRANCES POTIVS SIVE E3T HABC IRA DEOHVM MORTE 10 
LVAT 8IVE E8T viRTVS ET OLORIA TOLLAT sensus obscure quidem 
dictus, sed facilis et qui de usu numquam recedat; nam ita irati 
de inimico dicere couauevimua 'abeat, nec bonis meis nec malis re- 
bua intersit: nolo ait aut meae particeps gloriae, aut iu me invi- 
diam ex infelicitatis communione commoveat': sicut nunc de Drance 16 
dicit 'sive est haee ira deorum, morte luat', id est, si periturus sum 
iracundia deorum, nolo invidiam sustincre, si Drancea forte pariter 
moriatur; si vero me virtua et gloria comitabuntur, uolo ignavua 
felicitatis alienae sit particeps, si, dum meis pugnat auspiciis, forte 
auperarit, alii sic accipiunt: 'sivc est haec ira deortim' uter, inqtiit, 20 
eventtis ex hac pugna sequetur: vel ira deorum, si vincar, vel gloria, 

si vicero: mihi potim cpiam Drand adscribatur. aUi sic: nec Bra/nccs 
potiiis, si percundum est, ira deorum pereat; aut, si vimcendum est, 
gloriam conseqiiatur. 

445. iLi.i HAEc iNTEn SE aiit communiter Latini, aut Drances ct 2B 
Twnus. CASTEA AENEA3 ACiEMQVE MOvEBAT id est ducebat exer- 
citnm, ut <III 519) nos castra movemua: Lucanus <^V 374)) 
Bruudisium deeimis iubet hane attingere castris, decima 
deductione. 

453. AMMA uANv nam praeier vocem, gestum ctiam /lagitantis ex- 30 



1 qnod . . . non] non tamen hoc Jtt H * impublicat S inpnblicat H | 6 con- 
tflmpiiit F 11 1 ulli HF H ullo Fi S ad aoi-vit a. v. s. v. ad illud respicit illum 
reapice contra qui nenit T [| Bor,vs F | 11 Cjnidem obflcure jF* 1 12 ita irati] stan- 
rati F U 13 de inimiEO om.NHW dicimna F || abeat] tamen add. ASE y bonum 
eis FW 14 me A^HH (meae a) mene Fj pacticipi groriae F^ in me| mihi AS |[ 
15 ex om. JRHM H 16 dici F E ni perenndum est AS | 17 iracundia deoram 
om. JiH J" II pariter forte jliS|paritec om. HF^ 20 superarit B: aiiperari AS 
fluperaret HMF || ad w. 443 quidam aic accipiunt . . . conBequatnr T || uter 



eventoB] id est ut euentua T \ iter G || 
tnr F H alii ita T || nec om. T || 24 glor 



.nquid F II 32 aEcribatur T adscribra- 
i^ II 25 aii n.Lt n. 1. a. s. v. ant latini 



commnniter inter Be aut tucnns aut (aic) drancea T || antem communiter G i 
aut draosea tumuB G || 27 ut] quod AS in f H 28 brondiaium R bnindiflum S\\ 
iouet F II adtingere P U id est decima cirfjo Q 29 ad ecce bvit (u. 448) ruit signi- 
ficat cadit irmit fcatinat aiiie disaipat T\ 30 arka k. t. p. s. «. featini nel me- 
tuentes. et praeter uocem gestum etiam flagitantium eipreBiiit T 



534 



^BVU 



FREMIT AUU 



i pro- 



pressU, nec est sHperflmitn ^manu', ut quidam colunt. 
IWENTVS expetil: et absolute, ul fst hoc fremebatit 'ai 
mUitaris vox eeX. 

454. i[\'88Ai>T modo 'queruntar'. 
h 455. DI8SENSV VAKIO alii enim Turni dicta, alii Drancis 

babant 

457. PISCOSOVE AUKE l-ADVSAE Padusa pars est Padi: nam 
Padus licet uiias sit tioviiis, babet tamen fiuenta plurima, e quibaa 
est Padusa, quac quibusdam locis facit paludem, quae plena eet 

11) cycnorum. alii Padum tribiis fontibus naxi dicunt, ex qii3MS uni sU 
vocahthim Fadusa: qtii dtffusus iw motlum stoffni in am»em diffcrHttr; 
nam ideo 'pcr stagna loquada.' alii partetn tliminis Padi, in qutan 
descenditur fossa: Vaigius in eleijis ct placidam fossae qua iun- 
ffunt ora Padusam navigat Alpini flumina maijna Padi. cc- 

15 tertim illad inconffruum est Paditsam femimno genere iuxla vetercs 
Padum dictum: Titinius in Setina vidistin Tiberim? vidi: qui 
illam derivrtf bcaverit ayrum Setinum. 

458. 8TAONA L04VACIA bypallagc: in quibus liabitant cjcni 
loquaces, 'rauci' autem rav (iiGtov est: nam mod6 canoroa signi- 

S') ficat, alias vocis pessimae: luvenalis <^ 2y rauci Tlieseide Cordi: 
sicut 'venenum' et de bouo et de nialo dicitur, ut 'odor' et bonus 
et malus vucatur. 

459. ABBEPTO TEMFOEE hic ioveuta oportunitate, m/ cst occasionc. 

460. coGiTE coNciLiyu Drancis vilium omnibtis exprobrat, quod 
2& bdli tempore in curiam conveniant, ut <378> larga quidem semper 

Drance tibi copia fandi tum cum bella manus poscunt. ' 
SEDENTE8 pigri, ut inmunisque sedens aliena ad pabula Fucus: 
vel 'sedentes' invidiose, tU <^II 15> scdeant spectentquc Latini. 



10 alii Padam - . . digeriturj cf, Isid. or, XIU 21, 26 g 13 Valgins in ele- 
gU) cf. Teoffel G. d. r L, § 241, 2 | 16 TitiniuB jn Setina] fragm. XI Bibb, 
p. 139 a7 iQmuoiBqueJ georg. IV 244 

2 hoc (m. AS I fremebat AS (fremebant a) | arma arma HM: alteruw 
arma. om. Teliqui. ef. BttrmaTini adnot. | 5 tnmi et alii druncia dicta M y Tiirni 
dicta] tamidi if | probaoC M | T p*.Dva F i Padi] dicta R || 8 uoiaB F |[ pliirime 
ijuibuB qaae eat i^ | 9 quae quibuFdam F: et quibaadaDi M, quae otn. reHqui. 
poseis et e qnibus quae est Poduaa quibuadam e. q, s. || qaa F U 10 cjgoorum A.S F 
eacarum Jfif cigneTam 31 || eul v. 457 qntdam dicmit padum tribus fontibm 
Da.sci e quibas uauB babet uocabulDm padoaa qui . . . loquacia T \\ uui ait F: 
Bumpsit Daniel ] 11 iu amnem digeritur] amnem einu dirigit Isidorus |[ IS oam 
ideo dicit T U alii . , . Fadil scil. volujtt esse Padusam [ discenditur F ]| 13 foraa 
G \ unlgiua F, eorr. Baniel | 14 paduaama uigat G [ 15 padusan F || 16 aen- 
tina F \ uidiatiiti tiberiui i |{ 17 diriuet F | aentinum F \ 18 VTta^AarH AS 
jpallage B: om. reliqui || 20 uoces pesgimas MF {| rauci] et rauci AS reuicif {{ 
teretde B [ codri JH | 21 nt om. BM (| 34 tkj o. 460 Drancis . . . conuenerint 
(nc) r ) exprobat T | 27 (kJ BEDSKtKa 8. a. pigTi uel inuidiose dicit nt . . . latim T 



COMM. IN VKHCI. AEN. Xi 454^467. 



535 



463. AEMARi EDICE figura est, diu ut armentiir: verhim rtrbo 
iunxit, ut <^I 79^ tn das epulis accumbere divnm. 'edice' autem 
pleauB est imperativuB; nam ab omnium coDiugationuDi infiiiito de- 
tracta 're' ultima syllaba fit imperativus, «t 'amare ama', 'docere 
tloce', 'legere lege', 'audire audi'. cum aut«m 'fac' vel 'dic' dicimus, S 
apocopeu verba patiuntiir fx 'face' 'dicc'. conposuit 'edicc'. rxprcssa 
aiitem festinantis oralio, quia Tumnm non praedixit locuturum. ma- 
NiPLis ars qnidem exigebat ut 'raa' haberet accentum: 'ni' enim 
loDga qaidem est, sed ex muta et liquida: quod quotiens fit, tertia 
st)lluba a fiue sortitur aceentum, ut 'latebrae' Henebrae'. tamen in lo 
hoc sermone ut 8!.'CUDda a fine accentum habeat usus obtinuit. 
MANiPLis signiferis, qui aecundum antiquum morem in legione erant 
triginta: legio autem habebat decem cobortes, sexaginta centurias, 
iieet in hia rebns acceseu temporis ducum varietaa semper muta- 
verit militiae discipliuam. IG 

4G4. EQVITEM ME88APV8 IN ARMIS ET CVM FRATRE CORAS LA- 

TI3 DiFFVNDiTE CAMPis 'equitem in armis', id est armatum; nam 
figura ast. 'Measapus' autem ut diceret, vitavit OfiototiAfitov: nam 
vitiosum erat 'Voluse' 'edice' 'Measape'. ergo 'Messapus' aut anti- 
quoa vocativus est, ut (^VIII 77> Hesperidum fluviua regnator so 
aquarum, item <^XII 192^ socer arma Latinus habeto: aut 
certe nominativus eet pro vocativo. quamqiiam possit etiam nomi- 
nativuB esse, ut ait 'Mesaapus et Coras equitem diffundite' pro 'dif- 
fundant': melior tamen est sensus superior. 

465, CTM FBATRE C0RA8 scilicet Catillo, nam legimus <V1I 25 
672> Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus, 

467. QVA ivsso pro 'qua iussero': et est antiquum. 



2 edice autfm . . , patiiintor] cf. Doii. ad Ter. Adelph. III. ^ 
. antiquom] of. Sen. ep. VI G, 4 



1 figurate dicit iit armcntuc II || dic] dieta H edic F edicere G || armen- 
tam F I 3 nani in omuiam coniugatiomiin uecbia infinito modo detrabe altimam 
ayllabam et (acit imperatimis i^ || 4 're* altima] om. iiM\^ 6 ei] et ff H con- 
posuit F nonpOBuit G cum poeuit Daniel. fort. conpositam eat |{ eipretsa] 
expreesit eipresso !•' espreBoit expressa Danid (expressit dd. Masvidue) |1 
7 antem om. Masviciu» |{ qula scryisi; qaa F \\ 8 ejtiebat BF {{ ni] nos F \\ enim 
om. BHM II 9 ait AS \\ 12 maniplis . , . diecipliuam oin. F \ 13 hsbebat om. R \\ 
cohortes decem AS (duodecim a) septem GOborteB BM viit cohorteB 11 \\ seza- 
giiita] nel qaadraginta superacr. a {| centaria AS (fiorr. a) \\ 18 MesBapus . . . 
ofioiotiltvtov] fortasse inter diceret et vitavit quaedam iKtercidervtit , veluH 
metri necesBitas tecit et, ttt scribatur M. b. u. d. metri neoesBitaa fecit. et v, o. 
posBis et 'Messapoa' antem dicendo vitavit | 19 uolape F {| 22 aocatiuo at quam- 
quam F \\ 38 diffnndite pro om. F \\ 24 senHUB eat A SF \\ 26 oam catillo AHR 
catilo i/ catoli F \\ 26 catiluBCiue // catilaqne F || 27 pro om. ASF 



M 



53(3 



SERVn 



468. ILICET coDfestim, ilico: quod ne diceret, metri nec 
fecit; nam 'ilico' dicimus. 

469. MAGNA INCEPTA qiiia de pace cogitabat, quae inplei 
potuit. 

6 471. MYLTAQVE SE INCV8AT pro 'moltum'. et eat Graeca figura, 

472. GENERVMQVE ADSCiVEEiT VKBi id est propter urbem, quan- ' 
him di: pncsmtibns rehiS coUigebatur: Lucanus de Catone <^II 388^ i 
urbi pater eat, urbique maritua. gener autem ideo dieitur, quia 
ad augendum genus adhibetur. 
10 473. PRAEFODiVMT ALii POBTAS id est aote portas foasas fa- j 

cinnt: hoc enitn i^t quod snpra dixit <^466> pars adittis urbis fir- 
ment: quae res nimiam indicat desperationem. 

474, BELLO DAT 8I0NVM EAVCA CRVENTVM BVCINA bene 'bello i 

dat'; nam bucina insonans sollicitndiiiem ad bella deuuntiat: sic in 
IS aeptimo C^510> qua bucina signum dira dedit. proelium autem , 
tubae indicant, ut (JS 501^ at tuba terribilem sonitum pro- 
cul aere canoro increpuit. 

476, UATROSAE nunc feminae. quidam sane arbitrantur i 
tronam et matremfamilias koe interesse, quod matrona dicatw primiA 
80 pueri matcr, materfamilias quae plttres pcperit. alii hoc putant rectiuSf 1 
matronam did qtiae in matrimonium cum mro comtnerit et in eo ma- 
irimonio manaerit, eUam si l^^eri nondtm fuerint: dictam mairis no~ 
mine, spe atque omine, tmlc et mairimonitm dictum. makem vero fa- i 
milias eam csse, quae in mariti manu manicipioque, aut in ctitus j 
36 marihis manu maninpioque esset, quoniam in familiam guoque maritil 
et sui heredis lacum venisset? alii malronas virgines nohiles dimnt,'\ 
matresfamilias vero illas quae in matrimonium per cocmptionem cmvene- 1 
runt: nam per qmndam iuris solemnitatem in familiam m^rant mariti, ] 

1 ir.iCHT . .■. dicimiial e(. CharJB p. SOO, 87 K. || 14 nftm bncina . . . inore- 
cr. laid. or. XVIII 4, i. ci'. diff. yerb. 77 1| IS qaidam aane Brbitran- 
B.] ef. Gell. XVIII 6, Md. diff. verb. 373, or. IX &, 8 et 7, 13 



puit] « 



diri F II 6 A 

urbie] uoliie F \\ 12 indicabat J^ lll ■ 



1 quod indiceret F || 3 implere B ii 
Jf U urbi propter urbeni Jl\\ 11 diserit F _ 

13 bene addidit bello F || 14 dat om. A!^ \\ nam et propter hoc hucina F 
sonane AS ]\ ad belta AtiRFInidormx ac bella HM || 13 nuoc femjnae . . . i 
familiani niigrant tnariti hab. T \\ aane om. T || 19 dicitnr T || primi T; prim» 
F II 20 rectius pntunt T | retiue G || 23 permaneerit T || matri G U 23 omne F ]| 
24 eBHB eam T || mancipioque] est add. leidorva diff. || aut . . . mancipioqne' 
om. O II ant in eias in cniag maritaa e OcUio Maseicius || 25 muvitue . . . etaet] 
manus maritus manuipiiimquc e!>i<et T \ quoniam in mariti quoqae &milia T \ 
qnoniam] qaomodo F || familia F || 2li heredii T et Isiiloruai heredea F, locam 
e Gdlio addidit Mamciug\ matrimoniai Q || nnbilua I»idoTvs || dici T || 27 vero 
illas om. T || coepcionem G || uenorunt 7 | >6 niifrt^at F miguat G || mariti] 
inter matrem nero et roatrem faiailiaB hoo interent (quod mftter est adrf. Maa- 
viciue) praeter illam significationem qnae eat ad allquid quae taatum conuenib 



COMM. IN VEEG. AEN. SI 4G8-484. 537 

TOCAT LABOB VLTIMVS OUNES omnes ad Uboreui ultima neceasitas 
convoeat. alii 'iiltimus' hypallagen volunt esse pro 'iiUimis'. 

477. NEC SOH AD TEMPLVM secundum Homerum, qui inducit 
iu summa desperatione matrea ad templa concurrere, ut victoria, 
quae non poteat viribus, possit deorum favore conquiri. 5 

478. svnvEHiTVR proprie: matrouae euim pilentia vehebantur 
ad templa pergentes, ut ((VIIl 666) pilentis matrea in mol- 
libus. MAONA HATKVM decst 'cum', non enim, caterva stibvefiitur. 

479. DONA FERENS peplum scilicet, aicut disit in primo <480X 
unde id omiait lioe loco. 10 

480. MALi TASTJ pro 'malorum tantonim', ocvlos deiecta 
DECOKOS lieorsum habens. et sic ait 'deiecta octtlos', sicut <^ 22)- 
oculos suffuaa nitentes. 

481. svccEDVNT ifATiiEs pTo 'intrant'. et est ordo: succedunt ma- 
tres ten^u^ ture vaporant. 15 

482. DB LiMiNE ad precea festinantium mulierum oatenditur 
desiderium. 

483. ARMirOTENS T-RAESES BELLI TRITONIA VIKGO antonoma- 
aiva sunt pro proprio. baec autem omnis oratio verbum ad verbum 
de Homero tranalata eat. 'praesea' autem 'belli', id eat quae praeeat 20 
omnibus bellia, cuios nutu semper bella tractantur. sane qui 'prae- 
sens' legunt, quasi praestans in hellis inteUegwnt; q\ii 'praese^ sine n 
liUera, quasi quae praesideat m. sic praesides dii urhis appellaniur. 
aiias genetims 'praesidis' facit. 

484. FRANGE MASV TELVM aut tua manu, aut in eius manu 25 
tela couiringe: Homerua klflv di) lyx^s ^ioji^Stog. 



S Homera»] II. VI 306 



io iHEitTimODinm qaod alii mati^ifaitiilias aicnt hoc loco dictnm est applica- 
nenmt add. F, quibm Maaeieiiis haec adiecit materfa,milia,s vero qttae convenit, 
nt iam diiimuu , per coemptionen] ; quae additammta nott recepi quia e Serviano 
ad V, 681 acholio exicripta aunt || 2 ultimas ypa,llageca F | ultimOB Masvicius \\ 
6 oonqmril sio enim monet helenus {//. VI 86) "Einoe ". . . inl yovtaatv ■qvyiQ- 
fiMo add. Z* If 7 nt pilentia oni. F H pilentiej uehebantui add. HM. || S otl uagna 
- 1. scilicet cnm ry 9 diximus lt\ 10 onde id] ideo M\\ dimiBit^JTJlfJI looo] 
D homeri locua eBt hecnba peplum ferente {II. VI 287) zei S' ag' ttolUeav 
. Igya yuvaiurav et panlo pobt (293) tav Sv' acifaficv^ . . . r]Sl /iiytatot 
eUd. D II la ad dbieota s. v. d^eorBum babenB 2" || 13 effnsa, E BuffosBa F || 14 od 

[ «TCOEDVMT s. e. intraDt T \\ intiant^a eot oido JP, corr. MasBtcius || 16 et tem- 
plom Commelinus ] 16 OBtendit F \\ IS duo antonomaaiua It \ 19 pro om. EHF [ 

, proprie II \\ nero ad nerbo F \\ 20 ttanBlata est] {II. VI 306) notvi' 'A&-i]vaiji, 
igveixtoli, Sra 9cdiov add. B \ praesens F || praees M poteat i^ || 21 ad V. 48^ 
praeaea quaai praeeideat rei unde et praesidea nrhia appellantnr T || 22 prae- 
atans] praesens coni. Mibbeckius ^ praeaeB aine n Masvicius: peseint. n. F prae- 
aenB .n. G praeaeB aine n on ^ Daiiid || 23 rei] bellicae addendum csse coni. 
UibbecMus \\ 24 liicti G 



538 



SERVII 



48o. PRONVM 8TEKNE SOLO HomeruB rcpijvia dog aBCeeiv. 

PORTISQVE BFFVNDE SVB ALTIS HQnierQS ZxttiWV ItQOTlCCQOl^t JTlf- 

kdav. bcne autem sub ipsis portis, quLiBi ad quas festinabat Aeneas: 
imde est et illud '(47.3)> praefodiunt alii portas. 

B 486. CINGITVR IPSE FVKEN8 CERTATIM IN PROKLIA TVRNVS OeCO- 

nomia omnia haec est; nam Turnus ideo eum mora armatur et in- 
tecto capite cirea arcem incedeDS attiuoiiet singulos, ut et a Lavinia 1 
possit videri, et ut sit maior caiisa dimicandi, dum sponsae pli 
contendit. alU 'cint/itur' proj>erc armatur accipiitnt: vam ait et 'sm- ] 

10 rcugue inchtserat auro', et 'ccrtatim' pro festtnanter, 'dngibur' ergaA 
accint/itHr : nam ct Terentius de fwtura contentione ait aecinga 
'procinctiis' appdlatur. 'furens' amore Laviuiae, quam videbat: qiiod ] 
etiam sequens iudicat comparatio; naui dicturus est <^494^ aut ille J 
in paatuB armentaqne tendit equarum. 'cingitur in proelia' 

i& id est ut proeliari poEset, ut si dicas 'legor iu advoca^tionem', idj 
est ut advocatus esse possini. 

487. lAMQVE Al>EO aut vacat 'aileo': aut certe 'aic' significat,..! 
ut sit senBus: 'adeo', sic praeparatur iu proelia, ut lam universa \ 
praeter galeam arma portaret. tuoraca indvtvs omnia quae i 

20 'ax' exeunt Graeca masculina in obUquis casibua 'a' producunt, ut -j 
'thorax thoracis', 'pinax pinacis': nara feminina corripiuut, ut 'cli- ] 
max climacis', sed ad Latinum non trauseunt. pbalauz vero efc J 
aliter exit, et peregriuum est etiam apud Graecoa. 

489. lEUFORA NVDvs ADHVG quod smc galca. prooeconomia est, guia 
a& mox CamiVam adloquitur, et ut hortans et incendens a-teros faalitldM 

nosc^etur. 

490. alta decvrrens avkevs arce illie enim et Amata | 
fuerat, et Lavinia, 

491. SPE lAM VRAECiPiT nosTEM mente praeoccupat hostis | 
80 adventuDi, ut <^VI 105> omnia praecepi. 



11 Terentiii.<J PLorDi, II S, 4 | 
p. 872, 12 M, 



ente praeoccopat] ct'. Non. 



i illud om. F II 6 inteeto] integro i'' || 7 aram M arce H || amouet R || 
9 s. V, iSH quidiLiu cingitur piopere armatur inteilegtint aino acciagitur 
talJin id eet feBtinaater aelociter T | auras F l It derentius F Q coutentioae ||l 
13 procinttia ^ |{ 16 poMit MFiac ai ^iS||lego Ubri, corretci ^ 17 irnt certen 
certe adeo AS H iiic anle aignifioat om. RM j| 18 adeo foHasee secludendtm T 
qt etiam Jf || 19 qnae (fc(. 8 J in x AS, exennt omiHrtiies || in a*] ita 2*' || 20 « 
om. RM\\ 22 in latinum F{ non otii. Jtif | 8S etiani] ut etia.ni Ji: ( 24 od raii 
poBi K. 1, s. V. sine galen. et eat prooeconomia qaia . . . nosoeretnr T J prne-* 
conomia F || 26 bortatiB T; ortana F oranB Dardel \ intendens T || 28 Lavinia]'^ 
homeruB {II. XIX 369) niTjftWoE f tv n^xa . . . ■q-oxt jiijVTie o^d. D 



COMM. IN VEEG. AEN. XI -185-603. 



5;iii 



492- QVALia VBl ABRVPT18 FVGIT PKAKSKINA VlNCl.liS otilim 
haec comparatio llomeri est, verbum ad verbum traiisliitu. 

493. POTITVS venit ab eo quod eat 'potior potiris': tiain <.1V 
217> Bubaixus rapto potitur, vmit ab eo quod eat 'pntior po- 
teria': nam, ut etiam aupra '(III 56> diximus, verbmii lioc uiodo fi 
tertiae, modo quartae iiivenitur esse coniiigationis. 

495. AVT AD8VETV8 AnvAn figuvate 'aqme admclus': aut Uttpme 
fhtmine perfundi adstietus'. 

496. ARRECTI8QVB FKEMiT CERVICIIIV8 ALTK 'alte nrrectis cer- 
vicibus fremit', non 'aite fremit', aut "alte luxurianfl'. quidam mnc u) 
'cerviabus' plurali ntmero secundum veleres dictttm vohtnt, i:t Jforten- 
sium primum sin^Uari numero 'eervicem', mde Ciceronem cervicu- 
lam illum iaciaturum tradunt dixisne, 

500. DEsiLviT hoc ad Tumi honorem referlur: quaUuor namiiw. 
erant apud liomanos qaae ad honorifieentiam pertinebant: equo deailire, Ifi 
eaput aperire, via decedere, adsurgere. hoc eliam praeemten praemntes 
magistratus clamare dicebantur. coiionn pro 'turma': nam equittim 
turmae, palitum eokortes appellanlur. 

501. AD TERRAH DEFLVXiT diceudo 'defluxit' uno verho ahmlvit 
desilientem equts mtdtitudinim: et vel celeritatem, vel artem et quan- So 
dam moderationem ac facHifalem desceiidendi aiguificavit, quae est 
etiam in ascendendo apud huiuB rei peritoe. 

502. SVI «EBITO SI QVA E8T FIDVCIA FOETI Bi UDasquiMque 
fortis habet aliquam confideDtiam ex conscientia fortitudinis suae, 

et ego audere non dnbito. 'forti' autem bene dtxtt: nam 'forti»' 3fi 
communis est generis. haec autem hoc vult dicere, noo aexum con- 



. dixiMeJ et. bid. or. XI I, f I | H CiecnMwiB] id Verr. 



1 et ha«^c J^' I S oerbnin ad ocriba F | l>ajitlaUJ {Jl. VI StX) At «' Sti 
xie vmos cxwo; . . . nal ^oiiif Tnv* add. Il || 3 iiani . . . poterii im. H M , 
1 tabmuM F 1 potjria F | ad tiidvm (c. 493j oix lioe emii bbore T \ 1 ad 
Mirtx f. r. (. (. r. Mt SganXt: Mntettu aqtue aot Mau perftin4i flanune tuAa 
wuPtm T g fignralA eaqnM f | aot <m.F. fnlmt eidaOiir vu 'odMttM» aqitae' 
•ft mtBqtttutH/na aepararcNt, 'pef/iMidt flamine miUi' ad tmieat' referrent, 
t ABHm«TB AS l 10 nonj hand A S | &«nit aat *lt« om. AS l Ua 
Ibtwm» ( IS HDgnli 6 I cenucaliiin f'\ad LrDrmtieTK (c W7j wA li 
eit moneDtur aut losiiDi qaeDdam imitutDr 7' | 14 boc sd Tonii . 
tnr hdb. 7'| 1& a|>Dd romuoi eraut Tf enmt F\ " ' "- 
1« ca{»d i^ldecidere FfbocJ bo <? | 17 msgirtn 
id oit tnru . . . aiipeUaatar. tanna aoteip xisri aquitre* aalaqiatw d 
te r I Diim f I U adftoit iT defbliit Jf | ad otn.Tur i. V. boe «eA» MJe- 
nUleM gi pr e M it oel qnndMi wieB dMcendAdi T | 90 £afie(d«M ct^nii .F ' 
Tl M^fita^ifM P. Tirrr Pf-f | 4T-""-" ■« " " {"" •> deModestibM /T deMaD- 
dcMf 1« iatm.Flmom.FltS mim qn« JA'gM fortj» on f gtC baw] 
kie £, fvrtame rtcU. 



•d] ab F I pettMefaet Q \\ 
tcinu G I m/v. MO e^Ma 



lii 



Ji^O 



SEEVn 



ei est ordo 'o Tume, awleo ( 

partem pro toto po- i 



aiderandum esse, sed robur. 
tttrma^'. 

503. OCCVSREBB TVHMAE equitatui: 

auit. Varro turmam triginta sex equites posuit. 

5 506. TF FKDEs AD uvHos syBsisTE heHB CamUlae gloria augeturf 1 

11^, cum eafn faciat adversum hostes cuncta promitlere quae faciunt virim 

fortes, etiam l\imo murorum custodiam inducat mandantem. 

507. ocvLos EORRExiiA is vmoiNE Fixvs fguratc: vel oculos figens,] 
vel flxos habens. 'hoiTmda' autem ^o 'admirabilis'; aliagui host&mSg 

10 horrenda. 

508. QVAS DiCEEE QBATES pro 'quantm', pronomen pro nomine. 1 
et secundum rhetoricam diaciplinam dicit se verba invenire non poBse^ | 
quibus eiuB exprimat laudes, cum dixerit 'o decua Italiae, virgo': 
sic alibi K,\2by quibus caelo te laudibus aequem? cum prae- 

15 miserit o fama ingena, ingentior armis vir Troii 

509. SED MVMC ordo est 'sed nunc mecum partire laborem': I 
nam per parenthesin dictum eat 'quando iste animua est supra 
omnia', id est aiquidem es magnanima, aut supi^a omnes grates et 
mpra omne praemium quod referri potest. 'partire' autem ideo, quia 

20 illa dixerat 'aolaque Tyrrhenos equitea ire obvia contra'. 

511. AEifEAs vr FAifA FiDEn oeconomiai ednatnkir hinc duces, uf 
scrvala eonm honesfate fortitudo virginis possit induci; alioqui indecens 
fuerat praescntihus Turno et Acrtea. 

513, QVATERENT CAMP08 ad camporum perturbationem. 
a5 515. FVRTA PAKO BELLi insidias: Sallustius gens ad furta 

beHi peridonea. 

510. BiviAS FAVCES fauces dicuntur itiuera iuter duoa moutflS 
locata, anguBta et pervia: dicta a faucium similitudine. 

517. C0NLATI8 ExoiPH 8IGNIS coniunctis ducibus quos commc- 

1 D. et Kr. H 27 fnuecB dicutitur . , . aimilitudine] 



1 robore testorio tume F, er>n: Danid fl 4 turnara F. ceteritm ef. quae ex 
Titronenai ad p. 500 fxscripfi D 5 Camillae Hcripsi: ei mille F ex muiiere Da- 
niel 1] 6 qua FjSad ocTi.ofl n. i, v. y. s. v. figorate . , . habena. horrenda ad- 
mirabili alioqui horreuda flcilicet hoHtibua terribili T 111 ad qv18 s. v. qo&ntas, 
ad iiiCEiiE s. V. dicere pro praeEentibuB beoeficiiB T \ pro pronoraine F, corr. 
Burvmnnvs \ 12 se oiii, AS || 13 exprtinit 3f ] 18 oraoia] prB.cmiuni add. F, 
delevit Masvidus || mngnanima] maRna lill || aut cgo: ut F\ gratefl] gentes G i| 
ad RKFEBBE S. i>. referre pro ptaeteritis, ad qTAKoo 8. w, Biquidem, ad v. 510 
BUpra omnia id est raa^nantma ea, siue BUpeT omneB gratea siue snpra . . . 
potest rn 20 ille IIF\ 21 s. p, 511 bona oeconomia educuntur , , , aenea T fl 
educDDtur biuc] i, e. a ceterig seiunguntur || 22 indnci] agnosci T \ alioqnin 6 || 
26 geuB] ageoe MB || futuia H || 2B locata] loca JR locata et £ || 89 a<i ooa- 
LiTia B. B, s, V. aio dicebatur . , . esset T 



COMM. IN VEBG. AEN. XI 503-528. 



541 



..moraturua est. sic auiem dicebatur a Homaiiis, qmlims acie dimica- 
I t«,m csset. 

518. TEGvu AVER MESSAPrs ERiT ingoiti honore 'lecum'' iJizit, hoc 
) est non tu illi adiuncta eris, sed ille tibi. 

519. TiBvHNiQVE MANvs Catillus et Coras. dvcis teT tv 6 
CONCiPE CVRAM aicut ego: nam uoQ diciti, sicut Messapus aut alii, 
ne ei facere videatur iniuriam. 'concipe' autem vel simul cum illia 
aume; vel mcciiin cape, ijuia ille dixerat ^mecum partire lahorefn': 
'con' enim couiunetiva particula est; unde et '^conv.ocari' de pluri- 
bu3 dicimus. 10 

522. VALLES metri necessitate conpellimur ut 'vallis' dicamus: 
Statiua vallia in amplexu nemorum sedet: nani pleuum est 
'vaUes*, aicut nunc Vergilius posuit. quod ita esae dimiuutio in- 
dicat: nam 'vallecula' dicitur, aicut 'turrim' dici debere 'turricula' 
indicat, 'vulpes' 'vulpecula' facit: Horatius moveat vulpecula ri- 15 
aum. ergo in 'es' vel in 'is' quando usurpative, quando natura- 
liter exeant nomiDa, sola diminntiu indicat. ea autem quae in 'es' 
exeunt, longa sunt omuia, si in genetivo non crescaut, ut 'labes' 
'vallea' 'vulpes': oam si crescant, brevia aunt, ut 'miles militis', 

523. DENsia FiioNBiara atrvu tttnim 'densis frondibus urget', an so 
'densis frontibus atrum'? 

524. QVO SEMlTA DVCIT legitur et 'qua'. 

525. ADITVSQVE MALiGNi proprie 'obacuri', ut <VI 270) sub 
luce maligna. 

527. IGNOTA vel infrequentata; vel Hgnota', scilicet Aeneae: nam 26 
de Turno dicturus est 'huc iuvenia nota fertur regione viarum'. 
TVTIQVE KECEPTVS male quidam 'recessus' legimt: nam 'receptua' 
dicitur, quo se tuto exercitua recipit: unde et signa 'receptui ca- 
nere' dicnntur. 

528. SEV DEXTRA LAEVAQVE VELIS OCCVRRBKE PVGNAE aive 30 

13 Stfttina] Theb. VI 36« || 16 Horatius] ep. I 3, 19. cf. I 7, 29 ] 37 re- 
ceptus dicitur . . . 'dicuntur] exser. Isid. or. SVIU 4, 4 



1 dimicanduin T || 3 schol. ad v. 518 hab. T U dicit tecani id est T 4 con- 
loncta T II 6 tiiivbkiijve SF tyhvhnujvb ASH tibvkthjve M. cf. ad VII 670 ]! 
catilua SF U CoraH] ceteraa F \\ S aume om. SH [ 9 nam con li nam {sine 
aan) ASfJl couianctiva] continna .5^|| 13 □a.m . . . ita, esBe om. AS \\ 14 ua.lli- 
cola F I «cut . . . iudicat om. HM, forlasse recte J turriculam i^ || 16 ut nut- 
pea M I ueilpicula R D I^ nsurpatione J^ || 17 es w». f || 18 crescunt F || 20 ad 
DEHBiB F. i. s. V. utrumque poteat accipi sino densia frondilius atrum siue deu- 
Bia frondibuB arget T | 82 qva et quo AS H 26 ad ionota 5. v. iguorata infre- 
qaentata acilicet aentac, in marg, iacot id eat porrigitur dilatatur T || 27 male 
. . , recipit om. Jl \ quidera M \\ legunt] non receptuB add. AS J 28 tuto B: 
tntua AS eito M cuto F 



542 



8EBVII 



per Talles, sive per moDtis radices: incertum est eDim qua sit vea- J 
tams Aeneas. 'velis' autrm pro 'si qnis vclit'. 

529. issTAitE ivGis ui <VIII G93> tttrritis pnppihus instant \ 

531. ARRiPViTQVE LOCVM raptiin tenuit. insedit proprie?"] 
5 nam 'insidere' est dolose aliquem exspectare: unde et iusidiae no- 1 

minatae sunt. ist<ivjs intellegendum 'hosH': vel inafqualibu 

532. VELOCEU INTEBEA licet ^interea' particula negotia sempet | 
praeteritis futura coDiungat, tamen abruptus est et vituperabilis 
trausitua. habet autem tales trausitua et iu superioribus libris et 

10 in sequeuti praecipue, ubi luppiter appellat lunonem. opim 'Opim' 
quando dieimus, nynipliara siguificamus; si autem dicamua ' 
auxilium intellegimus: Terentius luno Lucina fer opeui; serva me^ 
obsecro; 'opea' vero nuraero plurali censum aceipimus: nam 'Opa*4 
Terra est, uxor Saturni, quam Graeci Rheam vocant. sane hoc » 

15 men ipsius Bianae fuisse, ab Ephesiis dedieato temph ei tnposittmt 1 
Alexander Aetolus, poeta, in libro qui inscr&itur Musae, refert: quod I 
hoc loco peritissimus antiquitatis poeta sociae eius inposuit. quidam t 
dicunt Opim ei Hecaergm primas ex Eyperhoreis sacra in insiulam 
Delum occultata in fascibus mergifum pertMlisse. alii pHtani Opim et t 

20 Hecaergon mitritores ApoUinis et Dianae fuisse: hinc ifaque Opim ' 
ipsam Dianam cognominatam, quod supra dictum est, Apollinem vero 
Hecaergon; vel qmd -fproxima luna guae Diana terris faeile conspi- 
dat qwmiam uita i uacali ecaergas sola TO TOY KdeNlieCTI MeKPOMeN 



6 nam iosidere . . 
Andr. 111 1, 15 jl U s 



nominatEie b 



Bcr. Isid. or. X 161 || 12 Turenti 
8.] cf. Macrob. Siit. V 22, 



sqq. 



2 ad VKLia g. V. pro tielit quis T | 3 tmriti F | C Daiu sedere est dokre !■' || 
6 ad iHKjviE 8. V. uel boeti iniquta uel ineqiialibiis T J| 7 malim negotdie g S ab- 
rDptiis] abuBua i/ || S habet . . . traDaitua om. F \ 10 opin TJ \ II si . . . opem 
om. li II dicimus Ji || 12 anxilium om. M || iQtellegamuB F | fert i^ j| eerva me 
obaecro om. ASF^ 13 oeneus BHM^ flccepimiiB AS'^ 14 geam R ream M 
reira Flad v. 632 lioc nomen . . . imposuit T || 16 ab] abest F jj deditiata F || 
17 hic locD F, om. T \ eocia F jj 18 Opim et Hecaergen primas Salmasiua Plin. 
exercit. p. 147: metica ergen primos F opimetica ergea primoB Daniel i hyber- 
boreiB F \\ 19 Deliim eijo: delbi F Deli ^'oJniaflMM || opimetaca ergon F opi- 
meteea ergB Danie! H 20 hinc itaqne hinc opim F, altervm hinc dd. DanietJ 
21 cognominatnm F \\ 2! ecaergon F \\ uel quod . . . addDCatus] dedi qmd F 
exhibet. vel quod Luiia, quae Diana, proxima terris conspiciat omnia: itft - 
uocatur EecaergOE Sol aito toH {vteyeVv {ano tov ivat tllijtiv tovtiaii juante*'* 
9-tv Masvicim) hoc eat e longinquo Salmasiua ad inseript. Herodis Attieip. 17, ' 
vel quod proiima luna quae eet Diaiia e terria fflcile conapiciatur Opim aair 
Tov oipfeQai vocari llecaergon Solem dno toi xateiv i» tov ^tia9cv boc eit 
e longinquo coni. Hagenus. fortasse vel quod Lutia, qnae Diana, proaima terria 
fncile coDBpieiat hominnm uitam, vocatam Opim dxo tjs ojctSae {cf. Welclcer 
Grieck. Gotterl. U p. 394) contra vocatur Haoaergos Sol ono roi t%a9iv id est 
Ii«»e69tv hoc CBt e longinqiio. pro iis guae sequuntur Maetticius kaec edidit 
:ilii dicunt a Latona conceptos non edao&tos. malim a. d. a Latona Hec&ergon 
ut Opim aduocatas. 



COMM. IN VERG. AEN, XT 529—543. 



543 



( e longinquo. aUi a kitone aieptos mn addiwatus: et kieo poetani 
IViviae cmtodcm Opim indiixisse. 

534. TEISTES VOCES habitum futurae orfttionis ostendit. 

535. OHE DABAT pleonasmoa. bellvh ad chvdele camilla 
uno verbo exitum rei docuit. 5 

536. o yjKoo quldam ad Camillam referwnt, quia inepttim putant 
praesenU Opi dicere 'o vir(/o'. 'o' autetn interiedio est. nostris 
NEQVIQVAM ClNGiTVR AUMiS 'nostria' quibua utraque gaudemus: iit 
etiam ipsa habeat cauaam doloris et maioris iracundiae. et 'cingi- 
bir' nolunt quidam esse passivum: neqne enim ab alio cingitur: sed ita, lO 
quemadmodum dictum cst <I1722> fulvique insternor pellc leonis. 

537. CARA itim AHTE ALiAs ontc omnes cara, omnivm carissima, 
ut <III 321> " felix una^ ante alias. neqve enim novvs iste 
DIANAE VENIT AMOR firmiores enim sunt antiquiores amicitiae: Te- 
rentiua per amicitiam, quae coepta a parvulis cuui aetate 16 
adcrevit simul, luvenalis <^VI 214> ille excludatur amicus 
iam senior, cuius barbam tua ianna vidit. 

539. PVL8VS OB INVIDIAU Ecilicet crudelitatis; uam sequitur 
<568> neque ipse manus feritate dedisset. rmESQVE srFERBAs 
guibus superbe [viribiis] utdMtur. so 

540. ANTIQVA nobili urbe; nam 'hoc Privernum' dicitur. 
METABvs nomen sumptum de historia: Metabws enim fuit dux Graed 
agminis, qui iusota Hadriaticum mare urhem Metapontum condidit. 

543. souisE cAauiLLAE Statius Tullianiis de vocabuUs rerum libro 
primo ait dixisse CaUimackum apud Tuscos Camillum appellari Mer- 26 
fiunum, quo vocabulo aignifieant deonm praeministrum, unde VergiUus 

14 TerentinBj Andr. 111 3, G || 21 StB.tiu8 Tullianus e. q. s.] cf. Macrob. 
Sat III 8, 6 sqq.; Varro d. I. 1. VU 34 



2 Triviae Daniel: triuia F || G S. v. 636 qnidam uirgo nd camillam refe- 
nmt , . . interiectio est 3" y 7 dicere T: dueeret F {| o yirgo om. T \\ o anti: 
antem omisit iJanieJ || autem] iu loco hoc add. Tl% DOBtriB om. .^iS || utraque 
ifjf: ntmmque AS utrique Ji utreque F || ut] uel jF ]| 9 etiam] iam A8 
etiam et J" || ipffi II ipae F || habea i^ || ud u. 536 in marg. qnidam cingitat 
nolnnt . . . leonis T || 10 enim ota. 3' || H quemadmodum dictum est om. F || 
felle Fll% ad ahte a. s. v. id eat ante amnes et omnium cariaeima T | 16 coep' 
ta SM: taepta H incepti AS incepta F | 16 accreait A acreuit 8 decre- 
uit S II aimul ASF: Bimiliter SHM (adciovit similiter luTenalis distinscit 
Stephanua) | amicum HM J 17 barba F \\ 19 neque] enim add. F \\ ad vibkb- 
«TE 8. s. v. quibus aaperbe ntebatur T || 22 ad uetabts s. v. nomen . . . con- 
didit T 1 sumptum] tractam T | Metabua] hic T \\ fuit] fant F || 28 urbem om. T || 
24 Statina TullianuB . . . praeministroe hab. T \\ uocabilia G \\ ait libro primo T \\ 
in Mbro O II 26 ait] aut & J ca///11amacbum (m videtur Todendo delctum, altentnt 
a in i tnutacit ead. man.) T callimadinm F | apud tascoB T; apnd dioa quoB F 
apudtDB qnos G. Tuijcoa om. Dani^ || camiUam appeliiLU F appellari camil- 
lum T, emendavit Commeli»m \ mercuriuf \ 26 significant Macrobiua: aigni- 
ficatur FT\ ideomm F || priministrum G miiiiatniiii Ilaniei || nergiliuB F 



544 



SBRVn 



iene ait Metabttm Camillam appeUasse filiam, sdlicet Dianae min 
stram: mm et Pacuvitis in Medea cum de Medea loqueretur caelitum^ 
camilla exspectata advenis, salve hospita. Eomani qmqae pueroaX 
et puelias nobiles et investes camillos et camillas c^pellabant, flar, 
G carum et flaminum praeministros. 

544. IVGA LONGA i(i est longe posita, remotiora: SalluBtiua efcj 
Metello prociil agenfce, longa spes auxiliorum, id est longw^ 
posita. 

545. SOLOKVM NEMORVM desertorum: Terentius veDit medi-fl 
10 tatus aliunde es solo loeo, item ipse nonne hunc abici opor-: 



tet i 



Ola 



te: 



547. FVOAE UEDio dum fugit, inter fugam: nam figuratum 1 
est, ut <VII 59) laurus erat.tecti met^o. 

548. /MflKfl BVfEBAT impetum pluviae ostendit. 
i& 550. CABOQVB ONERi TiMBT Anacreon <p6^rov "Eptorog, id eaW 

onua amoriB, ef ^II 729) pariter comitique oneriqve timentem 

551. vix HAEC SBNTENTIA SEDIT ideo 'vix;', quia naturale eaVl 
ut, guotiens simul multa cogitamus, vix aliquid conprobemus: unde 1 
vera distinctio eat 'omnia secum veraanti aubito', 

■20 553. ET ROBORE cocTO aut antifjuam hastam fuisse significat: 

nam multi temporis aliquid coetum vocatur: Horatius plerumque 
recoctua scriba ex quinqueviro corvum deludet hiantem, 
item Perflius <I 97) ut ramale vetus vegrandi subere coetum: 
aut re vera 'cocto robore': hastae enim igni pleramque durari con-: \ 

26 auerunt, ut /acUitis rorticem demittant. 

554, HVic 'huic' seilicet telo 'natam inplicat'. Prohus de hoe 1 



2 FftcuviuB in Medea] fTagni. XIII ap. Eibbeukiiim p. 106 ed. 11 J 6 Sal*"" 
luBtina] hist. iiic. 3 D., 1 21 Kr. j 9 TereutiQfl] Andr. II 4, 3 |t 10 item ipBeJ' 
Fhonn. V 8, 86 || 16 Auacreon] vide Bergk poet. Ijr. Gr. p. 1044 ed. U! 11 
81 nam . . . vocatar] ezacr. Isid. or. XX 1, 21 || Horatiusj aat. II 6, 66 



1 camilam F || B oam . . . hoapita o . . 

3 aaae F | hopita (i || pnerog ei puellas i"' | 7 procnl] pericula i^ (| 9 schoi, i 
0. 546 om. F U 10 alinnde A SHM abunde R \ Non hoc publicitus scelua hine 
asportarier in eolas l«rrag Terentius | 14 ad rvfbbat i. i. f. s. v. hac dieendo 
impetum plauiae OBtendit T |) 15 Auacreon] AH^KreuJn A8It annHicreon 11, oo- 
mitique oneriqne timentem euld. F\ forton erotos M fortiim erotoa H. i|ioptw- 
^OH EFUjToc F ONKON Erujioc ASM. ipoQiov 'Egatoe comniendat Btrgkius U 16 
honuB AS 11 IS Bimul] n 11, om. M || 19 Bubitol Iiaec Benteutia aedit add. Sit~ 
jihanus Q 20 aut om. AS Q 21 recoctum M || plerumque Horatixts: plennmqt» J 
IGiTi, niai quod plenum A || 22 recoctii liSi qumquiutro M || cornuum 8 coiv 1 
num F|delodet M: deladit ASB delud H dilndet Fyhiautem F | B3 item:| 
om. ASFl uitneue grandis ubere AS uetusus uaegrandi eabere BH, nisi guod 
Bubire H uetuB ac grandi aubere M ucntna naegrandia ubore F |[ 24 at AB 
(aut a) II diirari] om. AS, dari F et s. e. a Q 25 demittat F, corr. Comvieliniu 



COMM. IN VERG. AEN. XI 544—66«. 



545 



toco aiti&avov nlttefut. LiBBO liber dicitur iuterior corticis pars, 
quse ligno cohaeret: alibi alta liber aret id ulmo. unde et liber 
dicitnr in qao scribimus, quia ante Dsiim chartae vel membrauae 
de libris arborum rolamiua fidant, id est coDpaginabautur. 

557. JLMJ TiBi ffAMc SEiKiarii anlomasia: nam tria ejntheta sitie 6 
Homine posiia sunt. 

558. IP8B PATEK FaUVLAH vovEO bene 'ipse pater', quia aucto- 
ramenti potestatem uisi patres doh habeut. 'voveo' autem consecro 
in taum miuisterium: unde et Camilla dicta est, licet supra '^542^ 
eam a matre dixerit esse uomiuatam. sed illud poettce dictum est: lo 
Dam 'Camilta' quasi miuistru dicta est, qitod siiperius exjiositwii est: 
ministros enim et ministras inpuberes camiUos et camillas in sacris 
vDcabaut, uncle et Mercurius Etrusca lingua Camillus dicitur, quasi 
ministei deorum, in saci-is tamen leffititr jmsse etiam opera consecrari 
ex servis, usque dum solvaiur caput hominis, «/ esl lib&-etur sacraiionis 15 
nexu faut enim mimen famulae, guam servl signifiiatio condicionis. 

559. TELA TEXEss ordo esi 'tua swpplex tela tmens', qtiibus in- 
ligata est. et ijtgtmiose 'tetieiis', cum ittligala sit. 

562. SONVERE VKDAE distiDgueudum. 

563. iNFELix CAUiLLA »»>e '/i«/(C. 'infelix' autetn 'Catiiilla' 20 
non eo tempore quo evasit, sed nuue infelis: plerumque euim epi- 
theta praeseutis temporis suut, licet iu peractis negotiis, ut in se- 
cundo <(4o5> iufelis qua se, dum regna mauebant, aaepius 
Andromache Ferre incomitata solebat. 

565. riGTOR propositi siti et intentionis cffectu, ut <yTJl Qiy mihi 26 
victor honorem persotves. 

566. boKVM TRiriAE ntirc 'Trifine', aim ipsa loqualur. et bcne 



1 liber 



conpagmabantni'] e 



. VI 13, 3 Ij a alta] boc. S 67 



1 dm9avoy nldaiia IlorviUius: arpitaoplaania i*' [ interior om. HM\ inte- 
rior tunica cortids Isiiiurus | 4 libria] lignis ASIi || flebiiat et conjpaginaban- 
tnr Masviduif | ad bvbere (v. 554) genua arboria quae totam materietu expendit 
in cortioem T y 5 ad iLMi t. b. s. s. b. aotonomasin qoia tria epiteta posuit 
sine nomine T || antonomisia J" |) tri J" || 7 auetotamaoti -H j 9 dieta, eet] unde 
est H, om. M || 10 eam] et EM [ esse om. A.S || dictnm eat om. F [ 11 est] 
iant f' Q IS miDiBtroa enim . . . qnasi miuister deorum poat iuligata ait (Iin. IS) 
hab. F 1 13 raillua F || 14 ligitur G | 15 Bcliiatur F || capud G || aacra nationia 
F, corr. Baniel || 16 fortasse quid enim nomen famulae aliad quam aeiTi aigni- 
flcatio condicioniH ? ] 19 SEhol. ad v. 662 ovi. J' || 20 orf rvan 3. v. mire poenit 
fugit T B mira efugit F (mire fugit (?). mira effingit Dani'1 || 32 temporis 
scilicet sunt F, licet in o»«((<na || licet in peractia negotiis ASM: licet pe- 
ractis negotiis R licet et peractia negotiia H | in om. F \ 23 manibnnt H 
manebuat P || i6 ad «ctuk s. u. propoaiti sni eflector T || 20 honore F j 27 ad 
noMvii T. 3. c. mire dicit domim triuiae cnm ipsa loqnebatiir T\ et seripsi: ut 
F, at Musvicius 



d 



546 8ERV1I 

'domnt' ait, qtimiam palrr Dianae servavmt. (jaksfitk, Probtis -faut ] 
ce^ilfi aut 'caespite' pro campo, scUicet qtiod caespcs gteba sit. 

667. NON ILLVM TECTI8 VLLAB MON MOENIBV8 VBBES ACCB- 
PEHE iion iniruin a nuila hunc eivitate auaeeptuni: nam licet Pri- 
6 vernaa esset, tamen quia io Tuscorum iure paene omnis Italia foerat, 1 
generaliter iu Metabum omnium odia ferebantur, nam pulsua fuerat | 
a gente Volacorum, quae etiam ipsa EtruBcorum potestate regeba- 
tur: quod Cato plenissime exsecutus est. hinc est <58]> multae | 
illam frustra Tjrrhena per oppida matrea optavere nurnm: 

10 quod non procederet, uiai inter eos essent iura eonubii. noh I 
MOENIBVS VEIJES ACCEPERE nou tectis, non moenibus, hoc est neo i 
in dvitatem nec m privatam admiaauB eat domum: et sic ista etiam J 
iu primo lihro separavit <;fj(X))> urbe domo aocias. sciendum autem J 
'moenia' abuaive dici omnia publiea aedificia, ut <^II 234> dividi- 

IQ mug muroa et moenia pandimuB urbia: uam proprie 'moenia' 
sunt tantum muri, dicta quasi 'muuia' a munitione civitatis. 

568. MANVS DEDISSET consensisaet. et hoc dicit: etiam ai quj 
eum voluissent auscipere, itle tameu eorum conaortia morum feritate 
fugiaset. 'fmtate' autcm figurate pro 'fcritati': an ob feritat&m? 

W 569. PASTORVM ET 80LIS EXEGIT MONTIBVS AEVVM et pasto- I 

rum aevum exegit in montibus solis, id eat pastorati uaua est vita. 

571. ABMENTALis EQVAE indomitae, scilicet, qtiae inter armenia 

feturae causa pascatur: uude sequitur 'et lacte ferino'. vetercs enim 

omnes prope quadrupedes feras vocabant, (^li biy in latiis inque cur- 



8 Cab)] or. II Aragm. 14 Tord., fragni. 62 Pet. 



1 ait ecTipsi: ant F, del. Masvicius |j quoniam] qu G [| servaverit] walim 
conBecraverait |j ad ciuBFiTE s. v. campo T | ant ceapito Daniel aut cortice 
eoni. liibbeckiuii prol. p. 141. cf. Sleupiue de Frobis p. 102. scribendutn videtur 
Probus ait: 'caeBpite' pro carapo, ut alleruta aut caeapite tamquam errore li- 
hrarii ilemtuin ahiciatur. idea autem Fiohua ilhtd adnotasse videtur, guod nove 
poeta caeipitem dixit loeum graminosum, cum caeipes diei soleret 'lerra eum 
herbis eaesa', vt ait Fe^us Pauli s. v. caespes. ef. Sero. ad buc. I 69. idem 
ostenditur verbis guae swni Bcilicet qDod caespea gleba ait, guae non piito ipsiuB 
Probi esse, sed interpretis alicuius, qui adrtotationem illam in suum eommen- 
tarium Teeeperat. || 2 eepes F | 4 sUBpectnm .-1 .S' || prinerno S priuerQa M \\ 
6 ouinia F\\ odia . . . etiam oni. H j ferebaot M\ 7 uolscomm Ji: uulBCornm 
reliqui || regnbantur P" || 8 exequutua F J| multa UHM || 9 tjcrenae BHM |l 
10 procederent F | CBHent ora. F || conuinii AS || 11 vbues . . . moembuij om. AS | 
nec| nou F \\ 12 oiuitatea RHM ciuitate F \ uec] non F | domum om. F [| 
n ai qui] aequi ASM\ 10 ad febitatk n. s. v. «iue feritati aiae propter feri- 
tatem r II feritate) feritate G\ ft»ritatem Q\ 22 inter armenta scripsi: in ai' 
menta. f y 23 fetura F fecura G, cott. Sanid | paroatur F, corr. Masvicius jj 
ad V. 571 ueteres omnes fere quadrapedefl feras uocttbant. equae antem mam- 
mis et lacte ferino en aid auN est T | 24 qnadrupedaa F | in . . . ourvamj 
latinaeque fere ceruam F 



COMM. IN VERG. AEN. XI 567-o81. 547 

vam eotnpagibus alvum. ErtfAE autem MAtfuis et lactr feriho 
h/ Sta Svotv- 

572. NVTRiBAT quldam rvm dictum acdpiunt. 

573. VESTIQIA 1'LANTI3 iNSTiTEaAT signa peduni primis plaiitis 
expresserat: nam liaec aunfc vestigia, imagines pedum, ct <;IIT 244) & 
semesam praedam et vestigla foeda relinquunt. 

574. PALHAS ONERAVIT onus enim est quicquid t^neris inpo- 
nitur matiibus. 

576. cRiHALi AVBo guo crines inliganiar. peo longab teg- 
HINE PALLAE palla proprie est muliebris vestis deducta usque ad 10 
vestigia, unde ait^ 'longae': sic supra <(I 648^ pallam signia 
auroque rigentem. 

577. A vF.KTivK fENDENT tempora variavit: nam de praeUrito dicit. 

580. STRiMONiAMQVE ORVEM Thraciam, a fluvio Strymone. sane 
sciendum poase dici et 'hic' et 'haec grus', et 'hic' efc 'haee grtiis'. 16 

OLOREU latine ita dicimus: nam cycni graece dicuntur. 

581. MVLTAE ILLAM FRVSTRA antequam rem diceret, praeiudi- 
cavit; sic Sallustius falao queritur de nafcura sua genus hu- 
mauum; nam antequam diceret 'qiieritur', dixit 'falso'. matres 
inter matrem et matremfamiliaa hoc interest, quod mater est prae- 20 
ter illam siguiticationem quae est ad aliqnid, qnae tantum convenit 

jn matrimonium; materfamilias vero illa dicitur quae in matrimo- 
nium convenit per coemptionem: nam per quandam iuris soUemni- 
tatem in familiam migrat mariti. H hic oslmdit dicfndo 'Tyrrhena 
per oppida' qwod etiatn Volsci in Tuscorum fwcrint potcstale. 25 

583. AETERNVM id cst aeteme: nam nomen est pro adverbio. 

584. isTKiiKRATA coLiT inviolatA, incornipfa: 'tniieiala'-' •nim qui- 
btts vis allata cst - 

4 aigTia pedum . . . pednnj] ef. Isid. or. SV 16, 13 U 10 palla . . . vestigiaj 
cf. Isid. or. XIX 25, a g 16 latioe . . . dicnDtar] cf. Idd. or. SI! 7, 18 | 18 8al- 
lostiuB] lug. I I 

2 hendiadyn F lieudyadin G || 4 ad inhtiterat s. r. uspceaserat aine atare 
fecerat T^ b haecj ec H eo ii*] nam veatigia aunt itnagiDea pedum Saniel ,'■ 
6 ae menaam F | 7 quidqQid HF | 9 oil pbi. c. i.. s. r. crinale aurum dicitur 
quo oriDe» iUigantar T | 11 aicut F f 1* Strymonej atrimoDiae B Btyilmonae 
.S I 15 grus] grDiB H graum If' J et hic et haec gruia] om. HM, et hic et hae 
graea F. cf. Aeiie Formenl. II* pj^SO i 16 oloueh b. A OLOaoa R oi.ebes H 
•iL«BGa Jlf|cigiii ASR cicDi H cygni dfF|graece om. FQ 17 prdfiiudicavit] 
prina euim (eiaE Haniel) oatendlt euentnm F | IS sic om. AS ] SO inter matrem 
et matrem famiiianim quid iutersit Bitperiua (476) pleuissime uarratum est. et 
bic oetendit . . . poteatatti. inter matrem et matremfamLliaB hoc intereet e. q. s. F. 
Serviana iion edidit Daniel. cf. ad c. 476 d quod] qoia F Q praeter] propter F 
!2 matrem&miliaa uero illa qoae dicitur e. q. a. F l 24 ad i-ikbhb-ia p. o. u. 
t. r. qiiod dicit tyrrbeua per oppida OBleudit qnod . . . potestate fueruut T '. 
36 aalsci F \ 26 a«teruo F, sed Qonsidto, ttl rufctur, .Serniuj aeterne scripsit Xtl aii 
3«tU eanun. Vol. U. Fau. n. 36 



548 



SERVII 



585. CONATA cum conaretur, ut <Jl 441) obsrssumquc acim 
testudinc limc» ct ^III 218> Caci spem custodita fefellit. 
autem ratianc. ostevtlit, qitare non suscenseat Troianis. 

587, FATI8 VBGBTVR ACERBis ostendit etiam desideria ex fatij 
6 necessitate desceodere. 

589. COMMITTITVR OMINE PVGNA pro 'committetur'. 

590. HAEC CAPB generaliter dixit arcum, pharetram, ut sequen- J 
tia iDdicant: uam dicit 'et ultricem pharetra deprome sagittam%-] 
et neofericum putaltir ipsum 'saf/itlam vUricem'. vltricem nomina 1 

10 omnia in 'x' littera terminata ablativum singularem in 'c' mittun^ j 
genetivum vero pluralem in 'um', exceptis his quae omnis sunt j 
generJs, ut 'felix'; nam et 'ab hoc felici' et 'horum felicium' facit: ^ 
Lucanus <IV 663> felici nou fausta loco tentoria ponens. 
quod receptum eat ideo, quia genetivus pluralis a nominativo plu- 

15 rali minor esse non debet, sed aut par, aut maior una syllaba. et 1 
quia a neutro faeit 'felicia', felicum' dicere non debemus, ne propter 
alia genera huic praeiudicemus. namque ab eo quod est 'felicea' 
ut 'felicium' dicamus, ratio patitur: una enim crescit syllaba: ab eo 
quod est 'felicia' ut 'felicum' dicamus non procedit, ne miiior sit 

20 geuetivus a nominativo plurali. similiter et 'ultricium' et 'victri- 
cium' dicimua, licet in his neutram genus in numero singulari noa f 
iuveniatur. 

591. viOLARiT WLKEBB CORPVS hcnti 'violarif, qnia dixera*^ 
'saerum'. et sMpen'«s <(558)> dictum est operam soliemni more cmis»''m 

35 crari, Jtsgwf dwm solvafur eaput hominis, id est lihereiur sacrationisA 
wstm: guod facilius acddet, si mors interccdat. hic ergo totius rei rfj 
praedpue sacratiimis aliud agens poeta mcntionrm inseruit, dicens 'hac \ 
quictmque saerum viotarit mlnere corpus, Tros Italusve, mihi paritef i 
det sanguine pomas'. bme ergo, sictit dicttim est, 'violarit', gttia dixeroi ] 

30 'sacrum'. 

iKTEMKBATi s. 0. inuiolata, in marg. ub aJia manu tenieratae dicimtar qnibnB 
eat nis allata proprie T |{ temeiata f || 1 <ium conatur F cum conatnr a \ 
ohtesstaa G \\ actaque i<' | S lumen f || ape F |{ 3 sugcenseat Trojauis Rcnpsi: 
Btiicenea a troianis J*" || 4 ex fatt non neceeHitate ^11" hitt[tvb A S cosmTi- 
TVB H^ ooinmitteretar AS (fiorr. a) conraitur H committatur M i 9 neoteri^ 
cum Magvicius: nenteritum J-' | ipsam F, corretci || 10 x] rx IJM || in em mit* J 
tout F i mittunt} uon in i add. ASB || IS ab om. M\\ 16 a Deutro A8: neutl&~1 
BH nentra M in nentro F || felicium F ||#7 huic] rei add. M felices add. F ( J 
iQdicemoB F J 19 felicium F \\ 20 uictrieia // || 33 diieriint F \\ 24 ad v. 581 in I 
marg. snperius dictum est ciLpita sollemni more conKecrari et naque dum capnt 
hominis liberetur id eat Boluatur consecratione non poase interire. qnod facile 
accidit intenientu mortia. hic ergo commemocationem facit nirgilius ipsina rei. 
hac qnicnmque inqiiit eacrum u. u. c. peritiasime aatem adiecit pariter mihi 
d. s. p. qnia expiatio est diis acceptior si sangnine placatio cxpediatnr T 11 ' 
sollempni Fi 26 totius] iciua (i. e. 'tercMw') O \\ 27 pcaecipuae F^ haec F (] 



88 niolaret Jf Q 29 niolauit F \\ 



m] pariter aut (fort. autem) dat a. 



COMM. IN VEBG. AEN. XI r,B6-698, 549 

592. TKOS iTALvsvE Miei 81 simpliciter accipiamus , ita iii- 
tellegamus: sive eam Trojaiius interemerit, sive aliquis dc Aeneae 
auxiliis: namque alii volunt Arruntem de Turni esse partibus et 
indignatum, femineum sexum plus in bello potuiase, quam viros. 
quam rem hic dicunt praestruxisse Vergilium: et re vera sie ubique 6 
loquitur, ut incertum sit Arruns de cuius partibua fuerit: unde est 
et illud i(7S9^ da, pater, lioc iiostria aboleri dedecus armia. 

PARITEB similiter, uiio modo. et est antiquum. 

593. MiSEKANDAE coKi'VS haec in oeeonomia praeiudicia no- 
minantur, quotiens negotii futuri exitus toUitur: vult enim nos de lo 
Camillae cadavere uihil ulterius expectare: sicut fecit in primo 
<^683> tu faciem illius noctem non ampliua nnam falle dolo, 
quod praemissuni suatulit commemorationem, quando vel Cupido 
discesserit vel Ascanius sit reveraus. 

594. ARMA IN8P0LIATA aut iudetracta, aut ipsius inspoliatae. 15 
FATRtAEftYt: RKPoNAu koc Bst »'« patriat». 

.596. NiGito ciRCVMDATA TVRBiNE coRPVS hoc idvn, quia ad 
maerorem luctumque descendit. coiitra in octavo <608^, ubi ad 
laetitiam descendit Veuus, claro eam nimbo circumdatam dicit, ut 
at Venus aetherios inter dea candida uimboa. 20 

597. AT MAsrs iSTEREA in tota hac descriptione Mstoricim charac- 
lerem poetico miseet. 

598. ETRVSCiQVE DVCES Etruria dicta est, quod eiua fines ten- 
debantur uaque ad ripam Tiberia, quasi itEQovQiu; nam htQov est 
alterum, oQog finia vocatur. Roma enim antea unam tautum Tiberis 2b 

8 PAHiTEB fiimiliter] cf. Don, ad Ter. Eud. I 2, 12 || 23 Ktruria . . . tenebat] 
esscr. leid. or. XiV 4, 22 

gnine poenas ail^l. F: unde ea quoque qnae Turonensis post u. o. c. exliibet 
peritisaime . . . eipediatur in Floriacettsis arcketypo fuisse coaidas [| 1 itai.vhqvk 
iiJlf U ei om. II M || eimiliter HM^ sccipiemos R accipimuB if || itu intellega,- 
mu8 . . . jLboleri dedecoH anuiB om. i^ y 2 aliqoi ilf || 3 eaee] faiaeo ASJi 11 
5 prae&trnCBisBe AH praeBtrinxiBBe a peratriaxiese nuigo (> inde eiit illud AS [ 
% et eit aotiqiiuin , . . aui ipsius inapoliatae Canjillae om. F \ antiquum] PIa.a- 
tuB m aululatia 'filiiim pariter moratum' add. D [ in om, M {| oominatur M [ 
II dieccBBerat H discessera M 1 16 iospoliatae] apoliatae H, Camillae add. 
Oaniel e Turonensi, qtii ad uisFoi.iiTk r. Iiaec habet iodetracta aut ipaiuB epo- 
liatae camillae || ad tLu i.Gvia r, d, p. a. (c. 596) ant leuia ipsa id est noo gra- 
nata pondere corporis aut leuis auras leues accipiamus T || 17 quia] qooniam F || 
16 contra] contra, qnae if cootra quem H nam inaeniniiiR F || 19 iBetitiam] 
latinom .^.S' II claro . . . at Venos om. AS || 21 s. v. fi9T in tota . . . miBcet T || 
udaracterera F | 23 tenebantur HM || 24 ripam] primam H primam ripam S \\ 
Tiberis] et per iyncopam fipov^iu add. D || qnasi fTEi/av^ia . . . vocatut S: 
qoasi ETEPOfroi nam etei-OK est alcernm inopoc (in opoc iV) finia uocatur AS 
quaai eterooras nam eterou eet alterum oros finia uocatnt M quasi Et-M 
BAHETPOKonoic sigoifiP.iit oroQ quaai aiterum orus fioes uocatnr F, 
26 ante HF 




550 



SERVri 




ripara tenebat: Iuvenalis <Vin 264> et quae imperii fines Ti- 
berinum Tirgo natavit. quidam sane 'Etniri' legunt, ab'Etnmtf* 
iratis Tiberim mim Etruriam dicebant, komines Etniros, guos nune 
Etniscos. 
o 599. COMPOSITI NVMERO id efit aequati nutnero rationabiliter, 

uiide et 'saepenuraero' dicimHS, id est frequenter et rationabiliter. 
hinc est tum Tero in numerum, id est in rationem, in rhythraum; 
nnde et metra 'iiumeros' dicimus, ut numeros memini, si verb 
tenerem. sano modo generalis est deseriptio equestria certaminis, 
to paulo post descendit ad specialem, sicut fecit in qninto et de cur- 
soribus et de nayali certamine. 

600. FjtEssis cum habenis premeretm: fvosat aufet» pro 
jmgnat'. 

601. fERKErs MASTis quaeritur quid sit 'ferrmi? uk«m "ferretiS- 
16 agei' horret hastis', an 'ferretts hastis ager horret'. hohket aoer 

terribilis est: est autem Tersua Ennianus, fituperatus a Lucilio di- 
cente per inrisionem, debuiase eum dicere liorret et aJget: unde 
Horatius de Lucilio non ridet versus Enni gravitate minores? 

602. CAMTiQVE ABMis SVBLIMIBVS ABDENT td cst resplendent. 
80 603. CELERESQVE LATijji adludit ad militiam Roraanara: nam- 

que et equites habuit Romulus, ut illo dixiuiiis loco <1X 368) ter- 
centum, acutati omncs, Volscentc magistro; quos celeres 
appellavit vel a celeritate, vel a duce Celere, qui dicitur Remum 
occidiase, in cuius gratiae vicem a Romulo fier! tribunus equitui 
26 meruit. alii hos celeres ideo appellafos dicunt, quod explorationrs ob- 
irent et quae usus exigeret, velocius farerent. aUi a Gruero dicbum 
tant quod est xii.tis. 



cum 



1 qnae imperii] qnem periB i'' Q 2 notaait ij [ oi^ i> 598 quidam etrari ab 
etrnria. dictum accipiant. trane tiberim antem etmriam dicebaot et homiiieB 
etruros qtioe nunc etmacos T | iquidam i*' U at tori F Etrurique Masvidui 11 
ab etnrie trus f ab Etrurus Commelimis \\ 6 ad cnHPuBm ». v. aequnti T \\ 
ratioDabiliter] oaorabiliter F bonorabiliter Daniel | 7 rhjtbmnn] edmum F, 
i. e. addem { 12 ad pbksbib s. v. id CBt cnm premeretor T || promeretnr F \\ 
14 ad V. 601 BiDe ferreug hHstiB horret ^er siue ferreuB ager borret hasUe. 
ferreua dicit propter maltitudinem telorum qnii« apparebaot T Q Ih ferreis 
haatia Maaviciim; std gttaentur 'hastia' utrum ad 'horret' an ad 'ferrewi' refe- 
rendam ai* || 16 est autem] et ett F|| IB ridet] dicena add. 2'' enni U: ennii 
ASM enin U enim^^J' | minoria RHM J 19 reaplendent] et Euripides in Phoe- 
niBais %i±ta xaX\Lov aicav neBlov deTeamti add. i' ji Sl equitem /f Q 22 celeres] 
acelere i^ || 24 uice F | 26 meruit] et Tribunui Celerum appellatua eat add- 
Fabrieius j ad v. 603 quidam celeres ilictOB uolunt ab ea quod exploiationes 
obireot . . . xflqs T | hos scelerea F oa Bcelerea G y appollatas F D 96 uaa O \\ 
celeriafi T || faceret u U e graeco G | dictum pataat om. T || 27 quod est xHiis 
ma G 1 Bt^NC F 



COMM. IN VERG. AEN. SI 699— G37 



551 



604. ALA CAUILLAE eqiutatus 'alae' autem dicuiitur equites, 
quod alaniin vice pedestrem exercitum tegunt 

605. BASTJsqvE REitrTis ante oculob postta dfsatpho 

608. INTJIA lACTVM TfcLi unde possit habta emisea in liostem 
venire. hiiic traxit Statius ut diceret quale quater laculo spa- b 
tium ter harundine vincas. et Enniana est umni^ baec amhi- 
tioaa descriptio. 

609. svaiTo advcrbiiim est: an 'suhito clamore^':^ ei est versits hy- 
permetros, 

612. cosTisro AnvERsrs hic spedalis pugna est. lO 

615. rERFfiACTAqvE PECTORA PKCTORHivs RVUFVNT pto 'rumpunt prtu:- 
fractaque fadttnt'. 

617. PKAECiPiTAT pro 'praecipitatur'. 

619. REICIVNT PARMAS ET EQVOS AD MOENIA VEETVNT 'reiciunt' 

retro agunt, vel retrorsum ferunt, ut cedcttHum terga munila sint, ut 15 
ipse <(630> bis reiccti armis respectant terga tegentes. aaue 
nunci fugiunt, non timore, sed lege proeliandi: Sallustius more 
equeatris proelii suinptis t&rgia ac redditis. 'parma' autem 
est egueaire scutum. 

622. HOLLiA domita, domitorum scilicet eqiiorum. -80 

625. SVPERIACIT VNDAM super seopulos undam iacit: aam more 
Buo dedit verho detractam nomtni praepositionem. 

626. EXTREUAsinyE quontum ad marc pertinet: nam tcrrae jWmo 
est. siNV curvatione et flexu undarum. 'extremam' autem ad 
illud pertinet quod ait supra <623> penitasque datis referuu- 26 
tur habenis. 

627. AESTV REVOLVTA EESORBENS SAXA FVGIT aeatus proprie 
est maris incerta commotio. 



1 Blae . . . tegnnt] of. GeU. XVI 4, 6 || 5 StatiuB] Theb. VI 354 || 1 
lialaiu] hist. iuc. 55 t>., 21 Er. 



1 rtELi] Homericnin eit ^«lo pilovs udd. 2> |[ 5 ut diceret om. Fn epBtium 
iftctilo ASF II 6 BrQDdiDe QiDdica.a ^.S' harundiiie meta.B U haraDdiDein eati 
HM II et eDDiaDa est ista omiiis baec tam discriptio breuis F et E. v. i. o. 
tam breviB descriptio lianiel || 8 ad avBiTo s. v. aut aduerbiam eat aat aubito 
clainore T p est om. G \ jpermetoa F \ 10 ad cuntisvo s. p. BpeoiBlia pugau T \\ 
ADTBuai J'^ II \\ oA aTHPVNT i. V. id eat praeti-acta. facinDt T \ rHAEKnioiAitVE 
DanieJ [ pro om. Ilaniel \ perfra.ctai]aae Daniel \ 14 ad ku,ki\si s. v. retro af(unt 
ut cedentinm terga mnnita. sint f 15 edeutiDm )•' |[ terga . . ^. reBpectftnt terg» 
om. G II suDt F II 16 tevgent^B G || 19 equestra acutam F Q*2(> domina domi- 
nontiQ if II domiDatomm F \ scilicet om. F | aciUcet] qui facile flectuntnr add- D 
l\ 33 detiactum uerbo nomiDis F \ 23 ad EXTKEtiAHtivK s. v quantnm ad mare 
pertinet quia prima e^t terrae T || kxiehnamqve G \ S4 extremnm RH \ 28 com- 
motio] crescentia et decreBceutiB uude aestuaria dicta; plantua in autnlaria 'quo 
magia te in altum capeaais aestuB te in portum refert' add. TJ 



632 



^ 



628. VADO LABENTE hjpailage pro 'labeiis ipse per vadui 
lihts reliquit' 

633. aEMirrs morientvm aliqmnti 'niorietitutn' f/enetivum corrujh 
ium pro integro accipiwit: facit enim 'morientium'. et sangyine 

5 IN ALTO i^fparixmg caedia osteQditur taagnitudo. 

634. ARMAqvE coRFoRA^vE verms xoIvSvvSbtos^ et hcne bdli fa- 
ciem demonstravit mvlta enumerando guae in alto sanguine vdut natarent. 

636. qvASDo lenm iiobrebat AtiinE parenGtesis. et quaeritur quid 
sit 'horrdiat'. 

10 637. HABTAM INTOKSIT EQvo figurate: nam 'intorqueo^in equum' 

dicimus, ut <II 51) iu latus inque feri curvam conpa-gibus 
alvniu coutorait. SVB avre reliqvit es vulneris genere fu- 
gientem eum intellegimus esse percussum. 

640. vor.viTVB ille excvssvs hvmi 'humi volvitur': nam 'ex- 

16 cussua' per se plenum est. 

642, DEiciT HERMINIVM nomeu hoc de historia Romana est: 
namqiie cum Coclite contra Tuseos Larcius et Herminius steterunt 
et pugnaverunt eo tempore, quo pons aublicius ruinpebatur; unde et 
eum plurimura laudat, ac si diceret; talis hic est, qualis ille fuit. 

20 644, TANTVS IN ARMA FATET ii/ est tantum patebat in vulnera, 

id est in hoatilia tela totus patebat. alii 'in arma' pro 'armis' fvel 
satis tradiml. I'EK armoh abusive: nam proprie armi qaadmpe- 
dum sunt. 

648. EXVLTAT auazon Buspendendum 'exultat', ut 'Amazon' 

8B intellegas quasi Amazon; nam Camilla Volsca faerat: sic in primo 
^319> dederatque comam diffundere veutia, venatris, id eat 
quasi venatrix, 



XI 1, 62. ef. LuEt. Pliic. ad Stat. Theb. Vll 



8 ad LEnn^VE v. v. (v. 63S) sine eligit But aecedit ad ainira nir T ] 3 ito- 
BiENTivH F i aliqui Ctmimelinas y 4 faciunt F, corr. Damel || 6 polyBimdetDB F || 
ad V. 6SX (Bauguine largo) iti marg. in alto id eai in profundo et bene . . . 
natarent T || 8 ad QV»Kno i. s. w. pareiithesia, ad iiohbkiiat s. «. pauebat T \ 
12 contorBit] contuaait II intorait F. eqno ergo pro in eqaum add. i^ { 13 per- 
uuBBum] prenBum U pemersuni F \ 16 kbhimvh U keb¥knivh F \ eai om. A S \] 
17 cum oBi. F II lacciuH UM- largiua A S lartms M latiHB F ( heraieniuH ASH 
armenius F || 1& BubiciuB ASH Bnbliciu F || 20 unlsera M (idem coni. Hib- 
beckiu»): uultiere reliqvi \\ 21 in boBtib tute]a Ab {corr. a) in boetiliat tela H \\ 
ad V. 644 quidam in arma pro in arniia sccipiant « pro aatia T (in arma feetto 
wm est satis eerta, ante pro satiB octo feri hllerae evanuerunt) \\ vel BcntiB IJa- 
niel. fortasse et 'tantna' pro 'aatiB' nel et 'tantuu' pro 'taliB' || 32 propriel 
primOB F II qnadripednm F || 26 lutpllegamue M H amazo ASH || uuUca RMF 
ualca U II fuit AS |[ Bic in primoj aii.ut in iinni.ipio dixerat it | 26 oeatiB F 



COMM. IN VERG. AEN. XI 688—667. 



553 



649. PHARETHATA parUdpium a feminino generti lierivaimn. 
u atriCTJt EXSERTA lATVs pro 'cxscrtum laius hdbens'. 

650. DENSET id est detise,' sparse iacit. sane densmta/r phires res 
itmm, «P <[XII 264> vos unanimes dcnsete catervas. el decli- 

na^r 'denseo dcnses denset^. 6 

651. INDEFESSA infatigabilis. et omnia ei arnia Amazunum 
tradit, quas Titianus uBimammaB vocat: uam lioc est Amazon, quusi 
avsv fiix^ov, sine mamma. 'bipennis' autem didtiir, <j\wd ex xitrague 
parie habeat aciem, quasi duus pennas quas veteres dicd^ant. 

654. SPICVLA PVGiENTiA pro 'ipsa fagiens'. 10 

655. AT CIRCVM LECTAE COMITES aubaudis 'dimicant', quod 
etiam aequens Amazonum indicat comparatio, quae inducuntur circa 
regiuam bella tractantes: ne cidpehtr poeta, quud nuUam eanm pu- 
gnantem induaerit. larinaqve viroo nomina baec nobiliBsimamm 
sunt Italiae feminarum, et 'aeratam' pro 'ferream', ut ■(VII 743) micat 16 
aereus ensis. 

657. ITALIDES ut 'Sicelides' 'Atlantides'. fanque saeiamm du-' 
cem amanonam didt velut amazonidas, ut <1 490^ ducit Amagoni- 
dum. et est pulcbra derivatio, non iamen vera: nam verum est 'Ita- 
lae': 'Italis' autem, unde est 'Italides', magis patronymicon est, 30 
quam derivativum; sicut 'Belis', unde est 'Belides': ei est Graecum, 

QVA8 IPSA DECVS et ad delectaa, et ad ipsam potest referri, 'de- 
cns' autem si ad Camillam, nobilitas, pulchritudo; si ad deleetas, 
ornamentum, quas sibi elegit ornaraentum, id est ad oruamentum, 

DIA CAMILLA generosa, swyfi/^s; nam Graecum est. cuius nominis 26 
etymologiam plerique volunt venire airo zov ^iog: quod ai est, di- 
cemus disseutire derivationem a principalitate : nam 'dia' 'di' pro- 



7 qnaa Titiaoua . . . 
. peBnaa] eiscr. Isid, 



icr. Isid. < 
. XrS 19, 11. cf. XI I, 46 



. IX 2, 64 II 8 bipenniu 






I 



1 ad TKVn E. I.. S. V. unnm lataa habens ezertum, ad FHABBTiit.TA s 
tioipinin aine nerbi ocigine T |[ FniHtTBA F || 2 vsam F || latum 2^ || 3 ad 
S. V. denae spargit T j sparse] an sparsim ? || iacet F^ i anianimeB ^ | 6 eij 
om. B, et E} arma om. Fy amazona JF || 7 ti-adidit ii H ticianuB HM\ unia- 
niniaa F || amazoii] amazon tradit Aii amazonum tradit EHM {| (^uase tnev 
tnazon A (qnaBi anev a) quaai aENEv masion S quasi anea nozos BHM, nisi 
guod natoa B quaai aNCr Hazor F } S pinnaa F, correm. cf. Beru. ad Aen. 
II 479 II It dimicat ifi^ll quia /''ll 12 qua JI J 14 nouiBBimarum ifi^ | 15 ad 
ABBATAK s. V. reneam I' || 17 anqne Baeiarum I)amel atqne sociamm Masvioius. 
fortasse atque aupra earum ducem Amazonem dicit hic ipaaa inducit velut 
AmazoiiidaB |1 19 tamen] tantnm Saniel ) italae MSa: italiae. feliqui ]\ 21 uade 
est hae belides A unde ent lieelidee HJ 22 dhcvsI decuB add.ASHfi ad electaa 
ASHM I 23 electaa H \\ 25 mvi BH qvia Jlf |j eugeuoa It eugeneB rdiqui \ 
86 ano , . . eat post principalitate liab.AS | apota dioa AS dTioToi atoco ItM 
AAo TUY Aoco H diTO Toi &OIC F | si Bic Bst HM \\ dicendam HM dicimus F , 
27 diua EHM 




5f)4 



SEilVll 



ducit, cum ^tog corripiat: Bicut e eontra. cum 'lux' Hn' producat, 
'luceriia* 'lu' cnrripit. 

Gr>8. PACISQVK ilONAK IIELLIQVE MINISTRAS CODgruum paci 
epithuton (lcdit, ut oam bouam diceret, cum bellum e contra sit 
6 peMnimum: iiam sine dubio ct 'belli saevi' diceret, si ratio versus 
iidmittcriit. quidam 'btmutn' interdum pro grandi acdpiunt. mi.ii- 
fVK mimaTRAn nm mlH 'ministras' modo ad bellum tanUim referri vo- 
tvnt, ideoquB coniunctionim incongrue positam, et ordinem esse '(Jocus 
liacis et mini»traK MH'. jioterit et ita 'quas sibi dccits ddegit minisiras 

10 hunae jhkis et MH', 

(IM). QVAI.IC8 TiiREiciAB Tanais Huvius est, qui Bcparat Asiam 
ab Euroiia, circ» quom untua Amazones habitaverunt; uude se postea 
nd Thcrmudouta, lluvium Thraciae, transtulornnt: quod etiam Sal- 
lustiun tf^ntiitur, dicfUM deiu campi Themiscyrei, quos habuere 

la AmaxoucH, ub Taiiai flumine, incertum quam ob causam, 
digrssKAi', bas qaidam dicunt stalo die solilas cum Scijfhis coire. 
n ruisA ;wo flHmine, nul lluenta. thermodontis plenum est ' Ther- 
inodooii', syd per sjuuereain "Thermodon' fecit: unde 'dou' circum- 
H<>xum habobit acccntum. Graeca euim noiniua necesse est ut cir- 

10 vumtt«ct«ntur , quotiens lit synaeresis exigente metri Dece8sitate. 
Di^o si sit 'Thermodootr, 'do' acutum habebit accentum: quod ai 
'Thermodou* fecorit, et in ftn»lem transfertur, et mutatur accentuB: 
nam circumflexns lit. 

()()0. VVLSAKT Knuius ad musas quae pedibas pulsatis 

tb Ol.vmpuni. iiGLLAtJTVR pro 'bellant*: nam solent verba pro 
v<>rbis jtoni: unde nuno passivam declinatiouem sub actiTa posoit 
aignitii'Htio»t>, sivut in georgicis <^\ 4'Joy et placidam paci nu- 
tritor vlivaui futurum t«]npus a passivo posuit pro pra«s«nti ab 



II Taaau . . . tnM>l>dMin*1 cC Aauuian. Harc XXll S, 11 ift. | U Sal- 




COMM. !N VKHG. AEN. XI 858-672, 555 

ravo: nara 'uQtritor' pro 'nutri' posuit. iade est e contra "(11 8> 
nox umida, taelo praecipitat. 

661. iiiPPOLYTEN haec Amazonum fiiit regioa, cui victae Her- 
cules baltcuiD sustulit. huius fiHa fuil Antiopa, qitam JViCsews ra- 
puit, unde Hippolytus. hartia aut bellicoaa, aut Martis fllia. gtuK B 
ab Adtille occisa ac mortua adamata est: ut non tiulli vero adserunt, 
cum Acfiille concubuit, et ex eo Caystrum filium edidit, ex quo flumm 
Lydiae ita appdlatur. refert autem aut addita cst pracpositio Ve', 
id est 'fert\ om( mutata pro 'tnfert'. 

662. VLVLASTE TVMVLTv ululalum veteres etiam vocem, quae red-'l0 
ditur initio proelii, diceiant, giiam Graeci 6kolvy^v vocahant, 

664. QVEM TELO PKiMVM DEicis Homericum eat interrogatio- 
nem ail ipsum refarre, qui deacribitur, cum semper sic musae iuter- 
rogari cousueverint, ut <(IS 523> vos, o Calliope, precor, ad- 
apirate cnneuti. aspeha vibqO epithetoii ad officium belli 15 

respiciens, alias incongrue virgincm asperam dicimus. 

666. EVNEVM quia Latina est declinatio, ideo 'ne' accipit ac- 
centum: nam Statius quia graeee declinavit, graeeum aecentum po- 
suit diceus Euneos ante et nunc ante Thoas et Euneou audit. 

667. LOKGA ABiETE hasta abietali: nam arborem pro hasta posuit. ao 

671, 8VFPV80 casuro: nam 'suffusi' equi dicuntur quos vulgo 
incespitatores vocant. alii 'suffosso' legunt, id est praecipiti et iam 
cadenti. 

672. DVM SVBIT scilicet, dum se ad suatentationem ruentis iu- 



* SttttiDB] Theb. VI i33 et 464 



1 poauit] aic apud Ciceronem tn ofGciia (I 35, 88) 'neque ad eiaa qui pn- 
nitur ^quem aut ueibia castigat sed ad rei pnblicae ntilitatem referri' puoi- 
tur pro punit add. Fubricius | oiide EM \\ o om. AS \\ 2 umida] timida AS V^ 
praecipitetj pro praecipitatur actiYum pro paasivo add. Fabricius || 3 fuerat R |j 
cnt om. F H uicta F ^ i auHcipit F || huiue . . . jppolitns (si*c) hab. T || fnit 
<m. F II auChyopa T \ 5 ippolitar F'^ s. v. 662 haec ab acbilte occiaa . . . ita 
eat appellatum T || 6 ut uero non aulli asapTuut r || T acliillea -F || et ezinde 
filinm caystrum nominc T \\ 8 lydia et ita F i| rel rei F y 10 ad v. 663 in marjj. 
refert ant uacat re aut infert aignificat ct ululatum ueterea dicebant q initio 
belli redditur T || nlulare F [ reddat 6 U 11 uitio F | quem G { oao^fhn F |i 
12 DKiciT AS II 13 deBcribitur] {Jl. XVI 692) Ma xiva jicmioi' . . . *alemiav 
add. FabriciuB \\aii F\\ interrogare J.iS' | 17 BYKAEVit F| ne] neu H nou F ' 
10 euneon adit ant^ Ihos AS eanea audieute thoa» E euoeuna audit ante 
thae H enneon audit aute thoaa M eNNCon avdit anthe thoaa F. dws Statii 
versue VI 438 et 464 a Servio laudatos csse vidit F. Schoenim de acc. l. l. 
p. 210 II 20 haata . . . arborem] longa haata longa abiete arborem enim F \\ 
abetata A (corr. a) abiectali H p 31 soffobo Ji: bvffosa H\\ auffosi ASHM: 
Buffoai RF I 23 iacenpitatorea KM: inceapitorea AS interceHpitaterea H in- 
cepitatores F ceapitatoreH Fabricius || Buffoaao F: autFo R suffuao reiigMi. cf. 
Magneri et Ribbeckii adnot. cril. \\ iam otn. F\\ 24 dum ae Bcilicet AS^ dum 
se om. HF \\ inclinat om. HF 



556 SERVII 

clinat. et vult utrumque tanta eeleritate esse perciissutn, ut t 
ictnm putare»: iiide est enim 'praecipites pariterque ruunt'. 
KitTEu nudam. an nihil prolicimkm? 

673. HIS AUDIT AMA8TRVM adiuDglt. 

6 674, BEqviTVR pro 'persequitur' . 

678. ABMis IGNOTI8 Dovia, incouisuetiB: vel ignobitibus, id estt 
non conspicuis. lArvGE Apulo. 

679. PELLis EKEPTA IVVENCO id est loriea: nam proprie loncaj 
est tegimeii de corio, tamquam de loro lactum, quo maiores iii belloT 

io'uti cousueverant. 

680. VAPVT maEss oms hiatvs am^&Mlon; sed meliiis est 'it^enoA 
hiatus'. 

082. AGRESTlSQVE MANVS ABMAT SPARVS bene 'agfestis': naioi 
sparus est rusticum tehim, in modum pedi recurvum: Sallustiaff'! 
16 sparos aut lanceas, alii praeacutas sudes portare, Varro T 
ait sparum telum missile, a piscibus ducta similitudine, qui 
spari vocantnr. atii 'sparns' a spart/eitdo dici putant. 

683. VERTiTVR IN MEDIIS id cst agit: nam graece dixit ava- 
etff('^exai. toto VEUTiCE svpka est sic, Statius de Capaneo et 

20 totum transcendit corpore bellum. 

684. iivKc ILLA EXCEPTVM fraude circumventum, ut <^I 173> 
aemulus exceptum Triton. AGsrinE verso aut conm^so itnpetu' 
stto: aut adversariorum conlatu agmine. 

685. TRAiciT via iactus ostenditur. 
26 686. SiLvia pro 'in silvis': et est archaismos, 

8 nam . . . fttctnm] cf Tarro d. 1. 1. V 116 ] 13 nara . . . telum] cf. Hon. 
p. 655. 19 M. Isid, or. XII 6, 31 Q 14 Salluatiua] Cat: G6, 3 || IS Statdus] Tfaeb. 
IV 105. cf. Serv. «d Aen. VH 784 



S ictDm] inteTenptum J^lj ai^ inbbveu (sk) s. v. nudom nibil proficientem 
ril 4 Khol. ad V. 673 om. J > ] adiuDgit M, om. reliqui i 6 ignotvb i-^Jnovia 
incoD«uetig] nouiter assiitie B [ nobia A .S i incODBuetaa i'' 1 id laxOTis «. d. uouia 
iuconsuetia dcI igoobilibua uon conspicuia 1' \ ignobili F ignobilJB Danid iguo- 
tia Mofoieius [ 7 conBpicuus JF j Apulo] equo add. Fabricius i 9 tegmen AS |{ 
tamquam . , , factum] taoiquam de loro tamquam fnctiun F ] iu bello uvlgo: 
dolo RJIM, om. ASF. foftaase olim || 10 conBueuerant MF: conaueuerat H 
coDsaeuerunt ASK || il ad capvt i. u, b. s. c. amfibolou eat atd meliaa eat iu- 
geuB hiatna et hoc ad terroreni bostiuro fiebat T \ obab F || amfibolon id eat 
hiatus F a. id eut h, ingena Masmdas \ 14 maticulum A (eorr. a) || in medinm 
pedia F 1 16 aut F: et Sertioni libri j Unceis R lacea? M \ praeacutia B prae- 
accutea F \\ eedee F l ad f. 682 tn marg. Vatro aparum taelum miasile dicit 



ducta simjlitudine a piscibus qui spari uocantur 
ulii spajroB a Bpargeudo dictos uoluot J | 18 a^ti 
tis F j CBDOpeo BH | et . . . bellum IIHMF, n 
apectans uerlice bellum AS \ SS sckol. ad loKiii 
inpetu Buo F U 25 arcaBmos li arctumos B il\' ' 
camos S U arcnatEmos] casus pro casn add. D 



nodum lanceae. 
F l asdCTPnrii F \\ 19 sta- 
n* quod toto F: et toto de- 



COMM. m TERG. AEN. XI 673-703. 



557 



687. MVLIEBRIBVS ARHI8 U8HS obtinuit, ut iunuptas 'virgiues', 
nuptas 'nmlierea' vocemus: nam apud maioreH iudiscrete virgo dice- 
batur bt mulier. utrumque enim sexum tantum significabat, ut ecce 
hoc loco dicit 'arniis rauliebribus', cum Camillam innuptam fuisae 
manifeatum ait. item in bucolicia legimus <TI 47> a, virgo in- 5 
felix, cum Pasiphaeu conatat ex Miuoe ante umorem tauri liberos 
suscepisse: Tereutiua etiam mulierem post partum virginem vocat. 

688. NOMEN TAMEN HAVD LEVE PATEVM MANIBVS IIOC REFEKES 

TELO 0ECIDI8SE CAMILLAE inriaio est amaritadjnis plena: nam si 
voluerimus aimpliciter accipere, ut ita sit dictum quetnadmodum lo 
Bupra <^X 830> Aeneae magni dextra cadis, incipit contrarium 
esse superioribus. unde metius est, ut perseveremus iu seusu et ita 
sit dictum: magnam re vera gloriam laturus est ad manes paren- 
tum, quem feminea tela superarunt. 

692. SEDBNTis equitis. saoe eum ex vicino intellegimus esse. 16 
695. INTERIOE Biuisterior, breviore acilicet circulo. 

698. CONGEMINAT hic distinguendum: nam nemo dicit 'aecurim 
vulnus congeminat', sed 'securis'. 

699. iNcmiT HViC figurate pro 'in banc incidit': Terentius 
ego iu eum incidi infelix locum, ut neque mihi amittendi, %0 
neque retinendi sit copia. 

700. APPENNINICOLAE BELLATOR FlLivS AVNi quia Liguria 
maiore parte sni in Appennino est coustituta. Ligures autem omnes 
fallaces sunt, sicut ait Cato in secundo originum libro. FiLivs 
AVNi Aunus acilicet; nam, ut supra <^IX 360) dixiraus, cum dietia 25 
parentibus filiorum nomina supprimuntur, eoa patri cognominea in- 
tellegimus, ut <^IX 358)> Tiburti Remulo ditiasimua olim. 

703. REoinAti AVERTERF. proprio verbo usus est, ut est mos eque- 
stris, id est non sperat fore vi Ulam averteret, 

3 TerentiuEJ 



1 scholia ad c. 687—695 om. F\\2 dicebatur] cingebatiir H || 3 ntrumque] 
nnum AS \\ EiRaificat AS\i 6 pasiphen AM passiphen M pbaBiphen if 8 ^'^- 
ros] filioB i/ II 7 Terentiua] in Hecyra add. vulgo || vocat] 'nam uitiuin eat ob- 
latnm Dirgini olim ab nescio quo inprobo' add. 1) | ad uvLiEBBinvs A. s. i). et 
m marg. maluit muliebribus quam uirginalibus dicere, ut, quia jierpctiue ca* 
BtitatJB uigorem uiuidum proximum ease uiria constat, nomine tnollioria sexua 
nsa fui, nno troiani tnrpiuB uinoerentur T Q 13 cb ilf [ 14 BDperabnnt SH II 
16 ex vicino] ex uicina manu S \\ esae] percuaBum add. I), eed hoc voluit, ni 
falloT, Servius: equitem fwiase Buttn «on aptrte dici, sed ex iis qttae praecedant 
et nequantxur intetkgendum esse. fortasse iffilur equitem poet eaee addenduv 



17 

86 nt] et JC i 



M II 30 
i pati 



. m-nmAS iut om. RHM l 

EHF II cognominiB H cognomine F \ ^i ad 

averteret T Q moB] an moriB 1 \ S9 fore om. F \\ 




5d8 



8EBVU 



704 TBB8ABE DOLOS DJGRESSVS tractare Dt <1I 62> seu ver- 
sare dolos, seu certae occumbere morti. astv malitia: niim 
prophe 'astutos' matitiosos vocamus: unde in Terentio postquatn de 
domino dixit servus astute, ille iratus ait carDifex quae loqui- 
» tur? Cicero ita fit ut tua ista ratio eiiHtimetnr astuta, 
meum hoc consilium necessarium. 

706. DiHiTTE FVOAM td est equi celeritatem, cui fidia, relinque. 

708, VENTOSA FBBAT cvi GLOKiA FKAVDEM haec eat vera et 

anti^iua lectio, ut ^fraudcm' non 'iaudem' legas, ut si 'fraudem' leyeris, 

10 sit sensus: pedes congredere, iam agnosces cui inanis iactantia ad- 

ferat poeDani: nam 'fraudem' veteres poenam vocabant, ab eo fjuod 

praectdit, id qiiod segtiilur, ut <(li 229^ el seelus expendisse me- 

rentem Laocoonta fcrunt, Cicao m ComeUams ne fraudi sit ei 

qiti jwpulum ail conlentionem vocarit; nt ettam in antiquo 

16 cognoscitur iurc. si autem 'laudem' legerin^us, erit sensus: agnosces 

cui icaDis gloria adferat laudem. ^entosa' autem 'gloria' est quam 

(iraeci xsvo6n%iav vocant. 

710. rAUiBVsyvE RESISTIT is ARHIS pedes, sicut etiam illum 
coDgressurum putabat. 
ao Tll. PVKA PARHA tuDC enim primam iu bella descenderat 

713. FVGAX fugiens; oam nomeD est pro participio: non enim 
fugacem po^sumus accipere quem supra <^700^ legimus bellatorem. 

714. FEMLATA •:alce 'colfK ijentTe feminiito. 

715. VANE LtGVS ftut faltax, aut inaoiter iactans: oam 'vanos' 
S4 stultos posteriores dicere coeperunt. inde trectum est etiam in neo- 

tericis: luvenalis <1II 159> siv libitum vano, qai nos distinzit, 

3 in Tenatiol Aodr. I 3. t3 | 5 deero] In Terr. I 11, M ( 1S CiMro in 
Cotmliamt] p. 9M, 34 Ot. \ 33 calre gen. fem.] cf. NotL p. 199, 18 H. | 24 luun 
'Taaoa . . . coeperuot] c£ Gell. XVUI 4, 10 



9 tnvM atii iana II | malitia Dam] alii ianam F | malicia AM \ i qnae 
OM. A I 5 it& . . , tnk um, .ff, Gt . . . tuk OM. if I fiet Cicero \ A meninl enm 
AS, koc omMexUa \ becesuhnm] DM«»anmi it noD «oae «enum F 1 7 nlin- 
tme] Foga id t-st ceterit»s ut iuuenalis etiam tDdicftt illo uemi (VIU 60) 'coiua 
cuaia fnga utte uUoh et primus ia nequore paluiB* aiU. J) | 9 1«)») G. uaa. F 
10 cognOBceB BH | 11 (kJ ruvDM >. r. poejuuo uel dampuum 7 | 12 «t at f^ 
13 lacooaU foerant F| cMneUalis F} tnaAe Fl 1« uocari >'| 15 iorv] Sal- 
Instini in Calilioario 13G, i) 'Hnm statuit ante qoam Biiw fnndc Ikeiet ab 
armii diecedere aiU. D. ki* hmtt «U. Fmbriaut rtt autem tivp*lU)i[e pro em 
fmns lerut gloiwm. 1 leitimua i/ | 17 cAXAAo^Ma S k*im^>»A3 H KCaaio- 
zULs M K«>oAUSM« r 1 18 id eat prdes ti | eti»m] et f | SO kAuJm ad *. Tll 
fl T13 om. Fl m bellaj ia puma AS (camilU in bella a) \ deeceMdentJ csb 
tirooK piotas minim* g»t>Tent paimas aid. F abr inmt | 31 iam if | S3 n ' 
F. evrteei | femiauia] tuwpat oM. JCunnM I 3S inde tiiKtitm " - - 
A$ iotntbHn U hinc tncten M rt tmm r^ i ' 
ncu If I 16 Tano] iu» S 



COMM. IN VERG. AEN. XI 704—722. 



559 



Othoni. quid autem hoc loco 'vtme' significet, sequentia demon- 
strant 'frustraque animis elate superbis'. possumus tamen hic et men- 
dacem verius accipere, quia ait <701)> dum fallere fata sinebant 
et ^my nee fraus te incolumem fallaci perferet Auno: Nigi- 
dttis rfe ferris nam et Ligures, qui Appenninum tenuerunt, la- 6 
trones, insidiosi, fallaces, mendaces, Cato originum cum de Li- 
gur^nts loquerefyir sed ipsi, unde oriundi sunt, exacta memoria 
inliterati mendacesque sunt et vera minus meminere. sane 
st^ito, ut solet, ad characterem dramaticum Iransit: neque enim osten- 
dit Camillam loqni coepisse. lO 

716. LVBEicvs mobilia, fa.llax. 

718, PERNICIBV8 IGNEA PLANTis modo velocibus, alias perse- 
I verantibua: nam 'pernix' interdum velox, interdum perseverans 

signifieat, ut ipse in georgicts i(Ili 229) et inter diira iacet per- 
nix instrato saxa cubilt. ii> 

719. TBANSIT EQVVM CVKSV nunc hoc incredibile ease videre- 
tur, nisi praeraiaiaset in septimo <^80S) illa vel intactae segetia 
per summa volaret gramina nec teneras cursu laesisseji 
aristas. adversa opposita. 

721. <iyAM similitudinis adverbium est; est ct pronomen iam sub- 20 
Uinctivum, quam praepositivum; est et coniunctio, ut cum dicimus 'tam 
hoc, quam illud'. accipiter saxo sacer ales ab alto 'sacer' 
ideo, quia Marti est consecratus accipiter: aut 'sacer' avibua execra- 
bilis, ut ^III 57) auri sacra fanies: aut, qnod verius est, Grae- 
cum nomen expressit: %am Cspa^ dicitur, hoc eat sacer: Cspsvs enim 36 
graece, latine aacerdos vocatur. cur autem graece ita dictua sit, ra- 
tione non caret, qnae nota est sacrorum peritis. 

722. CONSEQVITVR PENNI8 nova laus Camillae, siquideni aeci- 

6 Cato onginum] ii 1 lotd., 31 Fet. ) 12 modo velociliu» c. q. s.] cf. laid. 
or. S 211 

I otbini ^ U ^ animi A animua F ^ ad v. 715 in marg. sin. BQbito iit aulet 
. . . coepieae. uaiiiim pOHsunius hoc loco tueudikcein accipere quia ait aupra 
dam tBlleri: fata Binebant, in marg. dextra xiue quia fallacea ligures suut siue 
qnia fallaci dauiio {sic) filiiiB es. ideo dicit patria.!) artea 7 H 3 veriua Daniel: 
aeriuB F || qoi G [ 4 perferret G \ niBius F, coit. Daniel || 6 de terrie] cf. J. Klein 
lie vita Nigidii p. 25: de terraa F de erra Daniel de Sphaera Masvicius || 
liguerea f || apenninum F apennium f? {| 6 originum II Daniel | 7 Bed ipsi 
Daniel: sed ipse F sed ipaae G Hedia eoni. Mammsenvs ap. lordanum ( for- 
tasae nnde unde oriundi natit | eiauta memoria t. e. eis tetnparibiig qvorum ex- 
acta i. e. satis certa memoria CHt || 8 minua Daniel: nimns F | 9 caractherem 
dramatricum F\ 10 illam loqui primo cepicae T\ 11 &chdl. ad v. Tllt om. F \ 
la instra E inataurato f || 19 iDYKstit. oppasita om. BF. ad ahvrbha s. v. ex 
adnevso oeoiens T [ W nd qvah f. a. s. i'. HimilitudiDis nduerbium quam T || 
aiterum eat om. G \ 34 quodj quia F || 25 ieras F || gereue H iereus religM || 
26 dictum F II 27 quae] qnia F 



560 SERyn 

piter columbara sequitur, ista hoatem praecedit. ipsa etiam avinm ' 
coQipiiratio Bumpta ex contrario est: nam aeqiiius vir accipitri, Ca- 
iiiilla compararetiir columbae. 

72y. BvinvERAT ne vulgari verbo ex Grncco uieretur dicms 'exm- 
& terat', ait 'pedibusque emscerat'. 

724. TVM CHVOR ET VVLSAE LABVNTVa AB AETHERE PLYMAB 

f>«basis poeHca, iH est excessus. 

72r>, NON NVLi.is id est Don neglegentibus: nam litotes fignra • 

est. vult enim dicere: non leviter luppiter intuebatur ista eerta- 
1" inina. idco et adiecit 'obscrvans oculis', id est intente aspiciens: IPlautus 

observato, quam blande suppalpatur mulieri. 

7itO. IN8T1Q4T vociBvs ALAS incitat et inritat ad reditum: 

primum enim est, ut fugere desinant, post ut in hoates impetam t 

faciaiit. 
16 7J11. NOMINE QVEMQVE vocANS per hoc extrema necessitaa in- 

dicatur. beficttqfe id est restituit. 

732. QVI8 METVS dolentia, non interrogantis: id est qualis, quan- 

tufi, qui viVos etiam feminam timere compeUit? unde paulo poat 

'quae tanta animis ignavia venit? femina palantes agit'. NVM- 
so QVAM DOLITVRI id est stulti: stultus enim est quisquis iniuria non 

movetur. et bene 'numquam', siquidem antea saevitiam Mezentii 

pertulerunt nec se ulti sunt. nunc praebeut terga mulieri et ne hinc 

quidcm commoveutur dolore. tum nv.lli tamen 'dotoretn' stwdii aU- 

cuius ardorem et promptani ijloriae cupidilatem vetenm more dictum 
96 tradunt, ai Graeci ndvov appellant. * 

7^. ATQVE HAEC AOHINA Ssixrixag, id cst multitudinem tan- 

t-Hm, boc est mai/nam. 

735, INRITA id est inertia, quae nos nicisei minime valent. 

736. AT NON DJ VENEREH SEGNEfi lateuter hoc dicit: fugitis 
SO mulierem, quia armatu est; alias'primi ad hunc curritis sexum. 

NOOTVRNAQVE BELLA coitum: alibi et siquando ad proelia ven- 
tum est. 

10 Plantns] Amphitr. I 3, 9 | ."11 et aiqiinndoj georg. III 9S 

1 etian)] Bnt«u F \3 est e eontrario F {S comparetar AS l i ad t!r 
HAT V. 8. r. diseirit extrahit niacera. ot ne uulgari aerbo nteretnr dicem t 
ter>t ideo ait eniacerat T'! et gnieco J)amrl\ T etbasia AS ecbiusis R\ 
cUTsiiB It excussim U cDrsi» .V | 8 littores A.S (Uttot«a s) \ 9 i»t«] hoec 
lU lut oniEHviNs r. r. intent« aspiciens T\ obsciirana F\16 aii aiini-iTQvi s. v. 
rvstituit ]'\ 17 orf i^Tis n. s, v. qu«lis quQntns. et est dolentis non intemignn- 
Us T I non OM. F I 18 quil tjuod F | il aote F | 93 bic .1 S (binc a) 1 SS od 
,H i>. s. r. non niuli Uolorciu hoe loco stadii aUcuius ardorem mora 
dictmu aooipiunt T\ dolom f | 86 runuh F\ App«lUnt 0«. JtoiMiJ || 
(» Ii'6ri I 39 staiiii.li / | 30 priniun AS | ftdbac Jtll | 31 ooitum JiUMt 



aii dictict» 

coitns AS quibos ooitm F 



COMM. IN VEBG. AEN. XI T23 



561 



737. CVRVA TIBIA symplioniacoruin. bacchi autem ideo, 
quia apud vetereB ludi theatrales noii erant, niai in honorem Liberi 
patris. Jianc tibiam Graeci aXayiavlov voeani, Latini vascam td>iam: 
et est Bionysta, aim maximc ea saturi tittmtur. 

738. ESPECTATE pro 'expectatis', modum pro modo posuit. 6 
73it. ffK AMOit Bw: sTVDiva per parnnthesin dictum esl; nam ordo 

est ^pomla mensne dum sfMra sccundus arttspex nuntiet'. SECVNDvs 
HABVSPEX pro 'secunda sacra', i(l est prospera: sicut e contrario 
HomeruB (iuvTi xaxav, id est malorum divine, 

740. IN ALTOS^LVCOS illic enim epulabantur sacria iliebus. lo 
mire aittem vovet uostia pro 'ut ad hostiam eanveniafis'. 

741. M0RITVRV8 ET IPSB moriturus animo: nam moritiirus non 
est. quod autem ait 'et ipse', aut ad Gamillam, aut ad Venulum 
respicit. 

742. TVEBlDVS id est terribjlis. in 

743. DERErTVMQVE AB EQVO DEXTRA C0M1'LECTITVB HOSTEM 

hoc de historia tractum est: aamqtie Gaius luliiiH Caeaar, cum di- 
miearet in Gallia et ab hoste raptua equo eius portaretur armatus, 
occnrrit quidam ex hostibus, qui eum uosset, et insultans ait 'cae- 
sar, caesar', quod Galloriim lingua 'dimitte' significat; et ita factum 20 
est ut dimitteretur. hoc autem ipse Caesar in ephemeride sua dicit, 
uhi propriam commemorat felicitatem. est et alia htiius rei kistoria: 
Varro enim eum de sm cognomine disputaret, ait eum qui primus 
Varro sit appellatus, in Illyrico hostem, Varronem nomine, gtiod ra- 
puerat et ad suos portaverat, ex instgni facto vocabutum t 
745. TOLLiTVR iK CAELVU CLAuoR rci scilicet admiratinne. 



d Homerus] II. I 106 || 15 



terribilia] « 



. laiii. ( 



. X 270 



1 c%-hva] cahtv E\ aympbonia chonrni AS sympbonia eorum II M eym- 
pbonia (iiioruin f U 2 honore if || 8 banc Daniel: huic F H plagiaulon F\i dio- 
nisia F jj Sa.tjri Batiiel |[ utuntur F, correxi ] 5 k^si'eciat F\ 6 ad hic a. h. b. 
». V. parenteBiB qaia ordo est plene pocula m. d. b. b. a. n. x | 7 potala O 11 
8 aAHYaFEKf: arvbit:c ASR AVBvsrGx Zf JU || 9 uaNT! s.^i» A naNii KacuN }{M\ 
dinina AS dininao H || 10 enira om. F '^ 11 ad bobtu, s. v. pro »d hoetiam 
pingnem T || vockk F Q 13 moritnr A8 moritaria H \ 13 ipae om. HMF \\ 
16 DiiiBPTVM<ivG lihri I 17 ti-BCtatnm HM I iaina F. InliuB mnittima || 18 arreptiis 
S I 19 DOGset] non est H \ caeaar caeHar RF caeaar ASM cecos ac ce«ar H \\ 
ai ipaa A || epiroeride R emptemeride F || dicitiir .d 6" J 23 ad v. 743 in marij. 
piaeter historiam illam quam de caesare hoc loco mi^morat scruiua &liam etjam 
ioneniinuB ex qna Bimilitudiuem anmpBit uirgiliua, Varro cum de buo cogno- 
mine diBpntaret ait eum qui sit pninus uarro appellatus in illirico hostem 
qaod rapuerat et ad hostea portauerat es insigni facto uoca- 
' J uiut <7 I 33 de offi. J^ II diaputAre F \\ 24 uero F | appel- 
iljrico F hybrico ff || 26 ad suos Commelinvs: ad hob F U facto] 
vocnbulnm om. F momisse nomen •.•oni. Mafvicius, forlasse reelius, 
mcr. Twonetisis interpres || 2tl od ■tuLUTva s, v. rei scilicet admira- 



bnlum 
Jatnr G 
ticato G 



Uone T 



ft(;2 



SERVIl 



748. HiuATVB inquirit, iU <Vn 508> rimanti telum ira /'aci^] 
Tr>0. BxiT evjtat, ut atque ocaliB vigilantibus exit in 1 
qiiitito <438>. 

751. VTQVE VOLANS ALTE RAPTVM Homerica comparatio. 
5 utntm 'alte volans', an 'alte raptum', an 'alte fert ' ? 

750. Lv^rANTEu nosTRo niaffna brcvitate retn descnpsit. 

758. DVCtS EXEHPLVM EVENTVMQVE SECVTI et \irtutem, 
felicitatem: 'exemplum', quod coepit; 'eveHtum", quod prospere. 

759. MAEOMDAB Lydii, ut <Vin 499) o Maeoniae delectal 
10 iuventus. 

760. A8TE dolo, ut <II 152> arte Pelasga. 

7G2. QVA SE CVHQVE FVRENS MEDIO TYLIT ARMINE VIRGO, HAC 

ARRVNS SVRtT ut etiam supra <5d2> dizimus, ita poeta loquitur, nt | 
aliquibus locis det suspiciouem, quod Arruns de Tarni partibns 

15 fuerit: uauique et iu Camillam impetum facit, et cum ipaa rursua 
recedit: quod nisi de socio uoa procedit Donatus etiam dicit, esse 
manifestum signum socium ei fuisse, quod Apollinem Soractis iii- 
vocat montis, de quo Turuo auxilia constat vonisse: licet posait 
fieri, ut alt^rius loci Iiomo alterius loci invocet numeu. item ad 

20 argumentuni vocat <793^ patrias renieabo inglorias urbes: 
quod etiam de hoate procedit. nam snperare feminam unllam oonstst 
esse virtutem: aut q»ia me ffloriari poterat, «" CamiUam earwdem 
parliMm oraiiisxt, ul, pwrf SHpra dictum csi, vuhatur tam imvidia 
licremisse. qnod viris pfot rip iat gloriam et sala HobilitfT pu^uH Catu3^ 

u 763. r^cnn hot estf hlens. 

7l>7. C1RC\1TVM proprie: nam circumire insidiuitam est: unda i 
est aec gregibus nocturnns obambnlat cektah hastam { 



1 «nun^ iMqaiiil] cf. Xoa. p. ssa, 5 M. | X i 
IT M|q. M. I ST aec gt^faw] georg. m 538 



r ental] cf. Stm. p. 2M, ] 



1 W «nuTT* s. r. iMpiirit T | iBqBiritar F, at am M raa | inBiaati F 1 S et 
■itM £| M M». K I i» qniata It im t. ASM. «. UF | ( coap«Mlk>] (/1. 

SnHM) Vk m mv» hci" " 

OQMamti». MtiHt «t «tt« ■ 
MtaM F I —1 BMt O I c < 



LDl 



■. I&l I 



H «he MfCM et «Ito fart medri Tti titm 
AG|»b£A|^et ASl o MmmmI 

VTPM Un, ML f I arf r. 760 n MinTM 
fw Tmw^mmt m6> rftMMr m TmwmmM &m: ^MtripiH Prioc <mt arte M 
«4<U» «l (nwk. m lMtita4HW nt m^ikm 1 n uk «| » dn, «4 AS 
{earr. •) | l& ■» «Mrf rt is tMwlhw Fl «i^ <« .A.s\FI 1« D«ulw «cit 
. . . MT«e<« pmmm M. T | 18 pMct ^5 | B boM attcnM lod ««. J$ 
U «M |«w«dit Jt I pHK»«t aw] praoeM . a^taam ntai iit* ^aik F , 
3t rmrmiam rmxtimm G | M rmfaa* F, cwr. iinirf | » «i tmsvts k c I«- 
ICM ri M awm £| ■wdifctiw F| «t McSnM f' 



COMM. IN VEEG. AEN. XI 748—773. 563 

inevitabilem : unde eat e contra (}\ 224]> et incertam excassit 

cervice securim, id est irifinnam, evitabiiem. 

768. SACER CVBELO nam montem pro nnroine, quod in eo co- 
litur, poauit. et bona occasio ad mortem Oamillae, ut aacerdotem 
maioris numinis eonetur oceidere: per quod quaai exauctoratur Dia- & 
nae favor, iiiterveuiente maioris numinis iracundia. oumqve sacer- 
i/os mt qifia vetus sacerdos: atit cuius etiam maiores sacerdotes fuis- 
sent, qwSius apud veteri^ in sacra quoque succedebatur, 

769. i.oKGE FVLOEBAT vel 'lottge fulgebat', vel 'longe hisignis'. 

770. QVEM PELLIS AENIS IN PLVMAM 8QVAMI8 AVRO C0N8ERTA 10 
TEGEBAT catafractum eiun fuisse signiflcat, catafraoti autem equites 
dicuntur, qui et ipsi ferro muiiiti sunt, et equoa similiter munitos 
habent: de quibus Sallustius equis paria operimenta erant, 
tqaae linteo ferreis laminis in modum plnmae adnesue- 
rant, nunc autem pro linteo 'pellem' posuit, et 'aeneas squamas' 15 
aereaa laminas intellegimus. 'in plumam' vero est in similitudinem 
plumae, ut <VI i2y excisum Euboicae latus ingens rupis in 
antrum, id est in antri similitudinem. aane sciendum quod ipsos 
equites catafractos dicimus: Sallustiua ot aequebantur equites 
catafracti. in plvsuii *plutna esl in armatura ubi lamina in 20 
laminam sc ijidit*. 

772. PEREaRinA FEBRvaiNE ut Hibera, id est Hispana: nam ipse 
hoc alibi exposuit (\X 579^ et ferruginc clarus Hibera. qvidam 
purpuram accipiunt, quod eius prima tinctura ferrugineo colore sit. 

773. SPICVLA TORQVEBAT LYCIO GORTVNIA COSMV Cretenses 25 

11 catafractnm e. q. a.] ef. Luct. Piao. ad Stat. Theb. IV 268 et XI 543 || 

13 SallnstiuB] hist. IV .'.9 D., 17 Kr. D 19 SaUustius] hiBt. IV 68 D., 16 Kr. || 
23 quidam . . . ait] cf. Isid. or. XIX 28, 6 

1 e coutrario F || et] ut Ji y 3 ctbeu H || uam] nuuc F | eo} coelo H || 
5 numiniB] iracuDdia add. AS || 6 favor vulgo: fauore ASEM fauoe H fa- 
bore F II iraciindia om. J.S | 7 aut . . . snccedebatur hab. T \\ quia oin. T '] 
etiam om. T \\ H quoque in nacris T V succedebBntur .F || 9 vel . . . iiiBignia 
Aob. r II louge id eat ualde inBignis T ] 11 autem otn. S l \2 ipsi om. JtH 11 
aniti AS {coir. as) [ 13 equi BH \\ paria] Bimila. A Gimilia Sa patria R 

14 qaael q: A H liuteo ASMF lina R linco H lintea nulgo || lamineia A (la- 
minis a). foriaaee namque Hnteo feFr<?aB laminaB in tnodum plumae adnexue- 
rant. KrilHua vulgatam ncTipturam ita defendit, Ut SaUuslium insoleriter 'ope- 
rimenia adnecterc lamini»' pra 'operimentis adnectere lantiriaa' poeuitte dieeret; 
JDieteehitis 'ferrtis laminii i. m. p.' ablativum, quein gttalitalii voeant gramma- 
tid, esse, lintea a«tem ipsis eiiuis ailnexa dici sibi persiutsif. || adnexaerant] 
pluma . . . Bcindit add. F, quae a SeTvianiB separavi |[ 15 pelle F | aenis F || 
16 est om. F \\ 17 eubois AS i 19 et om. AS \\ flequebatur H^ equites vulgo: 
equi libri, nisi guod aeqni AS. fort. equi catafractos || 20 lamiua Daniel: 
lamen i^^y 21 se indit Danieh Bcindit F\\ 22 ad FHBEaaaii t: «. v. hiepana pnr- 
pnra T \\ ispania F | ip80 F [24 purpuram Mosvicius: purpura F. possis et 
'femigiue' purpura || tantnra F, corr. Daniel 



i 



564 



SERVII 



sagittas Ljcio arcn dirigeb&i: quod etiam, ut supra dixituus, atl 
omatum poni conBuent. 

774. i-ATikicvatem, supra <JQB'} sacmloiem, nt de Hcleno iitmmque, 

775. CASsmA pro 'caasis': nam accusativum posuit pro uomi- 
6 nativo. 

777. PICTVS ACV TVNICA8 ET BARBARA TEGMINA CBVRVM 'pictus 

tuuieaa, pictus crurum barbara tegmina', id est habebat vestem 
pbrygionis arte perfectam. saue armorum longa cJescriptio illuc spec- 
tat, nt in eoruni cupiditatem merito Camilla videatur ease succensa. 
10 782. FEMiNEO inpatienti, inriitionabiii, ut <^V1I 345^ femineae 

ardentem iraeque curaeque coquebant. 

785. SVUUE DEvu es aGTectu colentis dicitur: nam luppiter 
summus est. sancti cvstos sobactis apollo Soractis monB est 
llirpiuorum iu Flaminia conloeatus. in hoc autem moute cum ali- 

IT) quando Diti patri sacrum persolveretur — nam diis manibus eoiisecra- • 
tus est — subito venieutes lupi exta de iyni rapuerunt. quoa cum diu 
jxisfores sequerentur, delati sunt ad quandam apeluocam, halitum ex 
se pestiferura emittentem, adeo ut iuxta stantes uecaret: ct exinde 
est orta peatilentia, quia fuerant lupos secuti, de qua responaum 

20 eat, posse eam sedari, si lupos imitarentur, id est rapto viverent. 
quod postquam factum eat, dicti sunt ipsi populi Hirpi Sorani: nam 
lupi Sabinorum lingua vocantar hirpi. Soraui vero a Dite: nam 
Ditia pater Soranus vocatur: quaai lupi Ditia patris. unde memor 
rei Yergilius Arruntem paulo post comparat lupo, quasi Hirpinum 

96 Soranum. 

786. PiNEVS ARDOR iguis mQC^QttUts- ACERvo pjTa, coacer- 
vatione lignorum. 

787. FRETi piETATE istc quidem hoc dicit; sed Varro, ubique 
expugnaior religionis, ait, cum quoddam medicamentum describeret, 

30 ut solent Hirpini, qui ambulaturi per ignes, medicamento 
ptantas tingunt. 

3 Uo . . . Mcerdoteui] ef. UiJ. or. VII 12, 15 et diff. verb, 451 

1 dirigebant-BHII ut etiam II M^ 3 ad viti s. p. aacerdoti T |l 7 frigia a || 
8 gptictatur HF |{ a cupiditate RF capfciuitatein H | Camilla om. F y ad o&eca 
{ti. 781) qnia nesciebat qnid ui acoidecet T || 10 ut orn. F l ad (ivM tanuek 
(u, 783) cnm laboie, ad tekfobk o. «. ». oportuDitate nacta T || 13 tchol. ad 
avuME D. om. F II uolentit Ati (eorr. a) [ 13 est om. AS (add. a) \\ Hocacte AS \\ 
14 hjrpinomm A^UH acpinoruin F [ 17 alitnm ARIi || 18 etinde R 18 fnernni 
A8 B 20 uiuere F || 21 hyrpieflrani AS bjrpi aorani RM hirpini aorani F || 
23 hirpri uocantur if hirpi uQEiintor MF^ 8arani.i'S|| 23 8aranuB.4S] 24 reij 
.:t JS| uergiHuB i^-llbyrpinum^yyiJf II 26 Baranum J sarianum S || 29 cum] 
fum AS D deacribflre AS descviberetnr U \ 30 nt] at ut J^, inde eo nti 8al- 
mnsim Plin. exfrcit. p. 60 U hyrpiniASMH Hirpi VaTTOnis esse emi. SalmiuiuB \\ 
ignem F 1 medicanteutes U 



COMM. IN VEKCJ. AEN. XI 774-80 



5Co 



t788. MVLTA PRVNA jn ijriiiia. '(iruna' autem quamdiu ardet 

' dicitur: Horatius praetextam et latum clavum prunaeque ba- 

tillum: cum autem extijicta fuerit, carbo Dominatur: Terentiua tam 

escoctam atque atram reddam, quam carbo est: nam 'pruna' 

a perurendo dicta eat. 5 

790. EXVVIAS PVL8AEVE TROPAEVM exuvias oceiaae, pulaae tro- 
paeum. et proprie: nam, ut supra <;X 775)> diximus, de occisis 
hostibua triumpliabant, de pulsia figebant tropaea. 

795. PAETEM MENTE DEDIT PAHTEM VOLVCBES DISPER8IT IN 

AVRA8 bona moderatio Apollinis inter sacerdotis preces et Toluuta- lO 
tem sororis. 

801. NIUII. HOn. NEQVE AVRAS NEC SONITVS MEMOIt haec 

eat antiqua lectio; uamque apud maiorea trabebatur interdum a 
Graeco geiietivus aingularia. hinc est et 'paterfamilias' et 'mater- 
familias', quae duo tantum nomina remanaerunt: nam nec 'huiua 15 
aoraB' dicimus, nec 'huius custodias' secundum Sallustium, qui ait 
castella custodias thesaurorum pro 'cuatodiae': ita enim etiam 
Asper intellegit, licet aiii 'cuatodias' accusativum velint. sane 'pa- 
terfamilias* et 'mate^familias' quando dicimus, 'familiaa' indeclinabile 
eat. si autem 'pater faniiliae' dicere volueriuius, iam non erit no- 20 
men, aed locutio, et 'familiae' erit dativua; nam 'pater mibi est' 
dicimua: Terentius natura tu illi pater es, consiliis ego. multi 
tameu volunt in numero plurali nomen utrumque deeliuari, ut di- 
camus 'bi patrea familiae, boriim patrum familiarum'. 

803. PAPiLLAM EXERTAM nudam. sane 'mamilla' est oranis 26 
eminentia uberis, 'papilla' vero breve illiid, unde lac trabitur. 

805. UOMINAM reginam, ut <VI 397/ bi dominam Dltis 
thalamo deducere adorti. 



I pruna, . . . dicta estj eiacr. Iwd. or. XIX G, 7 || 2 HoratiuB] sat. I 5, 36 ,: 
8 Teraiitius] Adelpb. V 3, 63 || 16 aecmidum SallastiaiuJ hhi. III S5 D., 42 Kr. 
cf. Charia. p. 107, 9 sqq. K. || 21 TerentinsJ AJelph. I 2, 46 || 25 mafflilla . . . 
trahitur] esaor. kid. or. XI 1, 75. cf. diff. verb. 372 



1 inter pranti AS iater pruDam M, et carbooem hoc intereat addms \\ 
2 praetesta HF et om. U fl iiatillum ASR batilam HMF B 3 tftm] qnam H 
uani F I 4 exactam. JC^H atqnej tom ASR \ ad dedeqtb (v. 786) quod femina 
perBe^ueretnr uiros T || 6 eiuviaa , . . tropaeum om. .4S || 7 et ptopriej et im- 
propne S, ont. F | de om. HM \ 8 de pulBiaJ defeeaia H {ged altentm s vian. 
rec. in ras.) defugatJB Omlferb. I\\\ aororisj eet autem homeri orante patroelo 
achille {II. XVI 249) a^ ^fat tviii^evQi . . . fta;i]; c£ dnovift^ai udd J) [\ 
13 NiHLL non post patrum familiarum {Un. 24) liab. f || 13 ert otn. F\\ anUquaJ 
uera jR |{ nam AS H 17 custodiae F | 18 pvo cuHtodia H \\ IS quando . . . fami- 
UaB om. AS || 20 dicimus iam F | eloquutio AS elocudo MF \\ 22 tui F || 
23 dicaB R I 26 brenej unde H, oin. Jf | 27 ot' ' " 

tuentes 711 r^ginamj ruentcm jf {| domiui F 



566 SERVIt 

808. VIBGINIS AvuET sic fuerat consternatus, ufc etiam vulne- 
ratam timeret. 

811. OCCISO PA8T0RE LVPVS bene pastori reginam compurat 
nam regea ipsi pastores vocantur: Homerus not^iva Xaeiv. 
& 812, CAVDAM VAViTANTEM quae timorem indicat: pro 'ipse pa- I 

vitans'. 

814. TVHBrovs modo timidus, aupra terribilis, ut <;742> Ve 
ijulo adversum ae turbidua infert. 

817. MVCEO hinc apparet mucrouem esse cuiuslibet teli acumen. 
10 818. FEIQIDA LETO alii 'telo' legunt et intellegunt 'vulnere'. 

ct quidam labvstvr letu mn 'lelo frigida', sed 'leto lalmnbfr'. alii 
'frigida leto' accipinnt, quia sequitur post 'captum leto posuit capuf.:t 
non nulli 'frigida lumina' tradunt, sdlicet igni caloris extincto, ut el 
contrario (Jl 405]> ad caelum tendens ardentia lumina. 
15 822. i'AETiEi CVRAS subaudis 'coDsueverat'. iiaec ita patve | 

uDum abimdat: nam supra ait 'adluquitur'. 

823. POTvi abaolute, vel pugnare vel vivere: necessaria enint | 
ecUpsis in defectione, quae ex arte non semel posita est. 

826. 8VCCEDAT pvoNAE animus bellatricis ostenditiir, quae nonl 

20 se dolet lucem, sed bella deserere, in tantum, ut nifiil aliud ^mthX 

riens, quam de re ptiblica tuenda, et hellum mandaret, et solum putaretm 

idmeum Tumum qui in eius vicem suceederet. 

828. NON sponte Fi.vBNa non ut supra <499> portisque a%l 
equo regiua sub ipsis desiluit, quam tota cohors imitata| 

26 relictis ad terram defluxit equia. 

829. PAVLATlM BXSOLViT SE coEL'OUE sic in quarto <703> 1 
teque isto corpore solvo. 

830. ET CAPTvu LETo fQ.iviT cAPVT cuvt dicit 'coput' ostcndit op^M 
ram consecralam, vsque dnm solvatvr caput Itomitiis, id cst lihretur;T 



Isid. c 



xviita 



S instat RHMj 10 ulii le kgiuitiir H\\ tl ail loetu s. r. loeto Ubuntntq 
non leto frigida, n. ii. 819 non nuUi . . . urdentia Inmina T || trigjdo F, c 
r!:Xi{| 13 Bcilicet on>. Tl extincto igne caloria T || iguis caloti: /JaiiMi Q 
trti T II 15 echol. ad paktihi c. om. F ]| conBuerat AS \ 17 vel anti: pDgnat 
om. F I ad [■orvi a. «. Bcilicet nel uiuere ubI pugnare. et eat necesearia ellipH) 
quia iiiterrumpebatiir iioz morieatiti T | 20 seA\ Bub F Q g. v. 826 in tantiiqjj 
animiiB bellatncis ostenditur ot nihil aliud quom de re pablioa tuenda d 
et bulliiiii mandaret et Bolnm idooeum putaret taroDm qui in eius tocum b 
caderet T |j moriens] fortasse molienB aut iiibil alind cogitana q. d. r . 
nionena et e. q. s. || 21 putureut F t| S2 qiii om. F || snceiderit F y 83 non] e 
upoDte add. M U 24 disailuit RFi 2G schol- ad r. 829 om. i/3f g 28 ad siaoi.va 
s. V. liberat T | opera conaecrationiii qui dnni F operam consecrari (eo 
tam ego) uaque dum Daniel 



COMM. IN VERG. AEN. XI 808-842, 567 

guod facilius potest morte contingere, sicut supra <|591> diefum est. 
ARUA RELimfExs alii 'arma relinquuni' legunt. Frobus hypaUagen vult 
esse vel amtrarium, ut ipsa relinquat alii 'arma relinqumt' cum 
laude dictum accipinnt, id est illa deciddiant e manilms Camillae ex- 
animis. 6 

831. VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIGNATA SVB VMBKAS Ser- 

vat hoc ubique, ut iuvenum aoimas a corporibua dicat cum dolore 
discedere, quod adhuc esae superstitea poterant: quod etiam de Turno 
dicturus est. 

832. CLAMOE Troianorum scilicet, qui exiiltabant, ct qumuni lo 
anvmi aucti sunt Camilla morienle. 

833. CBVDE8CIT crudelior fit caede multorum. 

834. oMxis coi-iA pro 'totus excrcittis', ut <1I 564) et qtine sit 
me circum copia, lustro. 

836. AT TEIVIAE CV8T08 vel ministra, vel ohservatrix. potest et 16 
pro comite accipi: vel 'cwsto^ mandaforum Triviae, ne inulta Camilla 
moriatur. 

839. uvLCATAu affvctam: 'mulcari* ettim proprie vcrher^ts dieimus. 

842. CONATA LACESSERE TEVCKOs propter illud <;305> belliim 
inportunum civea cum gente deorum. hev autem doloris 20 

exclamatio est. VRrDELE lvisti sypplwivm iuris verbo usus est. 'luere' 
enim debere dicitur qui pecuniam solvit: quad hic ust^^patum est in 
eapitis poenam. quidam kuius Irci longam expositionem tradunt: Yolscos 
a Volscatibus Hylinis originem ducere, ■fexcJytas autem, inter quos Ama- 
zones suni, regionem JUyricam incolere. luisse ergo supplicium Camil' 26 
lam dicunt, quae adversum Troianos arma tul^it, quibus maiores eius 
auxilium constat ttdisse, id esl Pe»thcsileam. 

16 Tel miniBtra e. q. s.] cf. Macrob. Sat 11! fi, 16 et V 22, 2 

2 ad V. 830 ttlii arina relinqunnt legunt. probua hypallasen uult utae ut 
ipsa ie1inqaa,t. alii cum lande aictuni accipiunt id eat illa decidebant e niaiii- 
buB cnm illa iam esset eianimis T Q .1 essu otn. F \ relinquit F || cnui . . . id 
eet] landnnt dictum est f ] 4 cumille F || esaniini F, corr, Masvicius ] 6 aar- 
Tat hoc ubique] ferniit hoc atii quae F || 8 potuerunt F ) 9 dicturUH eBtj idem 
cicero in catone maiore (XX TB) 'iam omnia couglutinatio recens aegre, inuute- 
rata, facillime diuellltur'. et eat hoinGri {II. XTl 866) add. B \ 11 ancti ila-- 
mel: uicti F || 12 multorum] naiu crudus et orndeliH a cruore dicitur add. D \\ 
14 Inatrum F \ 15 s. v. 836 miiiintra nel obBeruana (gie) . . . moriatur camilla 
{sio) T\ obaeruatria f | ad hvl^iaiah g. v. adfectam TJ uvi.tatau debililatam 
FabriciM M. debilitatam damnatam SUphantta H uerberimua F || 20 ad hkv 
Hiuivu t. V. doloris exclnmatio eat hoc loco hcu T || ad LviaTi in marg. aoluisti 
et iuris uerho uaus eut . . . ut penteBilea T [ 28 debere oni. T || 23 huiua . . . 
expOBitionem om. T [| uulcoa FT || 21 a nulcatibus yliniB F ab illiriia T cf. 
I/aupttUA' op. III p. 331, gui Hylieiii pro Hylinig propoKutt. || eiclytaa F es- 
cithis T II aunt amaiionen T | arnafjfonea F 1 25 teligionem F || illiricum F 

jllirioO T \\ 2G dicimt oin. F \\ 27 pontesilea F, corr. Masviciut 



568 



SERVIl 



843, DESERTAE js BViirs 'in silvis coluisse', aut 'in dumis deserta^, 
id cst soli et sine noiris. colvisse dianah peofvit non deam in- 
cusat, aed fatorum necessitatem, contra (jTiae iiec numinis opitulatur 
auxilium. 
5 846. SINE NOMINE sine gloria, sine fama, qmd fortiter fecit: 

vel qma dea vindicat. 

847. AVT FAMAM PATIERI8 IKVLTAE id Bst nec iuTindicatae igno- 
miniam sustinebis: quod etiam Dido dolet, dicens <IV 659)' mo- 1 
riemur inultae, sed moriamur ait. 
10 849, MONTE 8VB ALTO ut <^VI 234^ monte sub aerio. apud J 

maiores nobiles aut sub montibus altis, aut in ipsis montibus se- 
peliebantur; unde natum est ut super cadaTera aut pyramides fierent,, 1 
aut ingentes eoUocareutur eolumnae. 

850. REais nEKCEtiNi quidam ■^destercenii, rege Ahoriginum, koc nO' 7 
15 men fictam putant. avsTyu hoc loco sr^lchrum. 

854. VAKA TVMENTEM plenum falsae gloriae, quam Graed xbvo- 1 
doiittv dictmt. 'vana' auimi 'tumentcm', ut ^VIIl 489) infanda 1 
fiirentem. 

855. cvR imvTT DivEHsvB ABis woM quosi audienti dicat, ut <IX 
20 638^ macte nova virtute, puer. 'diversus' aulem a pugna diversus: 

vel 'diversus', quod fugit quam oceidit. 

856. DiGNA CAMiLLAE PRAEMiA pTo poena: sic in secundo <537> 
persolvant gratea dignas et praemia reddant debita, item 
alibi ^X 881> et haee tibi porto dona prius. 

25 857. TVNE ETIAM TELIS MOEIEHE DIANAE cum iugenti amari^ 

tudine dictum eat: nam ei etiam genus invidet mortia. quod autem 
ait 'tune etiam' ad Niobes numeroaam pertinet subolem. 



1 ad UESEBTAE s. D. H est Boli Hino Dobis T \irt dumiB desertae ego : dubiia 
deaerti F duiniB deeerti Jianiel || 3 conteqiie F i 5 sine fama om. HM |j aioe 
gloria . . . nindicahit («ic) hab. T || 6 nel quia fortitec fecit f || 7 uec inuindi- 
catBB BiiBtiuebie iniuriaDi AS \ 9 iDultae F^ 11 in montibaB] in domibaa M ^| 
IS supra A || paranidi.'a AS (piramideB s) | 13 columnae] lucanna (VIII 695) 
'et regum cinerea esBtructo monte qoiencant, cum ptolomaeorum manes seriem- 
que pudendam pyraraideB claudant' add. D \ l^ adv. 850 qiiidam aboriginum 
regia nomen fictiim putant hoc loco T | un^nNNii G \ dericenu (i de Stercenii 
Daniel de Sterce Maevteius, fortasse cx Augiut. de eieit. dei XVIII 15. tnihi 
ipntm Dcreenmi nomen resUtuendwn essc videlur, ut i» interpres euius scjioltum 
'qKidam putant' formula Hfrvianis odiunctum ek haec fere ecripseril uBKOBitirii 
regia iboriginnm. hoc nomen fittum esi. [ lege F regem Daniffl ) oboriginem 
F (ob ori evanuerunt in G)\ 16 ad iitbtvu s. v. modo aepnlcrum T |I 16 xevo- I 
Saliav Daniel: vevoSoiia Serviani libri (nisi quod vfroXoolia IT), om. F \\ i 
17 ad Visi s. V. DOmen pro aduerbio T, ad v. B54 tn warg. afxoDOiid inanis j 
gloria 3' \ 19 H4DE» F II SO ad diveesvs *. h. d, q, s. v. uel diuerBua a pngn» ] 
nel diuersuB qoiii fugit quam occiderat Tydiuer F\\ 22 raAEMu o«i. .^^|| pco' | 
poena noH edidit Daniel ^ 34 alibil io decimo F\ 27 NiobsB Stephanits: ic~'- ' 
ASRM iuuee R mobia F |I Bobolem ASBIl 



COMM. IN VKRG. AEN. XI 843—866. 569 

858. roLrcRf:» saoittau frroime: qiiia soffittis pennac adglntin4m- 
tttr. TiiHEiBHA propter Amaeonas. et hanc Vergilitts non ita finxit, 
ut Tarjieiam H celeras, sed proprio notHinc videtur induxisse: Graecl 
enim traditnt ufialloq^oQovg ex Hyperboreis, qui et ipsi sttnt Thraces, 
ad Latonam venisse: hanc d Ilecaergon ApoUinem et Diamm educasse, 5 
ut etiant ex cognominihus dcorum, cum iUa Opis et hic Hecaergos ap- 
pellatur, agnoscilur: quod supra -(532^ plmius didum est, 

859. coRNVtiVE INFEN.SA TETBNDIT 'coruu' accueativus singu- 
laris est, ac si dieeret 'arcumque infeusa tetendit': nam horum du- 

, biorura nominum caaus ex similibus vel aynonymiB conprobantur. i'» 

860. COIRENT INTER 8E CAPITA Homerica est ista descriptio. 

861. uAKiBrs Aimris pro aequaliter, vel aequantibus. et licitum 
poetae, nonien jtro adverbiis aut participiis ponere, 

863. TELi siTtiDOREH Homerus ixXay^tv S' «p' o(ffto'g, 

864. AVDIIT VKA ARRVNS HAESITQVE IN CORPORE FERRVM ccle- 15 
ritas iaculantis exprimitur: sic Statius cum iam percussum dixisset 
extinctum, ait necdum certi tacet arcus Amyntae. multi no- 
lunt in medio dislingui propler exprimendam celeritatem. 

866. oBLiTi non nulli Vergilium seamdum vettisiatem hoc vcrbo 
usum tradunt, ut 'obliti' afielTiaavteg, hoc est negiegentes et- contemnen- bo 
tes, pulent: viderant enim perempfum, sed neglexerunt, ergo seientes 
liquerutd, td <(V 174> oblitus decorisque sui et <V" 703> oblitus 
fatorum. alii 'obliti' ubi rdiguerant nesdentes: et est sensus 'obliti 
iUum'. iGNOTO CAMPoavM IN PVLVERE LINQVVNT hene Arruns, 



l ad V. SG8 propter amazones dicit. et hoc nirgilins noinpn dod ita finiit 
nt tarpeiaiu et citheratn sed proprio noaiiae oidetur indmisae. graeci enim 
traduat es hyperUoreia qni et ipai sunt tbracea latonam neniaee et hanc cnm 
latona educaese. et uolncrem afigittajn proprie dixit qaia . . . agglutinanCur T II 
pinnae ^ || ^ amaxonias F || uergiliuB F H 3 terpeiam F || grecae eum tradunt F i| 
4 aiialloifioifovs ego (cf. ^^dcker Goelterl. 11 p. 850): amilloforoB F anulloforos 
Danid ouloforoa Salmagius ad itweripf, Ilerodia Attid p. 19 Opin et Hecaergon 
o«loqgD0OV$ Jf oanciMS II hyperuoreiH F\\ Thraces] trudi F Threoi Salmnsius ' 
& ad Latonam ego: et latitonam F in Latitonam Danid in inBulam Delum 
Salmafrius || hanc et Hecaergou Apollinem «t Dianam Salmasius: hojic et uegon 
hoc est diaaam F hunc Hecaergon Cotnmelinm | 6 cum Salmaaitts: et cura f J| 
Hecaergos Salmasiae: et aergos F \\ 11 descriptio] pandaro foedera insBn pal- 
ladis confundente {II. IV 122) EZkc i' oixov . . . lofn) Se oHrigov add. B \\ 

18 ad AEQviB s, i'. aut aflqualit«r aut aeqnantibus T || 14 l*lay^av S ag ciatoi 
Homerua | diaroi'] aa' oSp.oj»' et (//. IV 125) 1/jrJe pios, ttvfii 3i lily' taxtv 
add, U II 16 FEBavx] t. A vvlsvb fl || 17 amindae Jil aminde II amyndae M [[ 

19 ad V. 8S6 qnidam ohliti intellegunt id est acienteB reliquerunt uidemnt 
enim enm sed negleserant. alii intellegunt uhi reliquerant noscicntes T 
SO tutf\€HcaiiTEC F auEaencaN-rcc G [ coutempnenttia F \\ 21 niderat F \\ sicn- 
tea G H 23 decoreaque F 



570 



SERVn 



qui quasi snfrilei/us jxrmipifis i-sl, faciente iiuiiiinis iracunJia est 
relictus, ut nec sepulturaui pos^et meren. 

868. LEVia ALA levis armaiura seiUcet. 

869. TVBBATi FVGIVNT RVTVLi lioc ad Camillac pcrtiuet lau- 
h dem, qua ainissa turbali ftterunt Rutuli, ei inmutantur fata belloruoi. 

ACEH ATDiAS Hcet acer, fugit tameu. 

870. DESOLATIQVE MANIPLI deserti aigniferi: quod est nimii 
discrimiuia; namque hoc ubique dux praecipit, ut frequentea circa 
ae aint milites, sicut in Sallustio legimuB. manipli autem dicti aunt 

10 siguiferi, quia sub Romulo pauper adhuc Romanus exercitus hastia , 
faeui manipulos iuligabant, et hos pro signis ^erebant; unde hoc 
nomeu remansit. 

872. LETv^qvE FERSSTia pro 'infermiis'. 
874. LAXOS ARCVS non intentoB, aed iam aolutos. 
IB 877, pvLVis hic eorripuii, alibi ■prodnxit -(I 478> versa pulvis 

inscribitur hasta. 

878. FEMiNEVM CLAMOREU iupatientem: uam iam dixejat 'ma- 
tres', per quod muliebrem clamorem poteramua accipere. 

879. ari crnsv portas -Ipotanda etocutio, qnia conseqiiahir 'hos'. 
so sed intella/endum 'eos qui'. 

880. iiiiuKA pra 'ImtUis'. 

881. MiSEEAM MOBTEM quia sequltur "limine in ipso'. 

882. M0ENIBV8 IN PATBI18 acHicet ubi se iam tutos esse credebani. 

883. PARs VLA VDERE poRTAs pavs eorttm ^mi cursu inniperc portas. 
25 884. APERIRE vUM id est dare aditum. et bono locutus est 

ambitu; nam eom portis via et aperitur et claaditur. 

885. ORiTVRQVE MisERRiMA CAEDES qmniani defmsores moenium 
dum hosies petunt, suos feri^ant: aic in secundo ^411^, ubi intulit 
armorum faeie et Graiarum errore iubarum. 
50 886. DEFENDENTVM ideo 'defendentum' et 'ruentum', quia ad 



9 matiipli . . . remanait| cf. Don. ad Ter. i^^un. IT 7, 6 et lEid. ot. XTQl 8, 6 

1 facientia F\ 2 posHit ASF \Z adi.evm a. s. v. id eat leuia arm^nra T\\ 
nrma nia.tura. F^ 5 mutantiiT M mittanler F || 6 atinvb AS a, M, oin. U j 
licet acer A!iItF: armia sciliMt H urmis acilicet acet M B 7 est oni. J' || 
iiimis F I 8 praecepit BF || frequenter F jj 9 te] tm. JIM aigna Danitl | Bunt 
AS\, 10 hastus foeni manipuliit F {| 1 1 iuligabat F | generabant J^ || ^^ reman- 
sit] ouidiuB iu fastia (III 116) 'illa qnidF-m foetio . . . nomina miles habet' 
add. D II 13 inferentis hoft. T \ 14 Khol. ad v. 874 om. F \\ 15 atibi F y 19 l-\-e- 
8VM F II potanda F portanda Baniei, giwd ^uid aihi velil non intcllego. fortoise 
rotuada. ef. Fortunat. ntt. rhet. III 10 p. 137, 10 S. || quia Masvicivs: qni F '\ 
20 aedl malivi et \\ 21 ad umncA s. v. bostilia T \ 2S iam ae F || 24 oil farh c. f. 
s. V. id est iUonim qni cursu irrupetnnt portaa petentea r|l 26 cum om. AS \\ 
et ante aperitur om. F ^ 27 ad ohitvbijvk u. p, «. v quoniam . . . buos feriant 
(sic) T U 28 petunt T: pati ut F | 29 gvaiorum MF {corr. m) 



COMM. IN VERQ. AEN. XI 868-806. 



r>71 



maaculinum retulit, et 'hi defendentes' facit, quod et de feininino 
dicimus: si autem de ueutro toquamur, 'defendentium' dicamus ne- 
cesse est, quia 'haec defendentia' facit et, ut supra <590)> dixi, geno- 
tivus pluralis a aomiDativo plurali luinor esse itou debet. quod ai 
forte minqrem eum aliquando invenerimus, metri uecessitatQ fit, ot B 
incipit iam pathos esae, non declinatio. no»» rmlU erj/o tn his no- 
minihus genetivum comtptum pro integro accipivnt. 

887. LACRiMAHTyM quidam 'lacrimantuni' genetivvm corruptim piv 
integro accipiunt, quia facit 'lacritnantitim'. 

888. PKAECIPITE8 FOasAS in quas quid potest praecipitari. lo 

889. CAECA inrationabilis, quae in clusas ))ortas more arietis 
mebat, id est bellici machinamenti. 

891. SVMMO CERTAMiNE in extremo discrimine, ut supra <-i76) 
vocat labor ultimus omnes. 

892. uoNSTRAT AuoR rERfs gui api>aret in adversis. viukrf. va- ifi 
jriLLAti scilicet quae pro aliena pairia ceddiasc videbal%ir. sane '»t vi- 
deri nan relatam ex pugna, sed tit exempliini virtutis cius viderunl. 

et guidam 'wt vidcre' quasi qucmadmodian viderc; 'uif enim coniuncHo 
modo, non adverbium iemporis esi. aut 'ut vidcre' qucmadmodum illam 
dimiearc {viderant; non enim eam) viderant quando intcriit. 80 

893. TREPiDAE licet trepidae, tamen oblitse »exuB tela iaciila- 
bantur. 

895. PBAECiPiTES aut festinae, aut in mortem ruentea. rui- 
MAEQVE MORi PKO M0ENIBV8 AVDENT nimii doloris eat, ut <IX 492> 
me primam absumite ferro. 26 

896. SAEVissiMVS IMPLET NVST1V8 ut etiam aupra <VI 456> 
disimns, 'nuntius' est qui nuntiat, 'nuntium' quod nuntiatur. Necun- 
dum quod nunc nec de femina, nec de re quae iiuntiatur, procedit 
'nuntJUB': unde multi volunt alium nuntium intelle[^i, Accam vero 
poatea venisae. sed melius est, ut 'nuntius' de Acca dictum intel- 30 



37 nuDtiua eat e 



] cf. Irid. or, X. m 



1 de tm. ASHIZ dlii ASR: nii H diidmuii MFH ». mii.Itib a«cw 
mtM b«tt RJH newwittui fit // 1 iani] etiaiD HM\ paUios] nmiaXjO» R\ia 
his . . . pro iiiti^gro ui". G | niiu>ioibiu F \>i quidaiu a lacrimuiitutu F \ 9 quiit 
fscit lacrimastium poU aoci|iiuiit (Un. 1) hah. F || 10 pusiis] decliuea adil. D I 
quic ASM\ poaait J | 16 eduiliii ad v. 893 kab. T ), 14! uidebatui T: utdea- 
ttir F videtur Daniell sau»; uni, T\ uiderct F uideruut T\ 17 uod fettitu-iu] 
eulicitt adiL J | IS et <]ui'iaiii , . . quaudo iuteriit] nt autetn cotiiuoctio bic eot 
nOD aduerbium ieiDpofia, siai! ut uideruut quemadmodum illa dimitauit. nou 
i!oJm eam pritt-o ulderuQt quajido interiit T | quemadmodum] ut aild. F | caim 
teripiii: eum F cum Diuiiel || IH aduHrbium] modo add. F || 20 viderout . . . 
eam addidi\\ 26 uec du anCf fi^minu] i>oteat Afi, nec om. H de (/ni. HWi9 aliud 
F B »0 porti-a.] pro ea /•' || QCtiitiBet F [ eat om. AtiH | ut om. F 



572 



SERVU 



legamus. uovimits eulm poui aliqua in subaiiditione quae ex aperto 
dicere non debemua, ut <VII 498> nec dextrae errauti deuB 
afuit, cum necesse sit ut aut lunonem, aut AlJecto intellegamuEi; 
item Sallustius prima quae forte venientes exciperet, cum dfl-J 
5 inaidiis loqueretur, quas numeri tantum pluralis esse plus quaid'1 
manifeatum est. 

897. TvurLTVM perite 'Itmultum'; Ua enim dicitur hellum, quodX 



S98. DELETAS VVLSCOEVU ACIE8 faUum est, tantum euim fu- 
10 gerant; sed vim exprimit nuntii, cuius raoa est plus quam Labet 1 
veritaa nuntiare. 

899, ISGBVERE impetum facere, ut ^XII 628^ ingruit Aeneas j 
armis. 

901. ILLE FVKENS ET SAEVA lOVIS SIC NVMIJJA rOflCVNT du- J 

15 plici ratione eum insidias reliquis»e commemorat, dolore nimio ( 
nurainum voluntate; quod utrumque id egit, ne capi poaaet Aeneas. I 
'sacua' aut^n 'lovis numina' per parenthesin dicfum est. saeva. J 
lOViS src NvMiNA POSCVNT Homems ^tog d' tVeAEtJTo (SowAiJ. 

902. oBSESsos coLLES gms ipse obsederat, ne ad urb&n transiUi 
20 Itaberet Aeneas, 

904. APEBTOS paulo ante praecedens tempus a Turno relielos, i 
est vacantes insidiis. 

90G. AMBO AD MVR08 ut tueretur et r<^gnaret Tnmus, nt oIhI 
sideret Aeneas, 

■26 908. FVMANTES PVLVEKE CAMPOS veluti furaautcs caligine pul- 

Teris: ita cnim nehulam excitat pulvis, ut fwmus. 

910. 8AEVVM fortem, ut <l 99) saevus ubi Aeacidae telo.| 

iacet Hector, item <^X1I 107^ nec minus interea materniaJ 

saevus in armis. an iratum? ut <l 458> et sacviim ambobus§ 

30 Aehillem. 



i SallnBtius] hiat. II 15 D.; 22 Kr, || 18 Homerus] H. I 5 

2mHF]\ destra crrantia F || 8 affnit BJtfjl ut om. F | 4 rrimaq; ASllHlfM 
priinoq; F pvima qiii txemplaria itnprcsga puraqae, priujft quae ego || fortelil 
fonte forte F aonte fotte Daniel fronte Masvicius [( exciperent MH || 7 aa ^ 
TiTivuTvM in marg. bene dicit tiimultum quia ita uocatnr bellum quod differri 
nOQ poteat T | 8 diferri F \\ 9 fugenint ASF D 13 armiBJ tm. F, Italis Va-- 
gilius II 16 nnminuai] nimium F || quod] quae F || id EHF: ideo ASM || pos- 
Bit AH II 17 nomina F^ pateDtbeais J*' j| saevj. . . . ^ovl^ post vacantes inaidiig 
Aa6. Serviani libri praeter Hamburgettsem qui schol. ad v. 904 tt 906 omittU \\ 
18 Jt&i . . . |9ovi^ ho aciete f | 19 nd OBaEBBOB o. s. v. quos ipae obsedarat 
ne trauBitom haberet ad urbem aeneaa T || 21 relictua F \ 22 naeantiB F |'i 
26 fumus est F, est del. Maseiciw, possts el ut fumua ease yideatnr | 29 ar- 
mis] fugit add. EH anrgit add. M. utrumq-at Qrtura &c ovroite (v. 913) || ad 
BAsvw s. V. fortem aiue iratnm T || eaeuuB ambnbus F (ambobuB G) 



COMM. IN VERG. AEN. XI 897-915. 573 

912. iNEANT vvdNAs pTo Hnissctii* ct ^ teinptassmt\ 

913. GVRGiTE HJBERO ocoano occiduo, id ist Hispano. Hispa- 
niam autem Hiberiam ab Hibcro flumine constat esse nominatam. 

914. TiNGVAT mvos quidam Hinyuat'* humilitfr didtm accipiunt. 

915. CONSIDVNT CASTRis hoc cst in sua quisque castra digressi. 
ergo aut castra posuerunt: aut ad morem castrorum fecerunt, moe- 
NIA VALLANT hinc probatur quia et qui tuentur, et qui obsident 
yallare dicuntur. 



2 HiBpaniam . . . nominatam] cf. Isid. or. XIV 4, 28 



1 ad iNEANT 8. V. inissent, ctd TKMPrKNT 8, v, pro tcmpiasKcnt 7' y 2 hiHpa- 
nio F I paniam H\A: cid tingvat h. v. pro tingueret 7' y 6 aut castra . . . fece- 
runt hdb, T y adj in 7 || uiorem F || feceruut om. F. fort. conBcderunt U kxplicit 

LIBEB YNDECIMVS INCZPIT LIBEB DYODKCIMVS AM KXPLICIT DE LIUBO VNDKClMO J{ 



5 



SERVII GRAMMATICI 

IN VERGILII AENEIDOS LIBRYM DVODEOIMVM 
COMMENTARIVS. 



1. TVRNVS VT iNFRACTOS postquam Turnus bello defecisse videt ' 
LatinoSj antea semper iufractos: namque ita maior est sensua, quam 
ai 'infractos' valde fractos acceperis. 

2. SVA NVNC PttOMlSSi KEfOSCl quia dixerat (X\ 438> ibo 
5 animie contra, vel magnum praeatet Achillem. 'nunc' auten^ 

pro 'tuttc'. 

3. 8E SJGNARI OCVLis propter il!ud giiod post didurtis cst <^656> 
in te ora Latini, in te oculos referunt. modo a»tem ('signar^) 
signifimri cst, ut guod essd silentio ambiguum oculis confirmarctur, 

10 sine dubio contm a guHus coactus protniserat. vltro aut 'insnper', 
aut 'antequam aliquis exposcat'. et bene diicis dignitatem servavit,. 
ut non ideo faceret, quia guidam reposcdiant, sed sua sponte accende- 
re^ in proeliim. 

5. SAVCIVS ILLE xkt' iioxi^v 'ille leo', id est princeps ferarum! 

15 vel certe vctcri more ad magmtudinem pertinet, ut <X 707) ac velut i 
ille cannm morsu; interdum nobililatetn ^gnificat, ut <^I 3> mul- 
tum illc et ierris iactalus; aut similem dcsignat: Ludlius vclut 
ollim auceps ille facit cum inproviso insidiisque: qtuzmvis 
guidam 'illc' pro se sitperfluum hoc loco pronomen tradunt. 'saucius' 



17 Lnoiliiis] ex libr. : 



. 153 p. 154 Muell. 



1 sehol. ad 
in bello SUphm 
eenet . . . a quilii 
8cat i(l est F || 
jjOBcat] sponte 
digiiitatem ut 
ad proelinin '1 
liab. T\\m 



. videt om. M \ pofltqua 






m. T II 



u« Q 3 Bcciperia ^if ||4 dixit F l 1 utl v. S in marg. ut ^uod 
n coautns fuerat (sic) 2* || S si^nan «ignificari eat seripsi: signi- 
9 amtii|{uam jP j 10 autem inBoper JI aut Buper i^ || 1 1 ei- 
una se ID certamen otfert add. Fabricius | benu seraat ducis 
On ideo foceret quod ipBi repoacebant at;d ma. Bponte accederet 
U duci J-' II 14 cateiocben libri || 16 ueteri mora . . . traduiit 
jum F moraue Masaicius || Bigtiificat om. T || 17 et terris iacta- 
lem] insignem Baehrensiwi H designet F | Lucilius . . , iu&idiia- 
oUim Mtiellerus: olU ii^! cuml eum G | qiiamvia . , . tradunt] 
i boc loco Guperfluum uelint T || pro] per Daniel 



COMM. IN VEEG. AEN, Sll I 



auteiu 'pectua' sauciam peetus habeas, irf <^ 135^ ntidalosqae 
umeros oleo perfttsa niteseit. et bene alia verba iiiterposuit, 
quia 'aaucius pectus' et sonabat asperrime, et inperitis poterat so- 
loecismuB viJeri. et 'sawius jicetus' conffiiic, m quo Turni dolor est. 

QRAVI VVLNERE ' gravi^ id cst forti, ut <458> ferit euae gra- 6 
vem Thymbraeus Oairim. 'venantunC autem 'vulnere' quod ve- 
tutntes fecemnt. 

S. TVM DEHVU novissime, id eat postquam fuerit vulnere ta- 
ceasitus: haec enim leomim natura est, ut niai lacessiti irasci ne- 
queant. movet autcm akma vires suas esperitur: nam arma suut lo 
uniuscuiusque rei possibilitas, unde est 01 99> et quaerere cou- 
scins arma, id est doloa. est autetn 'tnovet arma' etiam translatio 
ab hominibua, qui citnt /lostem petunt, arma movere dieunttir: sic alihi 
de tauro signa movet praecepsque obliium fertur in hostem- 
OAVDETnrE !pe ultionis. et dicendo 'f/nuilet' alacriiatem voluit lconis I6 
exprimere gaudii verbo. ceternm nuJti fe>'arum vl pccudum islc sen- 
sus adponitur. 

7. KxcyriESS ceri-ice toros eervice excutiens: an quos in cervice 
heibet? latronis insidiatoris, a latendo; sed modo venatoris. et 
est Graecum: nam Xoxqbveiv dicunt obsequi et servire mercede, 20 
unde latrones voeantur couducti njilites, moris autem erat ut hos 
imperator et eirea se haberet et eos primos mitteret ad omne dia- 
crimen: unde nuuc dicit latronia telo fisum leonem, quia etiam 
venatores operas suas locare conanerunt. sic etiam dicti qui drca 
vim suiU, qmd ut miliks stmt eum ferro, aut qttod latent ad insidias 8s 

9 haec . . . aequeant] cf. iBid. or. XII 2, 6 14 sigQft] georg. III 236 || 19 
LiTBciinB iniiidiatoria e. q. b,] cf. Paul. Fest. b. v. latronea, laid. or. X lO^ et 
diff. verb. 340 



1 pectns id est aancium M || gaucium pectut om. i*' || 3 Bolycismas F \\ 
6 gtavi] granidi F ] 6 thymbraeua M: thjmbrBUS Alt bymbreua B tyrobre- 
auB F I OBirim Jf: oairin ASJfM, rnn. F | ad venantum t. v. qaod uenonteB 
feceruat T\ 8 Tuluere laceasitua] uulneratua F || 9 laceBsitil laesi ASF\ ne- 
queant] id est irritati et provocati add. Slephanus\ IS trauBlatio eat ab homi- 
niboa . . . iate sensua apponitur hah. T \ 13 hoate F [ tliciwtut armft mouere T || 
dicuutur] dns F || 14 praeceps . . . boBtem tm. T || 15 oavdgtuve] gaudet autem 
T \ leonea F || 16 ceteram i^ || 18 orf tokob s. e. eminentia cmuslibet rei tori 
ilicnntur T || 19 ad ij.tbonib s. v. H in marg. uenatoria. et a latendo inBidia- 
toria accipe proprie dictum. dicebantur etiam latrones qui circa caueas specta- 
baot quod ut militeB cum ferro esBent latentes aut quod laterent ad insidiaB 
facieodai T | 20 lux^ivsiy dicunt] latrone (latronem S) ueindicunt AS AAiiAce- 
Riu dicunt U lathaae uidicnnt 11 latronone dicnnt M latereuein dicunt F \\ 
obsequii I^||mercedem JSfl|| 21 autem] enim AH^ 23 dicitur /i || 24 locari 
M I consueaerant F || etiam om. F, e Turortensi add. JJaniel Q qni circa caueaa 
snnt dicti F; dicti transpoauit Danicl, circa viaa ecr. Masviciue. cf. Feal. Puul. 
s. t. lalrones et Isid. or. X 159 || 25 sunt {atite cum) ego: atent Daniel, om. F \\ 
lateaut Danicl \ ansidiaB F 



576 SEBVn 

faciendas. ergo ex eadem similitudvne 'lalrmem' hic venatorem acci' 
piendtm, guia et ohsidet saltiis, et cum ferro est. sane 'latronem' ve- 
natorem quis ante hmic? Varro tamen dicit, hoc nomen poase habere 
etiam Latinam etymologiam, ut latroues dicti sint quaai lat«rones, 
G quod circa latera regum ^uot, quos iiunc satelliteH vocant: una ta- 
men est sjguificatio, licet in diveraa etymologia. Plantua in Pyr- 
gopoliniee aperte ostendit quid sint latrones, dicens rex me Se- 
leucus misit ad conducendos latrooea. idem in BacchidQnis 
<[20y exsecutus est, miUtcm latronem dicens, suam qiti auro vitam 
10 venditat. 

8. IMPAVIDVS FRANGiT TELVM Lucanus <1 212> per ferrum 
tanti securus vulneris exit. FEEMIT ORE CRVENTO fremit, 

licet 09 habeat auo eruore perfusuDi. sane ipsa coiuparatio exitum 
oatendit futurum: nani etiara Turnus ruet iu mortem, ferocitate con- 
15 pulaus: sic in quarto <^69> iudieat fiiturum regiiiafi esituui, dieena 
qualis coniecta cerva sagitta. 

J). tjLiSCiT crescit, f:t latetiter: unde et glires dicti sunt, quos 
pingnes effieit somuua. vdiTFS 'gliscit' iitcremento ignis ponebant: 
bene ergo hoc verho utitur, de quo ait <3^ itltro inplacahilis ardct. 
20 10. TVBBiDVS plenua terroris et perturbationis. aane notan- 

diim 'ailfatur' atqQe 'infit': nam iteratio est, qua frequeiiter est usus: 
licet iion nulli dicant, temperare hoc interpoaitam coniQnctionem. 
et hic habitum futurae orationis ostendit. 

n. nvLLA tioRA m TfRNo i>lus est 'in Ttmio', quam si 'in me' 
26 dixisset, ut <^ 48)> et qtiisquam numen Ittnonis adoret praC' 
terea. ct lonum principium eitis, qui (iri) siispidonem timiditatis in- 
ciderat. eeteactent repetant et revolvant. 

12. lanAvi AENKALAE Qtit 'Aeneadoe' pro 'Aeiteas', aliud per aiiud 
^gnificavit: aut 'Aeneadae' non Aeneas; quasi contra omnes pugnattirus, 

S Varro] cf, d. I. 1. VII 52 || 6 Plautua in Pyrgopolinice) mil. gl. I 1, 76 |l 
17 auBvir creacit e. q. aj cf. Non. p. 22, 2(1 M.; Luct. Plac in Stat. Theb. 111 73 
et VIII 765; Isid. or. XJIa, 6 || 24 pluB eat . . . dixieaet] cf. Don. ad Ter. Andr. 
lil S, 29 

2 obaidet Daniel: hocaidet F \\ latrooDm i*' |{ 3 lioc nonien et latinum pagae 
baheve etyraoiogiam i*' [ 6 est <m. i^|| iu om. M || plaiitis Fl piacopoliniuB B 
piscopolynicae H pjrgopoljnice MF \\ 7 rex . . . latroneB] om. 11, nam rei 
me celeucua me opere orauit maxime ut ei ailconducerem latronea et conBcri- 
berem F H 8 bacoidibuB F || 12 oa] hoa F || 13 ano] proprio Fi 14 ruit F 11 ■ 
1 B roginae ot». F H esitium H ( IB pinguis !• H effecit U \ fnrt. in inctementn || 
19 fort. utitiar ile eo, de quo ait | 21 iteratio] ternaute .F|| 23 temperare BF: 
temptare A8 temptrare H discrepare M^ iS ad tvbiiihvii i. «. v. plenua tef' 
roria. et habitum futurae orationie oatendit T|| Sl ad in i: s. v. pliid eat qnam 
ai dixieBet in me . et bonnm principiiim ilHuB qui BuapictQueni tiraiditatia iii- 
cideiat T || in Turno ego: in oni. F || 26 in add. Maaviclm || 28 iukavia F I; 
" 8 ff [| per Masvicius: pro F 



COMM. IS VERG. AEN. XU 8-15. 



rjTT 



13. CONQREDIDR hypocrists esf, (ut) exprimatur: id est qmd fla- 
gitatis. sic Statiua, ubi PolyDicen oblique iuducit loqueutem uou 
me ullius domus auxia culpet expectentve truces obliquo 
lumine nati: unde etiam supra <^3> ait poeta se signari oculia. 
qui^m sane a 'nulla nwra in Ttirno' usgtte ad 'pepigere recusent' 6 
itmgmt, ne, si distmctio intercesserit, langwscat sentcniiae color. 
voNCiFE FOEDVs wi est conc^tis exple verhis. concepta autem verba di- 
aintur iurandi formula, cptam nobis transgrcdi non licet: nam et sar- 
imatores condpere dicuntur vestimenta, aim e diverso coniungunt et 
adsuunt. lo 

15. DB8ERT0REM ASiAE ut -(Vll 359> esuHbuBne datur du- 
cenda Laviuia Teucria? unde est praemissa illa excusatio et in 
tola Becumli oecouomia, et iu quarto, ubi dicit <340^ me si fata 
raeis paterentur ducere vitam auspiciis et spoute mea com- 
ponere curas, urbem Troianam primum dulcesque meorum IQ 
reliquias colerem. sane 'aut }iac Dardanium dextra sub Tartara 
mittam' ponenda est mora, ut postea inferatur 'desertorem Asiai^; po- 
test enim videri non ita instituisse Tumm orationem praedicto 'Dar-, 
danium', ut inferret 'tiesertorem', sed 'regem'; verum ubi propius 
accessit, intellexisse hunc honorem nomini eius non dandum, ilaque com- so 
mutasse el contumeliose 'desertorem' dixissc. sedbant spectentqve 
LATINI ductus eat, ut diximus supra <^XI 434): pollicetur euim se 
singulari certamine dimicare velle, cum nolit: nam dicens 'sedeant 
spectentque' latenter eos ignaviae at^uit, quod solus, omnibus qui- 
eacentibus, dimieet: quam rem plenius sequens iiidieat veraus 'et 25 
solus ferro crimen commuue refellam', id est coiiimune iugae ac 



2 Statina] Theb. 01 37G | 23 i 



. ftrguit] cf, Don. a.l Tor. Ad. IV 5, 3 



1 jpDorisia F || tit add. Maseieius \ est om. Baniel | 2 atatiiia aub jpgioli- 
nicen B etatiua auiij poljcen U ntatiua ubi iioUjcen F || 3 ullusi AS [ aiiaia F , 
ejpeotentque M expectenue H eipeteotwe M j 4 limitie It |[ nati] laatreB j4A' ; 
5 a om. G II 6 dietitiRtiD F H InngueBcat GommelimiS: et langaeBcit f H ad t-KH b 
s. V. quibua completar foedna T ^l ad concipk f, s. t). et i» marg. scilicet con- 
ceptia exple nerbis. coucepta aatem uerba eunt iurandi forniula compoaita 
qoam nobis transgredi uon licet. uude concipere aarcinatorea dicuutur cuin 
ediuerao ueatimcnta coniungnnt et asauunt T || exple om. F 'i 10 udaunt F \\ 
11 A8i,Ui:] exulem add. M | 1.1 quarti E \ ifi ad MrrTAsi i» marg. hic poneudu 
eat diGtinctio. ur)n iftm ita inatitiiit oriitionem ut po^t dardanium intiilerit 
desertorem aed regem. iierum ubi propiua acceaait intelleiisse nominc tamen 
regia iodignnm T || 17 poatea Danieh posaunt f 1 18 praedictor F || 20 nomiui 
ego: nominia F | 81 contumeliaae F contamelia G \\ 22 ductaa . . . eupra] in- 
uidioae nam aenaua est ductus eet ut diximus supra aliis F ex Ma invidioae 
ad aedeant maxime pertitiere videtur. ef. ad Aen. XI 460. nam senBua est alius 
(sto enim seribendum puto) ut duotua est qtiid sihi velit intellegatitr adscripia 
eSBe suspicor. invidioBc dictum eat ut diiimiia eupra Maseiciuii H ductue] dictuB 
II K 23 diceuB] cum dicit F | 25 plauiua JfF piua J/ sepius h \\ 26 comrau- 



DT8 SERVIl 

timoriH dedecuB solus meis virtutibus conprimam. alii 'crimen coM 
tnune', id est omnium Lalinorum. et 'crimen' ait quod Troiani mU 
Italia cimsederunt. 

17. AVT iiABKAT vicTOB vitavit proplcT omen pessimum verbum t 
& se, qiiotl de Aeriea dixerat 'ille me in Tartara mittaf ; sed ait 'i 

CKDAT J.AVISIA ooifivi/x ut (^XE 321)> cedat amicitiae Teucrornm 
id est in praemium victoriae concedat. 

18. SEDATO COEDE quift de Turno ait <10> atque ita tur^ 
bidua infit, et qnalitatem orationis praedixit. 

10 19. o PRAESTANS ANiMi et 'pfaestans virium', et 'pracstan8>i 

viribus' diciuius. sane magnae moderationia est haec oratio: 
et laudat Turnum quasi virum fortein, et tamen eum a Bingulai 
eertauiine dehortatur: dicens euim 'praestans animi' latenter osten-a 
dit, eum inferiorem esae virtute. 

lli 21. EXPENDGRE cASVS ue ex abrupto de eius virtute desperarefl 

videatur, casuum varietatem se timere commemorat. 

22. 8VNT TIBI KEGNA PATHIS DAVNi svNT OPPiDA argule neg 
illi siia rei/na, dicens ei esse alia, ut haec malil Tumus qtiae sua vi 
lutc quaesivit. sensus ergo est: si propter regiium dimicare diaponis^l 

20 habea patemum; si propter gloriam, multos virtnte superasti. qnodia 
autem dicit 'nec non aurnmque animusque Latino est' varie espo- \ 
nitur. uamque alii dicuut: habes regnum paternum, habes oppida; 
etiam a me habes aiirum et promptum animuni ad danda ( 
praeter filiam: ul de se Latinus dixisse vidcalur de auro, propter Uhid% 

25 <^XI 213) praedivitis urhe Latini. aiii vero sic intellegunt: 
propter opes et uicorem dimicaturus es, haec non solus habeo; cui-l 
cumque enim Latino et>t et aurum et animus promptus in generumjj^ 
ut 'Latino' non de se dicat, sed 'cuicumque de Latio*. 

24. LATIO ET LAVRENTIBVS ARVis et in civitate, et in omiil| 

«0 regno Latinorum. 

1 dedecuB] deduutua 11 cedeoai f liolia K12 ttoiam f I * od . 
i^. r. nolnit uerbam dicere proptvr omen peaBimiim d« sv qnod . . . mittat sed.1 
bab«at uictos T ^ 6 ad csuAt u. c. s. v. lu pmeniiuin uictoriae conced&t T |l 
9 iofit} pro decoro aetatis inducitur Beroio. hoc eat qaod pra^cipit Boratins4 
iii arte poetica (114) 'intercrit multum Davusne loquntar an heros, matumsne i 
senei: an ndhuc Borente iuventa ferviduB' mlil. Fobneinal 10 ismo H \ viriatn 
et pmeRtuis ow. ASU || viriuml niribad F| II viribuaj nJnnm J" | 13 praedtaas] 
pmecantia f \ 14 nirtutem Hl'' | ad c. 19 cum haec didt ostendit aollicitodi- 
n«m BUAm et beninolentiam circa illum. et landondo nirtutero etiiB ad audien- 
dum eum reddit Mqniorem. ideo mollioribna principiis intipit ■uadcre. 'inaenis' 
Kutein Hxquitito uiTbo asUB eat id i»8t inconaulloe aetatis. et hoc attendeadum 
(^nia non ilixit ruroviB Bcd fDroci uirtute, uam et disit quod aoluit et aenten- 
tiani molliuit T | IT lU-gat» nrgkt . . . iinaesivit hab. T | IS alia ease T \ H 
rcgnum . . . habtMs om. F ( Sl proeter] proptor F | 36 jiraedioiciis F | uri~ 
ncut f I S6 dimicaiurae es] dimicaiv nis li <liiDic»toni3 /f | S8 ciiiqae Um 
Vi ttiiis M \iuom. F\ ciuitatibas A:in | io om. X * 



OOMM. IH VBRQ. AEN. Xll 17—33. 



579 



NEC GBNVS INDECJ0HE8 quia iste regis fiHam petebat. cst 

autem elocutio fii/urata de Graeco, £vaxw°"^S t^o ysvos- sine me 

lEC hoa loeo intelleginius, Turnuin dolore vuluisae in aliqua verba 

prorumpere. havd mollia fatv id est vera: nara aapeta simt 

quae cum veritate dicuiitur; falsa enim plena aolent ease blanditiia. 5 

26. ANIMO HAVRi omni intentione percipe. 

27. NVLLi VETEUVM sociARE PHOCOEVM«generaliter dieit pro- 
hibitum ease dari Laviniam cuilibet Latino, ut Turnus solacium 
aliquod Labere poseit doloria, 

28. DiviQVE HOMiNEaQVE propter Faunum et vates. lO 

29. viCTVS AMORE i'vi Iioc est propter te, propter tiium amo- 
rem. sane inter 'tui causa feci' et 'tna causa feci' haee discretio 
est, nt 'tui eausa' tunc dieamuSj si aliquid ipsi ad quem loquimur, 
praeatiterimus, ut puta 'tui cansa te defendi'; 'tua' vero "causa' 
tunc, cum alteri aliquid alterius contemplatione praestamus, ui piita 15 
'tua causa hominem tuum defendi'. coonato SANgvine quia 
Venilia, mater Turni, soror est Amatae. 

30. viNCLA OMNIA RVi'i et religioms et foederia. 

31. i'ROMis8AM EEIPVI GENBRO verum est: nam Aeneae per 
legatos promiaerat filiam, cui postea intulit bellum. licet raulti di- 20 
cant, ante eam Turno fuiBse promissam: quod falaum est. nam 
Latinus iiumquam eam est Turno poltieitua: nam nec Faunum eoii- 
suleret, si eam Turno ante promisisset: sed tantum eum esse gene- 
rnm Amata cupiebat, quod etiam legimua -(Vn 56^ quem regia 
couiunx adiuDgi generum miro properabat amore. 25 

32. QVI ME CASVS excuaat Turnum, ut non ipsius eaae yideatur 
quod victua est, sed suum, qui ausus fuerat contra generum bella 



PRIHV8 praeeipuus, ante omnes. 



3 hoc loco . . . prorampere] ef, Doq. ad Ter. Hec. V, I, 18 

1 MRc sor.vfl wnmioRvs II j petebat filiam rogia i*' || 2 otri^fiovfe Daniel, to 
fBVos Masvidut: «srjiosec MCdTOM FJ 3 dolore] Bolere H dolorem i'' j 4 vata 
M II nBtn . . , dicnntnr] non aspera Bed quae oum ueritate dicitnr F. ad havu h. 
s. V, id eat nera aspera quia iIIbi uera suut interdum quae cum asperitate di- 
caB T II blanditiis] baec enitn libeuter audiuntur, illft uero grauiter; binc Te- 
rentiua {Andr. l 1, 41) 'obEeqaium amicoa, Teritafi odiuin paiit' add. Fabrieiw» | 
8 dare F || solatinm lihri || 9 poaaet AS t doloria] qaando Latiuum Deminem 
praeferri sibi videat add. Fahricivs || 11 te proptor om. F Q 12 tQi] tua F \\ 
et tna causa feci otii. B || tim] tui M || hoc interest F |[ 13 tui] cui It [ cauaaj 
eii F \ tune F || dicamuB] tni cauaam fecimuB add. F 8 ai aliqjiid] «i ali om. F\ 
ipae adqne loquitur J7|| 14 cauaa te] cam me F \ 16 cQmplatione Jf 1 16 tiii 
caasam M tua cii F || SO flliam om. F || 23 eam om. F l Turno . . . si eam 
om. H II 28 aed . . . cBae oiii. E, aed um. F \ 2« uideatnr eaae F || 27 fnerat] 
GBt F, om. H II contra om. F 



A 






580 



SERVII 



34. 



5emel, 






cisus Mezentiua: 



ADSciRE FABATvs bene non adlecit guos, ut lcvaret I 



BIS MAGNA VICTI PVGNA ; 
itermn, cum interiit Camilla. 

35. REOALEST pTo 'colmt' : 're' enim superflua conposilio est va-bL-l 
aut 'recalent' iterum ealmit, quia dizerat 'bis magna victi pugna': 'n 
5 enitn iterationis obUnet vicem. et bene nccessarium cum actu refert. 
30. ALBEMT uBnrpavit verbum 'albeo aibes'. 

37. msANiA MVtAT iiisaiiia enim est illuc reverti, unde yix ] 
evaaeria. 

38. socios sfi 
10 tnvidiam. 

39. TOLLO finio, removeo, ut <VIII 439> toUite cuneta, inquit, | 

41. FOKS DiCTA EEFVTET pareuthesis, qu<mi dissimulatio vel re-\ 
motio, plena abominationis, 

42. NATAM BT CONVBIA NOSTRA PETEMTEM illiquiasimUUl «Ilffl 

15 est eum morti opponere, qui tuam adfinitatem exoptat. 

43. KESFICE BES BELLO VABIAB ne eum iguaviae videatur ar- ,1 
guere, admonet etmi caauum, ut supra <^20 atque omnes me- 
tuentem expendere casus. 

44. MAESTVM PATKIA ARDEA LONGE DIVIDIT 'lotlge maestum', 

20 id est valde maestum: nam 'longe dividit' non procedit;' non euim 
Ardea a Laureuto longo vaSde dissidet spatio. 

45. mvDdVAnVAM nequaqmm, quia sitpra <3> dixerat ultro in- 
placabilis. 

46. AEGHESCITQVE MEDENDO inde magis eius aegritudo cresee- 
26 bat, unde se ei Latinus remedium spurabat adferre. 'medendo' 

autem dum ei medetur: uam gerundi modua est a passiva signi- 
ficatione. 

47. VT PRIMVM FARi POTVIT nimius enim dolor et iracundia 



1 oiB iN AGuiNA R |{ semel occbo mezentio F\ 3 ad bkc&lent s. ii, aut re 
uacat aut iterum caleot quia dixerat biB magDa uicti pngDa T \ i quia . . . 
vieeni] diierat qiiainnis magnae uictae pugnare enim iteratiooefl optinet niceiu F 
dijerat magna quod victi pugna re enim i. o. v. Daniel || 6 cum aotum cefert 
coni. Barlhius ad Stat. Theb. IV 67t, addtns 'id est denvo eutidem acfum pro- 
ponit. dimerat emm "bis magna eicti pugna''. || 6 schol. ad ai,iient om. f || 
7 8- V. 37 Iloc dicit qaaHi ad uolDntatem eius bellatn redintegretar aut ceite noa 
&cio quod dii uoluot T || infania eiit emm uti<le uix euaeeris illnc reuerti F \\ 
9 bene . . . iovidiam h(A. T || 11 remotio Afoautcitwr remo F|| 15 opponere R: 
ponere RM prodL-re ASF tradeie cxemplaria pltraque || iofirmitatem F \\ 
exoptatj aupportat H eioptet JlfF || 20 id eat valde maestum em. M | nam 
om. F II Sl loQge liMF \\ 33 luviiQVAHqvAM F J quia diierat Biipi-a ultro inpla- 
tabilifl ardet 1 [ 24 gis {dc magis) . . . Amatae gratia (n. 67) om. F || SS mede- 
tur] et medicina aiFertur add. Fabricivs [ gerendi A.'^ geruDdiui M || 28 nimis 
AS (nimiua s) hiDiiuua R U euim om. B \\ et M: iiel ASR, om. H || iracundiae 
R, ei omittens 



COMM. IN VEUG. AEN. XII 34-66. 581 

ei intercluserant vocem: sic de EuanJro <(XI 151> et via vix tan- 
dem laxata dolori est. 

48. QVAM PRO ME CVRAM GERIS HANC PRECOR OPTIME PRO ME 

DEPONAS bis quidem ait ^pro me', sed diversa adfectione: namque 
hoc dicit: quam pro salute mea soUicitudinem geris, hanc pro mea 5 
fama et gloria quaeso derelinquas; vir fortis enim gloriosam mor- 
tem praeponit saluti. 

50. DEBILE FERRVM sic iu secundo <(544> telumque inbelle 
sine ictu coniecit. 

51. NOSTRO DE VVLNERE quod nos inferimus: et dubie est locutus. 10 

52. LONGE ILLI DEA MATER ERIT contra illud ^sed matris 
auxilio utitur*. 

54. NOVA SORTE id est magna: nam novum non est quod fuerat 
ante promissum. magnam autem sortem vocavit singuiare certamen. 

57. PER SI QVIS AMATAE TANGIT HONOS ANIMVM si, quia te 15 

regina rogat, tuam commovet mentem: sic in septimo <(401^ siqua 
piis animis manet infelicis Amatae gratia. 

59. IN TE OMNis DOMVS INCLINATA RECVMBIT totum digessit ante 
per species, ct sic se contulit ad generalitatem. et est a ruina translatio. 

60. MANVM COMMITTERE TEVCRis ab omni cum bello, non tan- 20 
tum a singulari certamine dehortatur. 

62. ET ME TVRNE MANENT mire agit: nam quia scit virum fortem 
suam mortem facile posse contemnere, deterret eum, dicens se simul 
esse morituram: ut qui periculum non timet, formidet invidiam. 

63. NEc GENERVM AENEAN cAPTivA viDEBo mire ct fidem Siuzm et 25 
stiidium circa Turntim exprcssit. 

64. ACCEPiT VOCEM ordo est: accepit vocem matris Lavinia, 
flagrantes genas lacrimis perfusa, id est lacrimis genas perfusas 
habens: Statius et gemitu maestos imitata parentes. 

66. IGNEM SVBIECIT RVBOR hypallage est pro ^cui ignis animi 30 



29 Statius] Theb. III 200 

1 sic de Euandro ovi. Jl Q tandem] uoci add. -4.5 || 2 laxati Jtf || dolore JB j' 
7 saluti] Lucanus (IX 275) 'cur non maiora mereri qnam uitam ueniamque 
libet' et Cicero 'antiquiorem mortem turpitudine haberi' add. Masvicius || ad 
PAcisci {v. 49) adipisci. et hic turnns agit per statum compensatiuum T ii 
9 iactu R II 10 ad de vvlnerk s. v. sicut et de uuhiere aeneae ^ || 11 ebat B, j, 
12 utitur] unde est (107) 'maternis saevus in armis add. Fabrtcius \\ 15 si qui 
ante AS (si quia te a) si quod te M \\ 16 regna S \\ commonet J^ || mentem] 
et si quem honorem habes amatae add. M [| 18 tantum B \\ 19 et] haec S \\ 
ruina] roma M \\ et . . . translatio om. F \\ 22 ait E || 23 suam uirum fortem F, 
mortem omittens j| contempnere BM \\ 25 mire . . . exprimit (sic) hab. T || 28 fla- 
grantes . . . habens] flagrantes perfusa genas lacrimis perfnsas F || perfusas] 
sparsas A8 || 29 Statius om. 11 || gemituque meos aequasse parentes Statius 
30 ROBVR B II cui om. F 

38* 



582 SERVII 

subiecit ruborem'. movebatur autem, intellegens se esae t^tomm 
causam malorura, sicut supra ipse <[XI 480^ causa mali tanti, 
oculos deiecta decoros. 

67, VIOLAVEBIT OSTEO si QVIS EBVR Homeri comparatio, unde 
5 et 'violaverit' transtulit: ille enim ait lif^vij. 

68. MIXTA RVBENT VBl LILIA MVLTA ALBA KOSA aut ubi multa 
alba lilia permista rubent rosa, id eat rosae cooiunctione: natura- 
liter enim omnis candor vicinum in se trabit ruborem, 

70. ILLVM TVRBAT AMOR iiivenit occasionem, qua Turnus magis 
10 moveretur in bellum. 

74. NEQVE ENIM TVRNO MORA LIBEKA MORTIS duplex hoC loCO 

est expoaitio. aut enim ordo est: ne, quaeso, mater, ne me lacri- 
rais, id est tanto mortia omine, proaequaris, ad duri Martis certa- 
mina proficisceutem : neque enim Turno mora libera est non eundi 

16 post iam promissum singulare certaraen. aut certe hoc dicit: noli 
me, raater, ad bellum euntem ominosis lacrimis prosequi: 'neque 
enim Turno mora libera mortis', id eat neque enira in poteatate 
mea eat moram 'inferre venientibus fatia, ac si diceret: si inminet, 
periturua sum, etiam si minime ad bella profieiscar. aciendum ta- 

SO men est, locum hunc unum esse de insolubitibus xiii. quae liabent 
obscuritatem, licet a multis pro eaptu resolvantiir ingenii. 

76. CVM PRIMVM CHASTINA CAELO I'VNICE1S INVECTA R0TI8 hoc 

loco aviditas pugnaturi exprimitur. sane nunc uon dicit oriri diem, 
aed designat tempus, quo vult ut uterque ad certamen singulare 
26 procedat. 

79. NOSTRO DiRiMAMVS SANGviNB BBLLVM bene ge omuibus 
commendat hoc dicto, siquidem suum sanguinem pro omni bello 
dicit posse sufficere. 

82. P08CIT EQVOa GAVDETQVE TVEN8 ANTE ORA FREMENTES 
80 solent enim ex equorum vei maeatitia, vel alacritate eventum futu- 
rum dimicaturi colligere. 



] n. IV 111 



^olligere] i 



2 tanti] atque add. vulgo || 3 decoros] nato q\io se (ea, Fabridua) fonnoBior 
inducitur eo magis turnus ardet ut setiuentiii indicaut add. D || 5 hibain A 

«[HBH S UIKEI HH U(»£T M MCMt J'' IDE S' Olf t/s I llCtpaVTa fVV/l ipolvl*t 

ILi-flv^ D. cf. MacTob. Sta. V la, 4 I 6 viu , . . rnbent om. BJ aiit] at AS \ 
7 nam nataialit«r IC U 8 emin om. A \\ 9 qnaj quaro //, om. Fi 13 dura li || 
14 Tumo]^ libeia mortiB add. H | 16 ominosia] omnino sic F \\ 17 tunio eet 
mora B\\ia . . . eatl poteatatis meae ^Q 18 inminet] imminent fata D || IS sim 
F II 20 eat oin. FJ de otrt. F \\ xa Hs \\ habent inter obBCuriCatem It \\ 21 B. 
om. U II ingenio H [23 non om. H. || diem oriri AS ocri diem // ora diem F i 
24 Hignare U deaignaret Jtf | qui .iT || nt uterque oiti. H || uterque om. M \ 2h ai 
. . . procedat] ad aiugulare certamen nierque procedat F \ 28 dicit ooi. F 



COMM. IN VEEG. AEN. XII 67-8! 



583 



83. PILVMNO (JVOa JP8A DECVS DEDIT OEITHYIA ait Horatiua 
iu arte poetiea (S39y nec quodcumque velit poscat aibi fa- 
bula credi, unde critici colpant hoc loco Vergilium, dieeutes in- 
cougruum esse fignieatuni. namque Orithjia eum Atheniensia fuerit, 
filia terrigenae, et a Borea iu Thraciam rapta sit, quemadmoclum 5 
potuit Pilumno, qui erat in Italia, equos dare? decvs dbdit 
ad ornamentum, ut <^XI 657^ quas ipsa decus sibi dia Camilla 
delegit. sane hic versus spondiazon eat: nam "thyi' diphthongus 
est Graeca, 

84. QVI HANDOKE N1VE8 AHTEIRENT CVESIBV8 AVRAS Homeri 10 

veraus, verbum ad verbum. 

86. PROPEKi AVKIGAE festiui, velocea: et erit nominativus 'hic 
properus'. aurigas autem pro agasonibus posuit: nam aurigae pro- 
prie aunt currus regentes. 

87. ALBOQVE OKICHALCO apud maiores orichalcum pretiosius 16 
metallis omnibus fuit: uamque sieut Lucretius dicit <(V 1241^, cum 
primum homines silvas incendiasent , nullarum adhuc rerum periti, 
terra casu iertilis omnium, ex incendii calore deaudavit metalla, 
inter quae orichaScum pretiosiua visum est, quod et aplendorem 
auri et aeris duritiam possideret. namque primum de auro securis 'iO 
facta displicuit causa moUitiae; ainjili ratione et argenti contemptus 
est usuB, mox aeris; orichalcura placuit, douec veniretur ad ferrum: 
unde etiam saecula ita dicuntur fuiaae divisa. orichalcum autem 
fuisse pretioaum etiam Plautus docet, qui ait in milite glorioso ^III 

1, 69^ ego istoa mores orichalco contra conparem. ALBO- 25 
QVE OEICHALCO auri scilicet comparatione: nam album non est. 

88. ClRCVMDAT LORICAH VUEKIS nou aruiatur hoc loeo 7)iTrnis, 



19 qood . . . posaidQret] cf. Uid. 



■. XVI 20, ; 



2 volet Huratius \\ S cretici libii \\ uergilium i' | 1 figmetitum] futurum 
B g neque H \\ 5 terriginae H theaei regis M. fort. Erechtliei terrigeDtte || tra- 
cia A tratia S || quomodo F || 7 ut om. F \ B thiy A thjy .S' | 9 ^raeta est !•" \ 
ad V. 83 in mary. Orithyia Tegis ericthei athenieDHiiim £liu fuit et a horea 
udamata Slios habuit peonatos zetutn et calain qui inter argonautas iiterunl et 
cum tineo arpyias fugauernnt. aod cum contentio orta fuisBet inter erictheum 

ct egreseeum pilunmna affinitatis caasa qua argini athenieaeibns confoederuti 
aant auxilinm tulit eiictheo. hinc ergo honoris caaea equi thracee piiamno 
dati 8Qnt quoB postea turana habuit T 1 11 verbam] {H. S 437) lfv»6tegoi 
It6vog &einv S' aviy.oiaiv ofioiot add. D | 13 pbopkre F \\ velocea om. F |[ 
13 proprie] prope B poBpit i/ H 15 oricaleum BM ut et infra, oriobftlcum F \] 
17 incidieaent AS 1, 20 duriuiem i£ duritiem F ^ de auro primum F\\ 22 inde 
orichalcum Masvieiua \\ 23 autem] etiam F || S4 etiam om. F U Plautmi] pastuH 
H I 25 ergo .H || stoa }[ || contra om. F \\ parem S \ cedo tria mi hominea auri- 
cbalco cOTitra cnm istis moribua Ptautus \\ 26 nam per ao atbum □. e. Masvi- 
cius II 27 VMtHia H hvmebis redjiii || non] cam H 



584 



8ERVII 



sed explorat ntrum arma apte et cooirrue eius membria inhaereant. 
APTAT HABENDO ad habendam, ut congrue possit iuhaerere, 

89. CORNVA CRISTAE id Bst comaa, quas Graeci xEQttTu nomi- , 
uabant: unde et xBtQBiv dicuut touderi. cornua autem sunt proprie > 

6 ciuciuni. 

90. DEVS ii'8E PARENTi FECEHAT ac si diceret, non per mini- 
stros: Statius sed plurimus ipsi sudor ibi. et notaudum quod 
adfectate variaverit, ut Aeneae uno loco anna describeret, Turui 
vero liic liastam, gladium et loricaui, in septimo ■(785)> autem seutum 

1« et galeam. 

91. STYGIA VNDA quasi inmortalem feeerat. 

92. EXIM deinde: nara ordinis eat adverbium. ingEnti ad- 
NiXA COLVMNAE bastae per columuam exprimitur magnitudo, sieut 
in septimo <^275) equorum, iit stabaut ter centum uitidi in 

15 praesepibus altis. 

93. VI virtute. 

94. Acroais avkvnci spolivm vel quod Actori detraserat Tur- 
nus, vel quod Actor cuidam alteri: nam ambigue posuit. QVAS- 
SATQVE TREMENTEM quassat et tremere facit. 

20 95. VOCIFEHANS haec scilicet quae dicturus est: plerumque enim 

ita clamor ostenditur, ut statim ipsius clamoris verba subdantur: 
sie supra <VI1 399> torvumque rcpente clamat 'io matres'. 
sane uunc ita ad hastam, quasi ad aliquam peraonam, loquitur et 
ei intellectura et auditum dat, sicut Cicero verba reipublicae. sed 

85 ille ait 'ai* jiatriatn loqui posaet fieri', Turnus vero quaai ad vere 
sentientem loquitur: nec inmerito; nam eum inducit fureutem, ut 
<101) his agitur furiis, totoqne ardentis ab ore scintillae 
absistuut, oculis micat acribus ignis. vocATvs hasta meoS 
invocationes et preces: nam appellatio eat a verbo, quac semper 

7 SutiuBJ Theb. 11 aTS | 22 Hane nunc e. q. b.] cf. Macrob. 8&t IV 6, 10 j 
28 Cicero] cf, m Catil. I 7, 18 

2 schol, ad Ai-TAT H. om. I'' | possit AICHM (e Sangallensi, qai cum Da- 
nieli» «JXMplari poMint exhibente contatuB tst, nihH enotatit Haj/enus)^ poasiiit i 
wliio y 3 cerata ASRHM Ktin^ F\ DomiDBibaiit] a secaodo DoiiiiDabftDt M \ 
nominaiit F \ i ei cirin HM et smiN F otcirin li iacirin « ////cirin A (et , 
cjrrin a) B toiidere Jtf| 6 eicinni AS cuncinni H\ 7 ged om. RM\ endoribaa | 
ItH siidor ibat exmptaria iileruqiu Q quod] qaia F t 8 tiKrianerat A | 9 in 
septiDio cgo: in vnn. AS in riii. rdi-jtii U tl ScM. ad c. 91 posl icAof. ad V. 92 
hab. Iibi'i } iumortalc F | 18 unt AS: kvin reliqtii | inGEiari . . . Terpntianua de 
hoc laruui caacedam fieri (i-. 141) utn, M\H tur om. it| 1!> pvaesentibas H ]] 
16 VI om. F\ 17 AuvMui AS AvRiNci 7IJ auctori et auctor Ft 18 poBoit] est 
poBitnm F | 20 enim om. F | 24 eic R | vurbu reipnblicae sedj u>.-Tbo ciuitate 
innectnieset F. roluitse uidetur tHterpres verbii civiUtis innezuit. sed || 86 pos- 
aet) pos AS poBsi ^y ad vere Benbeutem] aduecbiam Fy vere] uirum SH \\ i 
28 acribns] auribus as caribas H, im. R \ 39 ot] jneae F | ^petilio F 



COMM. IN VEBG. AEN. XII 89—106. 585 

aut iu 'io' exit, ant in 'ue'; ai in 'io' eseant, tertiae siint formae; 
ai in 'as', quartae, ut ab eo quod est 'lego' aut 'lectio' ant 'lectua' 
facit. aed hoc nos dicimus, quod svipmvottQov fuerit: sicut nunc 
ab eo quod est 'foco' 'vocatus' feeit, noii 'vocationes'. TE HAXi- 
MV8 ACTOK subawUtnus antea gerere conaueverat. 6 

97. TVKNi NVNC DEXTRA OEEIT elus seiUcct, qui eat supra 
maximum quasi Actorem. da sterneke figura Graeca, ut -(V 262^ 
donat habere viro' item <V 248> dat ferre talentum, 

9S. LACEKARE REVVLSAM ut laceratam revellam. laeeratam 
autem propter illud <XI 9> et bis ses tboraca petitum per- lo 
fossumqoe locis. 

100, viBKATOS CALiDO FEHRO crifipatos calamistro: iiam cala- 
mistrum est acus mHior, qiiae calefacta et adhibita intorquet ca- 
pilloa. unde etiam Cicero calamistratam comam appellat fre- 
quenter, quae etinm vituperationi eat: unde e contra ad laudem est la 
pcsitum ab Horatio hunc et incomptis Curium capiUis. 
MVEHA autem madentes uuguentatos. 

102. OCVLIS MICAT ACEIBVS IGNI8 id blipra <95> (Uctuitl cst, 

furoris inmanitate. Homeri est. 

104. TBKRiFiCos ciET binc apparet, mugitus non tantum do- 2u 
leutum esse, sed etiam irascentum. 'ciet' autem modo dat, sicut iu 
tertio legimus lacrimasque ciebant: nam proprie 'ciere' eat aiteri 
aut dolorem aut lacrimas commovere. 

106. AD pvGNAM rROLVDiT praemeditatur. Cicero si mecum 
in liac proluaione nihil fueris, id eat praemeditatione certa- 25 
minis, quem te in ipsa pugna cum acerrimo adversario fore 
putemus? 



12 nam calamietrum . . . frequentar] exsor. I 
14 Ciuero] pro Sefitio VIII 18 || 10 ab Uomtio] c 
in Q. Caec. XIV 47 



■. X 57 ': 



1 io . . . in wn. i/ U io] tio bis R ||_8i in tom H ei in u F || formae eat F || 
Bunt] eunt H l S eufonoterou ..15 eufonteron E eufononteroE H eufonoten F I 
4 fflcitl poteat .F | nocationiB AS uocatio F ] 6 avotob H J gerere] gere B 
agerd F || 6 qni quasi est siipra maiimus e actomm F y 9 ut . . . revellam 
om. AS\\ utl aut F\\ 10 antem] aut .dS||pitetnm F| 13 et om. BU\\ 14 ca- 
mistratam .F| 16 econtra] et contra F^ 16 hinc SH hic vuIgo\\ capillis] et 
Ovidio (fast. Vl 264) 'intonsi regia magna Numae' adil. Fabrieim || 17 mvbea 
. . . nnguentatoa post Homeri est hab. ASH \\ iriKKA B hvbeam H i ad abhi- 
BTVNT (c. n) procednnt euolant T ] 18 ignkii F \\ 19 Homeri eat om. F. (II 
I 104) oniTE 8b Di irvfl lafiTiiTomvTi. i{*ii]v add. I) | 20 oixi] nomen et add. F. 
nomine et coni. Danid. fiiihi nomen ad nvaiTte adeariptum fuisae viddw. '| 
21 in tertio UHF in :m. AS. ef. Aen. III 314 et VI 468 88 legimus om. AS 
\;. aoiebant A ciebat F|| alteri om. F\\ 24 sin Cicero\\ 26 fnerit E || pmemida- 
tione H praemeditationiB F | 2G cum acerrimo et aduersario pore putemns F 



586 SEEVn 

107. 8AEVVS fortis: njore suo; vcl magnus. et ingeiitem mo- 
derationem dat Aeneae, quippe quem inducit laborantem, ut possit 
iii iram ajoveri, cum Turnum ita dicat furere, ut nec Latini con- 
siliis, nec Amatae precibus possit oboedire. 
6 108. AcviT HARTEM inritat se ad futura certamiiiii, 

109. COMPONi FOEDERE BELLVM finiri, ut <1 374) ante diem 
clauao componet vesper Olympo: aut 'componi bellvm' ad pac- 
tionem singularis certaminis belhm dtduei. 'foedus' attlem, sicvt supra 
<I 62, Vin 641) dictum est, ab hostia, quae foede interimi sdet, ap- 

10 pellatum est. 'oblato' aulem 'gaudens' intellegendum JiM«(itt»i Aeneae 
venisse de bello. 

110. TVM SOCIOS MAESTIQVE METVM 80LATVK IVLI iatellegimus 
hos spe siugutaris certauiiuis pro ducis salute esse turbatoa. bene 
autem separavit Ascaniunt a sociis: de illis cnim 'sodos' dixit, no» 

15 addidit 'mdum', guia proprium eral et fUi ct jxim timere pro paire. 

111. FAT^ bocnm monms quibus condenda urbs sit, propter quod 
futurum, ut vincat. latino certa referre viros xuza ro ffioj- 
aafitvov etiam Latiuum ad Aeneau le^iitos misisse intellegimus: 
nam supra <75) Turnus tantum diserat nuutius haec Idmon 

20 Phrygio mea dicta tyranno. 'certa' autem pro 'firma et vera'. 
aut certe Im icgatos Tdmom adiunctos potcst intcll^i. 

112. PACis DiCERE LEGES id cst quas paulo post in ipso iue- 
dere est dicturus Aeneas. 

113. FOSTKaA rix svMiso desa-iptio lemporis, quod Tunius ^aefinierat. 
26 114. ovM phiMVM ALTo guia rcs periurbalae secuttirae sunt, diem 

quoque cum fervore oriri fecit. 

115. LVCEMQVE ELATI8 NARIBV8 EFFLANT Enniauus Tersus est j 
ordiue commutato: ille euim ait funduntque elatis naribus 
cem. et sciendum, nusquam diem sic potenter descripaisse Vergi- 
80 lium: sieut in quarlo <522> noctem, ubi I)id-o penrigiians dcliberat. 
2T EniiiaDUB versua] anu. v. 5S8 Vabl. 

1 ad BAEWB B. V. fortia et miigntiu 7' \\ 2 ut om. .F |[ 3 in iram] intr» F l| 
tarnos ita diciLtar IC || 5 gcJml. ail v. 108 fnn. F D 7 componit F ^ ad oomfdni ' 
r. u. «. V. flniti siue compuni bellum ad petitionem aingulariH certaminis bellDm 
dednci, ad v. 109 tn marff. hic intellegitnus nuntium ueneae UGnisae de bello T \\ 
10 abliLto F\ 13 ad V. 110 bene separat aacanium a sociis proprium enim erat 
filii timere pro patre T \\ 14 ABcanium] et eum add. F || illos F |j 16 ad piTA i>. 
B. B. monena . . . viacat T y kacta F Q propter om. F \\ quid Vanid | 18 iutelle- . 
gamu8 F [{ 20 ad (.-ebta b. v. finna et uera, ad vibob ». v. poteat intelltig:i hoa 
legatos idmont adiuDctoB T || 24 ad i: 113 descriptio . . . praeflnierat. ostendit 
aiitem res turbatas Eequi dium (|uem cum feruore oriri facit T \\ 35 altc ^ ' 
2S funduntque] euntque // | 29 BcieDdum] cata to siopamenon add. B [ 
quam F II putentur F patenter exemplaria jileraqve \\ deacripBisBe] aed Bcriprit i 
He H esne F || uergiliam F || 30 ad KtATis s. V. erectia Biae patulia, ad ki^flant 
s. V. effnndunt T ' 



COMM. IN VEEG. AEN. Xll 107—119. 



587 



11(5. CAMTVM AD CERTAMBN totus Lic de fuederibuB locus dc 
Homero transktua eet, ubi Alexander Faris cum Menelao singuiari 
est certamiae diiuicaturui!, 

117. DiMENSi RVTVLiQVE viRi iuter sa per eerta spatia divi- 
dentea, quae quisque loca purgaret. et hoc loco Fauni lucum eyer- 5 
tere Troiani: uude eat paulo post <^770> sed stirpem Teucri nullo 
discrimine aacrum sustulerant, puro ut posseut coucurrere 
campo, 

118. FOCOS quidquid ignem fovet 'focus' vocatur, sive ara sit, 
sive quid aliud in quo ignis fovetur, siatt in terUo ^134> dicium est. lo 
tamm et hic in pwblico sacrifieio ostendit cum aris etiam facos sacratos; 
mm ait 'in nicdioqne fooos et dis commumbtis aras^ et post <;285> 
si^texuit craterasque focosque ferunt: ^crateras' sdlicet quibus 
libaverant, 'foais' vero ad quos lcgitimum sacrificiwm perfecerant. 

ET DI3 C0MMVNIBV8 ARA8 di commuues sunt, ut alii dicunt, Mars 16 
Bellona Victoria, quod M in bello utrique parti possunt favere. ut 
autem altiori»^ scientiae hominibus placet, di communes situt qui 
agoftx dicuntur, id est qui eaeli certas nou habent partos, sed 
generaliter a cunctis coluntur: ubique eujm eos eBse mLinifestum 
est: ut mater deum, cuius potestas in omnibua zouis eat; nam ideo 20 
et mater deum dicitur, quod cum omnibus eius cst communis po- 
testaa. alii communes deos volunt Solem, Lunam, Plutonem, Mar- 
tem: hi enim apud omnea homines inveniuntur et sunt in omnibus 
terris. prior tamen sensus et simples est et magis aptus iiegotio. 

110. AKAS GRAMiNEAS Romaui enim raoris fuerat caeapitem arae 25 
BUperimponeie et ita sacrificare. 'gramineas' aiitem ideo, quia et de 
bello res agittir et Marti saerificatur, cui gramen est consecratum, quod 
seeundum Phnium in naturali historia ex humano cruore proereatur. 
gramen autem herbae apecies est, licet omnia herba gramen voeetur, 

9 quidquid . . . focetur] exscr. Isid. or. XX 10, 1 || 16 dii contiDUiiGB suiit 
e. q. B.] exacr. mytliogr. III 13, 8 || 29 gTamen autera . . . cum ait et Bpecies] 
cf. Isid. or. XV!1 9, 1U4 

4 BVTVU VllUliVE A TEVtlll VIEKiVB S TBVCBlliYK VlBl H |[ CBpta H \\ 6 qois- 

que 09». i/ II ioco] Bciendum add. F j fauniculum SM || euerteret F [ <t aed] ai 
.^^llscripem H || nullo certamiue f U 7 possent] eint .F || 10 quod .AiSJ'' || ad 
V. 118 Dsteudit hiu iu publico eBcrificio etium cuni luis fucoa Bacnitoii namque 
uit . . . perflcerent T || IS poat sabteiuitj paulo post T \\ 14 libaverant ego: 
liberat F libareut T Hbaverat Dimiel g vero om. 2'l| ad quos] qtubns T g per- 
fecerant ego; perfecerat F perficerent 2' || IS quin. F || 17 quia. zouoi A qaia 
izonoi 8 qui zoe if (azonoi suptTBcr. cad. man.) qui azome H azouas F \\ 
18 quia Afi (qui e) || 20 ut mn. B | deum] dicitur qnod cuiii eiuG est omniB 
add. F g 21 eet om. H |{ 24 ad uis couhvnuivs m. s. v. comtiimies dii proeter hoc 
quod ieraiaij intellegit poBBUut accipi quoa commnuiter inuocaturi eraut . aut 
commuiiibuB amioitiae et foederia T || 2e Bnperponere .F || 28 plenium F || 39 
uocatur F 




588 



aEEVII 



eieut robur omue ligmiin, cum ait et specles. fontemqve iqneh- ' 
QVE FKEEBiNT 'fontem' pro aqua posuit, a toto parteiu. aane ad | 
facienda foedera semper aqua et ignis adhibentur; unde econtra qaoB 
arcere volumua a nostro consortio, eis aqua et igni interdicimua, id \ 
5 eat rebus, quibus consortia copulantur. ad kaec autem foedera aqua 
de certis fmtibiis peti solet. 

120. VELATi LiMO atqui fetiates et pater patratus, per quos 
bella vel foedera confirmabantur, numquam utebantur vestibua lineis. 
adeo atttem a Botnano ritu aliemtm est, ut, citm flaminica esset inventa ] 

10 tunicam Idueam lino habiiisse constttam, constitissei ob eam (^isam pia- 
ctdum essS commissum. unde dieemus errore factum, ut linea vestis 
contra raorem adhiberetur ad foedera, quae firma futura non erant. 
scimus enim hoc ubique servare Vergilium, ut rebus, quibus dene- 
gaturus est esitum, det etiam infirma principia. sie in Thracia civi- 

16 tatem condens Aeneas <III lf!>, quam mox fuerat relicturus, contra 
morem lovi de tauro sacriiicavit. sic senatum ad privata Latinus 
convocat tecta "(XI 234>, quando eius uon erunt firma consilia, sic 
paulo poat <^XII 24:iy in augurio liberatus cycnus in fluvium 
concidit, quia Tumum Rutuli, licet rupto foedere, liberare non po- 

20 terunt. Caper tamen et Hyginus boc loco dicuut leetionem ease 
corruptam: nam Vergiliitm ita reliquisiae confirmant 'velati limo'. ' 
limus antem est vestis, qua ab umbilico usque ad pedes projte te- 
guntur pudenda poparum. haec autem vestis babet in extremo eui 



1 robor ASEF mLor H || 8 aqna] et aqna li \\ ecoatra Jt: contra AS ' 
baeccontra H et f [ 1 a noetra coneortia F {| eioB H || aquam HJI \ ignem 11 \\ 
5 lee K trcbas H j| consortio F | ail ii.ii f. i. f. s. v. ad haec foedera facieadft | 
de ceriie fontibus aqua petebatur T || foedera om. i*" || 6 ceteriB F \\ solent F [| , 
9 ad V. 120 in tantam erat a romanornm ritibns alieniiin lino non {ficl. non) 
uti fetialibus nt ciim Qominica eBcet inneQta tutiicam laneBm babnisse lino 
conautam ob eum caueam dicHtur piaculam esae commiEBum . alii autem ideo 
lineis uolunt (t. c. 'alii volnnt idco Vergiliuin Itncu usos esse dixiase illos qiti 
fonLein ignetnqw ferebant'), qaia parior est uestia linea qnam lanea qaae eine 
ininria animalinm coaficitur. unde aegyptii saoerdotes liQeis utantur. qnantum 
antem ueatie linea apta sacria sit tainc docetur qaod ea luctuosia uti non licet 
qaae Bqualori toUendo aptA putatur. alii 'nelati lino' capnt operti li//Teo {lege 
opertnm liuteo) babentes tradaut T || adeo Commelinus: ideo F || 10 conEtituis- 
aet F, corr. Cummdinm || 11 dicimos ASF\\ 13 Beryiire om. F^ uergilium F || 
negaturuH SH deuagaturus F || 11 «at om. H \\ exitus if || in tracie cinitate \ 
considenB E ia thrania cinitate consedenfl /f l IB Aeoeas mn. f || 16 tauro . . 
qnando om. F\\ 17 erunt Ht en A erit S (erat t) eraut RFi 18 angnria F 
19 concidit et qnia F I poterant R potuerant F || 20 jginus A SF higinus H 
21 oam] et F \\ uergilium F | ita] it S itali H | lino It {eorr. ead. man.), lim. 
om, F I 32 libua H || qui iH {corr. ead. man.) quae F Q peduntur H tegebantur ] 
F II 23 pndeuda popamm om. F \\ pompartim AS Q ueatea habent F 



COMM. m VEBQ. AEN. SII 180-121. 



589 



purpiiram limarii, id est fiexiiuaam, mide et iiomen accepit: nani 
'liiiiuiii'obliquuni dicimus, unde etTerentiua limis oculis dieit, id est 
obiiquis. VERBENA TEM1'0IU VINCTI verbena proprie est herba sacra, 
ros mariniis, ul nmUi vohint, iil cst li^avoTis f sicutagonis, surapta de 
loco aacro Capitolii, qua coronabantur fetiales et pater patratiis, 5 
foedera facturi vel bella imlictiiri. abusive tamen iam verbeuas 
vocamus omnes froudes sacratas, ut est laurus, oliva vel myrtus: 
Terentios ex ara hiuc verbenaa sume: nam myrtura fuisse Me- 
uandcr testatur, de quo Terentius transtulit. quidam sane vcria proximi 
herbas verhenas dicitnt. alii certa H(/amenta verbe^ias voluitt vocari. 10 

121. LEGio AVSONiDVM pro 'Ausonidarum', quod venit ab eo 
quod est 'hic Auaonida', sicut 'hic auriga'; nam 'Ausonis' generia 
feminini est, nude 'Ausonidum' facit: quod ut diceret, metri est ne- 
cessitate conpalsus. piLATA'jrE plenis hoc est pilis armata. quidam 
hoc loco 'pilata agmina' tion a genere has^tanm posttiim adserunt: nam 16 
pattlo post O^O^ dictum infenml defigunt tcllure hastas: sed 'pi- 
lata' dmsa, spissa, ut implere portas potuerint et posfea se in loca 
apertiora diffundere. alii 'pilatKm agmen' dicimt quod i» longitudinc 
directum est, qtiale solet essc cm«i portis proceiUt. vel certe 'pilata' fixa 
et stabilia, vel a pHo, guod fgit, vel a pila strvctili, guae fixa est et 20 1 
manet: »am et Graeci res densas et artas mkatd dictint. Ennius sa- 
turarum ii. eontemplor itide loci liquidas pilatasque aetheris 
oras, cwm firmas et stahiles significarct et quasi pilis fultas. SosUus 
belli Histriei primo percutit atque hastam pilans prae pondere 
frangit 'pilans' id est figens, idem sententia praesto pectore pi- S6 J 
lata, id est fixa, stabitis. Asellio historiarum triarium guartum 

2 Teceutins] Eun. Ill 5, 53. tf. Don. ad b. v. { 8 Terentius] Andr. IV 3, 11. 
ot. Don. ad h. v. ( 21 EnninB sftt 11] p. 155 Vahl. || 2G ABellio hist.] p. 1B4 Pet. 

1 fluiuoHam AS plesuoBum F || 2 lipviin F || oblicom JI oblicum F y limis] 
lominia Fn 3 ueruena ASHF U propria ARJI || i dmdnorc F, corr. J)a»iel, 
li^afm-tog Lion l Licutagonia Daniel, ut ex li^avairis corruptum dei. G. VoBsius 
etymol ling. It^. p. 547. ef. Stettdener krit. Streifz. p. 58. fortosse planiae rumen, 
vdul onnilaginia, liUel. cf Hin. nat. higt. XX g 171 sqq. H 8 hara AS area H ora 
f I sume hinc aemenas et rtq. ati^Qe F Q ueruenas AS uerhena M || luene&der 
AS {corr. S) miuander // {] veris Cmamelititis: uenis F || 1" "" ' 

ligamenta Daniel: legitamen f g uerbenam F \ 11 schol. ad i. 
12 angnriga Jt || 14 fhj.toqvb F' \\ quidam . . . transmittalur hab. T y 15 hastn- 
mm F \ aeserant T \ 16 dictum inferunt] dictiirns est T \ tellnra F \ aei . . . 
spissa] ergo pilata conferta i. e. dense episBa T || 17 deiiBaa F \ portaent T i; 
18 dicnnt oni. T|j 19 vel . . . nam et o»i. T [ 80 structili Danid: straeti F || 
Sl Graeci] propterea add. T \ei\ i^ii F \ irilioxd ego: 

Ima Danicl || Bnnius . . . in bella dolones om. T \\ 22 inde . . . oras contemplor 
VahJenui [ 33 et ante quadi t^i. F || hostinm F y 25 jiilato F, corr. Daniel '1 
26 fixa atabilia Kripsi: fixabilis F fixa Masv\ciu& y triariiim WoelflUnus PhUol. 
XXXIII p. 66: triarum F. hiBtoriarnm trilarum Daniel hiBtoriacum III. Com- 
melimiK hietoriarnm quarto signiim Vossius de fiist. lal. I 8 hiBtorianim vjii. 
triariorom Masvitius historiarum tritarum quarto aignum Burmannus 




590 8EEVII 

signum accedebat, sive pilatim, sive passim iter facere vole- 
bat. Scaartts de vita sua in ai/rum hostium veni, pilatim 
cilnm duxi, id est slrictim et densc. nam ubi proprie de genere haslae 1 
loquitur, ait <yil 664> piia manu saevosqne gerunt in bella do- 
5 lones. Varro remm humanarum duo gcnera agminum dicit, 2««- 
dratum, quod inmixtis etiam iumentis incedit, ut ubivis pos~^ 
sit considere; pilatum alterum, quod sine iumentis incedit, i 
scd inter se densum est, quo facilius per iniquiora loea trans- 
mittatur. 
10 123. RViT cum inipetii venit: quod apud Graecoe est mQiitjeev. 

vARris guia alitts IVoicus, alius Tyrrhenus: aut ipse Ttfrrhenus va- 
rius, quia dc variis gentibus Tuscoruin. 

124, INSTRVCTI KERRO boDa prooeconomia et rei futurae prae- ' 

paratio: ruptis enim foederibns in bella descendent: quia t 

15 erat armari omnes, solis dudbus pugnantibus. 

127. AsiLAs Etruscum nomen. 

131. VVLGVS INEBMVM senuiQ sdlicet ac matrum, sicnt ipse J 

memorayit: et quidam volunt ideo hic matrum factam mentioncm, ut \ 

ciiam Amata inter celeras ad spectamhm venisse vtdcattir, quo possit,. 

80 dttcta errore, se perimere. 

134. svNc AtBAtirs BABETVR Vatonctn scqttitur, qui AJbanuin mon- 
lem ab AVta longa putat dictum. 

135. TVfic xmvE !foiiF..v EnAT hoc idco oit, guia in Albano res di- 
vina a iiire triumphantibus f/eri solebat, sdlicet quod Alba patria pipuU ' 

25 Eomani hahelur, unde omnis origo Bomana: propter quod (1 7> Al- 
banique patres: et luppHer Laiioiis antiquissimus est. crgo montis 
huiusce 'gloria', quod palria poi/uU Bomani esse dicatur; Vtowos' vero 



2 Seaurus d. v, b.] ij. 1S5 Pet. || 21 Catonem] or. I 14 lord. et Pet. 



3 aagniro F |{ pilatum y, corr. IJanitl [ erercitnm i*' || 3 strictum F, corr. 
Tfaniel || 5 uarro etiam T, rctum humanarum otnittena \\ 6 iminixtia T \\ iitmen- 
tia i-' II ut . . . incedit om. F \\ 8 quod F \\ tramittatur F | 10 uru.\C€N AS 
(ivuf.Cf.s R upKiiCEN II E^iOrucccN F\ 11 ad v. 123 Variia armis quia alins tro- 
ianua alius tjrrhenuB erat exercitua . aut ipae . . . gentibua erat tuscoruni T ^ \ 
qui /'' I tyrreniia F || 14 eniai] anten) J<' || io] ad F \ deaceuduiit H diBcedent 1 
F II 16 AsiuAB F II ad btvwo e. v. Bcilicet uidendi T \\ 17 isekvvk F [| 18 ad ] 
c. 131 quidam uolunt . . . perimere T | hio om, T || mentionem matrum e 
factam T Q matiem F || 19 inter ceteroa ad Bpectandum «go: inter cetera aed I 
apectandum F iuter cetetraB apectandum T i. c. apectatum MaavidM \tQ ae 1 
tym. F II 31 Albanum Magvieitig: albonem F || 22 ab Commelinus: atii f || putant J 
lianiel n 23 qnia . . . et iupiter latiarta autiquiasimua dictua eat hniaa montiaj 
gloria T [ 24 a Pm. y || triumphantibua iure T D 36 habeatur T || unde . , . Ro- J 
manal unde profecto omnis origo romana per ascanium procesBerit T || qnod 1 
et albani T J 27 ad noNoa a, u. h. s. v. rCB diuina quae a romania ibi fien J 
conBueuerat X 



COMM. IN VEEG. AEN. XII 123—139. 591 

res divinOy quae ibi a Bonianis fieri consueverat; ^nomm^ quis ignorat 
a hnga AJba jiractaturi? 

136. ASFECTABAT anuU usurpare antiqiutatem: nam potuit ^specta- 
baf dicere. 

139. DIVA DEAM aut hjpallage est pro ^dea divam': nam deos 5 
aetemos dicimas, diros vero qui ex hominibus fiunt. aut bene dixit 
de lunone divam, respiciens etjmologiam: nam in Horatio legimus 
sub divo moreris victima nil miserantis Orci, id est sub aere, 
quem constat esse lunonem. deus autem vel dea generale nonten 
est omnibus: nam quod graece daog, latine timor vocatur, inde deus lo 
dictus est, quod omnis religio sit timoris. Varro ad Ciceroneni tertio 
ita respondeant cur dicant deos, cum (de) omnihus antiqui 
dixerint divos. stagkis qvae flvminibvsqve sonoris prae- 
SIDET lutuma fons est in Italia saluberrimus iuxta Numicum tlu- 
vium, cui nomen a iuvando est inditum. cum enim naturaliter omnis 15 
aqua noxia sit extraneorum corporibus, hic omnibus saluberrimus 
fons est. de hoc autem fonte Romam ad omnia sacrificia aqua ad- 
ferri consueverat bene ergo Vergilius Tumo ftngit sororem, quae la- 
borantes iucare consuevit, huic fonti propter aquarum inopiam saeri- 
fieari solet: cui Lutatius Catulus primus templum in campo Martis 20 
fecit; nam et lutumas ferias cdehrant qui artificium aqua exercent, 
quem diem festum luiumalia dicunt Varro rerum divinarum quarto 
decimo ait luturna inter proprios deos nymphasque ponitur. 
et quia ^stagna^ dixerai, ideo ^sonora flumina^ addidit: est enim stagno- 
rum avxC^Bxov. 25 

7 in Horatio] carm. II 3, 23 || 10 nam qnod graece . . . eit timoris] cf. Isid. 
or. VII 1, 5 II 11 Varro ad Cic. 111.] p. 150 W^ilmanm'. | 22 Varro rer. div. XIV.] 
fragm. 15 ap. Merkelium praef. ad Ov. Fast p. CLXXXVIU 



1 rei diuinae P | 2 tractum oeri Daniel, tractum oriri Heinsius tractum ex re 
Burmanntis. tractum Masvidus. a porca alba tractum Schodlius \\ 3 ad aspecta- 
BAT 8. V. amat antiquitatem usurpare nam gpectabat potuit dicere T p 5 diuinam 
^ II 7 diua F \\ 8 divo] duo Jtf dio jP || nihil HF || oro H | 9 vel dea om. F 
10 nam . . . timorisj nam deus graece dicitur 4>opoc id est timor unde factnm 
eet deufi quia omnie religio timori F || dioe] deus eet AS e€oc It deos H , 
12 deus F, corr. Daniel \\ de inserui. omnis Commdinus omnes Masvicius 
14 flumen ASJt || 16 extraneorum] aegrotorum Masvicius. cf. Varro d, l. 7. 
V 71 Ij 17 r,niani lif | 18 ad t. 139 bene iutumam uirgilius fingit tumi sororem 
quae . . . addidit T. quae post addidit scripta fuerunt }u>die legi non jwssunt 
uergiliue !•' || 19 consueuerat 2'|i j.ropter aquarum inopiam T: per aqua mirum 
inopium F per aquaminum inopum iJaniel. foii. per aquarum inopiam t. e. 
dum a. inopia tst. ctterum huic fonti per Aquarum Pontificem sacrificari solet 
coni. Barthius ad Stat. silc. 1\ 5, 35 |; 20 Bolebant T |i Martio Barthius I. 1. 
21 luturnias Bartftius lutumae Masvicius \ celebrabant T |1 aquae Barthius 7. 7. 
exercebaut T \\ 22 quem . . . dicunt] et iutumalia ipsum diem festum uoeabant 
2' II XIllI. T quarta decima F Ij 25 dvzi&szov scripsii cIkttcjCton F im&srov 
lianiel 



142. NYMi"HA DECvs FLvviOBVM sic aupra <VIII 71> nym- 
phae, Laiirentes nyniphae, ^enuG amnibiis uQde est. aniho \ 
(jRATlssiMA NOSTRO Honierus f/ip xB%a^iap.tvt &v(iC. 

143. cvNCTis PRAGTVLERiH Htotes ligura per contrariumj plu8 j 
& enim dicit et minus signilicat uamquu aliaa omncs eat persecuta, 1 

huic vero libenter indulait: et liicit se hauc omuibus praetulisa^.B 
quasi etiam alias in Iionore habuerit. rrgo ideo }ioc dicit, ut tollat f 
causam, quam potuit luivnia habcre siispectam. sane tale eat et illud i 
Sallustianum mare Ponticnm dulciua quam cetera, cum nullum ] 
10 (Uilce sit. aaue sciendum uon inmerito finxiase Vergilium, njmpha^ j 
id est parti suae, indulsisse lunonem. qfaecvmqve latinak quoe < 

nint Latijiae, cunt gmhus luppiter conciihuerit, incertum est. 

144. JNQRATVM CVBILE OK^ 'ittgrtttum', de gtto paelici nulla gra- | 
tia; hoc enim convenit personae dicentis: aut quod gratiam eam castae J 

15 iion praeseutat uxori luppiter. ergo sibi dicit Hngratum', non iUi& 1 
quac ascenderunt; nam luturna dea fada est, neque propter lovem 
dictum est, qui inmorialilatis pracmnm persolvit. ergo hene sibi Hn- 
gratum^: luppiter enim multas viHasse narratur, cum nihil tmqvam J 
tale dc lunone l&f&imus. auimadvertendum autem versum buni: sin^ J 

20 caesura esse: nam hephthemimeres quam habere ereditur, iu syua- 1 
lipham cadit, nt 'magnauimi lovia ingratum ascenderi; cubile'. Te- 
rentiauua -^1707^ de hoc rariim couceilam, fieri non poase 
negabo. 

145. CAELi IM PARTE iu parte divinitatls: nam locum numinum 
26 pro honore posuit. 

147, QVA viSA KST PORTVNA PATi quatenus, in quautum per- 
misit: et sic ait 'qua visa est', ut supra (X\ 292^ coeant in t'oe- 
dera doxtrae, qua datur. sane latenter oateudit, favorem numi- 
num sine conceasioue fatorum nou posse procedere. et qtiiilam putant 



3 Homerus] U. V 243 || 9 SailiiBtiaDum] hiat. IH H, D., 51 Kc. 

1 Bic] nt f |{ S aRATiBSiHi! E «BiTiBBitiu U || HomeruB . . . 9viim'] home' 
riis meo uoniite aninio F \\ EXiipiCHeNC AS K^ariCMEit .&^l| <fiVHiu B \\ 4 sckolia 
ad V. 143 sq. om. H || 8 Bu^poctum l' {| sauB tilis haec hgura oat i>t (ut Com- 
melinus) illud F \ ei om. AS || 10 aane scieiiilum auti-ni F || uergUium F \\ 
la paelicij paulici F pellici Conmelinw} 14 giacia AS jj eam ow. 2'' ( caBtk 
AS I 15 repraeBentat AS Q luppiter] om. F. iiaui cam Inppiter mnltaB vitiaBSB 
diceretur, nihil tamea a luuoiie de Inturna detractum eBt, sed potiiis auctiun 
eat adil. Steplianm ct Fabricius \\ ad [Nobattk a. c. s. v. sibi dicit ingratnm 
noo illia quae aaceodenuit T | 18 multaaj mulii sunt F \\ 19 aiitem om. AS \\ 
20 ceasura AE [j eptime mercs AS eptimeraeriH MFs | 22 raro S [ non] nam 
R I 34 locum om. F \\ pro lionore nominum F H 26 qvoar visa est F. cf. 
Arus. p. 606, 1 ^. |i 28 oatenditur liSi 29 concc-Bsione SII: oonfeBBione ASM I 
conaeiiBione F coolenaiotie a \\ fatornm <m. SIl || s. v. 1-17 quatenaa quo uaqufl 
in quantnm c]uidam enlm putaut liUOikd uirgilium i^eliquiasc T 



COMM. IN VERG. AEN. XII 142—168. 593 

VergUium ^qtioad visa cst Fortuna^ rdujuisse, nt sit ^quoacl visa esf 
usque quo. 

148. CEDERE RES LATio feliciter cuncta procedere. 

149. viDEO CONCVRRERE pro 'concursurum esse': licet, quasi 
dea, bene praeseiiti usa sit tompore, quae etiam futura cernebat. 5 

151. NON PVGNAM ASPICERE HANC OCVLIS quoniam numina, 
qaotiens morituros viderint eos quibus favent, ab his secedunt: sic 
Statius Apollinem inducit Amphiaraum deserentem, ubi eum vicinum 
morti esse cognovit. 

152. PRAESENTivs cfficacius, vehementius: nam decet germa- lo 
nam inlicita etiam pro fratris salute tcmptare. 

153. FORSAN MISEROS MELIORA SEQVENTVR ne forte possit fa- 

torum ordo mutari. 

154. cvAf LACRiMAS ocvLis ivTVRXA vROFVDiT totum iungcmlum ^cum 
lacrimas oculis lutnrna profmJit tcrquc quatcrqne mami })cctus pcrcussii* , IT) 
ne videatur diverso temporc ct lacrimarc ct ^^cctus ^^ercutcre, cum ntrnm' 
qtie simtd fiat, terqve qvaterqve m. p. p. ii. quia solam doloris 
audiverat causam, nihil, quemadmodum fratri posset mederi: nam 
paulo post audiet ^aut tu bella cie conceptumque cxcute foedus'. 
noNESTVM aut divinnm, aut quod lovi j)laccrc potuerit. '20 

156. NON LACRiMis iioc TEMPVS AiT nou fleudi, scd subveniendi 
tempus est: Statius in matrum consolatione accenso flebitis igne. 
^non lacrimis'* autem ant deest ^agcmlum^ vcl qnid tdlc. figuratnm est 
pro ^lacrimartm\ 

157. ET FRATREM si qvis M0DV8 nmz dicit,' ttut cripc, aut hclla cie; an 
sed eripe fratrem, aut bello comitato, aut rnj}to focdcrc. 

158. CONCEPTVMQVE EXCVTE FOEDVS pkcitum, animo ])nio- 
destinatum, ut fiat. 



22 Statius] Theb. XII 408 



1 uergilium F^ visal usa F \\ quod aduisa OHt F | 4 concursum ASlllf 
concursu M concurum 1 || G quoniam] quia F^ 7 ab his] albis F\ Becedunt 
ir||8 dcsertum AS deferentem 3f || 9 co«novit] {Hlat. T/ieb. VH 789) Meailiit 
maerens lacrimasque avertit ApoUo'. et lionieruH ciim lanx liectoria t'xp«'ndente 
ioue inclinaretur {11. XXII 218) Xtne iit k tPoL^og *Jn6XXmv add. 1) |{ 10 imiak- 
STANTivs jF" II efiicatius A11MV\^ licet i^-/''|| H etiam] enim i^' || ad i'ki«ik h. v. 
aut perseuera temptare aut reuera perge temptare 'f \\ 14 ad v. 164 totum iun- 
gendum 'cum lacrimas o. i. p. t. q. (|<i. m. ppb.' no uidctatur diucriso temjiore 
et lacrimasse et pectuH percuBHisse cum utrumque simul fecerit 2'|| i.acrimih i<' 
iNTVBNA PKAEFVNDiT i^' || 15 intuma prefundit i^' II 10 cum utrumque Himul iiat et 
hoc ideo quia e.q.s. F }\ 18 audierat ASJl || quemadmodum oni. F \\ 19 coeptum- 
que AS conceptum i< || excutere F \\ 20 ad iionkstvm in manj. quidam hone- 
Btum accipiunt aut diuinum aut quod ioui jdacere ])otuerat 7' || 21 noiij nam M \. 
22 matrum] Menaetis coni. liurmannuH || acceuHOB flebitia ignen M || 26 oripi F 
26 autem bella F || foerero F | 27 praediHtinato F 



694 



SERVll 



169. AVCTOH BOO AVDKNDi nomina in 'tor' eseuntia feininiDa 
ox 80 fbciuiit, quae 'trix' teminantur, si tamen a verbo veniant, nt 
ob oo quotl est 'lego' et 'lector' et 'lectrix' facit, 'doceo' 'doctor' 
et 'doctrix'. «i nutera a verbo non venerint, commuuia sunt: nam 
B Mimiliter et niosoiilina et feminiua iu 'tor' exeunt, ut 'hic' et 'haec 
Houator', 'liic' et 'haoc balneator': licet. Petronius nsurpaverit bal- 
neatricem dieenn. tule est ot 'hie' et 'haec auctor', sed tunc cum , 
nh aiicloritnte descendit, ut hoc loco: cum autem venit ab eo quod 
cst 'iiuneo', ot 'nuctor' et 'auctrix' facit, ot si dicas 'auctor divi- 

10 tiaruni' vel 'auctrix patriinonii'. 

mO. KKi.UiViT INCERTAM quia, licot dederit ei consilium, di- 
cendo 'forsaii' oam reliquit incertam. i 

ItU. INTBREA Rt:oKs longum hjperbaton, id csl jiemiens semms 
qtii txtslat recidilur: nam ordo est 'interea reges procedunt caatria', 

1& eeloru cniiii per parenthesui dicta sunt: nec est eclipsis, [id est cori' I 
fYpttoJ, cum scrmo iu omnibus coiigruat. ingenti hole pompa, , 
umbitii: uam modo hoc siguiticaL 

102. riRcru absoiuk 'ex omwt parte\ tit si dicas 'tanjxwa radOs 
riwjitar'. 

80 im. 80LIS AVi si>KCiHii:N ut etiani in septimo <^4T> diximna, 

Latiniis socumlum Uesiodum iu ciaTttSoxotia Ulixis et Circae filins | 
fuit, quam multi etisra Mariraui dicnnt: secundura quem nimc dicit ' 
'f^ulis nvi spiTiiuen', uaiu Circi* Solis est filia. sane scieQdam Ver- 
gilium iu varietute historiae sua etiam dicta variare. sed de Ulix^ I 

U ut etiara supra <^VU 47^ dixirau^, temporum nos ratio credere i 
sinil. mois ir tvrsvs quotiens ntimur nominibns tantura plo- 
rmlis uumeri et uuum volumus significare. ita dicimus 'unas bigaa, 
uims quadrigss. iraas scala«': Sallustius hi postqnam in ii 
moenia convenrre. 

J» \QiK uxA pro divbvs. 




COMM. IN VEM, AEN. Xll 159—170. 



595 



166.' ROHANAE 8TIBPI8 OEiGO hoc ad laudein Auguati respicit 

167. siDEREo FLAORANS GLiPEo LaHno Imtum imoffinem Solis de- 
dit, Amean autetn cum sidereo cUpeo iim qtwdammodo conparat Soli. 

168. UAGNAE 8PES ALTERA ROUAE ideo, qiiia Aeneas wna. male 
aulem quidani 'magua' legimt. sane Ascanii habOum omisit, guia 6 
puer est. 

169. PVRAQVE IN VESTE SACERDOS inpoUuta et pura dicitur 
vestia, qua festia diebus uti consueverant aacra celebraturi: ut neqne 
funesfa sit, neqite fulgurata, neque wacwlam kaheat ex Jiomine mortuo. 
BSt autem Hnea et purpurea. purpura maris vicem ad piandum prae- lo 
het, linum uero fluminis, quia, cum vere primo in orimte flumm in- 
undasset, sponte sua linum natum Plinivs Secundus dicU. ideo magi- 
stratus et sacrificaturi togam praetextam habcnt et manus ahlutas 
detergere lineis mantel^ms curant. quod ipse de Anstaeo ait Oceano 
libemus et manibus liquidos dant ordine fontes germanae i6 
tonsisqtte ferunt mantelia villis, ecce nientionem de lino: rursum 
de purpura <1II 405) purpureo velare camas adopertus amicfu, 
item <120) velati lino. ergo 'pura' lintea vel purpurea bene potest 
intellegi. 

170. 3AETIGER1 FETVH svis uiore Romano, ut ^VIII 641) et 20 
caesa iungebant foedera porca: nam Homertis aliud genus 
sacrificii co»iuiemoravit. non nulli autem porcum, non porcam in 
foederibus adserunt solere mactari, sed poetam periplirasi usvm proptcr 
nominis humilitatem; 'intonsam' vero "bidentem' dixisse, quam pontifces 
cUiilaneam vocant. sane non praeter rationem est quod ait 'fetum 25 

T et pnra e. q. b.] cf. Feat. Faol. b. v. pura Teatimenta [ 12 Pliniua SecDD- 
dus] cf. nat. hist. SIX § T aqq. H 14 Oceatia] gcorg'. IV 381 ] 16 aaoibns] georg. 
IV 376 



2 od tJ. 167 boDa diEtinctio. latino tantum . . . soli I' ] 3 ipae F, correxi, 
om. T H qnodaiiTaodo F^i ad BPea a. x. S. v. quia nna erat auneas T || 6 habi- 
tam] batom F hahitum vel Dmatum ConmeUnus. pro batnm vet haljitum vd 
ornatnm proposnhse vidHur Salmasivs, cf. pTaef. p. XCIV adnot. || T dicitur 
MF: dicit uau ASH dicit asum B | 8 qnia F l ad v. 169 baec ueatia talia 
debet essa ut ueque . . . intellegi T 1 9 fnlgorata F fulgurita T || es T: f.K i'' 
ab Masvidus || 10 pnrpura . . . praebet] purpurea ad expiandum marie uicem 
praebet Ty purpnra Danicl: purpnrea .F [ 11 uero J^jj primo 2': primum F ■ 
12 natnm T: nationia F natum es»e 0<nnmdinus || IS togam . . . manus] cii ia 
caput ptectum habent //// manua T || cogam F, corr. Daniel || ahla,tna F || 14 
ipae] idem nirgilina T [ Oceaoo . . . villia] oceano liberouB et cetera naque femnt 
mautelia uillis T\ 15 manihns ei: manehimaa f || 16 lUTsnm] item T|| IT de 
ante pmpura om. F | 18 item velati lino om. T || iino] no .^ ' 
tea T II bene om. T \ 20 BiuiiuEnA H || 21 porca . non null 
homeruB . . . commemoravit. sane non e. i/. s. i^ y c-enus o 
cium F II memotavit] dieeiiB (II. UI 246) x^puxrs o ava aoi 
n-uafUa add. D '^ ad v. 170 qoidam porcum non porcam . . 



bidentem pontiftces antilaneam uocabant T || 
■ " ] fetnm] om. R. fetuB " 



I lintea] nel lin- 
. . . uocant . nam 
1. Jf y 22 aocrifi- 

. . . rjSi iijiioiia 
. intoQsam autem 



aed] malim et y 26 non] n 



696 SERVII 

suis', item 'intonsamque biJeutem', id est brevem adhue: nara id 
rebua, quaa volebant fiuiri eelerius, senilibua et iam decresceutibus 
animalibus saerificabant, iu rebus vero, quas augeri et cou&rmari 
volebaut, de minoribua et adhuc crescentibus iumolabant. sane ovetn 
6 Gracco more foed^i adhibwit. 

171. ADTYLiT ALMovrtavE pRcvs prinio ttdMit, inde admovit pecus, 
id est hostias. 

172. ii.Li Ao syRaE!fTEM mm uHqae nunc solem aurgentem dixit: 
iamdvdwm eniiii dies erat: sed disciplinam caenm^mianim smitus est, i 

10 ut orieniem spectare diceret eum qui esset precaturus. 

173. DANT FRVGES MAN1BV8 8ALSA8 far et sal: quibus rebua 
et cultri aspergebantur et victimae. erant autem istae probaUonea, 
utrum aptum esset auimal sacrificio. obliquura etiam cultrum a 
fronte usque ad caudaui aute iumolationem ducere consueverant : 

15 nam hoc est quod dicit 'et tempora ferro summa uotant pecudum'. 

174. pjTERisQVE ALTARiA LiBAHT Probus 'allaria' id esfin altaria' 
dicit, et 'patcris' pra 'ex paleris'. aut mnum 'attaria' intelkgamus: ea 
enim quae in aliaria fundnnfur 'altaria' dici voluit. alii 'alfaria' 
species ararum tradunt. 

20 175. TiM pirs AESEAS sTKiCTO 8ic BSSE PRJXATVH hic prioT precattir, 

quia kic mavidt feri focdus. 'stricto' autem 'ense' iuxta quendam iuris 
iurandi morem ait. 

176. ESTO NVKC 80L TESTIS bene eum primum iBTocat deiuD, , 
quem orieutem iotuens vidit: uam ait <^172^ illi ad anrgentem 

35 conversi lumiua solem. 'esto' autem molti voluat tertiam esse 
persouam, id est 'sit mibi Sol testis', quia sequitur 'et baec Terra', 
ut elocutionena per nominativum factam intellegamus. sed hoc non 
procedit, quia sequeutia vocativum habeut, ut 'et tu Saturnia Tuno* 
item 'tuque inclite Mavors': unde per vocativum eum omuia disisse 

30 accipiamus, in hoc vero tantum ad nooiinativum fecisse transitum 

2 celerine otn. AS y spnibns F\i cresceDtibns] animalibaE aild. ASRM '| J 
inmolabant] ^&crificaliant ASR | 6 foedere adhibnnt F, cotT. Danirl | 6 nd 
iTTVLLT t. V. oiio . primo eaiiu attulit postea admonit T \ wMosvnqYt F j 
odmoDuit f I T hoetias rgox bo^tia F hostiatn Daniel | S e. v. 178 coiitr&. et ] 
disciplinam cerinioniBJ^m hoc loco eiequilur nt orienWm spectBret Bolem qni I 
precataroB erat. nam iandudnm dits erat J'| 11 Far et eal] bsI et &r R an- 1 
gee Ealsas et ferro F l \S obliqne A.S oblicam J-' | 1& timpora R. tergors 
Serinum apud TtrgUium Ugistt gkspiculHr 7>orrt1fiti« || petodum ^i^^| 16 ad 
AL-ruu L. t. tj. ea qaae in ajtaria fuDituotar nt ainiim altaria appellantnr. 
qaidaoi speciem aranmi iutellegttnt T | 17 aut Hilibeetius prol. p. 115 odtut.: 
ut F g 19 noluJt F. Yoluit DanirL an rolant ? | alia F \ iO ad iru p. x. t. v. 
hic prior . . . 6eri foedas, ad ^trii.to s. e. p. s. e. iozta . . . morem 2* | 93 pri- 
mo £ I 21 asaargeatem R insargentem F | 35 limina f | 26 id est on. Fi 
37 fictam S [ !8 tu om. .1 £ | S9 item toqae] itemque F | eam] mr. AS, . 



COMM. IN VERG. AEN. XII 171—180. 597 

'et baec milii Terra precanti': licet etiam hic possit esse vocativiis; 
nam detxzixme eat dietum 'haee Terra esto mihi testis', ac si diceret 
'o Itaiica terra, testis niilii esto'. sane iuxtu Hometicum foedus hic 
inducit fieri: nam ut ibi Priamws,.ita hic Latinus; ut hic Aeneas, ita 
»fc» Agamemnon. et priores precantur qvi servaturi sunt foedus, quod e 
ruperunt qui posteriores iuratwri erant, t5i per Pondarum Troiani, hic 
per Tolumnium Latini. et hoe per spedem auffurii, quae precatio maxima 
appellatt4r, didt. iirecatio autem maxima est, eum plures deos, quam 
in ceteris partibus auguriorum, precantur, eveniusgue m bofiae posdtur, 
ut in melius iuvent, guod his versibus ostenditur 'esto nunc Sol iestis lu 
et haec mihi Terra precanU'. ceterum, quod in precatione did solet, wt 
melius iuvent, melius fortunent, subiedt his versibus <187> si nostrum 
adnuerit nobis victoria Martem. 

177. QVAM PEOPTEE 'ter' habet accentum, quia est postposita 
praepositio: id est propter quani tantos. 16 

179. lAM UELiOR lAM DiVA PRECOB ac si diceret, non Saturnia, 
id est iam minime nocens, sed Troianis propitia: a/ut 'melior' non 
optantis, sed adfirmardis acmpiamus: poluit enim intellegere minus se 
inpugnari a lunone gui vicerat bis. 

180. TORQVES sustinea, regis. roflem hoe loco 'regis, frenas'; 20 
aliiii f^ot&ius ut (VII 666> tegimen torquens inmani leonis; 
alM susHnes, ut (IV 482> axem umero torquet. iscLrrE uAroRs 
hene induxit Martem poeta, quem sdt Bomanae sHrpis auctorem. 



14 'ter' habet aecentnm . . . pnepoHitio] cf. Scboell de acc. 1. 1. p. 



1 poBset et AS poaaet esae Sf || 2 dieticua F dicticoa reliqai || eat^ esBa 
AS eat nam F || mi gol teBtia F \\ 3 italia ASM (italica »i) || eatoj et haic ebt 
homeri simile iorameiitom (II. III 2T6) Ztv Jiaxiq ... (pvlaaatxe 8 S^xtn suftu 
add. D \ ad V. 178 hoc inxta homericura foedua dioit . nam ut ibi pciamua 
. . . sin noatrnm a, nobis et reliqnft T \ hic] nt hic F. fort. hoc ] 4 ita [atiie ibi) 
om. F |{ 5 quod . . . Latini] poateriorea qui rnpturi . et qnod ibi per pandarum 
fecere troiani hoo per tohimniura latini acttiri sunt Ty quod] quae i''!] 8 no- 
minatur T || dicit <m. T | maiiraa antem precatio est T | raaiimio F {| deos F: 
di r I 9 precaotur T: precatur F || bonae rei T || 10 inbet F | quod hio oaten- 
ditur his uersibua 7' | 11 ceteriuu . . . Martem post tantos hah, F '^ dici solet] 
dicitor T |[ 12 iuuet F l 14 ter e. g. s.] propter habet accentum oum praeponi- 
tur, ut ai dicai propter quam. at nuiic peuultima habet accentum, quia est 
postpoaita praepositio, ut graece mpl &ixaiXtCaq^ uum contra dicatur ^aaileiae 
^iQi, quia eat poatpoaita praepOBttJa IfaiiriciuB \\ 16 quem J^H 16 nOD Satuniia 
, . . BQBtinea regia om. H ^ non] iam non AS | 17 iam om. AS j docena F \\ 
Bed] et Jii^ |[ propicia ASJi ad usr u. s, a, quidam non optantiB Bed affitman- 
tie accipiunt T \\ aut meliorum optautis F {| 18 iotellegelegere F || 19 a om. F \\ 
SO Servianum schoUum om. F \\ legia F, corr. Daniel |{ frenas alibi Bcripsi. ef, 
ai Am. I 108: frenalis alibi F freno aic alibi Danicl [| 21 alibi . . . leonia haud 
scio an secludenda sit, ut alibi pro 'tenea' ut ^tegunen . . . leoniH tn maTg. 
adseripta faiaae putentur. ipse pedes pro protenua ut edidit Daniel \\ regimen 
F l 2i ad iNCT.iTH M. g. v. bene inuocat martem qoia acit eum romauae atirpis 
unctorem T |j 23 Bcit] jit 1'' {{ atyrpia F 

39* 



598 SERVn 

181. FONTESQii: FLrrwsQ,vE voco congruenter, cum a Tiberino fiu- 
mine sit admonihts, quae agere deberet. qvaeqvb aettieris iLTi 
RELiGio post specialia intulit generalitatem. sane religio dida, guod 
ea komines religanttir ad ciiUam divinmi. 
5 182. po/iTo id est in ponto. et quidam hac loco a filio Feweris 

hire iurando velut niatris volunt inditatn mentionem. 

183. CES8ERIT AVSONIO 81 FOKS VICTOHIA TVRNO si forte: et 

bene dubitat de hoc, contra cum ad suum venerit nomen, dicet 

<188^ ut potius reor et potius di numine firment. sane ra^ 

10 tione non earet quod primo de victoria Turni loquitur, post deseendit 

ad suam: acit enim in auguriia prima poaterioribus cedere. 

185, BEBELLES homo 'rebellia' dicitur, res ipaa 'rebellio', non 
'rebellatio': sic Suetonius. 

187. ADNVERiT NOBis viCTORiA MARTEM hypallage pro 'ain 
1& noster Mars adnuerit nohis vietoriam': nam Martem Victoria comitatur. 

191. INVICTAE quasi invictae. et bene sibi conciliat populum: 
nam sine dubio una cum rege vincetur, 

192. SACRA DEOSQVE DABO capfat gratiam poptdi. magna enim 
fuit apud maiorea saerorum cura, sicut diximus supra <JII 104^: 

20 unde nunc Aeneas id agit ne pereant, et re vera conatatj saera 
Phrjgia, nunc Latinis tradita, coluisse Romanos. latisvs ha- 
BETO aut antiquus vocativua eat: aut 'habeto' tertia persona sit. 
sane sciendum quia crebra soceri contmemoratione sibi favorem 
Latini conciliat; item dicendo 'mihi moenia Teucri constituent' po- 

25 pularem gratiam captat, quia supra dixerat Draneee <(XI 131^ saxa- 
qiie subvectare umeris Troiana iuvabit. 

197. TEEttAM MAKE siDERA IVRO ct ornatior elocutio et crebra 
apud maiores, quam si velis addere praepositionem, ut dicas 'iuro 
per maria, per terras*. 'eadem' autem bene dixit: nam pro mari 

30 ille fontea et Quvios posuit, pro sideribus aolem. 

or. VUl 3, 2 at diffi 1 



erb. 436 { 13 



3 BaDe religio . . . diviiiuiu] cf. Isid. o 
SaetooiuB] p. 148, 4 Keiffei-HuK 

1 g. u. 181 congnie quia b, tiberino ftumine eat admonitna qaid agere de- 
beret I' U 3 ueliqioI nt add. AS, eat add. RHMi specialiti MFi specialit«T 
AS Bpecialitatem R Bpeuialia est Hi». v. 1S2 religiD dicitnr quod ea bomi- 
□es reganlnr aine religeotar oA cnltuin diuinuoi T {{ 4 religantur Mascicius: 
rigantur F regantur Danidl 7 forte] for^t 31 \\ 8 contra om. Fl dicit AS || 
10 Tumi om. AS | 11 cedere] contingere ASlad convenit v. 1S4 oportet »ivs 
placet, (ii2 cEDEi r. 185 aut locnm dabit aut discedet T^ 13 sitoniua H sico- 

minUB F II 14 ASN-VEBIT JRM ibVEHKHIT H IDVENEBlIrt F \\ NOB18 Om. AHM\\ 

vicTOHiAH .ff II Bin noster J^; ai DOBter jISM flin il sitiereQt .? | 15 annaerit JH 
aduenerit H [ aictoriam H I 16 et bene . . . popiilum om. F \\ 18 raagna enim] 
■" ■ " ■ »"* 



ot magna F quia 
tunc Danicl 
raa om. F 



naDaniel || 20 eacra Phrygift] sacrificia Af || 21 ii 
ebt exemplaria pleraqm | 27 tornatior .ff || 28 ut . . . ter- 



COMM. IN TEEG. AEN. XII 181- 



599 



198. LATONAEQVE GENVS DVPLEX ac si diccret, utmmque 
sesum prolis Latonae vel subolis. et bene in foederibus duplicia 
invocat numina, quia in unum duo eoituri sunt populi. ianvm 
quoque rite invocat, quia ipse faciendis foederibus praeest: namque 
postquam Romulue et Titus Tatius in foetiera conveneruut, lano 5 
aimulaciTim duplicis trontia e&ectum est, quasi ad imaginem duo- 
rum populorum. legimus tamen lanum etiam quadrifrontem fuisse: 
unde Martialis ait <;V1II 2, 5^ et lingua parifcer locutus omai: 
nara 'omnia' de duobus non dicimus. 

199. viM duritiem, inexorabilitatem. SACRABIA DiTis saera- i 
rium proprie est locus in templo, in quo sacra reponuntur, sicut 
donarium est, ubi ponuutur oblata, aicut lectistemia dicuntur, ubi 
homines in templo sedere consueverunt. 

200. Qvl FOEDEBA FVLttiKE 3ANCIT confirmat, sancta esae facit, 
quia cum fiunt foedera, si eoruscatio fuerit, confirmantur: vel certe, 1 
quia apud maiorea arae non incendebantur, sed ignem divinum pre- 
cibiis eliciebant, qui incendebat altaria. 'sancire' autem proprie esfc 
sanctum aliquid, id est cousecratura, facere fuso sanguine lioatiae: 
et dictum 'sanetum', quasi sauguine consecratum. 

204. Si TBLLVEEM EFFVNDAT IN VNDAS bypailage pro 'si un- -J' 
das effundat in terras'. 

205. DiLvvio MISCENS icl est aqoae superfusione universa per- 
turbans, 

206. VT SCEPTRVM HOC Homeri locua, verbum ad verbum. 
DEXTKA 8CEPTRVM NAM FOETE GEEEBAT per parenthesiu dicfcum est. ;;. 
ufc autem sceptrum adhibeatur ad foedera, haec ratio est, quia ma- 
iores semper siraulacrum lovis adhibebant: quod cum fcaedioaum 
esBet, praecipue quando fiebant 1'oedera cum longe posifcis gentibus, 
inventum est, ufc sceptrum tenentes quasi imaginem simulacri red- 
derent lovis; sceptrum enim ipsius est proprium. unde nunc tenet si 
sceptrum Latinus, non quasi res, sed quasi pater patratus. 

mt] exBcr. laiU. or 



coDseoratum] of. Isid. i 



. XV 4, ; 



1 II 17 s 



2 prolu F, corr. Dankl | sobolis ASIi ] 3 inilicat AS || iasvuiivk b 
rite invocat vulgo, nisi quod i. ii. rite himc quot^ui: invocat Maseiciits Q 6 qaaBi 
. . . popnlonim om. i^ || 7 tameD] tauc ASi^ etiam genum i^^jj fuiaee om. B || 
8 unde etiam martialis R jj parit«T] qualiter H, om. V \ omniB] om A omues 
Eir II 9 QOD om. F II 10 duritiam "BR \ la nbi collocantni- T || lectistetDia] 
lectistemia uel stemedia, li lectistemtidia if ] 13 couauenerant AS conaiierunt 
JF|| 16 finnt] fluinntnr Rll fiant ¥\ vel certe . . . incendebnutur om. B.\ IS 
precibuB] faucibDB F | n incendebant F \ 20 si] ut BZT ] mundaB S \ 24 vec- 
bDm] (J7. I 234) *ol fitt toiJe aiiJ\m\iov . . .o &i roi fitVis iaaerai ognoq add. D \ 
25 eet] oiii. AS \ 26 Bceptia adhibeantur F || 57 simnkcni F || 29 imaginem 
sacri .dS II 30 proprium] imperium F 



600 



8ERVU 



208. IMO DE STiKPE ideo gfinere masculino usus est, quia de 
arboribus loquitur: naiu de hominibus genere feminino dicimuB, ut 
<^VII 293)> heu stirpem invisam; disit tamen, sed uaurpative, 
Horatius etiam de arboribus, ut stirpesque raptaa et peeus 

5 et domos. 

209. MATRE CAEET vel terra, iit <III 96> antiquam exqui- 
rite matrem: vel arbore, ut parva sub ingenti matris ae 
aubicit umbra. 

210. ABRE DECOBO id est oricbalco. 

10 211. DEDiT GE8TAKE ut <V 248> dat ferre. 

212. TALIBVS :NTER SE FIKMABANT FOEDEEA DICTI8 LatinUS 

et Aeneas. Tumum autem noii inducit iurantem, quia dux eat, qui 
praesente rege non habet potestatem. et imitatus est Homerum, qui 
post ius iurandum Menelai Alexandrum quasi fervidum et ad- 
15 ulescentem iuducit esclusum et Priamum adbibitum ad foederis con- 
firmationem. 

213. KITE SACRATAS rite exploratas soUemnitate, quam dixi- 
mus aupra -CIT^X 

216. VIDERI ET MISCEEI infiuiti sunt pro iudicativis. 
20 218. rROPlva diligentius, ut <I 5 6> t p opiua res aspice 

noatras. non viribvs aeqvis o gr ros aubaudia. 

219. INCE8SV TACITO pro 'ips ta t hypallage est. 
225. cvi GENVS A PKOAVI8 ENS u u auctoritatem eom- 
mendabat et origo maionim et pat na t t propria fortitudo. 
36 229. PRO cvNCTis TALIBVS qualis etiam Turnua est: et adtendit j 

sensum auperiorem, ubi ait Turuus ohliquc <16> et aolus ferro , 
crimen commune refellam. 

230. AN VIRIBVS AEQVi KON SVMV8 bene addidit 'viribua' : nam 
legimus iu SaUustio memorare possum, quibus in locia po- 

30 pulus Komanua ingentes hostium copias parva manu fude- 
rit, VergiliuB <V 754> esigui numero, sed bello vivida virtus. 

231. EN OMNES ne oeeurreret: sed est in castris alter exercitua. ! 

232. PATALISQVE MANVS Troianorum, qui fataliter ad Italiam 
i HoratiuB] carm. ni 29, 37 || 7 par^ra] georg, II 10 || 39 iii Salliiatio] 



7 pamsB ab J* y 8 umbra] uio enim tneliuid carmiiii reBpoudet hoinerico 
{11 I 335) 10(115»' tv oemei Xtloixiv add. D J 14 ins om. AS || 17 e.xplorataB F: 
explorata AS expurgataB RRM l| quu. li \\ 18 aupra om. F \ 19 inficitiai R . 
infinitns F \\ aunt om. F | 23 hjpalfage eat om. F [ 23 cui F || 36 est om. HHM J 
II 27 refeltiam li lefellat H || ud anihau (i'. 230) hominem a parte totum T ji 
28 additur S J 29 posBmnus A S poBBem librt Sallustiani J| populus RomannsJ 
par F D 80 oamas F || federit II [ 31 nergilius F \\ 32 ne] nc S nec F ( 
curre H j 33 Troianorum gcilicet vulgo 



COMM. IN VERG. AEN. SIl 3 



001 



Tenerant, ut sit iferatio. 'Etruria' autem 'infensa' pro 'Etrusci', 
qui etiam Turno inimiei sunt causa Mezentii. 

234. DEVOVET ARis quia ait aupra <219> et aram suppli- 
citer venerans, itcm aupra <(XI 440^ vobiB animam hanc so- 
ceroque Latino devovi: nam jpBS iterat Terba. 6 

235. vivvSQVE PER ORA FEBETVB tamquam de vivo omnes 
loquentur. * 

237. LENTi otiosi, ut nos patriam fugimus, tu, Tityre, 
lentus in umbra. 

242. FOEDVSQVE pRECANTVK iNFECTVH rogant, ut pro Hon 10 
facto sit, ne piaculum videantur admittere. 

245. ET ALTO DAT siQNVM CAELO ut religio alia religione aol- 
vatur. PRAESENTivs efficacius. 

246. MONSTROQVE FEFELLIT bene 'fefellit': naraque hoc augu- 
rium nec oblativum est nec iopetrativum, sed inmisBum factione 16 
luturnae, quod carere fide indicat sedes uegata: nam ubicumque fir- 
mum introducit augurium, dat ei firmissimam sedem, ut <^VI 191)> 
ipsa sub ora viri caelo venere volantes et viridi sedere 
solo, item ante sinistra cava monuisaet ab ilice cornis. ia 
hoc autem augurio hberatum cycuum cecidisse in aquam dicit, 20 
quam instabilem esBe et infirmam manifestuni est. 

248. LiTOREAS AGlTABAT AVES palustrea: nam litua dicitur 
omnis terra aquis vicina, ut <(VIII 83^ viridique in litore con- 
spicitor sus. 

250. EXCELLENTEM magnum, aicut in esercitu magnus est Tumus. 2j 

252. CONVERTVNT CLAMORE FV6AM redeimt cum clamore, aicut 
exercitua aolet. 

257. AVGVBIVM SALVTANT veueraiitur. et proprie: uaui sahi- 



m] bnc. l 4 II 19 ante] bnc. IX 15 



1 ut Bit 01». S II etruecia S || 2 canaa] accuaat S || mentienti F propter 
Mezentiuin St^harats || 3 oEvoct^i' F || aupra aobja animani H aupra de Tamo 
Fabrici«s Q et . . . anpra om. M \\ i oenerant F ( Bupra Tobii animam otn. H \\ 
BUpca] sed f || 6 deaooi latitto AS \\ deioni M | ipse Ji\\ G vovisitTE H || deuiao 
A (eorr. a) diuiuo S H 7 loqnentur] locuntur F. uel uoniiniB inmorlalitate uiuet 
et laudibuB add. D || 13 regant F || 11 factum M jj piacula B piaoulo F ^ 
uideatur F \ amittere ASl 13 efficatins libri praeter AS \ efttcaciaB] et alibi 
{bue. I 41) 'nec tam praeaentes alibi cognoacerc diuoa' add. D || 15 nec] oeque 
R non F || ablatinnra H obiatum F || imperatiunm EH inpetritum F || immia- 
sluum ii II 16 tuturno B inturnae F\ fldei if|| nani ubicumqut;] manu ambi- 
cnomque H U 17 inducit Fiid ocoidiaae F || ducit F | 21 quani] aquam autem 
F II inutabile B \ ease om. F || non dabium eat F | 22 dicitnr . . . vicina] circa 
omnem aqunm eat F \\ 36 redeunt] reuertuntnr ASB U Bicnt in ezeccitn (ezei* 
citum M) Bolet BHM a. in e. b. fieri vidgo 



ti02 



SEEVn 



tari dicimus deos: Terentius at ego hinc deos domum saluta- 
tum pergam. 

258. EXPEDIVKTQVE MAMVS dimicare se Yelle signiScaDt: haec 
enim est consensio militaris: Lucanus <I 387> elatasque alte, 

5 quaecumquc ad bella vocaret, proniisere manus. 

259. QVOD SAEPE PETivi quasi inpetrativum lioc augurium vult 
videri. AC*Pio agnoscoqve deos modo quasi de oblativo loqui- , 
tur: nam in oblativis auguriis in potestate videntis est, utrum id ' 
ad se pertinere velit, an refutet et abominetur. ergo nunc dicit se I 

10 augurium libenter amplecti et agnoscere eirea se favorem deorum. 

261, qvos INPROBVS advena interpretatur augurium: et con- 
firmat id ad praesens negotium pertinere. 

262. LiTOEA vestra bona iteratio: nam supra ait <248> tito- 
reas agitabat aves. 

ir. 2C)'6. VI POPVLAT antique: nam veterea et 'populo' et 'popalor' 

dicebant, nanc tantum 'populot' dicimus; illud penitus de usu re- 
ceafiit. penitvsqve pbofvndo vela dabit ut supra de aquila 
^256> penitusque in nubila fugit. 

264. densete catervas sicuti cycni <253> hostemque per 

£0 auras facta nube premuut. 

266. et adversos telvm contorsit tn hostes Loc Ioco ab 
Homeri oeconomia recessit: ille enim iaducit Minervam persuaden- 
tem Pandaro, ut iacto in Menelaum telo dissipet foedera; hic vero 
dicit ipsum augurem telum sponte itorsisse et occidisse unum de 

35 novem fratribus. quod pertinet ad oeconomiam: necesse enim erat, 
ut fratres, dolore ex uuiua morte coraraoti, bellum moverent, si enim 
vilis flliquis interiret, poterat eius mors ob foederis religiouera forte 
contemut. 

267. SONiTVM DAT id est facit. certa inevitabilia: unde 
30 'incerta' est in£rma et vitabilis. 

1 TerentinBj Phorm. II 1, 81 

1 hinc] iionio B || domQmJ domiia H domo M, om. F, ego deon penutea 
hinc Balutfttnm dommn deuertjir Tm-entiui | 2 pergam] et plaotuB io curculioae 
(in 1, IS) 'quis est qui opcrto capite Bulutat aesculapinui' adii. -D || 3 Higaifi. 
cat HJIf II b ad bellum H abella M \ uoeareut F\\ promiacere AS admitiere R 
admiBere et H ^ aii expedivntuvk h 8. v. profemut ut coDsenBio luilitaTis habet 
2* H 6 inpetritum H iDpetralnm F {| T iiblatiuo i/ || 8 ablatiuia HF || 9 ad 
om. AH {add. a) \ 13 bona . . . avea om. F | 16 ad vi p. s, v. aua uirtute de- 
praedatvir T J 16 penitna . . . de aqnila oni. H | 17 b^ESirvaiiVE . . . uabit] pbtbt 
iiJLB FVOAH E II ut om. ASF^ Hupra de aquila] illud B^ 19 sicut HM\ Gycoi] J 
ignem add. R \ hofltem M 1 21 jii.vEBBva HF AovEBao M || soaTBu UF || 32 eniro] 1 
autem J^' I 23 foedera] (II. IV 92] ayiot) S' laxafiivTi . . . 'AXtiaviqa paailin J 
add. i) II 26 ad mn. H || 29 fratriB F | committi FiiS id eat om. F ||' facit] ut | 
BUpra (I 79) 'tu dae epuliB accumbere diuum' et plautuB in aiilularia (IV 6, 1) J 



COMM. IN VERG. AEN. XII S 



G03 



268. aiuvb uQc siuvi, antiqve, irf <X1I 758^ ille simttl fugicns 
Butulos simnl increpat omnes e( (1 631> simul Aenean in 
regia ducit tecta, simul divwm tcmplis indieit honorem. 

270. HASTA VOLANS uiinus est 'namque'. sane reliqtiit Jiastam 
poeta, dum vtilt simul multa describere, et rem inperfectam omisit; 5 
deinde rediit ad dcscriptionem, ut swpro in augurii narraUone. 

273. HORVM VNVM ordo est: transadigit coataa. et figurate disit 
pro 'uniua'. teritvr qva svtilis alvo iialtevs rem physitam 
dixit: omuia eDim quibus utiniur, uon noB terunt, sed ea uos teri- 
mus, ut anulum, veatem, balteum. 'ad medium' autem dbsohtte, id lO 
cst ubi alvo teritur balteus. 

275. KGKEaivif FORMA. ivvEfiiL.u bene hic 'egregium', quippe qui esset 
de fratrum grege. 

277. AT FRATRES pro 'at fratrum pars'. aniuosa piialanx 
quasi phalanx, id est legio. ct bene a numero, a gcrmanitaie, a no- ifi 
bilitate, a forma, ah aetale, ab vulneris genere, ab ipsius laude, a ge- 
nere mortis incitalio nata. 

279. CAECi salutis inprovidi. et bene iam non pars, sed universi. 

280. iNVNDANT more uudae fluunt. 

281. AorLLismvE pro Etrusds: hi enim contra Mesentium auetores ao 
cmiurationis fuerunt. pigtis arcades armis bene 'piciis', ut in un- 
detdmo (93y et versis Arcades armis, ut omalvs picturae lateret 
in luciu. 

282. sic 0MNE8 AMOR VNVS HABET 'sic' id est dum paulatim 
suis invicem subveiiiiint, omnea in bellum coaeti sunt. sic Sallustius. 26 

283. DiRiPVEEE ABAS dciecerunt, diBaipaverunt. sane mm prae- 
sens iemptis helli loguitur, hcne praeteritum intulit 'diripiterc'. et more 
suo inieriecit aliud: nam ordo erat 'dinpuere aras craterasque focos- 
que ferunt'. 

284. FEEREVS IMBER permanait in translatione, quia diserat 30 
'tempestas telorum', 

'eiuoTtDiim ega iuEiQelim leto malo qnam illi hodie Beni dem inBidiaa add. D \} 
S et] ut F II 4 reliquid F || 5 discribere F || 7 transadigit onnin cofitaa D || dixiti 
unum add. H || 8 Auit. /; abbo H ALBVa ¥ \ baltbvh F \ 10 ammlQm U 
anullum F || g. v. 273 ad medium absolute poauit id est nbi aluo teritur balteua. 
quidam uero medlo legnnt quaai ad medium aluum , BUtuIia (sic) intextua T \\ 
ut medium i^ \ ad lathbvn i. (d. ST4) iu quibua iuuguntur aluo T \ 12 nd BaUG- 
«ivH F. 1. i. V. qai erat ekctus es grege frutrum T \ li ud at ir. S. v. id cat 
fratrum pam T \ Ib ad ahikoba m. s. v. ant plena auimia aut iracnnda propter 
fratria interitum. et bene . . . a geaere mortia acceuEio animorum uata T |i 
16 a forma a nobilitate T \ 17 morte F \ incitatio Masciciui: incite aio F | 
21 ad ET F, A. A. B. V. acuta picta babented T Q 32 pic^turaa F [ 2b subveniutit] 
obediuut // 1| 26 decerunt F js. v. 283 deiecemnt . et bene cum praeaena belh 
tempna ostendat infert praeteritnm . et more aao aliud interiecit nam ordo eat 
diripaere . . . focoBque TJ 27 malim loquatur || praeteritam F 



604 



SERVn 



285. FERVNT auferunt: nam apliaeresiti est, ut 'temuere' pro 
'contemnere': altbi omnia fert actas. 

286. PVL8AT0S Divos id est vioiatoa, laesoa firactia foederibus, 

287. INPRENANT ALii CVKHVS id est equo8, qui sui curribus 
6 sunt: sic alibi/^erfnt" equis auriga neque audit currus habenas. 

288. SVBICIVNT IN EQV08 super equoa iaeiunt; sed proprie non 
est locutus, magisque contrarie: nam 'subieere' est aubter aliquid 
iacere. 

289. BEGisQVE iNBiGNE GERENTEH id est diadema habentem. 
10 et decenter regetn cum insignitms suis dixit. 

290. AViDVS CONFVHDEHE FOEDVS legitur et 'aTidum'; sed 
melius 'avidus', quia Messapns Turno favebat, qui erat inpar ad 
aingulare certamen: mm et iKistea ait <;292> et miser oppositis a 
tergo involvitur aris. sic enim fadlius foediis dissiparet, si arae 

16 humano cntore polluercntur: nam et Messapi voluntas ita expressa est, 
g»i ait <296> haec melior magnis data victima divis. ^confun- 
dere foedas' autein pro ut confunderet. 

291. PROTERSET mire didum. 
293. BASTA cum Itasta. 

-20 294. TELoavE ORAHTEtr urLTA THABALi Emius teloque trahali. 

295. ALTVS EQVO equi magnitudinem latenter ostendit. 

296. Hoc HABET id est letali percussus est vulnere. apud anti- 
quos enim id erat 'hoc hahct', quod mtnc 'peractiim cst': sic Terentiua 
certe captus est, habct. aane sarcasmos est, carnilicina qu^m, 

25 de loci qualitate inventus; nam quia super aras ceci<Iit, ait 'haec 
melior magnis data victima divis'. 

298. oBviPs hene obvius corripuit. AmvsTVM torrem guidam 
'ambustum' prqprie circtmusttim accipiunt; sed poetae indifferentcr pro 
conhusto utuntur. tobrem autem erit nominativus 'hic torris', et 



2 alibi] bac IX 51 || 5 alibij georg. I 514 1 6 Boper . . . iacete] cf. Non. 
387, 9 aqq. M. ( 30 Ennina] ann. v, 589 Vahl. [ 23 Tereotins] Andr, I 1, 65. 
Don. ad. h. V. et Non. p. 317, 21 



4 ad nn^HEKiiNT c. S. v. id est frena aptiLot eqaia et equos qui craDt sub 
carribuB T | 5 fertor F | audet F \\ 7 aliqnid om. F j 9 habentcm om. F^li ad 
AvtDva c. F. 111 marg. cupidus. et hoc de meeeapo meliuB uccipitnr quia ipee 
paulo poat dicturus est et miser . . . uictima diuia T ]\ 14 foedns facilina dissi- 
psrBtur r II 16 humanae F || uoluntaa measapi T | 16 qni ait Otn. T | hoc habet 
haec e. g. 8. T ^ad comfvmdkiib s. v. ut confuiideret T \\ 17 pro iit confunderet 
scripsi: prodiit confnadere F \\ 20 eniui F || trabalim F \\ 22 ad v. 296 apnd 
antiquos id dicebatur hoc hafaet quod nuno significat peractura est. aioe noo 
habet aigiiificat satia est T | 24 raptus AS \\ Barcoamos M sacrasmoa f || 25 ce- 
ciderut ^ |i 27 od imiVBTvn i: s. v. ambuatnm propiie quidam circumuatum 
accipinnt scd poetae indeferenter pro cocbuatum accipiunt T 



COMM. IN VERfl. AEN. XII 268-284. 



ms 



268. «*ii Boc siMVL anliqwe, ut <XII 758> ille simul fugiens 
RuMos sitnttl increpat otnnes et <I 631> simul Aencan i« 
regia ducit iecta, simul <iivum tcmplis intUcit honorcm. 

270. HASTA YOLANs minus est 'namqne'. sane reliquli iiasiam 
poeta, dum iidl simul mtJta describerc, et rcm injterfeelom omisit; 5 
dein^ rediU ad descriptionem, ut si^ira in auffurii narrationc. 

273, iiOBVM VSVM ordo est: transadigit costas. et figurate (lixit 
pro 'unius'. teritvr qva svtilis alvo baltevs rem jihjsicam 
dixit: omnia euim quibus utimur, non nos terunt, scd ea nos tcri- 
mus, ut anulmn, yestem, balfewm. 'ad mcdium' auicm absolut^, id lo 
est uhi alvo teritur baJieus. 

27b. EOhEGivu FOKMd jrFESEM bene hic 'egregium^, qttippe qui psset 
de fratrum grege. 

277. JT FRATREs pTo 'ot fratrum pars\ animosa pualanx 
quasi phalans, id est legio. et baie a numero, a gcrmanitate, a no- l& 
bilitate, a forma, ai aetate, aJ vulneris genere, ab ipsius laude, a ge- 
nere moriis indtatio naia. 

379. CAECi salutis inprovidi. et bene iam non pars, sed univcrsi. 

280. INVNDANT more undae fluunt. 

281. AGYLLiniqvE pro Etrtiscis: hi enim conlra Mezentium audores M 
coniwationis fuerunt. fiutis arcades arhis bene 'piclis', ut in un- 
deeimo <93> et versis Areades armis, ut omatus picturae lateret 

in luclu. 

283. sic OMNES AMOR VNVS HABET 'sic' id est dum paulatim 
suiB invitem subveniunt, omnes io bellum coaeti suut. sic Sallustius. 35 

283. DiRiPVEttE ARAS deieccrunt, dissipaverunt. sane cum prae- 
scns tempus helli hquitur, bene praeteritum intulit 'diripuere'. et more 
9U0 inleriecit aliud: nam ordo erat 'diripuere aras eraterasquc focos- 
que ferunt'. 

284. FERREVS IMBEE periuansit in translatione, quia dixerat 30 
'tempestas telorum'. 

'emortuum ego maaelim leto maJo quam illi hodie aeni dem ineidiaG add. Ji ]i 
2 et] ut F Q 4 reliqiiid F {| b diacribere F || T tranBB,d)git unum costas D | dint] 
uuum add. D || 8 ali*o K a.fbo H albvu F B nit.TKVM F U 10 annnlum U 
anuUum F || e. k. 273 ad medium absolute poauit id est ubi aluo teritiir baiteua. 
qnidam aero medio legunt quaai ad medium aluum . sutiilia (sic) intextuB T || 
ut medinm F | ai latervu i. (i>. 274} in quibua iuiignntur aluo T || 12 ad saBE- 
GiVH F. 1. B. V. qni erat eltsctua ex grege fratrnm T | 14 ad at f. S. v. id ost 
fratrum para T || 15 ad ANiMoai es, s. v. aut plena animiB aut iracmida propter 
fratria interitum. et bene . . . a geoere mortiB acceuaio animorum nata T [ 
16 a forma a nobilitate T \\ 17 motle F || incilatio Masvicius: inoite bio F i 
81 ad f.T p. A. A. s. V. Bcuta piota habentea T \\ 32 picturas f || 3fi Gubveniuiit] 
obediunt H {| 26 decemnt F \\ s. v. 283 deiecenmt , et bene cum praeBonB belh 
tcmpUB oxtendiit infert praeteritum . et more buo aliud interiecit nam ordo eat 
diripuere . . . focosque T \\ 27 molim loquaturlj praeteritam F 



eo6 



SEEVn 



313. KEPENS aut subito^ ut; sit adTerbium, id esi rei>eut8, ut 
sole receas orto: aut 'repens discordia' pro repentiiia. 

316. Ms smiTE svbatidiendtm 'cmemreri: et tst tmgma. faxo 
id est fadaiD, amfirmaho: d est ardunsmos. 
i 319, ALTs ADLAFSA 8AGITTA £ST utntm 'fl/is stridms', an 'alis ad- 



320. IMCEKTVH QVA pVLSA KANV hoc loco adhuc qnideiD qoaai 
dabitat; tamen iBtelleginius a luturna inmissum quendam, qui tuI- 
Deraret Aenean: quod autem paulo post Inuo djctora est de luturna 
W jtKx/ moeit, (815) non ut tela tamen, non ut contenderet ar- 
(.'iim, miiiime «st mirajidum: nam scimus unicnique inputari quod 
alter in eius fecerit gratiam, sicut est (X S3> et potes in toti- 
dem elasses eonvertere njniphas. Aenean autem ab homine 
beratum indicat luppiter, paalo post dicens <;797> mortalin de- 
riolari vulnere divum. rrKsiye quod tnprovisa, alii quod 
■ • wdkutenter venerii, aecipiunl. 

3^2. FitEssA EST Lvsitisis 'pTfssa' pTo SH^Tessa'. (t Mon ^msignis 
giorit^, sed 'insiffnis facti', tit (/endKws casus magis sU. 

323. AsnEAf vrLxcitE hic propriV.- est enim huic contrarium ^51) 
SO e( nostro seqiiitur de vulnere sanguis. lAcuriT autem tait 
adeo fortis Aeneas d metnendus; aut adeo tmpjum nefas vis«m esf. 

327. MOiiiT^Ti regit. et est acyrolc^Ia: nam proprie 'molitur* 
(ist parat. alH 'molitur' movet inklUttunt, vel arripit, vel aptat. 
331, HEBSi fluvii Thraciae, mrto Cgpsela oppidvm. 
25 332, SANGVINEVS MAVORS gaudens sanguine, at(»oiaf/-i^s. is- 

CBBPAT sonat, alibi arguit, ut (X 830) increpat ultro canctaii- 
tea Bocios. 



1 aole] georg. III 15B 

i ad MK a. I. T. scilicet cDncQireTe et e«l leitma; ad vi^to «. v. bciam eOB- 
firmabo T || Eeuma F\ad tiBNv» u. u i. h. s. r. 317 egu placaui deos et MOia 
reddidi qnibns uictoriou capCTrm dc tumo T \ b ad «tUDEss l. k^ a. k. a. v. 
siue stiidtuH alii aiue alis allapsa T | ai.ii tat l^p»a F\ 6 ab RM\ 9 antem i 
ow. F I iuQoni diutum est A iuno dictom e»t // ] 10 movet Demiel | conderet 
F I 12 iK>t«il AS II in iMB.IC\ 13 closiero AE \ hominibiiB F | U indncat AS l| 
mort^Ii indecuit AH niortali d, R moitali u d. 3f | 15 ml tTKuciE a. i, m. ani 
emissa aut iafixa. turbine qnod inpronisa alii qnoil nebementer uenerit T \\ 
16 Teoerit om. F | 17 snpprMM et non . . . facti hah. J ] 30 nostro] non F\sti 
ucTAvcT T. u. s. V. But iiQia aoDeaB fortis et metiKiidtis erat ant quia oe&a et 
impiom uidebatnr I* | 21 metaeados F | 3J regitar K ] 23 (xl vulittb h. «. p. 
qoidam motitnr . . . aptat T \ ad wwas» (r. 338) celeriter discnrreus T\ ti 
ad t. 33! haec comparatio hoc ostendit qaoJ in parte aeptentrionaJi quam de- 
Bcribtt beUicoeiores aunt populi T | kbki HM. hel^os aatem Sauius tbraciae F \\ 
ad BEBu a. T. hebrua Sutiim thniciiie . . . oppidam T \ cjtp«ala lihri \ U cao- ' 
I4FBC F, aangnine g-.tod^na itrrans \ l\c>ki'at . . . altro om. F || 3S oltro om. M [ , 
emante* socioa F. hinc orUm Emantellocioa Himt, qnod po«t arfioxs^ij; eiJHlit . 



COMM. IN VEBG. AEN. Sll 313—347. 



607 



334. AHTE NoTos, zEPByRyMQ.vE volant id est ventos praeverluntw. 
VLTIMA hoc est tota: si enim gemtt ultima, omma sine dabio. 

335. Ti/HAL-A mttetn itl est Thrada : Cicero in de repiiblica <II 4, 9) 
coloniarum vero quae est dediicta a Graecis in Asiam, Thra- 
cam, Italiam, et non dixit 'Thradam'. 6 

336. tnAEQVE iDsiDiAmvE DEi {comTATvs) figitrato elocutio, vario 
significatu idem osiendens. et non tam virtute, sed inddiis -f comitatus. 

337. ALACER quidam 'alacer' gesUens et rei nomiate turbatus vo- 
Itmt, 'alaeris' vero laelm. 

338. QVATiT exagilat. buserabile CAESIS n. i. miaerabiliter: io 
nomen pro adverbio, ut <X 273> sanguinei lugi(bre ritbent. 

340. MiJirAQVE cnroR hj/pallage est pro 'mixto crttor^. 

341. aTBENELVM^VE IIEDIT TBAUrHFitQFE plurO OflOlOtEXEVTCt. 

342. AMBo antiguo more 'ambo': Terentius ambo oportunc vos 
volo, sicut superius dictum est, cim hodie 'amlos' dicamus. 15 

343. IPSE NVTRIERAT solent enim plerumque filios suos aliia 
dare nutriendos parentes. dieendo autem 'ipse' ignotae pcrsonae Jtoc 
pronomine addit dignitatcm. 

344. LYciA autem pro "in Lycia', ut <IV 36> non Lybiae, non 
ante Tyro despectus larbas. pAKtBvsnyx ornavehat aruis scilicet 20 
ut aequaUtcr dimicarent, aeqmliter currercnt. 

347. anTfivt pro 'nobilis ct magni', nt (J 12) nrbs antigua 



N 



Baniel \ s. v. 332 qnasi uideatiir in ipsiB deus mars esBe. neque enim ipae 
deuB uidetnr Hed in ipaia apparet T {] <ui ABftvoRK i. (o. 333) campo patenti ab- 
latiiiDs pro accnsutiuo T | 1 zkfiuvmqvb F | pro uertuntur F. irtde i. x, i. id 
eat ueutos. volant pro uertuutnr Daniel !| ad ante n. k. a. v. id eat uentoa et 
speciea pro genere, ad volant uetitoa prQ,euertuutur rH S gemtt om.Fl omnes 
M I 3 TBBAuA thracia hab. T || 1 coloniariim F coLonia Daniel \ Graia Ciee.ro 
ad PBDTu s. V. equonun scilicet, ad cibcvh in marg. in circuitu ante faciem T || 
6 B. V. 33S ipae comitatua ipBiua dei Huut irae et insidiae. icae propter itnpe^ 
tum bellantium et inaidiae propter frandem belUcatu. agnntnr fernntur T l| 
iKBtAEQVB F I flgarat F, corr. Daniel. ceterum cf. (uj IX 86 | 7 idem] id eat 
Daniel. 'dei coinitatta' adpotitis imterprea idem ogtendi dicit, quod 'ctrcum aguti- 
tur' vfrbis Ipost comitatue lacunam indicavit Daniel. fortasse et non tam vir- 
tnte, aed inaidiifl deuB comitatur vel, guod SchoelUtts coniecit, et non tam rir- 
tute, sed insidiia conaiatit comitatiu, ut Turnus insidiis, non virtMe Aenean 
impuijnat. \\ ad taus b. v. aic eauguinens, ad ea quae sequuntvr alacer quidan) 
. . . laetuB T II 8 rein F | volnot] iutellegunt T || 10 qvatit exagitat hab. T \\ 
mirabiliter F \\ 13 ad hixtaiite c. c. u. s. v. bjp&llage id est mixto cruore cal- 
catur harena T \\ 13 tqaiiibvwqve F \\ 14 ad akbo s. v. pro amboB antique T \\ 
modore F \\ 15 dicimna F, corr. Daniel [ 17 pajentea om. H, post plernraque 
hab. F \\ ad ipae s. v, hoc pronomine ignotae percOQae addidit dignitatem T l| 
igcota persona F {| 19 libiae F |[ 20 oosavebat F onehavebat Daniel \\ ad 
PAiimvativE n. A. s. V. acilicet . . . cnrrerent r|j 21 dimicarent et aequaliter T I 
22 ad Atfrii^vi s. v, nobilis aut re uera antiqui si referoB ad tempora aoribentiH 1' 



m 



bEKVII 



fttil; aut proprie 'antiqui', d referamus ad ierrtpora scribentis. 
LosiH citm Troiani explnratorem, quem ad mstra Graecorum mitterent, 
quaererent, hte Dolon explorattm se ire obtnlit, si sibi equi Achillis 
pro praemio darmlur. qui cum isset, obvios hahiit Diomcden et Vlixen, 
h nmiliter ea^loratorea misaon ad castra Troiana, caplusque ah eis tor- 
mentiii coactug cst confiteri consHia Troianorum, Bliesi etiam advmtum, 
qui m auxilium IVoianorum equos fatales adduxerat. queni Diomedes 
et Vlixes vinctum ad arhorem relinquentes profecti ad eastra Troiana, 
ocdsu Itjieso ahiluctisquc cquis, redeuntes occidertmt. huius filium Run« 

10 inlrr TroinnoK a Tumo dicit occisum. 

liW). AV8V8 PELIDAK rHKTIVM SlBl 1'OSCEKE CVKaVS (lifficilis 
Ii^|nilla)iu: tiiim hoc viilt dicero: qui ut Acliillts equos poaset acci- 
jirrt^, ire auouti UHt ad caatra Graecoruiu. ordo euim aou procedit: 
(jui ut iret, uuhus ost petere. 'cwrrus' vero pro 'cutrwMw' ac per Jwc J 

ifl 'n/im-Hm' dixit, 

:i6l. rko rAUnvs xrsin quacrilur, quis antc hunc 'atisis* dixerit. 
Sb'2. AHFKUiT i'HKTio moJo poeQam sitfnifcat: nam pretium 
tcoi' fitUav cat: Tcrentiua ergo pretium ob stultitiaui fero'. 
HKV KtjVtH Ai>si'lKAT ACiiiLLis 'adspirat' apud maiares accedit aigni- 

80 licBt: Uioero numquam adspiravit ad curiam. sed hic figurate 
dixit 'adspiiat equia' pro 'ad equos', id est occisus est nec ad equos 
Aohillis ucceaBit. lupliu» tameu est ut de Diomede intellegamus, ut 
ut sit seiisus: Diomedcs occidit Dolouem, qui equos Achillis ansua 
fdt pott^re, quoa nec ille qui eum vicit, poposcit. sane ^ad^nraf 

i& tst traclHm ab his, qui insequenles ^iritu sno proximos adfltmt, 

) Cicem] io Yerr. act. 1 



t eani Iroiaui . . . oc«iBUui luU>. T | «zulontomu qaaerei«at qneiD . 
■uittrtMit T[ BuUmt /'{ 3 optalit r| adnllka Ft * oWih F| diomede et i 

ikWia el totnKmlu «on^titwkt (coutitiMnftt Dmmrl) «dactBj tani coaailia tto- I 
i«lMvruu> tjrmsi adwtatiun qni miWM UmAos addiaeiMt ad (tn Jtamitfi mzQjom ■J 

Mmivml taw e. T. qnwu K. ». q. «. UftlM » i. ■. t. MtmJtimt 1 1 dMniTfl 

I Kietatti y I t«ti»aimtM mI kHwmn T | S mom Aw m T: o p ci mm . yij 

•bdttvtis i!i|ui« /' I BoiiM ...eo' 

Ui«M Uieit • iMnifl intet rtliqM 

poMil Nf* I II md Knxn s, 9 ■ 

rtefc, M M pM W «tMM KnbMtw. tf. mi r ST4 1 hftc F| IT pMM JSJf |fl 

13 tM*] Baila ot nnteci i Mf*w «m— mkuiI £im r^ n»4£ <■*' *^ ■■■■^ 

ti<Ui«U i>| 1»MM<M tf jriW Cte««] >• HaHMMfftt 4 MPMH! " 

'" r I M^]Md^^ 



COMM. IN VEllG. AEN. XII 3&0-3eS. 



609 



354. LOKevM PER tNANK koc Bst per Iffiigum spatium. skgvtvs 
lAcrio pro 'insecuius': vel certe, e longinquo mm ante iaciilo mlneravit. 

356. EtAPsoqvE pro 'lapso'. 

357. DEXTHAE MVCEONEM EXTORQVET qiiasi prooeconomia est 
ut non euiD auo iiitcrimat gladio, ne agooscat quod Metisci est, et 5 
iam nunc suum reqnirBt: quo facto perire poterat sequeus fracti 
gladii oeconomia. 

358. TimviT ivavLo hic non significat 'inficit', ut tingue novo 
mecum direptis crura cothurnis, sed' 'deniersit in iugulum', ut 
ibi <91> et Stygia candentem tinxerat «nda 'inbuerat, durarat' lO 
siffnificat. 

359. BN AQROS suhaudiUir, quos TJetore Aeoea te accipere poase 
credebas, corpore tuo 'tiietire'; metiuntur antem ayros qui colonis ad- 
signant: inde enim sarcasmos factua est. nam consuetudo erat ut 
victores imperatores agroa militibua suis darent, ut in historiis legi- i.'i 
mus, item in Lucano "(I 346)> an meliua fient piratae, magne, 
coloni, et }ioc est, quod supra ait <^339> hasttbus insultans. 

364. STEENACIS EQVi ferocis, qui facile sternit sedeutem. qui- 
liam pro 'pamdi' accipiunt: 'constemali' enim 'equi' diciintur. 

365. EDONi BOKEAE 'Edoni' Tkracii. nam Edon mona est ao 
Thraciae. aane sciendum hoe loco erraaae Donatnm, qui dicit 'Edonii' 
legendum, ut 'do' breyia ait, secnndum Lucanum, qui dicit -([ 675^ 
Edonis Ogygio decurrit plena Lyaeo: aamque certum est 
syatolen feciase Lucanum: unde 'Edoni' legendum est, ut sit 'hic 
Edonus, huius Edoni'. Statiua et Vergilium et artem secutus ait 25 
triatius Edonas hiemes Hebrumque nivalem, non 'Edonias'. 

366. AEGAEO mari scilicet, sicut sequentiaindicant 'aequiturque 



8 tingBe] geo^. II 8 || 26 Statiua] Theb. V 78 

1 s. V. 364 id eat per longnm spa,tiQia Bccatna est \ia\ oerte eai» e loDpD- 
qno iacalo unlDerauit T \ ^ ad ELArsoQVE s. v. iam nd terram proiecto T \\ 
i pmeconomia H peroecoQomion i"' || 5 nel nec JiM. ef. v. 736 sgg. ] r[uoii 
tnetiacie et Biium requirat f |{ 6 seqnenti F |{ fcacti gladii M: fracti gladi U 
fracti gladio AfiEF fracto gladio a l 8 Bigoificat ut inficit nt et tingue F || 
9 cotni-oiB F\\ at J^{| 10 tiDCxerat f || II signiflcatat f g 13 metisi-em etiun- 
tur F 11 14 Baroostnoa HF \\ 16 pjratae A pjrratae Jf | magnae AF magna 
SS^ 17 coloniB A8 ecolonia ii || coloni] et alibi (344) 'qoae ledeB erit eme- 
ritia? quac; rnra dabontur quae DOster ueteranDa arat (sic) add. 1) || 18 ad ster- 
skcii s. r. id est feroctB quidam pauidi accipiunt uode coDBterDnti eqni dicnn- 
tnr, m murg. sternaceB eqni dionntur cegpitatoreB qui crcbro caduot sua Epoat« 
a aternendo aio dicti T\ 19 forte conaternati || sequi F \ 20 bdoni M hodonii F 
ABoosi reliqiii || edouii F U 21 dicit om. H j| aedoni H aedonii M tedonit H 11 
23 qoi dicit . . . certnm est otn. F | Ti ogyo A \ luceo R 024 LucaDQm oni. F j 
aedon M aedoni ex aedonia F || hic edon hniua edonis £ || 26 uergilium F |j 
26 THreicina R triscius H dulcias Slatius || aedoDaa Ubri |[ biemas H || ebrum- 
que A M hiebmmque H. arctonque fremeDtem Htatiu» || aedoniB F || 27 matri M 



610 



SERVII 



ad litora fluctua'; uam m»le ait Donatas montem ease, nnde flat 
Boreas, cum certum sit eum de Hyperboreis montibus flare. quidam 
'fluctus' melius mmero singulari accipiendHm putant. 

367. liVA vEsn iscvBVKitK pro 'qua vmtus': Boream mim mlum 
6 dixit. FVaAv dant pro 'fngiunt*, ut alibi <437> defensum dahit. 

370. uvATiT VOI.A.VTEV ut oblimat inerwes. 

371. IN8TANTEM i'UEfiEV8 aut sibi, aut omnibua. 

372. AD CVERVM pro 'cutrui ae obiecit'. citatoevm apbae- 
reais pro 'coiicitatorum'. 

10 374. pESDEit^vE iVGis pro Hugo', ttt -(350) oms«s Pelidae pre- 

tium sihi poscere currus. 

375, LANCEA raro leclum: et est telum missUe. biliceh lo- 

RiCAM *U' longa est et accentum habet, sicut 'bifilum' '&' prodnci- 

tur, quia et 'fila' et 'licia' dicimus. 
16 376. DEGVSTAT VVLNERE CORPVS id est leviter tangit, id est 

strinyit, piopter ixiguitatem sanguinis: unde econtra de alto Yultiere 

ait <^I 804> virgineumque alte bibit acta cruorem. 

378. DvcTo uwitoNK id est cductOf. 

379. PKOCVRSV impetu. et est una pars orationis 'procursuB'. 
30 387. 8AEV1T scilicet, quia non potest in bella procedere: vel 

quod abstraftus a bdlis sit. et hme viro forti servat digniiatem, gui 
nikil moUiter facit in lam aspcro vulnere: nam ideo ait 'infracta luc- 
tatur harmdine'. 

389. ESSE SECKNT LATo v\'LNVS quidam 'lalo' ita dictum acci- 

ib piunt, ut, quasi ijiso iubente, ne scalpcllo aut aligtto ferramento minotv, 

sed ense, et hoc lalo, ai>erirehir, quamqvam mm niaiore dolore, dumr 

modo extraeta sagitta retniitant eum quamprimum ad pugnam. alii 



S oblimatj georg. III 136 |j 



) id est ediicto] cf. Non. \i. 283, 3 M. 



4 ad iivA t 



. s. V. pturaleni poiiit pro siugulari qnia de solo borea didt , 
i H od vUH i. i». 808) id eat DJant fucit secando id e»t iaterSciendo T \ ad 
AuvKUu (k. STO) uuuLtu aentum posito Z' | 6 oblimet iDertis VtrifiUws \ 1 ai 
ixiTAMTKM «. e imiuinenlem sibi aut omiiibns r | 8 cnrrai sabiecit R \ aferetiE 
id eat ablatio F | ad dktokbit «. c. in alteram partem flexit T \ IH ad ivoiB ' 
g. t. id eat xa ingo in altitadine currnB T l^uusoa F^lt ad lahcu s. t>. telom ' 
roisBile T | cobosui li\ 18 bifilinra SB [cor. S) bififum H. forl. trifilem. e/. 
Mart. VI 7i, a | 14 fihs ii | dicia R lycia U \ 16 ad iiKuisii,T Itniter tanglt ] 
propter eiignitatem BangDiuis T \ 16 contni li 11 \ alio U \ 17 altu F | ancta R ) 
IS ad KvcTo s. V. euuginato T \ edacte F | 19 sctiol. ad r. 379 om. JS | et 
est urocnraus u. p. o F \ ad altekios (ii. 396t mutuos qnia pede po«t pedem 
iuceaiiDUB 7* | 30 producere R \ <id ubvit s. v. qnia bello est protractitB, •» I 
wtnrg. brne . . , arundine T| 91 abtntctuj F\ad vuh t. r. r. s. e. qnae pro- 1 
linia «Rt uelooitati . expiiniit eoim enm ad [>u^am f>.'stiuantem r|94 lati X I 
ALTu m od f. 9S9 quidam lato accipiant qaa«i ipso iabente , . . pro late J I 
3b ne] Moltn non | aliqua F| 36 aperiretur o» F\ quamqa^m 7": qnod F 1 
n eifaract» agitftte F | aliij qoidam F 



COMM. IN VERG. ABN, XII 3r.7— 397. 



611 



tibiquc tamen 

medico: i 



animum viri fortis ex- 



iaod^ai Gra-eci dicunt 



'lato' pro 'late' tradttni: 
pressit. 

391. lAPix aptum 
'curare'. 

394. AVGVRivM ciTHAHAMQVE DABAT vera lectio est 'dabat': 5 
nam non dedit. sane per citharam scientiam indicat harmoniae, 
id est musicae. sed ct citkara et sagiUae artes smt, aitgvrimi vero 
mumts: non enim soia arte, verum etiam inditlta dimnitate colligitur, 

395. VT DEPOSITI id est deaperati: nam apud veleres consuetudo 
erat ut desperati aute iauuas suaa collocarentur, vel ut extremum m 
apirituni redderent terrae, vel ut possent a transeuutibus forte eu- 
rari, qui aliquando simiU laboraverant niorbo: Cicero aegram et 
prope depoaitam reipublicae partem suscepisse. 

396. POTESTATES HEEBAKVM vim, possibilitatem, *quae Svvayn^ 
dicitur*. nani in herbarum cura uulla ratio est: unde etiam ait 16 
'mutas artes': lieet alii mutam artem tactum venae velint, alii 'mataa 
artea' muaicae comparatione. alii 'mntas', quia apud veteres manibus 
magis medicina traetata est: wnde et chirurgia dicta; nam ipse ait 
<402^ multa manu medica Pkoebique potentibus herbis. ergo 
'mutas', quia, ubi manu res agebatur, cessabat oraHo. vsvmqvb ao 
MEDENDI ifiTtHQix-^v scientiam, hoe est medicinam, in usu, non in 
ratione constantem: nam quaedam artes «sit discuntur, sicut ipsa 
maxima parte medicina, quae anl£ Hippocratem fuit. 

397. iNGLOBivs comparatione sagittarum, harmoniae, id est mu- 
sicai:, diviuitatis. »ialvit quoniajn keroicis tetnporibtis etiam tnedicina 26 
valde fuerat in honore. 



. desperati . . . inorbo] eisor. Isid. 
n Bqq. M. ( 19 Cicero] in Verr. aet- II lib. 1 2, 6. 

1 aniinj II\\ mt M^ fortia uiri K || 3 .im-vx F \\ wci AM iace KHFa '} 
Graeci kab, o 11 4 ourare] ucde /mpdfi dicitnr medicua add. D {{ <ul niBAT s. p. 
id eat dare uoluerat I' || DiusT iJif jlfs: DAOiT S dbdit .d^ |] dabant FU 6 Bane 
Bcitndnm per F |[ armoniae libri, nisi quod armoenitte A\i 7 s. v. 394 citbara 
et aagittae . , . colligitar T i| cythani F \\ 12 qni] quia M \ disaimiU if | 13 par- 
tem] et seneca (Statiaa vulgo) io theb. (Oedip. v. 1079 P. et. fi.) Hte ferte de- 
positiB opem' add. ZJ || 14 potbbtab AS \\ 16 nam in herbarmn cura (natura 
CauitHelinus) uib eat quae dinamis dicitnr (cuiuB add. CfmmeUnus'^ nnlla ratio 
est F I in ow. AS \ 16 licet alii . . . mDtas artes ori. F | 17 alii mutaa qaia 
e. q. s.] cf. ad v. 397 || IS tracta J"]] 21 enperioea ARh enperioeB H enpnice 
M empiricen id eat pericia empiroa peritna F (id eat . . . peritus in cod. se- 
elfustt lianiel, irt tnarg. gl. = glosa, adncribensi) | non ratione .AS | SS coDstante 
f H 28 itinzima Daniel: proxima F, an pro maxima ? {{ fuit] fuit mutata F, 
muta fuit Daniel. mutata ddevi, ut ex uvtab a. ortwn: na» qnia apud vete- 
res . . . ceBBftbat oratio olim ad (cviAe j. i. a. adscfipta fuisse Turonenais docet \\ 
36 od uM.viT in marg. maluit propterea dicit quia beroicia temporibuB in maguo 
honore fnit medicina T \ rrAtvir F {j ad hvtab a. i. a. s. v. qnia manibns medi- 
tina apud uetereB tractabatur undo et cyrnrgia dieta. nam ipse paulo post ait 
multa manu m. ergo muta ubi ceBBabnl, omtio ree ngebatur T 

SBnii Domni. Vul. U. FmO. U. 40 



612 



sERvn 



'./)s ])ro 'aoirbe': adverblum qualiiatis in i 



398. AQF.R. 

d^ivatjm. 

400. LACKimsiiVK iBuoBir.is non swis, serf illorum. 

401. PAEONIVM DJ HOREM medicinalem, a Paeone: nam Doricae 
6 lingaae est 'Paeau', naturale onim est "Paeon'. 

402. nvi.T.i pro 'mulkim'. rsnpiD.iT pra 'trepidanter faoif. 
404. FORciPE FERRVM Mc fbrcipetn dixit gnod Graeci ardiotheran | 

tiicunt, qua soknt spicula wwiweriftMs &;elli: ardia efiirn spicula st^H- \ 
tamm appdlantur. alibi foreipes, quod formum, id cst calidum, eapiant. 

10 405. NVLLA viAM FOKTVNA REGiT nulliis eventnB rationem ' 

praestat. nihil avctob ai'OLLO medicinae iuveator: nam Aescu- 
lapiuB praei-st medicinae, quam ApoUo invenit, qui in Ovidio de- ee 
ait inventum medicina meum RBt. 

407. PROPivsQVE MALYM es fuga scilieet Troianorum. 

1& 408, 8TABE V. pleuum esse. alli 'stare' constare intellegunt, »t 

sigmficet 'ptilvere eaelum constat', id est in imlvercm versum est et 
gttasi tatum ex pulvere est. alii diutinum pulverem ct coHtimam [etj 
significatum vobmt immbrationemque ex eo solis et caeli faetant, id '. 
est noa moveri caelum, sed eonsisiere, eundenifue manere ht^itum aerts 

80 ex contmua caligine pulveris, oidttcto semel caelo et quasi ah octtUs 
intercluso. 

411. mc vsyvs ijettetrix. iNDiano dolore qui fuerat natus 
ex vulnere indigne inlato, scilicet per inaidias. 

412. DiCTAHNVH haec Lerba licet ubique nascatur, melior in 
26 Creta est, quae Dicta dicitur, unde proprium herhae vimen. haee ad- 

mota vulneri, in quo ferrum est, cxtrahit femtm in fanium, ut ani- I 
tHolia apud Cretam, cum fuerint mdneraia, ad ham kerbam cutTant 



6 alibi . . . CBpiuot] cf. ] 
nit] of, laid. or. IV 8, IJ 12 in Ovidiol met. I 521 B 2 
re dicitnr] cf. iBid. or. XVII 9, H9 et XII 1, 18 



I ad AcEBKi s. V. pro acerbe nomen pco adaerbio T\\S ma ania aed illo- 
ruin hab. T \\ 5 eat enini AH autem est F l 6 atl MTr.TA 8, v. multnin, ad tbk- 
pibAt s, it. trepidanter facit aiae aocelerat 5' | 7 srfioi. ad V. 404 hab. T [ for- 
cipeD T 11 ogdio^eav Dattiel |{ 9 qnae F \\ agSia Baniel {I S olibi forceps dioitur T [1 
forcipem F, eorr. Schoelllits y forbnm F | capiaot SehoeUius: capinnt F capiat T | 
11 nec acolapine Zf nam aeacoUpinB ii [{ 12 qyii . . .ait] ipse in obidi metamorfoaeoa 
F g 18 irinentum de re sit ii || innentaii || 16 plenuin esae] om.H, id est p. e. M. ' 
ut ttlibi 'stiit pnluere caelum' et ,(6uc. VII 68) 'atant et iuniperi' add. 7JJ | 
17 puluere Daniel \\ et seelasi H 24 ad iitcrAHxvu s. o. vniznarK homo saee. X 
adscnpsit in B \\ nnaoatnc om. HM H melior] tamen add. I) \\ 26 ad v. 4IS creta, 
dicitor dicta unde proprium est nomea herbae inditnm haBc admota . . . etiam 
nenena dioitnr a corpors eiigere . et Ggurate diidt dictamDum caulem pro 
dictamni T H 26 extrabat F H femim om. T || nt muta animalia T || S7 cnm fue- 
rit uulnora F || curantia qnae F 



COMM. IN VERG. AEN. XII 398-422. 



cfiqvc dcjiasia tela corpore dicantw excuiere. haec Iterba liausia eiiant 
venma corpore exigere didtiir. 

413. PVBKBIBVS CAVLEM FOLUS hoc est adultis: sic in quaxto 
<514> pubeutea Iierbae. et est reciproca inter herbaa et homi- 
nes translatio: uam et pubertatem lierbajrum et ilorem iuveutDtis 6 
TOtamua. 'canlem' autem medinm fruticem, qui vulgo thyrsus dicitar. 
de hac Iierba in iv. <J2)i att lic vHbicrata cerva illa fuga silvas 
sallitsque peragrat Dictaeos. 

415. aRAuinA Jiic pro herba: nam cst hoc notnine alia kerba, quae 

in inmensum excrescit. . 10 

416. FACiEH ciKCVHDATA a parte totum corpua accipimuB. et 
pHlatttr sic dictum, ut <^I 658> faciem mutatus et ora Cupido. 

417. Pvav*M AMKEH pro 'aquam', a toto partem: sic supra 019> 
foutemque ignemque ferebaut. 

419. AMiiKOSiAE 8VC0S ambrosia est cibus deorum: nam nectar 15 
potant. alibi amhosia unguetttum dcorum legitur <I 403> ambro- 
siaeque comac divinum vertice odorem. panaceam genus her- 
bae est. seiendum tamen Lucretium panaceara ubique salem dicere. 
unde possumos et hoc loco salem iutellegere; nam omnem pellit 
dolorem. sed meliuB herbam, quia ait 'odorjferam'. alii panaceam ao 
medicainentum dicunt ex eonpluribus herbis conpositum, quod nd omne 
vulnus fadt. hanc herbam Uercules contra vim venenorum Thessalis 
dicitur praestitisse. sane nomen mire conpositum. 

422. QVIPPE DOLOk quasi dolor, cuius uatora haec est, ut ad- 
hibito remedio statim recedat. nam dolor cousequens res est, uou 2& 
principalis: unde sublata cauaa etiam ipse statim recedit, hinc ait 
'quippe', nam infusa aqua iuhaerens laxare coeperat telum, quod 
antea inferebat dolorem. 



613 ^^^ 

Hiam ^^^| 



6 caQlBm . . . dicitoj] cf. laid. o 



XVII 10, 3 



1 tela dicontur corpore cxcutere T \ 3 uavlgn R \ aicut F ] 5 et atde paber- 
tateai om. Z'' || 6 tuj u&vt.KH a. v. niedinm &utioem dicit qui ualgo IjrBiu dioi- 
tar T II frutice F fruticae Daniel fruticia Masvidw \ tji&os F^ 7 ait nbi de 
Vaninl II 8 peragra dictatoB i'' ^ 2 ad uiuhisa g. v. pro herba poHuit. scilicet 
Bnat T II 11 accipiamua AS acccpimus H || ad cibcvudaia a. v. nota 6 
12 aic dictum eat nt J'"' |) faciam V\ ad LAums (b. 417) s. v. io uaais, in marg. 
Itibrum proprie iippelltitur iiaa ia quo lauatio eolet tieri infa,ntum quod et al- 
ueum ulio nomitie appellatur 2*11 16 potant] potue F. ambrosia ab immortali- 
tate ditfta, B; eiiim aiue et ^pDiog mortatis add. D || ad v. 419 n.libi ambrosiam 
ungUBDtum deorum uirgilina intellegit ut ambroaiaeque . . . uertice o. s. T \\ 
11 FANACEVH R II 18 Lucretiiimj Lucilium coni. Bapt. Piu* ad Lucr. IV 1S3. 
cf. Becker Philol 1 p. 48 et L. Mttetler Lucil p. 159 |i paaaceam R Q 19 uade] 
nam M \\ 20 doLorem] undi: et cameu accepit quasi xgog hcevto; a-nog, id est 
ad omnia remedium add. Masvieias ) ad panacbau «. v. quidam medicameutuiu 
dicunt . . . praeEtitifae' T \\ 21 conpluralibua T || 22 fi)cit] idoneom comprobatur 
T II contraj propter T || tbenaaleB F | 26 recidat B || 26 cauaa] m F i hic F || 
28 imtc // iute F \\ inaerebat F 




614 



SEBTn 



I 



423. lAiiqvE sKcyTA «ANrir Imiter tvmpiantis secnta est. 

424. IN rKiSTiNA in iisiim priorem, hoc est qnales fueruni pri- 
stinae, vel 'novae' magnae aut mirae. 

425. AjiiiA ciTi FROFERATE viRo SHO tnoTe ostendit festinaHomm: 
5 ante induxit loqtientem, qitam sigmfimret qui foquerektr. -fqui sieut^ 

nos 'properare, festinare' dicimus, ita antiqui pro 'dare' dieebant: Sal- 
lusUus soleas fcstinate. 

427. ms uAEc HVMAsis ofibys potest suhaudiri et 'arte hHmana'. 

429. MAiOE AGiT DEVS Apollo scUicct, inveiitor medicinae: hoc 
10 est liaec agit maior. 

432, BABiLis LATERi CLiPEvs et kic exprcssa festinatio est. lori- 
cAiiVE TERiio Esr quore lergo tanlum, cum toium ambiat corpus? at 
quia latus clipeo dixerat tectum, sttpererat ut tergum lorica muniret. 

434. sYUiiA<iVE i'Eit oALEAu decentcT galeam quoque ettm induissc 
16 significat. 

435. VERVMQVE LAfiOKEM quem per me ipse suacipio, iion qui 
es aliorum virtute iraperatoribus adscribi consuevit. 

436. FORTVNAM EX ALiis subaudimus 'opta': nee eoim fortuna 
discitur. et est zeiigma noQ iDtegrum. quidam autem defectionem 

90 putant ct dtxssr volunt 'pete' aut 'accipe'. alii fii/uram volunt pro 
'quid fortuna sit ex aliis discc': cum et hona et mala sit fortma, quid 
valeat dea Juiec, ex aliis disce: vult mim inteUegi, se adversa usum. 

437. DEFESsvM iiABiT pro 'defetfdet'. inter fbaemia 'inter' 
veteres pro 'ad' ponebant: id est ad praemia: Cicero dico te priore 

36 nocte veoiBse inter falearioa, id est ad falcarios. 



6 SalluBtiaBl hist. inc. 106 D., 74 Er. || 24 Cic< 



1 Catit. I 4, 8 



I MANv F II 2 PitiBTiBi II M D ?■ ". 4S4 id 
nouae mirae et magnae 2' || 4 urf v. 425 in 
loqiii incipieDtem T || obtendenB T J| 5 qui 
videtur repetitum tmse, atqui tdidit i)aniel. \ 
featiuanter date T | aicut . . . dicebaot] aicut 
featinare pro dare dioebant ' "' ' 
'reBtinure' 



at quales fuernnt prietiaae, aat 
narff. aao more . . . aignificaret 
X eis qtiae praccedtint perperam 
6 ail etairesiTe s. t. propere et 
la properare dicimos ita antiqui 
Tlietsctiiiis ad Sall. l. l. p, 141. aiout noa 'pro- 
iter ire' dicinius, ita antiqai pro 'dare' dicebac 



B' pro ... 

Schoeliitts. cf. ad IV 575 et IX SB8J 7 soleas MasmeiM: eolasFU featinare Mas- 
vieitts l 8 nrte Masviciua: antu F. dicere voluit interprea ad arte ex eis quae 
praeeedunt humana iniellrgendttm eese J 8 inueotor Apollo scilicet mediciDae jP. 
Apollo inuentor scilicet m. Stepkame || 11 ad svus i. a. t. v. id eal tibialia 
induerat. et eet expreasa festinatio Tiad i.oiiicaijve t. e. s. o. quia latns ctipeo 
dixerat tectom supererat nt tergnm lorica nmniret . ulioqui lorica totum ambit 
corpuH T l 12 aat F, correxi || 13 tergo Fj U ad dbubanb o. r. (o. 434} pro- 
piaans et decenter faoc loco galeam induisse signifiuat T | eum ego: bum F 
tam Daniel H 17 coneueuit adscribi ASli t| 18 uec] nam M neqae F 1 19 et 
est . . . integrum om. F [ leuma libri plerique | ad roB.rtxi.ii i» niar^. acilicet 
opta . et quidam defectioneu) putant , . . se' adnersa aueui-Dm (sic) T j 31 CUID 
boaa F l S9 dea hac F haec dea T || an uaarum ? Q aS ad UKFEnaVH n, s. o. id 
est defeodet a bello T y defendit F \ ad iktks e. v. pro ad T | 34 priora F \\ 
26 id est ad falcatio- - " 



COMM. IN VERG. AEN. SIl 423—452. 



tJlf. 



438. WATVEA ADOLEVEEiT .iiTJs adulescendo maturaessecoeperit. 

439. srs MEuoH stiiaudimdtim 'menrum factomm'. 

443. ANTHBV8QVE MNBSTHEV8QVE servavit to itQijtov, necei^se 
enini erat ut, vulnerato duce, multi cura eo in eastra remearent. 

445. MISCETVR modo 'confmiditur': alibi 'perturbatur', ut <1191> 5 
miscet agens telis nemora inter frondea turbam. 

44C. AGGERE TVRNV8 kic 'agger^ pro eminentia pomit; de via 
autem aggereni non possumus dicere, nisi si viae aggerem dicere 
voluerimua, id eat yiae coacervationem, quam historici viani mili- 
tarem dicunt, ut (Y 273^ qualis saepe viae deprensus ia ag- 10 
gere aerpens. g^iidam ambiguitatem volmit, utrum ipse Turnus in 
agget-e, an vmienf-es ex aggere? 

448. riiiaA asie omses ut (^1140^ pri?uus ibi ante omnes. et 
antc omnes Latinos sonum audit. 

449. TREUEFAiTA REFYoiT quoeritur, air lutwna, cum hic acic ex- le 
cedat treniefacta, mox tamen indudtiir revertens. 

450. ATEVM EAPiT AQMEN pulveria nube coopertum. guidam 
autem 'agmen' iter accipiunt, ^rapit' autem festinat, ut sit: ille campo 
aperlo iter festinat pulveris plenwm et ipsa fesHnationc excitat. et ita 
dicunt, quoniani, si 'agmcn' exercitum didt, apcrtus campus esse non au 
potuit hellatomm densitaie conpletus. 

451. ABBVPTO siDERE vel inmensa, vel magna tempestate: per 
sidus enim tempestas synificatur: ut ■(III 422> sorbet in abruptura 
fluctuB, item <XI 259^ scit triste Minervae sidua. interdum 
ipsum sidus, hoc est astrum. 'abniptum' vero ad liominum opinionem K 
retulit; videtur enim praedpiiari. 

452. IT MARB PER MEDIVM MISER18 H, P. L. H. C. A. Statius 
planius de hoc sensu deflent sua damna coloni et tamen 



27 Statina] Theb. XI m 



2 ad sis B. S. V. aoilioet meorum factorum r|| B ichol. ad v. 443 om. AS || 
TUN i'Boiio.i B tropepon id eet qnod decet f || 6 miaueret Jkf || 7 via] tua S 
ea F H 8 ei oni. AU \\ 9 vifle om. liF || stroid F [ 10 dejjreBgui ASR \ in] 
i>l> i^ E (Ki V. 446 pDteei esse ambignani utrum xcilioBt tQrniiB in aggere poutas 
ueaientea oiderit an ex ipao aggere uenionteB 2' | 11 ipai F\ 12 ad cBLiovaqvs 
i: I. c. (v. 447) Don Dulli intellegunt aimiliter ut ausonios conterritum ipsnm tiir- 
num TB 14 sonum F: solum Z>aniel || 16 tremefacta JUamcttu: tempestas F, 
om. Gommtlintts, fortaase recle \\ 17 ad V: 460 quidam hoc loco agmen iter aoci- 
piunt et rapit festinat ut sit secuDdum illorum sensum ille campo aperto feati- 
uat iter pulueria plenum et ipaa feBtinatione escitat, quoniam ai agmen exer- 
cituo) dixit campua bellatonim denaitate repletus apettus eme non potuit T \\ 
S3 ut] alibt ASS || 24 iuterdum . . . praecipitari non edidit Dfmwl. interduro 
. . . nBtrum non videntur eeteris ense inlerfretis [ ad aubvitij s. i» marg, ab- 
ruptum a,d homiaum . . . praecipitari T \\ 28 colent H 



616 



SEBVU 



oppreBsos miBeraotur in aequore oautaa. sanr. * aut 'lotige hor- 
rescunf. 'hew' autcm, ut solet, interiectionem cx sua pcrsona inlerposuit. 

453, oABiT iLLE nviSAs 'dabit' pro fadet: Terentius quas turbas 
dctiit et ipse <Jl 482> et ingentem lato dedit orc fenestram. 
G RVBT eruet, evertct: Terentius ceteros agerem ruercm: nam aliter 
dictum est Ol 290> ruit alto a culmjne Troia. 

456. TALis taliter, Bimili modo: aic paulo post <477) Bimilia 
medtoB luturna per hostes. rhoeteivs Troianus, a promun- 
turio TVoiae. 
10 457, CVKEIS SE QV18QVB OOACTIS ADOLOUEBAKT densentur, ut 

cuneatim dimicent, scilicet in cuneorum modum compositi, ut hostem 
facilius invaderent. 

458. aHAVRu fortem: SaUiiSfius Lus ttaniac gravem civitatem. 

460. VAiiJT 1I-8E TOLVifNivs AytiVR Homerice: ut primus violator 
IG fo&ieris poenas Inat. 

462. TOLLiTVB IN CAELVM CLAMOR occiBo eo, qui auctor dis- 
rumpendi foederis fuerat, esortus est claraor, et atatim secuta fuga 
Rutulomni, ut 'versique Yiciaaira pulverulenta foga Riituli dant terga 
per agros'. c/ hcne viassiu, quia Troianos in fugam versos fuisse, 

ao exinrfe apparet, qttod supra diant 008) subeunt equites et spicttla 
castris densa cadunt mediis. 

463. vvLVEiivLEiirA plena pulveris: nam apud vetercs 'pulverulenla' 
dicehantur, sicut vinolentum dictmtts qui vino plenus est, et temulenium 
gui temelo plmus est. 

95 465, KKc fEm conoREssos AEivo pedeslres: quae est pugna aequa. 

• fortem] 

P 22 PVLVEItTl-.KNTll 

B eat] cf. Don. ad 
; Isid. or. X 271 

1 obprfieBeos H | aeqaere M || saDB * aut] aot 'lonKe prtieBcia' inteTeiiiiise 
vidtntur || 2 ttd hkv s. v. interiectio ex peraooa poetae T || 3 <ul daiut s. v. 
fnciet I' II 6 uvii' eruit eaertit F [ evectet] et auertet AS et enertet It H Bgge- 
rem F y « roit] ut H. tnn. F || troiae F y 8 scftd. ad bhui!Teivb om. F || bok- 
lUEiTB Ubrii promouturio AS promuDCtorJD R proiniintoria UMi 10 auolohe- 
RAT S MF itiiaLOiiKHitn H y 11 Diodo SII I <id cvneis s, «. c. t.. s. c. deDBantur 
in caneorum modnni ut hostem facilius iauadereut TfiHad oadit i. t. a. s. v. 
homerice dicit ut princopa uiolati foederis poeoaB luat T H homericae F Home- 
ruB Vimiel | aiolatur F \ 15 lucet F \ 16 auotorum pendj F y dirranjpeudi AH 
denimpendi itf ) 18 ut oni. F \ adueruiqne F \ pnlvemlenta . . . agroa am, HMF \\ 
19 ad vK-iBsiM tn VMrg. tiene dioit uiciaaim qoia et troianos aersos esBe in fuKam 
exinde apparet quod snpra diiit «ubenDt equites . . . niediiB 7' | troianam F , 
uorHns F\ 2i aii rvi.vEnv[.E!iTt e. v. plena pulneria T | pleDnlentit F l fi6 coh- 
ausivs Eiivo F ooNaKESBos KKc EQvu DoHitl I g. V. 455 id est ex aequo stantes 
aut pedestres aut eijueBtres; tn maTg. acqua tmgiia est quando pedes cum pe- 
dite eques oum eqiute congredilur T | pedefitres: quae eat pngua aeqna seripii: 
pedeatris quae est pngaao quo F pedustres et equcstre» pognas vocEit ubi int«r 
€. q. s. MtaviciM 



COMM. IN TERS. AEN. SII 453-492. 



617 



at ttbi itdcr equitefit et peditem pt^ia cst, (ait) <X 889> ct urguetur 
puyna congressus iniqua, nec tela fekentes inseqvitvr id 
Gst oec fugientes, nec coutra stanteh^ dignatur occidere. et magQa 
Aeneae ostenditur pietas, qui nec vulneratus irascitur, ut velit contra 
legem foederia in bellum moveri. 6 

468. VIHAGO virago dicitur mulier, quae virile implet officium, 
id est mulier, quae viri animum Iiabet: has anliqui viras dicehant. 

471. vfiuAXTEs quia in motu midarum modo flectmtur. 

474. PEKVOLAT per magnas aedes volat: nam more soo verbo 
dedit detractam nomini praepositionem. iti 

475. sim8Q.VE lOQVACisvs EBCAS ordo cst 'escasquc (nidis loquacihis 
Ugens'). 

476. VACVI8 magBis, ut<^1528> vacua atria lustrat saucius. 

477. siiiiLis pro 'similiter'. 

480. NBC CONPEREE MAMVM cum Aenea; nara alios persequitur. 15 
AVIA ab ea scilicet parte, qua veniebat Aeneas. 

481. TOETOS OKBES obliquas et inplicitas viae. 

482. VE8TIGATQVE VISVM iuquirit: trauslatio a canibus. 
DisiECTA PEB AGMiNA dissipata adventu Aeneae. 

485. AVERsos RKTORsiT pvo 'retorsit ct avertif. au 

486. HEV QVID AQAT omne adverbium verbo cohaeret: unde 
'hen' 'm' et 'attat' et similia, quia verbo cohaerere noo possunt, 
aeparata fecerunt aliam partem orationia, seilicet interiectionem, 
quam sola Latinitas possidet. sane hoc poeta dedit rerttm miseratio- 
nem movens. alii ab Aencae pei-sona dicfum accipiunt, ut diceret 'heu S5 
gtiid agam'? 

488. HVic pro 'in hunc'. et est ordo 'huic dirigit'. 

491, COLLEGIT IN AEMA ita se texit, ut uulla parte posset feriri. 

492. APICEM TAMEN INCITA SVMMVM galeae eminentiam, quara 
Graeci conum 7ocant, in qua eminent cristae. potesi hoc tamcn no- 30 

6 virago . . . dicebant] cf. hid. or. XI 2, 22 sq., difT. Verb. 590 ^ 29 f^aleae 
. . . criatae] exscr. leid. or. XVUI 14, 2 

I ait inserui | 6 virago om. AF || 7 ad viHAao s. v. qnae niri animum habet 
quasi aotiiiui uiras dicebaut 7' | 8 ad vkuahtkb s. v. ideo dicit undauteB qaia 
. . . flectuntoi T || undarutu] in nudaruDi F ipGarum aadaram 1' | 9 nam . . . 
pioepoBitiouem om. i' 11 10 Domine -K || H ni^U^ loquacibuH legcQS aAA. Daniel : 
14 pro nimiliter hab. T || 16 namj neo F || 16 qoia M U 17 implacitaa if ] 18 
tractatio F || a CBuibua] qui per ueatigia et pedum sigDU femm iudagaot add, D \ 
21 verbo] nel aerbo F |{ cobaeret . . . verbo om. H [ unde qaia heu F || 22 en] 
hem Masvicius, fort. recte {| ut toctat A ey/actat S || 23 separatam F aepara- 
tiin Maseidvs || 24 potjgidetj cum graeci aaii aduerbio comprebenduut (iiie) tales 
uoces add. T) ^ S. v. 486 hoc poeta miserationem rei iutendens pOBuit . alii ab 
enea dictuin uolvint nt diceret heu quid agam T || miEeratiouum F |j 27 in om. H \\ 
28 st^iol, ad V. 491 01». F Q 29 guleae id est emiuentia f || 30 conon B 



618 



SEEVU 



tnen et de sacerdotc flamine accipi, qui apice ulunkir: quod in guario 
plenius dictum est: nam subiitnxit 'vertice cristav'. ixvita id est cum 
impetu veniais. 

495. REFERRi id est reiro ferri. 

5 496. MVLTA lOVEM ET LAESI TE8TATVS FOEDEKIS ARAS 'rnidto' 

pro 'multum'. licet; haberet iuatam caasam iracuudiae, quod et fu- 
giebat Turaus, et ipae adpetebatur iDsidiis, non tamen aute prorupit 
in bellum, quam lovis fidem et laesa foedera testaretur. 

497. UEBios qui inter ipsiim sequentem et fugientem Tumum medii 
10 de kostibtis erant. uarth: aEcvsDo terribilis potest et 'Marte sectmdo' 

(lislingui, ut seguatur 'terr^ilis saevam' ct cetera; potcst ct iungi, ut 
sit 'Marte sectmdo terribilis.' 

498. NVLLO DiSCRiMiNE CAEDEM svsciTAT indiscrete obtruncat 
uQiversoa, quibua ante pari pepercerat modo. 

15 499. iiiAUvM HABENAS potestatem, faeuitatem, id est irac per- 

mittit sacvieniU Uberam polestatem, ut <(I 63^ et premere et laxas 
sciret dare iussus habenas. et hic moOerate locutus est: nam 
Enniua effundit irarum quadrigas disit. 

500. Qvis MiHi NVNC TOT ACERBA DEvs ac si diceret: nec musa 

SO uec Apollo 9ufficiunt. Statius maior ab Aoniis sum.enda de- 
mentia lucis: mecum omnes audete deae. 

502. INQVE viCEM in yieem: nam 'que' vacat. alii 'gue' ex- 
pletivam eonitmctionein accipiunt. 

503. tanton' placvit concvrrere m. l apostropha atm ex- 
25 damatione ad lovem. sane 'tanton' 'ton' eircumflectitur: uam cum 

per apostrophum apocopen verba patiuutur, is qui iu integra parte 
fuerat, perseverat accentus. 

505. AENEAs nvTVLVu arcRosEM descriptio pier alterna divisa, ut 

IB BDDiDB] B 



'. 464 Yiihl. D 20 StB.tiiia] Tlieb. X 830 



1 de] da f II S LUJ £ 

hab. r I 5 T - ' 

gielat 11 HM 



. nioleDtHr incitata iactata T | 4 retro ferri 
'. libri H ad utlta s. v. mnltDm iouem T | 6 quod nSa- 
i M l 7 prorumpit in II prorapit ille m M i 9 ad [nvadit h. s. t'. 
1 impetu aggvedituc medioa qui inter ipsum . . . erant 2' |i 13 indiBcruto F || 
14 conuerBOd R || anteiL F || pari et modo om. S l ib habiuab] modo irBirnm 
LabenaB add. E [[ ad irahvh n. a. v. id eat . . . poteatatem T| 17 nam emiiufi 
ait irarum effunde quadrigaB F y 19 sdwl. ad v. 500 om. F ^ 20 appello A |l 
Kufficient II II ab onue R ab aoiid Jtf || deiiientia Iibri: audacia Statiug || s. v. 
bOO nOD nutli acerba mala accipiunt riiiie acerbaa caedea . plerique absolute T || 
23 ad iNuTE TiaEx B, V. que uacat quamuis mutti expletiuam hoc toco acci- 
ptant r I S4 (UJ TANTON g. 1!. apoatropha ad iouem cuin enclamatione T || 25 ton] 
on RHm, om. F | 28 apostropham vel apoatrofam libri, corr. F. SdioelUtu 
d. a. l. t p. 140 y is] unde hia H \\ in om. RHF y 27 perseverat acoentuB] ac- 
centaB mutatur i y accentus] ut 'tantone', iode fit 'tanton' ut et {J.en. X 668) 



[ ut 



'. fi05 deecriptio eat per atternani 



COMM. IN VERQ. AEN. XII 495-514. 



619 



fiVBNTES TEVOROS modo fugienles, quos iuseque- 
I id est non diu morahim: vim Aeneae 



I 



solent hisforici. 
batur Sucro. 

506. ItAVD 

diuHtis sustinerc mn potmt. 

507. ExciPiT iN LATvs figtirata elocutio. CBVDVM ensbm modo B 
'durum', alias 'crudelem'. et crates pectoius Douatua super- 
fiuam vult esse coniunctiouem , ut 'et' sit epexegeaiB: adigit enaem 
per costaB, id est pectoris cratea, ubi celerius fata complentur. et 
boc est, quod ait supra 'haud multa moratus'. 

509. AMYCVM fratrbmqve diorbm hi duo duces suot etiam lo 
supra memorati, ut <(I 221> nunc Amjci caaum gemit, item 
<V 339^ et uunc tertia palma Diores; unde ad terrorem populi 
eorum capita religantur in curru. 

511. CVBKV autem aat septimus eat, aut dativus casiis auti- 
quus, secundum regulam, ne sit maior a nominativo plurali. 15 

iiyoRfiu pro 'aniiiomm'. 

514. maestvm OmitEH naturaliter tristem, severam, ayilaotov: 
aut imaginatus est exspirantem. mittit autem socium supra me- 
moratis. saue 'Ouiten' Donatus dicit aut gentilc usse, aut patro- 
uymicon, ut nomen eius propriam sit 'Eehionius'. aed hoc uoo pro- 20 
cedit, quia neque patronymicon in 'tea' exit, neque 'Onjtes' a qua 
gente veniat, uaquam lectum eat. proprium ergo est, et sequena 
yersua erit 'nomen Echionium', id est Thebana gloria, per peri- 
phraain: nam Echionii sunt Thebani a rege Echione: unde male qui- 
dam legant 'nomine Chiouium'. aUi 'nomen Echioniitm', hoc est 2B 



17 



naturaliter triateni] cf. iBid. or. S 174 



1 ad EVKHTKB s. V. fugieiitea . . . Sncro T || fugientis F y quaa AS \ S sacro 
integebiitaT F. quos TnraaB inaeqtiebatnr mucrone Stephawus Q ad louu btatvit 
hoc sehol. edidit Fabrieiut BtabitoB reddidit, ut 'stabilitque fugam trepidaatis 
Orestia'. || 3 od havd hvlta hobanteh (sic) s. v. non diatiua unetiDenteai nio) 
a,eneae T [ vim] qood Bcilicet vim Daniel || 6 modo duruai] modoram H modo 
nudum JH|| 6 ™atib F\\ 7 ut et AS: et ut EM, et om. UF\ 8 facta ASF 
(corr. a) \\ 9 moratus Serviani HbTi: moraut^m f | II ut . . . gemit otn. H \\ 
14 anticuB HF^ 17 ,wie« AS onytks RF ontton H oNtTEH M\ Beverumj 
qiiem graeci a%v&i)amv dicunt add. D \ *reA*CTori A avEAOCroK R area acton 
H areucton M .wediCTOK J^ | 19 oniten AS onyten liHF onitem M \\ 30 ut 
om. F\\ cbioniuB ASHF \\ 21 onites AS ou^ten BH ooitem M oujteB F \\ 
22 ueniet id.^ || proprium] primuB i''!^!) aomint: chioninm i''!! aechioaium J.i^ 
ethionium H \ ui sst . . . periphraein] ut sit perifraBin flguratio tbebana glo- 
ria F \\ 24 nam echio thehani F \ oechionii H ethionii et cthione H \ Kchione] 
ouidiuB de BociiB cadmi loqnenB thebarum oediiicatoria ait (iiict, III 126) 'quin- 
que BuperBtitiljuB quorum fuit unua echiou' add. D || qujdiim niale F ] 36 chio- 
num H echionium M\ad v. 614 quidara nomen genua accipiunt quemadmodum 
de auitre dixit genuB ut oatendatur et perhydiae filium ct genua dnceutem ab 
echione T 11 echooinm F 




620 



SEEVII 



genus, qiiemadfnoclum ile maire 'genm' dixit, acdpiimt, ut ostendatw 
eum Echimis csse ct Feridiac filium, vel ab EcJiione yenus Atcentem. 
515. MATKisqVE GENVS PEEiDiAE periphrasiB est, hoc est filiiun 
Peridiae. 
5 516. LYCIA MI880S BT AP0LLINI8 AGBIS vacat 'et': nam per 

epexegesin Lyciam arva Apollinis disit, ut <;iV 377> nunc Lyciae 
aortes. appdlata autem Lycia est a Lt/ce nymjtlia, ex qua habuit 
ApoUo filium nomine Lycadimn. 'missos' avtcm profectos, ut <VI 812^ 
missus in imperium magnum. 

10 517. EX08VM NEQVIQVAM BELLA sic supra <X 419> iniecere 

manum parcae: naui per transitum ostenditj urguentibus fatis eum 
ad bella deductum, quae nequiquam semper vitare cupiebat. hunc 
autem Meuoeten oriuudo Arcada fuisse intellegimua, sed habitasse 
circa Argos: uam Lerna palua est Argivorum, iu qua eum dieit 

IG solitum fuisse piscari: nam hoc significat 'piscosae cui circum fla- 
mina Leroae ars fuerat'. ct vetuste 'jlumina' pro fluore dixit: neque 
mim Lema flumus est. et sic 'flumina Lemae', guomodo ^VIII 231]> 
Aventini montem. guaeritur sane quis primus 'exoaum' pro pesroso 
dixerit. 

20 519. PAVPERQVE D0MV8 'bic' et 'bacc pauper' dicimus: nam 

'paupera' usurpatum eat. aie Plautua paupera est haec mulier. 
sed hoc hodie non utimur. ea enim nomina, quae ablativo singulari 
in V exeunt, si feminiua es se faciunt, similia faciunt; neque euim 
heteroclita, alterius declinationis esse possunt: ut puta, quia 'ab hoc 

26 hoapite' facit, 'hic' et 'haec hospes' dicamus necesse est: Lucanua 
<V 11> hospea in extemia audivit curia tectis: 'ab hoe 
leone' 'hie' et 'haec leo'; 'ab hoc latrone' 'bic' et 'haec latro'; 'ah 
hoc fullone' 'hic' et 'haec fuMo'; 'ah hoc nepote' 'hic' et 'haec ne- 
pos': Dam ut 'neptis' dicamua in iure proptcr successionis diacre- 

30 tionem admissnm est. aciendum tamen 'hospita' 'paupera' 'leaena' 
'lea' uaurpata a poetis esse. 



20 hio et baeo pauper e. q. e.] cf. Sstv. ad Acn. III 539 

1 quaeadraodum F || 2 ecbonie F || 4 ijeride H peridae M || 5 aohos F \\ . 
t> licjam AS liciam Jt licia M lycia F | apollonifl dosit F ^ T ad v. 516 
lida a licae nimpba eat appellata ex qiia . . . licadiaia, ad uiaaos s. e, pro- 
fectOB 'J' I appellata ego; appellaiit F appellat Daniel U l;cia est F: Lyciam 
JJanid Q 16 ad ri.vuiHi i.. in marg. llamina pro fluore [lOBuit uetuxte iiam lerna 
nOD eat &uuiuB . et sic dixit fluDiina leruae qoomodo aueutiiii monteni T \\ 
uetuflta F I 18 auentiu J** | 20 nara pauper UBurpatiunm F || 21 Bic] nam 
i^U pauper M (paupera man. rec.) \ 22 utimur] dicimus F^ noinina F: omtiia 
Serviani Ubrt || 23 si] etsi II \\ faciant IIF |] 2* Leteroclita] itenun noraina 
add. F y e»ee non pOHsant iZ |{ 26 extermie H extremia F || uam ab hoc leone 
J" y 89 est propter diecretionem eucceBsionia admisflua F || 30 tivnienj autem F \\ 
leona AR lena HM 



I 



COMM. IN VEKG. AEN. Xf! .llS-Sao. 621 

520. i'OTBKTVB MVMERA 'jHMwera' dicit obaequia, id esi of/icia, 
quae pauperea divitibus loco jnunerum aolvunt. sane 'munera' ct 
qtuw 'mimia' difimus. pjter ipse paier, an pater. eiusi' 

522. ABENTEH IN siLVAM pro 'aridam'. vhkjvlta soxastja 

LAVRo quaerilur qiiid sit 'virgulta sonantia lauro'9 scilicet ipsa vir- 6 
gulia lanri. 'sonaniia' antent cum crepiiu ardentia. 

524. DANT SONITVM SPVMOSi AMNES bellum semper inceudio 
et fluminibiia comparat: sic in aecundo <^304)> iu segetem veluti 
cum flamma furentibus austris incidit aut rapidus mon- 
tano flumine torrens. lo 

525. NoN aEomvs ambo aekkas TVRHvsiiVK bvvht bene comparatio- 
nibus diversis singula reddidit ad similitvidmam veram, gtiia amhos 
ignibus atit /luminiitis comparav^at ergo 'nm segnius' ad igneni re- 
tulit, qttia segnis qtiasi sine igne sit. '/luctuai' auiem ad amnes ettm 
retulisse nulla dubitatio est IB 

527. avni-vf/TVR pro 'faiigantur'. et 'fluctuat' et 'rtmpuntur', 
quia 'nesda vinci pectora'. nescia vinci pectora Horatiua Pe- 
lidae atomachum cedere aescii. 

529. MVKliAKVM IIIC ATAVOS ET AVOUVM ANTIQVA SOKANTEM 
NOMiNA hoc est cuius maiorea omnes Murrani sunt dicti et reges BO 
fuerunt, ut 'per regesque actura genus omne Latinoa'. scimus enim 
Bolere plerumque fieri ut primi regis reliqui nomen etiam posaideant, 
ut apud Romanos Augusti vocantui-, apud Albanos Silvii, apud Per- 
sas Arsacidae, apud Aeyyptios Ptolomaei, apud Atfaentenses Ceero- 
pidae. uude superfluum est quod ait Donatus, debere nos accipere ES 
interemptum ease Murranum, dum avos et atavos Turni comme- 
morat et eflert laudibus maximis, propter illtid ■(638> vidi octilos 
ante ipse 7ncos mc voce vocantem Murranum. 

530. i'EK hegesqve actvm genvs omke latinos Horatius et 
nepotum per memores gcnus omne fastos de Lamo. 30 

mtj esser. laid. or. VI 19, 27 j 17 Horatius] carm. I 
. . Cecropidae] exscr. Uid. or. IX S, 15. cf, Serv. ad 
) Horatius] carm. III 17, 3 

1 ad HVNEBA s. V. obeequia ofScia 3' H 3 divitibus] ducibus i^ || >i' lecum 
AS l et qaae] aeqne Hehoellitts quae et roa || 4 ad ausxs-riA x. v. cum crepitu 
ardeutia 3' H 8 comparant F || aecando] v. i^ |{ 9 flamiDa F ] austris]~ x. AS Q aut] 
aat F H 10 flomine torreuaj k- '- c. AS g. t. IIM || torques F || 14 Begnia 
Battiel : Be^niuB F | fluotua !F H 16 ad v. 687 mmpnntur et fluctuat ad hoc per- 
tinet ut ostendat uenim eaBe neBcia pectora uinci 2' i 17 uincit F | pelide 
SMF pelida Zf [ 16 edere Flne»cit ASMi 20 murmunuii K marralioni H 
mnrrani F U 21 nt] et F H latinus liF \\ 22 nomen reliqui F || Sfl persos li per- 
sidae Fl 24 arsaciadae ASH\\ ptholomaei AHUM ptolemaei f D 36 iuter- 
emptum| occiaum F || muxmuranum ii y 27 propter SeJwdJtus; pro f per Do- 
Mcl I 29 horatiuB e( lemo et nepotuiu F || 30 de LamoJ do latino /(, am, F 




623 



SEBVII 



534, NEC DOMINI MEMORVM PBOCVLCAT EQVOIIVM irf CSt eqUO- 

rtim domini inmemorum. 

538. DEXTERA NEC TVA TE GRAIVM F0RTI8SIME CRETHEV ERl- 

PVIT TVBNO MEC Di TEXEBE CVPENCVM jta Aeneaii comparat Turuo, 
6 ut eum Boperiorem esse signifieet: nam quem Turnus interimit, for- 
titudo sua liberare uon potuit; ei vero quem oecidit Aeneaa, ne sua 
quidem numina prodease potuerunt. Tere»tius memini relinqui 
tne deo irato meo. sic alibi <IV 610> nec di morientis Elissae. 
sintfuli enim deos poprios habemtis genios. sane Hciendum cupencum 

10 Sabinorum lingua sacerdotem vocari, ttt apud Romanos flaminem 
et pontificcm, sacerdotcm. sunt autem aipenci Hereulis sacerdotes. ergo 
quia huic proprium nomen de sacerdote finxit, bene dixit 'nec dii texere 
sui'. et guidam reprehendunt poetam koc loco, guod in nominum in- 
vciUione deficitur: iam enim in ix. <771) Crctliea a Tumo occistm 

16 induxit, ut Crelhea, musarum comitem; sed et Somems et J^laS' 
menem et Adrastiim bis ponit et alios conplures. 

543. LATE TERRAM cONeTERNEKB atiud es aUo ostenditur: nam 
per iioc corporis esprimitur magnitudo, ut <;VII 275> stabant ter 
ccntum nitidi in praesepibus altis. 

20 545. EVERSOR ACHiLLES beiie separat Achillem a Graecia, ut 

<^I 30)> reliquias Danaum atque inmitia Achilli. 

546. MORTis METAE id est mora, quae meta est et finiB: nam 
metam et finea vitae dicimus, nou mortis; mors enim infinita est. 
sciendum tameu, ita hoc de Homero esse translatum, qui ait tHlos 

SB &avtttoio, hoc est fiuis mortia: nam in ipsa morte finia eat. 

547, LTRNESi DOMvs ALTA Lymesos civitas eat Phrjgiae, unde 



I Terentius] Pliorra. I 2, 34. cf. Don. ad l 



II 24 de HomeroJ II. III 308 



,[ 5 nam quea] nBmque MH \ TiirauB om. It {( iuterimit 
quem fortitado II || fortitudo] uirtun .F y 6 buaj eum add. Masmcius y T retiqni 
F I 8 neu] et Vergihus y 10 B. c. 538 uariBt narrationem proptar fnstidinm et 
apostropbam fiLcit ad uiium illorum qai periit, in »iM'y. apad romanoa flami- 
uum et pontificain sacerdotes capenci diciintur . sunt autem bevcalis proprie 
saceidotes . ergo quia bic nomen proprinm . . . eui T | ut . . . gacurdotem Mas- 
viaw. et apud romauos flaminum et pontificum sacerdotum F (sacerdotem 
DanicTj. fortasse in ardittypo adscripserat aliquie ut apnd Komanos flaminam 
et pontiScum sacerdotium : naut ntm vidcntUT haee vcrba antiqui esse intirpretis || 
11 hercules J^^ || la quia] quae F qiiDd Daniel U 14 in ix. Daniel: in xi. F\\ 
15 cretea F\\ sed et Homerus eijo: aed et apud bomerum i' 11 pylaemonem F, 
earrexi. ef. R. V 678 et XIII 658 U 16 adraBcum bis F, corr. Damei \\ 30 *chil- 
UB ASJl y HepartLuit F U Acbillem a Graecis oni. F || 23 metam et finea S: 
inetas et finis S meta eat et linis .& metam finem M metas F, nam metam 
et finea om. A (nam mctas add. a) \ 24 -i'E>u>c o^ntoio A teaoc c.iN<iToto B te^oc 
) H T€diOC EdUDCToio M TiiiAoc edsdTOio f U ^^ Ijjrneros H lymesaa F 



COMM. IN VERG. AEN, XII 534—566. 



623 



^it Briaeis. et per transituni docet, neminem posse statata vitare: 
qmndo mim hic crederet, ibi se natum tam longe esse pa-ihtrum? 

548. CONVBBSAE ACiES in bellum eoactae, vel inter se conversac. 

552. PRO SE QviSQVE viHi pro qualitate \irium suarum: sic in 
quinto <^501]> pro se quisque viri et depromunt tela pliare- f) 
tris. 8VMMA NiTVNTVR OPVM VI hemistichium cst Enuianum. 

553. TExiti-NT pro ^contcndmt'. 

554. HENTEH AENEAE GENETRIX PVLCHERHIMA MISIT 'mentcm'' 

consilium, ufc (i 676) qua faeere id possis nostram nunc ac- 
eipe meutem. msiT autem pro 'inmisit'. et pvlchehrima to 

perpetuum esfc epitheton, nec ad negotium pertinens. sane bona 
uaus est oeconomiaj nt diceret instinctu numinis profectum esse 
Aenean ad civitatia exeidium: nam incongrunm fuerat, oecupatum 
bello per se tale cepisse cousilium. 

555. VRBiQVE ADVERTEEET AGMEN id cst contra urbem. 15 

558, ACiES ciRCVMTVLiT vcl exercitum suum huc atque illuc cir- 
cumduxit, vel acics oculorum seilieet. et hona occaaione pervenit ad 
id, ut Aeneas civiiatem posset aspicere. 

559, iNMVNEM TANTi BELLi sine officio dimicandi. et vidt in- 
obsessam inteUegi, quac sine periculo sit oppugnationis: nam inmunis 20 
est qui nihil praestat, quasi siue muniis, hoc est qui non facit munia. 
INPVNE QviETAM quae specialiter debuit poenas luere propter foedus 
abruptum, 

560, FV6NAB ACCENDiT MAiORis iMAoo subaudia 'eum'. 

563. NEC 8CVTA AVT 8P1CVLA DENSI DEPONVNT ex eo quod th 
non est factum, quid fieri soleat indicavit, ut supra <130)> defigunt 
telluri hastas et scuta reclinaut. 

565. sEiiVA pro 'nulla'. esto sit. ivppiter hac stat 
pro nohia religio est, quam iaeserunt Rutali ruptia foederihus. novi- 
mus autem interfuisse foederi et deos alios, et lovis imaginem 30 
Bceptri praesentia redditam. 

566. NEV QVI8 OB INCEPTVM SVBITVM Mim SEGNIOR ITO tertia 

6 hemigticHuni Enniiinuinl ana. v. 168 V^ahl. cf. Macrob. Sat, VI 1, 17 || 
7 TKNjiTNT pro contendunt] cf. Don. ad Ter. Eun. IV 1, 12 

1 brespia vel braeseis lihri {{ atatuta] fatorum statuta IFabrieius |{ 3 ad cok- 
vEBSAb: A. 8. V. nel in bellum . . . conueraae T | 4 aicut F \l 5 et om. B [ de- 
ponnnt AH || 6 hititvb F || Ennianum oi». F || 10 ad uisrr «. o. in T U 14 coe- 
pisse libri, nisi quod coepiaaet F cepisse a y 17 et om. F || EQ quae F: qaaai 
jyanieli 21 mnniia ASF (muniia a) monei-e M H 22 qviktem JS qviETiiMHJI 
87 teUui-ibug F H declinftnt AHH (d del. a) || 28 ad wehva s, c, nnHa T || bbto 
sit oni. J^ U 28 ad nAn btat a. v. in nostia parte T || 30 et deoa Fai nt deoB 
mliqm | 32 incobptvm M iu uebivm A mPEKivx H. c Iteginensi et Floriacenai 
mhil enotavi, e SangaBengi, quem eum Dainielis exemplari in(irj>tvh exhibenle 
cortlulit, nihil Hagemis. haitd seio an Servins lUFRBivit legeril 



624 

persona est fito', id est) eat. et hortatur eos, ut ita in bellum eant, 
qiiasi res fuerit ante diaposita. nam hoc dicit: repentinum imperium 
jinllam vobis adferat moram: unde est illwl paulo poat <^576> 'sca- 
lae inproTiso subitusquB apparuit ignis. 
5 567, CAVSAM BELLi quia illic erat Lavinia. 

568. FHENVM siwiuleri numero raro lectum esi. et guidam hunc 
versum pcr figwram, Graecam diclum tradunt, onoXoyov6iv (lilXeiv Xa^etv. 

569. ERVAM confidmter, quasi iam non bellum sit, sed cxpugnati 

572. Hoc CAPVT o civES sic stiperivs Drances de Tvmo, i 
10 <;SI 361> o Latio caput horom et cauaa malorom, id e 

principiam. {uoc cipvt o. c. n. n. s. n.) potuistis enim quieti esse, si 
Latini foedus servassent. et ad Latinos iransfert crimen Tumi. 

573. FOBDVSQVE EEP08CITE FLAMHI8 gravitate sermonum de- 
clamationi poadus inpoauit. nam hoc dicit: flammas foederis urbis 

15 innovemua incendio: nam 'reposcite' eat revocate, inaovate, 

575. DAKT GVHEVM quotiens in similitudinem amei milites dispo- 
nuntur. bensa molk densi cum impetu. 

576. iNi-Roviso deest 'ex^, ut sit 'ex inproviso'. apparttt ishis 
pro 'apparuerunt' : et est zeugma, wt in primo "(l^^^ Cymothoe simul 

20 ct Triton adnixus pro 'adnixi': non enim solus Triton adnit^)tUttr. 

577. DISCVRBVNT ALII AD PORTAS PB1M08QVE TEVCIDANT 8ub- 
audia 'inproviao': et haee aimul prouuntianda suut, ut simul facta 
videantur, quo vehementer via bellica poasit agnosci. 'prinwsgue tnt- 
cidant' autem, id est qui primi ad portas erant obvti, scilicet stationem 



579. IKTEB PBiuos Inter duces, ioter priucipes. 

581. TESTATyRqvE r-Eos id est foederis. haec altera foedeka 

RVMFi bis rumpi foedera, bis hostes Italos fieri, bis se in proelia 

saeva coupelli: nam varie eaudem rem iterat. bis autem foedera 

J facta sunt, semel per Ilioneum, qmndo Latimis ait <ni 263> ipse 



1 ito id eat e D ref-Hpi, Teliqui Ubri omittuiat U ettnt] ruant F || 2 fuerat 
AHH II S BcaUe] caelo H cale if J ti aij r&ENvu g v. dotninatum. imperiitm T \\ 
i-UKHVU fresum lianiel || 7 ouoAorovccin mchin aiIbein F iiioXoyovaiv fi,il.liii Xo- 
Pei» Daniel o (lilliiv l. Masuieius [ 8 ad ebvam s. v. eiiertam. et confidenter 
dieit quasi aon . . . eipngnatio T\ 9 de Masmciw. a ^■'ll 11 ad o vivkb b. b. 
s. N. s. t>. poiBetia eDim esse qnieti si latini foedus eemaBseat T y 13 graui- 
latem A || aerinoneni F || 14 nam] naoi hic U || l^ reposita A H inuDcat^ H \\ 
lU ad V. &TG in viarg. cunens est collecta militam multitudo o. coeundo diotns, 
;. faciuut, ad cvkevji d. a. m. m. r. s. «. in similitiidinem c 
L mob id est denai cum impetn T | 19 
ad AFPABviT e. V. ByltemBia zeuma T || a; 

eat . . . agentes T || primnBque F g 24 ant F, 
corr.Daniel H eraaitj uenerODt T || Builiuet om. T Q 25 egentea F ^ 21 ad asoa 
B. V. scilicet foedans T 1 SS fleri] dicit et add. Iiion 



nnntnr milites, 
premo F || cynotUeo 
atephanns \ ad fBiuqayvK t 






COMM. IN VERG. AEN. XII 567—591. 625 

modo AeneaSj nostri si tanta cupido est, si iungi hospitio 
properat sociusquc vocari, adveniat, et (286y suhlimes in equis 
redeunt pacemque reportant, et iterum paulo ante propter sin- 
gulare certamen. 

583. TREPiDos iNTER hoc cst intcT trepidos. 6 

584. RESERARE IVBENT i(\ est volunt, ut Terentius iubeo Chre- 
metem. 

585. TRAHVNT AD MOENIA iiEGEM trahere volunt: nam animi 
est, non facti. Hrahunt' autem scilicet ut possit inminens videre 
discrimen. Donatus dicit Hrahunt in moenia' pro Milacerant in 10 
moenibus rumoribus suis'. ergo Wegem^ de Latino dixit, ^moenicC 
atitem hic muros dixit. 

587. INCLVSAS VT CVM LATEBROSO IN PVMICE PASTOR paene 

omnia comparationis istius verba ad supra dictum pertinent bellum: 
nam ita apes inclusae sunt, ut homines qui obsidentur: ita civita- 15 
tem timentium latebras dicimus, sicut apum sunt alvearia: item 
jiastor est et re vera pastor et ductor exercitus, ut Homerus noi- 
ILBva laov. ^in pumice' autem iste masculino genere posuit, et hunc 
sequimur: nam et Plautus ita dixit: licet Catullus dixerit feminino. 

588. FVMO AMARO quod elicit lacrimas. 20 

589. TREPIDAE RERVM nescientes quid agant, ignarae auxiiii, 
hoc est trepidae de suis rebus: Terentius sat agii rerum suarum. 

CEREA CASTRA oportunc hic ^castra^ de his rebus quae nunc aguntur: 
in georgicis <IV 202)> aulasque ct cerea regna. 

591. ATER ODOR novc: nam in odore quis color est? sed hoc 25 
dicit: odor atrae rei, fumi scilicet ^ater odor', id est pessimus, ut 
^fumoque implevit amaro'. 



6 Terentius] Andr. III 3, 1 || 17 Homerus] cf. II. I 263 || 19 Catullus] cf. 
adnot. crit. || 22 Terentius] Heautontim. II 1, 13 



1 si iungi] singuli F \\ 2 sociosque F \\ 3 propter om. F \\ 6 ut om. II F || 
iuueodire mete F || cremetem A8BH crementem M Cremetem salvere Ste- 
phanus || 8 ad] in F \\ nam animi est non facti II Burmanni ut videtur nam 
animem non facti F: nuncius (nam ius a) animi est non facti AS nara motus 
a. e. n. f. li nam motus a. e. n. factum L Vos. Burmanni nam tius a. e. n. 
facit H nam uoluntas a. e. n. facti M, quocl impressa exemplaria occupavit. 
fortasse nam tantum animi est, non facti vel notatio a. e. n. f. || 9 trahunt autem 
om. F \\ 11 rumoribus suis om. F \\ 13 inclvsas autem LATEimoso F \\ 15 inclau- 
gae AS II 17 pastor est] rex add. M, ut rex add. I) \\ et re uera pastor om. B 
pastor] pastor est F || exercituum ASM \\ hoiMeNAXAU AS NOMENaxAv BH 
HOTMGNdaau M noiMeAaiuN F \\ 18 in pumicem H pumicen F \\ et] nt AS ] 
19 sequitur ASH \\ catulus F \\ feminino] om. ASBH. 'arida modo pumice 
expolitum' {Cat. 1, 2) add. Fabricius || 21 ad trp:pidae kervm s. v. nescientes 
quid agant id est trepidae de suis rebus T \\ 24 aulas quiriatus regna F \\ 25 
est om.AS || 26 odoratae rei A odor ataer ei S odor ater BM odor aterei H 
odor atreae rei l'" || fumus BH^ id est fumi F || 27 inplicuit F 



626 

593. Fnssis pro 'adflieH'i'. etiam foetvna casus: nam omnia 
casns in potestate Fortunae est. 

595, TECTIS VBNIENTEM PROSPICIT HOSTEM aut e tectis pro- 

spicit: aut eontra tecta venientem. 
6 596. INCESSI MVROS iQvadi. 

598. iNFELix P70NAE ivvENEM guia non putabat, Tumum civitu- 
tmn opputjnan passttrum fuisse, si viveret. 

599. MENTEM TVEBATA figutate, ut (\ 228) oculoa suffusa. 

600. cAPVTdVE sicut supra <;592) dictum est, 'capuf dicdtatiir gui 
10 auetor d princeps alieuius rei gestac fuisset, ut <XI 361> o Latio 

caput horum. 

601. DEtiEss EFFATA FYROHEM vcrba noluit ponerc, unde mddnr di- 
ras significare. 

602. prRPVREos uoKrrvRA manv rem quae flamiraeaf conpetit, frows- 
15 tulit ad reffinam. flaminiea cnim vcnenato opcriri debct: nam atm 

'amictus' dicit, opertum dicit, quae res ad pallium refertur.. 

603. ET NODVM INF0BMI8 LETi alii dicunt, quod Amata in- 
edia se interemerit. sane sciendum quia cautum fuerat in ponti- 
ficalibus libris, ut qui laqueo vitam finisset, insepultus abiceretur: 

20 uade bene ait 'informis leti*, quasi mortis infamissimae. ergo cttm 
nikii sit }tac morte deformius, poetam etiam pro rei/inae dignitate dixisse 
acclpiamus. Cassius autem Hemina ait, Tarquinium Superbum, 
cum cloacas populum facere coegisset, et ob hanc iniuriam 
multi se suspendio necarent, iussisse corpora eorum cruei 

26 affigi. tunc primum turpe habitum est mortem sibi consci- 
acere. el Varro ait, suspendiosis, quibus iusta fieri ius non 
sit, suspensis oscillis, veluti per imitationem mortis paren- 
tari. docet erijo Vergitms secundum Varronem et Cassium, guia se 
laqueo induerat, Jeto perisse informi. 

30 605. FLAVOS LAVINIA CEINES iinliqua leetio 'floros' habuit, id 



1 ad FBBBis s. V. afSictis T || 3 bobteu] a. ITM || 6 stAol. ad c. 596 otn. F \\ 
iHCEflBi] iNCEKDU H { S od HRNTBH T. s. V. notA Gguta T || 10 auctoT et Danitl: 
auctore F || alicuius rci DaHiel: a.lii cnmBpei J' ) 12 ad dehenh e, r. s. v. uerba 
Dulait ponerc unde uidetur dira uolnisBe aignificare T j 14 scliol. ad «. BOS 
hab. T i ib flamica F || aeoeto T || 16 oateudit opertam r| opertum f | 17 
8<Aol ad V. 603 hab. T [ alii dicaot] fabioB pictor dicit i^. cf. Ptter vet. hist. 
Rom rel. p. 109, l U medi» IIF [18 iuterimit M || qiiod caute faerat F J 31 sit 
<m. F li ac F I 22 antem om. F || emina F [ 83 cloapaB F || 24 bo om. F |; 
eoram] ae^^ram 1' [ craci . . . Bibi om. F | 25 coasciscere] siatere F || 27 pareu- 
tum F y 28 aergilius F | 29 lato F | periaee dixit infonni F { 30 Flaiioa flo- 

l FLAVIS U II CEINIB F 



COMM. IN VERG. AEN. XII 593- CIG. 



627 



est florulentoa, pulchros: et est aerrao Ennianus. Frobus sic adno- 
lavit: neotcricutti erat 'flavos', ergo hene 'floros': nam seqiti- 
ttir 'et roseas laniata genas': Accius in Bacchis 'nam flori 
crines, video, ei propessi iacent', in iisdem 'et lanugo flora 
nunc demum inrigat', Pacuvius Antiopa 'cervieum floros 6 
dispergite crines'. 

606. ET E03EA8 LANiATA 6ENAS moris fuit apud veteres ut ante 
rogos regum humanus sanguis effunderetur, vel captivorum ve! gla- 
diatorum: quorum si forte copia non fuiaset, laniantea genas suum 
effundebant cruorem, ut rogis iila imago restitueretur. tamen scien- 10 
dum, eautura lege duodecim tabularum, ne mulieres carperent fa- 
ciem, his verbis mulier faciera ue carpito. 

608. HiNC TOTAM id cst de domo regia. infelix fama re- 
rum infelicium nuntia, ut <III 246> infelix vates. 

609. DEMiTTVNT MENTES desperant, sicut e contra sperantea 16 
aliquid 'erigunt mentes', 

610. CONIVGIS ATTONITVS FATIS VRBISQVE BVINA et privatis 
et publicis luctibus. 

611. cAsiTiEM ex aetale pathos nmvil: non cmm tam misennn csi, 
rcgctn in miseriis esse, quam smem. inmvndo pvlvere bene 'in- 2o 
mundo' addidit: sie iu georgicia monitionibus <^I Siy et cinerem 
inmundum iactare per agros, quia etiam pulvis ille quo utuntur 
puellae, cinis vocatur, unde etiam ciniflones dicti sunt: Horatiue 
CHstodes, lectica, ciniflones, parasitae. 

614. bellator epitheton peracti temporis. 25 

616. MiNVS SVCCES8V LAETV8 EQVORVM iufirmitas animi ex 



J 



1 Rnrmo Emiianue] incert. libror. XXIII p. 177 YM. \\ 3 Acciua in Bacchis] 
fragni. XIII p. 1G9 Eibb. J i in iiBdeen] fragin. Vin p. 168 Ribb. || 6 Pu,(!iivinB 
Antiopa] fragin. X!I p. 79 Hibb. || 10 tainen Bciendiim . . . carpito] of. B. Schoell 
leg. XI! tab. rel. p. 161 || 23 UoraticB] sat I 2, 98 



1 lIoruleDtuIoB ASE enmanns flermo F | 2 flavoa Daniel: flnoium F. att 
flavoB crinia ? j floreB F, corr. Danid || 3 roaaeoa F \ Acoins Daniel: aciaui F || 
Baccbia CommeUntis: baccbidibuB f || 4 uideo et proceeBuaceut F video et 
procesii iacent Daniel video ut et propexi iacent Cominelifius. guod dedi Eib- 
beckii est. viden ut VBeneruB ap. Hibii. coroU. p. LIV || hisdem F || et] ei Stb- 
beckius II lagnna F, corr. Ilanicl || floro F florea Masvicius flora Serieeriw \\ 
6 disperdite F diapergite Delrio diapendite Sibbeckius \\ 7 LiniAtA oemas . . . 
rogoa om. ASS, mQrin . , . rogoa om. M \\ ante rogoa t: in rogia .R ( 8 Eun- 
deretur B \\ 10 conatitueretiir F || 11 carperent faciem] carpenta facerent AS 
CBi^ent facere H^ li iu bis uerbis BH |{ 14 infelicia AS ^rr. a) I 15 deipe- 
rati M desperanti H \\ 16 aliqnid] ad quid .'l || 19 canicikh -F || ez aetate mouit 
pathoB . . . aenem hab. T | 20 rege F || in moiivm dvt.vebe A {corr. q) | 21 mu- 
nicionibnB AS munitionibua H, om, F g et om. F || 22 ille poluiB F | 83 etiam] 
etiam et F, apnd Plautum de mnudo mulierum iidd. Fabricius || 24 ciniFena A 
ciniferens S ciniiiens RH \\ 2G ei quornm F 

SflTvil oomm. Tul. IL Faia. 11, 41 



1 



G28 



SBRVII 



L etiam tarditate veniebat, qiiia 



>futs SHCcessit-i liabdbant tqui 



I 
I 



equoriia] 
iam fatigati. 

617. ATTVLIT HVNC ILLI CAECIS TEEEOEIBVS AVKA naturale 
eiiim est, ut a qua parte veiitus flat, inde maximxts audiatur clamor. 

B et mire 'caecis terroribus', quos ncjHO vuleret. 

618. COMMIXTVM CLAMOKEM ex inpugnatione, et morte reginae. 
AREECTAS AVRE8 ad audiendum sollicitas: Terentius arrige aures 

Pamphile. 

619. isLiETABiLE avRMYR gvaeritur quis 'inlaetabile' dixerit? ideo 
B amtem 'murmur', quia ferre solent qvasi praesagivm mtirmwa, sive 

borta sint, sive mala intelUgenda. 

621. mvERSA CLAUOR Itypallage (pro) 'diversus clamor': aut ex 
variis partHus civitatis. 

622. AMENS consilii egens, nescius rei gerendae, 

5 625. OCCVERIT DiCTis orationi eius verbis obviam veuit. 

626. FEiUA viCTOEiA id est primum. 

627. svNT ALii QFi TECTA MAnv ideo quta scit Tumum pro urbe 
maxime esse sollicitum. 

630. NEC NVMESO INFEEIOR PVGNAE NEC HONOBB E. id CSt Hec 

3 paueiores interimis, uec minor te, quam Aeneaii, coimtabitur gloria; 

nam occisorum multitudo conpensat hoc, quod tu fugientes interi- 

mis, sane sciendum, in hac omni oratione luturnam occurrere quae- 

stionibus tacitis 

632. PBIMA PEB ARTEM FOEDEEA TVRBASTI *prima' aut in- 

5 choautia: aut 'tu prima': nam post datvm augurium quo animi 
omnium perturbati mnt, et post eius orationem Tolumnius tela con- 
torsit. 'per artem' antem pcr fraudcm, ut <II 125> artificis scelus. 
634. nEqvKivAti FALLia pro 'non fallis'. 

7 Terentine] Andr. V 4, 30 



I xieiiiebant F j| g. v. 61G quia niiQoreE succesfiUD . . . faligati T U 4 at a 
qaa parte faerit nentus F || andiatui mazimuB clamor F^ b ad caecib t. s. v. 
quoB nemo nideret r| 7 anrigo f || 9 panpile A (paophile a) pampile S pon- 
Sle H pampilae f || 9 an quis ante bunc inl. dix. ? I lU quia Masmcius\ 11 
flint om. lianiel Q intellegenda teripsi: intellegi F, del. Masnicius- tle eis guat 
in TuTontnsi ad iNLiETABii.i! u. adscripta fuerunt hodie haec kgi possunt semper 
triste. et murmurH bolent intellegi sine 1+ quia fer*: quae haud scio an eie 
supplenda sint siue bona aiue maU qiiia, feruDt quEUii praesagium |{ ad divebsi 
G. i.. r. g. V. bypalluge id est dinersuB clamor siue ei diuerda partibus neniens 
ciuitatis f |[ 12 ypallage F || dinersas J'' || 14 gerondoe] nam mentem et con- 
silinn eigniflcare disimus ut {v. 654) 'meutem Aeneae genetriz pulchernina 
misit' add. Z) | 16 eius orationis F oratiauis eins n || 17 s. v. 627 ideo boc 
dicebat quia sciebat tnrnuui maxiine pro nrbe esse Bolilcitum T | iiro om. F, 
do Dattie^ II 18 masimaF||'^l conpcnsat Jl/Fa: oomplesat ,4S cooflat B eon- 
flexat if E 22 ratione M \ 26 perturbata F, corr. T)anid U oratione F || 27 ad 
PEB AHTsii s. e. per fraudem T || ut initio II. AeD. Datiiel j actificus boIuh F 



I 



COMM. IN VERG. AEN. Slt 617-646. 629 

636. AK FRATRia MisERi LETVu humile esi si ex persma Tnmi ae- 
cipias: ergo 'miseri' ad animum sororis referendum est. ei quod ait 
'sed gais Olympo', inluUt 'an ut videres', sithaudicniium 'ergo tua aponte'. 

637. NAM QVID AGO argnmentum a necessario. iau non est 
temparis, ant erit ahsurdum. 6 

638. MB vocE VOCANTEM atqui hoc nusqnain legimiis; sed aut 
xKza to eia>it(ofi.ivov iDtellegiinnB, aut inortis est omen audire quod 

dicitur, videre qnod minirae occurrit: sic in quarto <460)> hinc 
exandiri gemitus et verba vocantis visa viri. 

639. SVPEBAT vivit, ut (JJl 339> superatne et veacitur aura? lO 

641. NE NOSTRVM DEDECVS VFENS AfiPICBRET Sie tst IlOC, ac si 
dieeret, fortasae viveret, nisi ideo voltiisset occumbere, ne nos victos 
videret. ct cst giiale in st <416> ille mihi ante alihs fortuna- 
tttsque laborttm egregiusque animi, qui, ne quid tale vidcret, 
procubuit moriens. 'infelia^ atitem in hoc hello, contra illud <V]1 745> IB 
iusignem fama et felicibus nrmis. et est argumenttm ab honesto. 

642. TEVCBi POTiVNTVR CORPORE ET ARMis id est etiam se- 
pultura caret: nam ut in Homero legimus, de virorum fortiuni ca- 
daveribus erat inter hostea grande certamen. 

644. DEXTRA NEC DRANCI8 DICTA HEFELLAM id est virtute; SO 
nam pro rei officio ipaam rem poauit, doxteram pro virtute, hoc est 
fortiter faciendo. 

645. TVRSvu FvaiENTF.M i(i(ptttixag Tumum. 

646. VBQVE ADEONE MOEi MI8ERVM KST tftcitae quaestioni oe- 
currit. et quidam hoc verbum reprekendunt 'usque adeone'; melitts did 85 
'usgue eo': Lucilius septimo usque udeo studio atquc odio Hlius 
efferor ira. quidam sic aecipiunt 'usquc adeone mori mismm est', 
ut non quasi conftrmet, sed quasi interroget, quare dea sic de illo la- 
horet ut vivat, mm satius sit Iwneste mori, guam turpiier vwcre. ergo 

36 LuciliuB eeptimo] lib. IV v. 21 p. 23 MugII. 

1 ad AN r. u. 8. V. orntio eat misericordiam commoaeQs, t» marg. hamile 
eBt . . . eet referendum, ad videheb f. «. hic subandieiidiim eat ergo t^ □olnn- 
tate T II 3 oljppo f t 6 □amquain B | 7 aiconraficrDv] id eet Becuudum taci- 
tnm add. F | uomen F || nadire] se a mortao uocari aut aadire e coniectura, 
Itt aidetuT, add. Baniel || 8 quam minime i'' ] 9 gemitnr F, et . . . viri omittens 
10 sdhol. ad i>. 039 om. F |[ aara] a. add. AH, ae. add. M. cf. Aen. 1 640 
IS fortaeae iuueoiret ne ideo FQ 13 fovturantuBque F \\ 16 ad Docii>n i. s. v 
aTgtnuentam ab hoiiesto T || ab houeatum F || 17 etiam om. AS || eepultarae arni 
F [ 19 certamen] quod niaxime appacet de cadanere Patrooli itdd. D ^ad hehys 
{v, 643) Bcilicet uostria, ad defvit B. v. pro deest T\\ 21 dexteram Bcilicct pro 
V. F l ad TVBNVM p. s. V. enfaticoB dixit turnum quasi in uomine conBtaret T \\ 
26 usqne eq F: usque adeo Daniel || septimoj quarto Mueileyus J 27 efFeror iraj 
efferoria J*' || ad ii. 646 m marg. qoidam bic accipiunt . . . uiuere T | mori 
miserum est om. T t 2S quare . . . laboretl car dea eic laboret pro illo T (1 
llla laborat F 

41» 



630 



8ERVII 



*usque adeone', ut tamm ianta hirpitudo fcrenda sit. vos o mihi 
MASBS quasi per fantasiam rclinquens superos, ad manes cmivfrtit ora- 
tionem. 

647. svPEEis AVERSA VOLVWTAS quia, ut supra <1 387> dixi- 
5 muH, douec vivimus, curae sumos dia superis, post morteni ad in- 

feros pertinemus, quibus se modo commendat. 

648. SAttcTA AD yos ANWA quao differentia sandi si<, superius (XI 
158> diftitm est: hic 'sancla' incorrupta accipiendnm est: neqve enim 
sacro aut religioso eius anima tenebatw. iSTivs inscia cvlpae 

10 vel fugae, quia fuga grande crimeii est apud virum fortem: vel | 
rupti foederis et laesae religiouis, a qua re se esse dicit alienum 
propter futura supplicia. 

649. INDIGNVS AVORVM Graeca figyra: iiam aos 'indignua ilia 
re' dicimus, contra Graeci ava^tog ert^dvov, id est indignue coronae. 

15 651. vecrrs «jfo apwAnrs saces pro 'ram vehereittr', ut <I 121> 

et qua vectus Abas. 

652. INPL0BAK8 NOMiNE TVRNVM es multis rebus indicat per- 

turbationem : quod festiuanB venit, quod per liostes, quod vulueratus, 

quod TLirnum nomine appellat; nam contumelia est nomine siio su- 

20 periorem voeare: sic in georgicia <IV 321) raater, Cjreoe mater, 

cum praemisisaet <356> et te crudelem nomine dicit. 

05H. TVRNE IN TE SVPKEMA SALV8 omuia quae Bupra luturna 
dixerat, oratij ista dissolvit. 

654. FVLMiNAT AENEA8 A. exaggeratio est: sic paulo post <700> 
25 borrenduraque intonat armis. minatvr deiectvrvm arces 
quia- dixerat <;569> et aequa solo fumantia culmina ponam. 

656. lAuqvF- FACEs ut sit quare Turnus suhvenire festinet. 

657. HVSSAT modo dubitat. et cunctalur rex ipse, in quo summa 
rerum est. veter^ 'mussaf pro fitnet, Ennius 'mussare' pro 'tacere' 

'60 posuit. Clodius Ttiscm mussare est ex Graeco, conprimere ocu- 
los: Graeci jivaai dicunt. 



tat e 

2 borationem F \\ G qaibus . . . commendat om. F d 7 ad amcTA x. v. a. 
s. V, hic incorrupta accipiunda est neque enim Bncro aut relig T, reliqua eva- 
twerunti S saucta] insancta F\\ 14 aua^ioc CT4.dHoi M d,Nd|oic T«4i>iM'>r F \\ 
dignua F \\ 15 ad vectvb *. u. cum neheretur T \ 19 eua F \\ 21 dicit] aicnt 
econtra aeolus &d innooem ait ([ 78) 'tuuB o regina quid optea explorare labor' 
add. D \ 3i ad pvuunat s. v. in morem fulmioia dirigit tela T l 26 quod F [\ 
ST od lAitQVE F. 8. V, dicit quare Bubueniri (sic) uelit turDuni T || 2S ad uvBaiT a. v. 
dnbitat cuQctatnr. ueteres autem mnaeat pro timet diccbant ennina pro tacet 
aed mussare a peritis uiriB dicitur ex greco uenire et pioprie signiiicare oculoa 
comprimere quod groeci utoAi dicant T || S9 moasat F \ mtiaare F \ 31 fivaai 
DanUl: m;rae F 



COMM. IN VERG. AEN. XII G4T— 6flG. 631 

658. (jfos GssERos rocET pro 'ittros'; pluraliter au/etn 'gmeros' 
de exercitibus, quortm duces sunt Aeneas et Tumus. avt (iVAE sese 
AD FOEDERi FiECTAT aut nuptiamm foedera, ut <1V 338> nec coii- 
iugis umquam praetendi taedas, ant haec in focdera vcni: aut 
propter violatum foedus, ui ideo dixerit 'quae sese flectat ad foedera', 6 
qiiasi nec hoc remedium supersit, cum iUa iam beUo corrupta sint. 

659. PEAETEKEA KEGiNA Tvi quia occurrebat, ATnatain, si La- 
tinus dubitat, reginam pro eius partibiis niti. tvi nDfssiu.i tm 
aniantissima. dextra occidit ipsa sva ut laquei dbscotiderct dedecus. 

660. LvcEa^vE EXTEHKiT.i vvuiT augmentum mali. lO 

661. SOLi PRO POETIS contra illnd <627> annt alii qiii 
teeta nianu defeodere posaint. 'pro portis' autem 'ante portas^ : 
Sallustius et parte cohortium fpraecipere instructa et statio- 
nes locatae pro castris. bene antem cim dicit 'pro portis susteiitant 
acies' spem adhue stihveniendi dedit. et dicendo 'soli' addidit etiam i6 
necessitt^t. 

664. desekto /jV orahine versas kuc afgue ilhic agis, ut Acthio- 
pum versemus oves. Homervs eTQnnpdv. et hene 'deserlo in gra- 
mine' contra illud <(629)> et nos saeva mittamus fttnera Teucris. 

665. VARIA CONFVSVS IMAGINE REEVM multiplici Quntio: quod 3u 
regina periit, qiiod urbs ojjpngnatur, quod otnncs Latini in illutn oculos 
referutit, quod dubitat Latinus quos generos vocet. 

666. ET OBTVTV TACiTO 8TETIT vultu: ct obtutus cst proprio 
apoataaov, id est fvultum (iicunt. 



13 SaHoatina] hiat. inc. 43 D., 9 Kr. || 17 Aetliiopuni] buc. X fla 

1 ad OENEHOH 8. V. £9118^08 plursUter dicit pro cxercitibos quormii duces 
eiint turnus et neoeaa f {| 2 a J v. 668 in marg. aut nnptiarum foederei dieit . 
aot propter uiolatum . . . corrupta aint T |[ 5 sese a. f. f. 7' \\ C Biiperait] ait T || 
illa] haeo T [{ bella corrapti auot i^ 1| 8 pd fiuissihi s. v. amantissima. /' || 9 ad 
ocomiT I B. g. V. destera sna dicit ut laquei absconderet deducus T || osteoderet 
F l 10 angmentum mali hab. T || 12 ad v. 661 in marg. BalliistiuB et paite cohor- 
tiuin pro . pere inBtrncta et btationea . . catae pro castria T. {pancta lock litle- 
rarum quae erartverwit posui. praelriea haec non ab eo qiii cttcra schoUa plera- 
gue adgaipsit scripia esse momo.) \\ 13 et] es F || cohortnm F \\ pr&ecipere F. 
pro tempore coni. DieUchius. fort. pro opere \ et del. DieUcliim. pogsit et iia 
Satlustio tribui «t sciibatur et para c. ]iro opere vel propera instructa et sttt- 
tiones e. a. s \\ 14 ad pho r. S. i'. ante portaa. bene cnm dicit pro portia apem 
adhiiG i^ubnenietidi deilit et dicendo Boli addit neeessitiitem T || 15 aciuB et 
spem .^'1 IT ad diieeiito i. g. v. g. c. id est in eEtremii partc campi et contra 
illud quod iuturna dixerat et nos . . . teucria Z" ] 18 eTTPe|iAAON F aiQio<picv 
Schoelliis II 20 EDultiplici . . . uooet hab. T || 31 perit F \\ obpugnatur F y 22 dubi- 
tet T ] geoereB F | 23 odtvtv tacito btetit M ohtvta cito sTEriT /t optvtv 
VABio BTET1T Tcliqui. KT oBTVTv vuvio Btetit vultu exeinpl. iinpresm i et obtutiiB 
Cbt proprie uultua qnem proprie graeci xpoctaicDv dicunt D et o. e. p. ynltus 
quem Gracci dioant jtgoimTiov Stephanua et o. e. p. quem Oraeci Jtgafiaiiov id 
eitt voltum diennt Daniel y 24 apoti.iaoh B M'oci.M>N/f npoaciTON M noouTioNF 
1 id eat intuitnB Schoelliue. cf. Serv. ad VII 2fiO 



^ 



632 



SERVII 



6G7. rvDOU propter illud <664> tu currum dcHerto in gni- 
luiue versas: vel 'pudor', qnia in illtim oculi referunlnr. insasia 
qua in liostea ferebatur: vel quia nrbs oppugnabafur. mixto lvctv 
propter Amatae cogDitam mortem. 
6 668. AMOR qtiia tnussat Latinus. cosscia riRTVs quia fugerc 

putatur qui 'oirrum deserto in gramim versat'. 

669. DISCVSSAE VMBRAE poftquam meutis caligo diacesait: quod 
sequeutia indicant 'et lux reddita meuti est*. 

671. TVBBIDVS plenus perturbationis, 
10 672. EccE AVTEM FDAMsiis olia persuasio ex aspectxi. 

673. vNDAiiAT VERTEX abundoiat. et bme in translaiioiie pertnansit, 
iit v^Hcem tmdare diceret: vertex enim undantm dieitur, ut <VII 31> 
verticibtts rapidis et (l 117> vorat aequore vertex. 

674. QVAM EDVXERAT IP8E sciUcet quod ei matorem creabat 
16 dolorem. graviter enim dolemus si perire vidcatmis illa quae fecimus, 

'cduxeraf autem in aUmn fabricatido sustulerat, ut alihi <VI 630> 
Cijcloputn edticta camtHis. 

675. SVBDIDEHATQVE ROTAS quo posset trahi ad ea loca, qui- 
bu8 hostis inatabat. 

20 676. /A>i lAM fATA Sallustianutu iam iam frater anitno mco 

carissime. 

678. STAT coxEERSE MAyvjt AESEAE placet, tit <II 750> stat easus 

rcHOvare omnis: vel 'staf certum est. QViCQViD acebbvm est kokte 

TATi aut quicquid morte acerbum est placet pati, hoc est inferna 
■i& supplicia: vel quae poteat superbus hoatis iuferre, sicut de Hectore 

legimus: aut certe positivus sit pro comparativo: placet pati si quid 

etiam morte acerbius invenitur. 

680. FVBEBB ANTE FVBOBEU figura autiqua, ut 'servitutem ser- 

vit', 'dolet dolorem'. et eat senaus: sine me furorem bellieum ante 



eo Sallnstiaaum] Ing. 14, S2 



2 qoa] quift -F' H 8 hoito EII || ferebatur] fcemebat F || ad MixiMqVK i. l. 
s. f, id eet quia iu hogteni ferebatur. miito autem luctu uel proptet amatae 
co^uitam mortem u<:l quia urba capiebatur T \\ 5 muEat F \\ad caNBoiA t. ». v. 
qnia fugere putabutDr T \\ 7 quod] quae F || 8 iudicaat at et vulgo || menti estl 
meatiae J'' [| 11 exfaabundabat f abuudabat SiAoeHius exundabat Cotamelinw \\ 
ad vEBTEx T. T. a. V. heae permansit in tranglatione ut . . . rapidia T || 12 ut 
om. F II vertex . . . dicitnrj uertex aatem proprie undarum eet 7 ) 13 rapidna 
J<'|| uoraK aeqaora F\ 15 perirem F |{ ille J^ || 16 od edvxeiiat s. v. in altum 
fabricando snstulerat T Q diierat F \\ su8t«lerat F 1 18 ponsit F \\ 20 fa'Ia] fba- 
TEii F l 23 qviOQVio . . , pati| liviciivio AcKttvvu eht plauet i-ati AS (aut q. in 
morte acerhum e. p. p. a) 11 tiviiiqviu H \\ aceiuu MF | 24 quidquid HFi in 
moite Fa g 2b qoae] quid F || Buperbas] acerunB F Q 26 legimuaj [li. y^n losi 
iltol Si x6i' av noli nifetov iHii add. Fabricius || 27 acemus H aceruins F \\ 
29 Bine me . . . veniam] e. m. f. b. autem (ante a) furere (fnrorem 5) scilicet qoam 



COMM. IN VERG. AEN. XII 667-694, 



633 



farere, acilicet quam ad eiiiu veniam, ut piignaiu mentu concipiam 
et inBfa-uetus furore in hella prorumpam, 

684. SAXVM DB VKRTICE PRAECEPS CVM EVIT comparatio ipsa 
futurum ostendit eveutum. simul notaudum quod, sicut aupra in 
proelio, ita uuuc etiam io comparatioue praefertur Aeneas: nam 5 
Turnum parti comparat montis, montibua esaequat Aeneau. 

685. AVVLSVM VENTO proprie: nam et Turnus ad belliini in- 
vitus adtrahitur. 

686. axNis sQLviT gvnLArsA pro 'multortm annonm siiblnpsum 
saxmtn'. et quidam 'lapsa' quasi non passiva specie, sed adiva dichtm lO 
volunt. 

687. M0N8 iNrROBVS pars montis: et ifiipctTiKtos dictum est, 
sicut supra <(X 128> liaud partem esiguam montis. magno 
ACTV magno iupulsu, magno impeiu. 

688. jcxvLTAT^ifE soLo mire: saepe exilit, dum volvilur. 16 

690. VBt PLVRIMA FVSO 8AMGVINE TESHA MADET hypallage: 

ubi plurimo sanguiae tayo maduerat: sic supra (X\ 633)> sanguine 
in alto: vel certe, tibi pltirimttm fuso sanguine. 

691. STRIDVNTQVE HASTILIBVS AVRAE HomeruS Oup[£oy(J«f 
(laxsaov latTizttZE XoyxV- ^" 

692. MAoxo osE pro 'voce magna'. 

693. TELA INHIBETE coliibete, SMSpOirfite: et est tranalatio a 
nautis. 

694. ME VBRIVS VDVM PEO VOBIS F. L. Verius' iustiua. et sen- 
Bus hic est: iuatius eat, me uuum pro omnibns rupti fuederis poeuas 25 



19 Homevua] epio. graeo. fragra. coll. Kiukel vol. I p. 74 {{ 32 coliibete 
. nautia] cf. comm. Lno. III 659 






&. e. n. AS B. m, f. b. aut ruTorem a. quo a.. a. u. M e.. m. f. b. autem furoretn 
a. e. u. B e. m. furere furorem bellicom furorem Bcilicet ante qiiam n 
H. m. b. f. aote fnrere a, priusquam a. e. o. i'' |{ 3 iid bella i^' ] 3 ipaa] iBta 
Stephanus [ 5 etiam om. F {{ 6 comparat} commemorat F ] Aeneao] et eet oom- 
paratio de bomero Kiimpta qui ait {II. XIII l.ST) BtttvfV ittitatas ■ ■ ■ tcaufiEfdc 
nep udd. D \\ 7 vkn'Vib 4SFi{ etj ut F \ ad] in AS {| 9 ad asnib s. v. id eat 
multorum auuoruni , i)d bhii.apsa h. o. retro lapsa T \ biu.vi k F \ lu quaai Mm- 
vicitts: quoniam F\ 16 ad pi.vbiha f. a. v. hjpallage pro abi plurimo sa,ngniDe 
fu80 terra madet uel certe plarima pro plurimum T |{ 17 terra . . . saDgnine 
^ervii sitnt\ maduerat] madet Masaiciuai IS aangnine] madet terra add. Da- 
niel \ 19 schol. ad v. 691 Otn,. Fabricius \ cypikotci nAseAo.v icititate innxH AS, 

UAKSAOB lOTITATl! AONXH H CTPIZOVCa. aKEaUUI CTriTaTE aONXH M CieiZOICa AllNXB 

F. Graeca om. StepharMS. aveiSo^ca loyxTj id est Btiidor lanceae Duniel, ^ut 
latinam interprelalionem ipse adtlidisse videtur. evei^ovaa nairiTaaiv l&v niata 
l6yxTi {cf. II. XX 99) vel euei^onao iiaV h Sivats tlifxxavo liyxn coni. EKga 
Siadlmueller avQl^ovaa fiDXfdf^ 'Aiid^ovos ^niEio loyxii ^'ehoellius \ 22 couhi- 
bite AH conibit Ji conhibete M | eat om. F \ 2h pro hominibuH ruptia AS 



exsoivere. alii vckrl morc didttm accipitmt: 'vrnitii' enim quod rec- 
ftim et honmn esset, ap^Uahant: Tcrcntius idnc est verum modo? 
id est pessimum ffenus, et item quod si astu rcm tractavit, di ■ 
vestram fidem! qnantam et quam veram latidem capit Par- 
6 menof Sallustius in primo ea paucis, quihua peritia et verum 
ingenium esi, abnuentihus, idem -fper pennaiam paucis pro 
peetus vera est aestimanda. 

695. deci;rsehi: ferro dccertare, ditnicare: aliter 'decernere' sta- 
tucrc, ut deceniere senafiim dicimus. 

li) 701. QVANTVS ATHON haec est vera leetio: naai si 'Athos' 

legeria, 'os' brevis est et versus non stat. 'Athon' autem dici ac- 
fuaativua indicat: nam 'hunc Athona' facit, aicut 'Apollon' 'Apollona'. 
qiiod ftuteni Herodotus 'hunc Athon' et 'hunc Apollo' dicit, Atticae 
declinationis eat. Afhon autem mons est adiacens Thraciae, circa 

15 Leinnum insulam, in promuntmio Macedoniae. avt «jrj^vrrs e. 
Siciliac motis supra J}rcpamtm (y^tdum. 

702. NIVALI VERTICE SE ATTOLLENS PATER APPENNISVS Ap- 1 

penuinus mons Italiae: de hoc Lucanus <II 397> nuUoque a ver- 
tiec tellus altius intumuit propiorque aecessit Olympo. 
■20 704. TROEs ET OMSES graece declinavit, unde brevis eat W, 

sic supra <XI 620) Troes agunt. 

707. ABMAQVE DEPOSVERE vel spectaturi, vel fessi, vel iussi, ' 
uo quis possit iterim f>edus turhare. 

709, INTER SE COISSE VIROS ET CERNERE FERRO vera et anti- ^ 
S& qua haec eat leetio: nam Ennium eecutus est qui ait oUi cerne- 



S Terentiua] Andr. IV 1, I 
a SallHBtiu* in priniol III D.. 
la HurodotuBJ veluti VII Sl !| 



, cf. DoD. ad h. V. I 3 et item] Enn. V 4, 8 |[ 
lOS Kr. B 6 idem] bist. inc. 6 D., hiet. I 4t Kr. || 
25 Enniuml ann. v. 544 Vahl. 



I ad vuuvs V. in marg. pro inatiuB aequiuE. qaidam ueteri more dictum I 
nccipiuat e. q. s. T, »ed ila iil a iextera parte haud pauca membranae }Julrerf»ne 1 
fierierint | 3 dii f | 6 estj erat eoni. Diettchius. eekmm de Salluilii terbit \ 
priore low lauJatii Itaec hodie tn Tttroneitti Ugi posauttt ea pauciB qmbQS peri- 
tia til ti« H «ntibus | per . . . aestinuuida] dedi qxMt F exhibet. perpen et ueia I 
rst 0« in Turottemi $ereata SHnf. Perpenna tum paucis prospectis vera est j 
ueatimanda Masvicitis poena tam paucis proscriptia vera [ref profecto vera) 1 
eit aestimanda WagneTva aet. ffwmn. IX p. 195 pro poena tam pancis proscriptia f 
vindicta veru est esigtimaiida DietscAiM Perpeunae casu paucis perspecta Ser- 
torii virlus vera est aesttmaiida SAodliwli nt Itaniel: uel F| 10 iTsoa F 11 
haeo| hoc AS \ legeris nthos F | 11 hos f* | IS Apollooa . . . Apollo om. F '{ 
13 aaleni on. AS \ erodotua KHM | atiioo B: atfaoea HM atho .^5 | U I 
Athon auteia . . . inanlara edidil StephanHi | athona F | cirta F\ Ib proman- 
torio F\ ERU F \ 16 drepanfni F | 18 ttuHae] e«t itAliae R italiae est F | 
a ow. J/| 19 tellus) terra tellua Ffaltius] Balustini BH latiuE F | propiorqael 
proprior .1 (pronior n) propriora JtB propriorqne F | olimpho if | SO es| 
9M, H, ut vt F t 9S vel . . . fesgi] oel spectantnr iodefpssi F \ defessi M 
84 i-uiiut: H I 95 obli F | cemebaut magoabant umgnie A [magnabant drf. a) 



COMM. IN VERG, AEN. Xll 695-725. 



1^35 



bant magiiis de rebus ageutes. posteritas coepit legere 'et de- 
cernere ferro': aecundum quam lectionem synalipha opus est, sed 
escluso 's', ut ait 'viro et decernere ferro'. 

710, vMvo PATVERvnT potest tnteUcgi, tit patuerunt corporis magni- 
tiidine. 5 

711. PRncvRsv «Mfl jwrs oratimis est. 

713. DAT GEuiTVii TELLVs puleu pedum. 

714. FORS ET VIBTVS MISCENTVR ISJ VSVM 'fors', 1(1 est caBllS 
in Turno, yirtuB in Aenea; nam in bello etiam caaua plurimum 
valet: Cicero in Miloniana <(21, 56^ adde casus, adde incertoa 10 
exitus Martemque commuuem. 

715. AC VELvr INGKNTl SILA SVMMOVE TABVBNO Slla lUOns 
silva est Lucaniae, Taburnus mons Campaniae: Sallustius de fugi- 
tivis iu ailva Sila fuerunt: unde pessime quidam 'silva' legunt, 
quia proprium appellativo non poteat exaequari. unde beue proprium 15 
proprio iuuxit. 

717. PAVIDi CESSERE MAGISTRI proprie magistri suut militum, 
pastores pecorum; sed reciprocae sunt inter se istae translationes : 
nam et ductor militura pastor voeatur, ut diximus supra <587>, et 
magistros pecoram dioimus: Cieero quem magistrum peeoris 2o 
esse dicebat. 

718. MVSSANTQVE IVVESCAE dubitant, sicut <657> mussat 
rex ipse Latinua. 

719. KEMORi iMPERiTET lioc Gst qtu stitit iw ncinore, nt cst scd tota 
aestiva repente. 25 

725. IVPPITER IPSE dVas AEQVATO EXAMINE lances aut poe- 
tice dietum est et ra,tioiie caret: nam luppiter ignorare nihil poterat: 



1 poateritas . . . ferrol cf. Sen. ep. VI 6, 3 || 13 Sallnstiua] hiat, IV T-D., 
IV 28 Kr. i 20 Cicero] in Verr. act. II lib. V 7, n || 24 aed tota] georg. III 472 il 
26 aot poetioe e. q. a ] cf. Macrob. Sat, V 18, 39 



1 ageutee M: egentia AS agentibna EJ{ agentia F. et item (oim, c. 202 
Vohl.) 'fecro non atiro uitam cernamua utrique' add. V. e Ciceronis de off. lib. 

1 12, 38 Ammc vers. sumpeerunt Itali. ( p,t ont. R || diBoernere AS (corr. a) \\ 

2 aeeundam . . , decernere ferro om. BHF \\ 3 s] os Z) || viro et deoemere ego: 
re (ret ffi) decemeire M et decemece ASD vir et decernere Stephanva inler 
ae coiaao vir et decomero Ji^abrieius et Danid || 4 ad vacvo p. e. v. potOBt in- 
tellegi corpori« magnitndine T \\7 pnlea peduni Iiab. 7* [ 10 meloniana Serviani 
iibri II 11 eiitna pugnarum Mariecnque Cieero \\ 13 ailvaj eBanull im M, om. F ]\ 
mona est oampaniae M g 14 Sila] silua H || tuerunt] fugerunt M ficerunt 11. 
in eilvam Silam fugerunt eoni. Dietschius | inde M i pessima f || 15 exaeqnari 
SF: exesequari S iungi eiaequari AS iungi M l IG proprio Masvicius: pro 
proprio F [ iunsit] disit M iuncxit i^ [ 18 peeodum A pecndom a ]] 20 magi- 
Btrum AS \\ pecodum AS (pecudum a) j 21 dicebant MF || 24 ad bkmobi i. s. v. 
metonimicoa pro his qui sunt in netnore T ( 26 ieqtae AR ieqve II M\ bx- 
AOMiME F II 27 ignorarent F, nibil omiitens 



jurte illud (juaeritj quis ibi Je Turiio et Aenea inortis adferat 
iiam (licitiit [ihilosaphi, mortein ad eum miiiime pertinere: 
uam bQun tantum pi^aestat, nec ad eum quue mala sunt, pertineut: 
nam uho et aequas lantxs siistiitet. vel uleo a love iioc fit, ut Imoni 
6 aliisqne dfis necessilatis violentiam probet. an inquirit, ntruni tempus 
sil? tnmeu scieudum, locum hunc a Vergilio ita esse translatum, 
ut in Uomero lectus eat. kxahike examen proprie est filum, 
(juo trutina re^^itur. 

727. DAMNET LABOR liberet, id est qum mto liberet labor proe- 
10 liandi, parta scHicet victoria. quQniam unusqfiisque ob incolumilatem 
rcctqicratam votis exsolvittir, id est l^atur cxplieitis' sacrificiis, ut est 
divmnabis tu quoque TOtiB. iwn nulli sic tradunt: quan iabor 
SHUS libcret, quem mora urgeat: nam in iure cum didttir Vamnas esto', 
hoc est 'damnatus esto ut des', Iwc est damno te ut des, negue alias 
16 liber eris. quidam 'laior' jtro milUiu inietleffunt. vergat poh- 
DEiiK l.ETvu bene "vergat": nam morientes ioferos petunt, 

730. TKEpiDi LATINI iitqui laeti esso debueruut, sed nimia 
Aenoae ostauditiir virtus; namque naturale est, ut sociia timori ait 
inferioris audacia: imde nuno Latini sunt territi ex eo qnod supe- 

I M riorem ferire ausus est Turnus. 

731, MiEs aut cxcreitns, aut ocuH. 

734. VT CAPVLVM lONOTVM DBSTRAMQVE ASI'EXIT INGRMEH 
locus hic totus ad gloriam Aeueae pertiuct: uamque id agit, ue 
videatur Turuus armorum yilitate superatus, unde ei redditur gla- 
S& ilius, i]uo etiam cnm diviois armis ab Aeuea possit eztingui. 'as- 
/KittC aiilctn ntiasi mirabimdiis, quod fractus esset, cum putaret sc gla- 
dimn ferrc Vidcanium. 

t examen . . . regitur] cf. laid, or. XVI 3&, 6 | uuiNEr liberet] cX. Non, 
p. «77, a «qq. M. I 18 (iwnnabiB] buc. V 80 

1 «luaeritur f \ ({uis ibi RHF: qnae sibi AS (qni sibi a1 quae luii aibi 
.W (|«i8 tibi p(i(>r>ct«i recte, ut riJelnr | S ad deum MF | minime . . . sd 
eum CM. HHF | 3 bgita ow. AS \ ad deam A y pertinent] Qode Cirero in offi- 
ciia ait 'sed quia nofere deos non putant, hia eiceptis homintra bouiinibns 
«b«Bse |>]urtmum arbitnotac' add. Fabfieims | 4 J« sduAio ad e. T3& tn marg, 
TwroHfMMS adscripto Aate Ugert potm a ioue ut ionoDi ceterisqne et aioleatik 
probetur tt ntrum iMH leDtwiH »it | innone nliiique deis ^' | 6 nergilio F I' 
7 lei^tnm c^t F. xal TOTf Sii jfiaiiii . . . Untp 6( i ^«ipot 'JxolXmw [11. XXXI 
»1») add. D I 8 mtina H tuctiBa H troncinik F| ligatur E legitnr i/ 1 9 ml 
r. 797 ■■• marg. quom uoto liberet . . . espticiti^ ncriliciiB ut domnabia tu qno- 
i|a« uotia . olii sio tradunt quem laboc tuna libent iil eat quem mors ncgeat 
svcnt in inre dicituc ilanmatus eslo T | liberBnit F | tl >eci[>eratam J | 13 ju- 
gnet F I H damnatus es J^oHiel \ 15 pro militia int«llegiiiit .VAmctw: pro- 
nMluit intelleguntiir f | 16 bcnel apte poauit F| IS namque] aam quod F 
timotis dit 21F I 31 uit . . . ocuU kab. T | huit oculi F 1 S3 Aeneae om. F . 



S& ab . . . extangui] powit aii e« astiagvi 
. . . Vnkwiiau kaL. T \ se] atd F 



Jf «b ea posiit extiDgni i 



COMM. IN VERG. AEN. Xli 727-717. (537 

736. PATUIO uvCRONE BELICTO quo tempore vulneratum vidit 
Aeueau <;324>. sctl supra de Tvrno <|88) simul aptat habenclo 
eiisemque clipeumque, ensem qucm Dauno ignipotens deus 
ipse parenti feeerat. modo ergo Meiisd usus est ferro: et kaec 
ratio est, qtiod, guamvis armatus sm gladto descendisset ad campum, 5 ' 
tamm causa foederis dcpomisset arma. itam et de Aenea lioc dixit 
<311)> dextram lendeiat inermcm, qui utiqtic ad foedus non in- 
cmiia advenerat: nam dictum est <166> hinc pater Aeneas, siderco 
fiagrans clipeo et caelestibtts armis. saiie 'patrio' modo 'pa- 
terno' significat: nam Dauui fuerat gladiti8, ut (,Sdy enaemio 
quem Dauno ignipotena deu8 ipae parenti fecerat. aliae 
'patrium' a patria est derivativum. 'mucrone' autem pro 'gladio', a 
parte iotum. 

737. cri/ TUEfiDAT dtitn turbattir, festinat, quod Gracd iv ay^' 

vitt iazi (dicunt), scilicct, gvando rupto foedere, subita spe furibundus i* j 
ardet. fERsyM materiam pro opere (posuit, ut) solei, iit ^V 817> 
iwngit cquos auro genitor. 

739. jRMA DEi AD vvLVAHiA liypallage pTo 'dei Vulcani arma'. 

740. MORTALis MVCRO mortaU manu factus, <;lacies ckv fvt- 
TiLia hoc loco fragilis. . 2 

744. VJJDIQVE ENIM DENSA TEVCRI INCLV8ERE CORONA strate- 

gema est: uam p08tquam Turnum fugere videre Troiani, clausere 
loca, per quae evadere poterat: aut non dedila opera incUisere 2'ro- 
iani, sed guod ita consederant. 

745. ATdVE iiixc VA.STA />.j;,i'N quae mmc mn apparct. s 
747. CVHSVMQVE BECV8ANT scilicet genua, quae iupediebat vul- 

nua iniatum sagitta. saue perite facit, ut gladio nou utatur Aeiieas, 

1 piTHio uvtaosE qno (eat quo M) fiierat gladhia ut enBem queiii diiuoo 
((jaeodam uno S) tetnpore nulnera,tum uidit aeneam aane pati'io (patri H) moiio 
patetDO (pa,tQriios H) Hignificat nam dauni ignipoteoB deuB iKne (igniB M) ipae 
parecti fecarat alias . . . diriuatiimin (deriuatiuum M) ABHM patkio mvchokk 
qno fuerat ante ubus pater eiua dai)Dua . Eano patrio nado paterno significat . 
DOm duuDO ignipotena deua ipae pareuti fecerat. aliaa patrium a patria e%t 
diriuatum R patoio uvcbokb quo temporo imlneratum uidit aencain. Bed aupra 
. . . caeleatibua urmie. saoe hic dictnm est patrio modo pateroo aiguilicat uam 
dauni fuerat gladius ut euaem quem dauno rtq. aliaB patrium a iiattia est 
diriuatiuum i^^fi diBcendisaet F Q 8 bunc f || Bedere f || 12 a om. F \ 14 esa.- 
pioHicms F, oorr. Daniel rpgiva «lel qifsrag Ttioiia^ai coni. Schodlius, conferri 
iiibms ea quae Stallbamaius ad Plat. Phaed. p, GS C. de moiia9ai vmbo dis' 
ptttavit, seH tf. sthol. ad Aen. IX 331 'ergo per melalepain cnpidos dixit cyM- 
vtiavrac' |{ 15 dicunt adiiidi |{ rupto Daniel: capto F | Iti posuit ut add. Masvi- 
cius II 17 iiuro] curru Baruet || 19 n.oiialia F || ad FVT-riLia «. i>. boc loco fragilis 
T U ii claUBerunt f H 2ji potuerat AS || debitu F, cott. Daniel |{ S4 couBederant 
ComjneliniiS! confiderant F \\ 2G becvsakt] rstardant add. D\ inipediebaut AS 
(eorr.s) inpediebaDti^{| 27 sagittu sane F; sane sagittas ^'9if eaoo eagittis M 
sogitta E, eane omitteng | feoit H 



638 

s?d faasta emiBus dimicare contendat, quia inpediente Tnlneie sec 
seqtii poterat nec in ictum consurgere: unde est <789^ hic gladio 
fidens, bic acer et arduus hasta. 

749. iscLTSVM FLTUIKE comparatio ApoIloniL aUentro ^in- 
h chisum', aut fUimine aut formidim: aut duobus indusiim; infra enim 

ait 'insidiis et ripa terrilus alta', ut insidias pro formidine, ripam pro 
flumiMe posHerit, 

750. cEJirrti arr pvsiceje utrum fffurate 'cemtm instat': an po- 
tins cerviim naiidvs alioqiiin inslal? ptsiceae saeptvji posmi- 

to DINE PEXXAE Lucanus <^ 438^ clandit odoratae metQentis 
aera penuae. 

751. VESATOR CASI8 pro Venaticns'. 

752. issiDns pemjarum seilitxl. 

T53. nriDrs %iiber acerriinas l^tsens: iiain Vmbna pars 

15 Tosciae est. sane Vmbros GaUonm rafanuM p npa§ im e m esse Marens 

-Am lmiHS refert: kos eosdetn, gttod lempore a q mMae tt m dir in ^brAt u 

sm p er f menaU, X>pfifiovs eoffmmumatos. j^ntirz rz^ /*SWni, mt 'eam- 

JMHH emrrit, mare mavige^. 

Ibi. UJt LUiqvE TEJiET ita nt videtor iatnmtibaa: et Iii doo 
n Tersus Terbum ad .Terbnm sunt translati de Apollosia same sammia 
bretttate mm Hocmtms csL 

756. rrjr rao exouttb cLAmon qmAm qmaofwmt, an iam rrces- 
smm sU )iis tersOms a eom^ttratieme. aed WM dmbie eidelur. 

758. DiCREPAT obitu^, incasit, «t «estatem increpitans 
IS seram. 

759. BFFLAGtTAT EXSElf cnm clamore deposcit. 

1& tue Uinfara . . . wgaaii— toil c£ Ptin. ut. kKt. lU 9 112, Imd. or. 
tX S. 8T «t XIV 4. Sl I M 4e AMllama] AfK. U S7S aM- 1 M acoUtem] geo». 
IV 138 

1 vm] BDH F 1 1 |<ol««nt AS | i iaa,vcv« Tii.rTi n ov*n» F\itd v. 749 
n< m«rf. alterutro . |Msu«rit T | u mI fonBMtae Mt flaBine T | aat duobna 
inctnsuni mn. T \6 til] »ul !■' \ Tipa f | 8 «rf vs»«t *. r. ^oe fi^rate CKmani 
inttat fioe ohtu* (,T(Jt(«iii<Tin<»frBBt) | treniain Ff 10elaadit]dimdit J-'| 11 pia- 
nae 11 F \ 13 ponDanitnl ^attMwn HJiF. ■ignmeDtvin qiiotjdam in Txiae ad 
terrendu healiiis aiUI. M iBmuBxrotBni qwMkUM im fiine «d tenendBs beBtias 
fvrtum adJ. 1>, nlidil Si<j>lmuu \ U paias U par F | 15 ml vhbu x. t. fuBcUB 
camj (peciea pro gtmn T. im wutrf. Vmbro* e. f. s. quatttior rrrribvt adteripla 
/utnml, dt qtiibiu k»tt hoitit tryi patsmmt ninbroa gallomm uete | oiue lefert 
fnqac cin | i)ib su|wrfnenuit ambn i hi dicuDtor apeuninum tuoiit | 16 Antoni- 
niiu Cimmdinut AntoninuB Uasrititu | ai)aosea F \ 17 atnbroaioB gnominatas 
F Vmbroi cognomiimtot Danitl V>u^oec gnete noniinalo» Jsidorua | figura 
campum cnrri F, coirexi, ti^nle campnn) oora Daniel \ 18 ad baebet h. g. v. 
Id e«t acritiT et aehementer inciinibit cum nimia apertione oriE T| 1D TBHEiie 
U TK*E>TT F I uideatur f | 91 elocus F, corr. Iktniel \ 23 qnaerunt Daniel: 

}tia«ritar F | 23 ud BssroKsurT (v. 767) reionant imitaodo uocem clamauUnm T { 
ad avtyinvs ». c. carum aut rc uera notum T 



COMM. IN VEBG. AEN. XII 749-772. 



639 



^ 



761. TERitETQVE TitEMKNTES quis enim aaucium non timeret 
instantem, cum eum integer fugeret? d. iene terret eos, apnd quos 
terror eius hahetur: et alibi <875> ne tne terrete timentem. 

764. LVDiCBA PRAEMiA vilia,, digua ludo. haec apud mitiqtios 
ludibria dicebantur, non, nt nunc, in tnala significatione. ddbatur autem B 
victori pro praemio aut peUis, aut vinum, esca, hordeum; unde hordea- 
riae quadrigao dictmtur. 

7G6. SACEB 0LEA8TER fere omiiia Latina arborum nomina ge- 
iieris femiuiui aunt, exceptis paucia, ut 'hic oleaster' et 'hoc siler': 
Vergilius ut moUe ailer lentacque yenistae. item 'hoc buxum', 10 
licet et 'haec busus' dicatur: nam auperfluam quidam volunt facere 
diseretionem, ut 'haec buxus' de arbore dicamus, 'buxum' vero de 
ligno conposito: legimus enim in Vergilio de tibiis <;iX616^ busua- 
que vocat Berecyntia matris Idaeae. item cum de arboribus 
loqueretur, ait et torno rasile buxum. 15 

767. VENERABiLE LIGNVH antiquftm arborem voluit exprimere: 
sew tntnctis fuerit iam et aridus ob vetustatem. et ideo 'iignvm' hu- 
militer diclum accipiunt, omavit tamen 'venerabiie' dicendo. 

768. VBi FiGEBE DONA BOLEBANT proprie, ut ait <IX 406) 
aacra ad fastigia fixi. et quaeritur, cur terreiio deo navtac dona 20 
suspenderent? quia constat omnes in paicuiis suis deos patrios invo- 
care et ideo illis vota solvere, qmrum familiarius mtmen opitulari sihi 
credant. 

770. MVLLO DI5CBIMINE aine aiiquo intuitu religionis. et deest 
'hdbito', ut sit 'nullo discrimine hcdiito'. intellegendnm aiitent, eatenus 35 
stirpem excisum, quatenus supra terram fuit; ergo 'stirpem' pro 'ar- 
borem' accipiendum, quia et subolem 'stii^pem' appellant. 

772. FIXAH ET LENTA RADICE TENEBAT pleuum est: qiiaui ra- 



■. XVir 7, 74 II 10 Ver 



i ASH H qni M\ 2 od tkrhetqve t. S. !>. beoe temt eoa apnd 
quOB terror ein + T |i 3 habetii F || ne mittere tjmentem F || 4 digctt IndoJ hj 
ueraaa (le homero sont translati (/(. XXII 159) l«il ovx Uqtikiv . . . "EttoQoq 
inirodiffioio add. Ti\t dabitur F, con: Danid || 6 pellia Commelinu»: pelliua F 
pelviB Maxi-icius || vinnm MasvieiM: unina f mnus Daniel || aeaca F l hordia- 
riae f 8 latini F', arborum DOmina omittetts || 9 hic silei' B {corr. Dame^ || 
10 Vorgiltua] ipae F || item . . . licet om. F || 11 dicatur . . . haec boiraB oin. BM ,| 
dicitur F IJ 12 de ligno aliquid compOBitnm ii' J 13 in Vergilio om. F || 14 mnr 
tres F\ idao Stroiani libri \ 15 loqueretar] diceret F, ait omiittns \ 16 nuti- 
quum .jfjl 17 humiliter Masviciusi uiriliter i^|| 19 ait om. MH\\ 20 ct quae- 
ritur . . . credant] de his m Turonenti Itaee estatit periculia maiime deos 
patrioB iuaocare et illia uota soluere qnorum familiariuH numen opitolatur 11 
terrendo F || nantde F' || 22 nomen epituJare F \\ 24 nvllo . . . religionis om. H \\ 
religionie iutuitu F J 37 sobolem F \\ 28 fi.\am . . . tenebat om. R 



tlix fixam teiiebat. et benc 'teiwhaf quasi ptopfet piaciiluui tenmfae 
arhoris hoc videhir passus Aemojt et ideo du.it "ten^jot', qitod adeo 
veri simile est, m( Faiinits Tmmim aitdiat et hastam morclur 

775, fRF.NDF.RE vvRsv guiflam himihl» 'prendere' dictiim acctpiunt 
6 778. FEKitVM TEBHA TENB /rtTHMi' pro tdo, terrc^ autetn pro 

'Tollus', elemcntum pro dea posuit. 

779. iiELLo FfXEHE piwFAyos ' profaiium' proprie didttir quod ex 
religiosa re in hominwm vsum convertitur, \it htc plenissime ostenditu/r: 
tiicens mim Twntts 'colui vcstros si semper honores, qvos contra Aenea- 

10 dae bello feeere profano^ (ostendit) et sibi religiosam fuisse arborem, 
et a Troianis in usum commKnem ftiisse praesumpiam: nam ex smo 
persona poeta ait <C764> 'forte sacer Fauno foliis oleaster amaris hic 
siclerat naiitis olim' et subiunxit 'sed stirpem Teiicri nuJlo discrimine 
sacrum s,' at posfea dicendo 'bcllo fecere profanos' doatit 'profanum' 

15 essc quod a religione in usnm hominum transiit. sacro profanum am- 
trarium, ut festo profestum, fasto nefastiim. ergo non omne quod saerum 
non sit, profanum, sed quod sacnim fuerit et esse desierit. 

780. NON CA8SA IN TOTA Don ad inania vota poposcit auxiliam. 

781. LVCTAN8 MOBATVS 'luctatus' et 'moratus' erat integrum, 
20 quod vitavit propter 6(toioT£XivTop. 'in slirpe' aulem hic radicem dixit. 

784. HVRSVS IN AVBIQAE FACIEM MVTATA METISCI XBTCt TO ann- 

Roifievov intellegimus luturuam in numeu reversam, postquam Tur- 
nns currus reliquit. 

786. AVDACI NTMPBAE ut SDpra <IX 3> diximus, abicumqne 
26 indacit nitentem aliquem aiue effecta, audacem dicit. praecipue autem 
hoc de Itiittdis scrvavil diccns. upere pro 'quod liceret'. 

188. ABHis ANIHISQVE BEFECTi sicut armis, ita et animis: nam 
armorum inopia animi ante utriusque torpebant. 

789. ittc acer f.T ARbvvs HASTA polcst et 'hic Itasta fidcns' siih- 
80 audirL 

"-] 



1 &M F l i msvax F | prendere] cufbu add. DanUl f 6 pro Teilns nm. F ■ 
ad r. T7B iii i»oi'9. pathoB eat quotienB dirigitur Bcrmo uel ad inRnimalia nel 
ud tnuta T i 9 vcstros] U09 F | 10 ostendit imfrvi \\ rel^osam F [| II con- 
suiiiptam DanifH IS fioetaj BBprA poeta DaHiel [ 13 i^ubiunciit f | 14 facere 
profmifts ?' H 10 tranBierit T, in qtio exisMae lunfHi» kuiua icholii rctigniM 
rxtattl I 16 faBtii /''[[ 17 aed qiiod ncmm ease deeierit T^ deeerit F. esse addtdi, 
om. F l 18 uocats li 1 poscit F [ 20 quod . . . acitsci imm. E, tavit (J< vttaTit) 
. . . oala to Bio om. li i propter ont. AS [ ad wsnigvK ». r. uitcido, oJ is stwpb 
s, e. boc loco iu mdice 3'E 22 in Duntinp iicTfun J?[ Turaua ow. if | 33 cur- 
ram Jtf | 24 snpr» om. i* 1 26 dicens] 'oee onmnt ch'C>> cont«ndeie ]Uurt« 
ampltuB andaeee Bntuli' etc. (IX &t6) add. DamVI | 27 ufkcit R Mricn S ' 
28 aote vm BF \ 29 ad ust& s. r. pol«»t et basla fidcns Enbauiliri T 



coMM. iN vi';i»i, a1';n. xii na^ nm. 



(14 1 



7!)0. CKUTAMINA MAKTia ANiiELi ftlii 'certftmfne* li-giint, ut sit 
netiiiuii: adHintuat cuulrn He iii MartiR aiilieli certamiiie. 

792, KVl.VA VK NVBK de tierc, do uleniento muo. 

l'JH. (ivAK lAM KiNiH KiiiT (JONIVNX 'iatn* deoiqui'. verba i§ta I 
quuKi iaiii taediuntin Hunt ail loiigani lunonis iracnndiam, iinde et 5 ' 
|jauli) puit <^800> iIoHine iam iandeni iirucibunqiie iuflectore 



7i»4. INIJIOKTKM AENEAN BCI9 11*KA KT 8CIRK FATKmS Sllbaudis 
'fciru'. et indigetes dit duplici ratione (liciintur: vul sGCundutn Lu- 
protium, qnnd tmlliuB rei egeant, qni ait <II (!5(J> ipae suia pollena I 
opilius niliil indiga curac: vel quod nos dcimm ittdij/caman, undi; 
guiiiitm oninvs tleos tndiijdea appellari volunt, alii pafrioa dms indij/ttes 
dici debeif^ tradunt, alH ab inimtatiom indiffetm dictos volunt, quod ^in- 
diyeto' est /wccor cf invoco: vel certe indigetea sunt dii ex hominibua 
fftcti, et dicti iiidigeteii quaai in diis agonteM. sane de Aenna fahda if I 
talis est: cum Tumo orriso ct aecrjita Lavinia, condita civitafc in Ntt- 
mtcutti ftuvium, ut alH volunt, sacrifcans, ut alii, Matentium, ttl alii, 
Measapum fugiens, cecidisset, nee eius easet cadaver invmtum, Aseanius, 
filius cius, victo Mcmxfio mm cctrria 2Voianis credena el iactHans inter 
Humina recvptum, sivc patrm volens consecrare, ternplum ei constituil, sqI 
qnoti indij/etia appellari iussit. 

797. MOHTALIN DKCVIT VIOLAKI VVLNKBB UIVVM 'mortali vul- 
nere' dixU, non 'lotuli', aed, aut quo mortaleH laborant, aut a mor- 
tali inlato, aut 'mortali mlnert!', irf cst ntortem facimti: crgo non 
tpiasi lutttma mortatis sU. 'divuni' autom Biibnudis 'futurum'. S 

7!)S. ijyio ENiM siNE TK iVTVKNA VALEkET parcutbeais; iioterat 
eiiiiii i'xcuHore ao Iiiuo, uibil fecisse conimpmoraus, undo eam aucto- 
rem fuisse lupiiiter dicit propter illud <lf)i*> auctnr ogo andendi. 

800. UESINE UM TANUEM Hingula pronuntiimda ^uni. diccnih 
autem 'tandein' otlium pmcverantis ostendit. & 



9 nt indigelei Uii < 



] of. niythogr, III 8, 1 ut S 



1 «HL[iLi . . , Martii «Frt. ASSUi%lD om. Stephantu rt FabHi:iw< || i iiim| 
quid iej^'{|6 qaoiij ovft.AS||0 jioi>t] ait ailfi.Afl\\ 9 dii| di //, vm. F \\ 11 in- 
dicn Jl II oiim» ASFs ouva Mll i 18 indigentoa F \\ 14 eiint . . . indi)ftitee 



■■ ^'"^ II 



di // II Ib djctij di F U quoai indiiiaeiotei AS (i|, iu dia edcntet a 
" ' ' " li< iIFl eKPnleB Ji [corr. /Jowiri) ( loiie . "■" * 



. 1 di« agontPi «) || di< llF | eriPnlea Ji (corr. Hanirl) || ■oiie . . , inRBit] dt 
hit cudavni' . . . DtedvnH tt la HpiKillnrj iuMit in 7'Hro>iMi(ii ea^lant \\ Ito pi oon- 
■tituit ComtiiKHntM! et conitituit F ciraon>tituit Jiafucl | ^I aiipollari} F \\ 
99 iiouTAi,iiN AttH HontAU Fl iH Intalan Fl iint . . . inkto] niit mttrtalibua 
conjtrno aut a mortaliUui fuuto Jt H iiuo iiw. // || uorlalia ASU (corr. a) 
labiint ASII (oorr, a) || aut inmortiili ASH (cnrr. a) \\ 3i inalto II \\ 30 aub- 
audimui HF || 117 inno bo F, ne om. AS \\ oum /•' || 80 acf tani>kh s. v. dioendo 
, . . o*lioudit,nr {«iv) T \\ a<i i'iiiii'iiivkijvn i. n. a, r. addidit pVecibus quod e«t 
proiw iniiidioBUin T 



642 . SBBVIl 

801. NEC TE TANTVS EDAT TACITAM DOLOR f scilicet sidereia 
odiis iirgere Troianoa. sane 'edo edia edit' integrimi Tefbum est, ut 
legn, legis, legit: nam 'edo es est' esse anomaium constat. 

803. rENTVM Ap srFHKsirv est per infiniUm modum verhi didum. 

5 804. TROIANOS POTVISTI id est iam iion potes: ideo enini 

praeterito usu8 eat tetnporc. et bcne 'potuisti', guia ipsa dixerat <(1 40> 

atqtie ipsos potuit suimergere ponto ct iterum "(VII 304> Mars 

perdere tfentem inmanem Lapithum valuit. 

805. DEFoiaiARK D0iiv3i dfformem reddere per luctum. 
10 807. 8VBMIS80 VVLTV habitum futurae oratioiiis ostendit. 

808. QVIA NOTA MIHI TVA MAGNE VOLVNTAS IVPPlTElt flOC ideo 

luno, quia luppiter necessitatem obiecerat fati, dicens i(803> 'ven- 

tum ad supremum est'. sed luno, aciens fatum esse qtiicquid lup- 

piter dixerit, dicit se cedere eios voluntati: nam id agit, ut conciliet 

16 sibi eius favorem ad petitionera futuram. 

810. AERii SEDE nubem dixit, quia supra dixerat <^792> fulva 
2)ugnas de nuhe tuentem: nam et hoc aceusaverat luppiter. ergo 
argumento verisimili uHtur, quasi dicat, non facereni solim ut specta- 
trix essem, sed ipsam rem gererem. 
20 811. DIQSA INDIGNA PATi id est omuia. et proverbialiter 

dictura est. 

813. srGcrmteKE fhatki bme 'frahi', ne, si diceret 'Tnrno', ca- 
reret adfectu. 

814. PRO VlTA ac ai diceret; pro re uobiB data, id est superis, 
afi et bene fguravif 'audere probavi'. 

815. NON VT TELA TAMEN NON VT CONTENDERET ARCVM hoC 

loco quasi luturnam aagittam ieeisse aignificat; aed, ut supra <^320> 
diximus, possumus accipere, quod alter in eiua gratiam iu Aeiiean 



1 Bcilicet eydcreia (sidere H tiderets M) odiia A SIIM scilicet nt uelia 
saperie odiis M scilicet deeidcrii» F ecilicet ut uelis eidereie odiie X Sttrmarmi. 
scUicet deaine odiia Fabriciug. fortasse si DOit licet scmpiterniB o. tiel acilicet 
ai prohibcvia o. rel ai fmBtni degideraa o, nam si et .8., 'sciUcet' rocis eompm- 
ilium, faeik inter ge confundi poterant. || 2 nrgucre A Qrgiteret S [ edet H \\ 
A eat om. F || 5 a. v. S04 iam noii potes ideo praeteNto ueus eat . et bene 
potuisti qiiiB. ipxa dixerat quae ipaas potui aab * 7' || non om. BH {add. r) \\ 
potent BH y enim om. -2'' U 6 ipse F \\ 7 atque] qae F || ipsaa F \\ 8 perfodere 
F II Qoluit F II 9 deformem . . . luctam }uib. T || od oiisva (c. 806) fioem faciena 
aermonia T \\ 13 luppiter om. RH \\ 14 dixerit inppiter F [| dicit] om. AS, dixit 
li II 10 ad ARRU s. V. g. V. nube quia . . . eontem (stc) ad v 810 in marg. uti- 
tnr ueriaimili argumento quasi diceret non facerem aolum ut Bpectatrir adeBsem 
Bed ipaam rem complerem T ] 17 pugnana F || euntem J^ |[ 18 ueriaimile F | 
facere F facerea Comtaelinus \\ 19 ipsum F ipaa Cowmdinus \\ SS de seholio ad 
r. 813 haee in Turonetm extant bene dicit fratri qiiia || Turuo add. Masi>icius ]l ^ 
caroret i^ || 24 piio vita . . . Buperia post coutornt liob. libri Serviani y euperisj . 
Buperius ]• a fluperis culijo \\ S8 quodj q.nia F \\ aliter M 



=^ 



I 



COMM. IN TEEG. AEN. Sll SOI-830. 643 

tela contorsit. yjsi adscribendiim crgo 'contenderet arcimi'. alii 'ostett- 
deret', id est adiuvaret tendentem in Aenean temni: non enim certus 
auctor vttlneris ftierat. 

816. ADIVHO 8TYG1I CAPVT INPLACABILE FOKTIS pro 'iliro', 
nara protliesis est. quidam tamen volutit 'iuro' tunc dici debere, 6 
cum confirmamua aliquid aut promittimus, ut 'iuro me faeturum', 
'adiuro' vero, cum neganius, ut 'adiuro me non poase', 'adiuro me 
non feeisae': Terentius adiurat, se non posse apud vos, Pam- 
philo absente, perdurare. potest tamen et 'ad' valde signifleare, 
iit sit 'adiuro' valde iuro. 'inplacahHe' autcm periurantibus inplaca- lo 
bile. et lene respondit ad illud guod Iwppiter iuraverat in decimo 
<113>, ne quis deorum Troianis vel Eutwlis ferret auxilium. 

817. VNA 8VPEH8TIT10 id cst 'soift' vel 'summa', ut <J 15y 
unam posthabita coluisse. 'snperstitio' autem religio, metaa, eo 
quod superstet capiti omnis religio. keddita hoe est data: nam 10 
protbesis est. 

818. ExosA REUNqro 'exosus' et 'perosiis' de eo tantum qni odit, 
didtur. 

819. KVLLA FATi QVOD LEGE TENETVH bene 'fati': uam victo- 
riae les est, ut vieti cedant in habitum nomenque yietorum. 2u 

820. PHO MAIESTATE TVORVM respexit ad Saturuum, qui m 
Italia aliquando regnaverat: inde ait 'tuorum'. nam et Latinus Jade 
originem dueit, ut <V]I 48^ Fauno Picus pater, isque pareu- 
tem te, Saturne, refert, tu sauguinis ultimus auctor. 

821. ESTO COMPONENT couseutit, sed invita, 26 
827. SIT BOMANA POTENS ITALA VIRTVTB PROPAGO hoc videtur 

dicere: si fataliter iumiuet ut a Troiauis origo Romana descendat, 
Troiaui Italorum nomen accipiant, ut Romani de Italis, nou de 
Troianis videantur esse progeniti. 

830. ES GERMANA lOVIS SATVENIQVE ALTERA PROLES locus de 30 
obscuris, de quo quidam hoc sentiunt: petis paeue inlieita, sed con- 
cedenda sunt, quouiam soror lovis es, id est Saturni filia. quod ai 

4 pro inro e. q. b.] cf. Luct. Plac. u,d SUt Theb. TII 130 1! 8 Tereutine] 



1 ad noic V. 0. a. s. v. id eat non iuuaret teadentem in aeneam telnni in- 
certus eaim * T j| 5 prOBtheBis f || tum ii || 8 aput A || 10 perinrautibuB Danid : 
perrimiuitibua F\\ It in decimo ne Danid: in decimon F\ 18 quis Maavieim: 
qui -F U 13 VANA BJI ad vsa a. s. v. uel sola Hnbandiendum uel aumma acci- 
piendum T || id est Danith deeat F\ 15 omnia religio om. f || religio] et eat 
homeri locus {II. XV 37) Hoi lo Yutteip6(ttvov . . . ^awqiaet 9eot<ii itdd. D I 
16 proetheais F \\n ezuBns F y 20 victi] uictores F || nontineque It || victornm] 
tn hac voce desinit Floriacensis eodex \\ 27 humana RH (romana r) || 26 acci- 
piant] oni. M3, ut accipiant M. aortiantur s. v. r {i 29 videantur om. AS (aiM. a) 

StTvil oormii. Vul. U. Fosc, U. 42 



SERVII . 

volaerimus atJniittere, erit sequeue versus incongruus, ut 'iranim 
tiiutos volvis sub pectore fluctus'. uude melias eat ut ita intelle- 
gamus: soror lovis es, id est Saturni filia: unde non mirum est 
tantam te iracundiam retinere sub pectore. nam scimus ununiquem- 
5 que pro generis qualitate in iram moveri: uobiles enim etsi ad prae- 
sens videntur ignoacere, tamen in posterum iram reaervaut. quod 
nunc Juuoni videtur obicere: uam cum se coucedere diceret, petiit 
tamen quod graviter posset obesse Troianis. sic Homerus inducit 
Calchantem dicentem de Agamemiioue: regum irae ita se babent, 

10 ut, etiam si ad praeseus indulgere videautur, sttmnlos iracundiae ad 
futurum reservent. 

833. DO QVOD vis bene praeaenti usus est tempore: nam pro- 
missio numinis pro facto est. 

836. SVBSIDENT remanebunt, latebunt, in Latinorum scilicet 

16 multitudine, ut <^V 498) galeaque ima subsedit Acestes. 
BITVSQVE 8ACR0BVM ADiciAM verum est: nam sacra matris deum 
Romani Phrygio more coluerunt. v q et patritae leges appellatKnt 
est dixit q morem sacrorum ritusqne continebant quod licet in vii. dixerit ] 
plenius tamen ^larat * ri. g. t. nUul est enim sermo patrius Ausch i 

so niiisque nisi avitus, quippe eum Atismii antigui Italiae populi fuisse 
referantur: nam patri ♦ guod ait 'morem ritusque. s. adidam' ipso 
Htulo legis Fapiriae risus est, quam aci^at de rjh* sacrorum pi^lica- 
lam. et quod iunxit 'faciamgue omnis' * sic enim dictae sunt leges 
avitae et patritae et utrainque legetn sacrorum com^lexus est. nam , 

!5 ritus est compioiata in administrandis sacri ♦ q. civitas ex alieno asclvit -. 
sibi; cum receptum est, mos a})peltatur, alii ifa definiunt, ritum t 



1 nt irurum . . . Satunii filin om. AS || 2 uoluens M \\ 4 in pectore R 1 
8 obeaae posaet R posse H obeaae omitUtu \\ 9 calchantinn HM \\ remni ASll 
(regum. r) || 11 reBervent] ngeiaaaiv fa^ ^aaiXcvg . . , ogjpa itliooij {II, I 80) 
add. 7> II 17 q et patritae . . . compitoium in fupericre fol. Sld'' Turoncnsis mm- 
gine stx vere&nt» gcripta mnt . a dextrie parlibus Dcrsuum pauca, plura a nnt- 
etrig pcrierunt, aed quantum de singuli» venihu» tnterierit tvm audeo definire, 
cum «ow iam poggit dignoeei, utrum ab extrema Binistra manbranae ora tul 
dexteram extremam scripterit interpree, an utrimgue spatiam Tfliquerit . illud 1 
tamm madere licet, H quis gitue interdderint coniectanda gupplere nelil, wt is 
minimum quadragenis litteris singulaB lacunax quai indiaan explendag esie putet. \\ 
q ont. Damel || appeltatum eat diiit quae moiem aacroram Daniel appellfttn 1 
e dix q more aacroru hodie T, nam wttae aupra a e x q e u olim aapictae 
circumeiaa membrana perierunt. et patria.s leges appellatiiB eaae diiit qnae | 
morem aaororum rituBqne continebant Jtfasi'»CK*s ( 18 in vn,] cf. Serr. ad Am, 
VII 601 II 19 declarat . . , i. q. t. Daniel dedarat 'Bermonem Aaaooii patrium 
moreBque tenebunt Matvicivs | 21 nam patriam quod ait Masvicius | 22 papf- l 
riae T j| S3 omnie in ob . . . eri Bic enim Daruel 'omueB nno ore LattDOB' sic J 
euim Masvicius || 24 nam ritus eet e, q. s.'\ cf. Festus s. r. ritns et receptoii, I 
Macroh. Sat. 111 S, 8 sqq. \\ 35 in adminiskandis BOcrificiia . . . q. Damid ia I 
adminiatrandia aacriGciia cooBitetado quam Ma^mcna 



COMM. IN VEliG. AEN. XII S33-847. (345 

C[UO sacrificium uti fiat * tis aut instituhis religtosus aitt cerimoniis 
consecratits, is^ue privatus aut publictis est, publiats ut ciiriarum, cot»- 
pitorum * 

841, MENTEM LAETATA KETORSiT iste quidein hoc dieifc; sed 
constat bello Punico aecvmdo exoratam lunonem, tertio vero bello u 
a Scipione ancris quibusdam etiam Romam esse translatam. 

843. ms ACTI8 remoto a Turno ausUio. 

844. DIMITTERE AB AEMis per trausitum bistoriae usua est ver- 
bia; nam qui ab esercitu relasautur, ab armis dicuatur dimitti: 
Salluatius de Oppio, ubi emn Cotta in contione ab exercitu cogit lO 
abscedere, dicit, ae eiua opera non usurum, eumque ab armis 
dimittit. 

845. PE8TE8 coGNOMmE DiBAE proprie 'peates' vocantur, 'di- 
rae' vero coguomine. et dietae 'dirae', quod non nisi ante iratum 
lovem videntur, ut <^849> saevique in limine regia apparent. 16 

846. TARTABEAM MEGAEBAM bene 'Tartaream' addidit, ut osten- 
dafc esse et terrenani et aeriam Megaeram: nam, ut etiam iu tertio 
<209^ diximus, volunt periti quandam triplicem potestatem esse et 
in terris et apiid superos, sicut eat furiarum apud inferoa. ideo 
autem dicifc bas ex Nocte progenitaa, ut ostendat et latenter oriri 2tJ 
et intolerabilem esae iram deornm. mx ihtempesta p&-petuum est 
noctis epithelon. alio modo didmus in^pestam, partem noctis signi- 



847. TNO EODEMQVE TVLiT PAKTV dispositio haec poetfte, quae 
dicit has et similea esse furiis, et cum his esse procreafcas, hoc a^it, s 
ut ostendat illam prudentium opinionem, ease tam apud superos 
quam iii terris, sicut apud inferos furiaa. 

. IV 7, H II 10 SalluBtiuel hiat. 



1 quo sacrificiam uti fiat Btatatum eet aut iustitutua Masrivius || aut anU 
cerimoniiB <m. Daniel || 2 compitorum] m liac roce detinunl qvae de sexto vera» 
legi possunt. de iis qvae quarlam fere insequentii versus partem olim occupave- 
rtint nihil nisi ~oru hodie extat ] 5 exortam U | B etiam romBiiiam easet trana- 
latam H | ad eiceDrF c. (f. 842) dnplei est Benaua: aut excedit de aere aat in 
caelum iit, o^ nvdeh (e. S42) iu qua eedit T \\ 7 ausilio] iimoiiiB auxitio U \\ 
8 historiaej in hac voee desinit Monacensia /ol. WB"; de insequenti pagina, quae 
codicia e^rema est, plurima evanueritnt \\ 10 Oppio H et M, »t videtw: uiipio 
AS apio S II Cotta i(: cocta ASH \\ contione H: concione AS contentione M \\ 
11 operi Ati Q 12 dimittit] Citero ad Appium Fulclimm 'ai intelleieram per- 
multoB a te militeB tuuc dimiSBos' add Masvicius || 14 rero] buo M \\ et dictae 
irae £ y 16 ad limina li et limiua // | 17 et aetioml ease et aenBm A eBse 
et acriem if | 21 est om T \\ 26 ut ofa H || ostendit ii \\ prudentiam B, \ oppi- 
nioueiD AHM opitionem H opiniooe lalgo || apud eu{ieroH ioferoa R (BUjierOB 
del. h) II 27 furiaa oni. Jili l| ad rpirib i^i 848) Dodis uolubilitatibus, ad vkntobab 
{v. 843) etridentea uento 1' 



640 



SERVII 



849. SAi:n rsois epitheton rsl accotmmdalum , iii est ciim saGvil; 
neqiie entm tst luppiier semper saevus, 

850. APPARENT videntur, praesto sunt ad obHeqaium: unde i 
etiam apparitores constat esse nominatos. 

5 851. LETVM IIORRIFICVM voluut lovem noii esse mortis aucto- 

rem, aed posse mortis genere vel prodesse vel obesse mortalibus. 

854. INQVE OMEN IVTVRNAE OCCVRRERE IV88IT ut luturnae ' 
omeu fraternae mortia efticeret. 

856. NON SECVS AC NEKVO PEE NVBEM JNPVLSA SAGITTA 810 1 
10 illa descendit, ut solet sagitta eonscendere. hinc Statius traxit ' 

ut diceret de disco iacto similisque cadenti crcscit iu ad- 
versos. 'inpulsa' autem proprie, sicut supra <^320^ incertnm qua ■ 
pulsa nianu. 

857. FELLE VENEKI amaritudine veneui, sueo noxio: aut certe 
15 periphrasticoa dixit venenum, ut ^t'»j i/ptotiijtti;. 

858. TELVM ixiitJ/icA/iTi.E ' imnedicabile' esf, cuivs mlneri mcilcri 
non possit. 

859. CELERES hypallaoe cst pro 'celeritcr': et ita celmtcrf nt ^an- l 
siliat priiisqiiatn excat. teansilit vmbras hyperbole est; namque ( 

20 umbra semper tela comitatur, hic ait, transit umbras sagitta: male 
enim quidem 'auras' legunt. 

860. TALIS SE taliter. 

862. COLLECTA ex uimia scilicet furiae magnitudiue. 

863. CVLMINIBVS DE8ERTI8 uoctuam dicit, non bubonem; nam 
25 ait 'alitis in parvae': bubo autem luaior est. 

864. SEKVM CANiT triste, diuturnum, ut <;V 524> seraque 
terrifici cecinerunt omina vatea: Sallustius serum bellum 
iu angustiis futurum. 

866. CLIPEVMQVE EVERBERAT ALI8 sigua suut ista plangeutiura. 
30 869. STRiDOREM vocis scilicet aouuni: uam utrumque tangit 

augurium, et oscinum et praepetum, quod graviter posset obesse 
Troianis: sic Homerus inducit Galchanta. 



cr. Isid. ( 
13 Kr. 



, X 18 II 10 Stayns] Theb. VI 662 ]| 



1 -/■ (i, e. id eHt) T: enim Daniel ei Masvicius \\ 16 §{>] 'HQaKlijti^ (TI. 
V 63S) ego: bibspAKAKiN A inbnpAKAET» S hin hpabeib R BiNnrAKeiN H biHHPft- 
R£iH M ^Ca 'Hfdiihovg Lion. Fartbi enim angittaa uenono olitinutit . Lucann» 
(Vm 303) 'apicula nec boIo Bpargiiiit fidntia (sic) ferro' add. li || 19 eieat Da- 
mel: exea hodie T {| W hinc agit tmnBilit S, U S3 eiimia R || 36 tristem S \\ 
dintnmiini SH: ad tamum AS ad iuturnnm M, ut videtur. ac tardnm Sehod- 
Uus. cf. Aen. II 374 {{ ad roitroQ {v. 86T) nonna torpor aut inprouigus * 3" \\ 
31 quod . . . TroianiE ont. AS | 32 Calchanta] duorvm verewtm spati»m reUctum 
in V, fiijiiip S' c(iqj(itoTBio . , . ajtifiaxviav (/(. II 316) add. Fabridus 



COMM. IN VERG. AEN. XII 849—897. 647 

870. cRiNES sciNDiT soLVTos ttut solvU ct scindit: aut ^solutos' 
non propter fratris exitium sed * 

872. QviD NVNC decenter inducit loqui coepisse. 

873. DVRAE inmiti, quae possum fratrem cernere tot laboribus 
subditum. 5 

874. MONSTRO augurio ex lovis voluutate venienti. 
876. OBSCENAE VOLVCRES invidiose dixit; nam una est. 

879. QVO viTAM DEDiT AETERNAM quia occurrebat, sed prae- 
stitit inmortalitatem, dicit hanc aeternam esse caujam doloris. 

882. iNMORTALis pcT indignationeni dictum est Hnmortalis ego% lo 
quam maxime scilicet con * 

885. GLAVCO AMICTV quasi nympha, propter undarum simili- 
tudinem. 

888. iNGENs ARBOREVM quidam pro ligneo accipiunt, ut hoc * 
INGENS ARBOREVM non sunt duo epitheta; sed Aeneas ingens telum 16 
coruscat arboreum. 

890. sAEvis CERTANDVM coMMiNvs ARMis hoc idco dicit, quitt vulnere 
tardus magis comminus pugnare desiderat. 

891. TETE iN FAGiEs tc ipsum. ct cst proverbidliter dictum. 
CONTRAHE coUige; est autem hostilis iracundia. 20 

892. ANiMis id est viribiis: aut enim animo, aut corpore, aut pre- 
cibus et voce possumus quidquid possumus: et hoc idco, quia saeptus 
erat undique et non habebat effugium. 

894. CAPVT QVASSANS concutieus, ut <VII 292> tunc quas- 
sans caput. 25 

895. ET IVPPITER HOSTis ordo est *ferox hostis'. 

896. SAXVM ciRCVMSPiciT Homeri totus hic locus est. 

897. CAMPO QVOD FORTE lACEBAT LIMES AGRO POSITVS Secun- 

dum artem propiori respondit, sicut est in carcere locus, quod 
Tullianum appellatur. 30 



10 per indignationem e. q. s.] cf. Macrob. Sat. IV 4, 26 || 29 est in car- 
cere] Sall. Cat. 56, 3 



2 sed q . . . * Daniel: quantum perierit non potest definiri y 3 cepisso T \\ 
4 MisERAE svPERAT durac immiti superest Daniel \\ 7 ad obscenae v. s. v. quia 
malum omen ore canunt T \\ ad haec p. v. r. {v. 878) hyronice id f st haec mihi 
praemia dat ui *, ad condicio {v. 880) facultas siue sors T|| llcT c...* 
Daniel. quam maxime scilicet constat miseram esse ego quam maxime Bcili- 
cet concupiscit mortem Schoellius \\ 14 ut ho . . . * Non sunt duo c. q. s. Da- 
niel ut hoc loco non sint duo e. q. s. Masvicius \\ 17 sed hoc T, sed delevi \\ 
26 o ferox hostis AS \\ 27 hic lociis est] (II. VJI 264) «U' dvaxccaadfisvog 
. . . TQ7JXVV TS fiiyav ts et alibi (II. XII 445) "'Exrco^ d' dQTcd^ag . . . o ds (uv 
Qsa TcdXXs 'nal olog add, D \\ 29 propiori Masvicius: proprio AH proprie SR 
priori M. cf. Serv. ad, Aen. I 169 || sicut] non sicut M sic Sallustius vel sicut 
Sallustius vulgo 



SERVII 

901. MANV KArxvM TREPIDA aut festina: aut re vera 'trepida', 
quia sequitur 'sed neque currentem se nec cognoscit euntem'. 
TOEQVEBAT bene inperfecto usus est tempore, quia uon eat pev- 
fectum quod voluit, ut ^OO?) uec spatium evaait totum iiequf 
5 pertulit ictum. 

906. FiRi mirc 'viri' addidit, quasi propter ralionem eius, qiti 
languide iecerat, ut ipse lapia sim cjfect» fnerit: ut si dtxisset, ialis 
est vir qmlcm descripsi. 

907. NEC fU.'ATiVM EVASiT hic distingueudum est, ut sit 'totom 
10 neque pertulit ictum', id est evacnatus est impetua ipsius spatio 

longiore. 

908. AC VELVT IN SOHNis Homeri comparatio. 

917. NEC Qvo 8E ERIPIAT totum euim Troiani clauserant. 
920. SORTITVS FORTVNAM ocvLis bunc locum oculia ad ferien- 
15 dum elegit Aeneas, quem fortuna deatinaverat vulneri. 

922. NEC FVLMiNE pro 'tonitru', sine quo numquara fulmen 
emittitur. 

923. ATRi TVRBiNis 1N8TAR multis utitur comparatiouibus ad 
esprimendum oimium impetum. et 'instar', ut aupra <(1I 15> disi- 

20 mus, per ae plenum est nec recipit praepositionem, licet Serenus ad 
instsr dixerit, quod iu idoneiB non invenitur auctoribua. 

926. ICTVS percuaaus: nam participium eat, ac si diceret 'ce- 
cidit eliaus'. 

931. KQViDEM MERVi secuudum artem agit rbetoricam: oam 
35 quotiens personae in invidia suut, aliae pro liis opponuntur. unde 

ita agit: ego quidem occiJi mereor. sed tn debes iguoscere parentis 
intuitu. NEC DEPRECOB uon refuto, non recuao. 

932. VTEKE 80RTE TVA interficc hostem tuum. 

933. FVIT ET TIBi TALis ANCHI8BS liic diatiuguendum, ut duo 
80 dicat: et habuiati patrem, et pater es. 



80] of. (iell. VII 16, 5 uqq. et Luct. Plac, ad Stat. 



2 ae nec] aed nec A S nec se B Bene II eese uee M, ut vidvtw \\ 'A in- 
fecU) ff ( 4 totum ena»it EHM \\r>e<i B H? nt smpsi: et T\\ 9 ent um. SM \\ 
sic H II 12 comparatio] (11. XSII 199) as S' iv oviiga . . . oiia' os ald|ai 
add. D II 13 clauaeruDt H || 15 tortuna . . . nae om. il || 16 fulmiue mittitnr B 
flnmine inmittttur H || 2S cecidit om. E^ 2i sat H\\ nam] non H \\ 3G quotiea 
B I ipsae pereouae Lion \\ in om. E || aliae per inainuationem, nt Cicero ait, 
homineoi pro homine his adponnntnr Masvicius || 36 ait E \\ sed tu bene igno- 
Bccre parentibua jntuitu H \\ 27 non (mle recuao om. iT || 28 hostem tnum) irt 
ftis vocibus desinit Monacmsis \\ 29 distinguendum eat AS \\ at] ud H \\ 30 dieatj 
— «[do eat add. Idon 



1 

» * 






« » 






COMM. IN VERG. AEN. XII 901-952. 649 

935. ET ME ordo est ^redde meis'; sed ne ex aperto rem viro 
forti pudendam peteret, interpositione usus est, dicens ^seu corpus 
spoliatum lumine mavis*. 

936. TENDERE PALMAS AVSONii viDERE ad gloriam Aeneae per- 
tinet, quod se Turnus cunctis praesentibus victum fatetur. 6 

937. TVA EST LAVINIA CONIVNX quae fuerat causa certaminis. 

938. VLTERivs NE TENDE ODIIS noli velle crudelitatem tuam 
ultra fata protendere, sed redde corpus sepulchro. acer in armis 
non tantum ad praesens refertur, sed quia semper in armis acer 
esse consuevit. 10 

940. CVNCTANTEM FLECTERE SERMO COEPERAT Omnis inteutio 

ad Aeneae pertinet gloriam: nam et fex eo quod hosti cogitat parcere, 
pius ostenditur, et ex eo quod eum interimit, pietatis gestat insigne: 
nam Euandri intuitu Pallantis ulciscitur mortem. 

941. iNFELix BALTEVS nulli domino felix. et sic est dictum 15 
^infelix balteus', sicut <^III 328^ Lacedaemoniosque hymenaeos. 
et sciendum, balteum habuisse Turnum ad insultationem et iactan- 
tiam, non ad utilitatem, unde est <^944^ atque umerisinimicum 
insigne gerebat. 

945. MONVMENTA DOLORiS proprie; nam et monumentum ab 20 
eo quod mentem moneat, dictum est. 

946. HAVSIT vidit, ut <IV 661)> hauriat hunc oculis ignem 
yj crudelis ab alto Dardanus. 

949. PALLAS INMOLAT et ad suae mortis et ad rupti foederis 
ultionem, te tamquam hostiam inmolat Pallas. 25 

951. FRIGORE morte, ut <(VI 219)> corpusque lavant fri- 
gentis et ungunt. 

952. VITAQVE CVM GEMITV FVGIT INDIGNATA SVB VMBRAS *in- 

dignata', vel quia post preces veniam non meruerat; vel quia Lavi- 
niam fore sciebat Aeneae; vel quia, ut supra <(XI 831)> de Camilla 30 
diximus, discedebat a iuvene. nam volunt philosophi invitam ani- 

20 nam . . . moneat] cf. Isid. or. XV 11, 1 






V, "»• 



1 me] redde MEI8 additur vulgo \\ redde me meis Masvicius || uiri AS 
2 forti om. H \\ pateret R \\ S facta AS \\ 9 quia] qui RH \\ 11 intentia R 
13 interemit BH \\ 18 non] nam H \\ humeris Ubri || 20 monimenta B \\ 24 et 
ante ad suae om. H \\ ad rupti AS: abrupti i2-Ef || 26 corpusque] in hac voce de- 
sinit Caroliruhensis \\ primentis et iungunt H || 29 post] mox H et Stephanus 
merueat H meruerant Stephanus || 30 forte -Ef || 31 descendebat JI || ab 5^ 
physici vulyo 






i 



650 



SERVII COMM. IN VERG. AEN. XII 952. 



: \ 



mam discedere a corpore cum quo adhuc habitare naturae legibus 

poterat: sic Homerus 

il^vx^ tf' iic Qed^BGiv ntaiLSvri "AcSoqSs ^s^riKBL 
ov TtoTfiov yo6(x>6a^ Aijrovc?' avSQOtijra xal ^jSiyv. 



2 Homerus] 11. XVI 866 



2 Graeca <m. BH, in 11 add. Daniel || 4 ov ^tot/liov] TONiroTMON S || ex- 

PLICIT LIB XII PKLICITEB S 









* A 



^♦^ 



4 



I 






ri 



iL 






1 



• ( 









« • 






, « 



t 



(X. 



I : 



5 



/ 



3 blOS DIO 7Db a=3fl 



CECIL H. GREEN LiBRARY 

STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES 

STANFORD, CALIFORNIA 94305-6004 

(650) 723-1493 

grncirc@sulmall.stanForid.edu 

AII books are subject to recall. 



DATE DUE 




__gEB.VJI- CDMM- iS-yi.uia.
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Servii Grammatici qvi fervntvr in Vergilii carmina commentarii;"

See other formats
