Skip to main content

Full text of "Skírnir : ný tíðindi hins Íslenzka bókmentafélags"

See other formats 


rr 


SKIRNIR 


TÍMARIT  HINS  ÍSLENSKA  BÓKMENTAFÉLAGS 


LXXXVI.  ÁR 


RITSTJÓRI 

BJÖRN    B]ARNASON 

DR.  PHIL. 


REYKJAVÍK 

ÍSAFOLDARPRENTSMIÐJA    —     1912 


Sb' 


OY 


^é>-§7 


Efnisskrá. 


Bls. 

Listin  að  lengja  lifið,  eftir  Steingrím  Matthiasson .  1 

Göngu-Hrólfr,  eftir  Jón  prófast  Jónsson 15 

Steinbíturinn.    Smásaga  eftir  Jón  Trausta 35 

Lifsskoðun  Stephans  Gr.  Stephanssonar,    eftir  Gudm.   Fridjónsson  44 
Ritfregnir,  eftir  Jón  Kristjánsson^  Björn  Bjarnason,  Sigurd  Gud- 

mundsson   og  Sœm.  Bjarnhéðinsson 64 

Bókmentafélag  Færeyinga,    eftir  Björn  Bjarnason 79 

Útlendar  fréttir,  eftir  Þorstein  Gíslason 92 

Skýrslur  og   reikningar   Bókmentafélagsins  1911 I — XXX 

Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau,  eftir  Agúst  Bjarnason  .    .  97 

Siðasti  róðurinn    (saga),    eftir   Ben.  Þ.  Gröndal 111 

Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld  I.  eftir 

Hannes  Þorsteinsson 126 

Sjóður  Margrétar  Lehmann-Filhés,  eftir  Björn  Bjarnason    .     .     .  149 

Sannleikur,  eftir  William  James  (Guðm.  Finnbogason  þýddi)  .     .  151 

Sigga-Gunna  (saga),    eftir  Þóri  Bergsson 171 

Skúli  Magnússon  (kvæði),   eftir    Guðm.  Friðjónsson 177 

Ritfregn,  eftir  Bj'órn  M.  Olsen 180 

Frá  útlöndum,  eftir  Þorstein  Gíslason 184 

Friðrik  konungur  hinn  áttundi  (með  mynd),    eftir  Björn  M.  Ölsen  193 
Jörgen  Pétur  Havstein  amtmaður    (Aldarminning  með  mynd),  eftir 

Jón  dósent  Jónsson 197 

Úr  ferðasögu,    eftir  Helga  Pjeturss 232 

Um  talshætti  i  islenzku^  eftir  Finn  Jónsson 251 

Peningakista  keisarinnunnar,  eftir   Selmu   Lagerlöf  (Guðm.  Finn- 

bogason  þýddi) 270 

Ritfregnir,  eftir  Bjarna  Sœmundsson  og  Guðm.  Finnhogason  .  279 

Útlendar  fréttir  eftir  Þorstein  Gislason 284 

Skýrslur  Bókmentafélagsins  1911  og  fram  til  17.  júni  1912    .     .     I— VI 

Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau  (niðurl.),  eftir  Ág.  Bjarnason  289 

Veiðiför.    Smásaga  eftir  Bfórn  austrœna 308 

Trúin  á  moldviðrið,  eftir  Guðm.  Finnbogason 329 


Ipj  Efnisskrá. 

Nokkrar  athnganir  um  islenzkar  bókmentír  á  12.  og  13.  öld.  II.  o^ 

III.,  eftir  Hannes  Þorsteinsson \339 

Arnarhreiðrið,   eftir  Helga  Pjeturss 35^8 

Skynfærin  og  samlífið,  eftir  Guðm.  Finnbogason 368^ 

Um  Völuspá,  eftir   Björn  M.  Ólsen 372 

Kitfregnir,    eftir    Björn   M.    Ólsen,   Sigurð    Guðmundsson   og 

Guðm.  Finnbogason 376 


Listin  að  lengja  líflð. 

Fyrirlestur  haldinn  á  Akureyri,  af  Sieingrími  Matthíassyni. 

Framh. 
7.   heilrœði:     Hæfilegur  hiti. 

Þess  var  getið  bér  að  framan,  að  við  brenslu  nær- 
ingarinnar  í  líkamanura  framleiðist  stöðugt  hiti  og  þessi 
hiti  breytist  í  margskonar  starfsmagn  í  liffærum  likamans, 
en  líkaminn  mundi  hitna  um  of,  ef  ekki  mikið  af  hitan- 
um  gæti  jafnóðum  geislað  burt  og  horfið  út  i  loftið.  Það 
er  eitt  af  lifsskiiyrðum  vorum,  að  blóðhitinn  haldist  nokk- 
urn  veginn  jafn,  eða  kringum  37°  Celsius.  Hitaframleiðsla 
og  hitaeyðsla  likamans  verða  að  haldast  i  hendur  til  þess 
að  þessi  jafni  blóðhiti  geti  haldist.  Meðan  þetta  jafnvægi 
helzt,  liður  okkur  vel  og  okkur  er  þægilega  heitt.  Nú 
kann  likaminn  —  okkur  ósjálfrátt  —  ráð  til  þess  að  við- 
halda  þessu  jafnvægi.  Aukist  framleiðslan,  eins  og  t.  d. 
við  mikla  áreynslu,  þá  eykst  lika  hitaeyðslan  að  sama 
skapi.  Andardrátturinn  verður  dýpri  og  tiðari,  en  við  það 
kólnar  blóðið,  sem  stöðugt  streymir  stríðum  straurai  gegn- 
um  lungun;  i  öðru  lagi  svitnar  maður  og  svitinn  gufar 
upp,  en  við  uppgufun  svitans  eyðist  mikiU  hiti  frá  hörund- 
inu,  svo  það  kólnar  líka.  Ennfremur  geta  hörundsæðarn- 
ar  slappast  og  orðið  blóðfyllri  en  ella,  hörundið  roðnar, 
og  við  það  getur  blóðið  kólnað. 

En  aukist  hitaeyðslan,  eins  og  t.  d.  ef  vér  komum 
naktir  út  i  mikinn  kulda,  þá  tekur  fyrir  svita  og  aðra  út- 
gufun,  andardrátturinn  verður  hægri  og  hörundsæðarnar 
kiprast  saman  við  samdrátt  hólkmyndaðra  vöðva  í  veggj- 
um  þeirra,  svo  hörundið  hvitnar,  verður  blóðlítið  og  hleyp- 
ir  litlum  hita  burt. 

1 


2  Listin  að  lengja  lifið. 

Þetta  eru  ráðin  sem  likaminn  hefir  til  að  halda  jöfn- 
um  hita  á  sér,  en  þau  eru  ekki  einhlít  þegar  til  lengdar 
lætur,  hvorki  til  að  verjast  mjög  miklum  kulda  né  hita>\ 
Við  þolum  vel  að  standa  allsnakin  stutta  stund  i  töluverðu 
frosti  og  sömuleiðis  i  afskaplegum  hita  —  máske  yfir  100» 
þurra  hita,  en  að  eins  stutta  stund.  Til  eru  þó  þeir  menn, 
sem  þola  þetta  betur  en  fjöldinn.  Þeir  hafa  vanið  sig  við, 
hert  líkamann  gegn  hita  og  kulda. 

Það  er  einungis  suður  við  miðjarðarlinu,  að  mann- 
eskjurnar  þola  að  ganga  naktar.  Þar  eru  hitabreyting- 
arnar  ekki  meiri  en  svo,  að  likaminn  getur  neytt  sinna 
ráða  til  að  halda  hitaframleiðslu  og  hitaeyðslu  sinni  í  jafn- 
vægi.  Annars  staðar  á  hnettinum  geta  menn  óviða  komist 
af  klæðlausir. 

Svo  er  talið,  að  ef  loftið  kólnar  ekki  niður  úr  27°  C,. 
geti  blóðhitinn  haldist  i  jítfnvægi  og  líkaminn  þoli  við 
fyrir  kulda  klæðalaus.  Hins  vegar  má  hitinn  ekki  stíga 
mikið  fram  úr  37^  C,  því  þá  fer  að  verða  ofmikið  af  svo 
góðu.  Svitinn  getur  þó  lengi  hjálpað.  Til  þess  að  verjast 
þeim  hitabreytingum,  sem  likaminn  sjálfur  er  ekki  einfær 
um  að  þola  sér  að  skaðlausu,  höfum  vér  klæðnaöínn  og 
klæðum  okkur  misjafnlega  skjólgóðum  fötum  eftir  veðráttui 
og  árstíðum. 

Með  því  að  venja  sig  við  kulda,  má  komast  af  án 
margra  flíka,  sem  fólk  er  annars  vant  að  klæðast  í.  Mætti 
með  því  spara  stórfé  og  um  leið  tryggja  sér  betri  heilsu. 
Þvi  miður  er  vaninn  sá,  að  dúða  sig  of  heitt.  Við  þetta 
fær  hörundið  svo  sjaldan  tækifæri  á  að  neyta  sinna  upp- 
runalegu  ráða,  og  missir  [tjnr  það  hæfileikann  að  geta 
varist  kuldanum.  Þeir  sem  frá  barnsaldri  hafa  vanist  of 
miklum  hita,  verða  ætíð  kulsælir.  Víðast  hvar  eru  börn- 
in  vanin  á  mikinn  hita,  en  engan  kulda.  Þau  eru  reifuð 
ótal  reifum,  og  breitt  yfir  höfuð  á  þeim  þykkum  sængum 
og  rekkjuvoðum.  Úr  heitu  vatni  eru  þau  lauguð  og  var- 
ast  að  láta  kaldan  gust  koma  að  þeim.  Svona  meðferð 
leiðir  til  þess,  að  börnin  verða  mjög  viðkvæm  gegn  öUum 
kuldaáhrifum  og  þola  ekki  að  neitt  blási  á  móti. 


Listin  að  lengja  lifið.  S 

Annað  er  það,  sem  linar  alla  gegn  kuldanum,  og  það 
er  hvað  vant  er  að  hafa  mikinn  hita  i  herbergjum  dag 
og  nótt.  Það  má  heita  óholt  að  hiti  í  herbergjum  fari 
fram  úr  18"  Celsíus  á  daginn,  meðan  setið  er  við  vinnu. 
Á  nóttunni  þarf  enga  upphitun,  þótt  mjög  sé  kalt,  þvi  að 
sængurfötin  hlifa  raanni  nægilega  og  eins  og  áður  er  get- 
ið,  á  svefnherbergisgluggi  að  vera  opinn  i  hálfa  eða  heila 
gátt  eftir  veðráttunni. 

Það  yrði  of  langt  mál,  að  fara  hér  að  tala  um,  hvern- 
ig  og  úr  hvaða  efnum  klæðnaðurinn  skuli  vera,  til  að 
geta  heitið  hollur.  Að  eins  nægir  að  benda  á,  að  nær- 
fatnaður  ætti  ætið  að  vera  úr  ull.  Ullarvefnaðurinn  er 
gljúpari  en  allur  annar,  og  lykur  því  milli  möskvanna 
meira  loft  en  annar  vefnaður.  Loftið  er  slæmur  hitaleið- 
ari.  Þess  vegna  bezt  skjól  að  þeim  fatnaði,  sem  gljúpast- 
ur  er.  Ennfremur  leyfir  ullin  betur  öðru  svita  og  annari 
útgufun  frá  líkamanum  að  komast  burt.  Loks  er  ullin 
haldbetri. 

I  kulda  og  iUviðrum  er  mjög  áríðandi  að  klæða  s'g"^ 
vel  og  skynsamlega,  þvi  mörgum  heíir  klæðleysi  komið  á 
kaldan  klaka  og  orðið  að  heilsuspilli.  í  Skírni  1909,  4. 
hefti,  hefi  eg  í  grein  um  »Að  verða  úti«  ritað  ýtarlegar 
um,  hvernig  skuli  klæða  sig  i  stórhríðum,  og  vlsa  eg  til 
þess.  Þegar  um  nokkurn  verulegan  kulda  er  að  ræða, 
er  um  að  gera,  að  hervæðast  þannig  gegn  honum,  að  hann 
geti  hvergi  fengið  sáran  höggstað  á  manni.  Nái  kuldinn 
að  leika  um  einhvern  illa  varinn  blett,  þó  ekki  sé  nema 
annað  eyrað,  hönd  eða  íingur,  þá  er  það  nóg  til  þess,  a5 
kuldinn  gagntaki  mann  allan  og  valdi  innkulsi. 

Annað  er  það,  sem  er  mjög  varasamt,  og  það  er  a,b 
standa  i  votu.  Meðan  maður  er  á  gangi  og  heldur  á  sér 
hita  með  göngunni,  gerir  vætan  ekkert  ilt,  nema  frost  sé 
mikið.  En  þegar  sezt  er  að,  með  votar  fætur,  þá  eyðist 
svo  mikill  hiti  frá  fótunum  við  uppgufun  vætunnar,  að 
líkaminn  missir  of  mikinn  hita  eða  verður  fyrir  ofkælingu, 
sem  kallað  er,  og  er  þetta  gott  dæmi  hennar.  Ofkæling 
er  vanalega  fólgin  í  þessu,  að  líkaminn  kólnar  snögglega, 

1* 


4  Listin  að  lengja  lifið. 

meir  en  hann  má,  og  séu  þá  einhverjar  sóttkveikjur  á 
sveimi,  eins  og  t.  d.  kvefbakteríur,  lungnabójgubakteríur 
eða  aðrar,  geta  þær  náð  tökura  á  likamanum  og  valdið 
þeirri  sótt,  sem  þeim  er  eiginleg. 

Ofkælingarsjúkdómar  eru  tíðustu  sjúkdómarnir  og 
valda  miklu  óláni  og  illum  afleiðingura  í  öllura  löndura, 
en  ekki  sizt  i  kaldari  löndunura.  Þeir  eru  oft  sjálfir  raein- 
lausir,  eins  og  kvef  og  inflúenza,  en  með  því  að  þeir  eru 
tiðir  gestir  hjá  sumura  raönnum  og  þar  eð  þeir  veikja  lik- 
amann  gegn  öðrum  sjúkdóraura,  einkura  tæringu,  valda 
þeir  raiklu  meira  tjóni  en  margur  heldur. 

Það  má  mikið  verjast  ofkælingu  raeð  hagfeldura  klæðn- 
aði,  og  varúð  gegn  vætu  og  súgkulda.  Sérstaklega  þarf 
að  vanda  útbúnað  um  hálsinn,  hendurnar  og  fæturna, 
þegar  farið  er  út  i  kulda,  þvi  þetta  eru  öðrum  fremur 
»8nöggu  blettirnir«  á  líkamanura.  En  allra  bezta  ráðið  til 
að  verjast  ofkælingarsjúkdómum  og  illura  afleiðingum 
þeirra  er  Ukamsherðing. 

8.  heilrœði:  Likamsherðing. 
Að  herða  likamann  gegn  kulda  og  vosbúð  og  snögg- 
um  breytingum  hita  og  kulda  er  eitthvert  öflugasta  með- 
al,  sem  vér  eigum,  til  að  styrkja  heilsuna.  Fiestir  munu 
hafa  lesið  um  hinn  danska  heilsufræðing  J.  P.  Miiller, 
hvernig  hann  hefir  vanið  sig  á  að  klæða  sig  úr  öUum 
fötum  úti  i  snjó  og  frosti  og  hvernig  sem  viðrar,  til  að 
iðka  likamsæfingar  sinar,  og  svo  ura  böð  hans  i  isköldu 
vatni.  En  J.  P.  Muller  er  ekki  sá  fyrsti,  sem  hefir  fundið 
upp  á  þessu,  heldur  hafa  menn  i  flestum  löndum  frá  forn- 
öld  kunnað  þetta  og  öllum  orðið  gott  af.  Margur  sjúk- 
lingurinn  hefir  með  herðingu  getað  hrist  af  sér  sjúkdóm 
sinn.  öll  heilsuhælismeðferð  á  tæringarsjúklingum  geng- 
ur  t.  d.  aðallega  út  á  herðingu,  með  þvi  að  venja  lungun 
við  kalt  og  heilnæmt  loft.  Þau  heilsuhæli  hafa  gefist  einna 
bezt,  sem  bygð  hafa  verið  þar  sem  mikill  kuldi  rikir,  eins 
og  t.  d.  heilsuhælið  i  Davos  í  Sviss  10.000  fet  yfir  sjávar- 
mál.   —  Eins  og  áður  er  ritað,  er  það  mjög  sennilegt,  að 


Listin  aö  lengja  lifið.  5 

það  sem  læknað  getur  sjúkdóma,  sé  einnig  öflugt  ráð  til 
að  koma  i  veg  fyrir  sömu  sjúkdómana.  Enda  sýnir  reynsl- 
an  þetta. 

Engum  er  jafn  nauðsynlegt  að  herða  sig  gegn  kulda 
og  þeim,  sem  eiga  við  kulda  að  búa  halft  árið  eða  meir, 
eða  þar  sem  veðrátta  er  jafn  umhleypingasöm  og  hér  á  ís- 
landi.  Og  »ekki  er  ráð  nema  í  tíma  sé  tekið«.  Það  þarf 
að  herða  menn  frá  blautu  barnsbeini.  Strax  eftir  fæðing- 
una  á  að  venja  börnin  á  að  fá  kaldan  skvett  yfir  kropp- 
inn  á  eftir  heitu  lauginni.  Annars  gerir  laugin  ekki  hálft 
gagn.  Og  enginn  þarf  að  óttast,  að  litha  börnunum  verði 
meint  af  þvi.  Þvert  á  móti.  Þó  þau  súpi  hveljur  fyrst  i 
stað  og  skæli,  er  það  ekki  nema  hoU  hreyfin<;-  fyrir  lung- 
un,  og  það  liður  ekki  á  löngu,  áður  en  þnu  venjast  svo 
daglegu  köldu  gusunni,  að  þau  kippa  sér  ekkert  upp  við 
hana.  Litlu  börnin  eru  ekki  eins  miklir  pappírsbúkar  og 
margir  halda,  heldur  verða  þau  það  fyrst  undir  raanna- 
höndum,  sem  varna  öUu  kuli  að  koraast  að,  til  að  stæla 
hörundið,  með  heitum  laugum,  ótal  reifum  og  þykkum 
sængum,  svo  þau  ætla  að  stikna.  Nei,  náttúran  hefir  gert 
nýfæddu  börnin  svo  vel  úr  garði,  að  þess  eru  fleiri  en 
eitt  dæmi,  að  þau  hafa  þolað  að  liggja  um  tíma  i  kaldri 
mógryfju,  án  þess  að  krókna  úr  kulda  eins  og  þeim  var 
ætjað.  —  Ennfremur  má  herða  börnin  með  því  að  leyfa 
þeim  að  koma  út  og  anda  að  sér  frísku  lofti.  Margar 
mæður  halda  það  raorði  næst,  að  fara  út  með  börnin  fyr 
en  þau  eru  orðin  árs  gömul  eða  eldri.  —  Eii  >betra  er 
seint  en  ekki«.  Þið  ungu  piltar  og  stúlkur,  sem  enn  ekki 
hafið  fengið  að  herða  ykkur  fyrir  varkárni  feðra  og  mæðra, 
reynið  sem  allra  fyrst  að  vinna  það  upp,  sem  ykkur  er 
áfátt.  Herðið  skrokkinn  raeð  köldu  baði  á  hverjura  degi. 
Kalt  steypibað  er  raest  hressandi  og  vandinn  er  svo  lítill^ 
að  því  þarf  ekki  að  lýsa.  En  bezt  er  að  hreyfa  sig  á 
undan,  annaðhvoit  á  góðura  göngutúr,  hlaupum,  skíðum 
eða  skautaferð,  eða  með  líkamsiðkunura  eftir  einhverju 
kerfi  (t.  d.  J.  P.  MiiUers  eða  likarasæfingura  Olafs  Rósen- 
kranz). 


^  Listin  að  lengja  lifið. 

í  útlöndum  er  mikið  farið  að.  tíðkast  að  fá  sér  loftböð 
í  stað  vatnsbaða,  og  eru  þau  eflaust  mikið  góð.  Þau  eru 
einföld  mjög  og  fólgin  i  því  að  klæða  sig  úr  öllu  úti  á 
bersvæði  og  láta  loftið  leika  um  sig.  Þegar  sólin  skin,  fá 
menn  um  leið  sólbað.  Loftið  og  sólin  hafa  i  sameiningu 
mjög  holl  og  herðandi  áhrif  á  hörundið. 

Snjóböð  eru  einnig  mjög  holi  og  hressandi  og  get  eg 
mælt  hið  bezta  með  þeim,  þar  eð  eg  hefi  kynt  mér  þau 
sjálfur  stundum  á  veturna. 

Að  endingu  vil  eg  þó  taka  það  fram,  að  mjög  er  var- 
hugavert  fyrir  þá,  sem  þjást  af  einhverjum  sjúkdómi,  að 
byrja  cá  köldum  böðum  og  likamsherðingu.  Þar  verður 
ætið  að  leita  iæknisráða,  þvi  margir  hafa  haft  ilt  af  því. 
Sérstaklega  má  geta  þess,  að  fyrir  taugaveiklaðar  mann- 
eskjur  eru  köld  böð  tiðum  mjög  varasöm. 

9.  heilrœði:  líæfíleg  vinna. 
Það  mun  vera  óviða  i  löndum,  að  það  klingi  jafnolt 
við  og  hér  á  íslandi,  að  menn  segjast  vera  (og  eru)  orðn- 
ir  slitnir  og  lúnir  af  erfiði.  Og  þó  erfiða  menn  í  öðrum 
löndum  eiigu  síður  en  hér.  Það  er  algengt  að  hitta  menu 
hér,  bæði  til  lands  og  sjávar,  sem  eru  farnir  að  bila  nf 
vinnu  og  striti,  þegar  þeir  eru  að  eins  komnir  yfir  fertugs 
aldur.  Astæðuna  til  þessa  hygg  eg  vera  þá,  að  raenn 
vinna  langtum  ójafnar  hér  en  annarsstaðnr,  en  ckki,  að 
menn  að  öllu  samtöldu  drý^i  meira  erfiði  hér.  Lands- 
hættir  hjá  oss  koma  mönnum  til  að  herða  sig  á  sprett- 
um  meir  en  þeir  þola,  með  löngum  hvildura  á  milli, 
sem  lina  þróttinn.  Þetta  gildir  jafnt  sjónianninn,  sera 
herðir  sig  af  ölluni  mætti  að  ná  i  »gæsina  meðan  hún 
gefst«,  og  sveitamanninn,  sem  verður  að  nota  tíðina  — 
einkum  á  sumrin  —  eins  vel  og  hægt  er.  Mannslíkaminn 
er  eins  og  hver  önnur  vél,  að  hann  stirðnar  og  skeminist 
af  að  standa  ónotaður  og  óhreyfður.  Og  ekki  síðurskemm- 
ist  hann  af  þvi,  að  honum  er  beitt  óæfðum  og  óliðkuðum 
til  erfiðrar  vinnu  raeð  engum  fyrirvara.  Ef  vér  liggjum 
í    rúminu    nokkiirn    tímn,    verða    allir   vöðvar  slappir  og 


Listin  að  lengja  lifið.  7 

máttlitlir  og  það  svo,  að  vér  eigum  jafnvel  örðugt  með 
að  standa  uppréttir  óstuddir.  Eins  þarf  ekki  annað  en  að 
vefja  fót  eða  handlegg  með  föstum  umbúðum  nokkrar  vik- 
ur  til  þess,  að  vöðvarnir  rýrni  og  missi  mátt  sinn  að  miklu 
leyti.  En  líkaminn  stælist  við  áreynslu,  sem  fer  sígandi 
á  stað  og  smávex.  Aflraunamennirnir  hafa  löngu  lært 
þetta.  Með  smávaxandi  aflþrautum  geta  þeir  að  lokum 
þolað  raunir,  sem  i  fyrstu  voru  langtum  ofurefli.  En  mörg 
dæmi  eru  þess,  hvernig  þeir  hafa  eyðilagt  heilsu  sína  með 
þvi  að  fara  of  geyst  á  stað.  A  undan  hverri  sýningu  æfa 
þeir  sig,  til  að  vera  vel  undir  búnir,  annars  er  hættan  á, 
að  þeir  gugni  þegar  á  hólminn  er  komið. 

Þessa  reynslu  aflraunamannanna  þurfa  aliir  erfiðis- 
menn  að  þekkja.  Það  er  t.  d.  ekkert  að  undra  þó  vinnu- 
maður,  sem  mestan  hluta  vetrarins  hefir  gegnt  skepnum 
eða  annari  hægri  vinnu  heima  við,  oftaki  krafta  sína  á 
orfinu,  í  þurki  á  harðvellisþýfi.  Eða  þó  sjómaðurinn,  sem 
máske  ekki  hefir  gert  handarvik  i  marga  mánuði,  fari  illa 
1  fyrstu  róðrunum  i  barningi  i  illviðrum.  Líkaminn  er 
seigur  og  tey^janlegur  og  margir  þola  margt  mótdrægt,  en 
»of  mikið  má  af  öllu  gera«.  Með  skynsamlegum  dagleg- 
um  likamsiðkunum,  hvort  sem  það  nú  eru  leikfimisæfing- 
sly  eftir  vissum  reglum,  eða  göngur,  hlaup,  skiða-  og 
skautaferðir,  knattleikir  og  aðrir  fimleikir,  má  halda 
likamanum  stöðugt  stæltum  og  til  taks.  Og  eg  er  i  eng- 
um  vafa  um,  að  færri  yrðu  þeir,  sem  verða  slitnir  og  lún- 
ir  um  fertugt,  ef  þeir  í  tómstundum  sinum  hefðu  iðkað 
líkamsiþróttir  og  haldið  kröftum  sínum  í  jöfnu  horfi.  Að 
öllu  þessu,  í  sambandi  við  likamsherðingu  með  böðum,  er 
eg  viss  um  að  Ungmennafélögin  muni  vinna  vel  í  fram- 
tiðinni  til  gagns  fyrir  land  og  lýð. 

10.  heilrœdi:     Hœfileg  hvild  og  svefíi. 

Jafnaðarmenn  hafa  sett  á  stefnuskrá  sína:  8  tima 
vinna  —  8  tíma  hvíld  —  og  8  tíma  svefn. 

Þetta  er  fagurt  markmið  að  keppa  að,  og  það  er  eng- 
um  vafa  bundið,  að  innan  skamms  muni  jafnaðarmönnum 


g  Listin  að  lengja  lifið. 

takast  að  ná  þessu  marki  hjá  helztu  menningarþjóðunum, 
En  þó  má  ekki  skllja  átta  tima  hvildina  svo,  að  menn 
eigi  þá  að  slæpast.  Þvi  þá  væri  til  litils  að  vinna.  Nei, 
hvildin  á  að  vera  í  því  fólgin,  að  menn  hvíli  sig  frá  sinu 
aðalstarfi  með  einhverri  vinnu  eða  áreynslu,  sem  þó  er 
hvild  að.  T.  d.:  sá  sem  hefir  setið  boginn  yíir  púlt  við 
skriftir  eða  lestur  í  8  tima,  hvilist  á  því  að  fara  og  vinna 
einhverja  likamlega  vinnu,  eða  þreyta  íþróttir.  Og  sá  sem 
hefir  t.  d.  unnið  að  slætti  eða  annari  erfiðri  líkamsvinnu, 
hvílist  á  því  að  setjast  að  skriftum  eða  lestri  eða  hlusta 
á  kenslu  í  skóla,  fyrirlestra  eða  því  um  líkt.  Og  það 
er  hvíld  fyrir  skósmiðinn,  klæðskerann  eða  trésmiðinn 
eftir  8  tima  vinnu  að  fara  á  skautum  eða  skíðum. 

Líkaminn  hefir  bezt  af  því  að  fá  að  neyta  margvis- 
legrar  orku. 

Það  er  þvi  miður  algengt,  að  menn  eyði  aldri  sinum 
i  iðjuleysi  og  láti  líkamskraftana  sjaldan  fá  að  neyta  sín. 
Afleiðingin  verður  sú,  að  vöðvarnir  slappast,  og  að  dreg- 
ur  úr  öllum  andlegum  og  líkamlegum  þroska.  Líkaminn 
þolir  heldur  ekki  einhliða  vinnu,  þó  hæg  sé,  eins  og  lest- 
ur  og  skrift,  í  stöðugu  kyrsetulifi.  Lífið  er  ekki  lifað  nema 
til  hálfs  raeð  því  móti.  Meiri  hluti  allra  vöðvanna  er  að- 
gerðalaus,  hjartað  vinnur  þar  af  leiðandi  slælega,  blóðrás- 
in  verður  hægfara  og  þar  við  bætist,  að  þar  sem  andar- 
drátturinn  er  seinn  og  ófuUkominn,  þá  fær  blóðið  ekki 
nema  lítinn  hluta  af  þvi  súrefni,  sem  til  þarf  til  að  við- 
halda  eðlilegum  bruna  í  hkamanum  og  halda  öllum  efna- 
breytingum  hans  i  réttu  horfi.  Þegar  nú  hér  við  bætist^ 
að  kyrsetufólk  á  vanalega  við  ilt  loft  að  búa  í  sólarlitlum 
herbergjum,  þá  er  auðsætt  hve  ilt  getur  af  þvi  hlotist. 

Af  hverju  þarf  líkaminn  hvildar  við?  Alt  starf  sem. 
líkaminn  vinnur,  er  starf  hinna  ótalmörgu  frumla,  sem 
hann  er  bygður  úr.  Hver  frumla  er  lifandi  vera  og  við 
lifsstarf  hennar  gefur  hún  frá  sér  úrgangsefni  —  eins  og 
likaminn  i  heild  sinni,  saur,  þvag  og  svita.  —  Úrgangs- 
efnum  frumlanna  þarf  að  rýma  burtu,  þvi  þau  eru  skað- 
leg;  gangi  burtrýming  þeirra  of  seint,  eins  og  þegar  vinn- 


Listin  að  lengja  lifið.  O' 

an  er  erfið  og  of  mikið  safnast  fyrir  af  þeim,  finnur  lik- 
aminn  það  á  sér,  segir  til  með  þreytu  og  heimtar  hvild. 
Fáist  ekki  hvíldin,  er  það  skaðræði  fyrir  frumlurnar,  og 
likaminn  gefst  upp,  ef  áfram  er  haldið  í  trássi  við  kröf- 
ur  hans. 

Hvildarþurfa  erum  við  öll,  en  misjafnlega,  eftir  því 
hvað  við  erum  stór  og  sterk,  en  þvi  miður  er  of  sjaldan 
tekið  tiUit  til  þessa.  Margir  húsbændur  mundu  fá  meiri 
arð  af  vinnu  hjúa  sinna,  ef  þeir  ihuguðu,  hvað  mikla  vinnu 
má  bjóða  þeim  að  ósekju  og  hvað  sum  þeirra  eru  meira 
hvildarþurfa  en  önnur.  —  ^ 

En  það  eru  viss  úrgangsefni  sem  myndast  við  starf 
frumlanna,  sem  verka  þannig  á  heilann,  ef  þau  fá  að 
safnast  fyrir  að  vissu  marki,  að  þau  framleiða  svefn.  Þessi 
úrgangsefni  eru  svefnlyf,  sem  likaminn  byrlar  sór  sjálfur, 
og  meðan  þau  eru  að  verka,  á  likaminn  að  vera  i  næði. 
Börn  eiga  að  fá  að  sofa  sem  allra  lengst  þau  geta.  FuII- 
orðnum  heilbrigðum  starfandi  mönnum  er  8  tima — 9  tima 
svefn  á  sólarhring  nægilegur;  en  gamalmenni  komast  af 
með  töluvert  minna. 


Eftirmáli. 

Hér  eru  þá  heilræðin  upptalin  og  fljótt  yfir  sögu  farið,. 
þvi  auðvitað  mætti  fjölyrða  langtum  meira  um  hvert  ein- 
stakt  þeirra.     En  þetta  verður  að  duga  í  þetta  skifti. 

Heilsugóðir  vilja  allir  vera,  en  þá  er  að  fylgja  heil- 
ræðunum.  Ottinn  við  sjúkdóma  og  þjáningar  ætti  að  herða 
á  mönnum  til  þess,  því  sá  ótti  er  mikill  hjá  flestum,  slag- 
ar  að  líkindum  hátt  upp  í  þann  ótta,  sem  margir  hafa 
fyrir  eilífum  kvölum  í  öðru  lifi.  Sú  tillaga,  sera  færi  fram 
á  að  losa  mannkynið  við  alia  sjúkdóma,  mundi  vera  ein 
af  þeim  fáu  tillögum,  sem  mannkynið  i  heild  sinni  mundi 
koma  sér  saman  um  að  samþykkja,  því  þó  að  einhverjir 
læknar  yrðu  henni  mótfallnir,  þá  mættu  þeir  ekki  við 
margnum  og  mundu  missa  alla  aðsókn  fyrir  gikks- 
háttinn. 


10  Listin  að  lengja  lifið. 

AUir  eigum  vér  að  deyja,  þrátt  fyrir  lækna  og  lækn- 
islyf.  Ef  heilsan  bilar  einu  sinni  alvarlega,  er  efasamt 
að  iiún  fáist  aftur.  En  enginn  veit  hvað  átt  hefir  fyr  en 
mist  hefir  og  lífið  verður  ekki  aftur  tekið,  eða  eins  og 
Akilles  kemst  að  orði  hjá  Hómer:  »Uxum  og  feitum  sauð- 
um  má  ræna,  þrífótum  og  styggum  jörpum  hestum  má  ná, 
en  önd  mannsins  næst  ekki  aftur  né  fæst,  þegar  hún  eitt 
sinn  er  liðin  burt  úr  líkamanum«. 

Með  vaxandi  þekkingu  á  heilsufræði  lærum  vér  bet- 
ur  og  betur  að  varast  sjúkdómana.  Það  er  önnur  öld  nú, 
en  var  fyrrum,  þegar  svarti  dauði,  kólera,  bóla^  holds- 
veiki  og  taugaveiki  gengu  viðstöðulaust  yfir  lönd  og  lýði. 
Allar  þessar  sóttir,  og  fleiri  til,  eru  nú  ekki  lengur  ægileg- 
ar  eins  og  þá;  við  útbreiðslu  þessara  meinvætta  hafa 
menn  nú  ráð  undir  hverju  rifi,  og  margt  mætti  til  tína, 
eem  vér  nú  kunnum  betur  skyn  á  en  forfeður  vorir  og 
sýnum  það  í  verkinu.  T.  d.  við  íslendingar.  Við  þurfum 
ekki  að  fara  lengra  en  til  sjálfra  vor  til  að  sjá  þetta.  Á 
síðari  aldarhelmingi  19.  aldar  —  þessari  hálfu  öld,  sem 
er  óviðjafnanleg  í  sögu  vorri  að  þvi  er  snertir  framfarir 
í  öllum  greinum  —  á  þvi  tímabili  hefir  meðalæfi  manna 
hér  á  íslandi  lengst  um  24,6  ár,  samkvæmt  manntals- 
skýrslunum  og  útreikningi  þeirra  Indriða  Einarssonar 
skrifstofustjóra  og  dr.  Ólafs  Danielssonar.  f  stað  þess  að 
1850—1860  taldist  svo  til,  að  mannsæfin  yrði  að  raeðal- 
tali  að  eins  35,4  ár,  var  hún  við  siðustu  aldamót  eða  á 
timabilinu  1900—1905  orðin  61,8  ár.  í  Noregi  er  meðai- 
æfin  rúmlega  60  ár  og  eru  Norðmenn  taldir  langlífastir 
(að  meðaltali)  allra  þjóða,  sem  skýrslur  eru  um.  íslend- 
ingar  virðast  vera  búnir  að  ná  Norðmönnum  i  þessu  og 
er  það  virðingarvert  og  mikill  menningarvottur,  að  vér 
séum  að  komast  i  tölu  raeð  langlífustu  þjóðum.  Það  sem 
veldur  þessum  miklu  framförum  hjá  oss  er  margt,  en 
einkum  þetta:  Það  er  meiri  jafnaður  á  efnahag  manna, 
þeim  fátækari  líður  langtum  betur  en  áður;  af  þvi  leiðir 
aftur,  að  barnadauði  er  orðinn  miklu  minni  en  áður,  og 
alls   konar  sóttir,  sera  stöfuðu  af  illri  aðbúð,  óhentugu  og 


Listin  að  lengja  lifið.  11 

ónógu  fæði,  eru  sjaldnari  og  hættuminni;  ennfremur  hefir 
læknastéttinni  f jölgað  og  læknarnir  færari  orðnir  að  stemma 
stigu  fyrir  hættulegum  farsóttum,  yfirsetukonur  eru  betri, 
og  loks  er  áfengisnautn  miklu  minni  en  áður.  En 
það  má  hins  vegar  orða  þetta  öðru  vísi  og  segja  að  fram- 
farirnar  séu  því  að  þakka,  að  við  nú  séum  orðnir  miklu 
betur  að  okkur  í  heilsufræði  en  áður,  en  reyndar  gildir 
það  ekki  um  þjóðina  i  heild  sinni,  heldur  þá,  sem  henni 
stjórna. 

Við  megum  nú  ekki  láta  við  svo  búið  standa,  heldur 
halda  svo  fram  stefnunni  og  komast  langt  á  undan  öU- 
um  öðrum,  og  það  er  okkur  i  lófa  L.gið  ef  vilji  er  með. 
Til  mikils  er  að  vinna,  því  auk  þess  sem  mannslífin  eru 
dýrraæt  i  sjálfu  sér,  þá  eru  þau  lika  ákaflega  mikils  virði 
ef  þau  eru  metin  til  peninga.  I  skýrslum  um  landshagi 
á  Islandi  fyrir  árið  1906  bls.  112 — 113  hefir  herra  Indriði 
skrifstofustjóri  reiknað  út,  að  vér  íslendingar  spörum  ár- 
iega  rúralega  hdlfa  aðra  miljón  króna^  fyrir  þann  sparnað 
á  mannlífum  og  lengingu  raeðalæfinnar,  sem  eg  áður  gat 
um.  —  Vil  eg  biðja  menn  að  lesa  ura  þetta  í  skýrslunum 
sjálfura  og  það  með  athygli. 

Þvi  meira  sem  maður  sér  af  sjúkdómura  og  horfir 
upp  á  af  raannlegura  þjáningura,  því  betur  lærist  raanni 
að  hægt  hefði  verið  á  ýrasan  hátt  að  koraa  í  veg  fyrir 
mikið  af  þessarri  eyrad,  ef  ráð  hefði  verið  í  tíma  tekið. 
En  vissulega  raá  raikið  því  um  kenna,  að  grundvallar- 
atriði  heilsufræ.ðinnar  eru  ekki  enn  þá  orðin  almenningi 
kunn.  Heilsuíræðin  er  enn  þá  ung  vísindagrein  og  kenn- 
ingar  hennar  hafa  svo  litið  verið  fluttar  út  raeðal  fólksins. 
Heilsufræði  þarf  að  prédika  fyrir  öllum  frá  unga  aldri, 
engu  síður  en  kristin  fræði,  þvi  i  rauninni  er  undarlegt 
að  hugsa  til  þess,  að  sí  og  æ  er  verið  að  prédika  fyrir 
fólki  um  eilífa  sælu  í  öðru  lifi,  sem  vér  þekkjura  lítið  eða 
ekkert  til,  en  á  það  er  sjaldan  rainst,  hver  ráð  séu  til  að 
koraa  i  veg  fyiir  sjúkdóma  og  þjáningar  í  þessu  lifi,  sem 
þó  allir  þekkja,  að  er  harla  gott,  raeðan  heilsan  er  góð. 
Og    þó    eru    læknarnir    bráðura    að  verða  jafn  raargir  og 


12  Listin  að  lengja  lífið. 

prestarnir.  En  það  er  satt,  læknarnir  eru  að  eins  sendir 
til  sjúkra  »sauða  i  ísrael«  —  nema  1  Kina.  Þar  er  hús- 
lækninum  borgað  fyrir  þann  tima  sem  enginn  veikist  á 
heimilinu,  en  ekkert  fyrir  þann  tíma  seni  sjúkdómar  ganga. 
Lækninum  er  með  öðrum  orðum  borgað  fyrir  það  eitt,  að 
koma  í  veg  fyrir  veikindi,  og  honum  um  kent  ef  það  mis- 
hepnast.  Þetta  er  nú  reyndar  bygt  á  hjátrú  hjá  Kinverj- 
um,  þvi  læknarnir  þar  kunna  ekki  annað  en  bölbænir  og 
aðrar  hundakúnstir  til  að  særa  burtu  illa  anda,  en  í  fram- 
tiðinni,  »er  burtu  þokan  líður,  er  blindar  þessi  dauðleg 
augu  vor«,  verða  læknarnir  færir  um  að  forða  mönnunum 
frá  alls  konar  illvættum  —  nota  bene  —  ef  fólkið  vill. 
Ef  viljann  vantar,  duga  engar  prédikanir,  og  menn  »fljóta 
sofandi  að  feigðarósi«,  hlaðnir  alls  konar  kvillum  og  kaun- 
um  hkt  og  Job. 

Það  er  þvi  miður  ennþá  rótgróin  trú  hjá  alþýðu 
manna  viðast  hvar,  að  sjúkdómarnir  séu  óhjákvæmliegt 
böl,  sem  allir  verði  meira  og  minna  að  þola.  En  þessí 
hjátrú  upprætist  með  vaxandi  þekkingu.  —  Áður  fyr  trúðu 
menn  þvi,  að  sjúkdómar  væru  refsidómar  guðs  eða  hirt- 
ingarvendir  syndugra  manna.  Nú  er  sú  trú  farin  að  dofna 
og  menn  farnir  að  sjá  að  sjúklingar  eru  ekki  yfirleitt 
»syndugri  en  aðrir  menn  í  Galileu«,  þó  þeir  verði  veik- 
indunum  að  bráð. 

Trúin  á  að  t.  d.  slæmar  farsóttir  séu  refsidómar  drott- 
ins  eins  og  plágurnar  á  Egyptalandi,  hefir  haldist  fram  á 
vora  dagíj,  og  lýsir  sér  enn  þá  á  Rússlandi  þar  sem  kóler- 
an  er  aö  geysa.  En  »ótti  drottins,  er  upphaf  viskunnar«, 
segir  prédikarinn.  Óttinn  fyrir  þessum  refsidómum  hefir 
haft  það  gott  í  för  með  sér,  að  hann  hefir  komið  mönnum 
til  að  upphugsa  margt  til  að  koma  í  veg  fyrir  og  afstýra 
plágunum  með  skynsamlegu  viti,  því  reynslan  hefir  ætið 
sýnt,  að  «guð  hjálpar  þeim  sem  hjálpar  sér  sjálfur«. 
Hræðslan  við  plágurnar  og  sjúkdóraana  yfirleitt  hefir  sem 
hirtingarvöndur  komið  mönnum  til  að  sjá  að  sér  og  temja 
sér  margs  konar  varúðarreglur  gegn  sjúkdómunum.  Og 
þannig  er  heilsufræðin  til  orðin. 


Listin  að  lengja  lifið.  13 

Heilsufræðinni  fer  stöðugt  fram  og  meo  stórum  skref- 
um  á  seinni  árum.  Þess  vegna  eru  margir  tleiri  en  eg 
svo  bjartsýnir,  að  trúa  því,  að  1  framtíðinni  muni  mega 
koraa  i  veg  fyrir  fjöldamarga  sjúkdóma,  sem  okkur  núna 
virðast  illviðráðanlegir. 

—  Fyrir  nokkrum  árum  fóru  fram  heitstrengingar 
meðal  ungra  manna  hér  á  Akureyri.  Gamansamur  ná- 
ungji  steig  þá  á  stokk  og  strengdi  þess  heit,  að  lifa  i 
hundrað  ár  eða  Uggja  dauður  ella.  —  Vér  skulum  alls  ekki 
fortaka,  að  einhvern  tima  i  framtíðinni  muni  ungir  menn 
geta  í  alvöru  stigið  á  stokk  og  strengt  heit  eitthvað  svip- 
að  þessu,  án  þess  að  slá  marga  varnagla  við,  og  verða 
þó  ekki  að  aðhlátri.  — 

Þeir  timar  munu  sjálfsagt  koma,  að  farið  verðui'  að 
prédika  heilsufræði  með  jafnmiklum  dugnaði  og  kristin 
fræði  hafa  verið  flutt  öllum  þjóðum,  og  þá  fer  ekki  hjá 
því,  að  hjá  mönnum  vakni  jafnmikill,  ef  ekki  meiri,  áhugi 
á  að  lifa  heilsusamlega  til  að  öðlast  góða  heiJsu  hérna 
megin  og  nokkurn  tíma  hefir  vaknað  fyrir  prédikanir 
prestanna  á  að  lifa  í  eilifri  sælu  hinum  megin. 

Hvergi  i  sögunni  lesum  vér  um  þjóð,  sem  lagt  heíir 
jafn  mikið  kapp  á  að  styrkja  og  stæla  líkama  æskumanns- 
ins,  eða  með  öðrum  orðum  á  líkamsmentun,  og  Forngrikk- 
ir.  Á  vorum  dögum  komast  Englendingar  þeim  næst. 
Grikkir  og  Rómverjar  höfðu  að  einkunnarorðum :  »Mens 
sana  in  corpore  sano«  (hraust  sál  i  hraustum  likama).  Og 
það  varð  reynsla  þeirra,  að  með  þvi  að  æfa  líkamann 
sem  mest  i  allri  íimi  og  allskonar  raunum,  þroskaðist  sál- 
in  jafnframt  eins  og  af  sjálfu  sér.  Við  vitum  líka  nú,  að 
þroski  heilans  er  bundinn  við  þroska  vöðvanna  og  allra 
likamsparta,  þvi  hverjum  einstökum  líkamshluta  samsvar- 
ar  viss  litill  hluti  heilans  og  er  hvor  öðrum  nátengdur. 
Raunin  var  ólýgnust  hjá  þessum  gullaldarþjóðum,  og  sama 
má  segja  um  okkar  frægu  forfeður,  þvi  með  líkamsment- 
uninni  fylgdi  fetum  andleg  mentun,  sem  ekki  á  sinn  lika 
fram  á  vora  daga.  Með  líkamsmentuninni  keptu  Grikkir 
að    þvi  að  verða  xaioi  x'avaO-ot,  (sem  eiginlega  þýðir  fríðir 


14  Listin  að  lengja  lifið. 

og  hraustir,  en  samsvarar  i  rauninni  því,  sem  forfeður 
vorir  kölluðu  að  vera  »vel  at  sér  görr«),  en  það  var  i 
þeirra  augum  vegurinn  til  að  verða    ígo^zoi  (guðum  líkir). 

Hómer  lýsir  dauða  Hektors  með  þessum  fögru  orð- 
um:  »Þá  sveif  yfir  hann  algjör  dauði,  en  sálin  fór  til 
Hadesarheims,  harmandi  forlög  sín,  er  hún  þurfti  að  skilja 
við  þroskann  og  æskuna«.^)  —  Þessi  orð  lýsa  vel  hinni 
næmu  tilfinningu  og  smekk  Forngrikkja  fyrir  fögrum  og 
vel-þroskuðum  líkama.  Likaminn  var  að  þeirra  áliti  veg- 
legt  musteri,  sem  sálin  kunni  vel  við  sig  í  og  var  leið 
á  að  þurfa  að  skilja  við.  Páll  postuli  sagði  líka:  Þér 
eruð  musteri  heilags  anda,  sem  í  yður  býr. 

Bæði  Hómer  og  Páll  hafa  komist  þar  meistaralega  að 
orði.  Og  hvort  sem  vér  trúum  því,  að  sálin  fari  til  Had- 
esarheims  eða  til  himnarikis,  þá  er  ekki  nema  alveg  sjálf- 
sagt,  að  vér  eigum  að  stuðla  að  þvi  af  fremsta  megni,  að 
líkaminn  geti  verið  svo  veglegt  musteri,  að  sálin  uni  þar 
hag  sínum  hið  bezta  og  sjái  sárt  eftir  að  skilja  við  hann. 

Steingrímur  Matthíasson. 


*)   Þýðing  Svb.  Egilssonar  á  Ilionskviðu  XXII.  bls.  258.    Með  söma 
orðum  fylgir  Hómer  Patroklus  yfir  i  annan  heim. 


Göngu-Hrólfr. 

Eftir  Jón  prófast  Jónsson. 


Á  þessu  ári  (1911)  var  þess  minst  i  Norðmandi  (Val-  ^^^ 
landi  hinu  forna),  að  nú  eru  liðin  rétt  1000  ár  síðan  vik-  ,„enn 
inffaher  sá  frá  Norðurlöndum,    er  hafði    lengi    herjað    um    ^" 

sagnj 

Frakkland  og  fleiri  lönd,  gjörði  sátt  við  Frakkakonung  nr 
(Karl  einfalda),  og  tók  sér  bólfestu  i  héruðunum  við  Signu-  ^"^ 
mynni.  Reis  þar  siðan  upp  voldugt  jarlsriki,  er  vikingar 
runnu  saman  við  þjóð  þá,  er  fyrir  var  i  landinu,  tóku  upp 
kristna  siði  og  frakkneska  tungu  (völsku),  en  héldu  hreysti 
sinni  og  harðfengi,  og  urðu  i  mörgum  greinum  forgangs- 
menn  i  menningu  Frakka  á  miðöldunum,  og  skörungar  i 
riddaraskap,  krossferðum  og  ýmsum  hagtækum  framkvæmd- 
um^).  Frakkar  höfðu  kent  vikingana  við  norðrið  og  kall- 
að  þá  Norðmenn  (»Normanni«),  og  var  því  land  þeirra 
nefnt  Normandí,  en  niðja  vikinganna  i  Norðmandi  getum 
vér  kallað  »Norðmenninga<.  Á  11.  öld  unnu  þessir  Norð- 
menningar  Suður-ítalíu  af  Grikkjum  og  Sikiley  af  Serkj- 
um,  og  eru  um  það  miklar   frásagnir^),    og   sumar   næsta 


^)  Það  er  sagt,  að  þrældómur  hafi  lagst  niður  i  Norðmandi  miklu 
fyr  en  annarsbtaðar  á  Frakklandi.  Steenstrup  hefir  tekið  það  fram  (Norm.  I, 
187—88),  að  í  Normandi  hafi  fyrst  myndast  félög  'til  hvalaveiða,  og 
Gihhon  hefir  fært  likur  til  þess  (Rom.  Emp,:  Chap.  LXI),  að  Norðmenn- 
ingar  muni  hafa  kynst  vindmylnum  á  krossferðum  sínum  og  reist 
þær  siðan  fyrstir  manna  á  Vesturlöndum  (um  upphaf  12.  aldar). 

*)  I  einni  orustu  við  Serki  i  Sikiley  er  mælt  að  Norðmenningar 
hafi  að  eins  verið  136  að  tölu,  en  Serkir  30  þúsundir  (eða  jafnvel  50,000, 
Gihbon:  Chap.  LVI.),  og  „tvístruðust  þeir  eins  og  skýflókar  sundrast  í 
hvassviðri,  eða  fuglahópar  dreifast  fyrir  hraðfleygum  haukum".  Þetta 
var  árið  1064. 


16  Göngu-Hrólfr. 

áþekkar  hreystisögunum  af  fornaldarhetjum  vorumi).  Þá 
unnu  þeir  og  England  (1066)  undir  merkjum  Vilhjálms 
bastarðs,  jarls  i  Rúðuborg  (Rouen),  er  var  hinn  mesli 
hreystimaður  og  skörungur  í  hvívetna,  og  er  það  einn  af 
nierkustu  atburðum  mannkynssögunnar  og  upphaf  að  frægð 
og  veldi  Englands,  er  enginn  útlendur  höfðingi  hefir  unnið 
síðan.  Vilhjálraur  var  kominn  að  laugfeðgatali  frá  Hrólíi, 
er  latnesk  miðalda-sagnarit  kalla  »RoIIo«,  en  Hrólfr  sá 
var  foriugi  víkinga  þeirra,  er  settust  í  Rúðuborg  um  upp- 
haf  10.  aldar  og  gengu  síðan  að  sáttum  við  Frakkakonung 
árið  911.  Hans  er  að  eins  lauslega  getið  í  samtíðar-sagna- 
ritum,  en  á  ofanverðum  dögum  sonarsonar  hans,  Rikarðs 
hins  fyrsta  (ý  996),  kom  til  Rúðuborgar  munkur  einn  frakk- 
neskur,  sem  Dúdó  (Dudo)  er  nefndur,  lærður  vel  að  hætti 
þeirrar  tíðar.  Var  hann  fenginn  til  að  rita  sögu  forfeðra 
jarlsins,  og  vann  að  því  starfi  á  dögum  Ríkarðs  II.,  sonar 
hans  (um  1000—1020),  með  tilsögn  gamals  höfðingja,  er 
var  nákominn  jarlsættinni.  Nú  hafa  ýmsir  fræðimenn, 
einkum  danskir  sagnfræðingar  (Estrup,  Worsaae,  Joh. 
Steenstrup2),  dregið  þá  ályktun  af  frásögn  Dúdós,  að 
Hrólfr  hafi  verið  kynjaður  frá  Danmörku  og  einn  af 
konungsættinni  dönsku^),  og  viljað  rengja  hina  norrænu 
arfsögn,  sem  stendur  i  sögum  vorum,  að  Hrólfr  hafi  verið 
upprunninn  frá  Noregi,    sonur  Rögnvalds   Mærajarls,    Ey- 

0  Mælt  er,  að  einn  þeirra  Norðmenninga,  er  fóru  til  ítalíu,  Þor- 
steinn  að  nafni,  hafi  gripið  Ijón  með  annari  hendi,  þar  sem  hann  stóð 
vopnlaus,  og  fleygt  því  yfir  hallarvegg  i  Salernó-borg.  í  annað  skifti 
segir  sagan,  að  svikurum  nokkrum  hafi  tekist  að  teygja  hann  þangað, 
er  fyrir  var  voðalegur  dreki  eða  höggormur,  og  drap  Þorsteinn  hann,  en 
fekk  bana  af  eitri  hans  (sbr.  goðsögnina  um  Þór  og  Miðgarðsorminn). 

^)  Sjá  hið  miklarit  Steenstrups:  Normannerne  I— IV.,  einkum  fyrsta 
bmdið  (Kh.  1876).  í  „Danmarks  Riges  Historie",  sem  nýlega  er  kom- 
in  ut,  er  því  enn  haldið  fram,  að  meira  sé  að  marka  sögn  Dúdós  en  nor- 
rænu  arfsögnina  um  Hrólf.  Þó  er  Hrólfs  eigi  getið  þar  fyr  en  árið  911, 
enda  höfum  vér  engar  sannar  spurnir  af  athöfnum  lians  fyrir  sunnan 
sæ  fyr  enn  um  þær  mundir. 

")  Flestir  síðari  sagnamenn  Norðmenninga  (svo  sem  Wace  og  Benoit) 
hafa  beint  farið  eftir  sögu  Dúdós  og  verða  þvi  ekki  til  greina  teknir 
seaa  vitni  i  þessu  máli. 


Göngn-Hrólfr.  17 

steinssonar  glurnru,  ívarssonar  Upplendingajarls  Hálfdan- 
a,rsonar.  Þessa  arfsögn  hefir  prófessor  Gustav  Storm  rök- 
samlega  varið  í  riti  sinu:  »Kritiske  Bidrag  til  Vikinge- 
tidens  Historie«  (I.  130—191.  bls.),  og  sýnt  fram  á  það, 
að  ýmsar  ósamkynja  sagnir  hafa  runnið  saman  í  sögu  Dúdós, 
sem  haft  hefir  mjög  óljósar  hugmyndir  um  heimkynni  vik- 
Inganna  og  orsakirnar  til  víkingaferðanna,  en  þótt  það 
mestu  skifta,  að  bera  lof  á  jarlsættina  og  skreyta  rit  sitt 
með  margskonar  mærð  og  klausturlærdómi^).  Dúdó  getur 
auðvitað  eigi  annars,  en  að  Hrólfr  hafi  haldið  vel  kristni, 
«n  annar  frakkneskur  rithöfundur  (Ademar),  er  var  sam- 
tiðaDúdó  (litlu  yngri),  telur  hann  hafa  verið  mjög  bland- 
inn  í  trúnni,  þótt  hann  hefði  látið  skírast,  og  styrkist  sú 
frásögn  af  latneskum  eftirmælum  eftir  Vilhjálm  Rúðujarl 
Hrólfsson  (f  942),  er  segja  að  Vilhjálmur  hafi  átt  ókristinn 
föður,  en  kristna  móður,  og  verið  fæddur  fyrir  handan 
sæ  (o:  Ermarsund,  en  Dúdó  lætur  hann  fæðast  í  Normandi). 
Koma  síðari  atriðin  heim  við  sögn  Landnámu  um  Kaðlínu 
dóttur  Göngu-Hrólfs,  er  átt  hafi  (með  Bjólan  konungi)  Nið- 
ibjörgu,  sem  var  hertekin  á  Skotlandi  (nál.  930—40)  og 
varð  móðir  Osvífrs  hins  spaka.  Eftir  þeirri  arfsögn  virð- 
ist  Hrólfr  hafa  átt  börn  við  kristinni  konu  á  Skotlandi, 
áður  en  hann  fór  »vestr  í  Valland«.  Sömuleiðis  hefir 
Storm  leitt  rök  að  því,  að  annar  sagnaritari  Norðmenninga, 
Vilhjálmur,  munkur  í  Jumiéges  (GuiUelmus  Gemmeticen- 
flis),  er  ritað  hefir  sögu  sína  um  1070,  fer  að  visu  mest  eftir 
riti  Dúdós,  það  sem  það  nær,  en  virðist  engan  trúnað  hafa 
lagt  á  frásögn  hans  um  upphaf  os:  útför  Hrólfs,  því  að 
hann  sleppir  öllura  sögukaflanum  um  þá  hluti,  og  lætur 
vikingana,  er  í  Rúðuborg  settust,  velja  Hrólf  (með  hlut- 
kesti?)  fyrir  liðsforingja,  en  skýrir  alls  ekkert  frá  ætterni 
hans  né  frændsemi  við  Danakonunga,  enda  gjöra  önnur 
írakknesk  sagnarit  frá  11.  öld  það  eigi    heldur,    svo    sem 


*)  Kirkjusöguhöfundur  Norðmenninga  (Ordericus  Vitalis,  f  eftir  1141) 
-segir  að  Dúdó  hafi  samið  mærðarfulla  lofræðu  um  Rúðujarla  til  að 
ávinna  sér  hylli  Rikarðs  II.  (sjá  Norm.  I.  32). 


18  Göngu-Hrólfr. 

>»Gesta  abbatum  Fontanellensium«i),  Ademar  frá  Chaban- 
nais  (er  kallar  Hrólf  »Rosus«),  og  »Chronicon  Nortmanno- 
rumc  (sem  kallar  hann  »Rodo«)2).  Deili  má  jafnvel  sjá 
til  annarar  arfsagnar  fyrir  sunnan  sæ  um  upphaf  Hrólfs, 
en  þeirrar,  sem  Dúdó  hefir  skrásett,  og  kemur  hún  saman 
við  norrænu  frásögnina  í  aðalatriðunum.  Enskur  munkur^ 
Vilhjálmur  að  nafni,  frá  Malmesbury  (f  nál.  ]  142),  er  átti 
kyn  sitt  bæði  á  Englandi  og  i  Norðmandí,  ritaði  sögu  Engla- 
konunga  snemma  á  12.  öld,  og  fer  þar  þeim  orðum  um 
uppruna  Hrólfs,  ættföður  Rúðujarla,  að  hann  hafi  veri5 
kominn  af  göfugri  ætt  í  Noregi,  sem  gleymst 
hafi  með  tiraalengdinni,  og  hafi  konungur  gjört 
hann  útlægan,  en  sekir  menn  margir  slegist  i  för 
með  honum  til  að  leita  sér  annara  forlaga  utanlands. 
Búast  mátti  við  því,  að  slikri  sögu  yrði  litt  á  loft  haldið 
með  jarlsættinni  í  Rúðuborg,  að  forfaðir  hennar  hefði  orðið- 
útlægur  af  ættjörðu  sinni  fyrir  ránskap  innanlands,  sem 
mjög  hart  var  tekið  á  i  Normandi^),  en  liklega  er  saga 
Vilhjálms  fremur  runuin  frá  Normandí  en  Noregi. 

Það  er  þvi  eigi  ástæða  til  að  taka  frásögn  Dúdós  um 
ættmenn  og  æfiferil  Hrólfs  fram  yfir  innlendu  arfsögnina 
frá  Noregi  og  íslandi,  þótt  sú  arfsögn  sé  siðar  færð  i  let- 
ur,  og  skal  hér  drepið  stuttlega  á  nokkur  atriði  þvi  til 
skýringar,  hvers  vegna  Danraörk  og  Danir  hlutu  að  sitja  í 
fyrirrúrai  hjá  þessura  fyrsta  sagnaritara  Norðmenninga. 

^)  Ritað  nálægt  miðri  11.  öld  eftir  munnmælum  i  Fontanelle-klaustri ; 
getur  um  burtför  vikinga  frá  Frakklandi  árið  842,  sem  Dúdó  er  ókunn- 
ugt  um,  og  gjörir  mikinn  mun  á  ýmsum  höfðingjum  vikinga,  er  eyddu 
landið,  og  Hrólfi,  er  skifti  þvi  með  mönnum  sinum  til  búsetu. 

*)  Þetta  rit  setur  Rodo  i  staðinn  fyrir  „Hunedeus",  sem  samtiðarrit 
segja,  að  komið  hafi  til  Signufljóts  haustið  896  með  5  skip,  en  hverfur 
brátt  eftir  það  úr  sögunni,  og  gizkar  Steenstrup  á  það  (Norm.  I.  158),. 
að  Hrólfr  hafi  verið  i  för  með  honum  og  ef  til  vill  frændi  hans.  Hafi 
„Hunedeus"  heitið  á  danska  tungu  H  ú  n  þ  j  ó  f  r,  sem  S.  Bugge  heldur 
og  liklegast  er,  þá  horfir  sú  ætlan  beinast  við,  að  hann  hafi  verið  frændi 
(sonar-  eða  dóttursonur  ?)  Húnþjófs  konungs  á  Norðmæri,  er  féll  við 
Sólskel  (nálægt  865—67),  og  hefir  hann  þá  verið  úr  átthögum  Rögnvalds 
Mærajarls.  Húnþjófr  er  fátitt  nafn,  og  finst  að  eins  i  Noregi.  (Sbr.. 
Ark.  VI.  231). 

»)  Sbr,  Norm.  I.  337-41. 


Göngu-Hrólfr.  19 

Um    þær   raundir,    er  Dúdó  var  að  semja  rit  sítt,  var  ^*° 
svo   ástatt   á   Norðurlöndum,    að    Danaveldi   var  i  hinum  Frök 
mesta  uppgangi,  en  Svíaveldis  gætti  mun  minna  út  á  við  *^  ° 
(að  minsta  kosti  i  Vestur-Evrópu),   og  Noregur  var  undir-  iZ 
lægja  Dana  (og  Svía)  eftir  fall  Ólafs  Tryggvasonar  »fyrir  noi 
Svöldrar  mynni«  9.  sept.  1000.     Sveinn  tjúguskegg  Dana-  ^^ 
konungur   hafði    farið   margar   herferðir   til    Englands  og 
kúgað    Aðalráð  Englakonung  til  fégjalda,  og  virðast  Danir 
jafnvel   hafa    átt    friðland   i   Norðmandi   á   þeim    árum^). 
Loks   tókst    þeim    feðgum  Sveini  og  Knúti  rika  að  vinna 
alt  England  (1013 — 16).     Þá  hefir  og  sá  siður  verið  kom- 
inn   upp   á   Norðurlöndum,   að  kenna  við  Dani  tungu  þá,. 
er  þar  var  töluö,  og  kalla  hana  »danska  tungu«,  sem  sjá 
má  af  vísu  Sighvats  skálds  um  komu  Olafs  konungs  helga 
til  Noregs  (árið  101 5)^).     Arfsögn  Norðmenninga   um  upp- 
runa  þeirra  frá  Norðurlöndum  má  ætla  að  verið  haíi  farin 
að    ruglast   nokkuð    eftir  aldar  dvöl  í  fjarlægu  landi  með^ 
ólikum  siðum  og  annarlegri  tungu,    en  þar  sem  líkur  eru 
til,    að    meginþorri    »víkingahersins  mikla«  hafi  verið  frá 
Danmörku,  er  var  fjölbygðust  af  Norðurlöndum  og  mikla 
margmennari  en  Noregur,  en  Sviar  og  Grautar  sóttu  frem- 
ur  i  Austurveg,  þá  er  engin  furða,    þótt  minningar  lands- 
fólksins   í    Normandi    væri    einkum  tengdar  við  Dani,  og 
þjóðarheiti    þeirra  væri  talið  eitt  og  hið  sama  og  þjóðar- 
heitið  Norðmenn  (»Normanni«),  sem  Suðurlandaþjóðir  höfðu 
lengi  haft  um  alla  vikinga  frá  Norðurlöndum.   Eftir  þessu 
var   við    því   að  búast,  að  þar  sem  arfsögnin  i  Normandí 
mintist  þjóðhöfðingja  á  Norðurlöndum,  þá  væru  þeir  kall- 
aðir  Danakonungar,   enda  hafa  miðalda-sagnir  utan  Norð- 


0  Samkvæmt    sögu    Vilhjálms    frá  Jumiéges;    sbr.  Norm.  III.  272,. 
Krit.  Bidr.  I.  216. 

2)  F.  J.:  Skjaldedigtníng:  B.  216.  bls.: 

„strangr    hitti    þar   þengill 
þann  jarl,  es  varð  annarr 
œztr  ok  ætt  gat  bazta 
ungr  á  danska  tungu." 

2* 


20  Göngu-Hrólfr. 

urlanda  kallað  bæði  Eirík  blóðöxi)  og  Sverri  »Birkabeyn«2) 
danska  höfðingja.  Nú  raá  geta  nærri,  að  jarlsættin  i 
Normandi  hafi  fegin  viljað  halda  uppi  minningu  ura  ætt- 
göfgi  sína,  og  ef  arfsögnin  hefir  sagt,  að  Hrólfr  hafi  verið 
i  frændseraistölu  við  konunga,  horfði  beinast  við  að  gjöra 
þá  konunga  að  Danakonungum,  jafnvel  þótt  þeir  hefði  i 
raun  réttri  ráðið  riki  annarsstaðar  á  Norðurlöndum.  En 
nú  hafa  enn  fleiri  atvik  stutt  að  því,  að  Danakonungur 
hefir  verið  bendlaður  við  sögu  Hrólfs,  og  kemur  það  þá 
íyrst  til  greina,  að  konungsætt  Noregs  (ætt  Haralds  hár- 
fagra)  hefir  að  líkindum  verið  nákorain  Danakonungura, 
sem  bæði  má  ráða  af  ættarnöfnunum")^  og  af  þvi  að  hún 
var  upprunnin  frá  Vestfold,  er  vér  höfum  áreiðanlega 
vitneskju  um  að  lá  undir  Danakonung  snerama  á  9.  öld. 
Sömu  nöfn  hafa  verið  ættgeng  með  Mærajörlum*),  og  er 
líklegt,  að  þar  hafi  verið  frændsemi  á  milli,  enda  var 
Eögnvaldr  Mærajarl  mikill  vinur  Haralds  hárfagra  og 
gekk  snemma  í  lið  með  honum.  Þá  er  þess  einkanlega 
að  gæta,  að  tveir  danskir  herkonungar,  Goðröðr  og  Sig- 
fröðr,  höfðu  verið  fyrirliðar  »vikingaher8ins  mikla«  áður 
eií  Hrólfr  kom  til  sögunnar^),  og  er  auðsætt  og  fuUsannað 


n  Ad.  Brem.  II.  22,  sbr.  Al.  Bugge  í  AnO.    1908:    244—45.  bls. 

^)  Svo  kallar  enska  kvæðið  „Havelok  the  Dane"  föður  Ólafs  kvár- 
«n8,  sem  þar  er  slengt  saman  við  Ólaf  Tryggvason,  sbr.  ritgerð  G. 
Storms  um  kvæði  þetta  og  Al.  Bugge  i  AnO.  1908,  261.  bls. 

»)  Sbr.  E.  H.  Lind,  Sv.  hist.  Tidskr.  1896,  237—54.  bls.  (ættgeng 
nöfn  með  Noregskonungum  yfirleitt  runnin  frá  Danmörku). 

*)  Hálfdan,  JRögnvaldr,  Sigurðr  (=  Sigfröðr),  Goðþormr  (=  Gormr) 
finnast  bæði  i  ættartölum  Mærajarla  og  meöal  Danakonunga  á  9.  öld ; 
sömuleiðis  ganga  þessi  nöfn  i  ætt  Upplendingakonunga  (Haralds  hár- 
fagra),  og  ennfremur  ívarr  og  Eysteinn,  enda  koma  þau  nöfn  fram  bæði 
i  sögum  vorum  um  fomkonunga  á  Norðurlöndum  og  i  irskum  ritura  um 
herkonunga  fyrir  vestan  haf  (ívar  í  Dyflinni  f  873  og  Eystein  bróður- 
«on  hans  f  875),  er  munu  hafa  talið  ætt  sina  til  Upplendingakonunga 
<Hálfdanar  hvitbeins  og  Eysteins  rika)  eins  og  Haraldr  hárfagri. 

*)  Her  þessi  kom  frá  Englandi  879  og  höfðu  vikingar  áður  herjaö 
þar  um  mörg  ár,  unz  Goðþormr  („Guðrum")  herkonungur  sættist  við 
Alfráö  ríka  Englakonung  og  settist  að  riki    á  Austur-Öngli,    en    margir 


Guugu-Hrólfr.  21 

af  sumanburði  G.  Storms  á  samtíðarritum  við  sögu  Dúdós, 
að  arfsögn  Norðmenninga  hefir  verið  búin  að  blanda  þess- 
um  herkonungum  saman  við  Hrólf  og  eigna  honum  at- 
hafnir  þeirra,  er  Dúdó  setti  rit  sitt  saman^).  Kemur  því 
Hrólfr  til  sögunnar  hjá  Dúdó  miklu  fyr  en  hans  er  getið 
i  samtiðarritum,  og  er  i  rauninni  alveg  óvíst,  hvaða  sögur 
kunna  upphaflega  að  hafa  gengið  i  ætt  Hrólfs  um  ætterni 
hans  og  uppruna  og  tildrögin  til  útfarar  hans.  Þessar 
sögur  hafa  augsjáanlega  verið  orðnar  mjög  ruglaðar  og 
óglöggar,  er  Dúdó  ritaði  bók  sina,  og  hann  hefir  skort 
flest  skiiyrði  til  að  vera  góður  sagnaritari.  Hann  lætur 
yfirleitt  söguefnið  sitja  á  hakanum  fyrir  glæsilegu  og 
iburðarmiklu  orðfæri,  og  leggur  alla  stund  á  það,  að  gjöra 
sem  mest  úr  forfeðrum  Rúðujarla^).  Hann  var  ekki  af  nor- 
rænu  né  dönsku  bergi  brotinn,  og  dvaldi  að  eins  um 
stundarsakir  í  Norðmandi,  svo  að  það  er  engin  furða,  þótt 
fróðleikur  hans  um.  upphaf  Hrólfs  og  átthaga  vikinganna 
væri  í  molum,  þar  sem  hann  er  svo  ófróður  um  sögu 
sinnar  eiginnar  þjóðar,  að  hann  þekkir  engan  Frakka- 
konung  á  undan  Karli  einfalda  (heldur  slengir  honum 
saman  við  Karl  digra,  eins  og  hann  slengir  Ebalus  greifa 
í  Poitou  saman  við  Ebolus  ábóta  í  París)  og  lætur  Hin- 
rik  (I.)  konung  á  Saxlandi  (f  936)  eiga  viðskifti  við 
Fiakka  árin  938 — 45,  en  Franco  koma  fram  sem  biskup 
í  Rúðuborg  löngu  áður  en  Hrólfr  tók  við  kristni,  þótt 
hann  yrði  þar  eigi  biskup  fyr  en  á  ofanverðum  dögum 
Hrólfs  (sæti  að  stóli  nál.  915—39),  en  sá  biskup  hét  Wido, 


liðsmenu  hans  hafa  eflaust  slegist  í  lið  með  þeim  Goðröði  og  Sigfröðíy 
er  fóru  með  mikinn  víkingaher  suður  yfir  Ermarsund  árið  879,  og  herj- 
uðu  þar  árum  saman.  Þessi  iniklí  her  sat  lengi  um  Paris  (885—6),  en 
fekk  eigi  unnið  borgina,  og  herjaði  siðan  á  ýmsum  stöðum,  ýmist  á 
Frakklandi  eða  á  Englandi  (892—96),  unz  hann  settist  loks  að  við  Signu* 
mynni  með  samþykki  Frakkakonungs,  og  tók  lönd  í  lén  af  honum. 

')  Krit.  Bidr.  J.  154—55,  sbr.  Freeman:  Norman  Conquest  I.  164—5. 

'-^)  Enski  sagnfræðingurinn  Freeman  (Norman  Conquest  I.  147)  segir 
að  Dúdó  hafi  tekið  þær  (eiuar;  sagnir  til  greina,  er  hirðín  i  Rúðuborg 
lét  sér  vel  lika  („simply  repeats  such  traditions  as  were  acceptable  at 
the  Norman  court"). 


22  Göngu-Hrólfr. 

«r  skírði  víkingana  (cárið  912).  Það  var  þvi  beint  að  búast 
við,  að  hann  slengdi  öðrutn  víkingahöfðingjum  saman  við 
Hrólf,  þar  sein  hann  segir  frá  komu  »mikla  hersins«  til 
Frakklands  og  hernaði  hans  þar  i  landi  fyrstu  árin  eftir 
879,  enda  má  síðar  sjá  deili  til  þess,  að  hann  hafi  slengt 
Haraldi  Danakonungi  (blátönn)  saman  við  Harald  höfðingja 
í  Bayeux  og  Sigtrygg  konung  (frá  Suður-Jótlandij,  er  kom 
til  Vallands  943.  Þess  ber  lika  vel  að  gæta,  að  Dúdó  er 
með  öllu  ókunnugur  landaskipun  á  Norðurlöndum.  Hann 
slengir  þeim  saman  við  Dakiu  (»Dacia«)  milli  Dunár  og 
Theiss,  kallar  íbúa  þeirra  ýmist  »Daci«  eða  »Dani«  og 
talar  þar  ura  »há  fjöll«  (Karpatafjöllum  slengt  saman  við 
Kjölinn?)^),  enda  nefnir  hann  í  sambandi  við  Dani  bæði 
Duná  (>Danubius«)  og  Asóvshaf  (»Palus  Mæotis«)  og  ýms- 
ar  þjóðir  (Geta  =  Gota  [eða  Gauta?],  Sarmata,  Alana  o. 
fl.)  nálægt  Svartahafi,  sem  hann  hefir  lesið  um  í  latnesk- 
um  ritum.  —  Eftir  þessu  sýnist  enginn  vegur  til  þess  að 
s  a  n  n  a  það  af  sögu  Dúdós,  að  Hrólfr  hafi  fremur  verið 
danskur  en  Norðmaður  eða  »frændi  hans«  Danakonungur 
fremur  en  Noregskonungur,  því  að  um  Noreg  sem  sérstakt 
ríki  hefir  Dúdó  annaðhvort  haft  mjög  óljósa  eða  alls  enga 
hugmynd,  sem  sjá  má  af  því,  að  meðal  vikinga  frá  Norð- 
urlöndum  (»Dacia«),  sem  komu  til  Vallands  nálægt  963, 
nefnir  hann  í  sama  liðinu  (eða  sem  samlanda)  bæði 
»Dacigenæ«  (Dani)  og  »Northguegigenæ«  (Noregsmenn) 
og  enn  fremur  »Hirenses«  (íra)  og  »Alani«  (Alana)^),  en 
getur  annars  hvergi  Noregs  né  Noregsmanna  né  íra. 


*)  Ef  þessi  lýsing  stafaði  frá  endurminningam  Norðmenninga  um 
œttjörð  forfeðra  sinna,  þá  benti  hún  fremur  til  Noregs  en  Danmerkur. 

*)  Þar  sem  Ira  er  getið  í  sambandi  við  þetta  lið,  er  liklegast,  að 
það  hafi  komið  frá  Bretlandseyjum  (írlandi,  Suðureyjum  eða  Norðimbra- 
landi).  Mátti  þá  búast  við,  að  Skotar  væri  lika  við  herförina  riðnir,  og 
hefir  S.Bugge  (N.hist.  Tidskr.  1901,  50.  bls.  n.  4)  getið  til,  að  „Alani" 
væri  hér  sett  fyrir  „Albani"  og  átt  við  Skota,  þvi  að  írar  kölluðu  Skot- 
land  „Alba"  eða  „Alban".  Eins  og  Dúdó  gerði  „Dacia*  úr  „Dania" 
(Danmörk),  gat  hann  gert  „Alania"  úr  „Alba(n)". 


Göngu-Hrólfr.  28 

Nú  heíir  verið  bent  á  það,    að  litlar   reiður  sé  á  þvi    ^"cb 
að  henda,  sem  Dúdó  segir  af  Hrólfi  áður  en  hann    settist  ^eíTe 
i  Rúðuborg,  en  auðvitað  er  ekki  loku  fyrir  það  skotið,  að  ^^  «*•' 
^inhver  fótur  sé  fyrir  sumu  af  þvi,  þótt  alt  sé  á  reiki  og  gpj^i 
víða    blandað    málum.     Dúdó    kann   ekki   einu   sinni   að     «« 
segja,  hvað  faðir  Hrólfs  hafi  heitið,    en  með  þvi  að  hsinn^^^^ 
gjörir  hann  þó  eigi  að  konungi,  heldur  telur  hann  að  eins 
frænda  konungs  og  voldugasta  höfðingja  i  konungsríkinu, 
þar   sem   hann  átti  heima,  þá  má  ætla,  að  sú  sögn  sé  af 
fiönnum  rökum  runnin,    og  getur  hún  þá  jafnvel  talist  til 
styrkingar  norrænu  (og  islenzku)  arfsögninni,  fremur  en  i 
mótsögn  við  hana.    Þetta  verður  Ijósara  með  þvi  að  bera 
saman  frásögn  Snorra  og  aðrar  norrænar  sagnir  um  upp- 
haf  og  útför  Hrólfs  við  sögusögn  Dúdós. 

Snorri  segir  i  »Heimskringlu«^),  að  Rögnvaldr  Mæra- 
jarl  hafi  haft  mikið  riki  í  Noregi  og  eignast  þar  að  auki 
lönd  fyrir  vestan  haf  (Orkneyjar  og  Hjaltland).  I  þessi 
lönd  settust  víkingar,  sem  flýðu  land  fyrir  riki  Haralds 
bárfagra  Noregskonungs^),  og  í  viðureign  konungs  við 
vikinga  fyrir  vestan  haf  féll  ívarr,  sonur  Rögnvalds  jarls. 
Siðan  réðu  fyrir  þessum  löndum  þeir  feðgar  Sigurðr  jarl 
ríki,  bróðir  Rögnvalds  jarls,  og  Goðþormr,  sonur  hans,  en 
-eftir  þá  synir  Rögnvalds,  Hallaðr  og  Einarr.  Enn  getur 
Bnorri  þess,  að  Hrólfr  Rögnvaldsson  jarls,  er  kallaður  var 
»Göngu-Hrólfr«,  hafi  verið  »víkingr  mikill«  og  herjað 
»m]ök  í  Austrvegu«,  en  tekið  strandhögg  í  Víkinni,  er 
hann  kom  þangað  »á  einu  sumri  .  .  .  or  víkingu  austan«, 
x)g  með  því  að  Haraldr  konungur  hafði  »mikit  bann  á 
lagt  at  ræna  innanlands«,  þá  gjörði  hann  Hrólf  »útlaga  af 
Noregi«.  Til  sönnunar  þessari  sögu  er  tilgreind  vísa 
Hildar,  móður  Göngu-Hrólfs,  en  dóttur  Hrólfs  nefju,  er 
hún  kvað,  er  »henni  týði  ekki  at  biðja  (syni  sinum)  friðar«, 


^)  Hkr.:  Har.  s.  hárf.  10.,  12.,  22.,  24.,  27.,  30—32.  k.,  sbr.  Ól. 
B.  h.  19.,  99.  k. 

'^)  Hkr.:  H.  s.  hárf.  20.  k.,  sbr.  22,  k.  („Síðan  settast  i  löndin  vlk- 
ingar  margir,  Danir  ok  Norðmen n"). 


2^  Gðngu-Hrólfr. 

og  er  þar  vikið  að  hernaði  vikinga  á  lönd  konungs*), 
Þá  segir  Snorri:  »Göngu-Hrólfr  fór  síðan  vestr  um  haf 
til  Suðreyja,  ok  þaðan  fór  hann  vestr  i  Vailand,  ok  herj- 
aði  þar  ok  eignaðist  jarlsríki  mikit  ok  bygði  þat  mjök 
Norðmönnum,  ok  er  þar  síðan  kallat  Norðmandi«.  I  öðr 
um  islenzkum  sögum  (svo  sem  Landnámu,  Orkneyinga- 
sögu,  Fagrskinnu)  er  þess  minst  með  fám  orðum,  að^ 
Göngu-Hrólfr,  er  vann  Norðmandí,  hafi  verið  sonur  Rögn- 
valds  Mærajarls  og  bróðir  Einars  Orkneyjajarls,  og  vikið 
að  vikingaferðum  hans,  en  eigi  sérstaklega  geiið  útlegðar 
hans.  Það  er  og  tekið  fram  i  »Heimskringlu«,  að  Orkn- 
eyjar  hafi  verið  víkingabæli  fram  á  daga  Haralds  hár- 
fagra.  Enginn  veit,  hvenær  Hrólfr  Rögnvaldsson  hefir 
farið  vestur  um  haf,  og  getur  vel  verið,  að  hann  hafi 
komið  til  Orkneyja  meðan  Goðþormr  bræðrungur  han& 
réð  þar  fyrir,  þótt  eigi  verði  það  ráðið  af  því,  sem  sög- 
urnar  segja^).  En  það  má  sjá  af  sögu  Snorra  (í  Hkr.)  að 
eftir  dauða  Rögnvalds  jarls  reis  ófriður  miUi  sonar  hans, 
Einars  Orkneyjajarls,  og  Haralds  konungs  hárfagra,  og 
varð  jarl  að  flýja  land  sitt  um  stund.  Sögurnar  geta  þess 
að  visu  ekki,  að  þeir  bræður  Hrólfr  og  Einarr  hafi  átt 
neitt  saman  að  sælda,  en  liklegt  má  telja,  að  Hrólfr  hafi 
fyrst  farið  til  Orkneyja,  er  hann  hélt  vestur  um  haf,  enda 
styrkist  það  af  latnesku  ágripi  af  Noregskonungasögum 
(»Historia  Norwegiæ«),  sem  ritað  er  í  Noregi  á  12.  eða 
13.  öld,  og  segir  þar,  að  vikingar  af  ætt  Rögnvalds  (jarls 
rika)8)  hafi  lagt  Orkneyjar  (ásamt  Suðureyjum)  undir  sig- 
og   haft   þar   vetursetu,    en    herjað    þaðan    á  ýms  lönd  á 


*)  F.  J.:  Skjaldedigtning :  B.  27.  bls.: 

„ilt's  við  ulf  at  ylfask, 
Yggr  valbrikar,  slikan ; 
munat  við  hilmis  hjarðir 
hœgr,  ef  rinnr  til  skógar". 
')  Sagnamenn  vorir  hafa  gert  sér  vmsar  hugmyndir  um  það,  hvers 
vegna  Hrólfr  varð  eigi  jarl  i    Orkneyjum,    og   er    engar    reiður    á    slika 
að  henda  (sbr.  Hkr.,  Landn.,  OrKn.),  en  Snorri  virðist  hafa    hugsað    sér 
útlegð  Hrólfs  á  undan  sendiför  Einars  vestur  nm  haf. 

')  „Quidam  piratæ  prosapia  robustissimi  principis  Rognvaldi".- 


Göngu-Hrólfr.  2& 

sumrum,  og  unnið  Norðimbraland  á  Englandi,  Katanes  á 
Skotlandi  og  Dyflinni  ásamt  fleirum  strandborgum  á  ír- 
landi^).  Einn  af  vikingum  þessum,  Göngu-Hrólfr,  hafí 
unnið  Rúðuborg  i  Norðmandi  og  eignast  þar  riki. 

Hins  vegar  segir  Dúdó,  að  faðir  Hrólfs  þess,  er  vann- 
Norðmandi,  hafi  verið  hinn  mesti  höfðingi  i  sínu  landi 
(»Dacia«)  og  »allra  manna  voldugastur  í  Austurvegum« 
(»omnium  Orientalium  præpotentissimus«),  og  hafi  hann 
lagt  undir  sig  lönd,  sem  lágu  nálægt  »Dacia«  og  »Alania«2),. 
en  aldrei  gengið  neinum  konungi  til  handa.  Eftir  dauða 
þessa  höfðingja  rís  ófriður  milli  sona  hans,  sem  nefndir 
eru  »Rollo«  (Hrólfr)  og  »Gurim«  (Gormr  =  Goðþormr) 
og  konungsins  í  »Dacia«,  frænda  þeirra,  út  af  því,  að^ 
konungur  viU  reka  úr  landi  mikinn  flokk  ungra  manna^ 
til  að  afla  sér  atvinnu  (»fjár  og  frama«)  i  víkingu^),  en 
þessir  menn  leita  sér  trausts  og  athvarfs  hjá  bræðrunum. 
Veitir  þeim  bræðrum  heldur  betur  í  viðskiftum  við  kon- 
ung,  og  líða  svo  flmm  ár,    að  hann  fær  eigi  unnið  bug  á 


^)  Hér  er  ætt  Rögnvalds  Mærajarls  sett  i  samband  við  ívars-ættina 
i  Dyflinni,  eða  þeím  ættum  ruglað  saman,  enda  hafa  sömu  ættnöfn  geng- 
ið  i  báðum,  og  vér  böfum  sögur  af  þvi,  að  jarl  i  Orkneyjum  (Sigurðr 
ríki)  og  konungssonur  frá  Dyflinni  (Þorsteinn  rauðr)  hafi  gerst  bandamenn 
(Ldn.  II.  15).  Má  og  vel  vera,  að  niðjar  Ivars  hafi  átt  friðland  i  Orkn- 
eyjum  (Krit.  Bidr.  I.  171 — 72),  er  þeir  fóru  landflótta  af  írlandi  eftir' 
aldamótin  900,  enda  sýnist  víst,  að  víkingar  sunnan  um  sæ  (úr  iiðr 
Hrólfs?)  hafi  slegist  í  lið  með  ættmönnum  ívars,  er  þeir  herjuðu  til  Ir- 
lands  914—20  og  unnu  aftur  Dyflinni  og  fleiri  borgir  þar  i  landi  (sbr. 
S.  Bugge  i  N.  hist.  Tidskr.  1901,  20—52). 

^)  Ef  Dúdó  hefir  blandað  saman  „Alani"  og  „Albani",  sem  fyr  var' 
á  minst,  geta  þessi  orð  skilist  um  lönd  1  grend  við  Norðurlönd  og  Skot- 
land,  0 :  Orkneyjar  og  Hjaltland.  Annars  má  skilja  þau  um  lönd  i 
Austurvegi,  þar  sem  Alanar  bjuggu  að  fornu. 

')  Dúdó  heldur,  að  víkingaferðir  frá  Norðurlöndum  hafi  risið  af 
þvi,  að  fólksfjöldinn  hafi  verið  þar  svo  mikill,  að  löndin  hafi  eigí 
getað  fætt  ibúa  sina,  og  hafi  þeir  þvi  neyðst  til  að  reka  unga  menn  úr 
landi  til  að  afla  sér  viðurværis,  en  þessi  skoðun  er  mjög  hæpin  og  vafa- 
söm  (sbr.  G.  Storm:  Krit.  Bidr.  I.  22.-33)  og  fjarri  öUum  likindum,  að- 
konungar  Norðurlanda  hafi  skipað  svona  fyrir  um  vikingaferðirnar,  enda 
getur  sagan  verið  sprottin  af  því,  að  kristna  kynslóðin  í  Norðmandi  hafii 
þurft  að  finna  ránum  og  hernaði  forfeðra  sinna  einhverja  afsökun. 


26  Göngu-Hrólfr. 

þeim,  en  þá  beitir  hauu  brögðum,  og  svikur  þá  i  trygðum, 
og  lýkur  svo,  að  borg  þeirra  (eða  aðal-vígi)^)  er  unnin, 
»Gurim«  fellur,  en  »Rollo«  verður  að  flýja  úr  landi.  Þessi 
»Gurim«  eða  Gormr  er  hinn  eini  af  frændliði  Hrólfs  í 
»Dacia«,  sem  Dúdó  kann  að  nafngreina,  og  er  auðsætt, 
-að  hann  hefir  að  eins  haft  mjög  óljósar  sagnir  af  þeim 
frændum,  en  það  sem  kemur  heim  við  sögu  Göngu-Hrólfs 
■er  þetta,  að  faðir  Hrólfs  gengur  næst  konungi  að  völdum 
og  virðingu  og  eignast  lönd  fyrir  utan  ríkið,  en  sonur 
hans  fellur  í  viðureign  konungs  við  víkinga,  og  Hrólfr 
verður  sjálfur  að  leita  af  landi  burt.  Með  þvi  að  bæði 
Göngu-Hrólfr  sjálfur  og  bróðir  hans  (Einarr)  fara  land- 
flótta  fyrir  sama  konungi,  þá  er  hér  komið  nóg  tilefni  til 
þess,  að  lík  saga  myndaðist  um  upphaf  Hrólfs  og  útför, 
og  sú  er  Dúdó  hefir  skrásett.  Goðþorms-  eða  Gormsnafnið 
^r  til  i  ætt  Rögnvalds  Mærajarls,  en  að  það  hafi  getað 
^eymst  í  Norðmandí  fremur  en  ívars-  eða  Einarsnafnið, 
verður  skiljanlegt  af  því,  að  munnmæli  á  Frakklandi  um 
vikingaherinn  mikla  hafa  gjört  Gorm  (»Guðrum«)  herkon- 
ung,  er  verið  hafði  helzti  höfðingi  hersins  á  Englandi 
fyrir  880,  að  fyrirliða  víkinga  þeirra,  er  sóttu  suður  til 
Flæmingjalands  og  Frakklands  frá  Englandi  undir  merkj- 
um  þeirra  Goðröðar^)  (f  885)  og  Sigfröðar  (f  887),  sem 
filengt  hefir  verið  saman  við  Gorm  og  Hrólf.  Gormr  er 
látinn  falla  fyrir  Frökkum  (í  orustu  árið  881),  þótt  hann 
andaðist  i  raun  réttri  á  Englandi  (árið  890),  og  einn  frakk- 
neskur  rithöfundur  (frá  upphafi  12.  aldar)  kallar  Gorm 
(»Gormont«  eða  *Gurmund«)  frænda  Hrólfs,  og  hefir  nafn 
hans  liklega  vakað  fyrir  heimildarmönnum  Dúdós,  er  þeir 


*)  Viggirtar  borgir  hafa  eigi  verið  til  á  Norðurlöndum  á  9.  öld. 
I>œr  koma  upp  á  Englandi  öndverðlega  á  10.  öld,  og  siðar  á  Saxlandi. 

')  Síðari  tima  munnmæli  kalla  „Guðrum"  stundum  „Gunter"  (Al. 
Bugge  um  „Havelok"  i  AnO.  190S)  og  kemur  það  liklega  af  því,  að 
honum  hafi  verið  slengt  saman  við  Goðröð  (f  885)  eða  „Gandered" 
(Gunnröð  eða  Goðröð)  herkonug,  er  féll  á  Spáni  árið  969,  og  virðist 
jiafa  áður  herjað  á  Frakklandi  (verið  i  vikingaliði,  sem  kom  til  fulltingis 
við  Rikarð  I,  Rúðujarl  um  963). 


Göngu-Hrólfr.  27 

láölluðu  bróður  Hrólfs  »Gurim«,  því  að  réttu  nöfnin  á 
frændum  Hrólfs  hafa  eflaust  veriö  farin  að  fyrnast  með 
frakknesku  kynslóðinni  i  Normandí. 

Samkvæmt  því,  sem  hér  hefir  verið  tekið  fram,  virðist 
hinn  upphaflegi  kjarni  i  sögusögn  Dúdós  um  uppruna  og 
útför  Hrólfs,  forföður  Rúðujarla,  vera  þessi:  Ríkur  höfð- 
ingi  á  Norðurlöndum  hefir  lagt  undir  sig  lönd  þar  i  grend 
(milli  Norðurlanda  og  Skotlands?,  eða  í  Austurvegi?). 
Vikingar  hafa  haft  friðland  i  riki  sona  hans,  en  konungur 
frændi  þeirra  fer  með  her  á  hendur  þeim  og  fellir  annan 
J)eirra,  en  hinn  fer  landflótta.  Drög  til  alls  þessa  má 
finna  i  norrænu  arfsögninni  um  Göngu-Hrólf  og  frændur 
hans^),  og  var  við  að  búast,  að  suðræna  sögusögnin  (i 
Norðmandí)  blandaði  saman  með  tímalengdinni  þeim 
bræðrum  Rögnvaldi  r  i  k  a  og  Sigurði  r  i  k  a,  og  sömuleiðis 
sonum  þeirra:  annarsvegar  Goðþormi,  ívari  og  Hallaði, 
er  duttu  brátt  úr  sögunni  (eins  og  »Gurim«  hjá  Dúdó),  en 
hins  vegar  Hrólfi  og  Einari,  er  fóru  báðir  landflótta  fyrir 
konungi  (eins  og  »RoIIo«  hjá  Dúdó).  Það  virðist  öllu 
sennilegra,  að  saga  Dúdós  um  upphaf  Hrólfs  sé  af  þess- 
ura  rótum  runnin,  heldur  en  að  hún  stafi  eingöngu  frá 
útför  þeirra  Goðröðar  og  Sigfröðar  frá  Danmörku  (svo 
sem  G.  Storm  hefir  haldið  fram),  með  því  að  Dúdó  telur 
Hrólf  eigi  konungsson,  en  þeir  Goðröðr  og  Sigfröðr 
■eru  kallaðir  konungar  í  samtíðarritum,  og  hafa  eflaust 
verið  konungbornir  menn,  en  sjálfsagt  hefir  þó  saga 
þeirra  sem  foringja  vikingahersins  á  undan  Hrólfi  haft 
áhrif  á  sögusögnina  um  hann,  og  blandast  saman  við 
hana,  svo  sem  fyr  var  sagt^),  enda  má  sjá  Ijósan  vott  til 


^)  Fall  ívars  Rögnvaldssonar  ináttí  segja  að  hlytist  af  konungi, 
þótt  hann  félli  fyrir  vikingum  (sbr.  orð  Hrolleifs  i  Vatnsd.  24.  k.:  „Fað- 
ir  minn  féll  i  liði  föður  þíns  ok  Jngimundar,  ok  hefir  þat  af  þér  hlot- 
izt  ok  þinum  mönnum"). 

^)  Þar  sem  sagan  lætur  Hrólf  ganga  að  eiga  Gislu,  dóttur 
Karls  Frakkakonungs,  mun  honum  vera  blandað  saman  við  Goðröð,  er 
gekk  að  eiga  konungsdóttar  með  þvi  nafni  (árið  Sí:'^  eða  883),  því  að 
<jisla  Karlsdóttir  hefir  annaðhvort  verið  ófædd  eða  nýfædd  árið  911,  og 
önnur  Gisla  er  alls  eigi  nefnd  meðal  dætra  Karls  einfalda  í  ættartölu 
Karlunga  frá  miðri  10.  öld.  (Krit.  Bidr.  I.  154). 


28  Göngu-Hrólfr. 

þess  í  riti  Dúdós,  að  arfsögn  Norðraenninga  á  Vallandi 
hefir  á  hans  dögum  verið  búin  að  týna  nöfnum  flestra 
vikingahöfðingja  9.  aldarinnar,  nema  Hásteins^)  og  HrólfSy 
og  eignað  Hásteini  flestar  eða  allar  athafnir  vikinga  á 
Frakklandi  og  Suðurlöndum  yflrleitt  um  850—80,  áður 
en  Hrólfr  kom  til  sögunnar,  en  Hrólfi  alt  hið  minnisstæð- 
asta,  er  vikingaherinn  við  Signu  (Seine-herinn)  vann  eftir 
að  hann  kom  frá  Englandi  árið  879,  þá  er  samtiðarrit 
nefna  Gorm  aðalforingja  hersins  á  Englandi,  en  Goðröð 
og  Sigfröð  fyrir  sunnan  Ermarsund.  Löngu  eftir  daga 
Dúdós  kemur  Gormr  fram  í  frakkneskum  sögusögnum  og 
miðaldakvæðum,  og  er  þá  látinn  herja  til  Frakklands  og 
falia  þar,  gjörður  að  frænda  Hrólfs  og  jafnvel  talinn  sami 
maður  og  Hásteinn,  en  sumstaðar  er  hann  talinn  »Serkja- 
konungur«2)  (eins  og  Guðrúnarkvæðið  þýzka  kallar  Sig- 
fröð  (t  887)  »Mirakonung«). 

Ef  litið  er  stillilega  og  hlutdrægnislaust  á  þrætuna  um  Danir 
það,  hvort  Hrólfr  sá,  er  vann  Norðmandi,  hafi  verið  Norð-  ^'"^" 

samai 

raaður  eða  danskur  raaður,  þá  getur  varla  hjá  því  farið,  að  vestur 
sú  skoðun  verði  þyngri  á  metunum,  að  meira  sé  að  marka  ^ 

fyrirgi 

norrænu  arfsögnma  (sera  keraur  heira  við  sögn  Vilhjálms  ans 
frá  Malmesbury),  heldur  en  hina  suðrænu  sögusögn  Dúdós, 
svo  hæpin  og  blandin  sem  hún  er.  Engum  ætti  að  geta 
dulist,  hve  raiklu  sennilegri  og  eðlilegri  norræna  arfsögnin 
er,  og  að  hún  kann  stórura  mun  glöggari  deili  á  ætterni 
hetju  sinnar  en  hin  suðræna.  Það  er  í  engan  stað  ólík- 
legt,  að  hersveitir  frá  Noregi  hafi  verið  í  víkingahernum 
mikla,  er  sótti  til  Frakklands  undir  lok  9.  aldarinnar. 
Þótt  her  sá,  er  vann  mikinn  hlut  Englands  árin  866—78, 
hafi  mestmegnis  verið  frá  Danmörku,    eins  og   Steenstrup 

^)  Hásteinn  („Hasting")  er  fyrst  nefndur  i  samtiðarritum  árið  866, 
og  hefir  hann  orðið  nafnkunnastur  allra  víkinga  af  Norðurlöndum  á  und- 
an  Hrólfi  í  sögusögn  Frakka.  Dúdó  lætur  hann  fara  herferð  suður  i 
Miðjarðarhaf  um  860,  en  hefir  þar  líklega  eignað  honum  athafnir  ann- 
ara  víkinga.  Enginn  veit  hverrar  þjóðar  hann  hefir  verið,  en  sjUfsagt 
er  hann  allur  annar  maður  en  Hásteinn  Atlason  jarls,  er  land  nam  á 
íslandi. 

*)  Krit.  Bidr.  I.  78-79,  188,  193-6. 


Göngu-Hrólfr.  29 

heíir  haldið  fram,  þá  má  nærri  geta,  að  í  liðið  hafa  ráð- 
ist  ýmsar  hersveitir  annarsstaðar  af  Norðurlöndum,  og 
snemma  á  10.  öld  má  sjá  ýms  óræk  merki 
til  þess,  aö  Danir  og  Noregsmenn  hafa 
barist  undir  sömu  merkjum  fyrir  vestan 
h  a  f ^).  írskar  árbækur,  sem  ritaðar  eru  samtiða  viðburð- 
unum,  en  því  miður  of  stuttorðar  og  sundurlausar,  kalla 
norrænan  herkonung  á  Norðimbralandi  um  920:  »ri  Finn- 
gall  &  Dubhgall«  o:  konung  Norðmanna  og  Dana^) ;  sömu- 
leiðis  hafa  danskir  og  norrænir  víkingar  við  England  (nálægt 
911?)  norrænan  konung  yfir  sér,  og  í  bardögum  vikinga 
frá  Norðimbralandi  við  Englakonung  905  og  911  er  getið 
um  fall  nokkurra  »hölda«,  en  þeirrar  stéttar  er  annars  eigi 
getið  annarsstaðar  en  í  Noregi^).  Síðan  geta  fornenskar 
árbækur  Dana  og  Norðmanna  saman  á  Norðimbralandi*), 
enda  leika  engin  tvimæli  á  þvi,  að  norrænir  herkonungar 
af  ætt  ívars  i  Dyflinni  hafa  öndverðlega  á  10.  öld  lagt 
undir  sig  Norðimbraland,  sem  danskir  konuEgar  höfðu 
ráðið  fyrir  um  síðasta  fjórðung  9.  aldarinnar.  Hvað  er 
þá  á  móti  þvi,  að  norrænn  jarlssonur  hafi  orðið  foringi 
fyrir  víkingahernum  á  Frakklandi,  eftir  að  hinir  dönsku 
herkonungar,  er  verið  höfðu  fyrirliðar  hans  (að  minsta 
kosti  að  nafninu  til,  þvi  að  margir  virðast  hafa  þótst  jafn- 
snjallir)^)  voru  dottnir  úr  sögunni?  Þá  er  víkingar  sátu 
um  París  885 — 86,  virðist    hafa    safnast    þangað    ákaflega 


^)  í  það  eina  skifti,  sem  Dúdó  minnist  sérstaklega  á  ibúa  Noregs 
{i  herför  fyrir  sunnan  sæ  eftir  miðja  10.  öld),  kemur  það  i  Ijós,  að 
„Dacia"  tekur  hjá  honum  yfir  heimkynni  víkinganna  yfirleitt  og  Nor- 
€gsmenn  eru  i  bandalagi  við  Dani  og  Ira  (og  „Alana",  hvort  sem  það 
á  að  tákna  Skota,  eða  þjóð  austur  við  Svartahaf?).  Sbr.  Krit.  Bidr. 
I.  löö.  214. 

2)  Norm.  III.  19.,  sbr.  Norm.  III.  C-4,  n.  6  („ri  Dubhgall  &  Finn- 
gall"). 

")  Sbr.  Norm.  I.  62,  282,  III.  91. 

*)  Krit.  Bidr.  I.  19.,  Norm.  III.  90-91. 

^)  Sbr.  Norm.  I.  308  og  II.  218.  Þá  er  vikingar  settust  um  Paris 
(885)  er  Sigfröðr  talinn  „foringi  félaga  sinna,  þótt  hann  væri  að  eins 
konungur  að  nafni"  („solo  rex  verbo  sociis  tamen  imperitabat"). 


30  Gönga-Hrólfr. 

mikið  skipalið  úr  ýmsura  áttura,  og  um  þær  mundir  ganga 
fáar  eða  engar  sögur  af  ættraönnura  ívars  í  Dyflinni,  en 
eftir  að  lið  þetta  livarf  frá  París  og  tvístraðist,  geta  írsk- 
ar  árbækur  um  komu  ívarssona  raeð  afarmiklu  skipaliðí 
til  Dyflinnar  (árið  888)^).  Það  eru  þvi  nokkur  likindi  til 
þess,  að  þeir  hafi  um  stund  slegist  i  lið  með  vikingum 
þeim,  er  um  París  sátu,  og  styrkist  það  af  því,  að  við  um- 
sátrið  er  getið  konungs  nokkurs,  sem  »Sinric«  er  nefndur, 
og  ætlaði  sér  að  fara  herskildi  um  alt  Frakkland  að  upp- 
sprettura  Signu^).  Nafnið  virðist  vera  aflagað  úr  »Sigtrygg»3), 
en  það  nafn  var  einraitt  ættgengt  með  ívars-niðjum,  og 
kalla  sum  rit  bróður  ívars  því  nafni*).  En  hafi  Norðmenn 
frá  írlandi  og  Suðureyjum  slegist  í  lið  með  víkingum  við^ 
Signu  um  885,  var  við  að  búast,  að  þeir  gjörðu  það  eigi 
siður  ura  890 — 900,  er  vikingaherinn  fór  herskildi  um 
England  (892 — 96)  rétt  áður  en  hafin  var  sú  herferð  til 
Frakklands  (896—97),  er  lauk  með  því,  að  herinn  tók  sér 
þar  bólfestu.  Eins  og  öll  Kkindi  lúta  að  því,  að  talsverð- 
ur  hluti  hers  þess,  er  Alfráður  riki  Englakonungur  (871 — 
901)  hafði  barist  við  og  sæzt  síðan  við  og  fengið  bústaci 
á  Austur-öngli,  hafi  eigi  viljað  setjast  um  kyrt  raeð  Gormi 
(Goðþorrai)  konungi  sinum,  heldur  sótt  suður  til  meginlands^) 
undir  merkjura  þeirra  Goðröðar  og  Sigfröðar,  svo  sera  fyr 
var  á  minst,  eins  horfir  sú  ætlan  beint  við,  að  margir  liðs- 
manna  þeirra,  er  fylgt  höfðu  Hrólfi,  þá  er  hann  herjaði 
við  Signu  og  tók  Rúðuborg  í  upphafi  10.  aldar,  hafi  eigi 
sezt  að  i  Normandi,  heldur  leitað  sér  annara  forlaga,  og 
ráðist  þá  i  för  raeð  ættmönnura  ívars,  er  þeir  sóttu  til 
Irlands  og  Norðirabralands  og  eignuðust  þar  riki  á  öðrum 
áratug  10.  aldar.  Þetta  styðst  við  enskar  og  írskar  frá- 
sagnir  ura  vikinga  sunnan  um  sæ,  er  herjuðu  til  Bretlands- 


1)  Norm.  II.  142. 
«)  Norm.  11.  229. 

»)  Sbr.  „Segerich"    Ad.  Br.  I.^  54  =  Sigtryggr  (f  943).    „Sirichius"- 
i  latnesku  riti  =  Sigtryggr  faðir  Ólafs  kvárans.  (Norm.   III.  64.  n.  5). 
^)  Ann.Inisf.,  Giraldus  Cambrensis,  sjá  Norm.  II.  146. 
')  Krit.  Bidr.  I.  72.,  79.,  sbr.  149.  bls. 


Göngu-Hrólfr.  31 

eyja^),  og  styrkist  líka  af  því,  er  »Hist.  Norw.«  segir  um 
Göngu-Hrólf  og  ætt  Rögnvalds  (rika),  sem  virðist  hafa 
runnið  i  munnmælum  saraan  við  ívars-ættina.  Rit  þetta 
er  hvergi  nærri  laust  við  villur  og  missagnir,  fremur  en 
bók  Dúdós,  en  á  lika  sammerkt  við  hana  i  því,  að  saga 
Hrólfs  er  þar  sprottin  af  fornum  arfsögnura,  þar  sem 
»mörgu  verðr  saman  blandat,  er  þat  ok  eigi  ólíklegt,  þar 
er  menn  hafa  sögusögn  eina  til«2).  Svo  sem  »Hist.  Norw.« 
lætur  þá,  er  unnu  Norðimbraland  og  Dyfiinni  og  fieiri  staði 
á  írlandi,  vera  frændur  Hrólfs,  er  vann  Rúðuborg  i  Norð- 
mandi,  svo  setur  Dúdó  Hrólf  í  vináttusamband  við  Aðal- 
stein  Englakonung,  sem  styrkir  hann  með  liðsafla,  og  er 
þar  liklega  átt  við  Gorm  herkonung,  sem  fekk  Aðalsteins- 
nafn  í  skirninni,  með  þvi  að  margir  liðsmenn  Gorms 
munu  hafa  ráðist  i  her  þann,  er  löngu  siðar  vann  Norð- 
mandi  (og  þeir  Goðröðr  og  Sigfröðr  voru  fyrst  fyrir,  en 
Hrólfr  síðast),  en  annars  virðist  Dúdó  hafa  blandað  þess- 
um  »Aðalsteim«  saman  við  Aðalstein  sigursæla  (f  940). 

En  þótt  ekkert  sýnist  geta  veiið  því  til  fyrirstööu,  að   Nafa- 
norræna  arfsögnin  um  Hrólf  Rögnvaldsson  sé  rétt  i  aðal-   ^*!^,, 

o  o  „gongu-" 

atriðunum,  þá  er  þó  eitt  atvik  nokkuð  athugavert,  er    til  fiuttup 
Hrólfs  kemur,  og  það  er  nafn  aukinn    »göngu  «,    sem    við^jjy^™ 
hann  er  tengdur.     Það  getur  varla  verið    rétt   skýring   á  annars? 
þessura  nafnauka,  að  hann  stafi    frá    þvi,   að    Hrólfr   hafi 
verið  svo  raikiU  vexti,  að  enginn  hestur  hafi  getað  borið 
hann,  og  hafi  hann  því  orðið  að  ganga  hvert  er  hann  fór. 
Shkt  er  ólíklegt,  og  getur  tæplega  verið  sagt  í  garani  til 
að  taka  frara,  að  hann   hafi    verið    óvenjulega   stór    (eins 
og  Storra  ætlar).     Hefði  Hrólfr   verið    ra  i  k  1  u    stærri    en 


^)  Sbr.  Norm.  III.  35—36  (um  Sigtrygg,  sonarson  ívars,  konung 
danskra  og  norrænna  víkinga  við  England  um  911),  57—58, 
Krit.  Bidr.  I.  137,  N.  hist.  Tidskr.  1901:  20—52.  bls.  Vilhjálmr  frá 
Malmesbury  telur  Sigtrygg  konung  á  Norðimbralandi  (f  926—7)  frænda 
Gorms  („Gurmunds")  (Norm.  III.  64.  n.  4.)  eins  og  frakkneskir  sagna- 
menn  telja  Gorm  frænda  Hrólfs,  og  bendir  hvorttveggja  til  sambands 
vikinganna  á  Englandi,  Frakklandi  og  írlandi,  sem  voru  tregir  til  kyr- 
setu  og  friðsamlegra  starfa,  en  hurfu  jafnan  frá  einu  landi  til  annars. 

2)  Fms.  V.  241—2. 


52  Gönga-Hrólfr. 

-aðrir  menn,  mætti  það  furða  heita,  svo  sem  Steenstrup 
tekur  fram,  að  svo  minnilegt  atriði  hefði  alveg  gleymst  i 
iirfsögninni  i  Norðmandi.  Hugsa  mætti,  að  nafn-aukinn 
stafaði  af  öðrum  atvikum,  svo  sem  af  því,  að  Hrólfr  hefði 
verið  frábær  göngugarpur  eða  skíðamaður,i  q^  verið  fyr- 
ir  þá  sök  jafnað  við  einhvern  af  goðunura^  (sbr.  »Rígr 
Ætigandi«  i  Rígsþulu  og  Ullr^,  sem  talinn  er  (Gylf.  31): 
»skíðfærr  svá,  at  engi  má  við  hann  keppast«).  Þessi  til- 
gáta  styrkist  af  því,  að  fieiri  en  einn  fornmaður  virðist 
hafa  verið  kallaður  »Göngu-Hrólfr«,  með  því  að  sumar 
sögur  geta  Göngu  Hrólfs  Öxna-Þórissonar,*  og  nafnið  (G-Hr.) 
heíir  líka  komist  inn  i  æíintýri  og  fornaldarsögur,  svo 
sem  Göngu-Hrólfskvæðið  færeyska  og  Göngu-Hrólfssöguna 
íslenzku,  sem  ætla  má  að  stafi  frá  goðsögum  eða  goðhetju- 
sögum,^  eins  og  Hrómundar  saga   Greipssonar.      Sú   saga 


*)  Það  var  jafnan  talin  góð  iþrótt  i  Noregi  að  ganga  á  skiðum, 
•sbr.  „skriða  kann  ek  á  skiðum"  i  iþróttavisu  Rögnvalds  jarls  kala. 
(Sumir  eigna  Haraldi  harðráða  sömu  ummæli). 

*)  Sbr,  „auðigr  sem  Njörðr'-  Vatnsd.  47.  k. 

^)  Ullr  virðist  eiga  að  tákna  ágætan,  veglegan,  frægan  kappa  (sbr. 
got.  Vulthus),  og  likrar  merkingar  er  Hrólfs-nafnið  (Hróð-úlfr  o:  úlfur- 
inn  frægi,  eða  Hróð-álfr  o:  álfurinn  frægi).  [Sbr.  „OUerus"  Sax.  líl.  og 
„Rollerus"  Sax.  V.  =  „Rolf"  SRD.  I.  153]. 

*)  Það  getur  varla  verið  sprottió  af  tómri  vangá  eða  misskilningi, 
er  Laxd.  nefnir  Göngu-Hrólf  Öxna-Þórisson,  því  að  hann  er  lika  nefnd- 
ur  í  upphafi  Þorsteins  sögu  hvita,  en  talinn  þar  meðal  langfeðga  Þor- 
^teins,  sem  kemur  hvorki  heim  við  tímann  né  föðurætt  Þorsteins  i  Ldn, 
.(IV.  1),  og  verður  það  þvi  að  liggja  miUi  hluta,  hvort  sá  Göngu-Hrólfr 
hafi  nokkurn  tima  til  verið  eða  eigi,  enda  er  ætt  Öxna-Þóris  ýmsum 
vafa  bundin,  og  óvist,  hvenær  bann  hefir  verið  uppi  i  raun  réttri,  Hins 
vegar  má  vel  vera,  að  tveir  eða  fleiri  samnefndir  menn  hafi  fengið  sama 
nafn-auka,  svo  sem  dæmi  eru  til  um  Blund-Ketil  Geirsson  og  Blund- 
Ketil  Örnólfsson. 

^)  Það  kemur  annars  ekki  þessu  máli  við,  af  hvaða  rökum  saga 
„Gröngu-Hrólfs"  Sturlaugssonar  (i  Fas.)  er  runnin,  en  nöfn  Hrólfs 
nefju  og  Rögnvalds  (elzta  sonar  Sturlangs)  og  svikarans  i  sögunni 
(V  i  1  h  j  á  1  m  s)  minna  ásamt  fleiru  á  sögu  Hrólfs  Rögnvaldssonar,  sem 
„Hist.  Norw,"  mishermir  að  hafi  verið  sviksamlega  drepinn  á  Hollandi  af 
stjúpsyni  sinum  og  stafar  sú  missögn  líklega  af  hausavixlum  (á  hinum  vegna 
.og  vegandanum,  sbr.  „Vig  Gríms  á  Kálfskinni   eða    Þorvalds    i    Haga", 


Göngu.Hrólfr.  83 

tekur  nafn  af  forföður  hinna  fyrstu  landnámsmanna :  Ing- 
ólfs  og  Hjörleifs,  en  hljóðar  um  goðsagna-viðburði,  skylda 
sögunum  i  Eddukvæðunum  (æfintýri  Helga  Haddingjaskata 
og  Káru  og  leifar  af  sögu  Baldrs  og  Haðar).  En  þótt 
goðsögur  kunni  að  hafa  fest  sig  við  GönguHrólfsnafnið 
eða  þvi  nafni  verið  blandað  saman  við  nafn  einhvers  af 
sonum  Öxna-Þóris  (Göngu-Hrólfr  settur  i  stað  Úlfs  eða 
Rauðúlfsi?),  þá  getur  það  ekki  hnekt  því,  að  Rögnvaldr 
Mærajarl  hafi  átt  son,  Hrólf  að  nafni,  og  hafi  sá  Hrólfr 
herjað  vestur  um  haf  og  orðið  að  lokum  foringi  víkinga- 
hersins  mikla  á  Norður-Frakklandi,  og  skiftir  það  litlu, 
hvort  hann  hefir  verið  kallaður  »Göngu-Hrólfr«  meðan 
hann  lifði,  eða  eigi  fyr  en  hann  var  orðinn  sagnahetja  með- 
al  landa  sinna. 

Niðurstaða  rannsókna  þessara  verður  þá  sú,  að  frár^*^ 
fiögn  Dúdós  um  upphaf  og  útför  Hrólfs  verði  alls  eigi  tal- 
in  skilrik  né  ábyggileg,  hvort  sem  það  er  mest  að  kenna 
fiögusögninni  i  Norðmandí,  sem  Dúdó  hafði  fyrir  sér,  eða 
■engu  siður  fáfræði  hans  og  misskilningi,  og  óheppilegri 
meðferð  hans  á  efninu,  enda  er  það  vist,  að  helztu  sagn- 
ritarar  Norðmenninga  (Vilhjálmur  frá  Jumiéges  og  Orde- 
rieus  Vitalis)  hafa  ekki  lagt  trúnað  á  allar  sagnir  hans. 
i>að  eru  því  engin  gild  rök  til  að  rengja  frásögn  Snorra 
Sturlusonar  um  ætterni  og  athafnir  Hrólfs  Rögnvaldsson- 
ar,  enda  renna  ýmsar  stoðir  undir  hana,  en    saga    Dúdós 


Tim.  Bmf.  ITI.  100—112),  þvi  að  Vilhjálmur  Rúðujarl  Hrólfsson  var 
fiviksamlega  drepinn  (árið  942)  af  Arnúlfi  greifa  á  Flæmingjalandi  (sbr. 
líorm.  I.  135,  n.  4.).  Annars  er  það  einmælt,  að  Hrólfr  Rúðujarl  yrði 
fióttdauður  (um  930),  og  stjúpsonar  lians  er  hvergi  getið  annarsstaðar. 
Búdó  segir,  að  Hrólfr  hafi  tekið  til  sin  dóttur  greifa  nokkurs  i  Bayeux 
<er  fallið  hafi  fyrir  honum),  og  átt  við  henni  Vilhjálm  (og  eina  dóttur, 
■er  giftist  á  Frakklandi).  Hins  vegar  má  ráða  það  af  eftirmælum  eftir 
Vilhjálm,  að  hann  hafi  verið  fæddur  fyrir  handan  sæ  (o:  innan  Bret- 
landseyja).  „Hist.  Norw."  lætur  Hrólf  fella  greifa  i  Rúðuborg  og  ganga 
að  eiga  ekkju  hans,  en  son  hennar  hefna  föður  sins,  og  kemur  þar  enn 
fram,  að  „i  fornum  sögum  verðr  mörgu  saman  blandat". 

^)  „Margir  Úlfar  hafa  verið  i  þessari  ætt",  segir  Guðbr.  Vigfússon 
(Safn.  I.  264). 

3 


a4  Göngu-Hrólfr. 

er  ein  síds  liðs,  og  ónýt  stoð  þeirri  ætlan,  að  Hrólfr  hafí 
verið  frá  Danmörku,  svo  að  norræna  arfsögnin  um  Hrólf 
þann,  er  vann  Norðmandi,  hlýtur  að  standa  óhrakin. 

Þá  er  grein  þessi  var  rituð  (í  júnim.  þ.  á.)  var  eg  eigí 
búinn  að  sjá  ritgjörðir  um  sama  efni  i  Hist.  Tidskrift  V. 
R.  I.  160—247  eftir  þá  A.  Bugge  og  E.  Hertzberg,  sem 
eru  mér  samdóma  um  flest,  er  til  Hrólfs  Rúðujarls  kem- 
ur,  en  leiða  fleiri  rök  að  því,  að  Norðmenn  hafi  bygt 
Norðmandí  ásarnt  D  ö  n  u  m,  og  taka  ennfrem.ur  báðir 
fram  ummæli  þau,  er  Vilhjálmi  bastarði  eru  eignuð 
í  lögum  Játvarðs  hins  góða  (»Leges  boni  regis  Eduardi 
Confessoris«  frá  fyrra  hluta  12.  aldar),  því  til  sönnunar, 
að  ættfaðir  hans  hafi  verið  frá  Noregi.  Hafði  eg  minst 
á  ummæli  þessi  i  Tíra.  Bmf.  XI.  4.  bls.  nm.,  en  eigi  getað 
tilgreint  heimildina  nákvæmlega,  og  slept  þeim  þvi  í  þess- 
ari  grein  minni. 

I  ágústm.  1911. 


Steinbíturinn. 

Smásaga  eftir  Jón  Trausta. 


Maður  er  nefndur  Páll  steinbítur.  Þér  hafið  liklega 
ekki  heyrt  hans  getið,  kæri  lesari,  —  eða  hvað? 

Eg  veit  ekki  hvort  hann  heflr  verið  kunnur  fyrir 
utan  Grundarf  jörð,  þar  sem  hann  átti  heima.  En  þar  var 
hann  kunnur  —  og  mest  að  illu. 

Hvers  vegna  menn  kölluðu  hann  steinbit,  það  er  mér 
leyndardómur  enn  i  dag.  Ef  til  vill  hefir  það  verið  af  þvi, 
að  það  var  einhver  steinbitskendur  svipur  á  hökunni  og 
niðurandlitinu,  eitthvað  sem  minti  á  samanbitnar  vígtennur. 

Auðvitað  varð  hann  alt  af  vondur,  þegar  hann  var 
kallaður  steinbitur  svo  að  hann  heyrði.  Hann  var  nú  kall- 
aður  það  samt,  og  þeir,  sem  gerðu  það,  sögðu,  að  hann 
væri  þá  vondur  hvort  sem  væri.  FuUorðnir  menn  köU- 
uðu  hann  það  ekki,  nema  þeir  væru  við  þvi  búnir  að 
mæta  honum.  Strákarnir  hrópuðu  það  til  hans,  þegar 
þeir  voru  nógu  langt  frá  honum,  svo  að  hann  næði  ekki 
til  þeirra. 

En  einmitt  af  þvi  að  honum  var  stríð  i  þvi,  var  hann 
kallaður  það  þvi  oftar. 

Annars  get  eg  ekki  verið  að  klipa  utan  af  þeim 
vitnisburði,  sem  algengastur  var  um  Pál  gamla,  að  hann 
væri  mesti  fantur,  mesti  mannhundur  i  öllum  greinum  og 
niðingur  bæði  við  menn  og  skepnur.  Þannig  hafði  hann 
verið  alla  æfi  sina  og  var  nú  orðinn  gamall  og  geðvond- 
ur  ofan  á  alt  annað. 

í  þokkabót  var  hann  ófríður  —  allur  beinastór  og 
luralegur,  höfuðstór  og  harðneskjulegur  á  svipinn.    Og  þó 


86  Steinbiturinn 

stundum  einhver  smjaðurkend  væmni  i  svip  hans  og  fasi, 
sem  fór  iUa  i  sambúð  við  steinbitshörkuna  og  geðvonskuna. 

Þó  var  eg  alt  af  hálft  i  hvoru  viss  um  það,  að  Páll 
gamli  væri  ekki  fult  eins  vondur,  eins  og  hann  væri 
sagður,  og  það  áður  en  eg  kyntist  honum  nánar.  Eg  var 
hræddur  við  hann.  Að  visu  hafði  eg  ekkert  ilt  til  hans 
að  segja;  enda  hafði  eg  aldrei  strítt  honum  eða  kallað 
hann  steinbit.  Eg  þorði  það  ekki.  En  mér  fanst  hálfvegis 
von,  að  hann  væri  vondur,  fyrst  allir  voru  vondir  við 
hann. 

En  fjáraflamaður  var  hann.  Duglegur  eins  og  sjálfur 
skoUinn,  ófyrirleitinn  og  illvígur  í  viðskiftum  og  sveifst 
einskis  í  sjósókninni.    Enda  var  hann  vel  efnaður  maður. 

Hann  bjó  einn  og  vann  einn  að  jafnaði,  nema  þegar 
hann  tók  sér  háseta  yflr  sumarið,  og  stundum  léttidreng 
fram  eftir  vetrinum.  Húsið  hans  stóð  við  bótina  fyrir 
utan  Stafnes.  í  öðrum  enda  þess  niðri  var  bæli  hans  af- 
þiljað  og  ekki  sem  þrifalegast.  Alt  annað  rúm  niðri  var 
ætlað  salti  og  saltfiski.  Kerlingar-skrifli,  sem  hann  hafði 
fyrir  ráðskonu,  svaf  uppi  á  lofti  —  innan  um  kippur  af 
veiðarfærum  og  alls  konar  útgerðardóti. 

Þetta  var  heimilið.  Þannig  hafði  það  verið  alla  þá 
tið,  sem  eg  mundi  eftir. 


Páll  steinbitur  var  einu  sinni  húsbóndi  minn. 

Eg  var  engin  afburða-hetja  i  þá  daga,  15  ára  vesa- 
lingur,  kraftalitiU  og  lingerður. 

Foreldrar  minir  höfðu  lánað  karlinum  mig  til  þess 
að  stunda  með  honum  lóðfiski  i  firðinum  um  haustið  og 
fram  eftir  vetrinum.  Um  hvaða  kaup  var  samið  fyrir 
mig,  veit  eg  ekki.  Það  fór  á  milli  föður  mins  og  Páls 
gamla.    Mér  kom  það  ekkert  við. 

Drengir  á  minu  reki,  sem  verið  höfðu  hjá  Páli,  létu 
þannig  af  vistinni,  að  engan  fýsti  þangað.  Eg  fór  þangað 
há-grátandi,  en  mátti  til.  Og  fyrstu  nóttina,  sem  eg  svaf 
inni   hjá   honum,  var  mér  svipað  innanbrjósts  eins  og  eg 


Stríubitarinn.  37 

imynda  mér  að  æfintýrahetjunum  hafi  verið,  þegar  þeir 
leituðu  gistinga  i  skálum  risanna.  Mér  fanst  eins  og  Páll 
gefa  það  i  skyn  með  þögninni  og  augnaráðinu:  Hafðu 
hægt  um  þig  í  nótt^  drengur  minn,  þvi  að  eg  er  svefn- 
styggur.     En  á  morgun  verðurðu  steiktur  á  teini. 

Þó  var  Páll  aldiei  vondur  við  mig,    á  meðan  eg  var 
hjá  honum,  —  nema  einu  sinni. 


Fjörðurinn  blind-fyltist  af  ýsu  snemma  i  nóvember- 
mánuði. 

Það  brást  nærri  þvi  aldrei,  að  ýsuhlaup  kæmi  i  fjörð- 
inn  einhvern  tíma  um  það  leyti.  Og  þá  var  reynt  að  láta 
hendur  standa  fram  úr  ermum  til  að  ná  ýsunni  á  land. 

Þá  voru  allir  hættir  að  róa  út  úr  firðinum.  Góðu 
veiðarfærin,  sem  komið  hafði  verið  upp  um  sumarið,  og 
enn  voru  nýtileg  á  djúpsævi,  voru  hengd  upp  til  geymslu 
til  næsta  árs.  Slitnar  og  lélegar  lóðir  með  kol-ryðguðum 
önglum  voru  hnýttar  saman  i  langar  trossur,  svo  að  1000 
til  1200  önglar  voru  i  lengjunni.  Þetta  var  beitt  með 
öllu,  sem  til  náðist,  og  lagt  í  fjörðinn  undir  nóttina. 

Nærri  má  geta,  hvort  ekki  var  þröng  i  firðinum, 
þegar  20 — 30  útgerðarmenn  lögðu  þessar  feikna-löngu 
lóðir  allar  á  sama  svæðinu.  Hjá  þvi  varð  varla  kXDmist, 
að  eitthvað  flæktist  saman. 

Og  það  var  sagt  um  Pál  steinbít,  að  hann  sæi  ekki 
mikið  eftir  því,  þó  að  lóðin  hans  flæktist  saman  við  lóðir 
annara.  Það  var  meira  að  segja  almælt,  að  hann  legði 
á  ská  yfir  lóðir  nágranna  sinna  eða  þræddi  með  þeim, 
til  þess  að  lóðirnar  s  k  y  1  d  u  flækjast  saman. 

Þegar  svo  bar  undir,  var  um  að  gera,  að  vera  á 
u  n  d  a  n  hinum  til  að  vitja  um  lóðina.  Það  brást  aldrei 
að  Páll  gerði. 

Og  þegar  hann  dró  upp  lóðir  nágrannanna,  ásamt 
sinni,  og  alt  var  flækt  saman  í  bendu,  þá  var  svo  sem 
ekki  verið  að  spyrja  að  þvi,  á  hverri  lóðinni  fiskurinn 
var.     Páll  hirti  það  sem  hann  náði  til. 


f&  Steinbitnrinn. 

Ef  lóðirnar  voru  iUa  flæktar  saman,  skar  hann  alla 
flækjuna  úr  nágranna-lóðinni  og  dró  hana  inn  i  sinn  bát, 
ásamt  aflanum,  en  slepti  svo  endunum  út  i  sjóinn.  Það 
kom  fyrir,  að  þeir,  sem  lóðir  áttu  nálægt  honum,  drógu 
upp  báða  stjórana  og  dálitla  lóðarbúta  við  hvorn  þeirra, 
en  alla  miðlóðina  vantaði  —  og  allan  aflann. 

Heima  greiddi  Páll  úr  flækjunni  i  næði,  og  bætti  svo 
lóðarspottanum,  sem  hann  hafði  náð  frá  náunganum,  inn 
1  s  i  n  a  lóð.  Það  gat  komið  uggi  á  þann  spottann  eins 
og  hina! 

Og  aflalaus  kom  Páll  aldrei  að  landi  —  nema  einu  sinni. 


Aldrei  gleymi  eg  þeim,  þessum  yndislegu,  kyrru 
tunglskinsnóttum,  með  hægu  frosti,  þegar  verið  var  að 
fiska  ýsuna  i  firðinum. 

Fjörðurinn  var  alveg  spegil-sléttur,  hvergi  bára,  hvergi 
:SVO  mikið  sem  gári  á  sjónum.  Það  var  erfitt  að  sjá  tak- 
mörk  lands  og  sjávar,  því  að  alt  rann  saman  i  fljótandi 
speglunum  og  endurspeglunum. 

FjöUin  voru  al-hvít,  með  dökkum  rákum  fyrir  hamra- 
beltunum  og  helbláum  giljaskuggum.  Þau  slógu  hvitu 
tunglskininu  ofan  á  fjörðinn,  og  fjörðurlnn  kastaði  þvi  til 
baka  •  á  þau  sjálf.  Hæst  uppi  runnu  þau  saman  við  hvít 
flkýin,  svo  að  varla  sást  skil  á.  Yfir  öllu  svam  hin  há- 
heimspekilega  ásýnd  tunglsins  i  stjörnutindrandi  himiu- 
blámanum. 

Og  líta  þá  út  fyrir  borðstokkinn  á  meðan  verið  var 
að  draga  upp  lóðina!  —  Svo  langt  sem  augað  eygði  niður 
i  flöskugrænt  djúpið  glytti  í  silfur-blikandi  ýsur.  Þær 
syntu  rólegar  i  kringum  lóðarstrenginn,  svo  langt  frá 
honum,  sem  öngultaumurinn  náði.  Það  var  eins  og  stöng- 
ull  af  imdarlegum  sægróðri,  með  hvítum  blöðum,  sem 
blöktu  til  í  straumnum,  teygði  sig  frá  botninum  upp  að  bátn- 
um.  Efsta  ýsan  var  við  borðstokklnn.  Hreistrið  á  henni 
flkein  og  tindraði  í  tunglsljósinu.  Þaðan  var  röðin  niður 
á   við,    10—^0   sveimandi,    hvitir   skildir  í  sjónum,  alt  af 


Steinbíturinn.  39 

daufari  og  bláhvitari,  eftir  þvi  sem  neðar  dró  í  djúpið, 
þar  til  alt  rann  saman  1  blágrænum  sorta  niður  við  botn- 
inn.  Hver  ýsan  eftir  aðra  hlunkaðist  blýþung  inn  i  bát- 
inn.  Þar  lá  hún  stein-þegjandi  og  hreyfingarlaus,  reyndi 
ekki  einu  sinni  að  sprikla  með  sporðinum.  Rann  að  eins 
yfir  sleipa  skrokkana  á  systrum  sinum,  sem  fyrir  voru, 
þangað  sem  vel  fór  um  hana.  Þar  lá  hún  rótlaus  og 
varð  vel  við  dauða  sinum. 

Hver  ýsan  rak  aðra  inn  i  bátinn,  hver  hlunkurinn 
annan,  svo  þungur  og  stór,  að  báturinn  skalf  við.  En 
alt  af  var  nóg  utanborðs. 

Ef  til  vill  þurfti  i  land  frá  hálf-dreginni  lóðinni  til 
að  afferma. 


Þetta  »einu  sinni«  kom  fyrir,  þegar  Jónas  í  Nausta- 
vík  komst  á  fætur  á  undan  Páli. 

Jónas  í  Naustavik  var  argasti  óvinur  hans.  Hann 
var  aflamaður  á  við  hann  og  jafnvel  meiri,  og  það  var 
hann,  sem  oftast  erti  Pál  með  steinbits-nafninu. 

Við  sáum  til  Jónasar  kvöldið  áður.  Hann  lagði  lóð- 
ina  sina  fáeina  faðma  frá  okkar  lóð,  of urlitið  utar  i  firðinum. 

Hitt  vissi  eg  ekki  fyr  en  löngu,  löngu  seinna,  að 
Jónas  hafði  skotið  hnísu  fyrir  fám  dögum  og  beitti  alla 
lóðina  sina  með  úldnum  hnísugörnum.  Það  er  tálbeita 
fyrir  ýsuna.  Þegar  sú  beita  er  i  sjónum,  litur  hún  ekki 
við  öðru. 

Það  var  skiljanlegt,  að  Jónas  vildi  ná  i  lóðina  sína 
á  undan  Páli  að  þessu  sinni.  Enda  var  hann  kominn 
fram  á  fjörð  áður  en  við  komum  á  fætur  —  klukkan  3 
um  nóttina. 

Eg  gleymi  ekki  steinbíts-svipnum  á  Páli  þegar  hann 
sá  það.    Við  vorum  ekki  lengi  úr  landi  út  að  duflinu  okkar. 

Jónas  dró  lóð  sína  örskamt  frá  okkur.  Tveir  drengir 
A  aldur  við  mig  voru  á  bát  með  honum  og  andæfðu.  Það 
var  ýsa  á  hverjum  öngli  hjá  honum. 

En  þegar  Páll  var  búinn  að  draga  upp  stjórann,  brá 
Ævo    kynlega    við,    að  ekki  sást  ein  einasta  ýsa  á  lóðinni 


40  Steinbiturinn. 

svo  langt  niður  í  sjóinn,  sem  augað  eygði.  Beitan  var 
sama  sem  ósnert. 

Páll  lét  fallast  niður  1  skutinn  sem  snöggvast  og  and- 
varpaði  þunglega.  Svo  leit  hann  yfir  til  Jónasar  og  sá 
hann  gogga  hverja  ýsuna  við  borðstokkinn  eftir  aðra^ 
slita  hana  af  önglinum  og  fleygja  henni  inn  i  bátinn. 

»Róðu,  róðu!«  kallaði  hann  til  mín  og  röddin  skalf 
af  gremju.  Jafnframt  tók  hann  að  draga  »dauða«  lóðina 
inn  i  bátinn. 

Eg  engdist  saman  af  ótta.  Eg  sá  hvað  Páli  hugsaði. 
Hann  hélt,  að  Jónas  drægi  hans  lóð  upp  jafnframt  sinni, 
sliti  af  henni  aflann  og  slepti  henni  siðan.  Það  hafði 
hann  oft  gert  sjálfur,  svo  að  hann  vissi  hvað  það  var. 
Nú  vildi  hann  ná  Jónasi  og  sjá,  hvort  svo  væri. 

Hefði  þetta  verið  eins  og  karlinn  hélt,  þá  hefði  orðið 
blóðug  sjó-orusta  þarna*  á  miðjum  firðinum.  Páll  var  1 
þvi  skapi. 

»Róðu,  róðu,  —  helvítið  þitt!«  sagði  hann  við  mig 
aftur  og  ekki  mjúklega. 

Eg  stakk  bátnum  áfram  af  öllum  kröftum.  Árarnar 
voru  mér  of  þungar  og  hendurnar  á  mér  voru  loppnar 
af  kulda  utan  um  árahlummana.  Það  var  ekki  mikið  lið- 
i  mér;  það  skal  eg  játa.     En  eg  gat  ekki  meira. 

Páll  hálf-dró  bátinn  áfram  á  lóðarstrengnum,  innbyrti 
fáeinar  kindur,  sem  upp  komu,  en  hafði  ekki  augun  af 
Jónasi  og  aflanum  hjá  honum. 

»Steinbitur,  steinbítur!«  hvein  i  strákunum  yfir  i  bát 
Jónasar.     Páll  lézt  ekki  heyra  það. 

»Róðu,  andskotans  ormurinn,  eða  eg  slæ  þig  fyrir 
borð!«  hálföskraði  hann  fram  á  þóftuna  til  raín.  »Alt  af 
©rtu  si-sofandi!  —  Róðu,  segi  eg!« 

Það  smá  dró  saman  með  okkur  Jónasi.  Jónas  dró  að 
visu  lóðina  eins  ört,  en  tafðist  við  að  innbyrða  ýsurnar. 

Eg  hamaðist  á  árunum  af  ölium  raætti,  en  var  að 
tapa  kröftunum  af  þreytu. 

»Eg  skal  vekja  þig,  bölvað  kvikindið  þitt!«  sagði 
Páil  og  beit  á  jaxlinn  af  ilsku.     í  sömu  svipan  tók  hann 


Steinbiturinn.  41 

sjóvetlinginn   sinn,    dýfði  honum  ofan  i  sjóinn  og  slengdi 
honum  af  afli  beint  framan  i  mig. 

Húfan  fauk  af  mér  við  höggið  og  iskaldur  sjórinn 
streymdi  ofan  með  berum  hálsinum  á  mér,  undir  fötunum, 
Eg  fór  að  gráta,  en  slepti  þó  ekki  árunum,  heldur  reyndi 
að  þurka  framan  úr  mér  sjóinn  og  tárin  á  erminni  minni. 
Eg  grét  af  gremju  yfir  jafn-hrópandi  ranglæti,  og  mér 
var  sýnt.  Það  vissi  guð,  að  eg  gerði  það  sem  eg  gat,  þó 
að  það  hrykki  ekki  til.  Og  eg  bað  þess  i  huganum,  að 
hann  fengi  að  sjá  þetta  sjálfur. 

Rétt  á  eftir  hægði  Páll  á  sér.  Hann  var  þá  kominn 
svo  nálægt  bát  Jónasar,  að  hann  hlaut  að  sjá  það,  að 
Jónas  dró  ekki  hans  lóð.     Enda  var  það  ólikt  Jónasi. 

í  sömu  svipan  kom  s  t  e  i  n  b  i  t  u  r^)  upp  á  lóðinni 
hjá  Páli. 

Það  var  ofurlitið  yrðlings-grey,  ekki  nema  svo  sem 
12 — 18  þumlungar  með  hausi  og  sporði,  en  hann  var 
sprækur  og  vel  lifandi. 

Páll  leit  illilega  og  fyrirlitlega  á  þennan  óboðna 
ódrátt.  Var  nú  ekki  aflaleysið  nóg?  Þurfti  nú  þetta 
endemis-kvikindi  að  koma  upp  úr  sjónum  til  að  ergja 
hann  ?  Og  það  einmitt  þ  e  1 1  a  sjók vindi,  sem  hann  var 
uppnefndur  eftir  og  ertur  á. 

Steinbíturinn  hafði  gleypt  beituna  af  mestu  græðgi 
og  ekki  orðið  öngulsins  var  fyr  en  hún  var  komin  ofan 
í  kútmaga.  Síðan  hafði  hann  verið  að  berjast  við  að  æla 
henni  upp.  Og  enn  gapti  hann  vígtentu  gininu  af  öUum 
kröftum. 

Páll  gerði  nokkra  snarpa  rykki  til  þess  aö  hrista 
steinbits-yrðlinginn  af  lóðinni,  en  hann  fór  ekki  og  taum- 
urinn  slitnaði  ekki  heldur.  Hann  varð  að  taka  á  honum 
með  höndunum. 

I  því  bili  hampaði  Jónas  i  Naustavik  feitri,  stórri  ýsu 
á  goggnum  hjá  sér  til  þess  að  storka  Páli.  Mér  er  sem 
eg  heyri  þau  gleðilæti  yfir  í  bát  Jónasar,  hefðu  drengirnir 
þá  vitað,  hvað  Páll  var  með  i  höndunum. 

*)  Anarrhichas  lupus  (Linné). 


j^  Steinbiturinn. 

Páll  horfði  blóðugum  augum  yfir  til  Jónasar,  og 
gleymdi  sér  alveg  um  stund.  Og  í  hugsunarleysi  óð  hann 
með  bera  fingurnar  ofan  í  kok  á  steinbitnum  til  þess  að 
losa  öngulinn. 

Hvað  haldið  þið  að  steinbíturlnn  haíi  gert? 

Hann  gerði  það  sem  inst  lá  í  steinbítseðlinu.  —  Hann 
beit   saman   kjaftinum. 

Páll  rak  upp  hljóð  af  sársauka  og  gremju.  En  stein- 
biturinn  lét  það  ekki  á  sig  fá.  Með  allri  þeirri  eld-hörku, 
sem  til  getur  verið  i  dauðvona  steinbitssál,  niddi  hann 
saman  kjaftinum  og  læsti  vígtönnum  inn  i  hendina  á  Páli. 
Augun  sindruðu  af  grimd,  skrokkurinn  stóð  stifur  af  afli 
og  hausinn  virtist  allur  verða  að  einum  naglbit. 

Páll  lamdi  steinbítnum  við  borðstokkinn  i  sárustu 
örvæntingu,  til  að  losa  sig,  en  það  tókst  ekki.  Blóðið  úr 
hendinni  á  honum  var  farið  að  laga  út  um  kjaftvikin  á 
steinbitnum. 

Eg  hafði  nýlega  verið  að  skæla.  En  nú  átti  eg  þó 
bágt  með  að  verjast  hlátri. 

Og  þó  kendi  eg  i  brjósti  um  Pál. 

Loks  gat  Páll  opnað  kjaftinn  á  steinbítnum  og  losað 
fingurna.  Síðan  sleit  hann  steinbitinn  af  önglinum,  fleygði 
honum  á  fótpallinn  i  bátnum  og  trampaði  ofan  á  hann 
með  hælnum,  svo  að  hausinn  á  honum  varð  að  kássu. 

Eii  Páll  var  þó  orðinn  að  enn  þá  meiri   kássu 

fijálfur.     Aldrei  hefi  eg  séð  mann  jafn-gjöreyðilagðan. 

Sjálfsagt  hefir  hann  aldrei  a  æfi  sinni  lifað  þyngri 
stund.  Að  sjá  mann  sökk-hlaða  af  vænum  afla  rétt  við 
borðstokkinn  hjá  sér,  og  fá  ekkert  sjálfur.  Það  reynir  á 
geðprýði  manna,  sem  mjúklyndari  eru  en  Páll.  Og  svo 
var  þessi  maður  argasti  fjandmaður  hans,  sem  ekkert 
tækifæri  mundi  láta  ónotað  til  að  minna  hann  á  þessa 
fineypulegu  fýluferð. 

Og  í  stað  þess  að  gefa  honum  afla,   sendir  skaparinn 

þennan þennan    andskota   á  lóðina  hans  honum  til 

enn  þá  meiri  kvalar  og  skapraunar,  og  loks  til  að  bita 
hann  —  ofan  á  alt  annað. 


Steinbiturinn.  43 

Hafl  Páll  gert  mörgum  manni  órétt,  sem  vel  getur 
verið,  þá  leið  haun  að  minsta  kosti  ákaflega  þessa  stund- 
ina.  Og  það  var  ekki  undan  órétti  nokkurs  manns;  það 
var  það  versta.     Hann  átti  enga  von  um  að  geta  hefnt  sin. 

Hann  byrjaði  að  draga  lóðina,  þó  að  blóðið  drypi 
stöðugt  úr  hendinni  á  honum.  En  það  setti  að  honum 
ákafan  grát. 

Hann  grét  —  með  krampakendri  ákefð.  Hann  reyndi 
fyrst  að  leyna  mig  því,  en  gat  það  ekki. 

Alt  1  einu  svifti  hann  lóðinni  sundur  milli  handa  sinna, 
þeytti  endanum  út  i  sjóinn,  settist  niður  og  hálf-andvarp- 
aði  til  min: 

»Róðu  i  landc. 


»Þú  mátt  fara  heim  til  þin,  skinnið  mitt«,  sagði  hann 
við  mig  nokkrum  dögum  seinna.  Þá  var  komin  ígerð  i 
fiteinbitsbitið,  svo  að  hann  var  handlama. 

»Eg  þarf  þin  ekki  með  lengur«,  bætti  hann  við  þung- 
lyndislega.  »Það  er  ekki  til  neins  fyrir  mig  að  fara  á 
flot;  eg  fæ  ekki  bein  úr  sjó  framar.  Það  er  bölvun  og 
fordæming  yfir  mér  og  veiðarfærum  minum.  Getur  verið, 
að  mér  sé  það  sjálfum  að  kenna;  eg  hafi  unnið  til  þess. 
En  eg  fer  aldrei  á  sjó  framar.  Enda  á  eg  liklega  skarat 
eftir  ólifað.  Mér  hefir  sagt  fyrir,  fyrst  eg  komst  ekki  á 
fætur  á  undan  Jónasi  í  Naustavik.  —  Heilsaðu  pabba  þín- 
um  og  segðu,  að  hann  megi  sækja  hlutinn  þinn  þegar 
hann  vill.  Og  hérna,  skinnið  mitt,  eru  20  krónur  fyrir 
það,  að  eg  var  vondur  við  þig.  Eg  veit,  að  þú  gast  ekki 
gert  betur.     Þær  áttu  að  eiga  sjálfur.     Vertu  nú  sæll!« 


Lífsskoðun  Stepháns  G.  Stephánssonar. 

Alþýðuerindi. 

Eftir  Guðmund  Friðjónsson. 


Allar  mentaþjóðir,  sem  eiga  skáld,  gera  sór  far  urn  að  rekja 
skáldskap  þeirra  til  rótariunar  og  brjóta  hann  til  mergjar.  Þetta 
er  gert  alþjðu  til  skilningsauka  og  leiðarvísis,  svo  að  henni  verði 
skáldskapurinn  að  notum.  Og  hins  vegar  hafa  bókmentirnar  gagn 
af  skáldskaparskyringum  ritdómara,  svo  að  þeim  eykst  vatn  á 
mylnunni  sinni  við  umræðurnar.  Og  skáldin  sjálf  fá  byr  undir 
báða  vængi,  þegar  þeim  er  athygli  veitt  með  rökstuddri  umrœðu 
um  galla  þeirra  og  kosti.  Þeir  menn,  sem  um  skáldin  rita,  gera 
það  mjög  rækilega  bæði  í  bókum  og  tímaritum.  En  blöðin  flytja 
styttri  ádrepur  um  skáldskapinn  og  höfundana. 

Vér  erum  á  eftir  öðrum  mentaþjóðum  í  þessu  efni,  íslending- 
ar.  Þjóðmálaþras  og  blaðasnerrur  þurka  upp  flestar  blekbyttur 
landsins  og  eta  innan  úr  hauskúpunum  alt  það  bezta,  sem  þar  er  til. 

Sum  allra  beztu  skáld  vor  —  t.  d.  Steingrímur  —  hafa  varla 
verið  nefnd  á  nafn,  í  þeim  vændum  að  lesa  þau  niður  í  kjölinni). 
Stundum  hafa  skáld  vor  verið  hrakyrt  í  þeim  vændum  að  koma 
þeim  fyrir  kattarnef.  Það  gera  þeir  menn  helzt,  sem  sjálfir  eru 
innviðafúnir  sálarkryplingar.  Og  eru  þeir  menn  óverðugir  þess  að 
að  þeim  só  gaumur  gefnn. 

Það  er  jafnvel  óvinsælt  í  landi  voru  að  rita  vingjarnlega  um 
skáldin.  Sumir  mentaraenn  vorir,  sem  eru  af  góðu  bergi  brotnir, 
vilja  ekki  að  að  það  só  gert.  Fyrir  fáum  missirum  sendi  einn 
gáfaðasti  blaðamaður  landsins  óbóta  illyrði  í  blaði  sínu  í  minn  garð 
fyrir  lofsyrði  mín  um  Stephán  G.  Stephánsson,  sem  þá  höfðu  staðiö 
í  Skírni,    að   ritstjóra  þeim  ólöstuðum  og  ónefndum  í  því  máli.  — 

*)  Þegar  þetta  var  ritað,  hafði  höf.  eigi  séð  Skírni  með  ritger^ 
A.  B   um  Steingrims  kvæði. 


Lifsskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar.  45 

Eg  nefni  þetta  svo  sein  dæmi  um  spiltan  hugsunarhátt.  Og  nú 
njlega  fékk  eg  bróf  frá  harla  mætum  mentamanni  og  ritfærum 
með  þessum  orðum  : 

»Mér  þótti  skömm  til  koma,  þegar  eg  las  eftir  yður  skjallið 
ura  hann  Ameríku-Stephán  —  í  Skírni  — ,  þennan  útilegumann, 
sem  er  geðillur  heimspekingur,  en  h'tið  skáld,  og  djöflast  á  móður- 
málinu  eins  og  reiðfantur  á  ótemju«. 

Hægt  er  að  finna  þessum  orðum  stað  í  þeira  kvæðuni  Stepháns, 
sem  hann  hefir  mest  miskveðið,  t.  d.  í  kviðlingum  hans  um  »Sam- 
bandsmálið«  og  síðustu  kosningar  vorar.  En  þegar  dæmi  eru  dregin 
af  misfellum  og  annraörkum  skáldsins  og  það  dæmt  til  háðungar 
eftir  þeim  sakargögnum,  þá  er  því  gert  rangt  til.  l*á  er  tekin 
mynd  af  baksvip  þess. 

En  það  er  rangt.  Þá  er  farið  aftan  að  siðunum.  Þá  kemur 
ranghverfan  upp. 

Eg  vil  hafa  rétthverfuna  fram  í  dagsljósið.  Eg  vil  hafa  lit- 
mynd  af  skáldinu  og  Ijósmynd. 

Fjallið  er  mælt  þar  sem  það  er  hæst.  Og  þannig  á  að  fara 
með  skáldin.  Þau  verður  að  meta  eftir  því  sem  þau  hafa  bezt 
gert.  Djúpsæjustu  hugsanir  þeirra  og  háfleygustu  einkenna  þau 
og  helga  þeira  lönd  og  óðul  í  ríki  listanna  og  bókraentanna.  En 
misfellnskáldskapurinn,  sera  eg  nefni  svo,  hendingar,  sera  grjótkast 
lífsins  og  hversdagssmámunanna  kemur  fram  í  —  það  er  ekki 
mælikvarSinn. 

Skáld  og  trúarbragðahöfundar  eiga  sararaerkt  á  þann  hátt,  að 
orð  þeirra  eru  oft  tvíræð  og  vandasarat  að  skilja  hugsunina  rótt. 
Það  er  þess  vegna,  að  fyrir  höfundunum  vaka  efni,  sem  eru  fjarlæg 
hversdagsmálunum  og  háfleygari  og  dypri  en  svo,  að  þau  liggi  á 
yfirborði  alraenningsvega.  Sjónarsvið  skálda  og  hugsjónaraanna 
liggur  hærra  og  dypra  heldur  en  veröld  moldarinnar  og  matarins. 
Tungumálið  hrekkur  ekki  til,  oft  og  tíðura,  að  lysa  því  sera  þessi 
skygnu  augu  sjá,  Ijóst  stundum,  en  óljóst  stundum.  Þá  er  gripið 
til  líkinga  og  orðaleiks,  til  þess  að  gefa  hugmynd  um  það,  sem 
vakir  fyrir  hugsjón  höfundarins.  Það  kemur  fyrir,  að  gerð  eru 
nyyrði  til  þess  að  uraraerkja  hugsunina,  þegar  tungan  hrekkur 
ekki  til,  og  eykur  sú  athöfn  höfundinura  frumleik,  ef  vel  tekst,  en 
þá  verður  hann  þó  torveldari  aðgöngu. 

Stephán  G.  Stephánsson  er  torvelt  að  skilja,  og  eru  margar 
orsakir    til    þess.     Hann  er  fyrst  og  fremst  vitsmunaskáld,    en  til- 


4G  Lifsskoðun  Stepháns  G.  Stephánssonar. 

finningaskáld  Htið.  Vitið  er  að  sjálfsögðu  þuuglamalegra  heldur 
en  tilfinningarnar. 

Hann  er  í  öðru  lagi  njyrðasmiður  svo  mikill,  að  hann  yrkir 
nærri  því  á  nyju  tungumáli,  og  er  það  eitt  ærið  efni  til  þess,  að 
hrinda  alþýðu  manna  frá  honum,  sem  varla  skilur  nyyrðin. 

í  þriðja  lagi  eru  skoðanir  Stepháns  andvígar  ymsum  erfða- 
kenningum,  sem  venjan  hefir  löghelgað.  Úr  skoðunum  höfundarins 
er  h'fsskoðunin  samansett.  Hún  er  kjarni  þeirra  samandregin  og 
soðin  niður  í  svo  litla  fyrirferð  sera  hægt  er  að  gera.  En  hún 
hefir  aðdrætti  af  himni  og  jörð. 

Eg  ætla  í  þessu  máli  að  rannsaka  h'fsskoðun  Stepháns  G. 
Stephánssonar.  Hún  er  víðtækari  heldur  en  h'fsskoðanir  annara 
skálda  vorra,  og  stendur  á  fleiri  fótum  í  nútíðinni. 

Nú  kynni  einhver  að  spyrja  á  þessa  leið: 

Hvað  er  h'fsskoðun? 

Lífsskoðun  er  skoðun  mannsins  á  lífinu  og  tilverunni:  upphafi 
þess  og  enda,  tilgangi,  gildi  og  ákvörðun.  Hún  vísar  manninum 
til  sætis  í  höll  h'fsins  og  vísar  honum  veginn,  sem   hann  á  að  fara. 

Lífsskoðun  skálda  vorra  hefir  verið  með  yrasu  raóti  og  næsta 
sundurleit  á  yfirborðinu.  En  flestöll  skáldin  hafa  þó  haliast  á  þá 
sveifina,  að  raeta  raanniíui  og  raennina  til  eilífðarverðs  og  sálu- 
hjálpargildis. 

Hvort  Búddha  þessi,  Hóraz'  hinn 
hallaðist  kenning  að, 
þriðji  kendur  við  Kóraninn, 
kemnr  i  sama  stað, 

segir  Grímur  gamli,  —  ef  hann  elskar  sannleikann.  Þarná  sér  lífs- 
skoðun  hans.  Karlmenskan  mótar  h'fsskoðun  Bjarna  Thórarensens, 
ástin  á  fegurðinni  gefur  h'fsskoðunum  Jónasar  og  Steingríras  byr 
undir  báða  vængi.  Það  er  lífsskoðun  Bólu-Hjálmars,  að  fégirndin 
dragi  hvern  mann  niður  fyrir  allar  hellur,  en  fátæktin  Ijúki  upp 
hliðum  guðanna.  Þorsteinn  trúir  á  frelsið.  Hannes  trúir  á  æsku- 
gleðina.  Einar  Benediktsson  dáist  að  einhverju,  sera  ekki  verða 
festar  hendur  á  né  sjónura  leitt.  Matthías  trúir  á  »sigur  þess 
góða«.  Þetta  eru  h'fsskoðanir  þessara  skálda.  Einar  HjÖrleifsson 
ber  »sannleikann  og  réttlætið«  á  vörunura,  og  eru  þau  hjónaleysi 
fögur  á  að  líta. 

Skoðanir  skáldanna  koraa  að  sjálfsögðu  misjafnlega  í  Ijós,  eftir 
því  hvaða  yrkisefni  þau  velja  sér  til  raeðferðar.  Aldurshæð  skáld- 
anna  hefir  einnig  áhrif  á  og  vald  yfir  skoðunura  þeirra.     Lífsskoð- 


Lifsskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar.  4T 

anir    þeirra    eru    sð  myndast  og  mótast  svo  lengi,  sem  skáldunum 
vex  fiskur  um  hrygg. 

Skáldin  fjalla  sjaldan  um  vitsmunaefni,  meðan  þau  eru  ung, 
Þá  er  þeim  tamast  að  elda  yrkisefni  sín  við  afl  tilfinninga  og  skap- 
brigða,  og  á  því  reki  grípa  þau  oftast  til  einkamála  sjálfra  sín. 
En  þegar  þau  vaxa  að  árum  og  aldri,  tekur  skynsemin  við  taum- 
haldinu  smámsaman,  og  þá  koma  h'fsskoðanirnar  í  Ijós,  ef  þær 
koma  nokkurn  tíma. 

Sum  skáld  ná  aldrei  hátt  í  þ  e  s  s  u  m  efnum,  þó  að  þau  verði 
gömul  og  víðfræg.  Þau  geta  kveðið  vel  og  náð  mikilli  þjóðhylli,- 
þótt  þau  hafi  lítið  mannvit  að  bjóða,  ef  þau  eru  leikin  í  þeirri 
list,  at  blása  á  munnhörpu  tækifæra  og  tylHdaga,  nánnganum  til 
eftirlætis.  Þau  skáld  geta  gripið  vel  niðri,  náð  hlyjum  tónum  og 
strengjahreim.  En  þau  fá  naumast  úts/n  yfir  upplönd  mannfélags- 
málanna,  og  sjaldan  munu  þau  skygnast  langt  niður  í  þann  djúpa- 
dal  alþyðunnar,  sem  h'fsbaráttan   háir  í  hildi  sína  og  hjaðningavíg. 

Það  gera  þau  skáldin   helzt,  sem  eiga  sér  mannvit  mikið. 

Spekingarnir  hafa  um  ótal  aldir  farið  í  dypstu  grafgötur  raann- 
heima  til  að  leita  að  sannleikanum.  Og  nú  um  nokkra  mannsaldra 
hafa  þeir  beitt  sjónaukum  í  þá  áttina  að  lesa  lög  hnatta  og  himin- 
tungla.  Skáldin  héldu  sór  lengi  við  þau  efnin,  sem  skyldari  voruv 
hjarta  og  tilfinningu.  En  nú  eru  þau  komin  undir  merki  spek- 
inganna,  sum  þeirra  að  minsta  kosti.  Og  skáldunum  er  vorkunn, 
þó  að  þau  halHst  á  þessa  sveifina.  Síðan  þjóðmálamennirnir  tókui 
að  ranghverfa  sannleika  landsmálanna  og  gera  ymist  úlfalda  úr 
myflugunni  eða  myfbigu  úr  úlfalda,  svo  að  engu  orði  er  trúandi' 
nema  rannsakað  sé  —  þá  hlutu  þeir  mennirnir,  sem  næmust  hafa 
augun  og  skyrasta  sjónina,  að  leggja  orð  í  þjóðmálabelginn,  þó- 
að  ekki  væri  til  annars  en  að  stinga  þá  títuprjónum,  sem  blaðra 
flekkóttu  tungunum. 

Hvað  er  sannleikur? 

Eitt  af  yngstu  kvæðum  Stepháns  heitir  þessu  nafni,  og  er  það 
þrungið  af  h'fsskoðun  höfundarins.  Spurningin  er  æfagömul.  Hún 
er  miklu  meira  en  1900  ára.  Spurningin  var  orðin  margþvæld,  þegar 
Pílatus  varpaði  henni  fram  í  réttarsalnum  forðum  daga,  og  síðan 
befir  hún  orðið  víðfræg  að  endemum,  svo  vítt  sem  kirkjur  eru 
bygðar.  Pílatus  bjóst  ekki  við  því,  að  spurningunni  myndi  verða 
svarað  til  hlítar  á  sinni  tíð.  Hann  vissi  sínu  viti,  þessi  kaldhæðni 
karl.  Hann  vissi  það,  að  spekingar  fornaldarinnar  vóru  búnir  að 
þvæla  spurninguna  og  hugtakið  milli  sín  og  fara  í  hráskinnsleik  um. 


48  Líf sskoöun  Stepháns  Gr.  Stephánssonar. 

«annleikann.  Þeir  komust  aldrei  að  fastri  niðurstöðu  um  það,  hvað 
væri  sannleikur.  Og  enn  þá  er  þorri  manna  langt  frá  því  að 
vera  sannfærður  um  svarið,  eða  niðurstöðuna,  hvort  hún  sé  rótt,  sú 
niðurstaða,  sem  þeim  er  kend,  sem  spyrja  ~  sjálfa  sig  eða  aðra. 

Og  þessi  óvissa  um  sannleikann  er  í  raun  og  veru  góð.  Af 
óvissunni  stafar  sífeld  leit  eftir  sannleikanum.  Flestum  er  svo  hátt- 
að,  að  þeir  vilja  leita  sjálfir  fyrir  sjálfa  sig.  Enginn  trúir  öðrum 
til  fulls.  Og  af  þessari  þrálátu  leit  stafa  margir  dyrmætir  fundir 
ótal  sannleiksatriða.  Mennirnir  eru  altaf  að  finna  amágullkorn  á 
sjávarströnd  sannleikans.  Og  þessi  korn  safnast  saman  og  af  þeim 
samanlögðum  verða  fullir  raælar  og  fagrir  fésjóðir.  Og  mannkynið 
auðgast  frá  einui  kynslóð  til  annarar. 

Stephán  svarar  því  frá  sínu  sjónarmiði,  hvað  sé  sannleikur. 
Hann  gerir  það  á  árinu  1909.  Hann  er  staddur  öðrum  fæti  á 
kirkjuþingi  grákollótts  rétttrúnaðar  og  finnur  reykinn  af  réttum 
>útvaldrar  þjóðar«  þ.  e.  kirkjudeildar,  sem  er  náskyld  þeirri  sam- 
kundu,  sem  ofurseldi  réttláta  manninn  í  hendur  Pílatusar  til 
dauðadóms,  eftir  »vorum  lögum«.  Kirkjuþingin  þykjast  vita  með 
vissu,  hvað  sé  sannleikur.  Hann  er  auðfundinn  og  augljós  í 
trúarjátningunum.  Þeir,  sem  eru  annars  hugar,  lenda  í  hafra- 
hópnum. 

Eu  Stepháni  s/nist  annað  sannara.  Hann  veit  það,  að  smiðir 
trúarjátninganna  vissu  miklu  minna  en  hann  veit,  af  því  að  mann- 
kyninu  hefir  farið  fram  síðan  játningar  þær  voru  samdar.  Mörg  og 
-dyrmæt  gullkorn  hafa  fundist  síðan  þeir  vóru  uppi,  á  sjávarströnd 
fiannleikans.  Og  þess  vegna  er  þeim  ekki  trúandi  nema  að  sumu 
leyti  og  þó  því  að  eins  að  gauragæfðir  sóu,  og  tortrygðir  og  ryndir 
nákvæmlega. 

Kirkjuþing  Vestur-íslendinga  var  nylega  búið  að  vísa  Friðriki 
Bergmanni  úr  öndveginu  gegnt  sór  með  flokki  manna  og  vísa  þeim 
í  hafrahópinn.  Skáldið  segir  um  sannleikann,  með  þetta  efni  fyrir 
Augum  : 

Hann  verður  hvorki  seldur  eða  sýndur, 

né  sölsar  hann  upp  spakvit  einstaklinga. 

Hann  stöðva  ei  lög  né  staðfestingar  þinga. 

Hann  verður  hvorki  handtekinn  né  krýndur. 

Þvi  sólnakerfum  hefir  flætt  og  fjarað 

um  fortíð  alls  á  þrotalausu  geysi 

og  upphaf  þess  úr  al-tilveruleysi, 

er  heimskuspurn  af  hleypidómum  svarað. 


Lifsskoðnn  Stepháns  G.  Stephánssonar.  ^IK 

Þetta  er  neitun  á  móti  rótttrúnaðinum  og  vefenging  á  gildi 
játningarritanna.  Þetta  er  og  neitun  á  þeirri  kenningu,  að  heim- 
urinn  sé  af  engu  gerður.  Stephán  stendur  þarna  á  steinsteyptum 
grunni  þeirra  heimspekinga  og  frœðiraanna,  sem  fuUyrða  að  efnið 
sé  eilíft,  hafi  altaf  verið  til,  og  lífið  sömuleiðis  —  upphafslaust,  enda- 
laust. 

Skáldið  segir  að  sannleikurinn  verði  eigi  handtekinn.  Hann  et 
þvílíkur  sem  sólargeislinn,  sem  kerlingin  ætlaði  að  handtaka  og  bera 
í  svuntu  sinni  inn  í  ghiggalaust  hús.  Hún  gat  ekki  svuntul&gt 
«annleikann  —  gamla  skarið! 

Stephán  G.  Stephánsson  ræður  betur  við  sannleikann.  Og  þó 
kemst  hann  ekki  fyrir  í  einu  kvæði.  Sá  sem  skytur  einni  ör  af 
álmi  út  í  heiminn  í  þeim  vændum  að  hitta  hann,  —  sá  maður  hittir 
ekki  markið.  Hann  hittir  ekki  heiminn  með  örinni.  Og  Stepháni 
fer  þvíh'kt  sem  þeim  manni  mundi  fara,  í  kvæði  sínu.  Sá  sem  les 
kvæðið,  veit  ekki  að  því  búnu,  hvað  sannleikurinn  er  í  raun  og 
veru.  En  hitt  er  hægt  að  sjá  á  kvæðinu,  hvernig  h'fsskoðun  höf- 
iindarins  er  háttað,  inn  við  beinið. 

Sannleikurinn  verður  ekki  skjrður  eða  skilgreindur  í  einu  kvæði. 
Trúarbragðahöfundar  og  heimspekingar  hafa  lagt  sig  í  h'ma  og  verið 
að  alla  æfi  sína,  og  þeir  hafa  þó  ekki  getað  sagt  með  sanni  kenni- 
mörk  á  sannleikanum.  Og  þó  er  efnið  enn  þá  síður  meðfæri  skáld- 
«kapar  heldur  en  heimspekinnar.  Efnið  er  kalt  og  skynsamlegt, 
vítt  og  breitt  og  langt,  og  hallfleytt.  Þeim  verður  heldur  dimt  fyrir 
augum,  sem  ryna  í  þessi  efni,  af  því  að  sjónin  er  svo  dauf  og 
dáðlaus,  og  ekki  nógu  langdræg.  Vísindin  hafa  reyndar  varpað  Ijósi 
sínu  yfir  mörg  óljós  efni,  sem  dulin  voru  í  djúpum  fjarlægðum  á 
^ögum  Pílatusar.  Hann  sat  í  miðju  því  myrkri  og  hátt  í  þeim 
kulda,  sem  gleðilaus  heimspeki  og  hjartalaus  h'fsskoðun 
andar  um  lifsins  eyðuhvitu  sanda. 

Meisfcarinn,  sem  Pílatus  dæmdi  til  dauða,  var  vissari  í  sinni 
sök.  Hann  var  ekki  í  vafa  um  hvað  væri  sannleikur  og  insti  kjarni 
tians :  Trúin  á  föðurinn  og  kærleikurinn  til  mann- 
«  n  n  a. 

Stephán  segir  í  kvæðislok: 

Þau  reynsluspor,  sem  menning  manna  hækka 
og  miða  fram,  er  sannkikurinn  eini; 
því  hann  er  líf,  en  stendnr  ekki  á  steini. 
Og  sjálfnr  guð  má  sig  fyrir  honum  lækka. 

Þetta  er  viturlega  mælt  og  mikið  efni  í  þessari  einu  vlsu.     En  þó 

4 


50  Lifsskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar. 

þykir  mér  vera  anntnarki  á  henni  og  á  eg  þar  við  niðurlagiðr  ÞaS 
kemur  eins  og  skollinn  sjálfur  úr  sauðarlegg  þetta:  að  guð,  sjálfur 
guð,  veröi  að  lækka  sig  fyrir  sannleikanum.  Guð  Hebrea,  og  ann- 
ara  misendismannflokka,  verður  að  sjálfsögðu  að  lúta  í  lægra  haldi 
fyrir  sannieikanum,  en  ekki  s  j  á  1  f  u  r  guð. 

Hitt  er  annað  mál  og  fegurra,  að  1  í  f  i  ð,  það  sem  hækkar  menn- 
inguna,  sé  sannleikurinn.  En  ef  guð  sjálfur  er  insti  kjarni  lífsins, 
eða  þá  ofan  við  lífið,  hvernig  getur  það  þá  átt  aér  stað,  að  hann 
lækki  sig  fyrir  sannleikanum? 

Skáldið  yrkir  þetta  kvæði  á  gamals  aldri  og  þó  ekki  á  fall- 
anda  fæti.  Stephán  er  ekki  orðinn  minstu  vitund  vanviða  að  yrkis- 
efnum,  enn  þann  dag  í  dag,  svo  er  hann  vitsmunaríkur  og  frum- 
legur  í  síðasta  skáldskap  sínum.  En  ellimörk  sjást  á  skáldskap  hans 
að  því  leyti,  að  mjög  er  farið  að  bera  á  því  í  síðari  kvæðumhans, 
að  í  þau  skortir  það  sem  kallað  er  fallandi  ogstígandi. 
í>au  viðbrigði  verða  að  vera  í  hverju  sönglagi,  ef  það  á  að  vera  vel 
til  fundið.  Og  kvæði  þurfa  að  hafa  þess  háttar  gersemar  í  sór,  ef 
vel  á  að  vera  kveðið.  Sú  elfur  er  ekki  á  marga  fiska,  sem  engan 
hefir  fossinn  nó  flúðastrengi,  brot  né  ála.  Og  skáldskapur  krefur 
þvílíkra  guðsgjafa  á  sína  vísu.  Hann  þarf  að  vera  með  fossaföU- 
um  tilfinninga  og  hreims.  Þau  efni,  sem  ekki  krefjast  þvílíkra  til- 
breytinga,  eru  ekki  skáldhæf. 

Efnið  í  kvæðinu  um  sannleikann  er  naumast  fallið  til  þess  að 
yrkja  um  það.     Það  er  ritgerðarefni. 

Stephán  yrkir,  sama  árið  sem  hann  kveður  um  sannleikanUy 
annað  kvæði,  sem  er  ein  fosslaus  elfur.  Það  er  um  son  hans,  sem 
elding  laust  til  bana  úti  á  akri.     Það  byrjar  á  þessa  leið: 

Það  lögmál,  sem  að  lifi  vinnur  grand, 

með  langri  von  og  ótta  mig  ei  tafði, 

en  sendi  af  hæðum  himna  eldibrand 

i  hjartastað  á  þvi  sem  kært  eg  hafði. 

Og  fró  er  þessi  þrautaleysu  vissa, 

um  þennan  skilnað,  fyrst  eg  varð  að  missa. 
Það  er  auðskilið,    hvíh'kt    skjaldarskaið    verður    í    húsi    öldur- 
mennis,  þegar  frumvaxta   sonur    fellur    frá.      Og    ef    þetta    fráfall 
verður  í  skjótu  bragði,  mundi  flestum  verða    felmt    við    atburðinn, 
og  bráðar  blóðnæturnar  eftir  ótiladaginn. 

En  Stephán  segir  berum  orðum  í  kvæðinu,  að  valdið,  sem  varð 
drengnum  að  bana,  sé  hvorki  vont  né  gott.  Sorg  hans  er  svona 
ástríðulaus ;  áin  svona  strengjalaus,  djúp  að  vísu  og  mikil  á  breidd- 
ina,  svo  að  varla  sér  til  lands.    Hún  er  ós-lygn. 


I 


LifsBkoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar.  51 

Kvœðið  er  viturlegt.  En  svona  mega  erfiljóð  ekki  vera.  EgiU 
var  vitur  eins  og  Stephán,  og  hann  vissi  það  vel,  að  sjórinn  var 
ekki  vitundarvera,  sem  hægt  væri  að  hefna  sín  á.  En  þó  kvartar 
hann  yfir  því,  að  sig  skorti 

„sakarafl  við  sonarbana". 
Þess  óskaði  harmur  hervíkingsins,  eftir  sonarmissinn  —  til  þess  að 
gera  kvæðið  voldugt  og  stígandi  hljómríkt. 

Stephán  getur  þess  í  öðru  kvæði,  að  hann  hafi  verið  á  verði 
„með  Davíð,  sem  drenginn  sinn  erfði; 
en  heitast  um  hjartað  mér  gerði 
sorg  Egils,  sem  orkti  eftir  Böðvar". 

En  því  þá  að  yrkja  um  son  sjálfs  sín  án  þess  að  heitt  sé  um 
hjartað? 

Skáldin  mega  ekki  vera  s  v  o  n  a  vitur.  Þau  mega  og  eiga  að 
vera  vitur.  En  vitið  má  ekki  vera  svo  mikið,  að  skáldgáfan  drukni 
í  mannviti. 

Einu  sinni  sagði  Klettafjallaskáldið  um  þá  menn,  sem  missa 
yndi  sitt  og  eftirlæti  í  h'finu,  að  þeir  reiði  andaðar  vonirnar  með 
Agli  frá  hafi  til  grafar. 

Það  er  stórvel  kveðið.  Og  í  þeirri  setningu  er  fossfall  sorg- 
arinnar. 

Ennþá  hillir  undir  harm  Egils  út  við  sjóndeildarhring  sög- 
unnar.  Hann  er  bæði  tröllaukinn  og  þó  goðborinn,  eins  og  ástar- 
harmur  Sigurðar  Fáfnisbana.  Hosur  og  kyrtill  rifnuðu  af  Agli,  en 
hringabrynjan  sprakk  af  Sigurði.  Jafnan  sýður  niður  í  hvernum, 
þegar  hann  hefir  gosið.  Hann  er  gæddur  fallanda  eðli  og  stíganda. 
Þess  vegna  er  Geysir  gersemi.  En  tilbúnir  gosbrunnar  eru  með 
öðrum  hætti,  og  geta  þó  gert  vel  sínar  sakir.  Og  nú  datt  mér  í 
hug  Einar  Benediktsson. 

En  ferðinni  er  heitið  vestur  að  Klettafjöllum.  Og  því  held 
eg  mór  að  Stepháni.  Þetta  heimspekilega  vitsmunakvæði  endar  á 
skáldskap.  Skáldið  segir  að  endingu,  að  það  hefði  gefið  grátfegið  allan 
skáldskap  sinn  fyrir  framhald  æfidaga  sveinsins,  ef  þe&s  hefði  ver- 
ið  kostur  að  skifta  um  þau  kjör.  Og  Stephán  segir  ennfremur, 
að  minning  sveinsins  geri  sór  leiðina  til  grafarinnar  heilaga. 

Þetta  er  fallega  af  sér  vikið.  Og  fyrir  þetta  snildarbragð 
verður  kvæðið  eins  og  elfur,  sem  endar  í  fossi  út  við  hafið. 

Þessi  tvö  kvæði,  sem  eg  hefi  nefnt,  eru  sérstök  meðal  kvæða 
Stepháns,  að  því  leyti  að  þau  túlka  allsherjar  h'fsskoðun  skáldsins, 
eða  þann  hluta  hennar,  sem  fjallar  um  hæstu  efni  tilverunnar.    Sá 


$2  Lifsskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar. 

hluti    lífsskoðunar    höfundarins,    sem    er    ura    mannfólagsmálin,    er 
fólginn  í  öðrum  kvæðum,  sem  gerð  eru  um  daginn  og  veginn. 
Nú  sný  eg  mér  að  þeim  efnum. 

Díkónissa   heitii    hefðarmær    nokkur    í    Vesturheimi.       Nafnið 
mundi  vera  þannig  að  skilja,   að    hjúkrunarkona    er    kölluð    þessu 
nafni  á  útlendu  máli.    Kvæðið  virðist  vera  um  hjúkrunarkonu,    sem 
•er  auðug  að  fó,  en  velur  sér  hjúkrunarstarf,  til  þess  að  svaia  sálar- 
þorsta  sínum  og  fróa  ágætu  kvenneðli,  sem  höfðingjah'fið  eitrar  með 
tildri  og  tómleik.     Hún  gengur  um  láglendi  mannh'fsins,   þar    sem 
flpillingin  hefir  orðið  að  hyldjúpu  hafi.      En    misfellumenn  og  ann- 
marka  sálir    mannfólagsins    verða    fyrir    brotsjóum    þessa    hafs    og 
brjóta  þar  skip  sín,  en  sumir  drukna  í    ölduföllunum.       Þarna    er 
Díkónissa  á  ferðinni.     Skáldið  sér  hana  glögt  og  greinilega. 
Eg  sá  hana  i  borgarbölsins 
botnlaust  afgrann  niðarstiga, 
þangað  dýpst  er  siðspell  siga 
andan  þanga  vonarvölsins, 
til  þess  faUinn  hag  að  hreysta, 
hlúa  i  öska  að  vonarneista, 
og  til  góðs,  úr  greipam  lasta, 
getalaasra  dygða  að  freista, 
ganga  í  veð  am  viljann  leysta, 
vaka,  hjúkra,  biðja,  fasta. 
Lífsskoðun  höfundarins  er  svona  víðförul  og  stórstíg:      Nylega 
rar  hann  uppi  til  athugana,  þar  sem    sóhiakerfum    hefir    flætt    og 
fjarað.     Nú  er  hann  kominn  alhir  og  óskiftur  niðiir  í  dypsta  djúp 
mannskemdanna,  þar    sem    borgarbölið    syður    sundur    hjörtun    og 
brennir  upp  heilana  í  sínum  eih'fa  eldi.     Þar  er  hún  þjónustuþerna 
og    hjúkrunarsál,    með    miskunn    í  höndum  og    kærleik    í    augum. 
Aðra  mynd  tekur  hann  af  henni,  þegar  hún  er  stödd  heima  í  höU 
föður  síns.     Þar  vantar  ekkert  nema  kaunamanninn    undir    borðið, 
til  þess  að  dæmisagan  um  ríka  manninn  sé  á  hraðbergi. 
Eg  sá  hana  i  hófi  snjöllu,  virtust  silfurtungur  tala.  — 

hallardrotning  rikis  sala.  Leið  hún  um  i  Ijósa  drifi, 

Máttur  guUsins  glápti  úr  öUu,        likt  og  alstirnd  vornótt  svifi 
grunni  og  mótun  þaks  og  svala,    glaðbjört  út  að  óttuskeiði 
eins  og  stirndi  á  steins  og  fjala      yfir  mjallahreinni  heiði,  — 
steypulagi  og  utanskrauti  höfðinglegri  en  tildurfljóðin; 

myntuð  prýðin  punds  og  dala.        eins  og  silfurblær  i  bifi 
Þannig  var  það  úti.    Inni  bhkaði  eðalsteina  glóðin. 

yfir  hverju  borði  og  minni 
Skáldið  er  hjá  hefðarmeynni  þarna    í  innanveggja  dyrðinui    og 


Liísskoðnn  Stepáns  G.  Stephánssonar.  58 

lítur  þaðan  út  um  glugga,  útí  drottiuveldi  auðsins,  þar  sem  Ala- 
dínslampi  hins  almáttuga  daladrottins  Ijsir  og  Ijómar  göturnar  i 
auðmannahverfinu.     Þar  er 

Blikrökkvað  sem  botn  á  ósi  Undan  dökkum  fataföldum 

borgarstræti  í  gerviljósi.  fram  í  veginn  blika  og  stara 

Mannasvipir  æða  i  öldum,  andlit,  sem  þau  stæðu  i  steini, 

eða  i  humátt  þungan  trampa.         storknuð,  líkust  filabeini. 
Þetta  eru  andlit  auðmannanna,  eins  og  þau  blasa  við  augum  skálds- 
ins.     Þar  eru  samanbrösuð  í  einni  mynd  :    ískuldi  ágirndarinnar  og 
grjótharka  gullgræðginnar. 

Eg  hefi  séð  mynd  af  mesta  auðinanni,  sem  nú  er  uppi  í  Vest- 
urheimi.  Hann  mætti  kalla  drottinvald  auðkýfinga.  Andlitið  virt- 
ist  vera  með  málmblendiiigslit,  eins  og  það  væri  steinrunnið.  Þa& 
hafði  á  sér  blæ  trjáblaða,  sem  tekin  eru  úr  steinkolalagi.  Þannig 
geta  ástríðurnar  farið  með  hold  og  blóð,  sál  og  samvisku,  og  alt 
manneðli.  Þetta  eru  storknuðu  andlitin,  sem  Stephán  Ijsir.  Þau 
eru  búin  að  tyna  úr  fari  sínu  broshlyju  vorhugans.  Eigendur  þess- 
ara  andlita  eru  uppskeru-várgar,  en  ekki  sáningarmenn.  Þeir  raka 
saman  jarðargróðanum  og  sópa  honum  í  feikna  dyngjur,  og  þeir 
halda  utan  um  fenginn  með  stálklóm  bragðvísinnar.  Þeir  fleygja 
ölmusum  í  snauða  menn  —  til  þess  að  halda  líftórunni  í  lyðnum. 
Skáldið  segir  að  hungurdauði  alþyðunnar  kippi  fótunum  undan 
hagnaðarvon  auðmannsins,  og  þess  vegna  gefa  þeir  til  guðsþakka, 
smám  saman.  Þessi  aðferð  er  miklu  hagkvæmiiri,  heldur  en  strand- 
höggin  og  nesjanámin,  sem  víkingarnir  tömdu  sér,  því  að  brendar 
bygðir  og  drepin  þjóð  kipppa  fótunum  undan  gróðavon  framtíð- 
arinnar.  Alþyðan,  sem  nytur  góðgerðanna,  sem  auðmennirnir  láta  af 
höndum,  þakkar  góðgerðirnar.  En  hún  rís  ekki  iir  öskustó  örbirgð- 
arinnar,  þótt  hún  fái  dálitla  numnbita,  smám  saman.  Ölmusurnar 
halda  við  ómagahugsunarhættinum,  lengja  ómagahálsinn,  og  meðan 
þessu  fer  fram,  á  hún  enga  viðreiduar  von 
Meðan  bljúgar  betli-hendur 
blessa  sína  tjóngefeudur. 

Svona  eru  helguð  bæði  borðin. 
betls  og  nautna  öllu  megin. 
Mammon  vor  er  alhreinn  orðinn, 
kristindóms  og  kirkjuþveginn. 

En  þess  vegna  nefnir  skáldið  kirkjuna  í  þessu  sambandi,  að  hún 
er  ambátt  auðsins.  Og  hún  bótmælir  hernaði  og  manndrápum,  og 
löghelgar  mannsmorðin.     Það  er  ekki  skáldskapur,  það  er  dagsanna^ 


^  LifsskoðuÐ  StephánsG.  Stephánssonar. 

að  prestarnir  biðja  guð  iim  sigur  handa  sinni  þjóð,  þegar  styrjaldir 
ganga  yfir  löndin,  og  þeir  fá  ekki  svo  mikið  sem  rauðan  blett  í  kinnina 
fyrir  ósvífni  sína,  þó  að  Kristur  hafi  þverbannað  styrjaldir  og  vígaferli. 
í>ær  böðlunum  lána  sinn  kristmunk  og  klerk 
að  krossa  yfir  löghelguð  morðin. 
í>að  gera  kirkjurnar,  hver  í  sínu  horni.  Kirkjan  daðrar  á  sama 
liátt  við  guUkongana,  þessa,  sem  ganga  með  steinrunnu  andlitin. 
Alþyðan  blessar  sína  tjóngefendur.  Og  kirkjan  blessar  yfir  þá, 
meðan  þeir  eru  í  fullu  fjöri.  En  þegar  þeir  leggjast  banaleguna, 
lífseigir  og  þvernauðugir  að  kveðja  heiminn,  þá  breiðir  hiín  messu- 
klæði  yfir  þá,  svo  að  þeir  fái  hægt  andlát. 

„Svona  eru  helguð  bæði  borðin." 
Díkónissa  segir  um  föður  sinn : 

„Afbrot  hans  er  innrætt  venja, 

uppeldi  og  kenslublinda". 
Hún  veit  að  hún  getur  ekki  breytt  hugaunarhætti  hans,  þótt  hún 
legði  sig  alla  fram  til  þess,  En  hún  getur  gert  annað :  varið  nokk- 
urum  hluta  eigna  hans  til  h'knar  bágstöddum  vesaliugum,  og  þó 
veit  hún  að  h'til  not  verða  að  þeirri  hjálp;  það  mundi  vera  þvílíkt, 
fiem  skvett  væri  úr  vatnsfötu  á  eyðimörk.  Hún  grær  ekki  held- 
ur  en  áður,  þó  að  það  só  gert.  Hún  segir  um  sjálfa  sig,  þessi 
auðmannsdóttir,  að  hún  sé: 

glopran  sú,  er  fleygir  pyngjum, 

mölur  og  ryð  i  roknasjóði, 

sóunin  i  daladyngjum. 
Henni  er  sama  um  þessar  mauradyngjur.      Hitt    er  henni    harmur, 
að    h'knarstarfsemi    sjálfrar    hennar    er    árangurslaust    og    vonlaust 
verk.     Borgabölið  minkar  ekki.     Skáldið  segir  þá  með  raunabrosi: 

Siðan  þetta  varð  mér  vi&sa, 

hvað  þú  átt  til  brunns  að  bera: 

reynslusviða  i  sál  þér  inni  — 

heilagt  krossmark  hygg  eg  vera 

hringaglys  á  hendi  þinni. 
Það  er  vonleysið  í  augum  hennar,  sem  ræður  niðurlagi  kvæðisins: 

Upp  úr  þa^narlöngu  Ijóði 

logar  titt  i  huga  mínum, 

veslings,  veslings  viljinn  góði, 

vonleysið  i  augum  þinum. 
ÞaÖ  er  vonleysið,  um  viðreisn  almennings,  sem  skáldið  les  í  augum 
Díkónissu.     Alþyðan    á  alls  enga  viðreisnarvon,  meðan    hún  ieggur 
sjálfa  sig  undir  okið  og  hniprar  sig  saman  í  skjóli    auðkjfinga    og 
yfirdrotna.      En  auðnrinn  magnast  og  margfaldast,  þar  sem  múgur- 


Lifsskoðnn  Stepháns  G.  Steph&nssonar.  55 

inn  er  máttlaus  og  úrræðalaus,    til    sjálfsdáða.      Þessi    mannfélags- 
skipun  er  gildra,  sem  almenningur  gengur  í, 
„lannsnaran  i  lokahandi", 
segir  skáldið. 

Díkónissa  ber  sviða  í  sál  sinni  og  vonleysi  í  augum.  Sviða 
hennar  og  sálarkvöl  leggur  fyrir  brjóst  skáldsins  og  brennir  það 
um  hjartaÖ. 

Kvæðið  um  Díkónissu  er  þrungið  af  ádeiluanda  Stepháns,  sem 
hann  hefir  magnað  móti  mannfólagsskipun  og  kirkju,  og  grípur 
hann  þó  í  þá  strengi  oft  og  víða  á  öðrum  stöðum.  Skoðanir  hans 
eiga  sór  ítök  víða  og  koma  þær  fram  í  jmsum  kvæðum,  sem  virð- 
ast,  eftir  fyrirsögnum  sínum,  óskyld  ádeiluefnum. 

Nú  er  að  minnast  á  ráðin,  sem  hann  kveður  um,  eða  drepur 
á,  til  þess  að  efla  manngildið  og  reisa  alþ/ðuna  á  fætur. 

Þess  er  áður  getið,  hvað  Stephán  kallar  sannleik:  lífið  í 
framför.  —  Hann  nefnir  trúna  sjaldan,  og  þegar  hann  nefnir 
faana;  getur  hann  um  hana  eins  og  jarðneska  tilfinningu. 

Hagnaðslaast  að  vilja  vel, 

verður  hreinust  trúin, 
eegir  Stephán.     Það  er  trúarjátning  hans. 

Hann  telur  guðfræðina  gamla  og  úrelta  kreddu.  Breytnin  ríð- 
ur  allan  baggamuninn  og  innræti  mannsins.  Munnurinn  mælir  af 
gnægð  hjartans,  og  limirnir  dansa  eftir  höfðinu.  Ef  störfin  eru 
drengileg,  þá  eru  innviðirnir  góðir.  Hann  metur  manninn  eftir 
því,  sem  hann  vinnur  mikið  til  gagns  af  drengskaparstorfum : 

Ef  þig  fýsir  fólksins  að 

farsæld  nokkuð  hlynna, 

legðu  hraðast  hönd  k  það, 

heitust  bæn  er  vinna. 
Hann    á    ekki    við    það,    að    maðurinn  vinni  eitthvert  dægradvalar 
föndurverk.      Hann    á    við    hitt :    að    neyta   kraftanna  af  alefli,  til 
gagnsmuna  og  sigurs  góðu  máiefni : 

Manndóm  hæfir  loft  og  láð 
lifvænt,  snævi  blandið; 
þar  sem  æfist  itrust  dáð, 
er  manns  gæfulandið. 
Hann  segir  ennfremur: 

Geta  svörð  á  grjóti  fest 
graslaus  börð  með  eikum, 
lif  og  jörð  þeim  blessast  best 
bœtt  i  örðugleikum. 


66  Lifsskoðun  Stfcpháns  G.  Stephánsponar. 

Það  er  furða,  hve  lítil  orsök  er  til  sumra  kvæða  Stepháns, 
Kvæðið : 

„Lyng  frá  auðum  æskustöðvum" 
er  til  sanninda  um  það.  Granni  minn,  Sigurður  í  Garði,  fór  um 
vortíma  fram  á  Mjóadal;  hann  er  fram  af  Bárðardal  og  er  nú  í 
eyði.  Þar  var  Stephán  á  unglingsaldri  sínum  að  heimilisfangi,  og 
þaðan  er  húsfreyja  hans,  ef  eg  man  rótt.  Sigurður  greip  upp 
beitilyngskló  í  dalnum,  og  sendi  lyngtætluna  vestur  að  Klettafjöll- 
um,  og  skyldi  hún  verða  gróðursett  þar  í  Bragalundi.  Klóin  kom 
vestur,  þegar  vetur  var  genginn  í  garð.  Og  þá  yrkir  Stephán 
kvæðið  og  er  vetrarbragur  á  vísunum,  en  skáldskaparbragð  er  að 
þessu  og  er  kvæðið  stirt  og  stórskorið. 

Er  miðsvetrar  snjóþögn  að  sveit  hafði  sett 

með  svefnfjötra  úr  langnætti  undna, 

en  fjölkvæður  lækur  og  flaumur  við  klett 

lá  frosinn  með  tunguna  bundna, 

og  lagstur  var  hugur  i  harðinda  kör, 

en  hendingar  kólnaðar  gödduðu'  á  vör. 
Þá  kom  beitilyngsklóin,  o.  s.  frv. 

Eg  get  ekki  stilt  mig  um  að  geta  þess  hór,  þótt  það  komi 
ekki  málinu  við  beinh'nis,  að  h'til  von  er  til  þess,  að  íslenzku  skáld- 
in  syngi  sól  og  sumar  inn  í  hugskot  þjóðarinnar,  meðan  högum 
þeirra  er  þannig  háttað,  að  þau  hafa  engan  tíma  til  að  yrkja  nema 
um  hávetur,  og  helzt  þegar  illvært  er  úti  fyrir  óveðrum.  Upp- 
hafið  á  þessu  kvæði  ber  vott  um  það.  Þessi  orð  eru  fögur  að  vísu, 
snjóþögn  og  svefnfjötrar  eru  stórfögur  orð.  En  þau  eru  fögur  á 
þann  hátt,  sem  ískrystallar  eru  fagrir.  Þetta  eru  frostrósir  feigðar- 
kulda,  harmahlátrar  og  helblómstur.  Meðan  skáldin  eru  svo  að 
segja  stafkarlar  í  hálmi  í  höll  Snæs  konungs,  geta  þau  naumast 
miðlað  náungum  sínum  birtu  og  hlyindum. 

Þetta  var  nú  útúrdúr.  En  um  kvæðið  sjálft  er  það  að  segja, 
að  það  felur  í  sér  framtíðarvon  skáldsins  um  ókominn  gróanda  og 
framfaraviðgang,  þegar  auðnirnar,  sem  nú  blása  upp,  taka  til  að 
hyldgast  og  gróa. 

Þá  byggir  upp  einyrkinn  eyðilönd  sin 

og  erfðaféð  berst  svo  frá  honum; 

og  það  verðar  fjarlægðar  fegurðarsýn 

og  farsæla  hrept  og  i  vonum. 

Þvi  ættjarðarframför  er  eilifðin  hans 

og  ódauðleiksvonin  i  dáðgróðri  lands. 
Með  þessu  móti  geta  allir  menn  orðið  sáluhólpnir,    eignast    ei- 


Lífsskoðun  Stepháns  ö.  Stephanssonar.  ÖT 

líft  líf,  ef  þeir  auka  grasrótina  á  landinu  og  koma  tveim  stráum- 
til  að  apretta,  þar  sem  eitt  var  áður,  eða  ekkert. 

Þessi  sáluhjálparvon  er  enn  þá  betur  framsett  í  þessum  hend- 
ingum : 

Heildinni  lifðu  og  liddu  i, 

8V0  lifirðu  þótt  'ú  deyir. 

Það  er  einkum  raæit  til  þess  manns,  sem  hefir  hæfileika  til  að 
vera  undir  merkjum  í  einhverju  fylkingar  brjósti,  þar  sem  barist 
er  um  stórmálin.  Það  er  ekki  allra  meðfæri,  að  standa  í  þeim 
sporum.  En  hitt  geta  allir  gert,  sem  vilja,  að  vinna  að  umbótum  föð- 
urlandsins  með  höndum  sínum.  Allir  geta  haft  með  höndum  bæn 
vinnunnar  —  heitustu  bænina,  sem  til  er,  að  dómi  höfundarins. 

Sœla  reynast  sönn  á  storð 

sú  mun  ein  —  að  gróa, 

láta  sór  fara  fram,  vaxa  og  springa  út.  Þeir  geta  munað  fífil  sinn 
fagran,  sem  það  hafa  lifað,  þegar  kvölda  tekur  og  á  daginn  líður. 
Hitt  er  verra,  að    hafa    aldrei    verið  fífill,    en    verða    þó    bifukolla. 

Kærleikur  Stepháns  til  vinnunnar,  sem  er  orðinn  honum  að- 
trúarbragðaígildi,  er  vafalaust  runninn  af  þeim  rótum,  að  hann  er 
landnemi  í  Vesturheimi.  Þar  hefir  auðvaldið  ginið  yfir  iðjulyðnum 
og  drotnað  með  harðri  hendi.  Auðmennirnir  iðjulausu  hafa  sölsað 
undir  sig  vinnuarðinn  og  tekið  jörðina  ránshendi.  Sumir  þessara 
gróðaseggja  gera  sig  gjaldþrota,  til  að  græða  fó  á  uppgerðar  koil- 
hnísum  sjálfra  sín ;  því  að  þeir  stinga  í  barm  sinn  fjármunum, 
sem  þeir  draga  undan.  Þetta  er  stórgróðabragð  stórþjófanna.  Eu 
samtaka-fósýslumenn  mynda  hringi  og  hvirfinga  til  fjárbragða  og 
taka  á  þann  hátt  strandhögg  og  ræna  bygðirnar,  þótt  öðruvísi  sé  að 
farið,  en  að  fornu  fari,  þegar  víkingarnir  vóru  á  ferðinni.  Hinsvegar 
eru  stjórnraálamennirnir  á  báðum  buxuniim  og  trúboðar  skrum- 
skældir  í  framan.  Og  baðir  þeir  flokkar  halla  sannleikanum  og  eru 
blásnir  út  af  skrökmálura. 

Hver  skoðun  af  fiokksdrætti  höll, 
segir  skáldið. 

Og  stórgróðans  aðferð  mér  strandhöggsleg  finst 
og  stelvísleg  gjaldþrotin  öll. 

Þetta  er  hinn  rangláti  maramon  og  rangfengni,  konungur  og 
hertogi  og  átrúnaðargoð.     Hann  er  einvaidur  í  Vesturheirai,  að  sögn. 

Iðjuraennirnir  standa  á  móti  þessum  fjanda  og  eru  róttlátir 
menn  í  samanburði  við  hann.  En  laun  þeirra  eru  lítil  og  van- 
goldin. 


•58  Lifsskoðnn  Stepháns  Gr.  Stephánssonar. 

£f  endistn  að  plægja,  þú  akarland  fær, 

ef  uppgefstu:    nafnlausa  gröf. 
Höfundurinn  segir,  að  iðjulaust  fósafn  sé  fúi  í  mannfélagsmeiðn- 
•um.     Honum  er  þungt  niðri    fyrir    og    honum    s/nist    hann    horfa 
niður  í  hyld/pi  eymdar  og  örbirgðar,   þegar   hann    hugsar    um    fá- 
tæktina : 

Og  þá  sé  eg  opnast  það  eymdanna  djáp, 

þar  erfiðið  liggur  á  knjám, 

en  iðjulaust  fjársafn  á  féleysi  elst, 

sem  fúinn  í  lifandi  trjám; 

en  hugstola  mannfjöldans  vitund  og  vild 

er  vilt  um  og  stjórnað  af  fám. 

iÞessi  fúi  er  dauði  og  drep  og  eitraður  ormur,  sem  nagar  neðan  lífs- 
tréð  og  etur  það  upp.  Sú  hugmynd  kemur  fram  í  goðafræði  Norð- 
•urlanda,  þar  sem  talað  er  um  ask  Yggdrasils,  og  fræðimenn  halda 
að  þyði  lífsmeiðinn.  Hann  tekur  limum  til  himins,  en  rótum  í 
undirdjúp. 

Eg  gat  þess,  að  kærleikur  Stepháns  til  vinnunnar  vœri  honum 
trúarbragðaígildi.  Petta  er  ekki  kristindómur ;  því  að  Kristur  vildi 
ekki  að  borin  væri  erfiðisáhyggja  fyrir  morgundeginum,  Þetta  er 
miklu  fremur  Zóróasters-trúbrögð.  Hann  lagði  mikla  áherzlu  á 
jarðrækt  og  iðjusemi.  Það  skiftir  nú  litlu  máli,  hvaða  nafni  þessi 
kenning  heitir.  Hitt  er  aðalatriðið,  að  hún  er  góðrar  náttúru.  Steph- 
án  leggur  alla  áherzluna  á  manngildið.  ÖU  h'fsskoðun  hans  stefnir 
að  því  marki.  Hann  yrkir  kvæði  um  Krist,  og  er  það  um  umbóta- 
manninn  og  kenningu  h  a  n  s.  Það  er  ekki  bygt  á  spádómum  nó 
helgisögnum  og  er  ólíkt  öllum  jólasálmum,  en  þó  er  það  jólakvæði, 
K)g  mikill  sannleikur  í   því  og  skáldskapur,  og  fögur  lífsskoðun. 

Svo  litil  frétt  var  fæðing  hans  Þar  birtist  verkavitrun  hans, 

i  fjárhúsjötu  hirðingjans,  sem  vitjar  sérhvers  göfugs  manns, 

að  dag  og  ártal  enginn  reit,  það  kall:  að  hefja  land  og  lýð 

um  aldur  hans  ei  nokkur  veit.  og  lækna  mein  á  sinni  tið. 

Hann  alla  sína  fræðslu  fekk  Hann  sá  að  eigin  elskan  blind 

á  fátæklingsins  skólabekk.  var  aldarfarsins  stærsta  synd 

En  sveit  hans  veitti  sina  gjöf,  og  þyngst  á  afl  og  anda  hans 

þar  sérhver  hœð  var  spámanns  gröf.  var  okið  lagt  af  bróður  hans, 

•Og  skálda,  er  höfðu  hegnt  og  kent,  Sem  grimd  og  lymsku  lengst  tij  ver 
en  heimska  lýðsins  grýtt  og  brent;  að  láta  aðra  þjóna  sér, 
þar  feður  hjuggu  hold  og  bein,         sem  aldrei  sér  að  auðna  þin 
■en  hlóðu  synir  bautastein.  er  allra  heiU  og  sin  og  mín. 


LifBskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar.  59 

Um  okurkarl  og  aura  söfn  Og  sama  og  hans  er  sumra  mein 

hans  orð  ei  voru  gælunöfn.  og  sama  þeirra  dauðakvein; 

Hann  kendi  að  mannást  heit  og  hrein  i  smáum  brotum  byrjað  fá 
til  himins  væri  leiðin  ein.  á  blessun  lands,  og  hverfa  frá: 

Og  bókstafs  þræl  og  kreddu  klerk  Þá  hugraun  liður  hetja  sú, 

hann  kærði  fyrir  myrkraverk,  sem  hreinsa  vildi  siði  og  trú, 

sem  þrá  ei'  Ijós  né  andans  auð,  en  deyr  sem  andstygð  almúgans 

€n  yfirráð  og  stærra  brauð.  —  —  i  útskúfun  sins  föðurlands. 

En  alftaf  getur  góða  menn,  Og  þjóðskörungur  böl  það  ber 

og  guðspjöU  eru  rituð  enn.  á  banadægri,  er  þreyttur  sér 

Hvert  líf  er  jafnt  að  eðli  og  ætt,  að  fólk  hans  gjörvalt  sveik  sig  sjálft 

sem  eitthvað  hefir  veröld  bætt.  og  sættum  tók  við  minna  en  hálft. 

Og  löndin  eiga  mikla  menn,  Og  skáldið  hreppir  hlutverk  það, 

og  menningin  sér  kemur  enn  sem  hversdagslifið  þrengir  að, 

og  geislar  andans  allir  sér  sem  hnígur  undir  önn  og  töf 

i  einnar  sálar  brennigler.  með  öU  sín  beztu  Ijóð  i  gröf. 

Og  sjálfur  bóndinn  veit  það  vel, 
sem  vildi  græða  blásinn  mel, 
en  hnigur  svo,  að  séð  ei  fær 
að  sveitin  af  hans  vinnu  grær. 

Skoðanirnar  sem  þetta  kvæði  flytur,  eru  bornar  fram  í  nafni 
Krists. 

Höfundurinn  lætur  í  veðri  vaka,  að  þetta  sé  lífsskoðun  meist- 
arans.  Það  mun  þó  sönnu  nær,  að  þetta  sé  lífsskoðun  höf.  sjálfs, 
það  sem  hún  nær.  Trúin  á  föðurinn  er  rauði  þráðurinn  í  kenn- 
ingu  Krists.  Hún  er  ekki  nefnd  í  þessu  kvæði.  Þó  er  þetta 
kvæði  mesta  guU,  snildarlegt  og  fult  af  speki  og  mannúð. 

Það  er  einkennilegt,  hvernig  höf.  botnar  kvæðið:  lætur  það 
enda  hjá  bóndanum  og  gista  hjá  gróðrinum.  Þar  finst  honum  enn 
sem  fyrri  lífið  sannast  og  bezt. 

Elskar  hann  sjálfan  sig  svona  mikið?  Togar  hann  hönk  bónd- 
ans  svona  fast  af  því  að  hann  er  sjálfur  bóndi?  Gerir  hann  gróðr- 
inum  svona  hátt  undir  höfði,  af  því  að  bóndinn  ræktar  gróðurinn? 

Því  fer  fjarri.  Hann  elskar  það  líf,  sem  mestuni  mannkostum 
orkar  og  beztum  dáðgróðri.  En  þess  vegna  hatar  hann  myrkraþræl 
og  kredduklerk,  að  þeir  fjölga 

múruðum  gröfum  dauðra  sálna- 

Lækurinn  vinnur  annað  starf  og  æðra,  þótt  hann  sé  hversdags- 
gæfur  og  lítill,  nema  í  vorleysingum,  og  renni  sjálfala  úti  á  víða- 
vangi. 


60  Lifsskoðun  Stepháns  G.  Stephánssonar. 

Um  bersvæði  púsund,  um  þúsundir  ára, 

lét  þúsundum  frækorna  sáð  þin  bára. 
Hann  rennur  fram  hjá  bóndabsénum  og  ræktar  landið  í  flóðvöxtum 
sínum. 

Þá  barstu  út  akarn  um  hrjóstur  og  heiðar, 

sem  hefir  nú  orðið  að  laufguðum  meiðum. 

Grösin  þekja  moldina  á  láglendinu  og  skógurinn,  en  lyngið    flóttar 
sig  um  fjallsbrúnina  og  klæðir  fjallið  að  ofan. 

Lífsskoðun  Stepháns  verðar  jafnan  klökk  í  máli,    þegar    föður- 
landið  ber  á  góma.     Eg  tek  til  dæmis  kvæðið  um  ,Patrek  frænda'. 
Hann  var  írlendingur  að  ætterni,  en  fluttist  vestur  um  haf  og 
nam  sór  þar  land  og  bjó  til  elli. 

Stephán  kallar  Patrek  f  r  æ  n  d  a,    ef  eg  skil  hann  rótt,  af  því 
að  Patrekur  lifir  við  sviplík  æfikjör    sem    sjálfur    höfundurinn :    er 
ættjarðarlaus  í  raun  og  veru,  og  börn    hans    eru    að    hverfa    út    í 
hripgiðu  hafsins  —  þjóðahafsins.     írinn  segir  meðal  annars: 
Eg  þekki  hvað  seinna  vor  biður, 
er  gæfuna  höfum  vér  æfilangt  elt, 
sem  undan  i  flæmingi  ríður. 


En  hvar  helzt  i  veröld  sem  vonbrigði  hlóð 

sér  valköst,  er  írlandi  margtekið  blóð. 
Hér  munar  um  einn  staf  aðeins.     Ef  þarna  stæði  s  fyrir  r,  þá  væri 
það  um  Island  og  það  væri  satt  engu  siður  en  hitt,  svo  oft    hefir 
Fjallkonunni  blætt  nærri  því  íil  ólífis  á  æfi  sinni. 

En  Irinn  elskar  þe^ssa   blóðteknu  beinagrind,  ættjörðina.    Hann 
segir  þetta: 

En  okið  er  léttast  á  írlandi  þó, 

og  allsleysið  bitur  þar  sljóast. 

Þó  vonunum  hnignaði,  hefir  nó  samt 

min  heimfýsn  með  aldrinnm  þróast. 

Eg  bjóst  við  að  flytja  heim  erlendan  arð 

i  önd,  eða  hönd,  þegar  kveðja  það  varð. 

En  þegar  það  brást,  fyrir  börnunum  samt 

eg  bjóst  við  sú  heill  mundi  liggja; 

sem  konungur  Davið  eg  efnið  dró  að, 

sem  úr  skyldi  sonurinn  byggja. 

En  ættjörð  mín  fær  hvorki  fé  eða  son, 

nú  féll  hún  í  dag  þessi  síðasta  von. 


Lifsskoðun  Stepháns  G.  Stephánssonar.  61 

Og  svo  fyrir  æskunnar  oftraust  mitt  loks 
mér  ellinnar  vanmáttur  hefndi. 
Mér  miklaðist  land  þetta,  mér  er  það  nú 
sá  Mólokk  sem  börnin  min  hremdi. 


Patrekur  stendur  eius  og  steini  lostinn  og  mænir  í  áttina, 
þangað  sem  drengirnir  hurfu  fyrir  skógarbarðið.  Og  hann  getur 
naumast  tára  bundist.  Og  bergmál  þessa  byrgða  gráts  kveður  við 
í  kvœði  Stepháns  eins  og  niðri  í  djúpum  hyl.  Hann  veit  það,  að 
hann  hefir  sömu  söguna  að  segja  af  sér  og  sonum  sínum,  þegar 
þeir  vaxa.  Mólokk  Ameríku  :  auðfjandinn,  hremmir  þá  og  tortímir 
þeim,  áður  en  varir.  En  ættjörðin  fær  hvorki  fé  eða  son.  Hún 
bíður  hinum  megin  á  hnettinum,  þögul  og  fátæk,  og  er  þó  drotn- 
ing  í  sínu  ríki. 

Fjærst  i  eilifðar  útsæ 
vakir  eylendan  þín, 
nóttlaus  voraldar  veröld 
þar  sem  viðsýnið  skin. 
Ættjörðin,  heilaga  landið,  segir  hann  á  öðrum  stað.      Þetta  er 
hjartsláttur  heitrar  tilfinningar  og  augnaeldur  brennandi  ástar,  sem 
er  miklu  meiri  en  svo,  að  orðiu  lysi  eða  geti  lyst  henni    til  hlítar. 
Fjallkonan  er   svo  fátæk,  að  hún  getur  ekki  goldið  daglaun    börn- 
um  sínum,  svo  að  þau  séu  anægð.     Þau  vilja  hafa    hátt    kaup    og 
góðan  viðurgerning  og  alt  útilátið  á  hverju  kvöldi,   það  sem  unnið 
er  fyrir.     Þau  vilja  ekki  eiga   inni    hjá    ókomna    tíraanum,    hvorki 
alþyða  nó  embættismenn,  og  þeir  þó  enn  þá  síður. 
Stephán  vill  hitt: 

Að  reikna  ei'  með  árum,  en  öldum, 
að  alheimta  ei  daglaun  að  kvöldum, 
þvi  8V0  lengist  mannsæfin  mest. 
Þetta  er  bæði  vit  og    skáldskapur,    Kolbeinn    minn,    og    væri 
gaman  að  eiga  mikið  af  svo  frumlegum  vitsmunaskáldskap. 


Eilifðarvonin  i  dáðgróðri  lands, 
segir  höfundurinn. 

Þá  eru  daglaunin  ekki  alheimt  að  kvöldum,  þegar  æfistarf  ein- 
staklingsins  lifir  og  varir  í  framförunum  og  framtíðinni.  En  þá  er 
þó  ekki  að  ræða  um  ódauðleik  einstaklingsins,  heldur  er  þetta  svo 
að  skilja,  að  heildin  lifir  og  blómgast.  Og  þó  er  alt  á  faraldsfæti; 
því  að  sólnakerfum  flæðir  og  fjarar.  Og  þá  gengur  h'f  sólkerfis 
vors  upp  í  alheimsveldið,  eins    og    þegar    samnefnari  gleypir    brot. 


62  Lifsskoðun  Stepháns  Gr.  Stephánssonar. 

Þetta  er  kenning  heimspekinga  og  fræðimanna,  stórfengleg  og  vits- 
munaleg  kenning,  en  kaldrifjuð  og  gleðilaus  þorra  manna.  Það  er 
eðlilegt,  að  sá  maður,  sem  lítur  þannig  á  tilveruna,  tekur  dauð- 
anum  rólegar 

„i  daglegu  fötunum  hremt". 

Eina  spurningu  mundi  eg  leggja  fyrir  höfundinn,  ef  eg  nœðf 
tali  hans.  Eg  mundi  spyrja  hann,  hvort  þessi  ódauðleika  lífsskoð- 
un  fullnægði  honum.  Og  eg  mundi  spyrja  hann,  hvort  honum 
þyki  það  líklegt,  að  frumleiki  svo  mikill,  sem  hann  er  gæddur, 
fari  að  forgörðum,  deyi  út  og  detti  niður  í  lognsæ  og  ládeyðu 
allsherjar  lífsins,  sem  er  þó  ekki  einkennilegra  h'f  en  svo,  að  dómi 
höfuudarins,  að  í  því  er 

„sjálfur  dauðinn  þáttur  einn". 

Hann  mundi  svara  spurningu  minni  á  þá  leið,  að  undan  þeim 
örlagadómi  sé  ónjtt  að  kvarta ;  það  tjái  ekki  að  deila  við  dómar- 
ann  —  fastskorðað  lögmál  náttúruiinar. 

Hann  mundi  hafa  nóg  svör  á  hraðbergi.  En  eg  get  einnig 
hugsað  mér  ymsar  spurningar. 

Ein  spurningin  er  á  þessa  leið  : 

Hvers  vegna  skyldi  sú  regla  vera  sett;  að  önnm  einstaklingum 
er  gefinn  einkennafrumleiki  í  vöggugjöf,  og  hann  vex  altaf  og  skyr- 
ist  með  aldrinum'?  Því  er  þessu  þannig  háttað,  ef  sérkennileikan- 
um  er  ætlað  að  þurkast  burt  í  dauðanum  og  hverfa  að  eih'fu? 

Sórkennileiki  skáldsins  getur  að  vísu  lifað  um  ár  og  aldir,  ef 
það  er  afburðavel  gefið,  svo  að  það  lifi  á  vörum  þjóðanna  og  í 
bókmentunum.  Það  er  líf  útaf  fyrir  sig.  En  sá  stígur  er  mjór 
og  brattur  og  fáir  eru  þeir  og  munu  jafnan  verða,  sem  komast 
hann.  Margir  menn  eru  viðhka  einkennilegir  og  frumlegir  í  háttum 
og  á  sína  vísu,  sem  Stephán  G.  Stephánsson  er  á  sinn  hátt.  E» 
þeir  menn  deyja  út  að  einkennum,  af  því  að  þeir  eiga  þess  eng- 
an  kost  að  lifa  í  heildiuni.  Starfssvið  þeirra  er  svo  lítið  og  þannig 
lagað,  að  þeir  hljóta  að  hverfa.  Hvað  verður  af  frumleikaeinkenn- 
um  þeirra?     Til  hvers  vóru  þau  sköpuð? 

Lífsskoðun  höfundarins,  þessi  hluti  hennar,  varpar  að  vísu  all- 
miklu  Ijósi  yfir  sjónarsvið  Jífsins.  En  það  Ijós  er  þó  kalt  og  því- 
h'kt  sem  tunglsljós  væri  eða  þá  gerviljós. 

En  þó  að  lífsskoðun  Stepháns  fullnægi  ekki  hjartalöngun  al- 
mennings,  né  svali  einstaklings  þránni,  þeirri  þrá,  sem  óskar  sér 
framhaldstilveru  í  sjálfstæðu  h'fi  um  aldir  alda,    þá    á    þessi    heim- 


Lifsskoðan  Stepháns  G.  Stephánssonar.  63- 

spekilega  lífsskoðun  erindi  til  almennings.    Hún  vekur  þá  menn  til 
mótstöðu,  sem  vilja  ekki  við  henni  líta,  en  laðar  hina  að  sér. 

Hinn  hluti  lífsskoðunar  Stepháns,  sem  fjallar  um  drengskapinn 
og  manngildið,  er  orð  í  tíma  talað.  Það  er  nokkurs  konar  fagnaðar- 
erindi  vinnu  og  manngildis  og  drengskapar.  Hann  eggjar  mennina 
til  framgöngu,  eggjar  þá  lögeggjan,  og  hvetur  þá  til  að  stækka 
grasrótina  á  jörðinni  og  fjölga  nýgræðingnum. 

Ef  endistu  að  plægja,  þú  akurland  fær, 
ef  uppgefstu,  nafnlausa  gröf. 

Margir  geta  uppgefist  sem  frumlegir  eru  að  eðli  og  næsta  eiii- 
kennilegir  að  hversdagsháttum.  Því  skyldi  veraldarsmiðurinn  vera 
að  mæða  sig  á  því  að  kosta  þessu  til  þeirra? 

Alheimsborgarinn  stendur  glottandi  yfir  moldum  þeirra  og  syngur 
þá  til  rúms  í  kirkjugarði  allsherjar-dauða.  Þeir  gleymast  og  hverfa 
eins  og  stjörnuhrap.  Heilar  þjóðir  hafa  sætt  þessum  heljarkjörum 
og  ótal  einstaklingar.     Okkur  s/nist  svo  að  minsta  kosti. 

Hin  h'fsskoðunin  er  hlyrri,  sem  ber  í  brjósti  sér  vonina  unv 
föðurfaðminn  og  líf  í  faðminum,  sem  veit  af  sjálfu  sór  og  öðrura. 

En  það  er  gott  að  þessar  skoðanir  vegi  salt  og  keppist  á  um. 
mennina,     Þær  eru  báðar  mikils  háttar. 

Önnur  hefir  mikið  vitsmuua-höfuð. 

Hin  hefir  gott  og  göfugt  hjarta. 

Og  þær  kalla  báðar  hárri  röddu  á  mannrænu  og  manngildi,. 
kalla  þau  til  starfa  í  landinu. 

Og  þær  eiga  eitt  sameiginlegt  hugðarmál.  Þær  koma  sór 
saman  um  það: 

"að  reikna  ei  með  árum,  en  öldum, 
að  al-heimta  ei  daglaun  að  kvöldum, 
því  svo  lengist  mannsæfin  mest,,. 

Þetta  er  önnur  mannsæfi  en  sú,  sem  talin  er  í  landshagS' 
skyrslunura. 


Ritfregnir. 


Einar  Arnórsson:  Ný  lögfræðisleg  formálabók.  Kostn- 
aðarmaður  Jóh.  Jóhannesson.  Rvík  1911.  415  + XXIV +  14 
bls.     8vo. 

Loksins  kemur  þá,  nj  formálabók,  og  er  bað  mesta  þarfaverk. 
Formálabók  þeirra  M.  Stephensens  og  L.  E.  Sveinbjörnssonar,  sem 
kom  út  1886,  var  vandað  verk  og  ágætt  á  sínum  tíma.  En  eins 
og  eðlilegt  er  um  fyrsta  rit  um  efnið,  var  því  í  jmsu  ábótavant; 
auk  þess  er  gamla  formálabókin  nú  orðin  töluvert  á  eftir  tíman- 
um,  því  að  frá  1886  hefir  verið  settur  mesti  sægur  af  merkilegum 
lögum,  sem  verður  að  vera  getið  í  njtilegri  formálabók,  t.  d.  gjald- 
þrotalögin,  ellistyrkslögin,  farmannalögin,  lög  um  verzlanaskrár, 
firmu  og  prókúruumboð,  lög  um  fjármál  hjóna  o.  s.  frv.  Þar  við 
bætist,  að  gamla  formálabókin  er  löngu  uppseld  hjá  bóksölum  og 
fæst  uú  sjaldan  nema  djru  verði  á  nppboðum. 

Hr.  próf.  E.  A.  bætir  því  úr  töluvert  brjnni  þörf  með  þessari 
njju  formálabók.  Hann  hefir  lært  jmislegt  af  gömiu  formálabók- 
inni,  en  í  mörgu  hefir  hann  bætt  hana.  Niðurskipun  efnisins  í 
gömlu  bókinni  var  ekki  góð  og  ekkert  orðaregistur  fylgdi  henni. 
Hór  er  köflunum  raðað  eftir  efni,  það  sett  saman,  sem  saman  á 
eftir  efnisskyldleika,  en  greint  að  það,  sem  óskylt  er ;  dálítil  »orða- 
skrá«  fylgir,  en  er  þó  ekki  fullkomin.  Aftan  við  bókina  eru  sjnis- 
horn  víxla  og  tékka  eins  og  þeir  líta  út  í  raun  og  veru,  og  er  bót 
að  því.  —  Bókinni  er  skift  í  »§«  (»paragraffa«),  líkt  og  gömlu 
formálabókinni  í  »gr.«  og  þykir  mér  það  óþarfa  stæling  á  dönsk- 
um  og  þjzkum  lögfræðisbókum,  enda  kemur  það  að  engu  haldi. 

Eg  hefi  ekki  haft  tíma  til  þess  að  athuga  nákvæmlega  efni  bók- 
arinnar,  enda  getur  S  k  í  r  n  i  r  ekki  f  lutt  langan  eða  ítarlegan  ritdóm. 
En  ekki  er  það  að  efa,  að  bókin  só  samvizkusamlega  samin.  ÖII  nj 
lög,  sem  nokkru  skifta,  virðast  hafa  verið  tekin  með,  jafnvel  þau, 
sem  sett  voru  á  síðasta  alþingi  og  staðfest  af  konungi  11.  júlí  s.  1. 


Ritfregnir.  if^ 

Á  hinn  bóginn  má  vafalaust  benda  á  einstaka  galla^  og  eru  það 
ekki  tiltök,  þar  sem  sama  sem  engin  hjálparrit  um  einstakar  greín- 
ir  ef nisins  er  við  að  styðjast.  Enda  er  öðrum  hægara  að  standa 
hjá  og  benda  á  gallana,  en  höfundinum  að  sigla  hjá  skerjunum. 
Eg  hefi  t.  d.  tekið  eftir  missögn  á  b)s.  46,  þar  sem  höf.  segir,  að 
borgaralegt  hjónaband  sé  heimilað  »þegar  hjónaefni  teljast  ekki 
bæði  til  þjóðkirkjunnar  eöa  til  sama  utanþjóðkirkju- 
trúfólags,  er  hefir  löggiltan  presteSa  forstöðu- 
mann«;  eftir  1.  4  19.  febr.  1886  1.  gr.  er  borgaralegt  hjónaband 
heimilt,  þótt  bœði  hjónaefnin  sóu  í  sama  löggiltu  trúarfólagi  utan 
þjóðkirkjunnar. 

Frágangur    bókarinnar    frá    hendi     kostnaðarmanns    og    prent- 

smiðju  er  góður. 

t/.  K. 

Kristján  Jónsson:  Ljóðmæli.  Búin  til  prentunar  eftir 
Jón  Ólafsson.  3.  útg.  ankin.  Kostnaðarm.  Jóh.  Jóhannesson. 
Rvík  1911.     Verð  4  kr. 

Þessi  njja  útg.  er  að  efni  til  samhljóða  2.  útg.,  nema  tveim 
kvæðum  viðbætt  (Herðubreið  og  Hjá  stekknum;  hið  síð- 
ara  frumort  af  E.  Bögh),  en  hins  vegar  feldar  burtu  nokkrar  óvand- 
aðar  vísur  (Bjarnarvísur,  Þorkelsvísur  o.  fl.).  Að  niðurskipun  er 
hún  frábrugðin  hinni  að  því  leyti,  að  Ijóðunum  er  hór  skipað  í  tvo 
aðalflokka:  I.  Ljóð  vinnumannsins  (ort  fyrir  1863,  er  skáldið  kom 
i  skóla),  IL  Ljóð  skólapiltsins  (eftir  1863),  og  svo  raðað  eftir  efni 
innan  hvors  flokks.  Hversu  heppileg  sú  niðurskipun  er,  getur 
verið  álitamál.  En  grunur  leikur  mér  á,  að  hún  só  ekki  sem 
áreiðanlegust,  því  að  eftir  eldri  útgáfunum  að  dæma  leikur  vafi  á 
um  aldur  sumra  kvæðanna.  Hefði  því  sjálfsagt  verið  öruggast  og  af- 
notabezt  að  raða  Ijóðunum  eftir  efninu  eingöngu,  en  merkja  þau 
með  ártali,  sem  víst  er  um,  -livenær  ort  eru.  —  Útgef.  lætur  þess 
getið  í  formálanum,  að  helst  hafi  sér  verið  í  hug  að  gefa  ekki  út 
að  þessu  sinni  nema  vandað  úrval,  en  kostnaðarm.  hafi  aftrað  því 
ráði.  Það  tel  eg  illa  farið.  Nóg  að  eldri  útgáfurnar  varðveiti 
ruslið  frá  glötun  —  hafi  það  annars  átt  nokkurn  lífsrótt  á  sór 
(klúryrðisljóð  og  annað  slíkt).  Að  vera  að  dragast  með  það  dót  er 
ekki  til  annars  en  að  kefja  gullkornin,  sem  enn  hafa  gildi,  spilla 
sölu  bókarinnar  og  draga  úr  notum  hennar.  Og  því  síður  var 
ástæða  til  að  vera  sár  á  úrfellingarnar  sem  fremur  fátt  af  Ijóðum 
Kristjáns  hefur    nú    annað    en  bókmentasögulegt  gildi;  flest  þeirra 

5 


^  RithQfi^mT. 

eru  lífsgildissnauð  æðruorð  og  harmagrátur  liðinna  kynslóða  og  eiga 
sér,  sem  betur  fer,  lítinn  hljóíxigrunn  í  sálum  nútíðarkynslóðarinnar. 
Bryna  nauðsyn  bar  því  ekki  til  annars  að  áiiini  —  er  á  undan 
Toru  farin  heildarsöfn,  sem  enn  er  greiður  aðgangur  að  til  vísinda- 
legra  afnota  —  en  að  dreifa  enn  á  ný  perlunum  út  á  meðal  al- 
mennings;  ruslið  mátti  missa  sig  og  svartagallssöngunum  fækka. 

En  í  því  sniði,  sem  útgáfan  er  gerð,  er  hún  hin  vandaðasta. 
Framan  við  er  ritgerð  útgefanda  um  ævi  og  yrki  skáldsins,  sú  er 
kunn  er  af  eldri  útgáfunum.  Aftan  við  ágætar  skrár  (eftir  upphafs- 
orðum  og  efni  kvæðanna).  AHur  ytri  frágangur  hinn  prýðilegasti 
og  kostnaðarm.  til  sóma.  Verðið  lágt,  eftir  því  hversu  til  er  vand- 
að,    Mun  því  mörgum  þykja  þessi  útg.  mun  eigulegri  en  hinar  fyrri. 

Björn  M.  Ólsen:  Om  den  sákaldte  Sturluní^a-Prolog  og 
dens  formodede  Vidnesbyrd  om  de  isl.  Slægtsagaers  Alder 
(Christiania  Videnskabs-Selsk.  Forhandlinger  for  1910,  Nr.  6). 
Chria  1910. 

Björn  M.  Ólsen:  Om  Gunnlaugs  Saga  ormstungu.  En  kri- 
tisk  Undersögelse.  (D.  kgl.  danske  Vidensk.  Selsk.  Skrifter 
7.  R.,  Hist.  og  Filos.  Afd.  II,  1).     Kh.  1911. 

Stórmerkilegt  starf  hefur  próf.  Ólsen  þegar  int  af  hendi  í  ranii- 
sókn  íslenskra  fornrita.  Allur  hinn  mikli  ritgerðabálkur,  er  ligguv 
eftir  hann  á  því  sviði  og  fjallar  um  flest  hinna  merkari  aagnarita 
vorra  að  fornu,  ber  þess  eindreginn  vott,  að  engum  er  synna  um 
það  en  honum  að  ráða  gáturnar  um  aldur  þeirra  og  uppruna.^ 
Þeir  sem  hafa  lesið  t.  d.  ritgerð  hans  um  Sturlungu  í  Safni  til 
sögu  ísl.  kannast  við,  hversu  skarplega  honum  ferst  að  lesa  út  úr 
ritunum  sjálfum,  svo  að  segja  á  milli  h'nanna,  sköpunarsögu  þeirra 
og  tildrög.  Þarna  rekur  hann  þræðina  úr  austri  og  vestri,  með^ 
dæmafárri  skarpskygni,  svo  að  yndi  er  að  lesa  jafnt  leikum  sem 
lærðum.  Og  þó  að  okkur  hinum,  sem  óskygnari  erum,  s/nist 
hann  stikla  stundum  á  híah'nsstrengjum  h'kt  og  Mahómetsmenn  á 
á  leið  til  paradísar,  þá  verðum  við  þó  að  játa,  að  svo  sterk  eru 
rökin  oftast  nær,  þegar  þau  eru  runnin  saman  í  eitt,  að  það  stend- 
ur  fast,  sem  sanna  átti.  Böndin  berast  að  höfundinum,  heimildum 
hans  og  starfsháttum. 

Nú  hafa  tvær  ritgerðir  bæst  í  hópinn. 

Fyrri  ritgerðin  hljóðar  um  Sturlungu-formálann  svo- 
nefnda,  er  stendur  aftan  við  Sturlusögu.     Til  þessa  er  það  einkum. 


Ritfregnir.  Ö7 

€in  málsgrein  formálans,  ^em  orðið  íiefur  mönnumað  ágreiningsefni,  af 
því  að  höfuðhandritunum  ber  þar  ekki  saman.  I  Króksfjarðarbók  segir  :: 
»Flestar  allar  sögur,  þær  er  hér  hafa  getz  á  íslandi,  váru  ritaðar, 
áðr  Brandr  biskup  Sæmundarson  andaðiz,  en  þær  sögur,  er  síðan 
hafa  gerz,  váru  lítt  ritaðar,  áðr  Sturla  skáld  Þórðarson  sagði  fyrir 
Í8lendingasögur«.  Þarna  þóttust  menn  hafa  fengið  almenna  upp- 
Ijsingu  um  aldur  fornísl.  aagnarita,  þannig  að  flestar  sögur,  er 
íjalla  um  atburði  fyrir  dauða  Brands  biskups  (f  1201),  sóu  skráðar 
fyrir  þann  tíma.  Hér  só  þá  fyrst  og  fremst  sett  aldurmark  œttar- 
sögunum  okkar,  sem  gerast  á  söguöldinni.  En  af  útg.  Gbr.  Vigf. 
varð  það  kunnugt,  að  Reykjarfjarðarbók  kvað  öðruvísi  að  orði : 
»Fle8tar  allar  sögur,  þær  er  hér  hafa  gerz  á  íslandi,  áðr  Brandr 
biskup  Sæmundarson  andaðiz,  váru  ritaðar,  en  þær  8Ögur«  o.  8.  frv, 
Úr  því  skiftust  menn  í  tvær  sveitir  um  útskyringuna.  Sumir 
töldu  R-tekstann  rangán,  eða  skildu  hann  á  sama  hátt  og  hinn 
(Kalund,  E.  Mogk,  F.  Jónsson).  Öðrum  þótti  auðsætt,  að  R  tekst- 
inn  væri  réttur;  málsgreinin  gæfi  ekkert  í  skyn  um  aldur  ísl.sagna  yfir- 
leitt,  heldur  væri  að  eins  átt  við  þau  rit,  sem  rætt  er  um  í  næstu  máls- 
greinum  á  undan  að  gangi  jafnhliða  Sturlusögu  (og  ísl.  a.  Sturlu); 
orðin  þyddu  ekki  annað  en  það,  að  þá  er  Sturla  tók  að  rita  ísl.  s. 
hafi  flestir  þeir  atburðir  þegar  verið  færðir  í  letur,  er  gerst  höfðu 
frá  því  er  Sturlusaga  hefst  (um  1150)  og  fram  um  1200,  en  lítið 
verið  um  það  ritað,  er  gerst  hafði  úr  þvj'  fram  á  daga  Sturlu 
(Guðbr.  Vigf.  í  Prologomena,  B.  M.  Ólsen  í  Safni  III). 

í  þessari  nyju  rannsókn  sinni  snjfr  próf.  Ólsen  sór  nú  ekki 
sérstaklega  að  gamla  ágreiningsatriðinu,  heldur  að  hinu  að  komast 
fyrir  upptök  þessa  einkennilega  formála.  Hvers  vegna  stendur  hann 
á  svona  kynlegum  stað,  inni  í  safninu,  en  ekki  framan  við  það, 
eins  og  formála  er  siður?  »Vegna  þess«,  hafa  menn  sagt,  »að  safn- 
andanum  þótti  þörf  á  að  gera  nokkra  grein  fyrir  heimildum  sínum, 
þegar  aö  því  kom,  að  margar  sögur  gerðust  samtíða«.  En  þá  hefði 
hann  átt  að  setja  hann  f  r  a  m  a  n  við  Sturlusögu,  og  hins  vegar 
hefði  þá  ekki  mátt  til  minna  ætlast,  en  að  heimildaskýrslan  væri 
nokkurn  veginn  rétt.  Það  er  þó  öðru  nær  en  svo  sé.  Hann  nefn- 
ir  rit,  sem  hann  notar  ekki  (Þorlákss.),  en  lætur  önnur  ónefnd,  sem 
kann  notar  CGizurars.,  Þórðars.  o.  fl.).  Þessar  misfellur  væru  óhugs- 
andi,  ef  formálinn  stafaði  upphaflega  frá  safnandans  hendi.  — 
Á  róttu  úrlausnina  bendir  tilvitnun  fonnálans  til  ísl.s.  Sturlu,  um 
að  Hrafnss.  sé  samtíða  prestssögu  Guðm.  góða.  Þessa  hefur  Sturla 
að  sjálfsög'ðu  ekki  getið  í  teksta  sögu  sinnar,  heldur    í    f  o  r  m  á  1  a 


68  Ritfregnir. 

fyrir  henni,  sem  hann  samdi  að  sið  góðra  sagnritara  (t.  d.  Snorra), 
í  því  skyni  að  gera  grein  fyrir  ætlunarverki  sínu  og  heimildum. 
Safnandi  vorrar  Sturlungu  hefur  haft  fyrir  sér  annað  styttra  safn 
frá  hendi  Sturlu,  er  hafði  inni  aö  halda  þetta  þrent :  1.  Ættartölur, 
2.  Sturlusöfu  (hvorttveggja  eftir  eldri  höfunda)  og  3,  íslendinga- 
sögu  (eftir  Sturlu  sjálfan).  A  miUi  2  og  3  rak  safnandinn  sig  á 
formála  Sturlu.  Hann  rótar  honum  ekki  úr  stað,  en  breytir  hon- 
um  meira  eða  minna  eftir  geðþótta  sínum.  Þetta  sóst  best 
á  því,  að  heimildirnar,  sem  formálinn  tilgreinir,  eru  ein- 
mitt  þær  heimildir,  sem  Sturla  hlýtur  aö  hafa  haft  fyrir  sér,  er 
bann  samdi  ísl.s.,  en  aðrar  ekki.  Enda  verður  nú  formálinn  allur 
auðskib'nn,  eins  og  hann  Hggur  fyrir,  og  þá  fyrst  og  fremst  deilu- 
greinin  sæla.  Hún  fellur  eins  og  fb's  við  brot  milli  þess,  er  á  und- 
an  fer  og  á  eftir  kemur.  Hún  bindur  enda  á  upptalningu  Sturlu  á 
þeim  ritum,  er  skráð  höfðu  verið  fyrir  hans  daga  um  atburði  sam- 
tíða  þeim,  er  safn  hans  (Sturlus.  og  ísl.s.)  átti  um  að  fjalla.  Sturla 
byrjaði  eðUlega  á  að  gera  grein  fyrir,  hvað  þegar  hefði  verið  fært 
í  letur  af  öðrum  um  það  tímabil,  sem  hann  ætlaði  sór  að  lysa.  I 
því  efni  skifti  um  eftir  dauða  Brands  biskups.  Fyrir  þann  tíma 
þurfti  Sturla  frá  fáu  að  segja  ( —  enda  er  ísl.s.  hans  fram  að  því 
nœstum  eingöngu  ættarsaga  þeirra  Sturlunga),  en  úr  því  víkkaði 
verkaviðið,  vegna  þess  að  sögur  eldri  höfunda  náðu  fáar  lengra; 
saga  hans  verður  úr  því  saga  alls  landsins.  í  næsta  kafla  formál- 
ans  tilgreindi  hann  svo,  við  hvaða  heimildir  hann  ætlaði  að  styðjast 
við  samning  sögu  sinnar  (þ.  e.  fróðra  manna  frásagnir,  bréf  og  vit- 
neskju  af  eigin  sýn).  —  Því  næst  synir  höf.,  hversu  vel  þessi  efnis- 
þráður  í  formála  Sturlu  kemur  heim  við  rit  hans,  eins  og  það  var 
áður  en  safnandi  Sturlunguakaut  inní  það  þáttum    úr    öðrum  ritum. 

Aðalniðurstöðuatriðin  af  rannsókn  höf.  eru  þá  þessi:  Formál- 
inn  er  saminn  upp  úr  formála  Sturlu  fyrir  ísl.s.,  hefur  enn  að 
geyma  meginatriði  hans  og  sýnir,  hvernig  Sturla  lagði  niður  fyrir 
sér  verkefni  sitt.  Af  deilugreininni  (»Flestar  allar  8Ögur«  o.  s.  frv.) 
verður  ekkert  ráðið  nm  aldur  þeirra  sagnarita,  sem  hljóða  um  at- 
burði  sögualdarinnar  svonefndu.  Hún  lytur  eingöngu  að  samtíðar- 
sögum  Sturlungusafnsins. 

Vonandi  er  »formála«.deilan  þar  með  á  enda  kljáð. 

Síðari  ritgerðin  hljóðar  um  Gunnlaugssögu.  Sú  saga 
hefur  til  þessa  verið  talin  meðal  hinna  elstu  og  áreiðanlegustu  ís- 
lendingasagna.  Hún  komi  ágætlega  heim  við  aðrar  aögur,  sé  í  fuUu 
samrœmi  við  tímatal  Ara  og  rituð  á  frábærlega  snjöllu    máli  og  af 


Ritfregnir.  Ct9 

niikilli  list  í  efnismeðferð.  Síðar  geti  hún  ekki  verið  samin  en  um 
1 200.  En  breytingura  hafi  hún  sætt  síðar,  smágreinum  verið  skot- 
iÖ  inn  í  hór  og  þar,  einkum  í  Stokkhólmshdr,,  sem  er  víða  fyllra 
en  hitt  skinnhandrit  sögunnar.  Til  þeasara  innskotsgreina  hafa 
menn  talið  t.  d.  heimfærslu  sögunnar  til  Ara  fróða,  ýmislegt  í 
mannlysingum  1.  kap.  (t.  d.  lysinguna  á  Agli),  greinina  um  fjöl 
mennust  þing  í  fornöld,  um  tungumálaskifti  á  Englandi  o.  fl. 

Listagildi  sögunnar  viðurkennir  próf.  Ólsen.  En  um  a  1  d  u  r 
hennar  og  áreiðanleik  kemst  hann  að  annari  niðurstöðu  eftir 
nákvæma  rannsókn  í  öllum  greinum: 

Meginþátt  söguefnisins  hefur  höf.  að  vísu  úr  gömlum  arf  sögn- 
um  og  nokkrum  vísum,  er  þeim  fylgdu.  En  hann  fer  miðlungi 
ráðvandlega  með  þessar  arfsagnir.  Listamannseðli  hans  er  ríkara  en 
svo.  Og  hann  er  maður  fróður  í  bókmentum  þjóðar  sinnar  og  hag- 
nytir  sér  óspart  þann  fróðleik  við  samning  isögunnar.  Honum  er 
það  fyrir  öllu,  að  hún  verði  sem  snjöllust  og  áheyrilegust.  Ekki 
kveður  þó  mikið  að  því,  að  hann  auki  við  úr  öðrum  sögum  veru- 
legum  atburðum,  er  nokkru  máli  skifti  um  örlög  söguhetjanna.  En 
hinu  hlífist  hann  ekki  við,  að  fegra  frásögn  sína  með  því  að  stæla 
ýmsar  atriðismyndir,  sem  honuin  voru  kunnar  í  öðrum  sögum  og 
þóttu  vel  til  þess  fallnar  að  varpa  skáldlegum  blæ  á  frásögnina. 
í  upphafi  sögunnar  er  meginefni  hennar  gefið  í  skyn  fyrirfrara  í 
draurai  Þorsteins.  Þá  hugraynd  hefur  höf.  úr  Laxdælu  (sbr. 
draumar  Guðrúnar),  en  mun  betur  fer  hann  þó  með  hana  en  heim- 
ild  hans.  L^r  N  j  á  1  u  er  það  atriði  runnið,  að  Gunnlaugur  fastnar 
sér  Helgu  eftir  forraála  Þorsteins  (sbr.  Kaupa-Heðinn,  er  ginnir 
Hrút  til  að  hafa  upp  fyrir  sór,  hvernig  taka  skuli  upp  málið  Unn- 
ar).  Frá  Bjarnarsögu  stafa  tvö  atriði :  samfundir  þeirra  Gunn- 
laugs  og  Skúla  við  hirð  Hákonar  jarls  og  frásögnin  um  skikkjuna 
Gunnlaugsnaut,  sera  Helga  rekur  á  hnjám  sór  á  dánardægri  (sbr. 
skikkjuna,  er  Oddny  þá  af  Birni,  og  hringinn,  er  hún  fær  sendan 
af  ekkju  hans  að  honum  látnura  og  tekur  helstríð  yfir).  Frá  E  y  r- 
^  y  g  g  j  ^  ö^  Þ^ð  runnið,  að  Þorsteinn  kveður  Hluga  til  viðtala 
»upp  á  borgina«  (sbr.  að  Snorra  goða  þótti  þau  ráð  best,  sem  ráð- 
in  voru  uppi  á  Helgafelli).  Við  Landnárau  styðst  höf.  í  ættar- 
tölura.  En  einna  mest  gætir  þó  áhrifa  frá  E  g  i  1  s  s  ö  g  u,  ekki  síst 
í  mannlysingura  L  kap.  Og  ýras  fleiri  rit  bendir  próf.  Olsen  á, 
sera  gera  vart  við  sig  í  einstökura  athugaseradura,  eða  í  stílshætt- 
inura  yfirleitt  (t.  d.  riddarasögur),  og  hljóta  því  að  hafa  verið  höf. 
kunn.  —  Þessarar  ónærfærni  við  arfsögnina  var  höf.  sér    vel    með- 


70  Ritfregnir. 

vitandi,  og  reynir  því  aS  breiða  sem  best  yfir  aðraksturiun  og 
tryggja  sór  tiltrú.  I>á  tilhugsun  gat  hann  ekki  þolað,  að  riti  sínu 
yrði  skipað  á  bekk  meS  lygisögum.  Þess  vegna  smeygir  hann  ofboð 
kænlega  inn  í  hér  og  þar  athugasemdum,  sem  miða  að  því  að  vekja 
tiltrú,  tildrar  sem  haganlegast  til  sagnafróðleik  sínum,  gætir  vand- 
lega  samræmis  við  aðrar  sögur  og  við  tímatal  Ara.  I  þessu  eiga 
þær  flestar  rót  sína  útúrdúra-athugasemdirnar,  sem  menn  hafa 
talið  innskot,  fyrst  og  fremst  heimfærslan  til  Ara  fróða.  Sömuleið- 
is  skírskotun  höf.  til  erfidrápu  um  Gunnlaug  eftir  Þórð  Kolbeins- 
«on  —  erfidrápu  sem  aldrei  hefur  verið  til.  Yfir  höfuð  lítur  próf. 
Ólsen  svo  á  og  færir  að  því  rík  rök,  að  innskotsgreinirnar  svo- 
iiefndu  séu  upphaflegar  í  sögunni ;  Stokkhólmshdr.  só  eldra  og  betra, 
hitt  stytt  af  ásettu  ráði.  Hann  bendir  á  margar  sams  konar  athuga- 
semdir  og  orðtök  —  fróðleiksmola  og  gífuryrði  — ,  er  standa  í  báð- 
'um  hdr.  og  verður  ekki  á  burtu  svift,  nema  sár  sjái  eftir;  alt  slíkt 
verði  að  standa  og  falla  hvað  með  öðru. 

Um  aldur  sögunnar  kemst  próf.  Ólsen  að  lokum  að  þeirri 
niðurstöðu,  að  fyrir  1250  sé  hún  ekki  til  orðin,  og  líklega  ekki 
fyr  en  um  1300.  Ræður  hann  það  sumpart  af  aldri  þeirra  heim- 
ildarrita,  sem  höf.  hefur  stuðst  við,  og  sumpart  af  stílshættinum  og 
»romantik«  sögunnar.  Stíllinn  sé  ótvírætt  í  ætt  við  riddarasög- 
urnar  elstu.  Áreiðanlegt  heimildarrit  geti  sagan  því  ekki  talist,  — 
að  listagildinu  ólöstuðu. 

Sjálfsagt  kunna  þeir  menn  illa  þessum  dómi  próf.  Ólsens,  sem 
telja  ættarsögunura  okkar  það  helst  til  gildis,  hversu  sannar  þær 
séu  í  sögulegum  skilningi.  En  það  er  einmitt  listin,  sem  er  höfuð- 
pryði  þeirra.  Um  sögulegu  sannindin  skytur  vitanlega  í  yms  horn 
eftir  atvikum.  Enda  skiftir  það  í  rauninni  ekki  mestu  máli,  þegar 
öllu  er  á  botninn  hvolft,  hvort  allir  atburðir  sögunnar  hafi  orðið 
einmitt  á  þann  hátt,  sem  frásögnin  greinir;  heldur  hitt,  að  þeir 
sóu  í  fulhi  samræmi  við  eðli  og  atferlisháttu  söguhetjanna  og  renni 
saman  eftir  réttum  rökum  í  samfeldan  örlagaþráð  samkvæm^  trú, 
lífsskoðun  og  hátterni  þeirra  kyiislóða,  sem  að  þeim  standa.  Og 
það  verður  ekki  af  Gunnlaugssögu  skafið,  að  þjóðh'fsmyndir  hennar 
eru  sannar,  gripnar  föstura  tökura  úr  daglegu  h'fi  sögualdarinnar, 
af  manni,  sem  hafði  andlegt  víðsyni  og  athyggju  til  að  skapa  sór 
útsyn  yfir  þjóðarleiksviðið,  eins  og  það  þá  var  vaxið.  Að  því  leyti 
stendur  hún  vafalaust  í  fremstu  röð  meðal  íslendinga  sagna. 

B.  B. 


Ritfregnir.  7^ 

Ouðmundur  Finnbogason:  Den  sympatiske  Forstaaelse. 
iKöbenhavn  og  Kristiania  1911  (Gyldendal). 

Ágúst  Bjarnason:  Jean-Mai'ie  ^Guyau.  £n  Frenistilling 
•og  en  Kritik  af  hans  Filosofi.  Köbenhavn  og  Kristiania 
1911  (Gyldendal). 

Þjóðverjinn  Herrmann  furðaði  sig  á  því  í  viðtali  við  síra  Matt- 
hías,  að  jafnbráðgáfuð  þjóð  og  íslendingar  hefðu  ekki  eignast  svo 
mikið  sem  einn  heimspeking.  Skáldið  svaraði,  að  íslenzk  tunga 
væri  h'tt  n/tilegt  heimspekimál,  og  virðist  hafa  gefið  henni  sök  á 
þessari  fátækt  okkar.  Hitt  mun  þó  sönnu  nær,  sem  dr.  Helgi 
Pjeturs  hefir  tekið  fram  hór  í  tímaritinu,  í  ritgerð  um  BrynjóJf  á 
Minna-Núpi,  að  féleysi  valdi  hér  mestu  um.  Vér  eigum  enga  efna- 
menn  —  eða  höfum  ekki  átt  til  þessa  — ,  er  hafi  getað  helgað 
listum  eða  vísindum  æfi  sína  og  afl,  og  höfum  ekki  haft  ráð  á  að 
styrkja  gáfumenn  vora  meira  en  svo,  að  þeir  hafa  að  eius  getað 
varið  örlitlu  af  tíma  sínum  til  svo  háleitra  starfa.  En  þá  er  mest- 
ur  hluti  kraftanna  fer  í  vinnu  fyrir  fæðu  og  fjölskyldu,  hvort  sem 
það  er  heyskapur  eða  sjóróðrar,  kenslustrit  eða  skrifstofustörf, 
auðnast  mönnum  ekki  að  hugsa  sér  djúpsettar  né  frumlegar  hugs- 
anir.  Þeim  svipar  stundum  að  sumu  leyti  til  stórbæjavatnsins  í  miklum 
sumarhitum.  Það  verður  að  renna  lengi  úr  vatnspípunum,  áður 
•en  kalt  og  svalandi  vatnið  kemur  úr  þeim.  Eins  skytur  beztu 
hugsunum  og  synum  —  þeim  sem  ráða  gátur  og  bregða  upp  Ijósi 
í  einhverju  rayrkraskoti  mannlegrar  þekkingar  —  stundum  ekki 
upp  úr  djúpum  hugans,  fyr  en  fjöldi  minni  hugsana  er  kominn 
þaðan  á  undan  þeim. 

En  nú  tekur  að  rofa  til  hjá  oss.  Háskóli  íslands  er  settur  á 
«tofn.  Um  leið  hafa  íslenzkum  vísindum  hlotnaat  þau  hlunnindi, 
að  nú  e  i  g  a  fáeinir  íslendingar  að  verja  öllum  starfskröftum  sín- 
um  í  þarfir  þeirra  og  þágu.  Þótt  öll  stofnun  háskólans  gerðist 
með  atburðum,  er  voru  þingi  og  stjórn  til  lítillar  sæmdar,  má  ekki 
gleyma  þessu.  Og  það  ætti  að  vita  á  gott,  að  það  hefir  gerzt 
samtímis  og  stofnun  háskólans  að  tveir  íslendingar  í  fyrsta  sinn  í 
sögu  landsins  semja  vísindalegar  heirospekiritgerðir  og  hljóta 
doktorsnafnbót  fyrir. 

Eflaust  leikur  mörgum  íslendingi  forvitni  á  að  sjá  þennan 
frumvísi  íslenzkrar  heimspeki.  Mörgum  þykir  víst  merkilegt,  að 
báðir  doktorarnir  hafa  kosið  sór  samúðina  að  rannsóknarefni.  Hún 
er    undiraldan    undir    öllum    hugsunum    og    skáldadraumum    hins 


1Í  Ritfregnir. 

frakkneska  heimspekings,  er  bók  Agústs  segir  frá  og  gaumgæfir, 
Það  er  sem  sjálfur  guð  kærleikans  ávarpi  oss  í  þeim  og  vermi. 
Bók  Guðmundar  rannsakar  spjaldanna  í  milli,  hvernig  vór  menn- 
irnir  förum  að  því  að  skilja  hver  annan.  Mór  finst  það  ekki 
óeftirtektarvert,  að  sh'kt  er  efnið  í  fyrstu  heimspekisritgerðunum, 
sem  koma  fram  á  sjónarsviðið  frá  íslandi,  þar  sem  kuldi  í  lofti  og 
lundu  og  skortur  á  samtökum  og  samlyndi  hefir  þjáð  og  þjáir 
landsbúa.  Er  efnisvalið  tilviljun  ein  eða  stafar  það  —  höfundunum 
ósjálfrátt  og  óafvitandi  —  af  því,  hvíh'k  Hfsnauðsyn  íslendingum 
er  á  meiri  hlýindum,  samúð  og  samtökum? 

Eg  sný  mér  fyrst  að  bók  Guðm.  Finnbogasonar.  Hann  hefur 
mál  sitt  á  því,  að  allar  lifandi  verur  séu  margs  konar  þörfum 
gæddar.  Þær  ráði  afstöðu  þeirra  andspænis  umhverfinu  og  mati 
þeirra  á  því,  Undir  þeim  kemur,  eftir  hverju  þær  sækjast  og 
seilast.  Svangur  leitar  sér  fæðu,  þyrstur  drykkjar  og  kalinn  skjóls, 
Og  allir  hlutir  eru  búnir  margs  konar  eigindum,  Af  því  leiðir, 
að  iíta  má  á  þá  á  marga  vegu.  Því  verða  verðlagskrárnar  mis- 
jafnar,  eftir  því  hvaða  þörfum  þeir  bæta  úr.  Sumum  fuglum. 
þykir  eitt  skógartré  gott  hreiðurstæði.  Smiðum  þykir  það  gott 
smíðaefni.  En  mismunandi  mat  á  hlutunum,  skoðanir  og  skynjutt 
á  þeim  hafa  í  för  með  sór  ólíkar  aðfarir  (reaction)  við  þá  og  með- 
ferð  á  þeim. 

Ekkert  í  víðum  heimi  er  eins  mörgum  eigindum  gætt  og  mað- 
urinn.  Það  má  því  h'ta  á  hann  á  marga  vegu.  Klæðskerar  og 
stjórnmálamenn  líta  á  sama  manninn  sitt  með  hvoru  móti.- 
Þar  sem  stjórnmálamennirnir  sjá  »kjörgrip«,  er  gengst  fyrir  hinni 
eða  þessari  stefnuskrá  eða  stjórnmálaglamri,  sér  klæðskerinn  kaup' 
andaun,  er  hann  selur  föt  með  tiltekinni  gerð  og  tilteknu  verði. 
Á  slíkum  sjónarhæðum  er  einstaklingseðhnu  enginn  gaumur  gefinn 
né  samhenginu  milH  ymissa  þátta  þess.  Það  er  ekki  forvitnast 
um  annað  í  eðli  og  fari  einstakhngsins  en  hagnað  þann,  er  megi 
af  honum  hafa,  hvaða  þörfum  hann  geti  bætt  úr.  En  má  ekki 
líta  á  hlutina  á  fleiri  vegu?  Gerum  t.  d.  ráð  fyrir,  að  eg  þurfi  á 
leiðbeining  einhvers  lögregluþjóns  að  halda.  Eg  skoða  hann  þá 
sem  eintak  af  tiltekinni  tegund.  Mig  skiftir  það  engu,  sem  honum 
við  kemur,  nema  einkennin,  sem  eg  þekki  hann  á,  og  svör  hans 
við  spurningum  mínum.  Eg  h't  á  hann  sem  verkfæri,  er  eg  get 
haft  not  af.  En  nú  vildi,  ef  til  vill,  svo  til,  að  eg  tók  eftir  rauna- 
blæ    á    andlitinu    og    gráthljóði    í    röddinni.     Eg    fór  að  hugsa  um 


Ritfregnir.  72^- 

harma  hans  og  óskaði,  að  eg  gæti  sefað  sorgir  hans.  Lögreglu- 
þjónninn  var  horfinn,  eh  maðurinn,  einstaklingurinn,  seztur  í  hans  stað. 
Alraent  þokaði  fyrir  einstöku.  Og  þar  er  höf.  kominn  að  aðalefni 
bókarinnar:  á  hverju  þekkjum  vór  einstaklingseðlið? 

Tökum  til  dæmis,  að  vér  sjáum  ritað  d.  Vér  könnumst  óðara 
við  þetta  hljóðtákn,  eða  —  svo  að  nákvæmara  sé  að  orði  komist  — 
vór  heyrum  tiltekið  hljóð,  d-hljóðið,  innan  í  oss,  hljóðmyndin  d' 
kemur  fram  í  huga  vorum.  Ekkert  ritað  d  er  alveg  eins.  Samt 
knyja  öll  rituð  d  sömu  hljóðmyndina  fram  í  vitund  vorri.  Þegar 
svo  er,  h'tum  vór  alment  á  d-ið.  En  ef  til  vill  er  d-ið  ritað  með" 
einkennilegri  rithönd.  Það  vekur  eftírtekt  vora  á  sér,  vér  berum 
það  saman  við  önnur  skrifuð  d  eða  aðra  bókstafi.  En  svo  skarp- 
legar  sem  sh'kar  hugrenningar  kunna  að  vera,  finnum  vór  ekki 
einstakar  eigindir  og  einstök  einkenni  bókstafsins  með  siíkum  hug- 
leiðingum.  Til  þess  verðum  vér  að  s  j  á  h  a  n  n,  s  k  o  ð  a  h  a  n  n 
með  eigin  augum.  Ef  d-ið  er  ekki  að  öllu  leyti  eins  og  hvert' 
annað  ritað  d,  getur  frumritið  eitt  gefið  oss  vitneskju  um  þetta 
einstaka  d. 

Þá  er  leyst  úr  þeirri  ráðgátu,  á  hverju  vér  þekkjum  eigindir 
einstaklinganna,  hvort  sem  það  eru  dauðir  hlutir  eða  lifandi  verur. 
Vér  verðum  að  sjá  þá,  til  þess  að  komast  að  raun  um,  hverjar  þær  eru. 

En  nú  kemur  nytt  atriði  til  sögunnar.  Ef  vér  horfum  lengi 
á  d-ið  og  virðum  það  nákvæmlega  fyrir  oss,  kviknar  í  oss  tilhneig- 
ing  til  að  stæla  það,  svo  sem  synt  er  af  tilraunum,  sem  gerð- 
ar  hafa  verið  í  þessu  efni.  Og  ef  vér  förum  að  gh'ma  við  stæling 
á  því,  sjáura  vér  skyrara  en  áður,  í  hverju  það  er  frábrugðið  öðr- 
um  d-um.     Nú  er  sem  vór  vitum  insta  eðli  þess. 

Ætli  vér  kynnumst  ekki  mannlegum  einstaklings-eigindum  raeð 
h'ku  móti?  Engir  menn  eru  eins,  ekki  fremur  en  tveir  bókstafir 
eru  eins.  Af  því  að  engir  menn  eru  eins,  leiðir,  að  engir  bókstafir 
eru  eins.  Alger  endurtekning  á  sér  ekki  stað  í  h'finu.  Úr  því  að 
nákvæm  eftirtekt  á  lögun  bókstafsins  kveikti  tilhneiging  til  stæl- 
ingar  á  honum,  má  búast  við,  að  sama  gerist^  er  maður  virðir 
mann  fyrir  sér.  Ef  hér  er  rétt  til  getið,  ætti  þetta  að  sjást  á  því, 
að  hreyfingar  náungans  eins  og  flyttust  til  vor,  eins  og  »smittuðu« 
088,  er  vór  gæfum  nákvæmlega  gaum  að  þeim.  En  nú  sýnir  reynsl- 
an,  að  hugarástand  vort  breytist  með  h'kamsbreytingura  vorum.  Af 
því  má  álykta,  að  »8mittun«  á  h'karashreyfingura  valdi  h'ka  breyt- 
ingum  í  vitund  vorri.  Ef  ritningar  reynslunnar  eru  rannsakaðar, 
má  finna  næg  rök  í  þeim  til  stuðnings  þessari  getgátu  eða  h'kinda- 


74  Ritfregnir. 

ályktnn.  Flestir  hafa  víst  veitt  því  eftirtekt,  hve  erfitt  er  að  stilla 
sig  um  að  hlæja,  er  vér  sjáum  aðra  gera  það.  Menn  fara  að  brosa, 
•er  þeir  sjá  myndir  af  hlæjandi  fólki.  Þá  er  vór  sjáum  syfjaða 
nienn  géispa,  hættir  oss  við  sama.  Ef  einhver  byrjár  að  hósta,  sem 
6Já  má  í  kirkjum  og  samkvæmum,  taka  aðrir  það  eftir  honum. 
Það  bar  eitt  sinn  við  í  leikhúsi  í  Moakva,  þá  er  fræg  leikkona  lók 
þar  brjóstveikan  mann  og  fór  að  hósta,  að  margir  áhorfenda  fengu 
hóstakviðu,  sem  líktist  hósta  hennar.  Svipaðra  tilhneiginga  verður 
vart  hjá  dyrunum.  Hanar  fara  að  gala,  óðara  og  þeir  heyra  hana- 
gsii  i  fjarska. 

Alt  þetta  eru  ósjálfráðar  eftirlíkingar.  Þessu  næst  er  að  rann- 
«aka,  með  hverjum  hætti  þær  gerist.  Eðlisfræði  og  lífeðlisfræði 
veita  oss  h'tinn  fróðleik  í  þessu  efni.  Vór  verðum  því  að  gæta  að, 
hvað  gerist  í  vitund  vorri,  er  vér  líkjum  eitthvað  eftir,  en  það  er 
erfitt  að  rannsaka  ósjálfráðar  eftirlíkingar.  Öðru  máli  er  að  gegna 
um  þær  stælingár,  er  oss  eru  sjáif ráðar,  er  vér  gerum  af  ásettu 
ráði,  »vitandi  vit8«.  Þar  er  alt  Ijósara,  skyrara,  og  er  því  réttast 
jað  byrja  rannsóknina  á  þeim. 

En  hvað  er  eftirh'king,  stæling?  Þá  er  eg  svara  brosi  með 
brosi,  getur  það  gerst  á  tvo  vegu.  Eg  get  brosað,  eins  og  eg  á 
að  mór  að  brosa.  Brosið  getur  líka  sniðið  sig  eftir  brosinu,  er  eg 
aá  og  olli  því.  Þegar  sh'kt  á  sér  stað,  má  kalla  það  eftirlíking  — 
annars  ekki.  Sjálfráð  stæling  reynir  að  framleiða  það,  er  vór  heyrð- 
um  eða  sáum,  eins  og  þ&ð  kom  oss  fyrir  sjónir.  Athugum,  hvernig 
vér  berum  fram  útlend  orð,  er  talfærum  vorum  veitir  erfitt  að 
fást  við.  Sh'kt  er  sjálfráð  eftirlíkin^.  Við  hlustum  á  framburð 
kennarans  eins  vel  og  við  getum,  biðjum  hann  að  endurtaka  orðið. 
Vór  heyrum  þá  framburðinn  betur  en  áður,  en  fullskyr  verður  hann 
oss,  svo  fremi  sem  vór  getum  kveðið  rétt  að  orðinu  sjálfu.  Það 
er  eins  og  þegar  vér  sáum  d-einkennin  gleggra,  er  vór  stældum 
það  —  sama  lögmál  ríkir  í  báðum  dæmum.  Sama  tilhneiging  virðist 
stýra  oss,  þá  er  ósjálfráðar  eftirlíkingar  eiga  í  hlut.  Barnið  ber 
málið  fram,  eins  og  tíðkast  í  sveitinni,  þar  sem  það  elst  upp.  Hóstinn 
í  leikhúsinu  rúsaneska  h'ktist  hósta  leikkonunnar,  sem  olli  honum, 
sem  fyr  getur.  ÞaS  er  og  raerkilegt,  að  í  mörgum  málum  eru  orð, 
sem  merkja  kringlótt,  töluð  raeð  meira  eða  minna  hringdregnum 
vörum.  Þetta  má  ekki  skilja  svo,  sera  því,  er  vór  tökum  eftir  öðrum, 
svipi  alt  af  til  þess,  er  það  var  stæling  á.  Margt  varnar  því,  t.  d. 
vaninn.  En  slíkt  sannar  ekki,  að  vér  höfura  ekki  tilhneiging  til 
að  fraraleiða  ytri  áhrif  með  eigindum  þeirra  og  einkennum.    Hjóna- 


Ritfregnir.  75 

•svipur  á  rót  sína  að  rekja  til  þessarar  stælibvatar.  »M  a  n  w  i  r  d 
<i  a  s,  w  a  s  m  a  n  s  i  e  h  1«  (menuirnir  verða  eins  og  það,  sem  þeir 
«já),  segir  þvzkt  skáld. 

En  nú  drepa  njjar  spurningar  á  dyr.  A  hverju  þekkjum  vér 
hugarástönd  manna  í  látæði  þeirra  og  fasi,  limaburði,  svipbrigðuip, 
andlitsfalli,  í  stuttu  máli,  hið  innra  á  hinu  ytra?  Reynslan  kennir 
barninu,  hvað  það  eigi  í  vœndum,  þá  er  móðir  þess  brosir  við  því, 
ef  hún  er  vön  að  gefa  því  sætindi  um  leið.  I  þessu  dæmi  er  brosið 
merki  væntanlegra  athafna.  Af  þessu  sóst,  að  svipur  getur  þytt 
hluti  og  atburði,  er  reynslan  synir,  að  eru  honum  samfara.  Þetta 
má  kalla  efnisþ/ðing.  En  nú  er  angistaróp,  t.  d,,  ekki  einungis 
boði  geigvænlegra  atburða.  Það  fræðir  oss  Hka  um  hugarástam^ 
þess,  er  rekur  það  upp,  að  hann  sé  hrœddur.  Vér  heyrum  hræðsl* 
tina  í  hljóðinu  og  sjáum  gleðina  í  brosinu.  Ef  eg  horfi  á  einhvern. 
sem  eg  sé  ánægjuna  í  andlitinu  á  og  heyri  í  honura  kætina  á  hlátri 
hans,  er  ánægja  mín  öðruvísi,  en  þegar  eg  gleðst  af  einhverju,  sem 
mór  kemur  einum  við.  Darwin  spurði  barn  að,  hvað  væri  að  vera 
i  góðu  skapi,  »HJæja,  skrafa,  kyssast«,  svaraði  barnið,  og  hann  bætir 
við,  að  betri  skilgreining  á  því  sé  torfundin.  En  öllum  hláturtilbreyt- 
ingura  eru  ánægjubrigði  samfara.  Sáskilur  þessi  skapbrigði  bezt,  er'fær 
bezt  stælt  likamshreyfingar  þær,  sem  þau  hafa  í  för  með  sór.  Vér  virð- 
umst  skilja  hugarástönd  manna  að  sama  skapi,  sem  oss  tekst  að  líkja 
eftirþeim,líktog  d-ið  varðoss  skjrara,  ei  vér  stældum  það,  ogframburð- 
ur  útlenda  orðsins  Ijósari,  er  oss  heppnaðist  að  herma  hann  eftir. 

En  nú  verður  að  gæta  þeas,  að  skynjanir  vorar  á  umheiminum 
og  öll  afstaða  gagnvart  honum  fer  að  nokkru  eftir  hugarástandi 
voru  og  hugmyndum  af  honum.  Sumir  hafa  t.d.  viðbjóð  á  hrossaketi. 
En  þeir  borða  það  með  beztu  list,  ef  þeir  hafa  ekki  hugboð  um,að  það  er 
hrossaket.  Það  er  í  rauninni  ekki  ketið  sjálft,  er  klígjunni  veldur,  held- 
ur  hugmyndin,  sem  því  er  tengd.  Af  þessu  sést,  að  það  er  sitt- 
hvað,  áhrif  hlutanna  sjálfra  á  oss,  og  áhrif  þau,  er  stafa  frá  hug- 
myndum,  sem  bundnar  eru  við  þá.  Og  skapferli  vort  og  hugar- 
ástand  hefir  áhrif  á  skynjanir  vorar,  ræður  miklu  um,  hvernig  um- 
hverfið  og  fyrirbrigði  þess  koma  oss  fyrir  sjónir.  ))Sömu  hlutir  og 
atburðir  koma  oss  misjafnlega  fyrir  sjónir,  eftir  því  hvernig  á  oss 
liggur,  eins  og  sama  landsiag  sjnist  oss  mismunandi,  eftir  því, 
hvernig  birtuna  ber  á  það«;  segir  Höffding  prófessor.  AUs  konar 
ömurlegar  myndir,  bæði  af  sjúkdómum  og  fátœkt,  myrkrum  og 
óveðrum,  sækja  á  draumþing  þunglyndra  manna.  En  þá  er  kæti 
og  h'fsgleði  gagntaka  oss,  svífa  myndir  af  vorgrænum  blómura,  sól 
og  sumri  fyrir  hugskotssjónum  vorura.     Alt  synir    þetta,    að    stell- 


76  Ritfregnir. 

ingar  þær,  sem  hugur  vor  er  í,  sníða  reynsluna  eftir  sniðum  sínum 
og  móta  hana.  Þetta  bendir  aftur  á,  að  vór  getum  veitt  öðrum 
mönnum  inngöngu  inn  í  vitund  vora.  Til  þess  verðum  vér  að 
koma  oss  i'  tilteknar  stellingar.  Ef  vór  getuni  hermt  eftir  öðrum 
limaburð  þeirra  og  látbragð,  komumst  vór  í  sömu  stellingar  og  þeir 
—  ættum  því  að  geta  kent  sömu  tilfinninga  og  skynjana  og  þeir. 

En  nú  hefir  Carlyle  sagt,  að  alt,  sem  menn  geri,  beri  merki 
þeirra.  Ef  vér  sjáura  einhvern  syngja,  sjáum  vór  um  leið,  hvernig 
hann  flygst  á.  Hugrekki  hans  eða  skortur  á  hugrekki  kemur  í 
Ijós  í  orðunum,  sem  hann  segir,  í  skoðunum  þeim,  sem  hann  hefir 
skapað  sér,  ekki  síður  en  i  kinnhestinum,  sem  hann  lystur.  Maður 
getur  verið  allur  í  einstakri  athöfn  eða  ummælum.  Af  þessu  leiðir, 
að  einstök  framkoma  getur  orðið  sá  frjóangi,  er  nyr  maður  sprett- 
ur  af.  Vér  erum  aðrir  menn  í  vatnsstígvólum  en  í  dansskóm,  hefir 
verið  sagt.  Vór  göngum  öðruvísi,  er  vór  erum  þannig  til  fótanna. 
Vöðvakerfið  og  hreyfingar  þess  komast  í  aðrar  stellingar.  Höf. 
hyggur,  að  menn  verði  háværari  í  vatnsstígvélum  en  dansskóm. 
AUur  h'kaminn  stillist  upp.  Ef  hraðgengur  maður  tælíi  alt  í  einu 
upp  á  því  að  ganga  hægt  og  rólega,  er  h'klegt,  að  aðrar  hreyfing- 
ar  hans  og  hátterni  færu  eftir  því.  Hann  léti  nú  ekki  móðan 
mása,  sem  áður,  en  talaði  hægt  og  hátíðlega.  Menningarsagan  ber 
vitni  um  þetta  mikla  lögmál.  Framleiðsla  sama  menningar-tíma- 
bils  ber  á  sór  sama  blæ.  Þá  er  menn  báru  hárpísk  og  parruk, 
sást  hárpískur  og  parruk  á  öllu,  er  að  smekkvísi  laut.  Menn  hafa 
sóð  svip  með  málverkum,  höggmyndum  og  harmleikum  sama  tíma- 
bils.  Skyringin  á  þessu  felst  í  lögum  þeim  hinum  miklu,  sem  fyr 
er  drepið  á.  Maðurinn  er  hljóðfæri.  Ef  einn  strengur  þess  er  stilt- 
ur  upp,  stiUast  aðrir  strengir  þess  sjálfkrafa  í  samræmi  við  hann. 
Ef  vór  hermum  eftir  einhverjum,  leiðir  það  af  því,  er  að  framan 
er  skrifað,  að  allur  h'kaminn  breytist,  lagast  eftir  því.  En  þessum 
nyju  stellingum  er  nytt  hugarástand  samfara,  nyr  skilningur.  Með 
þessu  móti  má  öðlast  skapandi  þekking  á  öðrum  mönnum.  Ef  vér 
getum  hermt  einstakan  tilburð  eftir  þeim,  getum  vér  hermt  sumt 
eftir  þeim,  sem  vér  höfum  aldrei  séð  þá  gera. 

Höf.  hefir  fundið  nokkrar  íslenzkar  hermikrákur  að  máli  og 
spurt  þær  spjörunum  úr  um  list  þeirra.  Þykir  honum  svör  þeirra 
styðja  kenning  sína.  Þær  voru  flestar  á  því,  að  þær  væru  gagn- 
teknar  af  hugsunum  og  tilfinningum  þess,  er  þær  hermdu  eftir. 
Ein  hermikrákan  hermdi  t.  d.  eftir  karli,  sem  hljóp  bálvondur  með 


Ritfregnir.  77 

glóandi  járn  eftir  drengjnm,  sem  höfðu  stn'tt  honum.  Hana  dauð- 
]angaði  þá  til  að  reka  járnið  í  einhvern. 

Höf.  rannsakar  og,  hvernig  vér  förum  að  skilja  fólk,  er  vér  höf- 
um  hvorki  heyrt  né  séð.  En  því  miður  verð  eg  að  mestu  að  hlaupa 
jfir  það,  8V0  mikill  fróðleikur  og  njnæmi  sem  er  í  þvi'.  Drep  að 
^ins  á  það,  sem  höf.  segir  um  leikendur,  upplesendur  og  skáld. 
Munurinn  á  leikurum  og  hermikrákum  er  sá,  að  hermikrákan  hefir 
8éð  þann  eða  það,  sem  hún  hermir  eftir,  en  leikarinn  hefir  að  eins 
sóð  þá  merm  í  huga  sór,  sem  hann  leikur.  Leikarar  kveðast  kenna 
þeirra  geðshræringa,  er  þeir  s/ni  á  sjónsviðinu.  Og  margir  þeirra 
lúka  einum  munni  upp  um  það,  að  það  ríði  á  að  ná  tökum  á  einu 
ntriði  hlutverksins.  Úr  því  gengur  alt  greiðara  en  áður.  Um  skáldin 
spyr  höf.,  hvort  því  sé  ekki  þannig  háttað  um  sköpunarverk  þeirra, 
að  einstök  orð,  einstök  framkoma  eða  einstakir  tilburðir  verði  þar 
frjóangi  nýs  manns.  Hann  kveður  já  við  þeirri  spurningu  og 
ber  þar  fyrir  sig  orð  margra  skálda,  bæði  útlendra  og  íslenzkra 
(Guðm.  Magnússonar  og  Einars  Hjörleifssonar).  Danskt  skáld  hefir 
líkt  verknaði  sínum  við  störf  vj'sindamannsins,  er  hann  eins  og 
endurskapaði  djr  fortíðarinnar  úr  fáeinum  beinum,  sem  fundist 
hefÖu 

—  —  —  Ósjálfrátt  verður  manni  að  spyrja:  Getur  þessi 
kenning  höf.,  ef  hún  er  rétt,  ekki  komið  mannkyninu  að  siðferðis- 
legum  notum  ?  Getur  þessi  þekking  vor  á  hugaraflinu  ekki  kent 
oss  nyja  hagnyting  á  því,  h'kt  og  þekking  vor  á  vatnsaflinu  hefir 
orðið  mannkyninu  arðbær?  Höf.  heldur  því  fram,  að  menn  finni 
til  og  hugsi  h'kt  og  þeir,  sem  þeir  herma  eða  h'kja  eftir.  Hugsa 
miðlungsmennirnir  Pétur  og  Páll  sem  »geni«,  ef  þeim  tekst  að 
herma  eftir  einhverju  þeirra?  Getur  illur  gert  úr  sér  góðan,  ef 
hann  stœlir  hann  látlaust?  Höf.  mun  hafa  næg  svör  á  hraðbergi. 
Hann  segir  í  bók  sinni,  að  alger  líkindi  eigi  sór  ekki  stað,  sem 
stafi  af  því,  að  æfiferill  og  æfiminningar  hermikrákunnar  og  þess, 
sem  eftir  er  hermt,  séu  oft  sundurleitar.  Samt  sem  áður  ættu 
shkar  stælingar  eftir  kenningum  höf.  að  geta  nokkru  áorkað. 
Pascal  sagði  og,  að  menn  skyldu  gera  að  dæmi  trúaðra  manna, 
leika  eftir  þeim  siðu  þeirra  —  og  þeir  myndu  þá  öðlast  trúna. 
Það  er  og  alkunnugt,  hvílík  áhrif  fyrirmyndir  hafa  í  uppeldinu. 
Vonandi,  að  höf.  fleygi  ekki  efninu  frá  sér  að  svo  komnu,  heldur 
vinni  meira  úr  því. 

Eg  .er  ekki  fær  um  að  kveða  neinn  dóm  upp  um  vísindagildi 
ibókarinnar.     En  hitt  veit  eg,  að  hún  er  bæði  mentandi  og  skemti 


78  Ritfreguir. 

leg  —  þótt  hún  verði  ekki  talin  til  svokallaðrtt  skemtibóka.  Hún 
er  vel  rituð,  svo  Ijós  og  auðlesin,  að  slíks  eru  víst  fá  dæmi  um 
sams  konar  rit.  Danskan  virðist  liggja  »á  kostum  hreinum«  hjá 
höf.  Honum  fatast  hvergí  fjór  né  lipurð.  Orðag4ingiir  og  mála- 
lengingar  eyða  hvergi  að  óþörfu  tíma  fyrir  lesendunum.  Hann 
hefir  vaxið  af  verkinu. 


Ágúst  Bjarnason  segir  í  bók  sinni  frá  hugsunum  frakkneska 
heimapekingsins  Guyaus  og  skoðunum  hans  á  h'finu  og  djpstu  rök- 
um  þess,  gaumgæfir  þær  og  gagnrynir.  Það  er  auðséð  á  frásögn- 
inni,  að  hann  hefir  verið  mjög  andríkur  og  listfengur  rithöfundur, 
Er  mikil  fegurð  í  h'kingum  hans  og  myndafjöld.  Skáldskapnr  og 
hugsanir  eru  ofnar  saman  í  ritum  hans,  eins  og  Á.  Bj.  bendir  á, 
Það  er  samt  bjartsyni  Guyaus  og  trú  hans  á  h'fið  og  verðmæti 
þess  og  framfarir,  sem  læsir  sig  fastast  í  huga  lesanda  þessarar 
bókar.  Það  er  ekkert  skrum  né  skrök,  að  ástáhinu  »8anna,  fagra 
og  góða«  og  trú  á  þessa  mikki  þrenning,  móti  alla  heimspeki  hans 
og  kenningar.  Menn  hljóta  að  dást  að  fundvi'si  hans  á  gæði 
lífsins.  Hvar  sem  hugur  hans  fer  og  fiygur  um  lönd  tilver- 
unnar,  sér  hann  alstaðar  ^sólskinsblett  í  heiði«,  þótt  aðrir  sjái  þar 
ekkert  nema  niðdimma  þoku.  Hann  sór  jafnvel  Ijósglætu  í  myrkrr 
dauðans  —  á  honum  sannasc,  sarakvæmt  því  sem  Guyau  hugsar 
að  »fátt  er  svo  ilt,  að  einugi  dugi«.  Hann  byr  yfir  miklu  leyndar- 
máli  og  ef  til  vill  trúir  hann  oss  fyrir  einhverju  af  því,  um  leið 
og  hann  markar  oss  oddi  sínum.  »Síðasti  sársauki  vor  er  h'ka 
hinsta  gáta  vor«.  Hann  hugleiðir  og,  hvort  það  só  ekki  hugsan- 
legt,  að  vitund  vor  lifi  einhverju  lífi  eftir  dauðann,  og  Ágúst  tekur 
þar  við,  er  hann  hættir.  En  hætt  er  við,  að  þeir,  sem  vantrúaðir 
eru  á  slíkt,  verði  ekki  vonbetri,  þótt  þeir  kynnist  kenningum 
Ágústs  og  Guyaus  á  því,  sem  hugsanlegt  er  í  þessu  efni,  svo 
virðingarvert  sem  það  er  að  leita  að  rökum,  er  vÆrði  hér  iðgjafi 
nýrra  vona,  sem  fara  ekki  í  bága  við  mannlega  skynserai  og  þekk- 
ing.  —  í  draumum  sínum  sór  Guyau  allsherjarríki,  þar  sem 
bræðralag  og  kærleikur  ræður  lögum  og  lofum.  Lesandinn  minnist 
oft  Björnsons,  er  hann  les  þenna  gleðiboðskap  kærleikans: 

„Alt,  som  lever,  er  underlagt 

kærlighedens  genskapermagt 

bliver  den  bare  prövet", 
orti  hann  —  og  Guyau  hefði  víst  tekið  undir  þann  trúaróð. 

Sigurdur  Guðmundss&n, 


Ritfregnir.  79» 

LeiðbeinÍÐgar   11  lu    dánarvottorð    og    dánarskýrslur,    auð 

nafnaskrá    yfir   dauðamein,  hefir  G.  landlæknir  Björnsson  sent  11 1 
um  landið  í  haust 

1  nafnaskránni  eru  uni  150  sjúkdómsheiti,  eitt  eða  fleiri  ísíenzk 
heiti  á  hverjum  sjúkdómi,  auk  latneska  nafnsins.  Mörg  þessav.i 
íslenzku  nafna  eru  að  vísu  almenningi  kunn,  en  jms  nöfn  eru  h'tt 
þekt  nú  orðið  eða  algerlega  horfin  úr  mæltu  máli.  Höf.  hefir  þi« 
orðið  að  leita  þau  uppi  í  gömlum  ritum  hingað  og  þangað,  einkum 
úr  ritgjörð  Sveiiis  Pálssonar.  Loks  eru  mörg  n  ý  n  e  f  n  f 
þar  á  sjúkdómum,  sem  menn  þektu  eigi  áður  fyrrum  eða  vantaði 
íslenzk  nöfn  á.  Flest  nynefm'n  eru  ágæt  og  í  fullu  samræmi  viÖ- 
eðli  þess  krankleika,  sem  þau  eiga  að  tákna.  Þau  eru  laus  við  alla 
tyrfni  og  raanni  heyrist  þau  vera  gamlir  kunningjar.  í  »gjald 
skrá  héraðslækna«  hefir  og  landlœknir  fyrir  nokkru  búið  t'ú 
mörg  góð  sjúkdóqíia-  og  handlækninganöfn. 

íslenzk  læknastétt  og  aðrir,  sem  láta  sór  ant  um  að  tunga  vor 
verði  ekki  fylt  útlendum,  hjáróma  orðum,  hljóta  að  kunna  Guð 
mundi  Björnssyni  þakkir  fyrir  þessi  söfn  hans  af  íslenzkum  læknis- 
fræðisnöfnum  og  alla  hans  viðleitni  til  viðurhalds  málsins  einnig 
á  öðrum  sviðum  þess. 

aS'cbw.  Bjarnhjeðinsson. 


Bökmentafélag  Færeyinga. 

(Hitt  feroyska  bókmentaíelagið). 

Færeyingar  eru  fámennasta  Norðurlandaþjóðin,  en  ekki  þar 
fyrir  atgervisminst  nó  ólíkust  feðrum  sínum.  Hvergi  hafa  ef  til 
vill  betur  geymst  manngildiseinkenni  fornkynslóðarinnar  norrænu 
en  einmitt  hjá  þeim,  bæði  í  lunderni  og  líkamsskapnaði.  Og  furða 
má  það  heita  um  tungu  þeirra,  hversu  vel  hún  hefur  staðist,  þrátt 
fyrir  að  þar  var  fátt  til  varnar,  nema  eðli  lands  og  lagar,  gegn 
harðvítugri  aðsókn  útlends  máls  og  menningar.  Öldum  saman  átti 
hún  ekkert  ritmál  við  að  styðiast,  engar  prentaðar  bókmentir.  í 
skólum,  kirkjum  og  róttarsölum  sat  danskan  fyrir  henni  í  dyrura. 
ESna  veganesti  hennar  frá  kyni  til  kyns  voru  munnleg  Ijóð  og  sögu- 
sagnir.  En  alt  um  það  er  óhætt  að  fullyrða,  að  hún  hefur  breyzt 
minst  allra  Norðurlandamála,  að  íslenzkunni  einni  undanskilinni, 
bœðl    að    hugsunarhætti,    orðrayndum    og    orðaforða.      í  Fœreyjunt* 


.80  Ritfregnir. 

.eigum  vór  íslendingar  frændmál  og  frændmenningu,   sem  vert   væri 
að  gefa  meiri  gaum  en  gert  hefur  verið  til  þessa. 

Um  alllanga  hríð  hafa  nú  Færeyingar  háð  ötula  baráttu  til 
.  endurreianar  tungu  sinni  og  þjóðerni,  gefið  út  bækur  og  blöð  á 
móðurraálinu  og  hlúð  af  megni  að  þjóðlegum  fræðum  og  atgjörvi. 
.Og  þeim  hefur  orðið  vel  á  gengt,  þótt  fáir  sóu  og  fólitlir.  Merk- 
asta  fyrirtæki  þeirra  í  þessa  átt  upp  á  síðkastið  er  stofnun  H  i  n  s 
færeyska  Bókmentafélags,  sem  hefur  sams  konar  mark- 
mið  að  sínu  leyti  eins  og  Bókmentafélag  vor  íslendinga.  Félagið 
hefur  þegar  gefið  út  allmargar  merkar  bækur,  t.  d.: 

A.  C.  Evensen:  Savn  til  Feroyinga  sögu  í  16.  öld  (1,  og  2. 
íhefti).     Kr.  1,50  hvort. 

J.  Dahl:    Feroysk  mállæra.     Kr.  1,75. 

R.  Rasmussen:    Plantulæra  (grasafræði;  ágæt  skólabók),  3  kr. 
Kvæðabók  I.    (Þjóðkvæði  Færeyinga),  1  kr. 
Regin  i  Líð:    Bábelstornið.     Feroysk  skaldsöga,  2  kr. 
Öllum  Norðurlandaþjóðum  ætti  að  renna  blóðið  til  skyldunnar 
þegar    um    það    er    að  ræða,  að  hlúa  að  menjum  norræns  máls  og 
menningar.      En    Ijúfara    og    skyldara  ætti  engum  að  vera  það  en 
.oss    íslendingum   að  styðja  af  mætti  þennan  félagsskap  Færeyinga, 
ekki  einungis  þeirra  vegna,  heldur  líka  sjálfra  vor  vegna.     Vór  er- 
um  þeim  einna  nánastir  að  frændsemi,  máli  og  þjóðarháttum.    Vór 
getum    fyrirhafnarlaust    haft  fult  gagn  af  bókum  þeirra,  af  því  að 
ibókmálin    eru    svo  lík,  að  þar  ber  fátt  á  milli,  og  vór  hljótum  að 
finna  þar  margan  fróðleik,  sem  varpar  birtu  yfir  yms  atriði  í  vorri 
.  eigin    tungu    og  þjóðmenningu.         Og  loks  er  þess  að  minnast,  að 
sjálfir    höfum    vór    notið   drengilegs  stuðnings  frændþjóða  vorra  til 
.  sams  konar  framkvæmda.      Eg  vil  því  skora  eindregið  á  alla  góða 
jíslendinga,    sem  unna  norrænni  þjóðmenningu  og  norrænni  tungu, 
að    ganga    í   bókmentafólag  Færeyinga.     Með  því  afla  þeir  sjáifum 
sér    nytra    bóka    og   styðja  fámenna  frændþjóð  í  menningarbaráttu 
ihennar.  — 

Því  til  sönnunar,  að  færeyska  bókmálið  er  auðskilið  hverjum 
'íslendingi,  set  eg  hér  eina  af  auglysingum  félagsins: 

»Limir  til  bókmentafelagið  innskrivast  hjá  A  n  t  o  n 
fÐegn  og  R.  Rasmussen,  Tórshavn,  ogA.  C.  Even- 
B  6  n  á  S  a  n  d  i.  Limagjaldið  erökr.  árligaog  limirnir  fáa 
harfyri  tær  bokur,  felagið  gevur  út.^i 

B.  B. 


ÚtleDdar  fréttir. 


Marokkódeilan.  í  »Skírni«  frá  1906  og  1907  er  nokkuð  sk/rt 
frá  Marokkó  og  deilnm,  sem  þá  risu  út  af  því  milli  ymsra  Evrópu- 
þjóða.  ÞaS  er  að  nafninu  til  sjálfstætt  ríki,  en  sífeldar  deilur  og 
stríð  hafa  verið  þar  meðal  innlendra  höfðingja  og  innlendra  flokka 
um  yfirráðin.  Af  Evrópuþjóðunum  hafa  Frakkar  og  Spánverjar 
mest  hlutast  þar  til  um  deilumálin  innanlands,  enda  hafa  þær 
þjóðir  báðar  haft  forgöngu  í  jmsum  tyrirtækjum  þar  /  landi.  En 
bæði  Þjóðverjar  og  Englendingar  hafa  einnig  látið  Marokkódeilurnar 
mjög  til  sín  taka  á  undanförnum  árum,  og  eins  nú. 

I  vetur,  sem  leið,  varð  þar,  eins  og  oftar,  uppreisn,  og  vildu 
uppreisnarmenn  velta  soldáninum,  Mulai  Hafid,  af  stóli.  En  Frakkar 
veittu  þá  soldáni  lið  og  bældu  niður  uppreisnina  með  hervaldi. 
Hélt  hershöfðingi  Frakka,  Monier,  með  lið  sitt  til  höfuðborgarinnar 
Fes  og  sat  þar  um  hríð,  þar  til  alt  var  kyrt  orðið. 

Með  þessu  juku  Frakkar  mjög  völd  sín  i  Marokkó,  og  höfðu 
nú,  eins  og  geta  má  nærri,  soldán  alveg  á  sínu  bandi,  því  án  hjálpar 
þeirra  hefði  hann  eigi  ráðið  við  uppreisnarmenn.  En  Þjóðverjar 
litu  illum  augum  á  uppgang  Frakka  þarna.  í  júlí  flaug  um  sú 
fregn,  að  þeir  hefðu  sent  herskip  suður  til  Agadir,  sem  er  höfn  á 
vesturströnd  Marokkóríkis,  og  þóttu  þetta  mikil  tíðindi.  Var  sagt, 
að  hugmynd  Þjóðverja  væri,  að  deila  yfirráðum  yfir  Marokkó  með 
Frökkum  og  fá  sér  flotastöð  þar  á  norðvesturströnd  Afríku.  Hvað 
eftir  annað  gengu  þær  fróttir,  að  þá  og  þegar  mundi  slá  í  ófrið 
út  af  þessu  milli  Þjóðverja  öðru  megin,  en  Frakka  og  Englendinga 
hins  vegar,  og  síðustu  upplysingar  staðfesta,  að  minst  hefir  á  vant- 
að,  að  ófriður  yrði.  Samningagerðir  um  málið  fóru  fram  í  Berlín, 
og  stóð  mjög  lengi  á  þeim.  Aðalmaðurinn  frá  Frakka  hálfu  var 
sendiherra  þeirra  þar,  Cambon,  en  frá  Þjóðverja  hálfu  utanríkis- 
ráðherra  þeirra  Kiderlen-Wáehter,  Þegar  liðið  var  langt  fram  á 
haust,  tókust  loks  samningan 

6 


82  Utlendar  fréttir. 

Miklu  sunnar  á  vesturströnd  Afríku  hafa  bœði  Frakkar,  Þjóð- 
verjar,  Englendingar  og  Spánverjar  kastað  eign  sinni  á  stór  land- 
flæmi,  sem  enn  eru  lítið  kunn.  Nú  varð  það  að  sættum,  að  Frakk- 
ar  höfðu  þar  landaskifti  við  Þjóðverja  og  lótu  þeim  þar  eftir  stór 
lönd  meðfram  takmörkum  Kamerúns  og  auk  þess  tvo  landskika 
meðfram  Kongofljótinu  og  Uhangfljótinu,  sem  mjög  greiða  Þjóð- 
verjum  veg  þar  inn  í  landið,  þótt  ekki  séu  þeir  stórir.  Frakkar  fengu 
aftur  hjá  Þjóðverjum  landtungu  milli  Lagone  og  Charifljótsins. 
Talið  er,  að  land  það,  sem  Þjóðverjar  fengu  þarna,  só  230 — 250 
þús.  ferkílómetrar,  en  hitt,  sem  Frakkar  fengu  í  móti,  14  þús. 
ferkílómetrar.  En  svo  lítt  kunn  eru  þessi  landsvæði,  að  nákvæm 
takmörk  eru  þar  ekki.  Þjóðverjar  lýstu  því  aftur  á  móti  yfir  í 
samningnum,  að  þeir  hefðu  ekkert  á  móti  því,  að  Frakkar  tækju 
sór  verndarrétt  yfir  Marokkó,  ef  þeir  teldu  sér  það  nauðsynlegt, 
og  þar  með  náðu  Frakkar  því,  sem  hjá  þeim  var  aðalatriðið.  Svo 
voru  yms  ákvæði  sett  um  verzlunarfrelsi  frá  beggja  hálfu  og  um 
væntanleg  samgöngufæri  í  löndum  beggja  í  Afríku.  Frakkar  eiga 
að  koma  því  til  leiðar,  að  höfnin  í  Agadir  verði  ölium  þjóðum  opin 
til  verzlunar.  Þrætur,  sem  rísa  kunna  út  af  samningnum,  eiga  að 
útkljást  fyrir  gerðardómi. 

MikiU  kur  reis  þegar  út  af  þessum  samningum  meðai  Þjóð- 
verja.  Fyrst  og  fremst  var  nylendumálaráðherra  þeirra,  Lindekvist 
svo  óánægður  með  þá,  að  hann  sagði  af  sór,  en  samningunum  höfðu 
ráðið  utanríkismálaráðherrann  og  ríkiskanzlarinn,  Bethmaun-Hollweg. 
Samningarnir  voru  teknir  til  umræðu  í  þýzka  ríkisþinginu  9.  nóv. 
og  stóðu  þær  umræður  í  tvo  daga.  Gerðu  margir  þar  skarpar 
árásir  á  stjórnina,  brugðu  henni  um  staðfestuleysi  og  að  hún  hefði 
látið  bugast  fyrir  hótunum  Englendinga,  en  umhugsunarleysi  og 
flasfengni  í  því,  er  hún  sendi  herskipið  til  Agadir  og  vakti  með 
því  deilumálið.  Kanzlarinn  mótmælti  þessu,  taldi  samninginn 
góðan,  þar  sem  Þjóðverjar  hefðu  með  honum  eignast  stór  land- 
flæmi  í  Afríku,  og  líka  taldi  hann  það  öllum  hamingju,  að  losoa 
við  ófrið,  og  mjög  heppilegt,  að  leyst  hefði  verið  úr  svo  stóru  og 
heitu  deilumáli  við  nábúann  að  vestan  á  friðsamlegan  hátt.  Mjög 
mikla  eftirtekt  vakti  það,  að  meðan  á  þessum  umræðum  stóð  var 
Vilhjálmur  krónprinz  við,  í  áheyrendastofu  keisarafólksins,  og  lét 
óspart  í  Ijósi,  að  hann  væri  á  móti  kanzlaranum,  en  samdóma 
þeim,  sem  harðast  víttu  gerðir  stjórnarinnar. 

Ewska  stjórnin  var  ekki  ánægð  meÖ  skýrslu  þá,  sem  gefin 
hafði    verið    um    málið    í    þyzka    þinginu,    og    gaf  svo  skyrshi  urn 


Utlendar  fréttir.  8» 

málið  til  enska  þingsins.  Það  var  27.  nóv.  og  skjrði  utanríkis- 
málaráðherrann,  Edward  Grey,  þar  frá,  að  um  tíma  í  sumar  hefði 
alt  verið  við  búið  frá  Breta  hálfu  til  stríðs ;  þeir  hefðu  verið  bundnir 
samningum  við  Frfltkká,  og  h'ka  haft  eigin  hagsmuna  að  gæta.  En 
vel  lét  hann  yfir,  að  deilum  þessum  hefði  lokið  friðsamlega. 

Mulai  Hafid  Marokkósoldán  hefir  fallist  á  samninginn.  Líklega 
verður  nú  kyrð  þar  í  landinu  fyrst  um  sinn. 

Stríð  í  Trípólis.  Það  er  sagt,  að  deila  stórveldanna  um^ 
Marokkó,  sem  frá  hefir  verið  skýrt  hér  á  undan,  hafi  ftt  undir  þá 
viðburði,  er  gerst  hafa  í  Trípólis  þrjá  síðustu  mánuði  ársins. 

Trípólis  er  allstórt  land  á  uorðurströnd  Afríku,  suður  frá  Mið- 
jarðarhafi,  vestan  við  Egiptaland  en  austan  við  Tunis.  Tyrkir 
hafa  haft  yfirráð  yfir  þessu  landi  og  mestur  hluti  íbúanna  er 
Múhameðstrúar,  Arabar  og  Tyrkir.  Þó  er  þar  í  strandborgunun^ 
mikið  af  ítölum.  En  samkomulag  hefir  verið  þar  ilt  milli  ítala 
og  Tyrkja  og  einlæg  kærumál  á  báðar  hliðar.  Fyrir  10  árum  var 
samningur  gerður  miUi  stjórnanna  í  Róm  og  Konstantinopel  um- 
réttindi  ítala  í  Trípólis.  En  alt  af  voru  þó  ítalir  þar  óánægðir 
og  þóttust  ekki  ná  rétti  sínum  fyrir  Tyrkjum. 

Út  af  þessu  varð  svo  í  haust  ófriður  milli  ítah'u  og  Tyrk- 
lands.  26.  september  gerði  stjórn  ítala  jmsar  kröfur  um  róttindi 
í  Trípólis  og  kvað  samninga  þá,  sem  áður  hefðu  verið  gerðir  þar 
um  miUi  sín  og  Tyrkjaatjórnar,  ekki  haldnar  af  Tyrkjum.  Hún' 
krafðist  svars  þegar  í  stað.  Og  er  það  kom  eigi,  sögðu  ítalir 
Tyrkjum  stríð  á  hendur.  Það  var  29.  september.  Krafa  ítala  var 
nú,  að  Tyrkir  létu  laust  við  sig  Trípólisland ;  ella  tækju  þeir  það 
með  hervaldi. 

ítalir  eiga  allmikinn  herflota  og  vel  Lúinn,  en  Tyrkir  eru  illa 
vígbúnir  á  sjó,  eiga  að  eins  fá  herskip,  og  þau  gamaldags  og  iUa 
búin.  Þeir  gátu  því  ekkert  viðnám  veitt  ítölum  á  sjónum.  Fóru 
nú  herskip  ítala  til  Trípólis  og  bönnuðu  Tyrkjum  alt  samband  við 
landið  frá  hafi.  Einnig  voru  herskip  þeirra  á  sveimi  í  höfunum 
kring  um  Tyrkland  og  tóku  þar  tyrknesk  skip.  Ein  flotadeild 
ítala,  sem  Abrússahertoginn,  norðurfarinn  frægi,  styrði,  var  þar 
nærgöngulust  Tyrkjum. 

Höfuðborgin  í  Trípólis  er  samnefnd  landinu,  heitir  Trípólis. 
Þar  gerðu  ítalir  höfuðatlöguna.  Borgin  var  víggirt  og  Tyrkir 
höfðu  þar  nokkurt  lið  fyrir.  Ekki  vildu  þeir  gefa  upp  borgina 
fyrir    ítölum    að    óreyndu.     Veittu    ítalir  þá  Trípólisbúum  þriggja 

6* 


84  Útlendar  fréttir. 

nátta  frest  til  þess  að  allir  útlendingar,  sem  þar  biía,  gætu  komist 
burt,  ef  þeir  vildu,  áður  orusta  yrði.  Flyði  þá  fólk  þúsundum 
saman  burt  úr  borginni.  En  3.  október  hófu  ítalir  skothríð  á 
borgarvirkin.  Stóð  sú  rimma  í  tvo  daga,  en  þá  höfðu  þeir  skotið 
virkin  svo  i  sundur,  að  Tyrkir  gátu  ekki  haldist  þar  við  lengur, 
eða  varið  þaðan  borgina,  og  landstjórahöliina'  höfðu  þeir  einnig 
mjög  skemt,  því  þangað  beindu  þeir  h'ka  skotunum.  Nú  settu 
ítalir  her  á  land  í  Tri'pólis  og  tóku  borgina  orustulaust.  En  her 
Tyrkja  flýði  inn  á  auðnirnar  fyrir  ofan  borgina.  Einnig  tóku  nú 
Italir  aðrar  helztu  borgirnar  á  ströndum  Trípóhs,  svo  sem  Benghasi, 
Marsa  Tobruk  og  Derna,  og  settu  þar  einnig  her  á  land.  Alls 
var  sagt,  að  ítalir  hefðu  um  40  þús.  manna  landher  þar  syðra, 
þar  af  um  helminginn  við  Trípólisborg.  En  herafii  Tyrkja  var  í 
byrjun  ófriðarins  talinn  þar  um   10  þús.   manna. 

Trípólis  er  bert  land  og  gróðurh'tið,  þegar  frá  sjó  dregur.  Inni 
i  landi  eru  stórar  sandauðnir,  en  milli  þeirra  bygð  svæði.  Þar  búa 
Arabar,  hraustir  menn  og  herskáir.  í  fornöld  áttu  Rómverjar 
landið,  og  eru  þar  meðfram  ströndunum  enn  mörg  merki  frá  þeim 
dögum.      En  nú  hafa  Tyrkir  um  margar  aldir  ráðið  yfir  landinu. 

Þegar  her  ítala  tók  að  fást  við  Tyrki  og  Araba  í  landorust- 
um,  fór  honum  að  ganga  miður.  Þeir  drógu  her  saman  uppi  í 
landinu  og  gerðu  þaðan  harðar  árásir  á  herbúðir  ítala  við  Trípólis, 
og  eins  við  hinar  strandborgirnar.  Liðsauka  mikinn  fengu  þeir  og 
nú  frá  Aröbum  austan  að.  Varð  nú  um  tíma  fremur  sókn  en  vörn 
af  þeirra  hendi,  svo  að  þeir  jafnvel  náðu  aftur  yfirráðum  yfir 
nokkrum  hluta  af  Trípóhsborg.  Var  þá  barist  þar  inni  í  borginni 
af  mikiili  grimd  á  báðar  hliðar,  og  gengu  af  því  miklar  sögur, 
sumar  án  efa  nokkuð  yktar,  og  báru  Tyrkir  ítölum  mjög  illa  sög- 
una,  sögðu,  að  þeir  hh'fðu  hvorki  konum  né  börnum.  En  í  her- 
búðum  ítala  geysaði  um  þetta  leyti  kólerusýki  og  var  ástandið 
þar  hið  versta.  Foringi  Tyrkja,  sá  er  yfirstjórn  er  sagður  hafa 
haft  í  Trípólis  eftir  að  landorusturnar  hófust,  var  Enver  Bey, 
kunnur  maður  frá  viðureign  Ungtyrkjaflokksins  við  Abdul  Hamid. 
En  yfirforingi  ítalska  hersins  þar  syðra  heitir  Caneva. 

Hersveitir  Tyrkja  og  Araba  hafa  þó  orðið  að  hörfa  undan 
aftur  inn  í  landið,  en  ítalir  halda  öUum  strandborgunum,  sem  þeir 
tóku  í  byrjun  ófriðarins.  ítalíukonungur  gaf  út  boðskap  um  það 
þegar  í  byrjun  nóvember,  að  hann  eftir  tiUögu  yfirráðherra  síns  og 
hermálaráðherra  og  með  samþykki  alls  ráðuneytisins  hafi  ákveðið, 
^ð   l^ggja    TrípóHs   undir   yfirráð    ítalska    konungsríkisins      og    að 


Utlomlar  fréttir.  85 

landinu  verði  stjórnað  samkvæmt  fyrirskipunum  þeim,  er  hann  gefi 
þar  um,  þangað  til  endanlegar  ákvarðanir  verði  settar  um  stjórn 
þar  á  löglegan  hátt.  Þessi  boðskapur  var  hátíðlega  lesinn  upp  í 
Trípólis  7.  nóvember  af  Caneva  yfirhershöfðingja.  En  Tyrkjastjórn 
taldi  þá  þennan  boðskap  fjarstæðu,  með  því  þeir  héldu  enn  uppi 
vörnum  fynir  landið  með  vopn  í  hóndum  og  játuðu  enn  enga  upp- 
gjöf  á  því  fyrir  ítölum. 

Síðan  hefir  alt  gengið  þar  í  sama  þófinu,  og  er  stríðinu  ólokið 
enn.  Fregnirnar  segja,  að  ítalir  hafi  ætlað  að  taka  af  Tyrkjum 
eitthvað  af  eyjum  þeirra  við  Asíustrendur  og  þröngva  kosti  þeirra 
á  fleiri  hátt  heima  fyrir,  en  því  aftri  stórveldin.  Aftur  á  móti 
hafa  þau  ekki  viljað  taka  fram  fyrir  hendur  ítala  í  Trípólis,  þótt 
Tyrkir  hafi  æskt  þess.  Er  þó  ófriðurinn  alment  talinn  yfirgangur 
og  ofbeldisverk  frá  ítala  hálfu  gegn  Tyrkjum. 

Sjálfsagt  má  telja,  að  ítaiir  haldi  yfirráðum  yfir  Trípólis.  En 
meðal  Tyrkja  og  Araba  ríkir  nú  svo  ákaft  hatur  á  þeim,  að  langir 
tímar  verða  án  efa  að  h'ða  til  þess  að  yfir  það  grói. 

Borgarastyrjöld  í  Mexikó.  Það  hefir  gerst  þar  í  ár,  að 
Porfiríó  Diaz  forseta  hefir  verið  steypt  frá  völdum.  Hann  hefir 
verið  forseti  lyðveldisins  Mexikó  samfleytt  frá  1884  og  má  heita  að 
hann  hafi  ríkt  þar  sem  einvaldur  væri.  Mesti  merkismaður  hefir 
hann  verið  alla  æfi  og  hefir  komið  stórum  umbótum  á  í  landinu. 
En  harðskiftinn  hefir  hann  þótt  við  þá,  sem  móti  honum  hafa 
risið.  Þegar  um  forsetakosningar  hefir  verið  að  tefla,  hefir  hann 
oft  varpað  helztu  mótstöðumönnum  sínum  í  fangelsi  og  geymt  þá 
þar,  þangað  til  öllu  var  lokið.  Auðvitað  hefir  sh'kt  einræði  vakið 
sterka  mótstöðu.  En  þá  mótstöðu  hefir  forsetanum  jafnan  tekist 
að  bæla  niður,  þar  til  nú   í  ár. 

Uppreisn  var  gerð  í  Mexiko  seint  á  síðastliðnu  ári  með  því 
markmiði,  að  fella  forsetann  frá  völdum,  og  varð  úr  borgarastyrjöld, 
sem  stóð  fram  á  síðastliðið  sumar.  Uppreisnarmannaforinginn  heitir 
Francisko  Madeiró,  meykur  stjórnmálamaður.  Uppreisnarmenn 
sögðu  sig  undan  stjórnarforráðum  Diazar  forseta,  kusu  Madeiró  í 
hans  stað  og  köUuðu  hann  rétt  kjöriim  forseta  Ivðveldisins.  Upp- 
reisnarmenn  höfðu  hersveitir  á  sínu  bandi  og  urðu  oft  orustur  milli 
þeirra  og  stjórnarhersins,  og  veitti  jmsum  betur.  Svo  ískyggileg 
var  þessi  borgarastyrjöld  orðin,  að  Bandaríkjastjórnin  setti  her  í 
hreyfingu  síðastliðið  vor  til  þess  að  stilla  til  friðar  í  Mexikó,  ef  á 
þyrfti    að    halda,    og    hélt  þeim  her  suður  að  landamærunum.     En 


86  Útlendar  fréttir. 

þe&su  var  illa  tekið  í  Mexíkó  og  mótmælti  stjórnin  þar  því  fastlega, 
að  Bandamenn  hefðu  nokkur  afskifti  af  styrjöldinni,  er  væri  inn- 
lend  deila  og  ekki  snerti  á  neinn  hátt  önnur  ríki.  Bandaríkja- 
forseti  lýsti  því  og  yfir,  að  það  væri  ekki  ætlun  sín  að  gn'pa  inn 
í  viðureign  uppreisnarmanna  við  stjórnarherinn.  En  tilefni  herliðs- 
sendingarinnar  suður  að  landamærunum  sagði  hann  það,  að  upp- 
reisnarmenn  í  Mexikó  hefðu  ráðgert  að  stofna  njtt  Ijðveldi  í  Syðri- 
Kaliforníu,  en  það  kvaðst  hann  hindra  með  hervaldi,  ef  til  kæmi. 
Einnig  sagði  hann,  að  ef  Diaz  forseta  yrði  steypt  i  Mexikó  og  þar 
yrði  stjórnleysisástand,  þá  sendi  hann  her  inn  í  landið  til  þess  að 
halda  þar  uppi  reglu. 

Enn  hélt  styrjöldinni  fram  um  hríð,  og  sóttu  uppreisnarmenn 
fastar  á  en  áður.  Vildu  þeir  engum  sáttaboðum  taka  nema  það 
skilyrði  fylgdi,  að  Diaz  færi  frá  völdum.  Það  varð  þá  loks  úr,  að 
hann  lysti  því  yfir,  að  til  þess  að  friða  landið,  segði  hann  af  sér. 
Þetta  gerðist  25.  maí.  En  skarpt  tók  hann  það  fram  í  skjali  til 
þingsins,  er  hann  beiddist  lausnar,  að  hann  gæti  ekki  fundið,  að 
nokkur  stjórnarathöfn,  sem  hann  hefði  framið,  gæti  verið  orsök  til 
borgarastyrjaldarinnar. 

Forsetaembættið  var  svo  til  bráðabirgða  falið  fyrverandi  utan- 
ríkisraálaráðherra  de  la  Barra.  Hann  hafði  áður  verið  sendiherra 
Mexíkóríkis  í  Bandaríkjunum  og  mun  því  fremur  öðrum  hafa  verið 
talinn  vel  til  þess  fallinn,  að  koma  á  góðu  samkomulagi  þar  í 
milli.  Madeiró  afsalaði  sór  nú  af  frjálsum  vilja  því  forsetanafni, 
sem  uppreisnarmenn  höfðu  áður  gefið  honum,  og  skoraði  á  alla,  sem 
sór  hefðu  veitt  fylgi  í  baiáttunni,  að  styðja  sem  best  hina  njju 
stjórn,  og  bað  herflokka  sína  að  ganga  í  hennar  þjónustu. 

Diaz  fór  þegar  burt  frá  Mexíkó,  er  hann  hafði  sagt  af  sór.  Fór 
hann  burt  með  leynd  úr  höfuðborginni,  en  var  fenginn  herflokkur 
til  fylgdar.  A  leiðinni  þangað,  sem  hann  ætlaði  að  stíga  á  skip, 
var  þó  ráðist  á  hann  af  uppreisnarmannaflokki,  sem  í  voru  700 
menn.  Eu  þeir  biðu  ósigur  fyrir  fylgdarliði  Diazar  og  féllu  af  þeim 
um  30.  Komst  svo  Diaz  burtu  án  frekari  hrakninga.  Hann  var 
nær  81  árs,  er  hann  lagði  niður  völd,  en  hraustur  og  kjarkgóður  enn, 
eins  og  jafnan  áður.  —  Það  vildi  til  rétt  á  eftir,  7.  júní,  að  mikill 
jarðskjálfti  gerði  stórtjón  til  og  frá  í  Mexíkó,  og  einna  raest  þó  í 
höfuðborginni.  Þennan  dag  átti  að  taka  þar  hátíðlega  á  raóti  Ma 
deiró  uppreisnarmannaforingja,  og  voru  raargir  þar  komnir  til  og 
frá  að  í  því  skyni.     Þegar  hræðslan  greip  fólkið  út    af    jarðskjálft- 


Útlendar  fréttir.  87 

anum,  höfðu  margir  æpt  og  sagt,  að  þar  kæmi  hefndin   fyrir   með- 
ferðina  á  gamla  forsetanum. 

Forsetaval  fór  svo  fram  í  Mexíkó  í  haust.  Madeiró  hlaut  kosn- 
inguna.  Hann  er  sagður  stórauðugur  maður  og  af  voldugri  ætt  þar 
í  landi.  Afi  hans  var  lengi  landstjóri  í  héraðinu  Chuanulla,  var 
vinur  Díazar  og  studdi  hann  til  valda.  Madeiró  er  alinn  upp  í 
Frakklandi  og  hefir  stundað  nám  við  verzlunarskólann  í  París. 
S/ðan  var  hann  við  landbúnaðarnám  í  Kaliforníu  og  gaf  sig  að  bún- 
aðarstörfum  um  hríð  á  eftir,  en  gerðist  svo  stjórnmálamaður. 

Lok  ensku  stjórnmáladeilTinnar.  Frá  hinni  miklu  deihi,  sem 
staðið  hefir  yfir  milli  ensku  stjórnmálaflokkanna  um  vald  lávarða- 
málstofunnar,  hefir  áður  verið  sagt  í  »Skírni«.  Nú  er  henni  lokið. 
Um  tíma  í  fyrra  (1910)  leit  út  fyrir  samkomulag  og  málamiðlun. 
En  úr  því  varð  ekkert,  þegar  til  kom.  Kosningar  fóru  svo  fram 
rótt  fyrir  jólin  1910.  Stjórnin  hólt  meirihluta,  en  þó  þannig,  að 
hún  varð  að  styðjast  áfram  við  verkmannaflokkinn  og  írska  flokk- 
inn.  Stjórnarflokkurinn  fókk  271  þingsæti,  íhaldsflokkurinn  272, 
verkmannaflokkurinn  43  og  írsku  flokkarnir  82,  (Redmondsflokkurinn 
72  og  0.  Brien  10).  Asquitsstjórnin  hólt  svo  deilumálinu  til  streitu 
og  fókk  loforð  konungs  fyrir  útnefningu  njrra  lávarða,  ef  efri  mál- 
stofan  lóti  ekki  undan  á  annan  hátt.  Var  svo  málið  lengi  á  leið- 
inni  gegnum  þingið  og  mikið  um  það  rætt.  í  neðri  málstofunni 
var  frumvarp  stjórnarinnar  auðvitað  samþykt  með  allmiklum  atkvæða- 
mun.  Loks  var  útkljáð  um  málið  með  atkvæðagreiðslu  í  lávarða- 
málstofunni  10.  ágúst.  Frumvarpið  var  samþykt  þar  með  131  atkv. 
gegn  114.  Stjórnin  þurfti  því  ekki  að  halda  á  útnefningu  nyrra 
lávarða  til  þess  að  koma  fram  vilja  sínum.  En  mikill  ágreiningur 
hafði  verið  um  það  innan  íhaldsflokksins,  hvort  efri  málstofan  ætti 
að  beygja  sig  og  samþykkja  lögin,  eða  fella  þau  og  láta  til  skarar 
skríða  um  fjölgun  lávarðanna.  Helztu  leiðtogar  flokksins,  svo  sem 
Balfour,  Landsdowne  o.  fl.  vildu  ekki  halda  málinu  til  streitu. 
Aftur  töldu  aðrir  sjálfsagt,  að  gera  það,  sögðu,  að  efri  málstofan 
mætti  ekkert  þoka  fcil,  hvað  sem  á  eftir  kæmi.  Foringi  þeirra 
manna  í  þinginu  var  Halsbury  lávarður,  gamall  maður,  er  lengi 
hafði  fengist  við  stjórnmál.  Stjórnmálafrumvarpið  átti  altaf  75 
fylgendur  í  efri  málstofunni.  Auk  þeirra  greiddu  nú  atkvæði  með 
því  20  biskupar  og  yfir  30  þingmenn  aðrir  af  íhaldsflokknum. 

Með  þessum  n/ju  lögum  er  tekið  af  efri  málstofunni  alt  úr- 
skurðarvald  um  f  járveitingar.     Hún  getur  hvorki  felt  nó  tafið  frum- 


§é  Útlendar  fréttir. 

vörp  um  þær.  Öll  önnur  lagafrumvörp  götur  hún  felt.  Þó  verða 
þau  að  lögum,  þrátt  fyrir  neitun  hennar,  ef  neðri  málstofan  sam- 
þykkir  þau  á  þrem  þingum  í  röð  innan  tveggja  ára.  Kjörtímabil- 
inu  í  Englandi  er  og  breytt  með  lögum  þessum.  Það  er  gert  5  ár  í 
stað  þess,  að  það  var  áður  7  ár.  En  verulega  þýðingu  hefir  það  ákvæði 
ekki,  af  því  að  þingið  er  því  nær  ávalt  rofið  áður  7  ár  sóu  liðin 
hvort  sem  er.  Með  öðrum  lögum  er  jafnframt  gerð  sú  breyting, 
að  þingmönnum  í  Englandi  eru  nú  ákveðin  laun,  en  áður  hafa  þeir 
engin  laun  haft  né  dagpeninga.  Launin  eru  ákveðin  400  pd.  sterl., 
eða  7,200  kr,  á  ári. 

Áfleiðingin  af  endalykt  þ-rætumálanna  er  meðal  annars  sú,  að 
írar  fá  nú  bráðlega  heimastjórn,  eins  og  þeir  hafa  lengi  æskt  eftir. 

Bylting  í  Kína.  Það  eru  stórtíðindi,  sera  nú  í  árslokin  eru 
að  gerast  í  Kína.  Þótt  ekki  sé  enn  hægt  að  sjá,  hvern  enda  við- 
burðirnir  þar  muni  fá,  þá  er  það  víst,  að  fullkomin  stjórnarfars- 
bylting  er  að  verða  þar.  Einveldið  er  afnumið  og  rís  ekki  við  aftur, 
Deilan  stendur  nú  aðeins  um  það,  bvort  í  stað  þess  skuli  koma 
þingbundin  konungsstjórn  eða  lyðveldi. 

Þessi  bylting  er  afleiðing  af  uppreisn,  sem  hafin  var  í  október 
í  haust,  og  hafði  þó  lengi  áður  verið  í  aðsigi.  Á  síðari  árum  hafa 
afarmiklar  breytingar  orðið  í  Kína,  og  allar  í  þá  átt,  að  vestur- 
landamenningin  ryður  sér  þar  til  rúms,  en  eldgamlar  kenningar  og 
fornir  siðir  þar  í  landi  verða  að  ryraa  sœti  fyrir  henni.  Kínverjar 
eru  komnir  inn  á  sömu  brautina,  sem  frændur  þeirra,  Japansmenn, 
hafa  farið  á  undan  þeim.  Það  er  kominn  upp  harðsnúinn  flokkur 
manna  í  Kína,  sem  heimtar,  að  öllu  sé  bylt  um,  alt  sniðið  eftir 
menningu  vesturlanda.  Og  þó  er  breyting  sú,  sem  þeir  vekja,  jafn- 
framt  þjóðleg,  því  þeir  vilja  reka  af  sér  hlutsemi  bæði  Evrópumanna 
og  Japana  um  kínversk  mál,  og  svo  viija  þeir  losna  við  keisaraætt- 
ina  frá  Mandsjúríu,  sem  ekki  er  talin  kínversk.  A  síðari  árum 
hefir  stjórnin  í  Kína  orðið  að  taka  meira  og  minna  tillit  til  þessar- 
ar  bieytingar,  einkum  eftir  að  keisaraekkjan  gamla  féll  frá  nú  fyrir 
þrem  árum.  Keisarinn,  sem  nú  situr  á  stóli,  er  sex  ára  gamalt 
barn.  En  með  völdin  hefir  farið  fyrir  hans  hönd  faðir  hans,  Tschoun 
prins,  og  svo  ríkisráðið.  Það  hefir  verið  hlynt  mörgum  endurbótum, 
hefir  látið  umskapa  herinn,  bæta  samgöngur  og  kenslumál  að  raikl- 
ura  mun  o.  s.  frv.  Og  svo  hefir  það  með  hægð  verið  að  leiða  inn 
endurbætur  á  stjórnarfarinu.  Það  hefir  stofnað  sveitanefndir  og 
hóraðanefndir^  sem  kosið  er  til.     Og  svo  kvaddi  það  saman  í  októ- 


Utlendar  fréttir.  89 

ber  1910  eins  konar  ráðgefandi  ríkisþing,  sem  300  nienn  fengu  sœti 
í.  Helmingur  þeirra  var  valinn  af  héraðanefndunum,  en  hinn  helm- 
ingurinn  var  skipaður  háttstandandi  embættismönnum,  sem  voru 
sjálfkjörnir.  En  þótt  þetta  þing  væri  þannig  samsett,  kom  það  brátt  í 
Ijós,  að  það  var  gjarnt  til  byltinga  og  vildi  fá  fram  gerbreytingar 
þegar  í  stað  á  mörgum  svæðum.  Samkomulagið  fór  undir  eins  út 
um  þúfur  milli  þess  og  stjórnarinnar.  Hún  hafði  áður  látið  uppi, 
að  hún  hugsaði  sér  að  koma  á  frjálslegri  stjórnarskipun  að  níu  ár- 
um  liðnum.  Þetta  taldi  þingið  alt  of  seint,  og  virtist  vera  þar 
fult  samkomulag  um,  að  flyta  yrði  stjórnarfarsbreytingunni.  Flest- 
allir  varákonunganiir  héldu  fram  þeirri  skoðun.  En  formælandi 
þeirra  kenninga,  sem  haldið  var  fram  um  þetta  af  þinginu,  heitir 
Loci  Foun,  og  hefir  hann  verið  nefndur  »Mirabeau  Kínverja«.  Stjórn- 
inni  féll  illa  við  þingið.  Hún  vildi  draga  alt  á  langinn.  Svo  stakk 
hún  upp  á  því  til  miðlunar,  að  stjórnarbreytingin  skyldi  koma 
eftir  þrjú  ár.  En  þingið  gerði  sig  ekki  ánægt  með  það.  Það  sneri 
sór  til  prinsins,  stjórnandans,  með  kærur  yfir  ríkisráðinu.  Þetta  var 
í  desember  1910.  Jafnframt  varð  mikil  hreyfing,  einkum  raeðal 
atúdenta,  til  þess  að  fylgja  fram  kröfum  þingsins,  og  voru  prinsin- 
um  færð  ávörp,  er  fluttu  þær  óskir,  að  stjóruarbreytingunni  vœri 
flytt  sem  mest.  En  stjórnin  rauf  þá  þingið.  Og  er  brydda  tók  á 
óeirðum  út  af  þessu,  lót  hún  forsprakkana  sæta  þungum  refsingum, 
flutti  þá  í  útlegð  að  dæmi  Rússa.  Virtist  nú  svo  um  hríð  sem  hún 
hefði  kæft  niður  allan  mótþróa. 

Þess  er  áður  getið,  að  stjórnin  hafði  látið  sér  ant  um  að  bæta 
samgöngur  innan  ríkisins.  Hafði  hún  veitt  ymsum  félögum,  sum 
um  inniendum,  óðrum  útlendum,  leyfi  tii  járnbrautalagnin^a  til  og 
frá  um  ríkið,  einkum  í  miðhéruðunum,  þar  sem  mannfjöldinn  er  mest- 
ur.  En  þessi  fyrirtæki  gengu  rajög  misjafnlega,  ekki  síat  þau,  sem 
innlendu  félögin  ráku,  því  þar  vantaði  oft  bæði  fé  til  framkværada 
og  svo  verklega  þekkingu.  En  ura  hluthafana  í  þeim  fyrirtækjun- 
um,  sera  rekin  voru  af  útlendura  félögura,  var  sagt,  að  þeir  hefðu 
fyrirtækin  fyrir  féþúfu.  Stjórnin  tók  því  það  ráð,  aö  taka  undir 
sína  stjórn  allar  járnbrautirnar  og  reka  þær  á  ríkisins  kostnað.  En 
til  þess  að  geta  frarakvæmt  það,  þurfti  hún  aðstoð  utan  að  frá, 
bæði  fjárlán  og  svo  vana  menn  til  að  stjórna  öllu  saraan.  Hún 
gerði  þá  saraninga  við  enska,  araeríska,  þyzka  og  franska  auðraenn 
ura  fjárlán  til  járnbrautarekstursit)s  raeð  veði  í  járnbrautunura,  og 
jafnfrarat  var  þeira  gefinn  róttur  til  þess  að  hafa  hönd  í  bagga  með 
stjórn  þeirra  og  lagningu  nýrra  brauta.      Þetta  var  síðastliðið  vor. 


^  Utlendar  fréttir. 

En  kínversku  járnbrautafólögin   voru  afar  óánægð  raeð  allar  þessar  i 

stjórnarráðstafanir  og  var  þeim  harðlega  mótmælt  úr  mörgum  hér- 
uðum  ríkisins.     En  stjórnin  hélt  sínu  máli  fast    fram.     Yfirumsjón  ] 

allra  járnbrautarmálanna  fól  hún  merkum  manni  og  vel  kyntum, 
Tuau  Fang,  sem  áður  hafði  verið  varakonungur,  og  hann  gekk 
með  miklum  dugnaði  og  áhuga  að  starfi  sínu.  En  miskh'ð  reis  þeg- 
ar  upp  milli  hans  og  ymsra  af  járnbrautarfólögunum  út  af  afhend- 
ingunni  til  ríkisins,  er  þeim  var  mjög  móti  skapi,  eins  og  áður  er 
sagt.  Út  af  þessu  hófst  svo  uppreisn  gegn  stjórninni  í  hóraðinu 
SzechuaUj  sem  er  eitt  af  stærstu  og  fjölmennustu  hóruðunum  í 
Kína,  með  um  70  miljónir  íbúa.  Þjóðin  var  æst  upp  með  þeim  ásökun- 
um  á  hendur  Mansjúríustjórninni,  að  hún  væri  að  selia  landið  í 
hendur  útlendingura;  þeirra  áform  væri,  að  ná  með  hinu  mikla 
fjármagni  öllura  yfirráðum  í  landinu.  Fyrir  þessari  uppreisn  geng- 
ust  jmsir  helstu  menn  héraðsins.  Varakonungurinn  sjálfur  var 
jíifnvel  grunaður  um,  að  hann  reri  þar  undir,  En  stjórnin  lét  hart 
mæta  hörðu.  Hún  setti  varakonunginn  af  og  annan  mann  sér  trú- 
an  inn  aftur  í  hans  stað.  Umsjónarmanni  járnbrautarraálanna, 
Tuau  Fang,  v;ir  falið  að  fara  með  her  inn  í  Szechuanhéraðið  og 
hjálpa  n/ja  varakonunginum  á  þann  hátt  til  að  kæfa  þar  allan 
mótþróa.     Þetta  var  í  ágústmánuði  í  aumar. 

En  við  þetta  magnaðist  uppreisnin.  Þó  skýrði  nýi  varakon- 
ungurinn  stjórninni  í  Peking  svo  frá,  þegar  liðið  var  fram  í  sept- 
ember,  að  nú  værn  allar  óeirðir  bældar  niður  þar  í  hóraðinu.  Hann 
hafði  þá  látið  taka  af  h'fi  nokkra  helstu  forsprakkana,  þar  á  raeðal 
forraann  héraðsnefndarinnar.  Takraark  þessarar  uppreisnar  var  sagt 
það,  að  segja  hóraðið  undan  lögum  ríkisins. 

Eitthvað  mánuði  síðar  hófst  nppreisn  í  hóraðinu  Hupe.  Það 
er  hér  um  bil  í  raiðju  kínverska  ríkinu  og  eitt  af  þéttbygðustu 
hóruðunura,  íbúar  eitthvað  ura  45  riiiljónir.  Nú  var  ekki  aðeins 
að  ræða  um  óánægju  gegn  stjórninni  út  af  járnbrautarmálinu,  held- 
ur  var  nú  raarkraið  uppreisnarraanna  algerð  stjórnarbylting ;  Man- 
sjúríukeisiiraættin  skyldi  rekast  frá  völdum  og  Kína  verða  lýðveldi 
með  h'ku  fyrirkomulagi  og  Bandaríkin  í  Norðar-Ameríku.  Upptök 
uppreJsnarinnar  voru  í  þrem  borgum,  sem  allar  eru  við  Jangtseki- 
angfljótið,  skamt  hvor  fra  annari:  Wutshang,  Hankou  og  Hanjang. 
Wutshang  er  höfuðborg  í  héraðinu  Hupe.  Allar  þessar  borgir,  og 
fleiri  stórborgir,  komust  brátt  á  vald  uppreisnarmannaj  og  upp- 
reisnin  breiddist  svo  óðuni  út.  Mikið  af  hinura  nýju  hersveitura, 
gjera  stjórnin   hafði  búið  út,    snerist    í    lið    raeð    uppreisnarraönnura. 


Utlendar  fréttir.  91 

Þeir  gáfu  foringja  sínum,  Liyuautung,  foraeta  nafn  og  köUuðu  hann 
»for8eta  hins  kínverska  lyðveldÍ8«,  og  tilkynti  hann  þetta  stjórnum 
annara  ríkja. 

Þegar  hór  var  komið  sneri  stjórnin  í  Peking  sér  til  manns,  seni 
er  í  mjög  miklu  áliti  meðal  Kínverja,  og  baö  hann  að  taka  við 
stjórnartaumunum  meðan  verið  væri  að  koma  aftur  á  friði  í  land- 
inu.  Hann  heitir  Yuan  Sbi  Kai  og  hefir  verið  bæði  stjórnmála- 
maður  og  herforingi.  Hann  var  áður  varakonungur  í  hóraðinu 
Choti  og  réð  um  tíma  miklu  um  stjórn  allra  utanríkismála  Kína. 
En  fyrir  þremur  árum  fóll  hann  í  ónáð  og  var  þá  sviftur  embætti. 
Hann  er  53  ára  gamall.  Varð  hann  nú  formaður  ríkisráðsins  og  fékk 
nær  ótakmarkað  vald  til  þess  að  stjórna  vörninni  gegn  uppreisnar- 
mönnum  eins  og  honum  syndist  bezt. 

Yuan  Shi  Kai  vildi  hefta  bardaga  og  blóðsúthellingar  og  fór 
þegar  að  semja  við  foringja  uppreisnarmanna  um,  að  leysa  ágrein- 
inginn  á  friðsamlegan  hátt.  Nú  lysti  stjórnin  því  yfir,  að  einveld- 
inu  væri  lokið  í  Kína  og  lofaði  frjálslegri  stjórnarskipun.  Hafði 
herinn  fyrst  sett  fram  þær  kröfur.  Hershöfðingjarnir  sendu  keis- 
ara  skjal  og  settu  honum  þar  tvo  kosti,  annaðhvort  afsal  einveldis- 
ins,  eða  þá,  að  herinn  snerist  allur  gegn  keisaraættinni  þegar  í 
stað.  En  ef  kröfunni  um  afnám  einveldísins  yrði  fuilnægt,  hétu 
þeir  keisaraættinni  í  móti  stuðningij  Um  hið  nyja  stjórnarfyrir- 
komulag  voru  kröfurnar  þessar :  að  kvatt  yrði  saman  þing  með 
rótti  til  þess  að  gefa  landinu  stjórnarskrá.  Að  vald  keisara  yfir 
Uii  og  dauða  yrði  afnumið  og  að  hegningar  yrðu  eftir  gefnar  fyrir 
öll  stjórnmálaafbrot.  Að  ráðherrar  yrðu  skipaðir  með  ábyrgð  fyrir 
þinginu.  Að  ættmenn  keisarana  og  aðalsmenn  væru  útilokaðir  frá 
öllum  stjórnarembættum.  Að  þessum  kostum  gekk  Tschoun  prins 
fyrir  hönd  keisarans,  sonar  síns.  Stjórnin  gaf  svo  út  boðskap  um 
hina  fyrirhuguðu  nyju  stjórnarskrá  og  tók  fram  yms  grundvallar- 
atriði,  sem  hún  ætlaðist  til  að  fylgt  væri. 

En  ekki  gerðu  uppreisnarmenn  sig  ánægða  með  þetta.  Þeir 
vildu  engum  sáttum  taka  nema  keisaraættinni  væri  hrundið  frá 
völdum,  og  héldu  því  fast  fram,  að  Kína  ætti  að  verða  lýðveldi. 
Það  er  sagt,  að  foringi  uppreisnarmanna  hafi  boðið  Yuan  Shi  Kai 
forsetaembættið,  ef  lyðveldisfyrirkoraulagið  yrði  tekið  upp.  En  um 
það  er  nú  ágreiningurinn,  hvort  taka  skuli  upp  þingbundna  kon- 
«ngsstjórn  eða  lyðveldi.  Um  þetta  hafa  verið  sameiginlegar  ráð- 
stefnur  milli  forsprakkanna  úr  báðum  flokkum.  En  um  samkomu- 
lag  hefir  ekkert  heyrst  enn. 

Uppreisninni  er  haldið  áfram,  og  hún  breiðist  út.  Keisarinn 
og  ættmenn   hans  hafa  fhiið  frá  Peking  og  fara  huldu  höfði. 


Island  1911. 


Árið  1911  má  yfirleitt  heita  fremur  ^ott  ár.  Veturinn  var  mildur^ 
en  vorið  og  sumarið  kalt.  Hafis  lá  landfastur  við  Austfirði  um  tima^ 
og  við  Vesturland  og  Norðurland  tepti  hann  einnig  skipaferðir  við  og 
við  frá  þvi  í  marz  og  fram  i  mai.  Var  þó  alstaðar  horfinn  fyrir  mai- 
lok.  Gras  spratt  seint  og  varð  töðubrestur  nokkur.  A  Suðurlandi  var 
þó  heyafli  alt  að  þvi  i  meðallagi,  og  i  sumum  héruðum  annarstaðar  á 
landinu  að  minsta  kosti  eigi  minni.  Garðávextir  sömuleiðis  undir  það  i 
meðallagi  um  Suðurland,  en  lakari  i  öðrom  landshlutum.  Gott  verð  á 
innlendum  búnaðarafurðam,  einkum  smjöri.  Siáturhús  eru  nú  orðin 
nær  20. 

Hausttíðin  hefir  verið  hin  bezta,  desember  óvenjulega  hlýr  og  góð- 
viðrasamur. 

Vetrarvertið  var  afbragðsgóð,  enda  veðráttan  þá  svo  hagstæð,  sem 
framast  mátti  verða.  Vor-  og  sumarvertíð  i  lakara  meðallaga.  Haust- 
vertið  í  meðallagi.  A  Austfjörðum  var  mjög  rýrt  aflaár.  I  Vestmanna- 
eyjum  með  langbezta  móti.  A  Vestfjörðum  gott  meðalár.  En  i  lakara 
lagi  við  Norðurland.  Síldarafli  góður,  en  verð  lágt.  Hvalveiði  minni 
en  áður,  enda  eru  nú  allir  hinir  helztu  "avalveiðamenn  að  færa  veiðar 
sinar  sem  mest  til  Suðurhafanna. 

Botnvörpuskipaútgerðin  hefir  mjögeflst  hér  við  Suðurland  og  gefið 
góðan  arð,  svo  að  útiit  er  fyrir,  að  sá  útvegnr  fari  enn  vaxandi  á  kom- 
andi  árum.  Einn  islenzki  botnvörpungurinn,  „Lord  Nelson",  er  keyptur 
var  frá  Englandi  fyrir  einu  ári,  fórst  20.  nóv,  af  árekstri  við  Skotlands- 
strendur,  en  menn  björguðust. 

Alþing  kom  saman  15.  febrúar.  Stjórnmáladeilur  höfðu  verið  miklar 
tvö  síðastliðin  ár  og  var  þvi  eigi  við  því  búist,  að  þetta  yrði  neitt  friðar- 
þing,  enda  skreið  þar  skjótt  til  skara.  Vantraustsyfirlýsing  til  Björns 
Jónssonar  ráðherra  var  samþykt  með  allmiklum  atkvæðamun  24.  febrúar. 
Hdfði  flokkur  sá,  er  honura  fylgdi  1909,  nú  klofnað  út  af  þessu  máli,  og 
voru  það  nokkrir  úr  þeim  flokki,  sem  báru  fram  vantraustsyfirlýsinguna 
og  greiddu  henni  atkvæði  ásamt  Heimastjórnarmönnum.  XJm  útnefn- 
ingu  hins  nýja  ráðherra  urðu  deilur  á  þinginu  og  drógst  hún  þvi  fram 
til  14.  marz.   Þ&  var  Kristján  Jónsson  yfirdómstjóri  útnefndur.   Urðu  nú 


Island  1911.  93 

«Dn  deilur  út  af  þessu  innan  Sjálfstæðisflokksins  og  báru  þeir,  sem 
óánægðir  voru,  þegar  fram  vantraustsyfirlj^singa  til  hins  nýja  ráðherra 
i  neðri  deild,  en  henni  var  visað  frá  með  atkvæðagreiðslu,  og  lauk  svo 
þeirri  viðureign. 

f>egar  i  byrjun  þings  höfðu  gæzlustjórar  Landsbankans,  er  vikið 
hafði  verið  frá  af  ráðherra,  kært  til  þingsins  yfir  aðförum  hans  gegn 
bankanum,  sem  frá  var  skýrt  i  Islandsfréttcm  siðastl.  árs,  og  setti  þingið 
þá  inn  aftur  í  starfið,  en  gæzlustjórar  þeir,  er  ráðlierra  hafði  skipað, 
urðu  að  vikja.  Einnig  var  í  þingbyrjun  nefnd  skipuð  til  þess  að  rann- 
saka  stjórnarathafnir  Björns  Jónssonar  ráðherra  yfir  höfuð,  og  starfaði 
hún  til  þingloka,  en  hafði  þó  eigi  bundið  enda  á  rannsóknina. 

Meðal  nýrra  lagafrumvarpa,  er  samþykt  voru,  er  frumvarp  uni 
breytingar  á  stjórnarskránni.  Hin  heiztu  breytingaatriði  eru  þau,  að 
konungskosningar  eru  afnumdar  i  hinu  nýja  frnmvarpi  og  þar  af  leið- 
andi  breytt  skipun  efri  deildar.  Eiga  ^/3  hlutar  hennar  að  verða  kosnir 
með  hlutfallskosningnm  um  land  alt.  Kosningaréttur  er  mjög  aukinn. 
konum  veittur  hann  til  jafns  við  karla  og  svo  vinnufólki  við  bætt.  £nn 
er  sú  breyting  gerð,  að  felt  er  burtu  ákvæðið  um  uppburð  íslenzkra 
mála  i  rikisráði,  en  þvi  var,  svo  sem  kunnugt  er,  bætt  inn  í  stjórnar- 
skrána  1903.  Ekki  var  þó  svo,  að  samhljóða  væru  skoðanir  þingmanna 
um  allar  breytingar,  er  gerðar  voru,  og  mættu  sumar  þeirra  töluverðri 
mótspyrnu.  En  samþykt  stjórnarskrárbreytinganna  fylgdi  að  sjálfsögðu 
þingrof  og  nýiar  kosningar.  Kosningarnar  fóru  fram  28.  október,  og 
beið  þá  hinn  fyrverandi  stjórnarflokkur,  Sjálfstæðisflokkurinn,  algerðan 
ósigur,  svo  að  Heimastjórnarmenn,  ásamt  flokksleysingjum  þeim,  er  fylgt 
hafa  þeim  að  málum  i  hinum  siðustu  deilum,  skipa  nú  aCtur  meirihluta 
þingsins. 

Fyrir  utan  breytingarnar  á  Btjórnarskránni  er  það  nýmæli  i  lög- 
gjöfinni  frá  siðasta  þingi,  að  konum  er  veittur  réttur  til  námsstyrks  við 
hina  æöri  skóla  og  til  embætta  að  jöfnu  við  karlmenn.  Annað  nýmælið 
er  stofnun  háskóla  i  Keykjavik,  er  þó  var  undirbúin  með  lögum  áður. 

Þetta  ár,  17.  júni,  voru  100  ár  liðin  frá  fæðingu  Jóns  Sigurðssonar 
forseta,  var  þann  dag  haldin  þjóðhátið  um  land  alt.  Aðalhátiða- 
haldið  var  i  Reykjavík  og  i  samband  við  það  var  fiett  setning  háskóla 
íslands,  og  opnun  iðnsýningar  i  Reykjavik  og  fyrsta  íþróttamót  Ung- 
mennafélaga  íslands  með  almennri  hluttöku  hvaðanæfa  af  landinu.  En 
nokkru  síðar,  10.  ágúst,  var  afhjúpað  eirlikneski  af  Jóni  Sigurðssyni  í 
Reykjavik,  gert  af  Einari  Jónssyni  myndasmið,  en  reist  fyrir  almenji 
samskot  meðal  Íslendinga  bæði  austan  hafs  og  vestan.  Voru  teknar  tvær 
eirsteypur  af  myndinni  og  fengu  Vestur-íslendingar  aðra,  en  hana  á  að 
reisa  i  Winnipeg.  Á  fæðingarstað  Jóns  Sigurðssonar,  Rafnseyri  við 
Arnarfjörð,  var  og  17.  júni  afhjúpað  annað  minnismerki.  Hátiðasam- 
komur  voru  þennan  dag  i  öllum  stærri  kaupstöðum  og  auk  þass  viða  i 
flveitum.      Hið    islenzka   bókmentafélag    mintist   Jóns    Sigurðssonar   sér- 


k 


94  Island  1911. 

staklega  með  fundarsamkomu  17.  júní,   útgáfu  bréfa  hans  og  minningar- 
rits  um  hann,   er  ýmsir  menn,   sem  þektu  hann  og  mundu,   hafa  skrifað. 

Háskóli  Islands  tók  til  starfa  1.  október  og  fékk  húsnæði  i  Alþingis- 
húsinu,  þar  sem  áður  var  Landsbókasafnið.  Haun  er  i  fjórum  deildum: 
heimspekisdeild,  guðfræðisdeild,  lagadeild  og  læknadeild.  Við  þetta  hefir 
svo  verið  bætt  kenslu  i  frönsku.  Björn  M.  Olsen,  prófessor  i  norrænu, 
var  valinn  rektor  háskólans. 

Iðnsýningunni  var  haldið  opinni  i  nokkrar  vikur  frá  17.  júni,  og 
má  hún  teljast  merkisviðburður,  þvi  svo  var  hún  vel  úr  garði  gerð. 
Bæði  hannyrðir,  smíðisgripir  og  ýmislegur  iðnaður,  sem  þar  var  til  sýnis, 
þar  á  meðal  skólaiðnaður,  vakti  almenna  eftirtekt,  er  telja  má  vist,  að 
hafi  góð  áhrif.  Sýningin  var  haldin  i  barnaskólahúsinu.  Forstöðumaður 
hennar  og  aðalhvatamaður  að  sýningarhaldinu  var  Jón  Halldórsson  tré- 
smiðameistari  i  Reykjavik. 

Ungmennafélagsskaparinn  er  á  siðustu  árum  orðinn  hreyfing  í  land- 
inu,  sem  mikið  kveður  að.  Úti  um  allar  sveitir  eru  nú  stofnuð  Ung- 
mennafélög,  sem  standa  i  innbyrðis  sambandi  og  lúta  sameiginlegri 
aöalstjórn.  Hreyfingin  er  komin  frá  nágrannalöndunum.  Þessi  félags- 
skapor  hefir  fyrst  og  fremst  vakið  áhaga  á  likamsiþróttum,  svo  að  nú 
eru  iþróttasýningar  farnar  að  tíðkast  til  og  frá  um  land,  kappglimur, 
kappsund  o  s.  frv.  Hefir  þessi  félagsskapar  áður  komið  upp  sundskála 
hér  við  Skerjafjörðinn,  og  i  sumar  íþróttavelli  á  Skildinganessmelunum 
hér  sunnan  og  vestau  við  bæinn.  Þar  var  haldið  fyrsta  íslenzka  iþrótta- 
mótið  i  sumar,  og  var  þangað  mikil  aðsókn  áhorfenda  og  vel  látið  yfir. 

A  flinu  islenzka  bókmentafélagi  hefir  orðið  sú  breyting  á  þessu  ári, 
að  Hafnardeildin  hefir  verið  lögð  niður  og  hefir  skilað  eignum  sinum  i 
hendur  Reykjavikurdeildinni.  Hefir  þessi  breyting  lengi  verið  i  undir- 
búningi  og  vakið  nokkurt  missætti  innan  félagsins,  en  nú  lauk  þeirri 
þrætu  með  fuUri  sátt  og  samlyndi.  Voru  um  leið  gerðar  þær  breytingar 
á  félagslögunum,  að  stjórn  þess  skal  kosin  af  öUum  félagsmönnum,  hvar 
sem  þeir  eru  búsettir,  en  áður  höfðu  aðalfundirnir  i  Reykjavik  og  Khöfn 
ráðið  þar  einir  um,  hvor  i  sinni  deild. 

Stórmál  hefir  verið  tekið  til  meðferöar  á  þessu  ári,  þar  sem  er 
hafnargerðin  i  Reykjavik.  Norskur  verkfræðingur,  Gr.  Smith,  yfirum- 
sjónarmaður  hafnamála  i  Noregi,  var  fenginn  hingað  fyrir  nokkrum  ár- 
um  til  þess  að  gera  áætlun  um,  hve  dýrt  yrði  að  byggja  höfn  i  Reykjavík, 
og  taldi  hann  kostnaðinn  mundu  verða  1,600,000  kr.  Fjórða  hluta  þess 
fjár  veitti  síðasta  alþing  úr  landssjóði,  en  að  öðru  leyti  annast  Reykja- 
vikurbær  hafnargerðina.  Það  er  nú  ráðið,  að  höfnin  skuli  bygð,  og  lán 
fengið  til  fyrirtækisins  hjá  bönkunum  hér  og  í  Khöfn. 

17.  júni  var  vígð  ný  brú  á  Norðurá  i  Mýrasýslu,  og  steinsteypubrú 
var  gerð  á  Hölkná  i  Þistilfirði  i  sumar.  í  ár  var  og  lokið  við  Fagra- 
dalsbrautina  og  er  hún  þegar  mikið  notuð. 

Sæsimi    var  lagður  i  sumar  milli  Vestmannaeyja  og  lands,    svo  að 


Island  1911.  95 

þttr  eru  nú  komnar  inn  í  símasambpndift.  Þetta  var  gert  á  kostnaft 
hlutafélags,  er  Eyjamenn  og  ibúar  héraðanna  sunnanlands  mynduðu,  og 
er  síminn  þess  eign,  þvi  þingið  vildi  ekki  leggja  fram  kostnaðinn. 

Nokkur  slys  hafa  orðið  á  sjó  á  árinu  á  mönnum  og  skipum,  aak 
þess,  sem  áður  er  getið.  Frá  Ísafirði  fórst  bátur  með  5  mönnnm 
snemma  á  árinu,  og  annar  með  6  mönnum  skömmu  fyrir  árslokin.  í 
apríl  fórst  bátur  af  Miðnesi  með  6  mönnum.  I  stórviðri  i  september 
urðu  mannskaðar  bæði  við  Austurland  og  Vesturland.  Frá  Súgandafirði' 
fórst  bátur  með  5  mönnum  og  við  Austfirði  3  bátar  með  11  manns. 
Flutningaskútan  Fanney  frá  Akureyri .  strandaði  i  júni  á  Kaufarhöfn,  og 
fleira  hefir  orðið  af  slikum  slysum,  þótt  hér  sé  ekki  talið. 

Útlend  skip  nokkur  hafa  og  farist  hér  við  land.  21.  febr.  strandaði 
þýzkt  botnvörpuskip  á  Skógarfjöru  og  fórust  þar  7  menn,  I  marz  strand- 
aði  franskt  flutningaskip  við  Suðurland  og  fórst  1  maður.  Um  sama 
leyti  strönduðu  3  enskir  botnvörpungar,  og  seint  á  árinu  aftur  2,  annar 
þýzkur,  hinn  enskur.     En  manntjón  varð  ekki  við  neitt  það  strand. 

28.  febrúar  urðu  úti  tveir  bændur  i  Húnavatussýslu,  Björn  Kristó- 
f ersson  á  Hnausum  og  Björn  Sigurð8son)á  Giljá ;  voru  á  f erð  með  lest  f rá 
Blönduósi,  en  óveður  skall  snögglega  á. 

11.  febrúar  brann  kvennaskólahúsið  á  Blönduósi,  en  verður  endur- 
reist,  og  er  skólanum  haldið  þar  áfram.  Rétt  fyrir  áramótin  brunna 
verzlunarhús  Gránufélagsins  á  Siglufirði. 

Þessi  eru  helztu  mannalát  á  árinu:  Jón  Þórðarson  kanpmaður  i 
Reykjavík  (31.  jan.),  Jakob  J.  Thorarensen  áður  kaupm.  á  Reykjarfirði 
(29.  jan.),  Bjarni  Thorsteinsson  læknir  i  Khöfn  (27.  jan.),  síra  Oddur  V. 
Gíslason  i  Winnipeg  (10.  jan.),  Sigurður  Sigarðsson  bóndi  á  Húnsstöðum 
i  Húnavatnssýslu  (i  febrúar),  frú  Anna  Ó.  Breiðfjörð  i  Reykjavik  (23.  febr.), 
Sveinn  Sigfússon  kaupmaður  i  Reykjavik  (13.  april),  læknisfrú  Sigriður 
Sigurðardóttir  i  Skálholti  (í  mai),  frú  Leopoldine  Friðriksson  i  Reykjavik 
(3.  júni),  Eggert  Jochumsson  á  ísafirði  (27.  júni),  Sighvatur  Arnason  fyrv. 
alþm.,  i  Reykjavík  (20.  júli),  Þorleifur  Jónsson  prestur  á  Skinnastað  (27. 
júli),  Arni  Jónsson  bóndi  á  Finnsstöðum  i  Eiðaþingbá  (i  júli),  Þórunn 
Baldvinsdóttir  læknisfrú  i  Ars  á  Jótlíindi  (30.  júli),  frú  Guðriður  Hjalte- 
steð  i  Reykjavik  (1.  sept.),  frú  Helga  Baldvinsson  i  Winnipeg  (13.  ág.), 
Jón  Jónsson  bóndi  á  Skjöldólfsstöðum  á  Jökuldal  (30.  ág.),  Albert  Þórð- 
arson  bankabókari  i  Reykjavik  (25.  sept.),  frú  Helga  Schiöth  á  Aknreyri 
(15.  sept.),  Sigfús  Eymundsson  bóksali  i  Reykjavik  (20.  okt.),  Þorsteinn 
Egilsson  fyrv.  kaupmaður  i  Hafnarfirði  (20.  okt.),  Ólafur  Ólafsson  fyrv. 
bæjarfuUtrúi  i  Rvik  (12.  nóv.),  Gísli  Helgason  kaupm.  i  Rvik  (21.  nór.), 
frú  Elin  Olgeirsson  á  ísafirði  (19.  des.),  Eyólfur  Jóhannesson  i  Sveina- 
tungu  i  Mýrasýslu  (14.  nóv.). 

12.  desember  var  200  ára  afmæli  Skúla  Magnússonar  landfógeta, 
sem  á  siðari  hluta  18.  aldar  var  hér  mestur  athafnamaður  og  forgangs- 
maður     i  þvi,    að    fá    einokunarverzluninni    hrundið     af    landinu.     Var 


9«  Island  1911. 

þessa  afmælis  minst  með*  samkomum  i  öllum  hinum  stærri  kaupstöð- 
.um  landsins,  og  gekst  verzlunarstéttin  fyrir  því.  Minnisvarði  var  honum 
reistur  í  Viðey,  en  þar  bjó  Skúli  allan  síðari  hluta  æfi  sinnar.  Minnis- 
varðinn  er  steindrangur  á  steyptum  fótstalli  og  nafn  Skúla  höggvið  á. 
Minningarrit  kom  og  út  um  Skúla,  eftir  Jón  Jónsson  sagnfræðing,  og 
sjóöur  var  stofuaður,  sem  her  nafn  hans,  og  skal  vöxtum  sjóösins  variö 
til  styrktar  islenzkum  verzlunarmönnum  til  náms  erlendis. 


Lög  frá  alþingi  á  þeasu  ári,  er  staðfestingu  hafa  hlotið,  auk  fjár- 
laga  og  landsreikningasamþyktar,  eru  þessi:  1.  um  hreyting  á  tolllögum 
fyrir  ísland  nr.  37,  8.  nóv.  1901 ;  2.  um  aukatekjur  landssjóðs;  3.  um  erfða- 
fjárskatt;  4.  um  vitagjaid;  5.  um  vita,  sjómerki  o.  fl,;  6.  almenn  viðskifta- 
lög;  7.  um  úrskurðarvald  sáttanefnda;  8.  um  eiða  og  drengskaparorð;  9. 
nm  stýrimannaskólann  i  Reykjavík;  10.  um  dánarskýrslur;  11.  um  sótt- 
gæzluskirteini  skipa;  12.  um  hreyting  á  lögum  nr.  46,  16.  nóv.  1£07,  um 
laun  sóknarpresta;  13.  hafnarlög  Reykjaviknr;  14.  um  hreyting  á  gild- 
andi  ákvæðum  um  almennar  auglýsingar  .og  dómsmálaauglýsingar;  15. 
um  samþyktir  um  heyforðahúr;  16.  um  skoðun  á  sild;  17.  um  breyting 
k  lögum  nr.  57,  frá  22.  nóv.  1907,  um  vegi;  18.  um  afnám  fóðurskyldu 
svonefndra  Maríu-  og  Péturs-lamba;  19.  um  breyting  á  lögum  um  sölu 
kirkjujarða  16.  nóv.  1907;  20.  um  sérstakt  varnarþing  i  víxilmálum;  21. 
um  breyting  á  lögum  16.  nóv.  1907  um  skipun  læknahéraða  o.  fl.;  22.  um 
lækningaleyfi;  23.  um  viðauka  við  lög  14.  des.  1877,  nr.  28,  um  ýmisleg 
atriði,  er  snerta  fiskiveiðar  á  opnum  skipum,  og  lög  10.  nóv.  1905,  nr.  53, 
um  viðauka  við  nefnd  lög;  24.  um  sölu  á  prestsetrinu  Húsavík  með 
kirkjujörðinni  Þorvaldsstöðum ;  25.  um  gjöid  til  holræsa  og  gangstétta  i 
Reykjavik  o.  fl.;  26.  um  forgangsrétt  kandídata  frá  háskóla  íslands  til 
emhætta;  27.  um  verzlunarlóðina  i  Vestmannaeyjum;  28.  um  rétt  kvenna 
til  embættisnáms,  námsstyrks  og  embætta;  29.  um  sjúkrasamlög;  30.  um 
framlenging  á  friðunartima  hreindýra;  31.  um  brúargerð  á  Jökulsá  á 
Sólheimasandi ;  32.  um  atvinnu  við  vélagæzlu  á  íslenzkum  gufuskipum; 
33.  um  viðauka  við  lög  nr.  11,  31,  Júli  1907,  um  breyting  á  lögum  nr. 
10,  13.  april  1894,  um  útflutningsgjald;  34.  um  löggilding  verzlunarstaða; 
35.  um  breyting  á  3.  gr.  laga  nr.  13,  9.  júll  1909,  um  heimild  fyrir  veð- 
deild  Landsbankans  til  að  gefa  út  3.  flokk  (seriu)  bankavaxtabréfa;  36. 
um  viðauka  við  tilskipun  um  fiskiveiðar  útlendra  við  ísland  12.  febrúar 
1872,  lög  27.  sept.  1901  um  fiskiveiðar  hlutafélaga  i  landhelgi  við  Is- 
land  og  lög  31.  júli  1907  um  breyting  á  þeim  lögum;  37.  um  breyting 
k  20.  og  29.  gr.  laga  nr.  22,  8.  okt.  1883,  um  bœjarstjórn  á  Akureyri; 
38.  um  heimild  til  lántöku  fyrir  landsjóð;  39.  um  viðauka  við  lög  um 
verzlunarbækur. 

Þ.  G. 


€ 


Skýrslur  og  reikningar. 

Bókmentafélagsins  1911. 


Félagið  hefir  árið  1911  gefið  út  þessar  bækur,  og  látið  félags- 
menn  fá  þær  fyrir  árstillagið,  6  kr. : 

Skírnir,  tímarit  hins  ísl.  Bókmentafélags,  85.  ár,  kr.  4.00 

ísl.  fornbréfasafn  X  i -  2.75 

Syslumannaæfir  IV  ^ —  0.90 

Safn  til  sögu  íslands  IV  ^ —  2.25 

Lysing  íslands  eftir  Þorv.  Thoroddsen  II  ^  .     .     —  3.90 

Minningarrit  Jóns  Sigurðssouar  I — II       ...     —  9,00 

Kr.  22.80 


Fyrri  ársfundur  R  e  y  k  j  a  v  í  k  u  r  d  e  i  1  d  a  r  i  n  n  a  r 
var  haldinn  22.  apríl.  Forseti  mintist  látinna  fólaga.  Lagði  því 
nœst  fram  endurskoðaðan  reikning  deildarinnar  og  skyrði  frá  fjár- 
bag  hennar  og  bókaútgáfum  á  árinu.  Annar  endurskoðunar- 
manna,  Hann€s  alþm.  Þorsteinsson,  ræddi  og  um  fjárhaginn; 
þótti  honum  meðal  annars  of  miklu  kostað  til  Skírnis  og  skoraði 
hann  á  stjórnina  að  fœra  niður  laun  ritstjórans.  —  Þá  vók  forseti 
að  heimflutningsmálinu ;  rakti  hvað  gerst  hefði  í  því  máli  tvö  und- 
anfarin  ár  og  gat  þess,  að  nú  væri  það  komið  á  þann  rökspöl,  að  vænt- 
anlegt  væri  innan  skamms  frá  nefnd  manna  í  Hafnardeildiuni  frv. 
til  breytinga  á  félagslögunum,  er  fæli  í  sér  sameining  beggja 
deilda  með  heimili  í  Reykjavík;  mundi  það  frv.  verða  lagt  fyrir 
deildina  á  júh'fundinum.  Samþykt  var  í  e.  hl.  sú  tillaga  stjórnar- 
innar  að  vísa  frumvarpinu  til  nefndar  þeirrar,  er  skipuð  var  til  að 
endurskoða  lög  félagsins  á  aðalfundum  8.  júlí  1908  og  8.  júlí  1909. 
Þá  skyrði  forseti  frá,  hvað  til  stæði  að  gera  af  félagsins  hálfu  í 
aldarminning  Jóns  Sigurðssonar :     að  gefa  út  40  arka  minningarrit 


II  Skýrslur  og  reikningar. 

(úrval  bréfa  hans)  og  12  arka  hefti  af  Skírní  um  æfi  hans  og 
starf.  Nokkurrar  hátíðarviðhafnar  mundi  og  fólagið  stofna  til,  ef 
fundurinn  væri  því  ekki  mótfallinn.  Var  það  talið  samþykt  án 
atkvgr.  —  Stjórn  Kristjaníuháskóla  hafði  boðið  fólaginu  að  senda 
sendiboða  á  sinn  fund,  til  þess  að  vera  við  aldarminningarhátíð  há- 
skólans  5. — 6.  sept.  Til  þeirrar  farar  var  kjörinn  í  e.  hl.  forseti 
deildarinnar  próf.  Björn  M.  Ólsen.  —  Um  1000  ára  landnámsafmæli 
Normandís  hafði  fólagið  og  fengið  tilkynningu.  Fól  fundurinn  for- 
seta  að  senda  samfagnaðarskeyti,  er  til  kæmi. 

í  háskólamálinu,  er  allmiklar  umræður  urðu  um  utan  dagskrár, 
var  samþ.  svolátandi  tillaga : 

Fundurinn  lætur  í  Ijós,  að  mjög  æskilegt  væri,  að    alþingi^ 
sem  nú  er  starfandi,  sjái  sór  fært  að  veita  fé  til,  aö  háskól- 
inn  taki  til  starfa  nú    á    þessu    ári,    100    ára    afmæli    Jóns 
Sigurðssonar. 
Kjörnir  voru  62  njir  félagar. 


Aukafund  í  minning  aldarafmælis  Jóns 
Sigurðssonar  hélt  Reykjavíkurdeild  17.  júní.  Forseti  las 
upp  samúðar-  og  heillaóskaskeyti  frá  Hafnardeild  og  svar  sitt  við 
því.  *  í  félagið  gengu  1 1  n jir  fólagar.  Þá  hólt  forseti  minningarræðu 
og  rakti  í  henni  starf  Jóns  Sigurðssonar  fyrir  félagið.  Að  ræðunni 
lokinni  mintust  fundarmenn  Jóns  Sigurðssonar  með  því  að  standa 
upp. 

Þá  lagði  forseti  fram  Minningarrit  aldarafmælisins  (Bréf  Jóns 
Sigurðssonar  I.  hefti)  og  13  arka  hefti  af  Skírni,  eingöngu  um  æfi 
Jóns  Sigurðssonar  og  starf.  Ennfremur  Frumvarp  til  Laga  hins 
ísl.  Bókmentafélags  frá  laganefnd  Hafnardeildar  og  Nefndarálit  um 
þetta  frv.  frá  laganefnd  Reykjavíkurdeildar,  hvorttveggja  prentað. 


Síðari  ársfundur  Reykjavíkurdeildar  var  hald- 
inn  8.  júlí.  Forseti  skyrði  frá  hag  félagsins  og  framkvæmdum. 
Hann  lagði  fram  1  hefti  af  s/slumannaæfum  og  gat  þess,  að  síðara 
hefti  Minningarritsins  væri  væntanlegt  í  sumar;  eömuleiðis  1  hefti 
af  Fornbrófasafninu.  Félagatala  væri  nú  um  900.  Mag.  Guðm. 
Finnbogason  hefði  tekið  að  sór  að  vera  fyrir  félagsins  hönd  viö 
Normandíuhátíðahöldin.  —  Þá  lagði  forseti  fyrir  fundinn  til  um- 
ræðu  og  atkvæðagreiðslu  Frumv.  til  Laga  hins  ísl.  Bókmentafélags 


Skýrslur  og  reikningar.  III 

frá  lagaiiefnd  Hafiiardeildar  og  lagabreytingartillögur  þœr,  sem  fel- 
ast  í  Nefndaráliti  laganefndar  Reykjavíkurdeildar  um  þetta  frv. 
Gat  hann  þess,  að  bæði  þessi  skjöl  hefðu  verið  augl/st  með  lög- 
mœtum  fyrirvara,  bæði  á  fundi  og  í  blöðum,  og  væri  málið  þannig 
löglega  undirbúið,  og  skýrði  nokkuð  frá  gangi  málsins  síðan  í  fyrra 
haust.  Eftir  nokkrar  umræður  kom  fram  tillaga  frá  Þorsteini 
Erlingssyni,  að  vísa  málinu  aftur  til  laganefndarinnar  til  lagfœring- 
ar  því,  er  honum  þótti  ábótavant  (aðalfundir  fengi  of  lítið  vald, 
stjórnin  of  mikið).  Tillagan  var  feld  með  öUum  atkvæðum  gegn 
einu.  Síðan  voru  breytingartillögur  laganefndarinnar  allar  samþykt- 
ar  með  98  samhljóða  atkv.  Um  frumvarpið  í  heild  sinni  með 
áorðnum  breytingum  voru  atkvæði  greidd  með  nafnakalli,  og  sögðu 
10  0    j  á,    en    2    n  e  i. 

Öll  stjórnin  var  endurkosin,  og  sömuleiðis  varastjórn  og  end- 
urskoðendur.  Samkvæmt  ákvörðunum  til  bráÖabirgða  í  hinu  sam- 
þykta  lagafrv.  (I.  gr.)  var  kosinu  kjörstjóri,  og  hlaut  kosningu 
bæjarfógeti  Jón  Magnússon  með  55  atkv.  Heiðursfólagar  voru 
kjörnir  í  e.  hl.  próf.  dr.  pil.  W.  C.  Brögger,  rektor  Kristjaníuhá- 
skóla,  og  próf.  Magnús  Olsen,  kennari  í  ísl.  tungu  og  ísl.  bókvísi 
við  sama  háskóla.  —  Loks  voru  kjörnir  30  nyir  fólagar,  allir  bú- 
settir  hór  á  landi. 


Ársfundur  Hafnardeildar  hins  ísl.  Bókmentafólaga 
var  haldinn  31.  okt.  16  voru  á  fundi.  —  Fundinum  styrði  vara- 
forseti  mag.  B.  Th.  Melsted.  Skyrði  hann  frá  bókaútgáfu  félagsins 
á  árinu  og  fjárhag  deildarinnar.  Endurskoðaður  reikningur  sam- 
þyktur  umræðulaust.  Minst  var  látins  brófafólaga,  frk.  M.  Lehmann- 
Filhés.  3  nyir  félagar  kjörnir.  —  Eftir  nokkrar  umræður  um  frv. 
það  til  nýrra  fálagslaga,  sem  Reykjavíkurdeildin  hafði  samþykt  í 
sumar,  var  gengið  til  atkvæða  og  frumvarpið  samþykt  að  viðhöfðu 
nafnakalli  með  14  samhl.  atkv.  Einn  fundarmaður  greiddi  eigi 
atkvæði.  Bráðabirgðarákvarðanirnar  voru  samþ.  í  e.  hl.  Þá  hólt 
varaforseti  ræðu  og  árnaði  félaginu  heilla  framvegis,  Minti  hann 
sérstaklega  á,  að  ógreitt  andvirði  handritasafnsins  (12000  kr.)  ætti 
að  leggja  við  fastasjóð  félagsins.  —  Jón  Sveinbjörnsson  cand.  jur. 
gat  þess,  að  hann  hefði  umboð  forseta  Rvkr.deildar  til  að  taka 
við  eigum  Hafnardeildar.  Um  heimsending  munanna  urðu  nokkrar 
umræður. 


lY  Skýrslur  og  reikningar. 

Reíkningur 
yfir  tekjur  og  gjöid  Reykjavíkurdeiidar  Bókmentaféiagsins  árið  1910. 

Tek  j  ur: 

1.  Eftirstöðvar  samkv.  fyrra  árs  reikningi : 

í  bankavaxtabréfum  .     .     .     .     kr,       4500.00 

2.  Greidd  tillög,  þar    í    gjöf    frá    heiðursfélögum, 
fyrv.    iandshöfðingja    M.    Stephensen    og    próf. 

Hugo  Gering kr.  3492.25 

3.  Tekjur  af  Skírni —  879.05 

4.  Seldar  aðrar  félagsbækur —  624.84 

5.  Tíunda  greiðsla  fyrir  handritasafniö    ....  —  1000.00 

6.  Styrkur  úr  landssjóði —  2000.00 

7.  Vextir: 

a.  Ársvextir  af  bankavaxtabróf.     kr.       202.50 

b.  —         -  fó  í  sparisjóði     .     —         49.78 

~  252.28 

a    Til  jafnaðar  móti  gjaldlið  5       .     kr.       490.00 
Munur  nafnverðs  og   kaupverðs     —  10.00 

—     —  500.00 

kr.     13248.42 

Gjöld: 

1.  Hafnardeild  greiddur    helmingur    10.    greiðslu 

fyrir  handritasafnið       ,     kr.         500.00 

2.  Kostnaður  við  bókagerð: 

a.  Skírnir: 

1.  Laun  ritstjóra kr.  600.00 

2.  Kitlaun  og  prófarkalestur    .  —  942.37 

3.  Prentun,pappír,heftingo.fl.  —  1422.11 

4.  Útsending,  frímerki  o.  fl.  .  —  160.01 

—        3124.49 

b.  Kostnaður  við  aðrar  bækur: 

1.  Ritlaun  og  prófarkalestur .     kr.     160.00 

2.  Prentun,  pappír,heftingo.fl.     —  1234.48 

—       1394.48 

3.  Kostnaður  við  útsending   fólagsbóka,   fyrirhöfn 

bókavarðar  o.  fl .     .     .     _  634.75 

Flyt    .     kr.       5653.72 


Skýrslur  o'^  reikningar.  V 

Fluttar     .     kr.       5653.72 
4.    Brunabótagjald,  augl/singar  og  önnur  gjöld    .     —  78.68 

D.    Keypt  bankavaxtabróf  500  kr —  490.00 

6,    Borgaðar  skuldir  frá  f.  á. : 

a.    Óhafin  ritlaun   próf.  Þorvalds 

Thoroddseiis     ..*....     kr.       12.30 


b.    Til  reikningshaldara      ...     —  6.42 


7.    Eftirstöðvar  í  árslok  : 

a.  í  bankavaxtibréfum      .     .     .     kr.  5000.00 

b.  í  peningum  í  sparisjóði     .     .     —    2007.30 


—  18.72 


7007.30 


kr.     13248.42 


Reykjavík  10.  apríl  1911. 
Halldór  Jónsson. 

Við    höfum    yfirfarið    reikning    þennan    og    ekkert    fundiö    at- 
hugavert. 

Reykjavík  21.  apríl  1911. 

Klemens  Jónsson.  Hannes  Þorsteinsson. 


Relkningur 
Hafnardeildar  hins  íslenzka  Bókmentafélags  frá  24.  apríl  1910  til  12.  okt.  I9IL 

Tekj  ur: 
I.     Eftirstöðvar  við  árslok  1909: 

1.  í   veðdeildarbrófum    lands- 

bankans kr.   12000.00 

2.  I  kredítkassa  skuldabrófum 
landeigna —      4000.00 

3.  í  húskredítkassa  skuldabr.  —      2200.00 

4.  í  kredítbankaskuldabrófum 

józkra  landeigna  ....  —        200.00 


Flyt     .  kr.  1H400.00 


VI 


Skyrslur  og  reikningar. 


IV. 


V. 

VI. 

VII. 

VIII. 


5. 

6. 

7. 

Fluttar     .  kr. 
I  þjóðbankahlutabréfnni     .  — 
A  vöxtum  í  banka    ...  — 
í  sjóði  hjá  gjaldkera     .     .  — 

18400.00 

1600.00 

3500.00 

576.12 

Ar 
1. 
2. 

ídvirði  seldra  bóka: 
Frá  Gyldendals  bókaverzlun  kr. 
Frá  bókaverði  deildarinnar    — 

477.07 
180.85 

II. 


III.    Gjafir  og  félagsgjöld: 

1.  Náðargjöf  konungs  f.   1910 

og  1911 kr, 

2.  Frá  heiðursfélaga  próf.    Þ 
Thoroddsen       .... 

3.  Frá  heiðursfélaga  próf.    F 
Jónssyni 

4.  Arstillög  fólagsmanna 


Innkomið  frá  umboðsmönnum 

1.  Frá  H.  S.  Bardal      .     . 

2.  —  Jónasi  Bergmann     . 

3.  —    The  Viking  Club    . 


800.00 


—  20.00 

—  10.00 

—  698.97 


kr. 


628.00 

150.00 

54.51 


Mismunur  á  keyptu  og  útdregnu  skuldabréfi 
Styrkur  úr  ríkissjóði  1910—1911  .  .  .  . 
Frá  landsbókasafninu  10.    greiðsla    f.    hand- 

ritasafnið 

Leigur  af  innstæðu  félagsins: 

1.  Af  12000  kr.  í  veðdeildar- 

brófum  landsbankans      .     .  kr.       810.00 

2.  Af  4000  kr.    í    kredítkassa 

skuidabr.  landeigna  ...  —        210.00 

3.  Af    2200    kr.    í    húskredít- 

kassa  sknldabréfum  ...  —        132.00 

4.  Af  200  kr.    í   kredítbanka- 

sknldabr.  józkra    landeigna  —  10.50 

5.  Af  1600  kr.    í    þjóðbanka- 
hlutabréfum  (1910)  .     .     .  _        104.00 


kr.     24076.12 


657.92 


—        1528.97 


832.51 

18.02 

2000.00 


500.00 


Fluttar 


1266.50     kr.     29613.54 


Skýrslur  og  reikningar.  VII 

Fluttar    .  kr.     1266.50    kr.     29613.54 

6.  Af  3500    kr.  [á    vöxtum    í 

banka —        213.98 

7.  Af   peningum    í    sparisjóði  —  43.30 


kr.       1523.78 


Tekjur  alls     .     kr.     31137.32 
Gjöld: 


I,  Bókaútgáfukostnaður : 

l.XPrentun kr.  2151.76 

2.  Pappír —  696.06 

3.  Hefting —  263.33 

4.  Ritlaun  og  prófarkalestur      .  —  1977.62 

5.  Myndagerð —  540,50 

II.  Annar  tilkostnaður : 

1.  Brunabótaábyrgðargjald     .     .  kr.         62.50 

2.  Skrifstofukostnaður,     fundar- 

hald,  burðareyrir  o.  fl.      .     .    —       904.88 

3.  Fyrir    geyraslu    vaxtabrófa   í 
Landsbankanum —         18.00 

III.  Eftirstöðvar  12.  okt.  1911: 

1.  I      veðdeildarbréfum      lands- 

bankans kr.  12000.00 

2.  I    kredítkassa    skuldabrófum 

landeigna —     4000.00 

3.  í  húskredítkassa  skuldabrófura  —     2200.00 

4.  í    kredítbanka    skuldabrófum 

józkra  landeigna       ....  —  200.00 

5.  í  Þjóðbankahbitabrófum    .     .  —  1600.00 

6.  Á  vöxtum  í  banka  ....  —  4000.00 

7.  í  sjóði  hjá  gjaJdkera    ...  —  522.67 


kr.       5629.27 


kr.         985.38 


24522.67 


Gjöld  alls     .     kr.     31137.32 


Kaupmannnahöfn  24.  okt.   1911, 

Gísli  Brynjólfsson, 

p.  t.  gjaldkeri. 


Vm  Skýrslur  og  reikningar. 

Viö  undirritaðir  hÖfum  yfirfarið  reikning  þeunan    ásamt   fylgl§ 
skjölum  og  ekki  fundið  neitt  athugavert. 

Kaupmannahöfn  28.  okt.  1911. 
Stefán  Jónsson.  Jónas  Einarsson. 


Hið  islenzka  Bókmentafélag^. 


VERNDARI : 
Friðrik  konungur  hinn  áttundi. 


EMBÆTTISMENN: 
i.    Reykjavíkurdeildin. 
F  o  r  8  e  t  i :     Björn  M.  Ólsen,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr. 
Fóhirðir:     Halldór  Jónsson,  bankagjaldkeri,  r.  af  dbr. 
S  k  r  i  f  a  r  i :     Björn  Bjarnason,  kennari,  dr.  phil. 
Bókavörður:     Sigurður  Kristjánsson,  bóksali,  r.  af.  dbr. 
Varaforseti:     Steingr.  Thorsteinsson,  rektor,  r.  af  dbr.  og  dbrm. 
Varafóhirðir:  Sighv.  Bjarnason,  bankastj.,  jústitsráð  r.  af  dbr. 
Varaskrifari:     Jón  Jónason,  dóceut,  bókavörður. 
Varabókavörður:     Mattías  Þórðarson,  fornmenjavörður. 


2.    Kaupmannaliafnardeíldin. 
F  o  r  s  e  t  i :     Þorvaldur  Thoroddsen,  prófessor,  dr.  phil.,  r,  af    dbr. 
F  é  h  i  r  ð  i  r  :     Gísli  Brynjólfsson,  læknir. 

S  k  r  i  f  a  r  i :     Sigfús  Blöndal,  undirbókavörður  v.  kgl.  bókasafnið. 
Bókavörður:     Pótur  Bogason,  læknir. 
Varaforseti:     Bogi  Th.  Melsteð,  mag.  art. 


Skýrslar  og  reikninii^ar,  iX 

Varaféhiröir:     Thor  E.  Tuliuius;  stórkaupmaður,   r.  af  dbr 
Varaskrifari:     Stefán  Stefánsaon,  cánd.  jur. 
Varabókavörður:     Jónas  Einarason,  cand.  polit^ 


HEIÐURSFELAGAR: 
Anderson,  R.  B.,  prófessor,  Madison,  U.  S.  A. 
Björn  Jónsson,  fv.  ráðherra,  r,  af  dbr,  Reykjavík. 
Briem,  Eiríkur,  prófessor,  comni.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavík^ 
Briem,  Valdimar,  vígslubiskup,  r.  af  dbr.,  Stóra-Núpi. 
Bryce,  James,  Right  Hon.,  sendiherra  Breta  í  Washington. 
Brögger  W.  C.  prófessor  við  háskólann  í  Kristjaníu. 
Eiríkur  Magnússon  M.  A.,  r.  af  dbr.,   bókavörður  í  Cambridge 
Finnur  Jónsson,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn 
Gering,  Hugo,  dr.  phil.,  leyudarráð,  prófessor  í  Kiel. 
Jón  Jónsson  Borgfirðingur,  bókfræðingur,  Reykjavík. 
Kaalund  Kr.,  bókavörður,  dr.  phil.  r.  af  dbr.,  Khöfn. 
Ker,  W.  P.,  prófessor  við  háskólann  í  Lundúnum. 
Kristján  Jónsson,  ráðherra,  r.  af  dbr.,  Reykjavík. 
Matthías  Jochumsson,  uppgjafaprestur,  r.  af  dbr.  og  dbrm.  Akureyri.^ 
Mogk,  E.,  dr.  phil.,  prófessor  í  Leipzig. 

Ólafur  Halldórsson,  konferenzráð,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Khöfn. 
Ólsen,  Björn  M.,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Reykjavík. 
Olsen,  Magnus,  prófessor  við  háskólann  í  Kristjaníu, 
Poestion,  J.  C,  rithöfundur  í  Vínarborg,  comm.  af  dbr. 
Stephensen,  M.,  fyrv.  landshöfðingi  yfir  íslandi,  stórkross  af  dbr.  m.  m. 
Taggore,  Rajah  Sir  Sourindro  Mohun,  r.  af  dbr.,  Kalkutta. 
Thoroddsen,  Þorvaldur,  prófessor,  dr.  phil,,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 
Thorsteinsson,  Steingrímur,  r.  af  dbr.  og  dbrm,  rektor  í  Reykjavík^ 
Wimmer,  L.  F.  A.,  prófessor,  dr.  phil.,  comm.  af  dbr.,  Khöfn. 


Skýrslur  og  reikningar. 


Félagar. 


Aðalsteinn  Kristjánsson,  kaupm., 
,  Húsavík  1911.1)    . 
Ágúst  Bjarnason,    dr.  phil.    pró- 

fessor,  Rvík    1911. 
Ágúst  Helgason  bóndi  í  Birtinga- 
,  holti,  dbrm.    1910. 
Agúst  Þórarinsson,     bókhaldari  í 

Stykkishólmi  1910. 
Albert  Jónsson,  Winnipeg  1909. 
Alexander     Jóhannesson,      stud. 

mag..  Khöfn   1909. 
Alexander  Jóhannesson,  Siglufirði 

1911. 
Andersen,      Ludvig,     klæðskeri, 

Rvík  1911. 
Anderson,  Ern8t,godsegare,Allen- 

stein,  Preusen   1909—1911. 
Andrés     Björnsson,     stud.    jur., 

Rvík  1909. 
Andrós    Kristjánsson,    Meðaldal, 

D/rafirði  1911. 
Andrews,   A.    Le    Roy,    Ithaca, 

N.  Y,  1910. 
Ari     Hálfdanarson,     hreppstjóri, 

Fagurhólsmyri,  Öræfum,  1911. 
Ari   Jóns8®n,     cand.    jur.,    Rvík 

1911. 
Arinbjörn  Sveinbjarnarson,   bók- 

sali,  Rvík   1911. 
Arngrímur  Fr.  Bjarnason,  prent- 

ari  á  ísafirði   1911. 
Arnesen,     J.    C.    F.,    konsúU    á 

Eskifirði   1910. 
Árni  E.   Árnason,  verzlunarm.     í 

Bolungarvík   1911. 
Arni  Eggertsson,  Winnipeg  1909 
,  —10. 
Arni  Guðmundsson,    hreppstjóri, 

Þórisstöðum. 
Arni  Jóhannesson,  prestur  íGrftni- 

vík   1911. 
Arni     Jóhannason,      Vestmanna- 

eyjum  1911. 


Árni  Jóhannsson,  bankaritari,Rvk 

1911. 
Arni     Jónatansson,     Búastöðum, 

Vopnafirði. 
Árni    Jónsson,      Sleipnir    P.     (). 
^  Sask.,  Canada  1908. 
Arni  Jónsson,  bóndi  á  Þverá  1910. 
Árni  Jónsson,  prófastur,  r.af  dbr., 

Skútustöðum  1910. 
Arni     Kristjánsson,     Bryggju     í 

Eyrarsveit  1908. 
Árni  Oddsson,    Nesi  í    Norðfirði 
,  1911. 
Arni    Sigfússon,    kaupm.,    Vest- 

manneyjum  1911. 
Arni  Sveinsson,  Glenboro  1910. 
Árni    Þorkelsson,    bóndi,     Geita- 
^  skarði  1911. 
Arni  Þorsteinsson,  bóndi,  Brenni- 

stöðum  í  Flókadal,   1911. 
Arnór    Björnsson,     búfræðingur, 
,  Hrísum  1908—09. 
Asgeir  Blöndal  Bjarnason,  gagn- 

fræðingur,  Siglufirði   1910. 
Asgeir  G.    Ásgeirsson,    etatsráð, 

r.  af  dbr.,  kaupm.,  Khöfn  1910. 
Asgeir  Guðmundsson,  hreppstjóri, 

dbrm,,  Arngerðareyri  1911. 
Asgeir  Gunnlaugsson,  stud.  polyt. 
^  í  Khöfn  1909. 
Á-Sgeir    Sigurðsson,    r.    af    dbr., 

kaupm.  ogkonsúll  í  Rvík  1911. 
Asgeir  Torfason,    efnafræðingur, 

Rvík   1911. 
Ásgrímur  Sigurðsson,    Winnipeg 
^  1908. 

Asmundur  prestur  Gíslason,  Hálsi 
,  1911. 
Ásmundur  Sigurðsson,    bóndi    á 

Grund  í  Eyrarsveit   1910. 
Austin,    C.   K.    læknir    í    París, 

1911. 


*)  Ártölin  aftan  við  nöfnin  eru  sama  sem  kvittun  fyrir  tillag  það 
cða  þau  ár,  6  kr.  hvert.  Sumir  umboðsmanna  hafa  ekki  látið  nafnaskrár  fylgja 
.borguninni;  af  þvi  kunna  að  stafa  villur  i  f élagatalinu  um  kvittanir  og  heimili. 


Skýrslnr  og  reikDÍngar. 


XI 


Baldvin  EinarssoiijNorðfirði  191 1. 
BandalagPembiiiasafnaðarN-Dak. 

U.  S.  A.    1910. 
Bárður    Guðraundsson,    bókbind- 

ari,  ísaf.    1911. 
Bartels,  Martin,  bankaritari,  Rvík 

1911. 
Beauvois,  E.,  dr.,  r.  af  dbr.,  í  Cor- 

beron,  Cótó  d'or  1910. 
Beck.    Símon,     trésmiður,     Rvík 

1911. 
Benedikt    Bjarnason,     húsmaður, 

Hafrafelli    1911. 
Benedikt      Bjarnason,       kennari, 

Húsavík   1910. 
Benedikt  Jónasson,    verzlunarm., 

Seyðisfirði  1910. 
Benedikt   Jónsson,    sýsluskrifari, 
fíf  Húsavík  1910. 
Benedikt  Kristjánsson  r.  af  dbr., 

præp.  hon.,  Húsavík  1910. 
Benedikt  Magnússon,  kaupfélags- 
I  fstjóri,  Ólafsdal    1910. 
Benedikt  S.  Benediktsson,  verzl- 

uuarm.  Patreksfirði  1911. 
Benedikt  Sveinason,   alþm.,  Rvík 

1911. 
BenediktSveinsson,  bóksali,  Borg- 
i^lareyri  við  Mjóafjörð    1911. 
Benedikt  Þórarinsson,  r.  af  dbr., 

kaupmaður,  Rvík  1911. 
Bergmann,  Daníel,  verzlunarstj., 

Sandi  1910. 
Bergmann,      Friðrik,      prófessor, 

Winnipeg  1910. 
Bergmann,     Jónas     S,,     Gardar, 

Pembina,  Dak. 
Bergur  Eiríksson,  trésmiður,  Nesi 
Mí  Norðfirði  1910. 
Bergur  Jónsson,  bókhaldari,  Eski- 

firði  1910. 
Berndsen,  Carl,  kaupm.  á   Hóla- 

nesi  1911. 
Bjarni  Bjarnason,   bóndi  í  Skán- 

ey  1911. 
Bjarni  Einarsson,  prófastur,  Mjr- 

um  í  Álftaveri  1910—11. 
Bjarni   Eiríksson,   kennari,    Höfn 

í  Hornafirði   1910. 


Bjarni  Jensson,    læknir    í    Síðu- 

hóraði,  r.  af  pr,   r.  örn   1911, 
Bjarni     Jónassou,    barnakennari, 

Litladal. 
Bjarni  Jónssori,  cánd.  jur,,  baiika- 

stjóri,  Akureyri  1911. 
Bjarni  Pál88on,pre8tur,  Steinnesi. 
Bjarni     Símonaraon,      prófastur, 

Brjánslæk  1911. 
Bjarni  Þorsteinsson,  prestur,  Siglu- 

firði  1910, 
Björgólfur  Ólafsson,    stud.  med,, 

Khöfn    1909. 
Björgvin    Vigfússon,    s/slumaður 

í  Ranyárvallasjslu   1911. 
Björn    Bjirnarson,    syslumaður  í 

Dalasyslu  1910. 
Björn  Bjarnason,  dr.  phil.,  Rvík 

1911. 
Björn  Björnsson,  Rvík  1911. 
Bjórn  Guðraundsson,  kaupmaður, 

ísafirði   1911. 
Björn  Guðmundsson,  kaupmaður 

Rvík  1911. 
Björn     Guðmundsson,      kennari, 

Núpi  í  Dyrafirði    1911. 
BjÖrn  Guðmundsson,    óðalsbóndi, 

Grjótnesi   1910. 
Björn  Hallsson,  hrepp8tjóri,Rangá 

1910—11. 
Björn  Jóhannesson,  Kirkjufelli  í 

Eyrarsveit  1909. 
Björn  Jónasson,  bóndi,  Hámund- 

arstöðum,  Vopnafirði   1911. 
Björn  Jónasson,  kaupfólagsstjóri, 

Nesi  1911. 
Björn    Jónsson,    verzlunarmaður, 

Djúpavogi   1910. 
Björn  Kristjánsson,  bankastj.  og 

alþingism.,  Rvík  1911. 
Björn      Magnússon,       Syðrahóli, 

Húnavatnssyslu,   1911, 
Björn  Magnússon,  síraastj.,  Borð- 

eyri   1911. 
Björn  Odds8on,stud.art.,Rvíkl910 
Björn    Ó.     Gíslason,    bókhaldari, 

Fáskrúðsfirði  1909. 
Björn  Ólafsson,  steinsmiður,  Kað- 

alstöðum  1911. 


XII 


Skýrslur  og  reikningar. 


BjöriiPáljison,6tud.jur.,Rvkl910. 
Bjöni  Sigurðssou,    bankastjóri     í 

Rvík   1911. 
BjÖrn  R.    Stefánsson,    verzlunar- 

8tjóri,   Breiðdalsvík    1910. 
Björn     Runólfsbon,     hreppstjóri, 

Holti  á  Síðu  1911. 
Björn  Þórðarson,  cand.  jur.,   Rvík 

1911. 
Björn  Þorláksson,  prestur.Dverga 

steini  1910. 
Björn   Þórarinsson,     bóndi,     Vík- 

ingHVHtni   1910. 
Blaðafélatíið     Dagvarður,     Keldu- 

dal,   D/r.ifirði    1911. 
Blankenstein,M.  v.,  litt.  dr.,    Ber- 

Un   1910—11. 
Bley,  A.,  próf.,  Gent  1910—11. 
Blöiídahl,  Magnús,  kaupm.,  Rvík 

1911. 
Blöndal,  Benedikt,    búfræðingur, 

Eiðum  1911. 
Blöndal,  Magnús,  kennari,  hrepp- 

stjóri,  Stykkishólmi  1910. 
Blöndal,    Ragnh.,    ungfrú,    Rvík 

1911. 
Blöndal,  Sigfús,  cand.  mag.,  bóka- 

vörðar,  Khöfn  1910. 
Boer,  R.  C,    prófessor,    Amster- 

dam  1910—11. 
Bogi  Olafsson,  stud.  mag.,   1911. 
Bogi  Sigurðsson,  kauprn.  í  Búðar- 

dal   1910. 
Bókasafn   Cornell-háskóla  1908— 

10. 
Bókasafn       Gagnfræðaskólans     á 

Akureyri    1911. 
Bókasafn    Flateyjar  á  Breiðafirði 

1911. 
Bókasafn  K.  F.  U.  M.,  Rvík  1911. 
Bókasafn    Norðuramtsins,    Akur- 

eyri  1911. 
Bókasafn  Skagafjarðar  1911. 
Bókasafn     Tjaldbúðarsafnaðar     í 

Winnipeg  1910. 
Bókasafn  Vesturamtsins,  Stykkis- 

hólmi  1910. 
Bókasafn      Vestur  Barðastrandar- 

sýslu  1910. 


Borgþór    Jósefsson,     bæjargjald- 

keri,   Rvík   1911. 
Briem,  Eggert  E.,  skrifstofustjóri, 

Rvík  1911. 
Briera,   Kristinn    P,,    bókhaldariy 

1911—12. 
Briem,    Ólafur,    alþm.,    Alfgeirs 

völlum. 
Briem,  Sigurður,  r.  af  dbr.,  póst- 

meistari  í  Rvík   1911. 
Briem,  Þorst.,  prestur  að  Hrafna- 

gili,  1911. 
Brynjólfur  Bjarnason,  búfræðing- 

ur,   Deildartuiigu   1911. 
Brytijólfur  Björnason,  tannlæknir^ 

Rvík.  1911. 
Brynjólfur  H.  Bjarnason,  kaupm., 

Rvík  1911. 
Bræðrafólag    Kjósarhrepps  1910. 
Búnaðarskólinn  á  Eiðum  1910. 
Bændaskólinn  á  Hólum  1911. 
Bændaskólinn  á  Hvanneyri  191L 
Böðvar  Kristjánsson,  cand.  mag., 

Rvík  1911. 
Böðvar  Þorláksson,    sysluritari  á 

Blönduósi  1911. 


Carel  Sveinsson,  bókbindari,  Rvík 

1908. 
Cederschiöld,  Gustav,  philos.  dr, 

próf.  í  Gautaborg  1910—11. 
Christophersson,     Hernit,     Brú, 

Man.    1910. 
Claessen,   Eggert,  yfirréttarmála- 

flutningsmaður,   Rvík   1911. 
Clemens,  J.,   prestur  í  Glenboro. 
Copland,  G.,  stórkaupmaður,  Rvík. 

1911. 
Craigie,  W.  A.,  M.  A.,  prófessor 

í  Oxford   1910—11. 

Daði    Davíðsson,    Gilá     í    Húna 

vatnssýslu   1911. 
Dahl,  Jakob,    cand.   theol.,  Fœr- 

eyjum  1910. 
Davíð  Þorsteinsson,    Arnbjargar- 

læk  1911. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XIII 


Davidsson,  Charles  G.,    St.   Paul 

Minn.   1910. 
Djurhuus,    J.  H.  O.,    cand.  jur., 

Khófn. 
DueBenediktsson,  lögreglumaður, 

Akiireyri   1911. 


Eggert  Benediktsson,  hreppstjóri, 

Laugardælum    1910. 
Eggert    Jóhanr.esson,    Winnipeg 

1910. 
Eggert    Snæbjarnarson,    verzlun- 

arm.,  Rvík   1911. 
Eggertsson,  J,,  Winnipeg  1910. 
Eggerz,     Sigurður,     s/slumaður, 

Vik  í  Mjrdal    1907. 
EgiU  Erlendsson,  skóggrœðslum., 

Rvík   1909—10. 
Egill  Eyjólfsson,  skósm.,  Hafnarf. 

1910—11. 
Egill  Sigurjónsson,  bóndi  á  Laxa- 

myri    1910. 
Einar  A.rnason,  bóndi,  Litla  Eyr- 

arlandi  1910. 
Einar  Arnórsson,  prófessor,  Rvík 

1911. 
Einar    Gunnarsson,    cand.    phil., 

Rvík  1910. 
Einar  Guttormsson,  prentari,  Rvík 

1911  —  12. 
Einar  Hálfdanarson,  lausamaður, 

Hafranesi  við  Reyðarf jörð  1910. 
Einar  Helgason,  bóndi,  Þorbrands 

stöðum   1910. 
Einar    Helgason,    garðyrkjufræð- 

ingur,  Rvík  1911. 
Einar   Hjörleifsson,    skáld,    Rvík 

1910. 
Einar  Jón&son,    hreppstj.,    Brim- 

nesi  í  Skagaf.  1911. 
Einar  Jónsson,  lausamaður,  Bala 

í  Gnúpverjahr.  1910. 
Einar      Jónsson,       búfræðingur, 

Hvanneyri  1911. 
Einar    Jónsson,    Tjörnum    undir 

Eyjafjöllum  1911. 
Einar     Magnússon,      bókhaldari, 

Rvík  1911. 


Einar  Páll  Jónsson,  ritari,    Rvík 

1910. 
Einar    Sæmui  dsen,     skógvörður 

Eyrarbakka   1908. 
Einar     Þorkelsson,     skjalaritari 

Rvík   1908. 
Eiríkur     Einarsson,    stud.     jur. 

Rvlk  1909. 
Eiríkur  Runólfssor),  kaupm.,  Nesi 

1911. 
Eiríkur  Sigurðsson,  biáfræðingur, 

Eiðum   1911. 
Eiríkur    Ögmundarson,     Kirkju 

bóli,  Fáskrúðsfirði   1910. 
Elías  Kristjánsson,  Lágafelli  ytra, 

Snæfellsness.   1910. 
Eniiilbert  Kolbeinsson,    bóndi    á 

Lóiiseyri   1911. 
Erkes,    Heinrich,    kanpm.   í  Köln 

1911. 
Erlendur  H.  Guðmundsson,  bréf 

beri,  Rvík   1911. 
Evendsen,  G.  J.,  Edinburgh  N.  D. 
Eydal,  Ingimar,    kennari,    Akur 

eyri  1911. 
Eyrbekk,  Davíð  G.,    tómthúsm., 

Sauðárkróki  1908. 
Eyjólfur  Guðmundsson,   bóndi  á 

Hvoli  í  Myrdal  1909. 
Eyjólfur     Jónsson,     frá     Herru, 

Rvík  1911. 
Eyjólfur  S.   Guðmundsson,    Ray- 

mond,    Wash.   U.  S.  A.    1909 

—10. 


Filippus  Ámundason,    verzlunar- 

maður,  Rvík  1910. 
Finnbogi   Lárusson,    kaupmaður, 

Búðum,    Soæfellsness.    1908— 

1911. 
Fjeldsted,  Andrós,    augnlæknir  í 

Rvík  1911. 
Fjeldsted,  Lárus,   yfirréttarmála- 

flutningsmaður,    Rvík  1911. 
Fjeidsted,  Sigurður,  bóndi,  Ferju- 

koti  1911. 
Foreningen    til    norske    Mindes- 

mærkers  Bevaring,  Kristiania. 


XIV 


Skýrslur  og  reikningar. 


Foulke,  MÍ88  C.  Reeves,  Richmond 

Ind.  U.  S.  A.   1907—1909. 
Fiiðbert  Friðbert8Son,  gagnfrœð- 

ingur,  Suðureyri    í    Súgandaf. 

1911. 
Friðbjörn  Steinsson,  dbrm.,  bók- 

sali  á  Akureyri  (gjaldfrjáls). 
Friðfinnur      Jónsson,      snikkari, 

Blönduós   1911. 
Friðjón  Friðriksson,    kaupmaöur, 

Winnipeg  1909—10. 
Friðjón     Jensson,     héraðslæknir, 

Eskifirði  1910. 
Friðrik  Benóníssoii,  ym.,  Hauka- 

dal  í  Dyrafirði   1911. 
Friðrik  Bjarna8on,kennari,Stokks 

eyri  1909. 
Friðrik  Hallgrímsson,    prestur    í 

Argyle  í  Ameríku. 
Friðrik      Klemensson,      kennari, 

Hafnarfirði  1911. 
Friðrik  Þorsteinsson,  bókhaldari, 

Vestmannaeyj  um   1911. 
Friðrikka  Jónsdóttir   frá    Hriflu, 

Ijósmóðir,   Álftafirði   1911. 

Gad,  G.  E.    C,  bóksali  í  Khöfn 

1910. 
G.  B,  Björnsson,  Minneota'^Minn, 

1909. 
Gebhardt,  Aug.,  dr.  phil.,  Niirn- 

berg  1911—15. 
Geir    Sigurðsson,    skipstj.,    Rvík 

1911. 
Geirmundur  B.  Olgeirsson,  Edin- 

burgh  N.  Dak. 
Georg  Ólafsson,  cand.  polit.,  Rvík 

1911. 
Gestur  Einarsson,    bóndi  á  Hæli 

1908. 
Gestur  Jóhannsson,  Poplar  Park 

Man.    1910. 
Gestur   Þórðarson,    Borgarholti  í 

Miklaholtshr.   1910. 
Gísli    Bjarnason,    gagnfræðingur, 

Skógum  1911. 
Gísli  Brynjólfsson,  læknir,  Khöfn 

1910—11. 


Gísli  Eyjólföson,  Lögberg,  Sask.       í 

Can.   1910. 
Gísli  Guðmundsson,    verksmiðju-       > 

stjóri,     Rvík  1911.  I 

Gísli    Helgason,    bóndi,    Skógar-       ) 

gerði  1910—11.  \ 

Gísli  ísleifsson,  sýslum.  í  Húna-       j 

vatnssyslu   1911.  í 

Gísli  Jónsson,   hreppstjóri,    Hofi,        s 

1911. 
Gísli    Jónsson,    Stóru-Reykjum  i 

Flóa  1911. 
Gísli  J.  Olafsson.  símstjóri  á  Ak- 

ureyri    1911. 
Gísli     Pótursson,      héraðslæknir, 

Húsavík  1910.  i 

Gísli    Skúlason,    prestur,    Stóra- 

hrauni   1910. 
Gísli  Sveinsson,  cand.  jur.,    yfir 

dómslögm.,  Rvík  1909. 
Goodie  Stephens,  Miss,  San  Frans- 

isco  Cal. 
Goodman,  G,  G.  Winnipeg  1910. 
Goodman,   Gísli,   Winnipeg  1909' 

—  10. 
Goodmansson,    Barney,  Ivanhoe, 

Minn. 
Good^rin,  Henry  Buergel,dr.phil. 

Stokkhólmi  1910. 
Gotzen,     Jos.,     dr.    phil.,     Köln 

1911. 
Grímúlfur  Olafsson,  ritari,   Rvík 

1910. 
Grímur  Grímsson,  kennari,  Ólafs- 

firði   1911. 
Grímur     Jónsson,     cand.    theol., 

ísafirði  1911. 
Griiner,  Max,  dr.  phil.,  Halmsee, 

Berlin  1910. 
Gröndal,  Benedikt  Þ.,  cand.  phil., 

bæjarfógetaskrifari,  Rvík  1911. 
Grönfeldt,  H.,  skólastjóri  á  Hvít- 

árvöllum   1911. 
Guðbrandur  Jónsson,  skjalavörð- 

ur,  Rvík   1910. 
Guðbrandur  Magnússon,  prentari, 

Rvík  1911. 
Guðgeir     Jóhannsson,      kennari, 

Rvík  1911. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XV 


(íuðjohnsen,  Stefán,  verzlunaratj., 

Húsavík  1910. 
(iuðjón  Guðlaugsson,  alþingism., 

kaupstjóri,  Hólniavík    1910. 
(iuðjón  Jónsson,  bóndi   í    Hlíð  í 

Skaftártungu    1908. 
Guðjón    Rögnvaldsson,     kennari, 

Rvík  1911, 
Guðjón  Sigurðsson,  úrsmiður.Evík 

1911. 
Guðjón  Sigurðsson,  Hverfisg.  31, 

Rvík  1911. 
Guðmundur  Arnason,  bóndi,  Álft- 

ártungu   1911. 
Guðmundur     Árnason,     prestur, 

Winnipeg  1910. 
Guðmundur     Asbjarnarson,    tré- 

smiður,  Reykjavík   1910. 
Guðmundnr  Benediktsson,    Svíra 

1911. 
Guðmundur     Bergsson,     bóksali, 

ísafirði   1911. 
Guðmundur    Bjarnason,     Bakka, 

Siglufirði  1910. 
Guðmundur  Björnsson,  landlækn- 

ir,  r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
Guðmundur  Böðvarsson,  kaupm., 

ÍRvík  1911. 
Guðmundur    Daníelsson,     bóndi, 
Svignaskarði   1909—11. 
Guðmundur  Finnbogason,dr.phil., 

IRvík  1911. 
Guðmundur     Gamalíelsson,    bók- 
sali,  Rvík  1910. 
Guðmundur  Guðfinnsson,  héraðs- 
læknir,  Snartarstöðum  í  Axar- 
firði  1910. 
Guðmundur  Guðmundsson,    bók- 
haldari,  Múla  í  Seyðisf.  1910. 
•     Guðmundnr  Guðmundsson,  bóndi, 
N/jubúðum  í  Eyrarsveit  1910. 
Guðmundur  Guðmundsson,  dbrm. 
hreppstj.,  Þúfnavöllum   1911. 
Guðmundur  Guðmundsson,    bók- 

sali,  Eyrarbakka   1911. 
Guðmundur    Halldórsson.    verzl- 

unarmaður,  Rvík   1910. 
Guðmundur  Hannesson,    konsúll, 
yfirdómslögm.,  ísafirði   1911. 


Guðmundur  Hannesson,   prófess 

or,  Rvík  1911. 
Guðmundur  Helgason,  præp.  hon 

Rvík  1911. 
Guðmundur  Jóhannesson,    bóndi 

Fagranesi  1910. 
Guðmundur  Jónsson,    trósmiður 

Stykkishólmi  1910. 
Guðmundur    Kr.     Guðmundseon 

kennari,  Rvík  1911. 
Guðmundur    Loptsson,  bankarit 

ari,  Rvík  1911. 
Guðmundur  Lyðsson,  bóndi,  Fjalli 

á  Skeiðum   1911. 
Guðmundur  Magnússon,  prófessor, 

r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
Guðmundur    Magnússon,     skáld, 

Rvík  1911. 
Guðmundur  Ólason,  búfræðingur, 

Höfða  á  Völlum  1910—11. 
Guðmundur  Sigurðsson,  söðlasm., 

Höfn  í  Hornafirði  1910. 
Guðmundur  Sigurðsson,Berserkja- 

hrauni  í  Snæfellsnessyslu  1910. 
Guðmundur  Stefánsson,  húsgagna- 

smiður,  Rvík    1911. 
Guðmundur    Sveinsson,     kaupm.- 

í  Hnífsdal  1911. 
Guðmundur  V,  Kristjánsson,  úr- 

smiður  á  Seyðisfirði  1910. 
Guðmundur    Vilhjálmsson,    Ytri 

brekkum  á  Langanesi  1909. 
Guðni  Þorsteinsson,  Gimli,  Man 

1910. 
Guðrún  Benjamínsdóttir,  kenslu 

kona,  Þingeyri,    1911. 
Gunnar     Jóhannsson,     Dongola 

1907. 
Gunnar  Þorsteinsson,    póstritari 

Rvík  1911. 
Gunnbjörn    Stefánsson,    kennari 

Lækjamóti  1910. 
Gunnlaugur  Kristmundsson,kenn 

ari,  Keflavík  1911. 
Gunnlaugur  Þorsteinsson,  læknir, 

Þingeyri  1911. 
Guttormsson,  Thorst.,   Winnipeg 

1910. 


XVI 


Skýrslur  og  reikningar. 


Guttormur  Jónsson,  smiður,  Rvík 

1911. 
■Guttormur  Pálsson,  skógfræðing- 

ur,  Hallormsstað  1909—11. 
Outtormur  Vigfússon,  præp.  hon., 

Stöð  í  Stöðvarfirði  1909. 

Hafliði  Guðmundsson,    hreppstj., 

Siglufirði   1910. 
Hafstein,     Hannes,     bankastjóri, 

comm.   af    dbr.    m.    m.,    Rvík 

1911. 
Hafsteinn    Pótursson,    prestur    í 

Khöfn   1909—10. 
Hafsteinn  Pótursson,  bóndi.Gunn- 

steinsstöðum  1911. 
Hákon  Finnsson,  bóndi,  Arnhalls 

stöðum.  Skriðdal    1911. 
Halberg,  J.  G.,  kaupmaður  í  Rvík 

1910. 
Hálfdan  Guðjónsson,  pröf. ,  Breiða 

bólsstað  1911. 
Hálfdan  Örnólfsson,    hreppstjóri, 

dbrm,  Hóli  í  Bolungarvík  1911. 
Halldór    Daníelsson,    yfirdómari, 

r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Rvík  1911. 
Halldór  Hermannsson,  bókavörð- 

ur  við    Cornell    háskóla    1910 

—11. 
Halldór    Jónasson,     steinsmiður, 

Kvík  1909. 
Halldór  Jónsson,  bankagjaldkeri, 

r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
Halldór  Jónsson,  bókbindari,  Rvík 

1910. 
Halldór     Jónsson,    búfræðingur, 

bóndi  á  Rauðamjri  1911. 
Halldór    Jónsson    frá    LaugabóH 

(Hvanneyri)  1910—11. 
Halldór  Kr.  Júh'usson,  syslumað- 

ur,  Borðeyri  1910—11. 
Halldór  Kr.  Þorsteinsson,  skipstj., 

Rvík  1911. 
Halldór  Kristjánsson,  stud.  med., 

Khöfn  1910. 
Halldór  Ólafsson,  lögreghimaður, 

ísafirði  1911. 
Halldór     Pálsson,      útvegsbóndi, 

Hnífsdal  1911. 


Halldór  Stefansson,  Skriðuklaustri 

1910. 
Halldór  Stefánsson,  læknir,  Flat- 

eyri   1909-10. 
Halldór    Þórðarson,     bókbindari, 

Rvi'k  1911. 
Halldóra  Bjarnadóttir,  skólastjra 

á  Akureyri   1911. 
Hallgrímur  Davíðsson,  verzlunar- 

stjóri,  Akureyri  1911. 
Hallgrímur  Jónsson,  járnsmiöur, 

ísafirði   1911. 
Hallgrímur      Jónsson,      kennari, 

Rvík  1910. 
Hallgrímur    Kristinsson,    kaupfé- 

lagsstjóri,   Akureyri   1911. 
Hallgrímur   Pétursson,    bókbind- 

ari,  Aku:eyri   1911. 
Hallgrímur  Tómásson,   kaupmað- 

ur,  Siglufirði   1910. 
Hammerich,  M.,  cand.  jur.,  Khöfn 

1910. 
Hannes  Andrésson,  Stykkishólmi. 
Hannes    Kristjánsson,    gagnfræð 

ingur,  Víðigerði  1911. 
Hannes  Þorsteinsson,   skjalavörð- 

ur,  Rvík  1911. 
Hansen,    Morten,    cand.     theol., 

skólastjóri  í  Rvík  1911. 
Haraldur    Gunnarsson,    prentari, 

Rvík  1911. 
Haraldur  Jónsson,  prentari,  Rvík 

1911. 
Haraldur  lieósaon,  yngisra.,  Rúts- 

stöðum  1911. 
Haraldur      Níelsson,      prófessor, 

Rvík  1910. 
HaraldurSigurðsson,  verzhmarm., 

Rvík  1911. 
Haraldur  Sigurðsson,  tannlæknir, 

Khöfn  1910. 
Hartmann  Ásgrímsson,  kaupmaS- 

ur,  Kolkuósi  1911. 
Háskólabókasafnið  í  Kiel. 
Háskólabókasafnið    í     Kristjaníu 

1908. 
Háskólabókasafnið      í      Toronto, 

Canada  1908—09. 


Skýrslur  og  reikningar. 


xvn 


Haukur  Gíalason,   prestur  í  Ála- 

borg  1909. 
Haukur  Ingjaldsson,  yngismaður, 
^  Garðshorui,  Þingeyjars.   1910. 
Havsteen,  Jakob,  konsúll,    etats- 

ráð,  r.  af  dbr.,  Oddeyri  1911. 
Havsteen,      Júlíus,       amtmaður, 

comm.   af    dbr.    m.    m.,    Rvík 

1911. 
Helgi    Guðmundsson,    Ketilsstöð- 

um,  Snæfellsn.s.   1911. 
HeJgi      Guðmundsson ,      læknir, 

Siglufirði  1911. 
Helgi    Helgason,    verzlunarstjóri, 

Rvík  1911. 
Helgi  Ketilssou,  sjómaður,    ísaf. 

1911. 
Helgi    Jónsson,    dr.    pbil.,    Rvík 

1911. 
Helgi  Jónsson,  námsmaður,  Rvík 

1910. 
Helgi    Póturss,    dr.    phil.,    Rvík 

1910—11. 
Helgi  Sveinsson,bankastjóri,  ísa- 

firði  1911. 
Henderson,  John,  Winnipeg  1910. 
Hermann  Þorsteinsson,    skósmið- 

ur,  Seyðisfirði  1910. 
Herrmann,  Paul,  próf.    dr.  phil., 

r.  af  dbr.,  Torgau  1909. 
Heydenreich,  W.,  dr.  phil.,  Nord- 

lingen,   Bayern  1910 — 11. 
Hjálmar  Jónsson,    bóndi,  Höfða, 

Grunnavíkurhr.    1909. 
Hjálmar    Ólafsson,    verzlunarm., 
;,"Nesi  í  Norðfirði  1911. 
Hjálmar  Sigurðsson,   kaupmaður, 
::i;Stykkishólmi   1910. 
Hjálmar  T.  Daníelsson,  Otto  Mau. 

1910. 
Hjörtur    Snorrason,    hreppstjóri, 

búfr.,  Skeljabrekku  1911. 
Hlíðdal,     Guðm.,      raffræðingur, 

Berlín  1910. 
Hollander,  Mr.    Lee    M.,  Ithaca, 

N.  Y.  1911. 
Hólmfríður    Árnadóttir,    kenslu- 

kona,  Rvík  1911. 


Hólmgeir  Þorsteinsson,    bóndi    í 

Vallakoti  1910. 
Hólmgeir  Þorsteinsson,  verzlunar- 

maður,  Grund  1911. 
Hoogt,  J.  M.,  van  der,  Litt.  cand., 

Enkhuizen  1910. 
Hotton,  N.  W.,  La  Grange,   Ge- 

orgia  U.  S.  A. 

Indriði  Þorkelsson,  bóndi,    Ytra- 

Fjalli  1910. 
Ingibjörg    Brandsdóttir  fimleika- 

kennari,  Rvík   1911. 
Ingibjörg  H.  Bjarnason,  for-ítöfiu- 

kona    kvennaskólans    í     Rvik 

1911. 
Ingimar      Hallgrímsson,      bóndi, 

Litla-Hóli   1911. 
Ingimundur  Benediktsson,  bóndi 

í  Kaldárholti  1910. 
Ingimuiidur  Guðmundsson,    bún- 

aðarráðunautur,  Rvík  1911. 
Ingimundur  Jónsson,   búfræðing- 

ur,  Holti  í  Stokkseyrarhieppi, 

1911. 
Ingimundur  Steingrímsson,  vei  zl- 

unarmaður  á  Djúpavogi  1910. 
Ingólfur  Árnason,  verzlunarmað- 

ur,  Bolungarvík   1911. 
Ingólfur  Bjarnason,  bóndi,  Fjósa- 

tungu  1911. 
Ingólfur  Gíslason,    hóraðslæknir, 

Vopnafirði  1910. 
Ingólfur  Jónsson,  verzlunarstjóri, 

Stykkishólmi  1910. 
Ingvar    Sigurðsson,    stud.   med., 

Rvík   1911. 
Icelandic  Library  »Mímir<[,  Pem- 

bina  1911. 
Isdal,  J.  P.,  Winnipeg. 

Jakob  Guðmundsson,   South  Hill 

P.  0.  Vancouver  1910. 
Jakob    Gunnlögsson,      stórkaup- 

maður,  Khöfn  1910. 
Jakob  Hálfdanarson,  dbrm.,  borg- 

ari,  Húsavík  1910. 
Jakob    Jónsson,    verzlunarstjóri, 

Rvík  1911. 


XVIII 


Skýrslur  og  reikningar. 


Jakob  Lárus8on,c.theol.Rvk.l911. 
Janus  Jónsson,  præp.  hon.,kenn- 

ari  í  Hafnarfirði  1910. 
Jens  Níelssou,  kennari,    Bohing- 

arvík  1911. 
Jens  PálssoD,  prófasturog  alþm. 

Göröum  á  Álftanesi  1909. 
Jensen,  Thor,  kaupm.,  Rvík  1911. 
J.  M.  Bjarnason,  Wild  Oak  Man. 

Can.  1910. 
Jóakim     Pálsson,      útvegsbóndi, 

Hnífsdal    1911. 
Jóhann  Eyjólfs8on,bóndi  í  Sveina 

tungu    1909—11. 
Jóhann     Kristjánsson,     ættfræð- 

ingur,  Rvík    1911. 
Jóhann  Magnússon,  bóndi,  Hamri 

í  Borgarhreppi  1911. 
Jóhann  0.   Björnsson,    Wynyard 

Sask.   1910. 
Jóhann  Pálsson,  Clarkleigh,  Man. 

1909—10. 
Jóhann    Lúter    Sveinbjarnarson, 

prófastur,  Hólmum  1910. 
Jóhann  Þorsteinsson,  præp.  hon., 

Rvík  1911. 
Jóhann  Þorsteinsson,  kaupmaður, 

ísafirði  1911. 
Jóhannes  Friðlaugsson,    kennari, 

Bolungarvík. 
Jóhannes  Jónsson,    gagnfræðing- 

ur,  Efranesi   1911. 
Jóhannes  L.  L.  Jóhannsson,  prest- 

ur,  Kvennabrekku. 
Jóhannes  Sigfúsaon,  adjunkt,  Rvík 

1911. 
Jóhannes  Þorkelsson,  hreppstjóri, 

Syðra-Fjalli    1910. 
Johansen,     J.,     Landbrugsskole- 

lærer,  Ladelundgaard,  pr.  Brö- 

rup   1910. 
Johnsen,  Gísli  J.,  konsúll,   Vest- 

mannaeyjum  1911. 
Johnsen,  Ólafur  H.,    fyrv.    yfir- 

kennari,  Odense  1910. 
Johnsen,  Sigurður    Þ.,     kennari, 

Vopnafirði   1910. 
Johnson,  Arthur  A.,  Mozart  Sask. 

1909—10. 


Johnson,    Hallgrímur,    Winnipeg 

1909. 
Johnson,  Kristján,  Duluth  1910. 
Johnson,    Olafur,  kaupm.,    Rvík 

1911. 
JohnstOD,  A.  W.  Esq.,    Lundún- 

um  1909. 
Johnston,  Paul,  Winnipeg  1910. 
Jón  Abraharasson,  Anthler.  Sask. 

1910. 
Jón  A.    Jakobsson,    kaupmaður, 

Húsavík  1910. 
Jón  Á.  Jónsson,  verzlunarraaður^ 

Blönduósi   1911. 
Jón     Árnason,       gagnfræðingur, 

Stóra-  Vatnsskarði  1911. 
Jón  Árnason,  óðalsbóndi,   Múla  í 

Álftafirði  1910. 
Jón  Bergsson,  kaupra.,  Egilsstöð- 

um. 
Jón  Bjarnason,  dr.  theo).,  prest- 

ur  í  Winnipeg   1910. 
Jón  Björnsson,  kaupm.,    Borgar- 

nesi  1911. 
Jón  Björnsson,    póstafgreiðslum.,. 

Borgarnesi  1911. 
Jón  Brandsson,  prestur,  Brodda- 

nesi  1910. 
Jón  Einarsson,    kaupfélagsstjóri,. 

Vestmannaeyjum  1911. 
Jón  Einarsson,  trósmiður,  Kletti 

í  Geiradal  1911. 
Jón  Einarsson,   Winnipeg  1910. 
Jón  Finnsson,  prestur  að  Hofi  í 

Álftafirði  1910. 
Jón  Grímsson,  verzlunarm.,    ísa- 

firði   1911. 
Jón  Guðmundsson,  kennari,  Höfn 

í  Hornafirði   1911. 
Jón    Guðmundsson,    kaupmaður, 

Eyrardal   1911. 
Jón    Guðmundsson,     óðalsbóndi, 

Ægissíðu   1911. 
Jón  Guðnason,    stud.    art.,  Rvík 

1911. 
Jón  Halldórsson,  prestur  að  Sauða- 

nesi  1910. 
Jón    Helgason,    prófessor,    r.  af 

dbr.,  Rvík    1911. 


Skýrslur  og  reikniugar 


TTY 


Jón  Hermannsson,  skrifstofustjóri, 

Rvík   1911. 
JÓn  Hjaltalín  Sigurðsson,  hóraðs- 

lœknir,  Rvík  1909. 
Jón   Hjörleifsson.   dbrm.,    hrepp- 

stjöri    Drangshlíð  1911. 
Jón     ívarsaon,     kennari,     Steðja 

1911. 
Jón    J.     Hallsson,    Hólar,    Sask. 

1910. 
Jón    Jensson,    yfirdómari,    r.    af 

dbr.,  Rvík  1911. 
Jón  Jóhannesson,  bóksali,  Siglu- 

firði   1910. 
Jón     Jóhannsson,      Mjrartungu, 

Reykhólasveit  1911. 
Jón  Jónasson,  Húsavík  1910. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Firði  í  Seyð- 

isfirði  1911. 
Jón    Jóiisson,    bóndi,     Stóradal, 

1911. 
Jón     Jónsson,     hóraðslæknir      á 

Blönduósi  1911. 
Jón    Jónsson,     kennari.     Kirkju- 

vogi  1911. 
Jón  Jónsson,    lausamaður,    Kálf- 

holti  1911. 
Jón  Jónsson,  óðalsbóndi,  Hlíðar- 

enda  í  Ölfusi  1911. 
Jón  Jónsson,  prófastur,  Stafafelli 

1911. 
Jón  Jónsson,  dócent,  Rvík  1911. 
Jón  Jónsson,    útvegsbóndi,    Hlíð 

í  Vestmannaeyjum    1911. 
Jón  Jónsson  Gauti,   bóndi,  Hóð* 

inshöfða  1911. 
Jón  Kristjánsson,  bókbindari,  Að- 

alvík  1911. 
Jón  Kristjánsson,  prófessor,  Rvík 

1911. 
Jón    Kristjánsson,      nuddlæknir, 

Rvík   1910. 
Jón  Magnússon,   bœjarfógeti,    r. 

af  dbr.,  Rvík  1911.' 
Jón  Ólafsson,  alþm.,  Rvík  1911. 
Jón    Ólafsson,    kennari,      Vík    í 

Myrdal    1911. 


Jón     Ólafsaon,     Króksfjarðarnesi 

1911. 
Jón    Ólafsson,    skipstjóri,     Rvík 

19n. 
Jón  Ólafsson,  stúdent,  frá  HjaTð- 

arholti   1910. 
Jón  Pálsson,  prestur,    Höskulds 

stöðum    1911. 
Jón  Runólfsson,  sysluritari,  Eski- 

firði   1910. 
Jón  Rögnvaldsson,  yngism.,  Rótt- 

arholti  í  Skagafirði  1911. 
Jón  Sigfússon,  Eiðum  1911. 
Jón     Sigurðsson,     fullmektugur, 

Rvík    1911. 
Jón  Sigurðsson,  Reynistað  1911. 
Jón  Sigurðsson,  cand.  phil.,  Khöfn 

1910. 
Jón   Sigurðsson,     gagnfræðingur^ 

Yztafelli,   Þingeyjarsyslu  1910» 
Jón    Sigurjónsson,    verzlunarm., 

Vopnafirði. 
Jón  Sn.  Árnason,  kaupm.  á  Isa- 

firði    1911. 
Jón  Stefánsson,   ritstjóri,    Akur- 

eyri  1911. 
Jón   Sveinbjörnsson,    cand.    jur., 

Khöfn  1910. 
Jón  Sveinsson,   prófastur,    Akra- 

nesi  1911. 
Jón  Sveinsson,  S.    J.,    prestur    í 

Ordrup.  1910. 
Jón  Th.  Hansson,  form.,  ísafirði 

1911. 
Jón  Valdimarsson,  Borðeyri  1910. 
Jón  Þórarinsson,  fræðslumálastj.^ 

r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
Jón  Þorkelsson,  dr.   phil.,  lands- 

skjalavöröur,  Rvík  1911. 
Jón    Þorláksson,     landsverkfrœð- 

ingur,  Rvík  1911. 
Jón  ÞorvaldsBon,  prestur  að  Stal^ 

á  Reykjanesi. 
Jónas  DaníelsBon,  Winnipeg  1910. 
Jónas    Einarsson,     cand.     polit., 

Khöfn  1910. 
Jónas   Halldórsson,    Búð,    Hnífs- 

dal  1911. 


XX 


Skýrslur  og  reikningar. 


Jónas    Halldórsson,    hreppstjóri, 

Hrauntúni  1911. 
Jónas  Hallgrímsson,    prófastur  á 

Kolfreyjustað  1910. 
Jónas  Illugason,    bóndi,    Bröttu- 

hlíð,  Húnav.   1911. 
Jónas     Jónasson,      præp.      hon., 

kennari,  Akureyri   1911. 
Jónas     Jónsson,     verzlunarstjóri, 

Flatey,   Þingeyjarsysla  1910. 
Jónas  Kristjánsson,  hóraðslæknir, 

Sauðarkróki   1909. 
Jónas     Þorvarðsson,     óðalsbóndi, 

Hnífsdal  1911. 
Jóseph     Arngrímsson,     Ivanhoe, 

Minn.   1909—10. 

Kaaber,    Ludvig,    kaupm.,    Rvík 

1911. 
Karl  Nikulásson,  verzlunarstjóri, 

Rvík   1911. 
Karl  Olgeirsson,    verzlunarstjóri, 

ísafirði  1911. 
Katrín     Sigfúsdóttir,     ekkjufrú, 

Rvík  1911. 
Kennarafélag  Barnaskóla  Rvíkur 

1911. 
Kjartan  Einarsson,  prófaftiur,    r. 

af  dbr.,  Hoiti  undir  Eyjafjöll- 

um  1911. 
Kjartan  Helgason,  prestur,  Hruna 

1910. 
Klemens     Egilsson,     óðalsbóndi, 

Minni-Vogum  1911. 
Klemens  Guðmundsson,  Bólstaðar- 

hlíð  1911. 
Klemens  Jónasson,  Selkirk  1907. 
Klemens  Jónsson,    landritari,    r. 

af  dbr.  og  dbrm.,  Rvík   1911. 
Kock,    A.,    prófessor,    dr.    phil., 

Lundi  1910—11. 
Kochs,  Matth.,  cand.  phil.,  Köln 

1910. 
Kolbeinn  Jakobsson,  hreppstjóri, 

Unaðsdal  1911. 
Kolbeinn    Þorsteinsson,    skipstj., 

Rvík  1911. 
Konráð      Vilhjálmsson,      bóndi, 

Hafralœk  1910. 


Krabbe,  Th.,  landsverkfræðingur, 

Rvík  1911. 
Kristinn  Daníelsson,  prestur,  Út- 

skálum   1910. 
Kristinn  Guðlaugsson,  búfrœðing- 

ur,  Núpi  í  Dýraf.   1910—11. 
Kr.     Fr.     Kristinsson,    Framnes 

Man.   1910. 
K.  K.  Ólafsson,  prestur,    Gardar 

N.  D. 
Kiistján  A.   Kristjánsson,    verzl- 

unarstjórijSuðureyrií  Súganda- 

firði  1911. 
Kristján     Benediktsson,     Möðru- 

völlum   1911. 
Kristján  Björnsson,   stud.    med., 

Khöfn  1910. 
Kristján    Fr.    Björnsson,    bóndi, 

Bjargarsteini  1911. 
Kristján   Guðmundsson,    bóksali, 

Oddeyri  1911. 
Kristján  H.  Sigurðsson,  kennari, 

Brúsastöðum  1911. 
Kristján    Jónsson,    búfræðingur, 

Hrjót  1910—11. 
Kristján     Kristjánsson,     hóraðs- 

læknir,  Seyðisfirði   1910. 
Kristján  Kristjánsson,  skipstjóri, 

Rvík  1911. 
Kristján   Sigurðsson,    Bakkakoti, 

Stafholtstungum  1911. 
Kristján      Sigurðsson,      ritstjóri, 

Winnipeg  1908. 
Kristján    Stefánsson,     Winnipeg 

1909—10. 
Kristján  Þorgrímsson,  kaupm.  og 

konsúll  í  Rvík  1911. 
Kristjaníu   Kathedralskóla  bóka- 

safn  1909. 
Kristmann  Runólfsson,    kennari, 

Vatnsleysu  1911. 
Kristvarður   Þorvarðsson,    bóndi, 

Litla-Fjalli  1910. 

Larsen,  A.,    ungfrú,   kenslukona 

í  Khöfn  1910. 
Lárus  Bjarnason,  kennari  í  Hafn- 

arfirði  1908. 


Skýrslur  o^  reikningar 


XXI 


Lárus  HHlldórsson,  prestur^Breiða- 

bólsstað  1910. 
Lárus    H.    Bjarnason,    prófessor, 

alþm.,  r.  af  dbr.,   Rvik    1911. 
Lascaronsky,  Bas.  Greg.,prófessor 

í  Kiew,   1910—11. 
Laxdal,  Eggert,  kaupmaður,  Ak- 

ureyri  1911. 
Laxdal,  Jón,  revisor,  r.   af   dbr., 

Rvík  1911. 
Léstrarfólag  Akraness. 
Lestrarfí^lagið      Argalinn,      Wild 

Oak,  P.  0.  Man.   1910. 
Lestrarfólag  Auðkúlusóknar  1911. 

—  Bílddælinga  1911. 

—  Bjarndælinga         og 
Fjarðarmanna  í  Önundarf.  191 1. 

Lestrarfólag  Borgarfjarðar    1910. 

—  Borgarness  1911. 

—  Búðarþorps     í     Fá- 
skrúðsfirði  1910. 

Lestrarfélagið  Dagsbrún,  Seyðisf. 

1910. 
Lestrarfólagið    Dagsbrún,     Vidir 

Mítn.    1910. 
Leatrarfólag  Dalmanna  í  Önund 

arfirði   1911. 
Lestrarfóla.gFáskrúðsfjarðarl910. 
Lestrarfólag    Fellsstrandarhrepps 

í  Dalas/slu   1910. 
Lestrarfólagið  Fjólan,  Nes  P.  0. 

Can.   1910. 
Lestrarfólagið  Fram,  Arnes,  Man. 

1910. 
Lestrarfélagið  Fróði,  Brown  Man. 
Lestrarfólagið    Gangleri,    Gardar 

N.   D. 
Lestrarfélag  Gnúpverja  1911. 
Lestrarfólagið     Hafstjarnan,    Pt. 

Roberts,  Wash.    1910. 
Lestrarfólagið  Harpa,  Blaine  1910. 
Lestrarfélagið  Hekla,  Yarbo  Sask 

1910. 
Lestrarfélagið      Hekla,     Rangár- 

völlum  1911. 
Lestrarfélagið  Herðubreið,  Siglu- 

nes,  Man.   1910. 
Lestrarfólag    Hnífsdælinga  1911. 


Lestrarfólag    Hraunhrepps    1910 

—  1911. 
Lestrarfólag  Hríseyinga  1911. 
Lestrarfélag     Hvammssveitar      í 

Dalasyslu. 
Lestrarfólagið  Iðunn,  Markerville, 

P.  0.  Alberta,   Can.   1910. 
Lestrarfólagið  Ingólfur,   Vancou- 

ver  1910. 
Lestrarfólagið     ísland,      Baldur, 

Man.    1908—09. 
Lestrarfélag   íslendinga  í  Cypres- 

sveit,  Glenboro  1910. 
Lestrarfólagið  íþaka,  Rvík  1911. 
Lestrarfól.  Kaupangssóknar  1911. 
Lestrarfélag    Kirkjubólshrepps  í 

Strandasyslu  1910. 
Lestrarfélag  Kjalnesinga  1911. 
Lestrarfél.  Kollafjarðar  í  Stranda- 

syslu  1911. 
Lestrarfélag  kvenna  í  Rvík  1911. 
Lestrarfólag  Lágafellssóknarl911. 
Lestrarfólag      Landmannahrepps 

1911. 
Lestrarfélag  Langdælinga    1911. 
Lestrarfélag  Lónsmanna  1911. 
Lestrarfélagið    MentahvÖt,     Otto 

P.  0.  Mau.  1910. 
Lestrarfélag      Miklabæjarsóknar^ 

1909. 
Lestrarfélag    Mikleyinga,    Hekla 

P.  0.  Can.   1910. 
Lestrarfélagið     Mímir     í     Ölfus^ 

1911. 
Lestrarfélag  Mjófirðinga  1911. 
Lestrarfólag  Myrahrepps,   Horna- 

firði    1910. 
Lestraifólag    Rauðsendinga  1910^ 

—11. 
Lestrarfól.  Sandvíkurhreppsl^ll. 
Lestrarfólag  Selstrandar  í  Stranda- 

syslu  1910. 
Lestrarfólag   Seltirninga  1911. 
Lestrarfólag    Seyðisfjarðarhrepps, 

1910. 
Lestrarfólagið    Stjarnan,  Selkirk 

Man.    1910. 
Lestrarfólag  Sléttuhrepps  í    ísa- 

fjarðarsyslu  1910. 


xxn 


Skýrslur  og  reikningar. 


Lestrarfólag      Stokkseyrarhrepps 

1911. 
Lestrarfélag    Stöðfirðinga  1911. 
Lestrarfélag     Svalbarðshrepps     í 

Þistilfirði  1910. 
Lestrarfólag      Svalbarðsstrandar, 

Svalbarði  1911. 
Lestrarfólagið  Tilraunin,  Keewa- 

tin,  Ont.  Can.    1910. 
Lestrarfólag      Torfalækjarhrepps 

1911. 
Lestrarfól.  Undirfellssóknar  1911. 
Lestrarfólagið  Verðandi,    Mozart 

Sask.   1910. 
Lestrarfólagið      Vestri,     Seattle, 

Wash.  1910. 
Lestrarfél.  Þingeyrarhrepps  1911. 
Lestrarfélagið  Þjóðernið,    Winni- 

peg,  Beach.  1910. 
Lestrarfélag     Þverárhreppa,    Hv. 

1911. 
Lestrarfólagið    Þörfin,    Kristnes, 

P.  0.  Sask.  1909—10. 
Lestrarfólagið  Æskan,  Dakota. 
Lestrarfólag  Öxndæla  1911. 
Lestrarsalur    ísfirðinga  1911. 
Leví  R.  R,  kaupm.,  Rvík  1911. 
Líndal,  Björn,  cand.  jur.,  Akur- 

eyri  1911. 
Long,  S.  M.    Winnipeg  1910. 
Loptur  Baldvinsson,  Böggvisstöð- 

um  1911. 
Lúðvík  Sigurðsson  kaupm.,  Nesi 

1911. 
Lundfríður   Hjartardóttir,  Skíða- 

stöðum    1910. 
Lunds  Universitets  Nordiske  Se 

minaiium. 

Magnús  Andréss.,  prófa8tur,alþm., 

r.  af  dbr.,  Gilsbakka   1911. 
Magnús  Arnbjarnarson,  cand.  jur. 

Rvík   1911. 
Magnús  Bárðarson,  útvegsbóndi, 

Bolungarvík  1911. 
Magnús  Benjamínsson,  úrsmiður, 

Rvík   1911. 
Magnús  Bergmann  Jónsson,hrepp- 

stjóri,  Fuglavík  á  Miðnesi  1911. 


Magnús  Bjarnason,   Mountain,P. 

0.  Dak. 
Magnús   Björnsson,    stud.    mag., 

Rvík   1909. 
Magnús  Blöndal  Jónsson,  prestur 

að  Vallanesi  1910—11. 
Magnús    Einarsson     djialæknir, 

Rvík    1911. 
Magnús  Einarsson,  Munaðarnesi. 
Magnús  Gíslason,    skósm.,    Rvík 

1911. 
MagnúsGíslason,  stud.  jur.,  Khöfn 

1910. 
Magnús  Guðbrandsson,  steinsm., 

Rvík  1910. 
Magnús  Guðlaugsson,  homoöpath, 

Bjarnastöðum  í  Saurbæ    1910. 
Magnús  Helgason,  prestur,  skóla- 

stjóri  í  Rvík   1910. 
MagnúsHinriksson,  Churchbridge 

1910. 
Magnús     Jónsson,      hreppstjóri, 

Tjaldanesi  1910. 
Magnús  Jónsson,  kennari,    Borg- 

arnesi  1911. 
Magnús     Jónsson,     stud.     mag., 

Khöfn. 
Magnús    Jónsson,    cand.    theol., 

Rvík    1911. 
Magnús     Jónsson,      sjslumaður, 

Hafnarfirði  1910—11. 
Magnús   Jónsson,    Sveinsstöðum, 

Hv.  1911. 
Magnús  Kristjánsson,    gagnfræð- 

ingur,  Hvoli  í  Mfrdal  1911. 
Magnús  Kristjánsson,  Hvanneyri 

1911. 
Magnús    Magnússon     prestur    á 

Jótlandi  1910. 
Magnús    Sigurðsson,     yfirróttar- 

málaflutningsm.,    Rvík   1911. 
Magnús      Sæbjörnsson,      héraðs- 

læknii  í  Flatey  1909. 
Magnús  Torfason,  syslumaður  og 

bæjarfóg.,  r.  af  dbr.,  ísaf.  1911. 
Magnús     Þorsteinsson,     kaupm., 

Rvík  1911. 
Margeir    Jónsson,    kennari,    Ög- 

mundarstöðum,  Skagaf. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XXUi 


Marteinn  Þorsteinsson^    bóndi    á 

Hvoli  í  Stöðvarfirði  1910. 
Matthías    Eggertsson^    prestur    í 

Grímsey  1910. 
Matthías  Einarsson^spítalalæknir, 

fr.  off.  d'ac,  Rvík  1911. 
M'atth/as  Hallgrímsson,    kaupm., 

Siglufirði  1910. 
Mattbías     Mattbíasson^    kaupm., 

Rvík   1910. 
Matthías    Þórðarson     fornmenja- 

vörður,  Rvík   1911. 
Matthiesen,    Matthías    A.,     skó- 

smiður,  Rvík   1910. 
Mayer,  E.,    prófessor,    dr.    phil., 

Wurzburg  1910—11. 
M.  G.    Jónsson,    Blaine,    Wash. 

1909. 
Meissner,  R.,  prófessor,  dr.  phiL, 

Köningsberg  1911. 
Melsted,     Bogi    Th.,    mag.    art., 

Khöfn  1910—11. 
Mogk,  E.,  dr.  phil.,    prófessor    í 

Leipzig  1910. 
Móses  Jónsson,  kennari,  Keldum 

í  Mosfellssveit  1910—11. 
Möller,  Jakob,  cand  phil.,  banka- 

ritari,  Rvík  1910. 
Möller,  J.    V.,    prentari,    Khöfn 

1910. 

Newberry  Library,  Chicago  1911. 
Nordal,     Jóhannes,      íshússtjóri, 

Rvík   1911. 
Nordal,    Sigurður,     stud.    mag., 

Khöfn  1910—11. 
Nordenstreng,  R.,  fil.  mag.,  Upp- 

sölum. 
Norman,  J.    0.,    Lögberg    Sask. 

1910. 

Oddsson,  Th.,  Winnipeg   1910. 
Oddur    Gíslason,    yfirróttarmála- 

flutningsmaður,  Rvík   1911. 
Oddur    Guðmundsson,     kaupm., 

Bolungarvík   1911. 
Oddur  Hallsson,  Hvanneyri  1911. 
Oddur  Hermannsson,  cand.  jur., 


bæjarfógetafulltrúi,  Reykjavík 
1910—11. 
Ólafur  Arnason,    verzlunarm.,    í 

Bolungarvík  1911. 
Olafur  Björnsson,     cand.    polit., 
,  ritstjóri,  Rvík  1911. 
Ólafur  Finnsson,  prestur  í  Kálf- 
,  holti  1911. 
Ólafur  Friðriksson,    verzlunarm., 

Khöfn  1910. 
Olafur  G.  Eyjólfason,   verzlunar- 

skólastjóri,  Rvík    1911. 
Olafur    Guðnason,     búfræðingur, 
Nylandsgaard  pr.   Kirke-Sken- 
,  over  1910. 
Olafur    Guðnason,    Signyjarstöð- 

um  í  Hálsasveit  1911. 
Ólafur  ísleifsson,  dbrm.^  Þjórsár- 
^  túni  1910. 

Ólafur  Jensson,    bóndi,    Hattar- 
,  dal  1909. 
Ólafur  Kjartansson,    járnsmiður, 

Þingeyri  1911. 
Ólafur  Kjartansson,  verzlunarm., 
,  Vík  1909. 

Ólafur  Lárusson,  stud.  jur.,  Rvík 
,  1910. 
Ólafur  Metúsalemsson,  verzlunar- 

maður,  Seyðisfirði  1910. 
Ólafur  0.  Lárusson,  lækuir,  Eið- 
,  um  1911. 
Ólafur  Ólafsson,  kennari,  Hauka- 

dall911. 
Ólafur  Ólafsson,  umsjónarmaður, 
,  Rvík  1911. 
Ólafur  Rósenkranz  Ólafsson,  fim- 

leikakennari,  Rvík  1911. 
Ólafur    Runólfsson,     bókhaldarl, 
,  Rvík  1911. 

Ólafur  Runólfsson,     Vík    í  Myr- 
,  dal  1909. 

Ólafur    Sigurðsson,     stud.    agr., 
,  Khöfn  1909. 

Ólafur  Tr.     Ólafsson,    gagnfræð- 

ingur,   Dagverðartungu    1911. 

Ólafur  Þorsteinsson,  læknir,  Rvík 

1911. 
Olgeir     Friðgeirsson,     verzlunar- 
stjóri,  Vopnafirði  1910. 


XXIV 


Skýrslur  og  reikningar. 


Olrik,  A.,  dr.  phil.,  háskólakenn- 

ari,  Khöfn    1909. 
OlNen,  Magnus,  dr.  phil.,prófes8or, 

Kristiania  1910—11. 
Olson,  A.  B.,  Gimli  Man.  1910. 
Óckir  Halldórsson,  búfræðingur, 

Rvík  1911. 
Ottesen,  Oddgeir  P.  hreppstjóri, 

Ytrahólmi   1909. 

Páll    Ásgeir    Guðjónsson,     Leys- 

ingjastöðum  1911. 
Páll  Benjamínsson,  búfræðingur, 

Djúpavogi  1910. 
Páll     Einarsson,     borgarstjóri    í 

Rvík  1911. 
Páll  Eiiiarsson,bókhaIdari,  Djúpa- 

xo^  1911. 
Páll   Halldórsson,  skólastj.,  Rvík 

1911. 
Páll  Halldórsson,  verzlunarstjóri, 

Sitílufirði  1910. 
Páll  H.  Gíslason,  kaupm.,    Rvík 

1910—11. 
Páll  Jónsson,  verzlm.,  Blöndiiós, 

1910. 
Páll  Jónsson,  búf ræðingur,  kenn- 

ari  á  Hvanneyri  1911. 
Páll  Jónsson,  lögmaður,     Khöfn 

1910. 
Páll    Kristjánsson,     kaupmaður, 

Húsavík  1910. 
Páll  Ljðsson,    hreppstj.,    Hlíð    í 

Grnipverjahreppi   1911. 
Páll  Markússon,  trésmiður,  Nesi 

í  Norðfirði  1911. 
Páll  Óákar  Lárusson,   trósmiður, 

Rvík   1910. 
Páll  Palsson,  útvegsbóndi,  Heima- 

bæ,   Hnífsdal  1911. 
Páll  Pálsson,  kennari,   Fáskrúðs- 

firði    1911. 
Páll     Sigurðsson,      búfræðingur, 

BrúsastÖðum. 
PállSigurðs8on,stud.theol.,Khöfn. 
Páll     Stefánsson,      búfræðingur, 

bóndi  á  Elliðavatni   1910. 
Páll  Zófóníason,  kennari,  Hvann- 

eyri  1910. 


Páll  Þórarinsson,  sjómabur,  Hn^ 

dal  1911. 
Pálmi  Pálsson,  adjunkt,   fr.    off. 

d'acad.,  Rvík   1911. 
Patursson,  J.,  kóngsbóndi,  r.    af 

dbr.,  í  Færeyjum  1909. 
Petersen,  Fr.,    prófastur,    r,     af 

dbr.,  Færeyjum  1910. 
Pétur  Bogason,  læknir  í  Hróars- 

keldu  1909. 
Pótur  Einarsson,    Amtmannsstíg 

5  Rvík   1911. 
Pétur  Halldórsson,    cand.  [|[phil., 

bóksali  í  Rvík  1911. 
Pétur  Hjálmsson,  prestur,  Mark- 

erville  P.  0.  Alta  1910—11. 
Pétur  Jónsson,  alþm.,  r.  af  dbr., 

bóndi  á  Gautlöndum  1910. 
Pétur  Lárusson,    prentari,    Rvík 

1911. 
Pótur  Oddsson,  kaupmaður,  Tröð 

í  Bolungarvík  1911. 
Pótur     Zófóníasson,  Rvík    1910. 
Pétur  Þorsteinsson,  prestur  í  Ey- 

dölum  1909—10. 
Philpotts,  Bertha  S.,  Miss,  Cam- 

brigde  England  1910—11. 
Paulsen,  Svenn,    catjd.  jur.,    rit- 

stjóri,  Khöfn   1909—10. 
Proppé,  Carl,    verzlunarstjóri    á 

Þingeyri  1911. 
Proppé,    Jóhannes,    verzlunarm., 

Þingeyri    1911. 
Proppó,    Ólafur,    verzlunarstjóri, 

Sandi  1911. 

Ragnar  Ólafsson,  kaupmaður,Odd- 

eyri  1911. 
Richard    Torfason,    bankabókari^ 

Rvík  1911. 
Richter,  Reinh.    verzlunarmaður, 

Stykkishólmi. 
Rist,  L.  J.,  fimleikakennari,   Ak- 

ureyri  1911. 
Ríkisbókasafnið  í  Miinchen  1910 

—11. 
Runólfur  Marteinsson,  Winnipeg 

1910. 


Skýrslnr  og  reikníngar. 


XXY 


Runólfur  Runólfsson,  Neöra  Hálsi 

í  Kjós  1908. 
Runólfur  Runólfsson,  bóndi,  N  jrð- 

tungu. 
Rögnvaldur  Ólafsson,  húsameist- 

ari,  Rvík  1911. 

Sámúel  Eggertsson,  kennari,  Rvík 

1911. 
S.  Magnússon,  Duluth  1909. 
Sars,  J.  E.,  prófessor,  Kristiania 

1909. 
Scheving,  S.  P.,   Victoria    B.    C. 

1910. 
Sephton,  J.,  prestur  í  Liverpool 

1910—11. 
Sigbjörn    Ármannsson,  raflestar- 

stjóri  i  New-York  1911. 
Sigf ús  Hallgrímsson,  bóndi,  Vog- 

um  við  Mjvatn  1911. 
Sigfús  Magnússon,  Duluth  Minn. 

1910. 
Sighvatur  Bjarnason,  bankastjóri, 

jú8ti8ráð,r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
Sighvatur  Grímsson,  bóndi,  Höfða 

í  D/rafirði  1911. 
Sigrún  Pálsdóttir,  ungfrú,    Hall- 

ormsstað  1910. 
Sigtryggur  Guðlaug8son,prestur, 

Núpi  1911. 
Sigtryggur   Hallgrímsson,    bóndi 

á  Hallbjarnarstöðum  1910. 
Sigtryggur  Jónasson,  þingmaður, 

Winnipeg   1908. 
Sigtryggur    Jónatansson,    bóndi, 

Tungu  í  Fnjóskadal  1911. 
Sigurbjörn    Á.     Gíslason,    caud. 

theol.,  Rvík  1911. 
Sigurðsson,   Job,    Mrs.,    Upham, 

P.  0.  N.  Dak.  1910. 
Sigurður    Antoniusson,     búfræð- 

ingur,  Sleðbrjót   1910—11. 
Sigurður  Arngrímsson,    kennari, 

Hornafirði  1911. 
Sigurður    Brynjólfsson,     Hofi     í 

Álftafirði  1909—10. 
SigurÖur  Einarsson,    dýraiæknir, 

Akureyri   1911. 
Sigurður  Guðmundsson  frá  Hof- 


dölum,  stúdent,  Rvík   1910. 
Sigurður  Gunnarsson,  prófastur,- 

Stykkishólmi  1910. 
Sigurður  H.  Sigurðsson,  kaupm.^ 

Siglufirði  1910. 
Sigurður  Halldórsson,  trésmiður^ 

Rvík  1911. 
Sigurður  Hjörleifsson,  læknir,  rit- 

stjóri,  Akureyri  1911. 
Sigurður     Jónsson,     bókbindari, 

Rvík  1911. 
Sigurður     Jónsson,     kaupmaður 

Seyðisfirði  1910. 
Sigurður    Jónsson,    kennari,    frá 

Álfhólum  1911. 
Sigurður  Jónsson,  læknir,    Þórs- 

höfn  í  Færeyjum  1910. 
Sigurður     Jónsson,      Hvanneyri, 

1911. 
Sigurður    Kristjánsson,    bóksali,^ 

r.  af  dbr.,  Reykjavík  1911. 
Sigurður     Lyðsson,     stud.     jur., 

Khöfn  1908. 
Sigurður    Ólafsson,    syslumaður^ 

r.  af  dbr.,  Kallaðarnesi    1911. 
Sigurður  Pálsson,  verzlunarstjóri, 

Hesteyri  1911. 
Sigurður  Sigfússon,   sölustjóri    á 

Húsavík  1910. 
Sigurður  Sigtryggsson,  cand.  mag, 

Vejle  1909—10. 
Sigurður  Sigurðsson,  alþm.,  Rvík 

1911. 
Sigurður  Sigurðsson,  bókbiudari, 

Akureyri  1911  (tvöfalt  tillag). 
Sigurður  Sigurðsson,  hreppstjóri, 

Halldórsstöðum  1910. 
Sigurður     Sigurðsson,      kennari, 

Hólum  í  Hjaltadal   1911. 
Sigurður     Sigurðsson,      kennari,. 

Hoffelli  í  Óræfum  1911. 
Sigurður  Sigurðsson,  kennari,  ísa- 

firði  1911. 
Sigurður  Sigurðsson,   stud.    jur.^ 

Rvík   1911. 
Sigurður  Stefánsson.  alþm.,  prest- 

ur  í  Vigur  1911. 
Sigurður  Þórðarson,   syslumaður,. 

Amarholti   1910. 


XXVI 


Skýrsliir  og  reiknisgar. 


Sigurður    Þórðarson,     trósmiður, 

Rvík  1911. 
Sigurður  Þórólfsson,    skólastjóri, 

Hvítárbakka  1910. 
Sigurður     Þorsteinsson,     útvegs- 

bÓDdi,     TröUanesi,      Norðfirði 

1911. 
Sigurður     Þorvaldsson,    kennari, 

Isafirði  1911. 
Sigurgeir  Björnsson,  Grímstungu, 

Húnav.   1910. 
Sigurjón     Högnason,     gagnfræð- 

ingur,  Vestmannaeyjum  1910. 
Sigurjón    Jóhannsson,    kaupmað- 

ur,  Seyðisfirði  1911. 
Sigurjón  Sigurjónsson,    Eldleysu 

í  Mjóafirði  1911. 
Sigurmundur  Sigurðsson,  læknir, 

Breiðumjri  Þingeyjars.  1910. 
Sigvaldi  Guðmundsson,  bókbind- 

ari,  Hafnarfirði  1911. 
Sigvaldi  Sveinsson,  bóndi,  Mána- 

skál  1911. 
Sigþór  Jóhannson,  bóndi,    Litla- 

Gerði  1911. 
Símon  Símonarson,  Winnipeg. 
Símun    av     Skarði,     lyðháskóla- 

stjóri,  Færeyjum  1910. 
Sivertsen,  Sigurður    P.,    dócent, 

Rvík  1910. 
Skinfaxi,    bókasafn    skólapilta   í 

Flensborg  1910—11. 
Skólabókaðafn       Vestmannaeyja, 

1911. 
Skúli  Bogason,  læknir,    Ebeltoft 

1910. 
Skúli    Jónsson,    verzlunarmaður, 

Blönduósi   1910. 
Skúli  Skúlason,  prestur  í    Odda 

1911. 
Smith,     Paul,      landsímaverkfr., 

Rvík  1911. 
Snorri  Jóhannsson,     bókhaldari, 

Rvík  1910. 
Snorri  Jónsson,   hreppstj.,  Þverá 

1910. 
Snædal,  Guðmundur  S.  Hallsson, 

N.  Dak. 


Sóphónías  Jónsson,  gagnfrœðing- 

ur,  Skaga  í  Dyrafirði  1911. 
Sóreyjarskóla-bókasafn  1909—10. 
Stadtbibliothek,  Hamborg   1911. 
Stefán    Benediktsson,     Merki     á 

Jökuldal  1910—11. 
Stefán  Friðriksson,    yng'ismaður, 

Ey  vindarstöðum  í  Vopnaf .  1910. 
Stefán  Guðmundsson,   verzlunar- 

fulltrúi,  Khöfn   1910. 
Stefán    Guðmundsson,     bóndi    á 

Fitjum  1911. 
Stefán  Jónsson,  bóndi  á  Munka- 

þverá  1911. 
Stefán  Jónsson,  prestur  að  Stað- 

arhrauni  1911. 
St.Jónsson,  læknir,  Kolding  1909. 
Stefán  Sigurðsson,     bóndi,     Ær- 

lækjarseli  1910. 
Stefán    Sigurðsson,    verzlunarm., 

Vigur  1911. 
Stefán  Sigurfinnsson,    Bakkakotl 

í  Leiru  1911. 
Stefán  Stefánsson,    skólastjóri    á 

Akureyri   1911. 
Stefán     Stefánsson,     cand.    jur., 

Khöfn  1910. 
Stefán  Th.    Jónsson,     konsúll,  á 

Seyðisfirði.  1911. 
Steffensen,      Valdimar,      læknir, 

Akureyri   1911. 
Steingrímur  Arason,  kennari,  Rvík 

1911. 
Steingrímur   Jónsson,    ðjslumalí- 

ur,  Húsavík   1910. 
Steingrímur  Matthíasson,  héraðs- 

læknir,  Akureyri  1911. 
Steingrímur    Stefánsson,  búfrœð- 

ingur,  Þverá  1910. 
Steingrímur  Þorláksson,  prestur, 

Selkirk  1910. 
Steinn     Guðmundsson,     verzlm., 

Þórshöfn  1912. 
Steinn  M.  Snorrason    frá  Garða- 

koti  í  Hjaltadal. 
Steinunn  Bjartmarsdóttir,  kenslu- 

kona,  Rvík  1911. 
Stephensen,      Ólafur,     lœknir     í 

Winnipeg. 


Skýralujr  og  reiknÍDgari 


xxvn 


Stepbensen,    Páll,  prestur,  Holti 

í  Önundarfirði   1911. 
Straumfjörð,    Johann,    lcelandic 

River  Seamo  P.  0.  Man.  1910. 
Styrkár  Véateiun  Helgason,  Winni- 

peg  1909. 
SumarJiði  Halldórsson,  skógfræð- 

ingur,  Kvík  1909. 
Sveinbjörn  Pétur    GuðmundssoD, 

Hólmum,  Reyðarfirði  1910. 
Sviinbjörn  Syeinbjórnsson,    yfir- 

kennari  í  Árósum,    1910. 
Sveinn  Arnason,  trósmiður,  Nesi 

1911. 
Sveinn  Bjarnason,  Blönduóa  1911. 
Sveinn  Bjarnason,  trésmiður,  Við- 

firði  1911. 
Sveinn    Bjarnason,    bóndi,    Hey- 

kollsstöðum  1910—11. 
Sveinn  Bjórnsson,  yfirdómslögm., 

Rvík  1911. 
Sveinn    Guðmundsson,    járDsniið- 

ur,  Rvík  1910. 
Sveinn  Jónsson,  trésmiður,  Rvík 

1911. 
Sveinn  Níelsson,  bóndi  á  Lamba- 

stöðum  á  Myrum  1911. 
Sveinn  Sveinsson,  bóndi  á    Hofi 

i  Álftafirði   1910. 
Sveinn  Þórðarson,  verzlunarmað- 

ur,  Höfða  1911. 
Syslubókasafn    Suðurþingeyinga, 

Husavík  1910. 
Syslubókasafn      Vestmanneyinga 

1911. 
Swanson,  Fred,    Winnipeg  1910. 
Sæmundsen,    Edvald,    verzlunar- 

maður,  Blönduós  1911. 
Sœmundsen,    Karl,     kaupmaður, 

Blönduós  1911. 
Sœmundur  Bjarnhjeðinsson,  lækn- 

ir,  Rvík  1911. 
Söderwall,     K.     F.,     prófessor  í 

Lundi  1909—11. 

Theódór    Jakobsson,    stud.    jur., 

Khöfn. 
Thomsen,  Ditlev,  konsúU,    r.  af 

dbr.,  Khöfn   1911. 


Thorarensen,  Grímur,    hreppstj., 

Kirkjubæ  1911. 
Thorarensen,  Lárus,  prestur,  Gard- 

ar,  Dak.  1910. 
Thordarson,  C.  H.  rafmagDsfr.  og 

verksmiðjueigandi    í     Chicago 

1910. 
Thordarson,  Finnur,    kaupmaður 

ogkonsúll  á  ísafirði  1911. 
Thordarson,     Th.,     Icel.      River 

Man.   1910. 
Thordarson,  Thordur,  dr.,  Minni- 

ota  Miun.   1910. 
Thorlacius,  Einar,  prestur  í  Saur- 

bæ  1911. 
Thorlacius,  Ólafur,  héraðslœknir, 

Búlandsnesi    1910. 
Thorlaksson,  Inga,  Mountain  N. 

D. 
Thoroddsen,  Guðmundur,  lækDÍr, 

Esbjerg   1909—10. 
Thoroddsen,    Sigurður,    adjunkt^ 

Rvík   1911. 
Thoroddseo,  Skúli,  alþm.  og  rit- 

stjóri,  r.  af  dbr.,  Rvík  1911. 
ThoroddseD,     Skúli,     stud.  jur., 

Khöfn  1908. 
Thorsteinsson,  Eiríkur,   Winnipe- 

gosis  Man.    1909—10. 
Thorsteinsson,  Hannes,  cand.  jur. 

Rvík  1911. 
Thorsteinsson,     Jón,     prestur    á 

Þingvöllum   1909—10. 
Thorsteinsson,    Th.,    kaupmaður, 

Rvík   1911. 
Tómas  Jónasson,  Icelandic  River 

1909. 
Tómas  Jónsbon,  Sólheimatungu. 
Tómas    Sigurðsson,     hreppstjóri, 

Barkarstöðum   1908. 
Tómas  Snorrason,kennari,  Grinda- 

vík  1911. 
Torfi    Hermannsson,     trésmiður, 

Fremstuhús  í    Dyrafirði    1909 

—  11. 
Tryggvi  Gunnarsson,  fyrv.  banka- 

stjóri,  comm.  af  dbr.  og  dbrm., 

Rvík   1911. 


XXVIII 


Skýrslar  og  reikningar. 


Tulinius,  Axel,  yfirréttarmála 
flutningsmaður,  r.  af  dbr.,  Rvík 
1910. 

Tulinius,  Thor.  E.,  stórkaupm., 
r.  af  dbr.,  Khöfn    1910. 

Ungmennafél.  Dagrenning  1911. 
Ungmennafólagið   Hvöt  í  Gríms 

nesi  1911. 
Ungmennafólag    Reykhólahrepps 

1911. 
Ungmennafólag  Rvíkur  1911. 

Valdimar  Sigmundarson,  kennari, 

Nesi  í  Norðfirði  1911. 
Valdimar    Valvesson,    kennari  á 

Húsavík  1910. 
Valtjr    Guðmundsson,     háskóla- 

kennari,  dr.  phil.,    r.  af   dbr., 

Khöfn  1910—11. 
Vernharður    Þorsteinsson,     stud. 

mag.,  Khöfn  1910. 
Victor  Eyjólfsson,  Icelandic  River, 

Man.   1910. 
Vídal,  Sig.  J.,  Hnausar,  Mdn.1910. 
Wiehe,  Holger,  mag.  art.,  Khöfn 

1910. 
Vigfús     Bergsteinsson,     Brúnum 

1911. 
Vigfús  Einarsson,  cand.  jur.,  bæj- 

arfógetafulltrúi,    Rvík  1909— 

11. 
Vigfús    Guðmundsson,     bóndi     í 

Engey  1911. 
Vigfús      Sigurðsson,      trésmiður, 

Nesi  1911. 
Víglundur  Helgason,bóndi,Hauks- 

stöðum  í   Vopnafirði  1910. 
Víglundur     Þorgrímsson,     Mjóa- 

firði    1910. 
Vilhelm   Jónsson,    verzlunarmað- 

ur,  Siglufirði  1911. 
Vísindafólagið  í  Þrándheimi  1910 

—  11. 

Zadig,    V.,    cand.    phil.,    Malmö 

1910—11. 
Zimaen,     Knud,     verkfræðingur, 

RWk  1911. 


Zoéga/Geir,  verzlunarm.,  Veatur 

götu  7.  Rvík  1911. 
Zoéga,     Geir  G.,     cand.     polyt., 

Rvík  1909—10. 
Zoéura,  Geir  T.,  yfirkennari,  Rvík 

1911. 
Zoega,  Tóraas  Jóhannesson,  verzl- 

unarmaður,     Nesi  í    Norðfirði 

1911. 

Þórarinn  B.  Stefánsson,   verzlun- 

arstjóri,  Djúpavog   1910. 
Þórarinn  Guðmnndsson,   kaupm., 

Seyðisfirði    1910. 
Þórarinn  Jónsson,  alþm.,  Hjalta- 

bakka. 
Þórarinn    Jónsson,    bóndi,    Hall- 

dórsstöðum    1910. 
Þorbergur  Guðmundsson,  bútræð- 

ingur,  Nesi  í  Norðfirði  1911. 
Þorbergur  Þórarinssoii,  hreppstj., 

Sandhóbim  í  S.  Þing.   1910. 
Þorbjörn    Eiríksson,    Norðtungu. 

1911. 
Þorbjörn  Þórðarson,  hóraðslæknir, 

Bíldudal  1911. 
Þórður   Árnason,     Mozart    Sask. 

1910. 
Þórður  Edílonsson,  hóraðslæknir, 

Hafnarfirði  1909. 
Þórður  Erlendsson,  bóndi,  Syðri- 

Hömrum   1910—11. 
Þórður  Magnússon,  búfræðingur, 

HvítárhoÍti  1911. 
Þórður  Sveinsson,  læknir,   Kleppi 

1911. 
Þórður  Þórðarson,  bóndi  á  Fossi 

1910. 
Þorfinnur  Kristjánsson,  prentari, 

Rvík   1911. 
Þorgerður    Þórðardóttir,     Winni- 

peg  1910. 
Þorgils     Þorgeirsson,     Winnipeg 

1909. 
Þorgrímur     Kristjánsson,      stud. 

jur.,  Khöfn. 
Þorgrímur     Þórðarson,      læknir, 

Keflavík  1911. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XXIX 


Þórhallur  Bjarnarsoi],   biskup,  r. 

af  dbr.  og  dbrm.,   Rvík  1911. 
Þórir  Björnsson,   Dulut  Minn.  U. 

S.  A. 
Þorkell  Þorkelsson,    cand.    mag., 

kennari,  Akureyri   1911. 
Þorkell  Þorlákason,    stjórnarráSs 

ritari,  Rvík   1911. 
Þorlákur       Vigfússon,       kennari, 

Þykkvabæ  1909. 
Þorlákur    Vilhjálmsson,    búfræð- 

ingur,  Rnuðará    1911. 
Þorleifur  H.  Bjarnason,  adjunkt., 

Rvík   1911. 
Þorleifur  Jónsson,  alþm.  og  hrepp- 

stjóri,   Hólum  A-Skaftaf.  1911. 
Þorleifur  Jónsson,  Lögberg  Sask. 

1910. 
Þorleifur  Jónsson,  póstafgreiðslu- 

maður,  Rvík   1911. 
Þormóður  Eyjólfsson,  bókhaldari 

á  Siglufirði  1910. 
Þórólfur    Sigurðsson,     gagnfræð 

ingur,  Baldursheimi,  Þingeyjar- 

syslu,   1911. 
Þorsteinn    Arnljótsson,     kaupm., 

Þórshöfn  1911. 
Þorsteinn   Benediktsson,  prestur, 

Kanastöðum  í  Landeyjum  1909 

—10. 
Þorsteinn  Bjarnason,  kaupmaður, 

Blönduósi   1911. 
Þorsteinn  Einarsson,  verzlunarm., 

Vík  í  Myrdal   1911. 
Þorsteinn  Erlingsson,  skáld,  Rvík 

1911. 


Þorsteinn  Finnbogason,   kennari, 

Rvík   1911. 
Þorsteinn  Gíslason,  ritstjóri,  Rvík 

1911. 
Þorsteinn    Grímsson,     gagnfræð- 

ingur,  Jötunheimum    1911. 
Þorsteinn  Jónsson  á    Engimyri. 
Þorsteinn  Jónsson,  oddviti,  Mold- 

artungu  í  Holtahr.   1911. 
Þorsteinn  M.    Jónsson,    kennari, 

Útny  rðingsstöðum   1910. 
Þorsteinn  Sigurðsson,  skósmiður, 

Rvík    1911. 
Þorsteinn  Stefánsson,    Hlöðum.   í 

Hörgárdal   1911. 
Þorsteinn    Þórarinsson,     Drumb- 

oddsstöðum  1911. 
Þorsteinn      Þorsteinsson,      cand. 

polit.,  Rvík  1911. 
Þorvaldur       Guðmundsson,      af- 

greiðslumaður,  Rvík    1911. 
Þorvaldur  Jakobsson,    prestur    í 

Sauðlauksdal  1911. 
Þorvaldur  Jónsson,  læknir,  banka- 

stjóri,  r.  af  dbr.,  ísafirði  1911. 
Þorvaldur  Jónsson,    prófastur,  r. 

af  dbr.,  ísafirði  1911. 
Þorvarður  Brynjólfsson,   prestur, 

Stað  í  Súgandafirði  1911. 
Þorvarður    Þorvarðarson,     prent- 

smiðjustjóri,  Rvík  1911. 

Ögmundur  Sigurðsson,   skólastj., 

Hafnarfirði  1911. 
Östlund,  D.,  trúboði,  Rvík  1911. 


TiUög  dáinna  og  úrgenginna  félaga: 

Albert  Þórðarson,  bankabókari,  Rvík,  6  kr. 

Árni  Gíslason,  leturgrafari,  Rvík,  6  kr. 

Atkinson,  Miss.  Heleu  S.,  Salisbury,  6  kr. 

Banks,  Mrs.,  Lundúnum,    6  kr. 

Jón    Gunnarsson,    samábyrgðarstjóri,     24    kr. 

Kristján  Abrahamsson,  Winnipeg,  6  kr. 

Kvenróttindafólag  íslands  6  kr. 

Sigfús  Eymundsson,  bóksali,  r.  af  dbr.,  Rvík  6  kr. 

Þorleifur  Jónsson,  prestur,  Skinnastað  6  kr. 


XXX  Skýrslur  og  reikningar. 

Umboðsmenn  félagsins: 

Bardal,  H.  S.,  bóksali,  557  Elgin  Ave,  Winnipeg,  Man.  Can, 

Bergmann,  Jónas  S.,  Gardar  Pembina,  Dak.  U.  S.  A. 

Björn  Hallsson,  hreppstjóri,  Rangá,  N.-Múlas/slu. 

Bogi  Sigurðsson,  kaupmaður  í   Búðardal. 

Friðfinnur  Jónsson,  trésmiður,  Blönduósi. 

Guðmundur  Bergsson,  bóksali  á  ísafirði. 

Gyldendals  bókaverzlun  (Hegel)  í    Kaupmannahöfn. 

Hjálmar  Sigurðsson,  kaupmaður  í  Stykkishólmi. 

Jón  Björnsson,  bóksali,  Borgarnesi, 

Jón  Jóhannsson,  bóksali,  Siglufirði. 

Jón  Jónsson,  prófastur  á  Stafafelli. 

Jón  Runólfsson,  sysluskrifari  á  Eskifirði. 

Jón  Sighvatsson,  bóksali  í  Vestmannaeyjum. 

Karl  Proppé,  verzlunarstjóri,  Þingeyri. 

Kristján  Guðmundsson,  bóksali  á  Oddeyri. 

Lárus  Tómasson,  bankagjaldkeri  á  Seyðisfirði. 

Lúðvík  Stefánsson,  bóksali,  Fáskrúðsfirði. 

Olgeir  Friðgeirsson,  verzlunarstjóri  á  Vopnafirði. 

Sigurður  Stefánsson,  prestur  í  Vigur. 

Stefán  Guðjohnsen,  verzlunarstj.  á   Húsavík. 

The  Viking  Club,  29  A.shburnham  Mansions,  Chelsea,  London,  S.  W, 

Þórarinn  B.  Stefánsson,  verzlunarstj.  á  Djúpavogi. 

Þorbergur  Guðmundsson,  búfræðingur,  Nesi  í   Norðfirði. 


^ 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  önyan. 

Eftir  Ágúst  Bjarnason. 


Af  nýrri  heiraspekingum  þekki  eg  engan  hreinskilnari 
og  einlægari  en  Guyau,  engan  sem  hefir  látið  sig  öll  hjart- 
ans  mál  mannanna  jafnmikhi  skifta,  og  engan  sem  hefir 
búið  hugsanir  sínar  jafnfögrum  og  aðlaðandi  búningi. 
Enda  var  hann  skáld  og  hugsjónamaður  mikiU.  Engar 
fór  hann  almanna-leiðir  og  ekki  batt  hann  bagga  sina 
sömu  hnútum  og  samferðamenn.  Hann  andæfði  heldur 
trúar-  og  siðaskoðunum  almennings,  krufði  þær  og  braut 
þær  til  mergjar.  Þó  lét  hann  sér  ekki  nægja  að  rifa  niður, 
€ins  og  svo  margur  gerir,  heldur  bygði  hann  upp  að  nýju 
og  benti  á  leiðir  til  nýrra  og  ónuminna  landa,  landa,  sem 
aðrir  eru  nú  sem  óðast  að  byggja,  þótt  þeir  láti  hans  að 
litlu  getið.  Þetta  eru  lifsins  lönd;  þvi  að  alstaðar  er 
saraa  viðkvæðið  hjá  Guyau:  lifið  og  fylling  þess,  vöxtur 
þess,  þróun  og  fullkomnun!  En  áður  en  hann  næði  inn  á 
þessi  lönd  sin,  varð  hann  að  kanna  ála  vonleysisins  til 
dýpstu  grunna  og  ryðja  öllum  þeim  úreltu  skoðunum  úr 
vegi,  er  gætu  stemt  stigu  fyrir  vexti  og  viðgangi  lífsins. 
Alt  þetta  gerði  hann  þó  með  þeirri  einlægni  og  mannúð, 
sem  honum  var  eiginleg,  þvi  hann  var,  eins  og  hann  sjálf- 
ur  kemst  að  orði  i  einu  kvæði  sínu:  —  »hreinn  og  beinn 
eins  og  geislinn,  heitur  og  titrandi  sem  hann«. 

I. 

Það  er  fljótsagt  frá  hinum  ytri  æfiatriðum  þessa  manns, 
^n  þ vi  ríkari  andlega  sögu  átti  hann  sér.    J  e  a  n-M  a  r  i  e 


Grein  þessi  er  rituð  að  tilmælum  ritstjórans.  Höf. 


98  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

Guyau  (frb.:  Gíjó)  er  fæddur  suður  á  Frakklandi  ári& 
1854.  Ólst  hann  upp  með  stjúpföður  sinum,  er  síðar  varð^ 
hinum  merka  franska  heimspeking  F  o  u  i  1 1  é  e  (fbr.:  Fúii). 
í  stað  þess  að  kenna  honum  kverið  eða  ákveðin  trúar- 
arbrögð,  ól  hann  drenginn  upp  við  heimspeki  Platós  og 
Kants.  Siðan  stundaði  Q-uyau  ýmsa  griska  spekinga,  svo  sem 
Stóumenn  og  Epikúrea,  og  rakti  19  ára  að  aldri  sögu  heilla 
og  nytsemisstefnunnar  í  siðfræðinni  frá  Epíkúr  og  alla 
leið  fram  að  Spencer.  Var  þetta  verk  svo  frámunalega 
vel  af  hendi  leyst,  að  vísindafélagið  franska  sæmdi  hann 
verðlaunum  fyrir,  og  jafnvel  Spencer,  sem  þó  hafði  orðið 
fyrir  ýmsum  aðíinningum  hjá  honum,  hlaut  að  lúka  lofs- 
orði  á.  En  Guyau  hafði  ofreynt  sig  á  þessu,  og  tók  upp 
úr  því  sýki  þá,  er  síðar  dró  hann  til  bana.  Hann  varð 
þá  og  þunglyndur  mjög  og  tók  að  þjást  af  efagirni.  Lýsir 
eitthvert  fyrsta  kvæðið  i  kvæðabók  hans  hugarástandi 
hans  eins  og  það  var  um  það  skeið ;  en  kvæðið  er  i  óbundnu 
máli  á  þessa  leið: 

Landaleitin. 

Þegar  eg  var  barn,  dreymdi  mig  um  ferðir,  um  skín- 
andi  ferðalögj  til  fjarlægustu  hafa,  og  fram  hjá  dreym- 
andi  augum  mínum  svifu  fagrar  strendur,  sem  eins  og 
fiutu  á  hafinu  undir  þokuslæðum. 

Fús  hefði  eg  farið  af  stað,  til  þess  að  starfa,  til  þess  að 
ausa  lííi  minu  á  báðar  hendur,  til  þess  að  liða  og  stríða, 
eyðandi  óspart  óþreyjufullri  lifsorkunni,  sem  eg  fann 
streyma  með  blóðinu  að  hjarta  mér. 

Þá  var  það  einhvern  dag,  að  fyrir  hugskotssjónum 
mér  opnaðist  sjóndeildarhringur,  enn  þá  fegurri  og  fjar- 
lægari  en  þessar  fiýjandi  strendur  ókunnugra  landa,  þangað 
sem  draumurinn  stundum  bar  mig  á  flugi  sinu. 

Eg  þóttist  sjá  sannleikann  blika  i  fjarska;  hjarta 
mitt  fyltist  einhverri  óumræðilegri  von,  og  eg  gleymdi 
allri  mannlegri  forsjálni  til  þess  i  myrkrunura  að  sækjast 
eftir  hinum  guðlega  Ijóma  hans. 

Lengi  gekk  eg,  og  vonin   eilífa  brosti    við    mér   eins 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau.  99" 

og  stjarna  af  heiðum  himni ;  —  eg  gekk  og  gekk,  en  æsk- 
an  fölnaði  á  enni  mér  og  stundum  hneig  höfuð  mitt  brenn- 
andi  i  hendur  mér. 

Með  sársaukanum  óx  von  mín,  —  »að  þjást  er  að 
verðskulda«,  hugði  eg  með  sjálfum  mér  og  óskelfdur  kall- 
aði  eg  þjáninguna,  yfir  hinn  úttaugaða  likama  minn.  — 
Sannleikur,  eg  viidi  verða  þín  maklegur! 

Ár  eru  liðin;  eg  er  búinn  að  lifa  draumum  minum, 
og  dregið  hefir  fyrir  sjónbauginn,  er  var  svo  broshýr  í 
fyrstu;  eg  er  ekki  lengur  upptendraður  af  trú  þeirri  og 
löngun,  sem  lyf tir ;  eg  er  þreyttur,  jafnvel  vonin  er  kuln- 
uð  i  hjarta  mér. 

Hvað  hef  eg  svo  upp  úr  þessu?  Hef  eg  ef  til  vill 
haft  heim  með  mér  frá  fjarlægum  geimum  afhöggna  grein,- 
kvist  eða  blóm,  er  eg  geti  horft  á  og  haft  til  minja  um 
horfna  daga? 

Nei,  engin  er^^sú  vissa,  er  sál  min  geti  hvilst  i ;  hinir 
miklu  himnar  hafan^varðveitt  hina  helgu  þögn  sina,  en  úr 
dimmum  ómælisgeimnum  fann  eg  eitthvað  smjúga  inn  í 
mig  og  særa  hrifið  hjarta  mitt«.  (Vers  d'un  philosophe^  S. 
útg.,  bls.  7). 

Guyau  líkir  sér  nú  við  barrtré  (sbr.  kvæðið  Le  méléze), 
sem  hefir  það  eðli,  að  það  fellir  allar  nálar  sinar  i  fyrstu 
frostum.  En  eins  og  tréð  vex  óskelft  upp  á  við  og  teygir 
sig  upp  i  himinblámann,  þannig  hefi  eg,  segir  Guyau, 
haldið  áfram  að  virða  fyrir  mér  himininn,  jafnvel  eftir 
að  eg  hugði  hann  tóman. 

Ekki  vildi  hann  heldur  láta  af  efagirnisinniáðurenhann 
fengi  einhverja  ráðningu  á  heimsgátunni.  Það  sést  Ijós- 
aat  á  þvi  kvæði  hans,  sem  hann  nefnir  »Skylduna  til  að 
efast«.     Þar  segir  hann  meðal  annars: 

»Mér  þykir  vænna  um  efagirnina  og  angist  hennar. 
Og  mér  nægir  eitt  einasta  bænaróp,  sem  stigið  hefir 
til  hirana  og  farist  í  þögn  ómælisgeimsins,  til  þess 
að  efinn  búi  jafnlengi  i  hinu  gremju  þrungna  hjarta  mínu 
eins  og  þjáningin  helzt  við  hér  neðra«  (Vers  bls.  63). 

Sakir   vanheilsu    sinnar   varð    Guyau   að    leita  út  til 

7* 


100  Skáldspekingurinn  Jean  Marie  Gayau. 

hafsins.  Hann  settist  þvi  um  stund  að  við  Spánar- 
haf  í  nánd  við  Biarritz  suður  undir  PyreneafjöUum.  En 
þar  eru  veður  tíð  og  sjaldan  logn  á  sjóinn.  Og  þar  fann 
Guyau  loks  þá  imynd  tilverunnar,  er  honum  þótti  sanni 
næst.  Hann  vildi  hvorlci  aðhyllast  hina  grunnsæju,  létt- 
úðugu  bjartsýni,  er  telur  alt  gott  og  blessað  og  sér  hvergi 
skugga  né  misfellur,  né  heldur  hina  stæku  bölsýni,  sem 
telur  alt  svo  ilt  og  meinum  blandið,  að  lífinu  sé  naumast 
lifandi.  Hann  lítur  nú  loksins  hugrórri  og  karlmanniegri 
augum  á  tilveruna  og  segir: 

»Ef  til  vill  er  ekkert,  sem  lætur  auga  manns  og  huga  i  té 
jafn  fullkomna  og  jafn  ömurlega  mynd  af  heiminum  eins 
og  hafið.  Fyrst  og  fremst  er  það  imynd  hins  tryltasta  og 
stjórnlausasta  afls;  þar  er  þvílik  eyðsla,  þvilik  sóun  afls 
og  orku,  að  þess  eru  ekki  nokkur  dærai.  Hafið  lifir,  hrær- 
ist  og  ýfist  tilgangslaust  að  eilifu.  Stundum  dettur  manni 
helzt  í  hug,  að  það  sé  lifij  gætt,  að  það  bærist  og  andvarpi 
eins  og  eitthvert  feikna-brjóst,  sem  hefst  og  sigur  i  ákafa.  En 
það  er  grátlegt  til  þess  að  vita,  að  öllu  þessu  titrandi  lífi  skuli 
sóað  til  einkis.  Þetta  hjarta  jarðarinnar  berst  af  örvænt- 
ing;  úr  öllum  þessum  öldugangi  og  öllum  ærslum  þess 
verður  að  eins  ofurlítið  hjóm,  sem  berst  burt  með  veðrinu. 

Eg  man  að  eg  sat  dag  einn  á  sandinum  og  horfði  á 
bylgjuflauminn,  sem  kom  æðandi  á  móti  mér.  Það  var 
eins  og  öldurnar  veltust  i  sífellu  upp  úr  hafdýpinu,  hvit- 
fyssandi  og  öskrandi.  Uppi  yfir  bylgjunni,  sem  dó  við 
fætur  mér,  eygði  eg  ávalt  aðra,  og  aðra  að  baki  henni, 
og  svo  koll  af  kolli,  og  að  lokum  fanst  mér  eins  og  allur 
sjóndeildarhringurinn  risi  og  ylti  á  móti  mér.  Þetta  var 
eins  og  eitthvert  feikna  safnker  ómælanlegra,  óþrjótandi 
afla.  Enn  hvað  eg  fann  vel  til  vanmáttar  mannsins  til 
þess  að  sporna  við  afli  þessa  lifandi  hafs  á  framsókn  þess! 
Flóðgarður  gat  brotið  eina  af  bylgjum  þess,  hundruð  eða 
jafnvel  þúsundir.  En  hver  skyldi  að  síðustu  halda  velli 
annar  en  þetta  volduga,  óþreytandi  haf?  Og  mér  fanst 
€g  sjá  i  flóðbylgjunni  imynd  allrar  náttúrunnar,  þegar  hún 
fer  að  ráðast  á  mannkynið,    þótt    það   nú  sé  að  reyna  að 


Skáldspekingúrinn  Jean-Marie  Guyan.  101 

beina  henni  braut,  reisa  skorður  við  henni  og  temja  hana. 
Maðurinn  berst  af  hugprýði,  margfaldar  tilraunir  sinar  og 
stundum  finst  honum  eins  og  hann  sé  að  sigra.  En  það 
kemur  þá  af  því,  að  hann  litur  of  skamt;  hann  kemur 
ekki  auga  á  haföldurnar  miklu,  sem  rísa  úti  við  hafsbrún 
og  fyr  eða  síðar  munu  brjóta  virki  hans  og  bera  hann 
sjálfan  á  burt  með  sér«.  (Esquisse  d'une  morale,  5.  útg., 
bls.  50). 

Hér  gerist  Guyau  helzt  til  vondaufur  um  hlutskifti 
raannanna,  og  hefði  honum  þá  mátt  koma  til  hugar  lýs- 
ing  Darwins  á  kóralladýrunum,  hversu  þeim  tekst  að  reisa 
rönd  við  ofurmagni  hafsins.  Þarna  eru  þessar  veiku  og 
viðkvæmu  verur  önnum  kafnar  að  vinna  kalkið  úr  brim- 
rótinu  og  hlaða  úr  þvi  eyjar  þær  og  rif,  er  að  siðustu 
teygja  kollana  upp  úr  hafinu  og  standast  allan  hamagang 
náttúrunnar.  Ekki  ættum  við  þó  að  vera  minni  máttar 
en  þessar  örsmáu  verur.  Ef  til  vill  erum  við  lika  með 
raenning  okkar  og  mentun  að  reisa  einhverja  þá  ey  eða 
einhvern  þann  hólma  í  hafi  eilífðarinnar,  sem  tíminn  eða 
náttúran  fær  ekki  unnið  á.  Þvi  að,  —  hvernig  förum  við 
að  reisa  rönd  við  náttúrunni?  —  Með  þvi  að  kynnast  lög- 
um  hennar  og  hlýða  þeim  í  hvivetna!  Með  þvi  móti  mýlum 
við  náttúruna  og  leiðum  hana  eftir  vild  okkar.  En  ef  til 
viU  er  þetta  að  eins  stundarleikur.  Og  ef  til  vill  er  til- 
veran  i  heild  sinni  eintóm  hringrás  lífs  og  dauða.  Eða 
svo  lýsir  Guyau  henni  þarna.  Alt  sé  tilgangslaus  barátta, 
þar  sem  hver  bylgjan  sálgi  annari  og  sogi  hana  ofan  1 
djúpið.  Hafið  sé  hvortveggja  i  senn:  iðgjafi  lifs  og  dauða. 
Alt  sé  þvi  á  hverfanda  hveli,  —  jörðin  sjálf,  maðurinn 
og  mannvitið  séu  þar  ekki  undanskilin,  en  sogist  að  sið- 
ustu  niður  i  þessa  alheimshringiðu. 

Er  þá  tii  nokkurs  að  vera  að  fjargviðrast  út  af  því, 
er  til  nokkurs  að  vera  að  æðrast  eða  ásaka  nokkurn  ura 
það?  Nei;  og  i  einu  kvæði  sinu  (Question)  kerast  Guyau 
svo  að  orði: 

...  Eúginn  þekkir,  enginn  hefir  viljað  böl  mitt. 
Péit  til  séu  ógæfasamar  verar,  era  engir  böðl&r  til. 


102  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Gruyau. 

Eg  fyrirgef  yður,  sól,  geimar  og  hái  himinn, 
og  þér  stjörnur,  sem  blikið  i  náttmyrkrinu ! 
Þessar  miklu  þöglu  verur  vita  ekki,  hvað  þær  gera. 

(Vers,  bls.  65). 

En  —  sé  nú  tilveran  tilgangslaus,  eigum  við  þá  ekki 
að  setja  okkur  einhvern  fagran  og  göfugan  tilgang?  Eig- 
um  við  ekki  að  reyna  að  grafa  alt  það  upp  úr  náttúrunni  og 
mannlífinu,  er  geti  fegrað  það  og  bætt?  Eigum  við  ekki 
fijálfir  að  tvinna  örlagaþráð  vorn  eða  að  minsta  kosti 
reyna  að  teygja  úr  honum  með  því  að  fara  skynsamlega 
og  vel  að  ráði  okkar?  Jú!  —  Guyau  yrkir  eitt  kvæði 
um  það,  er  hann  nefnir  »frjóa  hillihg«  (Illusion  féconde): 

Frjóa  hilling,  helga  hiUing, 

móðir  mikilla  vona  og  endalausrar  áreynslu, 

kom  og  uppörva  mannshjartað,  þótt  þú  dragir  það  á  tálar. 

Þú  gerir  alla  baráttuna  broshýra 

og  fórnirnar  Ijúfar  .  .  . 

Nýi  guð,  blessunarrika  hilling! 

yfirgef  mig  aldrei. 

Með  þessum  orðum  fer  Guyau  nú  aftur  að  vinna  sig 
upp  úr  vonleysinu.  Og  ekki  þurfti  nema  einn  sólargeisla 
til  þess  að  tendra  af tur  hjá  honum  vonina,  lífsf ýsnina  og 
framsóknina.  Var  það  nú  svo  víst  að  alt,  nema  dauðinn 
og  endalok  heimsins,  væri  tóm  hilling?  Var  ekki  eitt- 
hvað  það  í  náttúrunni,  er  gæti  auðgað  og  fegrað  lífið,  eflt 
það  og  magnað? 

Þeir  voru  einu  sinni  á  gangi  1  eikarskógunum 
við  Biarritz,  Guyau  og  stjúpfaðir  hans.  Þeir  voru  þreytt- 
ir  eftir  vinnu  sína  og  þeim  var  þungt  í  skapi.  Dimt  var 
yfir  og  heldur  svalt  á  norðan.  En  alt  í  einu  rofaði  fyr- 
ir  sól  og  það  var  eins  og  alt  færi  að  brosa  í  kringum  þá. 
Og  ósjálfrátt  komust  þeir  sjálfir  í  allra  bezta  skap.  En 
það  lá  við  að  Guyau  gremdist  þetta  í  fyrstu.  Honum 
þótti  það  lítilmannlegt,  að  vera  svo  háður  hinum  ytri  kjör- 
um,  að  hann  kæmist  í  ilt  eða  gott  skap,  eftir  því  hvort 
það  skygði  yfir  eða  glaðnaði  til.  En  svo  fór  hann  að 
hugsa  um  þetta  hulda,  djúpa  samhengi,  er  væri  miUi  alls 
og  allra  og,  gerði  alt  að  einni  alheimsheild.  Og  óðar  en 
varir  er  hann  komínn  á  bak    skáldfáki   sínum.      Honum 


Skáldspekmgurinn  Jean-Marie  Guyau.  103 

finst  eins  og  eitthvert  samfelt  kvæði  eða  söngur  sé  að 
verða  til  í  alheimsgeimnum.  Sjálfur  er  hann  eins  og  eitt 
lítið  atkvæði  eða  orð,  en  hvergi  nærri  heil  hending  i 
kvæði  þessu.  En  hvað  sakar  það,  ef  eg  finn  til  unaðar, 
sem  fyllir  mig  og  heillar,  i  guðdómlegu  hljóðfalli  alheims- 
óðsins.  Og  ef  eg  hrærist  svo  með  heildinni,  hvað  tjáir 
mér  þá  að  vera  að  sælast  eftir  þessu  ginnandi  orði:  frelsi. 
Til  er  annað  enn  dýpra,  það  er  samúð  og  samheldni 
(soUdarité).  Þvi  að  það  er  eins  og  alt  endurhljómi  og 
bergmáli  í  mér  eins  og  eg  í  þvi.  Og  svo  sér  Guyau  að 
lokum  fram  á,  að  sá  tími  muni  koma,  þegar  menn  geta 
ekki  annað  en  glaðst  og  hrygst  hver  með  öðrum  og  þeir 
taka  höndum  saman  til  að  sigrast  á  þjáningunum,  þá  er 
hið  almenna  og  eilifa  endurkveður  svo  að  segja  i  hverri 
sál.  Og  kvæðið  endar  þannig:  —  »Endurspeglum  þá  i 
oss  alt  það  Ijós,  er  kemur  frá  jörðunni  eða  stígur  niður  frá 
himnunum :  verum  hið  lýsandi  auga  allrar  náttúrunnar«. 
(Vers,  bls.  .35).  • 

Og  nú  tekur  aftur  að  glaðna  yfir  huga  hans.  Hann  fyll- 
ist  nýrri  von  og  nýrri  trú:  trúnni  á  Ijósið,  ástina  og  lífið. 
Heilsa  hans  var  lika  farin  að  batna  og  nú  hélt  hannsuð- 
ur  til  Miðjarðarhafs  til  þess  að  hressast  enn  betur.  Og 
þá  er  eins  og  hann  fari  að  langa  í  landaleit  að  nýju. 
Enda  segir  hann  á  ferðinni :  »Enn  hvað  það  er  sælt  að  geta 
haldið  áfram  áhyggjulaust,  að  vera  frjáls  og  óheftur  og 
sjá  sjóndeildarhringinn  brosa  við  sér,  að  halda  áfram  án 
þess  að  horfa  um  öxl  og  geta  sagt  við  sjálfan  sig:  að  lifa 
er  að  leita  fram!«  —  Enda  varð  nú  framsóknin  mikil  á 
næstu  árunum,  þar  sem  iianm  reit  hvert  ritið  á  fæturöðru, 
hvert  öðru  fegurra  og  merkilegra  og  öU  næsta  frumleg. 
Þessi  rit  hans  ræða  -aðallega  um  siðfræði, :  listir  og  trú  eða 
öllu  heldur  um  ást  mannsins  á  því  góða,  fagra  og  sanna, 
hversu  húnmegi  Jyfta  lifi  hans,  auðga  það  og  fegra.  Og 
nú  skulum  við  í  næstu  köflunum  reyna  að  setja 
okkur  fyrir  sjónir  helztu  skoðanir  Guyaus  i  þessum 
efnum. 


lÖé  SkáldspekingarinD  Jean-Marie  Gojau. 

II. 
í  kvæði  einu,  er  Guyau  nefnir  ^Ástin  og  eindin« 
(l'Amour  et  Vatome)^  lýsir  Guyau  heimsskoðun  sinni,  eins 
og  hún  nú  var  orðin,  á  þessa  leið :  —  »Þegar  hinn  blik- 
vængjaði  guð  Amor  vatt  sér  út  i  geiminn  til  þess  að  sigra 
i  einum  svifum  allan  heiminn,  steytti  hann  glitvængjum 
sinum  við  einhverju  hörðu,  þéttu  og  föstu  i  Ijósvakanum. 
Hann  varð  hissa  og  stöðvaði  flugið.  Það  var  hin  óþjála 
efniseind,  sem  hvíldi  þar  i  sjálfri  sér  og  var  eiliflega  sjálfri 
aér  nóg.  Hún  bauð  nú  ástinni,  guðnum  er  tengir  hjört- 
un  helgum  hlekkjum,  byrginn  með  efninu.  Farðuí 
mælti  frumeindin  við  hann ;  hið  fíngerva  duft  mitt  er  ekki 
á  þinu  valdi;  eg  verst  öllu,  sem  ekki  er  i  mér;  eg  er  sá 
lifandi  veggur,  er  lykur  um  veruna,  og  á  mér  er  engin 
smuga.  Amor  hlustaði  og  brosti  siðan  guðdómlegu  brosi. 
Eins  og  titringur  eða  alda,  sem  breiðist  út,  stökk  nú  bros 
þetta  hnött  af  hnetti,  sterkt  og  frjálst  eins  og  andinn. 
Alt  kiptist  við,  alt  lifnaði,  og  jafnvel  inn  i  sjálfa  frum- 
eindina  barst  eitthvað  af  hinni  miklu  samhljómun  himn- 
anna.  Því  að  ekkert  var  nú  lengur  einmana:  hinn  sam- 
ræmi  heimur  hafði  nú  fengið  sömu  sál,  og  alt  söng:  eg 
elska!«  {Versy  bls.  79). 

Þannig  hljóðar  sköpunarsagan  á  skáldamáli  Guyau's. 
En  sleppum  nú  öllum  hkingum  og  sjáum  nú,  hvernig  hann 
lltur  á  lifið. 

Lífið  er  þess  eðlis,  að  það  viðheldur  sjálfu  sér.  Me^ 
endurnæringunni  bætir  það  sí  og  æ  í  skörðin  fyrir  það, 
sem  eyðist  o^  fer  úr  líkama.num.  Og  lífið  gerir  meira. 
Það  sýnir  viðleitni  til  þess  að  vaxa  og  eflast,  þroskast  og 
þróast  á  ýmsa  vegu.  Vöxturinn  er  beint  áframhald  af 
endurnæringunni,  og  æxlunin  er  í  fyrstu  ekki  annað  en 
áframhaldandi  vöxtur.  Þannig  er  það  eðli  lífsins  að  auk- 
ast  og  margfaldast.  Nú  eru  hinar  lægstu  lífsverur  mjög^ 
8V0  óbrotnar  og  eins  og  lokaðar  fyrir  umheiminum,  því 
að  skynfæri  þeirra  eru  fá  og  smá.  En  eftir  því  sem 
áhrifin  aukast  og  viðleitnin  vex  i  ýmsar  áttir, 
verða  skynfærin  ávalt  fleiri  og  fleiri  og  æ  því  víðfeðmari. 


Skáldapekingurinn  Jean-Marie  öuyau.  lOá- 

Það  er  eins  og  lífsveran  opnist  smátt  og  smátt  fyrir 
áhrifunum  utan  að,  en  því  stærri  og  viðáttumeiri 
verður  heimur  sá,  er  hún  skynjar  og  hrærist  í.  Eftir  þvi 
sem  lifsveran  þroskast  fer  hún  og  að  fá  þörf  fyrir  aðra  sina 
lika.  Hin  tvíkynjaða  æxlun  veldur  því,  að  samféiagið 
verður  til.  Og  altaf  verður  þörfin  meiri  og  meiri 
fyrir  samfélagið  við  aðra,  félagslyndið  ávalt  ríkara,  svo 
að  t.  d.  maðurinn  má  að  síðustu  ekki  án  manns  vera.  En 
þvi  meir  sem  samfélagið  við  aðra  eykst,  þvi  meir  auðgar 
það  tilfinningar  vorar  og  þvi  viðsýnni  verður  maðurinn 
bæði  um  sinn  hag  og  annara.  Hann  fær  þá  áhuga  á  ýmsu, 
sem  ekki  beint  viðkemur  honum  sjálfum  og  fer  að  fá 
raætur  á  þvi.  Hann  fer  að  virða  fyrir  sér  breytni  sina 
og  annara  og  leggja  á  hana  siðferðislegan  mælikvarða; 
hann  fer  að  hafa  unað  af  ogást  á  því,  sem  fagurt  er,  og 
hann  fer  að  virða  fyrir  sér  tilveruna  og  hyggja  að  hin 
um  hinstu  rökum.  En  altaf  og  alstaðar  kemur  þetta  sama 
fram,  að  maðurinn  er  ekki  sjálfum  sér  nógur,  heldur  hefir 
alveg  ósjálfráða  löngun  til  að  tryggja  og  bæta,  auðga  og 
fegra  lifið.  I  hinni  mannlegu  skynsemi  er  lifið  orðið  sín 
meðvitandi,  og  það  sem  áður  var  ósjálfráð  tilhneiging  er 
þar  orðið  að  vísvitandi  takmarki.  En  takmarkið  er  æ  hið 
sama,  vöxtur  og  viðhald  lífsins. 

Hvernig  eigum  við  nú  að  reyna  að  skýra  þá  eigind 
lífsins,  að  það  er  þannig  altaf  að  reyna  að  þenja  sig  út  á 
við,  efiast  og  magnast  og  þróast  á  ýmsa  vegu  ?  Það  verð- 
ur  ekki  skýrt  á  annan  veg  en  þann,  að  lífsveran  safni 
sér  alveg  ósjálfrátt  meiri  lifsorku  en  hún  sjálf  hefir  beina 
þörf  fyrir  og  því  verður  hún  að  hagnýta  sér  hana  á  ýmsa 
vegu.  Hún  verður  ávalt  að  finna  lifsorku  sinni  nýtt  og 
nýtt  afrensli.  Af  þessu  sprettur  öll  þróun,  andleg  og  lík 
amleg.  Af  þessu  sprettur  sú  þensla,  sem  að  öllum  jafn- 
aði  á  sér  stað  í  hugsunum  vorum,  tilfinningum  og  til- 
hneigingum,  öll  þessi  frjósemi,  sem  ávalt  lætur  nýtt  og 
nýtt  af  sér  leiða. 

AUir  vita,  hvernig  ein  hugsunin  getur  aðra  af  sér  og 
hversu  mjög  vér  getum  aukið  þekking  vora.     I  fyrstu  er 


106  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Gruyau. 

sjóndeildarhringurinn  raunar  æði  þröngur,  en  hann  sraá- 
vikkar,  eftir  því  sem  vit  og  þekking  vex.  í  fyrstu  lifum 
vér  svo  að  segja  innan  fjögra  veggja.  Svo  förum  vér  að 
gægjast  út  fyrir,  út  á  hlaðið,  út  yfir  túnið,  upp  eftir  hlið- 
inni  og  upp  á  fjallið.  Og  af  fjallinu  litum  vér  yfir  land- 
ið,  en  þaðan  fáum  vér  hugmyndir  vorar  um  lönd  og  höf. 
Og  að  siðustu  reynum  vér  að  skapa  oss  hugmyndir  um 
heiminn  og  alla  tilveruna.    Svo  mikil  er  frjósemi  andans. 

En  frjósemi  tilfinninganna  er  engu  minni.  Vér  höf- 
um  fleiri  tár  en  þau,  sem  vér  þurfum  til  eigin  þjáninga 
vorra.  Gleði  og  hrygð  leita  oftast  út  á  við  til  samfélags 
við  aðra  og  þetta  samfélag  getur  orðið  æ  stærra  og  stærra. 
í  fyrstu  er  það  bundið  föður  og  móður,  bróður  og  systur 
og  einstöku  ástvinum.  Svo  fer  það  að  ná  til  vina  og 
kunningja  og  nær  oft  ekki  lengra.  Hjá  flestum  nær  þó 
samúðartilfinnningin  tii  stéttarinnar  og  jafnvel  þjóðarinn- 
ar.  Og  til  eru  þeir  menn,  er  bera  alt  mannlegt  fyrir 
brjósti  sér,  hafa  hluttekning  með  öliu  þvi,  sem  lífs  er. 
En  þetta  sýnir,  að  einnig  tilfinningin  getur  þanið  sig. 

En  með  tilfinning  og  hugsun  fer  oftast  viljinn.  Sá 
sem  hugsar  mest  um  sjálfan  sig  og  sinn  hag,  verður 
fljótt  síngjarn  og  sérdrægur.  En  sá  sem  hefir  mætur  og 
ást  á  öðrum  og  finnur  til  með  þeim,  mun  einnig  starfa 
fyrir  þá.  Það  fer  að  miklu  leyti  eftir  tilfinningum  manns- 
ins  hversu  viðfeðminn  hann  er.  En  hvort  sem  samúð 
mannsins  nær  nú  langt  eða  stutt,  er  starfið  ærið  margvis- 
legt  og  kvíslast  og  skiftist  ávalt  meir  og  meir  eftir  þvi 
«em  þjóðfélagslifið  verður  margbrotnara.  Og  þó  menn  með 
vinnu  sinni  hugsi  ekki  um  annað  en  að  starfa  sjálfum  sér 
i  hag,  verður  ávalt  gagn  að  vinnu  þeirra  fyrir  aðra,  því 
að  mannlegt  félag  er  eins  og  ein  samfeld  heild,  þar  sem 
hvað  bindur  annað. 

Upp  af  mannfélaginu  og  hinum  sýnilega  heimi  ris 
að  siðustu  hugsunin  um  samfélag  allra  skynsemigæddra 
vera  og  hugsunin  um  framlenging  lifsins  til  eilifðarinnar. 
Þar  hefst  heimur  trúarinnar.  Hann  hvilir  einnig  á  sömu 
viðleitninni  og  sömu  óskinni;  óskinni  um  vöxt  og  viðhald 


I 


Sk&ldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau.  107 

lífsins.      Þannig   lýtur   alt,  Rem  lífs  er,  viðleitninni  til  að 
■efla  og  auðga  lííið  og  óskinni  um  vöxt  þess  og  viðgang. 

III. 

Guyau  hafði  nú  svo  mikla  trú  á  þessari  frjósemi  lifs- 
ins  og  tilhneigingu  þess  til  þess  að  þenja  sig  ávalt  meir 
og  meir  út  á  við,  að  hann  hugði,  að  maðurinn  gæti  orðið 
óeigingjarn  og  góður  svo  að  segja  af  sjálfsdáðum,  ef 
hann  að  eins  lifði  i  nánu  samfélagi  við  aðra. 

Áður  hafði  því  tíðast  verið  haldið  fram  í  siðfræðinni, 
að  maðurinn  yrði  góður  annaðhvort  af  skyldurækni  eða  af 
því,  að  hann  sæi  sér  einhvern  hag  eða  ánægju  að  því.  A 
þessu  hvíla  tvær  aðalstefnur  siðfræðinnar,  hin  svonefnda 
skyldukenning,  sem  alment  er  innrætt  manni  frá  barn 
íesku  i  trú,  lögum  og  siðum,  og  litur  hún  einkum  á  vilja 
manns  og  viðleitni,  á  hlýðnina  við  skylduboðin;  en  hin 
nefnist  heilla-  og  nytsemiskenningin;  lítur  hún  siður  á 
hvatir  manna,  en  hinar  heiUavænlegu  afleiðingar  af  breytni 
þeirra  fyrir  sjálfa  þá  og  aðra.  Vilji  menn  dæmi  úr  heim- 
spekinni,  þá  er  Kant  helzti  forvörður  skyldukenningarinn- 
ar.  Hann  hélt  fram  hinu  skilyrðislausa  skylduboði  og 
sagði :  af  lotningu  fyrir  því  átt  þú  að  gera  það  eitt,  er  þú 
telur  réttast  og  bezt,  hverjar  sem  afleiðingarnar  kunna  að 
verða.  En  forverðir  heillakenningarinnar  eru  aðallega 
ensku  siðspekingarnir,  og  þeir  halda  því  fram,  að  ekki  beri 
að  líta  svo  mjög  á  hvatirnar  sem  afleiðingarnar  aí  breytni 
manna,  en  þær  eigi  að  raeta  eftir  mælikvarðanum:  sem 
mesta  heill  fyrir  sem  flesta. 

Guyau  andæfði  nú  báðum  þessum  siðaskoðunum,  hinni 
fyrri  af  því,  að  hún  styddist  of  mjög  við  þrælsóttann  og 
hræðsluna  og  teldi  siðaboðin  af  yfirnáttúrlegum  uppruna; 
en  hinni  síðari  af  því,  að  hún  styddist  of  mjög  við  eigin- 
girni  manna  og  forsjálni  eða  löngunina  til  að  sjá  sér  far- 
borða.  Aftur  á  móti  hélt  hann  því  fram,  að  lífið  væri  þess 
eðlis,  að  það  gæti  sjálft  sett  sér  siðareglur  sínar.  Þessu 
til  sönnunar  reyndi  hann  að  benda  á  ýmislegt  þa2i  i  sálarlifi 
manna,  sem  gæti  sannað,  að  siðgæðið  kæmi  innan  að  frá 


108  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

manninum  sjálfum,  en  þyrfti  hvorki  að  stafa  af  hræðsl- 
unni  við  drottinvöldin  né  af  hamingjufýsn  manna. 

í  þessum  tilgangi  samdi  hann  rit,  er  hann  nefndi 
»Uppkast  að  siðfræði  án  skylduboða  og  refsinga«  (Esquisse 
d'une  morale  sans  ohligation  ni  sanction).  Andæfði  hann 
þar  fyrst  siðastefnum  þeim,  sem  drepið  var  á,  og  reynir 
svo  að  sýna  fram  á,  hvernig  siðgæðið  vaxi  svo  að  segja 
út  úr  sjálfu  liflnu. 

Bendir  hann  fyrst  á  þá  frjósemi  lífsins,  sem  lýst  er 
hér  að  ofan,  segir,  að  lífið  sé  liks  eölis  og  Ijósið,  það  sé 
elns  og  skapað  til  að  geisla  út  á  við.  Og  eins  og  líkams- 
lífið  sé  ekki  einasta  fólgið  í  endurnæringu,  heldur  vexti 
og  æxlun,  þannig  sé  það  eðlileg  tilhneiging  manna  að  lifa 
nieð  öðrum  og  fyrir  aðra,  í  þeirra  þarfir,  þeim  til  gagns 
og  yndis.  Þvi  að  eins  og  við  höfum  tilhneigíngu  til  að 
segja  öðrum  frá  hugsunum  vorum  og  eins  og  við  iðulega 
samhryggjumst  og  samgleðjumst  öðrum,  þannig  erum  við 
og  fúsir  til  þess  að  starfa  fyrir  þá  eða  í  þágu  áhugamála 
vorra.  Kemur  þetta  af  þeirri  fylling  lifsins  og  ofgnægð 
lífsorkunnar,  sem  áður  hefir  verið  getið  um.  Það  er  hinn 
innri  máttur,  er  kemur  oss  til  að  elska,  starfa  og  stríða. 
Hann  þarf  afrenslis,  og  við  erum  svo  að  segja  opnir  tii 
allra  hliða,  þar  sem  æðar  samúðar  vorrar  renna  yfir  til 
annara.  Lífið  er  þvi  enginn  hagfræðislegur  útreikningur, 
heldur  starf.  Og  við  störfum  ekki  af  þvi,  að  við  höfum 
ánægju  af  þvi,  heldur  til  þess  að  leita  starfsþrekinu  full- 
nægingar.  En  svo  kemur  auðvitað  ánægjan  í  kjölfarinu 
á  eftir. 

En  geta  menn  nú  ekki  beitt  starfskröftum  sínum  á 
annan  hátt  en  til  samúðar  og  ástar,  t.  d.  til  harðvitugrar 
eigingjarnar  framsóknar,  er  lýsi  sér  i  ófyrirleitni  og 
raetnaði?  Jú,  segir  Guyau.  En  sá,  sém  þannig  fer  að 
ráði  sínu,  limlestir  sjálfan  sig  og  einangrar.  Það  verður 
sifelt  kaldara  og  snauðara  kringum  hann;  hann  kelur  á 
hjartanu  og  ofmáttur  hans  verður  að  siðustu  að  vanmætti. 
En  i  kringum  þann,  sem  sáir  lífsgleðinni  og  lifsláninu  i 
kringum  tiig,   verður  ávalt  hlýrra  og  hlýrra  og  sál  hanB 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Gnyan.  109 

auðgast  að  sama  skapi  sem  áhugamál  hans  vaxa.  En 
snúum  nú  að  siðfræði  Guyau's. 

Það  sem  alment  nefnist  skyldutilfinning  er  í  raun  og 
veru  ekki  annað  en  innri  máttur,  er  veldur  meira  en  þvi, 
sem  af  honum  er  heimtaö  að  öllum  jafnaði.  Það  er  ein- 
hver  innri  þensla,  er  krefst  afrenslis.  I  stað  þess  því  að 
segja  eins  og  venjulega:  þú  getur,  þvi  þú  skalt!  ætti 
fremur  að  snúa  þvi  við  og  segja:  þú  skalt,  því  þú  getur! 

Ekki  er  nein  hætta  á  því,  að  áliti  Guyau's,  að  orka 
þessi  og  starfsþróttur  snúist  til  eigingirni,  ef  maðurinn 
elst  upp  við  alúð  og  nærgætni  og  hjálpfýsi  við  aðra.  En 
harkan  og  ónærgætnin  einangrar  hugina  og  kemur  þeim 
til  að  leita  inn  i  sjálfa  sig,  að  loka  sig  inni  i  híði  sínu. 
Þó  heldur  Guyau,  að  menn  séu  ávalt  að  verða  félagslynd- 
ari,  og  að  sá  tími  muni  koma,  að  menn  hugsi  engu  siður 
um  aðra  en  sjálfa  sig.     Og  er  það  göfug  bjartsýni. 

Mælikvarða  sinn  á  því,  hvað  sé  siðferðislega  rétt, 
á  maðurinn  að  sækja  i  vitund  sjálfs  sin  með  þvi  að  gera 
hinar  háleitustu  hugmyndir  sinar  um  mannlegt  samfélag 
að  reglu  fyrir  breytni  sinni.  Guyau  heldur  sem  sé  fram 
þeirri  kenningu  stjúpföður  sins,  að  hugsjónir  manns  séu 
hugaröfl  {(idées-forces) ;  hugsjónir  að  þvi  leyti  sem  þær 
leiði  manni  takmarkið  fyrir  hugskotssjónir,  en  öfl  að  svo 
miklu  leyti  sem  þær  knýi  manninn  til  framkvæmdar. 
Þann  einn  telur  hann  þvi  sönnu  siðgæði  gæddan,  sem 
ekki  hefir  hugsjónirnar  að  tómu  munnfleipri,  heldur  lætur 
huga  fylgja  máli  og  sýnir  þær  í  verkinu.  Sá  einn  er 
siðferðislega  heill,  en  hinir  veilir  og  hálfir.  Og  svo  hygg- 
ur  Guyau,  að  æðsta  hugsjónin,  æðsta  siðaboðið  sé  þetta: 
»Þroska  þú  líf  þitt  i  allar  áttir ;  vertu  eins  þróttmikiU  og 
víðfeðminn  einstaklingur  eins  og  þér  er  unt,  en  til  þessa 
verður  þú  að  vera  eins  félagslyndur  og  þér  er  auðið«. 
{Esquisse,  5.  útg.,  bls.  140). 

Siðaboð  þetta  hyggur  Guyau  að  nægi  mönnum  hvers- 
dagslega.  En  til  þess  að  krefjast  hinna  miklu  fórna  af 
manninum  sér  hann  engin  önnur  ráð  en  að  skirskota  til 
veglyndis  hans  og  þess,  hversu  hann  allajafna  hefir  gam- 


110  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

an  af  áhættunni.  En  það  er  altaf  áhætta  að  lifa  lifi  sinu 
og  tilfinningum  út  i  yztu  æsar.  Og  þó  gera  menn  það. 
Menn  tefla  oft  á  fremsta  hlunninn  i  hættuleikum  lifsins, 
og  trú  raanna  á  annað  lif  er  i  raun  og  veru  ekki  annað 
en  áhætta. 

Höldum  samt  vonglaðir  áfram  ferðinni  og  störfum  r 
sifellu.  Þvi  að  starf  er  betra  en  bæn.  Og  sá  kemst  frem- 
ur  í  lendingu,  sem  heldur  ótrauður  áfram  ferðinni,  en  hinn,. 
sem  leggur  árar  i  bát.  Þótt  stýrið  brotni  og  ágjöf  aukist, 
þá  höldum  samt  i  horfinu  og  verum  samtaka  i  róðrinum. 
Smíðum  oss  nýtt  stýri  og  nýjan  leiðarstein  og  ráðum  sjálfir 
ferð  vorri.  Er  óvíst  nema  vér  alt  fyrir  það  náum  jafn  góðri 
lendingu  og  hinir,  sem  sigla  með  öllu  föstu  og  rigbundnu. 

Ekki  vill  Guyau  hafa  neinar  refsingar,  nema  að  svo 
miklu  leyti  sem  öryggi  þjóðfélagsins  krefst,  heldur  viU 
hann,  að  menn  hjálpi  hver  öðrum  með  mannúð  og  um- 
burðarlyndi  og  reyni  að  koma  hver  öðrum  á  rétta  leið 
með  fortölum  og  bættu  uppeldi.  Enginn  hefir  t.  d.  farið 
jafn  kjarnyrtum  orðum  um  helvitiskenninguna  og  hann. 
Sá  sem  les  ummæli  hans  um  hana,  mun  hljóta  að  roðna  og 
blygðast  sín,  hafi  hann  nokkuru  sinni  getað  trúað  g  u  ð  i 
til  að  refsa  á  svo  illúðlegan  hátt. 

Svona  er  þá  siðaskoðun  Guyau's  í  öllum  aðalatriðum 
og  er  hér  þó  auðvitað  að  eins  tekið  undan  og  ofan  af. 
Ekki  er  hér  rúm  til  að  kryfja  hana  né  brjóta  hana  til 
mergjar.  En  hvað  sem  hverjum  kann  um  hana  að  finn- 
ast,  er  ekki  álitamál,  að  hiln  er  ofur  fögur  og  samboðin 
jafn  göfugum  anda  og  Guyau  var. 

Þá  er  eftir  að  lýsa  skoðunum  Guyau's  á  listum  og 
trú.     Skal  það  gert  siðar. 

(Niðurl.  næst). 


Síðasti  róðurinn. 

Eftir  Ben.  Þ.  Gröndal. 


Árni  svaf  í  rúmi  sinu  og  dreymdi.  Þótti  honum  semi 
væri  hann  staddur  einhversstaðar  langt  úti  á  reginhaíi, 
Ekki  vissi  hann  glögt  hvort  hann  var  i  nokkrum  báti 
eða  ekki.  Sjór  var  úfinn,  öldurnar  brotnuðu  umhverfis 
hann  ;  sumar  hófust  upp  rétt  hjá  honum,  tröllauknar  að 
stærð  og  ógurlegar  ásýndum.  Þótti  honum  sumar  hafa 
mannshöfuð,  er  grettu  sig  og  ygldu  framan  i  hann.  — 
Aðrar  voru  sem  ægileg  búrhveli,  göptu  ferlega  og  skeltu 

saraan  skoltum. Alt  i    einu    þóttist   hann    finna,, 

hvað  það  var,  sem  hélt  honum  uppi.  Það  var  hvorki 
meira  né  minna  en  feiknamikill,  úlfgrár  útselur!  Arna 
þótti  sem  hann  sæti  á  hálsi  selsins,  berði  fótastokkinn  í 
ákafa  og  héldi  i  kampa  skepnunnar,  er  voru  ámóta  digrir 
og  beizlistaumar.  Selurinn  brunaði  fram  með  ógurlegum 
hraða  —  sæfroðan    rauk  sem    lausamjöll    framani    andlit 

Árna  og  honum  lá  við  andarteppu. Þegar  minst 

varði  stakk  selurinn  sér,  Árni  misti  tökin  á  kömpunumy 
datt  af  baki,  og  hrökk  upp  glaðvakandi. 

Hann  vaknaði  sannarlega  við  vondan  draum,  var  kóf- 
sveittur,  hafði  talsverðan  hjartslátt,  og  ekki  laust  við, 
að  hann  fyndi  til  höfuðverkjar.  Hann  settist  upp  og  lit- 
aðist  um  i  herberginu.  Alt  var  þar  i  sinni  venjulegu  röð 
og  reglu.  Nátt-týra  stóð  á  borðinu  og  logaði  á  henni  vegna 
litla  barnsins;  þvi  að  nú  var  nótt  tekin   að  gerast  dimm^ 

þar  sem  komið  var  fast  að  höfuðdegi. 

Alt  i  einu  er  barið  í  rúðu  i  glugganum  —  þrjú 
högg,  fremur  smá,  og  sagt  fyrir  utan  með  dimmum,  en 
fullum  rómi: 


112  Siðasti  róðurinn. 

»Vaknaðu,  Arni!« 

Það  var  Bárður  forraaður    að  kalla  háseta  sina. 

Árni  beygði  sig  út  að  glugganum,  sem  var  mjög  ná- 
lægt  rúminu,  og  barði  þrjú  högg  i  sömu  rúðu  og  Bárður 
hafði  drepið  á,  til  raerkis  um  að  hann  væri  vakandi. 

Þvi  næst  spratt  hann  fram  úr  rúminu,  gekk  að  litlu 
borði  að  hurðarbaki  og  kveikti  á  oliuvél,  er  stóð  á  borð- 
inu  og  lét  síðan  kaffikönnu  á  vélina;  var  í  könnunni  lag- 
að  kaffi,  er  vera  skyldi  morgunkaffi  hans.  Að  þessu  búnu 
tók  hann  að  klæða  sig, 

Konan  svaf  óvenjulega  fast,  því  nú  rumskaði  hún 
ekki,  og  var  hún  þó  alloftast  vön  að  vakna  þegar  Árni 
reri  á  nóttunni.  Hún  lá  á  hægri  hliðinni,  hvíldi  höfuðið 
á  lófanum,  en  vinstri  höndina  lagði  hún  yfir  á  sæng  litla 
barnsins  í  vöggunni  —  hafði  verið  að  bía  drengnum  sín- 
um  og  sofnað  út  frá  þvi. 

Árni  fann  hvergi  vestið  sitt.  —  Hvar  hafði  hann  lagt 
það,  þegar  hann  háttaði?     Á  stólnum  var  það  ekki,    eins 

og  vant  var,  ofan  á  jakkanum. —    Biðum    við   — 

hugsaði  hann,  það  þurfti  víst  að  festa  hnapp  i  vestið  — 
konan  hefir  tekið  það,  eftir  að  eg  sofnaði,  og  fest  hnapp- 

inn  i en.  hvar  hefir  hún  lagt  það? Hann 

leitaði  dyrum  og  dyngjum,    en   fann  hvergi  vestið. 

Hann  varð  að  vekja  hana. 

Hann  gekk  fast  að  rúminu  i  þeim  tilgangi  að    vekja 

konu  sina en,  nú  svaf  hún    svo  undurvært.     Hann 

horfði  um  stund  á    hana og   honum   fanst   hún 

aldrei  hafa  verið  jafnfögur  og  nú;  hann  gleymdi  vestinu 
—  langaði  til  að  lúta  niður  að  henni  og  kyssa  rósfagra 
dúnmjúka   kinnina,    er   upp    sneri.     En,  hann   tímdi   þvi 

ekki timdi  ekki  að   raska    ró  hennar,  né  spiUa  un- 

aðsdraumum  hennar.  Nei,  hugsaði  hann,  heldur  skal  eg 
róa  vestislaus. — 

Þá  varð  honum  litið  á  litla  drenginn  sinn.  —  Bless- 
aður  litli  stúfurinn!  hvað  hann  sefur  vært!  Bros  lék 
um  varir  hans  og  önnur  höndin  lá  ofan  á  sænginni.  — 
Þá  hnyklar  hann  alt  i  einu  litlu  brýrnar  og  opnar  munn- 


Siðasti  róðurínn.  118 

ínn,  brosið  hverfur  —  —  skyldi  hann  ætla  að  fara  að 
gráta?  —  Nei,  brýrnar  hefjast  aftur,  munnvikin  kippast 
lítið  eitt  við  —  —  ó,  skyldi  nú  verða  úr  þessu  bros  eða 
skeifa?  —  Brosið  sigrar,  það  mótar  fyrir  spékoppum  — 
hann  brosir  út  undir  eyru  eitt  augnablik  —  —  svo  komst 
alt  i  samt  lag  aftur. 

Nú  tók  Árni  að  hyggja  að  kaffinu  og  lypti  upp  lok- 
inu  á  könnunni  —  það  stóð  heima,  kaffið  var  orðið  sæmi- 
lega  heitt.  Hann  tók  þvi  bolla  af  borðinu  og  skenkti  sér 
i  hann,  drakk  úr  honura  i  flýti  og  stóð  svo  skjótt  upp 
aftur.  —  Þá  tók  hann  jakkann  af  stólnum  og  ætlaði  að 
fara  í  hann  einan  —  ekkert  hirða  um  þótt  vestið  vantaði 

—  þar  lá  þá  vestið  undir  jakkanum,  i  staðinn  fyrir  ofan 
á  honum.  —  Flýtti  Árni  sér  nú  i  vestið  og  jakkann,  lét 
klút  um  hálsinn  á  sér  og  hatt  á  höfuðið,  og  var  hann  þá 
albúinn  til  brottfarar. 

Hann  tók  i  lásinn  á  hurðinni,  en  gat  ekki  við  þvi 
gert,  að  hann  skotraði  enn  einu  sinni  augunum    til  henn- 

ar,  sem  svaf  nú  svo  fast  og  vært —  en,  hvað  var 

að  tarna?  Nú  sýndist  honum  svipur  hennar  allur  annar 
en  áður  —  eitthvað  svo  angurvær,  sorgblandinn  eða  ótta- 

sleginn nei,  það  hlaut  að  vera  hugarburður!  — 

En  —  átti  hann  að  f ara  á  sjóinn,  án  þess  að  kveðja  hana 

—  það  var  hann  aldrei  vanur  að  láta  farast  fyrir,  eða 
örsjaldan  hafði  slikt  að  minsta  kosti  skeð.  —  —  —  Atti 
hann  að  vekja  hana  —  raska  ró  hennar,  sem  svo  oft  varð 
að  sitja  uppi  um  nætur,  þegar  litli  drengurinn  var  óvær. 

—  Nei,  hann  timdi  ekki  að  vekja  hana  —  sneri  lásnum 
gætilega  og  skaust  út.  —  —  Sjófötin  sin  tók  hann  i  fram- 
dyrunum,  snaraðist  þvi  næst  út  úr  húsinu  og  gekk  hvat- 
lega  allar  götur  inn  að  bátnum. —  —  — 

Árni  varð  fyrstur  til  skips  i  þetta  sinn,  sem  endra- 
lær.  Hann  gekk  að  »rúminu«  sinu,  miðrúminu,  og  lagði 
ajófötin  sín  á  þóftuna  —  þá  tók  hann  negluna  og  lét  hana 
neglugatið,  athugaði  hvort  alt  væri  i  bátnum,  sem  þar 
[átti  að  vera,  tók  hlunnana  og  hlunnaði  allar  götur  niður 

8 


114  Siðast  róðnrinn. 

í  flæðarmál  og  staðnæmdist  þvi  næst  við  framstafn  báts- 
ins ;  hann  studdi  hönd  undir  kinn  og  hvildi  olnbogann  á 
saxinu. 

Veðrið  var  kyrt  —  fjörðurinn  spegilsléttur  og  kol- 
dimmur  yfirlits,  þvi  að  skuggarnir  af  himinbláum,  snar- 
bröttum  fjöllunum  vörpuðu  hrafnsvartri  blæju  á  sjóinn,  og 
fjörðurinn  var,  á  þessum  stað,  ekki  breiðari  en  svo,  að 
skuggarnir^féllust  i  faðma.  —  Á  við  og  dreif  sáust  skin- 
andi  smáblik  á  lygnum  fletinum,  eins  og  brugðið  væri 
allrasnöggvast  upp  úr  sjónum  örsmáu  leiftri ;  —  stundum 
komu  mörg  slik  leiftur  i  senn,  stundum  eitt  og  eitt  á  stangli 

—  það  voru  uppitök  smáfiskanna,  er  þúsundum  saman 
lifa  og  leika  sér  í  firðinum.  FjöUin  voru  hið  efra  þakin 
þéttri  þokuslæðu,  alt  niður  í  miðjar  hlíðar ;  himininn  var 
dimmur,  og  engin  stjarna  sást.  Lækirnir  niðuðu  —  niður 
þeirra  var  eina  hljóðið,  er  nokkuð  kvaö  að  —  að  öðru 
leyti  rikti  þögn,  svo  einmanaleg  og  djúp,  að  Árna  fanst 
sem  væri  hann  kominn  niður  í  ógurlega  stóra,  koldimma 

gjá  —  einhverja  hrikagjána  hjá  Þingvöllum. 

En,  heyrðist  honum  nokkuð  ?  —  Þungar  stunur 

mæðuleg    andvörp  ? Var    þetta   hugarburður,    eða 

svall  honum  æð  fyrir  eyra  ?  —  Eða  var  það  f jarlægt 
sjávarhljóð  —  eða  stormgnýr  að  fjallabaki,  langt,  langt  i 

burtu? Nei,    hugsaði  Arni,    þetta    er   hugarburður, 

höfuðórar,  sem  stafa  af  of  miklum  næturvökum. 

En,  hvað  það  liktist  brimhljóði ! 

>Góðan  daginn,  Árni  minn!«  var  sagt  á  bak  við 
Árna. 

Hann  hrökk  upp  úr  hugsunum   sinum  og  leit  við. 

Sveinn  var  kominn. 

»Góðan  daginn,  Sveinn  !  Hvað  dvelur  Bárð,  sástu  ekki 
til  hans  ?  « 

»Nei,  eg  sá  ekkert  til  hans ;    eg  skil  ekkert  í  honum 

—  hann  lætur  þó  sjaldnast  á  sér  standa.« 

Litla  stund  biðu  þeir  enn  við  bátinn,  uns  Bárður  kom» 
»Góðan  daginn,  piltar  minir !      Þið    hafið    vist    verið 


SÍðasti  róðurina.  115 

farnir  að  hugsa  að  eg  ætlaði  alls  ekki  að  koma,«  sagði 
Bárður,  gekk  rakleiðis  að  skutnum  og  lagði  sjóföt  sin  á 
stafnlokið,  —  »mig  henti  það  nú,  sem  mig  heíir  aldrei 
fyr  hent;  eg  misti  sem  sé  kompásinn  innan  úr  stakkn- 
um  i  brekkunni  og  gat  hvergi  fundið  hann  i  myrkrinu, 
svo  að  eg  varð  að  fara  heim  og  sækja  gamla  kompásinn 

minn;  við  verðum   að   notast   við    hann  i   dag. — 

Fram  þá,  i  Drottins  nafni,  bræður!« 

Þessi  síðustu  orð    sagði   Bárður   með    sérstöku   hljóð- 

falli  um  leið  og  hann  gerði  krossmark    með  hægri   hend- 

inni  yfir  skut  bátsins.     Að  því  búnu  bakaði    hann  bátinn 

að  aftanverðu,  til  þess  að  lyfta  honum  upp  á   hlunnana ; 

Árni  ýtti  á   að   framan,    en   Sveinn    studdi    miðskipa.    — 

Rann  báturinn  liðugt  eftir  hlunnunum  allar  götur  niður  i 

sjó  ;    var  það  stuttur  vegur,  svo  sem  6 — 8  bátslengdir,  því 

aðdýpi  var.     Mennirnir  stukku  allir  upp  i  bátinn,  án  þess 

að  þurfa  að  vaða  upp  fyrir  stígvélin  og  settust  undir  ár- 

-ar,  hver  i  sinu  rúmi ;  reru  þeir  allir  tveim  árum,  Bárður 

i  austurrúmi,  Árni  i  miðrúmi    og   Sveinn  i  barkarúmi.  — 

Hin    djúpa    næturkyrð    var     rofin.      Það     dundi     1 

fjöUunum  við  skröltið  i  bátnum  og  bergmálið  margfaldaði 

djóðið.  —  Fjöllin  köstuðust  á  um    það  —  öll   gripu   þau 

ið  því  feginsfaðmi,  en  hrundu  þvi  þó  samstundis  frá  sér 

tur. 

Árni  deif  árum  sinum  i  sjóinn  upp  fyrir  skauta,  til 
[þess  að  þær  væru  liðugri  i  keipunum;  þvi  næst  tókhann 
jtil  róðurs  ásamt  hinum.  Drógu  þeir  árarnar  seigt  og  fast 
ji  sjónum  og  sást  glitrandi,  silfurhvít  rák  eftir  árablöðin, 
[en  droparnir,  sem  hentust  upp  i  loftið,  þegar  árunum  var 
lifið  i  sjóinn,    litu  út  sem  kristalsperlur  í  kolsvörtu  nátt- 

|myrkrinu. 

Þeir  reru  þegjandi  þétt  með  landi,  sáu  naumast  strönd- 
[ina,  en  þektu  þó  svo  vel  hvern  krók  og  kima,  að  engin 
[hætta  var  á  þvi,  að  þeir  settu  upp  á  stein  eða  tanga. 
íViða  voru  Ijós  i  gluggum,  því  allir  voru  að  búa  sig  af 
[stað  i  róður. 

Hús  Árna  stóð  yst  allra  húsa   i   þorpinu,    eða   eigin- 


116  Si5asti  róðarinn. 

lega  dálítið  utanvið  það ;  stóð  það  frammi  á  ofurlitlum 
tanga,  sem  var  litlu  hærri  en  ströndin  báðura  megin  við. 
Þar  reru  þeir  svo  nærri  landi^  að  ekki  var  meira  en  rúm 
árarlengd  frá  klettunum  að  bátnum. 

Árni  lagði  inn  árar  sínar  og  tók  að  »laga  sig  til«  — 
fór  úr  jakkanum  og  vestinu,  tók  af  sér  hálsklútinn  o.  s. 
frv.  til  þess  að  svitna  ekki  um  of  af  róðrinum  og  vera 
sem  léttastur  á  sér.  Hann  gerði  þetta  þarna,  einmitt  á 
þessum  stað,  til  þess  því  betur  að  geta  horft  heim  —  — 
heim  til  hennar,  sem  nú  svaf  vært  i   rúmi   sinu,    eða    þá 

vakti  yíir  augasteininum  hans. —  Hann  hafði  ekki 

kvatt  hana  núna,  aldrei  þessu  vant ó,  ef  hann  hefði 

nú  farið  alfarinn  án  þess    að  kveðja  hana ! Þá 

rann  báturinn  framhjá  húsinu.    Árni  starði  á  Ijósið  í  glugg- 

anum gluggatjaldið  lyftist  litið  eitt  upp hún 

er  þá  vöknuð  ! Hann  reyndi  að  hlusta nei, 

ekkert  hljóð,  annað  en  áraglamið  ! Skyldi  hún  hafa 

vaknað  þegar  hann  fór  út  ?  Ó,  hví  vakti  hann  hana  ekki, 
til  þess  að  kveðja  hana  —  hvi  kysti  hann  ekki  rósfögru, 
dúnmjúku  kinnina  —  kinnina  sina?  —  — 

Báturinn  rann  miskunnarlaust  áfram,  Ijósið  hvarf  — 
þeir  voru  komnir  fyrir  tangann ! 

Alt  i  einu  datt  Árna  i  hug  draumurinn.  —  Hvað 
merkti  þessi  draumur?  Eða  merkja  draumar  alls  ekki 
neitt? 

Riðandi  á  sel  i  ofsa  roki ! 

Það  fór  hroUur  um  Árna. 

Hann  hafði  heyrt  svo  marga  trúverðuga  menn  og 
konur  segja  frá  draumum,  er  höfðu  verið  fyrirboði  tið- 
inda,  að  hann  gat  alls  ekki  efast  um,  að  þeir  hefðu  eitt- 
hvað  að  merkja,  flestir. 

Hafði  hana  móður  hans  sálugu  ekki  einmitt  dreymt 
svo  átakanlega  fyrir  þvi^  að  faðir  hans  hrapaði  til  banai 
Hyrnunni?  Móðir  hans  hafði  sjálf  sagt  honum  þann  draum 
oftar  en  einu  sinni  —  og  hún  var  þó  sannorð  kona  og 
laus  við  hjátrú.  —    —   Það    var   ekkert  vafamál,   sumir 


Sið.  sti  róðurinn.  IIT 

draurmar    hafa    þýðingu.    —   En,    hvað    boðaði    þá    þessi 
draumur?  —  —  —  —  —  — —  — 

»Eitthvað  lekur  hann  enn,  báturinn  sá  arni!«  sagði 
Bárður,  lagði  inn  árar  sínar,  tók  sér  austurtrog  í  hönd  og 
fór  að  ausa. 

»Hann  kostar  ekki  svo  mikið  til  þeirra,  bátanna  simia, 
hann  Baldvin  !  «  gall  Sveinn  við  —  »það  er  víst  sama 
skautbandið  enn  á  stórseglinu  ? « 

»Það  trúi  eg !  «  segir  Bárður ;  »eg  reifst  nú  i  gær 
við  hann  út  úr  þvi,  —  sagði,  eins  og  satt  er,  að  það  gæti 
drepið  okkur,  þegar  minst  varði  —  þvi  það  er  eldgam- 
all,  grautfúinn  fjandi !  En  hann  hélt  nú,  karlsauðurinn, 
að  þau  hefðu  ekki  gengið  svo  glæsilega  í  sumar  afla- 
brögðin,  að  hann  gæti  verið  að  búta  niður  nýja  kaðla 
á  bátana  —  hann  skaðaðist  nóg  á  okkur  samt.  Og  þar 
við  sat,  karl  minn  ! « 

Árni  varð  feginn  þegar  Sveinn  rauf  þögnina.  Hug- 
ur  hans  leiddist  frá  hinum  leiðu  heilabrotum  um  merk- 
ingu  draumsins,  og  hann  tók  að  hugleiða  það,  sem  Bárð- 
ur  hafði  sagt  um  skautbandið. 

Já,  satt  var  það,  sem  hann  sagði.  Skautbandið  gat 
drepið  þá  alla,  gat  slitnað  í  ofsaveðri,  þegar  lifi  þeirra 
reið  á  því,  að  það  héldi. 

Var  þessu  bót  mælandi?  Var  Baldvin  leyfisverður 
þess,  að  stofna  lifi  þriggja  fátækra  fjölskyldumanna  i 
beinan  voöa,  nieð  þvi  að  spara  svo  sem  2 — 3  krónur?  — 
Baldvin  vissi  vei,  að  skautbandið  var  orðið  ónýtt,  það  var 
margbúið  að  segja  honum  það  og  sýna.  Hann  vissi  einn- 
ig,  hve  mikið  i^eið  á  því,  að  það  væri  ugglaust ;  hann  hafði 
sjálfur  verið  sjómaður  á  yngri  árum,  áður    en  hann  gerð- 

ist  kaupmaður. —  Árna  varð  það  ósjálfrátt  að  hrista 

höfuðið  ;  hann  fann  vel,  hvílíkur  voði  vofði  yíir  sér,  konu 
sinni  og  barni ;  hann  fann  vel,  að  lif  sitt  og  hamingja 
þeirra  hafði  hangið  á  veikum  þræði  alt  sumarið  og  hékk 
á  þessum  sama  þræði  enn,  og  að  þann  þráð  gat  eitt  storm- 
viðri  slitið  hvenær  sem  verða  vildi.  —    Hann    fann    vel. 


118  Siðasti  róðnrinn. 

að  Baldvin  kaupmaður  mat  lif  verkamanna  sinna  einskis, 
þegar  iUa  gengu  aflabrögð,  mat  líf  og  hamingju  þeira  i 
raun  og  veru  altaf  einskis,  —  kunni  ekkert  að  meta,  nema 

þorskinn,  sem  þeir  komu  með. 

Árna  hrylti  við  þessum  hugsunum.  Hann  leit  upp 
fyrir  sig  og  sá,  að  nú  var  orðið  heiðrikt  í  háloftinu.  Stjörn- 
urnar  tindruðu  þar  efra  jafndýrlegar  og  þær  eiga  að  sér 
að  vera.  Himinhvelfingin  var  dimmblá,  svo  fögur  og 
friðandi  —  huggunarrík,  eins  og  ástvinarauga.  —  Hann 
hrestist  i  huga  og  tók  að  raula  fyrir  munni  sér  hina  fögru 
vísu  skáldsins : 

»Þú  ert  friður,  breiður,  blár, 
og  bjartar  líndir  þinar; 
þú  ert  viður,  heiður,  hár, 
sem  hjartans  óskir  minar." 

»Já,  eins  og  hjartans  óskir  mínar«,  hugsaði  Arni. 
Hversu  undramargt  hafði  hann  ekki  i  huga  að  gera,  til 
þess  að  láta  óskir  sinar  og  vonir  rætast.  Nú  ætlaði  hann 
ekki  að  dvelja  lengur  en  til  haustsins  i  þessum  þrönga  firði, 
heldur   flytja    sig    búferlum    til   Keykjavikur  —  þar  væri 

hægra  að  koma  ár  sinni  fyrir  borð. Hver  gat  vitað, 

nema  hann  yrði  svo  lánsaraur,  að  ná  sér  i  skip,  eða  að 
minsta  kosti  gæti  orðið  stýriraaður  á  skipi?  Hann  bafði 
hvort  sem  var  gengið  á  stýrimannaskólann  og  tekið  prófið 
og  var  nú  sannarlega  kominn  tími  til  að  fara  að  uppskera 
ávextina  af  lærdóraserfiðinu.  —  Sennilega  mundi  hann 
geta  eignast  part  í  skipi  og  farið  með  það  sjálfur  —  Og 
þá  mundi  honum  nú  ekki  verða  skotaskuld  úr  því,  að 
eignast  þak  yfi'r  höfuðið  á  sér;    þau   ganga  ekki  svo  stirt 

húsakaupin  í  höfuðborginni!  — Þá  yrði  nú  garaan 

að  bregða  sér  á  vetrin  á  skipinu  sínu  til  Noregs  eða  Eng- 
lands,  fara  með  fisk  og  selja  útlendingura,  eða  flytja  hann 
fyrir  kaupmenn,  en  koma  aftur  raeð  salt  og  ýmsar  nauð- 
synjar.  —  En  hvað  hann  ætlaði  þá  að  kaupa  margt  fall- 
egt  handa  konunni  sinni  og  litla  drengnum !  —  Ó,  hvað 
þeim  þá  skyldi  líða  vel! 

Alt  i  einu  kiptist  Arni  við,    og  hrökk  upp  úr  draum- 


Siðasti  róðarinn.  119 

órum  sínum  við  það,  að  báturinn  hjó  talsvert  frammí. 
Hann  skimaði  í  allar  áttir  og  sá,  að  þeir  voru  enn  ekki 
komnir  lengra  en  rúma  viku  sjávar  fram  i  fjörðinn,  eða 
rúman  f jórðung  vegar  fram  á  miðið,  sem  helzt  var  sótt  á 

—  og  þó  vottaði  hér  fyrir  undiröldu !  —  Skyldi  hann  vera 
hvass  úti? 

Árni  tók  að  athuga  veðrið  nánar.  Það  var  farið  að 
elda  aftur.  Þokan  náði  nú  alveg  niður  i  sjó,  eða  þvi  sem 
næst  viðast  hvar,  og  leit  út  fyrir  að  vera  þvi  meiri,  sem 
lengra  dró  til  hafs;  himininn  var  aftur  orðinn  alskýjaður 
og  framundan  sást  ekkert  annað  en  grádökkur  þokumökk- 
urinn.  Ströndin  tók  nú  að  sjást,  þar  sem  þokan  byrgði 
hana  ekki.  Kolsvartar  klettasnasir  teygðu  trjónurnar  fram 
úr  mekkinum,  þeim  brá  fyrir,  eins  og  væru  þær  nátttröll 
á  ferð,  og  hurfu  samstundis  aftur,  eins  og  þær  hefðu 
gengið  beint  inn  i  bergið.  —  Stundum  komu  breiðar  og 
langar  geilar  i  þokumökkinn,  náðu  þær  langt  upp  fyrir 
miðjar  hliðar,  svo  að  skein  í  móleitar  moldarbreiðurnar 
eða  bláberar  klungurhellur.  Var  engu  likara,  en  að  ein- 
hver  hulin  risavættur  sæti  á  sjávarströndinni  og  blési 
muggunni  frá  sér.  En  óðara  var  sem  ósýniiegar  trölla- 
hendur  mokuðu  bólstrunum  niður  aftur  og  fyltu  geilina  á 
svipstundu.  —  —  —  — 

Róðurinn  sóttist  þunglega.  Mótstraumur  var  allharð- 
ur  og  báran  óx  jafnt  og  þétt  og  dró  úr  ganginum.  —  — 

Það  tók  nú  að  Ijóma  af  degi. 

Þokubakkinn  við  hafsbrún  lækkaði  nokkuð,  en  virt- 
ist  ntið  þynnast.  FjöUin  vörpuðu  af  sér  næturhjúpnum 
og  sáust  nú  i  allri  sinni  hrikadýrð :  brött  og  svört,  dauða- 
leg  og  köld.  —  Aldan  freyddi  við  klettana,  sauð  og  svall 

—  utan  um  hvern  stein,  er  hún  náði  til,  hringsneri  smá- 
grjótinu,  þreytti  hryggspennu  við  stóru  steinana  og  hopp- 
aði  svo  hátt  i  loft  upp,  þegar  þeir  vildu  ekki  undan 
láta. 

Brátt  ítók  báturinn  að  höggva  svo  mjög,  að  brim- 
löðrið  freyddi  á  söxum,  þegar  hann  hjó  frammi.  Ein- 
fltaka  vindgárum  sló    hér    og   þar   á   sjóinn,    stundum   úr 


IfiO  Siðasti  ró&nrinn. 

hásuðri,  stundum  úr  vestri,  stundum  úr  norðri.  Það  fór 
að  verða  kalt.  Nepjuúða  lagði  úr  þokubakkanum.  Veður 
var  iskyggilegt,  og  ekkert  að  vita,  hvaðan  stormurinn 
kynni  að  koma. 

Bárður  lagði  inn,  þegar  þeir  voru  komnir  góðan  spöl 
eða  fast  að  hálfri  viku  sjávar  út  úr  fjarðarmynninu. 
Hann  stóð  upp,  sneri  sér  við  og  horfði  um  stund  fram- 
undan;  skimaði  hann  i  allar  áttir,  eins  og  hann  væri  að 
gá  að  einhverju  ákveðnu.  Því  næst  tók  hann  tóbaks- 
hornið  sitt,  sem  lá  hjá  stjórnborðskollbarðinum  á  austur- 
rúmsþóftunni,  tók  úr  þvi  tappann,  barði  með  honum  um 
stund  á  hliðina  á  því,  og  stútaði  sig  þvi  næst  mörgum 
sinnum  úr  því.  Fór  hann  sér  að  engu  óðslega,  og  var 
auðséð  á  svip  hans,  að  hann  var  í  vafa  um,  hvað  gera 
skyldi.  Þá  tók  hann  vesti  sitt  úr  stafnlokinu  og  fór  i  það^ 
rétti  tóbakshornið  að  Arna  og  segir: 

»Fáðu  þér  i  nefið,  Árni  minn!  Hvernig  lizt  ykkur 
annars  á  hann  piltar?  Mér  þykir  vera  rækals  tviveðr- 
ungur  i  honum  núna*. 

Árni  lagði  inn  árarnar,  tók  við  horninu,  helti  fáein- 
um  kornum  á  handarbakið  og  saug  upp  i  nefið,  en  flest 
kornin  hrundu  þó  utan  hjá,  þvi  hann  var  enginn  tóbaks- 
maður.     Rétti  hann  þvi  næst  hornið  að  Sveini  og  segir: 

»Það  er  vindalda,  þessi  sjór,  það  fer  ekki  hjá  þvil 
Það  er  áreiðanlega  stormur  á  hafinu.  Enn  hvort  hann 
leggur  hann  upp  eða  ekki,  er  ekki  að  vita  —  —  vilt  þú 
ekki,  Sveinn?* 

Sveinn  tekur  við  horninu,  stútar  sig  og  réttir  því 
næst  Árna  aftur  með  þessum  orðum: 

»Það  er  norðaustansjór  þetta,  skal  eg  segja  ykkur, 
piltar!     Mér  lízt  ekki  á  hann!» 

»Nei,  það  er  ekki  á  að  litast*,  segir  Bárður  um  leið 
og  hann  sezt  aftur  undir  árar  —  »væri  ekki  svona  snemma 
á  tima,  eins  og  er,  þá  held  eg  að  eg  sneri  nú  aftur.  En 
það  er  vist  bezt,  að  andæfa  fram  og  sjá  hann  betur! 
Hann  kann  víst  ekki  lakar  við  það,  hann  Baldvin,  ef  eg 
þekki  hann  rétt«. 


Siðasti  ródarínn.  12É 

Þeir  tóku  nú  róðurinn  aftur,  langan  og  seigan,  og  gekk 
þeim  nú  betur,  en  i  íirðinum;  þvi  þótt  báran  væri  meiri, 
var  straumur  hagstæðari,  þar  sem  norðurfall  var,  en  þeir 
héldu  i  norðaustur. 

Fjöllin  gægðust  hvort  fram  undan  öðru,  eftir  þvi  sem 
lengra  dró  til  hafs;  en  að  þvi  skapi  lækkuðu  heimafjöllin 
fyrir  sjónum  þeirra  Bárðar  og  félaga  hans.  Fjarðarmynnið 
hvarf.  Það  vatnaði  yíir  nesin  og  ströndina  og  ekkert  varð 
greint  nema  blár  fjallaveggurinn,  tindóttur  og  skörðóttur. 
Þokubakkinn  var  nu  orðinn  næsta  lágur  —  en  þéttur  og 
dimmur  og  leit  út  fyrir  að  vera  vis  til  alls  —  vis  til  að 
hella  yfir  niðaþoku  á  ný,  eða  reka  úr  sér  rosastorm  hve- 
nær  sem  verða  vildi.  Sjóndeildarhringurinn  við  hafsbrún 
var  skörðóttur  og  siiðandi  og  bar  þess  Ijósan  vott,  að  brot- 
sjóir  og  háar  holskeflur  léku  þar  feiknleika  sína. 

Enn  var  róið  góða  stund,  unz  Kópurinn  sást,  sæálfa- 
borgin  fagra;  var  þá  komið  fullar  fjórar  vikur  sjávar  frá 
Furufjarðarþorpi.  Þá  lagði  Bárður  inn.  Tók  hann  lóðar- 
belginn  og  varp  honum  fyrir  borð,  og  því  næst  var  tekið 
að  leggja  lóðina.  Siöngdi  Bárður  önglunum  hart  og  titt  í 
sjóinn,  en  þeir  Arni  og  Sveinn  reru  út  lóðina. 

Var  nú  kominn  þéttingsstormur  af  norðaustri,  og  fór 
sihvessandi.  —  —  — 

»Eg  held  það  verði  ekkert  lag  á  þessu,  piltar!  — 
hann  gerir  veður!«  sagði  Bárður,  þegar  tæmdur  var 
fyrsti  lóðarbalinn,  »eg  legg  ekkí  nema  tvo  bala;  það 
verður  víst  nægilega  erfitt  að  ná  þeim  aftur*. 

Sveinn  og  Árni  þögðu,  en  hugsuðu  því  fleira.  Þeir 
fundu  bezt,  hvaðan  hann  stóð.  Þeir  áttu  þegar  fult  i 
fangi,  að  róa  út  lóðina.  Samt  tókst  þeim  að  leggja  úr 
öðrum  bala  til,  enda  fylgdist  að  kapp  og  hreysti.  Batt 
Bárður  steininn  við  lóðina  og  strenginn  og  sökti  öllu 
aaman.  Settist  hann  því  næst  einnig  undir  árar  og  veitti 
ekki  af,  svo  að  þá  hrekti  ekki  frá  bólinu;  þvi  að  nú  mátti 
heita   að    komið    væri   rok.     Sjór    var   ákaflega    úfinn  —' 


t22  Siðasti  róðurinn. 

norðurfall  hart  á  móti  þungri  haföldu  og  háum  storm» 
fljóum. 

Feikilegt  far  var  á  loftinu.  Skýin  þustu  frara  óð- 
fluga,  tættust  sundur  og  hnöppuðust  saman  á  vixl.  öld- 
urnar  urðu  æ  hærri  og  hærri,  og  sveif  báturinn  ýmist 
uppi  á  háum  fjallstindi  og  sá  þaðan  niður  i  kolgrænan 
bylgjudalinn,  eða  þá  að  ekkert  sást  neraa  himininn  og 
Mnar  votu  hliðar  brotsjóanna  umhverfis. — 

»Við  náura  ekki  lóðinni  i  þessu  veðri,  Bárður!*  — 
segir  Sveinn. 

»Það  er  voða-áhlaup,  þetta!«  kvað  Arni. 

»Sérðu  bólið,  Sveinn?*  segir  Bárður,  og  lítur  um 
-öxl  sér. 

>Já,  það  er  hérna  rétt  skamt  frá  okkur  —  á  stjórn- 
foorða  við  okkur«,  segir  Sveinn. 

> Jæja !  látið  þið  þá  slá  að  þvi,  við  skulura  taka  raeð- 
an  tækt  er«,  segir  Bárður,  leggur  inn  árarnar  snarlega 
mjög,  og  hleypur  yfir  árar  þeirra  Arna  og  Sveins  og  alla 
leið  fram  í  barka. 

Láta  þeir  nú  slá  að  bólinu,  og  nær  Bárður  þvi  á 
þann  hátt,  að  hann  krækir  í  það  með  goggnura,  sem 
hafður  var  til  að  ná  inn  fiski  af  lóðinni.  Tekur  nú 
Bárður  að  draga  strenginn,  og  sá  það  á,  að  raaðurinn  var 
hraustmenni  raesta  —  því  að  inn  kora  strengurinn  nálega 
sem  ekkert  væri  að  veðri,  enda  reru  þeir  Sveinn  og  Arni 
áfram  sera  raest  þeir  máttu. 

En  báturinn  hjó  ferlega  og  tók  hvað  eftir  annað 
fraraanundir,  svo  að  hann  hálffyltist  brátt  af  sjó.  Varð 
Arni  þá  að  leggja  inn,  til  þess  að  ausa.  Þyngdist  þá  drátt- 
urinn  æðiraikið  fyrir  Bárði.  En  þess  raeir  hamaðist  hann. 
Fiskur  var  talsverður  á  lóðinni  og  varp  Bárður  honura 
inn  sera  fis  væri. 

Gekk  svo  ura  hrið,  að  Bárður  dró  lóðina  af  jötunraóði 
og  báturinn  saup  altaf  svo  raikið  á,  að  Arni  mátti  aldrei 
leggja  niður  trogið. 

jÞá    reis  skyndilega    upp    brotsjór   feiknaraikiU   rétt 


I 


Siðasti  róðurínn.  123 

við  bátinn,  heltist  inn  i  hann  miðskipa  og  fylti  hann 
upp  undir  þóftur. 

»Austu  með  skjólunni,  Árni!  Réttu  mér  hnifinn, 
Sveinn!  og  haltu  bátnum  í  horfinu  á  meðan  eg  tréreisi 
og  seglbý!« 

Bárður  gaf  út  skipanir  þessar  hratt  og  skörulega,  og 
svo  hátt,  að  heyrst  mundi  hafa  langar  leiðir,  ef  logn 
hefði  verið. 

Þeir  Árni  og  Sveinn  hlýddu  tafarlaust. 

Árni  jós  tveim  höndum  raeð  skjólunni  og  hamaðist, 
enda  grynti  hann  skjótt  á  austrinum.  Sveinn  kastaði 
hnifnum  frammí  til  Bárðar,  en  hann  skar  þegar  á  lóðina 
og  slepti  því,  sem  eftir  var  af  henni.  Þvi  næst  kastaði 
hann  allmörgum  fiskum  aftur  i  miðrúmið,  og  reisti  síðan 
mastrið. 

»Það  þarf  vist  ekki  að  sýna  honum  nema  þrihyrnuna 
ídag!«  segir  Bárður,  er  hann  hafði  reist  mastrið,  hleypur 
því  næst  aftur  í  skut  og  lætur  stýrið  fyrir.  Stóðst  það  á 
endum,  að  Árni  hafði  nálega  þurausið  bátinn,  þegar  Bárður 
var  búinn  að  koma  fyrir  stýrinu.  Settist  hann  á  litla 
[lausaþóftu,  rétt  fyrir  framan  stafnlokið,  lét  sveifina  á 
stýrið  og  kallaði  þvi  næst  hárri  röddu: 

»Kastaðu  nokkrum  fiskum  úr  miðrúminu  aftur  fram  i 
barka,  Árni!  og  komdu  svo  með  skautbandið  og  haltu  þvi! 
En  þú,  Sveinn!  verður  að  koma  hingað  og  ausa!« 

Árni  kastaði  20  fiskum  fram  í  barka  og  fór  þvi  næst 
i  sæti  sitt  i  miðrúminu,  dró  skautbandið  undir  öftustu  röng 
i  austurrúmi  og  brá  því  um  aftari  tolla  í  miðrúm.inu.  — 
Sveinn  sló  bátnum  undan,  henti  inn  árunum,  skundaði 
aftur  i  og  þreif  skjóluna  tveim  höndum. 

Báturinn  tók  ferlega  til  skriðs.  Froðubólstrarnir  ultu 
hver  um  annan  þveran  undan  bógum  hans;  keiparnir  á 
hléborða  hurfu  i  löðrinu  og  særokið  dundi  sem  krapahríð 
úr  öllum  áttum.  Sjóarnir  voru  ægilegir;  virtust  sumir 
þeirra  hreykja  sér  jafnhátt  masturstoppinum,  lutu  áfram 
og  hrundu  með  fossandi  nið.  Stormurinn  tætti  froðuna 
úr  öldutoppunnm  og  þyrlaði  henni  hátt  i  loft  upp  eins  og 


124  Siðasti  róðurinn. 

lausamjöll  og  báturinu  brakaði  allur  og  stundi  við  hin 
óvægilegu  högg  ægisdætra. 

Bárður  var  fölur,  en  rólegur  á  svipinn,  starði  sífelt 
út  yfir  sæinn  og  gaf  gætur  að  sérhverri  öldu  og  sérhverju 
vindkasti ;  stýrði  hann  meistaralega  og  var  engan  óttasvip 
á  honum  að  sjá.  En  Árni  athugaði  sérhverja  vindhviðu 
og  slakaði  á  klónni  þegar  hvassast  var  og  alt  ætlaði  undan 
að  ganga. 

Alt  i  einu  hrópar  Bárður: 

»Sitjið  bátinn  »hlestan«!  Þarna  kemur  ógurlegur  sjór! 
Hann  drepur  okkur  ef  hann  nær  okkur!  Báturinn  verð- 
ur  að  hafa  fullan  gang!     Slakaðu  ekkert  á,  Árni!« 

I  sama  bili  og  brotsjórinn  hófst  upp  skamt  fyrir  aft- 
an  bátinn,  kom  allsnörp  rokhviða.  Árni  og  Sveinn  mjök- 
uðu  sér  betur  til  kulborða  (það  heitir,  að  sitja  bát  »hlestan«) 
til  þess  að  báturinn  þyldi  því  betur  rokhviðuna.  —  Hviðan 
kom,  þreif  reginsterkum  heljartökum  í  segiið  svo  að  hrikti 
í  höfuðbendum  og  gnast  í  hverri  spýtu. 

Gnoðin   brunaði    af   stað    með   geysihraða,    sat  i  kol- 

grænni   tóft    og   var    umvafin    fannhvítu  froðulöðri 

eina  lengd  sína  eða  tvær þá   slitnaði    skautbandiðl 

Báturinn  kastaðist  yfir  á  kulborða  og  misti  nálega 
gangs.      En    holskeflan    mikla    að    baki    hans    misti    ekki 

gangs hennar  skaut  var  ófúið!     Hún  hófst  upp  há 

og  tignarleg,  breiddi  út  sefgrænan,  svalan  faðminn,  hring- 
aði  mjallhvítan  kambinn  —  og  hrundi  —  beint  yfir  bát- 
inn,   sem    nú   var  sviftur  sinni  einu  verju,  seglinu. 

Eitt  augnablik  hvarf  alt  í  fossandi  froðustraumum. 
Svo  skaut  bátnum  upp  aftur,  og  var  hann  þá  á  annari 
hliðinni.  Árni  hékk  á  borðstokknum,  Bárður  á  stýrinu, 
en  Sveinn  sást  hvergi. — 

Þá  kom  annar  brotsjór  —  því  að  sjaldan  er  ein  báran 
stök  —  og  hvolfdist  yfir  bátinn  á  sama  hátt  og  hin  fyrri 
hafði  gert. 

Aftur  huldist  alt  í  gráhvítri  hringiðu  —  og  enn  skaut 
bátnum  upp. 

Nú   var  hann   alveg  á  hvolfi.     Stýrið   var  horfið  og 


Siðasti  róðurinn.  125 

Bárður  var  horfinn,  en  Árni  hékk  einn  á  kjölnum.  Lá 
hann  með  brjóstið  á  kjaldraginu  og  handleggina  sinn 
hvoru  megin  kjalarins;  annar  fóturinn  hékk  máttlaus 
niður,  en  hinn  var  kreptur  upp  undir  kjölinn. 

Enn  lifði  vonarneisti  í  brjósti  Árna.  Skeð  gat,  að 
einhver  vélarbátur  kæmi  þessa  leið  — ;  skeð  gat,  að  skip- 
verjar  á  fiskiskútu  eða  botnvörpungi   tækju  eftir  bátnum 

á  hvolfi einasta   gæti    hann    haldið   sér  —  gæti 

hann  hangið  á  kjölnum  —  —  — .  Guði  er  enginn  hlutur 
um  megn,  hann  getur  hjálpað,  og 

Þá  reis  upp  þriðja  aldan! 

Það  lyftist  upp  bunguvaxið  fell,  alsett  síkvikandi 
smáþúfura,  bryddum  fannhvítu  froðukögri.  Hærra  og 
hærra  lyftist  fellið,  þúfurnar  hurfu  og  kögrin  drógust 
saman  i  einn  háan  og  breiðan  fald.  Fellið  varð  að  himin- 
háum  jökli.  Hamarinn  hækkaði  æ  meir  og  meir,  dalur- 
inn  lækkaði  að  sama  skapi,  og  báturinn  sogaðist  inn  í 
kolgrænan  hellisskúta.  —  —  ■ —  Þéi  kváðu  við  dunur  og 
ægilegt  fossaglam.  Jökullinn  »hljóp«!  Hamarinn  hrundi! 
Alt  hvarf! 

En  holskeflan  hélt  sinnar  leiðar,  dreifði  froðunni  vítt 
umhverfis,  jafnaði  allar  misfellur  og  gárur  og  skildi  eftir 
blátæran  lognblett,  þar  sem  áður  hafði  verið  hinn  mikli  sjór. 

Þar  maraði  báturinn  og  nú  var  hann  mannlaus. 

En  úti  1  yztu  rönd  lognblettsins  kom  upp  hönd  — 
hægri  hönd  á  manni.  Fingurnir  spertust  hver  frá  öðrum 
og  kreptust  þvi  næst  alt  í  einu  allir  i  senn,  eins  og  höndin 

hefði    verið    að    reyna  að  grípa  um  eitthvað en 

ekkert  var  framar  til  fyrir  þá  hönd ;  hún  hvarf  samstundis 
og  hún  kom  upp,  og  sást  aldrei  framar. 

Nýjar  bárur  ultu  fram  um  þennan  sorgarstað,  og  alt 
jafnaðist.  Hafið  og  stormurinn  léku  feiknleika  sina,  eins 
og  ekkert  hefði  i  skorist. 

En  Furufjarðarröst  sá  um  útför  mannanna. 


Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir 
á  12.  og  13.  öld. 

Eftir  Hannes  Þorsteinsson. 


I. 
Um  Styrmi  hinn  fróða,  ætterni  hans  og  rit. 

í  hinni  stóru  bókme)itasögu  sinni  (Lit.  Hist.  II,  668) 
segir  dr.  Finnur  Jónsson  fullum  fetum,  að  Styrmir  Kára- 
son  hinn  fróði  hafi  verið  sonarson  Styrmis  Hreinssonar  (á 
Gilsbakka)  og  bróðurson  Hreins  ábóta  (á  Þingeyrum). 
Mér  kom  staðhæfing  þessi  nokkuð  á  óvart,  með  því  að 
eg  hafði  aldrei  heyrt  Styrmi  ættfærðan  svona  hiklaust  og 
á  þennan  hátt  og  kannaðist  ekki  við  nokkurn  Kára 
Styrmisson,  bróður  Hreins  ábóta^).  Enginn  þeirra  vísinda- 
og  fræðimanna,  er  áður  hafa  um  Styrmi  fróða  ritað,  hefir 
treyst  sér  til  að  æitfæra  hann  með  vissu,  en  sumir  að 
eins  gizkað  á  nafnsins  vegna,  að  hann  hafi  verið  af  Grils- 
bekkingakyni  eða  Ásgeirsárætt  (Styrmis  Þorgeirssonar). 
Það  var  meira  að  segja  lengi  óvissa  um  föðurnafn  hans. 
Sveinbjörn    Egilsson   hugði  t.  d.,  að  hann  hefði  verið  son 


^)  Eg  hygg  annars,  að  þessi  fallyrðing  dr.  Finns  liljóti  að  vera 
sprottin  af  fljótfærni  eða  athugaleysi,  því  að  í  næstu  línu  á  undan  (Lit. 
Hist.  II,  668)  segir  hann,  að  menn  hafi  eflaust  með  réttu  ályktað,  að 
Styrmir  væri  af  Gilshekkingakyni,  og  i  hinni  íslenzku  bókmentasögu 
sinni,  er  hann  síöar  samdi  og  Bókmentafélagið  gaf  út  (Khöfn  1904—1905) 
virðist  hann  vera  horfinn  frá  eða  hafa  gleymt  hinni  fyrri  staðhæf- 
ingu  sinni  um  ætt  Styrmis,  þvi  að  þar  (hls.  296)  segir  að  eins,  að  hann 
hafi  e  f  t  i  1  V  i  1 1  verið  af  Gilsbekkingakyni.  Hefur  dr.  F.  liklega  áttað 
sig  á  því  siðar  við  nánari  athugun,  að  þessi  ákveðna  staðhæfing  hans 
i  Lit,  Hist.  væri  ekki  á  rökum  bygð  og  þvi  látið  hana  niður  falla. 


Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  12T 

Hermundar  Koðranssonar  á  Grilsbakkai),  því  að  Styrmir 
er  nefndur  einn  sona  hans  í  Laxdælu^).  Og  þá  er  Jón 
Sigurðsson  gaf  út  Landnámu  184),  þótti  honum  einkenni- 
legt,  að  Styrmir  var  talinn  Kárason  í  lögsögumannatali  í- 
viðauka  Melabókar  hinnar  yngri,  þvi  að  föðurnafns  han^ 
væri  annars  hvergi  getið^).  En  síðar  hefir  komið  í  Ijós, 
að  Styrmir  hinn  fróði  er  talinn  Kárason  1  tveimur  öðrum 
áreiðanlegum  heimildum,  þ.  e.  i  máldaga  um  osttoll  til 
Viðeyjar,  er  Jón  Sigurðsson  heimfærir  til  c.  1226*),  og  í' 
lögsögumannatali  í  Uppsalaeddu  frá  dögum  Snorra  Sturlu- 
sonar,  eða  um  1230,  að  því  er  talið  er'^).  Það  getur  þvi 
enginn  vafi  leikið  á  föðurnafni  Styrmis.  En  framætt  hans 
hefir  hingað  til  verið  óráðin  gáta.  Hann  er  svo  merkur 
maöur  i  fornbókmentum  vorum,  að  það  er  ekki  raeð  öllu 
þýðingarlaust  að  vita  ætterni  hans  með  vissu,  með  því 
að  það  getur  orðið  til  þess  að  varpa  nýju  Ijósi  á  starf- 
semi  hans,  eins  og  siðar  mun  sýnt  að  nokkru. 
^  Hin  fyrnefnda  fullyrðing  dr.  F.  J.  varð  til  þess,  að^ 
eg  fór  að  rannsaka  þetta  efni  nánar^)  og  varð  svo  hepp- 
inn  að  finna  nokkurnveginn  fullgilda  og  óræka  sönnun, 
að  eg  ætla,  fyrir  framætt  Styrmis.  En  sú  niðurstaða 
kemur  i  algerðan  bága  við  staðhæfingu  dr.  F.  J.  og  sömu- 
leiðis  við  ágizkanir  eldri  rithöfunda,  að  þvi  leyti,  að 
Styrmir   hafi   verið    beinlínis   af   Gilsbekkingakyni').     En 


^)  Sbr.  latnesku  þýðinguna  á  Fornmannasögunum  X.  B.  formálann^ 
bls.  XII — XIII,  og  ættatöfluna  nr.  III  i  sama  Lindi. 

')  78.  kap.  og  verður  siðar  vikið  að  þvi  nánar. 

«)  ísl.  sögur  (Kh.  1843)  I,  338  aths.  4,  sbr.  Grönl.  hist.  Mindes- 
mærker  I,  19. 

^)  ísl.  Fornbréfasafn  I,  496. 

^)  Sama  rit  I,  500—501. 

^)  Sú  rannsókn,  er  jafnframt  snerist  um  viðtækara  viðfangsefni 
(heimildarrit  sögu  vorrar  að  fornu  og  nýju)  átti  rót  sina  að  rekja  til 
athugana  um  einstök  litt  rannsökuð  atriði  i  sögu  landsins,  er  eg  af  viss- 
um  ástæðum  fékkst  nokkuð  við  næstliðið  sumar,  en  þurfti  ekki  siðar  á 
að  halda.     Þeim  athugunum  er  þessi  ritgerð  að  þakka. 

"^)  Með  þvi  að  móðurætt  Styrmis  er  ókunn,  er  að  visu  ekki  óhugs- 
andi,  að  hann  hafi  verið  i  þá  ættina  beinlínis  kominn  af  Gilsbekkingum^ 
t.  d.  dótturson    Hreins    ábóta  Styrmissonar,    er  bezt    stœði  heima  timans 


:128  Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

hann  hefir  verið  1  venzlum  við  þá  ætt  og  af  góðu  bergi 
brotinn,  þvíaðegverð  að  teljavafalaust,  að 
Styrmir  hafi  verið  sonarsonarson  Ketils 
biskups  á  Hólum  Þorsteinssonar  og  því  kom- 
inn  i  beinankarlleggfráGuðmundihinum 
rika  á  Möðruvöllum^  en  4.  maður  frá  Gissuri 
biskupi  ísleifssyni,  svo  að  ekki  skorti  hann  ætt- 
göfgina.  Fyrir  þessari  fullyrðing  minni  mun  eg  nú  færa 
nokkur  rök. 

Eins  og  kunnugt  er  var  K  e  t  i  11  biskup  Þorsteins- 
s  0  n  sonarson  Eyjólfs  halta  Guðmundssonar  hins  ríka  Eyjólfs- 
sonar,  og  er  sá  ættleggur  Möðruvellinga  alkunnur.  Var 
Ketill  biskup  einnig  hinn  mætasti  maður  og  fyrir  áeggjan 
hans  og  Þorláks  biskups  Runólfssonar  samdi  Ari  hinn 
fróði  íslendingabók  og  sýndi  hana  síðan  þeim  biskupunum 
báðum  og  Sæmundi  hinum  fróða^).  Ketill  biskup  varð 
bráðkvaddur  við  laug  í  Laugarási  6.  júli  1145,  er  hann 
var  i  veizlu  hjá  Magnúsi  biskupi  Einarssyni  í  Skálholti*), 


vegna.  En  fyrir  þvi  verða  ekki  færðar  nokkrar  verulegar  likur,  þvi 
siður  rök. 

*)  Sbr.  upphaf  Islendingabókar. 

^)  Hungurvaka:  Bisks.  I,  77—78.  Er  þess  getið,  að  mikill  mjöður 
hafi  blandinn  verið  aö  þeirri  veizlu.  Má  þvi  ætla,  að  þeir  bisknpamir 
báðir  hafi  verið  nokkuð  ölhreifir,  er  þeir  fóru  til  laugarinnar  „eftir  nátt- 
verð,"  eins  og  sagan  segir.  En  Ketill  biskup  þá  gamall  orðinn  og  lik- 
lega  hrumur  nokkuð.  Andaðist  hann  þar  skyndilega,  annaðhvort  af  slagi 
eða  að  hann  hefir  fallið  i  laugina,  en  nánari  atvik  að  dauða  hans  eru  ekki 
greind  og  þess  ekki  getið,  að  aðrir  en  Magnús  biskup  hafi  verið  þar 
viðstaddir.  Er  svo  að  sjá  sem  atburður  þessi  hafi  haft  mikil  áhrif  á  hann,  sem 
von  var,  sérstaklega  hafi  hann  að  einhverju  leyti  getað  kent  sér  um  slys 
þetta.  Eru  einkennileg  ummæli  Hungurvöku  um  Magnús  biskup,  að  hann 
hafi  oft  beðið  þess  guð,  að  „hann  skyldi  það  líflát  spara  honum  til 
handa,  er  honum  þætti  sér  i  því  laugar  píning".  Skyldi  það  ekki  standa 
eitthvað  i  sambandi  við  bruna  1  hver  eða  laug?  En  Magnús  biskup  lézt, 
eins  og  kunnugt  er,  i  húsbruna  i  Hítardal  30.  september  1148,  ásamt  70 
mönnum,  og  vildi  hann  ekki  forða  sér  úr  brunanum.  I  Hungurvöku  er 
engin  lýsing  á  þessum  voðabruna,  og  hvergi  i  fornum  annálum  nema 
á  einum  stað  (i  Gottskálksannál).  Og  af  því  að  sú  frásögn  er  sérstæð  í 
sinni  röð  og  einkennileg,  en  eg  veit  ekki  til,  að  henni  hafi  verið  veitt 
sérstök  eftirtekt  áður,  þá  set  eg  hana  hér.  Þar  segir  svo :  (1148)  „Brenna 
í  Hitardal,  er  Magnús  biskup  brann  inni  með  LXX  mönnum  næsta  dag- 


Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  129 

rúmlega  sjötugur  að  aldri  (f.  1074).  Hann  var  kvæntur 
Gró(u)  dóttur  Gissurar  biskups  og  munu  þau  hafa  gifzt 
um  eða  skömmu  eftir  1100.  Gróa  varð  gömul  og  andað- 
ist  sem  nunna  i  Skálholti  á  dögum  Klængs  biskups^).  Son 
Ketils  biskups  og  hennar  var  Runólfur,  er  mun  fædd- 
ur  um  1105.  Hann  er  talinn  meðal  presta  i  Norðlendinga- 
fjórðungi  í  prestatalinu  frá  1143^).  Varð  hann  síðast 
munkur^)  og  andaðist  gamall  1186,  hklega  i  klaustri  á 
Þingeyrum.  Var  hann  merkur  maður  og  skáldmæltur. 
Er  enn  til  visa,  er  hann  orti  um  kirkjusmið  Klængs  bisk- 
ups  í  Skálholti*),  og  sumir  ætla,  að  hann  hafi  ort  kvæðið 
»Leiðarvisan«^).       Kona     hans    var    Valgerður    Þrándar- 


inn  eftir  allraheilagra  messu  [réttara:  Mikaelsmessu :  Hungurvaka  o  fl.], 
er  fólk  var  drukkið  orðið.  Kom  i  forstofnna  eldur  úr  lofti  með  stórum 
vindi  og  laust  loganum  i  drykkjustofuna.  Var  höggvinn  gluggur  á  stof- 
unni  að  baki  biskupi  og  dregnir  lit  nokkrir  menn  með  snarleik.  Vildu 
menn  að  biskup  hefði  þar  út  farið,  en  hann  sagði  sér  hæfði  eigi  að  rýma 
sitt  sæti,  þvi  þetta  væri  guðs  vilji.  Sat  hann  uppi  óbrunninn  með  öllu  i 
fiinu  hásæti,  þá  af  var  eldurinn:  (G.  Storm:  Isl.  Ann.  bls.  321).  Frá- 
sögn  þessi  virðist  bera  það  með  sér,  að  hún  sé  sögulega  rétt  i  öllum  að- 
alatriðum.  Og  það  er  enginn  vafi  á,  að  bruni  þessi  hefir  stafað  af  loft- 
eldi,  þótt  Hungurvaka  og  Önnur  heimildarrit  geti  þess  ekki,  þvi  að  ella 
mundi  ekki  svona  mikill  mannfjöldi  farizt  hafa.  Er  þetta  langmann- 
skæðasti  bruni,  er  orðið  hefir  hér  á  landi.  Storkunaryrði  Hvamm-Sturlu 
við  Þorleif  beiskalda  út  af  bruna  þessum  (Sturl.  ^  I,  68)  eru  vitanlega 
markleysa  ein,  að  þvi  leytij'^að  Þorleifur  hafi  verið  valdur  að  brunanum. 
Var  „hann  sjálfur  dreginn  grátandi  úr  eldinum",  eftir  þvi  sem  Sturla 
segir,  og  hefir  þvi  verið  inni  i  drykkjustofunni,  er  eldurinn  kom,  og  verið 
einn  þeirra  manna,  er  „dreginn  var  út  með  snarleik",  eins  og  annállinn  segir. 

^)  Hungurvaka:  Bisks.  1,71.  í  Þorgils  sögu  og  Hafliða  (Sturl.  *  I, 
36—37)  er  frásögn  Ketils  biskups  úr  hjúskaparlifi  hans  og  Gróu.  Varð 
8Ú  saga  hans  meðal  annars  til  þess,  að  hann  var  kjörinn  biskup,  þvi  að 
honum  þótti  drengilega  farist  hafa  (sbr.  einnig  Ljósvetningasögu  31.  kap.). 

2)  ísl.  Fornbréfasafn  I,  186. 

^)  Það  sést  af  Konungsannál.  Þar  segir  við  árið  1186:  0[biit]  [þ. 
\e.  andaðist]  Runolfr  prestr  muncr,  sonr  Ketils  biskups  (G.  Storm:  Isl. 
f'Ann.  bls.  119).  Hann  er  og  kallaður  munkur  í  Flateyjarannál  (Flateyjar- 
;1bók,  Chria  1868,  III,  519). 

*)  Hungurvaka:  Bisks.  I,  82. 

»)  Prentað  i  skólaboðsriti  frá  Bessastöðum  1844  (sbr.  ísl.  Fornbr.s. 
[I,  193). 

9 


130  Nokkrar  ath.  am  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

dóttir^),  og  er  ætt  hennar  rakin  í  Landnámu^).  Dóttir 
þeirra  var  Álfeiður  (eða  Úlfeiður),  er  átti  Hermund 
Koðransson  á  Gilsbakka,  mikinn  höfðingja  (f  1197),  og 
voru  synir  þeirra:  Ketill  ábóti  á  Helgafelli  (f  1220),  er 
siðar  verður  nánar  getið,  Koðran  (f  1189),  Hreinn  og 
Styrmir.  Bræður  Hermundar  hafa  verið  Ormur  prestur 
Koðransson,  (f  1179),  Guðmundur  Koðransson,  sem 
getið  er  í  Hungurvöku  eftir  Hitardalsbrennu^)  og 
liklega  Þorgils  Koðransson*),  en  systir  þeirra  bræðra 
var  Herdis  Koðransdóttir,  er  átti  Þorleif  beiskalda 
i  Hítardal  (f  1200)  son  Þorláks  hins  auðga  Ormssonar  og 
var  dóttir  þeirra  Álfeiður,  er  átti  Ketil  (Grundar-Ketil)  son 
Þorsteins  rangláts  Einarssonar,  og  voru  meðal  barna  þeirra: 
Þorlákur  i  Hítardal  faðir  Ketils  prests  lögsögumanns  og 
Herdís,  er  Páll  biskup  Jónsson  í  Skálholti  átti.  En  faðir 
Hermundar  á  Gilsbakka^)  og  systkina  hans  var  Koðran 
Ormsson  frá  Kalmanstungu  Hermundarsonar  á  Gilsbakka 
niugasonar  hins  svarta.  En  kona  Orms  var  Herdis 
BoIIadóttir  BoIIasonar,   sonardóttir  Guðrúnar  Osvifsdóttur. 


1)  Eg  fylgi  hér  Melabók  (Isl.s.  Kh.  1843,  I,  344—345)  en  Þorbrands- 
dóttir  er  hún  nefnd  i  Hauksbók  (s.  st.  I,  88).  Vigdis  amma  hennar  var 
Bárðardóttir,  Kollasonar,  Klængssonar,  Grimkelssonar  landnámsmanns  á 
Saxahvoli.  Er  hún  ranglega  nefnd  KoUadóttir  i  Melabók  og  um  móður- 
nafn  Valgerðar  ber  Hauksbók  og  Melabók  ekki  saman. 

2)  ísl.s.  1843,  I,  87—88,  344-345. 

')  Bisk.  I,  79.  Það  er  röng  tilgáta  hjá  sira  Eggert  Brím  (Safn. 
til  8.  ísl.  III,  529.  568),  að  bróðir  Hermundar  hafi  verið  Kár  Koðrans- 
son,  er  veginn  var  1169  (ekki  1164),  þvi  að  enginn  vafi  getur  leikið  á 
þvi,  að  hann  er  sá  Kár  Koðransson  i  Vatnsdal,  sem  ætt  er  rakin  til  i 
Landnámu  (Isl.s.  1843,  I,  200)  og  virðist  sú  ætt  ekkert  eiga  skylt  við 
Gilsbekkinga.  En  þeirri  ættfærslu  hefir  sira  Eggert  ekki  veitt  eftirtekt, 
og  þess  vegna  veit  hann  ekki,  hvar  Kár  hefir  átt  heima  eða  hvar  vígin  hafi 
orðið  1169  (sbr.  Safn  III,  558),  enþau  hafa  orðið  nyrðra,  liklega  í  Vatnsdal. 

*)  Sbr.  Flateyjarbók,  Chria  1868,  III,  448  (Grænlendingaþátt). 

^)  Hermundur  hefir  fyrst  búið  i  Kalmanstungu,  en  flutt  að  Gils- 
bakka  um  1180,  eftir  lát  Orms  prests  bróður  sins,  er  þar  hefir  búið  næst 
eftir  Styrmi  Hreinsson  frænda  sinn  (sbr.  Bisks.  I,  284,  þar  sem  svo  er 
að  sjá,  sem  Hermundur  hafi  verið  kominn  að  Grilsbakka  um  1183).  Hefir 
Hermundur  iiklega  flutt  þangað  einmitt  i  fardögum  vorið  1180,  þvi  að  um 
páskaleytið  s.  á.  virðist  hann  enn  vera  i  Kalmanstungu  (sbr.  Sturl.  ^  I,  79). 


Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  131 

Var  dóttir  þeirra  Orms  og  systir  Koðrans  Þórvöri),  er 
átti  Skeggja  Brandsson  í  Skógum  undir  EyjafjöUum,  og 
komst  þaðan  Bollanafnið  inn  í  Skógverjaætt.  En  Koðrans- 
nafnið  i  Gilsbekkingaætt  er  þangað  komið  frá  Koðrani  á 
Giljá  föður  Þorvalds  víðförla  og  Orms  nafnið  sömuleiðis, 
þvi  að  Hermundur  IUugason  á  Gilsbakka  átti  Gunnhildi*) 
dóttur  Orms  Koðranssonar  frá  Giljá.  Er  þessa  ættleggs 
Hermundar  Koðranssonar  hér  svo  itarlega  getið  sakir 
venzla  Hermundar  við  Runólf  Ketilsson  biskups.  En  son 
Runólfs  og  bróðir  Álfeiðar  konu  Hermundar  hefir  verið 
KáriRunólfsson,  er  varð  ábóti  á  Þingeyrum  1181 
og  andaðist  þar  1187^).  í  annálum  er  föðurnafns  Kára 
ábóta  hvergi  getið  og  honum  er  þar  allvíða  blandað  sam- 
an  við  Karl  ábóta  Jónsson.  En  í  tveimur  gömlum  ábóta- 
tölum  frá  fyrri  hluta  14.  aldar  (ísl.  Fornbr.s.  HI,  28  og 
III,  153  eftir  Stokkhólmsbók)  er  hann  beinlinis  sagður 
Runólfsson,  og  mun  enginn  vafi  á  þvi,  að  það  sé  rétt. 
Mun  Runólfur  faðir  hans  hafa  dáið  hjá  honum  sem  munk- 
ur  í  Þingeyraklaustri  1186,  eins  og  fyr  er  getið.  En  Kári 
ábóti  mun  fæddur  um  1135  og  liklega  nokkru  yngri  en 
Álfeiður  systir  hans,  er  mun  fædd  um  1130.  SonKára 
ábóta    Runólfssonar    hefir    verið    Styrmir 


^)  í  ýmsum  ættatöflum  er  Þórvör  þessi  ranglega  talin  dóttir  Her- 
mundar  Koðranssonar,  sem  ekki  nær  nokkurri  átt  og  stafar  af  misskilningi 
á  ættartölunni  i  78.  kap.  Laxdælu.  I  útgáfu  Kaalunds  af  sögu  þessari  (Kh. 
1889—1891)  hefir  og  þessi  viUa  komist  þar  inn  i  registrið  (bls.  353). 
Framætt  Hermundar  Koðranssonar  er  hvergi  rakin  nema  i  Laxdælu  og 
hvergi  annarstaðar  getið,  að  kona  hans  hafi  verið  dóttir  Runólfs  Ketils- 
sonar.  í  Sturl.^  I,  79  er  hún  ranglega  nefnd  Hallfriður  (eða  Hallgerður) 
Runólfsdóttir.  En  raeð  því  að  Sturlunguútgáfa  Guðbrands  er  mjög  var- 
hugaverð  i  ýmsum  atriðum  og  viUur  þar  allmargar,  er  varlega  byggj- 
andi  mikið  á  henni.  En  Sturlunguútgáfu  Kaalunds  hina  nýju  hefi  eg^ 
ekki  getað  náð  i  til  samanburðar. 

*)  Sbr.  Kristnisögu:  Bisk.s.  I,  24.  En  nokkru  áður  i  sömu  sögu 
(Bisks.  II,  5)  er  hún  nefnd  Yngvildur  og  hlýtur  það  að  vera  misritun 
eða  misminni  söguritarans,  ef  hér  er  ekki  um  rangan  lestur  á  handritinu 
að  ræða. 

')  Lögmannsannáll  telar  dánarár  hans  1188,  en  það  mun  rangt. 
AUir  beztu  annálar  telja  þaÖ  1187. 

9* 


132  Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

hinn  fróði,  er  inun  fæddur  ura  1170^)  o^  hefir  þvi 
verið  8  árum  eldri  en  Snorri  Sturluson.  Hefir  Styrmir  ef- 
laust  borið  nafn  Stja'mis  Hermundarsonar  frá  Giisbakka, 
systursonar  Kára  ábóta,  en  Styrmis  þessa  er  livergi  getið 
nema  i  ættartölu  Gilsbekkinga  i  Laxdælu,  og  hefir  hann 
að  likindum  andast  ungur. 

Að  Kári  ábóti  Ruiiólfsson  hafi  verið  bróðir  Álfeiðar,  er 
Hermundur  Koöransson  átti,  hygg  eg  öldungis  vafalaust, 
því  að  sonarson  Álfeiðar,  son  Ketils  ábóta  Hermundarson- 
ar,  heitir  K  á  r  i,  og  mun  hann  fæddur  um  1 190  og  heit- 
inn  eftir  Kára  ábóta  á  Þingeyrum,  móðurbróður  Ketils 
ábóta.  Þessa  Kára  Ketilssonar  er  getið  i  SturL^  I,  303 
við  árið  ]2ol  og  var  hann  þá  með  Klængi  Bjarnarsyni  i 
Reykholti''*).  Son  haus  ætla  eg  sé  sá  K  á  r  i  K  á  r  a  s  o  n, 
er  ásamt  Þóru  Ormsdóttur  móður  sinni  seldi  Böðvari  á 
Stað,  syni  Þórðar  Sturlusonar,  Ytrigarða  í  Staðarsveit,  og 
hefir  það  líklega  verið  um  1250.  Er  þessara  kaupa  getið 
í  gömlum  máldaga  frá  c.  1280  um  reka  Helgafellsklaust- 
urs  fyrir  sunnan  heiði^). 


*)  Guðbr.  Vigfússon  (Bisks.  I,  XX)  hyggur  Styrmi  fæddan  um  1180, 
€n  það  mun  tæpast  rétt,  því  að  hann  mun  naumast  hafa  verið  yngri  en 
fertugur,  er  hann  varð  lögsögumaður  1210.  Það  voru  oftast  nær  eða 
ávalt  fremur  rosknir  menn  og  ráðnir,  er  trúað  var  fyrir  jafnveglegu  og 
þýðingarmiklu  starfi,  og  jafnan  menn  af  helztu  ættum  landsins.  Að  Styrmir 
var  kosinn  lögsögumaður  á  tiltölulega  ungum  aldri  sannar  bæði,  að  hann 
hafi  verið  stórættaður  maður,  eins  og  hér  hefir  verið  sýnt  fram  á  og 
i  miklu  áliti  þá  þegar  fyrir  lærdóm  sinn. 

')  Þá  var  þar  einnig  (með  Órækju  Snorrasyni)  Valgarður 
S  t  y  r  m  i  s  s  0  n,  er  eg  hygg,  að  verið  hafi  son  Styrmis  fróða  og  heitinn 
eftir  Valgerði  föðurmóður  Styrmis,  konu  Runólfs  Ketilssonar.  En  auð- 
vitað  fuUyrði  eg  ekkert  um,  að  þetta  sé  rétt  tilgetið.  Valgarður  var 
veginn  1233  (Sturl.*  I,  316)  og  mun  þá  hafa  verið  fremur  ungur.  Hvort 
flú  Nereiður  Styrmisdóttir,  er  átti  son  með  Þórði  kakala, 
Styrmi  að  nafni  (SturL'  II,  79)  hafi  verið  dóttir  Styrmis  fróða,  skal 
ósagt  látið. 

^*)  Sbr.  ísl.  Fornbréfas.  II,  164.  Með  þvi  að  Kári  Ketilsson  mun 
fæddur  um  1190,  stæði  heima,  að  Kári  yngri  væri  fæddur  um  1220,  og 
að  kaupin  hefðu  farið  fram  um  1250  eða  litlu  síðar,  því  að  Böðvar  var 
«nn  á  lifi  1258. 


Nokkrar  ath.  um  ísl.  >i<^kTnentir  á  12.  og  13.  öld.  133 

Af  þessu,  sera  hér  heíir  sagt  verið,  þykir  mér  það 
fullsann.ið,  eftir  þvi  sem  frekast  er  unt,  að  Kári  ábóti  á 
Þingeyrum  hafi  verið  son  Runólfs  prests  Ketilssonar. 
En  jafnframt  tel  eg  það  engu  vafasamara,  að  son  hans 
hafi  verið  Styrmir  prestur  Kárason  hinn  fróði,  þvi  að 
bæði  kemur  þetta  ágætlega  heim  tímans  vegna  og  styrkist 
auk  þess  við  mægðir  Gilsbekkinga  viðKára  ábóta  og  Styrrais- 
nafniðíættþeirra.  Svo  raá  og  getaþess,  að  Hreinn  Styrmisson 
(frá  Gilsbakka  Hreinssonar)  var  um  tima  (1166 — 1168  eða 
1 )  69)  ábóti  á  Þingeyrum^)  og  heíir  Kári  þá  að  líkindum  verið 
þar  raunkur,  auk  þess,  sem  hugsast  getur,  að  móðir 
Styrmis  fróða  hafi  verið  náskyld  Hreini  ábóta,  og  ef  til 
viU  dóttir  haiis,  þótt  engin  rök  séu  fyrir  þvi,  eins  og  fyr 
er  á  vikið.  Hins  vegar  er  á  þeira  tímum  um  engan  nafn- 
kendan  mann  raeð  Kára  nafni  að  ræða,  er  gæti  verið 
faðir  Styrmis  fróða,  annan  en  einraitt  Kára  ábóta  Run- 
ólfsson  á  Þingeyrura,  og  er  einkennilegt,    að  engum  hefir 


*)  Ásgrímur  Vestliðason,  er  var  ábóti  á  Þingeyrum  næst  á  undan 
Hreini,  audaðist  1161  (Konungsannáll).  Hefir  þá  Hreinn  líklega  verið  i 
fyrstu  settur  ábóti  þar  eftir  hann,  en  ekki  vígður  fyr  en  1166.  Með  þvi 
að  Karl  Jónsson  er  vigður  ábóti  á  Þingeyrum  1169,  en  Hreinn  andaðist 
ekki  fyr  en  1171,  hefir  hann  sagt  af  sér  ábótadæmi  á  Þingeyrum  1168 
(eða  1169)  og  tekið  þá  líklega  við  ábótadæmi  í  hinu  nýstofnaða  klaustri 
í  Hitardal,  enda  er  hann  talinn  þar  (fyrstur)  ábóti  i  gömlu  ábótatali  frá 
c.  1312  (ísl.  Fornbréfas.  III,  öl)  og  í  Oddaverjannál  (G.  Storm:  IsL 
Aiin.  bis.  415)  er  hann  tali^-n  vígður  ábóti  tii  Hitardals  1168,  og  bendir 
það  á  að  hann  hafi  um  það  leyti  flutt  að  Hítardal,  en  ábótavígslu  hefir 
hann  tekið  áður  (á  Þingeyrum).  ílreinn  ábóti  og  Herdis  Koðransdóttir, 
kona  Þorleifs  beiskalda  i  Hítardal,  voru  þremenningar  ?ð  frændsemi,  svo 
að  sennilegt  er,  að  Þorleifur  hafi  fengið  hann  suður  þangað  meðal  ann- 
ará  vegna  þessa  skyldleika.  Mér  þykir  þvi  sennilegast,  að  Hreinn  ábóti 
bafi  pinmitt  andast  i  Hitardal  26.  maí  1171,  þótt  ekki  sé  unt  að  fuU- 
yrða  neitt  með  vissu  um  það.  Artið  hans  (26.  mai)  er  einmitt  talin  i 
hinni  gömlu  ártiðaskrá  frá  Helgafelli  (sbr.  ísl.  Artiðaskrár  bls.  82,  85). 
í  Flateyjarannál  (Flateyjarbók,  Chria  1868,  III,  516)  stendur  við  árið^ 
1166:  „Vígður  Reinn  ábóti  í  Hitardal"  en  það  þarf  ekki  að  þýða,  að 
hann  hafi  verið  vigður  til  Hitardals,  heldur  átt  þar  heima  síðar,  verið 
þar  ábóti  siðustu  æfiár  sín.  (Sbr.  ennfremur  um  Hrein  ábóta:  Bisks.  I^ 
85-86). 


134  Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

komið   til   hugar   að   gizka   einu  sinni  á  frændserai  miUi 
þeirra,  jafn  nærri  sem  það  virðist  þó  liggja. 

Með  þvi  að  eg  þykist  öldungis  sannfærður  um,  að  Styrmir 
sé  á  þennan  hátt  rétt  talinn  til  ættar,  verður  einmitt  sumt 
Ijósara  en  áður  um  ritstörf  hans,  t.  d.  samvinna  hans  og 
Karls  ábóta  á  Þingeyrum  við  söguritun  (Sverrissögu),  með 
þvi  að  telja  má  nokkurn  veginn  víst,  að  Styrmir  hafi  alist 
upp  i  þvi  klaustri,  bæði  undir  handleiðslu  föður  sins  (f 
1187)  og  Karls  ábóta  (f  1213)  samtíða  hinum  alkunnu 
fræðimönnum:  Oddi  munk  Snorrasyni  (á  efstu  árum  hans) 
og  Gunnlaugi  raunk  Leifssyni  (f  1219).  Þar  mun  Styrmir 
hafa  fengið  alla  klerklega  mentun  og  vígst  kenni- 
mannlegum  vígslura,  þvi  að  prestvigður  var  hann,  hvort 
sem  hann  heíir  verið  beinlinis  klausturmunkur  á  Þing- 
eyrum  eða  ekki.  Og  það  verður  vel  skiljanlegt,  að  hugur 
hans  hafi  snemma  hneigst  að  bókiðnum,  þvi  að  Þingeyra- 
klaustur  var  um  það  skeið,  á  siðari  hluta  12.  aldar  og 
nokkuð  fram  á  hina  13.,  höfuðból  íslenzkrar  sagnaritunar 
hér  á  landi,  svo  að  önnur  klaustur  komust  þá  hvergi 
til  jafns  við  það.  Þá  er  aðrir  eins  menn  og  Karl  ábóti, 
Oddur,  Gunnlaugur  og  Styrmir  hinn  fróði  voru  þar 
samtimis,  verður  ekki  annað  sagt  en  að  klaustrið  hafi 
verið  vel  skipað.  En  Styrmir  hefir  verið  sá,  er  flutt  hefir 
með  sér  suður  á  land  sagnafróðleikinn  úr  Þingeyraklaustri 
og  gróðursett  hann  þar  meðal  annars  i  samvinnu  við 
sniUinginn  Snorra  Sturluson.  Þykir  mér  sennilegast,  að 
Styrmir  hafi  verið  nyrðra,  liklega  á  Þingeyrum,  þangað 
til  Karl  ábóti  sagði  af  sér  ábótadæmi  þar  1207,  en  fiutt 
þá  suður  i  Borgarfjörð,  ef  til  viU  að  Hitar'dal  til  Þorláks 
Ketilssonar.  Var  þar  eins  konar  klausturlifnaður  um  tima, 
þótt  óljósar  sagnir  séu  um  það  klaustur,  enda  mun  það 
aldrei  hafa  komist  á  reglulega  fastan  fót,  en  verið  frekar 
sem  eins  konar  heimilisskóli  ábúandans  i  Hitardal.  Þor- 
lákur  Ketilsson  var  dótturson  Þorleifs  beiskalda  og  ná- 
skyldur  Gilsbekkingum,  sem  áður  er  getið.  Hygg  eg 
áreiðanlegt,  aðStyrmir  hafi  verið  kominn  suður,  áður  en  hann 
varð  lögsögumaður,  en  það  varð  hann  1210,  og  hafði  það 


Nokkrsr  ath.  nm  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  135 

embætti  á  hendi  1  það  sinn  til  1214.  Nokkru  síðar  eða 
einhverntíma  á  árunum  1215 — 1220  ætla  eg,  að  hann  hafi 
flutt  alfarið  að  Reykholti  til  Snorra,  þótt  ekki  sé  unt  að 
fullyrða  neitt  um  það,  hvenær  það  hafi  verið.  En 
að  hann  hafi  langa  hrið  verið  heimilismaður  Snorra  og 
mesti  trúnaðarmaður  hans  er  ótvírætt.  Það  er  víst,  að 
hann  er  kominn  að  Reykholti  1228,  þvi  að  þá  sendi  Snorri 
hann  fyrir  sína  hönd  til  að  mæla  fyrir  griðum  við  Sturlu 
Sighvatssoni).  i230  lét  Snorri  Styrmi  fara  með  lögsögu 
fyrir  sig  á  alþingi^),  en  1232  varð  Styrmir  iögsögumaður 
i  annað  sinn,  ef  til  vill  fyrir  tilstilli  Snorra,  og  mun  hann 
hafa  haft  það  embætti  á  hendi,  þangað  til  hann  tók  við 
forráðum  i  Viðey  og  varð  þar  prior  1235  eftir  lát  Þor- 
valds  Gissurarsonar').  Styrmir  andaðist  20.  febrúar  1245, 
eflaust  i  Viðey,  og  mun  þá  hafa  verið  hálfáttræður  að 
aldri,  eins  og  fyr  er  getið.  Sem  eitt  dæmi  þess,  að  hann 
hafi  verið  mjög  handgenginn  Snorra  og  trúnaðarmaður 
hans,  má  geta  þess,  að  honum  hefir  verið  kunnugt  um, 
að  Snorri  gerðist  leynijarl  Skúla  hertoga,  þvi  að  i  Sturl- 
ungu*)  segir,  að  Styrmir  hafi  ritað:  »Ártið  Snorra  fólgsnar- 
jarls«.  Dr.  Finnur  Jónsson  ætlar,  að  Styrmir  hafi  verið 
eitthvað  riðinn  við  Helgafellsklaustur^)  en  getur  þess  ekki 
nánar  á  hverju  hann  byggir  það.     Það  er  ekki  ósennilegt, 


»)  Sturl.«  I,  288. 

*)  Sturl.2  I,  298. 

')  Þorvaldor  var  vígður  kanokavigslu  (sbr.  Konungsannál)  og  hafði 
forstöðu  klaustursins  á  bendi  frá  þvi,  að  það  var  stofnað  1226  og  til  dauða- 
dags,  en  Styrmir  næst  eftir  hann,  og  er  hann  bæði  kallaður  „prior"  og 
„kanoki"  i  annálum  og  ártiðaskrám,  og  hefir  haft  þar  regluleg  ábótastörf 
á  hendi,  þótt  biskupinn  i  Skálholti  hafi  líklega  talist  ábóti  klaustursins  i 
fyrstu,  eða  þangað  til  Arnór  Digur-Helgason  var  vigður  þar  til  ábóta 
1247.     (Sbr.  ísl.  Fornbréfas.  I,  485—486,  512—513). 

*)  Sturl.'  I,  884. 

^)  Hann  orðar  það  svo  (Lit.  Hist.  II,  668):  „Det  er  endel,  der  tal- 
er  for,  at  han  tillige  har  været  knyttet  til  Helgafellskloster".  Hér  hefði 
þurft  að  geta  þess,  hvað  það  væri,  er  benti  á  þetta.  Eg  hefi  að  minsta 
kosti  ekki  rekið  mig  á  neitt  i  þá  átt.  En  það  getur  samt  verið  á  ein- 
hverju  byggt,  t.  d.  á  einhverjum  ummælum  Styrmis  1  einhverju  riti  hans. 
Ótviræð  heimild  fyrir  dvöl  hans  á  Helgafelli  mun  samt  trauðlega  finnast, 


196  Nokkrar  ath.  nm  isl.  bókmentir  k  12.  og  13.  öld. 

að  svo  hafi  verið,  því  að  árin  1217—1220  var  Ketill  Her- 
mundarson  ábóti  þar,  en  hann  og  Styrmir  voru  systkina- 
synir,  eins  og  áður  er  sýnt  fram  á. 

Dr.  F.  J.  fer  hörðum  orðum  um  ritstörf  Styrmis  í 
hinni  stóru  (dönsku)  bókraentasögu  sinni  og  eins  i  hinu 
islenzka  ágripi,  of  hörðum  orðum  og  ómaklegum,  að  því 
er  mér  finst^),  þvi  að  þótt  Styrmir  standi  alUangt  á  baki 
Snorra  Sturlusonar  að  ritsnild,  þá  má  ekki  gleyma  því, 
hversu  mikið  bókmentir  vorar  eiga  Styrmi  að  þakka,  og 
alls  óvist,  að  vér  ættum  nú  annað  eins  snildarverk  og 
Heimskringlu,  ef  fróðleiks  Styrmis  hefði  ekki  við  notið,  og 
hann  hefði  ekki  gerst  samverkamaður  Snorra.  Það  er 
enn  órannsakað  og  verður  víst  stöðugt  hulinn  leyndar- 
dómur,  hversu  mikið  ítak  Styrmir  hinn  fróði  á  i  konunga- 
sögum  Snorra  Sturlusonar.  En  ekki  þykir  mér  ósenni- 
legt,  að  Styrrair  hafi  einraitt  orðið  hvataraaður  þess,  að 
Snorri  færði  i  eina  heild  sagnir  þær  um  Noregakonunga, 
er  fyrir  lágu,    bæði   eftir  Ara  fróða,  Eirík  Oddsson^),  Odd 


*)  Sbr.  sérstaklega  siðasta  kaflann  nm  Styrmi  í  Lit.  Hist.  II,  671 
— 672,  samanburðurinn  á  andagiftinni  (Snorra)  og  andleysinu  (Styrmi), 
er  setið  hafi  hvort  við  annars  hlið  i  Reykholti.  Það  er  ekki  laust  við, 
að  prófessorinn  hæðist  að  því  skringilega  fyrirbrigði,  er  hann  hefir  þar 
sjálfur  skapað  á  Styrmis  kostnað.  En  Snorri  hefir  naumast  skopast  að 
Styrmi  sem  samverkamanni  sinum,  þvi  að  alt  bendir  á,  að  hann  hafi 
einmitt  virt  hann  mikils  og  fleiri  samtiðarmenn  hans  sömuleiðis.  Heiður 
Snorra  verður  engu  minni  fyrir  það,  þótt  Styrmir  sé  látinn  njóta  sannmælis. 

*)  Bók  hans,  er  nefndist  „Hryggjarstykki",  er  þvi  miður  glötuð  sem 
sérstakt  rit,  en  höfundur  Morkinskinnu  og  Snorri  hafa  notað  hana  og 
tekið  hana  upp  að  mestu  eða  öUu  leyti  óbreytta.  Menn  hafa  ekki  getað 
skýrt,  hvað  nafniö  „Hryggjarstykki"  ætti  að  merkja.  Dr.  F.  J.  gizkar  á 
(Bókms.  isl.  ágrip  bls.  289)  að  „hryggur"  sé  =  miðbik  aldarinnar?,  af 
þvi  að  sagan  gerist  mest  um  miöbik  12.  aldar.  Eo  það  er  ekki  eðlileg 
skýring.  Mér  hefir  dottið  i  hug  önnur  skýring  á  þessu  einkennilega 
nafni:  að  það  eigi  að  rekja  rót  sína  til  samlikingar  við  líkama  manns- 
ins,  þ.  e.,  að  eins  og  hryggurinn,  hryggsúlan,  sé  meginás  eða  uppihalds- 
ás  líkamans,  eius  sé  saga  Noregskonunga  meginásinn  eða  höfuðásinn  i 
sögu  Noregs,  og  þess  vegna  hafi  Eirikur  nefnt  rit  sitt  Hryggjarstykki 
=  Brot  úr  Noregssögu,  einn  meginþáttur  hennar  á 
þvi  timabili,  er  saga  hans  nær  yfir.  Þessa  skýringu  á  nafninu  tel  eg 
einna  sennilegasta.     £n  það  getur  verið,  að  einhver  finni  aðra  betri. 


Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  137 

munk  og  GuiiDlaug,  að  ógleymdum  ritum  Styrmís  sjálfa 
um  þau  efni,  þvi  að  það  er  enginn  vafi  á,  að  auk  Ólafs 
sögu  helga,  sem  Styrmir  á  mikinn  þátt  í,  hefir  hann  einnig 
ritað  um  fleiri  Noregskonunga  eða  aukið  sagnir  fyrirrenn- 
ara  sinna  um  þá,  þótt  nú  sé  ekki  unt  með  ákveðinni 
vissu  að  fullyrða,  hve  mikinn  skerf  hann  hefir  þar  til 
lagt.  En  eflaust  hefir  það  verið  meira  en  jarteinir  einar 
og  munkasögur,  þótt  dr.  F.  J.  liti  nær  eingöngu  á  þá  hlið- 
ina  og  mest  beri  á  þvi  i  Ólafs  sögu  þeirri,  sem  Styrmi 
er  eignuð^),  og  nú  er  ekki  til  nema  brot  af  i  sinni  upp- 
runalegu  mynd. 

Þá  gerir  dr.  F.  J.  litið  úr  höfundskap  Styrmis  að  síð- 
ari  hluta  Sverrissögu^)  og  segir,  að  hann  hafi  »ekki  gert 
annað  en  að  rita  hana  upp  og  bæta  við  einstöku  smá- 
köflum,  er  voru  þýðingarlitlir*^).  Nú  með  þvi  að  telja  má 
vafalaust,  að  þeir  Karl  ábóti  og  Styrmir  hafi  verið  sam- 
tiða  á  Þingeyrura,  líklega  þangað  til  Karl  ábóti  sagði  af 
sér  1207,  þá  mun  s^ðari  hluti  Sverrissögu  saminn  og  rit- 
aður  þar  á  árunum  1202—1207  af  þeim  báðum  i  samein- 
ingu  og  líklega  fremur  af  Styrmi,  því  að  Karl  ábóti  hefir 
þá  verið  mjög  hniginn  að  aldri,  og  líklega  lítt  ritfær  orð- 
inn,  en  sennilegt,  að  hann  hafi  þó  haft  áhrif  á  orðfæri 
sögunnar,  og  að  af  þvi  stafi  það,  að  siðari  hlutinn  er  ekki 
svo  hjáleitur  hinum  fyrri  ao  því  leyti,  þótt  nokkur  munur 
sé  þar  á.  Eg  hika  því  ekki  við  að  telja  Styrmi  a  ð  a  1- 
h  ö  f  u  n  d  að  siðari  hluta  Sverrissögu,  en  alls  ekki  réttan 
og  sléttan  aðstoðarritara  Karls  ábóta. 

Litlu  hærra  geiir  dr.  F.  J.  Styrmi  undir  höfði  sem 
Landnámuhöfundi,  því  að  hann  eignar  honum  ekki  neraa 
litilsháttar  viðauka  og  sögusagnir,  er  gengið  hafi  manna 
á    miUi*).       Með    því    að    Landnáraa    Styrmis    er    glötuð 


1)  F.  J.  Lit.  Hist.  TI,  670-671. 

2)  Sama  rit  II,  669-670. 

«)  F.  J.  Bókm.saga  (isl.  ágr.)  bls.  297,  sbr.  bls.  291—292,  þar  sem 
haiin  talar  um  „innskot"  Styrmis  i  Sverrissögu  og  segir,  að  bonum  sé 
„vel  trúandi  til  þess  að  bafa  svo  spilt  góðu  riti",  og  er  það  ómaklegur 
dómur. 

*)  Lit.  Hist.  II,  669. 


138  Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

sem  sérstakt  rit  og  komin  inn  i  Hauksbók  er  ekki  svo 
auðvelt  að  ákveða,  hvernig  hún  hafi  verið  frá  hans  hendi, 
þótt  Sturlubók  sé  enn  til,  að  menn  ætla,  og  með  saman- 
burði  textanna  megi  gera  sér  nokkra  hugmynd  um  Land- 
námutexta  Styrmis,  eins  og  dr.  F.  J.  hefir  leitast  við  að 
gera  (í  formála  Hauksbókarútgáfu  sinnar).  En  það  mun 
rétt  hjá  dr.  F.  J.,  að  Styrmir  sé  ekki  frurahöfundur  Land- 
námu,  fremur  en  Sturla  Þórðarson,  en  þeir  hafa  hvor  um 
sig  aukið  og  endurbætt  aðra  eldri  Landnámu,  sem  Ari 
fróði  mun  hafa  verið  aðalhöfundur  að,  ásamt  Kolskeggi 
Mnura  fróða  o.  fl.i). 

Er  nú  lokið  upptalning  þeirra  rita,  sem  dr.  F.  J.  og 
aðrir  rithöfundar  telja  Styrmi  hafa  verið  riðinn  við  og 
vissa  er  fyrir,  að  hann  hefir  fjallað  um,  þvi  að  alment 
eru  honum  ekki  eignuð  fleiri  rit,  en  þessi  sem  talin  hafa 
verið.  En  það  raá  eflaust  eigna  honum  meira,  og  það 
með  réttu.  Þótt  aðaltilgangur  þessarar  stuttu  ritgerðar 
væri  sá,  að  færa  sannanir  fyrir  ætterni  Styrmis,  þá  hefi 
eg  ekki  viljað  leiða  algerlega  hjá  mér  að  minnast  jafnframt 
ofurlitið  á  ritverk  hans,  með  þvi  að  það  verður  alt  miklu 
Ijósara,  er  menn  vita  um  uppruna  hans,  og  þá  er  jafn- 
frarat  eru  fengnar  sterkar  likur  fyrir  því,  hvar  hann  hafi 
-alið  aldur  sinn  allan  fyrri  hluta  æfi  sinnar,  þ.  e.  á  Þing- 
eyrum  eða  þar  i  grend. 

Guðbrandur  Vigfússon,  er  var  allra  manna  skarp- 
skygnastur  um  marga  hluti  i  fornbókmentura  vorum,  hefir 


^)  Dr.  F.  J.  heldur  þvi  fastlega  fram  i  ritum  sinum,  að  Ari  hafi 
enga  sérstaka  Landnámu  samið,  en  flestir  aðrir  islenzkir  fræðimenn,  er 
um  það  hafa  ritað,  eru  þar  á  öðru  máli,  sérstaklega  Gruðbrandur  Vigfús- 
son  og  Björn  M.  Olsen,  sem  itarlegast  hefir  það  efni  rannsakað,  og  telur 
hina  svonefndu  Melabók  elztu  og  frumlegustu  heimildina,  og  að  sú  skifting 
sé  upphaflegust,  er  Melabók  hefir,  að  hefja  frásögnina  um  landnám  við 
Jökulsá  á  Sólheimasandi,  og  halda  þaðan  vestureftir  sólarsinnis  umhverfis 
land.  Vitnisburður  Hauksbókar  um  Ara  sem  Landnámuhöfund  er  og  ekki 
litilsvirði,  og  erfitt  að  hnekkja  honum  með  öllu,  þótt  dr.  E.  J.  vilji  gera 
lítið  úr  honum.  Eg  fyrir  mitt  leyti  hallast  eindregið  að  skoðun  dr.  01- 
sens  um  Ara  sem  framhöfund  Landnámu  og  gildi  Melabókar,  án  þess  eg 
.að  öðru  leyti  skifti  mér  af  deilum  þessara  lærðu  manna. 


Nokkrar  ath.  rnn  ísl.  bókmentir  &  12.  og  13.  öld.  139 

vikið  að  þvi  i  hinum  ágæta  formála  fyrir  Biskupasögum 
I.  B.  (bls.  XXIII),  að  Styrmir  hinn  fróði  sé  liklega  höf- 
undur  íslenzku  þýðingarinnar  á  hinni  latnesku  sögu  Ólafs 
konungs  Tryggvasonar  eftir  Odd  munk  á  Þingeyrum. 
Þetta  mun  rétt  tilgáta,  og  styrkist  enn  frekar  við  það, 
sem  nú  má  telja  víst,  en  Guðbrandi  var  ókunnugt  um, 
að  Styrmir  hefir  eflaust  verið  í  æsku  sinni  samtiða  Oddi 
munk  á  Þingeyrum  á  siðustu  æfiárum  hans.  Gunnlaugur 
munkur  Leifsson  samdi  einnig  sögu  á  latínu  um  Olaf 
konung  Tryggvason,  og  þeirri  sögu  hygg  eg,  að  Styrmir 
hafi  einnig  snúið  á  íslenzku,  en  nú  eru  til  að  eins  brot 
af  þeirri  þýðingu.  Að  þýðing  þessi  hafi  verið  gerð  á  14. 
öld  (af  Bergi  Sokkasyni)  hefir  dr.  F.  J.  neitað  harðlega 
og  segir,  að  þýðingin  hljóti  að  vera  miklu  eldri,  með  þvi 
að  hún  hafi  legið  fyrir  þeim,  er  ritaði  A.  M.  310  (Ólafs 
sögu  Odds  munks)  og  höfundi  Kristnisögu,  og  þetta  sýni 
einkanlega,  að  þýðingin  sé  ekki  miklu  yngri  en  sjálft  frum- 
ritið^).  Eg  tel  því  sennilegt,  að  það  sé  einmitt  Styrmir, 
er  snúið  hafi  á  islenzku  báðum  OJafssögunum,  Odds  og 
Gunnlaugs,  hinni  síðari  liklega  í  lifanda  lifi  Gunnlaugs. 
Að  Styrmir  hafi  einnig  snúið  á  íslenzku  hinni  latnesku 
sögu  Gunnlaugs  um  Jón  biskup  helga^)  vil  eg  hins  vegar 
ekki  fullyrða  neitt  um,  en  ekki  sé  eg  neitt  þvi  til  fyrir- 
stöðu,  að  svo  gæti  verið.  Þýðingin  getur  vel  verið  svo 
gömul  og  allur  blær  sögunnar  og  orðfæri  er  alls  ekki  ólikt 
því,  að  Styrmir  hafi  um  þá  þýðingu  fjallað.  Því  verður 
ekki  neitað,  að  Styrmir  hefir  haft  mætur  á  helgum  mönn- 
um  og  helgisögum.     Og  hvað  var  þá  eðlilegra,  en  að  hann 


')  F.  J.  Lit.  Hist.  II,  412-413. 

^)  Að  hve  miklu  leyti  ástæða  sé  til  að  tala  um  tvær  sérstakar  sög- 
ur  af  Jóni  biskupi  („elztu  sögu"  og  Grunnlaugs  sögu)  skal  eg  ekki  fara 
út  i  hér.  Dr,  F.  J.  heldur  því  fast  fram  að  það  sé  ein  og  sama  sagan, 
hin  svonefnda  „elzta  saga"  að  eins  endurbætt  þýðing  af  latinusögu  Gunn- 
laugs  (shr.  Lit.  Hist.  II,  405—406)  og  ætla  eg  það  rétt  vera.  En  is- 
lenzku  þýðinguna  hyggur  dr.  Finnur  gerða  um  miðja  13.  öld.  Um  þaö 
er  auðvitað  erfitt  að  segja  með  nokkurri  vissu  og  getur  hún  vel  verið 
eldri,  t.  d.  frá  fyrri  hluta  aldarinnar,  svo  að  frá  því  sjónarmiði  er  ekk- 
ert  því  fyrirstöðu,  að  Styrmir  sé  höfundur  hennar. 


140  Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

vildi  halda  rainningu  þess  biskups  á  lofti,  er  grundvallað 
hafði  staðinn  á  Þingeyrum,  ættstöð  Styrmis  og  uppeldis- 
stað  að  likindum. 

En  það  eru  önnur  rit,  sem  eg  ætla  Styrmi  beinlinis 
höfund  að,  og  eitt  stórt  merkisrit,  er  eg  ætla  hann  auka- 
höfund  að  á  líkan  hátt  og  að  Landnámu  eöa  frekar.  Og  það 
rit  er  K  r  i  s  t  n  i  s  a  g  a,  en  hin  eru :  Þáttur  afís- 
leifi  biskupi  og  Þáttur  af  Þorvaldi  viðförla. 
Þátturinn  af  ísleifi  biskupi  er  örstuttur  og  bygður  aðal- 
lega  á  sögnum  nyrðra  (i  Viðidal)  um  bónorðsför  Isleifs  til 
DöUu.  Þátturinn  er  beztur  í  Flateyjarbók^j  og  er  þar 
einmitt  i  einum  þeim  kafla  Ólafs  sögu  helga,  sem  Styrmi 
er  eignaður^).  Þátturinn  mun  því  ritaður  á  Þingeyium 
um  1200  eftir  sögnum,  er  kunnar  hafa  verið  þar  i  grend- 
inni.  Og  þykir  mér  Styrmir  hklegri  til  að  hafa  samið 
hann  en  nokkur  annar.  ísleifur  biskup  var  og  æ.ttfaðir 
hans^).  En  auðvitað  skiftir  það  ekki  miklu,  hver  er  höf- 
undur  þessa  smáþáttar.  Hitt  skiftir  meiru,  hver  sé  höfundur 
að  þætti  Þorvalds  víðförla.  Dr.  Björn  M.  Ólsen^)  heíir  viljað 
eigna  hann  Gunnlaugi  munk  og  dr.  Finnur  Jónsson  teiur 
það  sama  sem  sannað^)  að  þátturinn  sé  eftii*  hann.  Guð- 
brandur  Vigfússon  er  helzt  þeirrar  skoðunar,  að  Gunn- 
laugur  sé  frumhöfundur  þáttarins^),  að  því  leyti,  að  hann 
hafi  ritað  um  Þorvald  í  Olafssögu  sinni,  og  það  hafi  höf. 
þáttarins  haft  fyrir  augum.  Jafnframt  segir  hann,  að  geta 
mætti  þess  til,  að  þátturinn  væri  eftir  Styrmi  fróða.  Hefðí 
Guðbrandi  eða  þeim,  sem  síðar  hafa  eignað  Gunnlaugi 
þáttinn,  verið  kunnugt  um,  að  Styrmir  heíði  verið  iiyrðra 
(á  Þingeyrum)  þá  hefði  þeim  orðið  skiljanlegra,  hversu 
höfundurinn    er  nákunnugur  á  þeim  stöðvum  og  þá  síður 


I 


^)  U,   140—142.     Eftir    henni    er    þáttarinn    prentaðnr    i    Bisks.  I^ 
53-56. 

>)  Sbr.  Flateyjarbók,  Chria  1868,  formála  Ungers  bh.  X. 

*)  Styrmir  var  5.  maður  frá  ísleifi  biskupi. 

*)  Sbr.  Aarböger  for  nordisk  Oldkyndighed  1893,  Kh.  298-299  etc^ 

»)  Lit  Hist.  II,  409. 

«)  Bisk.  I,  XXIV  (formálinn). 


Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  141 

eignað  Gunnlaugi  hann,  með  þvi  aö  hann  getur  ekki 
verið  frumhöfundur  hans  i  þeirri  mynd,  sem  hann  nú  er, 
þar  sem  skirskotað  er  tvisvar  til  frásagnar  hans.  í  3.  kap. 
(Bisk.  I,  42)  segir  svo:  »Þennan  atburð  segir  Gunnlaugr 
munkr,  at  hann  heyröi  segja  sannoröan  mann,  Glúm 
Þorgilsson,  en  Glúmr  hafði  numit  at  þeim  manni,  er  hét 
Arnórr  Arndísarson«.  Og  svo  segir  enufremur  i  7.  kap. 
(Bisk.  I,  46):  »Þessa  laxveiði  gaf  hann  (Máni)  undir  kirkj- 
una  i  Holti  ok  segir  Gunnlaugr  munkr,  at  sú  veiðr  hafi 
þar  jafnan  siðan  til  legit«.  Eg  hygg,  að  Guðbrandi  og 
öðrum,  er  síðar  hafa  bygt  á  þessum  ummælum,  skjöplist, 
er  þeir  ætla,  að  skrifuð  frásögn  eftir  Gunnlaug 
liggi  til  grundvallar  fyrir  þeim,  þvi  að  þau  viiðast  bera 
það  með  sér  nokkurn  veginn  greinilega,  að  þetta  er  að 
eins  munnleg  frásögn  Gunnlaugs,  er  höfundur  þátt- 
arins  (Styrmir)  tekur  upp  eftir  honum,  ber  hann  fyrir 
sem  heimildarmann.  Þetta  verður  og  skiljanlegt,  þá  er 
telja  má  vist,  að  þeir  Styrmir  og  Gunnlaugur  hafi  verið 
samtiða  á  Þingeyrum,  liklega  alllanga  hrið  og  haft  vitan- 
lega  margt  og  mikið  saman  að  sælda  sem  starfsbræður 
og  fræðimenn.  Þá  þarf  og  ekki  að  furða  á  kunnugleika 
þeim,  er  höf.  þáttarins  sýnir  þar  i  grend  við  Þingeyrar, 
t.  d.  i  7.  kap.,  »hjá  þeirri  kirkju  sér  enn  merki,  að  hann 
hefir  bygt  svo  sem  einsetumaðr«,  og  litlu  síðar  »þvi  at 
við  kirkjugarðinn  sér,  at  verit  hefir  garðhverfa  nokkur  .  .  . 
ok  heitir  þar  siðan  Mánagerði«.  Þetta  mátti  Styrmi  alt 
kunnugt  vera.  Að  þátturinn  er  kominn  inn  i  Ólafs  sögu 
Tryggvasonar  þarf  alls  ekki  að  benda  á,  að  hann  sé  sam- 
inn  af  Gunnlaugi  upphaflega,  því  að  eins  og  Styrmir 
mun  hafa  snúið  á  islenzku  Ólafs  sögu  þeirra  Odds  og 
Gunnlaugs,  eins  má  jafnframt  ganga  að  þvi  visu,  að  hann 
hafi  aukið  verk  þeirra  að  miklum  mun  með  sjálfstæðum 
viðaukum  eftir  sig  til  að  hafa  verkið  sem  fuUkomnast  og 
itarlegast,  og  verður  því  alls  ekki  sagt  um  nú,  að  hve 
miklu  leyti  Ólafssaga  er  samhljóða  latnesku  frumtextun- 
um  þeirra  Odds  og  Gunnlaugs,  með  þvi  að  þeir  eru  glat- 
aðir.     Má    þvi   ætla,    að    Styrmir   eigi  mjög  mikinn  sjálf- 


142  Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

stæðan  þátt,  einmitt  í  Olafs  sögu  Tryggvasonar,  en  hve 
mikinn  verður  auðvitað  ekki  sannað.  Það  er  mjög  skilj- 
anlegt,  að  Styrmir  hafi  skotið  þætti  sínum  um  Þorvald 
víðförla  ra.  fl.  inn  í  Olafssögu,  er  hann  samdi  hana  á  ís- 
lenzku.  Þess  vegna  er  það,  að  Styrmir  getur  átt  miklu 
meiri  þátt  i  konungasögunum,  en  hingað  til  hefir  verið 
álitið.  Og  stíll  hans  er  alls  ekki  svo  einkennilegur,  þá  er 
hann  segir  rólega  frá  og  blátt  áfram,  að  hann  sé  auð- 
þektur.  Það  er  aðallega,  þá  er  honum  tekst  upp  og  kemst 
i  algleyming,  eins  og  þá  er  hann  ritar  um  Olaf  helga  eða 
síðast  i  Sverrissögu,  að  stuðlasetning  kemur  fram  í  orðaskip- 
uninni.  Þessu  bregður  og  fyrir  i  þæ.tti  Þorvalds  en  ekki 
til  muna.  Mönnum  þótti  hlýða  að  rita  öðruvisi  um  helga 
menn  og  guðs  dýrlinga  heldur  en  aðra,  og  þess  vegna  getur 
verið  varasamt  að  byggja  mikið  á  stilnum.  Hinir  gömlu 
rithöfundar  gátu  breytt  til  eftir  efninu.  Styrmir  hafði 
ennfremur  þá  hvöt  til  að  rita  um  Þorvald,  að  Ormur 
bróðir  hans  var  ættfaðir  Grilsbekkinga,  sem  Styrmir  virð- 
ist  hafa  verið  mjög  handgenginn,  bæði  sakir  venzla  og  ef 
til  viU  sakir  skyldleika  við  þá  i  móðurætt.  Eg  hygg  þvi, 
að  þátturinn  einmitt  i  þeirri  mynd,  sem  hann  nú  er  til 
vor  kominn,  sé  saminn  á  Þingeyrum  af  Styrmi  um  1200 
eða  skömmu  síðar,  þvi  að  hann  er  eflaust  saminn  áður 
en  Styrmir  fór  suður. 

Þá  kem  eg  að  síðasta  atriðinu,  að  Styrmir  sé  höfund- 
ur  Kristnisögu  í  þeirri  mynd,  sem  vér   höfum  hana   nú^), 


^)  Það  mun  verða  talið  til  mótmæla  gegn  þvi,  að  Styrmir  sé  bæði 
höfundur  Kristnisögu  og  Þorvaldsþáttar,  að  þeim  sögum  ber  ekki  að 
öllu  leyti  saman  í  sumum  atriðum  t.  d.  um  ármann  Koðrans  á  Giljá.  I 
Kristnísögu  segir,  að  steinninn  hafi  brostið  i  sundur  við  yfirsöng  biskups 
en  i  Þorvaldsþætti  er  biskup  látinn  hella  vigðu  vatni  yfir  hann,  þangað 
til  ármaðurinn  flýr  og  Koðran  lætur  skirast,  Sögnin  í  Þorvaldsþætti 
virðist  upprunalegri,  en  hin  um  lengri  veg  komin  til  frumhöfundar  Kristni- 
sögu  og  kveður  þar  því  meira  að  henni,  verður  ýkjufyllri  en  í  þættin- 
um.  En  þótt  endursemjandi  sögunnar  hafi  látið  þessa  sögn  standa  óhreyfða 
i  Kristnisögu,  sannar  það  alls  ekki,  að  sami  maður  geti  ekki  verið  höf- 
undur  þáttarins.  Honum  gat  verið  kunnugt  um,  að  báðar  þessar  sögu- 
sagnir  voru  til  og  hefir  ekki  viljað  leggja  nokkurn  dóm    á   hvor    réttari 


Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  143- 

en  þó  ekki  öðruvísi  en  svo,  að  hann  haíi  bætt  inn  í  frum- 
rit  Ara  fróða  ýmsum  köflum  og  að  Ari  sé  frumhöfundur 
þeirrar  sögu,  eins  og  Guðbrandur  Vigfússon  heldur  fram  (i 
Prolegomena  bls.  XXXIV).  í  Bisks.  I,  XXII— XXIII,  var 
Guðbrandur  á  þeirri  skoðun,  að  Oddur  munkur  Snorrason 
væri  aðalhöfundur  Kristnisögu  og  enginn  annar.  En  siðar 
(i  Prolegomena)  hefir  hann  komist  að  þeirri  niðurstöðu,  að 
sagan  sé  aðallega  verk  Ara,  en  einhver  (helzt  Oddur  munk- 
ur)  hafi  um  hana  fjallað  siðar.  Dr.  Björn  M.  Oisen  eign- 
ar  Gunnlaugi  munk  á  Þingeyrum  ýms  undirstöðuatriði  sög- 
unnar,  en  telur  hana  ekki  saman  setta  fyr  en  eftir  daga 
Styrmis,  um  miðja  13.  öld,  og  hyggur,  að  höf.  Kristnisögu* 
hafi  ekki  þekt  Heimskringlu  og  því  geti  það  varla  Styrmir 
verið^).  En  þetta  er  ekki  nema  ágizkun.  Dr.  F.  J.  að- 
hyllist  skoðun  Guðbrands,  að  sagan  sé  að  mun  eldri,  eða 
frá  því  um  1200^;.  Hann  eignar  ýms  innskot  i  söguna 
Sturlu  Þórðarsyni^),  en  segir  jafnframt,  að  það  sé  ómögu- 
legt  að  vita,  hvaðan  hin  sameiginlega  uppspretta  stafi.  I 
formála  Hauksbókar  (Khöfn  1892—1896  bls.  LXXIV)  er 
hann  ekki  fjarri  því  að  telja  Ara  frumhöfund  sögunnar  að 
vissu  leyti,  en  hyggur,  að  önnur  söguleg  rit  (eftir  aðra) 
liggi  til  grundvallar  fyrir  Kristnisögu,  þar  á  meðal  eitt  á 
latínu.  En  bæði  hann  og  dr.  B.  M.  Ólsen  virðast  vera  á 
þeirri  skoðun,  að  Ari  eigi  engan  frekari  né  meiri  þátt  i 
henni  en  það,  sem  hann  hefir  ritað  í  íslendingabók.  En 
sú  skoðun  hlýtur  að  vera  röng  eftir    beinum    orðum    sög- 

mundi.  Úr  þessu  atriði  og  annari  smávegis  ósamkvæmni  er  því  alls  ekki 
unt  að  gera  mikið.  Þótt  sumir  kaflar  i  Kristnisögu  séu  orðrétt  teknir 
upp  úr  íslendingabók,  þá  sannar  það  alls  ekki,  að  einmitt  sú  bók  og 
engin  önnur  sé  fyrirmyndin,  þvi  að  það  er  mjög  sennilegt,  að  íslendinga- 
bók  sé  einmitt  allviða  orðréttur  útdráttur  úr  öðru  stærra  riti  Ara  (t.  d. 
Kristniboðssögunni).  Og  það  er  sennilegt,  að  hann  hafi  einhversstaðar 
ritað  ítarlegar  en  hann  gerir  i  íslendingabók  um  Þangbrand,  manninn, 
Bem  skírði  Hall  fóstra  hans  þrevetran.  Sá  karl  hefir  víst  kunnað  að 
segja  Ara  meira  og  fleira  um  vist  Þangbrands  hér  á  landi. 

')  Sbr.  Aarböger  for  nord.  Oldkyndighed  1893,  bls.  347  etc. 

*)  Lit.  Hist  11,  578. 

»)  Sama  rit  II,  577. 


k 


^44  Nokkrar  ath.  um  ísl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

unnar  sjálfrar,  því  að  þar  segirí  12.  kap.  (Bisks.  I,  27)  um 
Ara  »er  flest  hefir  sagt  frá  þessum  tíðindum, 
er  hér  eru  rituð«.  Hvernig  gæti  höfundurinn  kom- 
Í8t  þannig  að  orði,  ef  hann  hefði  ekkert  annað  frá  Ara, 
en  það,  sera  stendur  í  íslendingabók  ?  Það  er  sannarlega 
mjög  litill  hluti  þess,  sem  1  Kristnisögu  stendur.  Höf.  hefir 
því  ómótmælanlega  haft  fyrir  sér  annað  miklu  viðtækara 
,og  yfirgripsmeira  rit  eftir  Ara  en  íslendingabók,  og  ef  til 
vill  notað  fleiri  rit  til  fyllingar.  En  megingrund- 
völlur  og  aðalefni  Kristnisögu  mun  frá  Ara 
r  u  n  n  i  ð. 

Kristnisaga  finst  ekki  nema  i  Hauksbók  og  ber  að  skoða 
hana  sem  beint  áframhald  af  Landnámu.  Mun  Haukur 
hafa  haft  fyrir  sér  frumrit  Styrmis,  bæði  af  Landnámu  og 
Kristnisögu,  og  er  Kristnisaga  næst  á  eftir  Landnámu  i 
Hauksbók,  svo  að  sennilegt  er,  að  Kristnisaga  hafi  upp- 
haflega  verið  aftan  við  Landnámu  Styrmis,  er  Haukur 
hafði  fyrir  sér,  er  hann  reit  Landnámu  sina  (Hauksbók). 
Það  hyggur  Guðbrandur^),  enda  er  mjög  sennilegt, 
að  það  sé  rétt.  Og  liggur  þá  miklu  nær  að  ætla 
Styrmi  höfund  Kristnisögu  en  einhvern  annan.  Eins 
og  Styrmir  hefir  aukið  Landnámu  Ara,  eins  hefir  hann 
gert  með  Kristnisögu  hans,  er  legið  hefir  fyrir  í  handriti 
miklu  fyllra  og  viðtækara  en  íslendingabók,  handriti,  sem 
nú  er  gersamlega  glatað,  eins  og  fleiri  rit  Ara.  En  Styrmir 
hefir  að  likindum  ekki  komist  i  kynni  við  rit  Ara  fyr  en 
hann  flutti  á  Suðurland,  og  þvi  mun  Kristnisaga  i  þeirri 
mynd,  sem  hún  nú  er,  ekki  samin  fyr  en  á  árunum  1210 
— 1220,  eða  ef  til  viU  síðar.  Setningin  í  3.  kap.,  um  kirkj- 
una  i  Ási,  er  staðið  hafi  þá  er  Bótólfur  var  biskup  á  Hól- 
um  (1238—1246),  þarf  alls  ekki  að  sanna,  að  sagan  sé  rit- 
uð  eftir  þann  tima,  því  að  það  er  mjög  sennilegt,  að  Styrrair 
sjálfur  hafi  einmitt  bætt  þessu  við  á  efstu  árum  sinum 
(hann  dó  einmitt  1245),  og  Haukur  tekið  það  upp,  er 
hann  afritaði  söguna,  án  þess  að  breyta  því,  en  frá  Hauk 


^)  Bisks.  I,  XX. 


Nokkrsr  ath.  nm  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.  145 

fltafar  setning  þessi  vafalaust   ekki,    eins   og   sumir   hafa 
gizkað  á^). 

Af  þvi  að  sagan  nær  litið  fram  yfir  1150,  hafa  sumir 
^tlað,  t.  d.  Guðbrandur  Vigfússon  (í  formála  fyrir  Bisks.), 
að  hún  sé  rituð  mjög  snemma:  á  siðari  hluta  12.  ald- 
ar,  eða  ekki  siðar  en  um  1200,  eins  og  fyr  er  á  vikið. 
En  þessu  þarf  alls  ekki  að  vera  þannig  varið.  Frum- 
rit  Ara  hygg  eg,  að  einmitt  haíi  endað  á  þessum  orðum: 
>hana  (Valgerði)  átti  Ingimundr  prestr  Illugason  ok  örnu^) 
dóttur  Þorkels  Gellissonar«.  Voru  þeir  Ari  og  Ingimundur 
prestur  því  2.  og  3.  að  frændsemi  (öðrumeginn:  Þorgils 
Gellisson — Ari,  en  hinumeginn :  Þorkell  Gellisson— Arna — 
Ingimundur).  Andaðist  Ingimundur  prestur  1150,  2  árum 
eftir  lát  Ara.  En  svo  heíir  sá,  er  söguna  jók  síðar  (Styrm- 
ir),  bætt  við  um  Illuga  son  hans,  er  druknaði  þá  er  hann 
fiutti  lím  til  steinkirkju  þeirrar,  er  hann  ætlaði  að  gera  á 
Breiðabólsstað  i  Vesturhópi.  Og  það  hefir  Styrmi  verið  vel 
kunnugt  um,  af  afspurn  að  minsta  kosti,  og  hefir  þar  látið 
sögunni  lokið,  ekki  rakið  ætt  frá  Hafiiða  frekar^).    En  það 


^)  Bísks.  I,  XXIII.  Að  viðbót  þessi  geti  ekki  stafað  frá  Styrmi, 
«n  sé  miklu  liklegri  til  að  vera  eftir  Sturlu  Þórðarson,  fæ  eg  ekki  skilið, 
þótt  dr.  F.  J.  haldi  þvi  fram  (í  formála  Haaksbókar  bls.  LXX).  Það 
er  engin  ástæða  til  að  eigna  Sturlu  nokkur  „innskot"  i  Kristnisögu,  og 
það  getur  ekki  staðið  i  neinu  sambandi  við  Þorgils  sögu  og  Hafliða,  þótt 
þingdeilda  þeirra  sé  getið  i  Kristnisögu,  þvi  að  það  má  telja  öldungis 
vist,  að  Sturla  er  ekki  höfundur  Þorgils  sögu  og  Hafliða  i  Sturlungu.  Að 
viðaukinn  um  kirkjuna  i  Ási  hljóti  að  vera  ritaðar  eftir  lát  Bótólfs  bisk- 
ups  (1246)  er  alls  ekki  rétt.  Miklu  nær  að  ætla,  að  þessu  sé  einmitt 
viöbætt  i  biskupstið  Bótólfs,  eða  um  1240.  En  að  Styrmir  hafi  ekki 
samsett  söguna  fyr  en  um  það  leyti  (i  Viðey)  er  miklu  ósennilegra,  heldur 
en  að  þetta  sé  síðari  viðauki  hans. 

^)  Eflaust  réttara  en  Orný(ar),  er  stendur  i  útg.  (Bisks.  I,  32  og 
Hauksbók).  I  handritinu  mun  standa:  Ornv.  í  registrinu  við  Hauks- 
bók  Kh.  (Kh.  1892—96),  sem  á  þó  að  vera  vandað,  er  Omý  (sem  á  að 
vera  Arna)  dóttir  Þorkels  gellis(!)  talin  kona  Ingimundar  prests,  sem  er 
gersamlega  rangt,  þvi  að  hún  var  m  ó  ð  i  r  hans. 

*)  Síðasta  málsgreinin  í  Kristnis.  (um  vig  Rögnvalds  jarls  og  fall 
Ólafs  konungs  Tryggvasonar)  kemur  efninu  ekkert  við,  hvort  sem  sú  við- 
bót  er  eftir  höfund  sögunnar  eða  ekki. 

10 


146  Nokkrar  ath.  am  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

er  einmitt  skiljanlegt,  hversvegna  Ari  haíi  lokið  riti  sínu 
með  þvi  að  telja  dætur  Hafliða  Mássonar  af  siðara  hjóna- 
bandi,  Sigriði  og  Valgerði,  þvi  að  móðir  þeirra,  síðari  kona 
Hafliða,  var  einmitt  Rannveig,  dóttir  Teits  ísleifssonar  fóst- 
urföður  Ara  og  uppeldissystir  hans,  og  svo  giftist  Valgerð- 
ur  dóttir  hennar  i  ætt  Ara.  Var  þetta  hvorttveggja  næg 
ástæða  fyrir  hann  að  Ijúka  riti  sinu  með  þessari  ættfærslu. 
Þessu  hafa  menn  ekki  veitt  eftirtekt,  en  eg  tel  það  ekki 
alveg  þýðingarlaust,  þá  er  ræða  er  um  frumhöfundskap 
Ara  að  Kristnisögu. 

Hverjir  hinir  helztu  viðaukar  séu,  er  Styrmir  hefir 
gert  við  rit  Ara,  er  nú  ekki  unt  að  segja,  en  þeir  munu 
ekki  vera  ýkjamiklir,  þvi  að  stíllinn  er  yfirleitt  samfeldur 
og  alls  ekld  ósvipaður  stil  Ara,  enda  segir  Guðbrandur  (í 
formála  Bisks.),  að  Kristnisaga  gangi  næst  fslendingabók 
að  orðfæri,  en  taki  fram  Hungurvöku.  Frá  stílsins  hálfu 
finnur  hann  ekkert  athugavert  við,  að  sagan  geti  verið 
eftir  Styrmi,  en  hann  hyggur  hana  eldri  en  svo,  að  hún 
geti  verið  verk  hans^),  eins  og  fyr  er  á  vikið.  En  þá 
hafði  honum  ekki  hugkvæmst  Ari  sem  frumhöfundur  henn- 
ar.  Eg  hygg,  að  viðauka  Styrmis  gæti  mest  i  frásögninni 
um  Þorvald  víðförla  og  Þangbrand  (dvöl  hans  vestra)  Kjart- 
an  Ólafsson  og  ef  til  vill  Stefni. 

Til  stuðnings  máli  mínu  vil  eg  ennfremur  telja  það, 
er  öuðbrandur  segir  (í  Bisks.  I,  XXH):  »Höfundur  Kristni- 
sögu  hefir  hlotið  að  vera  nákunnugur  b  æ  ð  i^)  í  Borgar- 
firði  og2)  nálægt  Þingeyrum,  það  sýnir  sagan  um  Skegg- 
björn')  sem  hvergi  finnst  nema  hér  og  svo  að  sagan  lykt- 


»)  Bisks.  I,  XXI. 

')  Auðkent  af  mér. 

')  Þar  er  t.  d.  getið  am  „Þangbrandsróf  niðr  frá  Skipahyl"  og  bœtt 
við :  .,ok  þar  stendr  enn  festarsteinn  hans  á  bergi 
e  i  n  u".  Siðar  segir,  að  haugur  Skeggbjarnar  sé  á  fitinni  ofan  frá  Steins- 
holti,  en  aðrir  hafi  verið  jarðaðir  i  Landraugsholti  þar  hjá  fitinni  „o  k 
sér  þar  enn  gerla  kumlin«  (sbr.  Kristnis.  8.  kap.  Bisks.  I,  15). 
Þetta  mun  hvorki  ritað  af  Oddi  munk  né  Gunnlaugi.  Og  svo  er  um  fleira 
i  sögunni  t.  d.  að  skip  Þangbrands  hafi  tekið  út  úr  Hitará  og  rekið  á 
land  fyrir  sunnan  Kálfalæk,  og  svo  um  örnefnið  Járnmeishöfða,    er    svo 


Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  Ib.  öld.  147 

ar  með  þvi  að  segja  frá  druknun  Illuga  á  Breiðaból8tað«. 
Mundi  Guðbrandur  tæplega  hafa  hikað  við  að  eigna  sög- 
una  beinlinis  Styrnii  og  engum  öðrum,  hefði  honum  þá 
verið  kunnugt  um  uppruna  hans  og  þar  afleiðandi  kunnug- 
leika  á  Þingeyrum  eða  þar  i  grendinni.  Um  kunnugleika 
í  Borgarfirði  hjá  Gunnlaugi  munk  eða  Oddi  munk,  getur 
t^plega  verið  að  ræða.  Meðal  þeirra  rithöfunda,  sem  kunn- 
ir  eru  um  1200,  er  enginn  líklegri  en  Styrmir  til  að  vera 
höfundur  Kristnisögu  í  þeirri  mynd,  sem  hún  er  nú.  Og 
það  er  skiljanlegt,  að  efnið  hafi  verið  Styrmi  hugðnæmt 
sem  klerki,  auk  þess,  sem  hann  hafði  þar  gott  tækifæri 
til  að  halda  á  lofti  minningu  forfeðra  sinna  göfugra,  þeirra 
Gissurar  hvita,  ísleifs  biskups  og  Gissurar  biskups,  en  þeir 
konia  allmjög  við  Kristnisögu,  einkum  þeir  nafnarnir. 

Auk  þess  sem  hér  hefir  verið  getið  er  enginn  vafi  á^ 
að  Styrmir  á  einhvern  meiri  eða  minni  þátt  i  sumum  ís- 
lendingasögum,  því  að  hans  er  þar  allvíða  getið  sem  heim- 
ildarmanns.  Er  t.  d.  ekki  ósennilegt,  að  hann  eigi  ein- 
hvern  þátt  í  Vatnsdælu.  En  hér  verður  ekki  farið  frekar 
út  i  þau  efni,  því  að  mál  þetta  er  þegar  lengra  orðið  en 
eg  ætlaði  í  upphafi,  og  hefi  þó  orðið  fáorðari  um  margt, 
en  eg  vildi  og  ef  til  vill  hefði  þurft.  Getur  verið,  að 
sumum  þyki  eg  hafa  verið  nokkuð  djarfur  í  því,  að  eigna 
Styrmi  fleiri  rit  en  áður  hefir  gert  verið,  en  nokkrar  sönn- 
ur  þykist  eg  þar  hafa  fært  á  mál  mitt,  og  ætla,  að  ekki 
sé  öllu  minni  fótur  fyrir  því,  en  ýmsu  öðru,  sem  ritað 
hefir  verið  um  fornaldarbókmentir  vorar,  því  að  þar  verða 
oft  sennilega  getgátur  að  koma  í  stað  fullrar  vissu,  er  fæst 
svo  óvíða  í  slíkum  efnum.  En  hvað  sem  öðru  líður,  hy gg 
eg  að  ættfærslu  minni  á  Styrmi  verði  ekki  hnekt,  og  að 
hún  geti  orðið  til  þess,  að  aðrir,  er  fást  við  rannsóknir 
i  bókmentasögu  vorri  að  fornu,  geti  haft  einhver  not  af 
þeirri  skýringu  minni  við  rannsóknir  sínar.    Eg  hefi  hvorki 

heiti  milli  Hafnar  og  Belgsholts.  Þetta  o.  fl.  er  naumast  ritað  af  öðrum  en 
nákunnugum  manni  á  þessum  stöðvum.  Og  það  hefir  Styrmir  verið, 
þvi  að  hann  hefir  átt  heima  fyrir  sunnan  (i  Borgarfirði  og  Viðey)  alls 
nál.  40  ár  (1207—1245)  þ.  e.  allan  siðari  hlata  œfi  sinnar. 

10* 


148  Nokkrar  ath.  um  isl.  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

haft  tima  né  tækifæri  til  að  sökkva  mér  niður  í  slika  hluti, 
og  fæ  það  naumast  héðan  af.  Vildi  eg  að  eins  i  stuttu 
máli  birta  það,  er  eg  þóttist  nýtt  fundið  hafa  um  þennan 
fltórmerka,  gamla  fræðimann,  Styrmi  hinn  fróða,  er  mér 
virðist  ekki  fyllilega  hafa  notið  sannmælis  hjá  sumum 
rithöfundum  vorum  nú  á  dögum,  þvi  að  það  mun  mála 
flannast,  að  vér  eigum  honum  meira  að  þakka  en  margur 
hyggur,  og  eflaust  einna  mest  af  fornaldar  rithöfundum 
vorum  næst  Ara  fróða  og  Snorra. 

Ritað  í  nóvember  1911. 


Sióður  Margrétar  Lehmann-Filhés. 


Marga  trygga  vini  hafa  islenzkar  bókmentir  getið  sér 
meðal  erlendra  þjóða,  menn  sem  hafa  unnað  þeim  hug- 
ástum  og  helgað  þeim  starf  sitt.  Er  það  eitt  happ  meðal 
annara,  sem  okkar  fámennu  þjóð  hlýzt  af  þessum  dýr- 
mætu  fjársjóðum  sinum,  til  þroska  og  sæmdarauka. 

Einn  þessara  góðvina  islenzkrar  menningar  og  þjóð- 
ernis  var  frk.  Margarethe  Lehmann-Filhés,  er  andaðist  í 
Berlín  17.  ágúst  síðastliðið  sumar,  nafnkunn  lærdómskona 
og  rithöfundur,  af  göfugum  þýzkum  ættum  (fædd  1852). 
Faðir  hennar  var  prófessor  Rudolf  Lehmann  (d.  1875)  og 
móðir  Bertha  Filhés  skáldkona  (d.  1905).  Bróðir  hennar 
er  próf.  dr.  phil.  Rudolf  Lehmann-Filhés^  merkur  stærð- 
fræðingur  og  stjörnufræðingur. 

Þegar  frá  barnæsku  stundaði  frk.  M.  Lehmann-Filhés 
vísindanám  af  kappi,  einkum  stærðfræði  og  málfræði* 
Snemma  hneigðist  hún  að  norrænum  bókmentum,  og  á 
efri  árum  var  hugur  hennar  allur  og  óskiftur  i  islenzkum 
þjóðfræðum.  Svo  vel  varð  hún  að  sér  i  nútiðarmáli  vor 
íslendinga,  að  hún  bæði  talaði  það  og  ritaði.  Má  sjá  þess 
Ijósan  vott  á  ritgerð  hennar  um  íslenzkan  spjaldvefnað  1 
Eimr.  1898.  Til  dæmis  um  starf  hennar  i  þá  átt  að  efia 
þekkingu  erlendra  þjóða  á  íslenzkum  fræðum  og  bera 
heiður  þeirra  út  yfir  hafið,  má  geta  geta  þess,  að  hún 
þýddi  og  gaf  út  úrval  af  þjóðsögum  Jóns  Árnasonar,  úr- 
val  íslenzkra  Ijóða  og  ýmsar  ritgerðir  þjóðfræðilegs  efni& 
eftir  íslenzka  höfunda,  auk  þess  sem  hún  frumsamdi  margt 
um  þá  hluti.  Merkast  þess  er  bók  hennar  um  islenzkan 
spjaldvefnað    (Uéber   Brettchenwéberei,    Berlín    1901).     Um 


150  Sjóður  Margrétar  Lehmann-Filhés. 

alt  þetta  leyfi  eg  mér  að  skírskota  til  ritgerðar  próf.  Þor- 
valds  Thoroddsens  um  þessa  merkiskonu  i  Eimr.  1911, 
bls.  103—106. 

En  frk.  M.  Lehmann-Filhés  lét  ekki  þar  við  lenda  að 
verja  kröftum  sinum  um  langt  skeið  ævi  sinnar  i  þágu 
íslenzkrar  menningar.  Hún  vildi  lika  sjá  þeim  nokkurn 
farborða  um  ókomnar  aldir.  Fyrir  andlát  sitt  ánafnaði 
hún  Kaupmannahafnardeild  hins  islenzka  Bókmentafélags 
5000  kr.  sjóð  i  þvi  skyni,  og  fal  þáverandi  forseta  deild- 
arinnar,  próf.  Þorvaldi  Thoroddsen,  að  kveða  nánar  á  um 
hlutverk  sjóðsins.  Réð  hann  það  af,  sem  vel  var,  að 
sjóðnum  skyldi  varið  til  að  hlynna  að  þeim  fræðum,  sem 
gefandanum  höfðu  verið  hjartfólgnust. 

Skipulagsskrá  sjóðsins^  sem  stjórn  Bókmentafélagsins 
hefir  nú  samið  og  próf.  Þ.  Thoroddsen  samþykt,  mælir 
svo  fyrir,  að  af  vöxtunum  skuli  áriega  leggja  einn  fjórða 
hluta  við  höfuðstólinn  en  verja  þrem  fjórðu  hlutum  þeirra 
»til  að  gefa  út  fyrir  nýjar  ritgjörðir  um  íslenzk  þjóðfræði, 
þjóðsögur,  venjur,  lifnaðarhætti  alþýðu,  heimilisiðnað  o.  fl. 
þess  kyns,  eður  og  eldri,  áður  óprentuð,  rit  og  kvæði, 
sem  hafa  þýðingu  i  þeim  efnum*.  Sjóðurinn  liggur  undir 
stjórn  Bókmentnfélagsins,  er  sér  um  <ávöxtun  hans,  birtir 
árlega  reikning  hans  og  annast  um  útgáfu  þeirra  rita, 
sem  af  honum  eru  styrkt. 

Minningu  þessarar  göfugu  konu  munu  Islendingar 
geyma  i  þakklátum  hug.  Fáir  útlendingar  hafa  starfað 
af  einlægara  vinarþeli  i  þágu  íslenzkrar  þjóðmenningar. 

B.  B. 


Sannleikur. 

Eftir  William  James. 


Athugasemd  þýðandaoB. 

Margir  islenzkir  lesendur  munu  kannast  við  William  James.  Grein 
sú  sem  hér  birtist  i  íslenzkri  þýðingu  er  kafli  úr  nýlegri  bók  eftir  hann: 
Pragmatism,  a  new  name  f'or  some  old  ways  of  thinking.  Long- 
mans,  Green^  and  Co.  London  1907.  Bókin  er  um  þá  stefnu  heim- 
spekinnar  er  pragmatism  kallast  á  ensku,  og  leyfi  eg  mér  að  kalla 
hana  starfhyggju  á  islenzku.  Starfhyggjunni  verður  ekki  lýst  til 
hlitar  i  fám  orðum,  en  aðaleinkenni  hennar  er  vakandi  athygli  á  þvi  að 
hugmyndir  vorar  og  skoðanir  i  hverju  sem  er  eigi  að  vera  „lampi  fóta 
vorra  og  Ijós  á  vegum  vorum",  svo  að  eg  viðhafi  orð  biblíunnar.  Gildi 
þeirra  verði  að  meta  eftir  þvi  að  hvaða  haldi  þær  komi  —  i  bráð  og 
1  e  n  g  d  —  i  Hfi  voru  og  störfum,  hvaða  tangarhald  þær  veiti  oss  á 
heiminum  sem  vér  lifum  i.  Skoðanir  eru  verkfæri,  starfstæki,  segja 
-  starfhyggjumenn.  Tvær  skoðanir  sem  reynast  i  hvívetna  jafnvel  i  allri 
YÍðureign  vorri  við  tilveruna  —  þær  eru  jafngildar,  jafngóðar.  Og  sá 
skoðanamismunur  sem  engum  mismun  fær  valdið  i  breytni  vorri  og  með- 
ferðum  —  hann  er  einkisvirði 

Eg  geri  ráð  fyrir  að  mörgum  þyki  greinin  strembin,  en  eg  ber  það 
traust  til  lesenda  „Skírnis",  að  þeir  láti  sér  ekki  fyrir  brjósti  brenna 
áreynsluna,  og  hafi  það  hugfast,  að  það  sem  er  þungskilið  i  fyrsta  lestri 
verður  oft  auðskilið  þegar  það  er  lesið  aftur.  G.  F. 

Það  er  sagt  um  Clerk-Maxwell,  að  þegar  hann  var  barn,  vildi 
liann  ólmur  og  uppvægur  fá  skýringar  á  öllu,  og  þegar  menn  ætl- 
uðu  að  hafa  hann  af  sór  með  óljósu  orðaskvaldri  um  eitthvert  fyr- 
irbrigði,  þá  varð  hann  óþolinmóður  og  tók  fram  í:  3>Já«,  sagði 
liann,  »en  eg  vil  fá  að  vita  sjálfan  ganginn  í  því!«  Hefði 
hann  spurt  ura  sannleikann,  þá  hefðu  starfhyggjumenn  (pragmatists) 
einir  getað  gert  honum  grein  fyrir  sjálfum  ganginum  í  honum.  Að 
minni  hyggju  hafa  starfhyggjuraenn  nútíraanH,  einkura  þeir  Schiller^ 
og  Dewey^,  komið  fram  með  einu  skoðunina  sem  varin  verður  um 
aannleikann.  Hór  er  ura  afarörðugt  viðfangsefni  að  ræða ;  það 
sendir  viðkværaa  rótaranga  inn  í  hverja  smugu,  og  þess  vegna  er 
8V0  erfitt  að  fjalla  ura  það  í  stuttu  raáli,  svo  sera  vera  verSur  í 
IþýSlegura  fyrirlestri.  En  rökfylgnir  (rationalistic)  heimspekingar 
hafa  ráðist  svo  grimmilega  á  skoðun  þeirra  SchiUers  og   Deweys    á 

*)  F.  C.  S.  Schiller,  enskur  heimspekingur,  f.  1864. 
')  John  Dewey,  ameriskur  heimspekingur,  f.  1859. 

Þýð. 


t 


152  Sannleiknr. 

Bannleikanum,  og  hún  hefir  verið  raisskilin  svo  herfílega,  aS  full 
þörf  er  á  að  gera  skjrt  og  skorinort  grein  fyrir  henni. 

Eg  efast  ekki  um  að  skoðun  starfhyggjumanna  á  sannleikan- 
um  eigi  fyrir  sór  að  ganga  stig  af  stigi  sömu  braut  og  aðrar  kenn- 
ingar.  Svo  sem  kunnugt  er,  þá  er  njrri  kenningu  fyrst  fundið 
það  til  foráttu  að  hún  só  fjarstæða ;  þar  næst  er  hún  játuð  sönn 
að  vera,  en  augljós  og  ómerkileg;  loks  þykir  hún  svo  merkileg,  að 
andmælendur  hennar  þykjast  sjálfir  fyrstir  hafa  fundið  hana  upp. 
Kenning  vor  um  sannleikann  er  núna  á  fyrsta  stiginu,  þessara 
þriggja,  og  ymislegt  bendir  á  að  hún  só  sumstaðar  að  komast  á 
annað  stigið.  Eg  vildi  óska  að  þessi  ræða  mín  mætti  hjálpa  henni 
yfir  fyrsta  stigið  í  augum  margra  yðar. 

Svo  sem  sjá  má  í  hverri  orðabók,  er  sannleikur  eiginleiki  sumra 
hugmynda  vorra.  Að  hugmynd  sé  sönn,  þýðir  að  hún  só  veruleikan- 
um  samkvæm,  að  hún  só  ósönn,  þyðir  að  hún  só  ósamkvæm  veru- 
leikanum.  Bæði  starfhyggjumenn  og  andstæðingar  þeirra  telja  þessa 
akilgreiningu  svo  sem  sjálfsagða.  Deila  þeirra  byrjar  fyrst  þegar 
á  að  fara  að  ákveða  það  nákvæmlega  hvað  orðin  »samkvæmni«  og 
>veruleiki«  tákna,  þegar  veruleikinn  er  talinn  það  sem  hugmyndir 
Torar  eiga  að  vera  samkvæmar. 

Starfhyggjumenn  skera  úr  því  efni  með  meiri  gjörhygli  og  var- 
úð  en  andstæðingar  þeirra.  Það  cr  almenn  skoðun,  að  sönn  hug 
mynd  verði  að  vera  eftirmynd  veruleikans.  Eins  og  aðrar  almenn- 
ar  skoðanir  dregur  hún  h'kingu  af  algengustu  reynslu.  Sannar 
hugmyndir  um  skynjanlega  hluti  eru  að  vísu  eftirmyndir  þeirra. 
Lokið  augunum  og  hugsið  um  klukkuna  þarna  á  veggnum;  þór  fá- 
ið  þá  einmitt  slíka  sanna  mynd  eða  eftirmynd  af  klukkuskífunni.. 
En  hngmynd  yðar  um  i>verkið«  í  klukkunni  (sóuð  þór  ekki  úr- 
smiðir)  er  miklu  síður  eftirmynd ;  þó  er  hún  góð  og  gild,  því  hún 
kemur  alls  ekki  í  bága  við  veruleikann.  Jafnvel  þó  ekki  væri 
annað  eftir  af  henni  en  tómt  orðið  l>verk«,  þá  kemur  það  orð  yður 
enn  að  sönnu  haldi;  og  þegar  þór  talið  um  að  klukkan  »raæli 
tíraann<í,  eða  talið  um  »fjaðurmagnið«  í  fjöðrnnum  í  henni,  þá  er 
örðugt  að  gera  sór  skyra  grein  fyrir  því  af  hverju  hugmyndir  yðar 
geta  verið  eftirmyndir. 

Þór  sjáið  að  hér  er  úrlausnarefni.  Hvað  þ/ðir  að  hugmyndir 
vorar  séu  hlutunum  samkvæmar,  þar  aem  svo  stendur  á  að  þœr 
geta  ekki  verið  nákvæmar  eftirmyndir  þeirra?  Sumir  virðast  œtla 
að  hugmyndir  séu  sannar  þegar  þær  eru  það  sem  guð  ætlast  til 
að  vór  hugsum  um  hlutina.      Aðrir  halda  því  til  streitu  að  sannar 


Sannleiknr.  159 

hugmyndir  sóu  eftirmyndir,  og  tala  eins  og  hugmyndir  vorar  vœru 
sannar  að  sama  skapi  sem  þær  líkjast  eilífum  hugsunum  hins  al- 
fullkomna. 

Þessar  skoðanir  þarf  að  rœða  frá  sjónarmiði  starfhyggjumanna. 
En  grundvallarskoðun  andstæðinga  þeirra  er  sú,  að  sannleikur  sé 
fyrst  og  fremst  statt  og  stöðugt  hlutfall.  Þegar  fengin  er  sönn 
hugmynd  um  eitthvað,  þá  er  þar  með  búið.  Sannleikurinn  er  feng- 
iun ;  þá  v  e  i  t  maður ;  þá  er  takmarki  hugsunarinnar  náð.  Hug- 
urinn  er  í  því  ástandi  sem  honum  ber ;  óyggjandi  skylduboði  er 
hlytt;  þegar  þessu  hámarki  hugsunarinnar  er  náð,  er  einskis  vant 
framar.     Hugsun  vor  er  þá  í  stöðugu  jafnvægi. 

Starfhyggjumenn  spyrja  aftur  á  móti  eins  og  þeir  eru  vanir: 
;^Gerum  ráð  fyrir  að  einhver  hugmynd  eða  skoðun  só  sönn^,  segja 
þeir,  ^hver  verður  munurinn  í  lífi  nokkurs  manns  fyrir  það  að 
hún  er  sönn  ?  Hvernig  kemur  sannleikurinn  fram?  í  hverju  verð^ 
ur  reynsla  manna  frábrugðin  því  sem  hún  mundi  verða  ef  skoðun- 
in  væri  röng?  I  stuttu  máli,  hvað  fæst  fyrir  sannleikann  í  reiðu- 
peningum  reynslunnar. 

Undir  eins  og  starfhyggjumenn  spyrja  að  þessu,  sjá  þeir 
Bvarið:  Sannar  eru  þœr  hugmyndir  sem  vér  get- 
um  samþ/tt,  tekið  gildar,  staðfest  og  sannað. 
Ósannar  eru  þær  hugmyndir  er  oss  er  þessa 
varnað.  Þar  er  í  raun  og  veru  munurinn  sem  það  gerir  að 
hugmyndir  vorar  sóu  sannar;  þetta  táknar  þá  sannleikurinn,  því 
á  þessu  einu  þekkist  hann. 

Þetta  er  kenningin  sem  eg  ætla  að  verja.  Sannleiki  hugmynd- 
ar  er  ekki  fastur  eiginleiki,  fólginn  í  henni  sjálfri.  Það  a  t  v  i  k  - 
ast,  að  hugmynd  er  sönn.  Hún  verður  sönn,  atvikin  færa 
sönnur  á  hana.  Sannleiki  hennar  er  í  raun  réttri,  atvik  at- 
burður:  sem  sé  sá  atburður,  að  hún  sannast,  að  sönnur  fær- 
ast  á  hana.  Gildi  hennar  er  fólgið  í  því  að  hún  reynist 
gild. 

En  hvað  þyðir  það  svo  frá  sjónarmiði  starfhyggjumanna  aö 
sönnur  færist  á  hugmyndir,  og  að  þær  reynist  gildar?  Það  táknar 
afleiðingar  sem  gildar  og  sannaðar  hugrayndir  hafa  í  för  með  sór. 
Þessum  afleiðingum  verður  naumast  betur  l/st  með  öðru  en  hinni- 
algengu  skírskotun  til  )^samkvæmninnar«,  því  það  eru  einmitt  þess- 
ar  afleiðingar  sem  vér  höfum  í  huga,  þegar  vór  kveðum  svo  að  orði, 
að  hugmyndir  vorar  sóu  J>samkvæmar4  veruleikanum.  Þær  vekja 
sem  sé  athafnir,  og  þær  vekja  aðrar  hugmyndir,  og  leiða  oss  þannig 


164  Sannleikur. 

til,  eða  í  áttina  til,  annara  reynsluatriða,  sem  vór  þó  jafnframt  finn- 
um  aö  koma  heim  við  hinar  upphaflegu  hugmyndir.  Vér  finnum 
að  0S8  þokar  áfram  stig  af  stigi,  að  hvað  kemur  heim  viðannaðog 
fellur  í  Ijúfa  löð.  Þegar  vér  segjum  að  sönnur  færist  á  hugmynd, 
þá  eigum  vór  við  þetta  að  hún  só  Ijúfur  leiðtogi.  Þetta  er  óná- 
kvæmlega  að  orði  komist  og  lœtur  í  fyrstu  hversdagslega  í  eyrum, 
en  það  sem  af  því  leiðir  mun  eg  nú  skýra  það  sem  eftir  er  stund- 
arinnar. 

Eg  skal  þá  fyrst  minna  yður  á  það,  að  sannar  hugmyndir  eru 
í  hvívetua  ómetauleg  hjálp  til  allra  athafna;  það  er  af  góðum  og 
gildum  ástæðum  að  vér  erum  skyldir  að  afla  oss  sannleikans,  og 
það  er  síður  en  svo  að  það  sé  boðorb  út  í  bláinn  eða  óþarfauppá- 
tæki  skynseminnar. 

Alkunnugt  er  hve  áríðandi  það  er  í  mannlegu  lífi  að  hafa  sann- 
ar  skoðanir  um  hlutina.  í  veröldinni  sem  vér  lifum  í  eru  hlutir 
sem  geta  verið  til  óendanlegs  gagns  eða  óendanlegs  tjóns.  Þær 
hugmyndir  eru  þá  fyrst  og  fremst  taldar  sannar,  sem  segja  oss 
hvað  vór  megum  eiga  í  vændum,  og  að  afla  sór  sh'kra  hugmynda 
er  einhver  hin  fyrsta  skylda  manns.  Á  þessu  hinu  fyrsta 
stigi  fer  fjarri  því  að  sannleikurinn  só  takmark  út  af  fyrir  sig,  hann 
er  þar  að  eins  eitt  aðalskilyrðið  til  að  fullnægja  öðrum  knyjandi 
þörfum.  Só  eg  viltiir  í  skógi  og  hungraður  og  þykist  finna  stíg, 
þá  er  afarmikið  undir  því  komið,  að  mór  hugkvæmist  mannabyli 
við  enda  hans  því  detti  mór  það  í  hug  og  fari  eg  stíginn,  er  mór 
borgið.  Þarua  er  sönn  hugmynd  gagnleg  af  því  húsið  sem  hún  á 
við  er  gagnlegt.  Nytsemi  sannra  hugmynda  er  þannig  í  fyrstu 
runnin  af  nytsemi  hlutanna  sem  þær  tákna.  Þeir  hlutir  eru  nú 
að  vísu  ekki  áríðandi  á  hverjum  tíma  sem  er,  Það  getur  staðið 
svo  á  að  mór  só  engin  þörf  á  húsaskjóii,  og  þó  hugmynd  mín  um 
'húsið  só  sannfróð,  þá  kemur  hún  nú  að  engu  haldi,  og  væri  því 
bezt  hún  lóti  ekki  á  sór  bóla.  En  af  því  að  varla  er  sá  hlutur  að 
hann  kunni  ekki  einhvern  tíma  um  stundarsakir  að  verða  áríðandi,  þá 
er  auðsætt  hve  hentugt  það  er  að  eiga  sér  allsherjarforða  af  v  a  r  a- 
sannindum,  hugmyndum  er  geta  átt  við  hvað  sem  fyrir  kann  að 
koma.  Sh'k  vara  sannindi  geymum  vér  í  minni  voru,  og  af  gnægt- 
um  þeirra  fyllum  vór  handbækur  vorar.  Þegar  nú  svo  ber  til  að 
vór  þurfum  að  styðjast  við  eitthvað  af  þessum  vara-sannindum, 
koma  þau  fram  úr  kimum  sínum  og  taka  til  starfa,  og  trú  vor 
á  þau  vaknar  til  vitundar.  Um  slíkar  hugmyndir  má  segja  hvort 
iheldur  vill :     >Þœr  eru  nytsamar  af  því  þœr  eru  sannar«,  eða  ;^þær 


Sannleikur.  155 

eru  sannar  af  því  þær  eru  nytsamar^.  Hvorttveggja  táknar  eitt 
og  hið  sama,  sem  só  það  að  hugmyndirnar  rætast,  að  raun  ber  þeim 
vitni.  Sönn  er  hver  sú  hugmynd  talin  sem  á  upptök  að  sannreynd- 
um,  nytsöm  er  hún  talin,  er  hún  hefir  ræzt  í  reynslunni.  Aldrei 
hefði  sannleiki  hugmynda  orðið  til  þess  að  þœr  yrðu  greindar  frá 
öðrum  hugmyndum,  aidrei  hefði  þeim  verið  gefið  tegundarheiti,  allra 
sízt  heiti  er  benti  á  gildi  þeirra,  ef  þær  hefðu  ekki  á  þennan  hátt 
verið  nytsamar  frá  upphafi  vega  sinna. 

Af  þessari  einföldu  átyHu  gera  starfhyggjumenn  sór  þá  aðal- 
hugmynd  um  sannleikann,  að  hann  sé  aðallega  fólginn  í  því  hvernig 
eitt  atriði  í  reynslu  vorri  getur  leitt  oss  til  annara  atriða  sem  óniaks- 
ins  vert  er  að  komast  að.  Upphaflega  og  að  almannahyggju  er 
sannleikur  hugsana  í  þessu  fólginn,  að  þær  geta  1  e  i  1 1  o  s  s 
þangað  sem  ómaksins  vert  er  að  koma.  Þegar  eitt- 
hvert  atriði  í  reynslu  vorri,  hvað  sem  það  nú  er,  blæs  oss  sannri 
hugsun  í  brjóst,  þá  táknar  það,  að  fyr  eða  síðar  leiðir  þessi  hugsun 
oss  aftur  til  reynsluatriða  sem  vér  getum  fært  oss  í  nyt.  Þetta  er 
að  vísu  ónákvæmt  ákveðið,  en  eg  bið  yður  að  hafa  það  hugfast, 
því  það  er  aðalatriði. 

En  reynsla  vor  fylgir  hvervetna  föstum  lögum.  Eitt  atriði 
bennar  getur  verið  oss  fyrirbending  um  að  annað  só  í  aðsigi,  getur 
verið  tákn  eða  fyrirboði  þess  sem  fjær  er.  Þegar  það  kemur 
fram,  sannast  fyrirboðinn.  Hér  taknar  sannleikur  ekki  annað  en 
íiannreyndir  í  vændum,  og  þar  dugir  auðvitað  engin  einþykni  frá 
vorri  hálfu.  Vei  þeim  sem  fylgir  skoðunum  er  virða  vettugi  lög 
þau  er  hlutir  og  atvik  hlyða  í  reynslu  hans;  með  þeim  kemst  hann 
hvergi,  eða  tekur  í  skakkan  streng. 

Hluti  og  atvik  kölluni  vér  hér  annað  hvort  það  sem  almenn- 
ingur  kallar  hluti,  svo  sem  það  er  sjnilegt  er  og  áþreifanlegt,  eða 
hlutföll  sem  allir  kannast  við,  svo  sem  stund,  stað,  fjarlægðir,  teg- 
undir,  verkanir.  Vór  fylgjum  hugmynd  vorri  um  hús,  förum  stig- 
inn  og  sjáum  svo  húsið  sjálft;  hugmyndin  rætist  að  fullu.  Slík- 
ar  hugmyndir,  er  leiða  oss  og  blátt  áfram 
að  fullu  og  öllu  rætast,  eru  vissulega  fyrstu 
frummyndir  allra  sanninda.  Reynslan  sýnir  oss  að 
vísu  sannindi  er  verða  með  öðrum  hætti;  en  þá  stendur  annað  hvort 
Hvo  á  að  sannprófuninni  er  frestað  um  stundarsakir,  eða  að  sannan- 
irnar  eru  margbrotnar,  eða  ein  sönnun  er  látin  ganga  í  annarar  stað. 

Tökum  t.  d.  hlutinn  þarna  á  veggnum.  Vér  höldum  að  það  sé 
>khikka«,  þótt  enginn  af  oss  hafi  séð  hið  bulda  )>verk«  sem  til  þess  þarf 


156  Sannleikur. 

að  hluturinn  só  klukka.  Vórteljumhugmynd  vorasanna,  án  þessaðreyna 
að  færa  sönnur  á  hana.  Ef  sannleiki  er  fyrst  og  fremst  í  því  fólg- 
inn  að  hugmyndirnar  rætist,  eigum  vór  þá  að  telja  slíkar  ósannaðar 
hugmyndir  ónytar?  Nei,  því  allur  þorri  þeirra  sanninda  sem  vór 
lifum  á  er  af  þessu  tægi.  Óbeinar  sannanir  eru  taldar  góðar  og 
gildar  eins  og  beinar  sannanir.  Vér  þurfum  ekki  að  vera  sjónar- 
vottar  að  því  sem  er  nægilega  augljóst  af  atvikum.  Vór  teljum 
þennan  hlut  klukku,  alveg  eins  og  vór  trúum  því  að  Japan  só  til, 
þótt  vér  höfum  aldrei  verið  þar,  af  því  það  reynist  vel,  og 
alt  sem  vér  vitum  styður  trú  vora,  en  ekkert  mælir  í  móti.  Vór 
höfum  hlutinn  fyrir  klukku,  og  sjáum  af  honum  hve  langt  er  liðið  á 
fyrirlesturinn.  Hór  er  sönnunin  á  skoðuninni  í  því  fólgin  að  hún 
leiðir  ekki  til  neinna  vandræða  eða  mótsagna.  Áð  hægt  er 
að  sanna  að  hjól  og  lóð  og  hengill  eru  þarna,  er  jafn  gott  eins  og 
sönnunin  sjálf.  Á  móti  hverri  einni  hugmynd  sem  fullnaðarsönnun 
fær  á  h'fsleið  vorri  er  miljón  hugmynda  sem  eru  í  þessu  byrjunar- 
ástandi,  en  koma  þó  að  haldi.  Þær  beina  oss  í  á  t  t  i  n  a  þangað 
sem  raun  gefur  þeim  vitni,  þær  leiða  oss  í  námunda  við  hlutina 
sem  þær  tákna,  og  ef  alt  fellur  í  Ijúfa  löð,  þá  erum  vér  svo  ör- 
uggir  um  sannleik  þeirra,  að  vór  sleppum  því  að  sanna  þær,  og 
venjulega  réttlæta  öll  atvik  það. 

Sannleikurinn  lifir  raunar  mestmegnis  á  lánstrausti.  Hugsanir 
vorar  og  skoðanir  eru  »gjaldgengar<(  meðan  ekkert  verður  þeim  til 
vefengingar,  alveg  eins  og  bankaseðlar  eru  gjaldgengir  meðan  eng- 
inn  gerir  þá  afturreka.  En  alt  er  þetta  miðað  við  það  að  einhver- 
staðar  sóu  þær  sannreyndar  augliti  til  auglitis,  því  að  öðrum  kosti 
hrynur  sanninda  kerfið  eins  og  gjaldþrota  verzlun.  Þér  takið  mína 
reynshi  gilda  í  einu  efni,  eg  yðar  í  öðru.  Vér  verzlum  hver  með 
aunars  sannindi.  En  stoðirnar  sem  alt  hvílir  á  eru  skoðanir  sem 
einhver  fær  fullsannaðar. 

Enginn  hlutur  er  einn  síns  liðSj  alt  heyrir  einhverri  tegund  tiL 
Það  er  -  -  auk  tímasparnaðarins  —  önnur  aÖalástæðan  til  þess  að 
vór  í  daglegu  h'fi  sleppum  því  að  færa  fullar  sönnur  á  hverja  hug- 
mynd.  Heimurinn  er  nú  einu  sinni  svona  gerður,  Svo  þegar  vór 
höfum  einu  sinni  sannreynt  hugmyndir  vorar  um  eitt  dæmi  ein- 
hverrar  tegundar,  þá  þykjumst  vér  mega  heimfæra  þær  sannana- 
laust  til  annara  dæma  hennar.  Sá  sem  fylgir  þeirri  reglu,  að  gera 
BÓr  grein  fyrir  tegund  þess  hlutar  er  hann  hefir  fyrir  sér  og  hagar 
sér  undir  eins  eftir  þeim  lögum  sera  tegundin  fylgir,  án  þess  að 
tefja  sig  á  sönnunum,  hefir  rétt  fyrir  sór  í  99  af  100  tilfellum,  sem 


SannleikuT.  157 

sóst    á    því    að    aðferð  haiis  reynist  alstaðar  vel  og  hann  rekur  sig 
hvergi  á. 

Óbeinar  sannanir,  eðaþóekkisónema  sann- 
jinamöguleikar,  geta  þannig  haft  sannleika  í 
sór  fólginn  engu  síður  en  fullnaðarsannanir. 
Hvorartveggja  verka  eins,  gera  oss  sama  gagn  og  heimta  viðurkenn- 
ingu  vora  af  sömu  ástæðum.  Þetta  á  við  um  þá  hluti  sem  sann- 
reyndir  eru  að  almanna  hyggju,  og  um  þá  eina  höfum  vér  talað. 

En  sannleikurinn  kemur  víðar  við  en  þar  sem  um  sh'kar  stað- 
reyndir  er  að  tefla.  Sumar  hugmyndir  eiga  sér  að 
eins  stað  í  huga  vorura,  og  skoðanir  um  hlutföU  þeirra 
sín  í  miUi  eru  óyggjandi  eða  skilyrðislaust  réttar  eða  rangar.  Rétt- 
ar  skoðanir  í  þessum  efnum  eru  annaðhvort  kallaðar  skilgreiningar 
eða  meginsetningar.  Það  er  t.  d.  annaðhvort  meginsetning  eða  skil- 
greining  að  1  og  1  eru  2,  að  2  og  1  eru  3,  osfrv. ;  að  minni  er 
munur  á  hvítu  og  gráu,  en  hvítu  og  svörtu;  að  þegar  orsökin  tek- 
ur  að  verka,  byrjar  afleiðingin.  Sh'kar  setningar  eiga  við  hvaða 
»einingar«,  hvaða  »hvítt«,  »grátt«  eða  »orsakir«  sem  er.  Hér  er 
um  andieg  viðfangsefni  að  ræða.  Um  hlutföU  þeirra  má  í  einni 
svipan  fá  óyggjandi  vissu,  og  eigi  þurfa  þau  synilega  eða  áþreifan- 
lega  hluti  til  sönnunar  sór.  Það  sem  einu  sinni  er  satt  í  þessum 
efnum,  er  æfinlega  satt.  Sannleikurinn  hefir  þar  »eilíft«  gildi.  Ef 
þór  finnið  einhversstaðar  einhvern  hlut  sem  er  »einn«,  eða  »hvít- 
ur«,  eða  »grár«,  eða  »afleiðing«,  þá  eiga  æfinlega  við  hann  þessar 
meginsetningar  sem  eg  nefndi.  Ekki  þarf  annað  en  fá  vissu  um 
hverrar  tegundar  hluturinn  er,  og  heimfæra  svo  til  hans  lögmál 
þeirrar  tegundar.  Þór  eruð  vissir  um  að  öðlast  sannleikann,  ef  yður 
að  eins  tekst  að  nefna  tegundina  rótt,  því  hugsanahlutföll  yðar  gilda 
undantekningalaust  um  alt  sem  er  af  þeirri  tegund.  Kæmnst  þór 
nú  samt  sem  áður  að  rangri  niðurstöðu,  munduð  þér  segja  að  þór 
hefðuð  ranglega  greint  tegund  hlutarins. 

1  þessum  hugmyndaheimi  kemur  það  einnig  fram,  að  sannleik- 
urinn  er  í  leiðsögn  fólginn.  Vór  setjum  eitt  hugtakið  í  samband 
við  annað  og  sköpum  að  lokum  víðtæk  kerfi  rökfræðilegra  og  stœrð- 
fræðilegra  sanninda,  sem  síðan  geta  komið  heim  við  hluti  og  fyrir- 
brigði  reynslunnar,  svo  þessi  hin  eilífu  sannindi  eiga  einnig  við 
veruleikann.  Þetta  samband  reynslu  og  vísinda  er  óendanlega  frjó- 
samt.  Setningar  vorar  eru  hér  sannar  fyrir  fram,  áður  en  reynsl- 
an  kemur  til  í  hvert  skiftið,  ef  hlutirnireru  heimfœrð- 
ir    rótt.      Þessi    fyrir    fram  tilbúna  hugsanaumgjörö  hvers  konar 


168  Sannleikur. 

hluta  er  fyrir  kunna  að  koma,  á  rót  sína  í  því  hvernig  andi  vor 
er  gerður.  Vér  getum  ekki  farið  með  þessi  almennu  hugmynda- 
hlutföll  eftir  hugþótta  einum,  fremur  en  vér  getum  það  með  sjni- 
lega  hluti  og  áþreifanlega.  Þau  kn/ja  oss;  vór  verðum  að  vera 
sjálfum  08S  samkvæmir  í  meðferð  þeirra,  hvort  sem  oss  líkar  niður- 
staðan  betur  eða  ver,  Samlagningarreglurnar  eru  eins  óyggjandi 
róttar  þegar  á  að  leggja  saman  skuldir  vorar,  eins  og  þegar  á  að 
telja  saman  tekjurnar.  Hundraðasti  tugstafurinn  í  tu,  hlutfalli  um- 
máls  og  þvermáls,  er  andlega  ákvarðaður  fyrir  fram  nú,  þótt  ef  til 
vill  enginn  hafi  reiknað  hann  enn  þá.  Ef  vór  skyldum  eiuhvern- 
tíma  þurfa  á  honum  að  halda,  þegar  vór  erum  að  fást  við  eiuhvern 
hringinn,  þá  þyrftum  vér  að  fá  hann  réttan,  reiknaðan  eftir  venju- 
legum  reglum,  sem  annars  er  beitt  við  samskonar  sannindi. 

Anda  vorum  eru  þannig  settar  rammar  skorður,  annars  vegar 
af  föstum  lögum  reynslunnar,  hins  vegar  af  huKsanalögum  vorum. 
Hugmyndir  vorar  verða  að  vera  samkvæmar  veruleikanum,  hvort 
sem  hann  er  synilegur  og  áþreifanlegur  eða  fólginn  í  almennum 
hugtökum  og  meginsetningum,  að  öðrum  kosti  lendum  vér  í  enda- 
lausum  ógöngum  og  óaamkvæmni. 

í»ví  sem  nú  hefir  verið  sagt,  geta  rökhyggjumenn  ekki  raót- 
mælt.  Þeir  geta  að  eins  sagt  að  vér  höfum  ekki  snert  nema  yfir- 
borðið. 

Til  veruleikans  teljum  vór  þá  annaðhvort  staðreyndir,  eða  teg- 
undahugtök  hluta,  og  hlutföU  þau  er  hugarsjónir  vorar  greina  roilli 
þeirra.  I  þriðja  lagi  teljum  vór  ennfremur  til  veruleikans  öU  þau 
önnur  sannindi  sem  vór  þegar  höfum  öðlast,  og  kemur  það  ekki 
sízt  til  greina,  þegar  nyjar  hugmyndir  ber  að  garði  vorum.  En 
hvað  þyðir  nú  »samkvæmni«  við  sh'kan  þrefaldan  veruleika?  —  svo 
aS  vér  hverfum  aftur  að  hinni  algengu  skilgreiningu  á  sannleikan- 
um.  Hór  er  það  að  starfhyggjumenn  og  rökhyggjumenn  fer  að 
greina  á.  Upphaflega  þýðir  eflaust  það  að  vera  samkvæmur,  sama 
sem  að  vera  eftirmynd,  en  vór  sáum  að  tórat  orðið  »klukka«  nægði 
í  stað  hugmyndar  um  »verkið«  í  klukkunni,  og  að  í  ymsum  efnum 
geta  hugmyndir  vorar  að  eins  verið  tákn  hlutanna,  en  ekki  eftir- 
myndir  þeirra.  Hvernig  gæti  hugur  vor  t.  d.  eftirmyndað  »Iiðinn 
tíma«,  »afl«,  »frjál8ræði«  ? 

I  víðustu  merkingu  getur  það  að  vera  samkvæmur  einhverjum 
veruleika  að  eins  þytt  það,  að  látaleiðast  annað- 
hvort  alla  leið  að  honum  eða  í  nánd  við  hann, 
eða    komast    í  svo  náið  samband  við  hann  að  betra 


SaÐnleikur.  159' 

tangarbald  iiáÍMt  annaðhvort  á  honum  eða  ein- 
hverju  sera  honum  fylgir,  heldur  en  efvórvær 
um  ósamkvæmir  honum.  Betra  tangarhald  andlegt  eða 
verklegt!  Og  oft  þ/ðir  samkvæmnin  það  eitt,  að  hugmyndir  vorar 
fá  að  leiða  oss  mótmælalaust  af  vernleikans  hálfu.  Að  vi'su  er  mik- 
ils  vert  um  þá  samkvæmni  sem  fólgin  er  í  eftirh'kingu  veruleikans, 
en  fjarri  fer  því,  að  hún  sé  aðalatriði.  Aðalatriðið  er  að  njóta  leið- 
sagnar.  Hver  sú  hugmynd  sem  hjálpar  oss  til  að  f  á  s  t  v  i  ð  veru- 
leikann  eða  það  sem  honum  fylgir,  hvort  heldur  verklega  eða  and- 
lega,  hver  sú  hugmynd  sem  ekki  ieiðir  oss  í  ógöngur,  heldur  á  við, 
og  samlagar  h'f  vort  straumi  tilverunnar  í  heild  sinni,  hún  er  nægi- 
lega  samkvæm  veruleikanum.     Hún  reynist  sönn  um  hann. 

Þannig  eru  n  ö  f  n  aiveg  eins  »sönn«  eða  »ósönn«  eins  og  á- 
kveðnar  hugmyndir.  Þau  vekja  á  svipaðan  hátt  til  sannprófana  og 
koma  að  alveg  sama  haldi. 

Allar  hugsanir  manna  verða  umræðuefni;  vér  höfum  hugsana- 
kaup;  vér  lánum  saunanir  og  tÖkum  að  láni,  fáum  þær  hver  hjá 
öðrum  í  mannlegum  féiagsskap.  Öll  sannindi  íklæðast  þvi  orðum 
og  safnast  fyrir  til  frjálsra  afnota  hverjum  sem  hafa  vill.  Þess 
vegna  verður  samkvæmni  að  vera  í  r  æ  ð  u  vorri  engu  síður  en  í 
hugsunum  vorum,  því  hvort  sem  vér  hugsum  eða  tölura,  eigum 
vér  við  tegundir.  Nafngiftir  eru  mönnum  í  sjálfsvald  settar,  en 
jafnskjótt  og  nafn  fær  tiltekna  merkingu,  erum  vór  við  það  bundn- 
ir.  Vér  megum  ekki  nú  kalla  Abel  »Kain«  eða  Kain  »Abel«.  Ef 
vér  gjörum  það,  komumst  vór  í  klandur  við  alla  fyrstu  bók  Móse 
og  alt  það  sem  snertir  hana  í  heimi  máls  og  sögu  alt  til  vorra 
tíma.  Vér  verðum  utanveltu  við  öU  þau  sannindi  sem  fólgin  kunna 
að  vera  í  því  feikna  kerfi  orða  og  athafna. 

Meginþorri  sannra  hugmynda  vorra  verður  ekki  sannaður  á 
þann  hátt  að  raun  gefi  þeim  vitni,  —  svo  er  t.  d.  um  þær  er 
snerta  sögu  liðins  tíma,  eins  og  hugmyndir  vorar  um  Kain  og  Abel. 
Upp  tímans  straum  verður  annaðhvort  að  fara  frásagnaleiðina,  eða 
færa  á  hann  óbeinar  sönnur  af  nútíðarfrarahaldi  eða  afleiðingum 
þess  er  liðin  tíð  bar  í  skauti  sór.  En  sóu  hugmyndir  vorar  um 
liðinn  tíma  samkvæmar  því  sem  orð  herma  og  afleiðingar  votta,  þá 
getum  vór  vitað  að  þær  eru  sannar.  Það  er  eins  satt  og 
sjálfur  liðni  tíminn,  að  Júlíus  Cæsar  var  til,  og  að  forn- 
dýraferh'kin  voru  til,  hvert  á  sinni  stund  og  stað.  Að  liðinn  tími 
var,  það  er  sannað  af  sambandi  hans  við  alt  sem  er.  Það  er  eins 
satt  og  að  nútíðin    e  r ,  að  fortíðin    v  a  r . 


160  Sannleikur. 

Samkvæmnin  er  þá  í  raun  róttri  aðallega  fólgin  í  leiðsögn  — 
leiðsögn  sem  er  gagnleg,  af  því  hún  kemur  oss  þangað  sem  mikii- 
væga  hluti  er  að  hitta.  Sumar  hugmyndir  ryðja  oss  braut  að  hag- 
kvæmum  orðum  og  hugtökum,  ekki  síður  en  að  haldkvæmum  hlut- 
um.  Þeim  fylgir  samræmi,  staðfesta  og  greið  viðskifti  við  aðra 
menn.  Þær  leiða  frá  sérlyndi,  einangrun  og  ófrjósömum  hugsana- 
flækjum.  Að  leiðsögnin  gangi  liðugt,  að  hún  komist  hvergi  í 
klandur  og  mótsagnir,  er  talin  óbein  sönnun  þess,  að  hún  só  rétt ; 
en  allar  götur  enda  í  Róm,  og  á  endanum,  og  þegar  alt  er  komið 
í  kring,  verða  öU  sannindi  einhverstaðar  að  koma  rak- 
leiðis  heim  við  óyggjandi  reynslu,  þar  sem  hugmyndirnar  reynast 
eftirmyndir  hlutanna  sjálfra. 

Þessa  víðtæku  og  óákveðnu  merkiugu  gefur  starfhyggjumaður- 
inu  orðinu  »sarakvæmni«.  Hann  fer  með  það  alveg  eftir  því  sem 
bezt  hentar.  Hann  lætur  það  tákna  hvers  kouar  leiðsögn  sem 
reynist  vel,  úr  einum  áfangastað  hugsunarinnar  í  annan.  I  þess- 
um  skilningi  einum  má  telja  »vÍ8Índalegar«  hugmyndir  samkvæm- 
ar  veruleikanum,  því  þær  fljúga  langt  út  yfir  endimörk  almanna- 
hyggjunnar.  Það  er,  eins  og  eg  hefi  áður  sagt,  því  líkast  sem 
heimurinn  væri  gerður  úr  Ijósvaka,  frumögnum  (atoms)  eða  raf- 
magnsari  (electrons),  eu  vór  megum  ekki  ætla,  að  svo  só  í  raun  og 
veru.  Það  er  ekki  einu  sinni  ætlast  til  að  orðið  »orka«  (energy) 
tákni  beinh'nis  neitt  sem  á  sér  stað  í  hlutnnum  sjálfum.  Það  er 
að  eins  haft  til  þess  að  bera  mál  á  fyrirbrigðin,  svo  að  hægt  só  að 
koma  einföldum  orðum  að  lögum  þeim  sem  þau  hlyða. 

Samt  sem  áður  getum  vér  ekki  fremur  að  ósekju  valið  af 
handahófi  um  sh'ka  vísindalega  skoðunarhætti,  heldur  en  vér  get- 
um  það  þegar  um  skoðunarhætti  hversdagslegrar  reynslu  er  að 
tefla.  Vór  verðum  að  finna  skoðun  sem  d  u  g  i  r  (works),  og  það 
er  afarörðugt,  því  þessi  skoðun  verður  að  miðla  málum  milli  allra 
þeirra  sanninda  sem  áður  eru  kunn  og  sórstakrar  nýrrar  reynslu. 
Hún  verður  að  brjóta  sem  minst  að  auðið  er  bág  við  almanna- 
hyggju  og  ríkjandi  skobanir,  og  hún  verður  að  leiða  til  einhverrar 
óyggjandi  reynslu.  Að  »duga«  þyðir  þetta  hvorttveggja,  en  að- 
haldið  er  svo  öflugt,  að  hver  sem  tilgátan  er,  þá  á  hún  sór  lítið 
olnbogarúm.  Skoðunum  vorum  er  markaður  bás  sem  mest  má 
verða.  Þó  ber  það  við  að  tvær  kenningar  um  sama  efni  eru  jafn- 
samþyðanlegar  öllum  sannindum  sem  vér  þekkjum,  og  vér  kjósum 
þá  um  þær  eftir  geðþótta  vorum.  Vér  kjósum  þá  kenninguna  sem 
fellur  0S8  bezt  í  geð ;    vér  förum  eftir  því  hvor  »fallegri«    er,    eða 


Sannleikur.  161 

»handhægari«.  ClerkMaxwell  kemst  einhverstaðar  svó  að  orði,  að 
það  væri  vesall  vísindasmekkur,  að  velja  af  tveimur  jafnsennilegum 
skoðunum  þá  sem  flóknari  væri,  og  því  munuð  þór  samsinna.  I 
vísindum  er  það  sannleikur,  sem  veitir  hæstu  fullnægju  sem  fengin 
verður,  einnig  að  því  er  smekkinn  snertir,  en  aðalkrafan  er  altaf 
samræmið  við  áður  kunn  sannindi  og  við  njja  reynslu. 

Eg  hefi  leitt  yður  um  afarsendna  eyðimörk.  En  nú  förum  vér 
að  fá  að  smakka  mjólkina  í  kókoshnotinni,  ef  eg  má  svo  að  orði 
komast.  Hór  gera  rökfylgnir  andstæðingar  harða  skothríð  á  oss, 
og  þegar  vér  förum  að  svara  þeim,  komumst  vór  af  þurrum  sönd- 
unum  og  sjáum  blasa  við  oss  aðra  merkilega  heimspekiskoðun,  sem 
um  er  að  velja. 

Þegar  vér  tölum  um  sannleikann,  þá  tölum  vér  um  hann  í 
fleirtöhi,  tölum  um  sannindi,  sem  veita  oss  leiðsögn,  rætast  í  hlut- 
unum  sjálfum,  og  hafa  það  eitt  sameiginiegt,  að  þau  borga  s  i  g. 
Þau  borga  sig  af  því  þau  leiða  oss  á  brautum  sem  víða  ná  til 
hhitanna  sjálfra,  og  hvort  sem  hugmyndir  vorar  eru  eftirmyndir 
hlutanna  eða  ekki,  þá  koraumst  vór  á  þennan  hátt  í  þau  viðskifti 
við  hlutina,  sem  vór  táknum  óljóst  með  því  að  segja  að  hugmynd- 
irnar  rætist,  eða  að  raun  beri  þeim  vitni.  Vér  látum  orðið  sann- 
leik  tákna  sjáifan  ganginn  í  þessum  atvikiim,  alveg  eins  og  orðiii 
heilsa,  auðlegð,  sterkleikur  o.  s.  frv.  tákna  önnur  atvik  sem  h'fið 
snerta  og  lögð  er  stund  á,  af  því  það  borgar  sig  að  leggja  stund  á 
þau.  Sannleikur  skapast,  alveg  eins  og  heilsa,  auðlegð  og 
sterkleiki  skapast  í  straumi  reynslunnar. 

Hór  hertygjast  nú  rökfylgjumenn  undir  eins  gegn  oss.  Eg 
get  hugsað  mór  rökfylgjumann  mæla  á  þessa  leið  : 

»Sannleikur  skapast  ekki«,  mun  hann  segja,  »hann  á  sór 
stað  skilyrðislaust,  hann  er  einkahlutfall  sem  ekki  bíður  eftir  nein- 
um  atvikum,  heldur  miðar  beint  yfir  höfuð  reynslunnar  og  hittir 
altaf  veruleikann.  Sú  skoðun  vor,  að  hluturinn  þarna  á  veggnum 
só  klukka,  er  sönn  undir  eins,  þótt  enginn  í  gjörvallri  sögu  ver- 
aldarinnar  yrði  til  að  færa  sönnur  á  það.  Hver  sú  hugsun  sem 
hefir  þetta  algilda  hlutfall  í  sér  fólgið,  hún  er  sönn  fyrir  það  eitt, 
hvort  sem  sönnur  eru  færðar  á  hana  eða  ekki.  Þór  starfhyggju- 
menn  beitið  vagninum  fyrir  hestinn,  þar  sem  þór  látið  tilveru  sann- 
leikans  vera  fólgna  í  sjálfum  gangi  sannananna.  Hann  er  að  eins 
tókn  sannleikans,  að  eins  ófullkomnir  tilburðir  vorir  til  að  ganga 
úr  skugga  um  það  eftir  á  hver  af  hugmyndum  vorum  hefir  verið 
gædd  þessum  dásamlega  eiginleika.     Sjálfur    eiginleikinn  er  bafinn 

IX 


162  Sannleikur. 

yfir  tímann,  eins  og  hvert  annað  eðli  og  náttúra.  Hugsanir  fá 
beina  hlutdeild  í  honum  eins  og  þær  fá  hlutdeild  í  ósannindum 
eða  auðvirði.  Það  tekst  ekki  að  gera  úr  honum  tómar  afleiðingar 
fyrir  breytni   vora«. 

Að  slíkt  kann  að  láta  vel  í  eyrum,  á  eingöngu  ró^-  sína  í  at- 
vikum  sem  vér  þegar  höfum  veitt  svo  mikla  athygli.  Eg  á  við^ 
það,  að  í  heimi  vorum  úir  og  grúir  af  hlutum  h'krar  tegundar  og 
í  svipuðum  samböndum,  svo  að  ein  fullnaðarsönnun  getur  gengið  i 
annarar  stað,  þegar  um  sömu  tegund  er  að  ræða,  og  eitt  aðal- 
gagnið  af  að  þekfeja  hluti  er  hvað  helzt  það,  að  komast  í  samband 
við  það  sem  þeim  fylgir,  einkum  það  sem  mennirnir  hafa  um  þá 
sagt.  Að  sannleikurinn  gildir  fyrirfram  (ante  rem)  þyðir  því  frá 
sjónarmiði  starfhyggjumanna  þetta,  að  í  svona  löguðum  heimi  koma 
fjölmargar  hugmyndir  sem  að  eins  eru  óbeint  sannaðar,  eða 
sannanlegar,  að  betra  haldi  en  fuUsannaðar  hugmyndir.  Að  eitt- 
hvað  sé  satt  fyrirfram  (ante  rem)  merkir  því  það  eitt,  að  það  só 
sannanlegt;  að  öðrum  kosti  er  það  ekki  annað  en  hið  algenga 
bragð  rökfylgjumanna  að  fara  með  n  a  f  n  einhvers  fyrirbrigðis  eins 
og  það  væri  sjálfstæð  vera,  sem  svo  á  að  vera  undirrót  fyrirbrigð- 
isins  og  skýring.  Prófessor  Mach  tilfærir  einhverstaðar  þessa 
fyndni-stöku  eftir  Lessing  : 

^)  Hans  spyr  Friðrik  frænda  sinn: 
„Hví  finst  oss  reynslan  sanna 
að  einmitt  mestu  auðæfin 
sé  eignir  rikismanna?" 

Hans  talar  eins  og  það  væri  sitt  hvað  að  vera  ríkur  og  að  eiga  auð-- 
æfi.  Hann  hugsar  sér  að  það  sé  eðli  sumra  manna  að  vera  ríkir, 
og  svo  komi  auðlegðin  eins  og  af  nokkurs  konar  tilviljun. 

Allir  sjáum  vér  hugsunarviUuna  þegar  um  auðlegð  er  að  ræða. 
Vór  vitum  að  auðlegð  er  ekki  annað  en  nafn  á  sérstökum  fyrir- 
brigðum  sem  h'f  sumra  manna  á  þátt  í,  og  ekki  neinir  eðlisyfir- 
burðir  sem  þeir  Rockefeller  og  Carnegie  sóu  gæddir,  en  ekki  við 
hinir. 

Líkt  og  auðlegðinni  er  heilsunni  farið;  hún  lifir  í  h  1  u  t  u  n- 
u  m  s  j  á  1  f  u  m  (in  rebus).  Orðið  heilsa  táknar  það  að  lífstörfin, 
svo  sem  meltingin,  blóðrásin,  svefninn  osfrv.,  gangi  vel.     Þó  er  oss 


^)    Sagt  Hanschen  Schlau  zu  Yetter  Fritz, 
„Wie  kommt  es,  Vetter  Fritzen, 
Dass  grad'  die  Reichsten  in  der  Welt, 
Das  meiste  Geld  besitzen?" 


;'i' 


I 


Sannleikur.  163 

tamara  að  hugsa  oss  heilsuna  sem  undirrót  þess  að  lífsstörfin  gangi 
vel,  og  segja  um  mann,  að  hann  hafi  góða  meltingu  og  sofi  vel, 
a  f    þ  V  í    a  ð    hann  hafi  svo  góða  heilsu. 

Enn  þá  tamari  er  oss  þessi  skoðunarháttur,  held  eg,  þegar  til 
»sterkltíikans«  kemur,  og  oss  er  ákaflega  tamt  að  líta  svo  á  sem 
hann  sé  sjálfstæð  gáfa,  sem  búi  í  manninum  og  nægi  til  að  skjra 
öll  hans  heljartök. 

Þó  kastar  tólfunum  þegar  um  »sannleikann«  er  að  ræða,  því 
að  þá  finst  flestum  skjring  rökfylgjumanna  alveg  sjálfsögð.  En  í 
raun  og  veru  er  öllum  þessum  orðum  einn  veg  farið.  Sannleikurinn 
á  sér  ekki  stað    fyrir    fram,    fremur  eða  síður  en  aðrir  hlutir. 

Skólaspekingarnir  gerðu,  að  dæmum  Aristotelesar,  mikinn 
greinarmun  á  »reynd«  og  »getu«.  Heilsan  er  í  reyndinni  (in  actu) 
meðal  annars  fólgin  í  góðum  svefni  og  góðri  meltingu.  En  heil- 
brigður  maður  þarf  ekki  alt  af  að  sofa,  eða  alt  af  að  vera  að  melta, 
fremur  en  auðugur  maður  þarf  alt  af  að  vera  að  handleika  peninga, 
eða  sterkur  maður  alt  af  að  standa  í  aflraunum.  Allir  slíkir  eigin- 
leikar  verða  »geta«  ein,  þess  á  milli  að  þeim  er  beitt;  og  á  líkan 
hátt  verður  sannleikurinn  geta  sumra  hugmynda  vorra  og  skoðana, 
þegar  hlé  verður  á  sannprófunar-starfi  þeirra.  En  þetta  starf  er 
aðalatriðið  í  öllu  saman,  og  án  þess  væri  ekki  til  neinnar  getu  að 
taka,  þegar  hló  verður  á. 

»H  ið  sanna«  er,  í  stuttu  máli,  ekki  annaðen 
hagkvæmur  hugsunarháttur,  alveg  eins  og»hið 
rótta«  er  ekki  annað  en  hagkvæmur  lífernis- 
háttur.  Hagkvæmur  næstum  á  hvern  hátt  sem  er;  og  hag- 
kværaur  þegar  til  lengdar  lætur  og  að  öllu  samtöldu  auðvitað,  því 
þótt  eitthvað  só  hagkvæmt  að  allri  þeirri  reynslu  sem  enn  er  fengin, 
þá  er  ekki  þar  með  víst  að  það  fullnægi  eins  vel  allri  frekari  reynslu. 
Eins  og  vór  vitum,  ber  það  við  að  reynslan  f  1  ó  i  y  f  i  r,  svo  vór 
verðum  að  leiðrótta  lögmæli  (formulas)  vor. 

»Algildur«  sannleiki,  í  þeirri  merkingu  að  engin  frekari  reynsla 
fái  nokkru  sinni  haggað  honum,  er  fjarlægt  takmark,  sem  vór 
hugsum  oss  að  öll  vor  bráðabirgða-sannindi  einhvern  tíma  nálgist. 
Hann  verður  samferða  fullkomnum  spekingi  og  fullgjörri  reynslu, 
og  rætist  þessar  hugsjónir  nokkurn  tíma,  þá  rætast  þær  allar  £ 
senn.  En  vór  verðum  í  dag  að  lifa  á  þeim  sannindum  sem  fást  í 
dagj  og  vera  á  morgun  reiðubúnir  til  að  telja  þau  ósannindi. 
Stjörnufrœði  Ptolemeusar,  rúm  Euklids,  rökfræði  Aristotelesar, 
frumeðlisfræði  skólaspekinganna  kom  öldum  saman  að    góðu    haldi, 

11* 


164  Sannleikur. 

en  raannleg  reyiisla  hefir  flóð  yfir  endimörk  þeirra,  og  nú  teljum 
vór  þessi  efni  að  eins  að  uokkru  leyti  sönn,  eða  sönn  innan  þessara 
takmarka  reynslunnar.  Frá  »algildu«  sjónarmiði  eru  þau  ósönn, 
því  vór  vitum  að  takmörkin  voru  undir  tilviljun  komin  og  að 
hugsanlegt  var  að  fræðimenn  liðinna  alda  hefðu  komist  út  yfir 
þau,  alveg  eins  og  hugsunarskörungar  nútímans. 

Þegar  ný  reynsla  leiðir  oss  til  að  h'ta  aftur  og  dæma  í  nafni 
liðinnar  tíðar,  þá  v  a  r  það  satt  sem  í  dómum  vorum  felst,  jafnvel 
þótt  enginn  á  þeim  tíðum  hugsaði  á  þá  leið.  Vér  lifum  áfram,  en 
vér  skiljum  aftur  á  buk,  heíir  danskur  hugsunarskörungur  sagt. 
Nútíðin  verpur  Ijósi  aftur  yfir  liðna  atburði  heimsins.  Þeir  sem 
tóku  þátt  í  atburðunum  hafa  ef  til  vill  þózt  finna  sannleikann  í 
þeim.  En  sá  sem  þekkir  það  sem  sagan  hefir  síðan  leitt  í  Ijós, 
lítur  öðruvísi  á. 

Þessi  hugmynd  um  sannleik;  er  tekið  geti  framförum  og  ef  til 
vill  einhvern  tíma  orðið  algjör,  sannleik,  er  geti  verið  löggjafi  þess 
sem  liðið  er,  hún  horfir  eins  og  allar  hugmyndir  starfhyggjumanna 
mót  fjölbreytni  reynslunnar  og  mót  komanda  tíma.  Líkt  og  hálf- 
sauuindin,  verða  hin  algjörvu  sannindin  að  skapast,  skapast  í 
sambandi  við  vaxandi  sannreynslu,  sem  hálfsannindin  eiga  alt  af 
sinn  þátt  í  að  leiða  í  Ijós. 

Eg  hefi  áður  tekið  það  skyrt  fram,  að  sérhver  sannleikur  er 
að  miklu  leyti  gerður  úr  eldri  sannindum.  Skoðanir  manna  á 
hverjum  tíma  sem  er,  eru  sá  hluti  reynslunnar  sem  þeir  eiga  í 
sjóði.  En  skoðanirnar  eru  sjálfar  þættir  af  allsherjar  reynslu 
heimsins,  og  koma  því  til  greina  í  sjóðvörzlum  næsta  dags.  Að 
svo  miklu  leyti  sem  veruleikinn  er  það  sem  raun  nær  til,  þá  er 
bœði  hann  og  skoðanir  manna  á  honum  sífeldum  breytingum  undir- 
orpinn;  það  getur  verið  að  breytingarnar  stefni  að  ákveðnu  marki, 
en  breytingar  eru  þær  engu  að  síður. 

Stærðfræðingar  geta  leyst  úr  dæmum  með  tveimur  sérbreyti- 
legum  stæiðum.  Eftir  kenningu  Newtons,  t.  d.,  breytist  hraða- 
aukinn  (acceleration)  með  fjarlægðinni,  en  fjarlægðin  breytist  h'ka 
með  hraðaaukanum.  Staðreyndirnar  (facts)  grípa  eftir  sínum  at- 
vikum  inn  í  gang  hugmynda  vorra  og  ákvarða  um  stundarsakir 
skoðanir  vorar.  En  þessar  skoðanir  knyja  oss  til  starfa,  og  með 
þeim  hætti  verða  þær  til  að  leiða  í  Ijós  eða  skapa  nýjar  stað- 
reyndir,  sem  aftur  hafa  áhrif  á  skoðanir  vorar.  Svona  er  allur 
þráður  sannleikans  af  tvennum  toga  spunninn.  Sannindin  eru  af 
staðreyndum  komin  og  hverfa  til  þeirra   aftur    og    auka    við   þær; 


Sannl  ikur.  165 

þessar  sUðreyndir  skapa  aftur  eða  leiða  í  Ijós  uý  sannindi  (orðið 
gerir  ekkert  til)  og  avona  gengur  koll  af  koUi.  En  »8taðreyndirnar« 
sjálfar  eru  ekki  s  a  n  n  a  r.  Þær  e  r  u  blátt  áfram.  Sanuleikur  á 
við  skoðanirnar,  sem  eiga  upptök  sín  og  endi  meðal  staðreyndanna. 

Það  er  líkt  eins  og  þegar  drengir  velta  snjókökk;  hann  vex 
eftir  því  sem  snjórinn  er  fyrir  og  eftir  því  hvernig  drengirnir 
hrinda  honum  áfram;  en  hvort  atriðið  um  sig  hefir  þar  óaflátan- 
lega  áhrif  á  annað. 

Hór  kemur  skyrt  fram  hver  er  aðalmunurinn  á  þvi'  að  vera 
lökfylgjumaður  og  starfhyggjumaður.  Reynslan  er  breytingum  undir- 
orpin,  og  eins  það  hvað  vér  teljum  sannleika  —  það  geta  rökfylgju- 
menn  fallist  á,  en  aldrei  hitt,  að  veruleikinn  sjálfur  eða  sannleikur- 
inn  sjálfur  taki  breytingum.  Rökfylgjumenn  halda  því  fram  að 
veruleikinn  standi  fuUgjör  og  albúinn  frá  eilifð,  og  að  samkvæmni 
hugmynda  vorra  og  veruleikans  tíé  þessi  ólysanlegi  eðiiseiginleiki 
þeirra,  sem  þeir  hafa  sagt  oss  frá.  Þar  sem  nú  sannleikur  hug- 
myndanna  er  fólginn  í  þessu  einkagildi  [þeirra,  þá  kemur  hann 
reynslu  vorri  ekkert  við.  Hann  eykur  að  engu  innihald  reynslunn- 
ar.  Veruleikinn  sjálfur  verður  samur  eftir  sem  áður;  sannleikur- 
inn  er  utanveltu,  aðgerðalaus,  í  stöðugu  jnfnvægi,  eintómt  endur- 
skin.  Hann  á  heima  i  alt  öðrum  heimi  en  staðreyndirnar  og  hlut- 
föll  þeirra,  í  stuttu  mali,  í  heimi  hinztu  raka,  og  þar  með  binda 
rökfylgjumenn  enda  á  málið. 

Eins  og  statfhyggjumenn  horfa  þaiuiig  fram,  mót  fiamtiðinni, 
þannig  horfa  rökfylgjumenn  aftur  til  liðinnar  eilífðar.  Þeir  bregða 
ekki  sínum  forna  vana,  halda  sór  við  »rökin«  (principles),  og  undir 
eins  og  þeir  hafa  nefiit  yfirleita  hugmynd  á  nafn,  þykjast  þeir  hafa 
himin   hötidum  tekið. 

Þe^si  stórkostle^i  mismunur  á  hugarstefnunni  liefir  í  för  með 
BÓr  afar  mikiivægar  íifjeiðingar,  er  snerta  lífið  sjálft.  Eii  eg  skal  nú 
Ijúka  máli  mínu  með  því  að  sýna  fram  á  hve  innantóm  rökfylgnin 
er,  þrátt  fyrir  alt  háfleygið. 

Því  ef  vór  nú  förnm  þess  á  leit  við  rökfylgjumenn,  að  þeir 
hætti  að  bera  starfhyggjumönnum  á  brýn  vanhelgun  á  sannleiks- 
hugtakinn,og  biðjuni  þá  að  koma  heldur  sjálfa  með  skilgreiningu  á 
því  og  segja  oss  skýrt  hvað  þ  e  i  r  telji  í  því  fólgið,  þá  get  eg 
ekki   hugsað  mór  aðrar  órækar  tilraunir  en  þessar  tvœr: 

].  »Sainileikurinn  er  kerfi  setninga  sem  eiga  skilyrði.>slaiisa  heimt 
ingu  á  því  að  þær  sóu   taldar  gildar<j:. 


166  Sannleikur. 

2.  ^Sannleikur  heita  einu  nafni  allir  þeir  dómar  sem  vér  finn- 
um  að  0S8  ber  eins  konar  skylaus  skylda  til  að  kveða  upp«. 

Hið  fyrsta  sem  vekur  furðu  manns  um  slíkar  skilgreiningar  er 
það,  hve  óumræðilega  hversdagslegar  þær  eru.  Auðvitað  eru  þær 
óyggjandi  sannar,  en  þær  eru  alveg  þyðingarlausar  þangað  til  farið 
er  með  þær  að  dæmum  starfhyggjumanna.  Hvað  þyðir  orðið  »heimt- 
ing«  hér,  og  hvað  þyðir  orðið  »8kylda«?  Það  er  öldungis  réttmætt 
að  tala  um  heimtingu  sem  veruleikinn  eigi  á  því  að  vór  séum  hon- 
um  samkvæmir,  og  um  skyldu  til  slíkrar  samkvæmni  frá  vorri  hálfu, 
eí  orðin  eiga  að  eins  að  tákna  allar  þær  sórstakar  ástæður  sem 
liggja  til  þess  að  það  er  ákaflega  hagkvæmt  og  gott  fyrir  oss  dauð- 
lega  menn  að  hugsa  satt.  Vér  finnum  bæði  heimtinguna  og  skyld- 
una,  og  vér  finnum  þær  einmitt  af  þessum  ástæðum. 

En  rökfylgjumennirnir,  sem  tala  um  heimtingu  og  skyldu, 
segja  það  skyrt  og  skorinort  að  þærkomihags- 
munum  vorum  og  persónulegum  ástæðum  ekkert 
V  i  ð.  Ástæður  vorar  til  samkvæmninnar  eru,  segja  þeir,  hugarástand 
sem  fer  eftir  því  hver  maðurinn  er  og  hvernig  högum  hans  er 
háttað.  Þær  hafa  aðeins  gildi  fyrir  hann,  en  eru  enginn  þáttur  af 
lífi  sannleikans  sjálfs,  Sannleikurinn  lifir  sínu  lífi  að  eins  í  rök- 
heiminum,  sem  er  annað  en  hugarheimur  vor,  og  kröfur  hans  eru 
upphaflegri  og  ríkari  en  hverjar  persónulegar  ástæður  er  nöfnum 
tjáir  að  nefna.  Þótt  hvorki  maður  né  guð  gengi  nokkuru  sinni  úr 
skugga  um  sannleikann^  þá  vœri  hann  jafnt  eftir  sem  áður  það 
sem  æ  1 1  i  að  ganga  úr  skugga  um  og  viðurkenna. 

Slíkt  er  hið  áþreifanlegasta  dæmi  þess  hvernig  má  gjörsneyða 
hugmynd  öllu  verulegu  innihaldi  og  beita  henni  svo  gegn  sjálfri 
reynslunni  sem   hún  á  rót  sína  i'. 

Nóg  er  af  slíkum  dæmum  í  heimspekinni  og  í  daglegu  lífi. 
Það  er  algeng  yfirsjón  tilfinningasamra  manna  að  tárast  yfir  rótt- 
læti,  göfuglyndi,  fegurð  o.  s.  frv.  út  af  fyrir  sig,  en  kannast  aldrei 
við  þessa  eiginleika,  þegar  þeir  mæ'ta  þeim  á  förnum  vegi,  af  því 
að  atvikin  gera  þá  hversdagslega.  Eg  hefi  t.  d.  lesið  þetta  í  æfi- 
BÖgu  einni  sem  gefin  var  út  handa  vinum  hins  látna ;  hann  var 
mjög  rökfylginn  andi  :  »Einkennilegt  var  það,  að  bróðir  minn  sem 
dáðist  svo  mjög  að  fegurðinni  út  af  fyrir  sig,  var  ekkert  hrifinn  af 
fagurri  húsagerð,  fögrum  málverkum  eða  af  blómum«.  Og  í  ein- 
hverju  síðasta  heimspekisriti  sem  eg  hefi  lesið,  hefi  eg  fundið  þess- 
ar  og  þvíumlíkar  setningar :  »RóttIætið  er  hugsjón,  eintóm  hug- 
sjón.     Skynsemin  sér  að  það  ætti    að    eiga    sér    stað,     en    reynslan 


I 


Sannleikur.  167 

sýnir  að  það  getur  ekki  átt  sér  stað  .  .  .  Sannleikurinn  ætti  að  vera, 
en  hann  getur  það  ekki.  Reynslan  ruglar  skynsemina.  Undir  eins 
og  skynsemin  kemur  inn  í  reynsluna,  verður  hún  skynseminni  gagn- 
stæð^. 

Yfirsjón  rökfylgjumauna  er  af  sama  berginu  brotin  og  yfirsjón 
tilfinningasömu  mannanna.  Hvorir  tveggja  sórgreina  þeir  úr  gruggi 
íeynslunnar  einhvern  eiginleika,  og  þegar  það  er  búið,  finst  þeim 
faann  svo  hreinn  og  háleitur  í  eðli  sínu  að  hann  stingi  i  stúf  við 
öll  þau  grugguðu  dæmi  sem  reynslan  synir.  Og  samt  eiga  þ  a  u 
sér  einmitt  þennan  eiginleika.  Það  er  eðli  sannindanna  að  þau 
reynast  gild,  að  þau  sannprófast.  Hugmyndir  vorar  borga  sig,  þegar 
þær  reynast  gildar.  Skylda  vor  að  leita  sannleikans  er  þáttur  úr 
þeirri  allsherjarskyldu  vorri  að  gera  það  sem  borgar  sig.  Hagur- 
inn  af  sönnum  hugmyndum  er  eina  ástæðan  til  þess  að  það  er 
skylda  vor  að  fylgja  þeim.  Sömu  ástæður  eiga  við  um  auðæfi  og 
heilbrigði. 

Sannleikurinn  gerir  ekki  annars  konar  kröfur  til  vor,  né  legg- 
ur  oss  annars  konar  skyldu  á  herðar,  en  heilbrigði  og  auðæfi  gera. 
Allar  eru  þessar  kröfur  skilyrðum  bundnar;  þegar  vér  köllum  það 
skyldu  að  leggja  stund  á  þessi  efni,  þá  miðum  vór  við  þá  sórstaka 
hagsmuni  sem  það  veitir  oss.  Um  sannleikann  er  það  að  segja,  að 
•ósannar  skoðanir  reynast  jafn  skaðsamlegar  þegar  til  lengdar  lætur 
eins  og  sannar  skoðanir  eru  til  mikillar  blessunar.  Þess  vegna  má 
alment  svo  að  orði  komast,  að  sannindi  sóu  fortakslaust  dyrmæt  og 
ósannindi  fortakslaust  skaðsamleg,  og  telja  því  sannindin  góð,  en 
ósannindin  ill,  skilyrðislaust.  Það  er  óyggjandi  skylda  vor  að  hugsa 
hið  sanna,  en  forðast  hið  ósanna. 

En  ef  vór  tökum  allar  þessar  almennu  setningar  í  bókstaflegri 
merkingu  og  í  mótsetningu  við  reynsluna  sem  þær  eiga  rætur  sinar 
i,  þá  skulum  vór  sjá  að  vér  komumst  í  Öfgar  og  ógöngur. 

Vór  komumst  þá  hvergi  úr  sporum  í  hugsunum  vorum.  Hve- 
nær  á  eg  að  kannast  við  þenna  sannleik  og  hvenær  hinn?  Á  eg 
að  viðurkenna  hann  hátt  —  eða  lágt?  Ef  eg  á  stundum  að  gera 
það  hátt  og  stundum  í  lágura  hljóðum,  hvort  á  eg  þá  heldur  að 
gera  núna?  Hve  nær  má  geyma  sannindin  í  fræðibókum  og 
hvenær  eiga  þau  að  koma  fram  á  vígvöllinn?  Þarf  eg  alt  af  að  vera 
að  stagast  á  sannindunum  :s>tvisvar  tveir  eru  fjórir«,  af  því  að  þau 
eigi  eih'flega  heimtingu  á  viðurkenningu,  eða  stendur  stundum  á 
sama  um  þau?  Þurfa  hugsanir  mínar  dag  og  nótt  að  dvelja  við 
syndir  mínar  og  ávirðingar,  af  því  að  eg  er  sannlega  sekur  um 
þær  —  eða  má  eg  fela  þær  gleymsku  og  láta  eins   og  þær    væru 


l^  Sannleikur. 

ekki  til,  8V0  að  eg  geti  verið  sómasamlegur  meðlimur  mannfólags- 
ips  og  þurfi  ekki  að  vera  fullur  upp  af  sjúklegu  þunglyndi  og 
ásökunum  ? 

Það  er  alveg  auðsætt  að  skylda  vor  til  að  viðarkenna  sannleik- 
ann  er  ekki  skilyrðislaus,  heldur  mjög  bundin  skilyrðum.  Sann- 
leikur  með  stóru  S  og  í  eintölu  á  auðvitað  almenna  heimtingu  á 
því  að  hann  sé  viðurkendur;  en  sérstök  sannindi  í  fleirtölu  þarf 
ekki  að  kannast  við,  nema  þegar  það  kemur  að  einhverju  haldi. 
Sannindi  verður  ætíð  að  taka  fram  yfir  ósannindi  þegar  hvor  tveggja 
koma  málinu  við;  en  þegar  hvorugt  kemur  málinu  við,  leggja  sann- 
indin  oss  ekki  fremur  skyldu  á  herðar  en  ósannindin.  Ef  þór  spyrjið 
mig  hvað  klukkan  só,  og  eg  segi  yður  að  eg  búi  í  Irvingstræti  95, 
þá  er  það  satt  að  vísu,  en  þér  sjáið  ekki  hvaða  skylda  mér  ber 
til  að  segja  það.  Það  kæmi  málinu  jafnmikið  við,  þótt  eg  segði 
rangt  til  heimilisfangs  míns. 

Um  leið  og  vór  játum  þannig  að  hið  almenna  skylduboð  só 
skilyrðum  bundið  þegar  til  heimfærslunnar  kemur,  þá  sjáum 
vórafturíeinnisvipanhvaðfólgið  er  í  skoðun 
starfhyggjumanna  á  sannleikanum.  Vór  sjáum  að 
skylda  vor  til  að  vera  í  samræmi  við  veruleikann  á  rót  sína  í  heilli 
bendu  sórstakra  hagsmuna. 

Þegar  Berkeley^  hafði  útlistað  hvað  menn  meintu  með  efni,  þá 
hóldu  menn  að  hann  hefði  neitað  því  að  efni  væri  til.  Þegar  þeir 
SchiUer  og  Dewey  nú  útlista  hvað  menn  meini  með  sannleika,  þá 
er  þeim  borið  á  bryn  að  þeir  neiti  tilveru  hans.  Þessir  starfhyggju- 
menn  brjóta  hvern  verulegan  mælikvarða  og  telja  heimskuna  jafn- 
gilda  spekinni,  segja  andstæðingarnir.  Það  er  algengt  að  kenning- 
um  okkar  Schillers  só  lyst  á  þá  leið,  að  við  sóum  menn  sem  höld- 
um  að  öllum  kröfum  starfhyggjunuar  sé  fuHnægt  með  því  að  segja 
það  sem  manni  þóknast  að  segja  og  kalla  það  svo  sannleik. 

Þór  skuluð  sjálfir  skera  úr  því  hvort  þetta  er  ekki  ósvífinn 
rógur.  Hver  skyldi  eins  vel  og  starfhyggjumaðurinn  finna  hið  afar- 
stranga  eftirlit  frá  veruleikans  hálfu  sem  andi  vor  í  störfum  sínum 
er  undirorpinn,  starfhyggjumaðurinn  sem  öUum  öðrum  fremur  sór 
að  hann  verður  jafnb  að  gefa  gaum  að  Öllum  þeim  sannindum  sem 
vór  eigum  í  sjóði  frá  liðinni  tíð  og  að  áþreifanlegri  reynslu  á  hlut- 
unum  umhverfis  oss.  ímyndi  nokkur  sér  að  lögmál  þetta  só  lótt, 
þá  látum  hann  hlyða  boðum  þess  einn  dag,  segir    Emerson.       Vór 


*)  Frœgur  irskur  heimspekingur  f.  1684,  d.  1753.  —  Þ  ý  ð. 


Sannleikur.  16^ 

höfum  í  seinni  tíð  heyrt  mikið  rætt  um  nytsemi  ímyndunaraflsins 
fyrir  vísindin.  Það  er  kominn  tími  til  að  bryna  fyrir  mönnum  hve 
nytsamt  það  er  í  heimspekinni  að  vera  gæddur  dálitlu  ímyndunar- 
afli.  Að  sumir  andmælendur  vorir  eru  svo  tregir  til  að  lesa  annað 
en  allra  aulalegustu  skoðanir  út  úr  orðum  vorum,  það  ber  ímyndun- 
arafli  þeirra  svo  slæman  vitnisburð  að  eigi  veit  eg  dæmi  annars 
verri  i  heimspekissögu  síðustu  tíma.  Schiller  segir  að  satt  só  það 
sem  »dugir«.  Svo  er  talað  um  hann  eina  og  hann  telji  alt  það 
fullsannað  sem  kemur  að  einhverju  auðvirðilegu  efnalegu  gagni. 
Dewey  segir  að  satt  só  það  sem  veitir  »funnægingu«.  Með  hann 
er  farið  eins  og  hann  telji  ait  satt  sem  væri  skemtilegt,  ef  það 
væri  satt. 

Andmælendur  vorir  þarfnast  vissulega  auðugri  imyndunar  um 
veruleikann.  Eg  hefi  samvizkusamlega  reynt  að  beita  sem  bezt 
ímynduUarafli  mínu  og  fá  svo  góða  merkingu  sem  hægt  er  inn  í 
hugtak  rökfylgjnmanna,  en  eg  má  játa  að  það  fer  enn  alveg  út 
um  þúfur  fyrir  mór.  Að  hugsa  sór  veruleik  er  heimti  af  oss  að 
hugmyndir  vorar  séu  honum  »samkvœmar«,  og  það  að  ástæðulausu, 
en  blátt  áfram  af  því  að  kröfurnar  eru  »skilyrðislausar«,  það  er 
hugtak  sem  eg  get  ekki  botnað  í.  Eg  reyni  að  hugsa  mór  að  eg 
væri  eini  veruleikinn  í  veröldinni,  og  því  næst  að  gera  mór  í  hng- 
arlund  hvers  eg  mundi  krefjast  að  auki,  ef  mór  væri  leyft.  Ef  þór 
hugsið  yður  að  eg  kynni  að  krefjast  þess  að  andi  kæmi  upp  úr 
tómi  tilveruleysisinsog  gerði  eftirmynd  af  mór,  þá  get  eg  aö  vísu 
hugsað  mór  í  hverju  þessi  eftirmyndan  væri  fólgin,  en  eg  get  ekki 
hugsað  mór  neina  hvöt  til  hennar.  Mór  er  óskiljanlegt  að  hvaða 
gagni  slík  eftirmynd  gæti  komið  mér  eða  þeim  sem  hana  gerði,  ef 
allar  frekari  afleiðingar  sem  hvöt  til  að  gera  slíka  kröfu  eru  frá 
upphafi  vega  útilokaðar  (og  það  eru  þær  samkvæmt  skoðun  rök- 
fylgjumanna).  Þegar  aðdáendur  Ira  nokkurs  báru  hann  til  veizlu- 
staðar  í  botnlausum  burðarstól,  þá  varð  honum  að  orði:  »Ef  þaö 
væri  ekki  heiðursins  vegna,  þá  hefði  eg  svei  mór  eins  vel  getað 
komið  gangandi«.  Eins  er  um  þetta:  Ef  það  væri  ekki  heiðurs- 
ins  vegna,  þá  hefði  eg  eins  vel  komist  af  án  þess  eftirmynd  væri 
af  mór  gerð.  Eftirmyndun  er  eitt  af  því  sem  veitir  sanna  þekk- 
ingu;  en  þegar  vór  hverfum  frá  henni  og  víkjum  að  ónefndum 
tegundum  samkvæmni,  sem  blátt  áfram  er  neitað  að  fólgin 
só  í  eftirmyndan  eða  leiðsögn  eða  neinu  því  sem  hægt  er  að  gera 
grein  fyrir  að  hvaða  haldi  komi,  þá  verður  jafnóskiljanlegt  hvað 
þessi  heimtaða  »samkvæmni«  er,  eins   og  hitt,   hversvegna    hún    er 


170  Sannleikur. 

heimtuð.     Það  er  hvorki  hægt    að    hugsa    sér   innihald    hennar    né 
ástæðu.     Hún  er  algjörlega  meiningarlaust  hugtak. 

í  þessum  efnum  eru  það  vissulega  starfhyggjumennirnir,  en 
«kki  rökfylgjumennirnir,  sem  vasklegar  verja  þá  skoðun  að  takast 
megi  að  fá  skilning  á  heiminum. 

Guðm.  Finnhogason 
þjddi. 


igffa-Gunna. 


Það  voru  fyrstu  rólegu  dagarnir  síðaD  eg  kom  þar  á 
skrifstofuna.     Og  þeir  voru  líka  dásamlega  rólegir. 

Kaupmaðurinn  var  ekki  heima. 

Tiðin  var  slæm.  Regn  og  hryssingar,  reglulegt  rosa- 
haustveður. 

En  það  skiðalogaði  i  ofninum,  og  okkur  leið  ágætlega. 

Árni  »bóki«  sótti  vindlakassa  út  i  búð,  ekki  af  lakari 
tæginu,  og  nú  sátum  við,  hver  við  sitt  púlt,  og  reyktum 
og  spjölluðum  saman. 

Árni  »bóki«  var  nú  »faktor«.  Hann  var  maður  um 
fertugt,  glaður  og  góður  náungi,  en  enginn  gáfumaður,  litt 
mentaður,  en  slunginn  og  varasamur  í  viðskiftum.  Efna- 
maður  var  hann  talinn,  og  réð  miklu  hjá  kaupmanninum;  oft 
samdi  hann  við  bændur  eins  og  hann  ætti  verzlunina,  og 
lét  kaupmaður  sér  það  vel  líka.  Mörg  krónan  lenti  i 
Árna  vasa,  sem  átti  að  lenda  í  kaupmannsins  vasa,  hús- 
bónda  hans,  það  vissu  allir.  En  kaupmaðurinn  gat  ekki 
án  hans  verið.  Þeir  græddu  hvor  á  öðrum.  Arni  var 
nokkurs  konar  milligöngumaður  milli  guðs  og  manna  — 
kaupmanns  og  bænda. 

Næstur  að  metorðum  á  skrifstofunni  var  Páll,  grann- 
ur  maður,  hvass  í  andliti  eins  og  saumhögg,  ofboð  lítill  á 
velli  og  skorpinn.  Hann  var,  eins  og  margir  litlir  menn, 
allmikið  upp  með  sér,  ekki  ólikur  hana.  Gott  skinn,  en 
grannvitur,  sískriðandi  fyrir  Árna  og  húsbónda  sínum. 

Og  eg  var  sá  þriðji,  og  síðasti  að  metorðum. 

Rigningin  lamdist  hryssingslega  á  skrifstofugluggana. 
Við  sátum  dottandi  með  vindlana  i  munnunum  og  fæturna 
uppi  á  borðunum.    Samtalið  var  farið  að  dofna. 


172  Sigga-Gunna. 

»Ef  maður  hefði  nú  eitthvað  til  að  hressa  sig  á«, 
sagði  eg  og  leit  á  Árna. 

»Vel  á  minst«,  sagði  Arni  og  leit  út  ura  gluggann. 
»Það  veitir  svei  mér  ekki  af  því  i  þessu  veðri.  Páll! 
sæktu  eina  whisky  út«. 

Páll  lét  ekki  segja  sér  tvisvar.  Ee:  horfði  á  eftir  hon- 
um  yíir  götuna,  búðin  var  beint  á  móti  gluggunum  á  skrif- 
stofunni.  Búðarmennirnir  hölðu  auðsjáanlega  álíka  annrikt 
og  við,  þeir  sátu  allir  uppi  á  borði  og  svældu.  Páll  stiklaði 
eins  og  köttur  yfir  götuna,  með  annari  hendinni  hélt  hann 
saman  jakkakraganum.  Svo  hvarf  hann  inn  undir  búðar- 
tröppurnar,  inn  i  kjallarann. 

Þegar  Páll  var  horfinn,  varð  mér  litið  upp  eftir  göt- 
unni.  Húsin  stóðu  þar  á  höm  í  illviðrinu,  grá  og  strjál, 
gatan  flóði  í  vatni  og  leðju.  Kona  kom  skjögrandi  niður 
með  húsunum  hlé-megin,  löng  og  mjó,  vafin  i  grátt,  þykt 
sjal.  Af  andlitinu  sást  ekkert  nema  nefið  og  augun.  Pils- 
in  voru  stytt,  svo  þau  slógust  rennblaut  og  forug  um  miðja 
leggina;  það  vottaði  ekki  fyrir  kálfum,  var  eins  og  hún 
gengi  á  eldspýtum;  fæturnir  voru  stórir  og  ólögulegir  í 
skóræflunum. 

Eg  þekti  ekki  konuna.  Hún  var  áreiðanlega  ekki  úr 
kaupstaðnum.  Líkiega  var  hún  utan  úr  Vik,  sem  var 
fiskiþorp  allmikið  utar  með  firðinum. 

»Hvaða  kerling  er  þetta?«  spurði  eg  Arna. 

Árni  leit  um  öxl. 

»Fari  hún  nú  grámórauð«,  sagði  hann  og  tók  fæturna 
niður  af  borðinu.     »Það  er  hún  Sigga-Gunna!« 

»Sigga-Gunna?« 

>Já,  þekkið  þér  hana  ekki?  Það  er  hálfvitlaus  kerl- 
ingarskratti  utan  úr  Vík.  Hún  kemur  hingað  þetta  einu- 
sinni  í  mánuði,  stundum  kannske  tvisvar,  ævinlega  i  vondu 
veðri.  Hún  er  alt  af  að  biðja  Björn  um  mat  og  kaffi  og 
er  þó  á  sveitinni,  en  étur  upp  alt  sem  henni  er  »skaffað« 
jafnóðum,  og  er  svo  síbetlandi.  Maðurinn  hennar  drukn- 
aði  i  hittifyrra  og  þá  varð  hún  bandþreifandi  vitlaus 
um  tíma ;  áttu  þrjá  krakkaorma,  þeim  viU  hún  ekki  sleppa 


Sigga-Grunna.  173 

frá  sér,  Björn  gefur  henni  alt  af,  hann  er  svo  veikur 
fyrir  karlanginn«. 

í  því  bili  kom  Páll  með  flöskuna.  »Sástu  þágömlu?« 
spurði  hann  Árna. 

>Jú,  jú,  það  var  þó  gott  að  Björn  er  ekki  heima«. 

Nú  barði  Sigga-Gunna,  otboð  hægt  og  litið. 

»Heltu  i  glösin«,  hvíslaði  Arni. 

Þá  var  aftur  barið,  og  hurðin  opnuð,  hægt  og  varlega 
og  Sigga-Gunna  kom  inn  til  okkar. 

»Góðan  daginn«,  sagði  hún.     Enginn   svaraði. 

Páll  helti  i  glösin. 

Sigga-Gunna  stóð  við  dyrnar  og  var  eins  og  hún  ætti 
bágt  með  að  átta  si^  í  hitanum  og  tóbakssvælunni.  Svo 
gekk  hún  inn  eftir  gólfinu  og  rétti  Páli  höndina.  —  Hann 
sat  fremstur.  —  Hann  hikaði  við,  og  leit  á  Arna,  en  Árni 
leit  ekki  upp.  Svo  rétti  Páll  henni  höndina,  snöggvast, 
og  kipti  henni  strax  að  sér  aftur. 

Þá  heilsaði  Sigga-Gunna  mér.  Hún  rétti  mér  ískalda, 
þunna  og  blauta  höndina.  Eg  leit  framan  í  hana.  Hún 
var  föl  og  langleit,  hræðilega  mögur,  augun  djúpt  inni  í 
höfðinu  og  einkennilega  svört.  Það  leyndi  sér  ekki  að 
hún  hafði  verið  fríð  kona,  —  en  aldrei  hefi  eg  séð  sorg 
og  eymd  eins  átakanlega  málaða  og  mótaða  á  andlit. 

Síðast  heilsaði  hún  Árna,  er  sat  instur. 

»Komið  þér  blessaðir  og  sælir,  Björn  minn,  og  þakka 
yður  fyrir  siðast!< 

Páll  ætlaði  að  reka  upp  skelli-hlátur,  en  hætti  við 
það,  þvi  Arni  gaf  honum  bendingu  um  að  hafa  sig  hægan. 

íKomið  þér  sælar,  Guðrún  mín«,  sagði  hann  oghermdi 
eftir  Birni  kaupmanni.  »Þér  eruð  þá  á  ferðinni  í  þessu 
veðri,  auminginnc 

Við  Páll  ætluðum  að  verða  vitlausir  af  hlátri,  engd- 
umst  sundur  og  saman,  svo  vel  hermdi  Árni  eftir  hús- 
bónda  okkar.  Við  vissum  ekki  fyr  að  hann  gat  það.  En 
við  urðum  að  reyna  að  hafa  okkur  hæga,  til  þess  að  eyði- 
leggja  ekki  leikinn. 

»Ojá»,    stundi   Sigga-Gunna.     »Neyðin  rak  mig  nú  af 


1T4  Sigga-Gunna. 

stað  eins  o^  áður.  Og  hvert  er  þá  að  fara  annað  en  til 
yðar.  Það  er  nú  búið  sem  þeir  sköffuðu  mér  til  þessara 
tveggja  mánaða«. 

Páll  hvislaði  að  mér:  »Hún  er  ekki  ákaflega  mann- 
glögg,  kerlingarskepnan«. 

»Já,  já«,  hélt  Arni  bóki  áfram  að  herma  eftir  kaup- 
manninum.  »Ekki  hafa  þeir  nú  skaffað  rausnarlega,  bless- 
aðir  mennirnir.  En  þeir  eru  líka  stórir  þessir  barnamag- 
ar.  En  ekki  lítið  þér  samt  út  fyrir  að  vera  ofalin,  Guð- 
rún  min«. 

»Eg  hefi  nú  aldrei  feit  verið  síðan  hann  Sigurður 
minn  sálugi  druknaði.  En  haldið  þér  nú,  blessaður  öðling- 
urinn,  að  þér  líknið  mér  eitthvað.  Það  fer  að  kvölda  og 
heima  bíða  blessaðir  litlu  munnarnir«. 

Arni  kallaði  á  Pál  og  hvíslaði  einhverju  að  honum. 
Páll  brosti  og  dró  annað  augað  í  pung,  tók  svo  hattinn 
sinn  og  fór  yfir  í  búðina. 

»Ætli  maður  verði  ekki  að  láta  yður  fá  einhverja  úr- 
lausn  í  þetta  sinn,  Guðrún«,  sagði  svika-kaupmaðurinn. 
Hann  tók  blað  af  borðinu,  og  krotaði  eitthvað  á  það. 
>Farið  þér  með  þetta  út  í  búð«. 

»Guð  almáttugur  launi  yður  lífs  og  liðnum«,  sagði  Guð- 
rún  og  tók  i  höndina  á  Árna,  »og  verið  þér  alla  tíma 
blessaðir  og  sælir«.  Hún  kvaddi  mig  svo  með  handabandi 
og  mér  fanst  höndin  á  henni  enn  þá  kaldari  og  visnari 
en  áður;  það  greip  mig  einhver  ónota  hrollur  að  koma 
við  hana.  Eg  leit  á  seðilinn,  sem  hún  hélt  á.  A  hann 
var  krotað:  »Látið  kerlingarfjandann  ekkert  fá  út«.  Eg 
leit  á  Arna,  hálf-hissa,  hann  sat  við  borð  sitt  og  brosti 
i  kamp. 

Svo  fór  Sigga-Gunna,  og  um  leið  skaust  Páll  inn. 

»Flýttu  þér  að  loka  hurðinni«,  hrópaði  Árni  til  hans. 
Páll  snerist  á  hæli  og  læsti. 

>Komið  þið  nú  upp  á  loft  með  mér«  sagði  Árni,  »og 
hljóp  upp  stigann.  Glugginn  þar  vissi  út  að  búðinni.  »Ná 
skulum  við  skemta  okkur*. 

»Hvað  skrifaðir  þú  á  miðann?*  spurði  Páll. 


Sigga-Gunna.  ITÖ- 

»Auðvitað  að  þeir  skyldu  ekkert  láta  hana  fá  út.  Eg 
ætla  mér  ekki  að  ala  þetta  skrattans  dót,  á  meðan  eg  má 
ráða.  Komstu  Jóni  úr  búðinni?  —  Gott,  hann  þykist  alt 
af  vera  svo  brjóstgóður,  karlfuglinn,  hann  hefði  eyðilagt 
alt  spaugið.  —  Það  þori  eg  að  segja,  að  nú  verður  hún 
vitlaus  og  dansar  fyrir  okkur  á  götunnic. 

Veðrið  var  að  breytast,  það  var  komin  krapahrið,  en 
heldur  lygnara.  — 

Að  lítilli  stundu  liðinni  kom  Sigga-Gunna  aftur  út  úr 
búðinni.  Eg  sá  Svein  Grimsson  loka  búðinni  á  eftir  henni 
og  læsa.  —  Hún  var  dálitið  fasmeiri  en  áður.  Árni  hlóy 
svo  að  hann  hristist  allur  af  kæti.  Páll  reyndi  lika  að 
skemta  sér,  en  átti  ekki  eins  þægilegt  með  það. 

Sigga-Gunna  öslaði  yfir  götuna  og  hvarf  inn  i  forstof- 
una  hjá  okkur.     Við  hlustuðum. 

Fyrst  barði  hún  hægt  og  varlega.  Svo  kom  dálitil 
þögn.     Þá  barði  hún  fastara.  —  Aftur  þögn. 

Svo  heyrðum  við  að  hún  tók  i  hurðina  og  reyndi  að 
opna,  góða  stund. 

En  það  tókst  auðvitað  ekki. 

Nú  kom  hún  út  á  götuna,  fyrir  neðan  okkur,  og  leit 
inn  um  skrifstofugluggann.     Þar  var  enginn  inni. 

Árni  bóki  skemti  sér  kostulega. 

»Nú  fer  henni  ekki  að  litast  á  blikuna,  þeirri  gömluc. 
sagði  hann.  — 

Guðrún  var  nú  komin  út  á  miðja  götuna.  —  Það  hlóð 
niður  slyddunni,  og  var  nú  komið  logn,  að  heita  mátti. — 
Hún  litaðist  um,  föl  og  kinnfiskasogin,  enn  þá  fölari  og 
bognari  en  áður.  Hún  starði  á  miðann  sem  Árni  hafði 
fengið  henni,  eins  og  hún  væri  að  reyna  að  ráða  þær 
rúnir,  sem  á  honum  stóðu  —  hún  kunni  ekki  að  lesa,  vesa- 
lingurinn,  og  var  alveg  ráðalaus.  Hún  hélt  að  kaupmað- 
urinn  hefði  skrifað  á  hann  orð,  sem  þýddu  mat  i  nokkra 
daga.  Svo  hafði  það  ætið  verið  áður.  En  nú  hafði  það^ 
brugðist,  i  fyrsta  sinn. 

Alt  brugðist. 


176  Sigga-Gunna. 

Þá  var  alt  í  einu  eins  og  hún  lifnaði  við,  hún  rétti 
úr  sér,  og  kastaði  miðanum  frá  sér. 

»Nú  kemur  það«,  hvíslaði  Árni. 

Áður  en  orðinu  vai'  slept  hljóp  Sigga-Gunna  að  búð- 
ardyrunum,  þreif  í  handfangið  og  hristi  hurðina  af  alefli. 
Hún  lamdi  og  sparkaði.  —  Sneri  sér  svo  við  og  hljóp  yfir 
um  til  okkar,  andlitið  var  nú  eldrautt  og  hún  froðufeldi 
af  bræði. 

Hún  var  orðin  brjáluð. 

Við  heyrðum  hvernig  hún  ólmaðist  i  forstofunni  neð- 
anundir  okkur,  til  þess  að  komast  inn  i  skrifstofuna;  svo 
hljóp  hún  aftur  i  búðarhurðina,  en  þegar  hún  ætiaði  að 
gera  nýja  atrennu  að  komast  inn  til  okkar,  varð  henni 
fótaskortur  á  miðri  götunni  og  hún  datt  á  grúfu  niður  í 
krapið  og  forina. 

»Hver  andskotinn«,  sagði  Páll.     Hann  var  náfölur. 

Eg  leit  á  Árna.     Hann  glotti  enn. 

SiggaGunna  lá  dálitla  stund  eins  og  hún  væri  dauð^  og 
eg  sá  að  Sveinn  búðarmaður  opnaði  búðina.  En  alt  i  einu 
kiptist  hún  við  og  reis  upp  á  fjóra  fætur,  og  svo  alveg  upp. 
Æðið  var  af  henni;  hún  var  aftur  jafn  föl  og  áður,  en 
ekjögraði  eins  og  drukkinn  maður.  Vatnið  streymdi  niður 
úr  fötum  hennar,  og  þau  voru  öll  ötuð  for  og  krapi. 

Sigga-Gunna  stóð  dálitla  stund  kyr  á  götunni  og  horfði 
á  skrifstofugluggann.  Svo  vafði  hún  sjalinu  um  andlitið 
og  lagði  af  stað  heimleiðis;  hún  skjögraði  upp  götuna,  átti 
auðsjáanlega  bágt  með  að  halda  jafnvæginu. 

Árni  og  Páll  fóru  niður. 

»HeIdurðu  ekki  að  Jónas  á  Hnúki  vilji  selja  þann 
gráa?«  heyrði  eg  að  Árni  sagði  í  stiganum.  »Mikið  Bkolli 
líst  mér  vel  á  þann  folac.  — 

Eg  Btóð  við  gluggann.  Kafaldið  fór  vaxandi;  það 
hlóð  niður.     Var  að  byrja  að  skyggja  af  nóttu. 

Eg  horfði  á  eftir  Siggu-Gunnu,  þar  til  hún  hvarf  út 
1  fjúkið. 

Þórir  Bergsson. 


Skuli  MagnússoiL 


Móðir!  hlýddu  raínu  kvæði. 
Minn  er  bragur  orð  til  þinna 
8ona  og  dætra,  er  sólu  móti 
senda  hug  i  morgun-lendi. 
Skúla  er  þar  á  skildi  máluð 
skörungsmynd  með  augun  snöru, 
leifturhvöss  i  loga-essi, 
lita-skir  og  þrungin  hita. 

Skin  um  þig,  á  barmi  og  brúnum, 
birta  ný,  er  landi  svíar: 
eldur  sá,  er  afbragðs  höldar 
andansmála  bera  i  sálum. 
Yfir  landið  árdags  bröndum 
andi  þinn  til  beggja  handa 
skotið  lét  með  skörungs  viti, 
skrugguleið  í  draumahreiður. 

Hekluson  með  huginn  mikla 
hilmis  fund  að  Eyrarsundi 
fiótti  djarfur  og  sikling  hvatti: 
sinna  Eyju  norður  í  legi. 
Kærleiks-auga  konungs  hugar 
kunni  grein  á  þjóðarmeinum : 
svefni  þeim,  er  sólu  hafnar, 
sálardrunga,  skorti  og  hungri. 

12 


178  Skúli  Magnússon. 

Fyrir  ströndum  fjölda  bænda 
fiskurinn  gekk  að  varpabrekku. 
Fleytulaust  og  færis-þrota 
fólkið  lá  og  stóð  á  knjáum. 
Brúnaþung  i  barlóms-öngum 
bograði  þjóð  við  trúar  glóðir: 
hrædd  við  ára  i  hverju  spori, 
heljareld  á  loka-kveldi. 

Fjandi  stóð  með  fullar  hendur: 
fölskva  og  eld  úr  búi  kölska, 
býtti  lýð  sem  brosa  átti 
bleikri  kinn  og  lundu  veikri^ 
Hnipin  kona  hélt  á  prjónum, 
hálfa  nátt,  er  vaka  mátti. 
Heylaus  bóndi  hverja  góu 
hljóður  sat  og  skorti  móðinn. 

Kotbóndinn  í  kaupa-máti 
krokaði  sig  fyrir  búðaloku. 
Glæta  nein  á  mannaraótum. 
Myrkur  dauðans  rikti  i  kirkju. 
Okkar  þjóð  var  öll  i  hlekkjum; 
enginn  hélt  að  losnað  fengi. 
Enginn  trúði  á  okkar  þjóðar 
endurlausn,  um  dal  né  strendur. 

Þá  kom  Skúli  —  úr  þykku  éli 
þrumu-fleygur,  er  ægði  sumum. 
Hekluson  með  huginn  mikla 
hafði  gjóst  og  eld  i  brjósti. 
Þokusúldin  fór  að  fjúka 
fyrir  byljum  mikla  viljans. 
Okurmennin  aurasjúku 
efldu  seið  að  Skúla  i  reiði. 

Eins  og  tvennar  eggjar  brynni 
orkaði  tunga  móði  þrungin. 


Skúli  MagnússoD.  17^ 


Augun  snör  sem  elding  flygi 
undan  vind  af  snjógum  tindi. 
Runnu  þá  fyrir  rausnarmanni 
refja-þrjótar  á  detti-fótum. 
Allur  brast,  fyrir  orku  og  sniUi, 
olturhringur  landið  kringum. 


Það  sá  Skúli,  að  þjóðarsæla 
þar  á  stað,  sem  iðnarmaður 
rís  á  leggi  reynslu-trygga 
ráðins  vilja,  er  snýr  að  dáðum. 
Engin  þjóð  með  orðastangi, 
einu  saman  fimbulglamri, 
stendur  rétt,  þó  stappi  af  þótta 
stórum  fótum  á  beru  grjóti. 

Eftir  Skúla  er  okkar  kröftum 
auðfær  gata    f  r  a  m    að  rata : 
Æskan  laus  við  ofur-gáska, 
auðg  að  viti  og  traustum  litum. 
Ellin  glöð  við  aftanroða, 
auði  trygð  til  hinstu  bygðar. 
Stýrt  sé  landi  af  styrku  hjarta. 
Stöðug  sjón  á  vori  grónu. 


Þingeyingur!  þinn  mun  lengi 
þjóðum-kunni  lifa  hróður, 
fyrir  hönd,  sem  föðurlandi 
færði  glóð,  sem  kveikti  móðinn. 
Þin  var  ást  á  fólki  og  Fóstru 
flauta-manna  drýgri  i  þrautum. 
»Meiri  verður  þinn  en  þeirra 
þrifnaður  allur  uns  himinn  rifnar«. 

Guðmundur  Friðjömson. 


12' 


Ritfregn. 


Stnrlnnga  saga  efter  membranen  Króksf jarðarbók  ndfyldt 
«fter  Reykjarfjarðarbók.  Udg.  af  det  kongelige  nordiske 
Oldskrift^elskab.     II.  bind.     Köbenkavn  og  Kristiania  1911. 

Með  þessu  bindi  hefur  nú  bókavörður  dr.  Kr.  Kálund  lokið 
við  Sturlungu  útgáfu  sína.  í  Skírni  1906  hef  jeg  lokið  maklegia 
lofsorði  á  hið  firra  bindi  útgáfunnar  og  skírt  frá  aðferð  þeirri,  sem 
útgefandinn  hefur  filgt,  með  almennum  orðum.  Við  síðara  bindiS 
befur  hann  auðvitað  filgt  nákvæmlega  sömu  aðferð  og  við  firra  bind- 
ið,  og  vísa  jeg  því,  að  því  er  það  atriði  snertir,  til  ritdómsins  í 
Skírni  1906. 

Þetta  bindi  virðist  vera  leist  af  hendi  raeð  sömu  vandvirkni  og 
nákTæmni  sem  firra  bindið.  Óteljandi  eru  þeir  staðir,  þar  sem  útg. 
hefur  bætt  textann  frá  því  sem  var  í  hinum  eldri  útgáfum.  En  í 
«vo  stóru  riti,  sem  Sturlunga  er,  koma  auðvitað  firir  margir  vafa- 
samir  staðir,  og  vildi  jeg  leifa  mjer  að  benda  á  nokkra  þeirra^). 

Bls.  721  ritar  útg.:  (Kolbeinn)  bað  hann  (0:  Hjalta)  gœta 
«  í  n  eftir  "^R,  enn  víkur  frá  K,  sem  hefur :  bað  hann  veita 
BÓr.  Mjer  finst  textinn  í  K  geta  vel  staðist.  —  Bls.  13^3  þikir 
mjer  líklegt,  aðfyrir  vestan  ísafjörð  í  *K  sje  rjettara 
enn  »fyrir  útan  fram  ór  ísafirði«,  sem  útg.  tekur  eftir 
*R.  —  Bls.  14  ^^  virðist  óþarfi  að  leiðrjetta  sóma  í  sama.  — 
Bls.  68  ^  á  víst  að  lesa  g  r  á  n  n  a  (eða  g  r  œ  n  n  a  ?)  f irir  g  r  á  n  a, 
sem  stendur  í  f lestum  hdrr.  Orðaröð  í  vísuhelmingnum :  G  r  á  n  n  a 
(grœnna?)  Sigars  tjalda  galdra  Freyr  vann  víg- 
skóð  drifin  blóði.  Gunnmána  ormr  rauðsk  í 
vörmum  val.  —  Bls.  70  ^5  5>s  k  a  f  i  n  l  i  g  a<í  (-^R)  virðist 
vera  vitleisa,  og  er  víst  mislesið  úr    s  k  a  v  r  u  1  i  g  a,  þ.  e.  s  k  ö  r  u- 


^)  Króksfjarðarbók  kalla  jeg  K,  enn  Reikjarfjarðarbók  R,  og  papp- 
Irshandritin,  sem  frá  þeim  eru  runnin,  *K  og  *R. 


Ritfrogn.  181 

liga  (svo  *K).  —  Bls.  73 1^:  Hjer  verður  víst  að  leiðrjetta  »lið- 
u  e  1  j  a  11  n  d  a«  í  1  i  n  n  v  e  1  j  a  n  d  a,  ef  skíringin  neðanmáls  er  rjett. 
—  Bls.  141,  130.  vísa :  Orðaröðin  virðist  vera:  Hringnjörðr 
laust  horni  herðar  á  Birni  blunda  osfrv.  —  Bls. 
151  ^:  Hjer  er  eitthvað  úr  lagi  fært;  líklega  hefur  frá  upphafi 
staðið:  en  þat  verði  at  framkvæmd,  eins  og  Guðbr. 
Vigfússon  hefur  getið  til.  —  Bls.  188  ^'  »k  o  m  a  f<i  les  k  o  m  z^) 
af  (sbr.  rjett  á  undan  :  »a  f  k  o  m  u  z«).  —  Bls.  198  ^^  »b  r  o  t  i  ð 
f  e  n  g  i  t«  les  b  r  o  1 1  f  e  n  g  i  t(?).  —  Bls.  221^8  les  h  i  n  a  s  í  ð- 
ari  (svo  *R,  slept  í  K).  —  Bls.  232  !<>  »glaðan«  (K).  Rjettara 
virðist  eftir  sambandinu  g  I  a  ð  i  r  (*R).  —  Bls.  246^^  »h  e  i  m«  (svo 
*R),  les  h  e  i  m  a  n  (*K  les  »heimamann  8inn«,  sem  kemur  í  sama 
stað  niður).  —  Bls.  256^^:  Ótg.  hefur  tekið  eftir  því,  að  hjer  er 
eitthvað  úr  felt;  hvað  það  muni  vera,  sjest  á  bls.  257  ^.  Líklega 
hefur  hjer  staðið  upphaflega :  I  Fljótstungu  setti  Þor- 
gils  eptir  Magnús  Atlason  osfrv.  —  Bls.  270  22 :  Hjer 
er  j  á  1 1  i  bætt  við  af  útg.,  og  er  það  eflaust  rjett,  enn  mjer  finst 
það  eiga  að  koma  inn  á  eftir  því  (les:  ok  því  játti  Þor- 
g  i  1  8  u  ra  8  í  ð  i  r).  —  Bls.  288  Mes  B  á  1  i  b  e  n  s  ó  1  a  (?).  Orða- 
röð :  Brennum  stól  þenna  bensóla  (0:  sverða)  b á  1  i 
o.  8.  frv.  —  BU.  291^^:  Komman  á  undan  allir  virðist  eiga 
að  falla  burt.  —  Bls.  299  ^^'^^  lesen  aðrirL  manna  tynd- 
uzt  ok  þaðan  (0:  af  skipinu  —  þar?);  allir  íslenzkir 
menn  tynduz  (?  ?  sbr.  orðamun  neðanmáls).  —  Bls.  311,  150. 
vísa:  I  7.  vísuorði  er  ynni  eflaust  rangt  firir  unni  (af  sögninni 
u  n  n  a) :  G  a  u  t  r  ( =  0  ð  i  n  n  í  firra  vísuhelmingnum,  þ.  e. 
Gizurr)  unni  sór  sleitu  virðist  þi'ða :  G.  Ijet  það  eftir  sjer 
(þjónaði  físt  sinni)  að  beita  undanbrögðum. 

Aftan  við  útgáfuna  er  prentað  sem  viðauki  b  r  o  t  það  a  f 
Þorgils  sögu  skarða,  sem  geimst  hefur  í  ríkisskjalasafni 
Norðmanna.  Þáer  skrá  ifirmannanöfnogstaða.  Það 
er  mjög  mikill  vandi  að  skrásetja  rjett  allan  þann  sæg  af  manna- 
nöfnum,  sem  koma  firir  í  Sturlungu.  Er  þar  þrent  að  varast,  a5 
sleppa  engum  manni,  að  rugla  ekki  saman  samnefndum  mönnum 
og  að  gera  ekki  tvo  menn  úr  einum.  Útg.  virðist  hafa  leist  þetta 
vandaverk  af  hendi  með  mjög  mikilli  nákvæmni,  eins  og  honum  er 
lagið.  Við  lauslegan  ifirlestur  hef  jeg  að  eins  fundið  örfáa  og 
óverulega    annmarka    í    mannanafnaskránni,    og    gegnir    það    furðu. 


•)  Svo  *R. 


143)2  Ritfregn. 

Stundum  hefur  útg.  slept  þeim  mönnum,  sem  að  eins  eru  nefndir 
«em  feður  annara,  t.  d.  Grími,  föður  Svertings  (I  bls.  47  2«  og  55  ^ 
—  líklega  sami  maður  og  Grímur  lögsögumaður  Svertingsson), 
Finni,  föður  Þórhalls  (I  bls.  53  ^5  og  59  ^  —  líklega  sami  og  Finnr 
Hallsson,  lögsögumaður,  sem  stendur  á  skránni)  og  Gils,  föður  Há- 
muudar  á  Lundi  í  Reikjadal  siðra  (T  bls.  2.35  ^5  —  eflaust  sami 
maSur  og  Gils  Þormóðsson,  faðir  Hámundar,  sem  er  nefndur  I  bla. 
59  2^*2*  og  stendur  á  skránni).  Á  stöku  stað  erii  tveir  menn  gerðir 
úr  einum :  Ásbjörn  valfrekr,  »bróSir  Eyjólfs  oflátac, 
nefndur  I  bls.  174  ^,  er  sami  maður  og  Ásbjörn  Hallsson,  ]^bróðir 
Eyjólfs«  (sjá  I  158*  og  162  2021),  Eyjólfr  ofláti  og  Eyjólfr  Halls- 
son  er  sami  maðurinn,  tvítalinn  í  skránni.  Bersi  Vermundarson, 
sem  getið  er  I  bls.  195  neðanm,  við  13.  línu,  virðist  sami  maður 
og  Bersi  Vermundarson  frá  Móbergi  (I  bls.  282  ^^).  Kjartan  sá,  er  varð 
sár  í  Skálholtsbardaga  (I  bls.  566  ^),  er  sami  og  Kjartan  Helgason 
(I  bls.  562  20).  Kollabæjar  Bárðr  (I  362  neðanm.  við  18.  línu)  er 
sami  og  Bárðr  Bárðarson,  líka  nefndur  KoU-Bárðr  (sbr.  I  316^*^'^®). 

Við  örnefnaskrána  hef  jeg  ekkert  fundið  að  athuga,  nema  ef 
vera  skildi  það,  að  útg.  hefur  ekki  tekið  í  hana  Laugar  í  Körða- 
dal,  sem  Lauga-Snorri  er  við  kendur  (sbr.  Árb.  Fornlf.  1904,  17. — 
18.  bls.).  Bærinn  er  ekki  nefndur  í  Sturl.  öðru  vísi  enn  sem  firri 
liÖur  í  nafninu  Lauga-Snorri,  og  má  finna  þá  staði  í  manna- 
nafnaskránni  undir  Snorri  Þórðarson,  Gftta  má  og  þess,  að 
Ofsadalr  (I  bls.  171  2^)  er  víst  ekki  annað  en  nokkuð  óvana- 
legur  ritháttur  firir  U  p  s  a  d  a  1  r,  lítið  dalverpi,  sem  gengur  upp 
frá  Upsum  á  Upsaströnd  (sjá  íslandslísing  Kr,  Káhind'a  II  93.  bls.); 
u  og  0  skiftist  oft  á  (sbr.  Noreen,  Altisl.  und  aitnor\T.  gramniatik 
3.  útg.  §  154,  2)  og  sömuleiðis  p  og  f  á  undan  s  (s.  st.  §  232,  2). 

Prentvillur  eru  fáar  í  þessu  bindi  og  flestar  leiSrjettar  aftan 
við  þaS.  Þessar  hef  jeg  rekið  mig  á  óleiSrjettar:  Bls.  90  neSan- 
máls,  4.  1.  les  s  t  r  i  n  d  a  r.  —  Bls.  93  neSanm.:  í  orSaröS  123.  vísu 
er  slept  orSinu  f  a  s  t.  —  BIs.  258  2»  les  f  l  e  i  r  i,  —  Bls,  285  1  les 
frœndi.  —  Bls.  311  neSanm.  4,  1.  les  viS  m  ó  r. 

Bindinu  filgir  formáli  viS  útgáfuna  í  heild  sinni  meS  mjög 
nákvæmri  og  fróSlegri  handritah'singu,  ennfremur  IjósprentuS  sínis- 
horn  af  báSum  skinnbókum  Sturlungu.  Allur  frágangur  á  útgáf- 
unni  er  hinn  vandaSasti  bæði  aS  prentun  og  pappír. 

AUir    þeir,    sem    unna    íslenskum    bókmentum,   hljóta  aS  vera 


Ritfregn.  188 

útg.    þakklátir    firir    þessa  fögru  og  vönduðu  útgáfu.     Hann  hefur 
með    henni    lagt    fastan  og  óbifanlegan  grundvöll  undir  níjar  rann- 
«óknir    viðvíkjandi    Sturlungu,    og    um    leið  reist  sór  þann  minnis- 
varða,  sem  lengi  mun  standa  »óbrotgjarn  í  bragar  túni4[. 
Reikjavík  í  marsmánuði  1912. 

Björn  M.  Olsen. 


Frá  útlöndum. 


Snðurheimsskantið  fnndið. 

Nú  síðustu  árin  hafa  menn  mjög  snúið  hugum  að  suðurheims- 
skautinu.  Englendingurinn  Schakleton  komst  langt  áleiðis  þangað 
á  áruQum  1908 — 9.  Ferðalög  þar  umhverfis  eru  miklu  auðveldari 
en  við  norðurheimsskautið,  því  umhverfis  suðurheimsskautið  er  fast 
land,  hálendi  með  mikium  fjallgörðum. 

Sumarið  1910  héldu  þrír  hópar  manna  á  stað  í  leit  eftir  suður- 
heimsskautinu.  Fyrir  einum  var  Norðmaðurinn  Roald  Amundsen, 
fyrir  öðrum  Englendingurinn  Scott,  en  þriðji  leiðangurinn  var  gerð- 
ur  út  frá  Japan.  Scott  var  áður  kunnur  af  rannsóknarferðum  þar 
suður  frá  á  árunum  1901 — 1904.  Var  Schakleton,  sá  er  síðar  stýröi 
öðrum  leiðangri  suður  þangað,  með  honum  i  þeirri  för.  Skip  Scotts 
heitir  :^Terra  nova«  og  flutti  það  hann  til  Mac  Murdo  Sound  á 
landi  Játvarðar  konungs  VII.  og  skildi  þar  við  þá  fólaga,  en  kom 
norður  aftur  til  Ástrah'u  27.  mars  1911. 

Amundsen  lagði  á  stað  frá  Noregi  í  júnímánuði  1910  á  skipinu 
>Fram«,  sem  þeir  Nansen  og  Sverdrup  höfðu  áður  haft  í  norður- 
förum  sínum.  Hafði  hann  áður,  á  árunum  1897 — 99,  verið  í  leið- 
angri  til  suðurskautslandanna,  sem  gerður  var  út  frá  Belgíu  og 
Adrien  de  Gerlache  lautinant  stjórnaði.  í  þeirri  för  var  Amunds^ 
st/rimaður.  Síðan  vann  hann  sér  frægð  fyrir  för  sína  noröur  um 
Ameríku  á  skipinu  »Gjöa«.  Var  hann  í  þeim  leiðangri  á  árunum 
1903 — 1906.  Nú  lét  hann  það  uppi,  er  hann  fór  frá  Noregi,  að 
hann  ætlaði  fyrst  og  fremst  að  vera  við  fiskirannsóknir  í  Atlants- 
hafi  um  sumarið,  en  síðan  að  halda  suður  fyrir  Ameríku,  norður 
með  henni  að  vestan  og  svo  í  könnunarför  til  norðurheimsskauts- 
landanna.  Hann  var  um  sumarið  við  fiskirannsóknir  í  Atlante- 
hafinu,  eins  og  ráðgert  var,  en  um  haustið  símaði  hann  heim  og 
kvaðst  hafa  gert  breytingu  á  fyrirætlunum  sínum.  Væri  það  nú 
afráðið,    að    halda  ekki  fyrst  um  sinn  norður  á  bóginn,  en  reyna  í 


Frá  útlöndam.  185 

þess  stað  að  komast  til  snðurheimsskautsins.  Hafði  hann  áður  borið 
þessa  ráðabreytni  undir  förunauta  sína  og  þeir  allir  saraþykt  hana. 
Voru  þeir  þá  staddir  í  bænum  Funchal  á  Mádeiiu.  Þaðan  héldu 
þeir  svo  á  stað  í  leiðangurinn  suður.  Þeir  voru  vel  út  búnir,  höfðu 
115  grænlenska  sleðahunda,  nóg  af  skíðum  og  sleðum  og  vistir  til 
tveggja  ára.  »Fram«  flutti  þá  fólaga  til  Hvalvíkur  (Bay  of  Whales), 
sem  er  á  78.  st.  24.  mín.  s.  br.,  þar  sem  hefst  hin  fasta  ísbreiða 
suðurskautsins,  og  er  Hvalvíkin  austar  en  lendingarstaður  Scotts, 
og  langur  vegur  á  milli.  »Fram«  kom  til  Hvalvíkur  15.  jan.  1911 
og  fór  þaðan  aftur  14.  febr.  norður  til  Suður-Ameríku,  en  skyldi 
svo  að  ári  liðnu  vitja  þeirra  aftur.  Þeir  urðu  þarna  eftir  8  menn 
alls,  gerðu  sér  vetrarsetustað  við  Hvalvíkina  og  kölluðu  þar  Fram- 
heim. 

Fróttist  nú  ekkert  af  þeim  suðurförunum  fyr  en  8.  marz  í  ár. 
Þá  kom  skeyti  frá  Amundsen,  er  kominn  var  til  bæjarins  Hobarth 
á  Tasmaníu  í  Astralíu,  og  skjrði  frá,  að  hann  hefði  komist  til 
suðurheimsbkautsins  og  verið  þar  dagana  14. — 17.  desember  1911. 
Fyrst  barst  þó  fregnin  þannig  út  í  enskum  blöðum,  að  Amundsen 
væri  kominn  til  Ástralíu  og  skyrði  frá,  að  Scott  hefði  komist  til 
Buðurheimsskautsins.  En  enska  blaðið  »Daily  Chronicle«  fékk  þá 
allnákvæma  skyrslu  símaða  frá  Araundsen  um  förina,  og  kom  þá 
fram,  að  hann  vissi  ekkert  um  ferðir  Scotts,  en  hafði  sjálfur  fyrstur 
manna  komið  á  suðurskautið.  Skýrsla  Amundsens  til  »Daily 
Chronicle«  er  enn  hið  helzta,  sem  menn  vita  um  þessa  för,  og 
skal  því  tekið  hór  upp  aðalefni  hennar. 

í  byrjun  febrúarmánaðar  1911  skildi  skipið  »Fram«  við  þá  fó- 
laga  í  svonefndri  Hvalvík,  suður  við  heimskautsísinn,  eins  og  áður 
segir.  Þá  tóku  þeir  að  kanna  landið  þar  umhverfis.  Þeir  fluttu 
vistir  suður  á  leið  til  síðari  tíma,  og  höfðu  11.  apríl  útbnið  sór 
forðabúr  á  þrem  stöðum.  Þá  tóku  þeir  að  búa  um  sig.  Þeir  höfðu 
110  hunda  og  reistu  handa  þeim  8  skyli.  Handa  sjálfum  sér  gerðu 
þeir  íveruhús,  sem  var  þakið  með  snjó.  Til  Ijóss  og  hitunar  höfðu 
þeir  200  Ijósa  lúxlampa,  og  var  að  jafnaði  20  st.  hiti  C.  í  kofa 
þeirra  og  þó  gott  loft.  Þarna  inni  höfðu  þeir  vinnustofur,  geymslu 
rúm,  kjallara  fyrir  matvæli,  bað,  bæði  alment  bað  og  gufubað.  Ur  dá- 
litlum  klefa  höfðu  þeir  góða  útsyn  yfir  landið.  Voru  þeir  þarna 
inni  vel  varðir  fyrir  kulda  og  stormum. 

22.  apríl  hvarf  sólin  og  sást  ekki  í  4  mánuði.  Snjókoraa  var 
ekki  mikil,  þótt  opið  haf  væri  nærri.  Kuldinn  var  um  50  st.  C, 
hæstur  13.  ágúst,  og  þá  53  st.     Stormar  voru  ekki  miklir  nema  2 


186  Frá  útlöndum. 

^aga.  Yfir  höfuð  lætur  Amundsen  vel  yfir  líðan  þeirra  iim  vetur- 
inn.  24.  ágúst  sáu  þeir  aftur  sól  og  um  næstu  mánaðamót  fór 
frostið  að  miniía. 

8.  sept.  lögðu  þeir  á  stað,  8  menn  á  7  sleðum,  með  90  hunda 
og  vistaforða  til  4  mánaða.  Sleðafæri  var  gott.  En  þó  sjndi  það 
sig  þegar  næsta  dag,  að  of  snemma  var  byrjað.  Það  fór  aftur  að 
kólna  og  komst  nú  frostið  upp  í  60  st.  C.  Mennirnir  voru  vel  út 
búnir  og  þoldu  kuldann.  En  hundarnir  þoldu  hann  ekki.  Var  þá 
afráðið  að  snúa  aftur  og  bíða  vorsins.  Nokkra  hunda  mistu  þeir 
i  þessari  för,  en  annað  varð  ekki  að. 

Vorið  kom  í  miðjum  október.  Þá  sáu  þeir  seli  og  fugla,  og 
nú  varð  frostið  eigi  meira  en  20 — 30  st.  Upphaflega  var  það  ætl- 
runin,  að  þeir  fólagar  færu  allir  8  suður  til  heimsskautsins,  en  nú 
var  þessu  breytt.  5  skyldu  fara  suður  þangað,  en  3  skyldu  fara 
rannsóknarför  austur  á  bóginn,  þangað  sem  kallað  er  land  Ját- 
varðar  konungs  hins  VII. 

20.  okt.  lögðu  þeir  5  á  stað  í  suðurförina  á  4  sleðum,  með  52 
hunda  og  vistir  til  4  mánaða.  Alt  gekk  vel.  23.  okt,  komu  þeir 
aS  vistabúri  sínu  á  80.  br.  st.  Þá  daga  var  þoka.  Frostið  var 
stöðugt  20 — 30  st.  í  fyrstu  ætluðu  þeir  ekki  að  hafa  dagleiðirnar 
lengri  en  20 — 30  kílóm.  En  það  syndi  sig,  að  hundarnir  gátu  gert 
miklu  betur.  Á  80.  br.  st.  tóku  þeir  að  hlaða  háar  snjóvörður 
með  vissu  millibili  til  þess  að  átta  sig  á,  er  þeir  færu  til  baka. 
31.  okt.  komu  þeir  að  vistabúri  sínu  á  81.  br.  st.  og  5.  nóv.  að 
vistabúri  sínu  á  82.  br.  st.  Þar  fengu  hundarnir  mat  eins  mikinn 
og  þeir  vildu  éta,  en  síðan  var  farið  að  spara  við  þá.  8.  nóv. 
hóldu  þeir  á  stað  þaðan  suður  eftir.  Alt  gekk  sem  bezt  mátti 
verða.  9.  nóv.  sáu  þeir  Suður-Victoríuland  og  komust  þaiin  dag  á 
83.  br.  st.  13.  nóv.  náðu  þeir  84.  br.  st.  og  16.  nóv.  85.  br.  st. 
Á  nokkrum  stöðum  höfðu  þeir  lagt  eftir  vistaforða,  en  á  85.  br.  st. 
gerðu  þeir  sér  aðalforðabúr.  Þar  skildu  þeir  eftir  vistir  til  30  daga, 
en  hófðu  með  sór  suður  þaðan  vistir  til  60  daga.  Þarna  voru  þeir 
17,  nóv. 

Nú  varð  fyrir  hálendi  með  2 — 10  þúsund  feta  háum  tindum, 
og  sumir  þeirra  voru  enn  hærri,  15  þús.  fet  og  þar  yfir.  En  bratt- 
inu  var  nokkurn  veginn  jafn.  Fyrsta  daginn  færðust  þeir  2  þús. 
fet  upp  á  við.  Næsta  dag  tjölduðu  þeir  4500  fet  yfir  sjávarmáli. 
Þar  voru  djúpar  jökulgjár,  sem  töfðu  förina.  Þar  eru  tvö  há  fjöll, 
um  15  þús.  fet,  sem  Amundsen  nefnir  í  skyrslu  sinni,  annað  Frið- 
þjófs  Nansens  fjall,  en  hitt  Don  Pedro  Christoffersens  fjall.    Þriðja 


Prá  útlöndum.  187 

fjallið  nefnir  hann  Ole  Engelsted  og  er  það  18000  fet  Fjóra  daga 
voru  þeir  á  leiðinni  upp  eftir  þessum  fjölium,  komu  þá  á  slétt  há" 
lendi  og  tjölduðu  á  7600  feta  hæð.  Þar  hóldu  þeir  kyrru  fyrir  4 
daga  vegna  vondra  veðra.  25.  nóv.  héldu  þeir  á  stað  aftur,  en 
urðu  næsta  dag  enn  að  nema  staðar.  Þann  dag  náðu  þeir  86.  br.st, 
og  eftir  það  fór  að  halla  suður  af  hálendinu. 

Jökul  einn  þar  suður  frá  nefnir  Amundsen  Djöflajökul.     Lögðu 

þeir    upp  á  hann    30.   nóv.     Þá  voru  þeir  á  86.  br.st.  81.  mín.  og 

8000  fet  yfir  sjávarmál.      Þar  var  ilt  umferðar,  en  fagurt  umhorfs. 

Þar  nefnir  Amundsen  yms  fjöll :   Hehiiar  Hansens  tind,  12000  fetá  hæð, 

Oscar  Wistings,  Sverre  Hassels  og  Oscar    Bjaalands    fjöll    og    Mont 

Thy  Nielsen,  15000  fet  á  hæð.     Voru  þeir  í  3  daga  yfir  jökulinn, 

)g  kom  þá  slétta,  sem  var  ill  mjög  yfirferðar,  9100  fet  yfir  sjávar- 

[niál,  og  gáfu  þeir  henni  nafn  og  kölluðu  Danssal  djöfulsins.     Þetta 

[tar  erfiðasti  kafli  fararinnar.     Mestri  hæð  náðu  þeir   2.    des.,    voru 

10,750  fet  yfir  sjávarmál  og  á  87.  br.st.    40  mín.     Nú    teptust 

[þeir  af  vondu  veðri,  en  hóldu  áfram  8.  des.     Framundan    þeim    lá 

^latneskja,   og    um    kvöldið    voru    þeir    komnir   jafn-sunnarlega    og 

íhakleton  komst.     Frá    88.    br.st.  5.  mín.  fór  landið  aftur  að  smá- 

lœkka.     9.  des.  náðu  þeir  88.  br.st.  39.  mín.,  10.  88.  br.st.  56.  mín. 

11.  á  89.  br.st.  15.  mín.  og  13.  á  89.  br.st.  45.  mín.     Kvöldið  var 

fagurt,  er  þeir  settust  þá  að,  hægur  vindur  á  suðaustan  og  23.   st. 

frost.     Næsta  dag  ætluðu  þeir  að  vera  á  suðurskautinu. 

Daginn  eftir,  14.  des.,  gekk  alt  vel.  Kl.  3  námu  þeir  staðar. 
Eftir  áætlun  sinni  og  útreikningum  áttu  þeir  þá  að  vera  á  heims- 
fikautinu.  Þeir  tóku  upp  silkiflagg,  er  þeir  höfðu  haft  með  sér, 
reifitu  það  þar  á  stöng  og  gáfu  því  nafn;  þeir  kölluðu  það:  Land 
Hákonar  konungs  sjöunda  (Kong  Haakon  den  7ende8  Land). 

Landið  er  þarna  ein  geysiflatneskja,  tilbreytingarlaus  með  öllu 
á  margra  mílna  svæði.  Áður  en  þeir  tóku  sór  hvíld,  fóru  þeir  fram 
og  aftur  um  svæðið  í  18  mílna  fjarlægð  frá  flagginu.  Daginn  eftir 
var  veður  enn  gott.  Þá  gerðu  þeir  nákvœmar  mælingar.  Útkom- 
an  var:  89.  st.  55.  mín.  suðl.  br.  Til  þess  að  komast  sem  næst 
heimsskautinu,  færðu  þeir  sig  þá  9  kílóm.  suður  á  við.  Þar  voru  þeir 
16.  des.  og  var  það  fagur  dagur  með  sólskinsveðri.  Þar  gerðu  þeir 
enn  margvíslegar  mælingar,  er  síðar  verða  lagðar  fyrir  vísindamenn 
í  þeim  greinum. 

Þeir  slógu  þarna  upp  litlu  tjaldi,  sem  þeir  höfðu  haft  með  sór, 
röðuðu  kringum  það  norskum  flöggum  og  meðal  þeirra  veifunni  af 
>Fram«.    Þessu  ncrska  hási  á  suðurskautinu  gáfu  þeir  nafniö  »Pól- 


188  Frá  útlöndum. 

heim<:.  Fjarlægðin  milli  Pólheims  og  Framheims  er  1400  kílóm. 
Höfðu  þeir  að  jafnaði  farið  25  kílóm.  á  dag. 

Heimleiðis  sneru  þeir  17.  des.  Veðrið  var  gott  og  fóru  þeir 
nú  36  kílóm.  til  jafnaðar  á  dag.  Meðan  þeir  voru  á  þeirri  leið, 
var  frostið  mest  31  st.,  en  minst  5  st.  C. 

Árangurinn  af  ferðinni  fyrir  utan  heimsskautsfundinn  er  sá,  aö 
þeir  hafa  mælt  legu  og  lengd  Ross-fjallgarðsins  og  fyrstir  athugað 
stóra  fjallgarða,  er  liggja  frá  Suður-Victoríulandi  og  Játvarðar  kon- 
ungs  landi  suður  eftir  og  að  h'kindum  þvert  yfir  alt  suðurheims- 
skautslandið.  011  lengd  þessa  fjallgarðs,  sem  nú  er  kunn,  er  850 
kílóm.  Þeir  skírðu  fjöll  þessi  og  kendu  við  Noregsdrotningu :  Maud- 
drotningar  fjöll. 

Fyrir  förinni  til  Játvarðar-konungs-landa  var  Prestrud  lautin- 
ant,  og  gekk  sú  för  einuig  vel.  Ýmsar  raælingar,  sem  þar  voru 
gerðar,  eru  merkilegar,  og  gott  jarðfræðilegt  safn  hafa  þeir  með 
sór  þaðan  og  eins  frá  Suður-Victoríulandi. 

»Fram«  kom  til  Hvalvíkur  til  þess  að  vitja  þeirra  9.  jan.,  og 
16.  jan.  komu  japönsku  suðurfararmennirnir  þangað  og  lentu  skamt 
frá  vetrarbústað  Norðmanna.  Þeir  Amundsen  hóldu  á  stað  úr  Hval- 
víkinni  30.  jan.,  en  fengu  mótvinda  og  voru  því  lengi  á  leiðinni 
þaðan  og  til  Hobarth. 

Þar  var  ráðgerð  að  eins  fárra  daga  dvöl.  Svo  ætlar  Amund- 
Ben,  segja  fregnirnar,  að  halda  fyrirlestra  um  förina  í  Ástralíu,  þá 
að  halda  norður  með  Ameríku  að  vestan  og  til  norðurheimsskauts- 
laudanna.     Er  ætlað,  að  öll  sú  ferð  vari  5 — 6  ár. 

Fregnin  um  ferð  Amundsens  og  fund  suðurheimsskautsins  hefir 
vakið  mikla  athygli  og  mikinn  fögnuð  í  Noregi.  Talað  er  þar  um 
samakot  til  þess  að  kosta  norðurför  hans.  Roald  Amundsen  er  39 
ára  gamall.  Hann  er  stúdent,  en  tók  síðan  stjrimannspróf  og  hefir, 
eins  og  áður  segir,   lengi  verið  í  landkönnunarförum. 

Eftir  að  þetta  var  skrifað,  sem  nú  hefir  verið  frá  sagt,  er  kom- 
in  fregn  af  Róbert  Scott  kapteini.  Skip  hans,  »Terra  nova«  kom 
til  Akeroa  á  Njja-Zealandi  1.  apríl  með  3  af  förunautum  hans,  er 
hann  hafði  sent  frá  sér  3.  jan.  á  87.  st.  32.  mín.  s.  br.,  en  sjálfur 
hélt  hann  þá  áfram  áleiðis  til  heimsskautsins  við  5.  mann.  I  brófi 
til  skipstjórans  á  í>Terra  nova«  segir  Scott:  »Eg  bíð  í  heimskauts- 
löndunum  annan  vetur  til,  til  þess  að  halda  áfram  verki  raínu  og 
fullkomna  það«. 

ÖII  líkindi  eru  til  að  Scott  hafi  komið  á  8uðurheimsskauti& 
hér  um  bil  mánuði  síðar  en  Amundsen.     Af  ferðum  sínum  og  dvöl 


Frá  útlöndum.  189 

þar  syðra  segir  hann  það,  að  sér  og  fólögum  sínum  hafi  liðið  vel. 
Þeir  voru  16  saman  í  vetrarsetustaðnum  við  Mc  Mourdo  Sound  4 
vetrarmánuðina  og  styttu  sér  stundir  við  lestur  og  fótknattleika* 
2.  nóv.  lögðu  þeir  á  stað  suður  á  leið,  voru  á  ferð  á  nóttunni,  en 
hvíldust  á  daginn.  Ferðin  gekk  slyaalaust.  Svo  sendir  Scott  3  af 
félögum  sínum  til  baka,  eins  og  áður  segir,  til  þess  að  þeir  geti 
komist  heim  með  fregnir  á  ]!>Terra  nova<  áður  en  ís  lykur  heims- 
skautshöfin.  Fyrir  þeim,  sem  aftur  sneru,  var  lautinant  Evans,  en 
þeir  5,  sem  áfram  héldu,  eru :  Kapt.  Scott,  Dr.  Wilson,  kapt. 
Oater,  lautinant  Bowers  og  P.  0.  Evans.  Útlitið  var  gott,  er  þeir 
fólagar  skildu,  altaf  sólskin,  en  þó  kalt  í  veðri  (þá  um  20  st.). 
Frekari  fregna  er  svo  ekki  að  vænta  frá  þeim  Scott  á  þessu  ári. 
í  nóvember  í  haust  á  »Terra  nova^x  að  leggja  á  stað  suður  aftur 
til  þess  að  vitja  þeirra. 

Ýmsir  af  fólögum  Scotts  fóru  ekki  með  honum  áleiðis  til  heims- 
skautsins,  heldur  í  rannsóknarferðir  í  aðrar  áttir. 

KínabyltÍDgin. 

Henni  er  nú  lokið  á  þann  hátt,  að  Kína  er  orðið  Ijðveldi  sam- 
kvæmt  fyrirskipun  frá  sjálfum  keisaranum.  Hann  gaf  út  boðskap 
um  þetta  3.  febrúar  í  vetur.  En  þá  hafði  það  á  undan  gengið,  að 
byltingamenn  höfðu  valið  sór  forseta  Sun-Yat-Sen,  gamlan  byltinga- 
foringja  frá  Kanton,  er  áður  var  þar  læknir,  en  nú  hafði  lengi  ver- 
ið  landflótta  í  Ameríku.  En  hinn  flokkurinn,  er  móti  stóð,  hafði 
þá  varpað  allri  sinni  áhyggju  á  Juan-Shi-Kai,  og  keisarinn  og  hans 
menn  bygðu  einnig  vonir  sínar  á  honum.  Hann  vildi  breyta  stjórn- 
arfyrirkomulaginu  í  þingbundna  konungsstjórn  og  láta  keisaraætt- 
ina  á  þann  hátt  halda  völdum.  En  nú  varð  það  samkomulag  miUi 
þeirra  Juan-Shi-Kais  og  Sun-Yat-Sens,  að  stjórnarfyrirkomulagið 
skyldi  verða  lyðveldi  og  Juan-Shi-Kai  forseti  þess.  Gefur  svo  keis- 
arinn  út  boðskap  um  þetta,  eins  cg  fyr  segir.  Lysir  fyrst  og  fremst 
yfir,  að  Kína  skuli  vera  lýðveldi  framvegis ;  samþykkir  svo  samn- 
inga  þá,  sem  þeir  Juan-Shi-Kai  og  Sun-Yat-Sen  hafa  gert  um  valda- 
afsal  hans,  en  þar  á  meðal  er  það  fram  tekið,  að  hann  skuli  fá  4 
milj.  dollara  í  árlegan  lífeyri  og  að  hann  verði  að  titlinum  til  áfram 
yfirhöfuð  andlegu  stóttarinnar.  Boðskapurinn  endar  með  ávarpi  til 
varakonunganna  og  landstjóranna  út  af  valdaafsalinu  og  hvatning 
til  þeirra  um,  að  halda  sem  bezt  ró  og  friði  í  ríkinu.  —  Að  nafn- 
inu  til  var  forseti  1/ðveldisins  kosinn  á  fulltrúasamkomu  í  Nanking 
og  hlaut  Juan-Shi-Kai  kosningu.      Þá    var  og  ákveðið,  aS  Nanking, 


190  Frá  útlöndum. 

sem  er  gamall  höfuðstaður  Kínaveldis,  skyldi  aftur  verða  það.    Pek- 
ing  varð  eigi  höfuðborg  fyr  en  í  lok   14.  aldar. 

Ekki  var  óeirðum  lokið  í  Kína  með  þessu  samkomulagi.  Sögur 
hafa  gengið  þaðan  um  uppþot  og  hryðjuverk  síðan,  Einkum  hefir 
verið  ókyrt  í  Mansjúríu.  Hún  var  sögð  undan  Kína  eitt  sinn  í 
vetur,  en  óráðið  mun  enn,  hvernig  þeim  málum  Ijúki. 

Persía. 

Þau  tíðiudi  hafa  gerst  í  vetur,  að  Rússar  og  Englendingar  hafa 
svift  Persíu  sjálfsforræði,  Tilefnið  var  sundurlyndi  milli  Rússa  og 
Persa  út  af  fjárhagsmálum  og  bankamálum,  með  því  að  Rússar 
töldu  misboðið  hagsmunum  rússnesks  banka  í  Teheran.  Fjárhagur 
Persa  hafði  verið  mjög  í  óreiðu,  og  höfðu  þeir  fengið  útlenda  menn 
til  ráðunejtis  handa  stjórninni  meðan  verið  væri  að  koma  jmsu  í 
lag,  bæði  um  fjármál  og  verknaðarfyrirtæki  þar  í  landinu.  Aðal- 
fjármálaráðunauturinn  var  Ameríkumaður,  Morgan  Shuster  að  nafni; 
var  hann  talinn  mjög  duglegur  maður  og  hafði  náð  vinsældum  hjá 
Persum.  En  hann  var  óvinveittur  Rússum,  eða  að  minsta  kosti 
köUuðu  þeir  svo.  Vildi  hann  losa  Persa  sem  mest  við  afskifti  bæði 
þeirra  og  Englendiuga  af  fjármálum  og  fyrirtækjum  landsins.  Út 
af  misklíðinni,  sem  áður  er  um  getið,  hóldu  Rússar  með  her  inn  í 
Persíu  og  urðu  þar  blóðugir  bardagar,  með  því  að  landsmenn  risu 
upp  á  móti  þeim,  enda  þótt  stjórn  landsins  ætti  engan  þátt  í  því 
og  þyrði  ekki  að  bjóða  Rússum  byrginn.  Rússar  kröfðust  þess 
meðal  annars,  að  Morgan  Shuster  yrði  sviftur  öUum  fjármálaráðum 
og  látinn  fara  úr  landi.  En  ef  Persastjórn  þyrfti  útlendra  ráðu- 
nauta  við,  þá  yrðu  þeir  teknir  frá  Rússum  eða  Englendingum. 
Þessi  krafa  þótti,  sem  von  var,  harla  ósanngjörn,  og  neituðu  Persar 
í  fyrstu  að  uppfylla  hana,  en  þó  kom  svo,  að  þeim  var  þröngvað 
til  þess. 

Arið  1907  höfðu  Bretar  og  Rússar  gert  sáttmála  sín  í  milli 
um  afskifti  sín  af  löndunum  þar  eystra,  Tíbet,  Afganistan  og  Persíu. 
Með  þeim  sáttmála  var  útkljáð  miskh'ð,  er  verið  hafði  milli  þeirra 
áður  um  utanríkismál,  og  hefir  sú  sátt,  er  þá  var  gerð,  haldist 
með  þeim  síðan.  í  sáttmálanum  stendur  það  um  Persíu,  að  hún 
skuli  eftir  sem  áður  vera  óháð  ríki,  en  Rússar  og  Englendingar 
skuli  hafa  þar  hvorir  sitt  hagsmunasvæði,  og  þar  megi  þeir, 
óáreittir  hvor  af  öðrum,  taka  undir  sig  stjórn  fyrirtækja  og  verzl- 
unar.  Rússar  tóku  sór  á  þennan  hátt  íhlutunarrótt  í  norðurhluta 
ríkisins,    en    Englendingar    í    suðurhlutanum.     Þar    í    milli   var  þó 


Frá  útlöudum.  IM 

Bvæði,  sem  ekkert  var  um  talað  í  sáttmálanum.  Þetta  vakti  mikla 
gremju  í  Peisíu.  Byltingar  þær  og  óeirðir,  sem  keisarinn,  Muhamed 
Ali,  var  valdur  að,  drógu  og  mjög  úr  mótstöðu  Persa.  Hann  var, 
sem  kunnugt  er,  settur  af  fyrir  fáum  árum,  er  hann  reyndi  að  ná 
aftur  einveldi  í  landinu,  sem  faðir  hans  hafði  afsalað  sór.  Síðan 
hefir  hann  verið  í  Rússlandi.  Og  þaðan  gerði  hann  uppreisnartil- 
raun  síðastliðið  sumar,  en  varð  frá  að  hverfa. 

Lok  þessara  þrætumála  er  nú  sagt  að  verði  þau,  að  Persía 
verði  svift  sjálfsforræði ;  henni  verði  skift  og  Rússar  og  Bretar  skipi 
þar  tvo  landstjóra,  annan  að  norðan,  hinn  að  sunnau.  Líður  þar 
þá  undir  lok  eitt  hið  merkasta  og  elzta  menningarríki  jarðarinnar. 

Það  eru  ekki  nema  rúm  5  ár  síðan  einveldið  var  afnumið  í 
Persíu.  Alt  til  þess  tíma  höfðu  einvaldir  keisarar  farið  með  völdin' 
og  höfðu  þeir  að  síðustu  verið  hver  öðrum  ónjtari  og  eyðslusamari. 
En  sigur  Japana  yfir  Rússum  fyrir  nokkrum  árum  vakti  Persa. 
Meðal  æðri  stóttanna  þar  í  landinu  kom  upp  hreyfing  í  þá  átt,  að 
vekja  hjá  þjóðinni  nytt  líf.  Og  þá  varð  hugmyndin,  sem  flestum 
gatst  bezt  að  sú,  að  yngja  ríkið  upp  með  nyju  stjórnarfyrirkomu- 
lagi.  Þetta  varð  áhugamál  allra  beztu  manna  landsins,  og  í  ágúst 
1906  fengu  þeir  keisarann  til  þess  að  fallast  á  það,  að  breytt  yrði 
stjórnarfyrirkomulaginu  og  lofa  því,  að  afsala  sér  einveldinu.  í 
október  sama  ár  kom  fyrsta  persneska  þingið  saman.  Það  var  grund- 
vallarlagaþing  Persa  og  samdi  stjórnarskrá,  er  keisarinn  síðan  stað- 
festi.  Alt  þetta  var  komið  í  kring  fyrir  ársbyrjun  1907.  Þingið 
er  tvískift.  Neðri  málstofan  Öll  þjóðkjörin,  en  í  efri  raálstofu  30 
þjóðkjörnir  og  30  konungkjörnir.  I  okt.  1907  samdi  þingið  lang- 
an  viðauka  við  stjórnarskrána.  Þar  var  meðal  annars  ákveðið,  að 
engin  lög  mættu  fara  í  bág  við  trúarsetningar  Múhameðsmanna. 

Misjafnlega  var  spáð  fyrir  Persum  með  þessar  breytingar,  og 
töldu  ymsir,  að  þjóðin  væri  ekki  þeim  þroska  búin,  að  hún  gæti 
tekið  á  móti  svo  frjálslegu  stjórnarfyrirkomulagi  alt  í  einu.  En 
aðrir  höfðu  betri  trú  á  þessu.  Persía  er  allstórt  ríki.  Víðlendið 
er  30  þús.  fermílur  og  íbúatalan  um  10  miljónir.  Stærstu  borg- 
irnar,  Tebris  og  Teheran,  hafa  hvor  um  sig  yfir  200  þús.  íbúa,  og 
Ispahan  alt  að  100  þús.  íbúum.  Og  enn  lifir  ekki  h'til  andleg 
menning  hjá  Persum.  Þar  eru  rithöfundar  og  skáld,  sem  mjög  er 
hrósað  af  þeim,  sem  kynst  hafa  persneskum  bókmentum.  Og  marg- 
ir  Persar  hafa  með  áhuga  kynt  sór  menning  Norðurálfunnar.  Klerka^ 
stéttin  var  svo  frjálslynd,  að  hún  studdi  breytinguna  og  tók  að 
sór  forgöngu  hennar  meðal  almennings. 


192  Frá  ntlöndum. 

Skömrau  eftir  að  keisarinn  hafði  staðfest  hina  njju  stjórnar- 
«krá,  dó  hann.  Það  var  í  janúar  1907.  Sonur  hans,  Múhameð  Ali, 
kom  þá  til  valda.  En  hann  var  svarinn  óvinur  hins  njja  fyrir- 
komulags  og  vildi  fá  að  ráða  öllu  einn,  eina  og  forfeður  hans  höfðu 
gert.  Brátt  varð  ósamlyndi  milli  hans  og  þingsins,  og  út  úr  því 
kviknaði  svo  óánægja  til  og  frá  um  land.  Njja  stjórnin  þótti  í 
jmsu  ekki  rejnast  eins  vel  og  við  hafði  verið  búist,  og  það  var 
svo  notað  til  æsinga  gegn  fjrirkomulaginu  jfir  höfuð.  Þar  við 
bættist  svo  íhhitunarsemin  utan  að,  frá  Rússum  og  Bretum,  sem 
áður  er  getið  um.  I  desember  1907  rejndi  Múhameð  Ali  að  hrista  af 
sér  þingið,  en  það  mistókst.  Svo  bjó  hann  sig  út  í  næstu  tilraun, 
dró  að  sér  herlið  og  Ijsti  því  jfir  í  sept,  1908,  að  einveldið  væri 
endurreist.  Þingið  var  rofið  og  forsprakkar  þess  jmist  drepnir  eða 
hneptir  í  fangeki.  En  illa  var  þessu  tiltæki  keisarans  tekið,  og 
varð  nú  borgarastjrjöld  í  Persíu,  sem  stóð  nærri  því  heilt  ár.  Lauk 
henni  svo,  að  keisarinn  varð  undir.  Hann  varð  nú  að  afsala  sér 
TÖldum,  í  júh'  1909,  og  lofa  því,  að  fljtja  sig  b«rt  úr  landinu,  en  sonur 
hans  13  ára  garaall  varð  nú  keisari  og  þingbunuið  stjórnarfjrir- 
komuiag  var  aftur  tekið  upp. 

Kolaverkfall  í  Englandi. 

Þar  er  njlokið  stærsta  og  mesta  verkfalli,  sem  sögur  fara  af. 
Það  gerðu  kolanámaverkmenn  um  alt  England.  Verkfallið  hófst 
1.  marz  og  bjrjunin  var  í  Wales.  Kröfur  verkmanna  voru  hærra 
launalágmark  en  áður.  Verkfall  þetta  hafði  brátt  gejsimikil  og 
víðtæk  áhrif.  Fjöldi  verksmiðja  varð  að  hætta  vinnu  sökum  kola- 
lejsis,  og  bæði  í  Ameríku  og  Þjzkalandi  kom  brezka  verkfallið  á 
stað  verkföllum  meðal  kolaverkmanna,  þótt  minna  kvæði  þar  að 
þeim.  Kom  þetta  truflun  á  samgöngur  og  margs  konar  vandræði 
stöfuðu  af  því,  einnig  utan  Englands.  En  þar  heima  fjrir  skapaÖi 
þetta  sannkallað  nejðarástand.  Stjórnin  tók  svo  í  taumana  og  bar 
fram  í  þinginu  lagafrumvarp  um  að  nefndir  jrðu  settar  til  þess  að 
ákveða  lágmarkslaunin  í  hinum  einstöku  hóruðum.  Lögin  komust 
í  gegnum  þingið,  og  lá  þó  við  að  stjórninni  yrðu  afskiftin  af  mál- 
inu  að  falli.  En  hún  hefir  komist  jfir  þetta  sker,  og  fær  nú  lof 
fjrir  framgöngu  sína  í  málinu.  Sættir  eru  nú  loks  komnar  á,  og 
vinna  var  bjrjuð  aftur  í  námunum  9.  apríl.  En  afarmikið  hefir  þetta 
verkfall  kostað  England,  meira  en  stærstu  stjrjaldir  út  á  við. 


I  f  ^- 


Leidréttiiig    viö     hin     nýju    prentuðu    lög    Bók- 
:l|entafélagsins: 

Orðið    »alia"c    liefur   fallið  úr   á  undan    »félagsmenn« 
'í|27.  gr.  I,    síðustu    inálsgrein.      Málsgreinin    hljóði    svo: 
l)kulu    þær   síðan    allar    í    einni   heild  bornar  undir  alla 
lagsnienn«  o.  s.  frv. 


riðrik  konungur  VIII. 


IÍ3. 


I 


Friðrik  Mm^js  iiinn  áttnndi. 

Að  morgni  dags  15.  maí  barst  hingað  sú  svip- 
lega  sorgarfregn,  að  Jiinn  ástsæli  konungur  vor,  Frið- 
rik  hinn  áttundi,  hefði  andast  snögglega  í  Hamborg 
kvöldið  áður. 

Engan  konung  höfum  vjer  átt,  sem  hefur  unnað 
þjóð  vorri  heitar  enn  hann  eða  haft  einlægari  vilja 
til  að  stiðja  að  heill  hennar  og  framförum  i  öllum 
greinum,  andlegum  og  verklegum.  Hann  tók  ástina 
til  íslands  í  arf  eftir  föður  sinn,  Kristján  konung 
níunda,  sem  varð  firstur  til  þess  af  konungum  vor- 
um  að  vitja  þegna  sinna  á  íslandi^)  og  priddi  þúsund 
ára  hátíð  vora  með  návist  sinni.  Á  þeirri  ferð  kint- 
ist  Kristján  konungur  landi  og  þjóð  og  fjekk  miklar 
mætur  á  hvorutveggja.  Þegar  hann  kom  heim  aftur 
úr  ferðinni,  mintist  hann  oft  íslands  og  íslendinga 
af  hlijum  hug  í  viðræðum  við  drotningu  sina  og 
börn  —  um  það  höfum  vér  vitnisburð  sjálfs  Friðriks 


*)  Friðrik  sjöundi  kom  að  visu  hingað,    enn  það   var,   áður 
enn  hann  varð  konungur. 


13 


194  Friðrik  konungur  hinn  áttundi. 

konungs  hins  áttunda  —  og  varð  það  með  öðru  til 
þess  að  vekja  og  efla  þann  góðvildarhug,  sem  siðar 
bar  svo  mikið  á  hjá  sini  hans  og  eftirmanni  í  kon- 
ungstigninni,  er  vér  eigum  nú  á  bak  að  sjá. 

Jafnskjótt  sem  Friðrik  konungur  hafði  tekið  riki 
eftir  föður  sinn  látinn,  snemma  á  árinu  1906,  Ijet 
hann  það  vera  eitt  sitt  firsta  verk  að  taka  höndum 
saman  við  Rikisþing  Dana  um  að  bjóða  Alþingi  ís- 
lendinga  heim.  Hann  vildi  af  heilum  hug  unna  oss 
jafnrjettis  við  aðra  þegna  sina  til  að  ráða  málum 
vorum  og  jafnframt  skapa  bræðraþel,  samúð  og  sam- 
vinnu  milli  þeirra  þjóða,  sem  hann  átti  ifir  að  ráða,  og 
áleit  þetta  heimboð  beinasta  veginn  til  að  koma  þvi 
fram.  Alþingismenn  fóru  til  Danmerkur  sumarið  1906 
og  var  tekið  þar  tveim  höndum  bæði  af  konungi  og 
drotningu  og  af  rikisþinginu  og  af  hinni  dönsku  þjóð. 
Af  þessari  ferð  stafaði  skipun  sambandslaganefndar- 
innar.  Næsta  ár,  1907,  sindi  konungur  vor  oss  þann 
sóma  að  heimsækja  oss  ásamt  ríkisþingsmönnum,  og 
var  það  hans  firsta  verk,  er  hann  hafði  stigið  hjer 
fæti  á  land,  að  undirskrifa  skipunarbrjef  sambands- 
laganefndarinnar.  Á  ferð  sinni  hjer  um  land  laðaði 
konungur  að  sjer  hjörtu  allra  þeirra,  sem  kintust 
honum,  með  litillæti  sinu  og  Ijúfmensku.  Veturinn 
eftir  sat  sambandslaganefndin  ifir  störfum  sinum,  og 
varð  árangurinn  af  þeim  »Uppkastið«,  sem  svo  mikið 
hefur  verið  deilt  um  og  er  deilt  um  enn.  Samt  munu 
allir,  sem  satt  vilja  segja,  verða  að  játa,  að  nefndar- 
mennirnir  islensku  komust  þar  talsvert  lengra  i 
samningum   sínum   firir   íslands   hönd,  enn  nokkurn 


Friðrik  konnÐgnr  hinn  áttundi.  195 

hafði  grunað  firir  fram,  og  vita  allir,  að  það  var 
konungi  vorum  að  þakka. 

Friðriki  konungi  auðnaðist  ekki  að  sjá  þann 
árangur  af  starfi  sambandslaganefndarinnar,  sem 
hann  hafði  þráð  svo  mjög.  Enn  öll  afskifti  hans  af 
því  máli  sina  best,  hverju  ástfóstri  hann  hafði  tekið 
við  hina  íslensku  þjóð. 

Hvern  áhuga  hinn  látni  konungur  vor  hafði  á 
þvi  að  efla  mentir  og  visindi  íslendinga,  það  sjest 
best  á  afskiftum  hans  af  Háskóla  íslands  og  Bók- 
mentafjelaginu. 

Háskólinn  á  honum  tilveru  sína  að  þakka.  Það 
var  hann,  sem  Ijet  Jleggja  frumvarp  til  laga  um 
stofnun  háskóla  firir  Alþingi,  og  hann  staðfesti  síðan 
háskólalögin  og  öll  önnur  lög,  sem  háskólann  varða. 
Og  á  stofnunardegi  háskólans  17.  júní  í  firra  sendi 
hann  honum  mjög  hlí jar  kveðjur  og  heillaóskir.' 

Bókmentafjelaginu  sindi  hann  hina  mestu  góð- 
vild.  Jafnskjótt  sem  hann  varð  konungur,  [gerðist 
hann  verndari  þess.  Á  hverju  ári  gaf  hann  fjelag- 
inu  höfðinglega  gjöf,  og  Ijeði  auk  þess  Hafnardeild 
fjelagsins  ókeipis  húsnæði  í  höll  sinni.  Þegar  báðar 
deildir  f jelagsins  vóru  sameinaðar  i  eitt  óskift  f jelag, 
ritaði  forseti  fjelagsins  konungi  brjef,  skirði  honum 
frá  breitingu  þeirri,  sem  orðið  hafði  á  fjelaginu, 
þakkaði  honum  firir  alla  góðvild  við  það  að  undan- 
förnu  og  óskaði  þess,  að  hann  sindi  þvi  sömu  góð- 
vild  eftirleiðis.  í  svari,  sem  konungur  Ijet  skrifa 
fjelaginu  skömmu  áður  enn  hann  dó  (dags.  28.  mars), 
segist  hann  »fÚ8lega  takast  á  hendur  vernd  fjelagsins 


13* 


196  Friðrik  konangnr  hinn  ittnndi. 

1  þess  níju  mind«  og  óskar  því  allra  heilla  i  viðleitni 
þess  til  eflingar  vísindum  og  mentun  á  íslandi. 

Alt  þetta,  og  mart  fleira,  sínir,  hve  ant  Friðriki 
konungl  var  um  velfarnan  þegna  sinna  á  íslandi, 
hve  heitt  hann  elskaði  land  vort  og  þjóð. 

Lengi  munu  Islendingar  geima  minning  þessa 
ástsæla  konungs  i  þakklátum  hjörtum. 

Reikjavík  3.  júni  1912. 

Bjöm  M.  Olsen. 


Jörgen  Pétnr  Havstein 

amtmaðnr. 


Aldarminning. 


I. 

Þær  eru  allmisjafnar  endurminningarnar,  sem  vér  ís- 
lendingar  eigum  frá  einokunarverzluninni  dönsku.  Þótti 
hún  jafnan  lands  og  lýða  tjón  hér  á  íslandi,  og  kaupmenn 
þeir,  sem  veittu  henni  forstöðu,  þóttu  yfirleitt  harðskeyttir 
og  óþjóðlegir,  enda  höfðu  þeir  lengst  af  að  eins  selstöðu 
hér  á  sumrum,  en  voru  búsettir  i  Kaupmannahöfn,  og 
festu  því  aldrei  rætur  hér  á  Íslandi.  Þetta  er  samt  eigi 
8V0  að  skilja,  að  allir  danskir  kaupmenn  ættu  hér  jafnan 
hlut  að  máli.  Þeir  voru  auðvitað  misjafnir  að  upplagi 
og  manngildi  eins  og  aðrir,  og  voru  sumir  þeirra  allvel 
þokkaðir,  þótt  eigi  væri  þvi  að  jafnaði  eins  á  loft  haldið 
og  hinu,  sem  misjafnt  þótti  í  fari  þeirra.  Eins  af  einok- 
unarkaupmönnum  á  18.  öldinni  er  þó  sérstaklega  viðgetið 
fyrir  góðvilja  sinn  og  ræktarsemi  til  íslands  og  íslendinga. 
Það  var  Sören  Pens,  yfirkaupmaður  i  Hofsós  nokkru  eftir 
miðja  18.  öld.  Var  hann  í  allmiklu  vinfengi  við  þá  Hóla- 
menn  Gísla  biskup  Magnússon  og  Hálfdan  skólameistara, 
og  eins  við  Svein  Sölvason  lögmann.  Pens  var  kallaður 
»valinkunnur«  maður,  og  minnist  eg  þess  að  hafa  séð  lof- 
samleg  ummæli  Skúla  fógeta  i  hans  garð;  var  hann  þ6 
eigi  vanur  að  bera  lof  á  kaupmenn.  Þessir  menn  og 
nokkrir  fleiri  í  Hólastifti  stofnuðu  laust  eftir  1760  félag 
til  að  efla  lærdóm  og  fróðleik  og  kölluðu  »Hið  ósýnilega*. 
Skyldi  einn  aðaltilgangur  félagsins  vera  sá,  að  búa  undir 


198  Jörgen  Pélfu  Haystein. 

prentun  og  gefa  út,  ef  efni  fengist  til,  islenzk  fornrit. 
Tókst  Hálfdan  skólameistari  á  hendur  að  búa  undir  prent- 
un  fyrsta  ritið,  Konungs-skuggsjá,  og  snúa  um 
leið  á  latinu,  en  Sören  Pens  kaupmaður  gekst  undir  að 
kosta  útgáfuna  og  annast  alt  þar  að  lútandi.  Varði  hann 
til  þess  fé  allmiklu  og  fyrirhöfn  eigi  siður,  þvi  hann  var 
einráðinn  í  að  vanda  sem  mest  til  útgáfunnar.  Lét  hann 
prenta  ritið  i  Sorey  1768  og  fal  Jóni  Eiríkssyni  á  hendur 
að  rita  formálann  og  sjá  um  prentunina  og  var  það  hvort- 
tveggja  prýðilega  af  hendi  leyst,  sem  vænta  mátti;  hlaut 
útgáfa  þessi  almenningslof  að  maklegleikum. 

En  því  er  þessa  hér  getið,  að  svo  lítur  út  sem  þeir 
Hofsóskaupmenn  hafi  upp  frá  því  verið  þjóðlegri  og  ná- 
tengdari  íslendingum  i  mörgum  greinum,  en  titt  var  um 
aðra  kaupmenn  flesta  hér  á  landi.  Á  síðustu  árum  kon- 
ungsverzlunarinnar  var  Johan  Höwisch  undirkaupmaður  i 
Hofsós,  og  mun  hann  fyrst  hafa  verið  þar  undir  yfirum- 
sjón  Pens  þess,  er  áður  getur.  Er  það  eigi  ósennilegt,  að 
Pens  hafi  innrætt  honum  eitthvað  af  ræktarþeli  sínu  til 
íslendinga.  Þegar  konungsverzlunin  var  afnumin  hér  á  landi 
við  árslok  1787,  keypti  Johan  Höwisch  sjálfur  verzlunarhús- 
in  og  rak  eftir  það  verzlun  á  eigin  kostnað  um  langt  skeið. 

Johan  Höwisch  kaupmaður  átti  systur  þá,  er  hét  Sidse 
Katrine.  Var  hún  gift  timburmanni  við  Hólminn  í  Kaup- 
mannahöfn,  er  Niels  hét  Jakobsson.  Hafði  hann  í  æsku 
verið  sjómaður  og  sendur  til  Indlands  að  leita  sér  atvinnu, 
en  staðfestist  að  lokum  við  Hólminn  i  Kaupmannahöfn, 
sem  fyr  segir,  og  rak  þar  timburmannsiðn.  Faðir  Niels 
þessa  er  kallaður  Jakob  Nielsson  Heinson,  og  var  borgari 
í  Kaupmannahöfn.  Er  það  ætlun  manna,  að  hann  hafi 
verið  kominn  beint  af  Jóni  Heinesen,  lögmanni  Færeyinga 
og  hálfbróður  sægarpsins  alkunna,  Magnúsar  Heinesens,  er 
f rægur  var  af  svaðilförum  sinum  í  norðurhöfum ;  var  hann 
af  Hfi  tekinn  í  Kaupmannahöfn  1589  fyrir  víkingsskap,  og 
þó  ranglega,  af  rógi  fjandmanna  sinna').     Þau  Niels  Jak- 


^)    Faðir  þeirra  bræðra  var  norskur  stúdent,    Hænir    hafrekni,    svo 
nefndur  af  þvi  að  hann  rak  á,  báti  frá  Noregi  til  Færeyja. 


Jörgen  Pétar  Havstein.  199 

obsson  og  Sidse  Katrine  áttu  tvo  sonu,  Jakob  og  Due,  og 
voru  þeir  bræður  báðir  fæddir  i  Kaupmannahöfn  og  lik- 
lega  i  Nýbúðum,  þvi  þar  höfðu  starfsmenn  við  Hólminn 
aðsetur  sitt  að  jafnaði.  Var  Jakob  fæddur  1771.  Þeir 
bræður  munu  báðir  hafa  farið  til  íslands  í  æsku  með  móð- 
urbróður  sínum.  Voru  þeir  við  verzlun  í  Hofsósi  lengi 
siðan  og  kölluðu  sig  Havsteen.  Var  Due  faðir  Kr.  Hav- 
fiteins,  er  lengi  var  siðan  kaupmaður  i  Reykjavík. 

Eftir  Johan  Höwisch  gamla,  móðurbróður  sinn,  mun 
Jakoh  Havsteen  hafa  eignast  verzlunarstaðinn  sjálfan  í 
Hofsósi,  þótt  annar  gerði  siðan  út  verzlunina.  Rak  hann 
þar  verzlun  um  langan  aldur  og  hafði  allmikið  umleikis. 
Terzlun  var  um  þær  mundir,  fyrst  framan  af  19.  öldinni, 
allstopul  og  ýmsum  eríiðleikum  bundin,  sem  nú  eru  með 
öllu  úr  sögunni.  Á  öUum  þeim  árum,  frá  aldamótunum 
og  fram  yfir  1815,  geisaði  hinn  megnasti  ófriður  um  alla 
Norðurálfu,  og  varð  ógreitt  um  siglingar  oft  og  tíðum, 
•er  vikingar  og  herskip  af  ýmsum  þjóðum  sveimuðu  i 
norðurhöfum  og  tóku  upp  á  vixl  hver  fyrir  öðrum 
skip  og  góz,  er  þeir  hittu  fyrir  sér.  Máttu  íslendingar 
kenna  þess  i  óspektum  Jörundar  Hundadagakonungs  og 
oftar.  Var  sigling  öU  mjög  stopul  um  þær  mundir  og 
horfði  oft  til  stórvandræða  bæði  hjá  kaupmönnum  og  lands- 
lýðnum,  einkum  norðanlands.  Var  það  oft  að  engin  sigl- 
ing  kom  sumarlangt  á  norðurhafnirnar,  svo  menn  urðu  að 
sækja  erlendar  nauðsynjar,  járn,  steinkol  og  annað,  suður 
i  Reykjavik  eða  Hafnarfjörð.  En  jafnvel  þótt  eitt  skip 
eða  svo  kæmi  á  hverja  höfn,  er  bezt  lét,  voru  nauðsynjar 
svo  dýrar  sakir  ófriðar  og  annara  atvika,  að  Htt  þótti  við- 
unandi;  urðu  menn  þannig  stundum  að  gefa  2  skpd.  af 
fiski  fyrir  eina  korntunnu,  og  svo  annað  eftir  þvi.  Af 
þessum  verzlunarbrestum  mun  það  sprottið,  að  Jakob  Hav- 
steen  tók  að  leggja  stund  á  landbúnað  og  fiskiveiðar  auk 
kaupskaparins.  Keypti  hann  Drangey  og  hið  forna  höfuð- 
ból  Höfða,  er  Hólastólsjarðir  voru  seldar  1803,  og  enn  siðar 
Hof  á  Höfðaströnd.  Voru  þetta  hvorttveggja  stórbýli  og 
Jilunnindajarðir,  svo   Havsteen  kaupmaður  var  nú  orðinn 


200  Jörgen  Pétur  Havstein. 

höfuðbóndinn  þar  á  Ströndinni,  enda  gerðist  hann  brátt 
umsvifamikill  i  búnaði  og  samdi  sig  i  öllu  að  háttum  ís- 
lenzkra  meiri  háttar  bænda.  Hafði  hann  sjávarútveg  mik- 
inn  og  lét  stunda  hákarlaveiðar  á  djúpi.  Stóð  þá  fjárafii 
hans  á  mörgum  fótum,  enda  gerðist  hann  um  hríð  ósmár 
að  eignum  að  sagt  var.  Árið  1815  var  honum  falið  um- 
boð  Reynistaðaklausturs  og  um  eitt  skeið  hafði  hann  á 
leigu  konungstiundir  i  Skagaf jarðarsýslu.  ^  Var  hann  mað- 
ur  vel  viti  borinn,  stiltur  og  gætinn,  en  þéttur  fyrir  og 
þungur  nokkuð  i  viðskiftum  að  sögn;  þó  fekk  hann  jafn- 
an  gott  orð  og  þótti  mesti  drengskaparmaður  i  hvivetna. 
Hann  andaðist  2.  marz  1829  og  varð  harmdauði  mörgum 
nágrönnum  sinum  þar  á  Stöndinni.  Hafði  hann  mælt  svo 
fyrir  áður  hann  dó,  að  16  fátækir  Höfðstrendingar  skyldu 
bera  kistu  sina  til  Hofskirkju  og  taka  hver  i  likmanns- 
kaup  eina  korntunnu.  Var  þetta  um  hann  kveðið  þar  á» 
Ströndinni  nokkru  eftir  andlátið: 

Markaðsstjóra  margir  stóram  sakna, 
bezthentur  við  bygðar  grönd 
bjargvættur  á  Höfðaströnd. 

Má  af  þessu  marka,  að  maðurinn  var  vel  þokkaður  af 
alþýðu,  þótt  hann  kunni  að  hafa  verið  nokkuð  harðskift- 
inn  i  verzlun  á  stundum. 

Jakob  Havsteen  hafði  gengið  að  eiga  konu  þá,  er 
Maren  hét  Jóhannsdóttir  Birch.  Hafði  faðir  hennar  verið' 
beykir  á  Akureyri,  en  móðir  hennar  hét  Kristin  og  átti 
siðan  aftur  Jörgen  Holm,  er  undirkaupmaður  var  fyrst  i 
Hofsósi,  en  siðan  á  Húsavik.  Er  það  þvi  auðsætt  að  ætt 
hennar  var  einnig  á  marga  vegu  riðin  við  ísland  og  Hofs- 
ós  frá  öndverðu.  Jörgen  Hohn  fór  í  kynnisför  til  stjúp- 
dóttur  sinnar  i  Hofsósi  árið  1809,  en  týndist  á  heimleið  i 
jökulsprungu  á  Deildardalsjökli;  þótti  hann  verið  hafa- 
hinn  bezti  drengur.  Maren  Birch,  kona  Jakobs  Havsteens, 
fekk  og  ágætisorð  og  þótti  gæðakona  hin  mesta  og  guð- 
hrædd;  er  þess  jafnvel  sérstaklega  við  getið  i  stúdents- 
vottorði  sonar  henoar.  Var  heimili  þeirra  hjóna  við  brugðið 
íyrir  myndarskap  i  hvivetna  og  var  heimilisbragur  islenzk- 


Jörgen  Pétnr  Harstein.  201 

ur  að  mörgu  leyti,  enda  urðu  þeir  frændur  sumir  íslenzk- 
ari  að  íiestu,  en  títt  var  um  lcaupmannsbörn  af.dönskum 
uppruna.  Á  það  þó  einkum  við  son  þeirra,  þann  er  hér 
ræöir  um  sérstaklega,  og  niðja  hans;  en  flestir  hafa  þeir 
ættmenn  þótt  nýtir  menn  og  góðir  drengir. 


II. 

Þau  Jakob  Havsteen  og  kona  hans  áttu  þrjá  syni: 
Niels,  er  kaupmaður  var  i  Hofsósi  eftir  föður  sinn,  Jóhann, 
kaupmann  á  Akureyri,  og  Jörgen  PétuVj  er  seinna  varð 
amtmaður  nyrðra.  Pétur  var  fæddur  16.  febrúar  1812. 
Ólst  hann  upp  með  foreldrum  sinum  og  vandist  snemma 
vinnu  og  sjóferðum.  Var  hann  mikið  gefinn  fyrir  sigling- 
ar  og  buslaði  i  æsku  oft  á  sjónum  með  frænda  sínum  og 
uppeldisbróður  Jakobi  Holm,  enda  urðu  þeir  svo  gagn- 
kunnugir  öllum  grunnmiðum  á  Skagafirði,  að  betri  hafn- 
sögumenn  gat  eigi  þar  um  slóðir,  en  þá  frændur.  Var 
Pétur  formaður  á  skipi  til  Drangeyjar,  er  hann  var  16 
vetra,  og  i  Bessastaðaskóla  þótti  hann  jafnan  beztur  sjó- 
maður  og  stjórnari,  en  piltar  lögðu  þá  i  vana  sinn  að 
Bigla  á  Skerjafirði  og  áttu  sjálfir  bát.  Pétur  lærði  sund  í 
Bessastaðaskóla  og  seinna  enn  betur  i  Kaupmannahöfn, 
en  til  merkis  um  hugprýði  hans  og  snarræði  má  geta  þess, 
að  hann  á  æskuárum  bjargaði  manni  úr  lífsháska,  er  var 
rétt  að  þvi  kominn  að  drukna  i  ósnum,  og  hætti  sjálfur 
lifi  sinu  til  þess,  þvi  hann  var  þá  ósyndur.  Eins  og  Ijóst 
er  af  þessu,  fekk  hann  í  æsku  nokkuð  svipaðan  reynslu- 
og  undirbúningsskóla  undir  störf  fullorðinsáranna  eins  og 
Baldvin  Einarsson,  er  nokkru  var  eldri  en  hann  og  upp- 
alinn  norður  i  FJjótum  í  Skagafirði  við  hákarlaveiðar  og 
sjómensku.  Það  mun  fátt  vera,  sem  betur  þroskar  og 
stælir  tápmikinn  ungling,  en  einmitt  sjórinn. 

Það  mun  i  öndverðu  hafa  verið  tilgangur  þeirra  hjóna, 
að  venja  Pétur  við  verzlunarstörf  og  kaupmennsku;  að 
minsta  kosti  er  það  gefið  i  skyn   i   stúdentsvottorði    hans- 


202  BJörgen  Fétar  Havstein. 

frá  Bessastöðum.  Nam  hann  í  heimahúsum  á  æskuárun- 
um  helztu  undirstöðuatriði  almennrar  mentunar.  Það  skal 
ósagt  látið,  hvort  andlát  föður  hans  [hefir  átt  nokkurn 
þátt  í  að  breyta  þessari  tilætlun  eða  ráðagerð,  en  hitt  er 
víst,  að  sjálfur  hneigðist  Pétur  meir  að  bóknámi  en  að 
kaupmensku  eða  búskaparstörfum,  og  er  móðir  hans  varð 
þess  visari,  fekk  hún  þvi  ráðið,  að  honum  var  komið  fyrir 
til  kenslu  að  Víðivöllum  til  Sigurðar  stúdents  Arnórssonar, 
svo  sem  til  reynzlu  fyrst  í  stað.  Réðst  hún  siðan,  er  faðir 
hans  var  andaður,  i  að  halda  honum  til  skólanáms.  Var 
hann  fyrst  tvo  vetur  á  Víðivöllum  og  nam  undirstöðuat- 
riði  griskrar  og  latneskrar  tungu,  en  gekk  siðan  inn  i 
Bessastaðaskóla  haustið  1830.  Settist  hann  ofarlega  i 
neðra  bekk,  en  fluttist  haustið  1832  upp  í  efra  bekk  og 
úskrifaðist  i  maimánuði  1835  með  bezta  vitnisburði.  Er 
þess  við  getið  i  stúdentsvottorði  hans,  að  hann  hafi  skar- 
að  fram  úr  flestum  jafnöldrum  sinum  i  skólanum  bæði  að 
næmi  og  skilningi,  og  þá  eigi  siður  iðni  og  námfýsi,  enda 
var  hann  sæmdur  verðlaunum  fyrir  iðni  siðasta  veturinn  í 
skóla.  Kom  það  brátt  i  Ijós  i  skólanum,  að  hann  var 
áhugamikiU,  kappsamur  og  fylginn  sér  við  námið,  og  er 
sérstaklega  gert  orð  á  því  í  stúdentsvottorði  hans,  en  þetta 
voru  einmitt  þau  lyndiseinkenni,  er  seinna  meir  þóttu 
framar  öllu  öðru  lýsa  sér  í  dagfari  hans  og  embættisrekstri. 
Meðan  Pétur  Havstein  var  i  Bessastaðaskóla,  gaf  Bald- 
vin  Einarsson  út  tímarit  sitt  Ármann  á  alþingi  i  Kaup- 
mannahöfn.  Það  á  varla  við  hér,  að  fara  að  gera  itar- 
lega  grein  fyrir  áhrifum  þeim,  sem  rit  þetta  hafði  hér  á 
íslandi,  en  þess  skal  að  eins  lauslega  getið,  að  boðskapur 
sá,  sem  það  flutti,  hlaut  einmitt  sérstaklega  að  eiga  erindi 
til  þeirra  manna,  er  svo  voru  skapi  farnir  sem  Pétur. 
Ritið  lagði  einkum  áherzlu  á  að  vekja  fjör  og  táp  með 
þjóðinni  og  áhuga  i  búnaði  og  öðrum  atvinnumálum.  Það 
brýndi  fyrir  mönnum  samtök  og  félagsskap  og  framtaks- 
semi  í  sveitarstjórn,  hússtjórn  og  bússtjórn.  Það  er  boð- 
flkapur  skyldurækninnar,  sem  þar  er  haldið  fram  i  lát- 
iausum,  en  þó  nýjum  og  einkennilegum  búningi.    Má  það 


Jörgen  Pétur  Havstein.  203 

mikið  vera,  ef  Pétur  amtmaður  hefir  eigi  tekið  nokkrum 
áhrifum  úr  þessari  átt  á  þroskaskeiði  sinu,  þótt  hvergi  sé 
þess  getið  að  vísu.  Lífsstarf  hans  seinna  meir  ber  þess 
Ijósan  vottinn,  að  áhugamál  hans  voru  öU  hin  sömu  og 
þau,  er  vöktu  fyrir  Baldvin,  og  stefnan  hin  sama:  að 
greiða  fyrir  atvinnuvegum  landsins  með  félagsskap  og 
fiamtökum  og  efla  manndáð  og  framtakssemi.  Var  hann 
á  skólaárunum  orðinn  svo  þroskaður  að  aldri  og  skilningi, 
að  hann  gat  fyllilega  metið  þá  lifsskoðun  og  þær  kenn- 
ingar,  er  Baldvin  hélt  fram.  í  Bessastaðaskóla  mun  hann 
einkum  hafa  tekið  áhrifum  frá  dr.  Hallgrimi  Scheving,  er 
bæði  var  ágætismaður  og  ágætiskennari  og  gamall  læri- 
sveinn  úr  Hólaskóla.  Lagði  hann  einkum  stund  á  að 
kenna  piltum  góða  íslenzku,  og  svo  gerði  einnig  Svein- 
björn  Egilsson,  enda  reis  þaðan  sú  alda,  og  það  einmitt 
um  þær  mundir  og  nokkru  siðar,  sem  gjörbreytti  mál- 
færi  þjóðarinnar,  hreinsaði  það  og  fegraði.  Varð  Pétur 
þar  svo  vel  að  sér  í  islenzku,  að  fáir  menn  rituðu  eða 
töluðu  jafnan  betra  mál  og  látlausara,  þótt  erlendur  væri 
að  ætt  og  uppruna. 

Haustið  1835  sigldi  hann  til  Kaupmannahafnar  til 
þess  að  leggja  sig  eftir  lögfræðisnámi  við  háskólann.  Var 
þá  Baldvin  látinn,  en  þeir  Fjölnismenn  komnir  til  skjal- 
anna.  Ekki  vottar  fyrir  því,  að  þeir  hafi  ráðið  miklu  um 
þroska  Péturs  Havsteins,  og  lítt  mun  hann  hafa  þyrlast 
með  af  uppgangsveðri  því,  er  þá  rann  óðfluga  um  allar 
álfur  og  stafaði  frá  júlibyltingunni  á  Frakklandi;  mun 
hann  eigi  hafa  tekið  neinn  þátt  i  fundahöldum  íslendinga 
i  Kaupmannahöfn  eða  bollaleggingum  um  þessar  mundir, 
enda  var  hann  aldrei  neinn  málrófsmaður,  heldur  fram- 
kvæmda-  og  starfsmaður.  Gaf  hann  sig  allan  við  náminu 
og  tók  próf  i  lögum  með  fyrstu  einkunn  haustið  1840. 
Þó  kynti  hann  sér  allvel  islenzk  mál  og  sögu  landsins  og 
háttu  betur  en  flestir  islenzkir  lögfræðingar  um  þær  mundir, 
og  kom  það  honum  vel  að  haldi  síðan  við  öll  embættis- 
störf  á  íslandi.  Að  loknu  embættisprófi  fekst  hann  við 
ýmsar   sýslanir   i   Kaupmannahöfn    og    var    fjögur    ár    í 


204  Jörgen  Pétur  Havstein. 

stjórnardeildinni  islenzku  (Rentukammerinu),  og  var  þa^ 
einnig  að  sumu  leyti  góður  undirbúningsskóli  undir  em- 
bættisstörfin  síðar  meir. 

Hinn  25.  april  1845  var  honum  veitt  Norðurmúla- 
sýsla.  Settist  hann  þá  að  á  Ketilsstöðum  á  Völlum  og 
bjó  þar  síðan  i  fimm  ár  meðan  hann  var  sýslumaður 
eystra.  Kunni  hann  þar  vel  við  sig,  enda  eru  Fljótsdal- 
urinn  og  Fljótsdalshérað  fallegar  sveitir  og  búsælar.  Komst 
hann  skjótt  i  mikið  álit  íyrir  dugnað  sinn  og  embættis- 
framkvæmdir  bæði  hjá  landsmönnum  og  hjá  stjórninni;. 
kaus  hún  hann  meðal  annars  til  að  sitja  i  landbúnaðar- 
og  skattanefhdinni  1845.  En  þó  lét  hann  fyrst  að  marki 
til  sin  taka  eftir  að  honum  var  veitt  amtmannsembættið^ 
i  Norður-  og  Austuramtinu  16.  maí  1850.  Fluttist  hann 
sama  ár  að  Möðruvöllum  i  Hörgárdal,  hinu  forna  höfð- 
ingja-  og  amtmannssetri.  Veitti  hann  siðan  amtmanns- 
embættinu  forstöðu  i  full  20  ár  með  hinum  mesta  dugn- 
aði  og  skörungsskap.  Komst  hann  þar  i  starf  og  verka- 
hring,  er  vel  var  við  hans  hæfi,  og  sýndi  þá  þegar,  að 
hann  var  borinn  höfðingi  og  leiðtogi;  var  hann  áhuga- 
mikill  og  kappsamur,  og  dugði  þá  jafnan  bezt,  er  mest  á 
reyndi. 


m. 

Þess  var  eigi  langt  að  bíða  eftir  að  Pétur  Havstein 
tók  við  amtmannsvöldum,  að  á  reyndi  ötulleik  hans, 
dugnað  og  skörungsskap.  Voru  og  amtmenn  þá  að  sumu 
leyti  betur  settir  um  framkvæmdir  allar  og  ráðstafanir  i 
umdæmum  sinum,  en  siðar  varð,  og  voru  að  jafnaði  látnir 
talsvert  sjálfráðari,  enda  voru  þeir  og  þar  af  leiðandi  tals- 
vert  áhrifameiri.  Stiftamtmenn  voru  þá  jafnan  danskir 
og  ókunnir  að  mestu  högum  og  háttum  landsmanna,  og 
stjórnardeildin  i  Kaupmannahöfn  var  eigi  stórum  betur 
farin  í  því  efni,  þótt  íslenzkir  menn  að  visu  veittu  henni 
forstöðu,  þvi  samgöngur  voru  þá  býsna  strjálar  og  erfitt 
að  fá  nægar  skýrslur  í  fljótu  bragði.     Af  þessu  leiddi,   að 


Jörgen  Pétur  Havstein.  205 

•eigi  var  8V0  bráðlega  gripið  frara  i  fyrir  aratmönnum,  ef 
stjórnin  á  annað  borð  bar  traust  til  þeirra  og  þeir  voru 
sjálfir  atkvæðamenn,  sem  vissu  vilja  sinn  og  kusu  heldur 
að  fara  sinu  fram,  en  að  leitast  fyrir  hjá  æðstu  stjórnar- 
völdum  um  hvað  eina,  áður  en  þeir  sæi  sér  fært  að  hefj- 
ast  handa.  Var  það  hvorttveggja  um  Havstein  aratmann, 
að  hann  hafði  enga  sérlega  tröllatrú  á  dómgreind  og 
•óskeikulleik  stjórnarinnar  í  umboðsraálum,  enda  þóttist 
fijálfur  bær  um  ráðstafanir  allar  1  þvi  efni,  og  hafði  nægi- 
legan  kjark  og  þrek  til  að  rísa  undir  ábyrgðinni,  er  af  því 
leiddi,  hvað  sera  hver  sagði.  Kora  þetta  einkum  berlega 
fram  1  afskiftura  hans  af  einu  stórmáli,  er  upp  kom  nokkru 
^ftir  að  hann  tók  við  aratmannsvöldura  nyrðra,  og  þá  um 
fiinn  yfirskygði  öll  mál  önnur  hér  á  landi.  Það  var  kláða' 
málið. 

Eftir  því  sem  næst  verður  koraist,  barst  fjársýkin 
hingað  til  lands  raeð  enskum  lömbura  síðla  suraars  1855, 
og  gerði  fyrst  vart  við  sig  i  Miðdal  í  Mosfellssveit.  Var 
þessu  enginn  gaumur  gefinn  fyr  en  á  næsta  ári,  er 
alt  var  orðið  ura  seinan.  Þegar  kvittur  gaus  upp  um 
kláðann,  sneru  bændur  i  Mosfellssveit  sér  til  stiftamtmanns, 
'Og  skipaði  hann  þegar  Hjaltalin  landlækni  að  skoða  féð. 
Komst  hann  að  þeirri  niðurstöðu,  að  þetta  væri  ósaknæm- 
'ur  kvilli  og  vel  læknandi,  enda  sýndist  réna  um  stund 
við  lækningatilraunirnar.  Var  Hjaltalín  á  þeirri  skoðun, 
að  kvillinn  stafaði  að  öllum  likindum  af  skemdum  heyjum 
og  illri  hirðingu  á  fénu.  Voru  því  af  yfirvaldanna  hálfu 
engar  fuUnægjandi  ráðstafanir  gerðar  til  að  hefta  út- 
'breiðslu  sýkinnar.  En  svo  fór  þegar  á  reyndi,  að  lækn- 
ingarnar  komu  að  litlu  haldi,  og  tók  sýkin  sig  upp  aftur 
jafnharðan  sumarið  eftir,  1856,  og  breiddist  nú  óðfluga 
um  næstu  sveitir.  Sáu  menn  þá  um  seinan,  að  alt  var  í 
voða.  Var  nú  Teiti  dýralækni  Finnbogasyni  boðið  að 
ferðast  um  í  Suðuramtinu  og  reyna  að  stemraa  stigu  fyrir 
útbreiðslu  sýkinnar  raeð  lækningura,  en  allmisjafnlega 
gáfust  þær  tilraunir,  sem  enn  mun  sýnt  verða. 

Jafnskjótt  og  fregnir  bárust  af  sýkinni,  brá  Havstein 


S06  Jörgen  Pétur  Havstein. 

amtmaður  við  og  gerði  hinar  itrustu  ráðstafanir  til  a& 
verja  Norðurland.  Tók  hann  þegar  merkustu  bændur 
nyrðra  til  ráða  með  sér,  og  skipaði  siðan  nefnd  manna 
til  umráða  og  aðstoðar  i  þessu  efni.  Var  þegar  gerður 
maður  suður  af  hendi  nefndarinnar  haustið  1856  til  að- 
rannsaka  sýkina  og  komast  fyrir  hið  sanna  um  upptök 
hennar  og  útbreiðslu.  Sömuleiðis  skipaði  amtmaður  itar- 
legar  fjárskoðanir  i  öllum  hreppum  í  Húnavatnssýslu  og 
vægðarlausan  niðurskurð  á  þeim  kindum  öllum  þegar  í 
stað,  er  nokkur  grunsemdarmerki  sæust  á.  Brugðust 
Norðlendingar  mjög  vel  við  þessu.  Voru  gerðar  fjórar 
skoðanir  alls  á  fénu  um  veturinn.  En  amtmaður  sá  það 
brátt,  að  varnir  og  varúðarregiur  voru  eigi  einhlitar  til 
að  hefta  þennan  vágest,  nema  þvi  að  eins  að  samtök  væri 
hafin  um  land  alt  i  þvi  skyni.  Ritaði  hann  þvi  um  vet- 
urinn  amtmanninum  i  Vesturamtinu,  Páli  Melsteð,  og  ein& 
stiftamtmanni,  og  fór  þess  á  leit,  að  skorið  væri  niður 
alt  fé  i  þeim  sveitum,  er  næst  lágu  Norðurlandi  með  fjár- 
samgöngur,  en  hét  aftur  i  móti  liðveizlu  sinni  til  að  mæla 
með  þvi,  að  Norðlendingar  gæfu  og  seldu  aftur  fé  með  góðu) 
verði  í  þær  sveitir,  sem  skæru  þannig  niður  sauðpening 
sinn  til  að  afstýra  sýkinni.  Jafnframt  skrifaði  hann 
stjórnardeildinni  i  Kaupmannahöfn  og  fór  fram  á,  að  hið 
itrasta  væri  gert  til  þess  að  verja  samgöngum  á  afréttun- 
um  milli  Suðurlands  og  Norður-  og  Vesturlands,  og  að 
bráðabyrgðartilskipun  væri  gefin  út,  er  skipaði  að  skera 
niður  alt  kláðasjúkt  fé,  svo  framarlega  sem  sýkin  héldi 
áfram  að  geisa  i  Suðurumdæminu. 

Ekki  tóku  hinir  amtmennirnir  liðlega  undir  niður- 
skurðaruppástunguna.  Svaraði  stiftamtmaður  því,  að  búið 
væri  að  uppræta  kláðann  þar  syðra,  en  Melsteð  amtmað- 
ur  kvað  kláðann  eflaust  læknandi  og  vildi  þvi  eigi  skera 
niður.  En  Havstein  amtmaður  lét  eigi  staðar  numið  við 
þetta,  heldur  ritaði  um  hæl  aftur  og  stefndi  hinum  amt- 
mönnunum  til  fundar  við  sig  um  vorið  til  að  ræða  um 
varnir  gegn  útbreiðslu  sýkinnar  að  sumri  komandi.  Kvaddi 
hann  til  ferðar  með  sér  fjóra  bændur  sinn  úr  hverri  sýsl- 


Jörgen  Pétur  Havsteín.  207 

unni,  Þingeyjar-,  Eyjafjarðar-,  Skagafjarðar-  og  Húnavatns- 
sýslu,  og  hélt  áleiðis  suður  seint  i  aprílraánuði.  Stefndi 
hann  fjölraennan  fund  á  leiðinni  á  Hnausum  i  Húnavatns- 
sýslu,  og  voru  þar  lagðar  fram  skýrslur  úr  öllum  hrepp- 
um  sýslunnar  um  þriðju  skoðunargerð  á  fénaði,  er  fram 
hafði  farið  i  næstliðnum  marzmánuði.  En  þótt  það  virtist 
fullsannað,  að  sóttnæmur  kláði  hefði  eigi  verið  á  fé  i 
Húnavatnssýslu,  heldur  að  eins  venjulegur  óþrifakláði, 
kallaði  þó  amtmaður  saman  nokkra  bændur  i  Miðfirði  til 
fundar  að  Melstað,  þvi  þaðan  höfðu  borist  ýmsar  sögur 
norður  og  suður  um  kláðafaraldur.  Lét  hann  þar  fram 
fara  nákvæma  skoðunargerð  á  hverri  einustu  kind  á  bæj- 
um  þeim,  er  grunaðir  voru,  og  staðfesta  með  eiði,  en  eng- 
inn  fanst  þar  sóttnæmur  kláði.  Hafði  Jósef  læknir  Skafta- 
son  verið  kvaddur  til  skoðunarinnar  og  rannsakaði  hann 
óþrifin  i  smásjá.  Þegar  fullsannað  þótti,  að  enginn  vottur 
sást  um  drepkláða  i  Húnavatnssýslu,  skipaði  amtmaður 
áður  lengra  var  haldið  áfram  ferðinni,  að  setja  skyldi 
vörð  frá  Hrútafjaröarbotni  til  Langjökuls,  28  valda  menn 
úr  Húnavatnssýslu,  og  annan  með  fjórum  mönnum  milli 
Hofsjökuls  og  Langjökuls. 

Þegar  amtmaður  og  fylgdarmenn  hans  komu  suður  í 
Mýrasýslu,  hafði  allur  fénaður  verið  þar  vandlega  skoð- 
aður  og  hafði  hvergi  borið  þar  á  illkynjaðri  fjársýki,  en 
á  almennum  óþrifakláða  hafði  borið  þar  i  meira  lagi. 
Hefir  það  að  líkindum  bæði  þar  og  nyrðra  einungis  stafað 
af  þvi,  að  menn  hafa  við  nákvæmar  fjárskoðanir  veitt 
þvi  meiri  eftirtekt  en  að  undanförnu.  En  þegar  kom  suð- 
ur  fyrir  Hvítá  i  Borgarfirði,  varð  annað  uppi  á  teningn- 
um.  Þar  var  iUkynjaður  sóttnæmur  kláði  kominn  i  flestar 
sveitir,  og  lét  amtmaður  tvo  af  förunautum  sínum  ferðast 
þar  viða  um  og  safna  skýrslum  um  útbreiðslu  sýkinnar. 
Þótti  sýnt  og  sannað  af  þeim  skýrslum,  að  rekja  mátti 
upptök  sýkinnar  til  Miðdalsfjárins  og  siðan  feril  hennar 
kind  frá  kind  og  bæ  frá  bæ,  og  þótti  sem  hún  hefði 
hvergi  komið  nema  af  samgöngum  við  kláðasjúkt  fé. 

Þegar   suður   kom   i   Reykjavik   varð  dvölin  nokku5 


'208  Jörgen  Pétur  Havstein. 

lengri,  en  búist  var  við  í  fyrstu.  Höfðu  komið  bréf  frá 
stjórninni  í  Kaupraannahöfn  og  aðhyltust  þau  að  nokkru 
leyti  skoðun  Havsteins  á  málinu  og  skipuðu  amtmanna- 
iuná  til  að  ræða  málið  og  semja  frumvarp  um  varnir 
gegn  kláðanum,  er  leggja  skyldi  siðan  fyrir  alþingi  um 
sumarið.  Skyldi  svo  frumvarp  þetta  öðlast  gildi  sem 
'bráðabyrgðarlög,  ef  alþingi  féllist  á  það  og  sérleg  nauðsyn 
íþætti  til  bera,  unz  konungsstaðfesting  fengist  á  því.  Mel- 
steð  amtmaður  var  eigi  kominn  á  fundinn  og  varð  að 
fienda  eftir  honum  vestur,  og  dvaldi  það  timann.  Meðan 
^ftir  honum  var  beðið,  sendi  Havstein  amtmaður  fylgdar- 
menn  sína  austur  og  víðar  til  að  kynna  sér  kláðaraálið 
sem  gerst.  Hafði  fjársýkin  borist  austur  í  Rangárvalla- 
fiýslu  á  uraliðnu  hausti  raeð  fénaði,  sem  rekinn  hafði  verið 
austur  yfir  Þjórsá  þrátt  fyrir  yfirvaldsbann.  Hafði  þá 
verið  brugðið  við  skjótt  og  skorinn  niður  allur  fénaður  á 
J)eira  þrem  bæjum,  er  sýktir  voru,  og  hafði  síðan  eigi 
vart  orðið  við  kláðann  þar  í  sýslu.  Aftur  á  raóti  hafði 
fjársýkin  geisað  ura  Arnessýslu  alla  að  heita  raátti,  og 
(það  sumstaðar  svo  átakanlega,  að  bændur  mistu  nær  allan 
fénað  sinn. 

Niðurstaðan,  sem  þeir  Havstein  aratraaður  og  Norð- 
lendingar  þeir,  er  suður  fóru  raeð  honura,  komust  að,  var 
þá  sú:  1.  að  fjárkláðinn  ætti  upptök  sín  í  Miðdal  í  Mos- 
fellssveit  og  hefði  borist  raeð  sjúkura  fénaði  sveit  úr  sveit, 
■og  2.  a  ð  þar  sem  strangar  varnir  höfðu  verið  við  hafðar 
og  grunað  fé  skorið  niður  þegar  í  stað,  eins  og  i  Rangár- 
vallasýslu,  hefði  tekist  að  stemraa  stigu  fyrir  útbreiðslu 
sýkinnar.  Aftur  á  móti  þótti  þeim  auðsætt,  að  lækninga- 
tilraunir  þær,  sem  gerðar  höfðu  verið  í  Suðurumdæminu, 
væru  allsendis  ónógar  til  að  eyða  sýkinni  eða  hefta  út- 
l3reiðslu  hennar.  Á  þessum  grundvelli  er  sú  stefna  bygð, 
sem  Havstein  aratraaður  fylgdi  þaðan  af  í  kláðaraálinu 
með  fádæraa  þreki  og  skörungsskap.  Hann  sá  hvað  i  húfi 
var,  ef  sýkin  næði  að  breiðast  út  um  alt  land,  og  beitti 
sér  ötuUega  fyrir  ráðstöfunum  til  að  hefta  hana,  að  svo 
miklu  leyti  sem  hann  hafði  vald  til,  og  jafnvel  fraraar  en 


-2.0 


Jörgen  Pétur  Havstein. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  209 

haTin  hafði  heilsu  og  krafta  til.  Algerður  niðurakurður  á 
öllu  sjúku  og  grunuðu  fé  og  örug-gar  samgönguvarnir 
miUi  héraðanna  var  það  einasta,  sem  hann  taldi  óbrigðult, 
eins  og  þá  var  komið,  og  vildi  skylda  menn  með  vald- 
boði  til  að  framfylgja  þessu,  ef  eigi  fengist  góðfúslega. 

Sunnlendingar  voru  flestir  á  nokkuð  annari  skoðun  i 
þessu  máli,  og  þar  á  meðal  stiftamtmaður,  en  sjálfsagt 
mun  það  hafa  nokkru  um  valdið,  að  niðurskurðurinn  lenti 
enn  sem  komið  var  á  þeim  einura,  ef  taka  skyldi  til  þess 
örþrifaráðs.  Það  er  auðvitað  ofurskiljanlegt,  að  öUum 
þorra  manna  blæddi  í  augum  að  strádrepa  niður  i  einu 
vetfangi  allan  sauðfénað  í  einum  þrem  sýslum,  og  þætti 
það  til  of  mikils  ætlast,  að  þeir  fórnuðu  sér  svo  gersam- 
lega  fyrir  hag  landsins  í  heild  sinni,  eða  hinna  fjórðung- 
anna  þriggja.  Höfðu  þeir  og  fyrir  sér  orð  læknanna,  bæði 
Hjaltalins  landlæknis  og  Teits  Finnbogasonar  dýralæknis, 
að  vel  mætti  stemma  stigu  fyrir  kláðanum  með  lækningum. 
En  bæði  var  þessum  lækningatilraunum  slælega  framfylgt, 
og  i  öðru  lagi  virtist  sýkin  taka  sig  upp  aftur  jafnharðan 
á  fé  þvi,  er  talið  var  læknað,  svo  alt  sýndist  árangurs- 
laust  eða  árangurslitið.  Mjög  gekk  það  og  misjafnlega  að 
fá  menn  til  að  hlýðnast  fyrirskipunum  yfirvaldanna  i 
þessu  efni.  Jafnvel  stiftamtmanni  sjálfum  tókst  eigi  að 
fá  Seltirninga  til  að  hlýðnast  sér  um  að  reka  féð  saman 
til  böðunar  i  laugunum  við  Reykjavik,  og  mátti  þá  geta 
sér  i  vonirnar,  hversu  fara  mundi  i  hinum  fjarlægari  hér- 
uðum.  Samt  sem  áður  þótti  stiftamtmanni  ráðlegast  að 
leggja  til,  að  lækningum  væri  fram  haldið  i  Suðuramtinu 
og  að  féð  væri  að  eins  baðað  i  kláðalegi,  áður  það  væri 
rekið  á  fjöll  um  vorið. 

Havstein  amtmaður  hélt  fram  gagnstæðri  skoðun,  sem 
Áður  segir,  og  taldi  lækningar  eigi  að  eins  ónógar,  heldur 
jafnvel  skaðlegar  eins  og  hér  væri  ástatt,  er  eigi  væri 
unt  að  halda  fénu  sóttkvíuðu  og  hafa  nógu  strangar 
gætur  á,  að  öllum  boðum  væri  framfylgt  i  því  efni.  Nið- 
urskurðurinn  einn  væri  einhlítur.  Taldi  hann  það  minni 
hnekkir  fyrir  velmegun  landsins,    þótt   skorið   væri  niður 

14 


210  Jörgen  Pétur  Havstein. 

alt  fé  í  þrem  sýslura,  heldur  en  að  eiga  það  á  hættu,  að- 
þetta  faraldur  breiddist  út  og  yrði  landlægt.  Kvað  hann 
vel  rísandi  undir  því  tjóni,  er  leiddi  af  niðurskurðinum  í 
þessum  hluta  lands,  og  mætti  vænta  þess,  að  sýslurnar 
næðu  sér  fljótt  aftur  með  tilstyrk  og  atbeina  hinna  hérað- 
anna,  en  næði  sýkin  að  breiðast  út  um  alt  land,  væri 
hvergi  nýjan  og  heilbrigðan  fjárstofn  að  fá,  ef  lækningar 
reyndust  ónógar,  eins  og  dæ.min  þóttu  sanna.  Hélt  hann 
þessu  mjög  ákveðið  fram  og  eindregið  á  fundinum,  og 
tókst  að  lokum  að  fá  amtmanninn  i  Vesturamtinu  á  sina 
skoðun.  Sömdu  þeir  i  sameiningu  Frv.  til  tilskip- 
unar  um  ráðstafanir  til  þess  að  útrýma 
og  varna  útbreiðslu  kláðafaraldursins. 
Var  svo  fyrir  mælt  i  þvi  frv.,  að  almennur  fjárskurður 
skyldi  frara  fara  á  næsta  hausti  i  Árnes-,  Gullbringu-  og 
Kjósar-  og  Borgarfjarðarsýslum  að  afloknum  fjallgöngum, 
og  skyldi  lokið  í  hverju  bygðarlagi  fyrir  jólaföstu.  Skyldi 
rjúfa  f járhúsin  jafnskjótt  og  fénu  var  lógað  og  láta  tóftirnar 
standa  opnar  um  veturinn,  en  hreinsa  vandlega  viðu  alla, 
annaðhvort  i  eldi,  sjó  eða  söltu  vatni  og  bræla  veggina  o. 
s.  Erv.  En  i  hinum  sýslunum  skyldi  sérhver  fjáreigandi 
maður  skyldur  til,  að  tiltölu  við  fjáreign  sína,  að  selja 
svo  mikið  af  ám  og  lörabum  að  vorlagi,  að  hver  búandi 
i  þeim  sýslum,  er  kláðafaraldrið  hefir  gengið  yfir,  gæti 
fengið  helming  þeirrar  ærtölu,  sem  hann  hefði  talið  fram 
á  næstliðnu  ári,  og  skyldu  yfirvöldin  annast  um  skifti  fjár- 
ins  eftir  þvi  hlutfalli.  Kostnaður  allur  við  fjárflutningana 
skyldi  greiddur  úr  jafnaðarsjóðum  hlutaðeigandi  amta.  Að 
afloknum  f járskurði  skyldi  stiftamtmaður  og  amtraennirnir. 
með  tilstyrk  sýslumanna  og  annara  manna  alúðlega  gang-; 
ast  fyrir  þvi,  að  safna  gjöfum  til  hjálpar  þeim,  er  hlotið 
hefðu  tjón  af  kláðafaraldrinu.  Skyldi  kláðasýkin  mót  von  f 
berast  til  þeirra  sýslna,  er  áður  voru  ómengaðar,  átti  undir 
eins  að  halda  saman  á  þeim  bæjum  öllu  fé  i  ströngu  varð-  1 
haldi  og  skera  niður  tafarlaust  að  tilhlutun  yfirvaldsins,- 1 
gegn  því  að  tjónið  yrði  bætt  sumpart  með  niðurjöfnun  á  ! 
amtsbúa  og  sumpart  með  gjöfum. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  211 

Þetta  frumvarp  lögðu  þeir  amtmennirnir  fram  af  sinni 
hálfu,  en  stiftamtmaður  gat  þvi  miður  ekki  orðið  þvi  sam- 
þykkur,  enda  átti  hann  óneitanlega  miklu  verra  aðstöðu 
en  hinir,  þar  sem  sýkin  geisaði  eingöngu  i  umdæmi  hans, 
og  mikið  i  húfi,  er  um  almennan  niðurskurð  var  að  ræða. 
ann  samdi  þvi  og  lagði  fram  sérstakt  frv.,  er  hélt  fram 
lækningum.  En  með  þessu  ágreiningsatkvæði  stiftamt- 
manns  var  stigið  það  spor  i  sundrungaráttina,  sem  tafði 
fyrir  öUum  framkvæmdum  í  málinu  um  langt  skeið,  og 
var  það  auðvitað  afaróheppilegt  i  öðru  eins  máli  og  þessu, 
er  um  fram  alt  þurfti  skjótrar  úrlausnar.     Varð  þetta    til 

Iíþess  að  gera  alþýðu  manna  enn  þá  deigari  og  meira 
^ikandi. 
í  Áður  en  amtmannafundinum  sleit  fekk  þó  Havstein 
|)vi  framgengt,  að  samtök  voru  hafin  um  enn  frekari  ráð- 
Stafanir  gegn  útbreiðslu  sýkinnar.  Voru  nú  auk  gæzlu- 
írarðarins  úr  Húnavatnssýslu  settur  vörður  fram  með  Hvitá 
1  Borgarfirði,  29  menn  úr  Mýrasýslu,  og  fjórir  menn  til 
geymslu  milli  Arnarfells-  og  Tungufellsjökla  til  að  verja 
samgöngum  á  fé  Þingeyinga  og  Arnes-  og  Rangæinga. 
Enn  fremur  gáfu  þeir  amtmennirnir  báðir,  Melsteð  og 
Havstein  út  auglýsingu  i  Reykjavík  dags.  11.  júní  um 
ýmsar  varúðarreglur,  er  gæta  skyldi  norðan  lands  og  vest- 
an,  þar  er  kaupafólk  úr  Suðurumdæminu  ætti  i  hlut. 
Skyldi  fatnaður  þess  vandlega  þvældur  og  hreinsaður,  er 
það  kæmi  að  sunnan,  og  engum  leyft  að  taka  fé  i  kaup 
sitt  og  reka  suður  um  haustið.  Fáum  vér  eigi  betur  séð, 
en  að  ummæli  þau  séu  réttmæt,  er  blaðið  Norðri  flutti  um 
þessar  ráðstafanir  og  framkvæmdir  Havsteins  amtmanns 
að  aflokinni  suðurferðinni,  og  eru  þau  á  þessa  leið :  »0s8 
virðist  nú,  að  amtmaður  Havstein  og  Norðlendingar  hafi 
gert  alt  sem  i  þeirra  valdi  stóð  til  þess  að  koma  þessu 
máli  vel  til  lykta,  og  hvernig  sem  þvi  reiðir  af,  þá  á  amt- 
maður  Havstein  það  skilið  að  það  sé  viðurkent  opinber- 
lega,  að  hann  hefir  frá  byrjun  litið  rétt  á  þetta  mál  og 
fylgt  skoðun  sinni  fram  með  hinni  mestu  festu,  stillingu 
og  þreki.     Honum  má  ísland   þakka    það,    ef   það    kemst 

14* 


212  Jörgen  Pétur  Havstein. 

hjá  því,  að  fjársýki  þessi  geri  heJzta  bjargppðisvegi  lands- 
ins  óbætanlegan  skaða«^). 

Kláðamálið  var  eitt  af  aðalmálunum  á  þinginu  1857, 
eða  að  minsta  kosti  það  málið,  er  mestu  þótti  skifta.  Og 
það  var  einkennilegt  við  framkomu  stjórnarinnar  í  þvi 
máli,  að  svo  sýndist  i  upphafi  sem  hún  ætlaði  að  láta 
landsmenn  sjálfráða  um  málið,  aldrei  þessu  vant,  og  að 
eins  staðfesta  gerðir  þeirra  hverjar  sem  þær  yiðu.  Hún 
hafði  búið  það  undir  með  þvi  að  ákveða  amtmannafund 
til  að  semja  frv.  og  gefið  þinginu  heimild  til  að  seraja 
bráðabyrgðarlög,  er  þegar  gengi  i  gildi.  En  þegar  á  skyldi 
herða  strandaði  þetta  alt  á  veilu  og  stefnuleysi  landsmanna 
sjálfra.  Agreiningsatkvæði  stiftamtmanns  varð  til  þess, 
að  tvö  gagnstæð  frv.  voru  lögð  fyrir  þingið,  og  þingið 
lagði  síðan  smiðshöggið  á  með  því  að  fara  bil  beggja, 
gera  eitt  úr  báðum  og  aðhyllast  báðar  stefnurnar  —  að 
hálfu  leyti.  Tilskipun  þingsins  fór  að  visu  fram  á  stór- 
feldan  niðurskurð  á  geldfé  i  hinum  sýktu  héruðum,  en  þó 
eigi  algerðan  niðurskurð,  og  lækningatilraunum  skyldi 
beitt,  ef  sýkin  kæmi  upp  i  fé  þvi,  er  sett  hafði  verið  á 
vetur,  en  þó  eigi  bundnar  ströngum  fyrirmælum. 

Það  lét  hér  á  sannast  sem  oftar,  að  hálf  úrræði  eru 
engin  úrræði,  enda  lenti  nú  alt  i  káki  og  handaskolum. 
Þingið  lét  sjálft  hjá  líða,  að  veita  tilskipunni  gildi  sem 
bráðabyrgðarlög,  þótt  heimilað  væri  frá  stjórnarinnar  hálfu, 
—  svo  var  það  hikandi  í  málinu.  Forseti  skrifaði  að  eins 
amtmönnum  syðra  og  vestra  og  spurði  þá,  hvort  þeir  féll- 
ust  á  frv.  þingsins,  en  þeir  svöruðu  auðvitað  sem  satt  var, 
að  þeir  hefðu  ekkert  vald  til  að  staðfesta  frv.  eða  veita 
þvi  lagagildi.  Og  stiftamtmaður  skrifaði  sjálfur  utan  með 
tilskipuninni  og  lagði  á  móti  því,  að  hún  fengi  konungs- 
staðíestingu,  því  honum  þótti  of  langt  farið  i  niðurskurðar- 
áttina.  Niðurstaðan  varð  því  sú  eftir  alt  saman,  að  ekk- 
ert  var  gert  i  málinu  að  sinni.  Var  stiftamtmanni  að 
eins  falið  að  gera   þær   ráðstafanir   i   samráði   við    dýra- 


')  Norðri  V.  árg.  bls.  76. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  213 

læknana,  er  bezt  þættu  henta,  og  voru  það  auðvitað  sama 
sem  engar  ráðstafanir,  eða  þvi  sem  næst,  þvi  stiftamtmað- 
ur  var  sjálfur  meira  en  litið  hikandi  og  óákveðinn  í  mál- 
inu.  Höfðu  skipanir  yfirvaldanna  syðra  jafnan  verið  mjög 
á  reiki  í  þessu  máli  o^;  litil  framkvæmd  fylgt,  enda  verið 
iUa  hlýtt. 

í  Norðurumdæminu  var  þessu  annan  veg  háttað.  Þar 
voru  ráðstafanir  allar  skýrar  og  einbeittar  frá  yfirvaldsins 
hálfu  og  samhuga  áhugi  að  hlýðnast  þeim  og  framfylgja 
frá  almennings  hálfu.  Þegar  um  haustið  1857  skoraði 
amtmaður  á  fjárkláðanefndina  i  Húnavatnssýslu,  að  koma 
i  veg  fyrir  með  öllu  leyfilegu  móti  að  sent  yrði  þá  um 
haustið  skurðarfé,  sauðir  eða  annað  fé,  til  Suðurlands,  því 
bæði  gæti  það  orðið  hættulegt,  ef  eitthvað  skyldi  sleppa 
hjá  rekstrarmönnum,  og  eins  yrði  það  skaði  fyrir  Sunn- 
lendinga,  ef  skurðarfé  kæmi  að  norðan,  vegna  þess  að 
miklu  geldfé  mundi  verða  lógað  á  Suðurlandi  um  haustið. 
Þessi  ráðstöfun  vakti  allmikla  gremju  sj^ðra,  og  var  í  Þjóð- 
ólfi  látið  drjúgan  yfir  þvi,  að  Norðlendingar  ættu  að  búa 
við  rússneska  harðstjórn  og  að  þeir  þyldu  amtmanni  sín- 
um  slíkt  gerræði;  mundi  engu  yfirvaldi  syðra  koma  til  hug- 
ar  að  skipa  slíkt,  enda  séu  þar  engir,  er  þyldu  að  sér 
væri  boðið  annað  eins.  Það  var  nú  nokkuð  satt  i  þessu. 
Sunnlendingar  létu  ekki  bjóða  sér  að  hlýðnast  skipunum 
yfirvaldanna  í  þessu  máli,  og  því  fór  sem  fór,  að  alt  Suð- 
urland  var  i  voða.  Norðlendingar  sýndu  aftur  á  móti  þá 
þann  þroska  og  þjóðlyndi,  að  þeir  hlýðnuðust  boðum,  sem 
þeir  sáu  að  voru  sprottin  af  umhyggju  fyrir  hag  og  heill 
amtsbúa  og  voru  nauðsynleg  í  almennings  þarfir,  þótt  það 
bakaði  þeim  í  svipinn  óþægindi  og  fjárhagstjón,  og  svar- 
aði  Norðri  svo  árásum  Þjóðólfs  á  amtmann  út  af  þessari 
ráðstöfun,  að  »ef  allir  aðrir  gætu  eins  vel  valdið  sínum 
hluta  af  rangri  og  klaufalegri  aðferð  i  því  máli,  þá  þyrfti 
það  ekki  að  leggjast  þungt  á  almenning«^). 

Það  reyndi  þó  fyrst  að  marki  á  dugnað  amtmanns  og 


*)  Norðri  V.  árg.  bls.  10^. 


a4  Jörgen  Pétur  Havstein. 

þegnskap  Norðlendinga,  er  það  kom  upp  úr  dúrnum,  rétt 
um  nýjár  um  veturinn,  að  kláðinn  var  kominii  viða  nokk- 
uð  um  vestursveitirnar  í  Húnavatnssýslu.  Amtmaður  brá 
við  þegar  og  skipaði  (21.  jan.)  á  eigin  ábyrgð  niðurskurð 
alls  sauðfjár  i  sveitum  þeim,  er  sýkin  var  mest,  en  alls 
geldfjár  í  Húnaþingi  vestan  Blöndu,  gegn  því  að  aðrar 
sýslur  í  umdæminu  héti  að  taka  þátt  i  skaðanuni  að  til- 
tölu  við  fjáreign  sína^).  Er  það  hvorttveggja,  að  amtmað- 
ur  og  Norðlendingar  yfirleitt  töldu  þetta  eina  ráðið  til  að 
hefta  útbreiðslu  sýkinnar,  og  hitt  annað,  að  í  Norðurlandi 
voru  þá  sem  stóð  hvorki  læknar  né  læknisdómar,  svo  að 
eigi  þótti  tiltækilegt  eða  vonlegt  að  stöðva  sýk- 
ina  með  lækningum.  Kvaddi  amtmaður  menn  úr  öUum 
norðursýslunum  sér  til  aðstoðar  og  ráðuneytis  við  niður- 
skurðinn  og  aðrar  varnir,  en  mestu  réði  hann  þó  sjálfur 
og  ráðstafaði  í  því  efni.  Hélt  hann  amtsfund  í  Hólanesi 
23.  mai  um  vorið  til  að  ræða  þetta  mál  og  voru  þar  sam- 
þyktar  Reglur  til  að  uppræta  fjársýkina  i 
Húnavatnssýslu  og  til  að  varna  útbreiðslu 
hennar.  Er  þar  haldið  fram  tafarlausum  niðurskurði  á 
öUu  sýktu  og  grunuðu  fé,  itarlegum  og  endurteknum  rann- 
sóknum  á  sauðfénaði  og  strangri  gæzlu  heima  við  hús. 
Jafnframt  var  ályktað,  að  setja  skyldi  vörð,  20  menn,  til 
fjTÍrstöðu  við  Blöndu  frá  bygð  i  Blöndudal  upp  að  jökli 
og  við  jökulfallið.  Var  það  tilgangurinn  að  reyna  að 
varna   sýkinni  að  komast  austur  yfir  Blöndu^X 

Stjórnin  i  Kaupmannahöfn    hafði    hingað  til  sýnt  all- 


*)  Amtmaður  e.ndaði  bréf  sitt  með  þessum  orðum:  „Eg  fulltreysti 
þvi,  að  mínir  kæru  Húnvetningar,  er  eg  hefi  skoðað  sem  fyrirmynd  ann- 
ara  íslendinga  hvað  dugnað  og  drenglund  snertir,  láti  eigi  imyndaðan 
eigiu  hag  og  sérlyndi  aftra  sér  frá  að  fylgja  mér  samhuga  í  framkvæmd 
þess,  er  eitt  getur  frelsað  þá  og  aðra  amtsbúa  frá  hallæri  og  hnngurs- 
neyö".  I  öörum  bréfum  dags.  6.  og  10.  febr.  brýndi  amtmaður  enn  betur 
niðurskurðinn  fyrir  Húnvetningum  og  tók  fram  hinar  nánari  reglur,  er 
fylgja  skyldi  við  framkvæmd  hans.  Bannaði  hann  um  leið  allar  lækn- 
ingatilraunir,  með  þvi  að  þœr  gætu  ekki  samþýðst  öðmm  þeim  ráðstöf- 
anmu,  er  gerðar  hefðu  verið  til  að  sporna  við  útbreiðslu  kláðans. 

»)  Noröri  VI.  irg.  bls.  38. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  215 

mikið  tómlæti  i  þessu  áriðandi  máli,  enda  var  henni  nokk- 
ur  vorkunn,  þar  sem  hún  bæði  var  ókunnu^  sjálf  og  fekk 
mismunandi  og  ósamhljóða  skýrslur  og  tillögur  héðan  að 
heiman.  Var  hér  heima,  eins  og  Ijóst  er  af  frásögn  þess- 
ari,  barist  um  tvær  gagnstæðar  stefnur,  lækningastefnuna 
og  niðurskurðarstefnuna,  og  hitnaði  æ  meir  i  kolunum. 
Amtmaður  nyrðra  hafði  ritað  stjórninni  i  Kaupmannahöfn 
6  febr.  og  skýrt  henni  frá  ráðstöfunum  sínum.  Svaraði 
hún  aftur  15.  apr.  1858,  og  þótt  henni  þætti  eigi  að  svo 
vöxnu  máli  næg  ástæða  til  að  skerast  i  leikinn  um  ráð- 
stafanir  þær,  sem  amtmaður  hafði  gert,  þá  er  samt  auð- 
séð  á  bréfinu,  að  hún  hallast  eindregið  að  lækningastefn- 
unni  og  cálítur  það  ótiltækilegt,  að  haldið  sé  áfram  svo 
gífurlegum  niðurskurði,  ef  sýkin  breiðist  frekar  út.  Fær 
amtmaður  að  lokum  drjúga  ofanígjöf  hjá  stjórninni  fyrir 
mótspyrnu  sína  gegn  lækningatilraununum. 

Amtmaður  lét  þetta  eigi  á  sig  fá.  Hann  var  sann- 
færður  um  réttmæti  stefnu  þeirrar,  er  hann  hafði  tekið  i 
málinu,  og  fastráðinn  í  því,  að  láta  eigi  ónáð  stjórnarinn- 
ar  aftra  sér  frá  að  fylgja  fram  skoðun  sinni  af  itrasta 
megni.  Hann  raun  hafa  átt  mestan  þáttinn  í,  að  margir 
helztu  menn  i  Norður-  og  Austuramtinu  sendu  beiðni  til 
stjórnarinnar  þess  efnis,  að  hún  leyfði  það  að  haldið  væri 
áfram  þeim  ráðstöfunum  nyrðra  til  að  sporna  við  sýkinni, 
sem  gerðar  höfðu  verið  þangað  til  og  amtsbúar  sjálfir  álitu 
heppilegastar.  En  amtmaður  lét  ekki  hér  við  sitja,  held- 
ur  boðaði  með  bréfi  dags.  1.  mai  til  fundar  á  Akureyri 
12.  júlí  um  sumarið,  og  skoraði  á  almenning  að  kjósa 
fulltrúa  fyrir  hverja  sýslu  til  að  koma  á  fundinn.  Komu 
þar  alls  29  kjörnir  fuUtrúar  og  auk  þess  nokkrir  merkis- 
menn  aðrir,  er  viðstaddir  voru. 

I  grein  einni  í  blaðinu  Norðra  kemur  fram  skýrt  og 
Ijóst  hugarfar  þeirra  Norðlendinganna  i  það  mund,  er 
fundurinn  hófst;  en  þessi  eru  ummæli  blaðsins:  »Þessi 
a-lriienni  fundur  Norðlendinga  verður  einkum  að  gæta 
þess,  að  ætlunarverk  hans  er,  eins  og  bréfa  þeirra,  er 
margir  merkustu  menn  úr  hverri  sýslu  hafa  i  vor  skrifað 


216  Jörgen  Pétur  Havstein. 

stjórninni,  að  reyna  til  að  ávinna  oss  Norðlendingum  þa5 
frelsi,  að  vér  getum  sjálfir  gert  þær  ráðstafanir,  sem  vér 
eflaust  erum  færastir  um,   til  að  forða  oss  við  fjárfelli  og 

þar  af  fljótandi  hallæri, og  að  stjórnin,  sem  ekkert 

að  gagni  þekkir  til  málsins,  fari  ekki  raeð  vitlausum  skip- 
unum  að  taka  íram  fyrir  hendur  oss  i  þessu  velferðar- 
máli  voru,  sem  einungis  snertir  vorn  eigin  hag,  en  hennar 
litið  eður  ekki.  Þetta  verður  fundurinn  að  hafa  fyrir 
augum,  og  þetta  á  að  gera  hann  eindrægan,  þvi  vér  get- 
um  ekki  ætlað  stjórninni  þá  einþykni,  að  hún  gangi  þvert 
á  móti  samhuga  bæn  hinna  beztu  manna,  sem  kjörnir 
eru  af  öllum  inubúum  amtsins.  En  vér  álitum  það  nauð- 
synlegt,  þegar  vér  gætum  að  árangri  þeim,  er  hinar  ráð- 
lausu  skipanir  stjórnarinnar  hafa  haft  á  Suðurlandi,  að^ 
vér  fáum  að  vera  sem  mest  sjálfráðir  í  þessu  efni,  og  til 
þess  þarf  eigi  annað,  en  að  hinn  almenni  Norðurlands- 
fundur  verði  sem  eindrægnastur  í  tillögum  sinum«i). 

í  fundarbyrjun  tók  amtmaður  fram,  að  aðalverkefni 
fundarins  væri  að  ræða  og  ráðgastum:  1.  Framhaldandi 
og  ítarlegri  ráðstafanir  til  að  uppræta  fjársýkina  i  Húna- 
vatnssýslu  og  koma  i  veg  fyrir  frekari  útbreiðsln  hennar^ 
og  2.  Um  endurgjald  fyrir  fé  það,  sem  lógað  var  kláða- 
sýkinnar  vegna.  Að  þvi  búnu  skoraði  amtmaður,  i  til- 
efni  af  stjórnarráðsbréfinu  frá  15.  april,  á  fundarmenn  að 
íhuga  það  nákvæmlega,  hvort  þeir  vildu  ekki  aðhyllast 
kláðalækningar  í  stað  niðurskurðar,  en  allir  fundarmenn 
svöruðu  einum  rómi,  að  þeim  hefði  áður  gefist  tilefni  til 
að  yfirvega  þetta  og  að  þeir  réðu  til  að  hafna  öllum  lækn- 
ingatilraunum  á  kláðanura.  Er  þar  skerast  af  að  segja^ 
að  fundarmenn  féllust  allir  á  aðgerðir  aratraanns  i  þessu 
máli,  og  kváðust  beztu  vonar  ura,  að  faraldrið  yrði  innan 
fikamms  upprætt  úr  Húnavatnssýslu,  án  þess  að  útbreiðst 
hefði  frekar,  og  þökkuðu  það  einkura  »þeirri  einstöku  alúð 
og  árvekni  og  þeim  óþreytanlegu  kappsraunura  i  ráðura^ 
fyrirskipunura  og  frarakværadura,  er  aratra.  Havstein  héfði 
sýnt  til  þess  með  ráði  og  aðstoð  amtsbúa  sinna,  sér  i  lagi 


')  Norðrí  VI.  árg.  bls.  68. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  21T 

Húnvetninga,  að  uppræta  sýkina  og  vernda  amtið  fyrir 
frekari  útbreiðslu  hennar«.  Lét  enginn  fundarmanna  á 
sér  heyra  annað,  en  að  lækningar  væru  með  öllu  ótii- 
tækilegar,  enda  yrði  þeim  ekki  við  komið  til  neinnar 
hlitar.  Fundurinn  samdi  þvi  bænarskrá  til  konungs  og 
beiddist  þess,  að  hinni  sömu  stefnu  yrði  framvegis  fram- 
fylgt  i  amtinu,  og  að  frv.  til  reglugerðar,  sem  fundurinn 
samþykti  um  valdboðinn  niðurskurð,  yrði  gert  að  lögum 
til  bráöabyrgðar,  og  að  stjórnin  fyrirskipaði  þær  ráðstaf- 
anir  i  hinum  ömtunum,  er  væru  nægilega  tryggjandi  til 
þess,  að  Norður-  og  Austuramtinu  væri  ekki  hætta  búin 
úr  þeirri  átt.  Stóð  fundur  þessi  i  sex  daga  samfleytt  og 
voru  allar  tillögurnar  samþyktar  i  einu  hljóði  og  fundar- 
gerðirnar  siðan  prentaðar^). 

Þótt  fundurinn  væri  svona  eindreginn  i  tiUögum  sin- 
um,  stoðaði  það  alls  ekkert  er  til  stjórnarinnar  kasta  kom. 
Ritaði  hún  amtm.  bréf  3.  nóv.  um  haustið,  og  kveðst  að 
visu  eigi  hafa  vald  til  að  banna  fjáreigendum  sjálfum  að 
halda  áfram  niðurskurði,  hversu  bágt  sem  til  þess  sé  að- 
vita,  en  hitt  kveðst  hún  eigi  geta  leyft,  að  embættismenn 
hennar  gerist  oddvitar  að  og  leitist  við  að  koma  fram 
þess  konar  ráðstöfunum,  sem  bæði  stjórnin  sjálf  og  allir 
sem  vit  hafi  á  hljóti  að  álíta  rangar  og  til  helbers  skaða 
fyrir  helzta  bjargræðisveg  landsmanna.  >Því  verðum  vér«, 
segir  að  lokum  i  bréfinu,  »að  láta  herra  amtmanninn,. 
sýslumenn  alla  og  hreppstjóra  þá,  er  undir  yður  lúta,  vita 
fult  og  fastlega,  að  það  sé  vilji  dómsmálastjórnarinnar,- 
að  þér  þrátt  fyrir  yðar  eigin  sannfæringu 
um  þetta  mál  hættið  að  vinna  að  framhaldi 
niðurskurðarins,  en  reynið  aftur  á  móty 
hveri  sinn  stað,  af  fremsta  megniogsvo- 
mjög  sem  i  yðar  valdi  stendur  aðhindra 
niðurskurðinn,  en  leitast  við  að  efla  lækn- 
ingar  samkvæmt  reglum  dýralækninga- 
ráðsins«2). 

^)  Tiðindi  frá  amtsfundinum  á  Akureyri  12.— 17.  júli  1858.    Ak.  1858. 
*)  Tiðindi  um  stjórnarmálefni  íslands  I,  230. 


218  Jörgen  Pétur  Havstem. 

Það  er  Ijóst  af  þessu  bréfi,  að  stjórnin  lagði  meira 
upp  úr  tillögum  stiftamtmanns  og  nokkurra  manna  ann- 
ara,  bæði  innan  lands  og  utan,  heldur  en  upp  úr  einróma 
áliti  allra  helztu  manna  i  Norður-  og  Austuramtinu  með 
amtmanninn  i  broddi  fylkingar.  En  ekki  miðuðu  frétt- 
irnar  að  sunnan  til  að  snúa  hug  manna  nyrðra,  þvi 
þær  bentu  allar  i  þá  áttina,  að  lækningarnar  væru  ófull- 
nægjandi.  í  Árnes-  og  Eangárvallasýslum  var  kláðinn 
«nn  viða  að  koma  upp  aftur  i  hinu  margbaðaða  fé  sumra 
lækningamannanna,  og  eins  i  Borgarfjarðarsýslu,  enda  var 
trúin  á  baðanirnar  farin  að  dofna  hjá  mörgum  syðra^). 
Blaðið  Þjóðólfur,  sem  lengi  hafði  verið  nokkuð  á  reiki  i 
skoðunum  sinum  á  þessu  máli,  en  þó  yfirleitt  hallast  að 
læ.kningum,  kvað  upp  úr  með  það  haustið  1858,  >a  ð 
búiðsé  að  reyna,  og  reyna  til  hlítar,  a  ð  1  æ  k  n- 
ingar  einar,  hversu  sem  þær  gefist  álitlega  svona  á 
einstökum  kindum  og  fáu  fé,  hafi  alls  engarskorð- 
ur  reist  fyrir  eðlilegri  útbreiðslu  kláðans; 
hann  hafi  haft  sína  eyðileggjandi  framrás  eins  fyrir  þeim«*). 

Til  allrar  hamingju  kom  ráðherrabréfið  ekki  út  fyr 
-en  búið  var  að  gera  allar  ráðstafanir  haustið  1858  til  að 
hamla  sýkinni  í  Húnavatnssýslu.  Amtm.  hafði  þá  skipað 
fyrir  um  niðurskurð  á  öllu  fé  milli  Miðfjarðarár  og  Víði- 
dalsár  og  var  því  rækilega  framf ylgt ;  lof uðu  bændur  allir 
á  hinu  grunaða  svæði  að  gereyða  fénaði  sinum,  nema 
Vatnsnesingum  þótti  eigi  næg  ástæða  til  að  eyða  fé  sínu 
strax,  vegna  þess  að  alt  fé  úr  fjallinu  hafði  litið  ágæta 
vel  út  í  haustréttum,  og  öllu  geldfé  var  búið  að  lóga  þar 
nema  fáeinum  gimbrum ;  kváðust  þeir  vilja  gangast  undir 


^)  Á  amtsfundi,  er  haldinn  var  syðra  uin  kláðamálið  28.  sept.,  voru 
alls  24  menn,  flestir  tilkvaddir  af  stiftamtm.  og  sýslumönnum,  og  urðu 
þau  málalok  þar,  að  Rangæingar  sögðu  sig  úr  lögum  við  hina  Sunnlend- 
ingana  með  lækningar  og  kváðust  mundu  skera,  og  sama  var  mjög  á 
orði  i  efra  hluta  Borgarfjarðarsýslu.  Hafði  að  sögn  einn  hóndi  i  Borg- 
arfirði  sett  á  haustið  1857  alls  70  fjár  og  var  til  jafnlengdar  haustið 
eftir  húinn  að  kosta  upp  á  þessar  70  kindur  500  rd.,  enda  var  hann 
iarinn  að  trénast  upp  á  lækningunum. 
»)  Þjóðólfur  X.  árg.  hls.  150. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  219 

að  geyraa  fjárins,  verja  öUum  samgöngum  og  drepa  það 
niður  þar  sem  kláði  kæmi  í  Ijós,  ef  svo  skyldi  til  takast, 
og  var  þessu  ekki  haldið  fastara  fram,  sökum  þess  að 
Vatnsnesið  var  svo  afskekt.  Þóttu  nú  allar  horfur  á  að 
takast  mundi  að  kæfa  niður  sýkina  með  öUu  þar  í  sýslu. 

Þegar  ráðherrabréfið  varð  heyrinkunnugt  nyrðra,  tóku 
menn  alment  mjög  iUa  undir  það.  Hinn  19.  jan.  1859 
áttu  Suður-Þingeyingar  fund  með  sér  á  Sigriðarstöðura,  og 
var  á  orði  haft,  að  allir  hreppstjórar  þar  í  sýslu  skrifuðu 
amtmanni  og  segðu  af  sér  hreppstjórnarstörfum,  ef  þeir 
mættu  ekki  hér  eftir  sem  hingað  til  halda  frara  sannfær- 
ingu  sinni.  Voru  menn  einráðnir  1  þvi  nyrðra,  að  halda 
fram  niðurskurðarstefnunni  hvað  sem  stjórnin  segði.  Þing- 
eyingafundurinn  sendi  Húnvetningum  ávarp,  og  er  þar 
meðal  annars  svo  að  orði  komist  ura  atferli  stjórnarinnar : 
»Vér  berum  það  traust  til  yðar,  að  þér  munið  nú  eigi 
hopa  á  hæl,  þó  stjórn  vor  hin  útlenda  hafi  svift  yður  og 
oss  fylgi  og  forgöngu  embættisraanna,  sem  hingað  til  hafa 
fítyrkt  þetta  raikla  nauðsynjaraál  vort  raeð  slíkura  lofs- 
verðura  áhuga,  viturleik  og  krafti,  er  jafnan  mun  hafður 
í  minnura  meðan  land  þetta  byggist  og  saga  þess  llður 
eigi  undir  lok«i). 

Frá  Húnvetningum  er  það  að  segja,  að  alraenn  sara- 
tök  voru  höfð  þar  í  sýslu  um  að  rita  ávörp  til  aratmanns 
nyðra  og  þakka  honura  fyrir  ötula  fraragöngu  í  raálinu 
og  lýsa  yfir  fullu  fylgi  við  skoðanir  hans.  Undir  ávörp 
þessi  rituðu  flestallir  bændur  1  Húnavatnssýslu.  Þessi 
þakkarávörp  og  traustsyfirlýsingar  til  amtmanns  hafa 
óefað  verið  honura  kærkorainn  vottur  ura  hylli  hans  hjá 
almenningi,  eins  og  þá  stóð  á,  og  jafnað  upp  að  nokkru 
leyti  mótkast  það,  er  hann  hafði  sætt  frá  stjórninni  og 
viðar  að.  Kunni  hann  því  auðvitað  illa,  er  honura  var 
bannað  að  fylgja  frara  sannfæringu  sinni,  og  var  ura  eitt 
skeið  á  orði  haft,  að  hann  raundi  heldur  segja  af  sér,  en 
að   fylgja   fram    lækningunum.     En   sem   betur   fór  kom 


^)  Norðri  VII.  árg.  bls.  5. 


220  JörgeB  Pétur  Havstein. 

aldrei  til  þess,  því  veturinn  1858 — 59  varð  hvergi  vart 
kláða  í  Húnavatnssýslu  nema  á  Vatnsnesi  litið  eitt,  og 
var  þar  alt  sjúkt  fé  skorið  niður  jafnótt.  Um  vorið  1859 
þóttust  menn  fullvissir  um,  að  búið  væri  að  útrýma  kláð- 
anum  i  Norðurlandi,  og  þótti  einsætt,  að  það  var  niður- 
skurðinum  að  þakka  og  ötulum  og  itarlegum  ráðstöfunum 
Havsteins  amtmanns. 

Vorið  1859  tók  stjórnin  i  Kaupmannahöfn  upp  nýja 
stefnu  i  kláðamálinu  að  þvi  leyti  til,  að  hún  tók  sjálf 
algerlega  að  sér  allar  framkvæmdir  i  þvl  máli.  Fekk  hún 
rikisþingið  til  að  veita  30^000  rikisdali  til  kláðalækninga  og 
fal  þéim  yfirdýralækni  próf.  Tscherning  og  Jóni  Sigurðs- 
syni  skjalaverði,  er  jafnan  hafði  eindregið  fylgt  fram  lækn- 
ingum,  eins  konar  alræðisvald  til  framkvæmda  í  þvi  máli. 
Skyldu  þeir  einráðir  um  allar  ráðstafanir  þvi  viðvíkjandi 
og  embættismenn  allir  á  íslandi  lúta  boði  þeirra  og  banni 
i  þvi  máli.  Þetta  var  auðvitað  eina  ráðið  til  að  stöðva 
kláðafaraldrið  úr  þvi  sem  komið  var,  og  hefði  eflaust 
betur  farið,  ef  svo  hefði  fyr  verið  gert.  Var  nú  lækn- 
ingunum  framfylgt  af  kappi  og  með  ströngu  eftirliti  sunn- 
anlands,  og  stöðvaðist  kláðinn  mikið  til  við  það;  þó  var 
samt  ekki  tryggara  frá  gengið  en  svo,  að  hann  gaus  upp 
aftur  á  Suðurlandi  nokkrum  árum  seinna.  A  Norðurlandi 
varð  hans  aldrei  vart  upp  frá  þessu,  og  sýnir  það  að 
stefna  sú,  sem  þeir  Havstein  amtm.  og  Norðlendingar 
fylgdu,  var  heppilegust  og  heiUadrjúgust  eins  og  þá  stóð 
a,  enda  beitti  amtm.  sér  fyrir  henni  af  frábærum  dugn- 
aði.  En  svo  hafði  hann  gengið  fram  af  sér  á  þessum  ár- 
um  með  ferðalögum  og  fundahöldum  og  vosbúð  og  nætur- 
vökum,  að  heilsu  hans  hnekti  mjög,  og  beið  hann  þess 
vafalaust  aldrei  bætur.  Fór  hann  utan  haustið  1862  og 
dvaldi  i  Kaupmannahöfn  vetrarlangt  sér  til  heilsubótar. 
En  svo  var  hitinn  orðinn  mikiU  i  þessu  máli,  að  hann 
varð  þá  enn  að  verjast  árásum  i  dönskum  blöðum,  og 
var  þó  örðugt  við  að  eiga,  þvi  grein  varð  varla  komið  1 
nokkurt  blað  i  Kaupmannahöfn,  svo  var  undir  búið  og 
almenningsálitið    andstætt   þar   ytra;   var   reynt   að  gera 


Jörgen  Pétur  Havsteini  221 

íslendinga  ^b  villimönnum  í  fjárkláðamálinu  og  forvigis- 
mann  þeirra  i  þvi  máli  að  landráðamanni.  Greri  þetta 
aldrei  um  heilt  síðan  og  leiddi  amtmanni  embættisstöðu 
hans  á  íslandi  hin  seinni  árin,  enda  var  stjórnin  i  Kaup- 
mannahöfn  honum  jafnan  andstæð  og  mótsnúin  upp  frá  því. 


IV. 
Litt  var  Havstein  amtraaður  riðinn  við  stjórnmála- 
deilur  þær,  er  hátt  risu  jafnan  hér  á  fslandi  um  hans 
daga,  og  leiddi  þær  hjá  sér  að  mestu.  Mun  hann  jafnan 
hafa  verið  meira  hneigður  fyrir  umboðsstörf  og  fram- 
kvæmdir,  en  þingsetu  og  stjórnmálaumræður.  Alls  einu 
sinni  sat  hann  á  þingi  (1853),  og  var  þá  konungkjörinn. 
Lenti  honum  þegar  i  þingbyrjun  allsnarplega  saman  við 
þann  mann,  er  þá  og  lengi  síðan  var  talinn  forvígismað- 
ur  þingsins,  Jón  Sigurðsson.  Var  það  út  úr  þingsetubanni 
Jósefs  læknis  Skaftasonar.  Hafði  Havstein  amtmaður 
bannað  honum  að  sitja  á  þingi  eða  vera  svo  lengi  fjar- 
verandi  frá  umdæmi  því,  er  hann  átti  að  gegna  sem 
læknir;  hafði  hann  verið  með  konungsúrskurði  settur  til 
að  gegna  öUum  læknisstörfum  i  Húnavatnssýslu  og  nokkr- 
um  hluta  Skagafjarðarsýslu.  Jón  Sigurðsson  krafðist  þess, 
að  amtmaður  gerði  þinginu  fulla  grein  fyrir  ástæðum  sin- 
um,  en  amtmaður  neitaði  og  kvað  þingið  enga  heimild 
hafa  til  að  vefengja  yfirvaldaúrskurði,  enda  kaus  málið 
að  öllu  undan  þess  dómi.  Kom  þar  máske  fullmikið  fram 
í  honum  geðrikið,  þvi  víst  mun  hann  hafa  haft  fyrir  sér 
góðar  og  gildar  ástæður.  Að  öðru  leyti  tók  hann  sjaldan 
til  máls  á  þinginu,  en  þó  má  geta  þess  til  merkis  um 
frjálslyndi  hans  og  óhlutdrægni  í  samanburði  við  suma 
aðra  þingmenn,  að  þegar  til  umræðu  var  málið  um  fjölg- 
un  verzlunarstaða  og  4.  konungkjörni  þingmaður  (Þórður 
Jónassen)  mótmælti  þvi,  að  settur  væri  kaupstaður  í  Sauð- 
árkrók,  af  þeim  ástæðum  að  það  mundi  draga  verzlun 
frá  Hofsósi,    en   þar  með  væri  gengið  of  nærri  rétti  ein- 


222  Jörgen  Pétur  Havsteia. 

staka  manns  (eiganda  Hofsósverzlunar),  tók  Havstein  amtm, 
eindregið  i  strenginn  á  móti,  þótt  málið  væri  honum  nokk- 
uð  skylt,  og  fór  um  það  svofeldum  orðum:  »Faðir  minn 
sálugi  átti  verzlunarstaðinn  Hofsós,  og  veit  eg  ekki  til 
þess  að  hann  haíi  gert  þann  samning  við  drottin  vorn, 
að  niðjar  hans  skyldu  ætið  mega  halda  þar  verzlun  Skag- 
íirðinga,  hvort  sem  það  væri  þeim  (Skagfirðingum)  í  óhag 
eða  ekki.  Bróðir  minn,  sem  nú  á  verzlunarstaðinn  Hofs- 
ós,  mun  án  efa  heldur  ekki  tileinka  sér  þvilikan  rétt. 
Vildi  nokkur  ímynda  sér  að  slíkur  réttur  ætti  sér  stað, 
mætti  hann  víst  vera  grundvallaður  á  samningi  við  hinn 
vonda,  og  væri  það  þá  sannkallaður  contractus  diaholicus. 
Hvort  slíkur  samningur  geti  haft  nokkra  þýðingu  i  at- 
kvæði  hins  heiðraða  þingmanns  i  hinum  islenzka  lands- 
yfirrétti,  veit  eg  ekki;  en  hitt  veit  eg,  að  aðrir  lögfræð- 
ingar  virða  hann  að  vettugi«i).  Eigi  sat  Havstein  amtm. 
á  fleiri  þingum  og  bað  sig  undanþeginn,  enda  var  það 
hvorttveggja,  að  hann  þóttist  hafa  nóg  að  starfa  og  mun 
vist  heldur  aldrei  hafa  kunnað  vel  við  sig  í  þeim  sessi. 

Af  fjárkláðamálinu  er  það  auðsætt,  að  Havstein  amt- 
manni  lét  það  einkar  vel  á  fyrri  árum  sínum  að  fara  með 
umboðsvald  og  gangast  fyrir  stjórn  og  framkvæmdum, 
enda  var  hann  áhugamikill  um  atvinnumál  og  allar  þær 
ráðstafanir,  er  horfðu  til  framfara  og  nytsemdar  almenn- 
ingi.  Hinn  30.  sept.  1858  gaf  hann  út  erindisbréf 
um  fjárhirðing  og  heyásetning,  er  hann  sendi 
hreppsnefndum  öllum  i  Norður-  og  Austuramtinu^).  Bauð 
hann  i  bréfi  þessu  að  skipa  skyldi  i  hverjum  hreppi  nefnd 
manna,  undir  umsjón  hlutaðeigandi  hreppstjóra,  til  að 
vaka  yfir  fjárhirðingu  bænda  og  hyggilegum  ásetningi, 
álita  heybirgðir  manna  á  hverjum  bæ,  fénaðarfjölda,  húsa- 
vist  f járins  og  hirðingu  osfrv.  Til  þess  að  fullnægja  þessu 
skyldu  skoðunarmenn  fara  þrjár  eftirlitsferðir  á  ári:  laust 
eftir  veturnætur,  við  þorrakomu  og  um  sumarmál.    Sýna 


')  Alþtíð.  1853  bls.  987. 

')  Tíðindi  um  stjórnarmálefni  ísl.  II,  511. 


» 


Jörgen  Pétur  Havstein.  223^ 

þessar  ráðstafanir,  hve  langt  amtmaður  var  á  undan  tím- 
anum  í  ýmsum  greinum,  því  fyrst  á  seinni  árum  heíir 
þetta  verið  tekið  upp  að  nokkru  leyti  og  lögskipað.  Um 
þær  mundir  hefir  þetta  eflaust  þótt  óþarfa  ihlutunarsemi 
og  mælst  misjafnlega  fyrir,  enda  lítt  framfylgt  að  þvi  er 
ráða  má  af  bréfi  Havsteins  amtm.  til  sýslumanna  i  um- 
dæmi  sínu  dags.  25.  sept.  1867*).  Brýnir  hann  þar  enn  á 
ný  fyrir  mönnum  nauðsyn  þessa  máls  og  farast  meðal 
anuars  orð  á  þessa  leið:  »Jafnvel  þó  reynsla  undanfar- 
inna  ára  hafi  nógsamlega  vottað,  að  ógætilegur  heyásetn- 
ingur  er  hið  versta  átumein  allrar  velmegunar  og  hag- 
sældar  þessa  umdæmis,  og  þótt  ýmsar  ráðstafanir  einkum 
á  seinni  tímum  hafi  verið  gerðar  af  hálfu  hins  opinbera 
til  að  afstýra  þessari  voðalegu  óreglu,  þá  samt  hefir  næst- 
liðinn  vetur  með  órækum  rökum  sýnt  og  sannað,  að  al- 
menningur  er  næsta  skamt  á  veg  kominn  í  nauðsynlegri 
fyrirhyggju  hvað  heyforða  snertir,  þar  sem  fjöldi  manna 
misti  skepnur  sínar  úr  hor,  og  margir  hhitu  að  verja  svo 
miklum  korngjöfum  til  þess  að  halda  lifinu  i  skepnum 
sinum,  að  þeir  nú  ekki  geta  fengið  lífsnauðsynjar  sinar 
sökum  kornskulda  i  kaupstöðunum«. 

Til  þess  ef  mögulegt  væri  að  koma  i  veg  fyrir  þenn- 
an  háskalega  heyásetning,  raælist  amtmaður  til  þess  að 
sýslumenn  brýni  fyrir  almenningi  þýðingu  opins  bréfs  frá 
29.  ág.  1862  (um  hegning  fyrir  illa  meðferð  á  skepnum), 
og  láti  hreppstjórana  taka  það  skýlauslega  fram  við  al- 
menning,  að  höfðað  verði  vægðarlaust  mál  gegn  þeim, 
sem  á  í  hönd  farandi  vetri  og  eftirleiðis  fyrir  óhyggilegan 
ásetning  kemst  í  heyþrot,  og  annaðhvort  drepur  skepnur 
sinar  úr  hor,  eða  sker  þær  afivana  og  aðfram  komnar  af 
fóðurskorti.  Að  endingu  skýtur  hann  þvi  til  sýslumanna, 
hvort  ekki  mundi  tiltækilegt  að  svifta  þá  fjárforráðum 
sinum  á  lögskipaðan  hátt,  er  þiggja  af  sveit,  en  vilja  ekki 
hlýðnast  góðum  ráðum  hreppstjóra  sinna  hvað  heyásetn- 
ing  snertir,  svo  hreppstjórar  geti  séð  um  heyásetning  hjá 
þeim  sem  skipaðir  fjárhaldsmenn  þeirra. 


^)  Tíðindi  um  stjórnarmálefni  Isl.  II,  512. 


224  Jörgen  Pétnr  Havstein. 

Þessar  ráðstafanir  sínar  tilkynti  amtm.  stjórninni  me& 
bréíi  dags.  16.  okt.  1867.  En  i  stað  þess  að  styðja  þessa 
viðleitni  amtmanns  til  að  koma  á  betri  skepnuhirðing  og 
a.fstýra  horfelli,  þessum  óvirðingarbletti  á  íslenzkri  uiann- 
úðartilfinningu,  lamar  stjórnarráðið  allar  aðgerðir  hans  í 
þessu  efni  með  því  að  lýsa  þvi  yfir  af  sinni  hálfu,  og  það 
ab  ástæðulitlu  að  því  er  sýnist,  að  opið  bréf  frá  29.  ág. 
1862  um  illa  meðferð  á  skepnum  eigi  alls  ekki  við  í  þessu 
tilfelli,  og  að  stjórnarráðið  með  engu  móti  geti  fallist  á 
ráðstafanir  amtmanns.  Er  það  nokkurnveginn  Ijóst  hverj- 
um  heilvita  manni,  að  slíkar  undirtektir  frá  stjórnarinnar 
hálfu  hlutu  heldur  að  hnekkja  áliti  amtmanns  og  draga 
afl  úr  öllum  framkvæmdum  hans  og  fyrirskipunum. 

Áhugi  Havsteins  amtm.  á  öllu  þvi,  er  liklegast  mátti 
verða  til  þjóðþrifa,  keraur  þó  ef  til  vill  hvergi  Ijósara 
fram  en  i  umburðarbréfi  því,  er  hann  sendi  hreppstjórum 
öllum  og  sýslumönnum  í  umdæmi  sinu  veturinn  1863,  og 
birt  er  í  Nýjum  Félagsritum  (23.  árg.  bls.  127—131).  Hef- 
ur  hann  fyrst  máls  á  því  að  hvetja  raenn  til  samtaka  og 
félagsskapar,  og  fer  um  þetta  svofeldum  orðum: 

»L  íslandi  er  litlu  fólksmegni  dreift  um  svo  mikið 
evæði,  að  á  engu  ríður  meir  en  draga  kraftana  saman, 
svo  að  þeir  ávextir  af  samheldni  og  framtakssemi  megi 
koma  i  Ijós,  sem  menn  i  öðrum  löndum  meta  eftir  það 
framfarastig,  sem  landslýðurinn  stendur  á.  Hagur  og  far- 
sæld  hvers  lands  fer  eftir  landbúnaði,  atvinnuvegum  og 
heimilisháttum  landsbúa.  Til  þess  að  ráða  bætur  á  brest- 
um  og  ýta  undir  framfarir,  er  hér  að  lúta,  eru  hjá  öllum 
þjóðum  stofnuð  félög,  og  verður  þvi  þá  framgengt  með 
samtökum,  sem  ella  mundi  aftur  muna,  eða  standa  í  stað. 
Embættisstaða  mín  hefir  gefið  mér  mörg  tilefni  til  að  sann- 
færast  um,  að  mörgu  því  er  aflaga  fer  og  ábótavant  er  i 
Norður-  og  Austuramtinu  í  búnaðarlegum  efnum,  verður 
ekki  með  öðru  móti  komið  til  lagfæringar,  en  að  amtsbúar 
vakni  til  samtaka  og  félagsskapar,  og  sem  flestir  góðir 
kraftar  bindist  í  einingarbönd.  Það  er  hverjum  góðum 
félagsmanni  frjálst,  að  kveðja  aðra  til  atorku  og  samverka, 


I 


Jörgen  Pétur  Havstein.  225 

og  þar  sem  eins  hagar  til  og  á  fslandi,  að  íiestir  embætt- 
ismenn  búa  bændabúnaði,  má  það  stýra  miklu  til  umbóta, 
ef  þeir  koma  mönnum  til  samvinnandi  aðgerða  til  þess  að 
bæta  búnað  og  atvinnuvegi;  en  það  verður  alþýðan  að 
láta  sér  skiljast,  að  hvorki  yfirvöld  né  aðrir  geta  komið 
neinu  til  leiðar  með  slíkum  tilraunum,  ef  hún  eigi  sjálf 
viU  neitt  fyrir  hafa.  Vér  æskjum  allir,  sem  von  er,  meira 
forræðis  efna  vorra  og  frelsis,  en  þeir  ættu  aldrei  að  taka 
sér  það  orð  í  munn,  sem  blanda  þvi  saman  við  aðgerðar- 
laust  og  ómenskulegt  sjálfræði«. 

Að  svo  mæltu  telur  hann  upp  nokkur  þau  atriði  i 
búnaði  og  heimilisháttum,  er  honum  þykir  helzt  þörf  á 
að  efla  og  bæta  með  ráðum  og  framkvæmd,  og  eru  það 
þessi : 

1.  Túna-ogengjarækt. 

2.  Fóðurhirðing. 

3.  Fénaðarhöld  (skynsamleg  og  varhygðarfuU 
meðferð  og  uppeldi  ungviðis,  hentug  hirðing  á  kvikfénaði 
bæði  sumar  og  vetur,  notaleg  smalamenska,  haganlegar 
f jallgöngur  og  réttahöld,  hyggileg  ásetning  á  haustin  eftir 
fóðurbirgðum,  skynsamlegt  gjafarlag,  forsjáleg  útbeit  sauð- 
fénaðar  á  vetrum,  góð  tilhögun  á  f jósum,  rúmgóð  og  loft- 
góð  fjárhús  0.  s.  frv.). 

4.  Notkun  og  hirðing  allra  nytja  af 
p  e  n  i  n  g  i  (svo  sem  mjólkurhirðing,  smér-  og  ostagerð, 
meðferð  og  geymsla  á  keti,  hvort  sem  haft  er  til  búneyzlu 
eða  sölu  o.  s.  frv.). 

5.  Maturtarækt. 

6.  Sjávarútvegir  (þorska-  og  hákarlaveiðar). 

7.  Húsagerð  og  híbýlahættir  (góð,  rúmleg 
og  holl  híbýli  og  íveruhús,  hreinlæti  á  bæjum  og  að  koma 
inn  áhuga  hjá  alþýðu  fyrir  öUum  þrifnaði  o.  s.  frv.). 

8.  Verzlun  (að  vanda  sem  bezt  allar  íslenzkar 
vörutegundir  og  leita  allra  bragða  við,  að  þær  verði  jafn- 
ar  að  gæðum  við  sömu  vöru  erlendis,  eða  jafnvel  betri; 
fá  sem  mest  verð  fyrir  vöru  sina  hjá  kaupmönnum,  byrgja 
sig  sem  bezt  á   sumrum   með   nauðsynjavöru,    en   fækka 

15 


2S6  Jörgen  Pétur  Havstein. 

kaupstaðarferðum  á   vetrum,    minka  kaupstaðarskuldir  og 
takmarka  óþarfakaup). 

Þetta  hvetur  amtmaður  alla  góða  menn  i  umdæmi 
sinu  til  að  efla  með  samtökum  og  félagsskap,  eða  með 
öðrum  orðum,  hvetur  þá  til  að  koma  á  samtökum  með 
sér,  er  lúti  að  framförum  1  búnaðar-  og  sveitarhag.  Skor- 
aði  hann  fastlega  á  hreppstjóra  alla  að  gangast  fyrir  þvi 
með  aðstoð  sóknarprestsins  og  beztu  manna  annara,  að 
stofnað  væri  félag  innan  hreppsins  til  að  vinna  að  þessu;. 
gætu  siðan  hreppsbúar  sjálfir  samið  félagslög  sín,  eftir  því 
sem  til  hagaði  í  hreppnum.  Þegar  svo  væri  búið  að  semja 
félagslög  fyrir  alla  hreppana  i  hverri  sýslu,  ætlaðist  hann  til 
og  kvaðst  mundu  gera  ráðstófun  til  þess,  að  hlutaðeigandi 
sýslumaður  í  fyrsta  skifti  boðaði  menn,  tvo  til  fjóra,  úr 
hverju  hreppsfélagi  til  sýslufundar.  Þar  skyldu  félagslög 
hreppanna  endurskoðuð  og  umbætt,  svo  að  samhljóðan 
fengist  sem  mest  i  öllum  greinum,  og  siðan  samin  alls- 
herjar  félagslög  fyrir  gjörvalla  sýsluna  og  kosin  sýslunefnd. 
Siðan  skyldi  sýslufundurinn  gera  uppástungu  um  samband 
milli  allra  sýslufélaganna  í  amtinu.  Á  sýslufundi,  sem  hald- 
ast  ætti  á  hverju  vori,  skyldu  að  öðru  leyti  fram  koma 
skýrslur  um  búnaðarhag  og  hætti  í  hverjum  hreppi  og 
umræður  fara  fram  um  búnaðarmál  og  slik  efni.  Gat  hann 
þess  að  endingu,  að  i  áformi  væri  að  stofna  fyrirmyndarbú 
í  Húnavatnssýslu,  og  ef  það  fyrirtæki  bæri  heillavænleg- 
an  árangur,  mundi  koma  til  umræðu  á  sýslufundum  siðar 
meir,  hvort  eigi  væri  tiltækilegt  að  stofna  þess  konar  bú 
i  öðrum  sýslum. 

Lítið  mun  hafa  orðið  úr  framkvæmdum  á  þessu  öllu 
saman  er  til  kom,  og  var  það  eflaust  mest  að  kenna  for- 
gönguleysi  embættismanna  annars  vegar  og  áhugaleysi  og 
tómlæti  almennings  hins  vegar,  enda  hefir  það  hvorttveggja 
lengstum  verið  örðugur  þröskuldur  á  vegi  allra  f ramk væmda 
hér  á  landi.  En  umburðarbréfið  ber  þess  Ijósastan  vott- 
inn,  að  Havstein  amtmaður  var  langt  á  undan  tímanum 
einnig  í  þessu  efni.  Það  er  einmitt  þessi  hugmynd,  sem 
liggur  til  grundvallar  fyrir  samvinnufélagsskap   þeim,    er 


^örgen  Pétur  Havstein.  227 

á  hefir  komist  hér  í  búnaði  og  verzlun  hin  síðari  árin, 
og  mun  engum  blandast  hugur  um,  að  mikinn  þátt  hefir 
sá  félagsskapur  átt  í  framförum  þjóðarinnar. 


V. 

Enga  furðu  má  það  kalla,  þótt  þetta  hvorttveggja  í 
senn,  sem  hér  hefir  verið  á  vikið :  fylgisleysi  og  jafnvel 
óvild  yfirstjórnarinnar  annars  vegar  og  tregða  og  tómlæti 
íslenzkra  embættismanna  og  alþýðu  hins  vegar,  hafi  fengið 
talsvert  á  Havstein  amtmann,  þvi  sjálfur  var  hann  sér 
þess  meðvitandi,  að  honum  gekk  gott  eitt  til,  að  hvatir 
hans  voru  hreinar  og  tillögur  hans  skynsamlegar.  Er  það 
ekki  öllum  gefið  að  taka  þvi  með  stillingu  og  þolinmæði^ 
er  vanþekkingin,  áhugaleysið  og  hrokinn  sverjast  i  fóst- 
bræðralag  til  að  aftra  góðu  málefni,  og  sízt  þeim  mönnum, 
er  stórlyndir  eru  og  geðrikir  að  upplagi,  eins  og  Havstein 
amtmaður  var.  Það  er  og  öll  ástæða  til  að  ætla,  að  of- 
þreyta  af  ferðalögura  og  sifeldum  embættisönnum  og  hnign- 
andi  heilsa  hafi  raskað  nokkuð  jafnlyndi  hans  á  efri  ár- 
um  og  gert  hann  viðkvæmari  fyrir  mótblæstri  og  and- 
róðri,  en  ella  mundi.  Var  hann  þá  stundum  nokkuð  svæs- 
inn  i  bréfum  sinum  til  embættis-  og  sýslunarmanna  þeirra, 
er  undir  hann  voru  gefnir,  ef  eigi  var  tafarlaust  hlýtt. 
Munu  þeir  einhverir  hafa  borið  sig  upp  undan  þvi  við 
stjórnina.  Hitt  varð  þó  eflaust  enn  þyngra  á  metunum, 
að  hann  lét  leiðast  til  að  fara  ógætilegum  orðum  um 
ákveðna  menn  i  sjálfu  stjórnarráðinu,  er  honum  þótti  að- 
gerðir  þeirra  óheppilegar  að  einhverju  leyti,  og  það  jafn- 
vel  i  opinberum  bréfum  til  stjórnarinnar  á  árunum  1868 
— 69.  Þetta  hvorttveggja  i  sambandi  við  sjálfstæði  hans 
og  einurð  i  kláðamálinu  og  fleiri  stjórnarathöf num,  er  hann 
einn  islenzkra  embættismanna  fór  sinu  fram  og  hélt  til  kapps 
við  sjálfa  stjórnardeildina,  mun  hafa  bakað  honum  óvild 
æöstu  stjórnarvalda  og  orðið  til  þess,  að  konungur   leysti 

15* 


228  Jörgen  Pétur  Havstein. 

hann  frá  embætti  15.  sept.  1870,  án  þess  að  hann  hefði 
sjálfur  beiðst  lausiiar.  Var  kallað  svo  að  væri  i  náð  og 
með  eftirlaunum,  en  eigi  verður  þvi  samt  neitað,  að  ónær- 
gætnisleg  i  meira  lagi  og  jafnvel  ómannúðieg  að  sumu 
leyti  var  aðferð  sú,  er  stjórnin  beitti  i  þessu  máli.  Amt- 
manni  var  því  nær  fyrirvaralaust  boðið  að  skila  af  sér 
embættinu  raeð  öllu  tilheyrandi  1.  nóvember  um  haustið. 
En  ekki  nóg  með  það.  Honum  var  þar  á  ofan  boðið  að 
skila  af  sér  þegar  i  stað  amtmannshúsinu  og  jörðunnni 
Möðruvöllum  með  lögmætri  skoðunargerð.  Þetta  fórst  þó 
fyrir  með  því  að  viðtakandi,  settur  amtmaður  E.  Th.  Jón- 
assen,  áleit  að  það  væri  ótilhlýðilegt  og  gagnstætt  réttar- 
venju  hér  á  landi,  að  svifta  amtmann  hæli  og  húsaskjóli 
um  það  leyti  árs.  Eftirlaunin  voru  og  skömtuð  úr  hnefa 
og  ósanngjarnlega  lág,  eftir  því  sem  venja  var  til,  100 
ríkisdalir  um  mánuðinn. 

Þetta  bar  þá  Havstein  amtmaður  úr  býtum  frá  stjórn- 
arinnar  hálfu  eftir  að  hann  hafði  gengið  fram  af  sér  i 
þarfir  lands  og  þjóðar  og  gegnt  einu  hínu  umfangs-  og 
ábyrgðarmesta  embætti  hér  á  landi  árum  saman  af  hinum 
mesta  skörungsskap  og  dugnaði.  Hann  var  sviftur  fyrir- 
varalaust  þvi  embætti,  er  hann  hafði  þjónað  i  20  ár,  og 
það  án  þess  að  nokkrar  þær  sakir  væru  tilgreindar,  sem 
gætu  réttlætt  þessa  aðferð,  og  án  þess  að  honum  væri 
gefinn  kostur  á  að  bera  hönd  fyrir  höfuð  sér.  Hér  á  ofan 
var  honum  ætlað  að  fara  á  vonarvöl  með  fjölskyldu  sina 
i  ómegð  og  hjú  öU  i  byrjun  vetrar,  ef  viðtakandi  amtmað- 
ur  hefði  framfylgt  skipunum  stjórnarinnar  i  greindu  efni. 
Það  má  telja  áreiðanlega  víst,  að  engin  embættisafglöp  í 
venjulegum  skilningi  hafi  ráðið  þvi,  er  amtmaður  var  svo 
hart  leikinn,  en  hitt  er  aftur  á  móti  vafasamara,  hvort 
sjálfstæði  hans  og  einurð  hafa  þar  ekki  mestu  um  valdið. 
Og  þetta  var  nú  einmitt  á  þeim  árunum,  er  mest  var  talað 
um  afturhaldssemi,  ósjálfstæði,  fylgispekt  og  þrællyndi 
íslenzkra  embættismanna ! 

Það  leið  ekki  á  löngu  áður  landsmenn  fengi  tækifæri 
til  að  votta  það  bæði  í  ræðu  og  riti,    að   þeir   kynnu   að 


r 


Jörgen  Pétur  Havstein.  229 

meta  embættisforstöðu  Havsteins  amtmanns  og  störf  hans 
í  þarfir  lands  og  þjóðar,  þótt  stjórnin  kynni  það  ekki 
betur  en  þetta.  A  þinginu  1871  kom  fram  uppástunga 
frá  þingmanni  Eyfirðinga  um  rifkun  á  eftirlaunum  Havsteins 
amtmanns,  og  fylgdu  henni  9  bænarskrár  úr  öllum  sýslum 
i  Norður-  og  Austuramtinu,  undirritaðar  af  426  kjósendum, 
er  studdu  þetta  mál.  Er  þar  lokið  maklegu  lofsorði  á 
embættisframmistöðu  amtmanns  og  farið  um  hann  meðal 
annars  svofeldum  orðum:  »Einn  af  þeim  embættismönn- 
um,  sem  um  langt  árabil  hefir  þjónað  ættjörðu  sinni  i 
embættisstöðu  og  slitið  sér  út  i  þeirri  þjónustu,  er  amt- 
maður  J.  P.  Havstein;  enginn  getur  neitað  þvi,  að  hann 
var  einhver  hinn  röggsamasti  maður  i  embættisfærslu 
sinni,  og  þvi  ötulli  embættismaður,  er  meira  lá  við,  þvi 
þá  horfði  hann  hvorki  i  kostnað  né  fyrirhöfn,  er  vand- 
ræðum  þurfti  af  að  stýra*^).  Nefnd  sú,  er  sett  var  í  málið 
á  þingi,  lagði  eindregið  með  þessu  og  studdi  tillögu  sina 
með  þeim  ummælum,  að  hér  ætti  i  hlut  embættismaður, 
»sem  vitanlega  hefir  i  mörg  ár  gegnt  umfangsmikiu  og 
vandasömu  embætti,  og  gert  það,  meðan  honum  vanst 
heilsa  til,  eftir  samhljóða  vitnisburði  bænarskránna,  sem 
að  framan  er  getið,  með  sérstaklegum  áhuga  og  dugnaði«. 
»Það  sæmir  ekki«,  bætir  nefndin  við,  »að  slikur  maður, 
sem  i  náð  hefir  fengið  lausn  frá  embætti  sínu  og  situr 
með  fjölskyldu,  sé  á  efri  árum  látinn  búa  við  þröng*^). 
Voru  flestallir  þingmenn  þessu  eindregið  meðmæltir  og 
samþyktu  með  18  atkv.  gegn  6  að  senda  bænarskrá  til 
konungs  í  þessa  átt.  Var  þetta  afgreitt  frá  þinginu,  en 
stjórnin  gerði  ekki  endaslept  að  sínu  leyti  og  tók  beiðn- 
ina  alls  ekki  til  greina. 

Eftir  að  Havstein  amtmaður  fór  frá  Möðruvöllum  flutt- 
ist  hann  að  Skjaldarvík  við  Eyjafjörð.  Bjó  hann  þar 
valdalaus  i  fimm  ár  og  hafði  kyrt  um  sig,  enda  var  hann 
farinn    að    heilsu,    þótt  kjarkur  og  sálarþrek  væri  óbilað. 


')  Alþtið.  1871,  II,  215. 
')  Alþtið.  1871,  II,  263. 


23Ó  Jörgen  Pétur  Havstein. 

Var  það  helzt  skemtun  hans  á  þessum  árum  að  ríða  góð- 
um  hesti  eða  sigla  út  um  Eyjafjörð,  stundum  með  börn- 
um  sínum.  Andaðist  hann  þar  eftir  þunga  legu  og  langa 
vanheilsu  24.  júni  1875  á  64.  aldursári. 

Pétur  Havstein  var  að  útliti  hinn  göfuglegasti  maður, 
tígulegur  á  velli  og  að  öllu  hinn  álitlegasti,  svipmikiU  og 
alvarlegur  og  augun  djúp  og  fögur.  Mun  hann  hafa  verið 
vaskleikamaður  á  yngri  árum,  þróttmikiU  og  tápmikill. 
Hann  var  þrikvæntur.  Átti  hann  fyrst  GuðrÚDu,  dóttur 
síra  Hannesar  Stephensens  á  Hólmi,  og  með  henni  tvö 
börn:  Hannes,  er  dó  ungur,  og  Þórunni,  koDU  Jónasar 
landlæknis  Jónassens.  önnur  kona  hans  var  Sigriður, 
dóttir  Olafs  Stephensens  i  Viðey.  Síðasta  kona  hans  var 
Kristjana,  dóttir  síra  Gunnars  Gunnarssonar,  en  systir 
Tryggva  Gunnarssonar  bankastjóra.  Áttu  þau  saman  9 
börn  alls,  4  sonu  og  5  dætur.  Af  þeim  eru  nú  að  eins 
3  synir  á  híi:  Hannes,  fyrrum  ráðherra  fslands,  Marino, 
fyrrum  sýslumaður  í  Strandasýslu,  og  Gunnar,  bankastjóri 
i  Færeyjum^).  öll  voru  börn  Havsteins  amtmanns  hin 
mannvænlegustu  og  þótti  bregða  til  foreldra  sinna  um 
friðleik  og  atgervi. 


Af  þessu  sem  á  undan  er  gengið  raun  það  sennilega 
Ijóst,  að  Havstein  amtmaður  var  um  fram  alt  vitmaður, 
starfsmaður  og  þrekmenni  með  afbrigðum,  kappsamur  og 
fylginn  sér  i  hvivetna,  og  föðurlandsvÍDur  i  fylsta  skiln- 
ingi.  Vér  ætlum  að  vísu  að  manninum  sjálfum  og  lifs- 
starfi  hans  sé  svo  rækilega  lýst  hér  að  framan  af  orðum 
hans  og  athöfnum,  að  eigi  sé  þörf  á  að  bæta  mikiu  við 
það,  enda  hafði  höfundur  þessara  orða  engin  kynni  af 
honum.     Að  lokum  sýnist  þó  eigi  illa   til    fallið,    að    rifja 


*)  Þessi  eru  látin  af  börnum  þeirra:  Hannes  Lánis  d.  1860;  Gruð- 
rún  Jóhanna  d.  1866;  Soffia  Ágústa  d.  1884;  Guðrún  Jóhanna  Lára, 
gift  Jóni  Þórarinssyni  fræðslumálastjóra,  d.  1894;  Jóhanna  d.  1894; 
Elin,  gift  Lárusi  H.  Bjarnason  prófessor,  d'.  1900. 


Jörgen  Pétur  Havstein.  231 

«pp  nokkur  ummæli  samtíðarmanna  hans  að  honum  látn- 
-um,  og  skal  það  tekið  fram  um  leið,  að  enginn  þeirra 
var  neinn  sérlegur  vinur  hans,  svo  kunnugt  sé.  Ritstjóri 
Þjóðólfs  getur  stuttJega  um  lát  hans  og  bætir  við:  »Aðrir, 
sem  nær  eru  og  betur  þekkja  til,  munu  fyrst  birta  æíi- 
sögu  þessa  staka  yfirvalds  og  skörungs«. 
ísafold  nefnir  hann  »hinn  þjóðfræga  skörung 
meðal  valdsmanna  vorra«.  Og  í  Fréttum  frá 
íslandi  1875  (bls.  56—57)  er  hans  getið  á  þessa  leið: 
»Hann  var  einhver  atkvæðamestur  maður  á  íslandi  á 
þessari  öld  og  mjög  þjóðhollur;  hann  þótti  bera  af  flest- 
um  mönnum  að  atorku  og  dugnaði  og  var  jafnan  talinn 
eitt  hið  ötulasta  og  stjórnsamasta  yfirvald,  sem  ísland 
nokkurn  tíma  hefir  átt.  Hann  var  ríkur  i  lund  og  stór- 
ráður,  og  lét  aldrei  bugast  af  neinum  mótspyrnum,  er 
urðu  fyrir  honum.  Framgöngu  hans  þakka  margir  það, 
að  fjárkláðinn  eigi  hefir  breiðst  út  um  alt  Norðurland«. 

Sá  maður,  sem  fær  svo  einróma  vitnisburð  nýlátinn, 
og  það  jafnvel  hjá  blöðum,  sem  eigi  voru  honum  hliðholl 
eða  stefnu  hans,  á  það  vafalaust  skilið  að  nafni  hans  sé 
á  loft  haldið,  og  það  því  fremur,  sem  almannarómurinn 
hefir  yfirleitt  gert  meira  orð  á  brestum  hans,  einkum  geð- 
ríki  hans  og  ofurkappi,  en  rétt  var,  enda  fóru  þeir  eigi 
leynt,  —  en  látið  hitt  að  algengum  þjóðarsið  fremur  liggja 
i  láginni,  að  hann  var  i  raun  og  sannleika 
mikilmenni:  hollur  i  ráðum,  spakur  að  viti 
-og  skörungur  í  framkvæmd. 

Jón  Jónsson, 


Úr  ferðasögu 

(framhald). 


Frá  Lundúnum. 


I. 

Tveir  kaflar  úr  þessari  ferðasögu  minGÍ  hafa  áður 
komið  i  Skirni,  og  held  eg  nú  áfram  og  segi  frá  ýmsu^ 
sem  mér  hugsaðist  meðan  eg  var  á  Englandi,  og  raunar 
áður  og  siðan.  Ferðasögur  eru  svo  hentugar  i  höndum 
þeirra,  sem  á  kunna  að  halda,  til  að  fræða  og  ef  til  viU 
skemta  svolitið  lika;  en  það  þarf  helzt  að  fara  saman, 
einkum  þar  sem  um  eitthvað  sögukyns  er  að  ræða.  Og 
ferðasögur  eru  að  ekki  litlu  leyti  íslendingasögur,  sem 
oss  ætti  að  þykja  ennþá  miklu  vænna  um,  en  oss  þykir. 
Ekki  sizt  er  mikið  af  Egils  sögu  ferðasaga,  og  oft  hlýtur 
íslendingi  að  koma  Egill  i  hug  á  Englandi,  og  skemtilegra 
var  að  vera  íslendingur  þá,  ólamaður,  og  oft  höfði  hærri 
en  allur  lýðurinn.  EgiII  hefði  átt  kost  á  að  verða  jarl  á 
Englandi,  og  auka  þar  kyn  sitt  svo  að  hann  ætti  nú,  guð 
veit  hvað  mörg  hundruð  þúsund  Englendinga  að  afkom- 
endum,  og  allan  aðalinn.  En  svo  fór,  eins  og  kunnugt 
er,  að  það  eru  íslendingar,  sem  hann  á  að  afkomendum, 
og  er  það  vel;  þvi  að  margt  gott  mátti  af  honum  erfa, 
og  einhverstaðar  er  það  1  rótinni,  þó  að  litið  beri  á  þvi 
sem  bezt  var,  ennþá.     En  það  má  óefað  græða  það  upp. 

Eg  hef  það  af  Agli  og  öðrum,  að  það  er  talsverð 
ferðalöngun  i  mér,  með  köflum,  og  hefði  eg  sjálfsagt  víða 
farið,  hefði  eg  verið  eins  efnaður  og  hann.  En  það  er 
nú  ekki  því  að  heilsa.    Carlsbergsjóðnum  átti  eg  mest  að 


Ur  ferðasögu.  23^ 

þakka  að  eg  gat  farið  ferð  þá  sem  sagt  hefir  af  dálítið^ 
mest  í  Skírni,  en  þó  nokkuð  í  öðrum  ritum  lika.  Og  tek 
eg  nú  þar  til,  er  eg  fór  frá  Frakklandi  yfir  til  Englands. 

II. 

Paris  er  nú  eins  og  nokkurs  konar  skeratiborg  frár 
Lundúnum,  fyrir  þá,  sem  nóga  hafa  peningana.  En  þeir 
voru  timarnir,  að  erfitt  var  að  koraast  þar  á  railli,  því  að 
oft  hefir  ófriður  verið  milli  Frakklands  og  Englands,  og 
einu  sinni  um  100  ár  i  senn,  svo  að  hver  kynslóðin  eftir 
aðra  leit  á  nábúana  hinumegin  sunds  eins  og  réttdræpa 
óvini.  Nú  á  dögum  er  fijótfarið  á  milli  höfuðborganna,  og 
hefir  mér  ekki  virst  eins  mikill  hraði  á  neinni  járnbraut- 
arlest  eins  og  á  leiðinni  til  Calais.  Og  það  er  auðséð,  að 
nú  fer  að  nálgast  England,  því  á  auglýsingaborðunum  ber 
nú  mest  á  »liver  pills« ;  en  lifrarmeðölin  eru,  eins  og  eg 
hefi  drepið  á,  sérstaklega  ensk,  eins  og  fieira,  sem  á  að 
bæta  úr  afieiðingum  ofáts.  í  Calais  er  stigið  á  skipsfjöl 
og  maður  fjarlægist  kalkhamrana  frönsku  með  ótrúlegum 
hraða,  að  þvi  er  þeim  virðist,  sem  vanastur  er  ganginum 
á  póstskipunum  dönsku  til  íslands,  en  hvítir  hamrarnir 
við  Dover  nálægjast.  Af  þessura  hvítu  hömrura  kvað 
vera  dregið  nafnið  Albion  á  Englandi.  Suður-England  er 
vinalegt  yfirferðar  og  sér  höfuðstaðinn  langar  leiðir  tily 
eða  öUu  heldur  reykjarraökkinn  yfir  honum,  og  er  Lund- 
únaborg  illræmd  fyrir  reykinn  og  þokuna,  sem  þar  er 
stundum  svo  þykk,  að  Ijós  verður  að  loga  allan  daginn. 
En  i  engura  bæ  eru  heldur  eins  stórir  skeratigarðar  raeð 
snotrura  göngum,  lundum  og  grænura  grundura  eins  og  i 
London  (Lundtúnura  ?),  og  er  Hyde  Park  þeirra  nafnkunn- 
astur.  Eru  þar  víðir  vellir  og  fagrir,  og  stigir  og  lauf- 
skygðir  gangar ;  og  breiðir  vegir  þar  sem  f yrirf ólkið  sýnir 
sig  á  vissura  tíraura  dags,  riðandi  eða  i  vögnura.  En  á 
sunnudögura  er  þar  helzt  alraenningur,  og  á  sunnudegi 
var  það,  sera  eg  kom  þar  fyrst.  Á  tveira  stöðum  hafði 
dregist  saman  raannþyrping  utan  um  ræðuraann.  Annar 
þeirra  var  að  prédika,  svolitið  hásum  rómi  og  ofreyndumý 


234  Úr  ferðasögu. 

leizt  mér  heldur  vel  á  manninn,  enda  var  hann  merki- 
lega  likur  íslenzkum  presti,  sem  er  annálað  góðmenni,  og 
ekki  þessi  leikarasvipur  á  honum,  sem  lýtir  svo  margan 
kirkjuprest  á  Englaudi  og  annarstaðar.  Hann  talaði  um, 
að  allir  gætu  fengið  huggun  og  hvild,  ef  þeir  að  eins 
vildu,  og  óskaði  eg,  eins  og  oftar,  með  sjálfum  mér,  að 
þetta  væri  satt.  Það  er  engin  furða,  þó  að  margir  vilji 
prédika  guðs  orð  á  Englandi,  þvi  að  óvíða,  og  hvergi  i 
ókaþólskum  löndum,  hafa  prestar  vald  og  virðingar  einsog 
þar  i  landi ;  og  dálítið  af  þessari  dýrð  skin  á  h vern  flytj- 
anda  orðsins,  jafnvel  þótt  hann  sé  ekki  lærður  til 
prests.  Hinn  ræðumaðurinn  var  að  tala  um  kvenréttindi, 
og  var  þvi  máli  hlyntur,  eins  og  sjálfsagt  var,  úr  þvi  að 
hann  hafði  ekki  komist  á  þing.  Ræðumaður  var  einn  af 
þessum  þreklegu,  brjóstvíðu  Englendingum,  sem  eru  aldir 
upp  við  góðan  mat  og  likamsæfingar,  og  elli  virðist  ekki 
vinna  neitt  á  að  mun,  þótt  hvitir  séu  orðnir  fyrir  hærum. 
Og  hér  mátti  sannarlega  heyra  rödd  hrópandans  i  kven- 
réttindamálinu,  því  að  ræðumaður  flutti  mál  sitt  alt  kall- 
andi  og  var  þó  enga  þreytu  á  honum  að  heyra. 

Þessi  ræðuhöld  virtust  mér  þegar  í  stað  einkennilega 
ensk,  og  eins  og  dýrð  ensku  kirkjunnar  hefir  vakið  upp 
þessa  mörgu  »leikprédikara«,  eins  á  sjálfsagt  valdadýrð 
»parlamentsins«  drjúgan  þátt  í  að  koma  á  stað  þessum 
utanþings-ræðumönnum;  þegar  þeir  tala  eins  og  þeir,  sem 
völdin  hafa,  þá  leggur  yfir  þá  svolítið  af  þeim  virðingar- 
Ijóma,  sem  völdunum  fylgir.  — 

Allmikið  stöðuvatn  (the  serpentine)  er  þar  i  Hyde- 
park,  og  þó  tilbúið  af  mannavöldum,  og  á  kvöldin  var 
jafnan  krökt  af  mönnum  sem  þreyttu  sund,  eða  stóðu  berir 
á  bakkanum.  Mátti  þar  sjá  marga  knálega  kroppa,  en 
alt  er  það  hinn  fátækari  lýður,  því  að  efnaðra  fólkið  leit- 
ar  til  baðstaðanna.  Þetta  er  á  almannafæri,  og  mann 
furðar  á  að  sjá  slíkt  frjálsræði  á  Englandi,  þar  sem  alls- 
konar  uppgerðar  siðsemi  er  svo  furðulega  mögnuð.  En 
viljinn  til  vatnsins  og  sundsins  hefir  orðið  of  sterkur,  og 
vþess  vegna  minna  bakkarnir   þarna    á  suðrænni   og   sól- 


Úr  ferðasögn.  288 

auðgari  lönd,  þar  sem  hin  heilsusamlega  nekt  er  ekki 
€in8  nátengd  hugmyndinni  um  þá  hluti,  sem  ekki  vilja 
votta  viðurvist.  Lika  minnir  þetta  á  það  sem  Tacitus  (Þögðir) 
sagnaritari  segir  svo  fróðlega  um  Geirmenn  (Germani),  að 
karlar  og  konur  haíi  þar  leikið  á  sundi  saman.  En  Hippo- 
lyte  Taine,  sem  svo  skemtilega  hefir  ritað  frá  Englandi, 
tekur  viða  fram,  hvað  mikið  hafi  haldist  þar  i  landi  forn- 
germanskt.  Forn-norrænt  held  eg  hefði  verið  réttara  að 
segja,  þvi  að  flest  bezta  fólkið  á  Bretlandi  hinu  mikla,  er 
af  Norðmönnum  og  Dönum  komið,  og  þar  lifðu  íþróttirn- 
ar  norrænu  helzt  af  miðaldirnar,  sem  nærri  drápu  þær 
annarstaðar,  eins  og  hjá  oss. 

III. 

Við  Hyde  Park  og  i  grendinni  eru  bústaðir  margs 
fyrirfólks,  og  eru  þeir  vanalegast  líkir  Álfhólunum  i  því, 
að  þeir  vekja  meiri  furðu  að  sjá  þá  innan  en  utan.  Það 
er  fyrirfólkið,  aðallinn  og  auðmennirnir,  sem  i  augum  út- 
lendinga  er  enska  þjóðin.  En  enski  aðallinn  er  i  þvi 
ólikur  aðli  annara  landa,  að  þar  eru  ekki  til  efnalitlir  að- 
alsmenn,  vegna  þess  að  elzti  sonur  erfir  jafnan  aðalseign- 
ina,  og  enginn  fær  aðalstign  nema  stórauðugur  sé;  en 
það  er  lika  nóg,  og  geta  einkum  þeir  sem  leggja  fyrir  sig 
ölgjörð  ogslikt,  og  svo  auðvitað  bankaraenn,  gjört  sér  vonir 
um  aðalsupphefð.  Er  þvi  auðskilið,  að  enski  aðallinn  muni 
vera  nokkuð  blandaður  Gyðingum.  Fyrirfólkið,  »efstu  tíu 
þúsundirnar«,  nefnastá  ensku  »the  society«,  mannfélagið; 
hitt  sem  er  ekki  nema  allur  meginþorri  þjóðarinnar,  telst 
eiginlega  ekki  með  mönnum.  Hvergi  sem  eg  hefi  komið,  er 
fyrirfólksdýrkunin  jafnmikil  og  skriðsamleg  eins  og  i 
þessu  lýðfrjálsa  landi,  sem  margir  hafa  svo  rangar  hug- 
myndir  um.  Hér  i  Danmörku  er  t.  a.  ra.  haldið,  að  Eng- 
lendingar  séu  Þjóðverjura  fremri  um  flest,  en  það  er  öf- 
ugt,  og  væri  munurinn  þó  meiri,  ef  ekki  nyti  við  Norð- 
mannablóðsins  á  Englandi.  En  hörmung  var  það  að  Har- 
aldur  Sigurðarson  skyldi  ekki  vinna  sigur  við  Stafnfurðu- 
^^ggju  forðum ;  þá  væri  betra  mál  en  nú  er  á  Englandi, 


236  ,Úr  ferðasögu. 

og  gaman  að  vera  íslendingur.  Að  vísu  voru  það  Norð- 
menn  sem  mikið  unnu  af  sigrinum  fyrir  Vilhjálm  af  Nor- 
mandi ;  það  f ór  eins  og  svo  of t  i  þessum  rangskreiða  heimi, 
sá  vinnur  sem  verri  er.  Vilhjálmur  var  verri  maður  en 
Haraldur  harðráði,  og  svo  hafði  hann  og  hans  menu  týnt 
og  spilt  norrænunni,  og  var  það  sjálfsagt  mest  kirkjunni  að 
kenna.  En  það  þykir  enskum  aðalsmönnum  gaman,  geti 
þeir  rakið  ætt  sína  til  einhvers  af  þeim  sem  með  Vil- 
hjálmi  voru.  Að  þeir  með  tilstyrk  Landnámu  gætu  rakið 
lengra,  vita  þeir  fæstir,  eða  engir,  þvi  miður  fyrir  oss» 
Meiri  hluta  ársins  er  fyrirfólkið  á  búgörðum  sinum  eða  á 
ferðalagi.  En  fegursta  sumartimann  er  það  i  Lundúnum, 
þar  sem  það  á  hús  sem  standa  auð  nema  þennan  stutta 
tima.  Svo  er  t.  a,  m.  um  frú  Disney  Leith,  sem  góðkunn 
er  orðin  á  íslandi  af  margra  ára  komum.  Var  hún  stödd 
i  Lundúnahúsi  sinu  i  Belgravía  þegar  eg  kom  til  bæjar- 
ins,  en  dvelur  annars  annaðhvort  i  hinni  fögru  höll  sinni 
norður  á  Skotlandi,  eöa  á  Wight-eyju.  Frú  Leith  heíir 
ýmislegt  ritað  um  ísland,  m.  a.  nokkurskonar  íslandslýs- 
ingu  handa  börnum,  með  fögrum  litmyndum.  Og  vel  má 
henni  falla  á  íslandi,  að  sumarlagi,  að  hún  skuli  leggja  á 
stað  norður,  ár  eftir  ár,  og  vinna  til  að  fara  á  mis  við 
flest  þau  lifsþægindi  sem  hún  er  vön  heima  fyrir.  Fælir 
sjóferðin  marga  frá  að  koma  til  íslands,  þó  að  yngri  séu, 
og  ekki  eigi  heima  i  svo  háum  sölum,  eða  matist  dag 
hvern  svo,  að  oss  hinum  mundi  virðast  dýrðlegur  veizlu- 
fagnaður.  Frú  Leith  er  ekkja  eftir  herforingja  af  gömlum 
skozkum  hermannaættum,  og  sjálf  er  hún  ættgöfug  mjög ; 
var  afi  hennar  jarl  af  Ashburnham  og  minnir  mig  að  hún 
segði  að  það  yrði  rakið  upp  til  Engilsaxa  á  Haraldar 
Guðnasonar  tíð,  en  þori  ekki  að  fullyrða  það.  Þangað  á 
einnig  að  rekja  skáldið  Swinburne,  og  eru  þau  frú  Leith 
systrabörn ;  var  góð  vinátta  með  f rændsemi  þeirra  á  milli 
þó  aö  ýmsar  skoðanir  væru  býsna  ólíkar,  þvi  að  frú  Leith 
er  trúmaður  mikill  (og  á  bibliuna  held  eg)  eins  og  flest 
fyrirfólk  enskt ;  en  Swinburne  var  i  óguðlegasta  lagi,  eftir 
þvi  sem  gjörist  með  Englendingum.     Frægt  er  erindi  eftir 


Úr  ferðasögu.  2Í7 

Swinburne  þar  sem  hann  er  að  lofa  goðin,  ef  nokkur  séu 
til,  fyrir  það: 

That  nó  life  lives  for  éver; 
That  dead  men  rise  up  never; 
That  even  the  weriest  river 
Winds  somewhere  safe  to  sea. 

Eg  þarf  nú  ekki  meira  en  þetta  erindi  til  að  sjá  að 
Swinburne  getur  ekki  verið  einn  af  minum  góðvinum,  þó 
að  eg  raunar  virði  það  hugrekki,  sem  hefur  þurft  til  að 
segja  slikt  á  Englandi.  En  undarlegt  er  það  að  sjá  nokk- 
urn  lofa  goðin  fyrir  það,  að  þessi  mikla  tilraun  sem  vér 
sjáum  vottinn  um  í  liíinu  á  jörðinni,  og  æðstan  i  mann- 
lifinu,  skuli  hafa  svo  mistekist  að  dauðinn  heggur  þar 
altaf  skarð  í.  En  vonin  um  sigur  lifsins  á  dauðanum  er 
það  annars  sem  heitir  ást,  og  er  oft  úr  viti  fram;  og 
þarna  íinst  mér  væri  betra  kvæðisefni.  Mörgum  hefir 
þótt  Swinburne  bezt  Ijóðskáld  enskt,  þegar  þá  liður  Byron 
og  Shelley.  Frú  Leith  er  lika  skáld  gott  og  rimsnillingur 
mikill,  og  höfðu  þau  oft  haft  það  að  barnleikum,  hún  og 
Swinburne,  að  kveðast  á  og  botna.  Eg  kom  í  hús  Swin- 
burnes  að  undirlagi  frú  Leith,  en  ekki  sá  eg  þó  frænda 
hennar;  hafði  honum  förlast  mjög  heyrn  á  efri  árum,  og 
var  orði}m  mjög  ómannblendinn.  Eg  talaði  við  fóst- 
bróður  Swinburnes,  Watts-Dunton,  skáld  og  ritdómara  og 
alkunnan  mann,  þó  að  ekki  jafnaðist  hann  að  frægð  á 
við  Swinburne.  Hefir  Watts-Dunton  verið  skáldlegur  mað- 
'Ur  ásýndum  á  yngri  árum,  eins  og  sýndi  mynd,  sem 
hékk  þar  á  Yeggj  eftir  Burne-Jones,  mjög  frægan  málara 
—  mig  minnir  náfrænda  Kiplings  —  og  aldavin  þeirra 
Swinburnes.  Watts-Dunton  var  dálitið  kunnugur  íslend- 
ingasögum,  en  þó  alt  of  litið,  eins  og  allir  fræðimenn  út- 
lendir,  hvað  þá  aðrir.  Augu  manna  eiga  eftir  að  opnast 
i  þeim  efnum,  og  segi  eg  það  enn,  að  íslendingum  riður 
afarmikið  á  að  láta  ekki  halda,  að  annað  mál  sé  á  forn- 
sögunum  en  það  sem  vér  ritum  nú,  þó  að  af  minni  list 
sé,  og  mætti. 

Frú  Leith  fór  með  mér  til  systur  Swinburnes,  sem  á 


238  Ur  ferðasögu. 

mjög  ríkmannlega  heima  á  einum  af  þessum  friðsælu 
stöðum,  sem  mann  furðar  á  að  finna  i  heimsborginni,  sem 
sumstaðar  v^irðist  duna  eins  og  af  óróa  allra  jarðarbyggja. 
Systir  Swinburnes  er  einhver  elliprúðasta  kona  sem 
eg  hefi  séð,  og  býsn  mikil,  að  slíkur  kvenmaður  eins  og 
hún  virtist  hafa  verið,  skuli  vera  barnlaus  og  mannlaus,. 
en  sjálfsagt  einhver  saga  þar  til,  þó  að  eg  þekki  hana 
ekki.  Mér  keraur  i  hug  hve  margur  hraustur  og  fríður 
Englendingur  hefir  látið  Hf  sitt  á  vígvöllum  viðsvegar  um 
álfur,  á  æskuárum  hennar,  eins  og  áður  og  síðan.  Mér 
varð  að  gjöra  samanburð  á  þessari  konu  og  systur  annars 
mikihnennis,  sem  eg  hafði  kynst  þá  ekki  alls  fyrir  löngu, 
frú  Förster-Nietzsche,  og  datt  mér  i  hug,  þegar  eg  heyrði 
hvað  systir  Swinburnes  var  rétttrúað  ensk,  og  enskt  rétt- 
trúuð,  hvort  ekki  mundu  hafa  verið  óprentuð  ýms  kvæði 
Swinburnes,  ef  til  systurinnar  kasta  hefði  komið;  og  æði 
miklu  frjálsari  i  anda  og  víðsýnni  virtist  mér  hin  þýzka 
merkiskona.  Mér  fanst  helzt  eins  og  þetta  tigna  frænd- 
fólk  Swinburnes  hefði  koraist  það  lengst,  að  fyrirgefa  hon- 
um  það,  að  hann  skyldi  vera  þessi  andans  snillingur;  en 
um  Metzsche  var  öðru  máli  að  gegna.  Systirin  var  hans 
bezta  stoð,  og  mun  henni  það  lengi  þakkað  af  öllum  þeim 
sem  skilja  hvers  konar  maður  Nietzsche  var.  Kemur  þar 
dálítið  fram  munurinn  á  þýzkri  og  enskri  menningu. 
Systir  Swinburnes  á  mörg  mikilsverð  listaverk,  þar  á 
meðal  ýmsar  myndir  af  Swinburne  á  barnsaldri.  En 
ekkert  jafnaðist  þó  á  við  safn  af  myndum  eftir  Turner, 
einn  af  frægustu  málurum  enskum,  og  er  það  auður  að 
eiga  slikt. 

IV. 
Einn  sunuudag  fór  eg  i  Pálskirkju,  sem  er  eitt  af 
mestu  og  frægustu  húsum  i  Lundúnum.  Er  krossinn  efst 
á  kirkjunni  365  fet  yfir  jörð.  Er  þar  geimur  mikill  um 
að  litast,  þegar  inn  er  komið,  en  æði  mikið  skartsminna 
en  i  kaþólskum  kirkjum.  Líkneski  eru  þar  af  ýmsum 
frægustu    striðshetjum    Englendinga,    eins    og   Nelson   og 


Ur  ferðasögu.  239' 

Wellington,  og  var  einkennilegt  að  sjá  í  þessu  musteri 
öll  þessi  vígalegu  og  mjög  svo  ókristilegu  minningarmerki,. 
illúðleg  Ijón  og  kanónur,  og  stingur  þetta  mjög  i  stúf  við 
helgra  manna  myndirnar  i  kaþólskum  kirkjum.  Mér  fanst 
andinn  þarna  inni  vera  að  sumu  leyti  svo  líkur  þvi  sem 
hefði  getað  verið  i  Júppitershoíi  hjá  Kómverjum,  eða  ef 
til  vill  öUu  heldur  i  musteri  herguðsins,  og  það  virtist 
alveg  greinilegt,  að  sá  guð  sem  þarna  var  verið  að  lofa, 
væri  enginn  allsherjarguð,  heldur  guð  Englendinga,  og 
sérstaklega  guð  fyrirfólksins  enska.  Areiðanlega  ekki 
sami  guðinn  sem  Hohenzollarafáninn  yfir  keisarahöllinni 
1  Berlin  heimtar  til  fylgis  við  þýzka  keisarann,  ætt  hans 
og  fólk.  Engum  virtist  neitt  undarlegt,  að  hafa  þessar 
vígaminningar  og  eftirmyndir  af  morðtólum  i  guðs  húsi; 
en  það  væri  fróðlegt  að  heyra  þau  hneykslunaróp,  sem 
mundu  kveða  við,  ef  stungið  væri  upp  á  að  reisa  t.  a.  m. 
Byron  líkneski  í  Pálskirkju,  Byron,  sem  hefir  þó  sjálfsagt 
verið  talsvert  likari  Kristi  heldur  en  járnhertoginn  sann- 
trúaði.  En  þó  verður  að  segja  það  Wellington  til  hróss, 
að  hann  grét  við  Waterloo,  þegar  hann  sá  rauðfrakkana 
liggja  i  blóði  sínu.     En  svo  kvað  Byron: 

The  drying  of  a  single  tear  haa  more 
Of  honest  fame  than  shedding  seas  of  gore. 
Að  þarka  tár,  þótt  ei  sé  nema  eitt, 
fær  seðri  frægð  en  manndráp  geta  veitt. 

Aldrei  hefi  eg  heyrt  sálma  jafn  gersneydda  allri  anda- 
gift  eins  og  þá  sem  þarna  voru  sungnir;  en  söngurinn 
meir  en  bætti  það  upp.  Það  var  eins  og  það  væri  engils- 
rödd,  sem  söng  orðin:  0  trinity,  o  unity  o.  s.  frv.  Og 
hvilikt  organ;  hvílik  unun  að  heyra  leikið  af  list  á  slíkt 
hljóðfæri;  það  er  eins  og  dunandi  foss  færi  alt  i  einu  að 
syngja  eftir  þvi  sem  tónameistarinn  legði  fyrir  hann. 
Ekkert  huggar  eins  vel,  ef  illa  liggur  á  manni,  eins  og 
að  heyra  slíkan  organsöng;  aldrei  verður  maður  eins  von- 
góður  um,  að  alt  muni  fara  vel  á  endanum,  þótt  erfiðlega 
áhorfist.  Oft  hefi  eg  furðað  mig  á  því,  að  þetta  sannkall- 
aða   náðarmeðal,    organsöngurinn,   skuli   ekki  vera  betur 


240  Úr  ferðasögu. 

notað  í  lútersku  kirkjunni  en  gjört  er,  og  þar  er  ensku 
kirkjunni  betur  komið. 

Þegar  stigið  var  i  stólinn,  þá  var  nú  guðrækninni  lokið 
hjá  mér,  því  að  eg  þóttist  vita  að  eg  mundi  ekki  heyra 
■eitt  einasta  orð,  sem  mundi  hugga  mig,  gleðja  eða  fræða. 
Og  fór  þar  ekki  á  annan  veg  en  eg  hafði  búist  við.  Það 
var  einhver  biskup  sem  i  stólinn  steig.  Þar  var  mörgum 
á  að  skipa  þá  dagana,  þvi  að  það  var  einhver  biskupa- 
fundur  í  borginni.  Biskup  þessi  var  knálegur  maður  og 
hermannlegur,  með  harðan  enskan  fyrirmannsróm  og  að 
öUu  hinn  ókristilegasti  að  sjá.  Að  vera  biskup  er  á  Eng- 
landi  meiri  virðingarstaða  en  i  öðrum  mótmælendalöndum, 
og  þeim  er  skipað  á  bekk  með  aðalsmönnum,  enda  eru 
ilestir  þeirra  af  aðalsættum.  Yfirleitt  má  segja,  að  enska 
kirkjan  sé  aðal-framfærslustofnun  »yngri  sona«,  það  er 
að  segja  manna  af  aðalsættum,  sem  erfa  ekki  aðalseign, 
þvi  að  slíkt  lendir  hjá  elzta  syni.  Hin  nafnfi'æga  trú- 
rækni  og  kirkjurækni  Englendinga  á  mikið  rót  sina  að 
rekja  til  þessa  fyrirkomulags,  að  einungis  elzti  sonur  erflr 
föður  sinn ;  kirkjan  varð  svona  þjóðleg  og  öflug  af  þvi  að 
hún  lenti  i  höndum  aðalsins,  þar  sem  viljinn  til  valdsins 
er  mestur,  og  valdfimin.  Englendingum  hefir  tekist  betur 
til  langframa  en  íslendingum,  sem  ætluðu  að  hafa  sömu 
tökin,  og  lánaðist  að  miklu  leyti  framan  af,  að  islenzku 
höf ðingjarnir  höfðu  kirkjuna  talsvert  á  sínu  valdi ;  annars 
hefðu  hinir  hágöfgu  aðalsmenn,  Ari  »prestur«  og  Sæmund- 
ur  »prestur«  enga  sögu  ritað;  en  svo  urðu  á  þrettándu 
öld,  einhver  verstu  og  merkilegustu  umskifti  i  sögu  íslands, 
og  er  það  mesta  furða,  hvað  litla  eftirtekt  menn  hafa 
veitt  þessu  aðalatriði;  en  það  kemur  nokkuð  af  því,  að 
menn  hafa  verið  svo  þröngsýnir,  að  halda  það  guðleysi, 
að  reyna  i  þessum  efnum  að  sjá  sannleikann.^) 

Aðrar  framfærslustofnanir  yngri  aðalssona  enskra  eru 
herinn  og  flotinn,  og  er  þvi  iðulega  sama  ættin  hermanna- 
ætt  og  klerkaætt,  og  ekki  furða,    þó  að   klerkar   séu   oft 


^)    Sbr.  ritgjörð  mina :    Úr  trúarsögu  Forn-íslendinga.  Skirnir  1906. 


TJr  ferðasögn.  241 

miklir  íþróttamenn,  eins  og  orðið  »mu8cular  christianity*, 
vöðvakristni  bendir  til.  Óheillastefnan,  sem  hinn  helgi 
biskup  Jón  ögmundsson  hóf  öðrum  fremur  á  íslandi,  fekk 
miklu  minni  byr  á  Englandi,  líka  af  þvi  að  þar  bættist 
-ekki  útlend  sultarkúgun  ofan  á  svarta  kirkjukúgunina, 
eins  og  á  íslandi ;  og  ekki  mun  það  iþróttaleysi  og  likams- 
hatur,  sem  svo  margir  af  oss  súpa  seyðið  af,  til  fulls  hafa 
náð  sér  niðri  á  íslandi  fyr  en  á  17.  öld,  eftir  daga  þeirra 
Odds  sterka  og  Hrólfs  sterka,  sem  báðir  dóu  skömmu  eftir 
1600.  Sextándu  aldar  íslendingasögurcar  eru  víst  nokkuð 
i  »þjóðsögunum«,  en  þar  þyrfti  að  gera  betri  skil.  Lik- 
amshatrið,  sem  er  einhver  versti  gallinn  á  því,  sem  menn 
kalla  kristindóm,  er  annars  ókristilegt,  eins  og  má  sjá  af 
guðspjöllunum,  þó  að  þau  séu  léleg  sögurit  og  mikið  virð- 
ist  hafa  verið  úr  þeim  felt.  En  af  þeim  virðist  þó  mega 
ráða,  að  Kristur  hafi  verið  afburðamaður  að  afli  og  af- 
bragðs  sundmaður.  Og  ekki  þykir  mér  ótrúlegt,  að  hin 
dýrðlega  Kristsmynd  Thorvaldsens  í  Frúarkirkju,  sem 
^óð  eftirmynd  ætti  að  vera  af  i  hverri  kirkju  á  íslandi, 
1  staðinn  fyrir  þessar  misjafnlega  vel  máluðu  altaristöfl- 
ur,  hafi  rétt  fyrir  sér  um  útlit  hans.  Það  er  einmitt  ein- 
kenni  hinnar  æðstu  listar,  að  ná  i  sannleikann,  eða  tals- 
vert  af  honum,  jafnvel  þar  sem  það  virðist  dauðlegum 
mönnum  um  megn. 

V. 

Það  á  ekki  illa  við,  að  snúa  sér  frá  Pálskirkju  og  að 
Parlamentshöllinni,  sem  er  hið  veglegasta  hús  og  ekki 
ósamboðið  öðrum  meginþættinum  i  hinum  enska  vilja  til 
valdsins.  Þinghöllin  stendur  við  Thames-á,  og  er  sú  hlið 
hennar,  sem  að  ánni  snýr,  940  fet  á  lengd,  en  turnar  rísa 
yfir  höUinni  svo  háir,  að  menn  verða  að  setja  hnakkann 
á  bak  aftur  áður  þeir  fái  séð  yfir  upp,  eins  og  Snorri 
Sturluson  segir  svo  skemtilega  i  hinni  óviðjafnanlegu 
ferðasögu  Þórs  til  Útgarða-Loka.  En  það  var  ekki  laust 
Tið,  að  mér  fyndist  eg  þarna  líkt  á  vegi  staddur  eins  og 
Þór  í  Útgörðum,  og  vantaði  þó  bæði  hamarinn  og   fleira; 

16 


242  Úr  ferðasögu. 

en  ef  til  viU  missýndist  mér  ekki  eins.  Hefir  hver  til' 
sins  ágætis  nokkuð.  Margir  lögregluþjónar  verða  á  vegi 
manns  inn  i  þinghúsið,  og  sumir  likari  tröllum  en  mönn- 
um,  og  vildu  vita  erindið.  En  alhr  blíðkuðust  þegar  eg 
sagði  að  einn  af  lávörðunum  (Avebury  lávarður,  sem  áð- 
ur  hét  sir  John  Lubbock,  og  eg  hefi  sagt  nokkuð  frá  i 
»Lögréttu«  einhverntima)  hefði  stefnt  mértil  fundar  við  sig. 
í  bréfi  þvi  sem  eg  skrifaði  »Lögréttu«  frá  Lundúnum,  lá  mér 
vist  við  að  taka  Avebury  lávarð  til  jafns  við  Snorra 
Sturluson,  en  eg  hefi  áttað  mig  betur  á  Englendingum  og 
íslendingum  siðan,  og  sé  að  sllkt  nær  engri  átt,  svo  mik- 
ill  maður  sem  Avebury  er ;  mun  hann  vera  lærðastur  allra 
lávarðanna,  en  550  eru  það,  sem  eiga  sæti  í  efri  máls- 
stofunni,  og  eitthvað  af  þvi  biskupar.  Hefir  forseti  deild- 
arinnar  180,000  kr.  i  árslaun.  Mikill  meiri  hluti  hinna 
göfugu  lávarða  var  fjarverandi,  og  það  þvi  miður  ýmsir 
hinir  frægustu,  eins  og  Rosebery  jarl,  sem  minnir  mig 
ofurlitið  á  Mörð  Valgarðsson  eða  frænda  hans  Gizur  jarl, 
þó  að  hann  kvæntist  gyðingastúlku,  og  það  sé  fjarri  mér 
að  vilja  kenna  hann  við  nokkurn  niðingsskap  svipaðan 
þeim,  sem  íslendingunum  varð  á.  Lávarðarnir  voru  ann- 
ars  að  tala  um  hesta,  af  þó  nokkru  kappi,  og  enginn 
fremur  en  Landsdowne  lávarður,  sem  hermálaráðherra  var 
i  Búastriðinu  og  einna  auðgastur  er  i  lávarðasveitinni, 
Margir  lávarðarnir  eru,  eins  og  við  er  að  búast,  höfðing- 
legir  menn,  friðir  sýnum  og  heilsugóðir  að  sjá,  eins  og 
þeim  er  sizt  þakkandi  flestra  manna,  þar  sem  þeir  eru 
aldir  upp  i  einhverjum  beztu  húsakynnum  sem  til  eru  á 
Englandi,  við  bezta  fæði  sem  þar  er  kostur  á,  beztu  lik- 
amsæfingarnar  og  sjálfsagt  bezta  kvenfólkið.  Ekki  má  eg 
gleyma  að  geta  þess.  Byron,  sem  var  undarlegur  svanur 
i  þeirri  sveit,  hefir  lýst  sumu  því  kvenfólki,  sem  lávörð- 
unum  er  til  yndis  og  ama  i  »Don  Juan«.  Af  ódauð- 
legri  snild  auðvitað.  Það  er  eitt  af  þvi  sem  mér  hefir 
þótt  ieiðinlegast  um  bókmentir,  hvað  Don  Juan  er  enda- 
sleppur  likt  og  Satyricon  hans  Petroniuss,  sem  dálítið,  eða 
réttara  sagt,  meir  en  lítið  svipar   til  Byrons.     En   þó  var 


t 


Úr  fcrðasögu. 

það  ennþá  miklu  meiri  skaði,  að  ættingjar  Byrons  skyldu 
brenna  það  rit  hans  sem  bezt  var  og  mest  vert  um,  æfi- 
sögu  sjálfs  hans  í  óbundnu  máli.  Þeim  þótti  hún  ekki 
nógu  siðsamleg.  Hversu  viðbjóðsleg  hræsni.  Eins  og 
Byron,  þessi  þýði  og  viðkvæmi  kvennavinur  væri  ekki 
einna  siðlegastur,  og  þegar  hann  var  orðinn  nógu  þrosk- 
aður  og  harðnaður  til  að  vera  nógu  fylginn  sjálfs  sins 
eðli,  langsiðlegastur  af  lávörðunum.  Það  er  hálfgert  vand- 
ræðaorð  þetta.  Eg  segi  af  ásettu  ráði  ekki  siðsamastur^ 
þvi  að  Byron  var  nokkuð  sér  um  sið.  En  dálitla  bend- 
ing  um  það,  hvernig  Englendingar  voru  í  svonefndum 
siðsemisefnum  nokkru  fyrir  daga  Byrons  má  sjá  af  þvi, 
að  jarlinn  af  Pembroke  (ef  hann  hét  þá  ekki  eitthvað 
annað)  þurfti  um  360  stúlkur  á  ári;  hann  vildi  enga  leng- 
ur  en  eina  nótt.  Og  ekki  var  lif  hans  eitrað  af  illvilja 
samlanda  hans,  eins  og  æfi  Byrons;  en  þess  er  heldur 
ekki  getið,  að  hann  hafi  verið  afburða  gáfumaður.  Þessi 
Hrútur  jarl  mun  hafa  verið  niðji  þess  Pembroke,  sem 
náði  unnustu  Shakespeares  frá  honum,  og  fekk  það  skáld- 
jöfrinum  svo  mikils  harms,  að  honum  lá  við  að  bugast. 
Mann  furðar  á  öðru  eins,  þvi  að  skemtilegur  viðtals  mun 
skáldsnillingurinn  verið  hafa,  og  friður  sýnum  og  öflugur. 
En  kvenfólkið  er  svo  undarlegt.  Það  var  einu  sinni  stúlka, 
sem  vildi  ekki  Erling  af  Sóla,  fyr  en  hún  var  að  heita 
mátti  neydd  til  að  eiga  hann;  og  svo  að  eg  fari  ekki 
svona  langt  aftur  i  sögur:  um  daginn  sá  eg  þokkalega 
unglingsstúlku  vera  að  kyssa  hund,  ferfættan  hund.  Mér 
fanst  eg  eins  og  skilja  betur  en  áður,  hvers  vegna  sumum 
mannhundum  getur  orðið  betra  til  kvenna  en  vera  ætti. 

VI. 
Afar-eftirtektavert  þótti  mér  hvað  margir  af  lávörð- 
unum  voru  íslendings-  eða  Norðmannalegir,  en  þó  enginn 
eins  og  sá,  sem  einna  fríðastur  hefir  verið  i  þeirri  sveit, 
og  bláeygðastur,  Byron  skáld.  Langbezt  sýnir  þetta  mynd 
Thorvaldsens  af  Byron,  sem  er  gerð  af  svo  mikiUi  list,  að 
sá  undrast,  er  á  hana  litur  af  nokkrum  verulegum  skiln- 

16* 


244  Úr  ferðaBögu 

ingi,  iafnvel  þótt  við  miklu  sé  búist  af  þessum  ^ódansk- 
a8ta«  allra  Dana,  sem  kominn  var  af  Sturluiigum,  er 
manna  hagastir  hafa  verið  á  orð  og  annað,  eins  og  kunn- 
ugt  er.  Eg  gæti  nefnt  þann  íslending,  sem  Byron  er  lík- 
astur  ásýndum  af  núlifandi  iiönnum,  og  geri  það  ef  til 
vill  einhverntima,  þegar  hann  hefir  unnið  til  þess  að  eg 
gleðji  hann.  En  friðleiksmunur  er  þó  raunnr  talsverður. 
Mann  furðar  á  að  sjá  hvað  Byron  hefir  verið  höfuðsmár, 
því  að  heilinn  i  honum  var  einn  af  þeim  þyngstu  sem  sög- 
ur  fara  af.  Og  yfirleitt  virtist  uiér  höfuðin  á  lávörðunum 
merkilega  litil  að  tiltölu  við  líkamsstærð,  og  er  það  lika 
norrænt,  eins  og  bendir  til  orðtækið:  heimskur  er  jafnan 
höfuðstór;  er  orðtækið  þvi  merkilegra  i  þessu  sambandi, 
sem  það  hefir  óefað  rangt  fyrir  sér;  mörg  góð  höfuð  eru 
stór,  eins  og  kunnugt  er.  Mér  verður  hér  að  minnast 
Hallgríms  heitins  Melsteðs,  því  að  eg  hefi  ekki  séð  jafn- 
litið  höfuð  á  svo  stórum  manni:  Hallgrimur  var  3  áhiir  á 
hæö,  og  þó  hærri  á  öxl  en  nokkur  þriggja  álna  maður, 
sem  eg  hefi  séð.  Hallgrímur  var  6.  maður  frá  Hrólfi 
sterka,  og  í  beinan  karllegg  kominn  af  Þorkeli  Eyjólfs- 
syni,  og  mátti  á  ýmsu  sjá,  að  ættin  var  góð,  þó  að  svo 
miklu  minna  yrði  úr,  en  efni  var  til,  eins  og  hefir  orðið 
um  svo  margan  íslending,  og  ekki  sízt  þá,  sem  mist  hafa 
föður  sinn  börn  að  aldri. 

í  Lundúnum  einkum,  og  hvergi  betur  en  i  efri  mál- 
stofunni  lærði  eg  að  verða  ósamþykkur  dr.  Andreas  Han- 
sen  i  því,  að  bezta  kynið  á  Norðurlöndum  sé  tiltakanlega 
langhöfðað  og  mjóhöfðað.  Hins  vegar  kemur  mér  ekki  i 
hug  að  halda  þvi  fram  að  breiðustu  höfuðin  séu  bezt  kynjuð. 
En  eg  sá  það  á  Englandi  og  hefi  sannfærst  um  það  æ 
betur  og  betur  síðan,  að  dökk  hár  og  augu  fylgja  oftar 
mjóu  og  löngu  höfðunum,  og  oft  hefi  eg  getað  séð,  að  það 
eru  Gyðingar  sem  þau  eiga  eða  gyðingablendingar. 

VII. 
I  annað  skifti  kom  eg  í  neðri  málstofuna,   og  átti  eg 
Avebury   lávarði   að  þakka  að  eg  komst  þar  fyrirhafnar- 


r 


Úr  fexðasögn.  246 


litið  inn.  I  neðri  deild  eiga  sæti  670  þingmenn,  en  á 
þingbekkjunum  rúmast  nú  raunar  ekki  full  500,  og  er 
slikt  furða  mikil,  en  því  er  treyst  að  eitthvað  talsvert  af 
þingmönnum  muni  vanalega  láta  sig  vanta.  En  ekki 
mundi  salur  sá  eiga  skilið  heitið  Sessrúmnir ;  en  nokkurs- 
konar  Valhöll  er  hvert  þinghús,  og  vantar  ekki  nema 
tvent  til  þess  að  þau  hús  væru  eins  mikilsverð  og  þau 
þyrftu  að  vera:  að  nógu  góðir  menn  væru  til  að  velja, 
og  svo  valdir  þeir  sem  helzt  skyldi. 

Umræður  i  neðri  deild  voru  skemtilegri  en  i  efri  deild- 
inni  og  töluðust  þar  á  ræðuraenn,  sem  auðfundið  var  að 
oft  höfðu  eldað  saman  grátt  silfur;  þar  var  viða  heitt  á 
miUi,  og  kom  ekki  til  af  góðu.  Þar  sat  á  andstæðinga- 
bekk  stjórnarinnar  Arthur  Balfour,  fyrrum  ráðaneytisfor- 
seti,  hvíthærður  orðinn,  ennishár  og  aðalsmannslegur. 
Þar  var  sonur  Chamberlains  gamla,  og  hjá  honum  minnir 
mig  Chaplin,  ákafamaður  mikill  i  þeim  flokki,  svipmikiU 
karl  að  sjá.  Þar  var  Wyndham,  fyrrum  írlands  ráðherra, 
orðlagður  fríðleiksmaður  og  snyrtimenni,  með  gráar  hærur 
við  unglegt  andlit  og  annars  merkilega  svipaður  islenzkum 
heimspeking  og  mælskumanni.  Gerðarlegur  hópur  var  þetta 
yfir  að  lita,  ekki  verður  því  neitað,  og  ýmsir  engu  ófyrirmann- 
legri  en  lávarðarnir,  enda  af  aðalsættum  ekki  fáir,  og 
auðmenn  held  eg  aliir;  alþýðleg  er  jafnvel  heldur  ekki 
neðri  deild,  þó  að  nú  séu  þar  komnir  inn  fáeinir  verka- 
fólksþingmenn.  Skaði  mikill  þótti  mér  að  sjá  ekki  Win- 
ston  ChurchiII  ráðherra,  af  hinni  frægu  Malborough  ætt 
(eða  hvað  eg  á  að  kalla  hana);  kom  það  nokkuð  til  af 
því,  að  mér  var  grunur  á  að  aðalsstúlku  forkunnar  friðri, 
sem  eg  hafði  kynst  dálítið,  hefði  litist  meir  en  í  meðal- 
lagi  vel  á  ChurchiII,  en  hann  ekki  haft  vit  á  að  taka 
eftir  þvi  eða  meta  það.  Winston  ChurchiII  er  sagður 
manna  fríðastur  og  giftusamlegastur,  en  mér  eru  dálitið 
tortryggilegir  þeir  sem  lánið  leikur  mjög  dátt  við  í  þess- 
um  undarlega  heimi,  sem  er  áreiðanlega  talsvert  verri  en 
efni  eru  til.  Væru  þeir  lánsamastir,  sem  mest  eru  verðir 
og  mest  gæti  orðið  úr,  þá  mundi  lengra  komið  mannkyn- 
inu   en   nú   er,    þar  sem  allar  horfur  virðast  á,   að  þetta 


246  Ur  ferðtsögu. 

mikla  fyrirtæki  sem  hefir  kostað  svo  mikið  af  kvölum, 
blóði  og  tárum,  ætli  að  mishepnast.  Þeir  sem  halda  að 
þessi  mikli  heimur  og  þessi  litla,  en  i  okkar  augum  þó 
svo  óendanlega  stóra  jörð,  og  alt  sem  á  henni  er  og  hrærist, 
sé  svona  rétt  út  i  bláinn,  og  ekki  búi  þar  neitt  meira  undir, 
en  i  fljótu  bragði  virðist,  þeir  skilja  auðvitað  ekki  hvað 
eg  á  við.  En  eg  vona  að  geta  útlistað  það  betur  seinna, 
og  held  áfram  að  segja  frá  enska  þinginu. 

Frjálslyndi  eða  frjálslyndari  flokkurinn  var  kominn 
að  völdum  þegar  hér  segir  frá,  og  vill  sá  flokkur  m.  a. 
losa  skólana  svolitið  undan  yflrráðum  kirkju  og  klerklegs 
anda,  og  halda  svolitið  í  hemilinn  á  herkostnaði,  en  verja 
aftur  fénu  til  mannfélagsumbóta.  Er  hinn  vitri  og  hugprúði 
Lloyd  George  þar  fremstur  1  flokki.  Nærri  700  miljónum  er 
varið  til  enska  flotans  árlega,  og  er  það  býsna  mikið  fé.  En 
ihaldsmenn  halda  því  fram,  að  þetta  sé  of  lítið,  og  ætt- 
jörðinni  sé  hætta  búin  ef  ekki  sé  betur  að  verið,  og  slá 
yfirleitt  á  strengi  þessarar  forntizku  föðurlandsástar,  sem 
er  mest  sambland  af  elsku  fyrirfólksins  á  sinum  eignum 
og  yfirráðum  og  svo  heimsku  gagnvart  útlendingum  og 
hatri  á  þeim.  Og  svo  eru  auðvitað  einhverstaðar  þessir 
stórauðugu  námu-  og  verksmiðjueigendur,  sem  mest  græða 
á  því,  að  skipin  séu  bygð.  En  mér  virðist  ættjarðarástin 
ekki  stefna  rétt,  fyr  en  hún  miðar  að  þvi,  að  gera  hverja 
þjóð  eins  og  að  einni  ætt,  þar  sem  hver  styður  annan  til 
þess  áð  verða  það,  sem  hann  getur  bezt  orðið.  Og  þar 
gætu  íslendingar  verið  öðrum  þjóðum  til  fyrirmyndar,  og 
verða  vonandi  þegar  þeim  vex  vit,  því  að  þeir  mega  þjóð 
heita  fremur  en  nokkur  önnur  þjóð,  eru  náskyldari  hverir 
öðrum,  og  meðalgreindin  meiri ;  eða  að  minsta  kosti  leyn- 
ist  meiri  greind  með  þeim.  En  leynist  því  miður  oft  svo, 
að  það  er  varla  eða  ekki  hægt  að  flnna  hana. 

Þenna  dag  sem  eg  hlýddi  þarna  á  umræður,  leiddu 
einkum  saraan  hesta  sína,  Wyndham,  sem  eg  nefndi  áð- 
an,  og  einhver  úr  flotamálastjórninni,  mig  minnir  það 
væri  Mc  Kenna,  og  horfðust  í  augu  af  engum  vinahug; 
báðir  eru  ræðusnillingar,  og  þó    einkum    Wyndham;    það 


Ur  ferJÖMögu.  247 

er  að  segja:  sniUingar  i  að  flytja  ræður  sinar,  voru  róm- 
flterkir  og  kunna  vel  áherzlu  og  alla  ytri  tilburði.  En 
efnið  var  i  rauninni  magurt.  Það  leyndi  sér  ekki,  að  það 
eru  ekki  þessir  menn,  sem  hugsa  fyrir  þjóðinni,  þó  að 
þeir  hafi  orð  fyrir  henni.  Ræða  Mc  Kenna  var  öllu 
fróðlegri  en  Wyndhams,  og  viðkvæðið  þetta:  Hvar  á 
þetta  að  lenda  ?  Hann  sýndi  frara  á  hvernig  herflotakostn- 
aðurinn  fer  altaf  vaxandi,  með  vaxandi  hraða.  Skipin 
eru  altaf  að  verða  dýrari;  nú  kostar  fyrsta  flokks  bryn- 
skip  um  40  miljónir  króna  (meir  en  þinghöUin,  svo  mikil 
sem  hún  er)  og  jafnframt  verða  skipin  skammærri,  skemra 
þangað  til  þau  eru  orðin  úrelt  og  eru  seld  fyrir  litið  verð, 
hjá  því  sem  þau  kostuðu  upphaflega.  Oft  var  Þýzkaland, 
>D]örmaní«,  eða  hvernig  í  skrattanum  þeim  tekst  að  bera 
það  fram,  nefnt  i  þessum  ræðum,  og  er  Þýzkaland  sú 
grýla,  sem  er  höfð  til  að  hleypa  upp  herkostnaðinum,  og 
vilja  Englendingar  að  flotinn  enski  standi  á  sporði  flota 
tveggja  þeirra  þjóða,  sem  mestan  herskipastól  eiga.  Héldu 
stjórnarandstæðingar  þvi  fram,  að  núverandi  stjórn  hugs- 
aði  ekki  um  að  fullnægja  þeim  kröfum,  og  stofnaði  land- 
inu  i  voða,  íhaldsblöðin  veittu  stjórnarflokknum  jafnvel 
þungar  ávítur  fyrir  það,  að  hann  væri  að  hugsa  um  mann- 
félagsumbætur  í  stað  herbúnaðar,  og  er  skritið,  en  ekki 
skemtilegt,  að  slikt  skuli  verða  gefið  stjórn  að  sök  á  20. 
öldinni.  Ýmsir  halda  að  vofi  yfir  stríð  miUi  Þjóðverja  og 
Englendinga,  og  er  ekki  gott  að  vita  nema  þar  logi  upp 
úr.  En  þó  mun  ekki  þurfa  annað  en  aukna  alþýðument- 
un  til  þess  að  taka  fyrir  ófrið  milli  Evrópu-þjóða.  Þegar 
opnuðust  augu  alþýðu  í  öUum  löndum,  svo  að  hún  sæi  að 
styrjaldirnar  eru  engum  til  gagns  nema  nokkrum  auð- 
mönnum,  þá  mundi  hún  alveg  neita  að  gerast  blótfórn 
á  altari  Mammons.  Munu  þá  verða  stórar  umbætur  á 
högum  manna,  er  alt  það  vit,  alt  það  fé  og  alt  það  starf, 
sem  nú  fer  til  herbúnaðar,  beinist  að  mannfélagsþörfum. 
Annars  er  eg  sifurðandi  mig  á  því,  að  sjá  ekki  ritað  meira 
um  samband  milli  allra  hvitra  þjóða  en  gert  er;  því  að 
það  liggur  alveg  i  augum  uppi,  að  eftir  ekki  mjög  marga 


248  Úr  MbMiigu. 

mannsaldra  er  bæði  Evrópa  og  Ameríka  undirlægjur  gulra 
Asíuþjóða,  ef  ekki  verður  einhver  mikil  breyting  á  ýmsu 
frá  þvi  sem  nú  er.  En  eg  hygg  að  gulir  menn  geti  ekki 
komist  eins  langt  eins  og  hvítir  þar  sem  bezt  heíir  orðið, 
eins  og  var  á  Grikklandi,  i  Rómaveldi,  í  Noregi  fyrir 
harðstjórnardaga  Haralds  hárfagra,  og  siðan  á  íslandi, 
ennþá  betur,  þó  að  þar  yrði  of  skjótur  endir  á,  eins  og 
eg  hefi  litillega  vikið  á  i  ritgerð  minni  i  Skirni  1906,  sem 
minst  hefir  verið  á  hér  að  framan. 

Mjög  miklu  minna  rúm  er  ætlað  áheyrendum  i  brezka 
þinginu  heldur  en  t.  a.  m.  í  ríkisdeginum  þýzka,  og  kven- 
fólkið  er  látið  vera  sér  og  raunar  í  nokkurs  konar  búri, 
með  ramlegum  járnstöngum  fyrir.  Vantraustið  á  kven- 
fólki,  þar  sem  til  opinberra  mála  kemur,  er  eins  og  af 
þessu  má  sjá,  afar  megnt  með  Englendingum,  enda  ætlar 
kosningarétturinn  að  verða  kvenþjóðinni  mjög  torsóttur  1 
landi  Stuarts  Mills.  Og  að  visu  er  mér  að  virðast  erfið- 
ara  og  erfiðara  að  sjá  hvað  rétt  muni  i  þessum  efnum. 
Þar  er  margs  að  gæta.  Það  má  sjá  af  sögum  og  eins  oft 
af  þvi,  sem  ekki  hefir  verið  i  sögur  fært  —  og  raunar 
bezt,  ef  menn  skildu  það  —  að  Hrappur  og  þaðan  af 
miklu  verri  menn,  geta  fengið  svo  mikil  yfirráð  yfir  ýmsu 
kvenfólki,  að  það  mundi  snúast  á  móti  sinum  eigin  börn- 
um,  hvað  þá  heldur  skynsamlegum  ástæðum.  Jafnvel  hjá 
mestu  mentaþjóðum  er  mikill  meiri  hluti  kvenf ólksins  ó- 
fáanlegur  til  annars,  en  bera  á  sig  skraut  og  fatnað  ýmis- 
konar,  sem  er  þvi  til  lýta  og  jafnvel  heilsuspiUis,  og  helzt 
kemur  manni  til  að  minnast  ýmsra  villimannasiða,  sem 
sumir  virðast  komnir  alla  leið  aftan  úr  steinöldum.  Ákaf- 
lega  mikil  og  ábatasöm  verzlun  er  bygð  á  ýmsri  kven- 
legri  heimsku,  og  virðist  það  regla,  að  sú  vara  sem  ætl- 
uð  er  kvenfólki,  sé  fremur  svikin  en  önnur.  Mikið  er 
lika  i  kaþólskum  löndum  og  sjálfsagt  lika  nokkuð  víðar, 
kvartað  undan  þeim  tökum,  sem  klerkastéttin  og  einstakir 
klerkar  geti  náð  á  kvenfólkinu,  og  hefir  það  margs  manns 
lif  eitrað,  og  það  einmitt  beztu  mannanna,  þvi  að  ástin  er 
manninum  því  nauðsynlegri  til  allra  þrifa,  sem  hann  stef nir 


Ur  ferðasögu.  249- 

hærra  og  er  fremur  maður.  Frá  hinu  og  öðru  sem  að- 
þessu  lýtur,  er  vel  sagt  sumstaðar  í  fslendingasögum,  en 
þó  miklu  meira  þagað,  og  sérstaklega  i  sögu  íslands  eða 
nákvæmar  sagt,  íslendinga;  en  þar  er  mikið  efni  fyrir 
góð  söguskáld,  og  þyrftu  þau  söguskáld,  ef  vel  væri,  að 
vera  læknar  eins  og  Arthur  Schnitzler,  og  jafnvel  hka 
vita  ýmislegt  sem  þessum  framúrskarandi  mann-  og  kven- 
fræðingi  virðist  ókunnugt  um.  En  Schnitzler  er  þvi  mið- 
ur  eigi  að  eins  þetta  sem  eg  nefndi,  heldur  einnig  gróða- 
maður,  og  þvi  fer  honum  eins  og  jafnvel  snillingnum  enn- 
þá  meiri  H.  G.  Wells,  (þó  að  hann  þekki  ekki  nærri  eins 
vel  einn  meginþáttinn  i  eðli  kvenfólksins  eins  og  Schnit- 
zler,  enda  Englendingur  og  ekki  Vinarbúi),  þeir  eru  að 
þvæla  og  þvæla,  sumir  mundu  ef  til  vill  segja :  skálda,  til 
að  gera  úr  þvi  bók,  sem  þeim  hefir  komið  í  hug.  Það  er 
stundum  gott,  að  til  litilla  ritlauna  er  að  vinna  og  engra. 
Fátt  er  svo  fyrir  öUu  ilt. 

Enginn  má  af  þvi  sem  að  framan   er  skráð,   ætla  að- 

eg  sé  kvennhatari,  eða  að  minsta  kosti  ekki  nema  stund- 

um,  og  raunar  hata  eg  að  eins  það,  sem  gerir    kvenfólk- 

ið  óelskulegt.    Eg  óska  þess  oft,  að  allar  konur  og  meyj- 

ar  væru  fagrar,  góðar  og  vitrar,  eða  góðar,  vitrar  og  fagr- 

ar.    Það  er  svo  mikið  undir  gæzkunni  komið,  og  lika  undir 

þvi  að  vera  ekki  alt  of   heimskur.    En    raunar    held    eg 

lelzt,  að  gæzkan  sé  til  einhverstaðar,    þar   sera    fegurðin 

ír,  þó  að  hún  virðist  stundum  sofa  svo  fast,  að  hún  verði 

íkki  vakin,  vakni  ef  til  viU    ekki  fyr    en  i   börnum   eða 

)arnabörnum,  eða  jafnvel  lengra    fram.     Og    fegurðin    er 

íins  og  sólskin.     En  mér   þykir  svo  vænt   um  að  skini  á 

lig,  einkum  eftir  þessi  vondu  él,  sem  stundum  dynja  yflr 

'og  eru  svo  erfið,  þó  að  vist   sé,    að    einhverntima   styttir 

upp.  ~ 

Eg  ætla  að  enda  þennan  kafia  á  að  segja  frá  skritn- 
um  draum  sem  mig  dreymdi  ekki  alls  fyrir  löngu.  Mig 
dreymdi,  að  ferðasögur  minar  yrðu  einhverntima  taldar 
með  beztu  ferðasögunum,  sem  ritaðar  hafa  verið.  Mér 
þótti  draumurinn  góður,  en  er  vonlitiU  um  að  hann  ræt- 


550  Úr  ferðasögu. 

ist,  eða  að  minsta  kosti  svo  fljótt  að  það  geti  orðið  mér 
hjálp  til  að  rita  eins  vel  og  eg  vildi  og  gæti,  ef  betur 
viðraði.  (Meira). 

Skodsborg,  29.  febrúar  1912. 

Helgi  Pjeturss. 


Um  talshætti  í  íslensku. 

[Frá  hinn  helsta  skýrt  i  ræða  á  stúdentafjelagafundum  i  Ehöfn]. 


Það  mundi  þykja  nokkuð  kynleg  spurnlng  ef  jeg 
flpyrði,  skiljum  vjer  mál  vort?,  skiljum  vjer  orðin  sem  vjer 
höfum  í  munni  dags  daglega?  Auðvitað  mundu  allir  svara 
játandi  —  og  svarið  er  rjett,  en  ekki  til  fuUs.  Vjer  vit- 
um  allir,  að  »hestur«  merkir  eitt  dýr,  »hundur«  annað, 
»refur«  hið  þriðja,  og  oss  skeikar  aldrei  1  rjettri  notkun 
þessara  orða.  En  vitum  vjer,  hvað  þessi  orð  merkja  eigin- 
lega,  hvað  i  þeim  felst,  hvers  vegna  »hesturinn«  heitir 
hestur  osfrv.  Við  þeirri  spurningu  má  óhætt  kveða  nei. 
Fæstir  vita  eða  þykjast  vita  þ  a  ð.  Það  eru  ekki  nema 
örfáir  menn,  þeir  er  leggja  stund  á  þá  sjerstöku  fræði- 
grein  er  nefnist  »upprunafræði  orða«,  er  vita  nokkuð  um 
þetta,  og  þó  er  vitneskja  þeirra  mjög  af  skoruura  skamti. 
Orðin  eru  nefnilega  komin  svo  langt  frá  uppsprettu  sinni 
að  þau  eru  orðin  óskiljandi.  Vér  lærum  þau  í  æsku 
ósjálfrátt;  vjer  köUum  hestinn  hest,  af  þvi  að  foreldrar 
vorir  eða  frændur  nefna  svo.  Orðin  eru  oft  sem  gamlir 
peningar,  sem  alt  mót  er  slitið  og  nuddað  af,  svo  að  ekk- 
ert  er  eftir  er  sýni  hvað  þeir  gilda.  Samt  gánga  þeir 
kaupum  og  sölum,  og  allir  vita,  hvað  gildi  þeirra  er  í 
rauninni,  og  meun  fara  aldrei  vilt. 

En  það  eru  ekki  einúngis  orð,  heldur  og  margs  konar 
setníngar,  sem  eru  notaðar  þannig,  að  hin  upphaflega 
þýðing  þeirra  er  hulin  nokkurs  konar  þokublæju,  ef  hún 
er  ekki  með  öUu  gleymd;  þær  eru  ekki  notaðar  i  sinni 
frummerkingu,    heldur   i   >afleiddri«  þýðíngu;  íslenskan  á 


262  Um  talshætti  i  islenska. 

ekkert  orð  um  það;  það  er  að  segja:  setníngarnar  eru 
notaðar  óeiginlega,  hafðar  um  alt  annað  en  þær  áttu 
frumlega  við;  þær  eru  búnar  að  fá  fasta  merkíngu  og  eru 
allajafnast  hafðar  um  hönd  jafnhugsunarlaust  sem  önnur 
orð  —  og  þó  eru  þær  oft  auðskildar,  ef  þær  eru  krufðar  til 
mergjar,  ef  menn  fara  að  hugsa  nánar  út  i  þær.  Þessar 
setningar,  sem  jeg  á  hjer  við,  eru  lika  mótaðir  peningar 
og  mótið  oft  óskýrt.  Hvaö  jeg  á  við,  skal  jeg  nú  þegar 
skýra. 

»Jeg  ætla  að  fara  á  hnotskóg*,  svo  að  >mjer  verði 
enginn  Þrándur  i  Götuc  »andvígur«,  er  jeg  þurfi  »að  eiga 
1  höggi  við«,  svo  að  jeg  ekki  »komist  á  vonarvöl*  eða 
jafnvel  »verði  á  heljarþröminni«. 

í  hinum  auðkendu  orðum  (setníngum)  felast  orða- 
tiltæki  eða  talshættir  —  i  rauninni  sama  sem  málshættir 
en  þó  haft  i  annari  merkingu  — ;  allir  eða  flestir  skilja 
þau,  og  þó  þurfa  þau  skýringar,  og  öll  eiga  þau  rót  sina 
lángt  aftur  i  fornöldinni.  »Andvigur«  merkir  þann,  er 
•vegur,  lyftir  s  v  e  r  ð  i  sinu  móti  öðrum  til  að  særa  hann 
eða  drepa*  —  en  er  nú  haft  að  eins  um  mótstöðumann 
er  »berst«  með  munni  eða  penna  (eða  hvorutveggju) ;  á 
likan  hátt  er  með  »að  eiga  i  höggi  við<,  bendir  til  sömu 
tima  og  sams  konar  (vopna)viðskifta.  »Að  fara  á  hnot- 
skóg«  er  ekki  einu  sinni  islenskt,  heldur  útlent  (norrænt), 
þvi  að  hnotskógar  hafa  aldrei  til  verið  á  íslandi.  í  út- 
löndum  eru  hnotskógar  fundastaðir  taldir  fyrir  elskendur 
—  og  á  »hnotskóg  fór  Guðrún  að  skemta  8jer«  og  þar 
fann  Hrappur  hana,  sem  segir  i  Njálu  (87.  k.).  Fyrir  þvi 
má  gera  ráð,  að  aðrir  hafi  farið  í  skóginn  til  þess  að  gá 
að  þessum  ungu  elskendum,  njósna  um  þau  og  fá  vissu 
um  samdráttinn  —  og  þvi  fekk  orðatiltækið  merkinguna 
»að  njósna  um,  grenslast  eftir  e-u«,  sem  sýnist  vera  nú 
hin  almenna  þýðingin.  —  »þrándur  i  götu«  —  svo  eru 
bæði  orðin  prentuð  i  hinum  siðustu  isl.  bókum,  með  litl- 
um  staf,  og  litur  þvi  svo  út  sem  ritarinn  hafi  ekki  skilið 
orðin  eða  vitað  uppruna  þeirra.  Þau  hafa  verið  skilin  sem 
•hindrun  á  vegi<    (gata  blátt  áfram,  ==  vegur,  stigur)  — 


( 


Um  talshœtti  i  islenRkn.  35| 

en  það  er  hin  afleidda  merkingin.  En  engum,  sem  lesiö 
hefur  Færeyingasögu,  blandast  hugur  um  upprunann  Það 
er  hann  Þrándur,  gamli  kallinn,  i  Götu,  sem  talshátturinn 
á  við,  en  Gata  hjet  höfuðbólið  á  Austurey,  þar  sem 
Þrándur  bjó,  en  hann  var  það,  sem  mest  og  þrást  stóð 
1  raóti  Ólafi  helga  og  tilraunum  hans  til  að  skattgilda  og 
kristna  Færeyjar;  því  heitir  sá  maður  c-m  »Þrándur  í 
Götu«  er  stendur  i  móti  öðrum  og  tilraunum  hans  —  og  má 
svo  lika  hafa  orðin  um  hverja  hindrun  eða  mótstöðu. 
•Komast  á  vonarvöl«  bendir  til  fornra  tíma,  þegar  ftátæk- 
língar  flökkuðu  um  til  að  biðja  sjer  raatar;  það  var  flest 
gamalt  og  hrumt  fólk,  sem  þóttí  gott  að  styðjast  við  staf, 
en  völur  merkir  staf;  nú  merkir  setningin  ekki  annað  en 
að  verða  svo  fátækur,  að  maður  sje  ekki  sjálfbjarga,  fari 
á  sveitina.  »Að  vera  á  heljarþröminni«  (eldra:  þremin- 
ura)  skilja  allir,  en  efalaust  á  talshátturinn  rót  sína  í 
heiðinni  trú  á  hel  sem  náríki  niðri  í  jörðunni.  Ýngra  er 
»að  vera  á  grafarbarminum*,  og  i  dálítið  annari  merk- 
íngu:  ivera  korainn  að  því  að  deyja«.  Talshátturinn 
er  hafður  um  alt  sem  tæpt  stendur,  hvort  sem  um 
ejálfan  dauðann  er  að  ræða  eða  ekki  —  og  jafnvel  helst 
ekki  um  hann. 

[  ÖU  þessi  orðatiltæki  eru  sem  sagt  var  ævagömul  og 
eiga  rót  sína  i  fornaldarverkum  og  fornaldartrú  og  jafn- 
vel  siðum,  sem  aldrei  hafa  getað  átt  sjer  stað  á  voru 
landi  —  samt  lifa  þau  og  lifa  góðu  lifi,  —  af  því  að  þau 
hafa  f engið  f  a  s  t  a  en  afleidda  merkíngu ;  vel  mætti  segja 
að  þau  væru  nú  steingjörvíngar,  en  þó  lifandi  steingjörv- 
ingar;  kann  vera  að  sumum  þyki  þetta  mótsögn  i  orðun- 
um.  Vjer  munum  sjá  mörg  dæmi  hins  sama  i  því,  sem 
hjer  fer  á  eftir. 

Vjer  viljum  nú  flokka  þessa  talshætti  eftir  efni  þeirra 
og  frummerkíngu,  og  verða  þá  i  f  y  r  s  t  a  flokki  talshættir, 
er  segja  má  sjeu  leiddir  af  almennri  reynslu  manna, 
bæði  að  því  er  snertir  þá  sjálfa  og  náttúruna  sem  um  þá  er,. 

1.  Hjer  tel  jeg  fyrst  talshætti  sem  ekki  eru  komnir 
af  verulegri  reynslu,    heldur  hugsaðri.     »Að  skilja  fyr  en 


254  XJm  talghætti  i  islensku. 

skellur  i  tönnunumc  merkir  að  skilja  e-ð  þótt  manni  sje 
ekki  sagt  efnið  eða  það  útlistað  fyrir  manni  út  i  ystu 
æsar.  —  »Að  stinga  hendinni  i  sinn  eiginn  barmt  =  að 
rannsaka  sjálfan  sig  og  (helst)  sinar  eigin  ávirðingar  og 
lýti.  —  >Hlaupa  af  sjer  tærnar*  eða  >tær  af  fótum  sjer* 
=  vilja  gera  eitthvað  óðslega;  oftast  neitandi  (hlaupa 
e  k  k  i  osf rv.)  um  seinláta  menn ;  en  aldrei  hefur  það  víst 
komið  fyrir  að  menn  hafi  mist  tær  af  hlaupi  og  asa.  — 
•Liggja  e-m  á  hálsi*  =  að  lasta  e-n  eða  ávíta  fyrire-ð; 
valla  er  þessi  talsháttur  tekinn  af  oki,  er  liggur  yfir  um 
háls  akneyta  og  eykja.  —  »Að  ganga  úr  skugga  um  e-ð« 
=  að  láta  sjer  e-ð  verða  Ijóst  (helst  við  rannsókn).  Eig, 
þýðir  talsh.  »að  koma  sjálfur  í  ljós«,  svo  að  hann  sjáist, 
en  lika  sjái  alt  sem  hægt  er  að  sjá  fyrir  utan  skuggann. 
—  Á  verulegri  reynslu  sýnast  aftur  þessir  talshættir  að 
standa:  »E-m  er  í  lófa  lagið«  (að  gera  eitthvað)  =  e-m 
er  lafhægt,  auðgert  (að  vinna  eitthvað);  þess  sem  er  lagt 
eða  liggur  í  lófa  manns  er  hægast  að  taka  til  (hvort  sem 
er  um  verkfæri  eða  annað  að  ræða).  Takandi  er  eftir 
því,  að  hjer  mun  ætíð  sagt :  lagið  (en  ekki  lagt),  og  sýnir 
það  hve  ævagamall  talshátturinn  er.  —  »E-ð  er  (e-m) 
stirður  biti  í  háls«  =  stirður  biti  að  kíngja,  um  það,  sem 
erfitt  er  að  gera  eða  fá  til  lykta  leitt.  —  »(Sjálfur  veit 
best)  hvar  skórinn  kreppir  að«  =  hvað  amar  manni 
sjálfum.  —  »Að  troða  niður  af  e-m  skóinn«  =  að  kúga 
e-n,  þrýsta  manni  niður;  talsh.  er  leiddur  af  því  sem  helzt 
getur  komið  fyrir  i  mannþröng.  —  »E-ð  hvílir  á  herðum 
e-s«  um  skyldur  eða  verk  (helst  erfið),  er  einhver  á  frem- 
ur  öðrum  að  inna  af  höndum;  dregið  af  byrði  (eða  af 
oki?).  —  »Kippa  að  sjer  hendinni*  =  að  hætta  við  e-ð 
sem  maður  hef ur  dregist  á  (lof orð,  samnínga) ;  dregið  auð- 
Bjáanlega  af  þeim  sið,  sem  áður  tíðkaðist,  að  allir  samn- 
ingar  fóru  fram  handsölum,  með  handabandi.  —  »Að  láta 
hendur  standa  fram  úr  ermum«  =  að  vinna  e-ð  ötult  og 
rösklega;  lýtur  til  þess  að  einhvern  tima  hafi  ermar  á 
treyjum  og  mussum  verið  lángar;  í  Ólafs  s.  kyrra  segir, 
að   menn    hafi   haft    >ermar  5  álna  lángar* ;  stafar  talsh. 


Um  talshætti  i  islensku.  25& 

allar  götur  frá  þeim  timum?  Svo  lángar  ermar  voru  ekki 
þægilegar  ef  eitthvað  skyldi  gert  með  höndunum.  En 
vera  má,  að  talsh.  sje  ýngri.  —  Hjer  verður  og  að  heyra 
til:  »Það  er  undir  hælinn  lagtc  (hver  t.  d.  sóttur  er)  = 
það  getur  verið  vafasamt  eða  tvisýnt  (hver,  hvað,  osfrv.); 
mjer  er  ekki  vel  Ijóst,  af  hverju  talshátturinn  er  dreginn, 
hvað  er  hugsað  »lagt  undir  hælinn«  og  hversvegna,  og 
hvað  merkir  hæll?  —  »Að  þreyja  þorrann  og  góuna*  — 
þessa  erfiðustu  mánuði  vetrarins  —  =  að  bíða,  þola,  harð- 
asta  timann,  þ.  e.  að  bíða  lengi  (og  óþolinmóðlega?);  þetta 
er  einkennilegur,  ekki  allúngur  talsháttur,  sjálfsagt  is- 
lenskur  (sbr.  þorradægur  þykja  löng,  þegar  hann  blæs  á 
norðan,  og  enda  líklega  hvort  sem  er).  Til  þessarar 
greinar  má  enn  telja:  »að  sjá  ekki  högg  á  vatni*  =  að 
sjá  engan  árángur  af  verki  sínu,  hvað  mikið  sem  að  er 
gert;  það  er  eins  og  högg  i  vatn,  það  sljettist  jafnóðum 
yfir  aftur.  —  »Láta  e-n  taka  hendi  i  kalt  vatn*  =  láta 
e  n  þola  eitthvað  óþægilegt;  það  er  auðsjeð  af  þessum  tals- 
hætti,  að  köld  böð  hafa  ekki  átt  upp  á  pallborðið  hjá  ís- 
lendíngum.  —  »Að  vera  á  hjarni  með  e-ð«  =  vera  þannig, 
að  manni  er  e-s  áfátt  eða  ómögulegt  að  gera  e-ð;  »hjarn« 
er  auð  isbreiða  þar  sem  ekkert  er  að  fá.  Skylt  þessu  i 
hugsun  er:  »að  koma  að  tómum  kofunum<,  gripa 
i  tómt,  þar  sem  við  e-u  mætti  búast.  —  »Það  er  að  bera 
i  bakkafullan  lækinn*  =  það  er:  offylla  lækinn  (bera  í 
=  auka  það  sem  i  læknum  er;  hjer  er  eflaust  átt  við 
bæjarlæki);  talshátturinn  merkir  að  gera  of  mikið,  veita 
of  mikið,  þar  sem  nóg  er  til  undir,  vinna  verk  sem  engin 
brýn  þörf  er  á.  —  Úr  þvi  jeg  nefndi  lækjartalshátt,  dettur 
mjer  i  hug:  »að  gera  gángskör  að  e-u«  =  að  leita  e-s 
grandgæfilega ;  »gángskör«  finst  ekki  i  fornmáli;  en  auð- 
sjeð  er  hvað  orðið  þýðir,  það  er:  skör  til  að  gánga  á  (en 
»skör«  var  lágur  bekkur  fyrir  framan  aðalbekkinn);  »gera 
gángskör*  er  þvi  að  gera  skör  til  að  gánga  á  þar  sem 
ekki  vel  var  hægt  fram  að  komast  án  hennar;  var  það 
lika  haft  um  stíg  fram  með  eða  yfir  læki  t.  d.?  Eftir 
þessu  er  það  auðskilið,  að  talshátturinn  hefur  fengið  sina 


:256  Um  talshætti  í  islensku. 

merkíng.  Eins  er  hitt  ekki  síður  skiljanlegt,  að  orða- 
tiltækið  »að  geta  (ekki)  leyst  þann  og  þann  hnút«,  sem 
er  svo  alraent  i  daglegri  reynslu,  fær  þýðinguna:  »að  geta 
(ekki)  ráðið  út  úr  e-u,  skilið  e-ð,  fengið  e-u  lokið*.  — 
»Að  binda  endahnútinn  á  e-ð«  =  að  leiða  e  ð  til  lykta. 

Svo  má  segja,  að  úr  almennri  reynslu  sje  tekinn  talsh. 
»að  e-ð  fari  fyrir  ofan  garð  eða  neðan«,  þ.  e.  fram  hjá 
bæ,  svo  að  ekki  sje  tekið  eftir  vegfaranda;  bendir  talsh. 
til  þess  sem  er  eða  var  svo  alment,  að  riðið  var  eða  farið 
um  hlaðið.  Talsh.  merkir,  að  maður  láti  eitthvað  »eins 
og  vind  um  eyrun  þjóta«  (sem  og  heyrir  hjer  undir),  virði 
það  einskis  eða  láti  það  engin  áhrif  á  sig  hafa.  —  En 
þegar  einhver  segist  eða  þykist  hafa  gjörsamlega  hrundið 
e-u  eða  ónýtt  c  ð,  segir  hann,  að  »nú  standi  ekki  steinn 
yfir  steini  lengur«;  þetta  er  tekið  af  niðarbroti  steinhúsa; 
talsh.  er  því  ekki  íslenzkur  að  uppruna;  á  íslandi  voru 
ekki  steinhús,  sem  gætu  valdið  upphöfum  talsháttarins; 
því  að  ekki  mun  hann  stafa  frá  niðurbroti  steinvarðna. 

2.  Þá  kemur  a  n  n  a  r  flokkur,  og  er  hann  raunar 
skyldur  þeim  fyrra ;  talshættir,  sem  i  honum  eru,  eru  leiddir 
af  sjerstaklegri  eigin  reynslu,  lífinu  innanhúss  og  búskap 
m.  m. 

a)  Jeg  byrja  með  talshætti  sem  hafður  er  um  konur, 
sem  eru  að  eiga  börn;  þær  er  oft  sagt  að  »liggi  á  gólfi« 
eða  »leggist  á  gólfc;  orðatiltækið  bendir  til  afgamals  sið- 
ar  sem  er  löngu  horfinn,  þess,  að  konur  voru  beinlínis 
látnar  liggja  á  hnjám  og  olbogum  á  gólfinu,  þegar  þær 
voru  að  fæða;  það  var  þá  talin  besta  aðferðin.  Orða- 
tiltækið  helst  enn  í  dag  og  haft  alment  um  »að  liggja  á 
flæng«.  —  »Að  verða  e-m  leistur  í  annan  skó,  ef  .  .  .  .« 
merkir  >að  verða  e-m  erfiður,  þúngur,  til  hindrunar«,  ef 
jeg  hef  skilið  rjett;  þó  er  mjer  ekki  vel  Ijóst,  hvernig  talsh. 
hefur  fengið  þá  þýðíngu;  er  »annar  skór«  skórinn  á  öðr- 
um  fætinum  eða  annar  en  sá  eða  þeir  sem  maður  hefur  á 
fótunum?  —  >Að  vera  á  betri  brókunum«  (líklega  = 
sparibrókunum)  er  sama  sem  að  þykjast  vel  haldinn,  um 
mann  sem  eitthvað  happ  hefur  hent  e?a  hefur  áskotnast  e-ð. 


Um  talihætti  i  islenskn.  257 

>Að  kippa  fótum  undanc  =  að  láta  e-ð  falla,  hrynja, 
Verða  ónýtt ;  komið  af  þvi  að  bregða  e-u  fyrir  fætur  manns 
{reyndar  er  »fótur«  haft  um  mart  annað  en  mannsfót, 
«n  i  talshættinum  er  vafalaust  átt  við  mannsfótinn).  — 
»Að  gefa  e  m  e-ð  undir  fótinn«  =  að  gefa  e  m  snefil  af 
vitneskju  um  e-ð  einkum  til  áeggjanar  (til  að  gera  hitt 
eða  þetta);  sbr.  að  gefa  e-m  »átyllu  til  e-s;  hvorttveggja 
þetta  er  náskylt.  Talsh.  merkir  að  setja  e-ð  undir  fætur 
manns,  svo  að  hann  standi  því  betur  og  öruggar  (á  talsh. 
■eiginlega  við  menn  sem  töluðu  á  þíngum,  í  þíngbrekkum  ?). 
b)  Talshættir  leiddir  af  húsum  og  þvi  sem  þar  til 
heyrir.  —  »Skjóta  skjólshúsi  yfir  e-n«  =  hjálpa  manni; 
talsh.  stafar  ef  til  vill  frá  þeim  tímum,  er  skóggángsmenn 
gengu  um  og  leituðu  sjer  líknar  og  skjóls  hjá  bændum. 
-^  >Það  er  ekki  í  annað  hús  að  venda«  =  til  annars  (manns, 
ráðs)  er  ekki  að  leita,  það  er  ekki  annað  að  gera  (en 
það  eða  það);  má  vera  að  uppruninn  sje  sarai  eða   líkur. 

—  Hver  sem  inn  um  bæjardyr  gengur  má  oft  finna,  að 
hann  rekur  fót  í  þröskuld,  sem  oft  er  (var)  furðuhár  og 
hærri  en  þörf  virðist;  kann  þá  vera  að  maður  finni  til  i 
tám;  þvi  var  ekki  furða,  þótt  sá  talsháttur  myndaðist,  að 
>þröskuldur  sje  á  vegi  manns«  =  að  hindrun  eða  fyrir- 
fltaða  sje  (alment)  fyrir  e-u,    sem    maður   viU   fram   hafa. 

—  Sumar  hurðir  voru  þannig  lagaðar  (t.  d.  skellihurðir) 
að  þær  lokuðust  af  sjálfum  sjer  og  með  krafti;  þá  kann 
vera,  að  »hurð  skelli  nærri  hælum  manna«  —  nú  er  sá 
talsháttur  hafður  um  hættu  sem  lá  við  eða  hefði  getað 
stofnað  e-u  í  voða.  —  Svo  er  inn  komið  og  maður  t.  d. 
afhendir  brjef  eða  e-ð  annað;  bóndi  eða  viðtakandi  telur 
erindið  ekki  raerkilegt  og  >leggur  það  á  hilluna«,  og  þat 
fær  það  að  dúsa;  því  raerkir  talsh.  alment,  að  leggja  e-ð 
til  hliðar  og  gæta  þess  ekkl  framar  (er  þessi  talsh.  ekki 
úngur  og  útlendur  ?).  —  í  hverjum  bæ  eða  húsi  voru  stoðir 
(sem  nú  eru  ekki  lengur  hafðar  i  húsum);  þar  af  kemur 
talsh.,  að  »stoðir  sjeu  undir  e-u«,  eða  »setja  stoðir  undir 
e-ð«,  =  að  e-ð  sje  á  traustum  grundvelli«  eða  sett  á  traust- 
an  grundvöll.    —    >Að  setja  undir   (eða:  sjá  við)   iekann 

17 


^8  Um  talshætti  i  iilenskn. 

(lekanum)c,  bendir  til  þess,  að  lekið  iiafi  i  húsum,  þegar 
regn  var  mikið,  eins  og  oft  vill  verða  enn  i  dag,  bæði  í 
bæjum  og  timburhúsum  (það  sem  »sett  er  undir*  er  eitt- 
hvert  ílát);  oftast  merkir  talsh.  að  leitast  við  að  afstýra 
e-u  vondu  eða  byggja  fyrir  það.  —  »Hrinda  e-m  af  stóli* 
er  ekki  vingjarnlegt,  en  getur  vel  hafa  komið  fyrir;  nú 
er  það  aldrei  annað  en  talsh.,  er  merkir  að  hnekkja  e-u 
eða  reka  e-ð  til  baka.  Vera  má,  að  stóllinn  sje  hjer  kon- 
úngsstóU  og  er  þá  talsh.  ekki  allúngur  og  ekki  íslenskur. 
—  Þegar  fullskipað  er,  »er  setinn  bekkurinn«  —  nú  er 
talsh.  hafður,  þótt  ekki  sje  um  bekki  að  ræða.  —  »E-ð  er 
(ekki)  um  skör  fram«  =  e-ð  er  (ekki)  óþarft,  efalaust 
dregið  af  »skörinni«  fyrir  framan  (neðan)  aðalbekkinn, 
Talshátturinn  er  gamall  (sú  bekkjaskipun,  sem  hann  gerir 
ráð  fyrir,  er  löngu  horfin),  en  þó  finst  hann  ekki  i  fornu 
máli;  orðabækurnar  hafa  hann  ekki.  —  Likt  er  að  segja 
um:»  að  eiga  upp  á  pallborðið  hjá  e-m«  =  að  vera  í 
miklum  metum  hjá  e-m  og  njóta  góðs  af;  »pallborðið«  er 
hjer  aðalborðið  eftir  fornri  bekkjaskipun ;  þar  sat  húsbóndi 
og  allir  þeir  sem  mest  voru  metnir.  —  Hús  og  hallir  voru 
1  fornöld  prýdd  á  ýmsa  vegu.  Veggir  voru  skrýddir  með 
tjöldum  og  á  þeim  hjengu  vopn  alls  konar;  þar  á  meðal 
ekki  síst  skildir;  skildir  gátu  verið  tvenns  konar,  varnar- 
skildir  í  orrustum  og  höggvaviðskiftum,  og  hreinir  og  beinir 
skrautskildir,  lagðir  málmspöngum,  og  ekki  hafðir  til  varn- 
ar;  voru  eins  og  myndir  á  veggjum  nú.  Það  má  nærri 
geta,  að  mönnum  þótti  það  eyðilegt  og  ekki  fagurt,  ef 
einhver  þess  konar  skjöldur  var  tekinn  niður;  þá  var  eða 
varð  í  raun  og  veru  >skarð  fyrir  skildl« ;  nú  er  talsh. 
tiðhafður  um  mikinn  og  tilfinnanlegan  missi  (t.  d.  ágætis- 
manna).  —  Frá  kirkjubyggíngum  hygg  jeg  að  stafi  talsh. 
að  taka  í  sama  strenginn*  o :  klukkustrenginn,  =  að  vera 
e-m  sammála;  hjer  er  varla  um  strengi  á  skipum  að  ræða; 
heldur  gæti  verið  átt  við  hljóðfærastreng.  —  Áður  og  víða 
enn  er  útidyrum  lokað  svo,  að  loku  er  hleypt  (skotið)  fyrir, 
svo  að  að  eins  verður  lokið  upp  að  innan;  ef  henni  er 
(ekki)  hleypt  frá  að  innan,  kemst  enginn  inn ;  þvi  er  talsh. 


Um  talshætti  i  islenska.  25& 

»það  er  loku  skotið  fyrir  e-ð«  myndaður  til  að  merkja, 
að  eitthvað  sje  algjöriega  hindrað.  —  Loks  er  enn  einn 
talsháttur  sem  hjer  má  nefna:  »að  reisa  (taka)  sjer  hurð- 
arás  um  öxl«  =  að  taka  sjer  e-ð  fyrir  hendur  sem  er 
manni  ofurefli,  sem  maður  ræður  ekki  við,  hefur  ekki  krafta 
eða  hæíilegleika  til;  »hurðarás«  var  bjálki  (stokkur)  yfir 
útidyrum,  og  hefur  verið  lángur,  digur  og  þúngur  og  þurft 
mikla  krafta  til  að  bera  hann  eða  lyfta  (eiginlega  voru 
tveir  hurðarásar  jafnhátt  og  lítið  bil  i  milli  þvers  yfir  frá 
lángvegg  til  lángveggjar) ;  talsh.  er  norskur  að  uppruna. 

c)  Talshættir  dregnir  af  matseld  og  mataræði.  Alment 
er  sagt  að  »e-ð  sje  á  seyði«  um  það,  sem  er  í  aðdraganda, 
verið  er  að  ráðgera,  og  er  það  þá  oftast  haft  um  það  sem 
maður  ber  einhvern  kvíðboga  fyrir;  »seyðir«  er  samstofna 
við  sjóða  (sauð)  og  þýddi  eld,  soðeld,  og  líka  soðholu 
(holu  niðrí  jörðina  er  ket  var  soðið  1,  þannig,  að  hún  var 
vandlega  þakin  að  ofan;  sbr.  ritgjörð  B.  M.  Ólsens  i  Ar- 
bókum  Fornfræðafjel.  1909).  Merkir  þá:  >Eitthvað  er  nú 
verið  að  sjóða«,  sbr.  »að  sjóða  e-ð  saman«.  »E-ð  er  1  pott- 
inn  búið«  (»vel  eða  illa  er  o.  s.  frv.),  eiginlega  um  mat- 
inn,  sem  á  að  sjóða,  en  svo  alment  haft  um  viðbúnað  mála 
og  athafna,  hvernig  það  og  það  er  úr  c^arði  gert.  —  »Að 
fá  smjerþefinn  af  e-u«  =  að  verða  hart  úti,  haft  einkum 
þegar  manni  finst,  að  einhverjum  hefnist  eða  þurfi  að 
hefnast  fyrir  eitthvað;  talsh.  á  auðvitað  við  súrt  smjer  og 
þefinn  af  því,  sem  ekki  hefur  þótt  neitt  þægilegur,  þegar 
meir  en  góðu  hófi  gegndi.  Nú  er  súra  smjerið  á  íslandi 
a  förum  eða  alls  ekki  til,  en  talsh.  mun  eiga  lángt  líf  fyrir 
höndum  fyrir  því.  —  Það  er  með  smjorið  sem  svo  mart 
annað,  að  »það  er  komið  annað  hljóð  í  strokkinn«  =  það 
er  komin  full  breytíng  á  hlutinn.  Nú  eru  allir  strokkar 
á  íslandi  ekki  annað  en  f orngripasaf nsmunir ;  og  ætti  því 
talsh.  nú  að  vera,  að  annað  hljóð  sje  komið  í  >skilvind- 
una« ;  en  þó  skilvindan  hafi  flæmt  strokkinn  burt  úr  búr- 
inu,  þá  stendur  hann  sig  víst  það  betur  i  tali  manna.  — 
Oft  þykir  sumum  sem  aðrir  »taki  spón  úr  askinum  sínum« 
=  svifti  sig  e-u,  sem  eiginlega  sje  þeirra  rjettmæt   eign; 

17* 


5S60  Um  talshætti  i  islenskn. 

bæði  spónninn  og  askurinn  eru  farin  sörau  leið  sem  strokk- 
urinn.  Börn  vor  og  barnabörn  verða  að  fara  á  forngripa- 
safnið  til  að  fá  að  vita,  hverskonar  verkfæri  þetta  hafi 
verið.  —  Þekkingin  mun  eðlilega  verða  nokkuð  >af  skorn- 
um  skamti«  =ófullkomin  og  rýr;  »skorinn  skamtur*  var 
það,  er  viðtakanda  þótti  of  mikið  klipið  af  ketbitanum 
sinum.  —  Enn  mun  mörgum  þykja  gott  að  í  bitanum  sje 
bein,  er  »kryfja  megi  til  mergjar« ;  en  þetta  er  löngu  orð- 
inn  almennur  talsháttur,  hafður  um  að  rannsaka  e-ð  ná- 
kvæmlega.  —  Hins  vegar  er  sagt,  að  e-ð  sje  »ekki  nema 
til  dúks  og  skeiðar*  =  sje  til  í  litlum  mæli  og  vantar  þá 
»það  sem  við  á  að  jeta«  —  talsh.  um  það,  sem  mann  van- 
hagar  um  af  nauðsynjahlutum. 

d)  Heimaiðn  og  húsvinna  hefur  getið  af  sjer  almenna 
talshætti.  —  Af  vefnaði  er  dregið  »að  útkljá  e-ð«  =  að 
Ijúka  við  e-ð  til  fulls.  »Kljár«  (eldra  k  Ije)  eða  »kljásteinn« 
vaj'  einn  af  þeim  steinum,  er  hengdir  voru  i  uppistöðuna 
í  gamla  vefnum  til  þess  að  halda  þráðunum  þöndum  svo 
að  ekki  slaknaði  á  þeim ;  og  þurfti  allmarga  steina  í  hvert 
sinn;  ekki  er  mjer  Ijóst,  hvort  talsh.  á  við  það,  er  búið 
var  að  koma  steinunum  öllum  fyrir  og  vefurinn  var  sett- 
ur  upp  til  fulls,  eða  það,  er  vefurinn  var  allur  búinn,  svo 
að  taka  mátti  steinana  alveg  burt;  þetta  er  líklega  hið 
rjetta.  —  íslenskir  skór  eru  enn  almennir  um  land  alt,  og 
þarf  þá  víst  ekki  að  skýra  mikið  talsháttinn  »að  gera  (sjer) 
á  fæturnar  [svo  stóð  þar  sem  talsh.  var  hafður]  um  e-ð« 
=  að  hafa  viðurbúníng  til  einhvers  sem  maður  ætlar  að 
gera.  —  Af  smiðariðn  er  leitt  »að  hafa  tángarhald  á  e-u« 
=  að  hafa  náð  föstum  tökum  á  e-u.  —  Sömuleiðis  »að 
vera  milli  steins  og  sleggju*  =  að  vera  illa  staddur,  i 
mikiUi  hættu  er  vofi  yfir  (sbr.  »að  vera  milli  vonar  og 
ótta«)  nema  hjer  sje  átt  við  stein  og  sleggju,  er  harðfiskur 
var  barinn  á  og  með  —  og  »kemur  þó  í  sama  stað  niður*. 
—  »Að  fá  (hafa)  bakhjarl  [svo  er  oft  skrifað]  í  e-u  (e-m) 
=  að  fá  (hafa)  stoð  i  eða  af  e-u  (e-m).  »Bakhjarl«  er  ef- 
laust  með  öllu  rángt.  Orðið  er  kallkyns  og  á  því  að  vera 
>bakhjallur«,  svo  er  og  sumstaðar  i  rauninni  sagt  (t.  d.  í 


I 


Um  talshetti  i  islenska.  261 

Árnessýslu;  sögn  Guðmundar  læknis  Guðmundssonar) ;  orð- 
ið  er  Ijóst,  af  »hjallur«,  upphækkun  (sbr.  seiðhjallur)  með 
einhverju  móti;  t.  d.  haft  um  klump  (stein)  sem  lagð- 
ur  er  undir  járnkall,  er  á  að  lyfta  e-u  (t.  d.  steini)  upp 
ineð  (rifa  hann  upp  með);  án  þess  að  skjóta  e-u  undir 
járnkallinn,  er  ekki  hægt  að  gera  það,  og  vega  það  upp 
sem  upp  skal.    Þá  er  þýðing  talsháttarins  auðskilin. 

Af  búnaðarverkum  eru  dregnir  þessir  talshættir:  »að 
færa  sundur  (saman)  kvíarnar«,  eiginlega  »að  stækka  (eða 
minka)  kviarnar  eftir  því  sem  ánum  fjölgar  (eða  fækkar)* 
—  haft  um  aukning  eða  þverrun  velmegunar  manns  og 
athafna  yfir  höfuð;  þessi  talsháttur  er  mjög  smellinn  og 
alíslenskur  og  leiðist  af  búnaðarhætti,  sem  enn  1  dag  er 
almennur.  —  »E-m  er  markaður  bás«  =  e-r  á  vissan  tak- 
markaðan  stað  eða  hlutverk. 

Á  kvikfjárrækt  bendir  talsh.  >að  vera  (ekki)  með 
sama  markinu  brendur«  =  að  vera  eins  og  (öðruvísi  en) 
e-ð  annað,  og  er  þá  haft  i  heldur  niðrandi  merkingu; 
»markið«  er  brennimarkið  á  hófum  og  hornum. 

Á  úreltan  búnaðarhátt  bendir  talsh.  >að  ekki  sje  öll 
kurl  komin  til  grafar«  =  að  einhverju  sje  (líklegast)  stolið 
undan;  gröfin  er  kolagryfjan  er  viðarkol  voru  brend  i 
(þess  konar  kolagryfjur  eru  allvíða  á  íslandi  —  heldur 
raunalegar  fornmenjar),  og  »kurlin«  (þ.  e.  kurflin,  af  kurfur 
=  lítið  stykki)  =  smáir  viðarbútar;  er  talsh.  dreginn 
af  því,  að  mönnum  hafi  stundum  þótt  kolagerðarmennirn- 
ir  hnuplóttir? 

Til  búnaðar  heyrði  áöur  mjög  að  girða  —  ekki  að 
eins  um  tún  heldur  og  engjar  og  aðra  haga,  miklu  meira 
en  nú  er  gert;  víða  vottar  fyrir  girðíngum  á  íslandi,  og 
eru  það  fornmenjar  sem  tala  sínu  máli;  hefur  mjer  virst 
það  mál  vera  lögeggjan  til  búandmannalýðsins  nú  á  dög- 
um.  Þar  af  er  leiddur  talsh.  »að  girða  fyrir  e-ð«  =  að 
útiloka  e-ð,  sjá  um  að  e-ð  (gott  eða  ílt)  geti  ekki  (framar) 
átt  sjer  stað.  —  Jeg  gat  um  haga  —  þegar  þeir  eru 
nœrri  bæ  og  góðir,  er  (var)  sagt,  að  »hægt  sje  í  högum«, 


^2  Um  talshætti  i  islenskn. 

og  er  það  svo  haft  um  það,  sem  er  hægt  viðfángs.  — 
Skylt  þessu  er  þegar  sagt  er,  að  sá  eða  það  »sje  á  næstu 
grösum*  (grös  í  flt.  =  hagi)  =  sje  nærri  eða  við  höndina. 

e)  Við  alt  þetta  bæti  jeg  nokkrum  talsháttum,  er  eiga 
fikylt  við  þá  sem  nú  voru  taldir,  en  að  öðru  leyti  eru  ósam- 
líynja  sjálfir.  »Að  gera  e-ð  á  (uppá)  [sínar]  eigin  spýtur« 
=  að  gera  e-ð  með  sinum  eigin  efnum,  af  eigin  ramraleik, 
án  hjálpar  annara.  »Spýtur«  (orðið  er  myndað  af  spjót, 
eem  eiginlega  merkir  spjót  s  k  a  f  t  i  ð)  er  hjer  eflaust  reka- 
viðar-spýtur,  og  talsh.  merkir  þá  eiginlega  »að  byggja  (hús) 
með  sinum  eigin  rekavið». 

»Ut  i  ystu  (allar)  æsar«  =  til  fulls,  svo  fullkomlega 
sem  hægt  er,  er  dregið  af  fláningu,  því  að  »æsar«  eru 
láng  ystu  partarnir  (jaðrarnir)  á  fleginni  húð,  en  einkum 
þar  sem  fætiir  dýrsins  eru  skornir  af. 

»Að  bæta  gráu  oná  svart«  (eiginlega  »að  sauma  gráa 
bót  á  svart  fat«  —  sem  ekki  hefur  þótt  vera  til  umbótar 
eða  prýðis)  =  að  gera  vont  verra,  t.  d.  auka  einni  móðg- 
an  við  aðra. 

Sagt  er  að  >böggull  fylgi  skammrifl«,  þegar  mönnum 
þykir  sem  eitthvað  (miður  þægilegt)  sje  afleiðing  af  öðru 
(»hángi  saman  við  það«);  böggull  er  hér  líklega  ketbit- 
inn  sem  »hángir  við«  (skamm)rifið  eða  þann  enda  þess, 
sem  var  áfastur  við  hrygginn. 

»Að  gánga  í  skrokk  á  e-m«  þykir  ekki  fallegt  og 
merkir,  að  einn  —  eða  helst  fleiri  —  láti  annan  að  ein- 
hverju  leyti  oft  verða  fyrir  e-u,  helst  óþægilegu  (t.  d. 
skömmum);  af  hverju  er  þessi  talsháttur  leiddur?  Eflaust, 
að  því  er  jeg  hygg,  er  »skrokkurinn«  skrokkur  dauðs  eða 
drepins  dýrs  (hests,  kindar),  sem  önnur  dýr,  hundar,  hrafn- 
ar  »ganga  í«  til  að  fá  sjer  bita. 

»En  það  er  meira  blóð  í  kúnni«. 

3.  Af  1  e  i  k  j  u  m  eru,  sem  von  var  til,  nokkrir  tals- 
hættir  leiddir. 

Af  tafli:  »Nú  kemuf  til  minna  (e-s)  kasta*  =  nú  á  jeg 
(e-r)  að  gera  eitthvað  (gera  mitt);  eiginlega:  nú  er  það 
jeg  sem  á  að  kasta  teníngnum  (köst  =  teníngsköst).    Eftir 


Um  talshætti  i  ÍBlensku.  263 

ið  teningnum  er  kastað  og  hann  er  kyrr   orðinn  á  borð- 
Inu,  snýr  vitanlega  ein  hliðin  upp  með  svo  og  svo  mörgum 

lugum;    það    var    þá    »uppi    á   teníngnum*;    þessi    talsh. 
lerkir,  að  e-ð  kemur  i  Ijós,  verður  að  raun.  —  Jeg  hygg 

)g,  að  »að  hafa  eftirköst*  =  að  hafa  afleiðingar  (óþægi- 
legar)  eigi  hjer  heima,  og  að  »eftirköst«  (sem  ekki  finst  i 
^fornu  máli)  sjeu  síðari  »köstin«  (annars  sem  slðar  átti  að 
kasta),  er  oft  gátu  orðið  óþægileg  þeim,  sem  fyr  hafði 
kastað.  —  »Að  bæta  úr  skák«  =  að  bæta  hag  sinn  eða 
gerðir  eða  leiðrjetta  þær  (»ekki  bætti  það  úr  skák«  = 
ekki  gerði  það  hlutinn,  málið,  betra);  hjer  mun  »skák« 
ekki  vera  sama  sem  taflið  sjálft,  heldur  það  ásigkomulag 
taflsins,  er  öðrum  kónginum  er  skákað ;  eiga  orðin  þá  eig- 
inlega  við  það,  að  taflmaðurinn,  sem  kónginn  á,  getur 
hnekt  bragðinu  eða  leik  hins. 

Af  hinum  forna  almenna  leik,  hestaatinu,  sem  tiðkað- 
ist  lengi  vel  á  íslandi  (1623  er  siðasta  atið  talið  að  hafa 
átt  sjer  stað,  sbr.  Eimreiðina  9.  árg.),  er  dreginn  talsh.  »að 
leiða  hesta  sína  saman«,  =  að  eiga  i  deilu  (einkum  orða- 
eða  ritdeilu) ;  sýnir  hann,  ekki  siður  en  margir  aðrir,  hve 
lifseigir  talshættir  geta  verið. 

Loks  er  einn  leikur  enn,  sem  einkum  er  getið  i  forn- 
aldarsögum  og  tröllasögum;  það  er  hnútukastið,  eða  sá 
.»leikur«,  að  menn  köstuðu  nöguðum  hnútum  hver  í  ann- 
an  —  og  hefur  þá  víst  stundum  gránað  gamanið.  Þar  af  er 
sá  talsh.  dreginn,  »að  maður  hreyti  (kasti)  hnútum  í  annan«, 

jr  hann  skýtur  að  honum  ónotaorðum  og  skætíngi,  brígsl- 

im  og  þvíliku  —  og   hefur  þessi  talsh.    nokkrar   aldir    á 
[baki  sjer. 

4.     Talshættir  úr  viðskiftalífi. 

a)  úr  málaferlamálinu  er  tekið  að]  segja  »það  er  til 
málsbóta(r)«,  »það  er  bót  í  máli«  =  það  bætir  um;  tals- 
hátturinn  er  vist  aldrei  nú  hafður  í  sinni  eiginlegu  merk- 
íngu. 

b)  úr  þjóðlifsmálinu:  »Það  er  skylduskattur«  =  það 
«r  skylda,  eða  og  haft'um  fjárgreiðslu,  sem  alls  ekki  er 
neinn  skattur. 


964  Um  talshætti  i  itlenska. 

c)  »Að  láta  eitthvað  liggja  milli  Jiluta«  er  almennur 
talsh.  sem  þýðir  »að  láta  e-ð  koma  sjer  ekki  við,  hirða  ekk- 
ert  um  e-ð,  eiga  ekkert  við  e-ð«;  en  af  hverju  er  hann 
leiddur  ?  Efalaust,  að  minni  ætlun,  af  skif tingu  herfángs ; 
þvi  var  skift  miUi  þeirra,  sem  tekið  höfðu  þátt  i  herför- 
inni  (skipsagnarinnar  t.  d.)  og  áttu  hver  sinn  »hlut«  i 
þvi.  En  oft  voru  einstöku  gripir  undan  skildir,  sem  for- 
inginn  eignaði  sjer  >að  afnámi«,  sem  kallað  var,  eða  af 
óskiftu  (afnámsfje,  af námsgripir) ;  það  voru  þess  konar 
gripir,  sem  voru  látnir  liggja  »milli  hluta*,  þ.  e.  sjer,  sem 
heyrandi  einum  manni  til. 

d)  Verslunar-talshættir.  »Að  sæta  afarkaupum*  er 
fornt  mál,  og  er  nú  vist  oft  haft  í  sinni  eiginlegu  merk- 
íngu;  en  jafntítt  mun  hitt  eða  tiðhafðara,  að  talsh.  er 
hafður  um  harða  kosti  yíir  höfuð,  hvort  sem  um  kaup  er 
að  ræða  eða  ekki.  —  »Að  vera  Ijettur  á  metunum*  =  að 
vera  rýr  og  lítilfjörlegur;  met  =  metaskálar  (met  merkir 
eiginlega  að  eins  lóðin). 

Enn  eru  tveir  talshættir  mjög  fornir  eða  sem  leiddir 
eru  af  mjög  fornu  máli.  »Að  vera  ekki  á  marga  íiska« 
=  að  vera  litils  virði,  lítils  megnugur,  og  haft  um  mart 
(t.  d.  getur  lasinn  maður  haft  talsh.  um  sjálfan  sig).  Sölu- 
verð  var  áður  miðað  við  fisk  (fiskvirði,  sbr.  >hann  á 
ekki  fiskvirði*),  og  jeg  má  segja,  að  á  Viðeyjarbókum  sjest: 
»selst  .  .  .  fiskum«;  það  er  ekki  lengra  síðan.  Nú  er  það 
algjörlega  horfið.  —  »Það  er  ekki  hundrað  i  hættunni«  = 
það  er  ekki  mikil  hætta  á  ferð;  hjer  er  eflauat  átt  við 
hið  gamla  »hundrað«  sem  vissa  upphæð,  og  er  þá  eflaust 
átt  við  »jarðarhundraðið«,  sem  er  enn  haft  þegar  jarðir 
eru  metnar  og  gánga  kaupum  og  sölum. 

5.  Talshættir  leiddir  af  ferðalögum  á  sjó  og  landi. 
Þess  var  von,  að  ekki  allfáir  talshættir  ættu  rót  sina  í  ferð- 
um  manna,  og  skulu  nú  nokkrir  taldir.  Ef  jeg  segi:  »hann 
tók  snöggt  i  taumana  svo  að  ekki  skyldi  hrökkva  upp  af « 
—  skilja  allir  þetta  og  orðin  eru  höfð  hjer  i  sinni  upphaf- 
legu  merkingu.  En  oftast  er  »að  taka  í  taumana*  haft 
um  að  hindra,  stöðva  e-ð,  sem  ekki  er  talið  rjett  eða  við- 


Um  talshœtti  i  islensku.  265 

urkvæmilegt.  —  Að  (fara  að)  »hrökkva  upp  af « (o :  af  klakkn- 
um)  er  alment  haft  um  að  deyja,  einkum  haft  um  eldra 
fólk,  sem  fyrirsjáanlegt  er  að  muni  þá  og  þegar  geta  dáið. 

—  Jeg  tel  víst,  að  talsh.  »hver  er  sínum  hnútum  kunnug- 
astur«  sje  tekinn  af  þeim  hnútum,  er  baggareip  og  bönd 
eru  hnýtt  með.  —  Hjer  til  heyrir  og  »að  fara  á  hundavaðic 
yíir  e-ð,  =  að  gera  eitthvað  heldur  lauslega  eða  óvand- 
virknislega,  og  er  dregið  af  þvi  hvernig  hundar  fleyta  sjer 
eða  vaða  yfir  ár.  —  Loks  er:  »að  tjalda  (ekki  nema, 
lengur  en)  til  einnar  nætur«  =  búa  sig  ekki  (eða:  búa 
Big)  undir  lánga  framtið. 

Nú  koma  sjóferðirnar  og  eru  þar  vist  fult  svo  margir 
talshættirnir.  Þarf  þá  fyrst  »að  fá  góðan  byr«  eða  »að 
það  blási  byrlega« ;  þetta  er  haft  um  málefni,  sem  vel  er 
tekið  undir  og  líklegt  er  að  fái  góðan  framgáng;  og  sá 
sem  hefur  fengið  góðan  árángur  af  athöfnum  sinum,  þótt 
ekkert  eigi  skylt  við  sjó  eða  róður  —  »hann  hefur  komið 
ár  sinni  vel  fyrir  borð«.  Góður  og  þrálátur  ræðari  »situr 
(auðvitað)  við  sinn  keip«;  en  það  gjörir  lika  sá,  sem  held- 
ur  við  sína  skoðun  (á  hverju  sem  er)  og  vill  ekki  láta  sig, 
og  er  þá  sem  mönnum  stundum  þyki  nóg  um  þráann. 
»Að  slaka  til  á  klónni«  =  láta  undan,  (gefa  eftir),  af  »kló« 
á  segli,  sem  er   lykkja   i   seglhorninu    eða   segljaðrinum. 

—  Skip  og  bátar  stóðu  (og  standa)  á  landi  uppi;  þau  voru 
(eru)  sett  upp,  er  lent  var,  og  dregin  aftur  þegar  róa  eða 
sigla  skyldi,  en  til  þess  að  alt  gengi  hægar,  voru  (eru) 
settir  hlunnar  undir  þau  með  jöfnu  millibili.  Þar  af  er 
dreginn  talsh.  »það  er  komið  á  fremsta  (fremstu,  síðustu) 
hlunn  (hlunna)«  með  e-ð  =  það  er  svo  komið,  að  e-ð  verð- 
ur  að  gerast  þegar,  og  má  ekki  bíða  lengur  (»sjóferðin« 
er  að  byrja),  annars  gæti  verið  áhætta  með  að  bíða.  — 
»Að  láta  (málið)  dragast  úr  hömlu«  =  að  láta  e-ð  frestast 
eða  falla  niður ;  þessi  talsh.  er  dreginn  af  árinni  sem  leik- 
ur  i  hömlunni  (árarbandinu),  ef  hún  dregst  úr  hömlunni 
(og  rennur  í  sjó  út),  þá  verður  róðrarfall  og  töf.  Vera  má 
þó,  að  »hamla«  standi  hjer  í  hinni  fornu    (norsku)    merk- 


.'266  Um  talshætti  i  islenskn. 

Ingu:  »skyldan  að  mæta  sem  róðrarkall  (hásetl),  þegar 
gera  skyldi  út  leiðángur« ;  þvi  varsagtt.  d.  »að  koma  i  hömlu 
e-m«,  að  mæta  i  annars  manns  stað  sem  róðrarkall.  Hitt  mun 
þó  heldur  vera  rjetta  skýringin  og  styðst  við,  að  lika  var  (er?) 
sagt  »að  láta  síga  úr  hömlu«  (Bj.  Hald.).  —  Oft  kom 
það  fyrir  í  gamla  daga,  að  dæmdir  menn  þurftu  að  fá  sjer 
fari  til  útlanda,  þurftu  »að  leita  sjer  farborða«,  sem  sagt 
var.  Nú  er  sagt  »að  sjá  e-m  farborða«,  =  að  hjálpa  e-m 
yíir  höfuð,  sjá  um  að  maður  komist  af.  —  Um  mann,  sem 
fer  halloka  fyrir  öðrum,  og  þykist  verða  það  með  röngu, 
er  sagt  »að  hann,  eða  hlutur  hans,  sje  fyrir  borð  borinn«, 
þ.  e.  eiginlega  kastað  útbyrðis.  —  Til  þess  að  alt  fari  vel, 
þarf  auðvitað  fyrst  og  fremst  góðan  stýrimann;  um  að 
taka  við  stjórn  e-s  hlutar  eða  máls,  er  dreginn  talsh. 
»að  setjast  undir  stýrið«.  —  En  þótt  stýrimaður  sje  góður, 
að  jeg  ekki  tali  um  ef  hann  er  Ijelegur,  getur  þó  farið 
svo,  að  ferðin  verði  vossöm  og  árángurslitil,  og  er  þá  ekki 
kynlegt,  þótt  einhver  segi  hálf-raunalega :  >svo  fór  um 
sjóferð  þá«;  en  svo  er  og  oft  sagt  um  marga  aðra  útreið, 
og  það  sem  ekkert  á  skylt  við  sjóferðir. 

Jeg  hnýti  hjer  við  talsháttum  um  sæföng  og  veiðar. 
Allir  vita,  að  ef  einhverjum  t.  d.  lánast  á  þíngi  að  fá  fje 
úr  landssjóði,  getur  það  numið  því,  að  öfundgjarnar  sálir 
kalli  það  »hvalreka  (á  fjöru  hans)«,  en  hvalreki  er,  sem 
menn  vita,  mikið  happ  þeirrar  sveitar,  er  hvalinn  rekur 
á  land,  og  enda  viðar.  —  Þá  kynnu  og  sumir  að  segja, 
að  hann  —  þessi  þingmaður  —  hafi  »matað  (eða:  makað) 
krókinn«,  þ.  e.  eiginlega  fengið  helst  til  rikulegt  agn  á 
sinn  öngul.  —  Það  gæti  og  komið  fyrir,  að  þíngmanni 
hefði  ekki  lánast  málið,  þótt  hann  »hefði  haft  alla  króka 
i  frammi*,  þ.  e.  beitt  öllum  brögðum  til  þess  að  fá  óskir 
sínar.  —  I  báðum  þessum  talsháttum  er  »krókur«  =  öng- 
uU.  —  Á  hverjum  öngli  er,  sem  menn  vita,  fjöður  á  ská 
upp  á  við  frá  öngulbroddinum  og  heitir  »agnúi< ;  er  hann 
bæði  til  að  halda  agninu  og  fiskinum  föstum  á  önglinum. 
Hann  er  óþægilegur  fyrir  fiskinn,  en  það  er  þó  víst  ekki 
þess   vegna  eða  af  meðaumkvun  með  fiskinum  að  það  er 


1 


Um  talshœtti  i  islenskn.  367 


wðið  að  talshætti,  að  »agnúar  sje  á  þvi  eða  því«,  =  aÖ 
erfiðleikar,  hindranir,  sjeu  fyrir  e-u ;  þó  mun  það  líka  fel- 
ast  i  talshættinum,  að  þessar  hindranir  eða  erfiðleikar  sje 
ekki  svo,  að  þeim  verði  ekki  >rutt  úr  vegi«  (hjer  er  nýr 
talsh.,  dreginn  af  að  ryðja  steinum  úr  götu). 

6.     Talshættir  úr  náttúrurikinu. 

a)  úr  dýrarikinu  eru  þessir:  »leika  lausum  hala« 
=  að  vera  frjáls  og  óhindraður  i  atgjörðum  sinum;  en 
hvenær  og  á  hvaða  dýrum  voru  »halarnir«  bundnir;  talsh. 
er  eldgamall,  kemur  fyrir  í  Lokasennu,  og  er  tíðhafður 
6nn  i  dag,  ef  til  vill  er  talsh.  dreginn  af  refnum.  —  »Að 
leggja  krók  á  hala  sinn«  =  að  fara  fljótt  og  óhiksamlega 
á  stað;  hjer  mun  talshátturinn  vera  dreginn  af  hundum 
sem  hringa  rófuna,  þegar  þeir  hlaupa  (á  stað).  —  »Að 
draga  dilk  á  eftir  sjerc  =  að  hafa  óþarfar  og  slæmar  af- 
leiðíngar;  dregið  af  þvi  að  óþarft  hefur  þótt,  að  dilkar 
fylgdi  ánum,  mæðrum  sínum,  lengur  en  góðu  hófi  gegndi. 
—  »Að  standa  e-m  á  sporði*  =  að  vera  jafnduglegur  sem 
annar,  hafa  (mátt)  við  e-m,  hvort  heldur  er  likamlega  eða 
andlega.  >Sporðurinn«  er  hjer  víst  helst  sporður  á  dreka, 
samkvæmt  því  sem  segir  í  sögu  Haralds  harðráða  (t.  d. 
í  Morkinskinnu)  um  hann  og  Haldór  í  ormadýflissunni ; 
þar  stendur:  »en  Úlfr  er  sterkastr,  hann  skal  fara  á  sporð- 
inn  [drekans]  þviat  þar  er  aflit  ormanna«.  »Að  standa  á 
sporði«  merkir  þvi  að  »lama  kraft  ormsins  með  þvi  að 
standa  á  sterkasta  parti  hans«,  þ.  e.  með  öðrum  orðum 
vera  honum  jafnsterkur.  —  »Að  vera  daufur  í  dálkinn« 
=  að  vera  máttlítill  og  fjörlítiU,  er  eflaust  dregið  af  lítt 
söltuðum  fiski,  einkum  við  dálkinn.  —  Svo  skal  jeg  bæta 
hjer  við  einum  undarlegum  talshætti:  »til  þess  og 
þess  eru  refarnir  skornir«  =  þeim  og  þeim  brögðum  er 
(hefur  verið)  beitt.  En  mjer  er  spurn,  er  það  eða  hefur  það 
verið  vani  að  s  k  e  r  a  refi,  eins  og  sauðkindur  ?  En  þ ví 
vanalegra  er  að  refar  sjeu  s  k  o  t  n  i  r ;  er  það  ekki  rjetta 
orðið?;  framburður  þessara  orða  er  eða  getur  verið  svo  líkur 
(skotnir,  skornir  o :   skoddnir),  að  það  hef ði  getað  valdið  af- 


268  Um  tálshætti  i  islenska. 

bökuninni.  Eða  stendur  »refar«  hjer  1  alt  annari  merk- 
íngu  en  refur  =  tóa? 

b)  »Að  vera  (verða)  þyrnir  í  augura  e-s  =  að  öðrum  er 
iUa  við  mann  og  skoðar  hann  sem  mótstöðumann  eða 
hindrun,  er  vist  allúngur  talsh.  Jeg  hef  ekki  aðra  úr 
jurtarikinu. 

7.  Loks  eru  nokkrir  talshættir,  sem  eru  mjer  óljósir 
að  uppruna  til,  þótt  hin  ahnenna  merkíng  sje  Ijós.  —  »Að 
gánga  koll  af  kolli*  =  að  fara  frá  einum  til  annars,  svo 
að  hver  liður  i  röðinni  verður  snortinn.  Er  >kollur«  hjer 
sama  sem  höfuð  (»höfuð  af  höfði*  =  mann  af  manni)?; 
það  hjelt  Guðbrandur  Vigfússon;  þó  mætti  vera  að  það 
væri  =  þúfnakollur. 

»Að  vinna  fyrir  gíg*  =  að  vinna  fyrir  ekkert,  fá 
ekkert  upp  úr  vinnu  sinni;  en  hvað  merkir  »gig<?;  af 
»gýgur«  getur  það  ekki  komið,  þvi  að  þá  hlyti  orðið  að 
vera  »gýgi«,  gígur  =  eldgígur  sýnist  ekki  fela  i  sjer  neina 
rjetta  hugsun.  Bj.  Hald.  hefur  líka  »gígur«  =  lofthola  í 
eldstó;  ef  það  er  sá  »gígurinn«,  hver  er  þá  hugsunin? 

»Að  koma  e-u  eða  e-m  fyrir  kattarnef«  =  að  eyði- 
leggja  e-n  (e-ð).  Er  talsh.  dreginn  af  græðgi  kattarins 
(sbr.  »helvitis  kötturinn  jetur  alt«),  svo  að  hugsunin  sje, 
að  alt,  sem  kemur  nærri  nefi  kattarins  og  kjafti,  sje  þar 
með  óðar  gleypt  og  horfið? 

»Að  bera  kviðboga  fyrir  e-u«  =  að  vera  kviðinn  um 
e-ð.  En  hvað  er  >kvíðbogi«?;  -bogi?,  er  það  bogi  til  að 
strjúka  hjóðfærastrengi? 

»Að  láta  sjer  í  Ijettu  rúmi  liggja*  =  að  hirða  litt  um 
e-ð.  Þessi  talsh.  mun  vera  eiginlega  afbakaður;  »ljett  eða 
þúngt«  rúm  var  vist  fyrir  utan  hugmyndir  manna  á  fyrri 
öldum.  En  til  var  talshátturinn  »að  láta  sér  e-ð  i  m  i  k  1  u 
(eða  litlu)  rúmi  liggja«  og  það  er  skiljanlegt;  »að  láta 
sjer  eitthvað  vera  fyrirferðarmikið«,  þ.  e.  stórt  og  merki- 
legt,  sem  vert  væri  að  athuga  og  halda  fram,  var  eðli- 
legt,  og  þá  líka  hið  gagnstæða:  »að  liggja  i  litlu  rúmi«, 
vera  fyrirferðarlítið  og  ómerkilegt.     Eg  efast  ekki  um,  að 


■ 


Um  talshætti  i  islenska.  869 


»ljettu«    er  blátt  áfram  afbökun  af  »litlu«  —  og  ættl  þvi 
að  útrýmast. 

»Það  er  hængur  á  e-u«,  hjer  um  bil  sama  sem  »það 
er  agnúi  á  e-u«  (sjá  framar),  hængur  =  erfiðleiki  eða 
vandkvæði,  en  hvað  merkir  orðið  eiginlega?  Hængur  = 
kalllax  kemur  sjálfsagt  ekki  til  greina.  Guðbrandur  ritar 
»hángur«  —  og  mig  rámar  i  að  jeg  hafi  heyrt  eða  sjeð  þá 
mynd  —  og  þýðir  það  »hánka«;  Bj.  Hald.  hefir  »hángur 
i  máli«  =  grunur,  en  hann  hefir  lika  »hángur  i  trje«  = 
»tregi  í  trje«  =  rætur  greinanna  i  bolnum,  sem  geri  það 
erfitt  að  kljúfa  hann;  þetta  sýnist  skýra  talsháttinn; 
reyndar  hefði  þá  heldur  mátt  búast  við  »í«  en  »á«. 
Ætti  eftir  þessu  þá  »hængur«  að  vera  framburðarmynd 
(sbr.  >lángur — længur«  i  romsunni).  Hjer  þarf  efalaust 
frekari  rannsóknar  og  skýringa. 

Þetta  er  ekki  nema  lítið  sýnishorn  af  isl.  taisháttum. 
En  það  sýnir  glögt  þýðingu  þeirra.  Sá  sem  rannsakar 
þjóðarsiði  og  þjóðmenningu  þarf  að  kynnast  þeim,  því  að 
þeir  bregða  Ijósi  yfir  mart,  þegar  þeir  þá  eru  ekki 
myrkir  með  öllu. 

Jeg  hef  flokkað  þá  svo  sem  gert  er  hjer,  og  ætla  jeg, 
að  fleiri  þurfi  ekki  flokkana.  Þó  gerði  fjelagsmaður  einn 
(mag.  Sig.  Nordal)  þá  athugasemd,  sem  er  rjett,  að  auka 
mætti  við  einum  flokkinum,  talsháttum  sem  byggðist  á 
fiögulegum  grundvelli  (sbr.  »Þrándur  i  Grötu«).  Geta  þeir 
Bem  það  vilja  tint  þá  saman. 

Annars  ættu  menn  að  vanda  notkun  þessara  tals- 
hátta  og  viðhafa  þá  með  smekk  og  hæfilega  oft.  Annars 
getur  svo  farið,  að  »borið  sje  i  bakkafullan  lækinn«,  og 
það  þykir  ekki  gott. 

Finnur  Jónsson. 


PenÍDgakista  keisarinnunnar. 

Eftir  Selma  LagerVóf. 


Biskupinn  hafði  látið  kalla  síra  Vernharð  fyrir  sig. — 
Það  var  leiðindamál. 

Sira  Vernharður  hafði  verið  sendur  af  stað  til  að  pré- 
dika  í  verksmiðjuhéraðinu  i  nánd  við  Karlsvirki  (Charleroi), 
en  þegar  hann  kom  þar,  var  mikið  verkfall  og  verka- 
menn  allæstir  og  viðskotaillir.  Hann  sagði  biskupi  frá 
því,  að  undir  eins  og  hann  kom  á  »svarta  blettinn*,  hefði 
hann  frá  verkamannaforingja  einum  fengið  bréf  þess  efnis, 
að  honum  væri  frjálst  að  tala,  en  ef  hann  dirfðist  að  nefna 
guð  i  ræðu  sinni  —  Ijóst  eða  leynt  —  þá  skyldi  friðinum 
lokið  i  kirkjunni.  »0g  þegar  eg  kom  upp  i  prédikunar- 
stólinn  og  sá  söfnuðinn*,  sagði  klerkurinn,  »var  eg  ekki 
i  efa  um  það,  að  þeir  mundu  efna  orð  sin«. 

Síra  Vernharður  var  litill  og  pervisinn  munkur.  Bisk- 
upinn  leit  niður  á  hann  eins  og  á  einhverja  óæðri  veru. 
Það  var  svo  sem  auðsætt,  að  svona  órakaður  og  smáskit- 
legur  munkur,  með  alveg  tilkomulaust  andlit,  væri  rag- 
menni.  Hann  var  meira  að  segja  smeykur  við  hann, 
biskupinn. 

>Mér  heflr  lika  verið  skýrt  frá  þvi«,  sagði  biskupinn, 
»að  þér  urðuð  við  ósk  verkamannanna.  En  eg  þarf  varla 
að  benda  á  .  .  .« 

»Herra  biskup«,  tók  síra  Vernharður  fram  í,  ofur-auð- 
mjúklega.  »Eg  hélt  að  kirkjan  vildi  ef  hægt  væri  skirr- 
ast  vandræðum«. 

»En  kirkja  sem  þorir  ekki  að  nefna  guðs  nafn  .  .  .« 

»Hefir  herra  biskupinn  heyrt  ræðuna  mina?« 


I 


Peningakista  keisarinnunnar.  871 

Biskupinn  gekk  fram  og  aftur  um  gólfið  til  þess  að* 
stilla  sig. 

»Þér  kunnið  hana  auðvitaðPc  sagði  hann. 

>Auðvitað,  herra  biskup*. 

»Látið  mig  þá  heyra  hana  eins  og  hún  var  flutt,  sira 
Vernharður,  orð  fyrir  orð,  alveg  eins  og  hún  var  flutt*. 

Biskupinn  settist  i  hægindastólinn.  Sira  Vernharður 
stóð  sem  áður. 

»Samborgarar«,  byrjaði  hann  og  tók  undir  eins  ræðu- 
tóninn. 

Biskupinn  hrökk  við. 

»Svona  vilja  þeir  nú  hafa  það,  herra  biskup«. 

»Gerir  ekkert,  síra  Vernharður,  haldið  þér  áfram«, 
sagði  biskupinn.  Það  fór  dálitill  hrollur  um  biskupinn;  þetta 
eina  orð  hafði  furðanlega  komið  honum  i  skilning  um  það 
hvernig  ástatt  var.  Hann  sá  fyrir  sér  þennan  söfnuð  af 
börnum  »svarta  blettsins«,  sem  síra  Vernhaður  talaði  til. 
Hann  sá  mörg  svakaleg  andlit,  mikið  af  tötrum,  mikið 
grátt  gaman.  Hann  sá  fólkið  sem  enginn  sómi  hefir  verið 
sýndur. 

i  »Samborgarar*,  tók  sira  Vernharður  til  máls  á  ný, 
»hér  í  landi  er  keisarinna,  sem  heitir  Maria  Teresía.  Hún 
er  fyrirtaks  stjórnandi.  Hún  er  vitrust  og  ágætust  allra 
stjórnanda  sem  verið  hafa  í  Belgíu. 

Aðrir  stjórnendur,  samborgarar,  aðrir  stjórnendur  fá 
sinn  eftirmann,  þegar  þeir  deyja,  og  missa  alt  vald  yflr 
þegnum  sinum.  En  svo  er  ekki  um  hina  miklu  keisar- 
innu,  Mariu  Teresiu.  Það  má  vel  vera,  að  hún  hafl  mist 
völdin  i  Austurriki  og  Ungverjalandi,  ef  til  vill  eru  Bra-- 
bant  og  Limburg  komin  undir  annara  yflrráð,  en  ekki  er 
það  svo  um  Vesturflandur,  greifadæmið  hennar  góða.  f 
Vesturflandri,  þar  sem  eg  hefl  dvalið  siðustu  árin,  þekk- 
ist  enn  i  dag  enginn  annar  stjórnandi  en  María  Teresia. 

Vér  vitum  að  Leopold  kongur  býr  i  Brussel,  en  hann 
kemur  oss  ekkert  við.  María  Teresía  heldur  áfram  stjórn- 
inni  þar  úti  við  haflð.  Einkum  í  flskiþorpunum.  Því  nær 
sem  dregur  haflnu,  þvi  alvaldari  er  stjórn  hennar. 


272  Peniugakista  keisarinnunnar. 

Hvorki  stjórnarbyltingin  mikla,  né  keisaradæmið,  né 
Hollendingarnir  hafa  megnað  að  steypa  henni  af  stóli.  — 
Og  hvernig  hefðu  þau  átt  að  geta  það?  Þau  hafa  ekki 
gert  neitt  það  fyrir  börn  hafsins,  er  líkt  verði  við  það 
sem  hún  hefir  gert. 

Það  sem  hún  hefir  gefið  sandhólafólkinu,  það  er  al- 
veg  ómetanlegt,  samborgarar! 

A  fyrstu  stjórnarárum  sínum,  fyrir  svo  sem  150  árum, 
ferðaðist  hún  um  Belgíu.  Þá  kom  hún  til  Bríissel  og 
Briigge,  hún  kom  til  Liittich  og  Löwen,  og  þegar  hún  loks- 
ins  hafði  séð  nóg  af  stórborgum  og  myndskreyttum  ráð- 
húsum,  kom  hún  líka  út  á  ströndina  til  að  sjá  hafið  og 
sandhólana. 

Það  var  henni  eugin  gleðisjón.  Hún  sá  haflð  víðara 
og  voldugra  en  svo,  að  menn  fengju  rönd  við  reist.  Hún 
sá  ströndina  örbjarga  og  óvarða.  Þar  voru  sandhólarnir, 
en  hafið  hafði  gengið  yflr  þá  áður  og  gat  gert  það  enn. 
Þar  voru  lika  nokkrir  sjógarðar,  en  þeir  voru  hrörnaðir 
og  sígnir. 

Þar  sá  hún  sandorpnar  hafnir,  þar  sá  hún  flæðilönd 
með  svo  miklum  vatnsaga,  að  þar  óx  ekki  annað  en  sef 
og  stör;  þar  sá  hún  veðurbitna  sjómannakofa  undir  sand- 
hólunum,  eins  og  þeim  hefði  verið  fieygt  fyrir  hafið,  og 
þar  sá  hún  fátæklegar,  gamlar  kirkjur,  sem  fluttar  höfðu 
verið  undan  haflnu  langt  upp  í  foksandinn  og  melgresið 
á  torfærar  eyðimerkur. 

Keisarinnan  mikla  sat  heilan  dag  úti  við  haflð.  Hún 
lét  segja  sér  frá  sjávarflóðum  og  bæjum  sem  brott  höfðu 
skolast.  Hún  lét  sýna  sér  staðinn  þar  sem  heil  landspilda 
hafði  sokkið  i  sæ.  Hún  lét  róa  sig  út  þangað  sem  gömul 
kirkja  stóð  á  sjávarbotni.  Og  hún  lét  telja  upp  fyrir  sér 
þá  menn  sem  druknað  höfðu,  og  búpeninginn  sem  farist 
hafði,  síðast  er  sjórinn  gekk  yflr  sandhólana. 

Allan  daginn  hugsaði  keisarinnan  með  sér:  Hvernig 
á  eg  að  hjálpa  aumingja  sandhólafólkinu?  Ekki  get  eg 
ráðið  við  sjávarföllin,  ekki  get  eg  bannað  haflnu  að  grafa 
undan  ströndinni.     Eg  get  ekki   heldur   bundið   storminn 


Peningakista  keisarinnunnar.  273 

eða  melnað  honum  að  hvolfa  íiskibátunum.  Og  með  engu 
móti  get  eg  leitt  fiskinn  í  netin  þeirra  eða  snúið  melgres- 
inu  i  nærandi  hveiti.  Enginn  einvaldur  í  víðri  veröld  er 
svo  voldugur,  að  hann  geti  hjálpað  þessu  fátæka  fólki  út 
úr  vandræðunum. 

Daginn  eftir  var  sunnudagur,  og  keisarinnan  hlýddi 
messu  i  Hvítafellskirkju  (Blankenberghe).  Þá  varalt  stranda- 
fólkið  alla  leið  sunnan  frá  Dunkirkju  og  norður  að  Stiflu 
(Sluis)  komið  þangað  til  að  sjá  hana.  En  fyrir  messu 
gekk  keisarinnan  um  og  talaði  við  fólkið. 

Sá  fyrsti  sem  hún  fann  að  máli  var  hafnarvörðurinn 
i  Nýhöfn  (Nieuport).  >Hvað  er  að  frétta  úr  þinum  bæ?«, 
sagði  keisarinnan.  »Ekkert  að  frétta«,  sagði  hafnarvörð- 
urinn,  »nema  að  sviftibylur  hvolfdi  i  nótt  bátnum  undir 
Oonielis  Aertsen,  og  í  morgun  fanst  hann  á  kilinum  úti 
fyrir  ströndinni  hjá  okkur«.  »Það  var  þó  gott  að  hann 
komst  hfs  af«,  sagði  keisarinnan.  —  »Það  er  nú  efamál«, 
sagði  hafnarvörðurinn,  >því  hann  var  vitskertur,  þegar 
hann  var  fluttur  i  land«.  —  »Var  það  af  hræðslu^,  sagði 
keisarinnan.  —  >Já«,  sagði  hafnarvörðurinn,  »það  var  af 
því,  að  í  Nýhöfn  höfum  við  ekkert  að  treysta  á,  þegar  i 
nauðirnar  rekur.  Cornelis  vissi  að  konan  hans  og  barn- 
ungarnir  fengju  að  verða  hungurmorða  ef  hann  færist,  og 
hugsunin  um  það  mun  hafa  ært  hann«.  —  >Það  er  þá 
þetta  seni  ykkur  vantar  hérna  úti  við  sandhólana*,  sagði 
keisarinnan,  »eitthvað  sem  á  má  treysta*.  —  »Það  er 
það«,  sagði  hafnarvörðurinn,  »hafið  er  stopult,  jörðin 
er  stopul,  fiski  og  fjárgróði  eru  stopul.  Eitthvað  sem  á 
má  treysta,  það  er  það  sem  við  þurfum*. 

Keisarinnan  hélt  nú  áfram,  þangaðtilhún  hitti  prest- 
inn  í  Heyst.  »Hvað  er  tíðinda  frá  Heyst?«  sagði  hún  við 
hann.  —  >Ekkert  tíðinda«,  svaraði  hann,  »nema  að  nú  er 
Jacob  van  Ravesteyn  hættur  við  framræsluna  á  flæðiland- 
inu,  hættur  við  hafnargröftinn,  hættur  við  að  reisa  vit- 
ann,  og  hættur  við  öll  önnur  þarfaverk,  sem  hann  hafði 
með  höndum«.  —  »Hvernig  stendur  á  þessu?«  sagði  keis- 
-arinnan.     »Hann  hefir  fengið  arf«,    sagði    presturinn,  »og 

18 


274  Peningakista  keisarinnannar. 

nú  finst  honum  arfurinn  minni  en  hann  hafði  búist  við<. 
»En  þá  á  hann  þó  eitthvað  víst«,  sagði  keisarinnan.  »0- 
já«,  sagði  presturinn,  »en  þegar  hann  hefir  peningana 
handa  á  milli,  þorir  hann  ekki  að  ráðast  i  nein  stórvirki, 
af  þvi  hann  er  hræddur  um  að  þeir  hrökkvi  ekki  til«.  — 
»Það  þyrfti  þá  eitthvað  óþrjótandi  til  að  hjálpa  ykkur  í 
Heyst«,  sagði  keisarinnan.  —  »Það  er  meiningin«,  sagði 
presturinn,  »þar  er  óendanlega  mikið  að  gera,  og  ekkert 
verður  gert  fyr  en  menn  vita  að  af  óendanlega  miklu  er 
að  taka«. 

Keisarinnan  hélt  áfram,  þangað  til  hún  fann  hafnsögu- 
foringjann  í  Miðkirkju  (Middelkerke)  og  gat  spurt  hann 
tíðinda  þaðan.  —  »Eg  veit  ekkert  öðru  nýrra«,  sagði  hafn- 
söguforinginn,  »nema  það  að  Jan  van  der  Meer  og  Luca 
Neerwinden  eru  nú  komnir  í  hár  saman*.  —  »Nei,  er  það 
satt?<  >Já,  þeir  hafa  fundið  þessi  þarna  þorskamið,  sem 
þeir  hafa  báðir  verið  að  leita  að  alla  sína  æfi.  Þeir  höfðu 
heyrt  fornar  sagnir  um  miðin,  og  róið  um  allan  sjó  til  að 
leita  þau  uppi,  og  alla  tið  verið  beztu  vinir,  en  nú  þegar 
þeir  hafa  fundið  miðin,  eru  þeir  orðnir  óvinir*.  —  »Þá 
hefði  farið  betur,  ef  þeir  hefðu  aldrei  fundið  þau«,  sagði 
keisarinnan.  —  >Já«,  sagði  hafnsöguforinginn,  »víst  hefði 
þá  farið  betur«.  —  >Það  sem  ætti  að  hjálpa  ykkur  í  Mið- 
kirkju<,  sagði  keisarinnan,  >það  yrði  þá  að  vera  svo  vel 
falið,  að  enginn  gæti  fundið  það«.  —  »Einmitt  það<,  sagði 
hafnsöguforinginn,  »vel  falið  yrði  það  að  vera,  því  ef  ein- 
hver  fyndi  það,  þá  yrði  tómur  fjandskapur  og  þref  út  af 
því,  eða  þá  að  því  yrði  undir  eins  eytt,  og  þá  væri  sú 
dýrðin  úti«. 

Keisarinnan  andvarpaði,  og  fann  að  hún  gat  ekkert 
gert.  Svo  fór  hún  í  kirkjuna,  og  allan  messutímann  kraup 
hún  á  kné  og  bað,  að  sér  mætti  engu  að  siður  auðnast 
að  hjálpa  fólkinu.  Og,  með  yðar  leyfi,  samborgarar,  í 
messulok  varð  henni  það  Ijóst,  að  betra  væri  að  gera  lítið 
en  ekkert.  Þegar  fólkið  kom  út  úr  kirkjunni,  nam  hún 
staðar  á  kirkjutröppunum  og  ávarpaði  það. 

Aldrei  fyrnist  það  neinum  manni  i  Vesturflandri  hvern- 


Peningakista  keisarínnunnar.  275 

ig  hán  þá  var  ásýndum.  Fögur  var  hún  sem  keisarinna, 
og  klædd  var  hún  sem  keisarinna.  Hún  bar  kórónu  á 
höfði,  og  skikkju  á  herðum,  og  hafði  veldissprota  i  hönd. 
Hárið  var  kembt  hátt  og  stráð  hvitum  salla,  og  undið 
hJaði  með  stórum,  dýrindis  perlum,  sem  gægðust  fram 
illi  lokkanna.  Hún  var  klædd  i  rautt,  Ijómandi  silki,  og 
llur  var  búningur  hennar  lagður  flæmskum  kniplingum. 
Hún  hafði  rauða,  hælaháa  skó,  með  stórum  gimsteina- 
spennum  yfir  ristina.  Svona  litur  hún  út  enn  i  dag,  þeg- 
ar  hún  gegnir  stjórnarstörfum  i  Vesturflandri. 

Nú  ávarpaði  hún  strandamenn  og  sagði  þeim  vilja 
sinn.  — 

Hún  sagði  þeim  hvernig  hún  hefði  velt  þvi  fyrir  sér, 
hvað  helzt  yrði  þeim  til  hjálpar.  Hún  sagði  að  þeir  vissu 
það  liklega,  að  ekki  gæti  hún  haldið  hafinu  i  skefjum  eða 
heft  storminn,  og  að  ekki  gæti  hún  stýrt  fiskitorfunum 
upp  að  ströndinni  eða  snúið  melgresinu  í  hveiti.  En  það 
sem  hún,  vesöl  kona,  gæti  gert  fyrir  þá,  það  skyldi 
verða  gert. 

Þeir  lágu  allir  á  hnjánum  meðan  hún  talaði.  Aldrci 
höfðu  þeir  áður  fundið  svo  milt  og  móðurlegt  hjarta  slá 
fyrir  þá.  Keisarinnan  talaði  þannig  um  hið  erfiða  lif 
þeirra,  að  þeir  fóru  að  gráta  yfir  meðaumkun  hennar. 

En  nú,  sagði  keisarinnan,  hefði  hún  einsett  sér  að 
eftirláta  þeim  peningakistuna  sina  með  öllum  þeim  fjár- 
sjóðum  sem  i  henni  væru.  Það  væri  gjöf  sin  til  handa 
þeim  öllum  sem  byggju  þar  úti  á  sandhólunum.  Það  væri 
eina  hjálpin  sem  hún  gæti  i  té  látið,  og  hún  bað  þá  að 
fyrirgefa  að  hún  væri  svo  litil.  Og  tárin  stóðu  i  augun- 
um  á  henni  lika,  þegar  hún  sagði  þetta. 

Hún  spurði  þá  nú  hvort  þeir  vildu  lofa  því  og  sverja 
það,  að  þeir  skyldu  ekki  gripa  til  sjóðsins  fyi  en  vand- 
ræði  þeirra  væru  orðin  svo  mikil,  að  þau  gætu  ekki  verri 
orðið.  Og  enn  fremur,  hvort  þeir  vildu  sverja,  að  þeir 
skyldu  láta  hann  ganga  að  erf ðum  til  eftirkomenda  sinna, 
ef  þeir  þyrftu  ekki  sjálfir  á  honum  að  halda.  Og  loks 
bað  hún  hvern  einstakan  mann  að  sverja,  að  hann  skyldi 


276  Peníngakista  keisarinnunnar. 

ekki   reyna    að   eignast   sjóðinn  sjálfur,  nema  hann  hefði 
áður  borið  það  undir  alla  strandabúa. 

Hvort  þeir  vildu  sverja!  Það  vildu  þeir  allir.  Og 
þeir  blessuðu  keisarinnuna  og  grétu  af  þakklæti.  Og  hún 
grét  og  sagði  þeim  að  hún  vissi  að  þeir  þyrftu  að  eiga 
fiér  eitthvert  athvarf  sem  aldrei  brygðist,  og  óþrjótandi 
fjársjóði  og  meira  lán  en  mönnum  hlotnast,  en  það  gæti 
hún  ekki  veitt  þeim.  Hún  hefði  aldrei  verið  eins  van- 
máttug,  eins  og  hérna  úti  á  sandhólunum. 

Samborgarar,  án  þess  hún  vissi  það,  af  þeirri  stjórn- 
vizku  sem  þessi  mikla  kona  var  gædd,  hefir  hún  þó  kom- 
ið  meiru  til  vegar  en  hún  hafði  ætlað,  og  þvi  má  með 
sanni  segja,  að  hún  sitji  að  völdum  í  Vesturflandri  enn 
í  dag. 

Eg  býst  við  að  yður  þætti  gleðilegt  að  heyra  um  alla 
þá  blessun  sem  gjöf  keisarinnunnar  hefir  leitt  yfir  Vestur- 
flardur.  Fólkið  þar  ytra  hefir  eitthvað  á  að  treysta,  og 
þess  þarf  það  líka,  þess  þurfum  vér  allir.  Hve  bágt  sem 
ástandið  kann  að  vera,  þá  er  þar  engin  örvænting. 

Þeir  hafa  sagt  mér  þar  ytra  hvernig  peningakistan 
keisarinnunnar  lítur  út.  Eins  og  skrín  Úrsúlu  helgu  í 
Brúgge,  segja  þeir,  og  jafnvel  fegri.  Hún  er  eftirmynd  af 
dómkirkjunni  í  Vínarborg,  og  hún  er  úr  skiru  gulli,  en  á 
hliðunum  eru  myndir  úr  æfisögu  keisarinnunnar  í  skær- 
asta  alabastri.  Á  litlu  hliðarturnunum  fjórum  Ijóma  þeir 
fjórir  demantar  sem  keisarinnan  svifti  úr  kórónu  Tyrkja- 
soldáns,  og  á  göflunum  er  fangamarkið  hennar  greypt 
rúbínum.  En  þegar  eg  spyr  þá,  hvort  þeir  hafi  séð  skrin- 
ið,  þá  segja  þeir  að  skipbrotsmenn  sem  eru  i  lífshættu  sjái 
ætíð  skrínið  fljóta  á  öldunni  framundan  sér,  til  marks  um 
að  þeir  skuli  ekki  örvænta  um  konu  og  börn,  þó  svo  færi 
að  þeir  féllu  frá. 

En  þetta  eru  einu  mennirnir  sem  séð  hafa  sjóðinn, 
annars  heflr  enginn  komist  svo  nálægt  honum,  að  hann 
gæti  séð  hve  mikill  hann  var.  Og  þér  vitið,  samborgar- 
ar,  að  keisarinnan  sagði  ekki  nokkrum  manni  hve  mikið 
væri  i  sjóðnum.    En  ef  þér  efist  um  hve  þarfur  hann  hefir 


Peningakista  keiiarínnnnnar.  277 

verið  og  er,  þá  ætla  eg  að  biðja  yður  að  fara  út  að 
sjónura  og  litast  um.  Þeir  hafa  verið  sigrafandi  og  sí- 
byggjandi  þar  aila  tið  síðan,  og  hafið  er  nú  bugað  af  öldu- 
brjótum  og  sjógörðum  og  gerir  ekkert  tjón,  og  það  eru 
skrúðgræn  engi  innan  við  sandhólana  og  baðstaðir  og 
uppgangsbæir  niðri  á  ströndinni.  En  áður  en  þetta  varð, 
voru  vitar  reistir,  hafnir  hreinsaðar,  skip  smiðuð,  og  hve- 
nær  sem  byrjað  var  á  nýjum  sjógarði,  hugsuðu  menn  alt 
af  sem  svo :  Ef  eigið  f é  hrekkur  ekki  til,  þá  hleypur  vor 
náðuga  keisarinna  Maria  Teresía  undir  bagga.  En  það 
hefir  ekki  verið  annað  en  hvatning,  þvi  eigið  fé  hefir  alt 
af  hrokkið  til. 

Þér  vitið  líka,  að  keisarinnan  sagði  ekki  hvar  sjóð- 
urinn  væri.  Var  það  ekki  snjallræði,  samborgarar?  Ein- 
hver  geymir  sjóðinn,  en  sá  sem  geymir  hann,  má  ekki 
koma  fram  og  segja  hvar  hann  er,  fyr  en  allir  eru  sam- 
mála  um  að  skifta  honum.  Það  er  þvi  vitanlegt,  að  hon- 
um  verður  hvorki  nú  né  siðar  ranglátlega  skift.  Hann 
er  jafnt  fyrir  aila.  Hver  og  einn  veit,  að  keisarinnan 
hefir  hann  i  huga,  ekki  siður  en  granna  hans.  Tvidrægn- 
og  öfund  geta  ekki  risið  upp  meðal  fólksins  þar  ytra,  eins 
og  annarsstaðar,  þegar  dýrasta  hnossið  er  sameiginlegt«. 

Biskupinn  greip  fram  i  fyrir  síra  Vernharði. 

»Það  er  nóg«,  sagði  hann,  »hvernig  lukuð  þér  ræð- 
unni?«. 

«Eg  sagði  þeim«,  sagði  munkurinn,  »að  það  væri  mik- 
ið  mein,  að  keisarinnan  góða  hefði  ekki  lika  komið  til 
Karlsvirkis.  Eg  kendi  i  brjóst  um  þá  fyrir  það,  að  þeir 
ættu  ekki  peningakistuna  hennar.  Við  önnur  eins  stór- 
virki  og  þeir  ætluðu  að  ráðast  í,  við  annað  eins  haf  og 
það  sera  þeir  þyrftu  að  binda,  og  annan  eins  foksand  og 
þeir  þyrftu  að  hefta,  sagði  eg  við  þá,  væri  þeim  sannar- 
lega  ekkert  annað  nauðsynlegra. 

>Nú?«  spurði  biskupinn. 

»Þeir  köstuðu  nokkrum  gulrófum,  herra  biskup,  og 
hviskruðu  dálitið  sín  á  milli,  en  þá  var  eg  líka  kominn 
ofan  úr  stólnum.     Annars  ekkert«. 


278  Peningakista  keisarinnunnar. 

»Þeir  höfðu  skilið«,  sagði  biskupinn,  »að  þér  töluðuð 
við  þá  um  forsjón  guð8«. 

Munkurinn  hneigði  sig. 

»Þeir  höfðu  skilið,  að  þér  vilduð  sýna  þeim  að  þetta 
vald,  sem  þeir  hæðast  að,  af  þvi  að  þeir  sjá  það  ekki, 
verður  að  dyljast.  Að  þvi  yrði  misbeitt  á  sömu  stund 
og  það  kæmi  fram  i  áþreifanlegri  mynd.  Eg  óska  yður 
til  hamingju*. 

Munkurinn  þokaðist  með  hneigingum  út  að  dyrunum. 

Biskupinn  kom  á  eftir  honum  og  góðvildin  skein  út 
úr  honum. 

»En  peningakistan,  þeir  trúa  á  hana  enn  þá  þar 
ytra?  .  .  .  «. 

»Hvort  þeir  trúa  á  hana!  Eg  held  nú  það,  herra 
biskup*. 

>0g  sjóðurinn,  var  það  nokkurntíma  sjóður?« 

>Með  yðar  leyfi,  herra  biskup,  eg  hefi  svarið«. 

»Nú,  en  við  mig  .  .  .  «,  sagði  biskupinn. 

»Það  er  Hvitafellskirkju-presturinn,  sem  geymir  hana. 
Hann  hefir  lofað  mér  að  sjá  hana.  Það  er  litil,  járnvarin 
trókista«. 

»Nú?« 

»0g  á  botninum  liggja  20  fagrir  Maríudalir«. 

Biskupinn  brosti,  en  varð  alt  i  einu  alvarlegur. 

»Má  likja  forsjóninni  við  slíka  trékistu?« 

«Allar  samlíkingar  eru  ófuUkomnar,  herra  biskup. 
AUar  mannahugsanir  eru  hégómi«. 

Síra  Vernharður  hneigði  sig  einu  sinni  enn  og  hvarf 
út  úr  stofunni. 

Guðm.  Finnbogason 

þýddi. 


Ritfregnir. 


Þorv.  Thoroddsen.  Lýsing  íslands  I. — II.  bindi.  Kanp- 
mannahöfn  1908—1911. 

Þegar  eitthvert  Ijóðasafn  eða  eitthvert  annað  skáldrit,  hve 
lítið  að  vöxtum  eða  gæðum  sem  það  nú  annars  kann  að  vera,  kem- 
ur  hér  á  prent,  þá  líður  vanalega  ekki  á  löngu  áður  en  blöðin 
koma  hvert  með  sinn  ritdóm,  einn  öðrum  lengri  —  stundum  eru 
allir  ritdómarnir  saman  lagðir  ef  til  vill  eins  langir,  ef  ekki  lengri, 
en  ritið  sem  dæmt  er.  En  um  bók  þá,  sem  hér  er  um  að 
ræða,  hefir  hingað  til  verið  furðanleg  þögn  —  eg  man  ekki  eftir 
að  hennar  hafi  verið  minst  neinstaðar,  nema  í  »Eimreiðinni<í(  —  og 
er  útkoma  hennar  þó  að  mínu  áhti  ein  af  stóru  viðburðunum  í 
bókmentaheimi  vorum  á  síðustu  árum.  Má  vera  að  þetta  stafi  af 
því,  að  bókin  hefir  verið  svo  lengi  að  koma  út  (í  fjögur  ár),  en 
ekki  af  hinu,  að  mentamönnum  vorum  þyki  minna  varið  í  rit  af 
því  tægi,  sem  Ljsing  íslands  er,  heldur  en  í  skáldrit. 

Þótt  ekki  væri  litið  nema  á  stærðina,  þá  er  bók  þessi  stórvirki, 
tvö  bindi,  samtals  nál.  1100  síður  (slagar  hátt  upp  í  Landfræðis- 
söguna,  eftir  sama  höfund),  en  hún  er  ekki  síður  stórvirki  að  efni 
til.  Registrið  yfir  nöfn  og  hugtök,  sem  bókin  fjallar  um,  fyllir  eitt 
80  síður,  og  sýnir  það  bezt,  hversu  mikill  brunnur  fróðleiks  um 
ísland  og  þekkingar  á  íslenzkri  náttúru  bókin  muni  vera,  á  íslenzkri 
náttúru,  segi  eg,  því  að  hún  nær  að  eins  til  náttúru  landsins.  Lys- 
ingin  á  landsbúum  og  atvinnuvegum,  einstökum  landshlufcum  og 
merkisstöðum  er  ekki  komin  ennþá,  en  vonandi  er  að  höfundurinn 
megi  Ijúka  verkinu  og  Bókmentafólagið  gefa  það  út  alt,  áður  en 
langt  um  líður. 

Bókin  er  í  15  köflum  og  eru  þeir  um  hnattstöðu  landsins  og 
«tœrð,  sjóinn  kiingum  það,  strendur  þess,  landslag,  fljót  og  ár, 
stöðuvötn,  jökla,  hraun,  eldfjöU  og  landskjálfta,  hvera  og  brenni- 
fiteinsnámur,  jarðfræði  landsins,  steinaríkið,  loftslag,  jurtaríki  lands- 


280  Ritfregnir. 

ins  og  gróðrarfar  og  loks  d/raríki  þess.  Ýmsir  af  þessuui  köflum 
eru  aftur  í  mörgum  undirdeildum,  eftir  efni,  og  synir  þetta,  hve 
margbreyttan  fróðleik  bókin  iiefir  að  geyma,  fróðleik,  sem  tíðast  er 
klæddur  í  svo  alþýðlegan  búning,  að  flestum  mönnum,  sem  annar* 
geta  skilið  mæJt  mál,  en  vorkunnarlaust  að  hafa  fult  gagn  af  bók- 
inni,  með  því  líka  að  skyrandi  inngangur  er  að  þeim  köflum,  sem 
hættast  er  við  að  almenning  mundi  vanta  skilyrði  fyrir  skilningi  á 
efninu  í.  Bókin  er  því  regluleg  alþýðubók,  sem  eg  byst  við  að  nái 
með  tímanum  mikilli  hylli  hjá  öllum  þeim  mönnum,  lærðum  og 
ólærðum,  sem  hafa  ánægju  af  fræðslu,  sórstaklega  um  náttúru  lands 
vors.  En  hún  hefir  h'ka  afarmikið  vísindagildi,  og  eg  hygg  að 
það  megi  fyllilega  jafna  henni,  það  sem  hún  nær,  við  hina  frægu 
ferðabók  þeirra  Eggerts  og  Bjarna,  nema  að  hún  hefir  þann  kost 
fyrir  oss,  fram  yfir  hana,  að  hún  er  samin  á  íslenzku,  að  eg  ekki 
nefni  það,  að  hún  hvílir  á  þeirri  þekkingu,  sem  menn  hafa  á 
náttúru  landsins  í  byrjun  20.  aldar,  en  hún  er  æði  mikið  meiri,  en 
8Ú  þakking,  sem  menn  höfðu  á  síðari  hluta  18.  aldar.  —  Við 
þetta  bætist  allur  sá  fjöldi  af  heimildarritum,  sem  höf.  vitnar  í, 
og  hlytur  að  vera  mikils  virði  fyrir  þá  sem  vilja  rannsaka  sögu 
landssins  og  náttúru;  í  þessu  tilliti  gefur  bókin  Landfræðissögu 
höfundarins  lítið  eftir. 

Þessi  íslandslysing  Þorvaldar  er  eins  og  góður  og  fróður  fylgd- 
armaður,  sem  vísar  mönnum  veginn  um  landið  þvert  og  endilangt, 
yfir  fjöll  og  firnindi,  hraun  og  m/rar,  örœfi  og  sanda,  ár  og  vötn 
og  sjóinn  með,  og  fræðir  mann  um  hvað  eina,  sem  fyrir  augun 
ber,  og  það  er  harla  mart  og  margvíslegt;  og  það  er  ekki  að  furða, 
þó  að  bókin  só  góður  vegvísari,  því  að  hún  er  í  því  tilliti  sama 
og  höfundurinn  sjálfur,  en  hann  er  h'klega  kunnugri  landinu, 
náttúru  þess  og  sögu,  en  nokkur  annar  maður,  sem  nú  er  uppi, 
og  er  svo  lótt  um  að  lysa  og  segja  frá,  eins  og  margir  kannast  við 
af  eldri  ritum  hans,  að  maður  þreytist  seint  við  lesturinn.  Skemti- 
legastir  eru,  finst  mér,  kaflarnir  um  árferði,  jökla,  hraun  og  eld- 
fjöll,  enda  á  höfundur  fáa  s-ína  h'ka  í  jarðeldafræði.  Annars  er 
ógerningur  að  fara  að  tala  ýtarlega  um  hvern  einstakan  kafla, 
það  yrði  of  langt  mál.  —  Til  skyringar  og  stuðnings  lysingum 
og  efni  er  í  bókinni  margt  af  kortum  og  fjöldi  mynda,  eftir  útlenda 
eða  innlenda  menn,  og  margar  þeirra  mjög  góðar.  —  Prentun  og 
frágangur  eru  góð,  nema  hvað  vantar  allvíða  brodda  yfir  stóra  stafi. 

Ómögulegt  er  hjá  því  að  komast,  að  eitthvað  só  af  villum  eða 
ónákvæmni  í  svona  stóru  riti  og   jatn-fjölbreyttu     að   efni,  er  einn 


Ritfregnir.  281 

maður  semur  að  öllu  leyti,  og  er  þar  að  auki  svo  lengi  að  koma  út, 
að  sumt  sem  var  gott  og  gilt,  þegar  það  var  í  prentun,  er  orðið* 
úrelt,  þegar  bókin  er  fuUprentuð.  Þó  eru  jmsar  leiðróttingar  á 
þesskonar  atriðum. 

Eg  hefi  ekki  fundið  margt  af  villum,  þar  sem  eg  get  dæmt 
um.  Það  sem  eg  vildi  helzt  benda  á,  er  þetta :  Það  er  sagt,  sam- 
kvæmt  eldri  sjókortum,  (I.  bls.  84)  að  100  faðma  djpi  só  í  Hval- 
firði  út  undan  Brekku  (o:  Hvammsdjúpi),  en  þetta  djúp  var  kann- 
að  á  »Thor<3:  1904  og  af  mér  1909,  og  fanst  hvergi  meira  en  60  m. 
(sbr.  rannsóknask/rslu  mína  1909-10).  Nyjasta  sjókortið  sjnir  þar 
57  m.  (sjálfsagt  eftir  mœlingum  á  Beskytteren  1909).  —  Nafnið- 
Dalatangi  er  haft  á  einum  stað  (II.,  bls.  263)  í  staðinn  fyrir  Skála- 
nesbjarg,  —  Á  bls.  454  (II.)  er  sagt  að  hvergi  séu  tóur  eins- 
margar  og  á  Reykjanesskaga.  Nú  er  það  breytt,  því  að  þeira  hefir 
verið  útrymt  þar  að  mestu  á  síðari  árum. 

Fuligula  cristata  (II.  bls.  210)  verpur  nú  bæði  við- 
My vatn  (þar  nefnd  s  k  ú  f  ö  n  d)  og  í  Flóa.  Fuglarnir  P  r  o  c  e  1- 
laria  pelagica  og  Leachii  (II.,  bls.  512).  eru  nefndir  1  i  1 1  a 
og  stóra  sæsvala  í  Vestmannaeyjum.  Það  er  víst  mjög 
vafasamt,  að  nafnið  >drúði<(  eigi  við  þá  fugla,  þótt  Mohr  áh'ti  svo 

Um  þorskinn  er  sagt  (II.,  bls.  557)  að  hann  haldi  sig  oftast 
i  miðjum  sjó  eða  uppi  við  yfirborð  til  að  ná  í  æti,  loðnu,  síld, 
trönusíli  (eg  mundi  heldur  segja:  sandsíli)  og  krabbadýr.  Með  þessu 
er  óbeinlínis  sagt,  að  hann  só  sjaldnast  við  botninn,  en  aðallega 
er  hann  þó  botnfiskur,  sem  fer  upp  í  sjó  annað  veifið,  þegar  ætis- 
ins  er  að  leita  þar;  það  syna  veiðiaðferðirnar,  t.  d.  bornvörpuveið- 
arnar  glögt,  og  er  líka  gamalkunnugt.  —  Á  næstu  síðu  er  sagt^ 
að  4 — 5  fyrstu  árin  lifi  þorskurinn  ekki  dypra  en  á  40  fðm;  það 
er  r  e  g  1  a  n,  en  undantekningarnar  verða  víst  margar.  —  Höf. 
nefnir  (II.,  bls.  538,  neðanmáls)  rekseiði  »ungviði  fiska  n/Kom- 
in  úr  eggi  (pelagisk  Yngel),  sem  ekki  geta  ráðið  hreyfingu  sinni,  en 
berast  með  öldum  og  straumi«.  Þetta  er  of  þröng  merking  í  »pela- 
gisk  Yngel«,  o:  seiði,  nem  lifa  uppi  um  sjó;  því  að  fiskaseiði  fá 
allfljótt  vald  yfir  hreyfingum  sínum,  o:  fara  fljótt  að  synda,  en  lifa 
oft  eftir  það  mánuðum  saman  uppi  um  sjó,  fjarri  eða  nærri  yfir- 
borði,  enda  þótt  þau  berist  með  straumum,  fremur  af  því  að  þau 
lifa  á  fæðu,  sem  straumarnir  beia  með  sór  (ymiskonar  svifdýrum^), 

^)  Svifdýr  nefni  eg  það  sem  höf.  nefnir  dýrarek  (Zooplankton)  og 
svifjurtir  það  sem  hann  nefnir  jurtarek  (phytoplankton).  Eg  hefi  nefnt 
það  svifverar  sem  á  visindamáli  er  nefnt  "plankton,,  (planktonorgan- 


"282  Hitfregnir. 

-en  af  því  að  þau  geta  ekki  veitt  straumunum  viðnám.  —  Of 
langt  álít  eg  höfund  fara  í  upptalningum,  þegar  hann  nefnir  dyr, 
sem  vafasamt  er  að  hafi  sést  hór. 

Þessar  athugasemdir  eru  þær  helztu,  sem  eg  hefi  aÖ  gera.  Sjálf- 
sagt  munu  aðrir  geta  fundið  eitthvað  að  ymsu  öðru,  samkvæmt 
reglunni  að  hœgara  er  að  setja  út  á  verk  en  vinna  það;  en  tilgang- 
ur  minn  með  þessum  línum  var  einkum  sá,  að  benda  mönnum  á 
bókina  og  kosti  hennar,  því  að  mér  þykir  mjög  vænt  um  hana 
og  byst  við,  að  svo  þyki  fleirum,  og  enda  eg  svo  þassar  línur 
með  alúðarþökk  til  höfundarins  fyrir  þetta  mikla  verk,  Gott  væri 
að  framhaldið  gæti  komið  sem  fyrst.  Bókmentafólagið  hefir  gert 
þarft  verk  með  því  að  gefa  út  þessa  bók  og  lætur  vonandi  ekki  á 
fiér  standa  með  að  gefa  út  það  sem  eftir  er. 

Bjarni  Sœmundsson. 

Steingrímur  Thorsteinsson,  ein  islándischer  Dichter  und 
Kulturbringer.  Mit  sechzig  iibersetzten  Proben  seiner  Lyrik 
und  seínem  jiingsten  Portrait.  —  Eine  Frenndesgabe  znm 
achtzigsten  Geburtstage  des  meisters  von  J.  C.  Poestion. 
1912  Múnchen  und  Leipzig. 

Skylt  hefði  það  verið  oss  íslendingum  að  semja  fagurt  minniug- 
arrit,  þegar  Steingrímur  Thorsteinsson  varð  áttræður,  svo  mikið 
hefir  hann  lagt  til  íslenzkrar  menningar  með  löngu  og  fögru  æfi- 
starfi.  Það  fórst  þó  fyrir.  Hér  fór  sem  stundum  fyr,  að  maður 
Buður  í  Vínarborg  vann  það  verkið  sem  oss  hefði  verið  sómi  að 
vinna.  Það  er  P  o  e  s  t  i  o  n,  sem  sendir  þjóðskáldi  voru  minningar- 
rit  sem  eitt  mundi  nægja  til  að  halda  nöfnum  beggja  lengi  á  lofti 
meðal  þ/zkulesandi  þjóða. 

Það  er  aðdáunarvert  hvernig  Poestion  ritar  um  íslenzk  efni. 
Þekking  hans  er  svo  auðug  og  traust,  og  meðferðin  öll  svo  smekk- 
vísleg       í  þessari  bók    hefir  hann    fyrst  á  4 — 5    blaðsíðum    dregið 


isme),  en  það  eru  ýmsar  verur,  er  s  v  i  f  a  i  sjó  og  vötnum,  aðallega 
örsmá  dýr  og  jurtir  (einfrumlungar),  er  berast  með  straumi,  örsmá  krabba- 
dýr,  marglyttur,  vængjasnigiar  og  lirfur  ýmissa  dýra,  þar  á  meðal  fiska- 
seiði  á  yngsta  aldursskeiði  (lirfur  sem  ekki  hafa  fengið  mynd  foreldranna. 
—  Mér  finst  orðið  rek  annars  ekki  vel  valið  yfir  hugtakið  "plankton,, 
það  eru  i  þvi  gamalkunnar  og  ólikar  merkingar,  sem  trufla  skilninginn 
á  visindaorðinu.  Ef  svifverur  þykir  of  langt  orð,  mætti  ef  til  viU 
fltytta  það  og  hafa  s  v  i  f  ein-göngu. 


t  Ritfregnir.  288 

frumdrœttiua  að  sögu  þjóðar  vorrar  og  bókmenta  hennar,  og  talið 
upp  helztu  skáld  vor  á  19.  öldinni.  Segir  kann  síðan  frá  æfiatrið> 
um  Steingríms  Thorsteinssonar  og  starfi  hans  í  þjónustu  íslenzkrar 
menningar,  hinum  mörgu  ágætu  þfðingum  hans  á  listaverkum 
annara  þjóða,  o.  s.  frv.,  og  tekur  loks  til  meðferðar  kvæði  hans. 
Flytur  bókin  60  sjnishorn  þeirra.  Það  ei  fyrir  löngu  viðurkent, 
að  Poestion  lætur  flestum  betur  að  þýða  íslenzk  kvæði,  og  er  hrein 
snild  á  sumum  þ/ðingum  haus.  Skal  eg  t.  d.  setja  hór  þjðinguna 
á  kvæðinu  »Norðurljósin«  : 

Es  schweben 

und  beben, 

es  spielen  und  flammen 

und  schiessen  zusammen 
die  Nordlichter  knisternd  am  tiefblauen  Himmel, 
wo  matter  hindurchblinkt  der  Sterne  Gewimmel. 
'  Wie  herrlich  sie  spriih'n 

und  funkeln  und  gliih'n 
in  winterlich  heiterer,  windstiller  Nacht, 
die  Sale  des  Poles  durchleuchtend  voll  Pracht. 

Wie  blitzgleich  entstehende 

Jb'arben  sich  spalten, 

wenn  flatternd  sich  wehende 

Schleier  entfalten 
mit  Streifen  in  Griin,  Violett  und  in  Gold, 
80  leicht  wie  von  magischen  Hánden  entrollt! 
Sie  schwingen  in  Falten  sich,  lohen  und  flimmern; 
und  sieh,  wie  in  Buchten  sich  spiegelnd,  sie  schimmern, 

wie  fern  sie  die  weissen 

Grefilde  umgleissen 

und  glitzernd  bestrahlen 

den  Gletscher,  den  kahlen, 

die  Firnen  und  Wehen, 

das  Eisfeld  der  Seen 
und  bunt  so  die  weite  Polaröde  malen! 


l 


En  bókin  hefir  orðið  annað  og  meira  en  haglega  gerð  mynd  af 
lífi  Steingríms  og  ijóðum,  hún  hefir  jafnframt  orðið  bók  um  ís- 
lenzka  náttúru  og  íslenzkt  þjóðlíf,  því  utanum  kvæði  Steingríras, 
sem  sjálf  eru  hin  fegursta  skuggsjá  lands  vors  og  þjóðar,  hefir 
Poestion  gert  umgerð  sem  ber  útlendum  lesendum  þá  birtu  er 
þarf  til  að  sjá  og  skilja  hvorttveggja  í  senn,  skáldið,  og  landið  og 
þjóðina  sem  það  yrkir  um.  Bókin  skilur  eftir  í  huga  lesandans 
mynd  af  einkennilega  fögru  landi,  merkilegri  þjóð  og  tignu  skáldi. 
Og  það  hygg,  eg  að  aldrei  hafi  íslenzku  skáldi  verið  gefin  svo 
fögur  afmælisgjöf. 

Gudm.  Finnhogason. 


Útlendiir  fréttir. 


Stérslys  í  Atlantshafi.  Enginn  viðburður  hefur  nú  á  síS- 
kastið  vakið  annað  eins  umtal  og  slys,  er  varð  á  Atlantshafinu 
kvöldið  14.  apríl.  Stærsta  skip  heimsins,  »Titanic«  fórst  þar  með  fjölda 
manns.  Skipið  var  eign  ensks  félags,  »White-Star«-línunnar,  og  fór 
milli  Southampton  í  Englandi  og  New- York.  Hafði  »White-Star«-fólagið 
þá  nylega  hleypt  af  stokkunum  tveimur  stórskipum,  »01ympic«  og 
)^Titanic«,  er  voru  stærstu  skipin,  sem  alt  til  þess  tíma  höfðu  bygð 
verið,  og  »Titanic»  þó  uokkru  stærra  skip  en  hitt.  Allur  útbún- 
aður  á  skipum  þessum  var  og  mjög  ríkmanulegur  og  áttu  þau 
einnig  í  því  að  skara  fram  úr  öðrum  skipum.  »01ympio«  var  fyr 
búin  og  var  stjórn  þess  fengin  reyndum  skipstjóra,  Smith  að  nafni, 
er  mjög  lengi  hafði  verið  í  þjónustu  fólagsins.  En  er  »Titanic»  var 
albúin,  var  honum  fengið  það  skip  til  stjórnar.  Það  lagði  út  frá 
Southampton  í  fyrstu  för  sína  kvöldið  10.  apríl.  Alls  voru  á  skip- 
inu  2358  manns,  farþegar  yfir  1400  og  um  900,  er  töldust  til 
skipshafnar.  ísrek  var  þá  mikið  meðfram  austurströnd  Ame- 
ríku,  og  hafði  viðvörun  komið  um  þetta  til  »Titanic«  með  loftskeyt- 
um  frá  öðrum  skipum.  Kvöldið  14.  apríl  var  »Titanic«  um  70 
danskar  mílur  suður  af  New-Foundlandi,  og  fór  með  fullum  hraða, 
þrátt  fyrir  aðvaranirnar,  en  ísjaki  gríðarstór  varð  þar  á  leið  skips- 
ins.  Fyrsti  styrimaður  var  á  stjórnpalli,  er  varðmaður  sagði  til 
jakans,  og  vék  hann  skipinu  við  og  ætlaði  að  renna  því  fram  hjá 
honum.  En  niðri  í  sjó  hafði  jakabrún  snert  skipshliðina  og  risti 
svo  langa  leið  aftur  eftir  henni  mikla  rifu,  er  sjór  og  íshröngl 
fóllu  þegar  inn  um.  Skipið  átti  að  vera  svo  út  búið,  að  það  gæti 
ekki  sokkið,  og  því  munu  flestir  hafa  trúað,  sem  á  því  voru.  Hin 
atóru  fólksflutningaskip  eiga  nú  á  dögum  flest  eða  öU  að  vera  svo 
bygð,  að  þótt  sjór  falli  inn  í  sum  rúm  þeirra  vegna  áreksturs,  þá 
hitti  hann  fyrir  inni  í  skipunum  vatnsheld  skilrúm,  er  varni  því, 
að  skipin  fyllist.     En  allur  sá  útbúnaður  reyndist  nú  ónógur  á  »Ti- 


^  Útlendar  fréttir  88^ 

tanicí,  þótt  vera  ætti  jáfnvel  betri  en  áður  voru  dæmi  til.  SkipiS 
^ökk  um  nóttina.  Björgunarbáta  hafði  skipið  ekki  nema  handa 
nokkrum  hluta  þeirra  manna,  sem  það  flutti,  og  voru  konur  og 
börn  látin  sitja  fyrir  þeim.  Annars  er  hór  eigi  rúm  til  að  segja 
nákvæmlega  frá  þessu  slysi,  og  verður  að  vísa  þar  til  fróttablaðanna. 
Als  fórust  þarna  1653,  en  705  komust  af:  tæp  500  af  farþegum 
og  rúm  200  af  skipshöfninni.  Er  þetta  talið  hið  gífurlegasta  sjó- 
slys,  sem  sögur  fari  af.  Þess  er  getið,  að  þegar  fregnin  barst  um 
skipið,  að  hætta  væri  á  ferðum,  tók  hljóðfæraflokkur  þess  að  leika 
fjörug  lög  til  þess  að  leiða  athygli  farþega  frá  hættunni.  Og  er 
skipið  sökk,  Ijek  hann  enska  sálminn  »Nearer  my  God  to  thee« 
(Hærra,  minn  guð,  tii  þín). 

Meðal  merkra  manna,  er  þarna  fórust,  má  nefna  hinn  heims- 
kunna  enska  blaðamann  W.  T.  Stead,  og  miljónamennina  amerísku 
Astor  og  I.  Strauss.  Annars  var  þar  margt  þektra  manna,  einkum 
frá  Ameríku.  En  skipshöfnin  var  mestmegnis  frá  Southamton. 
Smith  skipstjóri  fórst,  og  fyrsti  stjrimaður,  er  uppi  var  á  stjórn- 
palli  er  áreksturinn  varð,  skaut  sig  undir  eins  og  hann  sá,  hvað 
úr  ætlaði  að  verða.  Meðal  þeirra,  sem  af  komust,  var  I.  B.  Ismay, 
forstjóri  »White-Star«-línunnar,  og  hefir  hann  fengið  ámæli  út  af 
slysinu  vegna  þess,  að  honum  er  kent  um,  að  farið  var  með  fuUri 
ferð,  þótt  aðvaranir  kæmu  um,  að  leiðin  væri  óhrein.  Óvíst  er  þó, 
að  þær  ásakanir  hafi  við  mikið  að  styðjast.  En  þegar  í  fyrstu  ferð 
átti  þetta  stóra  og  skrautlega  skip  að  sýna  sig  í  því,  að  það  þyrfti 
skemmri  tíma  til  ferðarinnar  yfir  hafið  en  önnur  skip,  því  metnað- 
ur  er  afarmikill  um  þetta  milli  gufuskipafólaganna,  sem  ferðunum 
halda  uppi. 

Senatið  í  Washington  kaus  nefnd  manna  til  þess  að  rannsaka, 
hvernig  í  þessu  slysi  lægi.  Var  það  löng  rannsókn,  og  lagði  nefndin 
farbann  fyrir  ymsa  af  þeim  sem  af  komust,  þar  á  meðal  Ismay 
línuforstjóra,  er  þeir  voru  komnir  á  land  í  New-York.  Hefir  nefnd 
sú  felt  harða  dóma  bæði  um  björgunartækin  á  »Titanic«  og  um 
stjórnina  þar,  er  slysið  vildi  til.  En  Englendingar  bregða  þeim, 
sem  fyrir  þeirri  rannsókn  stóðu,  um  fákunnáttu  í  sjómensku,  þykir 
nefndin  hafa  verið  harðdrœg  í  framkomu  gegn  þeim,  sem  af  kom- 
íist,  og  telja  dóma  hennar  ekki  ábyggilega.  Sjálfir  hafa  þeir  skipað 
aðra  nefnd  til  þess  að  segja  álit  sitt  um  slysið  og  er  Mersey  lávarð- 
ur,  merkur  maður  og  vel  kunnugur  slíkum  sökum,  formaður  henn- 
ar.     En  álit  þeirrar  nefndar  er  enn  eigi  komið  fram. 


286  Útlendar  fréttir. 

William  Thomas  Stead  var  svo  merkur  maður  og  áhrifamik- 
ill,  að  hans  verður  að  minnast  nánar  en  gert  er  hér  að  framan, 
Hann  var  liðlega  sextugur  að  aldri,  fœddur  1849,  prestbsonur,  og 
fókst  í  æsku  við  verzhni  í  Newcastle.  En  snemma  fór  hann  þó  að 
gefa  8Íg  við  blaðamensku,  og  frá  1883 — 89  var  hann  aðalritstjóri 
blaðsins  »Pall  Mall  Gazette«  í  Lundúnum.  A  þeim  árum  verður 
hann  fyrst  nafnkunnur,  og  er  sagt,  að  hann  hafi  þá  tekið  upp  jmsa 
nýbreytni  í  blaðamenskunni,  er  aðrir  tóku  síðan  smátt  og  smátt 
eftir.  Síðan  stofnaði  hann  tímaritið  »Review  of  Reviews^,  sem  varð 
mjög  víðlesið  og  áhrifamikið,  eins  og  kunnugt  er,  og  var  hann  rit 
stjóri  þess  til  dauðadags,  Mjög  mikla  athygli  vakti  rit,  sem  hann 
gaf  út  meðan  hann  var  ritstjóri  »Pall  Mall  Gazette«,  um  siðspilb 
inguna  í  Lundúnura,  og  var  hanu  fyrii  það  dæmdur  í  þriggja  mánaða 
fangelsi,  en  bókin  varð  samt  orsók  til  nyrrar  löggjafar  um  þau  efni^ 
sem  hún  vakti  athygli  á.  »Ef  Kristur  kæmi  til  Chicas:o«  heitir 
önnur  bók  eftir  hann,  sem  út  kom  1903  og  vakti  þá  mikiðumtal; 
er  það  einnig  ádeilurit  um  siðferði.  Stead  var  mjög  víðförull.  Hann 
var  friðarpostuli  mikill  og  barðist  ákaft  gegn  Búastríðinu.  Á  síð- 
ustu  árum  var  hann  andatrúármaður  og  ritaði  »Ó8Jálfrátt«.  Hann 
stofnaði  þá  andaskrifstofu  í  Lundúnutn,  »Skrif8tofu  Júlíu«,  er  átti 
að  vera  sambandsliður  milli  andaheimsins  og  mannheimsins,  og  gátu 
menn  fengið  að  tala  þar  við  framliðna  kunningja  sína. 

Angust  Strindberg.  Sænska  stórskáldið  August  Strindberg  er 
nýlega  dáið.  Strindberg  hafði  lengi  verið  þungt  haldinn  af  veikind- 
um  og  andaðist  á  heimili  sínu  í  Stokkhólmi  14.  maí,  63  ára  gam- 
all,  fæddur  í  Stokkhólmi  22.  jan.  1849.  Hann  var  svo  fjölhæfur 
rithöfundur,  að  fá  dæmi  eru  til  annars  eins.  í  öllum  greinum 
skáldskaparins  hefir  hann  ritað  meira  og  minna,  en  þar  að  auki 
hefir  hann  fengist  við  vísindastörf,  sögu  og  málfræði,  efnafræði  o.  fL 
Við  blaðamensku  hefir  hann  einnig  fengist.  Líka  við  málaralist; 
hafði  ofan  af  fyrir  sór  með  henni  stundum,  er  hann  dvaldi  erlendis. 

í  skáldskapnum  varð  Strindberg  brautryðjandi  í  Svíþjóð.  Fyrstu 
skáldrit  hans  vöktu  þar  mikinn  óróa  meðal  bókmentamanna:  ^Röda 
rummet«,  »Máster  01af«,  »Nya  riket«  o.  fl.  Hann  var  þá  boðberi 
virkileikastefnunnar.  En  síðan  hefir  hann  hvarflað  í  ymsar  áttir  í 
skáldskap  sínum,  því  hvergi  hefir  hann  verið  við  eina  fjölina  feld- 
ur.  Og  jafnan  hefir  hann  átt  í  stríði  og  deilum,  og  oft  átt  örðugt 
uppdráttar.  Um  nokkur  ár  var  hann  talinn  geðveikur.  Hann  var 
um  eitt  skeið  aðstoðarbókavörður  í  Stokkhólmi    (1874—82).     Síðan 


I 


Útlendar  fréttir.  287" 

dvaldi  hann  lengi  erlendis,  í  Þjzkalandi,  Frakklandi  og  víðar.     En- 
síðari  árin  hefir  hann  dvalið  að  staðaldri  heima  í  Stokkhólmi. 

Það  þótti  ranglæti  við  Strindberg,  að  hann  skyldi  ekki  eitthvert 
árið  fá  bókmentaverðlaun  Nóbelsjóðsins,  og  var  kent  um  óvináttu 
frá  hálfu  þeirra,  sem  veitingunni  róðu,  vegna  árása  hana  á  ymsa 
helztu  bókmentamenu  Svía.  En  fjárhagur  Strindbergs  var  mjög 
þröngur.  Síðastliðið  ár  var  svo,  til  að  bæta  úr  þessu,  stofnað  til 
almennra  þjóðarsamskota  handa  honum,  og  varð  það,  þegar  naman 
kom,  mikill  sjóður,  er  Strindberg  var  færður  í  afmælisgjöf  22.  jan. 
síðastl.  vetur.  Var  það  afmæli  hans  haldið  með  mikilli  hátíðarvið- 
höfn  í  Stokkhólmi,  en  sh'ku  hafði  hann  ekki  átt  að  venjast  áður 
um  dagana,  Hann  var  einrænn  mjög  og  ómannblendinn,  einkum  á 
síðari  árum. 

ítalir  og  Tyrkir.  Stríðið  miUi  þeirra  gengur  í  mesta  þófi. 
Tyrkir  vilja  ekki  gefa  upp  yfirráð  yfir  Trípólis,  eða  játa  þeim  í 
hendur  ítala,  þótt  ítalir  hafi  í  reyndinni  þegar  tekið  þau.  Nú  að 
BÍðustu  hafa  ítalir  verið  að  ógna  Tyrkjum  með  árásum  á  þá  heima 
iyrir,  bœði  í  Dardanellasundinu  og  eyjum  Tyrkja  í  Miðjarðarhafi. 

Arás  ítala  á  virki  Tyrkja  í  Dardanellasundinu  vakti  um  tíma 
mikla  eftirtekt.  Tyrkir  segja  svo  frá,  að  18.  apríl  hafi  sóst  24  ítölsk 
herskip  nálægt  Lemnosey.  Um  morguninn  kom  herskip  og  tundur- 
bátur  til  Samos  og  var  skotið  á  hermannaskála  þar  í  landi.  AnnaS 
herskip  með  tundurbát  kom  til  Rhodos,  tók  þar  tyrkneskt  skip, 
sem  fyrir  var,  og  skar  sundur  fróttaþráðinn.  Síðar  um  daginn  komu 
fram  8  herskip  úti  fyrir  Dardanellasundinu  og  hófu  skothríð  á 
kastala  Tyrkja  þar  á  ströndinni.  Skutu  ítalir  15  skotum  á  Oran- 
kastala,  8  á  Koumkale  og  12  á  Seddil-Bar.  Eigi  fóll  þó  í  þess- 
ari  skothríð  nema  einn  maður  af  Tyrkjum.  En  árásin  vakti  almenna 
hræðslu  þar  á  ströndunum,  og  fólk  tók  að  flyja.  Hugðu  menn  að 
ítalir  ætluðu  að  setja  þar  her  á  land.  En  þeir  hafa  mótmælt,  að 
sú  hafi  verið  hugsunin,  enda  fluttu  þeir  engan  landher  á  herskip- 
um  sínum.  Þeir  sögðust  hafa  ætlað  að  egna  flota  Tyrkja  til  útrás- 
ar.  Eftir  árásina  lót  stjórn  Tyrkja  það  boð  út  ganga,  að  Dardan- 
ellasundi  væri  fyrst  um  sinn  lokað  fyrir  öllum  skipaumferðum  og 
kvaðst  neytt  til  þessa  tiltækis  vegna  árásar  ítala.  En  Dardanella- 
sundið  er  dyr  að  Marmarahafinu  og  er  þar  mikil  umferð.  Þetta 
samgönguhaft  skapaði  þegar,  sem  nærri  má  geta,  mikið  vandræði. 
Höfnin  í  Konstantínópel  fyltist  brátt  af  skipum,  sem  ekki  komust 
leiðar  sinnar,  og  eins  næstu    hafnir    sunnan    við    Dardanellasundið. 


^  Útlendar  fréttir. 

Út  af  þessu  fóru  aðrir  að  blanda  sér  í  málið,  Engleiidingar,  Rússar, 
Austurríkismenn  o.  fl.  Varð  það  þá  úr,  að  sundið  var  aftur  opnað 
4;il  umferðar,  er  því  hafði  verið  lokað  um  hálfs  mánaðar  tíma. 

Þá  réðust  ítalir  á  eyjar  Tyrkja  í  Grikklandshafi,  og  tóku  fyrst 
iRhodosey.  Þar  á  eyjunum  má  svo  heita  að  Tyrkir  séu  varnarlansir 
fyrir,  enda  hafa  ítalir  alt  ráð  þeirra  í  hendi  sór  á  sjónum.  Skot- 
vopnabúnaður  Tyrkja  í  köstulunum  þar  í  eyjunum  er  sagður  allur 
svo  garaaldags,  að  hann  ætti  fremur  heima  á  söfnum  en  í  hernaði 
nú  á  tímum.  Þó  varð  töluverð  mótstaða  frá  Tyrkja  hálfu  á  Rhodos. 
Her  þeirra  varðist  þar  frá  kastala  inni  í  landi  og  varð  nokkurt 
.mannfall  áður  hann  væri  unninn.  Á  Rhodosey  eru  um  30  þúsundir 
íbúa,  flest  Grikkir,  og  er  þar,  eins  og  annarstaðar  meðal  Grikkja, 
óánægja  með  yfirráð  Tyrkja.  Síðan  hafa  ítalir  tekið  fleiri  eyjar 
þar  í  kring.  En  Tyrkir  segja  slíkt  engin  áhrif  hafa  á  stríðið  yfir 
höfuð.  Hugsun  ítala  virðist  vera  sú,  að  hræða  þá  með  þessum 
árásum  til  samninga  um  afsal  Trípólis  og  Kyrenaika,  eða  þá  að  fá 
stórveldin  til  þess  að  skerast  í  leikinn  og  stiUa  til  friðar  á  þann 
hátt  að  Tyrkir  semji  um  afsalið.  En  Tyrkir  neita  alt  til  þessa 
fastlega  öllum  friðarsamningum,  ef  krafan  só  sú,  að  þeir  eigi  að 
gefa  upp  yfirráð  yfir  Trípólis  og  Kyrenaika.  Árásum  ítala  hafa 
þeir  svarað  með  því,  að  gera  ítali  útlæga  úr  löndum  sínum.  En 
ítalir  þeir,  sem  út  er  vísað,  heimta  aftur  á  móti,  að  stjórnin  ábyrg- 
ist  þeim  alt  tjón,  sem  þeir  bíða  við  það.  Það  er  sagt,  að  skaða- 
í)ótakröfurnar  frá  þeim  ítölum  einum,  sem  út  hefir  verið  vísað  frá 
borginni  Smyrna,  nemi  20  miljónum  h'ra. 

Síðustu  fregnir  segja,  að  til  muni  standa  að  fulitrúar  frá  stór- 
veldunum  komi  saman  til  þess  að  reyna  að  binda  einhvern  enda  á 
ófriðinn. 

Marokkó.  Þar  logar  enn  alt  í  ófriði.  Hafa  Marokkóbúar  gert 
uppreisn  gegn  yfirráðum  Frakka,  er  illa  gengur  að  kæfa  niður. 
Mulai  Hafid  soldán  er  á  bandi  Frakka,  en  ræður  ekki  við  neitt,  og 
.er  nú  talað  um  að  hann  segi  af  sór  völdum. 


Skýrslnr 

Bókmentafélagsins  1911  og  fram  til  17.  júní  1912. 


Stjórnarfundur  var  haldinn  í  Bókmentafólaginu  hinn 
15.  júní  1912  á  hádegi  til  að  lesa  upp  og  teija  saman  atkvæði  til 
stjórnarkoaningar  samkvæmt  17.  gr.  laganna.  Til  fundarins  hafði 
verið  kvödd  bæði  aðalstjórn  og  varastjórn  samkvæmt  eldri  lögum 
fólagsins.  Að  gefnu  tilefni  úrskurðaði  meiri  hluti  stjórnar  að  taka 
atkvœði  gild  þótt  eigi  væri  tilgreind  full  fulltrúatala  á  seðlinum,  en 
aftur  á  móti  ón/ta  þá  seðla,  er  fleiri  fulltrúar  væri  tilgreindir  á  en 
þeir  6  menn,  er  kjósa  skyldi.     Kosningar  fóru  þannig: 

F  0  r  s  e  t  i  var  kosinn 

Prófessor  dr.  B  j  ö  r  n  M.  Ó  1  s  e  n  með  305  atkv. 
Einar  Hjörleifsson  skáld  fekk  næst  7  atkv. 

Varaforseti  var  kosinn 

Steingrímur  Thorsteinsson  rektor  með  240  átkv. 
Þórhallur  Bjarnarson  biskup  fekk  næst  16  atkv. 

í  fulltrúaráð  voru  kosnir : 

Sigurður  Kristjánsson  bóksali      með    263  atkv. 
Dr.  B  j  örn  B  j  ar  naso  n  —     221    — 

Jón  Jósson  docent  —     209    — 

Dr.  GuðmundurFinnbogason        —     155    — 
Jón  Magnússon  bæjarfógeti  —     132    — 

Matthías  Þórðarson  fornmenjav.       —     115    — 

Sighvatur  Bjarnason  bankastjóri  fekk  næst  112  atkv. 
Sama  dag  kl.  9  síðdegis   átti    fulltrúaráð    Bókmenta- 

f  é  1  a  g  s  i  n  s  fund  heima  hjá  forseta  til  þess  að  skifta  störfum  me6 

8Ór.     Varð  sú  niðurstaðan,  að 

G  j  a  1  d  k  e  r  i       var  kosinn  Sigurður  Kristjánsson  bókBali^ 
Skrifari  —       —      Jón  Jónsson  docent, 

Kjörstjóri      —      —      Jón  Magnússon  bœjarfógeti  og 
Bókavörður  —       —      Matthías  ÞórCarson  fornmenjay. 


H  ^kýrslnr  Bókmentafélagsms. 

Aðalfundur  Bókmentafélagsins  var  haldinn  17, 
júní.  Fuudarstjóri  var  kosinn  Lárus  H.  BjarnaBOu  prófessor.  í 
upphafi  fundarins  mintist  forseti  hins  nylátna  konungs  vors,  Frið- 
riks  VIII.,  og  hinnar  stöku  góðvildar  hans  í  garð  fólagsins, 
og  hiyddu  fundarmenn  máli  hans  standandi.  —  Þá  mintist  forseti 
á  heimflutningsmálið  og  sameiningu  deildanna,  gerði  grein  fyrir 
gangi  þesB  máls  og  heimflutningi  á  eigum  fólagsins  og  ráðstöfun  á 
þeim.  Heimflutningskostnaður  hafði  numið  um  1550  kr.  Félagatala 
var  nn  undir  1000.  Síðan  mintist  forseti  hlýlega  Hafnardeildar- 
innar  og  hius  mikla  starfs  hennar  í  þarfir  félagsins.  Gat  hann 
þesR,  að  féJagið  gæfi  út  í  ár  auk  Skírnis  1  hefti  af  S/slumanna- 
jgéfuói^  1  hefti  af  Fornbrófasafninu  og  1  hefti  af  Safni  til  sögu  ís* 
lands.  Forseti  gerði  síðan  grein  fyrir  úrslitum  stjórnarkosninganna 
ogr  hversu  fulltrúaráðið  hefði  skift  störfum  með  sér.  Gísli  Sveins 
són  yfirdómslögmaður  hreyfði  nokkrum  athugasemdum  um  lögmæti 
kjörseðlauna  o.  fl.,  og  spunnust  út  af  því  stuttar  umræður.  —  Þá 
var;  lesiun  upp  ársreikningur  Reykjavíkurdeildar  fyrir  árið  1911  og 
efnahagsreikningur  fólagsins  1.  janúar  1912,  og  Ijstu  endurskoð- 
endur  yfir  því,  að  gefnu  tilefni,  að  efnahagsreikningiirinn  væri  end- 
urskoðaður.  Reikningarnir  síðan  báðir  samþyktir  í  e.  hlj.  Nokkrar 
umræður  urðu  út  af  kostnaði  við  útgáfu  Skírnis  o.  fl.  —  Endur- 
skoðendur  fólagsins  voru  endurkosnir  þeir  Klemens  Jónsson  land- 
ritarj  og^Hannes  Þorsteinsson  skjalavörður. 


Reikningur 

yfir  tekjur  og  gjöld  Reykjavíkurdeildar  Bókmentafólagsins  árið  1911. 

.  ,  Te  k  j  ur: 

1.  Efljirstöðvar  samkv.  f.  á.  reikningi: 

í  bankavaxtabróf um  kr.     5000  00 

í  peningum  í  sparisjóði    —      2007  30 

^  '^-  ''  kr.     7007  30 

2.  Greidd  tillög,  þar  í  heiðursgjöf  frá  Frb.  Steins- 

syni  dbrm.  20  kr —      4157  04 

3.  Tekjur  af  Skírni —        489  00 

4.  Seldar  aðrar  fólagsbækur    —        539  11 

'     ^                                                                     Flyt  kr.  12192  45 


Skýrshir  Bókmeiitafélagsins,  ítí 

Fluttar  kr.  12192  45 

5.  Ellefta  greiðsla  fyrir  handritasafnið , —  ÍOOO  00 

6.  Styrkur  úr  landsjóði ^  2000  00 

7.  Vextir: 

Ársvextir    af    5000   kr.    banka* 

vaxtabrófum kr.       225  00 

Ársvextir  af  fó  í  sparisjóði  —  38  26 

—        263  26 

8.  Styrkur  úr  landsjóði  til  útgáfu  brófa  Jóns  Sig 

urðssonar  ...     —        500  00 

9.  Styrkur  úr  landsjóði  til  sendiferðar  til  háskóla- 

hátíðar  í  Kristjaníu —        400  QO 

10.  Óvissar  tekjur: 

Fyrir  leigu  á  prentmynd kr.  6  00 

Unnið  við  skifti  á  útdregnu  banka-  ^  lí 

vaxtabréfi   og   nýju    bankavaxta-  S;  i;jí-^    V 

brófi —  30  00 

_         36  00 

11.  Borgun  frá  Hafnardeild  upp  í  kostnað  minning- 

arrits  Jóns  Sigurðssonar ..  —        284  10 

12.  Lán  tekið*  í  Landsbankanum —      1800  00 

13.  Aukin  eign  bankavaxtabréfa : 
Keypt  bankavaxtabróf  1000  kr., 

kaupverð  kr.       940  00 

Munur  nafnverðs  og  kaupverðs      —  60  00 

— —    —      1000  00 

Samtals     kr.  19475  81 

Gjöld: 
1.    Kostnaður  við  bókagerð: 

a.  Skírnir. 

1.  Laun  ritstjóra    kr.  600  00 

2.  Ritlaun  og  prófarkalestur     —  955  52 

3.  Prentun,  pappír,  hefting  ofl.  —  1713  53 

4.  Útsending,  frímerki  o.  fl.     —  124  21 

kr.     3393  26 

b.  Aðrar  fólagsbœkur: 

1.  Ritlaun  og  prófarkalestur     kr.       235  00 

2.  Prentun.pappír.heftingofl.  —      1179  67    '^^'^'"^*'-^    '^ 

vV.  Flyt    kr.    4807  93 


IV  Skýrslur  Bókmentafélagsins. 

Fluttar     kr.     4807  93 

c.  Minningarrit  Jóns  Sigurðssonar : 

J.    Ritlaun  og  prófarkalestur     kr,     1500  25 
2.    Prentun,pappír,heftingofl.   --      2907  93 

—     4408  18 

d.  ÞjóSlagasafnið : 

Til  síra  Bjarna  Þorsteinssonar  —       375  00 

2.  Kostnaður  við   útsending    fólagsbóka,    fyrirhöfn 
bókavarðar  o.  :1 —        849  66 

3.  Sendiferð    til    háskólahátíðar    í    Kristjaníu     og 

ávarp  með  kassa —  547  31 

4.  Kostnaður  út  af  heimflutningi  Hafnardeildar ...  —  450  65 

5.  Brunabótagjöid,  auglysingar,  ýms  gjöld  o.  fl —  176  01 

6.  Keypt  bankavaxtabréf : 

Nafnverð  1000  kr.,  kanpverð    .      kr.       940  00 

Vaxtamiðar  frá  Vi" ^Vs    —  l^  00 

—        950  00 

7.  Eftirstöðvar  í  árslok : 

í  bankavaxtabréfum kr.     6000  00 

í  peningum  í  sparisjóði    —       911  07 

—      6911  07 

Samtals     kr.   19475  81 
Reykjavík,  30.  apríl  1912. 
Halldór  Jónsson. 

Framanritaðan  reikning  höfum  við  endurskoðað,  og  ekkert  fund- 
i8  við  hann  að  athuga. 

Kl.  Jónsson.  Hannes  Þorsteinsson. 


Efnahagsreikningur 

hins  íslenzka  Bókmentafólags  1.  janúar  1912. 
E  i  gn  i  r : 
1.    Samkvœmt  reikningi    Hafnardeildar     dags.    24. 

okt,  1911  kr.  24522  67 


Flyt    kr.  24522  67 


Skýrslur  Bókmentafélagsins.  V 

Fluttar    kr.  24522  67 

2.  SamkYœmt     reikningi    Reykjavíkurdeildar   árið 

1911  —  6911  07 

3.  Útistandandi  skuldir  af  tillögum  félagsmanna...  —  1539  50 

4.  Forlagsbækur  samkv.  skrá,  virtar  á —  20000  00 

5.  Ýmir  munir  samkv.  skrá,  virtir  á    —  608  00 

Samtals    kr.  53581  24 

Skuldir: 

1.  Lán  tekiS  í  Landsbankanum  1911 kr.  1800  00 

2.  Ógreitt  Möller  í  Khöfn  fyrir  prentun —  1912  30 

3.  Ógreitt  Papirfabrikker  í  Khöfn —  372  15 

4.  Skuldlaus  eign —  49496  79 

Samtals    kr.  53581  24 
Reykjavík,  13.  janúar  1912. 

Björn  M.  Ólsen,  Halldór  Jónsson. 

p.  t.  forseti.  p.  t.  fóhirðir. 

Athugasemd: 
Viðskifti  Reykjavíkurdeildar  við  Hafnardeild  1911. 

Minningarrit  Jóns  Sigurðssonar  kostaði  alls kr.  4408  18 

Styrkur  til  þess  úr  landsjóði  —      500  00 

kr.  3908  la 

Þaraf  átti  Hafnardeild  að  greiða  helming  —    1954  09 

en  greiddi  1911  upp  í  það  aðeins —      284  10 

Skuld  Hafnardeildar  því  ...     kr.  1669  99 


Reikningur  Hafnardeildar  hins  ísl.  Bókmentafélags 
frá  24.  apr.  1910  til  12.  okt.  1911  er  prentaður  í  Sk/rslum  og 
reikningum  aftan  við  janúarhefti  Skírnis  þ.  á.  bls.  V — VIII.  — 
iFólagatal  verður  látið  fylgja  janúarhefti  Skírnis  1913. 


V^  Skýrslur  Bókmentafélagsms. 

7    :2  }  Skipulagsskrá 

fyrir 
-   -  Sjóð  Margrétar  Lehmann-Filhés. 

1.  grein. 

Sjóður  þessi  er  stofnaður  samkvæmt  erfSaskrá  frk.  Margarethe 
Lehmann*Filhés  í  Berlin,  er  andaðist  17.  ágúst  1911,  af  stofnfé  að 
upphæð  5000  kr.,  er  hún  ánafnaði  deíld  hins  íslenzka  Bókmenta- 
fjelags  í  Kaupmannahöfn  eftir  sinn  dag,  og  heitir :  Sjóður  Margróhar 
Lehmann-Filhós. 

2.  grein. 

Af  vöxtum  sjóðsins  skal  árlega  leggja  ^/4  —  einn  fjórða  hhita  — 
við  höfuðstólinn,  enn  ^/^  —  þrem  fjórðu  hlutum  —  skal  verja  til 
að  gefa  út  fyrir  nýjar  ritgjörðir  um  íslenzk  þjóðfrœöi,  þjóðsögur, 
venjur,  lifnaðarhœtti  alþyðu,  heirailisiðnað  o.  fl.  þess  kyns,  eður  og 
eldri,  áður  óprentúð,  rit  og  kvæði,  sem  hafa  þyðingu  í  þeim  efnum. 

3.  grein. 

Sjóðurinn  liggur  undir  stjórn  hins  íslenzka  Bókmentafélags  í 
Reykjavík.  Hún  sjer  um,  að  sjóðurinn  sje  ávaxtaður  á  tryggum 
vaxtastöðum,  svo  sem  í  Söfnunarsjóði  íslands  eða  í  tryggilegum 
bankavaxtabrietum  eða  verðbrjefum,  eftir  sörau  reglum  sem  ómynd- 
ugra  fje,  og  birtir  árlega  endurskoðaðan  reikning  sjóðsins  í  Stjórn- 
artíðindunum  og  með  Skyrslum  og  reikningum  Bókmentafjelagsins. 
Stjórn  Bókmentafjelagsins  annast  og  um  útgáfu  rita  samkvæmt  2. 
grein  fyrir  þann  hluta  vaxtanna,  sem  til  þess  er  ætlaður. 

4.  grein. 

Stjórn  Bókmentafjelagsins  skal  leita  konunglegrar  staðfestingar 
á  Skipulagsskrá  þessari. 


Jeg  er  ofanritaðri  Skipulagsskrá  samþykkur. 
Frederiksberg  6.  mars  1912. 

Þorv.  Thoroddsen. 

Konungleg  staðfesting  Skipulagsskrárinnar  er  dagsett  17.  júní  1912. 


JtiJ- 


7/7  féíaga  og  umðoðsmanna 
Bókmenfaféíagsins. 

Frá  1.  júlí  1912  verður  fommenjavörður  Matthias  Þórð- 
arson  í  Reykjavík  bókavörður  og  innheiratumaður  félags- 
ins  i  stað  Sigurðar  bóksala  Kristjánssonar,  og  eru  allir 
umboðsmenn  og  félagar  beðnir  að  snúa  sér  til  hans  fram- 
vegis  um  öll  sin  viðskifti  við  félagið. 

Umboðsmenn,  sem  ekki  hafa  sent  bókaverði  skrá  yfir 
félaga  i  umboði  sinu,  eru  beðnir  að  gera  það  sem  allra 
fyrst.  Ef  nýir  félagar  bætast  við  hjá  umboðsmönnum,  eru 
þeir  beðnir  að  skýra  hinum  nýja  bókaverði  frá  þvi  svo 
fljótt  sem  unt  er. 

Bjöm  M.  Olsen^ 

forsetí.  

Matthias  Þórðarson. 


tí'i 


Skáldspekingnrinn  Jean-Marie  Guyau. 

Eftir  Ágúst  Bjarnason. 


(Niðurl.) 
IV. 
Þá,  sem  lesið  hafa  fyrri  helming  ritgerðar  þessarar  i 
2.  hefti  Skirnis  þ.  á.,  rekur  ef  til  vill  minni  til,  hvernig 
Kjruyau  leit  á  lifið  og  á  siðgæði  manna.  Nú  er  eftir  að 
kynnast  skoðunum  hans  á  listum  og  trú.  En  réttast  mun 
að  setja  sér  fyrst  fyrir  sjónir,  hvernig  hann  leit  á  upp- 
eldið,  þar  eð  það  myndar  eðlilegan  millilið  milli  siða-  og 
listaskoðunar  hans,  auk  þess  sem  það  kemur  mjög  við 
einn  þáttinn  úr  æfiferli  hans. 

Guyau  mun  hafa  kvænst  laust  fyrir  þrítugt  og  lifði 
siðustu  ár  æfi  sinnar  i  ástriku  hjónabandi.  Þegar  hann 
var  orðinn  faðir,  tók  hann  að  hugsa  um  uppeldi  og  menta- 
mál.  Árangurinn  af  þvi  starfi  var  rit  eitt,  er  hann  nefndi 
»Uppeldi  og  erfðir«  (Education  et  hérédité),  og  var  það  gefið 
út  að  honum  látnum.  Sést  bezt  á  upphafi  rits  þessa,  hversu 
uppeldið  varð  honum  hjartfólgið  mál,  þvi  að  þar  kemst 
hann  svo  að  orði: 

»í  föðurumhyggjunni  einni  saman,  i  hinni  fuUkomnu, 
ráðnu  umhyggju  fyrir  barninu  og  uppeldi  þess  finnur 
karlmaðurinn  fyrst  til  alls  hins  bezta  í  sér.  Æ,  þessi  ys 
af  litlum  barnsfótum,  þessi  Ijúfi,  létti  þys  af  kynslóðinnij 
sem  er  að  koma,  óákveðinn  og  óráðinn  eins  og  framtiðin. 
Ef  til  viU  ráðum  við  að  einhverju  leyti  fyrir  framtiðinni 
með  þvi,  hvernig  við  förum  að  ala  upp  yngri  kynslóðina«. 
Að  hve  miklu  leyti  fáum  við  þá  ráðið  framtíð  barn- 
anna?  Þvi  svarar  Guyau  ekki  beint,  en  hann  lítur  svo  á,  sem 

19 


290  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

uppeldið  ráði  miklu  meiru  um  það  en  upplagið,  hvort 
menn  verði  að  góðum  eða  vondum  mönnum.  Raunar 
er  upplagið  æði  misjafnt  og  getur  brugðið  til  beggja  skauta, 
fái  það  að  ráða.  En  mest  er  þó  undir  uppeldinu  komið, 
þvi  að  það  er  sá  hinn  mikli  kraftur,  er  snýr  mönnum 
annaðhvort  til  siðvendni  eða  ósiðvendni.  En  það  er  list 
að  ala  vel  upp  börn  sín.  Með  lagni  og  lempni  verður  að 
laða  börnin  til  hins  góða,  svo  að  þau  geri  það  af  einlæg- 
um  og  fúsum  vilja,  en  ekki  af  ótta  og  hræsni  eða  af  eig- 
ingirni. 

En  hvert  er  þá  takmarkið  með  uppeldinu  ?  Þar  kveð- 
ur  við  sama  tón  og  áður:  Það  er  lífið  og  fylling  þess! 
Það  á  að  gjöra  unglinginn  að  svo  þrekmiklum,  en  þó  víð- 
feðmnum  og  göfugum  einstaklingi  eins  og  frekast  er  unt. 
Það  á  að  kappkosta  að  efla  alla  þá  hæfileika,  er  koma  hon- 
um  og  mannfélaginu  að  sem  mestum  notum:  það  á  að  koma 
sem  beztu  samræmi  á  í  sálu  hans  og  á  sambúð  hans  við 
aðra.  En  til  þ^sa  þarf  að  efla  samúð  hans  og  félagslyndi 
og  draga  heldur  úr  öllum  einrænum  og  sérdrægum  til- 
finningum  hans  og  tilhneigingum.  Þó  má  ekki  um  of 
hnekkja  sérkennum  hans  og  sérgáfum,  þvi  að  þær  eru 
fjöregg  tilbreytninnar  og  framfaranna. 

Þá  er  að  spyrja  um  það,  hver  uppeldisaðferð  muni 
vera  heillavænlegust.  Hefir  þegar  verið  drepið  á  það, 
en  þó  má  fara  um  það  nokkrum  frekari  orðum  til  þess 
að  sýna,  hversu  skoðun  Guyau's  á  uppeldinu  var  sérkenni- 
leg.  Um  það  bil  sem  Guyau  var  að  rita  um  uppeldið, 
voru  menn  önnum  kafnir  í  þvi  á  Frakklandi  eins  og  viðar 
að  rannsaka  öU  fyrirbrigði  dáleiðslunnar  (hypnose).  Þá 
kom  Guyau  til  hugar,  og  reit  hann  fyrstui'  um  það  á 
Frakklandi,  hvort  ekki  mætti  nota  dáleiðsluna  til  þess  að 
uppræta  ýmiskonar  óknytti  og  iUar  venjur,  en  innræta 
mönnum  betri  siði  i  þess  stað.  Nú  er  það  vitanlegt,  að 
menn  eru  mjög  næmir  fjTÍr  utan  að  komandi  áhrifum  i 
öllu  leiðsluástandi  og  einkum  i  dáleiðslunni  af  hálfu  dá- 
valdsins,  og  því  fóru  læknarnir  nú  að  gera  tilraunir  með 
þetta.     Einkum    voru    þær   gerðar  á  móðui'sjúku  og  hálf- 


SkáldspekÍDgurinn  Jean-Marie  Guyau.  291 

sturluðu  fólki.  Mcð  þvi  nú  að  telja  fólki  þessu  trú  um 
þaö  i  (Jál(MÖ8luiini,  að  það  vœri  í  raun  og  veru  ekkert 
sjúkt  og  að  brestir  þesö  va^ru  tóm  ifnyndun  eða  hugarburður^ 
og  nieð  því  að  brýna  fyrir  þvi  að  vera  svo  og  svo  eða 
haga  sér  svo  og  svo,  er  það  vaknaði,  tókst  að  ininsta 
kosti  stundum  að  lækna  það  og  gera  það  eins  og  að  nýj- 
um  og  betri  mönnum. 

Þetta  gaf  nú  öuyau  tilefni  til  samanburðar.  Eins  og 
menn  i  dáleiðslunni  með  fortölunum  einum  saman  (sug- 
g^stion)  geta  upprætt  gamlar  venjur  og  innrœtt  raönnum 
nýjar  skyldur,  eins  ættu  menn  i  vökunni  og  á  eðlilegan 
hátt  að  geta  ýmist  upprætt  eða  innrætt  öðrum  það,  sem 
þeim  þætti  mestu  varða.  Og  svo  heldur  Guyau  því  fram, 
að  uppeldið  sé  í  raun  og  veru  ekki  annað  en  samfeld 
innræting  ákveðinna  siðaboða.  Fyrir  hinar  iðulegu  for- 
tölur  og  fyrirdæmi  slær  boðum  þessum,  sem  í  fyrstu  eru 
að  eins  u  t  a  n  b  o  ð  (heteroMuggestiomJf  smám  saman  inn, 
8V0  að  þau  að  síðustu  verða  að  i  n  n  a  n  b  o  ð  u  m  (automg' 
gestions),  að  innra  lögmáli.  Það  sem  mönnum  er  kcíit 
l  trii,  lögum  og  siðum  er  i  raun  og  veru  ekki  annað  en 
slík  utanboð,  sem  hvislað  er  í  eyru  heilla  þjóða,  þangaíV 
til  þoim  er  slegið  inn  og  þau  eru  orðin  að  svo  nefndri 
rödd  samvizkunnar. 

En  nú  er  eftir  að  vita,  hvernig  hœgast  er  að  smeygja 
þessum  siðaboðum  inn  hjá  unglingunum.  Þar  er  Guyau,  eina 
og  þegar  er  drepið  k,  eindrcgið  þeirrar  skoðunar,  að  lempnin 
og  lagnin  sé  bezt  og  mönnum  beri  sem  mest  má  verða 
að  forðast  allar  óþarfa  átölur  og  refsingar.  Einkum  ber 
mönnum  að  forðast  að  telja  börnunura  trú  um,  að  þau  sóu 
Istöðulaus  og  ónýt  cða  vond  og  þrjózk,  þvl  að  þetta  verður 
ýmist  til  þess  að  veikja  trú  barnanna  á  sjálfum  sór  eða 
koma  inn  hjá  þeim  þrjózku  og  kergju.  Og  í  sambandi  vi5 
þetta  gerir  Guyau  þá  athugasemd,  að  kirkjan  haíi  komið 
miklu  illu  til  Iciðar  með  því  að  tclja  mönnum  trii  um 
flyndasekt  sína  og  þróttleysi  til  hins  góða.  líina  aðferð- 
ina  telur  hann  miklu  heillavajnlcgri  að  tclja  börnunum 
trú   um,    að    þau  b(íu  góð  að  upplagi,  þótt  þcira  geti  yíir- 


292  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Gayau. 

sést,  og  að  þau  geti  það,  sem  þau  vilja,  ef  þau  að  eins 
vilji  leggja  sig  i  framkróka.  Svo  eiga  menn  með  þýðleik 
sínum  og  Ijúfu  viðmóti  að  laða  beztu  og  blíðustu  tilíinn- 
ingar  fram  i  börnunum,  svo  að  þau  að  síðustu  geti  ekki 
fengið  af  sér  að  hryggja  menn  né  styggja.  —  Auðvitað  er 
nú  slik  uppeldisaðferð  lang-ákjósanlegust,  þótt  erfitt  sé 
að  rækja  hana,  en  hún  er  þó  ekki  einhlit.  Því  að  til  eru 
börn,  sem  eru  svo  þrá  og  körg  að  upplagi,  að  það  er  litt 
mögulegt  að  fá  þau  til  þess  að  láta  að  vilja  sínura,  þótt 
vel  sé  að  þeim  farið.  Þegar  svo  stendur  á  eða  þegar 
börnin  gera  eitthvað  óvenjulega  leitt  eða  Ijótt,  vill  Guyau 
láta  beita  refsingum.  En  þá  á  ekki  að  refsa  börnunum  af 
reiði  eða  óhemjuskap,  heldur  með  sársaukablandinni  gremju, 
svo  að  þau  finni  til  þess,  að  hegningin  er  réttlát  og  verð- 
skulduð.  En  bezt  er  jafnan  að  laða  börnin  og  leiða  og 
beita  ekki  hörðu  nema  sem  óyndisúrræði.  Því  að  reynslan 
vorður  venjulegast  sú,  að  þau  börn,  sem  illa  er  að  farið, 
verða  hræðslugjörn,  stygg  eða  þrjózk  og  gera  það,  sem 
þeim  ber  að  gera,  aunaðhvort  af  lævísi  eða  hræsni;  en 
hin  börnin,  sem  vel  er  farið  að,  verða  hræsnislaus,  hrekk- 
laus  og  félagslynd. 

Hér  er  nú  ekki  rúm  til  þess  að  fara  frekar  út  i  upp- 
eldisfræði  Guyau's  og  þá  heldur  ekki  það,  sem  hann  segir 
um  likamsmentun  og  skólamál.  Og  hefðu  þó  þeir,  sem 
hér  eru  að  rita  um  uppeldismál,  gott  af  að  kynnast  því; 
þvi  að  þar  eru  lýsingar  á  öUu  uppeldis-  og  skólafyrirkomu- 
lagi  i  ýmsum  höfuðlöndum  Evrópu,  svo  sem  Frakklandi, 
Englandi  og  Þýzkalandi.  —  En  þá  komum  við  að  skoðun- 
um  Guyau's  á  listinni. 

V. 

Guyau  reit  tvö  rit  listfræðilegs  efnis.  Annað  (Les 
próhlémes  de  Vesthétique  contemporaine)  ræðir  eins  og  nafnið 
bendir  til  um  ýms  viðfangsefni  hinnar  nýrri  listafræði, 
og  ætla  eg  að  leiða  hjá  mér  að  lýsa  þvi  hér.  En  hitt  er 
hið  íagra  rit  »Listin  frá  félagslegu   sjónarmiði«  (L'Art  au 


SkáldspekÍDgurinn  Jean-Marie  Guyau.  293 

point  de  vue  sociologique),  sem  stjúpfaðir  hans  gaf  út  að 
honum  látnuin;  skal  þvi  lýst  hér  að  nokkru. 

Fyrir  svo  sem  mannsaldri  var  sú  skoðun  mjög  ai- 
menn,  að  listin  ætti  að  vera  sjálfri  sér  nóg,  hafa  tilgang 
sinn  1  sjálfri  sér  (rart  pour  Vart).  En  svo  fór  að  bóla  á 
hinni  skoðuninni,  fyrst  hjá  Ruskin,  Morris  o.  fl.  á  Englandi 
og  siðan  hjá  Guyau  og  öðrum,  að  listin  ætti  að  styðja  að 
vexti  og  viðgangi  lífsins,  fegra  það  og  bæta.  Eins  og 
menn  með  uppeldinu  reyna  að  hafa  bein  áhrif  á  börn  og 
unglinga,  eins  hyggur  Guyau  að  hafa  megi  með  myndum 
þeim  og  lýsingum,  er  listin  dregur  upp  fyrir  mönnum, 
óbein  áhrif  á  alla  þá,  sem  koinnir  eru  til  vits  og  ára. 
Það  er  þvi  sannfæring  hans  og  siðferðiskrafa,  að  listin 
eigi  að  þjóna  lifinu,  styðja  að  heilbrigði  þess,  fegrun  og 
fullkoranun  með  þvi  að  sýna,  iivernig  þvi  verði  lifað  á 
sem  þróttmestan,  göfugastan  og  unaðslegastan  hátt.  Vill 
hann,  að  listin  bregði  svo  fögrum  og  aðlaðandi  myndum 
upp  fyrir  sjónir  manna,  að  það  laði  þá  til  eftirbreytni^ 
Þá  verði  listin  að  því,  sem  hún  eigi  að  vera,  ein  af  lyfti- 
stöngum  lifsins  og  menningarinnar. 

Máli  sinu  til  stuðnings  reynir  Guyau  að  sýna  fram  á 
það,  að  listin  sé  í  fyrstu  beinlinis  sprottin  af  lífsþörfum 
manna,  t.  d.  ástarþörfinni ;  að  hún  myndi  enn  þann  dag 
i  dag  nokkurs  konar  mótvægi  móti  einhliða  störfum  lífs- 
ins,  og  að  menn  í  henni  reyni  að  búa  sér  til  fegri  og  fuU- 
komnari  heima.  Að  þvi  leyti  finnur  hann  töluverðan 
.skyldleika  með  list  og  trú,  og  kemur  það  honura  einmitt 
til  að  halda  þvi  fram  síðar,  að  listin  geti  að  nokkru  leyti 
komið  i  stað  trúarbragðanna. 

Eins  og  menn  i  trúnni  hugsa  sér,  að  til  séu  æðri  heimar^ 
þar  sera  þeir,  geti  lifað  fegurra  og  fullkomnara  lífi  en  i 
heimi  veruleikans,  eins  reyna  menn  oft  i  listinni  að  búa 
sér  til  fegri  og  unaðslegri  heima.  Og  líkt  og  trúin  blæs 
listin  lifi  og  sál  í  alt,  sem  hún  á  við,  náttúruna,  raannlifið 
og  alt  annað,  ura  leið  og  hún  bregður  yfir  það  blæju  til- 
finnninga  vorra  og  tilhneiginga.  Það  er  eins  og  listin  sé 
að   reyna    að   vekja    alt    til   lifs   og    meðvitundar,  reyna 


294  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

að  fegra  það  og  bæta  með  þvi  að  finna  samræmi  og  tilgang  i 
öllum  hlutum.  Hún  fær  oss  til  þess  að  finna  til  með 
öllu  því,  er  hún  f jallar  um ;  en  fyrir  þetta  stækkar  hring- 
ur  samúðar  okkar  si  og  æ,  svo  að  við  að  lokum  finnum  til 
með  öllu  því,  sem  getur  haft  nokkurt  lífs  igildi. 

Af  hverju  sprettur  nú  þessi  samúðartilfinning?  Og 
hvernig  stendur  á  því,  að  jafnt  dauðir  hlutir  sem  lifandi 
geta  haft  þessi  áhrif  á  okkur?  Hvers  vegna  verður  okkur 
ýmist  létt  eða  þungt  1  skapi  eftir  því,  hvernig  veðrið  er; 
og  hvers  vegna  gleðjumst  við  og  hryggjumst  hver  með 
öðrum? 

Guyau  er  að  minni  hyggju  einhver  sá  fyrsti,  er  sér 
nokkurt  viðfangsefni  i  þessum  spurningum  og  reynir  að 
leysa  úr  þeim.  Hlutirnir  og  hinar  lifandi  verur  hafa  áhrif 
á  okkur  fyrir  hreyfingar  þær,  sem  frá  þeim  stafa.  Hreyf- 
ingar  þessar  valda  jafnan  einhverjum  samsvarandi  tauga- 
hræringum  i  okkur;  en  fyrir  þessar  taugahræringar  kom- 
umst  við  í  mismunandi  skap  eða  geðhrif  (stemning),  og 
geðhrif  þessi  leggjum  við  svo  ósjálfrátt  inn  i  hlut  þann  eða 
persónu,  sem  áhrifin  stöfuðu  frá,  og  þykjumst  við  svo  skilja 
hann  alveg  ósjálfrátt.  Taugahræringu  þá,  sem  af  áhrif- 
unum  stafar,  nefnir  Guyau  sympathie  nerveuse  (Education 
bls.  13),  en  geðhrifin  og  athafnirnar,  sem  af  þeim  spretta, 
samúðar-skilning,  samúðar-tilfinning  og  samúðar-athöfn 
(perception,  motion,  action  sympathique;  sbr.  l'Art,\b\s.  2  og  sið- 
ar).  Um  efni  þetta  hafa  ýmsir  ritað  síðan  og  nú  síðast  náms- 
bróðir  minn,  dr.  Guðm.  Finnbogason  í  doktorsritgerð  sinni, 
en  Guyau's  hefir  hann  þó  ekki  getið  þar. 

Guyau  nefnir  ýms  dæmi  þessa  samúðar-skilnings,  sem 
jafnan  sprettur  af  ósjálfráðri  eftirlikingu  þess,  er  áhrif- 
unum  veldur.  Eru  sum  þeirra  öllum  kunn,  en  önnur  miður. 
Þannig  vita  allir,  að  jafnvel  barnið  i  vöggunni  brosir  við 
brosleitu  og  glaðlegu  andliti,  en  fer  að  búa  til  skeifu  og 
jafnvel  að  skæla,  sjái  það  alvarlegt  andlit  eða  byrstan 
svip.  Yfirleitt  má  segja,  að  látbragð  og  framkoma  ann- 
ara  komi  okkur  alveg  ósjálfrátt  i  líkt  skap  og  þeir  eru  í, 
og  að  menn  einmitt  þess  vegna  skilji  hver  annan  svo  auð- 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau.  295 

Teldle^a  af  svip  og  yfirbragði.  En  þessi  samúðar-skiln- 
ingur  og  þessar  eftirhermur  ná  miklu  lengra  en  margur 
hyggur  og  jafnvel  doktorana  dreymir  um.  Það  sýndu  t. 
•d.  tilraunir  Pierre  Janet's  á  einum  sjúklingi  hans,  frú  B. 
Hann  gat  dáleitt  hana  í  fjarska  og  komið  fram  á  henni 
ýmsum  líkamlegum  fyrirbrigðum  með  því  að  gera  þau  á 
sjálfum  sér.  Þannig  brendi  hann  sig  t.  d.  einu  sinni  á 
úlnliðnum,  og  konan,  sem  þá  var  í  300  stikna  fjarlægð, 
fór  þegar  að  kvarta  um,  að  hún  hefði  brent  sig  nákvæm- 
lega  á  sama  staðnum.  Þetta  er  það,  sem  nefnd  eru  f  jar- 
h  r  i  f  (telepathia)  og  mætti  nefna  mörg  fleiri  dæmi  þeirra, 
rsem  eru  vísindalega  sönnuð  af  frægum,  samvizkusömum 
vísindamönnum.  En  ekki  skal  þó  farið  lengra  út  i  þá 
fiálma  hér. 

Af  þessum  ósjálfráðu  eftirhkingum  og  samúðar-skiln- 
ingnum,  sem  af  þeim  leiðir,  sprettur  nú  það,  að  við  getum 
fundið  til  með  öllu  því,  sem  listamaðurinn  lýsir.  Hann 
er  búinn  að  setja  geðblæ  sinn  á  hluti  þá,  sem  hann  er 
að  lýsa,  búinn  svo  að  segja  að  blása  i  þá  lifi  og  sál,  og 
svo  finnum  við  alveg  ósjálfrátt  til  með  þeim,  leggjum 
okkur  eins  og  inn  í  hlutina.  En  með  þessu  má  fá  okkur 
til  þess  að  finna  til  með  öllum  sköpuðum  hlutum,  líkja 
eftir  þeim  og  verða  þeim  að  meiru  eða  minna  leyti  sam- 
geðja. 

En  nú  á  listin,  að  hyggju  Guyau's,  ekki  að  vera  tóm 
eftirliking  á  veruleikanum,  og  sízt  á  hún,  eins  og  oft  átti 
sér  stað  i  veruleikastefnunni  frönsku,  hjá  Zola  o.  fl.,  að 
^era  sér  far  um  að  lýsa  þvi,  sem  er  sjúkt  og  veilt  eða 
spilt  og  æðisgengið.  Þvi  að  lýsingin  á  Ijótum  og  spiU- 
andi  ástriðum  er  sóttnæm  og  ginnandi  og  eykur  spilling- 
una,  og  það  ætti  þó  sizt  að  vera  takmark  listarinnar. 
Hún  ætti  fremur  að  styðja  að  heilbrigði  lífsins,  þróun  þess 
og  fullkomnun  og  lýsa  því,  sem  orðið  gæti  upphvatning 
til  umbóta  eða  aukinnar  lifshreysti.  Þó  tekur  Guyau  það 
beint  fram,  að  listamaðurinn  megi  ekki  vera  með  neitt 
iræðihjal  eða  umvöndunarraus.  Myndir  listaverksins  sjálfs 
verða  að    vera   svo  sannar  og  svo  hrífandi,  að  þær  hrífi 


296  SkáldspekingurÍÐn  Jean-Marie  Gnyan. 

mann  alveg  ósjálfrátt  til  aðdáunar  og  þar  af  leiðandi  til; 
eftirbreytni.  Listin  hefir  oft  meiri  áhrif  með  þvi,  sem^ 
lesa  má  milli  línanna,  en  hinu,  sem  sagt  er  berum  orðum. 
Aðalatriðið  er,  að  það  sem  sagt  er  eða  sýnt,  megi  taka  sem 
imynd  einhvers  meira,  og  að  það,  sem  i  myndinni  felst, 
geti  orðið  að  einhvers  konar  fyrirdæmi,  annaðhvort  til. 
varnaðar  eða  eftirbreytni.  Veruleiki  sá,  sem  lýst  er,  má 
því  aldrei  verða  svo  aumur  og  Ijótur,  að  ekki  bóli  á  ein- 
hverri  hugsjón  i  honum ;  og  heldur  ekki  mega  skýjaborg- 
irnar  eða  hugsjónahjalið  verða  svo  yfirgnæfandi,  að  menn 
missi  sjónir  á  veruleikanum.  Bezt  er  að  hásæið  og  veru- 
leikinn  fallist  i  faðma,  að  maður  sjái  eins  og  hugsjónina 
stafa  niður  i  myndina.  Veruleikinn  verður  að  láta  frjóvg- 
ast  af  hugsjóninni  eins  og  Jörðin  (Gaja)  lét  frjóvgast  af 
Himninum  (Uranos)  i  goðsögunni  grísku.  Og  sá  er  ef- 
laust  mestur  listamaðurinn,  sem  eins  og  Móses  er  svo  hlust- 
næmur,  að  hann  veit,  hvar  hann  á  að  Ijósta  hina  hörðu 
klöpp  veruleikans  sprota  sinum  til  þess  að  leiða  i  Ijós  lifs- 
lind  þá,  er  verða  megi  hjálpræði  heillar  kynslóðar. 

Hvernig  er  þá  listamanninum  farið?  Eitt  aðalein- 
kenni  hans  er  það,  að  hann  getur  eins  og  lagt  sig  inn  i. 
alla  hluti,  skynjað  þá  og  skilið,  rétt  eins  og  þeir  væru. 
partur  úr  sjálfum  honum.  Hinn  sanni  listamaður  á  því 
að  geta  sagt  eins  og  Byron: 

Er  ekki  jörðin,  fjöUin,  himinn,  haf 

hluti  af  mér  og  minni  sál,  sem  eg  af  þeim? 

Annað  einkenni  listamannsins  er  það,  að  hann  litur 
eins  og  óspiltum  barnsaugum  á  alla  hluti.  Hann  má  því 
ekki  láta  blindast  af  venjum  manna  og  hugsunarhætti, 
heldur  á  hann  þvert  á  móti  að  rifta  þeim  og  sýna  mönn- 
um  hlutina  eins  og  þeir  eru  eða  ættu  að  vera.  Hugskot 
hans  verður  að  vera  eins  og  einhver  endurnýjunarlind,  ein- 
hvers  konar  Urðarbrunnur,  svo  að  alt,  sem  laugað  er  helgi- 
laug  skáldþelsins,  verði  eins  og  nýtt  og  endurborið. 

Þriðja  einkenni  listamannsins  er  það,  að  hann  fær 
ást  á  því,  sem  hugur  hans  er  að  fást  við,  og  óviðráðan- 
lega   löngun  til  þess   að  leiða  það  i  Ijós.     Það  er  eins  og 


Skáldspekingurinu  Jean-Marie  Guyau.  29T 

hann  sé  haldinn  af  einhverjum  andlegum  þunga,  og  hann 
nærir  þenna  þunga  af  holdi  sínu  og  blóöi;  e»  i  fylling 
timans,  þegar  honum  finst  hann  orðinn  fullburða,  elur  hann 
hann  úr  skauti  sínu.  Er  þá  undir  þvi  komið,  að  lista- 
verkið  hafi  svo  mikið  sjálfstætt  gildi,  að  það  geti  lifað* 
lifi  sínu  áfram  upp  á  eigin  spýtur  og  geti  starfað  og 
verkað  fyrir  áhrif  sin  á  hugi  manna  og  tilfinningar. 

Með  verkum  sinum  á  listamaðurinn  að  geta  ráðið  alda- 
hvörfum  ekki  einungis  i  list  sinni,  heldur  og  í  siðum 
.  manna  og  hugsunarhætti.  Hann  á  meira  að  segja  að  geta 
orðið  nokkurs  konar  löggjafi  komandi  kynslóða.  Og  eins 
og  sjá  má  af  orðum  þessum,  ætlar  Guyau  honum  meira: 
»StórskáIdin  og  listasniUingarnir  eiga  smámsaman  aftur  að 
verða  hinir  miklu  forgöngumenn  lýðsins  og  prestar  ó- 
kreddukendrar  trúar«.  Þeir  eiga  að  hafa  máttinn  og 
valdið  til  þess  að  leiða  og  benda,  þeir  eiga,  eins  og  Jó- 
hannes  mælti  við  Jesús,  að  hafa  »orð  eilifs  Iifs«.  En  þetta 
á  auðvitað  að  eins  við  »skáldin  af  guðs  náð«,  við  skáld- 
jötnana,  en  ekki  við  skáldpeðin. 

Til  þess  nú  að  geta  orðið  leiðtogi  komandi  kynslóða 
er  ekki  nóg,  að  skáldið  fari  eftir  »innblæstri«  sínum  og 
hugboði  einu  saman.  Hann  verður  að  hafa  hugmynd  um 
þá  hina  miklu  framþróun,  sem  á  sér  stað  í  allri  tilver- 
unni,  vita,  hvað  lifinu  er  holt  og  óholt  og  hversu  það  get- 
ur  þróast  bezt  og  efist.  Og  loks  verður  hann  að  geta 
gefið  mönnum  einhverja  úrlausn  á  heimsgátunni  eða  að 
minsta  kosti  geta  lýst  vonum  og  ótta  mannssálarinnar 
gagnvart  hinum  óráðnu  gátum  lífs  og  dauða.  En  til  þess 
að  verða  fær  um  þetta  verður  listamaðurinn  ekki  einungis 
að  læra  af  lífinu,  heldur  og  af  heimspeki  og  vísindum, 
þó  ekki  þannig,  að  hann  eigi  að  færa  rök  fyrir  hugmynd- 
um  sinum  og  hugsjónum,  heldur  svo,  að  hann  geti  iklætt 
þær  hinum  lifandi  myndum  listar  sinnar.  Því  að  lista- 
verkið  á  ekki  að  vera  nein  rökræða,  heldur  á  það  að 
vera  eins  og  loftsýn  af  fögrum  og  fjarlægum  veruleika. 
Og  eins  og  menn  i  eyðimörkinni  oft  og  einatt  láta  heill- 
ast  af  loftsýnum    þessum,    eins  á  listaverkið  að  draga  að* 


298  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

sér  hugi  manna  ósjálfrátt  og  fá  þá  til  að  trúa.  Þar  með 
-er  ekki  sagt,  að  listaverkið  sé  tóm  hilling  (fiction,  iUusion). 
Þvert  á  móti.  Eins  og  vélasmiðurinn  býr  til  véiar  ein- 
ungis  vegna  þess,  að  hann  getur  ekki  skapað  lifandi  líkami, 
•eins  notar  listamaðurinn  hillinguna  einungis  af  því,  að 
hann  getur  ekki  framleitt  veruleikanti,  og  er  það  oft  hin 
mesta  hugraun  hans,  að  hann  getur  að  eins  lýst,  en  ekkl 
;Skapað.  Alt  fyrir  það  getur  listin  með  áhrifum  þeim,  sem 
hún  heíir,  framleitt  nýjan  veruleika  með  því  að  fá  menn 
til  að  breyta  eftir  því,  sem  skáldin  hafa  lýst  og  viljað. 
Ritverk  stórskálda  eins  og  t.  d.  Shakespeares,  Goethes  og 
Victors  Hugo  munu  þannig  jafnan  hafa  áhrif  á  hugi 
manna,  svo  lengi  sem  þau  eru  lærð  og  lesin.  En  hug- 
Æjón  Guyau's  virðist  þó  vera  sú,  að  einhvern  tíma  yrki 
eitthvert  afburðaskáldið  þá  óðu  lífsins  og  þá  heims  skugg- 
sjá,  er  menn  geti  trúað  á  og  lifað  eftir.  Þá  hefir  listin 
loks  náð  þvi  hámarki  sínu  að  verða  að  þeirri  andans 
opinberun,  er  geti  komið  i  stað  kreddukendrar  trúar. 

VI. 

Þá  erum  við  loks  komin  að  einhverju  merkasta  riti 
Guyau's,  þvi  er  hann  reit  um  trúna  og  nefndi  »Vantrú 
framtíðarinnar*  (Ulrreligion  de  Vavenir).  Hann  hefði  alt 
eins  vel  getað  nefnt  það  »Trú  framtiðarinnar«. 

í  riti  þessu  rekur  Guyau  fyrst  uppruna  og  framþróun 
trúarbragðanna,  sýnir  svo  fram  á  hvernig  þau  fara  að 
leysast  i  sundur,  og  að  síðustu,  hvað  koma  muni  i  stað 
-allrar  kreddukendrar  trúar. 

Undirrót  trúarbragðanna  er  trúartilfinningin.  Henni 
er  farið  likt  og  listvísinni,  að  hún  blæs  lifi  og  sál  i  alt, 
sem  að  henni  snýr,  og  hyggur,  að  öll  fyrirbrigði  náttúr- 
unnar  láti  stjórnast  af  einhvers  konar  hvötum  og  tilhneig- 
ingum.  Af  þessu  myndast  fyrst  trúin  á  ýmiskonar  nátt- 
úruanda,  er  smámsaman  verða  að  náttúrugoðum ;  svo 
verða  náttúrugoð  þessi  smámsaman  að  ættargoðum  og  þjóð- 
félagsgoðum,  eftir  því  sem  fastari  skipun  færist  á  ættir 
manna   og  þjóðfélög.     Upp    úr   ættartengslum  mannanna 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Grnyati.  299 

renna  goðaættirnar,  og  þegar  konungsvaldið  kerast  á  hjá 
mönnum,  fer  eitthvert  goðanna  að  verða  faðir  og  kon- 
ungur  hinna.  En  með  skifting  vinnunnar  i  þjóðféiaginu 
fara  einnig  goðin  að  skifta  með  sér  verkum.  Þegar  þjóð- 
irnar  fara  að  berjast,  verða  helztu  guðir  hverrar  þjóðar 
að  einkaguðura  þeirra,  og  loks  verður  guð  þeirrar  þjóðar- 
innar,  er  ber  sigur  úr  býtum,  að  allsherjarguði.  Þó  getur 
svo  farið  eins  og  fór  hjá  Gyðingum,  að  hin  undirokaða 
þjóð  geri  sinn  guð  að  allsherjarguði.  En  alt  þetta  sýnir, 
að  trúin  er  nokkurs  konar  endurspeglun  og  útþensla  á  öllu 
félagslífi  manna  (sociomorfismus). 

Lengst  af  dýrka  menn  nú  guði  sina  með  ýmiskonar 
fórnum  og  áheitum  og  reyna  jafnvel  fyrst  fraraan  af  að 
særa  þá  til  hjálpar  við  sig  með  ýraiskonar  göldrura  og 
tiktiirura;  en  úr  þeim  verða  siðar  helgisiðir  trúarbragð- 
anna.  Svo  þegar  trúin  kerast  á  æðra  andlegt  stig  láta 
menn  sér  nægja  að  dýrka  guðina  með  bænum  og  ákalli. 
Þó  eru  oft  áköU  þessi  talin  nokkurs  konar  töfraorð,  sem 
í  engu  megi  breyta,  ef  þau  eigi  ekki  að  missa  kraft  sinn 
og  kyngi.  Eins  er  það  eðli  flestra  trúarbragða  að  gera 
ákveðnar  trúarsetningar  að  sáluhjálparskilyrði ;  en  fyrir 
það  verða  setningar  þessar  smá.msaraan  að  kenningura, 
að  kreddum.  Einkenni  flestra  trúarbragða  er  þvi  það,  að 
þau  játa  trúna  á  yfirnáttúrles^a  hluti,  eru  bundin  ákveðn- 
um  helgisiðum  og  hafa  ákveðna  trúarlærdóraa. 

Sé  nú  þetta  kallað  trú,  og  annað  vill  Guyau  ekki 
kalla  trú  i  merkingunni  trúarbrögð  en  einmitt  þetta,  þá 
er  svo  sera  auðsætt,  að  trúin  muni  ekki  frekar  haldast 
við  i  framtiðinni  en  t.  d.  stjörnuspá  (astrologia)  eða  guU- 
gerðarlist  (alchymi),  þvi  að  allir  helgisiðir  eru  að  smá- 
leggjast  niður,  og  eftir  þvi  sem  vísindunum  fer  frara,  raissa 
menn  sraára  saraan  trúna  á  allar  yfirnáttúrlegar  skýringar ; 
en  þar  af  leiðir  aftur,  að  kreddukenningarnar  hverfa.  Þvi 
meir  sera  menn  mentast,  eiga  menn  bágra  með  að  játa 
ákveðnar  trúarkenningar,  ef  þeir  annars  vilja  vera  ein- 
lægir  við  sjálfa  sig  og  aðra,  og  þess  vegna  fara  raenn  nú  úr 
þessu  að  skirrast  við  að  halda  nokkru  þvi  frara,  er  keraur 


300  .  SkáldBpekingnrinn  Jean-Marie  Guyau. 

í  bága  annaðhvort  við  vísindin  eða  mannlega  skynsemi 
yfirleitt.  Dagar  hinna  kreddukendu  trúarbragða  virðast 
því  brátt  vera  taldir. 

En  hvað  kemur  þá  i  staðinn?  —  Hugsanlegt  er,  að 
menn  reyni  að  búa  til  einhverja  trúarbragðasamsteypu  úr 
þvi,  sem  bezt  er  i  hinum  eldri  trúm,  eða  menn  taki  ein- 
hverja  gömlu  trúna  og  blási  i  hana  nýju  lífi  og  nýjum 
anda,  eða  að  einhver  ný  trúarbrögð  verði  til,  eða  þá,  að 
menn  hætti  að  játa  ákveðin  trúarbrögð.  Ekki  trúir  Guyau, 
að  neitt  af  þessu  muni  geta  orðið  nema  það,  sem  siðast 
var  nefnt.  Trúarbrögðin  gera  heldur  að  fjarlægjast  en 
nálægjast  hvert  annað.  Og  ætli  menn  að  bjarga  einhverju 
hinna  gömlu  trúarbragða  með  þvi  að  blása  i  þau  nýjum 
anda,  fer  að  likindum  eins  fyrir  þeim  eins  og  leðurbelgj- 
unum  i  bibliunni,  sem  helt  var  á  nýju  víni;  enda  er  hætt 
við,  að  allar  nýtizku-skýringar  á  æva  gömlum  trúarkenn- 
ingum  hafi  ekki  annað  i  för  með  sér  en  tviveðrung  og 
óhreinskilni.  Loks  tilfærir  Guyau  ýms  dæmi  þess,  að  ekki 
muni  lánast  lengur  að  klekja  út  nýjum  trúarbrögðum. 

En  hvað  verður  þá  eftir?  Trúartilfinningin,  triiar- 
þörfin.  Trúarþörfin  sprettur  af  óskum  manna  og  vonum 
um,  að  llfið  megi  haldast  út  yfir  þau  takmörk,  sem  mann- 
leg  þekking  nær,  og  trúarþörf  þessi  mun  ekki  dvína,  þótt 
kreddutrúin  hverfi.  En  hvernig  verður  henni  þá  fullnægt? 
Að  hyggju  Guyau's  mun  trúartilfinningin  ekki  þurfa  að 
iklæðast  ákveðnum  kreddukenningum  né  fylgja  ákveðn- 
um  helgisiðum  eða  trúa  á  neina  óskiljanlega  hluti,  heldur 
mun  hún  leita  fyrir  sér  i  heimspeki  og  visindum  að  þeim 
hugsanamöguleikum  fyrir  viðhaldi  lifsins,  sem  ekki  koma 
i  bága  við  skynsemina  og  visindin,  og  láta  sér  nægja 
vonir  þær,  sem  þetta  kann  að  vekja.  Yfirleitt  er  Guyaa 
þeirrar  skoðunar,  að  heimspeki,  siðfræði  og  listir  muni 
smámsaman  koma  i  stað  hinnar  opinberuðu  trúar.  Menn 
muni  likt  og  hingað  til  halda  áfram  að  koma  saman  sér 
til  fræðslu  og  sálubótar ;  mannúðin  og  Uknarstarfsemin  fari 
einnig  sivaxandi ;  og  listin,  einkum  skáldskapurinn,  fjalli 
ávalt  meir  og  meir  um  æðstu  áhugamál  mannssálarinnar. 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau.  301 

Þessu  til  sönnunar  tilfærir  Guyau  ýms  dæmi  sitt  af  hverju 
sviðinu. 

Hann  bendir  á  hin  mýmörgu  visinda-  og  fræðifélög 
viðsvegar  um  heim,  sem  hafi  það  eina  markmið  að  leita 
sannleikans,  hvar  sem  hann  sé  að  finna,  hvort  heldur  er 
i  trú,  heimspeki  eða  visindum,  og  telur  hann  þá  leið,  rann- 
sóknarleiðina,  einu  réttu  leiðina.  Þvi  —  að  eins  fyrir  Ijósið 
komist  menn  til  Ijóssins,  að  eins  fyrir  sannleiksrannsókn- 
ina  komist  menn  til  viðurkenningar  á  sannleikanum,  en 
ekki  með  því  að  svæfa  sannleiksþrána  og  blinda  sálu  sina. 
Guyau  hefði  lika,  hefði  hann  lifað  nú,  getað  bent  á  þessi 
allsherjar  trúfræðismót,  sem  farin  eru  að  tíðkast  nú  sið- 
ustu  áratugina,  þar  sem  beztu  menn  af  öllum  trúarbrögð- 
um  og  úr  öllum  heimsálfum  koma  saman  til  þess  að  ræða 
með  sér  trúmál.  Oft  hefir  það  verið  játað  á  þessum  trú- 
fræðismótum,  að  það  sé  ekki  trúarbókstafurinn,  sem  alt 
sé  undir  komið,  heldur  andinn.  En  andinn  getur  auð- 
vitað  verið  jafnháleitur,  þótt  hann  iklæðist  ekki  ákveðn- 
um  kreddukenningum,  og  enda  þótt  menn  játi  það  hrein- 
skilnislega,  að  hugmyndir  þeirra  um  hið  æðsta  og  dýpsta 
i  tilverunni  hljóti,  að  minsta  kosti  enn  sem  komið  er,  að 
vera  tómar  getgátur  og  ágizkanir. 

Sumir  hafa  haldið  þvi  fram,  að  trúin  sé  nauðsyn- 
leg  siðgæðisins  vegna,  með  þvi  að  hún  sé  nokkurs  konar 
varnargarður  þess.  En  Guyau  sýnir  fram  á  það  með  rök- 
um,  að  svo  hefir  ekki  reynst  og  að  jafnvel  trúin  getur 
verið  ósiðleg.  Hann  sýnir  f yrst  og  f remst  f ram  á  það,  að 
siðspillingin  er  einmitt  mest  í  þeim  löndum  Evrópu,  þar 
sem  trúarhelsið  er  rikast  og  fáfræðin  mest,  eins  og  t.  d. 
Spáni  og  ítaliu,  en  aftur  miklu  minni  i  hinum  mentuð- 
ustu  löndum.  Og  svo  sýnir  hann  fram  á  það,  hve  trúin 
sjálf  getur  verið  ósiðleg.  Eitthvert  lægsta  stig  trúarinnar, 
sem  raunar  flestir  standa  á,  er  t.  d.  það  að  biðja  sifelt  fyrir 
sjálfum  sér  og  sinni  sáluhjálp,  —  það  er  ekki  annað  en 
grimuklædd  eigingirni;  en  þvi  meir  sem  menn  geta  gleymt 
sjálfum  sér  og  eigin  velferð  sinni,  þvi  æðri  er  trúin.  En 
hvað  er  þetta   annað    en  vaxandi  siðgæði?    Enda  er  það 


302  Skáldspekingurinn  Jean-Marie  Guyau. 

si^gæðið,  en  ekki  trúin,  sem  alt  er  undir  komið.  Og  nú 
er  einmitt  trúin  hjá  hinum  göfugustu  trúræknismönnum 
orðin  að  mannást,  meðaumkun  og  ósérplægnu  starfi  í  þarfir 
annara.  En  slik  viðleitni  getur  auðvitað  þróast  og  jafn- 
v€l  magnnst,  þótt  kreddutrúin  hverfi.  Þvi  að  ekki  ættum 
vér  siður  að  vilja  hjálpa  öðrum,  ef  óvist  er,  að  þeir  eigi 
nokkuirar  annarar  hjálpar  að  vænta;  og  sé  ekkert  himna- 
riki  til,  verðum  vér  sjálfir  aö  skapa  það.  En  til  þess 
þurfum  vér  fremur  siðgæði  en  trú;  enda  á  sá,  sem  getur 
ekki  komist  við  af  neyðarkjörum  annara  og  hjálpað 
þeim  án  þess  að  trúin  teymi  hann  til  þess,  enga  sáluhjálp 
skilið. 

Þá  er  listin.  Listin  hefir,  eins  og  menn  vita,  löng- 
um  stutt  að  þvi  að  fegra  og  frjóvga  trúna.  En  ekki  er 
hætt  við  að  listin  hverfi,  þótt  kreddutrúin  hverfi  úr  sög- 
unni.  Eru  t.  d.  ekki  sumar  af  tónsmiðum  Bach's  fegri 
og  háleitari  en  nokkur  guðsþjónustugjörð  ?  Og  skyldi 
ekki  myndalistin,  þótt  hún  hætti  að  búa  til  dýrlingamyndir, 
halda  áfram  að  búa  til  ímyndir  alls  þess,  sem  háleitt  er 
og  fagurt?  Eða  mundi  skáldskapurinn  ekki  jafnan  reyna 
að  búa  sér  til  einhverjar  þær  hugmyndir  um  heimsgátuna, 
er  koraið  geti  í  stað  trúarbókstafsins  ?  Vissulega.  Og  þetta 
er  nú  eins  og  við  höfum  séð  aðalvon  Guyau's,  að  einmitt 
skáldskapurinn  láti  frjóvgast  svo  af  heimspeki  og 
vísindum,  að  hann  geti  gefið  osa  haldgóða,  ókreddu- 
kenda  trú. 

En  hvað  er  það  þá  helzt  i  heimspeki  og  visindum, 
er  komið  getur  í  stað  trúarlærdómanna,  og  hvernig  verður 
þvi  að  vera  varið?  Það  verður  á  annan  bóginn  að  geta 
fullnægt  trúarþörf  manna  að  meira  eða  minna  leyti;  en 
á  hinn  bóginn  má  það  ekki  koma  í  bága  við  neitt  það, 
er  vísindin  hafa  þegar  leitt  i  Ijós  og  þykir  fullsannað. 
Hér  verður  nú  ekki  greint  frá  nema  nokkrum  af  þeim 
hugsanamöguleikum,  sem  Guyau  rekur  í  þessu  riti  sinu, 
og  þá  auðvitað  helzt  þeim,  sem  hann  virðist  sjálíur  hafa 
hallast  að. 

Þegar  við  litum  á  heiminn,  þá  sjáum    við,    að    mikil 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie-Guyau.  30B^ 

þróun  hefir  átt  sér  stað  i  honum;  og  þróun  þessa  má  nú 
rekja  frá  hinni  fyrstu  lífsfrumu  alla  leið  upp  að  mannin- 
um.  Þegar  við  spyrjum  um  instu  orsök  þessarar  þróunar, 
þá  lítur  svo  út  sem  einhver  kraftur,  einhver  lifandi  starf- 
semi  liggi  að  baki  henni  og  er  það  lif  ið  sjálft.  í  fyrstu  er 
þróun  þessi  meðvitundarlaus,  síðan  verður  hún  skyni  gædd  og 
að  siðustu  að  skynsemi  gæddri  viðleitni  hjá  manninum.  Ef  til 
viU  nær  nú  þróun  þessi  enn  lengra;  ef  til  viU  eru  til  hnettir^ 
viðsvegar  um  himingeiminn,  bygðir  skynsemi  gæddum 
verum,  sem  eru  orðnar  miklu  fullkomnari  en  við,  eru 
»guðir«  en  ekki  menn  í  samanburði  við  okkur  og  hafa 
náð  hinni  mestu  fullkomnun.  Og  ef  til  vill  er  einhvers- 
staðar  til  vera,  öllu  öðru  æðri,  sem  stjórnar  þessu  öllu  og 
er  imynd  fullkomnunarinnar.  En  —  þótt  nú  þróun  þessi 
só  mikil,  þá  er  hún  ekki  einhlit.  Og  til  er  önnur 
hlið  á  tilverunni,  er  nefnist  hnignun.  Sólkerti  fæðast 
og  sólkerfi  deyja,  og  hvað  stoðar  þá  öll  hin  mikla  full- 
komnun,  er  hinar  stundlegu  verur  kunna  að  ná?  Hita^ 
magn  það,  sem  til  er  í  heiminum,  virðist  vera  með  þeim 
hætti,  að  það  dreifist  og  dvin,  og  því  hafa  vísindin  spáð^ 
sólkerfi  voru  sem  öllum  öðrum  sólkerfum  helkróknun. 
En  til  hvers  er  þá  alt  hið  blómlega  líf,  alt  það  starf  og 
stríð,  er  hinir  bygðu  hnettir  hafa  alið  í  skauti  sínu,  ef 
þeir  eiga  allir  eftir  að  verða  að  eintómum  kirkjugörðum  ? 
Það  er  ekki  gott  að  vita.  En  setjum  nú  svo,  að  til  séu  þegar 
einhversstaðar  í  alheimsvíðáttunnl  svo  voldugar  verur,  að^ 
þær  geti  stemt  stigu  fyrir  dreifingu  hitans  og  haldið  lifinu 
við  um  ófyrirsjáanlegan  aldur.  Þá  eru  þó  þær  búnar  að 
sigra  þyngstu  þrautina.  En  sumir  munu  nú  segja,  að 
ekki  komi  það  okkur  að  haldi;  við  fáum  líklegast  að 
deyja  drotni  okkar  eins  fyrir  það.  Má  vera;  —  en  sé 
sigurinn  þegar  að  nokkru  eða  öllu  leyti  unninn  einhvers- 
staðar  í  alheimsvíddinni,  þá  eru  þó  meiri  líkur  til  að  við, 
að  minsta  kosti  einhvern  tíma,  getum  líka  stemt  stigu  fyrir 
hnignuninni.  Og  hver  veit  líka  nema  starf  þessara  sigur- 
sælu  vera  nái  einhvern  tíma  til  vor?  Sjáum  við  ekki  á 
norður-  og   suðurljósunum   hér   á   jörðunni,   að   einhvers- 


504  Skáldspekingnrinn  Jean-Marie-Crnyau. 

konar  rafsegulsamband  muni  vera  milli  allra  hnatta  sól- 
kerfisins.  Og  erum  við  ekki  þegar  farnir  að  senda  hugs- 
a.mr  okkar  á  öldum  rafmagnsins  um  allan  hnöttinn?  Er 
þá  óhugsanlegt,  að  einhverjar  voldugar  og  vitrar  verur 
geti  komið  á  einhverju  allsherjar  firðritasambandi  um  að 
minsta  kosti  einhvern  hluta  alheimsins  og  ef  til  viU  náð 
til  vor.  Og  hvilíka  feikna  þýðingu  mundi  slíkt  ekki  geta 
haft  fyrir  okkur?  Jú;  en  þetta  eru  tómar  skýjaborgir, 
tómir  draumar!  —  Að  vísu;  en  þó  eru  þetta  draumar 
fiem   g  e  t  a   ræzt. 

En  hverju  erum  við,  sem  nú  lifum,  nær  fyrir  þetta? 
Okkur  væri  sæmra  að  líta  okkur  nær,  til  hvers  þess 
manns,  sem  nú  lifir  og  einhvern  tima  á  að  sækja  allar 
vonir  sínar  í  hendur  dauðans.  Lifir  sálin  eða  deyr  hún 
með  líkamsdauða  sínum  ?  Er  mynnið  fyrir  þeim  » Jósa- 
fats  dal«,  þangað  sem  við  öll  eigum  einhvern  tíma  að 
fara,  friðarbogi  Ijóss  og  vonar,  er  liggur  upp  til  himna, 
eða  lágt  og  dimt  eins  og  opin  gröf  ?  Upp  af  þessari  kvíð- 
vænlegu  spurningu  eru  öll  trúarbrögð  mannanna  sprottin. 
En  nú  er  það  ekki  lengur  trúarinnar,  heldur  heimspek- 
innar  og  vísindanna  að  glima  við  hana.  Og  þess  er  ekki 
að  dyljast,  að  vísindin  hafa  gefið  okkur  fremur  daufar 
vonir,  svo  nátengt  virðist  sálarlífið  vera  líkamslífi  voru. 
Ekki  er  þó  vert  að  fuUyrða  neitt  né  fortaka.  Tökum  nú  t. 
d.  »radiið«,  þetta  undraefni,  sem  þegar  hefir  leyst  upp 
einhverja  hina  helgustu  kreddu  eðlisfræðinnar  um  eilífleika 
frumefnanna.  Þótt  það  sé  frumefni,  þá  leysist  það  sundur; 
en  það  verður  svo  sem  ekki  að  engu  fyrir  það ;  það  leysist  að 
6ins  upp  i  ennþá  smærri  rafeindir,  er  framleiða  Ijós,  hita  og 
rafmagn.  Þvi  skyldi  þá  ekki  eitthvað  óumræðilega  fin 
gert  efni  geta  orðið  eftir  af  okkur,  þótt  likaminn  leysist  1 
sundur?  Það  er  nú  framt  að  því  hálf  öld  síðan,  að  hinn 
mikli  eðlisfræðingur  Helmholtz,  sá  er  fann  lögmálið  um 
viðhald  orkunnar,  likti  lifinu  við  Ijósið  og  fuUyrti,  að 
ekki  einu  sinni  einn  einasti  Ijósgeisli  i  allri  alheimsvidd- 
inni  færist,  þótt  hann  bærist  biljónir  milna.  Ljósið  er 
ákveðin  ölduhreyfing,  likamsgervi  vort  sömuleiðis;  það  er 


Skáldspekingarinn  Jean-Marie-Guyau.  305 

nokkurskonar  efnahringiða,  er  endurnýjar  sjálfa  sig  á 
hér  um  bil  sjö  árura.  En  hvað  er  þá  um  sálarlífið? 
Menn  eru  nú  farnir  að  halda  þvi  fram,  að  eins  og  Ijósið 
sé  ölduhreyfing  i  Ijósvakanum,  þannig  sé  sálarlifið  likam- 
lega  séð  ákaflega  fíngert  öldukerfi.  Og  eitt  raeðal  annars, 
sem  á  þetta  virðist  benda,  eru  einmitt  fjarhrifin  (tele- 
jpathianjj  sem  virðast  berast  á  einhverskonar  hugar-öldum 
frá  manni  til  manns,  svo  að  jafnvel  svipur  þess  raanns, 
er  áhrifin  stafa  frá,  getur  birst  raanni.  Er  nú  óhugsandi, 
að  þetta  fingerva  öldukerfi,  sem  sálarlíf  hvers  manns  á 
að  vera  tengt  við,  geti  i  andlátinu  losnað  við  og  liðið  upp 
af  likamanum  og  borist  síðan  áfram  upp  á  eigin  spýtur 
eins  og  Ijósgeislinn,  sem  liður  hnött  af  hnetti  til  hinna 
fjarlægustu  heima?  —  Skýjaborgir!  draumar!  Ojá;  og 
þetta  er  meira  að  segja  einn  af  þessum  öldnu  draumum 
mannkynsins,  sem  kynslóðirnar  hefir  verið  að  dreyma 
upp  aftur  og  aftur,  sem  Pýþagóras  dreymdi  og  Plató  ór- 
aði  fyrir*,  þegar  þeir  liktu  sálu  maunsins  við  samhreimi 
(harmóniu).  Það  er  ekki  óhugsandi  að  lagið  haldi  áfram 
að  hljóma,  þótt  harpan  brotni;  og  þótt  lagið  hverfi  hlust- 
um  okkar,  er  ekki  að  vita,  nema  hljóðbylgjurnar  haldi 
áfram  að  berast  von  úr  viti.  Og  ef  til  vill  er  þessu 
eitthvað  líkt  farið  um  sálina. 

Svona  eru  þá  þessar  tilgátur,  sem  heimspekin  og 
vísindin  geta  gert  sér  um  lifið  og  tilveruna,  ósenni- 
legar  og  óálitlegar  i  fyrstu,  en  þó  einhvern  veginn  svo, 
að  þær  vekja  hjá  manni  von  og  traust.  Þeim  er  farið 
líkt  og  blómfræum  japönsku  stúlkunnar,  sem  Guyau  segir 
frá.  Þau  voru  svo  Ijót  og  leiðinleg  álitum,  að  enginn 
vildi  lita  við  þeim.  En  þegar  blómin  fóru  að  spretta  upp 
af  þeim,  girntust  allir  fræin.  Og  svona  er  það  með  til- 
gátur  vísindanna,  þær  geta  að  siðustu  orðið  að  svo  mikil- 
vægum  sannindum  og  huggunarrikum,  að  allir  vilji  öðl- 
ast  þau. 

Sjálfur  gerði  Guyau  ekki  mikið  úr  þessum  og  þvi- 
likum  tilgátum.  Hann  vissi  sem  var  að  gátan  var  óráð- 
in  eftir  sem  áður   og   vildi   engan   blekkja.     Þvi   endaði 

20 


3p6  Skáldspekingurian  Jean-Marie-Guyau. 

hann  bók  sína  á  þessum  orðum:  »Siða8ti  sársauki  vor 
er  einnig  síðasta  ráðgátan*.  Þar  átti  hann  vitanlega  við 
dauðann.  Og  nú  er  bezt  að  lokum  að  segja  frá  þvi, 
hvernig  hann  varð  sjálfur  við  honum.  En  þar  fer  eg 
eftir  frásögn  stjúpföður  hans. 


Guyau  þjáðist  öll  siðustu  ár  æfi  sinnar  af  brjóstveikiy 
og  hún  dró  hann  loks  til  dauða  á  bezta  aldri.  Menn 
höfðu  raunar  ætlað  honum  lengra  líf,  þvi  að  hann  naut 
hinnar  beztu  aðhlynningar  og  alt  virtist  leika  i  lyndi  fyrir 
honum.  En  sjálfur  vissi  hann  vel,  hvert  stefndi,  einkum^ 
eftir  að  hann  var  búinn  að  liggja  siðasta  hálfa  árið. 
Aldrei  lét  hann  þó  neitt  á  sér  finna  og  duldi  ástvini  sina 
þess,  hvernig  ástatt  var.  Svo  var  það  kvöld  eitt  í  lok 
marzmánaðar  1888,  að  kraftar  hans  voru  að  þrotum 
komnir.  Hann  var  máttfarnari  en  hann  átti  vanda  til, 
og  um  miðnæturskeiðið  voru  ástvinirnir  kvaddir  að  dán- 
arbeði  hans,  stjúpfaðirinn,  sem  orðinn  var  andlegur  faðir 
hans,  móðirin,  sem  hann  unni  mest,  og  eiginkonan.  En 
barn  hans  á  4.  ári  svaf  andvaralaust  i  hliðar  herberginu. 
Hann  brosti  við  ástvinunum  eins  og  hann  átti  vanda  til 
og  sagði:  >Eg  hef  barist  vel«.  Og  svo  bætti  hann  við 
litlu  síðar:  »Eg  er  ánægður,  fyllilega  ánægður*.  Siðan 
bilaði  röddin  hann,  en  alla  bliðu  sínu  lagði  hann  inn  i 
siðasta  handtakið,  sem  hann  gaf  móður  sinni,  og  þvfc 
slepti  hann  ekki  fyr  en  hann  dó.  Hann  dó  á  skirdag, 
en  var  grafinn  páskadagsmorgun.  Og  nú  hvílir  hann  suður 
við  Miðjarðarhaf  á  einni  af  hæðunum  í  nánd  við  Mentónu, 
þar  sem  hann  hafði  dvalið  öll  siðustu  ár  æfi  sinnar  og 
fært  1  letur  allar  fegurstu  hugsanir  sínar.  Hefir  honum 
verið  reistur  þar  bautasteinn  og  má  lesa  á  honum  þessi 
minningarorð  og  »trúarjátningu«  hins  látna: 
Jean-Marie-Ouyau 
heimspekingur  og  skáld 
dáinn  33  ára  að  aldri  31.  marz  1888. 


Skáldspekingurinn  Jean-Marie-Guyau.  307 

»Trúariátningin«  er  á  þessa  leið: 

>Það  sem  einu  sinni  í  sannleika  hefir  lifað,  mun  lifna 
á  ný;  og  það  sem  virðist  deyja,  er  að  eins  að  búa  sig^ 
undir  að  endurfæðast.  Að  skilja  og  vilja  hið  bezta,  að 
sýna  af  sér  þá  hina  fögru  viðleitni  að  vilja  koma  hugsjón 
sinni  i  framkvæmd  er  að  hvetja  og  skuldbinda  allar  hin- 
ar  komandi  kynslóðir  til  þess.  Háleitustu  áhugamálum 
vorum,  sem  einmitt  virðast  að  minstu  haldi  koma,  er  far- 
ið  likt  og  öldunum,  sem  búnar  eru  að  ná  okkur,  en  fara^ 
síðan  fram  úr  okkur  og  ráða  að  lokum  aldahvörfum  i  heim- 
inum,  þá  er  þær  hafa  magnast  og  safnast  saman.  Eg^ 
þykist  þess  fullviss,  að  alt  hið  bezta  í  mér  muni  lifa  mig. 
Jafnvel  ekki  einn  hinn  einasti  drauma  minna  mun  tor- 
timast;  aðrir  munu  taka  þá  upp  eftir  mig  og  láta  sig 
dreyma  þá  að  nýju,  þangað  til  þeir  einn  góðan  veðurdag 
rætast  og  verða  að  veruleika.  Með  hinum  deyjandi 
bylgjum  sínum  tekst  hafinu  að  móta  strendur  sínar  og 
mynda  það  hið  feikna  lægi,  sem  það  lifir  i«. 

Fögur  orð  og  ef  til  vill  sönn!  Að  minsta  kosti  hefir 
hugarbylgja  sú,  sem  Guyau  vakti,  nú  náð  alla  leið  norð- 
ur  til  íslands.  Og  ef  til  viU  á  hún  eftir  að  eflast  svo  o^ 
magnast,  að  hún  að  lokum  i  einhverri  mynd  fari  sigurför 
um  heiminn. 


Yeiðiför. 

Smásaga 
eftir  Björn  austrœna. 


Þegar  hart  er  á  vorin  og  hafísinn  rekur  að  landi  um 
sumarmál,  þá  er  margur  á  miUi  vonar  og  ótta. 

Það  er  engin  furða,  þó  mönnum  verði  tíðrætt  um  slíka 
hluti.  Og  jafnan  er  þetta  ber  á  góma,  muna  gamlir  menn 
frá  mörgu  að  segja,  sem  yngri  menn  láta  sig  fremur  litlu 
skifta.  Gömlu  mennirnir  söfnuðu  og  þeir  geymdu  margt  um 
landið  og  þjóðina,  —  ungu  mennirnir  týna  og  gleyma.  — 

Einu  slnni  hérna  um  daginn  sátum  við  faðir  minn 
tveir  einir  i  rökkrinu  og  skeggræddum  sitt  af  hverju.  Ein- 
hvernveginn  barst  talið  fljótlega  að  vorharðindunum,  haf- 
isreki,  björg  með  ís  og  veiðiföngum  á  honum,  mannraun- 
um  og  slysförum  í  baráttunni  fyrir  lifinu  á  vorin.  Gamli 
maðurinn  hafði  frá  mörgu  að  segja.  Sumt  kannaðist  eg 
við,  er  hann  hafði  sagt  mér  i  æsku,  og  kom  það  nú  hálf- 
gleymt  upp  úr  kafinu  hjá  mér.  En  sumu  mundi  eg  ekki 
eftir,  og  getur  þó  vel  verið,  að  eg  hafi  heyrt  það  áður.  Eg 
er  sem  sé  ekki  betri  en  hinir  ungu  mennirnir,  sem  eg 
nefndi  áðan.  En  mér  sárgremst  það  oft,  hvað  eg  er  gleym- 
inn  á  ýmsan  hversdagsfróðleik  úr  lifi  alþýðunnar,  ekki 
sizt  þegar  þess  er  nú  líka  gætt,  að  margt  af  þessu  er  alls 
ekki  hversdagslegt  i  raun  og  veru,  heldur  merkis-við- 
burðir,  þó  lítt  hafi  þeim  verið  á  lofti  haldið.  Hjá  þeira, 
sem  sitja  öruggir  i  sólskini  góðra  daga  og  hættulausra, 
segir  fátt  af  útkjálkaeinyrkjanum,  sem  leggur  á  tæpasta 
vaðið  fyrir  svöng  og  mögur  börnin  sin  heima. 

Ein  af  sögum  þeim,    sem  gamli  maðurinn  sagði  mér, 


Veiðiför.  309 


þótti  mér  sérlega  merkileg.  Það  er  fjarska  langt  siðan 
hún  gerðist.  Nú  ætla  eg  að  ráðast  í  það  að  skrifa  hana 
upp  áður  en  eg  gleymi  henni  aftur.  Meginatriðunum  breyti 
eg  auðvitað  ekkert.  En  mannanöfnin  bý  eg  öll  saman  til 
og  færi  söguna  dálitið  í  stílinn. 


>Nú  vona  eg,  að  guð  gefi  okkur  einhverja  björg  1 
dag«,  sagði  Finnur  í  Vík,  þegar  hann  leit  út  snemma  um 
morguninn  og  horfði  til  veðurs.  »Það  er  þá  aldrei  selur 
á  ísnum,  ef  það  er  ekki  i  þessu  veðri«. 

Loftið  var  kafþykt  alt  í  kring;  gráa  skýjasamfelluna 
kembdi  niður  við  sjóndeildarhringinn,  og  gegnum  loðnu 
hærurnar,  sem  úr  henni  héngu,  glórði  að  eins  í  efstu  fjalla- 
brúnirnar.  Umhverfis  litlu  dalverpin  upp  af  Víkunum 
gnæfðu  fjönin  þungbúin  á  svip  og  svo  undarlega  grátþögul 
með  þessa  köldu  gráhettu  á  herðunum,  að  einmana  og 
áhyggjufullum  manni  varð  starsýnt  á  þau.  Undir  þeim 
sjálfum  og  öUu  þvi  himinfargi,  sem  á  þeim  hvildi,  var  eitt- 
hvað  svo  ónotalega  þröngt  að  búa;  það  var  likast  þvi  sem 
þau  væru  að  síga  saman  í  hægu  flóði  ofan  yfir  bygðina 
og  mundu  svo  falla  i  faðminn  á  breiðunni  hvitu  framan 
við  ströndina. 

Nýfallinn  snjór  lá  yfir  öllu,  svo  hvergi  sá  á  dökkan 
dil.  Jafnvel  bæirnir  i  Víkunum  voru  hvítir  eins  og  annað, 
nema  þekjurnar  sunnanvert  á  baðstofu  og  eldhúsi;  þar 
hafði  snjóinn  étið  af  mest  fyrir  ylinn  að  innan. 

En  þenna  morgun  var  veðrið  einstaklega  milt  og 
ekki  blakti  hár  á  höfði.  Ef  hann  kæmi  nú  á  sunnan  og 
greiddi  svo  til  i  lofti,  að  dálítið  sæi  til  sólar,  mundi  þó 
eitthvað  klökkna  svona  rétt  um  hæstan  daginn.  Það  var 
Uka  komið  mál  til  þess,  —  það  var  nú  annað  hvort,  þó 
ögn  færi  að  svigna  og  létta  hriðum  og  fannfergi,  þegar 
svona  var  orðið  framorðið,  —  sumarið  rétt  að  byrja. 

Annars  var  þetta  engin  veruleg  nýlunda  þarna  i  Vik- 
unum.  Það  var  vant  því,  fólkið,  að  veturinn  væri  nokkuð 
langur   og   blési   stundum   fremur   kalt  á  vanga.    En  oft 


310  Veiðiför. 

gerðist  þá  þröngt  i  búi  á  vorin,  bæði  fyrir  menn  og  skepn- 
iir,  ekki  sízt  ef  sumarið  næsta  á  undan  hafði  verið  vot- 
viðrasamt  og  sprettulitið.  Þarna  norður  við  sjóinn  naut 
jörðin  sin  bezt  i  þurkum  og  sólskini.  Og  þeim  varð  stund- 
um  þungt  í  hug  i  hríðunum  á  vorin,  mönnunum,  sem 
bjuggu  þarna.  Þá  var  svo  fátt  til  bjargar.  Það  var  eins 
og  náttúran  hefði  selt  þá  i  fangelsi.  Hafísinn  lá  að  land- 
inu,  svo  að  hvergi  varð  farið  um  sjóinn.  En  ofan  við  lá 
f  jallgarðurinn  hrikalegur  og  ógnandi  og  viðlendar  óbygðir 
handan  við  hann,  sem  að  eins  voru  færar  lausum  mönn- 
um  og  þó  i  góðu  veðri. 

Það  var  þvi  ekki  furða,  þó  að  léttist  brúnin  á  fólk- 
inu  þarna,  ef  einhver  höpp  bar  að  höndum,  þegar  svona 
stóð  á.  Oftast  var  það  selur,  sem  kom  mönnum  að  gagni; 
hann  barst  stundum  að  landi  með  ísnum  og  var  drepinn 
i  hrönnum,  þegar  kyrt  var  i  veðri  og  lítið  rek  á  ísnum. 
Þá  var  uppi  fótur  og  flt  i  Víkunum.  Karlmenn  ungir  og 
gamlir  og  jafnvel  kvenfólk  líka,  allir  þeir,  sem  komist 
gátu  að  heiman,  þustu  ofan  að  sjó  raeð  barefli  i  höndum, 
og  hverri  einustu  fleytu  var  hrundið  á  flot.  Svo  var  róið 
með  hlakkandi  vonum  og  vígamóð  út  i  ísinn.  Og  jakarnir 
voru  stundum  svartir  af  sel.  Einkum  var  það  isakópur 
inn  svonefndi,  sem  mest  var  af;  þessir  litlu  óvitar  með 
fallega  grábláa  gljáandi  belginn  lágu  nú  sofandi  á  ísnum, 
—  höfðu  sofnað  í  harmi  og  söknuði,  þegar  mæður  þeirra 
læddust  frá  þeim  í  skyndi  og  hurfu  út  i  haf  til  að  losa 
sig  við  uppeldisstriðið  og  ófrelsið,  —  til  að  færa  þeim  frá, 
þegar  þeir  voru  færir  orðnir  um  að  sjá  fyrir  sér  sjálfir. 
Og  þær  vissu  hvað  þær  fóru,  gömlu  konurnar  í  íshaflnu. 
Óvitagreyin  syrgðu  fyrst  í  stað  og  sultu  heilu  hungri.  En 
þeim  var  vel  i  skinn  komið,  —  þær  höfðu  skilist  svo  við 
þá.  Og  þeim  varð  ekki  kalt  á  ísnum.  Svo  þegar  sultur- 
inn  fór  að  sverfa  að  þeim,  þá  mundu  þeir  rakna  úr  rot- 
inu  og  reyna  að  leita  sér  að  æti.  Úr  því  var  svo  ekki 
mjög  hætt  við,  að  þeir  mundu  ekki  sætta  sig  við  lífið. 

Bezt   þótti  mönnum  þarna  i  Vikunum  að  fá  ísinn,  — 
ef  hann   átti   að  koma  á  annað  borð,  —  þegar  blöðrusel- 


Veiðiför.  311 

«rinn  hefði  riýlokið  þessu  fráfærnarstappi  og  kæpan 
rétt  farin.  En  það  var  vanalega  um  miðjan  einmánuð, 
fitundum  ofurlitið  fyr  og  stundum  seinna.  Þá  var  kópur- 
inn  ekki  farinn  að  hypja  sig  ofan;  litlu  veslingarnir  lágu 
steinsofandi  á  isnum  eins  og  þreytt  börn  eftir  þungan 
grát  og  vissu  ekkert  fyrri  til  en  einhver  tvífætt  skepna 
stóð  upp  á  endann  rétt  hjá  þeim  með  reiddan  tréhnall  i 
hendi.  Og  það  var  hinzta  sjónin,  sem  bar  fyrir  augu 
þeirra.     Rothöggið  reið  og  þeir  fengu  að  sofna  til  fulls. 

Þegar  svona  var  ástatt,  létu  menn  nálega  sem  óðir 
væru.  Þeir  reru  i  allar  áttir  frá  jaka  til  jaka  og  stund- 
um  langt  út  í  ísinn.  Þeir  stukku  upp  á  jakana  og  höggin 
dundu  á  litlu  koUunum,  hnífurinn  á  barkann  —  og  svo 
niður  i  bátinn  aftur  með  veiðina  og  haldið  í  skyndi  til 
næsta  jaka.  Þá  bar  það  stundum  við,  að  straumrek  kom 
1  ísinn  rétt  að  kalla  i  einni  svipan;  jakarnir  liðu  á  stað 
likt  og  þeir  væru  dregnir  áfram  með  ósýnilegum  böndum; 
«umstaðar  rak  þá  saman  i  þétta  fleka,  en  annarstaðar 
gerði  eyður,  þar  sem  áður  hafði  verið  fult.  Með  braki  og 
brestum  skullu  jakarnir  hver  á  öðrum,  og  oft  brotnuðu  úr 
þeim  stóreflis  stykki,  sem  féllu  i  sjóinn  með  hvínandi  gusu- 
gangi.  Þar  var  ekki  gott  að  vera  nærri.  Og  þó  var  löng- 
um  ekki  annars  kostur.  Báturinn,  sem  stefnt  hafði  um 
«inn  í  auðan  sjó  framundan,  varð  i  skyndi  að  snúa  af  leið, 
þvi  sundið  lokaðist  á  andartaki,  og  nú  varð  að  leita  að 
nýrri  rifu.  Og  jafnvel  þar  sem  íshellan  sýndist  þéttust, 
opnaðist  nú  allt  í  einu  leið.  Þangað  rendi  báturinn  með 
snöggum,  snörpum  áratogum;  svo  lokaðist  alt  á  ný,  og 
þá  varð  í  snatri  að  hverfa  i  aðra  átt.  Stundum  varð  svo 
þröngt,  að  menn  urðu  að  stinga  sér  áfram  með  árum 
milli  jakanna;  stundum  urðu  þeir  að  smjúga  inn  í  >mittið« 
á  einhverjum  borgar jakarisanum ;  hangandi  Ijósgræn  is- 
livelfing  gnæfði  yfir  höfðum  manna,  en  »fóturinn<  á  jak- 
anum,  sem  báturinn  rann  yfir,  lýsti  langt  út  á  sjó  með 
fölum  feigðarglampa.  Það  fór  hrollur  um  mann  að  hugsa 
til  þess,  ef  einhver  ætti  að  standa  á  þessum  fæti  niðri 
á  sjónum,  —  þessum    fæti,    sem    hallaði   jafnt  og  þétt  frá 


312  Veiðiför. 

miðju  og  niður  að  fremstu  brúninni;  maður  hlyti  að  renna 
þarna  hægt  og  hægt  en  óstöðvandi;  þó  maður  neytti  allrar 
orku,  þá  þokuðust  fæturnir  alt  af  neðar  og  neðar;  vatnið 
dýpkaði  og  valdið  minkaði  á  likamanum  og  hreyfingum 
hans;  með  hryllilegri  hægð,  sem  hvorki  yrði  flýtt  né 
seinkað,  hlyti  hann  smátt  og  smátt  að  færast  nær  brún- 
inni  unz  hann  slyppi  fram  af  og  rynni  á  kaf  1  dimmblátt 
hyldýpið.  —  Og  stundum  gat  farið  svo,  að  öll  sund  lok- 
uðust  i  einu  vetfangi,  svo  ekkert  var  að  leita,  og  eyðan, 
sem  báturinn  flaut  á,  minkaði  óðum.  Þá  urðu  menn  að 
hafa  hraðann  á  og  draga  bátinn  upp  á  isinn.  Með  hætt- 
um  og  erfiðismunum  tókst  að  leiða  bátinn  langa  stund  á 
isnum.  Svo  kom  eyða,  og  allir  náðu  landi  á  endanum 
heilir  á  húfl,  þó  oft  yrðu  þeir  að  skilja  veiðina  eftir  í  þess- 
um  svaðilförum. 

En  oftast  nær  gekk  þó  alt  saman  skrykkjalaust  að 
mestu.  Veður  var  stilt,  og  isinn  hélt  kyrru  fyrir.  Jötun- 
öfl  hafsins  lágu  í  dvala  undir  ísfarginu.  Og  þá  komu 
þeir  1  Vikunum  oft  heim  með  góðan  feng  að  kvöldi. 
Kvenfólkið  og  börnin  þyrptust  ofan  að  sjónum  til  að  sjá 
veiðina,  og  glatt  var  á  hjalla,  þegar  haldið  var  heim  til 
bæja  í  rökkurbyrjun.  Konurnar  lofuðu  guð  fyrir  blessaða 
björgina,  —  þær  vissu  ekki  vel,  nú  orðið,  hvað  þær  áttu 
að  skamta,  —  börnin  hoppuðu  og  hlógu,  og  sjálflr  veiði- 
mennirnir,  sem  drógust  áfram  með  þungum  skrefum  stað- 
uppgefnir  og  svangir,  þreyttust  aldrei  á  þvi  að  segja  hver 
öðrum  veiðisögur  og  töluðu  hver  í  kapp  við  annan  með 
ánægjubros  á  andlitinu.  — 

—  Finnur  hvarf  aftur  inn  i  bæjardyrnar.  »Helga 
mín,  komdu  með  plöggin  mín  inn!«  kallaði  hann  um  leið 
og  hann  fór  inn  göngin. 

Helga  kom  þegar  með  plöggin.  Finnur  fór  undir  eins 
að  klæða  sig  i  þau. 

»Ætlarðu  eitthvað  að  fara  i  dag?«  spurði  Helga  hálf- 
hikandi;  hún  vissi,  að  niargs  þurfti  nú  með,  en  vildi  þó 
ógjarna  eggja  mann  sinn;  hann  lá  sjaldan  á  liði  sínu. 

Finnur  lét  sér  óðslega  og  var  hálfgert  eins  og  á  nál- 


Veiðiför.  313 

um.  »Já«,  svaraði  hann  og  togaði  upp  um  öig  annan 
utanhafnarsokkinn ;  »mig  langar  til  að  skreppa  hérna  eitt- 
hvað  út  á  isinn«. 

»Heldurðu  það,  —  ætli  það  sé  til  nokkurs  að  reyna 
það  núna?«  sagði  hún  með  hægð.  »Er  nokkurntima  selur 
á  ísnum,  þegar  hann  liggur  landfastur  eins  og  nú?« 

»Nei,  auðvitað  ekki  þegar  hafþök  eru  og  hvergi  gat 
í  sjó.  En  núna  er  ísinn  bara  landfastur  hérna  við  tang- 
ann;  þegar  kemur  inn  fyrir  Instuvik  er  auður  sjór  alveg 
inn  i  fjarðarbotn.  Hellan  liggur  svona  úti  fyrir  fjarða- 
kjöftunum  og  upp  að  yztu  nesjum,  og  eg  er  iUa  svikinn, 
ef  ekki  er  kvikt  á  brúninni  i  svona  veðri«. 

»Ertu  þá  að  hugsa  um  að  ganga  —  kannske  langt  vest- 
ur  á  fióa?«  spurði  hún.  »En  ef  isinn  skyldi  nú  eitthvað, 
til  dæmis        — «.     Hún  hætti  við  setninguna  i  miðju  kafi. 

»Ef  hann  skyldi  hvað?«  spurði  Finnur  og  horfði 
á  hana  nokkuð  hvössum  augum. 

>Já,  ef  isinn  skyldi  alt  i  einu  leysast  frá  landi,  hvernig 
ætlarðu,  —  hvernig  væri  maður  þá  staddur  úti  á  honum?« 

Finnur  hafði  lokið  við  að  plagga  sig  og  stóð  nú  á 
fætur  hálf-óþolinmóðlega.  »Það  er  ekki  svo  hætt  við  þvi; 
maður  reynir  að  hafa  gát  á  ísnum,  og  ekki  svo  fljótt  að 
koma  rek  i  hann,  þegar  svona  fult  er  af  honum«. 

»En  ætlarðu  að  fara  svona,  maður?«  sagði  Helga, 
þegar  Finnur  þreif  húfu  sina  og  vetlinga.  »Þú  verður 
þó  að  fá  einhverja  næringu  áður«. 

Finnur  lagði  aftur  frá  sér  húfuna  og  vetlingana  og 
settist  á  rúmið.  »Já,  það  er  liklega  réttast,  —  ef  nokkuð 
væri  þá  til«,  bætti  hann  við  eins  og  við  sjálfan  sig. 

Helga  fór  fram.  Finnur  horfði  þegjandi  á  yngri  börnin 
sin  tvö  i  rúmfletinu  út  við  þilið  hinum  megin  i  baðstofunni. 
Þau  lágu  upp  í  loft  og  voru  steinsofandi.  Ósköp  voru 
þau  föl  i  andliti  og  mögur.  Það  fór  líka  að  verða  smátt 
'  um  föngin  í  Vik,  þegar  út  á  leið,  og  nú  upp  á  siðkastið 
dropinn  orðinn  svo  litill  í  kúnni,  að  hann  vár  varla  til 
skiftanna  lengur. 

Finnur   andvarpaði  i  hljóði.     >Guð   gæfi,  að  eg  fengi 


514  Veiðiför. 

nú  eitthvað  i  dag«,  sagði  hann  við  sjálfan  sig;  >þá  þurfa 

þau  ekki  að  vera  svöug,    aumingjarnir  litlu, og  svo 

-ef  tiðin  færi  eitthvað  að  skána*. 

í  sama  bili  heyrði  hann  mannamál  frammi  í  göngun- 
um.     Það  var  einhver  að  spyrja  eftir  honum. 

Svo  kom  Helga  inn  raeð  vætuspón  i  skál  og  bita  á 
diski ;  það  var  hálfur  þorskhaus  harður,  væn  sneið  af  há- 
karli  og  ofurlitil  slátursneið.  »Þarna  kemur  maturinn 
þinn,  Finnur.  —  En  hann  Jóhann  i  Yztuvik  er  kominn 
og  var  að  spyrja  eftir  þérc 

Um  leið  og  hún  slepti  orðinu  kom  Jóhann  inn  úr  bað- 
stofudyrunum.  »Sæli  nú,  Finnur!«  sagði  hann  hátt  og 
vígamannlega;  »nú,  svo  þú  ert  þá  ekki  kominn  lengra  en 
þetta!« 

•Lengra  en  þetta?«  át  Finnur  upp  eftir  honum,  »hvert 
átti  eg  svo  sem  að  vera  kominn?« 

»En  út  á  ísinn,  maður!«  sagði  Jóhann,  —  »i  selinn, 
i  blessaðan  selinn!  Hún  Helga  sagði  mér,  að  þú  ætlaðir 
að  fara,  og  nú  er  eg  kominn  í  sömu  erindagerðum.  Það 
var  annars  fjandi  heppilegt,  að  þú  varst  ekki  farinn;  við 
ættum  að  verða  samferða  og  halda  sem  bezt  hópinn.  Þvi 
þeir  ætla  fleiri  að  fara  en  við,  Finnur,  —  þeir  eru  fleiri 
en  við,  sem  hugsa  gott  til  glóðarinnar,  það  get  eg  sagt 
ykkur.  Eg  kom  seinast  i  gærkvöldi  framan  úr  Instuvik; 
þá  var  hann  orðinn  hægur  og  veðrið  heldur  meinleysis- 
legt.  Þeir  gerðu  fastlega  ráð  fyrir  að  fara  og  þóttust  hafa 
séð  eitthvað  af  sel  vestur,  þegar  hann  fór  að  birta  seinni 
partinn.  Þeir  sögðu  líka  i  Instuvik,  að  piltar  á  Básum 
mundu  fara,  —  heflr  þú  ekki  fundið  Geira?  —  Jæja,  eg 
bað  þá  bara  að  bíða  eftir  okkur,  —  taldi  vist,  að  þú  kæm- 
ir,  og  eg  held  þeir  biði,  —  skil  varla  í  öðru.  En  nú  verð- 
urðu  að  flýta  þér.« 

Finnur  tönlaði  þorskhausinn  og  hákarlinn  i  öðaönn, 
meðan  Jóhann  lét  dæluna  ganga.  * 

»Blessaðir  haflð  þið  nú  eitthvað  i  höndunum,  —  kann- 
ske  þið  hittið  bjarndýr«,  sagði  Helga,  >og  þá  er  nú  held 
-eg  ekki  gott  að  vera  einn  á  ferð«. 


Veiðiför.  315 

»Einn!«  gall  i  Jóhanni.  »Við  sem  erum  einmitt  að 
tala  um  það  að  halda  saman  á  ísnum  eða  þvi  sem  næst. 
—  En  hinseginn  þarf  maður  ekki  að  vera  smeykur  við 
bjarndýr,  þó  maður  sé  einn,  bara  maður  haíi  eitthvað.  Eg 
hefi  tvisvar  séð  bjarndýr;  eg  man  bezt  eftir  því  i  hittið 
fyrra,  —  nei,  það  er  nú  lengra  siðan.  Þá  var  eg  úti  á 
is  likt  og  núna,  og  margir  fleiri.  Eg  var  einn  um  tima 
og  það  var  orðið  framorðið  og  kafniðaþoka.  Þá  heyrði  eg 
alt  i  einu  gól  i  bjarndýri,  —  nú,  eg  held  þið  kannist  við 
það,  —  og  það  bara  örskamt  i  burtu.  Eg  fór  þá  að  halda 
i  áttina  til  lands,  en  fór  hægt  og  gætti  vel  i  kringum  mig, 
þvi  bangsi  gat  hæglega  verið  kominn  fram  fyrir  mig, 
milli  mín  og  lands.  En  ekki  var  eg  smeykur,  —  eg  þorði 
fuUvel  að  mæta  karli,  enda  hafði  eg  hákarlasax  í  hend- 
inni,  og  það  var  sterkt  og  beit  vel.« 

»Oft  ertu  búinn  að  segja  okkur  þessa  sögu,  Jóhann 
minnc,  sagði  Finnur  hálfbrosandi. 

»En  hvernig  fór  svo?«  spurði  Einar  litli,  elzti  sonur 
Finns,  12  ára  gamall;  hann  hafði  komið  inn  úr  húsunum, 
meðan  Jóhann  sagði  söguna,  og  stóð  nú  rétt  innan  við 
dyrnar  og  drakk  í  sig  orðin. 

»Ja,  svo  fór  það  nú  svona«,  hélt  Jóhann  áfram  og 
dró  heldur  niður  i  honum.  »Rétt  í  þessum  svifum  reið  af 
skot  svolitinn  kipp  frá  mér;  eg  leit  við  og  sá  þá  grilla  i 
mann  i  þokunni  og  ekki  meira;  eg  hljóp  þangað  sem  fæt- 
ur  toguðu ;  þetta  var  þá  Geiri  á  Básum  og  var  nú  að 
hlaða  byssuna  aftur,  en  svo  sem  tíu  faðma  frá  honum  lá 
stóreflis  bjarndýr  og  var  að  reyna  til  að  brölta  uppá  fæt- 
urna.  Nú  kom  heldur  vigahugur  i  mig,  —  eg  gat  ekkert 
við  mig  ráðið,  en  stökk  á  stað  með  saxið  á  lofti;  Geiri 
kallaði  á  eftir  mér  og  sagði  mér  að  vera  kyrrum,  —  það 
væri  vissara  að  skjóta.  En  eg  anzaði  þvi  ekki  og  óð 
þarna  bara  að  bangsa,  þar  sem  hann  var  að  koma  fyrir 
sig  framfótunum  og  fletti  af  á  kjaftinum,  svo  það  sá  i  all- 
an  þenna  lika  litla  tanngarð.« 

»Ætlaði  hann  þá  ekki  að  bita?«  skaut  Einar  inn  í  svo 
fljótt  sem  hann  gat. 


316  Veiðiför. 

»Að  bita,  —  jú,  eg  held  það  nú!  Og  svo  þessi  litli 
hrammur,  —  hann  teygði  hann  fram  einsog  hann  væri 
að  rétta  mér  höndina  um  leið  og  eg  mundaði  saxið  og 
rak  það  í  hann.  Það  stóð  nú  reyndar  ekki  á  löngu,  — 
saxið  gekk  á  kaf  framan  i  loðna  bringuna,  blóðbunan  of- 
an  á  ísinn,  og  bangsi  valt  á  hliðina  með  hásu  góli  og  var 
i  siðustu  dauðateygjunum,  þegar  Geiri  loksins  kom  og  var 
búinn  að  hlaða.  »Heldurðu  það  sé  ekki  vissara  að  skjóta?* 
sagði  eg  við  Geira,  og  þá  bölvaði  Geiri  mér  og  sagði,  að 
þetta  væri  rétt  eftir  mér  með  fjandans  ekki  sinn  háðið.  En 
samt  lá  nú  vel  á  Geira  karlinum,  því  þetta  var  góður 
fengur.« 

»Ojá,  það  vor  var  margur  fengurinn  góður  hérna,« 
sagði  Finnur. 

»Já,  það  mátti  nú  segja,  —  allur  sá  blessaður  selur, 
sem  þá  fékst;  einn  daginn  fengum  við  25  kópa  og  tvo 
væna  að  auki.  —  En  nú  ertu  til,  Finnur,  nú  skulum  við 
koma. « 

Finnur  þurkaði  úr  skegginu  á  sér  á  treyjuerminni 
sinni.  Svo  stóð  hann  upp  i  snatri,  kysti  konu  sina  án 
þess  aö  segja  nokkuð  og  hélt  á  stað  fram.  I  stiganum 
sneri  hann  sér  við  og  sagði: 

»Heyrðu,  Einar!  Ef  hann  skyldi  nokkuð  gleðja  til 
og  hlýna,  þegar  kemur  fram  á  daginn,  þá  reyndu  að- 
víkja  kindunum  upp  á  Löngurinda ;  þær  hafa  þó  að  minsta 
kosti  gott  af  að  viðra  sig.  En  blessaður  farðu  hægt 
með  þær.« 

Svo  hvarf  hann  og  Jóhann  fram  úr  dyrunum. 

»Nú,  þarna  heíirðu  atgeirinn«,  sagði  Finnur,  þegar 
þeir  komu  út  á  hlaðið.  Hákarlasax  Jóhanns  reis  upp  við 
bæjarþilið. 

»Ójá,  þó  maður  fari  nú  ekki  vopnlaus  út  í  stríðið«y 
svaraði  Jóhann.     »En  hvað  hefir  þú?« 

Finnur  seildist  upp  i  bæjardyrasundið  og  tók  þaðan 
dálítið  keilulagað  kefli,  og  var  gott  handfang  tálgað  á 
mjórri  endann.  Þetta  var  selahnallurinn  hans,  búinn  til 
úr  hörðu  rótareyra  af  rekatré. 


Veiðiför.  317 

»Þetta  held  eg  dugi  mér«,  sagði  hann  og  hampaði 
hnallinum.     Svo  löbbuðu  þeir  á  stað. 

Ofan  við  túnið  hittu  þeir  Jón  i  Útgili.  Hann  slóst  í 
förina  með  þeim,  en  var  fremur  sagnafár,  enda  var  hann 
þegar  orðinn  göngumóður. 

Veðrið  var  eins  og  áður,  sama  bliðan  eins  og  fyrst  um 
morguninn.  Gráa  hriðarhæran  lá  enn  þá  hreyfingarlaus 
ofan  eftir  fjallabrúnunum. 

Frá  Vik  var  alt  i  fangið  suðvestur  á  ásana  fyrir  neð- 
an  Seljadal,  en  kippkorn  ofan  við  Bása.  Ofan  við  þessa 
ása  var  ofurlitil  lögg  meðfram  fjallinu,  og  inn  af  henni 
Seljadalurinn  á  skakk  suðaustur  á  miUi  Vikurhyrnu  og 
Selfjalls.  En  yfir  ásana  var  skemsta  leiðin  fram  að  Instu- 
vik,  og  þangað  stefndu  þeir  félagar.  En  þeim  sóttist  ferð- 
in  seint,  þvi  færi  var  hið  versta.  Samfleytt  i  viku  þarna 
á  undan  hafði  snjónum  hlaðið  niður  jafnt  og  þétt. 

Þeir  félagar  köfuðu  fönnina  i  kálfa  og  hné  og  mæltu 
ekki  orð  frá  munni.  Ekkert  heyrðist  nema  másið  í  þeim 
af  áreynslunni  og  hljómlaust  marrið  i  snjónum.  Lausa- 
mjöllin  hlóðst  utan  i  togsokkana  þeirra,  svo  fæturnir  ultu 
undir  þeim. 

Þegar  þeir  komu  upp  á  ásana  staðnæmdust  þeir  of- 
urlitla  stund,  blésu  mæðinni  og  lituðust  um.  Yfir  fótinn 
á  Varðanum,  fjallinu  upp  af  Instuvik,  sáu  þeir  í  auðan 
Bjó  svo  langt  sem  sá  inn  og  vestur  i  flóann.  En  utan  við 
lá  samfeld  íshellan  eins  og  endalaust  meginland  snævi 
þakið.  Og  þarna  —  á  þessari  hvitu,  köldu,  fljótandi  strönd 
var  björgin,  sem  þeir  þráðu  og  þörfin  kallaði  á.  Við 
þessa  sjón  léttist  brúnin  á  þeim,  og  stælingin,  sem  dofnað 
hafði  um  stund  i  ófærðinni,  færðist  nú  aftur  í  limi  þeirra. 

»Nei,  litt'  á,  Finnur!«  sagði  Jóhann  alt  i  einu,  »þarna 
eru  þá  tveir  menn  á  undan  okkur ;  það  eru  líklega  Bása- 
piltar,  og  við  skulum  reyna  að  ná  þeim.«  Að  svo  raæltu 
skálmuðu  þeir  á  stað  og  fóru  mikinn,  enda  hallaði  nú 
heldur  undan  og  greiddist  fyrir  fæti. 

Hinir  sáu  nú  til  þeirra  og  biðu.  Þetta  voru  þeir  Aðal- 


3^8  YoiðifÖT. 

geir  á  Básum  og  Árni  i  Seljadal.  Aðalgeir  haf ði  byssu  á 
öxl,  en  Árni  sterkan  broddstaf  og  hnall. 

Þeir  fólagar  þrír  að  utan  köstuðu  á  þá  kveðju  og  svo 
lögðu  þeir  allir  á  stað  inneftir.  Nú  lifnaði  yfir  samræð- 
unum,  og  var  þó  Jóhann  i  Yztuvík  einna  drýgstur  af 
þeim.  Hann  var  tæplega  miðaldra  bóndi,  duglegur  mað- 
ur  og  iðjusamur,  enda  veitti  ekki  af  því;  hann  var  ein- 
yrki  og  hafði  fyrir  fjórum  börnum  ungum  að  sjá.  Árni 
var  vinnumaður  i  Seljadal,  rúmlega  tvítugur  að  aldri  og 
rammur  að  afli. 

Þegar  þeir  komu  fram  að  Instuvík,  voru  þeir  rétt 
farnir  Hákon  og  Sigurður,  bændurnir  á  báðum  búunum 
þar,  og  Ólafur  sonur  Sigurðar.  Þeir  höfðu  farið  inn  eftir 
Varðaskriðum  og  ætluðu  út  á  ísinn  rétt  fyrir  utan  eyðuna. 

Þeir  biðu  nú  ekki  boðanna,  félagar,  heldur  ruku  á 
stað  og  hlupu  inn  allar  skriður.  Eftir  svo  sem  þriðjung 
stundar  sáu  þeir  til  hinna.  Þeir  stóðu  á  fjörukambinum 
rétt  við  yzta  voginn  á  eyðunni,  eins  og  þeir  væru  hik- 
andi  og  ráðguðust  um,  hvað  gera  skyldi. 

»Við  skulum  nú  flýta  okkur  til  þeirra!«  kallaði  Jó- 
hann  til  félaga  sinna;  »kannske  þeir  séu  að  biða  eftir 
okkur.« 

Eftir  drykklanga  stund  höfðu  þeir  allir  fundist. 

»Við  vórum  að  bræða  það  með  okknr,  hvað  gera 
skyldi*,  sagði  Hákon  i  Instuvík.  »Eg  vildi,  að  bytturnar 
okkar  væru  komnar;  mér  datt  sannast  að  segja  i  hug  að 
snúa  heim  aftur  og  reyna  að  aka  Kæpu  minni  hingað 
á  sleða.    En  það  er  nú  liklega  ókleift  i  þessu  færi.c 

Jóhann  sneri  sér  hvatlega  að  honum.  »Ertu  hræddur 
um,  að  ísinn  kippi  sér  frá?«  sagði  hann. 

»Hefir  nokkur  sagt  það?«  svaraði  Hákon  alvarlega. 
Jóhann  þagnaði. 

»En  hitt  veit  egc,  hélt  Hákon  áfram,  »og  það  vitum 
við  allir,  að  betra  væri  að  hafa  fleytu  núna.  Það  eru  all- 
ar  likur  til  að  við  þurfum  nokkuð  langt  vestur,  ef  við 
eigum  að  hitta  í  sel,  þá  komum  við  ekki  miklu  með  okk- 
ur,  ef  við  eigum  að  draga  það  á  ísnum  langar  leiðir.< 


Veiðiför.  319^ 

«Þetta  er  auðvitað  satt,  sem  Hákon  segirc,  sagði 
Finnur. 

»En  eg  hefði  nú  viljað  leggja  það  til«.  sagði  Jóhann, 
»að  við  yrðum  allir  í  félagi  i  dag  og  skiftum  með  okkur 
verkum,  sumir  drepi  selinn  en  aðrir  gangi  beint  að  þvi 
að  draga  hann  í  land,  að  minsta  kosti  eitthvað  á  leið.« 

»Það  er  sjálfsagt,  að  við  verðum  i  félagi«,  sagði  Há- 
kon.  »En  að  öðru  leyti  er  hugmynd  þín,  Jóhann, 
heldur  gagnslitil,  þó  tilgangurinn  sé  góður.  Því  hvað  vær- 

við  t.  d.  bættari  fyrir  það,  þó  seiurinn  kæmist  eitt- 
hvað  á  leið,  ef  við  fengjum  eitthvað?  Jú,  eg  gef  það  nú 
reyndar  eftir,  að  það  væri  skárra  en  ekkert,  en  það  yrði 
þó  bara  kák.  Nei,  eg  vil  nú  leggja  það  til  eindregið,  að 
við  sendum  tvo  aftur  eftir  byttunni  og  fá  svo  drengina  til 
að  hjálpa.  —  Haldið  þið,  að  þið  vilduð  ekki  fara,  þið  Sig- 
urður  og  Jón  í  Útgili?« 

>Jú,  ekki  skal  standa  á  því«,  svöruðu  þeir  báðir  i 
feinu.    Hinir  sögðu  ekkert  og  létu  Hákon  ráða. 

Svo  köstuðu  þeir  kveðju  á  þá  Sigurð    og   Jón,    stikl- 
uðu  upp  yfir   háan   sullgarðinn   í    fjörunni   og   gengu    út. 
á  ísinn. 

Jón  og  Sigurður  sneru  heim  á  leið.  Rétt  þegar  þeir 
voru  komnir  á  stað,  kallaði  Hákon  á  eftir  þeim: 

>Munið  þið  nú  eftir  að  taka  Kæpu  og  alt,  sem  henni 
heyrir  til.  Svo  róið  þið  henni  vestur  með,  þangað  til  þið 
hittið  okkur.« 

Svo  töluðust  þeir  ekki  fleira  við. 

Uppi  í  skriðunum  litu  þeir  Jón  og  Sigurður  aftur.  Fé- 
lagar  þeirra  sex  voru  þá  komnir  langt  vestur  á  ís- 
inn.  A  ísbrúninni  sjálfri  var  furðu  greiðfært,  þvi  altaf 
hafði  krap  og  lagis  safnast  fyrir  að  innan  og  troðist  inn 
á  milli  hafísjakanna.  Nú  var  alt  eins  og  þilja.  En  lengra 
út  var  ísinn  miklu  ósléttari.  — 

Þegar  heim  kom  i  Instuvík,  var  Jón  í  Útgili  sendur 
upp  í  Seljadal  og  út  i  Yztuvik  til  að  ná  i  drengina  og  fá 
þá  til  hjálpar  við  aksturinn.  En  Sigurður  fór  að  moka 
upp  sleða,  sem  var  á  kafi  sunnan  við  bæinn. 


320  Veiðiför. 

Jón  i  Utgili  var  um  fimtugt,  lágur  vexti  og  kjabba- 
Jegur  og  hægfara.    Honum  sóttist  þvi  seint  í  ófærðinni. 

Sigurður  var  lengi  að  moka  upp  sleðann  og  hélt  þó 
vel  áfram.  Þegar  hann  var  búinn,  rétti  hann  úr  sér  og 
ihorfði  umhverfis  sig. 

Hann  var  þungbúinn  enn  þá  i  lofti,  en  útlitið  var  að 
breytast.  Yfir  Varðafótinn  sá  deilda  ofurlitið  til,  en  fjall- 
ið  skygði  svo  á,  að  ekki  sást  undir  inn  og  vestur  til 
landsins. 

Sigurður  vissi,  að  nokkur  stund  hlyti  að  bíða  þangað 
iil  Jón  1  Utgili  kæmi  aftur.  Hann  beið  þvi  ekki  boðanna, 
heldur  hljóp  aftur  suður  og  upp  í  skriður  að  gá  til  veð» 
urs;  honum  þótti  það  vissara. 

Þegar  hann  kom  upp  á  skriðurnar  og  sá  inn  og  vest- 
ur  af,  voru  þeir  félagar  horfnir  á  ísnum.  Þeir  hlutu  að 
hafa  haldið  rakleitt  áfram  langt  vestur  á  flóa. 

Uppi  á  Lambahjalla,  efst  i  skriðunum,  staðnæmdist 
Sigurður  og  litaðist  um.  Nú  leyndi  sér  ekki,  þegar  betur 
flá  til  landsins,  að  einhver  breyting  var  í  vændum.  Kólg- 
an  var  að  greiðast;  á  suðurlcftinu  var  grisja  grænblelk 
á  lit  og  í  suðvestri  rifa  undir  með  skarpri  rönd,  mógul, 
kámug,  hálfgagnsæ  neðst.  En  ekki  var  gott  að  segja,  hvað 
hann  mundi  gera. 

Sigurði  var  hálf-órótt  og  hann  flýtti  sér  heim  aftur. 
Við  og  við  leit  hann  út  á  isinn.  Þar  var  alt  með  kyrr- 
um  kjörum. 

Stundu  fyrir  hádegi  kom  Jón  i  Útgili  aftur  og  tveir 
drengir  með  honum.  Þá  héldu  þeir  tafarlaust  á  stað  með 
eleðann  ofan  i  Instuvikurlendingu. 

Meðfram  sjónum  var  alstaðar  hár  stórgrýtiskambur. 
Fyrir  víkurbotnunum  var  sumstaðar  mjó  sandfjara.  En 
ofan  við  kambinn  tók  við  breiður  slakki  og  náði  alla  leið 
Buður  undir  skriður.  Þar  var  nú  botnlaus  ófærð,  svo  þeir 
hugsuðu  sér  að  reyna  að  komast  með  byttuna  upp  yfir 
slakkann  og  meðfram  fjallsrótunum  suður  eftir,  þar  sem 
fönnin  var  nokkru  grynnri.  En  þetta  var  meir  í  fangið 
og  talsvert  lengra  en  ef  beint  hefði  mátt  fara. 


Veiðiför.  321 

Byttan  var  hálf  á  kafi  i  snjó,  þar  sem  hún  hvolfdi 
niðri  á  kambinum.  Þeir  mokuðu  hana  upp  í  snatri,  hófu 
hana  upp  á  sleðann  og  bundu  hana.  Siðan  lögðu  þeir 
á  stað. 

Sleðinn  óð  á  rimum,  þar  sem  lausust  var  mjöllin,  svo 
þeim  sóttist  seint  ferðin.  Þeir  mæddust  ákaflega,  og  svit- 
inn  rann  af  þeim  i  lækjum. 

»Við  skulum  nú  hvíla  okkur  andartak,  og  blása  mæð- 
inni«,  sagði  Jón  i  Útgili  og  slepti  tauginni;  »eg  þoli  ekki 
þetta  áframhaldc. 

»Það  getum  við  gert«,  sagði  Sigurður,  »en  við  verð- 
um  að  flýta  okkur,  —  mér  þykir  það  vissara  að  minsta 
kosti,  úr  því  eg  sá  ekkert  til  þeirra  áðan«.  Þeir  stað- 
næmdust  og  hölluðu  sér  upp  að  byttunni. 

Veðrið  var  kyrt  og  blítt.  Nú  sá*  til  sólar  og  rifan 
stækkaði  í  suðvestrinu.  Að  öðru  leyti  sýndist  engin  ókyrð 
á  ferðum. 

»Ekki  held  eg  hann  fari  að  hvessa  úr  þessu  útliti*, 
sagði  Jón  i  Útgili  eftir  dálitla  þögn  og  horfði  i  allar  áttir; 
»mér  sýnist  hann  meinleysislegur  og  líta  helzt  út  fyrir 
stillu«. 

Sigurður  var  hugsi.  »Jæja,  það  veitti  nú  liklega  ekki 
af  því  að  hann  færi  eitthvað  að  svigna«,  sagði  hann  eins 
og  við  sjálfan  sig.     Svo  héldu  þeir  á  stað  aftur. 

Fátt  var  talað  á  leiðinni.  Þeir  brutust  um  í  ófærð- 
inni  og  fanst  þetta  aldrei  ætla  að  taka  enda.  Á  að  gizka 
rúm  klukkustund  hafði  liðið  frá  þvi  er  þeir  fóru  úr  vík- 
inni,  —  og  nú  áttu  þeir  ekki  eftir  nema  fáeina  faðma  upp 
á  skriðutaglið,  þar  sem  fór  að  halla  suður  að  sjónum.  — 
En  þá  heyrðu  þeir  óp  og  köll  að  baki  sér.  Þeir  hægðu 
á  sér  og  litu  við.  Drenghnokki  kom  hlaupandi,  þó  seint 
gengi,  og  var  nú  að  eins  spölkorn  frá  þeim.  Hann  kom 
stefnuna  frá  Básum. 

»Hvað  gengur  á,  Nonni!*  kallaði  Sigurður  til  hans, 
þegar  hann  nálgaðist      »Er  nokkuð  að?« 

*Isinn  —  ísinn!«  stamaði  drengurinn  og  ætlaði  engu 
orði   að   koma    upp    fyrir  mæði,  —  »isinn  er  að  fara  frá 

21 


322  Veiðiför. 

landi;   það    er   komin   talsvert   stór   rifa  rétt  framan  við* 
sullgarðinn  og  svo  langt  út  og  suður  sem  eg  sé.« 

Sigurður  brá  hönd  fyrir  augu  og  horfði  út  eftir  strönd- 
inni.  Jú,  það  leyndi  sér  nú  ekki;  meðfram  landi  sá  hér 
og  þar  í  svarta  rönd;  á  milli  bar  kambinn  enn  þá  yíir 
hana,  þar  sem  hann  var  hæstur. 

»A  stað  —  fljótt!«  hrópaði  Sigurður  og  tróð  framan 
undan  sleðameiðunum,  sem  hlaupið  höfðu  á  kaf,  þegar 
numið  var  staðar.  Þeir  þrifu  allar  taugarnar  og  ryktu 
sleðanum  áfram. 

Eftir  drykklanga  stund  vóru  þeir  komnir  upp  á  skriðu- 
taglið.  Þá  sló  í  fang  þeim  snarpri  vindhviðu  svo  sem 
andartak;  svo  lygndi  aftur. 

Nú  fór  að  halla  undan  fæti. 

Sunnan  i  taglinu  efst  var  snjórinn  grunnur,  svo  hnull- 
ungs-steinar  stóðu  upp  úr  hér  og  þar.  Til  þess  að  rekast 
ekki  á  þá,  þurfti  að  sveifla  sleðanum  til  i  krókum  á  milli 
þeirra  dálitinn  spöl.  En  nú  var  orðið  hált  i  snjónum,  svo 
sleðinn  rann  liðugt,  þegar  fór  að  halla  undan.  Þeir  fé- 
lagar  notuðu  sér  þetta  og  hlupu  hratt  á  undan  honum. 
En  einu  sinni,  þegar  þeir  ætluðu  að  vikja  honum  hjá 
steini,  varð  sveiflan  of  mikil,  og  af  því  sleðinn  var  nokkuð 
háfermdur,  þá  valt  hann  undan  hallanum  og  byttan  kast- 
aðist  á  steininn. 

í  sama  bili  kvað  við  snögt  brothljóð. 

Þeir  félagar  hlupu  að  og  reistu  sleðann  við  í  snatri. 
Sigurður  vatt  sér  fram  fyrir  og  leit  á  skemdirnar.  Ekki 
þurfti  að  því  að  hyggja,  —  tvö  borðin  neðarlega  á  hlið- 
inni  höfðu  þverbrotnað  mitt  á  miUi  banda. 

Sigurður  leit  upp  ráðþrota  og  hnykti  við  þá  sjón,  sem 
nú  bar  fyrir  augun.  Lengst  í  fjarska,  inn  og  vestur  i 
flóa  sást  í  bálhvítan  rokmökkinn.  En  milli  Kinnarfells  og 
Varðans  var  hann  ennþá  hægur  á  sjóinn. 

Svo  horfði  hann  vestur  eftir  ísbrúninni.  Sjálfsagt  fulla 
viku  sjávar  1  burtu  sýndist  honum  djarfa  í  eitthvað  dökk- 
leitt  á  ísnum. 


Veiðiför.  823 

»Það  eru  þeir<,  tautaði  hann,  >eg  held  þeir  komi  þarna 
að  vestan.* 

»í  guðs  bænum  —  hvað  eigum  við  nú  að  gera?«  — 
sagði  Jón  i  Útgili;  honum  var  ekki  orðið  um  sel. 

En  nú  hafði  Sigurður  áttað  sig.  »Við  skulum«,  sagði 
hann,  »fara  tafarlaust  út  að  Básum  og  setja  fram  stóra 
bátinn  hans  Aðalgeirs;  það  er  eina  ráðið,  og  nú  skulum 
við  flýta  okkur!«  Að  svo  raæltu  þaut  hann  á  stað  og 
hinir  á  eftir. 

Nú  voru  þeir  lausir,  og  sóttist  þeim  þvi  nokkuð,  þó 
þungt  væri  fyrir  fæti.  En  út  að  Básavik  var  talsvert 
langt,  að  minsta  kosti  hálfrar  stundar  gangur. 

Það  var  komið  glaða  sólskin,  og  birtan  á  mjallar- 
breiðunni  skar  i  augun.  Hriðarhaminn  rak  nú  af  loftinu 
óðfluga  til  hafs. 

Skamt  fyrir  utan  Instuvik  rak  á  þá  snarpan  byl,  svo 
blautan  snjóinn  skóf  hátt  á  loft  og  lamdi  um  höfuð  þeim. 
Eftir  það  dúraði  örlitla  stund.  En  þvi  næst  náði  hann 
sér  i  alvöru,  og  suðvestan  bálviðri  skall  á. 

Þeir  félagar  náðu  loks  út  i  víkina.  Þeir  hófu  stein- 
þegjandi  bátinn  upp  úr  snjónum,  börðu  af  honum  fönn- 
ina  og  hrundu  honum  svo  fram  af  sullgarðinum  ofan  i 
flæðarmálið.     Þar  staðnæmdust  þeir  og  lituðust  um. 

ísinn  var  þegar  kominn  langt  frá  landi.  Fáa  faðma 
framundan  skóf  sjóinn  rétt  eins  og  lausamjöll. 

»Nei  —  lengra  er  ekki  til  neins  að  fara,«  sagði  Sig- 
urður  og  horfði  þungbúinn  á  særokið;  »það  afber  enginn 
bátur  þetta  veður.« 

Langa  stund  stóðu  þeir  þarna  steinþegjandi  og  mændu 
á  ófæruna  og  opinn  dauðann.  Hættan  —  feigðardómur 
félaga  þeirra  —  dró  að  sér  hugi  þeirra  svo  sem  i  leiðslu. 
Og  þeir  rámkuðu  ekki  við  sé  fyr  en  þeir  heyrðu  kjökrið 
i  drengjunum. 

>Við  höfum  ekkert  að  gera  hér  lengur,*  sagði  Sig- 
urður  i  hálfum  hljóðum  og  bjó  sig  til  að  setja ;  »svona  — 
upp  nú  með  bátinn!« 

Þeim  gekk  illa  að  setja  bátinn.    Loks  komu  þeir  hon- 


324  Veiðiför. 

um  upp  að  sullgarðinum.  En  þegar  þeir  ætluðu  að  hefja 
hann  upp  og  skjóta  honum  inn  fyrir  brúnina,  brast  þá 
afl  til  að  koma  honum  nógu  hátt.  Þeir  létu  bátinn  síga 
aftur  og  sleptu  tökum  á  honum. 

»Við  skulum  láta  hann  eiga  sig;  það  er  ekki  um 
annað  að  gera,«  sagði  Sigurður.  Svo  tók  hann  dragreip- 
ið,  stökk  upp  á  sullgarðinn  og  batt  þvi  um  háa  jakasnös 

Loftið  var  ægilegt.  í  suðri  gein  grænbleik  heiðríkjan 
yfir  mökkvanum,  sem  kembdi  niður  af  fjöUunum.  En  i 
vestri  risu  fjallháir  bólstrar  með  úfinn,  kafloðinn  kambinn 
hátt  upp  í  loftið. 

Þeir  Sigurður  og  Jón  í  Útgili  litu  enn  þá  einu  sinni 
fram  á  sjóinn.  Langt  i  burtu,  bak  við  særokið,  glytti  i 
sólglæsta  ísröndina.  Og  þarna  frammi  höfðu  félagar  þeirra 
dregið  saman  björg  handa  svöngum  munnum,  meðan  ör- 
lögin  ristu  feigðardjúpið  á  milli  þeirra. 

Svo  sneru  þeir  móti  veðrinu  heim  á  leið.  Þeim  var 
þungt  um  ganginn.  Drengirnir  héldu  grátandi  i  humátt 
á  eftir  þeim. 


Veðrinu  fór  að  slota  undir  kvöldið.  Þá  gekk  hann 
meir  í  vestrið  og  syrti  að  með  kreppingséljum  annað 
veifið.  Menn  bjuggust  helzt  við  því,  að  hann  mundi  hlaupa 
norður  fyrir  enn  þá  einu  sinni.  — 

Isinn  var  á  harða  reki  austur  með  landi.  Hann  hafði 
að  eins  kipt  sér  til  hafs  meðan  hann  var  að  losa  sig  úr 
landatengslum.  Nú  hélt  hann  sér  á  fastri  rás  undan  straumi 
og  vindi,  fór  djúpt  fyrir  alla  firði,  en  skamt  frá  nyrztu 
töngum.    Hjá  Flatey  rak  hann  fáa  faðma  undan  landi. 

Þegar  veðrið  lægði  seint  um  daginn,  fóru  margir  til 
og  breiddu  þvott  lit  til  þerris,  þvi  ekki  hafði  þornað  úr 
spjör  um  langan  tima,  og  urðu  menn  þvi  gustinum  fegnir, 
konurnar  í  Flatey  ekki  sízt  —  þær  báru  út  hverja  flík, 
sem  þurfti  að  þurka. 

Um  háttatímann  dró  að  élin  heldur  meir  en  áður. 
Þá  fóru  menn  að.  skoða   þvottinn.     Hann  var  hálfblautur 


Veiðiför.  325 

enn  þá,  mestallur.  Nú  var  talað  um  það  fram  og  aftur, 
hvort  rétt  væri  að  hauga  honum  inn  svona,  ef  þurviðri 
skyldi  haldast.  Menn  urðu  ekki  sammála,  eins  og  gengur; 
sumir  vildu  taka  inn,  aðrir  láta  alt  kyrt,  og  eftir  þessu 
urðu  framkvæmdirnar. 

Á  einum  bænum  i  Flatey  datt  húsfreyjunni  það  snjall- 
ræði  í  hug,  um  það  leyti  sem  menn  fóru  að  hátta,  að  láta 
vaka  yfir  þvottinum  eitthvað  fram  eftir  nóttunni.  Þær 
áttu  að  gera  það,  vinnukonan  og  dóttir  hjónanna,  stúlka 
á  sextánda  ári. 

Hitt  fólkið  háttaði  og  sofnaði.  En  stúlkurnar  voru  á 
faralds  fæti;  þær  gengu  við  o^-  við  út  á  hlaðið  og  gættu 
hvað  veðrinu  liði. 

Stormurinn  gekk  á  með  dálitlum  hviðum,  en  kyrði 
svo  nálega  alveg  á  milli.  Himininn  var  koUheiður,  en 
éljahringurinn  umhverfis  jafnaði  sig  meir  og  meir  og  færð- 
ist  saman,  þegar  fram  á  nóttina  leið.  Yfir  öllu  hvildi  grátt 
og  drungalegt  næturhúmið  og  dró  á  útsýnið  fölvan  kulda- 
svip.  Ekkert  heyrðist  nema  stormþyturinn  hryssingsleg- 
ur  með  köflum  og  fjarlægt  gjálpið  i  ölduhnyklunum,  þeg- 
ar  þeir  skullu  i  fangið  á  flughálum  isjökunum. 

Stúlkurnar  gengu  enn  þá  einu  sinni  út  og  fóru  nú  að 
skoða  þvottinn  í  hjallinum  sunnan  við  bæinn.  Þær  höfðu 
hljótt  um  sig;  nóttin  lagðist  á  þær  með  dularfargi  sinu; 
það  var  einhver  ónota  geigur  i  þeim,  sem  flestir  kannast 
við,  en  gera  sér  þó  ekki  grein  fyrir  —  geigur,  sem  oftast 
nær  gripur  menn,  þegar  þeir  eru  úti  við  og  steinþögul 
rökkurglætan  vefur  sig  um  þá  á  alla  vegu,  meðan  aðrir 
eru  i  fasta  svefni. 

Alt  i  einu  hrukku  stúlkurnar  við  og  horfðu  lafhrædd- 
ar  i  kringum  sig.  Þær  höfðu  áreiðanlega  heyrt  hljóð  — 
veikt  hljóð  að  vísu  og  sennilega  í  nokkurri  fjarlægð,  en 
eitthvað  þó,  sem  ekki  gat  verið  nein  misheyrn  eða  imyndun. 

Nú  heyrðu  þær  sama  hljóðið  aftur  og  nokkru  skýrara 
en  fyrst.  Smámsaman  magnaðist  þetta  og  virtist  færast 
nær.  Það  var  ekki  lengur  einstakt  hljóð,  heldur  mörg 
hljóð  ósamróma  og  öll  á  ruglingi,  sumt   eins  og  hvinandi 


326  Veiðiför. 

gól,  sumt  eins  og  drynjandi  öskur  —  alt  saman  tryllings- 
leg  voðahljóð,  sem  gengu  í  gegnum  merg  og  bein,  svo 
þær  urðu  máttvana  af  ótta. 

En  þær  áttuðu  sig  fljótt.  Svo  margar  bjarndýrasög- 
urnar  höfðu  þær  heyrt,  bæði  fyr  og  siðar,  að  þær  máttu 
svo  sem  kannast  við  önnur  eins  hljóð  og  þetta.  Nú  heyrðu 
þær  lika  glögt,  að  óhljóðin  korau  utan  af  isnum  einhvers- 
staðar  1  norðvestur  af  eyjunni.  Það  var  auðvitað  —  þetta 
voru  bjarndýr  og  líklega  mörg  saman. 

Þessi  uppgötvun  jók  ekki  huginn  hjá  stúlkunum.  Vel 
gat  það  verið,  að  bjarndýrin  væru  örskamt  í  burtu,  og 
hver  vissi  nema  þau  tækju  upp  á  þvi  að  ganga  upp  á 
land  þar  á  eyjunni,  og  þá  —  —  — . 

Stúlkurnar  þutu  sem  kólfí  væri  skotið  heim  á  hlað 
og  rakleitt  inn  í  baðstofu.  Þar  settust  þær  á  rúmið  sitt 
og  kúrðu  sig  hvor  upp  að  annari,  þvi  þær  þorðu  ekki  að 
vekja  fólkið.  Þeim  fanst  á  hverri  stundu  að  þær  mundu 
heyra  þraramið  í  snjónum  utan  við  bæinn,  og  bráðum 
rækju  dýrin  upp  gól  rétt  fyrir  utan  baðstofugiuggana. 

En  tíminn  leið  og  ekkert  heyrðist.  Stúlkurnar  fóru 
að  verða  rólegri.  Svo  læddust  þær  á  fætur  og  horfðu  út 
um  gluggann.  Ekkert  sást  nýstárlegt,  nema  að  loftið  var 
nú  alt  orðið  grátt  og  farið  að  hríða. 

Þá  hertu  þær  upp  hugann  og  gengu  fram  i  því  skyni 
að  reyna  til  að  ná  inn  þvottinum.  Þær  gægðust  varlega 
út  um  bæjardyrnar  og  hlustuðu.  Ekkert  hljóð,  hvorki 
þraram  né  annað.  Svo  dirfðust  þær  að  fara  út  á  hlaðið 
og  gengu  hljóðlega  suður  fyrir.  Móts  við  bæjarhornið 
námu  þær  staðar.  Þá  barst  úr  fjarlægð  að  eyrum  þeirra 
einhver  ómur ;  þær  hlustuðu  ;  þetta  voru  sömu  hljóðin  sem 
áður,  —  bara  lengra  í  burtu  og  miklu  austar  en  i  fyrstu. 

Þær  tóku  í  sig  hug  og  dug  og  fóru  að  hjallinum.  Svo 
tóku  þær  þvottinn  saman  í  snatri,  roguðust  með  fult  fang- 
ið  inn  i  bæjardyr  og  hlóðu  honum  þar  á  stóra  kistu.  Að 
þvi  búnu  lokuðu  þær  bænum  vandlega,  gengu  hljóðlega 
inn  og  fóru  að  hátta  og  sofa.  — 


Veiðiför.  327 

Daginn  eftir  var  hann  hægur  norðvestan  og  hriðar- 
fjúk  og  all-frostharður  um  morguninn. 

Þegar  stúlkurnar,  sem  vakað  höfðu  yfir  þvottinum  i 
Flatey,  komu  á  fætur,  sögðu  þær  frá  æfintýri  sinu  um 
nóttina.  Hallvarður  gamli  inti  þær  nákvæmlega  eftir  öllu 
saman  og  lét  þær  lýsa  fyrir  sér  hljóðunum  svo  vel  sem 
kostur  var  á.  Hann  var  svipþungur,  karlinn,  þegar  frá- 
sögunni  var  lokið,  og  talaði  fátt.  En  hann  gekk  tafar- 
laust  norður  á  eyjarenda. 

Úti  í  hríðinni  glórði  í  ísinn  hér  og  þar.  Við  átta- 
skiftin  hafði  hann  leyst  nokkuð  i  sundur  og  allstór  vik 
og  rifur  komnar  í  hann  í  áttina  til  hafs.  En  rekið  í  ísn- 
um  i  heild  sinni  var  hið  sama  sem  áður,  —  þunga- 
skrið  á  öllu  jafnt  og  þétt  austur  með  landi. 

Hallvarður  gamli  stóð  lengi  þegjandi  og  horfði  á  hrið- 
ina  og  isinn. 

»Guð  hjálpi  þeim,  sem  eru  úti  á  hafi  núna«,  tautaði 
hann  við  sjálfan  sig  um  leið  og  hann  sneri  heim  á  leið. 


Seglskipið  »Minerva«  fór  með  öllum  seglum  i  hægu 
suðaustanleiði  fyrir  Langanes. 

Förinni  var  heitið  til  Eyjafjarðar.  Skipverjar  voru 
kátir  og  léku  við  hvern  sinn  fingur.  Þeir  höfðu  lengi 
verið  i  hrakningum  austan  við  land  og  jafnvel  komist  i 
hann  krappan  i  ís  oftar  en  einu  sinni.  Nú  var  loksins 
komin  suðaustan  þíða,  svo  isnum  kipti  frá  landi  og  alt 
útlit  fyrir,  að  fljótt  og  vel  gengi  eftir  þetta. 

En  skamt  var  isinn  kominn  frá  Langanesi  enn  þá  og 
fór  sér  furðu  hægt.  Vestan  megin  við  röstina  lá  afar- 
stór  samfeld  hella  með  þráðbeinni  brún  að  innan.  Með- 
fram  þessari  brún  sigldi  ^Minervac  i  blíðvindinu. 

Einn  af  skipverjum  var  uppi  i  stórsiglunni;  hann 
gerði  þar  að  kaðli,  sem  bilað  hafði,  og  gáði  um  leið  fram- 
undan.  Alt  i  einu  kallaði  hann  niður,  að  spölkorn  fram- 
undan  á  isbrúninni  væri  stór,  dökk  þústa.  Skipið  skreið 
drjúgum  og  nálgaðist  óðum  svarta  hrúgaldið-  á  isnum. 


328  Veiðiför. 

Skipstjóri  bauð  að  snúa  upp  i  vindinn.  Þegar  skrið- 
urinn  var  af,  skutu  þeir  út  báti  og  reru  þangað.  Þarsenií 
þústan  var,  fundu  þeir  lik  sex  manna.  Þeir  lágu  allir  á 
vinstri  hlið  hver  við  annan  í  þéttri  röð,  en  andlitin  sneru 
nálega  beint  upp  í  loftið. 

Þangað  voru  þeir  félagar  úr  Vikunura  komnir. 

Þeir  höfðu  borist  um  hafið  á  þessari  fljótandi  feigðar- 
ey  og  nálega  strokist  við  landið.  Hart  var  veðrið  stund- 
um  á  isnúm,  köld  var  hvilan  þeirra  og  ömurleg  baráttan 
við  dauðann.  Nú  var  vorblíðan  loksins  að  koma  til  að 
reka  burtu  isinn,  leysa  snjóinn  af  landinu  og  vekja  til 
lífsins  fræin  í  moldinni  eftir  vetrardvalann.  Nú  skein  sól- 
in  heitt  úr  suðri.  Þunn,  Ijósbleik  skýjaslæða  lá  um  aust- 
urloftið,  en  í  suðri  og  vestri  var  himininn  heiður  og  blár 
—  hlýr  og  hreinn  og  brosandi  vorhiminn  með  sumar- 
vonir  í  fangi. 

En  sólinni  var  það  um  megn  að  vekja  þá,  sem  sváfu 
á  íseynni  köldu  undan  Langanesi.  Þó  hún  skini  heitt,  þá 
fundu  þeir  það  ekki,  Þeir  hvíldu  i  friði  hver  við  annars 
hlið  og  mændu  nú  brostnum  augum  á  heiðblámann  yfir 
landinu. 


Trúin  á  moldviðrið. 


Af  öllum  átrúnaði  hefir  mér  ávalt  fundist  Ijóss-  og  sól- 
ardýrkunin  eðlilegust  og  skiljanlegust,  og  varla  er  sá  mað- 
ur,  að  honum  þyki  ekki  fögur  frásagan  um  Þorkel  mána: 
>Hann  lét  sik  bera  i  sólargeisla  i  banasótt  sinni,  ok  fal 
sik  á  hendi  þeim  guði,  er  sólina  hafði  skapat«.  Og  eng- 
an  sálm  þekki  eg  er  mér  þyki  fegurri  en  þessi  vísa  um 
sólina : 

„Hvað  er  fegra  en  sólar  sýn, 
þá  sveimar  hún  yfir  stjörnu  rann? 
Hún  vermir,  hún  skin 
og  hán  gleður  mann". 

Ljósið  er  vörður  lifsins,  og  i  rauninni  eigum  vér  fyrst 
og  fremst  Ijósinu  frjálsræðið  að  þakka.  Sá  sem  i  myrkri 
gengur,  getur  ekki  fremur  en  blindur^maður  valið  sér  veg 
eða  kunnað  fótum  sinum  forráð.  Til  þess  að  velja  sér 
veg,  verður  að  sjá  lengra  en  nefið  nær.  En  Ijósið  ber  oss 
boð  um  hlutina  áður  en  vér  rekum  oss  á  þá,  svo  að  vér  get- 
um  snúist  við  þeim  á  hagkvæman  hátt,  forðast  hættuna 
og  fundið  það  sem  að  haldi  má  koma.  Ljósið  er  þvi  eins 
konar  forsjón,  er  leiðir  oss  og  veitir  oss  traust,  auk  alls 
þess  unaðar  er  það  færir  oss.  En  oss  eru  ekki  gefin  aug- 
un  ein  til  að  sjá  oss  borgið;  vér  erum  lika  gæddir  hugs- 
unargáfunni  og  beitum  henni  i  sömu  átt.  Hugsunin  hjálpar 
oss  til  að  S]á  það  fyrir,  sem  augunum  er  varnað  að  sjá  í 
svipinn,  og  hugsunina  má  telja  þvi  fullkomnari,  sem  hún 
er  betri  leiðtogi,  en  það  er  hún  löngum  að  sama  skapi  sem 
hún  er  Ijós.  Þetta  orðaval,  að  vér  köllum  þá  hugsun  Ijósa 
sem  hjálpar  oss  til  að  átta  oss  á  hlutunum,  sýnir  að  menn 


;330  Trúin  á  moldviðrið. 

hafa  fundið  að  Ijósið  og  hugsunin  eiga  að  inna  sama  starf 
i  þjónustu  lifsins:  bæði  eiga  að  vera  leiðtogar  vorir. 

Nú  skyldu  menn  ætla  að  allir  elskuðu  og  virtu  Ijósið 
meira  en  rayrkrið  og  að  allir  dáðust  meira  að  ljós7'i  hugsun 
en  óljósri.  Menn  skyldu  ætla  að  mannkynið  hefði  jafnan 
Jiaft  þá  menn  i  mestum  heiðri,  er  færðu  þvi  hugsanir  svo 
Ijósar  að  birtu  lagði  yíir  tilveruna  og  öllum  varð  auðveld- 
ara  að  átta  sig  og  velja  rétta  veginn,  en  að  allir  mold- 
viðrismenn  og  þokusálir  væru  jafnan  í  litlum  metum,  — 
en  þetta  heíir  margoft  verið  á  annan  veg.  Það  er  gömul 
saga,  að  mennirnir  oft  elska  myrkrið  meira  en  Ijósið,  þó 
fáir  séu  eins  hreinskilnir  og  galdramaðurinn  sem  gekk 
aftur  og  varð  að  orði:  »Skemtilegt  er  myrkrið«.  Þetta 
atriði  i  fari  mannanna  er  svo  einkennilegt,  að  það  þarf 
skýringar  við,  og  eg  ætla  þvi  að  leyfa  mér  að  fara  um 
það  nokkrum  orðum,  hvers  vegna  menn  svo  oft  meta 
myrkrið  meira  en  Ijósið  og  láta  sér  tíðara  um  moldviðris- 
menn  og  þvoglara,  heldur  en  hina  sem  auðga  mannkynið 
að  nýjum,  lýsandi  hugsunum. 

Eg  býst  varla  við  að  margur  verði  til  að  neita  þvi, 
að  þetta  eigi  sér  margoft  stað.  Hugsum  til  trúarbragð- 
anna  og  sögu  þeirra.  Dettur  nokkrum  i  hug  að  kenn- 
ingar  sumra  þeirra  hefðu  verið  mönnunum  eins  mikið 
hjartans  mál,  ef  meining  þeirra  hefði  verið  hverju  barni 
Ijós  og  auðskilin?  Dettur  nokkrum  í  hug  að  spámenn  og 
prestar  á  öllum  öldum  hefðu  haft  önnur  eins  völd  yfir 
hugum  manna,  ef  það  sem  þeir  sögðu  hefði  verið  eins 
Ijóst  og  að  tveir  og  tveir  eru  fjórir?  Frægustu  véfrétt- 
irnar  voru  ekki  sízt  frægar  fyrir  það,  að  þær  voru  tvi- 
ræðar  og  torskildar.  Að  bera  upp  gátur  sem  fáir  eða 
eDgir  geta  ráðið,  hefir  alt  af  verið  þakklátt  verk.  En 
mér  er  skyldast  að  taka  dæmin  þaðan  sem  eg  þekki  þau 
bezt:  úr  sögu  heimspekinnar.     Þar  er  nóg  af  þeim. 

Ef  vér  tökum  t.  d.  einhverja  heimspekisögu,  er  jafn- 
framt  tilgreinir  öU  hin  helztu  rit  sem  skrifuð  hafa  verið 
um  hvern  heimspeking  um  sig,  þá  verður  maður  hissa  á 
því,  að  þar  er  langmest  ritað   um  þá  menn  sem  hugsuðu 


Trúin  á  moldviðriö.  331 

og  rituðu  svo  óljóst,  að  hvorki  sjálfir  þeir  né  aðrir  vissu 
með  sannindum  hvað  þeir  meintu.  Um  þá  sem  skrifuðu 
svo  Ijóst,  að  hver  maður  með  heilbrigðri  skynsemi  gat 
skilið  hvað  þeir  áttu  við,  er  tiltölulega  lítið  ritað,  og  þó 
hafa  það  langoftast  verið  þeir  mennirnir  sem  færðu  mann- 
kyninu  Ijósið  sem  kom  þvi  að  haldi.  Þeir  halda  auðvitað 
sæti  sinu  í  sögu  heimspekinnar,  skoðanir  þeirra  eru  til- 
greindar  eins  og  hinna,  en  þeir  hafa  vakið  miklu  minna 
veður  umhverfis  sig  en  hinir,  sem  ef  til  vill  höfðu  litið 
nýtt  eða  nýtilegt  til  brunns  að  bera,  en  vöfðu  það  i  um- 
búðir  sem  voru  nógu  þungar  til  að  sliga  hvern  meðal-asna. 

Nú  er  það  auðsætt,  að  ekki  eru  skrifaðar  stórar  bækur 
um  menn,  nema  því  að  eins  að  mikið  sé  um  þá  hugsað, 
og  niðurstaðan  verður  þvi  sú,  að  mest  er  hugsað  um  þá 
sem  sjálfir  hugsuðu  óljósast.  Með  öðrum  orðum:  Menn 
sitja  með  sveittan  skallann  yfir  þeim  sem  minsta  birtu 
hafa  borið  sjálfir,  sitja  og  reyna  að  blása  i  öskuhrúguna, 
i  þeirri  von  að  einhver  neisti  kunni  að  leynast  í  henni. 
Yfir  þvi  hefir  mörgum,  sem  þóttist  vera  heimspekingur, 
súrnað  i  augum,  og  hann  ekki  orðið  sjónbetri  eftir  en  áður. 
En  þvi  meira  sem  ritað  er  og  rætt  um  einhvern  mann, 
þvi  meiri  verður  hann  i  almenningsálitinu,  og  þegar  menn 
nú  samt  sem  áður  sjá  ekki  þetta  Ijós,  sem  hann  átti  að 
hafa  meðferðis,  skapast  sú  trú,  að  tíl  sé  eitthvert  Ijós  sem 
öllum  sé  varnað  sjá,  er  fengið  hafa  skírnarvatn  heilbrigðr- 
ar  skynsemi  í  augun.  Hvergi  mun  vera  meiri  moldviðris- 
dýrkun  en  í  Þýzkalandi,  og  einn  af  heimspekingum  þeirra, 
sem  dó  fyrir  skömmu,  Friedrich  Poulsen,  prófessor  i  heim- 
speki  við  Berlínarháskólann,  sem  sjálfur  ritaði  flestum 
Þjóðverjum  Ijósar,  hefir  skömmu  áður  en  hann  dó  lesið 
löndum  sinum  lestur,  sem  eg  leyfi  mér  að  þýða.  Það  er  í 
ritgerð  um  framtiðarhlutverk  heimspekinnar.    Hann  segir: 

»Að  endingu  skal  eg  drepa  á  heimspekistilinn.  Hann 
verður  þá  fullkominn,  þegar  hann  er  hvorttveggja  í  senn: 
Ijós  og  djúpúðugur.  Á  Þýzkalandi  hefir  sú  skoðun  lengi 
drotnað,  að  þetta  tvent  gæti  ekki  farið  saman.  Það  að 
Kant   átti  i  stríði   við  hugsunina  og  við  málið,  að  aðalrit 


332  Trmn  á  moldviðrið. 

hans  eru  þunglamaleg  og  óljós,  sem  hann  að  visu  biður 
afsökunar  á,  en  þó  jafnframt  er  ögn  hreykinn  af  og  telur 
sér  til  gildis  gagnvart  alþýðlegum  heimspekingum  upp- 
fræðslu-aldarinnar,  það  hefir  orðið  til  þess,  að  eftirmönn- 
um  hans  hefir  algerlega  tekist  að  koma  þvi  orði  á,  að 
heimspekin  væri  eins  konar  dulvísindi,  fárra  manna  færiy 
ef  til  vill  eins.  Að  segja  um  heimspekirit,  að  það  væri 
»ljóst«,  var  um  eitt  skeið  svo  fjarri  þvi  að  vera  lofsyrði, 
að  það  var  næstum  þvi  sama  sem  að  segja  að  það  væri 
þunt  og  grunt,  og  voru  Hegel  og  hans  fylgifiskar  óþreyt* 
andi  i  þvi  að  klína  þeim  lýsingarorðum  á  alt  það  sem 
ekki  var  markað  skólahugtökum  þeirra.  En  þessi  beygur 
við  það  að  vera  »ljós«,  þessi  borginmenska  gagnvart  -»heil- 
brigðri  skynsemi«,  þetta  mont  af  moldviðri  sjálfs  sín, 
hefir  náð  langt  út  yfir  hóp  hugrænu  heimspekinganna  og 
þann  tíma  sem  þeir  sátu  að  völdum.  Mér  er  það  enn  í 
fersku  minni,  að  fyrir  mörgum  árum  sagði  maður  einn, 
sem  var  heimspekingur  »að  mentun«  en  ekki  »af  guðs 
náð«,  drýgindaiega  við  mig:  »já,  við  heimspekingar  get- 
um  auðvitað  hvenær  sem  við  viljum  komist  svo  langt  1 
einum  tveimur  setningum,  að  enginn  geti  fylgt  okkur*. 
Það  voru  eftirköst  frá  Hegels  tímum,  þegar  meistarinn 
hafði  ekkert  á  móti  því,  að  hver  þöngulhaus,  sem  tamið 
hafði  sér  mállýzku  hans,  teldi  sig  til  hinna  útvöldu  and- 
ans  skörunga,  er  gefið  væri  að  tala  mál  guðanna  og  skoða 
alla  leyndardóma  veruleikans  og  jafnvel  djúp  guðdómsins 
sjálfs.  Ef  ekki  þyrfti  annað  en  vöntun  á  »heilbrigðri 
skynsemi«  til  þess  að  vera  heimspekingur,  þá  væri  Þýzka- 
land  auðugast  allra  landa  að  heimspekingum. 

Á  Englandi  og  Frakklandi  hefir  heimspekin  sneitt 
hjá  slíkum  viUigötum.  Það  kemur  af  því,  að  hún  hefir 
þar  alt  af  haldið  velli  i  opinberu  lífi  og  almennum  bók- 
mentum,  en  á  Þýzkalandi  er  hún,  eins  og  önnur  visindi 
og  vísindaiðkanir,  bundin  við  háskólana.  Því  fylgir  til- 
hneiging  til  að  mynda  skóla,  og  hún  er  það  fremur  öUu 
öðru,  sem  undirbýr  jarðveginn  fyrir  þetta  illgresi.  Að 
visu   hefir  þetta  samband  vísindanna  við  háskólana  i  öU- 


Tráin  á  moldviðrið.  333 

um  greinum  ýmsa  agnúa  i  för  með  sér;  af  því  sprettur 
hneigð  til  að  mynda  hringi  og  loka  sig  inni  með  sjálf- 
teknum  hugtökum  og  sérstöku  orðavali;  en  þetta  fóst- 
bræðralag,  sem  raunar  er  sannur  þjóðarsjúkdómur  i  and- 
legu  lífi  og  bókmentum  Þýzkalands,  kemur  þó  hvað  ber- 
legast  fram  i  heimspekinni.  Heimspekin  er  öllum  öðrum 
vísindum  síður  til  þess  fallin  að  margir  geti  verið  þar  i 
samvinnu;  einstaklingseðlið,  tilfinningin  og  viljinn  ræður 
þar  meiru,  og  þess  vegna  hefir  hugþóttinn  þar  lausari 
taum  um  myndun  hugtaka  og  orða.  Þegar  slíkur  hugþótti 
þykist  vera  saraa  sem  frumleiki  i  hugsun,  fær  hann  auð- 
veldlega  fulltingi  ósjálfstæðra  og  þó  einkum  ungra  og 
óþroskaðra  manna,  er  brátt  þykir  vegur  að  þvi  að  hafa 
fyrstir  séð  til  fulls  ágæti  þessa  nj^ja  afburðaanda.  Því  er 
það  að  fram  á  þennan  dag  er  með  þjóð  vorri  leikinn  upp 
aftur  og  aftur  sá  leikur,  að  ýmist  hér  ýmist  þar  kemur 
fram  einhver  skólaheimspekingur,  nær  sér  i  lærisveina  og 
myndar  með  þeim  lokaðan  hring.  Með  eins  konar  alstað- 
nálægð  ritmensku  sinnar,  þó  ekki  væri  með  öðru  en  því, 
að  hver  um  sig  vitnar  ávalt  i  alla  hina  i  blaða-  og  tíma- 
ritagreinum  sinum,  tekst  svo  að  láta  Hta  út  eins  og  skoð- 
anir  hans  væru  viðfræg  og  gildandi  kenning.  Það  er 
ekki  erfitt  að  mynda  sér  sérstakan  »skoðunarháttt«  (i  heim- 
spekinni  er  skoðunarhátturinn  það  sem  aldabrigða  upp- 
götvun  er  i  öðrum  visindum)  og  eftir  þessum  skoðunar- 
hætti  verða  nú  öll  hugtök  steypt  upp  á  ný,  ný  orð  mynduð 
og  allir  hlutir  skirðir  upp.  Fáein  orðtök  og  hremmyrði 
komast  i  veltu,  tveir  þrir  tugir  ungra  manna  þyrpast  að 
og  dást  að  þessum  Doctor  profundus,  menn  fara  að  finna 
til  sin,  fara  að  gera  sig  merkilega  af  þessari  nýju  skóla- 
mállýzku,  sem  enginn  skilur  nema  þessir  útvöldu;  svo 
eru  samdar  doktorsritgerðir,  bækur,  deilurit;  meistarinn 
hjálpar  til  að  fá  kennarastól  við  einhvern  háskólann,  og 
þar  með  er  »hinn  nýi  skóli«  kominn  á  laggirnar;  brátt 
aemur  svo  einhver  góður  kunningi  um  hann  sérstakan 
kapitula  i  heimspekisögu.  En  fyrsta  skilyrðið  og  aðal- 
meðalið   til   að    ná   góðum  árangri,  er  ný  skólamállýzka. 


334  Trtíii  á  iiLaWvíðrið* 

sem  almenningur  skilur  ekki;  þýzkir  lesendur,  sem  vanir 
eru  að  gera  sér  i  hugarlund  að  vísindalegt  sé  það  eitt 
sem  erfitt  er  og  flókið,  láta  sér  altjent  miklast  þetta,  og 
álykta  sem  svo,  að  fyrst  þeir  geti  ekki  skilið  hina  nýju 
kenningu  þessa  Doctor  inÍ7iteUigibilis,  þá  sé  hún  auðvita5 
full  af  djúpsæi  og  lærdómi.  Það  mætti  skrifa  ekki  óskemti- 
lega  bók  »um  gagnsemi  óskiljanlegleikans« ;  í  Þýzkalandi 
er  margra  manna  frægð  á  þeim  grundvelli  bygðK. 

Hér  er  aö  nokkru  leyti  sýnt  hvernig  trúin  á  mold- 
viðrið  skapast,  og  hvernig  henni  er  haldið  við.  Þegar  ein- 
hver  hugsunarskörungur,  sem  margt  hefir  hugsað  og  ritað 
Ijóst  og  vel,  t.  d.  Kant,  tekur  upp  á  því  að  skrifa  flókið 
og  þungskilið  mál,  þá  álykta  menn,  að  hann  að  vísu 
hugsi  alt  af  jafnvel  og  skarpiega,  en  að  efnið  sé  í  sjálfu 
sér  svo  erfitt,  að  jafnvel  hann  geti  ekki  gert  það  Ijósara, 
Með  öðrum  orðum :  Þeir  sem  fyrst  skapa  virðinguna  fyrir 
moldviðrinu,  eru  menn  sem  stundum  eru  Ijósir  en  stund- 
um  óljósir,  og  svo  hefir  verið  um  mörg  mikilmenni.  Af 
ávísunum  þeirra  eða  seðlum,  þeim  sem  hver  maður  gat 
séð  að  voru  trygðir  i  gulli  réttrar  hugsunar,  hafa  menn 
ályktað  að  þeir  gæfu  aldrei  út  ávisanir  sem  ekki  mætti 
fá  útborgaðar,  og  því  tekið  það  sem  óljóst  var  með  sömu 
tiltrú  og  hitt,  og  kent  sjálfum  sér  um,  ef  ekki  fekst  neitt 
fyrir  ávísunina  —  ekki  fanst  nein  heilbrigð  hugsun  bak 
við  orðin.  En  það  er  augljóst  hvernig  fer,  þegar  sú  skoð- 
un  er  kominn  inn,  að  í  því  sem  er  óljóst  felist  jafnvel 
meiri  speki  en  hinu  sem  skiljanlegt  er  og  Ijóst.  Allir 
geta  verið  óljósir,  allir  geta  talað  svo  að  enginn  skilji 
þá.  Og  þegar  skiljanlegleikinn  er  ekki  lengur  mælikvarð- 
inn,  þá  verður  aldrei  vitað  fyrirfram,  hvar  gullið  er  fólgið. 
Sú  virðing  sem  þeir  njóta,  sem  að  nokkru  leyti  hafa  til 
hennar  unnið  með  því  að  koma  þó  með  eitthvað  sem  vit  var 
í,  fellur  líka  á  hina,  sem  eru  þeim  líkir  í  því  einu,  að 
enginn  getur  vitað  hvort  hann  skilur  þá  eða  ekki.  Og 
ekki  þarf  að  orðlengja  hvílíkt  happ  það  er  öllum  hálf- 
drættingum  eða  miðlungsmönnum  að  geta  þannig  siglt 
undir  flaggi  sér  meiri  manna. 


Trúm  á  moldviðrið.  385 

En  miðlungsmennirnir  hafa  líka  á  annan  hátt  kunnað 
að  gera  sér  mat  úr  moldviðrinu,  og  það  er  með  þvi  að 
skýra  moldviðri  þeirra  sem  komin  var  hefð  og  álit  á. 
Þegar  talið  er  vist  að  einhver  merkileg  hugsun  sé  fólgin 
i  því  sem  virðist  óskiljanlegt,  þá  verður  hlutverkið  að 
finna  þessa  hugsun,  og  það  talið  jafngilt  merkilegri  upp- 
götvun.  Nú  kemur  einhver  fram  með  skýringu.  Hann 
stendur  þá  svo  vel  að  vígi,  að  litlar  líkur  eru  til  að  skýr- 
ingin  verði  hrakin,  því  það  sem  1  sjálfu  sér  virðist  mein- 
ingarlaust,  getur  eins  vel  þýtt  þetta  eins  og  hitt.  En 
þeir  sem  ráðast  á  skýringu  þessa  manns,  standa  jafnvel  að 
vigi,  þvi  þeir  verða  ekki  hraktir  heldur.  Og  hve  lengi 
sem  þeir  heyja  sin  Hjaðningavig,  þá  mk  enginn  i  milli 
sjá,  hver  betur  hefir.  En  smám  saman  bætist  grein  við 
grein  og  bók  við  bók,  allar  óhrekjandi,  af  því  að  enginn 
veit  i  rauninni  hvað  um  er  barist.  En  sá  sem  skrifar 
bók  sem  enginn  getur  hrakið,  yerður  brátt  frægur  maður, 
einkum  ef  hann  hefir  vitnað  i  marga  rithöfunda  og  þannig 
lagt  þeim  þá  siðferðisskyldu  á  herðar,  að  nefna  sig  aftur 
þegar  þeir  rita  eitthvað.  Eins  og  hver  maður  sér,  er  þvi 
ólikt  auðveldara  að  skrifa  um  eitthvert  moldviðri,  heldur 
en  t.  d.  að  rannsaka  eitthvert  fyrirbrigði  náttúrunnar,  þvi 
þar  má  löngum  gera  tilraunir  sem  færa  sannanir  á  þá 
skoðun  sem  haldið  er  fram,  eða  sýna  að  hún  sé  röng,  svo 
þar  er  ekki  svo  auðvelt  að  vaða  elginn  að  ósekju. 

Moldviðrið  getur  þó  haft  eitt  gott  í  för  með  sér,  ef  vel 
viU  til.  Það  g  e  t  u  r  orðið  til  þess,  að  þeir  sem  við  það 
fást,  ef  það  eru  vitrir  menn  og  hugmyndarikir,  detti  niður 
á  einhverja  hugsun  sem  ekki  hefði  fæðst  að  öðrum  kosti. 
Því  óljós  orð  geta  sett  imyndunaraflið  i  hreyfingu  og  ef 
til  vill  lyft  því  svo  hátt  að  ný  útsjón  fáist,  eins  og  stökk- 
maðurinn  stekkur  hærra  af  lyftiborðinu  en  af  steingólf- 
inu.  En  þar  með  er  auðvitað  ekki  víst  að  þessi  nýja 
hugsun  hafi  »legið  i«  moldviðrinu.  Flestir  menn  kannast 
við  rúnirnar  á  Rúnamó.  Þessi  Rúnamór  var  flatur  klettur 
austur  i  Bleking  i  Sviþjóð.  A  honum  voru  einkennilegar 
rispur,    og   gömul  sögn  var,  að  þessar  rispur  væru  rúnir, 


336  Trúin  á  moldviðrið. 

og  helzt  um  Harald  hilditönn  og  Brávallabardaga.  Landi 
okkar,  Finnur  Magnússon,  réð  loks  rúnirnar  af  miklu 
hugviti  og  lærdómi.     Það  var  þessi  vísa  i  bandrúnum: 

fllLTEKINN  RIKI  NAM 
GAR^R  INN  HJO 
ULI  EIT  GAF 
VIGI  OÞIN  RUNAR 
HRINGR  EAI 
FALL  A  MOLD 
AFLAR  ASTAGOö 
OLA  FJAI 
OÞIN  OK  FRI 
OK  ASA  KUN 
FARI  FARI 
FJANDUM  VARUM 
UNNI  HARALDI 
ÖRIN  SIGR. 

En  þvi  miður  sannaðist,  að  þessar  rispur  voru  af 
náttúrunnar  völdum  og  að  mannsandinn  og  mannshöndin 
áttu  þar  engan  þátt  i. 

En  ef  rispur  á  kletti  geta  orðið  kvæði  i  huga  skýr- 
andans,  hvað  munu  þá  óljósu  orðin.  Þau  eru  þó  manna- 
verk,  hve  vitlaus  sem  þau  eru. 

Eg  þykist  þá  hafa  skýrt  það  að  nokkru,  hvers  vegna 
moldviðrið  svo  oft  er  i  hávegum  haft.  Þó  skal  eg  bæta 
því  við,  að  hér  eins  og  annarstaðar  er  mikill  hluti  þeirrar 
frægðar  sem  menn  njóta  afleiðing  af  þvi  að  einn  tekur 
ósjálfrátt  eftir  öðrum  skoðun  og  virðingu  á  þeim  manni 
sem  i  hlut  á.  Sá  sem  heyrir  einn  nefna  annan  með  virð- 
ingu,  nefnir  hann  sjálfur  á  sama  hátt,  ef  hann  þekkir  hann 
ekki  neitt,  og  frægðin  getur  þvi  vaxið  fljótt,  hvort  sem 
hún  er  verðskulduð  eða  óverðskulduð,  þegar  hún  einu 
sinni  er  komin  á  stað,  og  þangað  til  menn  geta  áttað  sig 
betur. 

En  nú  á  eg  eftir  að  skýra  hina  hliðina,  hvers  vegna 
það  svo  oft  er  óþakklátt  verk  að  hugsa,  rita  og  tala  Ijóst, 
svo  að  allir  skilji.  Eg  skal  reyna  að  gera  það  með  því 
að  taka  dæmi: 

Ef   einhver   skrifar   grein    eða   heldur  fyrirlestur  um 


Trúin  á  moldviðrið.  337 

eitthvert  efni  sem  alnienningur  heldur  að  hljóti  að  vera 
torskilið,  og  gerir  það  svo,  að  allir  þykjast  skilja  til  fulls 
hvað  hann  segir  og  kannast  við  efnið,  þá  er  það  venju- 
lega  illa  þakkað.  Menn  hugsa  sem  svo:  >Eg  veit  þetta 
alt  saman  áður.  Hann  þurfti  ekki  að  segja  mér  þetta, 
blessaður.  Þetta  hefði  eg  getað  sagt  raér  sjálfur,  ef  eg  hefði 
hugsað  mig  um«,  o.  s.  frv.  Og  af  því  menn  komu  i  þeirri 
trú  að  þeir  mundu  heyra  eitthvað  sem  yíirstigi  skilning 
þeirra,  þá  finst  þeim  eins  og  þeir  hafi  verið  dregnir  á  tálar, 
og  að  maðurinn  hafi  liklega  alls  ekki  komist  að  efninu. 
Svo  er  annað:  Ef  efnið  er  lagt  upp  í  hendurnar  á  mönn- 
um,  svo  að  þeir  geti  tileinkað  sér  það  fyrirhafnarlaust,  þá 
eru  þeir  sviftir  þeirri  gleði  að  sigrast  á  örðugleikunum 
sjálfir,  og  fá  því  minna  færi  á  að  finna  til  sín,  sem  er  þó 
ein  allra  mannlegasta  skemtunin. 

En  að  gera  torvelt  efni  svo  Ijóst,  að  almenningur, 
sem  ekkert  hefir  hugsað  um  það  áður,  þykist  vita  það 
alt  saman  um  leið  og  hann  heyrir  það  eða  les  —  það  er 
eitt  hið  mesta  vandaverk,  og  vinst  ekki  nema  með  mikiUi 
áreynslu  frá  höfundarins  hendi.  Gætum  að  hvað  til  þess 
þarf.  Höfundurinn  verður  að  hafa  hugsað  efnið  svo  vel, 
að  hann  geti  nákvæmlega  metið  hvað  er  aðalatriði  og 
hvað  er  aukaatriði.  Hann  verður  að  sleppa  öllu  þvi  sem 
ekki  er  bráðnauðsynlegt  til  að  fá  glögt  yfirlit,  sleppa  þvi, 
svo  að  það  leiði  ekki  hugann  frá  aðalatriðunum.  Hann 
verður  að  leita  upp  þau  dæmin  sem  alkunnust  eru,  byggja 
á  þeim  grundvelli  sem  fyrir  er  i  meðvitund  lesandanna 
eða  áheyrandanna.  Hann  verður  að  raða  öllum  atriðum 
svo,  að  það  sem  á  undan  fer  undirbúi  það  sem  á  eftir 
kemur,  með  því  að  vekja  hugboð  um  það  áður  en  hann 
kemur  með  það.  Hann  verður  að  velja  þær  samlíkingar 
er  vekja  skýrastar  hugmyndir  hjá  þeim  sem  hann  talar 
til,  og  nota  þau  ein  orð,  er  þeim  eru  Ijós  og  auðskilin. 
Og  þegar  honum  hefir  tekist  þetta,  hefir  hann  náð  marki 
sínu,  að  gera  efnið  að  andlegri  eign  þeirra  sem  hann  talar 
til,  gefa  þeim  gjöf  sem  þeir  halda  að  komi  frá  sjálfum 
J)eim. 

22 


338  Tr^n  á  moldviðrið. 

En  slikt  verk  geta  þeir  einir  metið  er  sjálfir  þekkja. 
efnið  áður  og  vita  hvað  til  þess  þarf  að  gefa  þvi  þennan 
búning;  hinum  er  það  ofvaxið,  þvi  þeir  geta  ekki  greint 
i  sundur  hvað  þeir  áttu  fyrir  og  hvað  þeir  fengu  að  gjöf. 

Mér  hefir  stundum  dottið  í  hug,  að  munurinn  á  því 
sem  vel  er  samið  og  hinu  sem  illa  er  samið  væri  líkur 
þeim  mun  sem  sjá  má  á  landslagi  hér  á  íslandi.  Sumra 
manna  hugsanir  og  orð  eru  eins  konar  hrúgald  —  nokk- 
urs  konar  Trölladyngjur,  sem  villa  augað  og  loka  útsýn, 
en  vekja  þó  grun  hjátrúaðra  manna  um  að  mannabygðir, 
gull  og  grænir  skógar  leynist  þar  i  hvilftunum.  Þaðan 
eru  sagðar  margar  sögur;  en  sumir  sem  þangað  hafa  leitað 
hafa  komið  aftur  með  för  á  úlnliðunum,  er  sýndu  að  þeir 
höfðu  raunar  verið  þar  i  þrældómi  —  og  í  trölla  höndum. 

En  um  Vestfirði  er  það  sagt,  að  komi  maður  þar  upp 
á  háheiðar,  ber  ekki  á  neinum  skorum  eða  gljúfrum;  firðir 
og  dalir  hverfa.  Alt  sýnist  slétt,  og  heildin  blasir  við. 
En  undir  þessu  tilsýndarslétta  yfirborði  leynast  þó  djúpir 
dalir  og  fagrir  firðir,  sem  spegla  Kfið  á  ströndinni  —  fagrir 
firðir,  þar  sem  finnast  slögin  frá  hjarta  hafsins  þess 
hins  djúpa.  — 

Svo  er  hvert  vel  ritað  verk. 

Guðm.  Finnhogason. 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir 
á  12.  og  13.  öld. 


Eftir  Bannes  Þorsteinsson. 


II. 

Um  Ketil  ábóta  Hermundarson. 

í  Bögu  Páls  biskups  í  Skálholti  14.  kap.  (Bisks.  I,  140) 
eru  taldir  5  klerkar,  er  þjónað  hafi  biskupi :  Þorkell  Halls- 
son,  Leggur,  Björn,  Brandur  Dálksson  og  Ketill  Hermund- 
arson.  Guðbrandur  Vigfússon  segir  í  formálanum  (Bisks. 
I,  XXXIV)  að  eitthvað  sé  til  fyrirstöðu  um  alla  þessa,  a5 
þeir  geti  verið  höfundar  sögunnar,  nema  ef  vera  skyldi 
um  Ketil  Hermundarson,  en  getur  ekkert  um  ástæður  fyi- 
ir  þeirri  ætlan  sinni.  Hann  felst  ekki  heldur  á,  að  Magn- 
ús  Gissurarson,  er  siðar  varð  biskup,  sé  höfundur  sögunn- 
ar,  eins  og  fyrri  útgefendur  Hungurvöku  hafi  ætlað.  Og 
siðast  bætir  hann  við:  »Likast  þykir  oss,  að  höfundurinn 
hafi  hvergi  nefnt  sigi).«  Eg  þykist  uú  hafa  fundið  allsterk- 
ar  likur,  jafnvel  sannanir,  fyrir  því,  að  Ketill  Hermund- 
arson  sé  einmitt  höfundur  Pálssögu  og  jafnframt  Hungur- 
vöku  og  Þorlákssögu  hinnar  eldri. 

Eins  og  getið  var  um  áður  (í  Styrmisþættinum)  var 
KetiU  son  Hermundar  Koðranssonar  á  Gilsbakka  (f  1197) 
og    Álfeiðar   Runólfsdóttur  Ketilssonar  biskups   Þorsteins- 


^)  Þetta  er  Bamkvæmt  þvi,  sem  hann  segir  löngu  siðar  i  Prolego- 
mena  Sturlangu  bk.  CXX,  þar  sem  hann  talar  um  hinn  „anonymou& 
author  of  Hungurvaka  etc,"  whose  name  we  should  he  glad  to  know" 
En  að  Hungurvaka  og  Pálssaga  og  sömuleiðis  Þorlákssaga  hin  eldri 
vœri  rituð  af  sama  manni  var  Guðbrandur  aldrei  i  nokkrum  vafa  um. 


£540     Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

sonar  og  hefir  hann  verið  heitinn  eftir  Katli  biskupi  lang- 
afa  sínum.  Eins  og  áður  hefir  verið  sýnt  fram  á  hafa 
þeir  Ketill  Hermundarsson  og  Styrmir  hinn  fróði  verið 
systkinasynir,  en  Ketill  hefir  verið  að  mun  eldri,  því  að 
hann  mun  fæddur  um  1155—1160,  eflaust  i  Kalmans- 
tungu,  því  að  faðir  hans  hefir  þá  búið  þar.  1179  er  Ket- 
ils  og  Koðrans  bróður  hans  getið  við  Deildartungumál  og 
sagt  að  þeir  hafi  þá  verið  »gervilegastir  menn  i  héraði«i). 
Er  auðsætt  af  því,  að  Ketill  hefir  þá  verið  kominn 
nokkuð  til  aldurs,  að  minsta  kosti  tvítugur  og  eflaust  átt 
þá  heima  hjá  föður  sínum  í  Kalmanstungu^).  Skömmu 
siðar  mun  Ketill  hafa  farið  að  búa  sig  undir  klerkdóm, 
og  þykir  mér  sennilegast,  að  hann  hafi  lært  til  prests  i 
Skálholti  hjá  Þorláki  biskupi  eða  undir  umsjón  hans.  Seg- 
ir  og  i  Þorlákssögu  hinni  eldri  (13.  kap.)  að  biskup  hafi 
oft  kent  klerkum  bækur  að  rita  og  annað  nám  það  er 
þeim  var  nytsamlegt,  og  i  hinni  yngri  sögu  hans  (15.  kap.) 
er  þetta  orðað  á  likan  hátt,  að  hann  hafi  oft  kent  ungum 
piltum  og  klerkum,  bæði  að  lesa  og  rita  o.  s.  frv.  í  Skál- 
holti  hefir  Ketill  komizt  i  kynni  við  systurson  biskups, 
Pál  Jónsson,  er  siðar  varð  biskup  og  verið  hefir  nær  jafn- 
aldri  Ketils,  eða  litlu  eldri.')  Virðast  þeir  hafa  verið  hin- 
ir  mestu  ástvinir.     Var  og  kona  Páls   Herdis   Ketilsdóttir 


1)  Sturl.2  I,  78. 

')  Hermundur  faðir  hans  hefir  flutt  að  Gilsbakka  1180,  eins  ogfyr 
er  getiö  um  (i  Styrmisþættinum),  en  um  páskaleytið  það  ár  virðist  hann 
eiga  heima  i  Kalmanstungu  (sbr.  Sturl.^  I,  79).  Er  sennilegt,  að  Koð- 
ran  son  Hermundar  hafi  þá  tekið  við  búi  i  Kalmanstungu,  er  faðir  hans 
flutti  þaðan,  þvi  að  þeir  langfeðgar  hafa  átt  þá  jörð,  og  þar  bjó  Orm- 
ur  Hermundarsön  föðurfaðir  Hermundar  (sbr.  Laxdælu  78.  kap.)  og  ef- 
laust  Koðran  son  hans  eftir  hann.  Koðran  Hermundarson,  er  mun  hafa 
verið  nokkru  eldri  en  KetiU  bróðir  hans,  andaðist  ungur  1189.  Son  hans 
mun  hafa  verið  sá  Ormur  prestur  Koðransson,  er  andaðist  1253  (Isl. 
Ann),  heitinn  eftir  Ormi  presti  Koðranssyni  (t  1179)  er  búið  hefir  & 
Gilsbakka  næst  á  undan  Bermundi  bróður  sinum.  Þykir  mér  sennileg- 
ast,  að  við  þessi  bústaðaskifti  um  1180  hafi  KetiU  einmitt  farið  að  læra 
til  prests  og  komið  þá  i  Skálholt  undir  handleiðslu  Þorláks  biskups. 

^)  Páll  biskup  var  fœddur  llb4. 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.     341 

og  Ketill  Hermundarson  2.  o^  3.  að  frændsemi,  því  að 
hún  var  dótturdóttir  Þorleifs  beiskalda  i  Hitardal,  er  átti 
Herdísi  Koðransdóttur,  föðursystur  Ketils.  Að  Ketill  hafi 
oftast  nær  verið  í  Skálholti  meðan  Páll  var  þar  biskup 
(1194 — 1211)  þykir  mér  sennilegast,  og  liklega  vigður  til 
prests  af  honum  fremur  en  af  Þorláki  biskupi,  þótt  ekki 
sé  unt  að  segja  um  það  með  vissu.  Eg  tel  vafa- 
laust,  að  KetiII  hafi  verið  vigður  til  prests  fyrir  1206, 
þótt  hann  sé  ekki  nefndur  »prestur«  í  Reykholtsmáldaga 
þar  sem  hans  er  getið  sem  eins  afhendingarmanns  á  Reyk- 
holti  í  hendur  Snorra  Sturlusyni,  en  þá  afhendingu  heira- 
færir  Jón  Sigurðsson  til  vorsins  1206  (ísl.  Fornbrs.  I,  350 
etc).  Þá  hefir  KetiII  verið  nær  fimmtugur,  og  því  ólik- 
legt,  að  hann  hafi  tekið  prestvígslu  síðar.  En  hvað  sem 
þvi  liður,  þá  var  hann  prestur  orðinn  fyrir  andlát  Páls 
biskups  og  var  þjónustumaður  hans  liklega  2  síðustu  árin, 
er  biskup  lifði  (1209—1211).  •  Segir  i  sögu  biskups,  að 
KetiII  prestur  hafi  »varðveitt  at  staðnura  kór  ok  kenni- 
menn«  eftir  fráfall  biskups,  þ.  e.  annazt  um  dómkirkjuna 
og  prestlega  þjónustu  í  Skálholti  eða  með  öðrum  orðum, 
verið  andlegur  forráðamaður  dórakirkjunnar,  sem  eins  kon- 
ar  vísibiskup^  meðan  biskupslaust  var.  Og  er  auðsætt,  a5 
sú  ráðstöfun  hefir  verið  eftir  fyrirlagi  Páls  biskups  sjálfs 
á  deyjanda  degi,  þótt  söguritarinn,  er  vér  ætlum  einmitt 
Ketil  prest  sjálfan,  Láti  þess  ekki  getið  fyrir  hæversku  sak- 
ir.  Hefir  KetiII  prestur  haft  öll  staðarforráð  í  Skálholti 
frá  því  biskup  andaðist  29.  nóvember  1211  og  þangað  til 
Magnús  Gissurarson,  er  síðar  varð  biskup,  tók  við  þeim 
sumarið  1213,  þá  er  Teitur  Bersason  biskupsefni  fór  ut- 
an.  Það  ár  mun  KetiII  prestur  hafa  flutt  úr  Skálholti, 
þótt  ekkert  verði  reyndar  fullyrt  ura  það,  en  1217  var 
hann  vígður  til  ábóta  á  Helgafelli  og  andaðist  þar  22. 
júlí^)  1220,  liklega  rúmlega  sextugur  að  aldri. 


^)  Ártið  Ketils  ábóta  er  i  gamalli  ártiðaskrá  frá  Helgafelli  (ísl. 
Artiðaskrár  bls.  86,  90).  Ber  annálum  saman  um,  að  hann  hafi  andazt 
1220,  og  svo  stendur  einnig  i  Skálholtsannál,  svo  að  það  hlýtur  að  vera 
misgáningur,  að  lát  hans  er  taliö  aftur  i  sama  annál  við  árið  1229  (G.  Storm: 


342     Nokkrar  athnganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

Guðbrandur  Vigfússon  telur^)  Hungurvöku  og  Pálssögu 
»að  orðfæri  og  sögublæ  eins  og  sambornar  systur«  og  geti 
naumast  leikið  tvimæli  á,  að  þær  séu  ritaðar  af  einum  og 
eama  manni.  Og  Þorlákssögu  hina  eldri  telur  hann  einn- 
ig  ritaða  af  sama  manni  og  byggir  það  meðal  annars  á 
niðurlagi  Hungurvöku,  er  tengi  hana  beinlinis  við  Þor- 
lákssögu  raeð  þessum  orðum:  »Nú  er  komit  at  frásögn 
þeirri,  sem  segja  skal  frá  hinum  sæla  Þorláki  biskupi  ok 
er  þessi  saga  [þ.  e.  Þorlákssaga]  hér  samin  til  skeratunar 
góðura  mönnuni«2).  Dr.  Finnur  Jónsson  heldur  þvi  frara^), 
að  athugasemd  þessi  staíi  alls  ekki  frá  höfundi  Hungur- 
vöku,  heidur  frá  afritara  þeim,  er  ritað  haíi  hana  og  Þor- 
lákssögu  í  eina  og  sörau  bók,  og  hann  kveðst  vera  alveg 
á  gagnstæðri  skoðun  við  Guðbrand  i  þvi,  að  Þorlákssaga 
hin  eldri  sé  eftir  sama  höfund  sem  Hungurvaka  og  Páls- 
saga,  en  þær  tvær  sögur  telur  dr.  F.  J.  tvímælalaust  rit- 
aðar  af  saraa  manni,  eins  og  Guðbrandur.  Og  aðalsönn- 
unina  fyrir  því.  að  Þorlákssaga  sé  ekki  rituð  af  saraa 
manni,  sem  hinar  sögurnar,  telur  hann  orðfærið,  er  sé 
gagnólikt  á  Þorlákssögu  og  hinum  tveimur*).  En  eins  og 
Ouðbrandur  tekur  íram  er  sögublærinn  á  Þorlákssögu 
hinni  eldri  einmitt  likur  blænum  á  Hungurvöku  og  Páls- 
sögu,  saraa  róseradin  og  hógværðin.  Dr.  F.  J.  hefir  ekki 
nægilega  gætt  þess,  sera  Guðbrandur  leggur  áherzlu  á,  að 
sagan  ura  Þorlák  er  saga  um  sannhelgan  mann,  og  það 
heíir  haft  áhrif  á  stil  söguritarans,  gert  hann  íburðarmeiri 
og  hátíðlegri  en  ella,  enda  sjást  þess  hvarvetna  merki  i 
fornritum  vorum,  að  stillinn  á  sögum  helgra  manna  er 
öðruvisi  en  á  öðrum  sögum,  þótt  sami  raaður  sé  höfund- 
urinn.     Og  eg  get  t.  d.  ekki  séð  neinn  þann  raun  á    orð- 


ísl.  Ann.  bls.  187,  sbr.  bls.  185),  og  það  hefir  vilt  sira  Eggert  Briem, 
er  segir  (Safn  til  s.  ísl.  III,  530)  að  dánarár  hans  1220  sé  rangt,  en 
1229  hið  rétta,  en  það  er  einmitt  öfugt. 

»)  Bisks.  I,  XXXI. 

.')  Hungurvaka:  Bisks.  I,  86. 

«)  Lit.  Hist.  II,  567. 

*)  Lit.  Hist.  II,  571. 


Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir  k  12.  og  13.  öld.     343 

færi  Pálssögu  og  Þorlákssögu  hinnar  eldri,  að  þær  geti 
ekki  verið  ritaðar  af  sama  manni.  Eg  verð  þvi  að  hall- 
ast  að  skoðun  Guðbrands,  að  þessar  þrjár  sögur  séu  ein- 
mitt  ritaðar  af  einum  og  sama  manni,  lærðum  kennimanni,^) 
er  verið  hefir  i  Skálholti  á  dögum  Þorláks  biskups,  að  minsta 
kosti  hin  siðari  ár  biskupsdóms  hans,  og  liklega  alla  eða 
mestalla  biskupstíð  Páls  biskups  og  samtiða  Gissuri  Halls- 
syni  fram  að  láti  hans  (1206),  enda  telur  höfundurinn 
hann  beinlínis  heimildarmann  sinn  i  upphafi  Hungurvöku, 
skýrir  frá  ræðu  hans  við  greftrun  Þorláks  biskups  o.  s. 
frv.,  er  sýnir,  að  höfundurinn  hefir  verið  staddur  við  þá 
athöfn. 

En  hver  er  þá  höfundur  þessara  þriggja  merkisrita? 
Líkurnar  eru  langmestar  fyrir  því,  að  Ketill  prestur  Her- 
mundarson,  siðar  ábóti  á  Helgafelli,  sé  einmitt  höfundur 
þeirra,  eins  og  áður  er  vikið  á.  Og  þær  likur  koma  Ijós- 
ast  fram  í  Pálssögu.  Það  er  engum  vafa  undirorpið  og 
kemur  viða  fram  i  þeirri  sögu,  að  höfundurinn  hefir  ver- 
ið  hinn  mesti  ástvin  Páls  biskups  og  heimamaður  þar  á 
staðnum  á  hans  dögum,  talar  um  »oss  ástmenn  hans, 
er  eftir  lifa« :  (19.  kap.)  o.  s.  frv.^).  Höf.  minnist  og  með 
sérstakri  ástsemd  Herdísar  konu  biskups  og  lætur  mikið 
af  fyrirhyggju  hennar  og  dugnaði  i  búsýslu.  En  Ketill 
prestur  og  Herdís  voru  náskyld,  eins  og  fyr  er  getið.  Þá 
er  ennfremur  þess  að  geta,  er  höf.  telur  upp,  þá  er  þjón- 
að  hafi  Páli  biskupi,  segir  hann  siðast^):  »KetiIl  prestr 
Hermundarson  var  o  k  hans  þjónustumaðr  áðr  hann  and- 
aðist«  0.  s.  frv.  Þessu  »ok«  virðist  vera  bætt  inn  i  fyrir 
lítillætis  sakir,  að  hann  [Ketill]  hafi  einnig  verið  i  tölu 
þeirra  manna,  er  sú  gæfa  hlotnaðist  að  þjóna  þessum 
ágætismanni.     Þessu  er  eins  og  varpað  lauslega  fram,  al- 


0  Dr.  F.  J.  telur  engan  vafa  á  þvi,  að  Hungurvaka  sé  rítuð  af 
klerki  (Lit.  Hist.  II,  566). 

')  I  Bisks.  I,  XXXIII  (formálanum)  telur  Guðbrandur  ýms  dæmi 
TÍur  sjálfri  sögunni,  er  sanna  vináttusamband  söguhöfundarins  og  Páls 
biskups,  og  læt  eg  nægja  að  visa  til  þess  hér  til  styttingar. 

')  Bisks.  I,  140. 


344     Nokkrar  athuganir  uin  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

veg  eins  og  höfundurinn  biðji  afsökunar  á  því  að  hann. 
telji  sig  með  hinum.  Væri  þetta  ekki  höf.  sjálfur,  hefði 
verið  eðlilegast  að  staðið  hefði  blátt  áfram:  Ketill  prestr 
Hermundarson  var  þjónustumaðr  hans  —  eða  >siðasti  þjón- 
ustumaðr  hans«  —  áðr  hann  andaðist.  Eg  tel  þetta,  þótt 
litið  sé,  meðal  annars  einmitt  vott  þess,  að  Ketill  prestur  sé 
höfundur  sögunnar^).  Og  svo  bætist  það  við,  er  fyr  var  get- 
ið,  að  Ketill  prestur  tekur  einmitt  við  kirkjulegum  forráð- 
um  i  Skálholti  eftir  lát  biskups,  sem  helzti  og  fremsti 
trúnaðarmaður  hans,  er  biskup  heíir  bezt  treyst  til  slíkra 
hluta.  Það  er  ennfremur  litill  vafi  á,  aö  Pálssaga  er  sam- 
ín  þegar  eftir  fráfall  biskups,  liklega  árin  1212 — 1213, 
meðan  Ketill  prestur  hafði  forráð  i  Skálholti,  enda  sést  það 
af  sögunni  sjálfri,  að  mjög  skamt  er  liðið  frá  láti  biskups 
þangað  til  sagan  er  rituð.^) 

Þorlákssaga  hin  eldri  ber  það  með  sér,  að  hún  muni 
samin  i  Skálholti  á  dögum  Páls  biskups  og  liklega  beint 
eftir  tilmælum  hans.  En  sennilegt  þykir  mér,  að  Hungur- 
vaka  sé  nokkru  eldri,  þvi  að  Þorláksssögu  má  skoða  sem. 
framhald  hennar.  Hyggur  Guðbrandur  (Bisks.  I,  XXXIH) 
að  bæði  Hungurvaka  og  Þorlákssaga  hin  eldri  séu  ritaðar 


^)  Að  þetta  gmáorð  „ok"  sé  ekki  alveg  þýðingarlaust,  þá  er  ræða- 
er  um  að  ákveða  höfund  sögunnar  sýnir  Ijósast  alveg  sams  konar  dæmi 
úr  prestssögu  Guðmundar  biskups  Arasonar  um  Lambkár  ábóta  Þor- 
gilsson,  sem  vafalaust  má  telja  höfund  þeirrar  sögu  (sbr.  Guðbr.  Vigfús- 
son  i  Bisks.  I,  LVIII— LX;  B.  M.  Ólsen:  Safn  III,  225  o.  fl.).  En  þar 
segir  einmitt  siðast  i  34.  kap.  (Bisks.  I,  463—464)  þá  er  taldir  eru  prest- 
lingar  þeir,  er  fylgdu  biskupi:  „Þar  var  ok  Lambkárr  son  Þorgils 
prests  Gunnsteinssonar".  Alveg  samkynja  dæmi:  Söguhöfundurinn  hnýtir 
sér  siðustum  aftan  við  hina. 

^)  Gruðbr.  Vigfússon  hyggur  (Bisks.  I,  XXXIII)  aö  sagan  sé  ekki 
rituð  fyr  en  1216—1220,  og  byggir  það  á  niðurlagi  9.  kap.,  þar  sem 
talað  er  um  stikumálið  „ok  voru  þá  lög  á  lögð  eftir  þvi  sem  ávalt  hefir 
haldizt  siðan".  (Bisks.  I,  135).  En  af  þvi  að  þessi  lög  voru  sett  ein- 
hvern  tima  í  lögsögumannstið  Gissurar  Hallssonar  1181 — 120Q,  og  geta 
þvi  eins  verið  frá  hinum  fyrri  árum  hans  sem  hinum  siðari  er  þetta 
engin  sönnun  fyrir  þvi  að  sagan  sé  rituð  1216 — 1220  fremur  en  1212 — 
1213,  eða  með  öðrum  orðum  engin  ástæða  gegn  þvi,  að  sagan  sé  rituð- 
á  næstu  árum  eftir  lát  biskups. 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.     345- 

eftir  dauða  Gissurar  Hallssonar  1206  og  hafa  þær  þá  ver- 
ið  ritaðar  á  árunum  1207 — 1211.  Samt  er  hæpið  að  full- 
yrða  nokkuð  um  það  og  geta  þær  verið  nokkru  eldri,  þvi 
það  verður  ekki  b  e  i  n  1  i  n  i  s  ráðið  af  ummælum  höfund- 
arins  um  Gissur  i  1.  kap.  Hungurvöku,  að  hann  hafi  verið 
látinn,  er  sagan  var  rituð,  þótt  eðlilegra  sé  að  skoða  orð- 
in  þannig  (»er  ek  heyrða  af  þessu  máli  segja  hinn  fróða 
mann  Gizor  Hall8son«i).  ^5  Þorlákssaga  sé  rituð  nokkru 
eftir  1198,  þá  er  heilagur  dómur  Þorláks  biskups  var  upp 
tekinn  má  ráða  af  þvi  sem  segir  i  síðasta  kapítula  sög- 
unnar  (Bisks.  I,  124):  »Páll  biskup  lét  gera  skrín  at  helg- 
um  dómi  Þorláks  biskups  þann  gullsmið,  er  Þorsteinn  hét, 
þat  sem  nú  er  í  dag,  ok  stendr  þat  skrin  nú  yfir 
háaltari  í  Skálholti«  0.  s.  frv.  Af  þessu  má  sjá,  að 
nokkur  ár  hafa  liðiö  frá  skringerðinni  og  þangað  til  sagan  var 
skrásett,  —  sé  þetta  ekki  síðari  viðbót  afritara  —  en  langur 
timi  getur  það  ekki  hafa  verið.  Af  sögunni  sést,  að  höf.  hefir 
verið  i  Skálholti  á  dögum  Þorláks  biskups,  því  að  hann 
segir :  >ok  heyrðum  vér  hinn  sæla  Þorlák  biskup  þat 
vitni  bera  honum«,  og  siðar:  »þá  er  vér  hældum 
hans  háttum  góðum«  0.  s.  frv.  (sbr.  3.  kap.  sögunnar).  Með 
þvi  að  Þorlákssaga  jnun  samin  eftir  fyrirmæium  Páls 
biskups  og  undir  umsjón  hans,  er  skiljanlegt,  að  höf.  sneiðir 
algerlega  hjá  deilum  Þorláks  biskups  við  Jón  Loptsson  i 
Odda,  því  að  þeirra  varð  naumast  getið  nema  með  þvi  að 
særa  tilfinningar  Páls  biskups,  annaðhvort  gagnvart  foreldr- 
um  hans  eða  hinum  helga  manni  og  andlega  föður,  móður- 
bróður  Páls  biskups,  þvi  að  þann  meðalveg  var  ekki  gott 
að  þræða,  er  biskupi  hefði  ekki  kunnað  að  mislíka.  En 
úr  þvi  að  höf  slepti  alveg  að  skýra  frá  þeirri  deilu,  þá 
leiddi  af  sjálfu  sér  að  láta  jafnframt  ógetið  alJra  afskifta 
Þc'  !cik:s  biskups  af  Bæjar-Högna  málum,  enda  snertu  upp- 
tök  þeirra  ættmenn  Ketils  prests  Hermundarsonar,  og  ekki 
á  sem  viðkunnanlegastan    hátt,    með    þvi  að  Hreinn  Her- 


')  Bisks.  I,  59. 


:346     Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

muiidarson  bróðir  hans  átti  ba:rn  með  Snælaugu  dóttur 
Högna  prests,  en  þvi  var  leynt  í  fyrstu  og  barnið  kent 
auðvirðilegum  húskarli  Högna  prests,  Gunnari  nokkrum, 
er  kallaður  var  nautatík.^)  En  þá  er  hið  rétta  faðerni 
komst  upp  siðar  hófust  málin  út  af  skyldleikanieinbugum 
Hreins  við  Þórð  Böðvarsson,  er  kvænzt  hafði  Snælaugu. 
Það  er  því  mjög  skiljanlegt,  að  höfundi  Þorlákssögu  hinn- 
ar  eldri,  er  eg  hygg  vera  Ketil  Hermundarson,  hafi  ekki 
verið  óljúft  að  sleppa  þeirri  frásögn  algerlega  og  að  það 
hafi  verið  samkomulag  milli  hans  og  Páls  biskups  að  láta 
hvortveggja  þessi  stórmæli  (Jóns  Loptssonar  og  Bæjar- 
Högna  mál)  liggja  á  milli  hluta,  láta  þeirra  alls  ekki  getið 
í  sögu  biskups,  er  þau  snertu  svo  óþægilega  nákomin 
skyldmenni  þeirra  beggja,  Páls  biskups  og  Ketils.  Mér 
virðist  þetta  atriði  meðal  annars  fremur  styðja  það,  að 
Ketill  Hermundarson  sé  höfundur  Þorlákssögu  hinnar  eldri 
í  sambandi  við  höfundsskap  hans  við  Páls  sögu,  sem  eg 
tel  vafalitinn  eða  jafnvel  vafalausan,  svo  framarlega  sem 
einn  og  sami  maður  er  höfundur  þeirra  beggja,  sem  eg 
hallast  miklu  fremur  að,  en  hinu  gagnstæða. 

Nú  með  þvi  að  áreiðanlegt  má  telja,  að  Hungurvaka 
sé  rituð  af  sama  manni  og  Páls  saga,  og  að  likindum 
Þorlákssaga,  þá  er  eftir  að  athuga,  hverjar  sérstakar  lik- 
ur  séu  fyrir  þvi  i  Hungarvöku  sjálfri,  að  KetiU  Hermundar- 
son  sé  einmitt  höfundur  hennar.  Það  liggur  í  hlutarins 
eðli,  að  verulegar  sannanir  i  þessu  efni  sé  erfitt  að 
finna,  en  allsterkar  likur  þykist  eg  þó  geta  bent 
á  i  þessa  átt,  auk  þess  sem  áður  hefir  verið  sagt,  að  höf- 
undurinn  hefir  verið  i  Skálholti  samtiða  Gissuri  Hallssyni. 
í  15.  kap.  Hungurvöku  (Bisks.  I,  79)  er  nefndur  Guð- 
mundur  Koðransson,  er  sendur  hafi  verið  (úr 
Borgarfirði)  eftir  Hítardalsbrennu  1148  austur  i  sveitir  á- 
samt  Páli  presti  Sölvasyni  í  Reykholti,  til  að  segja  tíð- 
indin  Halli  Teitssyni  og  Eyjólfi  Sæmundssyni  i  Odda.  — 
Þessa  Guðmundar  Koðranssonar  er  hvergi  getið  nema  hér. 


1)  Hefir  liklega  verið  kiiasmali  (kúreki)  og  fengiö  af  þvi  auknefnið. 


I 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.      347 

En  það  hygg  eg  vafalaust,  að  hann  hafi  verið  bróðir  Her- 
nmndar  Koðranssonar  og  föðurbróðir  Ketils,  enda  má  telja 
víst,  að  hann  hafi  einmitt  átt  heima  i  Borgarfirði,  á  sömu 
etöðvum  og  Páll  prestur  Sölvason.  Kallar  söguhöfundur- 
inn  þá  báða  »skynsama  menn.<  En  það  er  kunnugt  um 
Pál  prest,  að  hann  var  hinn  mesti  skörungur  og  ágætis- 
maður.  Er  ekki  óliklegr,  að  söguhöfundurinn  (Ketill  Her- 
mundarson)  hafi  notað  þetta  tækifæri  til  að  minnast  lof- 
samlega  þessa  föðurbróður  síns  og  láta  þess  getið,  að  hann 
hafi  verið  annar  maðurinn  i  þessari  trúnaðarför,  enda 
mátti  honum  það  vel  kunnugt  vera.  Þá  vil  eg  og  geta 
þess,  að  hin  eina  vísa,  sem  stendur  i  Hungur- 
vöku  er  eftir  Kunólf  Ketilsson,  móðurföður 
Ketils  Hermundarsonar,  þ.  e.  vísan  um  kirkjusmið 
Klængs  biskups  í  Skálholti:  5>Hraust  er  höll,  sú  er  Kristi* 
0.  s.  frv.  (Bisks.  I,  82).  Skyldi  það  vera  tilviljun  ein  ? 
Mætti  ekki  ætla,  að  söguritarinn  hefði  viljað  halda  uppi 
minningu  afa  sins  raeð  því  að  halda  visu  þessari  á  lofti? 
Það  virðist  mér  að  minsta  kosti  harla  sennilegt.  En  auk 
þess  eru  miklar  likur  fyrir,  að  þeir  Klængur  biskup  og 
Runólfur  hafi  verið  hinir  mestu  vinir,  enda  hafa  þeir 
verið  jafnaldrar  (Klængur  biskup  var  fæddur  1 105)  og  ná- 
kunnugir  norðan  frá  Hólum,  því  að  Klængur  var  læri- 
sveinn  Jóns  biskups  helga  og  síðar  hjá  Katli  biskupi  föð- 
ur  Runólfs,  líklega  alla  biskupstíð  hans,  og  segir  höfund- 
ur  Hungurvöku  (Bisks.  I,  80)  að  Klængur  biskup  hafi  i 
mörgu  haft  hans  háttu  góða.  Gróa  móðir  Runólfs  Ketils- 
sonar  dó  einnig  í  Skálholti  sem  nunna  á  dögum  Klængs 
biskups.  Og  svo  er  að  sjá  sem  Runólfur  hafi  um  hríð 
verið  í  Skálholti  hjá  Klængi,  að  minsta  kosti  um  það  leyti, 
er  kirkjusmiðin  stóð  yfir.^)  Skyldi  ekki  einnig  hið  mikla 
lof,  er   Klængur  biskup  fær  i  Hungurvöku,  eiga  meðfram 


*)  Hugsazt  getur  auðvitað,  að  Runólfur  hafi  verið  einn  þeirra  höfð- 
ingja  að  norðan,  er  Klængur  biskup  bauð  til  veizlu  i  Skálholti  að  kirkju- 
smíðinni  lokinni  og  hann  hafi  ort  visuna  við  það  tækifæri.  En  i  Hungur- 
vöku  stendur  vísa  þessi  áður  en  skýrt  er  frá  vigslu  kirkjunnar  og  veizlu- 
boði  biskups. 


348       Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  k  12.  og  13.  öld. 

rót  sína  að  rekja  til  vináttu  hans  og  Runólfs,  er  lifði  til 
1186,  og  gat  þvi  frætt  dótturson  sinn,  Ketil  Hermundar- 
soQ,  um  háttu  hans  öllum  mönnum  fremur^)?  Frá  hon- 
um  gæti  og  verið  runnin  frásögnin  um  vitran  prestsins 
fyrir  norðan  (Arna  Bjarnarsonar),  sama  daginn  og  Þorlák- 
ur  biskup  Runólfsson  andaðist  1133  (Hungurvaka  12.  kap.). 

Af  þessu,  sem  hér  hefir  talið  verið,  verð  eg  að  halda 
þvi  fram,  að  ekki  sé  annar  liklegri  til  að  vera  höfundur 
Hungurvöku  en  Ketill  ábóti  Hermundarson  og  þá  jafn- 
framt  höfundur  Pálssögu,  eins  og  getið  hefir  verið,  enda  eng- 
inn  vafi  á,  að  þessar  tva^r  sögur  séu  ritaðar  af  sama  manni, 
og  að  likindum  einnig  Þorlákssaga  hin  eldri,  þvi  að  lik- 
urnar  eru  mestar  fyrir  því,  að  allar  þess- 
ar  þrjár  sögur  —  Hungurv.aka,  Þorláks- 
saga  hin  eldri  og  Pálssaga  —  séu  eftir  einn 
og  sama  mann.  Og  sá  maður  hygg  eg  að 
sé  enginn  annar  en  K'etill  Heririundarson 
ábóti    á   Helgafelli   (f  1220). 

Að  lokum  vil  eg  geta  þess,  þótt  það  korai  ekki  bein- 
línis  þessu  efni  við,  að  eg  hygg,  að  Ketill  ábóti  sé  að 
einhverju  leyti  riðinn  við  tvæ.r  Íslendingasögur  að  minsta 
kosti :  Gunnlaugssögu  ormstungu  og  Lax- 
d  æ  1  u .  Um  Gunnlaugssögu  er  það  að  segja,  eins  og  fleiri 
íslendingasögur,  að  sagnirnar  munu  hafa  haldið  sér  lengst 
og  bezt  i  ætt  söguhetjanna,  og  það  munu  oft  eða  oftast  hafa 
verið  niðjar  þeirra  eða  skyldmenni,  er  fyrst  hafa  fest  á  band 
afrek  feðra  sinna.  Af  Gilsbekkingum  er  enginn  liklegri 
en  Ketill  Hermundarson  til  að  hafa  fjallað  um  Gunnlaugs- 
sögu,  og  þótt  Ara  fróða  sé  eignuð  einhver  hlutdeild  í 
henni  eða  sé  jafnvel  talinn  höfundur  hennar  (sbr.  yfirskrift 


')  Vitanlega  getur  sú  fræðsla  um  biskupstíð  Klængs  i  Skálholti 
eins  stafað  frá  Gissuri  Hallssyni.  En  það  er  svo  óvenjamikill  hlýleiki  i 
nmmælum  söguritarans  um  Klæng  biskup,  að  ætla  mætti,  að  hann  hafi 
að  minsta  kosti  verið  ástvinur  og  velgerðamaður  nánustu  skyldmenna 
hans.  Og  þaö  getur  einmitt  átt  mætavel  heima  um  ættfeður  Ketils  Her- 
mundarsonar,  þau  hjón  Ketil  biskup  og  Gróu  og  Runólf  son  þeirra,  eina 
og  bent  hefir  verið  á. 


Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.      349 

sögunnar)  þá  hefir  dr.  B.  M.  Olsen  sýnt  fram  á,  að  sagan 
muni  alls  ekki  verk  Ara  ^).  En  eins  og  sjá  má,  að  höf. 
Hungurvöku  hefir  þekt  íslendingabók,  eins  má  ætla,  að 
honum  hafi  verið  kuunugt  um  h  a  f  i  Ari  eitthvað  um 
Gunnlaug  ormstungu  ritað.  Og  eigi  Ari  einhvern  þátt  i 
Laxdælu,  sem  sumir  hafa  haldið  fram,  þá  er  ástæða  til  að 
ætla,  að  Ketill  hafi  kynzt  ritum  Ara  verulega  eftir  að  hann 
varð  ábóti  á  Helgafelli,  þvi  að  þar  eða  í  grendinni  mun 
Ari  hafa  dvalið  allan  siðari  hluta  æfi  sinnar.  An  þess  að 
fara  langt  út  1  þessi  efni  skal  þess  getið,  að  Laxdæla  virð- 
ist,  að  minsta  kosti  á  einum  stað,  bera  það  með  sér,  að 
hún  sé  rituð  eftir  að  klaustur  var  stofnað  að  Helgafelli 
af  manni,  sem  hafði  mætur  á  þeim  stað,  auk  þess  sem 
viða  má  sjá  af  sögunni,  að  höfundur  hennar  er  lærður 
maður  (klerkur).  En  það  sem  gæti  bent  á,  að  einhver 
{jilsbekkingur,  og  þá  nauraast  nokkur  annar  en  Ketill 
Hermundarson,  sé  aðalhöfundur  Laxdælu,  er,  að  i  lok 
hinnar  eiginlegu  Laxdælasögu  er  ætt  Gilsbekkinga  rakin 
niður  frá  Herdísi  Bolladóttur,  sonardóttur  Guðrúnar  Ósvífs- 
dóttur,  og  það  miklu  rækilegar  en  nokkursstaðar  annars- 
staðar,  þvi  að  föðurætt  Hermundar  Koðranssonar  og  ætt- 
erni  konu  hans  Álfeiðar  Runólfsdóttur,  móður  Ketils  ábóta, 
er  hvergi  kunnugt  n'ema  þaðan.  Og  eftirtektarvert  er 
það,  að  ættin  nær  lengst  niður  til  sona  Hermundar,  sem 
allir  eru  nafngreindir,  þar  á  meðal  einn  Styrmir,  sem  ekki 
^r  kunnur  annarsstaðar  frá  og  liklega  hefir  andazt  ungur. 
Hér  hefir  þvi  nákunnugur  maður  um  fjallað.  Og  hver 
mundi  þá  liklegri  tii  þess  en  einmitt  Ketill  ábóti  Her- 
mundarson  ?  Það  litur  alls  ekki  út  f yrir,  að  ættartalan  sé 
siðari  viðbót  eða  yngri  en  sagan,  enda  mundi  hún  þá  færð 
lengra  niður.     En  nú  ber  flestum  saman  um,  að  sagan  sé 


^)  Sbr.  B.  M.  ólsen :  Om  Grunnlaugssaga  Ormstungu.  En  kritisk 
Undersögelse,  prentað  i  ritum  danska  visindafélagsins  7.  R.  Afd.  II,  1 
Köbenhavn  1911.  Sjá  um  þetta  tilvitnaða  atriði  sérprentunina  bls.  11 — 
13.  Dr.  B.  M.  ólsen  leiðir  í  riti  þessu  rök  að  þvi,  að  höf.  G-unnlaugs- 
sögu  hafi  þekt  og  notað  Laxdælu.  Ættarmótið  á  svo  mörgu  í  Gunn- 
laugssögu  og  Laxdælu  er  og  auðsætt. 


350       Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

rituð  ekki  siðar  en  um  1225.  Og  þótt  íleiri  ættliðir  séu 
raktir  i  þessari  ættartölu  en  Gilsbekkingakyn,  t.  d.  Sig- 
hvats  prests  Brandssonar  á  Húsafelli  o.  fl.,  þá  er  ættlegg- 
ur  Gilsbekkinga  rakinn  lang-nákvæmast.  Um  Ketil  segir 
þar:  >er  var«  (sum  hdr.  hafa  »er  siðar  var«)  ábóti  á 
Helgafelli,  og  sannar  það  orðalag  alls  ekki,  að  þetta  sé 
ritað  að  honum  látnum,  en  þetta  gæti  einnig  verið  siðari 
viðbót  afritara.  Það  gerir  hvorki  til  né  frá  i  þessu  efni. 
Það  er  að  minsta  kosti  engin  fjarstæða  að  ætla,  að  Lax- 
dæla  i  þeirri  mynd,  sem  hún  nú  er,  sé  samin  og  rituð  af 
Katli  ábóta  Hermundarsyni  á  Helgafelli  þau  árin,  sem 
hann  var  þar  ábóti  (1217 — 1220).  Það  er  að  minsta  kosti 
ekki  ósennilegra,  heldur  miklu  fremur  sennilegra,  en  sum- 
ar  aðrar  getgátur  um  höfunda  sumra  fornrita  vorra.  En 
hér  er  ekki  tök  á  að  fara  lengra  út  i  slíkar  rannsóknir. 


HI. 

(Siðasti  kafli). 

Höfundur  Þorlákssögu  hinnar  yngri. 

Saga  þessi  er  i  raun  réttri  að  eins  til  i  einu  handriti 
á  skinni,  er  Árni  Magnússon  fékk  hjá  Guðriði  Gísladóttur 
á  Hliðarenda,  ekkju  Þórðar  biskups  Þorlákssonar.  Er  hún 
nú  i  safni  Árna  382  4  to.  og  eftir  því  handriti  er  sagan 
prentuð  i  Biskupasögum  I.  B.  bls.  263—332,  en  eyður  eru 
allmiklar  i  þvi  handriti,  og  eru  þær  fyltar  eftir  öðrum 
handritabrotum.  Þótt  Guðbrandur  Vigfússon  tali  um  »elztu 
sögu,  miðsögu  og  yngstu  sögu«  af  Þorláki  biskupi  helga 
(i  formála  Bisks.  I  B.),  og  kalli  A.  M.  382  4to.  miðsöguna, 
þá  er  það  ekki  fullkomlega  rétt,  þvi  að  í  raun  réttri  er 
alls  ekki  nema  um  tvær  aðalsögur  af  Þorláki  biskupi  að 
ræða;  hina  eldri  sögu,  er  getið  var  um  i  kaflanum  hér  á 
undan  (H.  kafla):  Stokkhólmsbók  5.  fol.  og  hina  endur- 
bættu  og  auknu  sögu,  yngri  söguna :  A.  M.  382,  4  to.  auk 
jarteinabókanna,  sem  eru  sérstaks  efnis. 

Eins  og  höf.  yngri  sögunnar  tekur  fram  i  formála 
hennar    (Bisks.    I,  264),    þá    hefir  hann  samið  hana  sakir 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.     cJ5I 

þess,  að  honum  hefir  þótt  hin  eldrí  sagan  ófuUkomin,  er 
hún  slepti  algeríega  að  skýra  frá  deilum  biskups  við 
Jón  Loptsson  í  Odda  og  Borgfirðinga  (Bæjar-Högnamál), 
og  er  þess  áður  getið,  hvers  vegna  höf.  eldri  sögunnar 
muni  hafa  sneitt  hjá  því  (sjá  II.  kafla).  Annars  þræðir 
yngri  sagan  að  mestu  orðrétt  gömlu  söguna,  þá  er  þessir 
höfuðviðaukar  eru  undanskildir.  Guðbrandur  hyggur,  að 
þessi  yngri  saga  sé  varla  eldri  en  frá  1250,  og  hyggur 
jafnvel,  að  höf.  hennar  sé  hinn  sami  og  höfundur  Arna- 
biskupssögu  (Staða-Árna),  en  þorir  þó  ekki  að  fullyrða  það,i) 
enda  nær  það  alls  engri  átt.  Hvorki  Guðbrandur  né  nokk- 
ur  annar  hefir  reynt  að  gizka  á  eða  færa  líkur  fyrir, 
hver  muni  vera  höfundur  sögunnar,  eða  látið  í  Ijósi  nokkra 
skoðun  um  það,  svo  að  eg  viti.  Mér  virðist  þó  að  i  sög- 
unni  sjálfri,  með  samanburði  við  hina  eldri  sögu,  megi  ekki 
að  eins  finna  allsterkar  líkur,  heldur  jafnvel  fulla  sönnun 
fyrir  því,  hver  sé  höfundur  hennar,  ef  vandlega  er  at- 
hugað,  og  að  hún  muni  samin  á  árunum  1220 — 1230  eða 
nánar  ákveðið  1225—1230,  og  stappar  það  þá  nærri  þvi, 
sem  F.  J.  hefir  gizkað  á,  að  hún  muni  rituð  um  1225^). 

í  hinni  eldri  sögu  er  þess  getið,  að  meðal  vina  þeirra 
og  vandamanna,  er  vitjuðu  Þorláks  biskups  í  banasótt  hans^ 
hafi  verið  Þorvaldur  Giseurarson,  og  er  hann  þar  kaH^.ð- 
ur  *  m  i  k  i  11  h  ö  f  ð  i  n  g  i  «  (Bisks.  I,  110),  en  hans  er 
þar  ekki  að  öðru  getið  né  að  biskup  hafi  sérstaklega  við 
hann  rætt.  í  yngri  sögunni  er  þetta  miklu  nákvæmara. 
Þar  er  þvi  slept  að  kalla  Þorvald  »mikinn  höfðingja«,  en 
i  þess  stað  er  honum  lýst  þannig:  (Þorvaldr)  »er  mann- 
vit  ok  minni  hafði  í  nægsta  lagi  ok  jafnan 
þótti  vel  til  fallinn  at  hafa  ætlan  eðr  orskurði  á  um  þat, 
er  miklu  varðaði«  (Bisks.  I,  295).  Og  þvi  næst  er  langur 
kafli  i  sögunni  um  það,  er  alls  ekki  stendur  i  hinni,  að 
biskup  hafi  rætt  við  h  a  n  n  marga  hluti,  og  síðast  í  þess- 
um  kapítula   (Bisks.    I,   296)    standa  þessi  eftirtektaverðu 

')  Bisks.  I,  XLV. 
')  Lit.  Hist.  II,  572. 


35 "2       Nokkrar  athuganir  um  íslenzkar  bókmentir  á  12,  og  13.  öld. 

orð:  >Þorlákr  biskup  ræddi  greinilega  öll 
leyndarmál  fyrir  Þorvaldi  áðr  þeir  skildust, 
þau  er  honum  máttu  nauðsynleg  þikkja,  sum 
til  leyndar  en  sum  til  uppburðar  eftir  sinn 
dag«.  Hér  er  engum  blöðum  um  það  að  fietta,  að  naum- 
ast  nokkur  annar  maður  en  allra  nánasti  frændi  eða  vin- 
ur  Þorvalds  hefir  getað  vitað  um  þetta,  að  biskup  haíi 
sagt  honum  ýms  leyndarmál,  er  -sum  mátti  birta  en  sum 
ekki  eftir  lát  biskups,  því  að  það  er  ekki  sennilegt,  að 
jafn  merkur  maður  sem  Þorvaldur  Gissurarson  var,  hafi 
farið  að  fleipra  um  þetta  samtal  sitt  við  biskup  við  óvið- 
komandi  menn,  eða  farið  að  stæra  sig  af  því,  hversu 
mikið  traust  biskup  sýndi  honum  á  deyjanda  degi.  En 
samtali  þessu  var  svo  háttað,  að  enginn  gat  vitað  að 
hverju  það  hné  nema  Þorvaldur  einn.  Og  sennilegast 
hefir  hann  engum  frá  því  sagt  nema  söguritaranum  ein- 
um,  til  afnota  við  samning  sögunnar.  En  að  Þorvaldur 
sjálfur  sé  ekki  höfundur  sögunnar  er  Ijóst,  því  að  hann 
mundi  ekki  hafa  hælt  sjálfum  sér,  eins  og  gert  er  i  þess- 
um  kapítula  sögunnar  og  áður  er  getið.  En  það  gat  t.  d. 
bróðir  hans  gert,  og  all-eðlilegt,  að  Þorvaldur  segði  bróð- 
ur  sinum  frá  þvi,  er  honum  og  biskup  hefði  farið  á  miUi. 
Eghyggþví,ogtilþesseru  enn  sterkari  líkur  en  þessi,  eins 
og  síðar  getur,  að  höfundur  Þorlákssögu  hinnar 
yngrisé  einmitt  bróðir  Þorvalds:  Hallur  prestur 
Oissurarson  lögsögumaður  1201—1209,  siðar 
ábóti  á  Helgafelli  1221  og  Þykkvabæ  i  Veri 
1225+12301).     Hann  mun  fæddur  um  1160  og  mun  hafa 


*)  Ártíð  hans  er  18.  febrúar  (sbr.  ártiðaskrá  frá  Helgafelli  í  Isl. 
Ártiðaskrám  bls.  84,  88,  95-96.).  í  ábótatalinu  A.  M.  415  4  to.  frá  c.  1812 
(Fbrs.  III,  28  etc.)  og  í  ábótatalinu  aftan  við  Eimbeglu  (A.  M.  731  4  to. 
Fbrs.  III,  310  etc),  sem  eru  mjög  svipuð  að  stofni,  er  Hallur  að  eins 
talinn  ábóti  i  Þykkvabæ  i  Veri,  en  slept  úr  ábótaröðinni  á  Helgafelli. 
Af  þessu  ályktar  Konráð  Maurer,  er  að  eins  þekkir  ábótatalið  i  Rím- 
beglu,  að  nafn  Halls  hafi  færzt  til  i  skránni,  og  aö  hann  hafi  aldrei  ver- 
ið  ábóti  i  Veri,  heldur  að  eins  á  Helgafelli  (sbr.  K.  M.  Island  von  seiner 
ersten  Entdeckung  etc.  Múnchen  1874,  bls.  246  n.  m.).  En  þetta  er  skakt  hjá 
Maurer,  þvi  að  i  ábótatalinu  gamla  i  Stokkhólmsbók  5  fol.,  sem  er  nákvæmast 


Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öldí      353; 

tekið  við  búi  i  Haukadal  i  Biskupstungum,  þá  er  faðir 
hans  flutti  i  Skálholt,  er  verið  mun  hafa  á  ofanverðum 
dögum  Þorláks  biskups  (um  1190),  og  þar  hefir  Hallur; 
líklega  búið,  þangað  til  hann  var  vigður  til  ábóta  á  Helga-; 
felli  1221,  næst  eftir  Ketil  Hermundarson.  Þorvaldur 
iDróðir  hans  bjó  í  Hruna,  eins  og  kunnugt  er^  en  Magnús 
í  Bræðratungu,  áður  en  hann  varð  biskup.  Að  Hallur 
sé  einmitt  höfundur  sögunnar,  fremur  en  Magnús  bróðir 
hans,  er  var  fósturson  Þorláks  biskups,  mun  siðar  vikið  að. 
Það  er  auðsætt,  að  Hallur  hefir  verið  vel  kunnugur, 
Þorláki  biskupi,  og  eftir  því  sem  sagt  er  i  sögu  Páls  bisk- 
ups  2.  kap.  (Bisks.  I,  128)  var  það  mest  að  ráði  Halls,  að 
biskupskosning  var  lögð  á  vald  Brands  biskups  Sæmunds- 
sonar,  en  hann  kaus  Pál  til  biskups.  Það  er  og  ekkert 
Tafamál,  að  Hallur  hefir  verið  staddur  við  greftran  Þor- 
láks  biskups  og  hlustað  á  ræðu  þá,  er  faðir  hans,  Gissur 
lögsögumaður  Hallsson  flutti  við  gröfina,  og  er  eftirtekta- 
vert,  að  hún  er  miklu  fyllri  og  nákvæmari  i  yngri  sög- 
unni  en  hinni  eldri,  sem  að  eins  tekur  ágrip  af  henni, 
enda  segir  höf.  yngri  sögunnar  beinlínis,  að  hann  vilji 
geta  nokkurra  orða  Gissurar  þeirra,  er  hann  talaði  »ok 
mér  ganga  sizt  úr  minni«^).  Hefir  honum  þótt 
eldri  sagan  fara  hér  nokkuð  fljótt  yfir  og  því  tekið  upp 
ræðuna  hér  um  bil  eins  og  hún  var  flutt,  og  skiljanlegt, 
að  sonur  Gissurar  vildi  láta  hin  merkilegu  orð  föður  síns 
við  þetta  tækifæri  birtast  sem  fylst  og  réttast,  bæði 
honum  og  hinum  látna  biskupi  til  sæmdar.  En  auðvitað 
væri  þetta,  sem  hér  hefir  verið  talið,  ekki  nægilegt  út  af 
fyrir  sig  til  að  eigna  Halli  Gissurarsyni  söguna.  En  hér 
kemur  fleira  til  greina,  er  virðist  sanna  enn  frekar,  að 
hann  og  enginn  annar  sé  höfundurinn. 

og  áreiðanlegast  af  öllum  þessum  þremur  ábótatölum  (Fbrs.  III,  150  etc), 
er  Hallur  G-issurarson  talinn  ábóti  i  Yeri  næst  eftir  Jón  ábóta  Ljótsson 
(sem  hin  kalla  Loptsson),  er  dó  1224,  en  á  Helgaf elli  næstur  á  undan 
Hallkeli  ábóta  Magnússyni,  er  var  vígður  1226  (sbr.  Konungsannál  o.  fl.), 
8V0  að  það  er  naumast  nokkur  vafi  á,  að  Hallur  ábóti  hefir  flutt  frá, 
Helgafelli  austur  i  Yer  1225  og  andazt  þar  1230. 
^)  Bisks.  I,  299. 


354      Nokkrar  athnganir  nm  islenzkar  bókoientir  á  12.  og  18.  öld. 

í  18.  kap.  eldri  sögunnar  (Bisks.  I,  110)  segir  svor 
»Þá  var  i  Skálholti  Gizurr  Hallsson,  mik- 
ill  höfðingi,  vitr  ok  góðg  jarn«.  f  yngri  sög- 
unni  28.  kap.  (Bisks.  I,  295)  er  þessu  breytt  þannig:  »Þá 
var  kominn  at  vist  i  Skálaholt  Gizurr 
Hallsson,  er  bæði  var  vitr  ok  góðg jarnc. 
Auk  þess  sem  hér  er  miklu  nánara  ákveðið  en  i  eldri 
sögunni,  að  Gissur  hafi  verið  fluttur  vistferlum  i  Skál- 
holt,  þá  er  hitt  eftirtektavert,  að  hér  er  slept  einkunnar- 
orðunum,  »mikill  höfðingi*,  alveg  eins  og  um  Þorvald 
Gissurarson.  Hver  annar  en  einhver  allra  nákomnasti  ætt- 
ingi  Gissurar  mundi  hafa  kipt  því  burtu  úr  eldri  sögunni 
að  kalla  Gissur  »mikinn  höfðingja«,  jafnmikinn  og  alkunn- 
an  ágætismann?  Það  kemur  ekki  til  nokkurra  mála.  En 
það  er  hins  vegar  mjög  skiljanlegt,  að  sonur  hans 
hafi  einmitt  fyrir  litillætis  eða  hæversku  sakir  slept  þess- 
um  einkunnarorðum  um  föður  sinn,  en  látið  sér  að  eins 
nægja  að  halda  hinum  hæverskari  ummælum:  >vitr  ok 
góðgjarn*.  Og  af  sömu  ástæðum  verður  einnig  skiljanlegt, 
að  hann  sleppir  einnig  alveg  sams  konar  ummælum  um 
Þorvald  bróður  sinn,  en  telur  honum  í  þess  stað  annað  til 
gildis  (sbr.  áður).  Hér  sóst,  að  það  er  einmitt  af  ásettu 
ráði,  að  höfundurinn  gerir  þeim  f eðgum  báðum  jafnt  undir 
höfði.  Af  því  að  hann  hefir  slept  þessu  um  föður  sinn 
vill  hann  ekki  gera  bróður  sinum  hærra  undir  höfði,  rétt 
á  eftir,  en  bætir  honum  þá  úrfelling  upp  með  öðrum  sæmi- 
legum  ummælum,  sem  ekki  standa  í  eldri  sögunni,  því  að 
þar  er  Þorvaldur  að  eins  nefndur  mikill  höfðingi.  Þetta 
virðist  mér  hérum  bil  ótvírætt  sýna,  að  höfundur  sögunnar 
sé  einmitt  sonur  Gissurar  og  bróðir  Þorvalds.^)  Og  er  þá, 
ekki  eftir  nema  síðasta  ástæðan,  er  jafnvel  sannar  það  einna 
Ijósast,  að  einmitt  Hallur  ábóti  Gissurarson  sé  höf .  sögunnar. 


0  Greta  má  þess  ennfremnr,  að  frásagan  nm  dranm  Gissnrar  Halls- 
sonar  eftir  lát  Þorláks  biskups  er  nákvæmari  og  orðfleiri  i  yngri  sög- 
nnni  en  hinni  eldri.  I  yngri  sögnnni  (Bisks.  I,  302)  er  t.  d.  sagt  nm 
Gissnr,  að  hann  þóttist  út  ganga  o.  s.  frv.,  en  þetta  vantar  meðal  annars 
i  hina  eldri  (Bisks.  I,  114). 


Nokkrar  athaganir  am  islenzkar  bókmentir  &  12.  og  13.  öld.      355 

I  jarteinabók  Þorláks  biskups  þeirri  er  Páll  biskup 
lét  lesa  upp  á  alþingi  1199  og  rituð  mun  vera  einmitt 
árið  1200  (Bisks.  I,  333—356)  er  34.  jarteinin  um  Hall 
Gissurarson,  sem  kallaður  er  »goþr  prestr  oc  göfigrc  (Bisks. 
I,  347 — 348)  og  þess  getið,  að  hann  hafi  verið  orðinn  mál- 
laus  af  kverkameini,  en  fengið  fulla  bót  þessa  raeins  sins, 
er  hann  kom  i  Skálholt  og  baðst  fyrir  að  helgum  dómi 
Þorláks  biskups,  og  sagði  hann  sjálfur  jartein  þessa  Páli 
biskupi,  eftir  þvi  sem  þar  segir.  Næst  á  undan  jartein 
þessari  er  um  fall  nautahellis  i  Odda  og  næst  á  eftir  um 
fund  gullsylgju,  er  týndist  i  Gröf  skamt  frá  Skálholti.  í 
yngri  sögunniereinmitt  þessari  jartein 
ura  lækning  á  kverkameini  Halls  Giss- 
urarsonar  gersamlega  slept.  Hennar  er 
að  engu  getið,  en  hins  vegar  aðrar  næstu 
jarteinir,  bæði  á  undan  og  á  eftir  henni 
í  jarteinabókinni,  nákvæmlega  taldar,') 
og  t.  d.  nákvæm  lega  skýrt  frá  týndu  guUsylgjunni  1 
Gröf,  er  verið  hafi  7  vetrum  fyrir  andlát  Þorláks  bisk- 
ups,  og  að  kona  sú,  er  henni  týndi,  hafi  Ingunn  heitið. 
Það  er  því  auðvitað  hvorki  af  tilviljun  eða  gleymsku,  held- 
ur  beinlinis  af  ásettu  ráði,  að  kipt  er  burtu  jarteininni  um 
Hall.  Það  er  einmitt  af  þvi,  að  hér  átti 
söguhöf.  sjálfur  hlut  að  máli,  hefir  ekki 
kunnað  við  að  skrásetja  þessa  jartein  um  sjálfan  sig^ 
eða  láta  nafns  síns  getið  á  þennan  hátt,  en  ekki  viljað 
taka  hana  upp  án  þess,  úr  þvi  að  hún  var  svo  greini- 
lega  við  nafn  hans  bundin  í  jarteinabókinni.  Engum  öðr- 
um  en  Halli  Gissurarsyni,  sjálfum  söguritaranum  og  sögu- 
höfundinum,  mundi  hafa  komið  til  hugar  að  sleppa  ein- 
mitt  þessari  jartein,    en  taka  aðrar  ómerkari  á  undan  og 


*)  Þótt  höf.  eldri  sögunnar  nefni  ekki  jarteinina  um  Hall  er  ekkert 
undarlegt,  þvi  að  liann  sleppir  svo  afarmiklu  úr  elztu  jarteinahókinni  og 
virðist  hafa  hagnýtt  hana  harla  litt.  Jarteinimar  i  yngri  sögunni  eru 
miklu  fyllri  og  skipulegri  en  í  eldri  sögunni  og  i  meira  samræmi  vi6 
elztu  jarteinahókina,  er  höf.  hefur  auðsjáanlega  haft  fyrir  sér,  aok  fleiri 
frásagna  um  jarteinir  Þorláks  biskups. 


356      Nokkrar  athuganir  um  islenzkar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld. 

eftir  i  jarteinabókinni,  og  það  því  siður,  sem  jartein  þessi 
var  tengd  við  nafn  jafn  mikilhæfs  manns  sem  Halls 
Gissurarsonar.  Þessi  einkennilega  úrfelling  virðist  mér 
benda  ótvírætt  á,  að  Hallur  Gissurarson  sé  einmitt 
höfundur  Þorlákssögu  hinnar  yngri.  Hins  vegar  er 
jartein,  sem  snertir  Magnús  Gissurarson  bróður  hans,  tekin 
svo  að  segja  orðrétt  úr  eldri  sögunni  i  hina  yngri  (sbr. 
Bisks.  I,  117—118,  306).  Að  eins  er  því  bætt  við  i  yngri 
sögunni,  sem  vantar  i  hina  eldri,  að  Magnús  haíi  síðan 
verið  biskup  i  Skálholti.  Og  sýnir  það  meðal  annars,  að 
eldri  sagan  hefir  verið  skrifuð,  áður  en  hann  varð  biskup, 
eins  og  sýnt  heíir  verið  fram  á,  en  yngri  sagan,  eftir  að 
hann  varð  biskup,  eða  eftir  1216,  þótt  þetta  geti  auðvitað 
verið  viðbót  síðari  afritara.  En  Magnús  biskup  mun  ekki 
vera  höfundur  sögunnar.  Það  var  engin  ástæða  fyrir 
h  a  n  n  að  sleppa  jarteininni  um  Hall  bróður  sinn,  miklu 
froraur  til  að  sleppa  alls  ómerkri  og  fánýtri  jartein,  ef 
jaitein  skyldi  kalla,  er  nafn  hans  sjálfs  var  tengt  við  (að 
ær  hans  struku  tii  fjalls^  liklega  eftir  fráfærur(!),  en  skil- 
uðu  sér  aftur  við  áheitið(l)). 

Það  mun  láta  nærri,  að  Þorlákssaga  hin  yngri  sé  ekki 
rituð  fyr  en  um  1225 — 1230,  eins  og  fyr  er  getið.  Á  niður- 
lagi  25.  kap.  (Bisks.  I,  293)  sést,  að  hún  er  rituð  eftir  lát 
Sæmundar  Jónssonar  i  Odda  1222.  Er  þvi  sennilegast,  að 
Hallur  ábóti  hafi  ekki  lokið  sögunni,  og  ef  til  viU  ekki 
byrjað  á  henni,  fyr  en  hann  var  kominn  að  Þykkvabæ  i 
Veri,  hinum  forna  aðseturstað  Þorláks  hins  helga.  Þess 
mætti  geta  til,  þótt  eg  vilji  ekkert  um  það  fullyrða,  að 
hann  hafi  einmitt  kynzt  hinni  eldri  Þorlákssögu  á  Helga- 
felli,  meðal  rita  Ketils  ábóta  Hermundarsonar,  fyrirrenn- 
ara  síns  þar,  er  eg  ætla  höfund  hinnar  eldri  sögu.  En  það 
er   auðvitað   ágizkun   ein   og  ekkert  frekar. 

Samkv.  likindum  þeim  eða  ástæðum,  sem  hér  hafa  færðar 
verið  fyrir  þvi,  hver  sé  höfundur  Þorlákssögu  hinnar  yngri, 
hika  eg  ekki  við  að  fullyrða,  að  Hallur 
ábóti  Gissurarson  sé  einmitt  höf.  hennar, 
þvi   að   það   liggur   við,  að  það   sé  svo  skýrt 


Nokkrar  athuganir  um  islenskar  bókmentir  á  12.  og  13.  öld.      357 

eins     og     sög u h ö f u n d ur inn     hefði     sjálfur 
nafngreint   sig. 

Eg  skal  að  lokum  geta  þess,  að  eg  heíi  reynt  að  vera 
sem  stuttorðastur  og  þess  vegna  slept  ýmsu  smávegis,  er 
ef  til  vill  hefði  þurft  að  takast  með  til  stuðnings  máli 
minu  eða  til  frekari  skýringar.  En  eg  vildi  takmarka  sem 
mest  lengd  þessa  máls,  og  er  það  þó  lengra  orðið  en  eg 
ætlaði  i  upphafi. 


Arnarhreiðrið. 


I. 

Ovíða  getur  verið  skemtilegra  að  ferðast  á  íslandi  en 
um  Snæfellsnes,  þar  sem  jökullinn  gnæfir  utarlega,  fagur 
fjarsýndum,  en  verri  návistar.  Steypast  ískaldir  loftfoss- 
arnir  ýmsa  vega  af  skallanum  niður,  svo  að  vindur  getur 
í  senn  staðið  bæði  af  suðri  og  norðri  þar  í  sveitum.  Utar 
en  jökullinn  eru  Lóndrangar,  og  enn  utar  verður  hafaldan 
líklega  ennþá  vöxtulegri  en  annars  staðar  við  stórsjóa- 
strendur  íslands,  og  þarf  ekki  að  sitja  jötunn  á  drangin- 
um  og  dýfa  fótum  i  brimið,  eins  og  mauninum  sýndist 
forðum,  til  þess  að  ærið  sé  þarna  útgarðalegt  um  að  lit- 
ast.  Og  norðan  við  nesið  er  Breiðifjörður,  sem  syngur  svo 
þungan  undir  í  Vesturlandssögunum,  og  gleypt  hefir 
suma  ágæta  frændur  vora,  eins  og  Þorstein  Surt  hinn 
spaka,  Þorkel  Eyjólfsson,  og  löngu  síðar  Eggert  Ólafs- 
son.  Og  að  norðanverðu  þykir  mér  nesið  fróðlegast  og 
umferðarverðast,  enda  svipmest.  Þar  er,  eins  og  all- 
ir  vita,  kerling,  sem  er  alls  ekki  ólík  þvi,  sem  þar 
hefði  tröllkerling  orðið  að  steini;  og  einhverstaðar  i 
fellunum  austar,  horfir  jötunvaxinn  valur  úr  berghlíð  of- 
an  yfir  sveitirnar;  er  valurinn  raunar  í  berginu  upp  að 
hálsi,  og  sjálfur  berg;  en  vel  gæti  þetta  fyrir  vaxtar  sakir 
verið  einhver  af  hinum  fornu  landvættum,  sem  orðið  hefði 
að  steini  af  skelfingu  yfir  að  sjá  hvernig  voru  svívirtir 
og  kúgaðir  þeir,  sem  ekki  voru  sízt  ættgöfugir  af  íslend- 
ingum,  og  fremur  öðrum  niðjar  Guðrúnar  Ósvífrsdóttur  og 
Breiðfirðinga,  sem  eins  og  kunnugt  er  töldu  kyn  sitt  til 
guðanna  sjálfra.     Það  er  eins  og  hönd  djöfulsins  hafi  legið 


Arnarhreiörið.  95$ 

íj)ungar  á  Snæfellsnesi  en  öðrum  stöðum  á  landinu,  og 
þjakað  meir  en  eldgos,  jarðskjálftar  og  hafisar,  sem  margar 
aðrar  sveitir  fengu  meir  að  kenna  á.  Kúgunarmerkin, 
sem  raunar  alstaðar  eru  glögg  á  þessari  þjóð,  eru  hvergi 
gleggri  og  skelfilegri,  þegar  þess  er  gætt  hvers  konar  fólk 
það  var,  sem  þenna  »útskaga  áður  of  bygði«.  Þetta  er 
€itt  af  því,  sem  spillir  ánægju  ferðamannsins  á  Snæfells- 
nesi,  ekki  sízt  þess,  sem  farinn  er  nokkuð  að  skilja,  hvað 
búið  hefir  i  þessari  þjóð,  og  hvílíkur  barna-  og  atgjörvis- 
kryplinga-kirkjugarður  þetta  land  er. 

II. 

Og  þó  hefi  eg  lifað  sumar  mínar  mestu  gleðistundir  á 
Snæfellsnesi,  eins  og  kvöldið  þegar  við  riðum  ofan  af 
Tröllhálsi,  og  alt  ilt  var  gleymt,  liðið  og  i  vændum,  og 
ekkert  var  til  nema  einhver  ósegjanlega  friðsæl  ró,  og 
kvöldlognið  og  álftirnar  svo  fagrar  á  firðinum,  spegilslétt- 
um  við  skuggaleg  fjöllin. 

Og  þar  hefi  eg  fundið  gleði  vísindamannsins,  þegar 
birtir  fyrir  augum  og  leiðir  opnast  að  nýjum  skilningi  og 
víðari  en  áður  var  til.  Eins  og  þegar  eg  hafði  verið  á  gangi 
um  fjallið  fyrir  ofan  MávahHð,  og  undir  kvöld  hugkvæmd- 
ist  að  fara  niður  á  Búlandshöfðagötuna,  en  ekki  sömu  leið 
og  eg  hafði  komið.  Og  er  eg  geng  niður  með  gili  fyrir 
ofan  brúnina  þar  upp  af  götunni,  sé  eg  eitthvað  hvítt  i 
brekkunni  hinum  megin,  sem  mér  sýndist  vera  skeljar,  og 
ætlaði  eg  þó  varla  að  trúa  minum  eigin  augum,  þvi  að 
þetta  var  nálægt  600  fetum  yfir  sjó.  En  skeljar  voru  það, 
ishafs  skeljar;  þarna  var  einmitt  það  sem  þurfti  til  að 
taka  af  Öll  tvímæli  um  sumar  þær  athuganir,  sem  hefja 
nýtt  timabil  í  rannsóknarsögu  íslands,  og  hafa  annars  ekki 
til  fulls  verið  uppgötvaðar  af  vísindamönnum  ennþá.  Þvi 
að  eins  og  hinn  mikli  náttúruspekingur,  Lamarck,  fann 
svo  glögt,  og  hefir  komið  svo  vel  orðum  að,  þá  er  ekki 
nóg  sannleikanum  til  sigurs,  að  uppgötvanir  séu  gerðar, 
eftir  er  sá  erfiðleiki,  að  einhverir  nógu  vitrir  og  ráðvandir 
gerist  til  að  uppgötva  að  uppgötvanir  hafi  verið  gerðar. 


360  Arnarhreiðrið. 

III. 

Þegar  eg  hafði  áttað  mig  nokkuð  á  Búlandshöfða  og 
fundið  þessa  sjávarmyndun  líka  vestan  i  Mávahlíðarfjalli,. 
varð  mér  talsverður  hugur  á  að  vita,  hvort  hún  væri  ekki 
lika  í  Kirkjufelli.  Kirkjufell  er  talsvert  austar  á  nesinu 
en  Búlandshöfði,  og  eins  og  nafnið  bendir  til,  minnir  það 
á  kirkju  eða  turn,  sem  rís  kringum  1550  fet  upp  frá  sjó. 
Tvisvar  leitaði  eg  i  Kirkjufelli  án  þess  að  íinna;  en  i 
þriðja  skiftið  fann  eg  skeljar,  en  þó  litið;  skeljarnar  hafa 
þar  ekki  varðveizt  eins  vel  og  i  Búlandshöfða ;  sumar  hafa 
umbreyzt  svo,  að  erfitt  er  að  sjá  að  þar  séu  skeljaleifar, 
en  mjög  margar  sennilega  horfið  með  öllu.  Ofan  á  hinni 
fornu  sjávarmyndun  liggja  hérum  bil  1000  fet  af  grjóti^ 
og  þessi  1000  feta  grjótlög,  sem  eins  og  alt  fjallið  eru  nokk- 
urs  konar  skjalasafn  til  jarðsögu  íslands,  þurfti  eg  að 
skoða,  og  ef  vel  væri,  að  komast  upp  á  fjallið.  í  fyrsta 
skiftið  sem  eg  reyndi,  var  svo  hvast,  að  það  leifði  ekki 
mjög  mikið  af  að  eg  fyki  ekki,  og  sneri  eg  aftur  bæði  af 
þvi,  og  þó  raunar  nokkuð  af  öðrum  ástæðum  lika.  í  ann- 
að  skiftið  komst  eg  hátt  í  fjallið,  en  þá  setti  yfir  þoku  svo 
dimma,  að  ekki  stoðaði  að  halda  lengra.  I  þriðja  skiftið 
gaf  mér  alveg  upp,  og  i  þeirri  ferð  var  það,  sem  eg  kynt- 
ist  svo  lítið  örnunum  i  Kirkjufelli  og  bústað  þeirra. 

IV. 
Það  er  greinilegra  i  Kirkjufelli  en  víða  annarstaðar, 
hvernig  fjallið  er  hlaðið  upp  af  mörgum  jarðlögum;  eru 
flest  lögin  úr  blágrýti,  en  á  milli  þeirra  sandlög,  leirlag 
með  skeljum  i,  leirlög  með  rispuðum  og  fægðum  steinum 
i ;  hafa  öU  þau  lög  áður  verið  laus  i  sér,  en  eru  nú  orðin  að 
einni  steypu.  Fjallið  er  alt  með  hamrabeltum,  og  ber  þar 
mest  á  blágrýtinu,  eða  grágrýtinu,  sem  sumt  af  þvi  er 
réttar  nefnt;  en  i  hillunum  á  milli,  sem  hallar  oftast  mik- 
ið,  ber  mest  á  malar,-  sand-  og  leirgrýtinu.  Lengi  vel 
eru  litlir  örðugleikar  á  að  komast  upp  fjallið;  það  er 
gengið  eftir  þessum  hallandi  hillum,  sem  milli  hamrabelt- 


Arnarhreiðrið.  361 

anna  eru,  þangað  til  gott  stigi  verður  fyrir;  eg  hafði  far- 
ið  langt  vestur  á  við  í  fjallinu,  er  eg  var  að  skoða  berg- 
ið,  og  þyrftu  liklega  ekki  að  hafa  orðið  á  leið  minni  svo 
mjóar  og  brattar  hillur  að  mér  þætti  háskasamlegt  að  fara 
eftir  þeim.  En  þegar  eg  var  kominn  eitthvað  1300  fet 
upp,  varð  fyrir  mér  þykkra  blágrýtislag  en  þau  höfðu  ver- 
ið  fiest  eða  öll  áður,  og  leitaði  eg  lengi  fyrir  mér  svo  að 
mér  virtist  ókleift;  fór  eg  þá  fram  hjá  þeim  stað  þar  sem 
eg  komst  ofan  þetta  klettabelti  á  niðurleið,  og  mun  þar 
mega  komast  upp  fremur  en  þar  sem  eg  fór.  En  eg  hafði 
nokkrum  árum  áður  þózt  mjög  heima  i  milli  á  likum  sta& 
i  öðru  fjalli,  og  þvi  hætti  eg  ekki  síður  til  þarna.  Það  er 
ekki  margra  þuralunga  munur  um  handfestu  eða  fótfestu, 
sem  gerir  hvort  fært  er  að  klifrast  eða  ekki.  Loksins 
komst  eg  upp  hamrana  þessa  suðaustan  á  fjallinu,  og  er 
þó  fjallið  þar  niðurundan  brattara  en  annarstaðar,  með  öllu 
ókleift,  og  jaf nvel  á  sumrum  er  þar  stundum  grjótílug ;  og  svo 
var  þenna  dag  sem  eg  gekk  þarna  upp;  hrundu  eg  veit 
ekki  hvað  mörg  hundruð  pund  af  grjóti  þar  niður  yíir  sem 
eg  hafði  lengi  verið  að  leita  að  skeljum  daginn  áður;  þarf 
vist  að  vera  Færeyingur  eða  Vestmanneyingur  til  að  þykjá 
þarna  ekki  i  meira  lagi  óvistlegt.  Eg  komst  upp  á  þann 
hátt  að  eg  stakk  hægri  handlegg  inn  i  glufu  i  berginu  og 
gat  með  þvi  að  ýta  við  með  lófa  og  olnboga  lyft,  mér  það 
upp,  að  eg  náði  góðu  haldi  með  vinstri  hendi.  En  það 
sá  eg,  að  talsvert  meiri  klettamann  en  eg  er,  þarf  til  þess 
að  komast  ofan  aftur  i  þessum  stað.  Þarna  fyrir  ofan 
varð  aftur  greiðara  uppgöngu,  og  hitti  eg  fyrir  eitt  af 
þessum  lögum,  sem  eg  veit  að  menn  munu  afsaka  að  mér 
þykja  svo  falleg;  þau  hkjast  annars  talsvert  steinsteypu, 
geta  verið  afarhörð  og  eru  jöklamyndanir  fórnar  mjög; 
enginn  hefir  áttað  sig  á  þessari  bergmyndun  fyr  en  eg 
gerði  það,  og  eiga  þau  lög  eftir  að  verða  miklu  frægri  en 
þau  eru  nú.  Ofar  var  aftur  blágrýti,  og  efst  i  f jallinu  þykt 
blágrýtislag,  sem  verður  af  eins  og  sérstakur  stöpull  syðst 
á  fjallinu,  en  er  þó  raunar  mjó  spöng  eða  haft,  sem  tengir 
hann  við  aðalfjallið.    Upp  á  þenna  stöpul  varð  eg  að  kom- 


863  Arnarhreiörið. 

ast,  og  var  hann  aftur  erfiðari  en  verið  hafði  um  hrið. 
Efst  á  stöplinum  var  arnarhreiður,  og  sat  þar  örn,  sem  eg 
komst  ekki  hjá  að  heirpsækja,  en  foreJdrar  hans  voru  að 
hringsóla  uppi  yfir  mér  og  gullu  ámátlega,  hræddust  auð- 
sjáanlega  að  Erlingi  þeirra  kynni  að  standa  háski  af  mér; 
en  eg  var  aftur  að  hugsa  um  það  stundum,  hvað  það  gæti 
orðið  óskemtilegt,  ef  ernirnir  sæu  hvað  auðvelt  þeim  væri 
að  sópa  mér  burt  af  klettinum,  sem  eg  var  að  klifrast 
upp  eftir.  Eg  er  ekki  viss  um  að  verkfæralaust  yrði  kom- 
ist  upp  á  þenna  stöpul,  ef  ekki  hefði  arnarhreiðrið  verið 
þar,  en  niður  undan  hreiðrinu  voru  tór  af  mjög  öflugu 
blágrænu  grasi,  sem  var  mesta  furða  að  sjá  spretta  þarna 
á  gnýpunni,  að  heita  mátti  út  úr  berginu,  og  mátti  hafa 
sig  upp  með  þvi  að  taka  i  grastórnar.  Loks  var  eg  kom- 
inn  svo  nálægt  hreiðrinu  að  við  horfðumst  i  augu  örninn 
og  eg,  og  fór  hann  þá  af  hreiðrinu  og  yfir  á  þessa  spöng, 
eða  þetta  eiði,  sem  eg  gat  um  áðan;  var  hreiðrið  raunar 
ekki  annað  en  grunn  skál,  alveg  skjóllaust,  enginn  um- 
búnaður ;  og  svona  harðger  þyrfti  helzt  að  vera,  eins  og  Ari 
er,  til  að  njóta  til  fulls  fegurðarinnar  á  íslandi.  Hjá 
hreiðrinu  lágu  ræflar  af  sjófuglum  og  einn  kindarhaus, 
hyrndur.  Eg  vildi  nú  komast  yfir  á  aðalf jallið,  en  Örn- 
inn  ungi  var  því  til  fyrirstöðu;  hótaði  eg  honum  öllu  iUu, 
ef  hann  færi  ekki,  en  hann  glenti  aftur  ginið  á  móti  mér 
og  var  hinn  illúðlegasti  að  sjá.  Eg  hafði  nú  að  visu  ham- 
ar  með  mér,  sem  mér  hafði  legið  við  að  kasta  burt  á 
leiðinni  upp,  því  að  hann  fór  iUa  i  vasa,  en  eg  þurfti  oft 
að  nota  báðar  hendur;  en  bæði  var,  að  hamarinn  hefði 
ekki  komið  aftur,  eins  og  hamar  Þórs,  hefði  eg  kastað 
honum,  og  svo  gaf  eg  ekkert  um  að  vinna  Erlingi  mein, 
vildi  að  eins  ekki  að  hann  væri  mér  til  farartálma.  Þeg- 
ar  annað  hreif  ekki  af  því  sem  fyrir  hendi  var,  setti  eg 
loks  á  hann  kindarhausinn,  og  þá  breiddi  hann  út  væng- 
ina  og  flaug  burt  og  settist  á  klett  neðar  i  fjallinu.  En 
mér  létti  nú  heldur  en  ekki  og  gekk  eg  hiklaust  eftir 
eiðinu  og  yfir  á  aðalfjallið. 

Þarna  uppi  á  fjallinu  var  eg  staddur  nærri   þvi   eins 


Arnarhreiörið.  363 

og  á  turnþaki;  var  veður  hið  fegursta  og  skemtilegt  um- 
horfs,  en  þó  spilti  dálitið  áhyggja  af  þvi,  hvernig  gengi 
að  komast  ofan  aftur,  bæði  niður  frá  hreiðrinu,  og  þó 
^nnþá  fremur  niður  hamrabeltið,  sem  áður  er  getið  um, 
þvi  að  þar  hafði  mér  sést  yfir  stað,  sem  eg  gat  farið  nið- 
ur.  Eg  horfði  yfir  Breiðafjörð,  yfir  i  Ijósblá  fjöUin  hinum 
megin  fjarðar,  en  þó  miklu  meira  yfir  Snæfellsnesið,  og 
reyndi  að  átta  mig  betur  á  þessu  landi,  sem  eg  hafði 
verið  að  rannsaka  dálitið  undanfarið.  Gengur  mér  hvergi 
eins  greiðlega  að  hugsa  eins  og  á  fjöllum  uppi,  sé  annars 
veðrið  nógu  gott,  og  hefir  mér  oft  þótt  skaði  mikill  hvað 
langsótt  er  að  komast  upp  á  fjöllin,  og  að  geta  ekki  átt 
heima  við  fjall  eða  á  fjalli. 

Eg  leit  yfir  á  Stöðina,  skemtilegt  smáfjall,  sem  hefir 
að  eins  hálfa  hæð  við  Kirkjufell,  eða  varla  það,  og  er 
þar  skeljalag  í  og  fornar  jöklamyndanir,  eins  og  í  Bú- 
landshöfða ;  hefir  þetta  alt  verið  samfast  áður,  eins  og  þeir 
vissu  þegar  Eggert  og  Bjarni,  þó  að  ekki  hafi  landið  rifn- 
að  sundur  á  þann  hátt,  sem  þeir  héldu  ;  og  eru  þó  að  vísu 
afarfornar  jarðskjálftasprungur  þar  í  fjöllum;  leir  og  steinar 
undan  jöklunum  hefir  pressast  niður  1  þær  sumar  óg  harðnað 
þar.  Eg  horfði  upp  í  Helgrindur,  fornt  eldfjall,  hálfhrun- 
ið  og  sundurgrafið  af  jöklum  og  vatui.  Eru  þess  háttar 
eldfjöU  frá  ísöldum  á  íslandi  hundruðum  saman,  þó  að 
enginn  hafi  áttað  sig  á  því  fyr  en  eg,  og  er  þar  margt 
fróðlegt,  en  mun  einhvern  tíma  þykja  undarlegt,  að  jarð- 
fræðingar,  sem  hér  hafa  fengist  við  rannsóknir,  skuli  ekki 
hafa  þekt  hvers  konar  fjöll  þetta  eru.  Menn  trúa  þvi 
aldrei  á  eftir,  hvað  erfitt  er  að  færa  út  svið  þekkingar- 
innar,  hvar  sem  er.  Það  er  eins  og  togað  sé  í  mann  af 
hinum,  sem  ekki  sáu  þó  að  þeir  væru  sjáandi,  og  eigi 
einungis  af  þeim,  heldur  af  öllum  þeirra  andlegu  frænd- 
um.  Eyðast  svo  mestir  kraftarnir  í  að  slíta  sig  fram  úr 
ýmiskonar  misskilnings-  og  heimskuflækjum,  og  beztu  höf- 
uð  hafa  moldu  hulist,  án  þess  að  hafa  unnið  sannleikan- 
um  nema  lítinn  sigur  hjá  því  sem  orðið  hefði  getað,  hefðu 
þeir  sem  áttu  ekki  »ráðið  svona  heimskum  her<. 


364  Arnarhreiðrið. 

En  sumir  af  þessum  isalda-gosstöðum  eru  þau  f urðu- 
verk  náttúrunnar,  að  óviða  á  jörðunni  mun  sjá  slik,  og 
má  telja  vist,  að  einhvern  tima  muni  margir,  útlendir  og 
innlendir,  fara  að  skoða  önnur  eins  rósaverk  úr  blágrýtis- 
súlum,  eins  og  sjást  í  Ketubjörgum  eða  Þórðarhöfða  við 
Skagafjörð;  og  dálitið  líkt  þvi,  en  þó  svipminna  hafði  eg 
þá  um  sumarið  fundið  uppi  i  fjallgarðinum  fyrir  ofan 
Eyrarbotn.  Hefir  þar  grafist  ofan  af  alt  eldvarpið,  svo 
að  komið  er  ofan  á  sjálfan  grjótnaglann,  sem  varð  í  upp- 
gönguauga  eldleðjunnar,  þegar  alt  kólnaði  og  storknaði 
eftir  gosið.  Má  um  þetta  og  fieira  lesa  i  þvi  yfirliti  yfir 
jarðfræði  íslands,  sem  eg  hefi  samið  fyrir  hið  mikla  rit- 
verk  Handbuch  der  regionalen  Geologie,  1910.^) 
14.  sept.  1912. 

Helgi  Pjeturss. 


^)  Handbuch  der  regionalen  Geologie  herausgegeben  von  Prof.  Dr. 
G.  Steinmann  und  Prof.  Dr.  0.  Wilckens.  Heidelberg.  lY,  1:  Islandvon 
Dr.  Helgi  Pjeturss;  kostar  sórstakt  1,  20  Mk. 


Skynfærin  og  samlífið. 


Maður  heitir  Georg  Simmel.  Hann  er  prófessor  í  heimspeki 
og  samh'fsfræði  við  Berlínarháskólann.  Hefir  hann  ritað  margar 
bækur,  og  sumar  stórar.  Ekki  er  hann  ávalt  auðskilinn,  en  margt 
dettur  honum  gott  í  hug  og  nystárlegt.  Ein  af  bókum  hans  er 
Samh'fsfræði  (Soziologie).  Legst  hann  þar  víða  djúpt,  ekki  sízt  í 
jmsum  útúrdúrum,  er  hann  fleygar  hór  og  þar  inn  í  aðalmálið. 
Eg  ætla  að  reyna  að  færa  hór  í  íslenzkan  búning  efnið  úr  einum 
slíkum  kafla  í  Samh'fsfræði  hans. 

Samband  það  og  viðskifti  er  augun  koraa  á  milli  manna,  þegar 
þeir  horfast  í  augu,  er  alveg  sérstakt.  Ef  til  vill  er  það  beinasta 
sambandið  sem  til  er.  Sterkt  er  það  og  næmt  og  verkar  að  eins 
styztu  leið,  eftir  beinni  línu  frá  auga  til  auga,  og  hve  lítið  sem  frá 
henni  er  vikið,  hve  lítið  sem  augað  hvarflar  til  hliðar,  er  hið  ein- 
kennilega  samband  slitið.  Það  lætur  engin  spor  eftir  í  umheimi, 
svo  sem  önnur  viðskifti  manna,  það  deyr  um  leið  og  litið  er  undan, 
og  þó  væri  alt  samlíf  manna,  samþykki  þeirra  og  sundurþykki, 
hlyúð  þeirra  og  kaldúð  gjörbreytt,  ef  þeir  gætu  ekki  horfst  í  augu, 
sem  er  alt  annað  en  að  sjá  eða  athuga  hver  annan. 

Þetta  samband  er  svo  næmt  vegna  þess,  að  augnaráðið  sem 
athugar  annan,  er  sjálft  hugmark.  Með  augnaráðinu  birtist  ósjálf- 
rátt  hvað  í  huganum  byr.  Áugun  geta  ekki  tekið  nema  þau  gefi 
um  leið.  Augað  afhjúpar  fyrir  þeim  sem  horft  er  á  þá  sál  sem 
ætlar  að  afhjúpa  hann.  Þetta  verður  auðvitað  að  eins  þegar  menn 
horfast  beint  í  augu,  og  í  engum  viðskiftum  standa  mennirnir  eins 
jafnt  að  vígi. 

Af  þessu  verður  það  loks  skiljanlegt,  hvers  vegna  vér  forð- 
umst  augnaráð  annara  og  lítum  undan,  er  vór  verðum  sneyptir. 
Það  er  eflaust  ekki  að  eins  til  þess  að  hlífast  við  að  sjá  hvernig 
aðrir  líta  á  oss  í  vandræðunum,  heldur  er  hin  dypri  ástæðan  sú, 
að  með  því  er  hinum  að  nokkru   leyti  varnað  að  ganga  úr  skugga 


366  Skynfærin  og  samlifið. 

iim  oss.  Sá  sem  ekki  horfir  á  annan,  dregur  sig  að  nokkru  leytr 
undan  sjón  hans.  Engipn  er  allur  þar  sem  hann  er  séður,  meðan 
híinn  horfist  ekki  í  augu  víð  raann. 

Sjaldan  gera  menn  sór  fullljóst  hvernig  öll  viðskifti  manna 
fara  eftir  vitneskju  þeirra  hvers  um  annan,  hvort  heldur  er  um 
augnabliksástandið  eða  insta  eðlið.  Augað  beinist  fyrst  að  andlitinu, 
en  í  andlitinu  má  sjá  upplag  mannsins  og  hvað  lífernið  hefir  úr 
honum  gert,  bvernig  fortíðin  hefir  mótað  drætti  hans.  Vór  þekkj- 
um  því  manninn  af  andliti  hans,  áður  en  breytni  hans  kemur  í 
Ijós.  Andlitið  er  ekki  tii  f  r  a  m  k  v  æ  m  d  a,  eins  og  höndin  eða 
fóturinn  eða  líkaminn  í  heild  sinni,  heldur  segir  frá.  En  það 
sem  augað  nemur  í  andlitinu,  vitneskjan  sem  það  veitir  dss,  er 
fremur  kensl  en  þekking.  Þótt  vór  einhvern  veginn,  og  það  furðu 
vel,  vitum  af  fyrsta  augnakasti  við  hvern  YÓr  eigura,  þá  er  ekki 
svo  sem  vór  gætura  koraið  að  því  ákveðnura  hugtökura  eða  liðað 
það  sundur  í  einstök  atriði^) ;  vór  getura  ef  til  vill  ekki  sagt  hvort 
oss  virðist  raaðurinn  hygginn  eða  heiraskur,  góðlátlegur  eða  mein- 
bæginn,  fjörlegvir  eða  daufingjalegur.  Alt  þetta  eru  a  1  m  e  n  n  i  r 
eiginleiHar,  sem  hann  gæti  átt  sameiginlega  ótal  öðrum  raönnura. 
En  það  sera  fyrsta  augnatiilitið  fræðir  oss  ura,  er  einstaklingseðlið 
sjálft,  er  síðan  breiðir  blæ  sinn  yfir  ait  sem  vér  fáura  að  vita  ura 
manninn. 

Andlitið  synir  oss  ekki  að  eins  hið  varanlega  eðli  raannsins, 
heldur  og  augnabliksáatand  hans.  Þar  er  samtírais  og  eins  og  ofið 
hvað  í  annað  hið  fasta  og  hið  síbreytilega  í  háttura  hans.  Hór 
kemur  frara  hinn  mikli  munur  á  auga  og  eyra.  Eyrað  fræðir  oss 
að  eins  ura  ástand  raannsins  á  líðandi  stund,  en  augað  jafnframt 
ura  varanlegt  eðli  hans,  er  keraur  frara  í  sviprúnura  þeira  er  for- 
tíðin  hefir  raarkað  í  andlitið.  Og  venjulega  er  það  svo,  að  vór  fá- 
um  hjá  eyranu  fræðslu  um  stundarástandið,  en  að  augað  staðnæmist 
mest  við  það  sem  fast  er  í  svipnura. 

Þess  vegna  er  alt  annar  blær  á  saralífi  blindra  raanna  við  aðra 
menn,  en  þeirra  sera  heyrnarlausir  eru.  Fyrir  blindum  manni  eru 
aðrir  eiginlega  að  eins  til  á  líðandi  stund,  í  orðunum  sera  h'ða  þeim 
af  vörum.     Blindur   maður  sér  ekki  öll  þau  spor  fortíðarinnar  sem 


0    Smbr.    „Vilji  eg  lýsa  vexti  og  sliku 
verða  æðstu  heiti  að  lasti. 
Og  eg  mœli  i  augnakasti 
orðlaus  drottins  verkin  riku«. 


Skyníærin  og  samlifið.  367 

ægir  saman  í  andlitinu  og  vekja  óvissu,  og  ef  til  vill  er  af  því 
sprottin  8Ú  friðsemi,  ró  og  vinaþel  til  annara,  sem  oft  er  í  fari 
blindra  manna.  Andlitið  er  svo  mikil  ráðgáta  einmitt  vegna  þess, 
að  það  g  e  t  u  r  látið'  avo  margt  í  Ijós.  Yfirleitt  sk/rum  vór  það 
sem  vór  sjáura  á  öðrum  með  því  sem  vór  h  e  y  r  u  m  til  þeirra ; 
hið  gagustæða  er  miklu  sjaldgjæfara.  Þess  vegna  er  sá  sem  sór  án 
þess  að  heyra  miklu  ver  staddur,  miklu  ráðfærri  og  órólegri  en 
hinn,  sem  heyrir  án  þess  að  sjá.  Þetta  atriði  kemur  fram  í  sam- 
lífi  manna  í  stórborgunum.  Þar  sjáum  vór  aðra  miklu  meira  en 
vór  heyrum  þá  —  í  samanburði  við  það  sem  á  sér  stað  í  smábæjunum. 
Það  kemur  ekki  eingöngu  af  því,  að  vór  í  smábænum  hittum  á 
götunum  tiltölulega  marga  sem  vér  þekkjum  og  eigum  orðastað  við, 
eða  minnumst  af  sjón  hvernig  þeir  eru  í  raun,  heldur  miklu  fremur 
af  hinu,  hvernig  samgöngufærunum  er  háttað.  Aður  en  götuvagnar 
og  járnbrautarvagnar  komu  á  gang,  á  19.  öld,  þurftu  menn  ekki 
að  jafnaði  að  vera  með  öðrum  mínútum  eða  stundum  saman  án 
þess  að  tala  við  þá.  I  nútíðarlífinu  verður  það  meir  og  meir  sjónin 
sem  tengir  skynjanabandið  manna  á  milli,  og  hlytur  það  að  breyta 
samh'fstilfinningum  manna.  Að  það  sem  vór  sjáum  á  mönnnm  er 
tvíræðara  en  það  sem  vér  heyrum  til  þeirra,  styður  að  því  að  gera 
h'fið  nú  á  tímum  meir  á  huldu  en  áður,  gera  menn  áttavilta  í  sam. 
lífinu  og  einmanalegri,  þar  sem  alstaðar  eru  lokaðar  dyr  fyrir. 

Það  bætir  upp  hverfleik  heyrnarskynjanana,  að  minnið  geymir 
betur  heyrt  en  sóð.  En  það  er  auðveldara  að  Ijúga  að  eyra  en 
auga,  vegna  þess  að  það  sem  vér  heyrum  er  ekki  eins  varanlegt 
til  skynjunar  eins  og  það  sem  vér  sjáum.  Samh'f  vort  yrði  gjör- 
breytt,  ef  skynjanir  eyrans  væru  eins  varanlegar  og  augans,  en 
sjónarskynjanirnar  eins  hverfular  og  heyrnarskynjanirnar. 

Vér  spyrjum  í  hvívetna  um  tvent:  hið  verandi  og  hið  verð- 
andi,  og  svo  gerum  vór  um  mennina.  Vór  viljum  vita :  hvernig 
er  þessi  maður,  hvert  er  hið  varanlega  eðli  hans?  Og:  hvernig  er 
hann  núna,  hvað  er  hann  að  hugsa,  hvað  vill  hann,  hvað  er  hann 
að  segja?  Og  yfirleitt  er  það  sem  vór  sjáum  á  manni  það  sem 
varanlegt  er  í  honum.  I  andHti  hans  má  lesa  sögu  hans,  eins  og 
jarðfræðingurinn  les  jarðsöguna  á  þverskurði  jarðlaganna.  Svip- 
breytingarnar  eru  ekki  nærri  því  eins  margháttaðar  og  raddbreyt- 
ingarnar.  Vór  heyrum  á  manni  augnabliksástandið,  straum  sálar- 
h'fs  hans.  Hvergi  er  hið  fasta  og  hið  fljótandi  eins  innilega  sam- 
einað   og  í  manneðlinu,    en  augað  og  eyrað  hafa  skift  verkum  með 


568  Skynfærin  og  samlifið. 

sór  þannig,  að  augað  gn/st  einkum  að  hinu  fasta,  eyrað  að  hinu 
breytilega. 

I  samh'fi  manna  kemur  munurinn  á  augum  og  eyrum 
«nn  fremur  fram  í  því,  að  augað  getur  ekki  tekið  nema  gefa  um 
leið,  þar  sem  eyrað  er  eigingjarnt  og  tekur  án  þess  að  gefa.  Sjálf 
lögun  eyrans  virðist  vera  sýnilegt  tákn  þessa;  það  er  eins  og  því 
flé  aukið  við  höfuðið  og  þrokir  þar  óhreyfanlegast  allra  skynfæranna. 
En  þessari  eigingirni  eyrans  fylgir  það,  að  það  getur  ekki  eins  og 
augað  vikið  undan  eða  lokast,  og  verður  —  úr  því  það  tekur  á 
annað  borð  —  að  aœtta  sig  við  að  taka  við  öllu  er  kemur  í  ná- 
munda  við  það,  og  hefir  þetta  sínar  afleiðingar  í  samh'fi  manna. 
Oefið  og  tekið  í  senn  getur  eyrað  að  eins  í  sambandi  við  raddfærin, 
-og  þó  svo,  að  erfitt  er  að  tala  um  leið  og  maður  hlustar,  eða  hlusta 
meðan  maður  talar.  En  augað  getur  sóð  og  sýnt  í  senn.  Hins 
vegar  getur  eyrað,  þrátt  fyrir  eigingirnina,  að  jafnaÖi  ekki  átt  neitt 
út  af  fyrir  sig.  Yfirleitt  er  ekki  unt  að  »eiga«  annað  en  það  sem 
synilegt  er,  af  því  að  það  sem  að  eins  er  heyranlegt  hverfur  með 
líðandi  stund  og  er  engin  »eign«.  Þeir  sem  við  eru  staddir,  verða 
að  heyra  það  sem  fram  fer  umhverfis  þá,  og  að  einn  nemur  það 
«yrum,  tekur  það  ekki  frá  öðrum.  Þess  vegna  fær  talað  orð  alveg 
rsórstakan  biæ,  þegar  það  er  sagt  undir  fjögur  augu.  Með  því  að 
taka  annan  á  eintal,  er  það  sem  í  eðli  sínu  er  fallið  til  að  verða 
eign  svo  margra  sem  vera  skal,  gert  að  einstaks  manns  eign.  Venju- 
lega  geta  ekki  mjög  margir  séð  sama  hlutinn  í  senn,  en  mikill 
fjöldi  getur  samtímis  heyrt  hið  sama.  Beri  menn  saman  áhorfendur 
í  myndasal  og  áheyrendur  í  sönghöll.  Af  því  að  sóngurinn  nær 
samtímis  jafnt  til  allra  viðstaddra,  tengir  hann  geð  þeirra  miklu 
sterkari  böndum  en  málverk  á  safni.  Þá  sjaldan  mikill  mannfjöldi 
getur  samtímis  séð  hið  sama,  hefir  það  h'ka  sameinandi  áhrif.  Að 
allir  geta  samtímis  séð  himininn  og  sólina,  á  að  h'kindum  mikinn 
þátt  í  sameinandi  áhrifum  trúarbragðanna,  því  öll  hafa  þau  staðið  í 
Æinhverju  sambandi  við  himininn  og  sólina.  Að  augu  mannanna,  sem  að 
jafnaði  geta  ekki  samtímis  séð  sama  hlutinn  eins,  geta  þó  átt  himin, 
sól  og  stjörnur  saman,  það  hefir  miðað  að  því  að  koma  mönnum 
út  úr  þröngsyni  einstaklingsvitundarinnar  og  sameina  þá,  en  hvort- 
tveggja  þetta  er  einkenni  allra  trúarbragða. 

Af  þessum  mun  á  augum  og  eyrum,  sem  nú  hefir  verið  tek- 
inn  fram,  leiðir,  að  sambandið  miUi  einstaklinganna  verður  mis- 
munandi  eftir  því  hvort  það  á  rót  sína  í  sjón  eða  heyrn.  Verka- 
menn    í    verksmiðju,    stúdentar  í  áheyrendasal,  hermeun  í  herdeild 


Skynfærin  og  samlifíð.  369 

finna  eins  konar  einingarband  sín  á  raiUi.  Og  þó  þessi  eining  eigi 
«ér  rætur  víðar  en  í  skynjaninni,  þá  fær  hún  blæ  sinn  af  því,  að 
augað  er  þar  aðalskynfærið,  að  hver  sór  annan  meðan  á  hinni  sam- 
eiginlegu  athöfn  stendur,  án  þess  þeir  geti  talast  við.  Einingin 
verður  þá  h'ka  mikhi  yfirleitari  heldur  en  þegar  menn  geta  jafn- 
framt  talnð  saman.  Augað  greinir  betur  en  eyrað  það  sem  1  í  k  t 
er  með  mönnum.  Eyrað  tekur  við  Öllum  blæbrigðum  í  skapi  manna, 
fylgir  straumi  og  öldugangi  hugsana  þeirra  og  hvata.  Oss  er  langt 
um  auðveldara  að  finna  alment  hugtak  um  menn  sem  vór  að  eins 
sjáum,  heldur  en  ef  vér  getum  talað  við  hvern  þeirra  um  sig.  Að 
þessu  styður  hin  algenga  ónákvœmni  sjónarinnar.  Fæstir  vita  með 
vissu  þó  ekki  só  nema  það  hvernig  augun  í  kunningjum  þeirra  eru 
lit,  eða  geta  séð  skyrt  í  huga  sér  hvernig  munnurinn  á  þeim  er  í 
laginu.  Þeir  hafa  í  rauninni  alls  ekki  s  ó  ð  það.  Vór  s  j  á  u  m  á 
manni  mikhi  fremur  það  sem  honum  og  öðrum  er  sameiginlegt, 
heldur  en  vór  h  e  y  r  u  m  það  á  honum.  Það  verður  því  auðveldast 
að  þessu  leyti  að  koma  sundurleitum  flokki  manna  undir  eitt  hug- 
tak,  þar  sem  svo  hagar  til,  að  menn  eru  í  sjónhelgi,  án  þess  að 
geta  talast  við.  Hugtakið  »verkamaður«,  sem  felur  í  sér  alla  þá 
er  vinna  fyrir  daglaun,  hvað  sem  þeir  annars  hafast  að,  hefir  haft 
mikinn  stuðning  af  þessu.  Það  gat  ekki  skapast  á  fyrri  öldum, 
þar  sem  iðnfólögin  voru  miklu  þrengri  og  samlífið  nánara.  Þar 
vantaði  verksmiðjusalina  og  stórfundina,  til  að  sýna  í  einni  svipan 
það  sem  öllum  þessum  sundurleita  lyð  var  sameiginlegt. 

í  samanburði  viö  augu  og  eyru  mega  hin  óæðri  skynfærin  sín 
lítils  í  samh'fi  manna.  Þó  lætur  ilmanin  meira  til  sín  taka  en  ætla 
mætti  af  því,  hve  óþroskuð  hún  virðist.  Enginn  efi  er  á  því,  að 
hver  maður  gefur  loftinu  umhverfis  sig  séikennilegan  þef.  En  það 
er  einkennilegt  um  þefskynjanirnar,  að  þær  hafa  mikil  áhrif  á  líð- 
un  vora  til  nautnar  eða  kvalar,  en  veita  oss  að  öðru  leyti  mjög 
ófuUkomna  vitneskju  um  hhitina.  Þess  vegna  er  svo  erfitt  að  koma 
orðum  að  þeim.  Því  óviðráðanlegri  verður  sá  aðdráttur  eða  óbeit 
sem  þefurinn  af  öðrum  mönnum  ósjálfrátt  vekur  og  oft  hefir  mikl- 
ar  afleiðingar  um  sambúð  óskildra  kynflokka,  er  búa  í  sama  land- 
inu.  Þannig  virðist  ósennilegt  að  Negrar  verði  nokkru  sinni  sam- 
samrymdir  heldra  fólki  í  Ameríku,  vegna  einkennilegs  þefs  síns,  og 
að  Gyðingar  og  Germanir  oft  hafa  óbeit  hver  á  öðrum,  hefir  verið 
af  sumum  rakið  til  þeirrar  rótar.  Einhver  hinn  versti  þröskuldur, 
sem  hamlar  æðri  stóttunum  að  kynnast  persónulega  þeim  stéttun- 
um  sem    ver  €ru  settar,  er  þefurinn.     Þjóðfólagsumbætur  eru  ekki 

24 


370  Skynfærin  og  samlifið. 

að  eins  háðar  siðfræðihugsjónum,  heldur  og  nefinu.  Hins  vegar 
hefir  naumast  nokkur  s  j  ó  n  fátæklings-eymdarinnar  eða  nokkur 
Ijsing  á  henni  eins  mögnuð  ahrif  á  oss  eins  og  andrúmsloft- 
i  ð    í  fúlum  kjallarahálsi  eða  þorparastíu. 

Því  hefir  hvergi  nærri  verið  nægur  gaumur  gefinn,  hver  áhrif 
það  hefir  á  samlíf  manna,  að  hin  eiginlega  skynfæraskerpa  dofnar 
með  vaxandi  menningu,  en  að  skynjanirnar  valda  meiri  sælu  og 
kvöl  en  áður.  Og  raunar  mun  þessi  vaxandi  viðkvæmni  yfirleitt 
verða  til  miklu  meiri  óþæginda  en  þæginda.  Nútíðarmönnum  þykir 
ótalmargt  óþolandi  sem  ekki  fær  hið  minsta  á  þá  sem  skammþrosk- 
aðri  eru.  Fyrir  því  kjósa  menn  sór  nú  meira  sjálfræði  og  telja  sig 
ekki  bundna  af  neinum  venjum  til  að  hafa  saman  við  þá  að  sælda^ 
er  ekki  fara  að  persónulegum  smekk  þeirra.  Það  leiðir  óhiákvæmi- 
lega  til  þess  að  einangra  einstaklinginn  meira  en  áður.  Þetta  sést 
ef  til  vill  hvað  bezt  ura  ilmanina:  hreinlætisviðleitni  nútímans  er 
þar  ekki  síður  afleiðing  en  orsök.  Um  leið  og  skynfærin  með  vax- 
andi  menningu  verða  nærvirkari  en  áður,  verðum  vér  næmari  fyrir 
því  sem  nær  er.  Ilmanin  er,  í  samanburði  við  sjón  og  heyrn,  nær- 
virk  að  eðli,  og  þó  vór  séum  ekki  eins  þefvísir  og  sumar  villi- 
þjóðir,  þá  hafa  þefskynjanirnar  meiri  áhrif  á  oss,  og  þefvís  maður 
hefir  af  þ  e  i  r  r  i  gáfu  eflaust  miklu  meiri  óþægindi  en  ánægju. 
Þefurinn  er  nærgöngulli  en  alt  annað  sem  vór  skynjum  —  nema 
ef  vera  skyldi  það  sem  vér  etum.  Að  þefja  anda  annars  manns, 
er  að  fá  hann  að  nokkru  leyti  ofan  í  sig  og  skynja  hann  þar. 
Lengra  verður  ekki  komist,  og  er  eðlilegt  að  sh'kt  valdi  nokkru  um 
það,  hvernig  menn  velja  og  hafna  fólagsskap.  Það  kemur  ekki  á 
óvart,  að  Nietzsche,  eins  rammur  talsmaður  einstaklingsréttarins  og 
hann  var,  segir  löngum  um  þá  menn  sem  honum  er  illa  við:  »Þeir 
eru  ekki  þefgóðir^.  Ilmanin  verður  mönnunum  því  fremur  til 
sundrungar  en  sameiningar,  ekki  að  eins  vegna  þess,  að  hún  flytur 
miklu  meiri  óþægindi  en  þægindi,  og  að  hún  er  í  dómum  sínum 
vægðarlaus  og  lætur  ekki  sannfærast  af  öðrum  áhrifum,  heldur  og 
vegna  þess,  að  hún  nytur  einskis  góðs  af  því  að  margir  komi  sam- 
an,  heldur  þjáist  einmitt  æ  því  meir  sem  mannfjöldi  vex. 

Loks  má  geta  þess,  að  t  i  1  b  ú  i  n  n  ilmur  hefir  sitt  hlutverk 
að  vinna  í  samh'fi  manna.  Ilmurinn  er  nefinu  þalS  sem  skrautið  er 
augunum.  Hann  er  eins  konar  alveg  ópersónuleg  aukning  persón- 
unnar,  og  fylgir  henni  þó  og  virðist  koma  frá  henni.  Hann  víkkar 
verkanahring  persónunnar,  eins  og  geislarnir  af  gullinu  og  gim- 
steinunum,  og  sá  sem   kemur    í  nándina,  verður  undirorpinn  áhrif" 


Skynfœrin  og  samlifið.  371 

unum.  Eins  og  klæðin,  sveipar  hann  persónuna  einhverju,  sem  þó 
á  að  verka  eins  og  það  geislaði  út  frá  henni  sjálfri.  Hinn  tilbúni 
ilmur  nemur  á  braut  hina  persónulegu  angan  og  setur  í  staðintt 
aðra  almennari,  sem  þó  dregur  athyglina  að  persónunni.  Sá  sem 
gerir  þennan  ilm  kringum  sig,  gerir  ráð  fyrir  að  Öllum  öðrum  só 
hann  þægilegur.  Eins  og  skrautið  verður  hann,  hvað  sem  um 
persónuna  er,  að  falla  vel  í  geð  og  gleðja  þá  sem  við  eru 
staddir,  en  það  verður  aftur  talið  persónunni  til  gildis. 
Guðm.  Finnbogason. 


Um  Völuspá. 

Kafli  úr  firirlestri  eftir  Björn  M.  Olsen. 


Hefur  Völuspá  orðið  firir  áhrifum  af  kristnum  hugmindum  1 

Firsti  kafli  kvæðisins,  h'singin  á  sköpun  heimsins 
og  saga  hans  og  goðanna  alt  til  nútíðarinnar,  virðist  vera  í  samræmi 
við  það,  sem  vjer  vitum  frá  öðrura  heimildum  um  trú  feðra  vorra 
<1.— 32.  er.) 

Þá  kemur  í  Hauksbók  í  firsta  sinni  stefið:  Geyr  Garmr 
m  j  ö  k  osfrv.  Hugsun  :  Ragnarök  eru  í  nánd  !  Þetta  er  aðalhugs- 
un  kvæðisins.  Því  er  stefið  úr  þessu  altaf  endurtekið,  að  því  er 
virðist,  með  4  erinda  millibili,  í  síðasta  sinn  eftir  að  sólin  er  sortn- 
uð,  jörðin  sokkin  í  mar  og  Fenrisúlfurinn  drepinn.  Þessi  hugsun, 
að  heimsslit  sjeu  firir  höndum,  higg  jeg  standi  í  sambandi  við  þá 
hræðslu,  sem  drotnaði  í  hinum  kristna  heimi,  að  heimsslit  ætti  að 
koma  árið  1000,  og  því  held  jeg  helst,  að  Vsp.  sje  ort  rjett  firir 
1000.  Jeg  geng  að  því  vísu,  að  trúboðarnir,  sem  komu  hingað  um 
það  leiti  (Stefnir,  Þangbrandur  og  ef  til  vill  fleiri),  hafi  notað  sjer 
þennan  kvíða  firir  heimsslitum  í  trúboði  sínu,  og  hvað  var  eðlilegra 
enn  að  heiðnir  menn  settu  þennan  kvíða  í  samband  við  sínar  eigin 
hugmindir  um  ragnarök  og  irði  gagnteknir  af  sömu  hræðslu? 

Jeg  skal  hjer  undir  eins  taka  fram,  að  mjer  virðist  ekkert 
benda  til,  að  höf.  Vsp.  hafi  verið  lærður  rnaður  í  ritningunni  eða  í 
kristilegum  miðaldaritum.  Þá  þekking,  sem  hann  bersínilega  hefur 
á  kristnum  hugmindum  um  heimsslit  og  efsta  dóm,  hefur  hamn  ekki 
fengið  með  því  að  snuðra  í  hinum  ifirgripsmiklu  ritum  biblíunnar 
og  síðari  kristinna  höfunda.  Vjer  þurfum  því  ekki  og  eigum  ekki 
að  leita  í  öllum  þeim  aragrúa  af  ritum  eftir  firirmindum  Völuspár. 
Til  að  skíra  þau  áhrif,  sem  kvæðið  hefur  orðið  firir  frá  kristninni, 
nægir  að  taka  að  eins  tillit  til  helstu  atriðanna  í  hugmindum  krist- 
inna  manna  um  heimsslit  og  efsta  dóm,  þeirra  sem  líkur  eru  til  að 
trúboðarnir  hafi  prjedikað,  og  þá  sjerstaklega  til  þeirra  meginatriða, 
sem  koma  fram  í  Guðspjöllunum  og  Opinberunarbókinni. 


J 


Um  Völuspá.  373 

M  i  ð  k  a  f  1  i  n  n,  um  nútímann,  virðist  ekki  mengaðnr  krÍRtnum 
hugmindum  (Slíðr,  salirnir  þrír,  refsingar  í  undirheimum,  Niðhöggr). 

í  þriðja  kaflanum,  spánni  um  framtíðina,  eru  first  for- 
boðarnir  firir  ragnarökum.  Virðist  frásögnin  um  hina  öldnu  í  Járn- 
viði,  um  tungls  tjúgara,  fimbulveturinn,  Eggþó  og  hanana,  vera 
rammheiðin.  Aftur  á  móti  er  h'singin  á  óöldinni  meðal  mannanna 
sem  forboða  firir  heimsslitum  í  öllu  verulegu  samhljóða  Guðspjöll- 
unum,  og  af  því  að  engin  önnur  heimildarrit  vor  enn  Völuspá  og 
Snorri,  sem  auðsjáanlega  fer  eftir  Vsp.,  geta  um  þessa  óöld,  virðist 
vafalaust,  að  Vsp.  hafi  hjer  farið  eltir  Guðspjöllunum,  eða  rjettara 
sagt  útlegging  hinna  kristnu  trúboða  á  Guðspjöllunum. 

Lísingin  á  hinum  síðasta  bardaira  er  í  samræmi  við  það,  sem 
vjer  annars  vitum  úr  öðrum  heimildum,  alt  þangað  til  Þórr  er  fall- 
inn,  og  hefur  því  ekki  orðið  firir  kri^tnum  áhrifum.  Jeg  legg  enga 
áhershi  á  það,  að  Vafþr.m.  láta  Víðar  kjaftrífa  orminn  (sbr.  Snorri, 
söguna  um  skó  Víðars),  enn  Vsp.  lætur  hann  leggja  úlfinn  með 
sverði  í  hjartastað.  Aðalatriðið  er,  að  Víðarr  hefnir  föður  síns.  A 
sama  hátt  lætur  Vsp.  Óðin  »f  a  1 1  a«  firir  úlfinum,  enn  Vþrm. 
lætur  úlfinn  gleipa  Óðin.  Frásögn  Vafþrm.  er  eflaust  eldri,  enn 
löguð  af  Vspárhöf.  eftir  fegurðartilfinningu  hans. 

Aftur  á  móti  er  vísan  »Sól  tér  8ortna«  bersínilega  bergmál  af 
Mattheusarguðspjalli  og  Opinberunarbókinni,  eða  rjettara  sagt  af 
kenningum  trúboðanna  um  heimsslitin  samkvæmt  ritningunni.  Orð- 
in  Sól  tór  sortna  koma  alveg  heim  við  sol  nigerfactus 
e  s  t  hjá  Matth.,  enn  hins  getur  Vsp.  ekki,  að  sólarúlfurinn  gleipi 
sólina,  enn  það  er  hin  forna  heiðna  hugmind  (Vafþrm.  47 :  á  ð  r 
hana  fenrir  fari;  Grímn.  40  Skoll  heitir  úlfr  es 
fylgir  enu  skírleita  goði  til  varna  viðar,  en 
annarr  Hati  —  hann  es  Hróðvitnis  sonr  —  sá 
skal  fyr  heiða  brúði  himins).  Ekki  getiir  Vsp.  heldur 
um  það,  sem  Vafþrm.  47  segir  :  Einadótturberralfröð- 
ull,  áðr  hana  fenrir  fari,  sú  skal  ríða,  þá  es  regin 
deyja,  móður  brautir  mær,  og  ekki  er  heldur  þessarar 
dóttur  sólarinnar  getið  í  kaflanum  um  endurfæðing  heimsius.  Þar 
er  talað  um  sal,  sólufegri,  á  Gimlói,  enn  sólin  sjálf  ann- 
ars  ekki  nefnd  á  nafn.  Vsp.  er,  að  því  er  sólina  snertir,  í  orð- 
rjettri  samhljóðan  við  Mattheus  og  Opinberunarbókina,  enn  í 
þegjandi  mótsögn  við  Vafþrm.  og  Gríranism.,  sem  hafa  geimt 
hugmindir  heiðinna  manna  um  þetta  atriði  í  endurfæðingu  heimsins. 
Samskonar    mótsögn    við    Vafþrm.  kemur  fram  í  frásögn  Völuspár 


374  Um  Völuspá. 

um  það,  hver  goð  skuli  ríkja  í  hinum  níja  heimi.  Eftir  Vafþrm. 
€iga  þeir  Víðarr,  hefnandi  Óðins,  og  Váli,  &  e  f  n  a  n  d  i 
Baldrs,  vegandi  Haðar,  að  drottna  í  hinum  níja  heimi,  og 
«nn  fremur  Móði  og  Magni,  sinir  Þórs,  alt  saman  tóm  h  e  r  s  k  a  p- 
a  r  g  o  ð,  og  er  það  árjett  með  því,  að  tekið  er  fram,  að  Móði  og 
Magni  eigi  að  erfa  Mjölni  eftir  Þór.  Þetta  er  hin  gamla  heiðna 
hugmind.  Heiðnir  víkingar  gátu  ekki  hugsað  sjer  hinn  níja  heim 
án  hernaðar  og  stirjaldar.  Enn  Völuspá  setur  ifir  hinn  níja  heim 
Baldr  hinn  góða,  þann  af  goðunum,  sem  firir  mestum  órjetti  hafði 
orðið,  hann  sem  allir  skutu  á,  enn  aldrei  skaut  á  móti  (SnE.  I  172), 
í  stað  Víðars,  hefnanda  Óðins,  —  og  við  hlið  hans  setur  hún  —  í 
fltað  Vála,  sem  drap  Höð  í  hefnd  eftir  Baldr  —  í  stað  Vála  setur 
hún  sjálfan  Höð,  sem  varð  Baldri  að  bana  óviljandi.  Og  jafnframt 
á  hinn  friðsami  áss  Hænir  að  »kjósa  h  1  a  u  t  v  i  ð«  í  hinum  níja 
heimi,  ráða  örlögum,  eða  hvað  sem  það  nú  á  að  þíða.  Völuspárhöf. 
brítur  hjer,  auðsjáanlega  með  vilja,  bág  við  hinar  fornu  heiðnu 
hugmindir,  sem  koma  fram  í  Vafþrm.  Hinir  níju  drottnendur  heimsins, 
bræðurnir  tveir,  Baldr  og  Höðr,  hinn  vegni  og  vegandinn 
endurfæddir,  þeir  tákna,  að  mjer  virðist,  bersínilega,  að  í  hinum 
níja  heimi  á  firirgefning  sindanna,bróðurkærleik- 
inn,  að  drottna  í  stað  hefndarinnar,  sem  var  svo  ríkt 
afl  í  heiðnum  dómi.  Hinn  níi  tími  er  friðaröld,  akrar  munu  vaxa 
ósánir,  »böls  mun  als  batna«.  Hinn  níja  heim  eiga  að  biggja  níjar 
kinslóðir,  »burir  bræðra  tveggja«,  afkomendur  þeirra  Baldrs  og 
Haðar  (sbr.  megir  Heimdallar  í  birjun  kvæðisins).  Hjer  kemur 
Völuspá,  ef  jeg  hef  skilið  þetta  rjett^  líka  í  mótsögn  við  hina  eldri 
heiðnu  hugmind,  sem  kemur  frám  í  Vafþrúðnismálum,  að  hin  níja 
kinslóð  eigi  að  æxlast  frá  Líf  og  Leifþrasi,  sem  muni  leinast,  meðan 
Surtalogi  stendur  ifir,  i  holti  Hoddmímis. 

Um  salinn  á  Gimléi  getur  engin  forn  heimild  nema  Völuspá 
og  Snorri,  sem  filgir  Völuspá.  Hann  virðist  eiga  kin  sitt  að  rekja 
í  tvær  áttir,  annars  vegar  til  hinna  fornu  sala  goðanna,  sjerstak- 
lega  til  Breiðablika,  salar  Baldrs  (Grímn.  12.  er:  Breiðablik 
eru  en  sjaundu,  |enþarBaldrhefr|sérofgörva 
sali|áþvílandi,  |es  ek  liggjaveit|fæstafeika- 
stafi),  hins  vegar,  einkum  og  sjer  í  lagi,  til  hinnar  himnesku 
Jerúsalem,  eins  og  henni  er  líst  í  Opinberunarbókinni  og  eins  og 
búast  má  við  að  trúboðarnir  hafi  líst  henni  um  árið  1000. 

Mjer  finst  vera  ómögulegt  að  neita  því,  að  kristnar  hugmindir 
hafi    haft    rík  áhrif  á  frásögn  Völuspár  frá  endurfæðingu  heimsins. 


Um  Völnspá.  376 

iHöf.  kvæðisins  hefur  auðsjáanlega  reint  að  koma  endurfæðingarsög- 
unni  gömlu  í  samræmi  við  kristnar  hugmindir  um  hinn  níja  heim. 
'Og  alt  þetta  kórónar  hann  með  því  að  láta  að  lokum  hinn  r  í  k  a 
koma  ofan  að  regindómi.  Hinn  ríki  er  bersínilega  Kristur 
•og  regindómur  er  efsti  dómur. 

Var  þá  höf.  Völuspár  kristinn  t  Jeg  hef  verið  á  þeirri  skoðun, 
að  svo  hafi  verið,  og  að  kvæðið  miði  til  að  si'na,  að  sigur  kristn- 
innar  ifir  heiðninni  sje  óhjákvæmilegur  og  nauðsinlegur,  að  heiðin 
trú,  þó  að  hún  sje  virðingarverð  í  sjálfri  sjer,  beri  í  sjer  sinn  eig- 
inn  dauðadóm,  og  að  eftir  hana  muni  koma  hið  eih'fa  ríki  »hins 
ríka,  sem  kemur  að  regindórai  öflugur  ofan  og  öllu  ræður«.  Mjer 
finst  enn  að  þessi  skoðun  g  e  t  i  verið  rjett.  Enn  hjer  er  mjórra 
anuna  vant,  og  að  öllu  vel  íhuguðu  hneigist  jeg  nú  fremur  að  hinu, 
að  kvæðið  sje  eftir  mann,  sem  stóð  ,með  annan  fótinn  í  heiðninni, 
enn  hinn  í  kristninni,  mann  sem  vildi  sína,  að  ekki  væri  neitt 
verulegt  djúp  staðfest  milli  hugminda  heiðinna  manna  um  ragna- 
rök  og  hinna  kristnu  hugminda  um  heimsslit,  sem  trúboðarnir 
prjedikuðu  um  og  firir  árið  1000,  og  að  það  gæti  samrímst  við 
heiðna  trú,  að  hinn  ríki  (Kristur)  mundi  að  lokum  koma  að  regin- 
dómi.  Trúarblendingur  var  ekki  sjaldgæfur  um  þessar  mundir. 
Um  Helga  magra  er  sagt,  að  hann  hafi  »trúað  á  Krist,  enn  heitið 
á  Þór  til  sjófara  og  harðræða«.  Hallfreðr  segir  í  vísu  ortri  rjett 
firir  1000: 

En  trauðr,  þvíat  vel  Viðris 

vald   hugnaðiskskaldi, 

legg  ek  á  frumver  Friggjar 

fjón,  þvíat  Kristiþjónum. 
Trúarblendingur    kemur    og  fram  í  hinni  fögru  sögu  um  Þiðranda 
Síðuhallsson,    sem    dísir    vógu,    og    gerist  sú  saga  rjett  firir  1000. 
Og  íms  fleiri  dæmi  mætti  til  færa. 

Hvort  sem  höf.  Völuspár  hefur  verið  kristinn  eða  heiðinn,  þá 
er  það  auðsjeð,  að  kvæðið  er  í  heild  sinni  viðvörun  til  samtíðar- 
manna  skáldsins,  um  að  ragnarök  sjeu  í  nánd,  og  óbeinlínis  h'ka 
áminning  um  að  vanda  ráð  sitt.  Þessi  hugsun  kemur  glögt  fram 
i  hinu  margendurtekna  stefi,  enn  í  stefinu  eru  fornskáldinn  vön 
að  fela  aðalhugsun  eða  kjarna  kvæðis  síns.  Sömuleiðis  í  niðurlags- 
erindinu,  þar  sem  völvan  sjer  Niðhögg  —  og  sekkur. 


Ritfregnir. 


Den  norsk-islandske  skjaJdedigtning.  Udgiven  af  Kom- 
missionen  for  det  Arna-Magnæanske  Legat  ved  Finnur  Jóns- 
son.  A.  Tekst  efter  hándskrifterne.  I.  Bind.  —  B.  Rettet  tekst. 
I.  Bind.     Kostar  als  16.  kr. 

Hjer  hafa  menn  í  einni  bók,  í  tveimur  stórum  bindum,  kvæði 
allra  fornskálda,  bæði  íslenskra  og  norskra,  frá  elstu  tímum  til 
ársins  1200,  og  þarf  varla  að  taka  fram,  iive  nauðsinlegt  og  ómiss- 
andi  þetta  ritverk  er  firir  alla  þá,  sem  leggja  stund  á  kveðskap 
fornskáldanna. 

í  firra  biudinu  (A  I)  eru  kvæðin  prentuð  stafrjett  eftir  bestu 
handritum  með  mismunargreinum  úr  öðrum  handritum,  sem  til 
eru  af  þeim. 

í  síðara  bindinu  (B  I)  eru  þau  færð  til  vanalegs  máls  og  þídd 
sem  næst  orðuuum  á  danska  tungu. 

Það  var  mjög  vel  til  fundið  af  útgefandanum  að  prenta  texta 
kvæðanna  sjer  á  parti  eftir  handritunum  og  blanda  honum  ekki 
saman  við  sínar  eigin  skíringar.  Nú  getur  hver  maður  á  svip- 
stundu  áttað  sig  á,  hvað  í  handritunum  stendur,  enn  það  er  grund- 
völlurinn  undir  rjettri  skíringu  kvæðanna.  Nafn  útgefandans  er 
full  trigging  firir  því,  að  textabindið  sje  leist  af  hendi  með- 
filstu  vandvirkni  og  samviskusemi.  Enn  ósegjanlega  mikið  starf 
hefur  það  kostað  að  tína  saman  og  bókfæra  alla  leshætti  allra  hinna 
mörgu  og  dreifðu  handrita,  sem  kvæðin  standa  í,  og  síðan  að  bera 
prófarkirnar  saman  aftur  við  handritin.  Enn  eitt  hh'tur  að  vera 
gleðiefni  firir  útgefandann:  Ef  verkið  er  leist  af  hendi  með  fullri 
nákvæmni,  og  það  höfum  vjer  enga  ástæðu  til  að  efa,  þá  hefur 
hann  ekki  unnið  firir  gíg,  því  að  starf  hans  getur  ekki  firnst, 
heldur  munu  allir  þeir,  sem  við  kvæðin  fást,  leita  til  þessarar  út- 
gáfu  um  ckomnar  aldir  til  að  sjá,  hvað  í  handritunum  stendur,  og 
útgáfan  mun  verða  óbrotgjarn  minnisvarði  um  starfsþrek  og  vand- 
virkni  útgefandans.     Satt  að  segja  þikir  mier  enn  vænna  um  þetta. 


Ritfregnir.  377 

bindi  enn  um  skíringabindið,  og  kann  jeg  þó  að  fuUu  að  meta  hina 
miklu  kosti  þess. 

Mímargir  eru  þeir  staðir  í  síðara  bindinu,  sem  útgefandinn 
hefur  skírt  betur  enn  firirrennarar  hans,  og  víða  hefur  hann  leið- 
rjett  texta  kvæðanna  mjög  heppilega.  Hann  stiðst  vitanlega  við  alt 
þa^,  sem  áður  hefur  verið  ritað  til  skíringar  skáldakvæðunum,  sjer- 
staklega  við  rit  hinna  miklu  snillinga,  Sveinbjarnar  Egilssonar  og 
Konráða  Gíslasouar,  og  kemst  auðvitað  mjög  víða  feti  lengra  enn 
þeir,  nær  rjettri  skíringu  kvæðanna.  Samt  higg  jeg,  að  hann 
sjálfur  muni  játa,  að  enn  sje  mörg  gátan  óráðin  á  þessu  svœði  vís- 
indanna.  Fræðimenn  komandi  alda  eiga  hjer  enn  mikið  verk  firir 
höndum.  Enn  eitt  er  vi'st:  Ef  víaindamenn  síðari  tíma  komast 
feti  lengra  enn  Finnur  Jónsson  í  þessu  efni,  þá  er  það  af  því,  að 
þeir  standa  á  hinum  breiðu  og  sterku  herðum  hans  og  biggja  á 
þeim  grundvelli,  sem  hann  hefur  lagt  í  þessu  riti.  Þeir  staðir  eru 
þó  nokkrir,  sem  jeg  higg  að  megi  skíra  öðruvísi  eða  betur  enn 
skírt  er  í  bókinni.  Enn  jeg  þori  ekki  að  þessu  sinni  að  leiða  les- 
endur  Skírnis  inn  í  völundarhús  vísnaskíringanna,  og  fer  því  ekki 
út  í  þá  sálma.  Skíringar  útgefandans  eru  mjög  stuttar,  að  eina 
fólgnar  í  því,  að  orðaröðin  er  færð  til  vanalegs  máls  og  vísurnar 
þíddar  á  dönsku,  enn  ekki  farið  út  í  einstök  atriði.  Oftast  nær 
nægir  þetta  þó  firir  hvern  skinbæran  lesanda  til  að  sína,  hvern 
skilning  útgefandinn  leggur  í  orðin,  enda  mun  hann  bæta  úr  því, 
sem  á  vantar,  í  nírri  orðabók  ifir  skáldaraálið,  sem  hann  hefur  í 
smíðum. 

Þau  2  bindi,  sem  út  eru  komin  ná  að  eins  til  aldamótanna 
1200,  enn  verkið  á  að  ná  ifir  öll  skáldakvæði  til  loka  14.  aldar. 

Ritið  er  sannkölluð  þjóðargersemi  firir  okkur  íslendinga,  sem 
eigum  langflest  af  þessum  kvæðnm,  hreinasti  fjársjóður  firir  hvern 
þann,  sem  vill  fræðast  um  líf,  siðu  og  hugsunarhátt  feðra  vorra. 

Arna  Magnússonar-nefndin  hefur  kostað  útgáfuna  af  vöxtum 
erfðafjár,  dem  Konráð  Gíslason  ánafnaði  meðal  annars  til  útgáfu 
skáldakvæða.  Betur  gat  hún  ekki  varið  f  jenu.  Andi  Kouráðs  Gísla- 
sonar  hvílir  ifir  þessari  bók, 

Að  endingu  kann  jeg  útgefandanum  hinar  bestu  þakkir  í  nafni 
allra,  sem  unna  íslenskum  fræðum,  firir  hans  góða  og  mikla  starf. 
Jeg  samfagna  honum  út  af  því,  sem  búið  er,  og  bíð  með  óþreiju 
eftir  framhaldinu. 

Reikjavík  15.  sept.  1912. 
Björn  M.  Olsen. 


1378  Ritfregnir. 

Gnðm.  Finnbogason :  Hngnr  og  heimnr.  Hannesar  Árna- 
sonar  erindi.     Reykjavík  1912  (Sigf.  Eymnndsson). 

Hannes  Árnason  hefir  verið  einkennilegur  merkismaður.  Það 
fer  vel  á  því,  að  Guðm.  Finnbogason  byrjar  fyrirlestra  sína  á  smá- 
þætti  af  þessum  góðgerðarmanni  sínum,  þar  sem  hin  merkilega 
lerfðaskrá  hans  er  fléttuð  í  og  gert  skarplega  grein  fyrir,  hvað  vór 
getum  numið  af  henni  um  skapferli  þessa  kynjamanns.  Er  það 
furðulegt,  eins  og  höf.  tekur  fram,  hve  skjra  mynd  erfðaskjal  þetta 
synir  af  honum.  Hann  átti  sór  að  vísu  hvorki  víðlent  nó  voldugt 
andans  ríki,  en  það  hefir  verið  mjög  svo  úr  öðrum  heimi  en  flestra 
samtímismanna  hans  og  sambæjarmanna.  Hann  var  að  vísu  ekki 
•frumlegur  hugsandi,  en  erfðaskrá  hans  er  þess  fagurt  vitni,  að  andi 
hans  hefir  átt  sór  afdrep,  þar  sera  heimspekin  var.  Sælir  eru  þeir, 
sem  eiga  sór  andleg  afdrep  og  næði  til  að  skyla  sór  þar.  Og  hún 
ber  honum  að  mínu  viti  þess  vitni,  að  einhverstaðar  í  hugtúnum 
'hans  hafi  sprottið  upp  stærri  frumleikslyndir  en  venjulegt  er. 
Eða  hafði  nokkur  íslendingur  samið  þess  konar  erfðaskrá  á  undan 
honum? 

Þetta  testamenti  Hannesar  Arnasonar  er  svo  virðulegt  skjal, 
að  ákvæðura  þess  ætti  aldrei  að  breyta.  Sh'kum  erfðaskrám  á 
aldrei  að  hreyfa  við  nema  órjúfaudi  nauðsyn  beri  til.  Það  er  auðsætt, 
að  dregið  er  úr  hvötum  raanna  til  að  verja  eignura  sínum  í  þarfir 
hugsjóna,  er  þeim  eru  hjartfólgnar,  ef  þeir  geta  átt  á  hættu,  að 
^essu  sama  fó  verði  síðar  varið  til  alls  annars,  en  þeir  ætluðust  til, 
ef  til  vill  í  þarfir  einhvers,  er  þeir  báru  kala  til.  Mór  leikur  og 
efi  á,  að  gjafafó  Hannesar  Arnasonar  verði  betur  varið  á  annan  veg,  en 
'hann  hefii  sjálfur  lagt.  Það  skín  bjart  víðsyni  yfir  andlegar  lendur 
íslenzkrar  fraratíðar  í  því.  Hann  dreymir  um,  að  ísland  eignist 
heimspeking,  er  tíraar  líða,  sera  vinni  því  raikið  gagn  og  sóraa. 
Það  er  ástæða  til  að  vona,  að  þessi  draumur  rætist^  fyr  en  hann  sjálfan 
■hefir  að  líkindum  grunað.  Nú  er  svo  komið  högum  vorura,  að  vór 
ættura  að  geta  eignast  heimspekinga,  er  standa  útlendum  starfsbræðr- 
um  þeirra  á  sporði,  þar  sem  þeir  eiga  kost  á  eins  góðri  raentun  í 
vísindagrein  sinni  og  synir  útlendra  menningarþjóða  og  getur 
hlotnast  staða,  þar  sem  þeir  geta,  eru  meira  að  segja  skyldugir  til, 
að  helga  henni  krafta  sína,  óskifta  og  óklofna.  Heimspekiprófes- 
sorinn  ætti  að  geta  orðið  þjóð  sinni  þarfur  maður.  Hann  ætti  að 
geta  unnið  sér  frægð  og  þjóð  sinni  sæmd  með  ritstörfum  sínum. 
Hann  á  að  vera  fyrir  utan  allar  klíkur  og  stjórnmálaflokka  og 
vera  á  verði  alstaðar,  þar  sera 

»lítið  lautarblóra 
Jangar  til  að  gróa<!( 
á  andans  löndum,  hlynna  að  því  og  hafa  gát  á,    að    andlegur    arfi 
og  illgresi  spilli  ekki  góðri  bókmentauppskeru. 

Þessir  fyrirlestrar  Guðm.  Finnbogasonar,  er  hór  birtast  á  prenti, 
voru  fluttir  í  Reykjavík  veturinn  1910 — 1911,  er  hann  var  ný- 
kominn  úr  utanferð  sinni.  Þeir  voru  mjög  fjölsóttir  allan  veturinn, 
og  var  gerður  að  þeim  góður  rómur.  Af  því  má  marka,  að  mönn- 
um  hafi  þótt  skeratun  að  hlyða    á    þá,    og    efnið    hafi    ekki    verið 


Ritfregnir.  379 

skilningi  þeirra  ofvaxið.  Sutnir  hyggja,  aS  þeim  tjái  ekki  vitund 
að  opna  neina  bók,  er  fjallar  um  vísindaleg  efni,  því  að  þau 
sóu  hugarkröftum  sínum  ofurefli.  Þessir  menn  ættu  að 
gæta  þess,  að  viðfangsefni  þeirra  eru  þeim  nær,  en  þá  grunar. 
»Fátæka  hafið  þér  alt  af  hjá  yður«,  sagði  Kristur.  Líkt  geta  vís- 
indin  sagt  um  úrlausnarefni  sín.  Allir  andlega  heilbrigðir  hafa 
þa'j  alt  af  hjá  sér.  Þau  eru  jörðin  undir  fótum  þór,  himininn 
uppi  yfir  þór,  líkami  þinn  og  hugur  þinn,  öfl  hans  öll  og  eigindir. 
Og  gáfur  og  andlegir  kraftar  djúpsæjustu  vísindamanna  eru  sama 
eðiis  og  andlegir  hæfileikar  heilbrigðra  bænda  og  iðnaðarmanna. 
t>að  ætti  því  ekki  að  vera  óvinnandi  verk  að  koma  á  einhverju 
fréttasambandi  milli  æðri  vísinda  og  alþjðu,  þótt  hún  {íeti  ekki 
fengið  fregnir  af  öllu,  er  gerist  á  löndum  vísindanna.  I  þessari 
bók  sinni  sendir  Guðm.  Finnbogason  alþjóð  íslendinga  merkileg 
tíðindi  þaöan. 

Þessi  bók,  Hugur  og  heimur,  er  lysing  á  uppsprettum 
þekkingar  vorrar  á  náttúrunni,  lifandi  og  dauðri,  mannssálinni  og 
séreðli  hennar.  Hún  hljóðar  með  öðrnm  orðum  um  það,  hvernig 
vór  förum  að  öðlast  þekking  á  hlutum  og  h'fi,  og  í  hverju  hún  og 
mannlegur  skilningur  só  fólginn,  hvað  átt  só  við  með  hugtökunum 
þekkÍDg  og  skilningi,  bæði  þekking  náttúruv/sindanna  og  á  því, 
með  hvaða  móti  mennirnir  skilji  hver  annan.  Og  höf.  hermir  ekki 
eingöngu  frá  hugsunum  og  skoðunum  armarra  á  þessum  efnum. 
Hann  hefir  sjálfur  rannsakað  efnið  í  seinni  höfuðkafla  bókarinnar, 
«kilninginn  á  mannlegu  sóreðli  og  raannlegum  séreigindum,  eins  og 
lesendum  Skírnis  er  kunnugt,  og  haldið  þar  fram  kenningum,  er 
þótt  hafa  merkilegar  og  hann  hefir  getið  sér  lof  fyrir. 

Bókin  er  bæði  fróðleg  og  skemtileg.  Er  h'klegt,  að  mönn- 
um  þyki  eins  gaman  að  lesa  þessa  fyrirlestra  og  áheyrendum 
þótti  að  hlyða  á  þá.  Efnið  er  öllura  nákomið.  »Athugunarefnið  er 
alstaðar,  þar  sem  lifandi  sál  reynir  að  skilja  heiminn  og  aðrar 
sálir«.  segir  hóf.  Eg  hirði  ekki  að  rekja  það,  enda  gerist  þess 
ekki  þörf.  Seinni  meginhluti  hennar  er  algerlega  sama  efnis 
og  doktorritgerð  hans,  klædd  íslenzkum  búningi,  bæði  Ijósum  og 
liprum.  Lesendum  Skírnis  hefir  áður  verið  skyrt  frá  því  efni,  og 
gerist  engin  þörf  á  að  endurtaka  það. 

En  hér  er  fleira  skýrt  en  skilningur  vor  á  sóreðli  manna,  eins 
og  fyrr  getur.  Hér  eru  skyringar  á  ýmsu,  er  menn  beita  að  kalla 
á  hverri  stundu.  Allir  nota  hugtökin  orsök  og  afleiðing  í  hugsun- 
um  sínum,  en  fáir  gera  sér  grein  fyrir,  hvað  orsök  só.  Hór  er  það 
skýrt  fyrir  lesöndunum.  Hér  er  synt,  hvernig  athuganir  á  fyrir- 
brigðum  lífsins  og  alls  konar  tilraunir  eru  iðgjafar  nyrrar  þekking- 
ar  og  reynslu.  Af  bókinni  má  nema,  hvers  virði  nákvæm  eftirtekt 
er.  Hór  er  yfirleitt  lyst  alls  konar  brögðum,  er  vísindaraenn  neyta 
til  að  komast  að  sannleikanum.  Flestir  hafa  heyrb  getið  spurning- 
ar  Pílatusar  um  hann,  og  í  viðræðum  má  oft  heyra  menn  spyrja 
fiömu  spurningu.  Það  er  ekki  furða,  þótt  mönnum  leiki  forvitni  á 
að  vita,  hvað  sannleikur  í  rauninni  sé,  svo  oft  sem  menn  þurfa  að 
vita,  hvort  eitthvað  sé  satt  eða  ósatt.     Hór    er    þessari    spurningu 


B8f>  Ritfregnir. 

Pílatusar  svarað,  bseði  skjrt  og  skáldlega.  Hór  er  rakið  eðli  og 
mikilvægi  talningar  og  talna.  Þar  segir  höf.  frá  skemtilegri  sögu, 
<ír  skyrir  efnið  ágætlega.  Hún  er  af  manni,  sem  kunni  ekki  að 
telja,  en  þurfti  að  telja  fó,  og  voru  þá  fengin  spörð  í  vetling,  og 
átti  hann  uð  kasta  einu  aparði  í  hverja  kind.  Er  þetta  sagt  til 
marks  um,  hve  skemtileg  bókin  er.  Þar  er  og  kafli  um  taugakerfi 
mannlegs  h'karaa.  Þeim  þætti  hefði  mynd  af  því  átt  að  fylgja. 
Það  er  eins  og  að  lesa  landafræði  án  landabréís  að  lesa  hann  svona 
uppdráttarlausan.  Samt  er  kaflinn  skjr  og  auðvelt  að  vita,  hvað 
höf.  á  við. 

Langfróðlegasti  þátturinn  í  bókinni  þótti  mór  kaflinn  um 
h'kamann  og  vitundina.  Hér  er  og  rætt  um  þá  ráðgátu,  er  leyn- 
ist  að  h'kindum  einhverstaðar  í  hugskoti  allra  hugsandi  manna, 
veldur  þar  óeirð  og  óróa,  þótt  þeim  só  það  ekki  alt  af  Ijóst,  hver 
óróavaldurinn  er,  að  það  er  þessi  ráðgáta,  sem  kyndir  þann  sár- 
indaeld.  Eftir  skoðunum  vorum  um  sambandið  milli  h'kama  og 
vitundar  fara  hugmyndir  þær,  er  vér  sköpum  oss  um  tilgang  eða 
tilgangsleysi  hfsins  eða  örlóg  vor,  er  vér  erum  horfnir  inn  um  hið 
dimma  hhð,  þaðan  sem  enginn  á  útkvæmt.  Bók  þessi  flytur  og 
nyjar  kenningar  og  merkilegar  um  þetta  efni,  Höfundur  þeirra  er 
Henri  Bergson,  franskur  heimspekingur.  Haim  er  af  sænskum 
œttum  í  föðurkyn,  og  þeir  sem  einhverja  nasasjón  hafa  af  sænsk- 
um  bókmentum  og  andlegu  h'fi  Svía,  munu  þykjast  sjá  ættarsvip 
sœnks  anda  á  kenningum  hans  og  skoðunum,  eins  og  höf.  lýsir 
þeim.  Af  því  að  allur  þessi  kafH  er  hinn  merkilegasti,  ætla  óg  að 
rekja  efni  hans. 

Spurningarnar  eru :  Hvaðan  kemur  vitund  minni  myndir 
hennar  af  hlutum  og  heimi?  Hvað  er  um  minnið,  sem  einn  kirkju- 
faðirinn  sagði,  að  væri  sáhn  sjálf?  Hvert  er  samband  vitundar 
minnar  og  líkamans,  einkum  taugakerfisins  ?  Eg  býst  við,  að  marga 
sundh,  er  þeir  lesa  um  svör  Bergsons  með  eftirtekt  og  umhugsun. 
Hór  erum  vór  í  einum  völundargöngum  hfsgátunnar. 

Svarið  við  fyrstu  spurningunni  er,  að  eg  geti  ekki  að  svo 
miklu  leyti  sem  meðvitund  mín  um  einhverja  mynd  er  skynjun, 
greint  hann  frá  myndinni  sjálfri.  »Skynjan  mín  og  hhitirnir,  sem 
eg  skynja,  eru  fyrir  mór  óaðgreinanlegir.  Um  endurminninguna 
er  kent,  að  enginn  geti  sagt,  hvaðan  hún  komi,  h'kt  og  Kristur 
sagði  um  vindinn.  Það  er  í  rauninni  tilgangslaust  að  spyrja  þannig 
um  þær.  Orðið  h  v  a  ð  a  n  á  við  stefnur,  áttir,  ofan,  neðan,  aust- 
an,  vestan,  o.  s.  frv,  Hugmyndir  koma  ekki  úr  neinni  átt,  sem 
veður  og  vindur,  ekki  heldur  að  ofan,  sem  regn  og  ól,  né  að  neðan, 
sem  gras  og  hndarvatn.  »Þær  eru  þarna,  eg  fyrirfinn  þær  á  þess- 
ari  stund«.  En  hvernig  er  þá  fortiðin  geymd?  Það  hefir  verið 
kent,  að  hugsanir  vorar  og  endurminningar  byggju  í  heilanum. 
Víst  er  um  það,  að  eitthvað  er  geymt,  og  af  mörgu  virðist  mega 
ráða,  að  alt  það  sé  geymt,  er  drífur  á  daga  vitundar  vorrar.  Margir 
hafa  heyrt  þess  getið  um  menn,  sem  voru  komnir  að  druknun,  að 
þeim  fanst,  sem  þeir  sæu  yfir  liðna  æfi  í  einum  svip.  En  hvar  er 
það  geymt,  sem  er  geymt,  en  ekki  gleymt?     í  heilanum?    Nei,  segir 


Eitfregnir.  381 

BergsoD.  Hann  geymir  ekki  »myndir  eða  merki  liðinna  atburða, 
er  svari  til  þeirra  lið  fjrir  lið«.  Að  vísu  móta  áhrifin  hann,  eins 
og  aðra  hluti  líkamans.  Hann  verður  í>að  miklu  eftir  því,  hvernig 
með  hann  er  farið«.  En  það  er  ekkert  sórkenni  á  honum.  Fiðlan 
batnar  t.  d.  í  höndum  góðs  leikara.  En  hvar  er  þá  fortíðin  geymd, 
úr  því  að  það  er  ekki  í  heilanum?  Berg.son  svarar  þvi'  svo:  »Hún 
geymir  sig  sjálf,  og  hún  fylgir  oss  öll  og  óskift.  Alt  það,  sera 
vór  höfum  fundið,  skynjað,  hugsað,  viljað  frá  fyrstu  stund  meðvit- 
undar  vorrar,  lætur  eftir  sig  eins  konar  varanlegar  spegilmyndir, 
er  verða  til  um  leið  og  reynslan  sjálf,  eins  konar  svipi,  er  hverfa 
inn  í  rökkrið,  en  ganga  aftur  og  birtast  oss,  þegar  færi  gefst«. 
Minningar  okkar  fylgja  okkur  eftir  þessari  kenningu  líkt  og  skugg- 
inn,  og  þær  brjótast  inn  um  einhverjar  dyr  vitundar  vorrar,  þegar 
hún  svarar  eins  atvikum  eða  hagar  sór  líkt  gagnvart  þeim,  og  hún 
svaraði  eða  hagaði  sór  gagnvart  liðnum  atvikum.  Og  um  samband 
vitundar  og  taugakerfis,  einkum  heilans.  er  oss  kent,  íið  hann  skapi 
»hvorki  hlutina,  sem  vér  skynjum  —  því  hann  er  sjálfur  að  eins 
partur  af  þeim  heimi,  sem  vér  skynjum  —  né  heldur  skapar  hann 
^ða  geymir  endurmingar  vorar«,  eins  og  skýrt  hefir  verið  frá.  »Tauga- 
kerfi  vort  er  eins  konar  símakerfi.  Þá  er  skeyti  berast  eftir  þráð 
um  þess  upp  í  heila  og  krefjast  svars,  þá  skynjum  vór  umheiminn 
og  líkama  sjálfra  vor. 

Búast  má  við,  að  mörgum  þyki  sumt  af  þessu  dularfult  og 
næsta  furðulegar  kenningar.  Og  því  verður  ekki  neitað,  að  mörgu 
er  hór  ósvarað,  er  oss  hefði  langað  til  að  vita.  Má  nokkrar  álykt- 
anir  leiða  af  þessu  um  hlutverk  vort  og  aðstöðu  í  tilverunni?  Þá 
er  eg  las  þetta  og  hugleiddi,  duttu  mér  oft  í  hug  orð  skáldsins 
sænska : 

„Och  manniskan  vandrar  pá  jorden  om 

och  ingen  vet  hvorifrán  hon  kom 

ocli  ingen  vet,  hvart  leden  bar 

och  ingen  vet,  hvad  lifvet  ár". 

En  mikill  fróðleikur  og  nynæmi  er  í  þessum  kafla. 

Höf.  hefir  glöggt  auga  á,  hve  margar  gátur  vísindin  eiga  eftir 
að  ráða.  Og  hann  virðist  ekki  hafa  tröllatrú  á,  að  þeim  takist  að 
finna  lögmái  fyrir  öllum  fyrirbrigðum  lífsins.  Eg  gæti  bezt  trúað, 
að  hann  hefði  gleggra  skyn  og  næmri  tilfinnig  á  nýbreytni  og  hul- 
iðsvöldum  tilverunnar  en  lögfestu  hennar.  Hann  kostar  mikils  kapps 
um  að  syna  fram  á,  í  hverju  líkaminn  og  lifandi  verur  sóu  frá- 
brugðnar  vólum.  Hann  hallast  að  skoðun  þeirra,  sem  halda  fram 
frjálsræði  viljans.  Hann  dáist  mjög  að  heimspekingnum  og  sálar- 
fræðingnum  William  James,  sem  var  mikill  trúarsinni.  Þetta  er  í  sam- 
hengi  við  það,  að  höf.  er  mikill  hugkvæmdarmaður.  Hugkvæmni 
er  sú  gáfa  hans,  sem  mest  ber  á.  Eg  vona,  að  enginn  skilji  orð 
mín  svo,  sem  eg  með  þessu  geri  lítið  úr  öðrum  gáfum  hans.  Af 
þessum  rótum  rennur  það,  hve  sýnt  honum  er  um  lipurt  form  og 
fjöruga  frásögn.  Hann  er  hagur  á  íslenzku.  Þótt  það  kunni  að 
þykja  sórvizkulegt,  kann  eg  samt  illa  við,  hve  oft  hann  byrjar  setn- 
ingar  á  nafnhætti.     Siíkt    kann  að    sóma  sór  í  embættisbrófum,  en 


888  Ritfregnir. 

lætur  óíslenzkulega  í  eyrum  í  vönduðu  máli,  eiiis  og  hjá  höf.  Góð' 
njyrði  eru  í  bókinni,  t.  d.  orðið  hneigð  o.  fl.  Höf.  er  andi-íkur, 
Hann  spyr  t.  d.,  hvort  alt  í  tilverunni  só  bundið  náttúrulögunum. 
Hann  svarar  því  með  annari  spuruingu:  Er  ekki  hugsanlegt,  að 
tilverunni  só  líkt  farið  og  kvæði?  Hver  veit  nema  náttúrulögin  sóu 
bragarháttur  tilverunnar?  En  það  er  ekki  mikið,  sem  lærðustu  brag 
fræðingar  geta  sagt  fyrir  um  af  kvæÖinu,  þótt  þeir  þekki  bragar- 
háttinn  út  í  yztu  æsar.  Því  fer  fjarri  að  þeir  skildu  tilgang  og 
hugsun  kvæðisins  með  bragháttarþekkingunni  einni. 

Því  verður  ekki  neitað,  að  þetta  er  frumleg  og  skáldleg  mynd. 
Þá  er  fjölsynn  hugur  er  farinn  á  sveim  út  í  þokuna,  sem  lykur 
um  líf  vort  á  alla  vegu,  geta  margar  kynjamyndir  borið  að  sjónum. 
En  þær  má  þyða  á  marga  vegu.  Það  má  spyrja  á  fleiri  vegu,  en- 
höf.  gerir  í  þessari  líkingu.  Höf.  minnist  á,  að  svo  verði  að  h'ta 
á,  sem  sama  fyrirbrigðið  hlyði  mörgum  náttúrulögum  í  senn,  sva 
að  vér  getum  skýrt  það.  Er  ekki  hugsanlegt,  að  kvæðið  só  eitt 
þessara  fyrirbrigða?  Bragarhátturinn  er  þá  að  eins  ein  lög  af  mórg- 
um,  er  stjórna  þvi.  Efni  þess,  andi,  hugsun,  tilgangur,  á  rætur  sínar 
og  upptök  í  huga  skáldsins,  gáfum  þess,  h'fsreynslu,  minni,  lestri, 
smekkvísi  o.  fl.  Það  sætir  furðu,  hve  bókmentafræðingum  hefir 
tekist  að  skyra  kvæði  Goethes  og  skáldskap,  upptök  og  vöxt  verka 
hans.  En  úr  því  að  heppnast  hefir  að  rekja  svo  uppruna  kvæða  ein- 
hvers  mesta  skálds  h?ims,  er  þá  óhugsandi,  að  alvitur  andi  hefði 
getað  sagt  þau  fyrir?  Er  ekki  líka  hugsanlegt,  að  því  só  eins  hátt- 
að  um  alt  í  tilverunni?  Ótal  spurningar  ryðjast  hér  iun  í  hugann, 
sem  allar  eiga  sammerkt  í  því,  að  engri  verður  svarað. 

Þótt  mér  þyki  bókin  vel  samin,  að  svo  miklu  leyti  sem  eg  hefi 
vit  á,  fer  því  fjarri,  að  eg  sé  höf.  alstaðar  samþykkur.  En  eg  er 
ekki  nema  leikmaður  í  þessum  efnum  og  ætla  ekki  að  deila  við 
hann  um  þau.  Samt  langar  mig  til  að  gera  tvær  athugasemdir, 
áður  en  eg  lyk  máli  mínu. 

Eg  gat  þess,  að  höf.  hallaðist  á  sömu  sveifina  og  þeir  heim- 
spekingar,  sem  trúa  á  frjálsræði  viljans.  Það  er  auðsóð,  að  James 
hefir  haft  áhrif  á  hann  í  þessu  efni.  Mór  finst  spurningin  vera 
óbrotnust  og  auðskildust  þannig :  Getum  vór  hugsað  oss,  að  nokkuð 
só  til  orðið  af  engu?  Að  vísu  höfum  vór  ekkert  himnabróf  fengið, 
er  tryggi  oss,  að  tilveran  sé  ekki  öðruvísi,  en  vór  getum  hugsað 
oss  hana.  En  hugsun  vor  er  hins  vegar  það  eina,  er  vór  getum 
beitt  fyrir  oss  í  þessu  efni.  Höf.  segir :  »Oss  finst  áreiðanlega  eins 
og  vór  ráðum  því  sjálfir,  hve  mikið  vór  reynum  á  oss«.  Það  er 
alveg  satt.  Og  enn  fremur  segir  höf.:  »Hitt  væri  undarlegt,  ef 
einmitt  sá  mælikvarðinn,  sem  mennirnir  tíðast  og  alvarlegast  leggja 
á  sálfa  sig  og  aðra  öld  eftir  öld  (o:  sá  mælikvarði,  hvernig  vór  notum 
frjálsræði  vort),  væri  bygður  á  meðvitund,  sem  ætti  sínar  dýpstu 
rœtur  í  —  lygi«.  Jú,  víst  er  það  undarlegt.  En  er  ekki  margt 
undarlegt,  sem  þó  er  satt?  Er  það  ekki  undarlegt,  að  allur  ment- 
aður  heimur  skyldi  um  margar  aldir  trúa  kenningum  Ptolemæusar 
og  Aristotelesar  um   stöðu    jarðarinnar  í  geimnum,  og  þó  reyndust 


r 


Eitfregnir.  383 

þær    Ijgi?     Og    þessar    hugmyndir    þeirra    lifa  í  rauninni  í  vitund 
vor  allra  enn  í  dag. 

Seinasti  kafli  bókarinnar  uni  listirnar  og  lífið  hefði  þurft  að 
vera  lengri.  Þar  er  of  fljótt  farið  yfir  mikið  efni.  Höf.  er  vel' 
Ijóst  og  tekur  vel  fram,  hve  aðdáun  er  ríkur  þáttur  í  listanautn. 
Mór  hefir  fundist  þessa  vera  getið  að  oflitlu  í  útlendum  bókum 
um  þetta  efni.  Aftur  hefði  þurft  að  taka  betur  fram,  hvíh'kur  h'f- 
gjafi  raannlegum  tilfinningum  listirnar  eru.  Höf.  talar  um  mikil- 
vægi  sönglistarinnar  í  þessu  efni,  en  ekki  eins  um  þetta  mikilvægr 
annara  lista.  Hlutverk  þeirra  er  meðal  annnars  að  glæða  tilfmn 
ingar  vorar.  Líkt  og  lestur  vísindarita  er  nauðsynlegur  hugsana- 
kröftum  vorum  og  þekking,  er  tilfinningunum  þörf  á  listanautnum. 
Franskur  heimspekingur,  Comte,  sagði  að  allir  raunhyggjumenn 
œttu  á  hverjum  degi  að  lesa  kafla  í  einhverju  góðu  skáldriti,  er 
svaraði  einum  söng  eftir  Dante.  — 

Að  síðustu  fæ  eg  ekki  nógsamlega  hvatt  menn  til  að  lesa  bók- 
ina,  bæði  lærða  og  ólærða.  Bókiu  er  Ijós,  full  af  skemtilegum  dæm- 
um  úr  hversdagslífinu,  efninu  til  skyringar,  svo  að  menn  þurfa 
ekki  að  óttast,  að  þeir  skilji  hana  ekki  að  mestu.  Og  menn 
verða  að  lesa  hana  oftar  en  einu  sinni,  ef  vel  er.  Þeir  sem  lesa 
hana  vel,  sanna,  að  þeim  vex  þekking  og  þroski  á  lestrinum.  Þeir 
safna  sér  á  honum  auðæfa,  er  raölur  og  ryð  fá  ekki  grandað. 

Sigurður  Guðmundsson. 

C.  Wagner:  Einfalt  líf.  Þýtt  hefir  Jón  Jakobsson. 
Reykjavík.     Kostnaðarmaður  Sigurður  Kristjánsson.     1912. 

Bók  þessi  hefir  getið  sér  hinn  bezta  orðstír  erlendis  og  á 
sköraraura  tíraa  veiið  þydd  á  margar  tungur.  Eg  þykist  viss  um 
að  henni  verði  h'ka  vel  tekið  hór  á  landi,  og  hún  á  það  skilið,  því 
hún  flytur  heilbrigðar  hugvekjur  um  efni  sera  alla  varða.  Hún 
talar  ura  það  hvernig  raenn  lenda  í  endalausura  flækjum  af  því 
að  þeir  blanda  saman  aukaatriðum  og  verulegum  atriðum,  og  telur 
hún  »anda  einfeldninnar^  eina  hjálpræðið,  en  »m  aður  er  ein- 
faldur,  þegar  honum  er  framar  öllu  um  það 
hugað  að  vilja  vera  það,  sem  hann  á  að  vera, 
það  er  að  segja  sannur,  hreinnogbeinnmaður«. 
Þessi  skilgreining  höf.  er  að  vísu  helzt  til  almenn  til  að  vera  leið- 
arstjarna,  en  hún  skýrist  raeð  hverjum  kapítula  bókarinnar.  Ein- 
föld  hugsun,  einfalfc  mál,  einföld  skylda,  einfaldar  þarfir,  einföld 
gleSi,  leiguþyslund  og  einfeldni,  skrum  og  leyndar  dygðir,  veraldar- 
prjálið  og  heirailislífið,  einföld  fegurð,  drarab  og  einfeldni  í  ura- 
gengni,  uppeldi  til  einfeldni,  —  þetta  eru  fyrirsagnirnar.  Höf.  er 
bjartsynn  án  þess  að  vera  þröngsýnn.  Hann  tekur  órajúkum 
höndura  á  því  sera  honura  þykir  sjúkt  í  lífi  nútíðarmanna,  og  þd 
hann  finni  þar  margt  af  slíku,  veikir  það  ekki  trú  hans  á  hinn 
heilbrigða  kjarna  í  manneðlinu.  Andríkur  er  höf.  og  kemur  oft 
með  Ijómandi  samlíkingar ;  ber  öll  meðferð  hans  vott  um,  að  hann 
er  ræðumaður  og  pródikari. 


384  Ritfregnir. 

Það  hefir  eflaust  verið  mjög  erfitt  að  þyða  bók  þessa  á  ís- 
lenzku,  en  mór  virðist  það  hafa  tekist  ágæta  vel.  Örfáar  setningar 
hefi  eg  fundíð  sera  eg  mundi  kjósa  öðru  vísi  orðaðar,  en  yfir  höfuð 
er  málið  á  bókinni  hreint,  sérkennilegt  og  fagurt.  Þó  þar  sé  all- 
margt  af  nýyrðum,  tekur  lesaudinn  naumast  eftir  því,  og  sjnir 
það  að  þau  eru  góð.  Auðvitað  fær  bókin  sinn  blæ  af  því  að  höf. 
er  franskur  en  ekki  íslenzkur,  en  svo  er  um  hverja  góða  þyðingu: 
hún  er  kynblendingur  og  ber  ættarmót  tveggja  sálna.  En  eins  og 
sálin  skín  eins  skyrt  í  andliti  þess  sem  er  af  blönduðu  blóði  og 
hins  sem  er  hreinnar  heiniaættar,  eins  Ijómar  hugsunin  jafnskært 
i  góðri  þýðingu  og  í  frumsömdu  riti. 

Ytri  frágangur  bókarinnar  er  snotur. 

G.  F. 


Leiðréttingar. 

18.  bls.  14.  1.  a.  n.:  árið  842  les:  árið  892. 

19.  —    6.  1.  a.  0.:  (utanmáls)  Norgur  les:  Noregur. 

20.  —    8.  1.  a.  n.:  ,  og  ,ennfremur  ívarr  og  Eysteinn,    les:    .  Ennfremur 

eru  ívarr  og  Eisteinn  ættnöfn  Mærajarla. 
28.    —    16. 1.  a.  0. :  Mírakonung  les :  Mdrakonung. 
30.    —   4.  1.  a.  n.:  Segerich  les:  Sigerich. 


SKÍRNIR 


TÍMARIT  HINS  ÍSLENZKA  BÓKMENTAFÉLAGS 


LXXXVIL  ÁR 


f 


RITSTJÓRI 

GUÐM.  FINNBOGASON 

DR.  PHIL. 


-  >7M- 


REVKJAVIK 

ÍSAFOLDARPRENTSMiÐJA  -  MCMXIII 


c^n 


Efnisskrá. 

Bl8. 

tBgiIl  Skallagrimsson  (kvæði)  eftir  Einar  Benediktsson    ....  1 

Jón  Borgfirðingur  1826—1912  eftir  Jón  Jónsson 5 

Lyf  og  lækningar  eftir  Gudm.  Hannesson 24 

Um  „akta"-skrift  eftir  Guðm.  Finnhogason 42 

Daniiierkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms  eftir  Boga  Th.  Melsted  55 

í  tunglsljósi  (kvæði)  eftir   Steingrim  Thorsteinsson 64 

Ritfregnir  eftir  Éinar  Árnór.sson  oe;  Guðm.  Finnhogason  ...  65 

tPrá  útlöndum  eftir  Þorstein  Gíslason 81 

sland  1913  eftir  Þor.stein  Gislason 92 


TJm  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif  eftir  Guðm.  Björnsson  97 

Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  srum  eftir  Klemens  Jónsson  123 

iGrrettisbæli  i  Öxarnúpi  {kvæði)  eftir  Guðm.  Fridjónsson  .     .     .     .  141 

Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið  eftir  Jónas  Jónsson      ....  144 

Jan  Mayen  eftir  Þorstein  Þorsteinsson 166 

Ritfregnir  eftir  Björn  M.  Olsen  og  Gudm.  Finnhogason    .     .     .  176 

Svar  eftir  Jón   Olafsson 184 

Andsvar  eftir  Einar  Arnórsson 191 


Gttðrún  Ósvífursdóttir  og  W.  Morris  eftir  André  Courmont      .     .  193 

Púkinn  og  fjósamaðurinn   eftir    Guðm.  Finnbogason 206 

Þrjú  kvæði  eftir  Goethe,  þýtt  hefir  Steingrímur  Thorsteinsson  .  220 

Fjallið  (æfintýri)  eftir  Björn  austrœna 223 

Til  I.  C.  Poestions  (kvæði)  eftir  Steingrim  Thorsteinsson    .     .  2.)2 

Josef  Calasanz  Poestion  (með  mynd)  eftir  Guðmund  Finnhogason  233 

Fimti  mai  (kvæði)  eftir  A.  Manzoni,  þýtt  hefir  Sigfús  Blöndal     .  237 

Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið,  nl.,  eftir  Jönas  Jónsson  .     .     .  241 

Heimur  versnandi  fer  eftir  Steingrim  Matthiasson 253 

Griordano  Bruno  eftir  Janus  Jónsson 269 

Ritfregnir  eftir  Guðm.  Hannesson  og  Jón  Helgason 277 

Útlendar  fréttir  eftir  Þorstein  Gislason 282 


[r^l 


Efnisskrá. 

Bls. 

Um  vísindalif  á  íslandi  eftir  Sigfús  Blöndal 290 

Nokkrar  athugasemdir  út  af  riti  Einars  Arnórssonar  um  Réttarstöðu 

íslands  eftir  Björn  M.  Ólsen 307 

Ofan  úr   sveitum.     Nokkrar    stökur    kveðnar    af    sveitakonum    eftir 

Theödóru  Thoroddsen 326 

Brosið  eftir  Þóri  Bergsson 335 

Nokkur  orð  um  íslenzkan  Ijóðaklið  eftir  Guðm.  Björnsson   .     .     .  339 

Strætapentarinn  eftir  Einar  Benediktsfton 358 

Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins  eftir  Olaf  Danielsson 361 

Ritfregnir  eftir  Guðm.  Finnhogason  og  Guðm.  Hann^sson     .     .  371 

Móðir  min  í  kví  kvi  (lag),  raddsett  hefir  Sigfús  Einarsson  .     .     .  376 

Útlendar  fréttir  eftir  Þorstein  Gislason 378 


Skýrslur  og  reikningar  Bókmentafélagsins  1912 í— XXVII 


Egill  SkallagTímsson, 


Taugarnar  þúsundir  ísvetra  ófu. 
Ennið  kvöldhimna  skararnir  hófu. 
Vöðvanna  mátt  efldi  kyn  eftir  kyn, 
hjá  kaldsóttri  unn,  undir  þjótandi  hlyn. 
Og-  öld  eftir'  öld  grúfðu  norðursins  nætur 
í  niðdiramura  rjáfrum,  þar  vöggubörn  sváfu, 
og  önduðu  hörku  i  hverja  sin, 
en  hlúðu  ura  lifsraeiðsins  rætur. 

Og  málið  var  bygt  i  brimslegnum  grjótum 
við  bláhimins  dýrð,  undir  málmfellsins  rótum. 
Þess  orð  féllu  ýmist  sem  hamars  högg, 
eða  hvinu  sem  eggjar  bitur  og  snögg  — 
eða  þau  liðu  sem  lagar  vogar, 
lyftust  til  hirains  með  dragandi  ómi, 
eða  hrundu  svo  tær  eins  og  drjúpandi  dögg 
og  dýr  eins  og  gullsins  logar. 

Þar  hel  og  lif  barðist  harðast  i  landi 
hæstur,  mestur  reis  norrænn  andi. 
Námsterk  og  framskygn  brann  hvötin  i  hug 
yfir  hafdjúpsins  veg,  yfir  arnarins  fiug. 
En  ástirnar  hjörtu  fornkynsins  fólu 
fátöluð,  auðug  og  bjargtrygg  til  dauða  — 
því  speki  og  kapp,  með  hinn  drotnandi  dug, 
var  dýrst  undir  frostlandsins  sólu. 

1 


Egill  Skallagrímsson. 

—  Svo  bjuggu  nornirnar  Egil  austan, 

til  orðanna  snjallan,  til  dáðanna  traustan. 
Hans  heit  voru  djúp  og  dy gg  þeirra  efnd. 
Hann  var  drengurinn  sami  i  trygðum  og  hefnd^ 
jafnbúinn  að  vígum,  blóti  og  surali, 
með  bitrasta  hjörinn  og  þyngstu  svörin. 

—  Ef  nöfn  vorra  garpa  og  greppa  eru  nefnd 
brenna  geislar  hátt  af  hans  kumli. 


Með  heilanum  Egill  hataði  o^  unni. 

Hans  hróður  spratt  inst  af  þankanna  brunni. 

Hans  gleði  á  kraftsins  kveikjum  brann. 

Hans  kend  byrgðist  inni  í  vinaniia  rann. 

Af  þótta  og  viti  hann  réð  sinu  ráði, 

réttsýnn  á  dáðir  þess,  er  hann  fjáði. 

Til   verðleiks   og  gildis  hann  virti  hvern  mann 

—  en  vó  jafnt  að  því,  er  hann  smáði. 


Hrygðin  lá  Agli  harðla  á  munni. 

Hægt  sló  hans  negg,  en  tók  undir  frá  grunni. 

Og  bæri  hann  þunga  sefans  sorg 

varð  sálin  ei  margmál,  né  bar  sig  á  torg. 

Þó  sprengdi  fjötrinn  hinn  breiði  barraur 

við  bana  hans  sona,  við  helför  hans  vonar, 

og  hljóm  sló  af  strengjunura  bóndinn  á  Borg, 

svo  hans  böl  varð  vor  eiginn  harmur. 


Hann  heiðraði  og  unni  veldi  verðsins 
sem  vöðva  sins  arms,  sem  biti  sverðsins, 
sera  striðsraerki  lifsins,  er  benti  og  bauð 
og  batt  saraan  efnin  kvik  og  dauð. 
í  guUbjarma  sá  hans  glögga  hyggja 
að  gifta  hins  stærra  er  frelsi  hins  smærra, 
að  þúsunda  líf  þarf  i  eins  manns  auð 
eins  og  aldir  þarf  gimstein  að  byggja. 


Egiil  Skallagrimsson. 

Hans  víking'S  lund  þráði  landnámsheiniinr), 
á  langfeðga  ætternið  hvikul  og  gleymin. 
Ura  afrek  og  hefndir,  um  erfðir  og  lönd 
sótti  Austmanna  niðjinn  á  feðranna  strönd. 
En  honum  varð  andþröngt,  sem  Ulfi  og  Grími, 
i  eining  Noregs  og  menningar  vori. 
í  fjallgeiraum  íslands  reis  hönd  móti  hönd, 
þar  var  höggfrjálst  —  og  olnboga  rými. 

Og  Fróni  var  merktur  svipur  hans  sálar  — 
i  sverðanna  þröng,  við  háborðsins  skálar. 
Frá  brotsjónura  yzta  að  bergássins  lind, 
sem  brynnir  andvarans  þyrstu  hind, 
til  Fjarðarins  seiddu  hann  allan  aldur 
ilmkjarrsins  viðir,  og  straumanna  niðir, 
og  fjarlægu  hæðanna  milda  mynd, 
svo  mjúk  eins  og  öldu  faldur.  — 


—  Vor  tunga  hún  yfkir  í  Egils  Ijóðum; 

vor  eldur,  vort  lif  felst  sjálft  i  þeim  glóðum. 
Haf  vorra  sálna,  sem  hnigur  og  ris, 
heilaga  bál,  undir  norðursins  is. 
Hvert  íslands  brjóst  á  þar  afi  og  fögnuð. 
Nær  óma  þeir  strengir,  er  hvildu  svo  lengi? 
Nú  drúpir  hin  stranga,  stolta  dís. 

—  Stálgigjan  mikla  er  þögnuð. 


Hans  óður  var  frelsisins  einvalds  rómur. 
Hans  eiginn  vilji  var  lög  hans  og  dómur. 
Hans  Ijóð  er  svo  heilnæmt  sem  laugandi  bað  — 
hann  lýsti  og  fræddi,  hann  söng  ei,  en  kvað, 
Um  drauma  og  vonir  og  ást  kvað  hann  öngva, 
—  hið  innra  var  mannsins,  en  hitt  það  var  landsins. 
Ó,  gæti  hann  kveðið  upp,  blað  fyrir  blað, 
vora  bragðlausu,  máttvana  söngva.  — 

1* 


Egill  Skallagrímsson. 

Blóðöxin  hneigði  málsins  mætti, 

svo  mögnuð  var  snildin  í  orði  og  hætti. 

Blásura  að  hyrjum  vors  heiðnikvelds, 

sem  hlúð  var  i  skjólum  vetrarfelds. 

Frá  helþögn  og  gleymsku  vor  hróðrar  saga 

er  Höfuðlausn  Egils.    Hann  mun  aldrei  deyja  — 

járngoðinn,  skáldið  hins  Jarðbyrgða  elds, 

jafnaldrinn    islenzkra    braga. 

Einar  Benediktsson. 


Jón  Borgfirðing'ur 

1826—1912. 


Eg  man  eftir  því  frá  fyr.-tii  skólaárura  mínum,  að  eg 
sá  oft  raann  nokkurn  grannv.ixinn  og  nokkuð  við  aldur 
sitja  á  Landsbókasafninu  með  bækur  og  handrit  fyrir  fram- 
an  sig  og  rita  af  kappi.  Ekki  raan  eg  eftir  því,  hvort  eg 
þekti  hann  i  sjón  áður  en  eg  kora  i  skóla,  en  hitt  er  vist^ 
að  eg  gekk  þess  ekki  lengi  duldur  hver  hann  var,  enda 
var  hann  faðir  eins  af  bekkjarbræðrura  mínura  og  góð- 
kunningjura  i  skóla.  Mig  furðaði  nokkuð  á  þessu  i  fyrstu, 
þvl  það  vakti  einhvern  veginn  óljóst  fyrir  raér,  að  það 
væru  ekki  aðrir  en  skólagengnu  raennirnir,  sera  ættu  þar 
heiraa,  enda  korau  fáir  aðrir  á  Landsbókasafnið  að  stað- 
aldri  i  þá  daga.  Það  leið  þó  ekki  á  löngu  áður  en  eg 
korast  að  raun  ura,  hver  fróðleiksraaður  Jón  Borgfirðingur 
var,  og  las  eg  þá  bæði  söguágrip  hans  ura  prentsmiðjur 
og  prentara  á  íslandi,  æíiminningu  Sigurðar  Breiðfjörðs 
og  eins  Rithöfundatal,  sem  kom  út  rétt  ura  þær  raundir 
og  raér  þótti  mikill  fengur,  þvi  eg  snuddaði  á  þeim  árum 
ekki  svo  lítið  i  sögu  og  bókmentum  íslendinga.  Þá  vakn- 
aði  fyrst  hjá  mér  einhver  óljós  grunur  um,  að  ekki  raundu 
ef  til  vill  allir  skipa  það  sæti  i  mannfélaginu,  sera  þeir 
væru  bezt  til  kjörnir  að  hæíileikura  og  eðlisfari,  og  að 
sumir  raenn,  ekki  sizt  raáske  hér  á  landi,  keipa  árangurs- 
laust  eftir  því  hnossi,  sera  öðrum  miður  liæfum  fellur  í 
skaut  sjálfkrafa. 


6  Jón  Borgfirðingur. 

I. 

Jón  Borgfirðingur  var  fæddur  á  Hvanneyri  i  Andakil 
30.  sept.  1826.  Móðir  hans  var  vinnukona  þar  á  bæn- 
um  og  hét  Guðriður  Jónsdóttir,  ættuð  af  Kjalai  nesi  og  ná- 
komin  Þorláki  presti  Loftssyni  í  Móum  (d.  1842),  en  um 
faðernið  er  ekki  getið.  Drengurinn  ólst  upp  hjá  fátækum 
hjónum  i  Svira,  koti  hjá  Hvanneyri,  og  naut  þar  ástfóst- 
urs,  þótt  eigi  væru  föng  á  að  láta  það  eftir  honum,  sem 
eðli  hans  hneigðist  mest  til,  enda  var  þá  lítið  um  annað 
hugsað  i  þá  áttina,  en  að  ná  skaramlaust  staðfestingu  hjá 
prestinum.  Hann  lærði  þó  að  lesa  og  fór  af  sjálfsdáðum 
að  læra  að  draga  til  stafs  með  krit  og  viðarkolum,  en 
ekki  var  laust  við  að  diegið  væri  dár  að  honum  fyrir 
þessa  viðleitni.  Þegar  hann  var  17  ára  andaðist  fóstra 
hans,  og  fór  hann  þá  nokkru  síðar,  um  tvitugsaldur,  i 
vist,  og  var  nokkur  ár  vinnnumaður  á  Hvanneyri.  Hvitár- 
völlum  og  víðar.  Nefnir  hann  á  einum  stað  Teit  bónda 
Símonarson  á  Hvanneyri  sem  sérstakan  velgerðamann  sinn  á 
æskuárunum,  en  þó  mun  hann  hafa  unað  sór  einna  bezt 
á  Hvitárvöllum  hjá  Andrési  bónda  Vigfússyni  Fjeldsteð; 
var  hann  »gáfumaður  og  unni  mentum,  trygglyndur  vinur 
og  rækti  vel  húsbóndaskyldur  sínar  í  orðsins  fylstu  merk- 
ingu«,  að  því  er  Jón  segir  sjálfur  frá^).  A  þessum  árum 
mun  hann  hafa  lesið  allar  þær  islenzkar  bækur,  sera  hann 
gat  til  náð,  þvi  hann  var  mjög  bókhneigður  og  varð  brátt 
betur  að  sér  í  þeim  efnum,  en  alment  gerist,  komst  t.  d. 
tilsagnarlaust  niður  i  dönsku.  Hann  fekk  og  snemma 
áhuga  á  landsmálum  og  sótti  Þingvallafundinn  1848;  fekk 
hann  til  þess  leyfi  húsbónda  sins,  sem  þá  var,  en  honum 
þótti  það  skritið,  að  vinnumaður  sinn  skyldi  vilja  eyða 
fé  og  tíma  í  annan  eins  óþarfa.  Jón  var  alla  æfi  frjáls- 
lyndur  maður  í  landsmálum  og  hneigðist  mjög  að  stefnu 
Jóns  Sigurðssonar,  sem  Ijóst  er  af  bréfum  hans.  Það  er 
meir  en  liklegt,    að  sumum    húsbændum    hans   hafi    verið 


')  Norðanf.  I,  56. 


Jón  Borgfirðingur.  7 

iniður  um  það  gefið,  að  hann  iðkaði  bóklestur,  og  þótt  það 
-ef  til  vill  draga  áhuga  hans  frá  vinnunni,  enda  var  hann 
aldrei  hneigður  fyrir  vinnu,  og  sízt  skepnuhirðing  á  vetr- 
um,  að  þvi  er  hann  sjálfur  segir.  Réði  hann  loks  af  að 
verða  laus  úr  vist  vorið  1852  og  vinna  siðan  í  kaupamensku 
um  sláttinn,  svo  hann  kæmist  af  næsta  vetur.  Fluttist 
hann  þá  til  Reykjavikur  um  haustið,  því  þangað  stóð  allur 
hugurinn  í  bækurnar  og  mentunina. 

Veturinn  eftir  kyntist  hann  Jóni  Árnasyni  stúdent,  er 

seinna  varð  landsbókavörður,    og  fekk  nokkra  tilsögn  hjá 

honum,  án  þess  að  hann  gerði  reikning   fyrir;    urðu   þeir 

brátt  góðkunnugir,  og  fekk  Jón  Borgfirðingur   að    nokkru 

-endurgoldið  nafna  sinum  siðar,  er   hann    fór   að    gefa   út 

Þjóðsögur  sinar,  með  þvi  að  safna  fyrir   hann    þjóðsögum 

-og  munnmælum.    Jón  Borgfirðingur  mun  í  fyrstu  hafa  gert 

,fiér  hálft  i  hverju  von  um  að  geta  komist  í  skóla  og  gengið 

lentaveginn,  en  sá  þó  brátt  að   þess    var   enginn    kostur 

^bæði  sakir  aldurs  og  örbirgðar,  því  hann  var  27  ára  gam- 

Æili  og  átti  engan  að,  og  mun  tilsögn  Jóns   Árnasonar   þá 

um  veturinn  hafa  verið  einasta  kenslan,   sem    hann    naut 

um  æfina.     Hvarf  hann  því  frá    þessu   ráði    og    réðist   til 

Einars  Þórðarsonar,  er  þá  hafði  um  haustið  tekið  við  ráðs- 

mensku   eða   forstöðu   Landsprentsmiðjunnar   gömlu;   var 

)að  eflaust  bókatilhneigingin,  sem   beindi  honum    að    því 

Jtarfi.     Hann  stundaði  þó  eigi  prentiðn  nema  mjög  skamm- 

m  tima,  en  réðist  í  þess  stað  i  bókasöiuferðir  fyrir  Einar 

)g  Egil  bókbindara  Jónsson.     Eigi  mun   hann   samt   hafa 

)ózt   geta   komið  ár  sinni  vel  fyrir  borð  i  Reykjavik,    og 

leitaði  þvi  fyrir  sér  annarstaðar,    en   hafði  jafnframt  hug- 

'ann  á  þvi  að  koma  sér  svo  fyrir,    að  hann   gæti    átt   að- 

gang  að  bókum  og  svalað  lestrarfýsn  sinni.    Rétt  um  þess- 

ar  mundir  (1852)  hafði  verið  stofnuð  prentsmiðja  á  Akur- 

eyri,  og  var  þá  um  hrið  allmikill  áhugi    nyrðra   á   bóka- 

útgáfum,  en  færri  voru  þar  til  samkepni  um  bókasölu  og 

ritstörf  en  i  Reykjavík.    Mun    þetta    eitt   með    öðru   hafa 

ýtt  undir  Jón  að  taka    sig    upp    frá   Reykjavík    og   flytja 

^öorður  til  Akureyrar   sumarið    1854.     Þegar   þangað   var 


8  Jón  Borgfirðingur. 

komið,  fór  hann  fyrst  norður  að  Kaupangi  i  Eyjafirði  til 
að  læra  bókband  hjá  Erlendi  bónda  og  bókbindara  Ólafs- 
syni  og  var  hjá  honum  i  tvö  ár  og  tók  sveinsbréf.  Þá 
fluttist  hann  aftur  til  Akureyrar  til  að  setjast  þar  að  og 
kvæntist  13.  júni  1856  önnu  Guðrúnu  Eiriksdóttur,  bónda 
á  Vöglum  og  i  Botni  í  Eyjafirði ;  var  hún  ættuð  af  Seltjarn- 
arnesi  og  úr  Borgarfirði. 

Á  Akureyri  lifði  Jón  á  bókbandsiðninni  og  tók  nú  auk 
þess  sjálfur  að  gefa  út  bækur,  t.  d.  Kimnaflokka  eftir  Sig- 
urð  Breiðfjörð,  nokkra  af  fornsöguþáttum  Espólíns  (Scipions 
sögu  hins  afrikanska,  Sólons  og  Platons  sögur)  o.  fl.  Sjálf- 
ur  fór  hann  síðan  i  bóksöluferðir  viðsvegar  um  sveitir  bæði 
fyrir  sjálfan  sig  og  aðra.  Laust  fyrir  1860  fór  liann  tvi- 
vegis  landveg  austur  i  Múlasýslu  og  sumarið  1861  suður 
og  austur  um  land  fyrir  sjálfan  sig  og  Svein  Skúlason, 
sem  þá  var  ritstjóri  Norðra  og  rak  prentsmiðjuna  á  Ak- 
ureyri.  Ritaði  Jón  dálítið  söguágrip  af  þeirri  ferð,  sem 
enn  er  til  i  handriti,  og  að  ýmsu  leyti  fróðlegt.  Lagði 
hann  upp  frá  Akureyri  20.  júni  i  fylgd  með  Jóni  Sigurðs- 
syni  frá  Gautlöndum  og  Sveini  Skúlasyni,  sem  þá  voru 
á  leið  til  alþingis.  Var  ferðinni  fyrst  heitið  til  Þingvalla^ 
þvi  þar  var  þá  fundur  haldinn  27.  júní,  en  heldur  var 
hann  fásóttur,  eitthvað  um  50  manns  og  flestir  þeirra  úr 
Árnesþingi.  Þar  skildist  Jón  við  förunauta  sína  og  hélt 
austur  um  sveitir,  um  Laugardal  og  Grimsnes  og  svo  hið 
neðra  um  Rangárvöllu  austur  i  Mýrdal.  Síðan  fór  hann 
aftur  hið  efra  með  Eyjafjöllum  og  Fljótshlíð  vestur  yfir 
til  Þingvalla,  og  síðan  norður  aftur  með  sömu  mönnunum. 
Vel  gekk  honum  bókasalan  og  var  hann  að  mestu  slyppur 
orðinn  þegar  hann  kom  í  Fjótshlíöina  á  vesturleið.  Hann 
gerði  sér  mikið  far  um  að  koraa  á  sem  flesta  forna  sögu- 
staði  á  leiðinni,  og  af  ágripinu  er  auðséð  að  hann  hefir 
veitt  öllu  nákvæma  eftirtekt,  sem  fyrir  bar,  bæði  stað- 
háttum,  hibýlaháttum  og  eigi  sízt  fólkinu,  og  lét  hann 
yfirleitt  vel  yfir  ferðinni,  nema  hvað  honum  blöskraði 
niðurníðslan  á  Skálholti. 

Bókasalan  gekk  þó  annars  skrykkjótt   hjá    honum    á 


Jón  Borgfirðingur,  9" 

þessum  árum  og  bar  margt  til  þess.  Um  þær  mundir  tók 
að  harðna  í  ári  norðanlands  og  rak  hvert  harðindavori& 
annað  um  og  eftir  1860,  svo  að  búhagur  manna  óhægðiat 
mjög,  og  fjárkláðinn  og  afleiðingar  hans  lögðust  þungt  að 
bændum.  Þetta  varð  til  þess,  að  raargir  tóku  að  minka 
við  sig  bókakaup,  en  svo  ilia  sem  bækur  seldust,  greidd- 
ist  þó  andvirði  þeirra  enn  ver.  Ýrasir  örðugleikar  aðrir 
voru  og  á  bókasölunni  um  þær  mundir.  T.  d.  má  geta 
þess,  að  hreppstjóri  einn  i  Þingeyjarþingi  sýndi  þá  rögg 
af  sér  að  gera  upptækar  bækur  nokkrar,  er  unglingspiltur 
fór  með  til  sölu  í  hrepp  hans,  —  heíir  að  líkindum  viljað 
afstýra  því,  að  fátækir  hreppsbúar  sóuðu  fé  sinu  í  slikan 
óþarfa.  Af  þessum  ástæðum  og  svo  hinu,  að  litið  var  um 
bókbandsstörfin  á  Akureyri,  svo  að  eigi  var  lift  við  þetta 
hvorttveggja,  tók  Jón  sig  upp  að  norðan  i  júnimánuði  1865 
og  fluttist  með  f jölskyldu  sina  suður  til  Reykjavíkur.  ittu 
þau  hjón  þá  3  börn,  Guðrúnu  (f.  1856),  Finn  (f.  1858)  og 
Kleynens  (f.  1862),  en  Guðny  fæddist  þá  um  sumarið,  er 
suður  kom,  og  þrir  synir  síðar:  Vilhjálmur  (f.  1869,  d. 
s.  á),  Vilhjálmur  (f.  1870)  og  Ingólfur  (f.  1874).  Hafði  Jón 
þar  nyrðra  eitthvað  kynst  Baldvin  klerki  hinum  kaþólska^ 
að  líkindum  hjá  Einari  í  Nesi,  og  víst  að  einhverju  leyti 
gerst  útsölumaður  að  ritum  hans.  Flutti  Jón  til  hans  að 
Landakoti,  er  suður  kom,  og  vantaði  þá  eigi  að  ýmsum 
getum  væri  leitt  um  rétttrúnað  hans,  en  ástæðulaus  var 
sá  grunur  með  öllu.  Um  haustið  andaðist  Þorsteinn  Bjarna- 
son  lögregluþjónn  og  urðu  ýmsir  til  að  sækja  um  starf 
hans  og  þar  á  meðal  Jón.  Var  hann  svo  heppinn  —  eða 
óheppinn  —  að  finna  náð  fyrir  augum  bæjarstjórnarinnar 
og  var  skipaður  til  að  gegna  starfinu  frá  1.  des.  s.  á.  með 
150  rd.  launum. 

II. 

Áður   Jón   fluttist   til  Reykjavíkur  sumarið  1865  mun 

hann  ekkert  hafa  ritað,  svo  teljandi  sé,  nema  smágreinar 

nokkrar   i   blöðin    Norðra    og  Norðanfara.     En  um  þessar 

mundir   tók    hann   sér  fyrir  hendur  að  rita  Sögudgrip  um 


10  Jón  Borgfirðingur. 

prentsmiðjur  og  prentara  á  Islandi  og  gaf  það  út  í  Reykja- 
vík  á  siíin  kostnað.  Rekur  hanii  þar  í  stuttu  máli  sögu 
prentlistarinnar  á  fslandi  og  getur  helztu  rita,  er  prentuð 
höfðu  verið  í  hverri  prentsmiðju  um  sig.  Ágrip  þetta  var 
svo  til  orðið,  að  hann  hafði  ritað  sér  til  minnis  ýmislegt, 
er  snerti  prentsögu  íslands.  Nokkrir  mentavinir  i  Reykja- 
vík,  er  sáu  þetta  uppkast  hans,  hvöttu  hann  til  að  gefa 
það  út.  Ekki  varð  honum  samt  rit  þetta  að  féþúfu,  þvi 
það  seldist  ekki  betur  en  svo,  að  nærri  þrem  árum  siðar 
vantaði  enn  16  rd.  til  þess  að  hann  fengi  að  eins  sjálfan 
prentkostnaðinn  endurgoldinn.  og  gekk  svo  árum  saman 
að  ekkert  eða  svo  sem  ekkert  seldist  af  bæklingnum.i)  Má 
nærri  geta,  að  þetta  hefir  ekki  hvatt  höfundinn  til  að 
ráðast  aftur  i  slík  fyrirtæki,  enda  var  fjárhagurinn  svo 
þröngur,  að  hann  gat  það  ekki  þótt  hann  vildi.  Blöðin 
höfðu  heldur  ekki  látið  svo  lítið  að  minnast  á  bæklinginn, 
og  varð  dr.  Möbius  fyrstur  til  þess  í  þýzku  timariti.  Yfir 
höfuð  að  tala  veittu  erlendir  fræðimenn  og  bókavinir  rit- 
inu  miklu  meiri  eftirtekt  en  íslendingar  sjálfir,  og  varð 
Prentsraiðjusagan  þess  valdandi,  að  hann  komst  í  kynni 
við  Thomas  Lidderdale,  bókavörð  við  British  Museum  í 
Lundúnum.  Skrifaði  hann  Jóni  1869  og  bað  hann  gefa 
sér  titla  á  öllum  þeim  bókum  og  bæklingum,  er  prent- 
aðar  höfðu  verið  i  Reykjavík  og  Akureyri  frá  því  er 
prentsmiðjurnar  tóku  þar  til  starfa.  Við  þetta  verk  sat 
Jón  í  frístundura  sínum  veturinn  1869 — 70,  og  urðu  titl- 
arnir  um  600  með  öllu  smáu  og  stóru,  en  16  sk.  setti 
hann  upp  fyrir  hvern  titil.  liidderdale  var  ánægður  með 
verkið  og  bað  hann  enn  á  ný  að  skrifa  upp  fyrir  sig 
bókatitla  frá  Hrappsey,  Beitistöðum,  Leirárgörðum  og 
Viðey,  og  sat  hann  við  það  veturinn  og  vorið  1871.  Þeir 
voru  fleiri,  útlendingarnir,  sem  sneru  sér  til  Jóns  í  þessu 
efni,  t.  d.  Hedlund  bókavörður  í  Gautaborg,  sem  ritaði 
honum  1878  og  bað  hann  um  skrá  yfir  allar  islenzkar 
bækur  frá  upphafi,  og  sat  Jón  við  það  lengi  vel,  hve  nær 
sem  timi  vanst  til  frá  daglegum  störfum,  en  það  var  eink- 

^)     Bœklingur  þessi  er  nú  löngu  uppseldur  og  ófáanlegur. 


Jón  Borgfirðingur.  11 

ura  árla  dags  og  síðla  á  kvöldum  og  nóttum.  Arið  eftir 
voru  þeir  Vesturheimsmeniiirnir  dr.  Fiske  og  Arthur  Reeves 
hér  á  ferð,  og-  var  Fiske  sem  kunnugt  er  bókavinur  mik- 
ill  og  þá  löngu  tekinn  að  leggja  grundvöllinn  undir  hið 
mikla  íslenzka  bókas^fn  sitt.  Færðu  þeir  i  tal  við  Jón, 
að  hann  semdi  islenzka  bókaskrá  i  tveim  hlutum;  skyldi 
í  fyrri  hlutanum  vera  skrá  yfir  allar  bækur  og  blöð,  er 
prentoð  hefði  verið  á  Islandi,  en  í  seinni  hlutanum  yfir 
íslenzkar  bækur  prentaðar  erlendis  og  öll  rit  um  ísiand  á 
erlendum  raálum.  Ætluðu  þeir  siðan  að  gefa  skrána  út. 
Jón  tók  heldur  dauflega  í  þetta,  einkura  að  því  er  snerti 
erlendu  bækurnar,  þvi  þar  var  hann  ekki  jafnsterkur  á 
svellinu,  en  þó  ætlaði  hann  að  reyna.  Ekkert  varð  sarat 
af  þessu  er  til  kom,  þvi  Reeves  vildi  ekki  kaupa  af  hon- 
ura  handritið  að  bókaskránni,  en  að  eins  kosta  útgáfuna 
og  láta  Jón  hafa  nokkur  eintök  prentuð  í  ritlaun;  að  því 
þóttist  Jón  ekki  geta  geta  gengið,  sem  varla  var  von, 
fátækur  barnamaður. 

Það  mun  víst  mega  telja  einsdæmi  í  bókmentasögu 
heimsins,  að  erlendir  fræðiraenn  snúi  sér  til  fátæks  al- 
raúgamanns  um  úrlausn  á  bókfræðismálefnum,  en  þar  til 
er  þvi  að  svara.  að  Jón  Borgfirðingur  var  þá  óefað  allra 
manna  bezt  að  sér  hér  á  iandi  i  þeirri  grein.  Hann  hafði 
jafnan  haft  mesta  yndi  af  þvi  að  safna  öllu  þar  að  lút- 
andi  og  rita  upp  hjá  sér.  Hafði  hann  á  undanförnura 
árura  dregið  saraan  i  allraikið  Rithöfundatal  og  ætlaði  það 
Bókmentafélaginu,  eftir  samningura  við  Jón  Sigurðsson, 
eins  og  sjá  raá  af  bréfura  hans,  en  endirinn  varð  sá,  að 
það  lenti  alt  hjá  Jóni  Sigurðssyni  sjálfum  og  er  nú  í  hand- 
ritasafni  hans  nr.  103- -106,  4to.  Jón  var  þó  sifelt  að 
auka  við  það  og  hélt  áfrara  að  safna  öllu  þar  að  lútandi 
fram  á  síðustu  ár. 

Upp  úr  öllu  þessu  grúski  kora  honum  til  hugar  að 
taka  saman  eða  hripa  upp  Drög  til  sögu  isl.  bóJcmenta  frá 
1400 — 1874  eða  Agrip  til  isl.  hókfrœði,  og  gerði  ráð 
fyrir  að  geta  þar  helztu  rita  islenzkra,  er  kunn  væru  al- 
þýðu    og    hefðu    verið    notuð    »til  almennrar  brúkunar  til 


12  Jón  Borgfirðingur. 

gagiis  og  gamans«,  en  var  þó  lengi  nokkuð  1  vafa  um 
sniðiö  á  ritinu.  Sumarið  1879  sendi  hann  bænarskrá  til 
þingsins  ura  700  kr.  styrk  hvort  árið  á  fjárhagstimabilinu 
til  að  gefa  út  isl.  rithöfundatal.  Fjárlaganefndin  lagði  það- 
til,  að  bæn  þessari  væri  beint  til  Bókmentafélagsins  með 
raeðraælum  og  þeirri  bendingu,  að  æskilegt  væri,  að  tveir 
aðrir  bókfróðir  menn  væru  fengnir  til  að  vinna  að  þessu 
riti  með  höfundinum^).  Þetta  var  auðvitað  sama  sera  af- 
svar,  því  það  var  hvorttveggja,  að  Bókmentafélagið  hafði 
ekkert  fé  aflögum,  enda  var  Jón  heldur  ekkert  áfram  um 
að  vinna  undir  umsjón  tveggja  raanna  annara  og  láta  þá 
svo  ef  til  vill  eigna  sér  rítið  og  gleypa  meginið  af  rit- 
launuiium.  Það  sem  vakti  fyrir  Jóni  raeð  þessa  beiðni 
vfir  að  fá  tóra  og  tækifæri  til  að  rannsaka  bókasöfnin  til 
hlítar  og  gefa  siöan  út  itarlegt  rithöfundatal,  en  er  það 
brást,  fór  hann  aftur  að  hugsa  ura  ágrip  sitt  og  afréð  að 
lokura  að  bjóða  Bókraentafélaginu  ritið.  Kallaði  hann  það 
Stutt  rithöfundatal  á  Islandi  (1400 — 1882),  og  varð  það  úr 
á  endanura  eftir  nokkrar  breytingar  og  bollaleggingar,  að 
Bókmentafélagið  gaf  það  út  (Rvik  1884).  Auk  þess  fekk 
hann  úr  landssjóði  litilsháttar  styrk  til  ritsins  (30  kr.  fyrir 
örkina),  enda  var  það  þörf  og  hentug  leiðbeining  í  is- 
lenzkri  bókfræði,  þótt  stutt  væri,  og  hefir  raörgura  að 
gagni  komið. 

Árið  1873  hafði  Jón  byrjað  að  safna  drögum  til  æfi- 
sögu  Sigurðar  Breiðfjörðs,  og  lagði  þar  til  grundvallar 
þátt  Gísla  Konráðssonar,  en  gerði  sér  jafnframt  alt  far 
ura  að  safna  skýrslum  og  sögnum  uni,  Sigurð  og  eins  Ijóð- 
ura  og  lausavísura  eftir  hann.  Kora  honum  fyrst  til  hug- 
ar,  að  vel  færi  á  að  gefa  æfisöguna  út  fraraan  við  nýja 
Ijóðasraámuni  Sigurðar,  er  hann  hafði  safnað  til,  og  gerði 
ráð  fyrir  að  bæklingurinn  yrði  einar  5 — 6  arkir  eða  raeir. 
En  þegar  til  kom  gat  hann  ekki  klofið  prentunarkostnað- 
inn,  þvi  Einar  Þórðarson  krafðist  borgunar  út  i  hönd  eða 
fullrar  tryggingar  fyrir  greiðslunni.     Að  lokura  fekk  hann 


^)  Alþingistiðindí  1879  I,  204. 


Jón  Borgfirðingur.  13 

50  kr.  styrk  til  útgáfunnar  af  sjóði  »Kvöldféla,gsins«  i 
Reykjavík,  sem  áður  hafði  gengist  fyrir  að  setja  stein  á 
leiði  Sigurðar.  Var  æfirainningin  gefin  út  í  Rvík  1876  á 
kostnað  höfundarins,  og  nokkur  Ijóðmæli  Sigurðar  aftan 
við.  Ritið  seldist  vel,  enda  var  Sigurður  um  þær  mundir 
mjög  vinsæll  raeð  alþýðu  manna  og  er  reyndar  enn,  en 
æfikjörin  býsna  misjöfn.  Er  nú  ritið  uppselt  fyrir  langa- 
löngu. 

Þegar  líða  tók  að  þjóðhátiðinni  1874  vaknaði  hjá 
mörgum  löngun  til  að  fá  sögu  íslands  ritaða,  og  urðu  víst 
einhverir  til  að  semja  ágrip  af  henni  (síra  Jón  Ingjalds- 
son  t.  d.),  þótt  eigi  kærai  fyrir  almennings  sjónir.  Jón 
Borgfirðingur  var  einn  í  tölu  þeirra  manna,  sera  höfðu 
hug  á  að  reyna  við  þetta,  en  var  þó  mjög  hikandi. 
Haustið  1873  ritaði  hann  vini  sínum,  sn-a  Eggcrt  Ólafs- 
syni  Briem  á  Höskuidsstöðura,  á  þessa  leið:  »Nokkrar 
nætur  hefi  eg  vakað  rneð  hugsunum  um  sögu  Islands,  að 
gaman  væri  að  reyna  við  hana,  en  eg  sé  þar  eilífa  auðn, 
ómentaður  auraingi  í  henni!  Formið  hefi  eg  hugsað  mér, 
og  hvað  eigi  að  takast  upp  í  hana,  en  eigi  er  gaman  að 
fyigja  þvi.  Bannsett  pólitikin  er  mitt  ofurefli.  Hún  er  sá 
hylur,  er  yrði  mér  að  fjörlesti«.  Og  24.  nóv.  s.  á.  ritar 
hann:  »Eg  fekk  það  innfall  i  haust  eftir  langar  vökur, 
að  gaman  væri  að  gera  uppkast  til  (ekki  meira  né  minna 
—  taktu  eftir  þvi!)  sögii  Islands.  Eg  fór  til  og  er  kom- 
inn  fram  að  1550.  Heldurðu  eg  sé  genginn  af  vitinu  — 
minstur  allra  utanveltubesefa  Minervumusteris?«  Síðan 
gerir  hann  grein  fyrir  skiftingu  og  niðurskipan  efnisins, 
og  heldur  svo  áfram:  »En  þetta  er  líklega  hringlandi 
vitlaust  og  ókrítiskt  altsaman.  Verst  er  að  fá  réttan  gang 
sögunnar  og  samanhengi  og  þráð  í  hana  alla,  svo  Ijóst 
verði,  og  um  fram  alt  góðan  stíl  og  sögulegan.  Af  þessu 
öllu  saman  hefir  mér  komið  til  hugar,  hvort  eigi  væri 
mér  leyfilegt  að  senda  syrpuna  til  þín  í  marz,  svo  þú 
gætir  krukkað  í,  stytt,  aukið  eða  strikað  yfir,  ella  þá 
fundið  upp  snjallasta  ráðið,  að  segja  mér  að  láta  loga 
greyið  »revidera«  safnið. Stundum  hefi  eg  ætlað  að 


14  Jón  Borgfirðingur 

hætta    og    hvergi    séð    til    laiids  og  auðnu  tóma.     Eg  hefi 

gruflað  og  gruflað,  þar  til  birt  hefir «i).     í  maímán- 

uði  1874  var  hann  kominn  fram  að  1800,  og  við  það  sat 
fram  eftir  árinu,  því  19.  öldin  þótti  honum  ill  og  flókin 
viðfangs  og  bjóst  helzt  við  þvi,  að  það  mundi  aldrei  kom- 
ast  á  pappírinn,  hvað  þá  lengra.  Á  pálmasunnudag  1875 
ritar  hann  sira  Eggert  á  þessa  leið:  »Eg  hefi  enga  skemt- 
un  haft  í  vetur  eða  fundi,  en  setið  minn  tíma  heiina 
og  punktað  það  gamla,  seni  til  einkis  verður  og  aldrei 
verður  að  neinni  heild  með  sögulegum  og  fögrum  máls- 
þræði.  Bezt  verður  raeð  það  farið  að  mykja  það  ofan  á 
leiði  mitt  sem  hrossataðskögln  á  óræktarmóa«.  —  Af  öðru 
bréfi  til  síra  Eggerts  frá  3.  mai  1879  er  það  auðséð,  að 
hann  hefir  verið  búinn  að  ganga  frá  ritinu  áður  en  hann 
byrjaði  á  bókfræði  sinni  eða  rithöfundatali,  sem  Bók- 
mentafélagið  gaf  út,  og  var  þá  orðið  800  bls.  í  aikarbroti 
(ritað  i  hálft).  Vott  má  sjá  þess,  að  hann  hafi  sýnt  Jóni 
Sigurðssyni  ritið,  en  aldrei  komst  það  lengra,  og  má  ætla 
að  Jóni  Sigurðssyni  hafi  annaðhvort  ekki  likað  niðurskip- 
unin,  því  hún  virðist  ekki  hafa  verið  vel  heppileg,  eða 
þá  dregist  úr  hömlu  að  gera  nokkuð  frekar  við  það,  enda 
var  Jón  Sigurðseon  þá  farinn  að  heilsu. 

Árið  1886  komst  hann  yfir  ritgerð  um  Jón  Islending 
8V0  nefndan  eftir  sira  Björn  Haldórsson  i  Sauðlauksdal. 
Gerði  hann  við  hana  skýringar  og  athugasemdir  og  sendi 
til  Jóns  Sigurðssonar  nefndarinnar,  sem  þá  var  nýlega 
sezt  á  laggirnar.  Það  var  hvorttveggja,  að  hann  gerði 
sér  ekki  mikla  von  um  verðlaun  fyrir  ritið,  enda  þóttist 
nefndin  ekki  geta  lagt  það  tiP).  Þetta  voru  þvi  í  raun 
og  veru  engin  vonbrigði,  en  hitt  tók  hann  sér  allnærri, 
að  honum  fanst  nefndin  vísa  ritgerðinni  frá  »með  ónotum 
og  næstum  skopi«,  eins  og  hann  kemst  að  orðum  í  bréfi 
einu  til  Eggerts  prests,  og  fanst  það  óþarft,  þótt  ritgerðin 


1)  Bréf  frá  Jóni  Borgfirðingi  1868—91  til  Eggerts  Ó.  Briem,   Lbs. 
743,  4to. 

«)  Sbr.  Alþingistiðindi  1887  III,  320. 


Jón  Borgfirðingur.  15- 

þætti  eigi  frambærileg  eða  vel  samið  visindlegt  rit  frá 
sjónarmiði  nefndarinnar.  Það  er  ekki  laust  við  að  þetta 
setjist  1  hann  og  veki  hjá  honum  grun  um,  að  hann  sé 
látinn  gjalda  þess  að  hann  var  leikmaður.  Kennir  þá  1 
svip  hjá  honum  nokkurrar  beiskju  út  af  æfikjörunum,  svo 
hann  ritar  Eggert  vini  sinum  á  þessa  leið  (29  sept.  1887): 
»Mér  hefði  verið  miklu  nær  að  rorra  í  Borgarfjarðar- 
myrkrinu  sem  garðmaður  og  fjósa.  aldrei  læri;  að  lesa  á 
bók  og  því  siður  að  mynda  staf  með  krít  og  koli,  enda 
var  eg  narraður  fyrir  það.  og  beygðist  snemma  krókur- 
inn«.  Eggert  prestur  tók  svari  hans  út  af  ummælum 
nefndarinnari),  enda  var  hann  fróðleiksmaður  mikill  í 
þeim  greinum,  og  af  bréfura  Jóns  má  marka,  að  Eggert 
prestur  hefir  oftar  tah'ð  kjaik  i  hann  og  alið  á  sjálfstrausti 
hans,  því  Jóni  hætti  annars  við  að  taka  sér  það  nærri, 
er  honum  þótti  ritstörf  sin  lítils  metin.  Fann  hann  eflaust 
sjálfur  til  þess  manna  bezt,  að  hann  hafði  1  æsku  farið  á 
mis  við  mentunina,  enda  hafðí  hann  sizt  of  mikið  álit  á 
ritum  sínum,  þótt  hann  hins  vegar  væri  sér  þess  meðvit- 
andi,  að  hann  vandaði  til  þeirra  eftir  föngura.  I  bréfi 
28.  júli  1888  kveðst  hann  nú  leggja  árar  i  bát  með  rit- 
störfin,  en  það  varð  þó  eigi,  —  til  þess  var  bókmenta- 
áhuginn  og  fróðleiksfýsnin  of  mikil.  Hann  hélt  bókfræða- 
grúskinu  áfram  til  dauðadags,  jók  prentskrá  sína  og  Rit- 
höfundatal  með  hverju  ári,  og  var  jafnan  á  höttunum  eftir 
öllum  nýjungum.  í  blöð  ritaði  hann  jafnan  öðru  hvoru 
smágreinar,  einkum  andlátsfregnir  og  æfiminningar,  og 
ritskrár  frá  hans  hendi  fylgja  æfisögum  ýmsra  manna 
bæði  i  Andvara  og  viðar. 


ni. 

önnur  hliðin  á  æfistarfi  Jóns  Borgfirðings,  og  enga 
þýðingarminni  en  ritstörfin,  —  enda  af  sömu  rótum  runn- 
in,  —  var  tiihneiging  hans  eða  öUu  heldur  á  s  t  r  i  ð  a  til 

')  Þjóð.  XXXIX  nr.  57—58. 


16  Jón  Borgfirðingur. 

að  safna  bókum  og  handritum.  Hann  mun  hafa  byrjað  á 
því  þegar  í  æsku,  þótt  blásnauður  væri,  en  einkura  þó 
eftir  að  hann  settist  að  á  Akureyri  1856,  og  hélt  því 
áfram  til  dauðadags.  Þær  munu  fáar  veia  af  islenzkum 
Ijókum,  jafnvel  af'  þeim  sjaldgæfustu,  sera  hann  hetir  eigi 
eignast  eða  haft  með  höndum  einhvern  tiraa  æfinnar,  þótt 
hann  stundura  neyddist  til  að  farga  þeim  aftur.  Hann 
var  um  hrið  umboðsmaður  fyrir  British  Museura,  sem  fekk 
hjá  honum  marga  sjaldgæfa  bók,  og  mörgu  skaut  hann 
iið  nafna  sinum  Jóni  Sigurðssyni.  Hygg  eg  að  hann  hafi 
verið  Jóni  innan  handar  raeð  að  útvega  honura  ýraislegt 
smávegis,  og  oft  þar  af  leiðandi  sjaldgæft,  úr  islenzku 
prentsraiðjunum.  Meðan  hann  stundaði  farandsölu  á  bók- 
ura,  stóð  hann  að  raörgu  leyti  vel  að  vigi  i  þessu  efni, 
þvi  hann  kora  víða  á  afskekta  staði  i  sveitura,  og  var  þá 
enn  ura  raiðbik  aldarimiar  ura  auðugan  garð  að  gresja  á 
islenzkum  sveitabæjum.  Jón  kunni  manna  bezt  skyn  á 
verðmæti  sjaldgæfra  bóka  og  grófst  eftir  þeira  af  miklu 
kappi.  Er  það  vafalaust  honura  að  þakka,  að  raargt  af 
bókura  og  handritura  er  nú  til,  sera  annars  hefðu  glatast 
með  öllu,  ef  hans  hefði  eigi  við  notið.  Hann  tókst  allur 
á  loft,  er  hann  sá  fágæta  bók,  og  brá  eins  og  leiftri  fyrir 
i  augunura,  og  það  hygg  eg  víst,  að  ekki  hefði  honura 
gengið  eins  í  augu  þótt  hann  hefði  séð  gullhrúgu  fyrir 
framan  sig.  Honum  rann  til  rifja  er  hann  sá  illa  hirt 
ura  bækur  eða  handrit,  og  vildi  ekki  vita  minsta  snepli 
fleygt,  ef  eitthvað  var  á  hann  prentað  eða  ritað.  Sjálfur 
sýndi  hann  mér  einu  sinni  blaðadót  i  handritasafni  Bók- 
mentafélagsins,  sera  hann  kvaðst  hafa  skarað  út  úr  hlóð- 
um  á  sveitabæ  einum;  hafði  hann  komið  þar  af  tilviljun 
rétt  i  því  er  eldabuskan  ætlaði  að  fara  að  snerpa  undir 
katlinum,  og  ekki  verið  seinn  á  sér  að  hirða  dótið.  Það 
var  lika  sannast  að  segja,  að  hann  hafði  miklar  mætur  á 
þeim  sjaldgæfum  bókum  og  handritum,  sera  hann  átti 
sjálfur.  Minnist  eg  þess  að  hann  sagði  mér  frá  þvi  sjálf- 
ur  á  siðustu  árum  sinum,  að  eina  skruddu  ætti  hann  í 
fórum   sinum.    sem    hann   hefði  ætið  undir  koddanura  hjá 


Jón  Borgfirðingur.  17 

sér   á   nóttunni.     Kvað    hann    eitt   skyldu   yfir  þau  bæði 
ganga,  ef  eldsvoða  bæri  að  höndum. 

Það  mun  varla  ofmælt,  að  hann  hafi  unað  fátækt 
sinni  hálfu  ver  en  ella  fyrir  þá  sök,  að  hún  aftraði  því 
að  hann  gæti  eignast  þær  bækur,  er  honum  lék  hugur  á. 
Oetur  hann  þess  eigi  allsjaldan  i  bréfum  sínum,  að  sig 
langi  til  að  eignast  einhverja  bók  i  íslenzkum  fræðum, 
er  hann  nefnir,  en  ólukkans  fátæktin  hamli  þvi.  Hann 
var  stöðugur  gestur  á  öUura  bókasöluþingum,  og  komst 
þar  oft  að  góðum  kaupum.  Einu  sinni  hrepti  hann  á 
skólauppboði  3  sjaldgæfar  bækur  i  einu  bindi  og  gyltar  i 
sniðum  fyrir  25  aura:  Lærdómsbókina  frá  Leirárg.  1805, 
þýðingu  Espólíns  á  veraldarsögu  eftir  Galletti  og  Göngu- 
Hrólfssögu  Haldórs  Jakobssonar,  sem  enginn  átti  þá  i 
Eeykjavík,  ekki  einu  sinni  bókasöfnin,  og  hlakkar  hann 
heldur  en  ekki  yfir  því  í  bréfi  til  sira  Eggerts.  Aftur  á 
móti  blæddi  honum  jafnan  í  augum,  er  hann  varð  af  ein- 
hverjum  happadrættinum.  A  uppboði  einu  hrepti  Páll 
Melsteð  Józku  lög  frá  1508  við  góðu  verði,  því  Jón  hafði 
af  tilviljun  brugðið  sér  út  á  meðan;  >það  var  óþörf  stund, 
en  fágæt  bók«,  segir  hann  hálfgramur  i  bréfi  til  síra 
Eggerts.  Við  bar  það  og  á  uppboðum,  að  hann  tók  til 
handargagns  og  hirti  það  sem  aðrir  fleygðu,  og  fann  þá 
stundum  sitthvað  nýtilegt.  Svo  skýrir  hann  frá  í  bréfi 
einu  til  síra  Eggerts:  »Um  daginn  var  haldið  uppboð 
eftir  Þorlák  heitinn  Pétursson,  og  seldar  ýmsar  skruddur. 
Þar  var  fleygt  í  sorpið  bunka  af  smáblaðarusli,  og  datt 
mér  í  hug  að  róta  i  því,  tók  bunkann  og  fór  heim  með 
hann.  En  í  staðinn  fyrir  vonarleysi  um  nokkuð  nýtilegt, 
finn  eg  þar  heilt  skáldverk  i  kvæðabók,  en  notabene  eftir 
Ara  Pétursson,  bróður  Þorláks.  Látum  Ara  hafa  sinn 
dóm  með  sér,  eins  og  hvert  annað  skáld,  er  verið  hafa  á 
ýmsum  timum.  Þó  er  margt  allgott  í  því  og  sýnir  gáf- 
ur  hans  og  að  hann  getur  talist  með  hagyrðingum.  Sextán 
rímur  af  Trójumannastríði  eru  complet  og  gott  handrit 
eftir  hann.  Þannig  hefi  eg  frelsað  e  i  n  a  sál  frá  óminnis- 
dauðanum,    Mér   til  hrygðar  datt  mér  í  hug  afdrif  hand- 

2 


18  Jón  BorgfirðÍBgnr. 

rita  vorra  að  fornu  og  nýju,  þar  sem  í  höfuðstað  vísind'- 
anna  bryddir  á  sliku  atferli  á  seinni  hluta  19.  aldar,  hvað^ 
þá  á  miðöldunum  i  hinu  dimma  myrkri*. 

Þessi  áhugi  Jóns  og  hirðusemi  kom  einkum  Bók- 
mentafélaginu  í  góðar  þarfir,  og  verður  seint  fullþakkað. 
Hann  lét  Bókmentafélaginu  í  té  alt  það,  er  hann  komst 
yfir  af  handritum,  og  var  surat  af  þvi  stórmerkilegt,  svo 
sem  t.  d.  öxnafellsbók,  safn  af  dómum  og  bréfum  frá  15., 
16.  og  17.  öld  með  hendi  Ara  Magnússonar  i  ögri.  í 
handritaskrá  félagsins  eru  talin  272  nr.  frá  Jóni  Borgfirð- 
ing,  en  ótalið  er  sjálfsagt  annað  eins  eða  meira,  sem  hann 
sendi  félaginu  eftir  að  skráin  kom  út.  Hélt  hann  áfram 
að  reyta  í  það  smám  saman  frara  á  siðastliðið  sumar,  og 
að  lokum  skildi  hann  svo  við,  að  hann  ánafnaði  þvi  alt 
sem  hann  lét  eftir  sig  af  handritum.  Ef  meta  ætti  þetta 
til  peningaverðs,  raundi  það  eigi  nema  öUu  minna  en 
5 — 6000  kr.,  og  mundi  það  hvervetna  þykja  höfðingleg 
gjöf  og  þjóðræknisleg,  eigi  sízt  af  fátækum  raanni,  sem 
altaf  átti  örðugt  uppdráttar.  Það  mun  sérstaklega  hafa 
verið  í  viðurkenningarskyni  fyrir  þetta,  að  Jón  var  gerð- 
ur  að  heiðursfélaga  í  Bókmentafélaginu,  og  svo  meðfram 
fyrir  hitt,  að  hann  átti  manna  mestan  þátt  i  að  útvega 
þvi  nýja  félaga,  eins  og  reyndar  fleiri  mentafélögum,  þvi 
hann  var  svarinn  stuðningsmaður  þeirra  allra  bæði  i  orði 
og  verki,  og  átti  öll  bókmentaviðleitni  þar  góðan  hauk  i 
horni,  sem  hann  var. 

Jón  Borgfirðingur  lét  sér  mjög  umhugað  um  að  af- 
stýra  því,  að  islenzk  handrit  væru  seld  út  úr  landinu. 
Rann  honum  jafnan  til  rifja  er  islenzkir  menn  voru  að 
bjóða  erlendum  söfnum  handrit  sin  til  kaups,  eins  og  t.  d. 
Jón  Árnason  bókavörður.  Og  mjög  lét  hann  sér  ant  um 
að  halda  spurnum  fyrir  um  það  í  bréfum  til  kunningja 
sinna,  hvað  yrði  af  bóka-  og  handritasöfnum  einstakra 
manna,  svo  sem  t.  d.  síra  Benedikts  Vigfússonar  á  Hólum 
0.  fi.,  og  vildi  reyna  að  afstýra  því  að  þau  tvístruðust. 
Sjálfur  átti  hann  jafnan  mjög  bágt  með  að  skilja  við  sig 
fágætar  bækur,  og  vildi  hvorki  farga  þeim  né  lána,  jafn- 


Jón  Borgfirðingur.  %9 

vel  ekki  kunningjum  sinum,  eÍDS  og  títt  er  um  marga 
bókavini,  og  kemst  hann  eitt  sinn  svo  að  orði  um  sjálfan 
sig  i  þessu  sambandi:  »Hann  er  bölvaður  viðfangs  og 
lig'gur  á  akruddunum  sem  ormur  á  gulli«. 


IV. 

Það  mun  nærri  ótrúlegt  þykja  nú  á  dögum,  að  menn 
hafi  fyrir  40  árum  getað  framfleytt  fjölskyldu  hér  í  Reykja- 
vik  á  150  rd.,  en  þetta  varð  þó  Jón  Borgfirðingur  að  sætta 
sig  við  fyrst  framan  af.  Hann  hafði  að  visu  litilfjörlegar 
aukatekjur  af  lögregluþjónsstarfinu,  en  þær  voru  strjálar, 
og  allan  daginn  varð  hann  að  vera  á  flakki  úti  við,  svo 
það  var  lítið  sem  hann  gat  unnið  sér  inn  með  öðrum  störf- 
um,  enda  var  afkoman  jafnan  erfið  eins  og  geta  má  nærri 
og  Ijósast  má  sjá  af  bréfum  hans.  Hinn  6.  sept.  1870  rit- 
ar  hann  sira  Eggert  á  þessa  leið:  »Af  mér  er  elvkert 
merkilegt  að  segja,  nema  kl.  1  em.  30.  f.  m.  grædcU  ég 
dreng,  ef  gróður  skal  telja.  Eg  held  að  hreppurinn  fái  raig 
með  þessu  lagi,  nema  ef  »litteraturen«  vill  meiri  mi?kimu 
á  gera«.  Af  »litteraturen«  var  þó  ekki  mikillar  miskunn- 
ar  að  vænta,  með  fram  af  þvi,  að  hann  gat  ekki  gefið  sig 
við  ritstörfum  nema  á  nóttunni,  þreyttur  eftir  ranglið  á- 
götunni  allan  daginn,  og  lítið  gáfu  þau  af  sér  i  þá  daga. 
I  bréfi  einu  frá  1.  júli  1871  ritar  hann  um  húsabyggingar 
og  húsakaup  í  Reykjavik  og  endar  svo :  » Jón  Borgfirðing- 
ur  vill  eignast  kofa,  en  getur  ei,  nema  kistuhrófið  skyldi 
verða  það  einhverntíma.  Hann  kvað  lifa  á  gömlu  rim- 
inni«.  Og  22.  okt.  1872  skrifar  hann:  »Dauði,  sultur  og 
klæðleysi,  —  sumt  af  þessu  mun  að  bera  fyrir  okkur, 
því  þó  lífið  haldist,  þá  er  eigi  gaman  að  fást  við  föt  og 
fæði  sér  til  handa  héðan  af  í  Reykjavík*.  Eftir  10  ára. 
þjónustu  voru  tekjurnar  af  lögreglustarfinu  orðuar  186  rd., 
en  ómegðin  að  sama  skapi  vaxið  og  lifsnauðsynjar  stigið  í 
verði,  svo  eigi  rýmkaði  neitt  um  lífshaginn,  enda  skrifar 
hann  1.  sept.  1875:  »Eg  verð  líklega  bráðum  hengdur 
fyrir  skuldir,  þvi  það  er  ekki  nema  fyrir  f jandann  og  þá^ 

2* 


20  Jón  Borgfirðingur. 

sem  þingið  ber  á  örmum  sínum,  að  lifa  hér.  — Eg  er 

ónýtur  til  að  »spekúlera«.  Eg  ætti  nú  að  fara  að  hætta 
þessu  þursastarfi,  svo  illa  launuðu,  eins  og  Árni,  sem  sagði 
af  sér,  en  bera  vatn  og  ösku,  þvi  þá  hefðu  krakkarnir 
i  sig  02:  á,  en  eg  léti  þeira  eftir  peninga  og  föt,  eins  og 
Haldór  »absalon«  um  árið«.  Það  má  og  nærri  geta,  að 
hann  hefir  kent  á  því  ekki  siður  en  aðrir,  er  hart  var  1 
ári  og  erfitt  um  aðdrætti.  Hann  kviðir  oft  á  haustin  fyrir 
»ketföstunni«,  sem  hann  kallar,  og  soðningarleysinu  á 
sumrin.  Um  sumarmál  1877  voru  harðindi  mikil  víða 
sunnanlands,  og  skrifar  hann  þá  Eggert  presti:  »Hart  er 
lika  á  i  Reykjavik,  og  aldrei  hefi  eg  haft  það  eins  skítlega 
og  nú,  þótt  á  þröminni  hafi  eg  áöur  verið.  Fengi  eg  kaup- 
anda  nð  skruddunum,  freistaðist  eg  til  að  selja  þær«. 
Hann  liafði  þá  eftir  að  skift  var  um  mynt  500  kr.  i  laun. 
Af  bréfum  Jóns  er  það  Ijóst,  að  hann  undi  i  sjálfu 
sér  ver  starfirm,  sem  hann  varð  að  gegna,  en  fátæktinui, 
þvi  hann  var  víst  sjálfur  neyzlugrannur  og  litilþægur. 
Hefði  hann  mátt  gefa  sig  allan  við  bókastörfum  og  átt 
þó  við  sömu  kjör  að  búa  að  öðru  leyti,  mundi  hann  að 
líkindum  ekki  hafa  borið  sig  eins  illa.  Hann  var  vist  eins 
og  hann  sjálfur  sagði  »ónýtur  til  að  spekúlera«,  og  var 
ekki  á  þvi  að.  hafa  Mammon  fyrir  sinn  guð.  »Eg  þekki 
hann  ei«,  segir  hann  í  einu  af  bréfum  sinum,  »enda  gef 
ei  mikið  fyrir  hann.  Ef  skrokkurinn  er  ei  kaldur  og 
svangur  er  mér  nóg«.  En  auðvitað  varð  lögreglu- 
starfið  honum  þess  hvimleiðara,  sem  það  fuUnægði  ekki 
einu  sinni  þörfum  munns  og  maga.  »Eg  er  erginn  yfir 
sjálfum  mér«,  skrifar  hann  12.  júní  1878,    »og   vil   hætta 

þessu  gangleradæmi  fyrir  lítil   laun; loks   hefi   eg 

ekkert  upp  úr  lifinu  á  efri  árunum  nema  grá  hár  og  ar- 
mæðu ;  eg  hefði  átt  að  haf a  sál  fyrir  ær  og  kýr,  en  skrokk 
undir  taðkláfa.  En  Herregud!  íetin  fækka  til  garðsins 
góða«.  Þó  kastar  fyrst  tólfunum,  þegar  bæjarstjórnin  ætl- 
ar  að  fara  að  þröngva  honum  til  að  ganga  i  einkennis- 
búningi  1879,  og  lá  við  sjálft  að  það  yrði  til  þess  að  hann 
segði   af   sér    starfinu.     Skrifar   hann   Eggert   presti   um 


J«')n  BorgfirðÍDgur.  21 

þetta  2.  maí:  »í  versta  skapi,  sem  eg  hefl  nokkurn  tíraa 
verið,  tek  eg  nú  ritstílinn  og  það  honum  heyrir  til,  þvi 
nú  hefir  bæjarstjórnin  gert  niii;  að  apaketti;  þess  hefi  eg 
átt  að  bíða  sökum  andskotaná  fátæktarinnar  og  holdlegra 
girnda;  til  að  krakkarnir  faii  ei  á  hreppinn  fyr  en  eg 
drepst,  hefi  eg  beygt  mig  undir  og  vafið  mig  innan  i  katt- 
arskinn  hennar.  —  Að  fara  að  dandalast  i  einkunnarbún- 
ingi  fyrir  mig,  gamlan,  gigtfull.m  og  frásneyddan  öllu  lög- 
regluragli,  það  er  til  að  flýta  ir.anni  með  sínu  upprunalega 
eðli  brott  frá  skræðum  og  skrilorii  til  þessa  gamla  surts- 
hellis,  sem  enginn  þekkir  (o:  giafarinnar)«.  Hann  streitt- 
ist  samt  á  raóti  i  lengstu  löi:-.  en  bjóst  þó  við  að  eigi 
raundi  við  nema.  »Eg  á  að  vcrða  óalandi  og  óferjandi 
fyi'ir  það  að  verða  ei  danskur  hermaður  að  gerfl«,  segir 
hann  i  bréfl  15.  júní,  »svo  bæjarstjórn  og  fógetinn  hengja 
mig  innan  skamms,  nema  eg  flyi  norður  á  Strönd.  Bölvuð 
fátæktin  vinnur  líklega  sigurinn  yflr  raér  eins  og  áður«. 
Hann  varð  sannspár  ura  þetta,  þvi  ekkert  var  undanfæri, 
og  23.  júni  varð  hann  að  sætta  sig  við  að  fara  í  einkennis- 
búninginn.  Kallar  hann  þann  dag  síðan  »bandadaginn« 
og  sjálfan  sig  »bandingjann  i  herfjötrura  Baunverja,  sem 
harðvítug  stjórn  Víkur-Rússans  (öldungaráðsins)  heflr  pint 
til  að  neita  þjóðerni  sinu  að  nokkru  leyti  og  gerast  fyrsta 
frækorn  til  herraannasveitar«.  I  þessum  herfjötrum  sat 
hann  enn  i  9  ár,  en  varð  það  æ  hvimleiðara  með  hverju 
ári.  Að  lokum  varð  bæjarstjórnin  til  þess  að  fyrra  bragði 
að  leysa  hann  frá  starflnu  1.  júlí  1888,  án  þess  að  hann 
hefði  sjálfur  beðist  lausnar.  Mun  hann  þá  hafa  þótt  orð- 
inn  of  gamall  til  að  gegna  starflnu,  en  sjálfum  þótti  hon- 
um  eigi  vel  við  sig  lokið,  því  eigi  voru  honura  ætlaðar 
nema  ,280  kr.  i  eftirlaun.  »Þegar  raaður  heflr  þreskjad 
1  22^2  ^y  illa  haldinn«,  segir  hann,  »er  farið  raeð  raann 
eins  og  útlifaöan  húðarklár,  er  rekinn  er  út  á  gaddinn^ 
en  til  málamynda  kastað  í  hann  raoðrusli  0i2:  látinn  sva 
eiga  sig.  Við  því  bjóst  eg  ætíð,  að  viðskiln.iðurinn  yrði 
samkvæmur  viðurgerningi  i  vistinni.  Þar  læt  eg  nótt 
sera  neraur«. 


*22  Jón  Borgfirðingur. 

Lítill  vafi  getur  á  þvi  leikið,  að  það  sem  hélt  Jóni  i 
þessari  löngu  og  leiðu  vist,  var  umhyggja  fyrir  börnunum, 
löngun  til  að  koraa  þeim  upp  og  manna  vel,  og  það  var 
auðsóttara  i  Reykjavík  en  annarstaðar,  þótt  kjörin  væru 
])röng.  Hann  vildi  láta  þau  njóta  þess  í  fullum  mæli, 
sem  hann  saknaði  mest  sjálfur,  en  það  var  mentunin,  og 
var  þó  vandséð  hvernig  það  mætti  takast  með  allri  fátækt- 
inni.  Það  er  nærri  óskiljanlegt,  hvernig  hann  fekk  klofið 
það  að  koma  öUum  sonum  sinum  til  menningar,  en  sárt  þótti 
honum  að  senda  þá  félausa  frá  sér  út  i  hoiminn  að  afloknu 
skólanárai,  einkum  elzta  soninn,  sem  engan  átti  að  í  Kaup- 
mannahöfn.  Hann  komst  þó,  sem  kunnugt  er,  vei  áfram 
með  elju  sinni  og  atorku  og  varð  siðan  bræðrum  sinum 
til  styrktar,  er  seinna  komu.  Er  þar  skemst  af  að  segja, 
að  fáir  feður  í  svo  örðugum  kiingumstæðum  hafa  átt  jafn- 
miklu  barnaláni  að  fagna,  enda  átti  kona  hans  vafalaust 
mjög  mikinn  þátt  í  þvi  með  ráðdeild  sinni  og  dugnaði,  að 
börnin  mönnuðust  svo  vel,  og  einstaklega  var  heiinili 
þeirra  hjóna  þriflegt  og  snyrtilegt,  þrátt  fyrir  fcátæktina. 
Eftir  andlát  hennar,  10.  apr.  1881,  tók  Guðrún  dóttir  hans 
við  og  gekk  yngri  systkinum  sínura  í  móður  stað.  Sjálfur 
brá  Jón  búi  í  kringum  1890  og  fluttist  1894  norður  á  Ak- 
ureyri  til  Klemens  sonar  síns  og  siðan  aftur  raeö  honum 
til  Reykjavíkur  1904,  er  hanu  tók  við  landritaraembætt- 
inu,  og  hjá  honum  andaðist  hann  20.  okt.  1912. 


Það  má  raeð  sanni  segja  um  Jón  Borgfirðing,  að  hann 
var  vakinn  og  sofinn  i  bókunum  og  saknaði  þess  mest  af 
<)IIu,  að  hann  gat  eigi  i  æsku  veitt  sér  þá  raentun,  er  hann 
þráði,  og  þar  af  leiðandi  heldur  ekki  á  fullorðinsárunura 
komist  i  þá  stöðu,  er  væri  við  hans  hæfi.  Hvernig  hann 
leit  á  fræðastörfin  og  hvað  fyrir  honum  vakti  sera  hnossið 
mesta,  má  nokkurn  veginn  raarka  af  bréfi  hans  einu  til 
sira  Eggerts,  rituðu  á  Hallvarðsraessu  1873.  Hafði  Egg- 
ert  prestur  látið  á  sér  skilja,  að  hentast  mundi  fyrir  sig 
að  hugsa  minna  um  skruddurnar  og  meira  um  búskapinn, 


Jón  Borgfirðingur.  23 

en  Jón  var  ekki  alveg  á  því.  »Eigi  finst  mér  að  þú  ættir 
ar  fleygja  frá  þér  vísindunum«,  segir  hann,  »þó  þú  sért 
kominn  niður  í  bi'iskapinn,  einungis  meðan  grasið  grær  og 
fuglinn  verpir  og  fiskurinn  gengur,  en  þegar  nótt  þessara 
skepna  dregur  yfir  og  kallar  þær  til  hvíldar,  en  byljirnir 
skaka  húsin  og  næðissamar  stundir  byrja  i  næturkyrðinni 
innan  þögulla  veggja,  þá  veit  eg  ei  hvað  vísindamaðurinn 
hefir  annað  að  gera  en  raga,  til  gamans  og  ánægju  sér  og 
öðrum,  innan  um  hið  blómlega  og  inndæla  og  víðlenda  ríki 
vísindanna,  nema  hann  vilji  ei  annað  verða  í  þvi,  en 
stirðnaður  steingjörvingur.  Hafa  eigi  hinir  gömlu  fræðimenn 
setið  og  ritað  sögur  og  aðra  fræði  á  rúmi  sínu  i  heilagri 
kyrð  inst  uppi  i  fjalladölum  á  þögulli  skammdegisstund 
við  strokkljós,  með  hrafnsfjöður  i  hendi,  ritandi  á  kálf- 
^kinn  upp  úr  kálfsblóði,  menju  og  sortu?  —  Hvi  skyld- 
um  vér  þá  eigi  vilja  lítið  eitt  likjast  þessum  góðu  mönn- 
um,  er  hugsuðu  mest  um  eigin  skemtun  en  ekki  annað? 
Væri  eg  lærður  klerkur  og  hefði  brauð,  já,  þótt  myglað 
væri,  skyldi  eg  ganga  út  í  hið  hégómlega  mannsins  riki 
á  sumrum,  en  lofa  því  að  eiga  sig  að  vetrinum,  láta  kerl- 
inguna  rekast  í  *þvi  með  einhverjum  trúum  þjóni,  en  sjálf- 
ur  hverfa  inn  í  hið  áðurnefnda  ríki«. 

Af  orðalaginu  og  af  þránni,  sem  auðsjáanlega  liggur 
k  bak  við,  má  Ijósast  marka,  að  þetta  hefir  verið  hans 
insta  hugsjón,  að  draga  sig  út  úr  hinu  »hégómlega  manns- 
ins  ríki«  og  »hverfa  inn  í  hið  blómlega  og  inndæla  og 
víðlenda  ríki  vísindanna«,  því  þar  átti  hann  i  sannleika 
þegnrétt,  þótt  örlögin  bönnuðu  honum  að  njóta  hans. 

Jón  Jónsson. 


LlJÍ  og  lækning'ar 

eftir 
Guðmund  Hannesson. 


Óvíða  held  eg  að  allskonar  hjátrú  og  vanþekking^ 
drotni  rikar  hjá  öllum  þorra  manna,  en  i  flestu  er  að  lækn- 
um  lýtur  og  starfi  þeirra,  lækningum  og  læknislyfjum.  I 
raun  og  veru  er  alþýðunni  vorkunn  þó  svo  sé.  í  sjálfri 
læknisfræðinni,  hjá  sjálfum  læknunum  hafa  hinar  heimsku- 
legustu  kreddur  blómgast  og  þrifist  öldum  saman  og  mörg 
alþýðuhjátrú  er  einmitt  gamlar  læknakreddur,  sem  lifa 
enn  meðal  alþýðunnar,  þó  horfnar  séu  þær  nú  fyrir  löngu 
úr  læknisfræðinni.  Sjálfsagt  reynast  líka^  ýmsar  kenning- 
ar  læknanna,  sem  nú  eru  »móðins«,  ærið  léttvægar  þegar 
timinn  líður  og  þekkingin  eykst.  Saga  læknisfræðinnar 
hvetur  til  að  vera  varfærinn  og  feykjast  ekki  fyrir  hverj- 
um  kenningarþyt. 

Trúin  á  Oftar  en  eitt  sinn  hefi  eg  haldið  þvi  fram  við 
lýgina.  stéttarbræður  mina  að  nauðsyn  beri  til  að  lækn- 
ar  leiðbeini  alþýðu  í  þessum  efnum  meira  en  gjört  er,. 
reyni  til  þess  að  uppræta  ýmsa  hjátrú,  sem  vafalaust  má 
telja  ranga.  Vanþekkingin  verður  mörgum  manni  að  tjóni, 
og  eg  hefi  tröllatrú  á  því,  að  betra  sé  að  vita  rétt  en 
hyggja  rangt.  En  oftast  nær  hefi  eg  fengið  daufar  undir- 
tektir  og  svörin  verið  lik  því  sem  eg  hefi  oft  fengið,  er 
eg  hefi  hreyft  því,  að  kenna  ekki  börnum  og  fullorðnum 
þá  trúarlærdóma,  sem  vér  vitum  með  vissu  að  eru  rangir. 
Tvent  er  borið  fyrir:  I  fyrsta  lagi  verði  ekki  slíkri  hjá- 
trú  útrýmt,  fólkið  geti  ekki  skilið  þessi  efni  til  hlítar   og: 


Lyf  og  lækningar.  25 

í  öðru  sé  langbezt  að  það  haldi  sinni  trú,  því  á  þann  hátt 
sé  það  sælla  og  ánægðara  en  ella. 

Eg  get  ekki  gefið  þessum  hugsunarhætti  annað  nafn 
en  trúin  á  lýgina.  Það  á  þá  að  gjöra  mennina  far- 
sælli,  að  lifa  i  niðaþoku  hjátrúar  og  vanþekkingar  heldur 
en  i  dagsljósi  sannleika  og  þekkingar. 

Vafalaust  er  þessi  trú  á  lýgina  ekki  eingöngu  röng, 
heldur  niun  það  reynast  allskostar  ómögulegt  er  til  lengd- 
ar  lætur  að  hindra  það  að  hverskonar  nytsamleg  þekking 
dreifist  út  milli  manna.  Einu  sinni  áttu  lærðustu  menn 
erfitt  með  að  átta  sig  á  þvi  að  jörðin  gengi  kringum  sól- 
ina  og  héldu  jafnvel  að  þessi  óguðlega  kenning  yrði  mönn- 
um  hreinasti  sálarháski.  Nú  veit  þetta  hvert  mannsbarn 
og  bíður  ekkert  tjón  á  sálu  sinni  að  heldur. 

Alþýðu-  Skoðanir  alþýðu  á  læknum,  lækningum  og  læknis- 
trúin.  lyfjum  eru  að  sjálfsögðu  ærið  raisjafnar  og  fara 
eftir  þvi  hve  mikil  þekkingin  er.  Ef  vér  lýsum  þeim  þar 
sem  trúarinnar  gætir  meira  en  þekkingarinnar,  þá  eru  þær 
eitthvað  á  þessa  leið. 

Sjúkdómana  sendir  forsjónin  stundum  til  þess  að  hegna 
mönnunum  fyrir  syndirnar,  stundum  til  þess  að  betra  þá. 
Jafnframt  hefir  hún  gefið  mönnunum  einhver  efni,  læknis- 
lyf,  við  hverjum  sjúkdómi  öðrum  en  ellilasleik.  Ef  slíkt 
læknislyf,  sem  við  sjúkdómnum  á,  er  gefið  sjúklingnum, 
bregður  við  og  sjúkdómurinn  batnar  skyndilega,  »eins  og 
eldur  væri  slöktur«.  Nú  eru  læknarnir  »verkfæri  i  guðs 
hendi«  til  þess  að  lækna  sjúkdómana.  Góður  læknir  þekkir 
þá  óðar  en  hann  sér  sjúklinginn,  og  hann  þekkir  líka 
læknislyfin  sem  »eiga  við«.  Óðar  en  hann  gefur  sjúklingn- 
um  þau,  fær  hann  bráðan  bata. 

Orsakir  sjúk-  Eg  skal  láta  það  liggja  milli  hluta,  hvort 
dómanna.  forsjónin  sendir  sjúkdómana  eins  og  kaup- 
menn  senda  skuldugum  reikninga,  en  hitt  er  víst  að  al- 
gengustu  orsakirnar  eru'  vanþekking  og  hirðuleysi. 
Meðan  alt  eðli  drepsóttanna  var  óþekt  geysuðu    þær   yfir 


.26  Lyf  og  lækningar. 

löndin  og  drápu  fólkið  unnvöpum  þrátt  fyrir  allar  fyrir- 
bænir  í  kirkjum  og-  klaustrum.  Nú  eru  þær  oftast  nær 
heftar  með  sóttvörnum,  samgönguvarúð  og  sótthreinsunum. 
En  þekkingin  er  ekki  einhlit.  Flestir  vita  að  einfalt, 
óbrotið  matarhæfi,  gott  andrúmsloft  og  hreinlæti  er  heilsu- 
samlegra  en  óhóf,  óregla  og  óhreinlæti,  og  þó  syndgar  allur 
fjöldi  manna  móti  þessu  af  tómu  hirðuleysi.  Einföld  tann- 
pína  er  ágætt  dæmi :  Fjöldi  manna  veit  vel  að  tennurnar 
þrifast  þvi  að  eins  að  sífelt  sé  reynt  á  þær,  að  nokkui' 
hluti  matarins  sé  harðæti  eða  annað  sem  tyggja  þarf  til 
muna.  Þessu  er  ekki  skeytt.  Tennurnar  taka  að  skemm- 
ast.  Nú  vita  menn  að  þessum  ónýtu  tönnum  er  það  mikil  vörn, 
ef  þær  eru  burstaðar  og  þeim  haldið  vel  hreinum,  að  auk 
þess  þarf  að  fylla  holurnar  áður  en  tönnin  gjörskemmist. 
Hvorttveggja  er  vanrækt,  svo  endirinn  verður  sá,  að 
læknirinn  kippir  út  ónýtum  brotunum  og  tönnin  er  úr 
fiögunni. 

Beztu  ráðin  til  þess  að  takmarka  sjúkdómana,  eru 
meiri  þekking  og  meiri  hirðusemi.  Næst 
þessu  gengur  sennilega  aukin  velmegun.  Bláfátæk- 
um  mönnum  eru  oft  flestar  bjargir  bannaðar.  Þeir  geta 
ekki  bætt  húsakynni  sin  sem  skyldi  og  verða  oft  að  láta 
fiér  Jynda  lakari  föt  og  fæði  en  æskilegt  væri.  Hver  sem 
bætir  efnahag  alþýðu,  er  jafnframt  bezti  læknir. 

Sjúkdómaþekk-  Það  er  ekki  fjarri  sanni.  að  krefjast  þess 
ing  lækna.  af  læknum,  að  þeir  beri  kensl  á  flesta 
ejúkdóma,  viti  hvað  að  sjúklingnum  gengur.  Þó  víkur 
þessu  oft  öðruvisi  við  en  flestir  ætla.  Sumir  sjúkdómar 
eru  auðþektir  óðar  en  litið  er  á  sjúklinginn.  Lopi  eða 
bjúgur  á  öllu  andlitinu  er  t.  d.  nálega  óbrigðult  merki 
nýrnabólgu.  Álíka  auðsæ  og  ótviræð  einkenni  fylgja  alla- 
jafna  mörgum  sjúkdómum,  og  læknirinn  getur  þá  umsvifa- 
laust  sagt  sjúklingnum  hvar  og  hvernig  hann  finni  til 
meina  sinna,  án  þess  að  spyrja  hann  nokkurs.  Náttúrlega 
-eru  allir  ánægðir  við  læknirinn,  þegar  honum  tekst  svo 
vel,  en  þvi  miður  blasir  það  sjaldnast  við  fyrirhafnarlaust 


Lyf  og  lœkningar.  ^7 

hver  sjúkdómurinn  er.  Oftast  má  þó  grafast  fyrir  þetta 
með  grandgæfilegri  rannsókn,  jafnvei  þó  læknirinn  hafi 
ekki  séö  sjúklinginn  fyr  Hitt  er  lika  algengt,  þó  góður 
læknir  eigi  i  hlut,  að  engin  óræk  vissa  fæst  þegar  i  stað, 
um  hvað  að  sjúklingnum  gengur.  Algengast  er  þetta 
þegar  menn  sýkjast  af  hitaveiki  og  engin  skýr  sjúkdóms- 
einkenni  koma  i  Ijós  önnur  en  hitasóttin.  Læknirinn  er 
þá  neyddur  til  að  bíða  og  athuga  sjúklinginn  á  ný,  og 
stundum  getur  all-langur  tiini  liðið  svo,  að  ekki  verði  full- 
yrt  um  eðli  sjúkdómsins.  Oft  má  að  vísu  skýra  málið 
með  sóttkveikjurannsókn,  en  læknar  vorir  hafa  ekki  tæki 
til  þess,  enn  sem  komið  er. 

Eg  skal  nefna  eitt  dæmi  þess,  hve  stundum  er  erfitt 
að  þekkja  sjúkdóma.  Danskur  prófessor,  yfirlæknir  við 
innvortissjúkdóma,  fróður  maður  og  leikinn  i  sinni  list, 
sýktist  fyrir  nokkrum  árum  á  þann  hátt,  að  hann  megrað- 
ist,  varð  blóðh'till  og  fekk  hitaveiki,  sem  engan  enda  vildi 
taka.  Hann  áleit  þetta  vera  berklafár,  og  töldu  læknar 
hans  þá  tilgátu  iiklega  þó  erfitt  væri  að  fullyrða  það.  Nú 
leið  og  beið.  Ymsra  atvika  vegna  var  þá  hallast  að  þvi, 
að  ef  til  vill  væri  þetta  taugaveiki,  og  leið  svo  nokkur 
tími.  Að  lokum  þótti  örvænt  um,  að  þessi  tilgáta  væri 
rétt.  Nú  var  talið  sennilegast,  að  sjúkdómurinn  væri 
eins  konar  blóðeitrun  (endocarditis),  en  er  lengri  tírai 
leið,  þótti  auðsætt  að  svo  væri  þó  ekki.  Ná  var  að  lok- 
um  haldið  að  þetta  hlyti  að  vera  blóðrýrnun  eða  megr- 
unarsótt  (anæmia  perniciosa).  Sjálfum  sjúklingnum  þótti 
það  miklum  undrum  sæta,  að  gáta  þessi  yrði  eigi  ráðin 
með  vissu,  en  fékk  þó  eigi  aðgjört,  og  svo  dó  hann.  Við  lík- 
skurðinn  reyndist  sjúkdómurinn  eins  konar  krabbamein  í 
liffæri  sem  ekki  varð  komist  að  við  ytri  rannsókn! 

Það  er  sjaldgæft  að  svo  treglega  gangi,  sem  hér  er 
sagtj  að  þekkja  sjúkdóma,  en  oft  er  það  vanvirðulaust 
fyrir  lækni  að  segja,  að  hann  geti  ekki  að  svo  stöddu  sagt 
hver  sjúkdómurinn  er.  Það  er  til  of  mikils  ætlast,  að 
ein  skoðun  á  sjúklingi  nægi  ætið  til  þess  að  skera  úr 
hvað  að  honum  gengur. 


28  Lyf  og  lækuingar. 

Lyfja-  Sú  trú  hefir  gengið  um  lönd  öll,  að  alvarlegir 
trúin.  sjúkdómar  batni  ekki  af  sjálfum  sér  aðgjörðarlaust^ 
heldur  þurfi  að  reka  þá  úr  líkamanum  með  harðri  hendi,^ 
með  læknislyfjum  sem  við  þeim  eigi  og  ætíð  séu  til,  ef 
menn  þektu  þau.  Að  miklu  leyti  er  hvorutveggja  stað- 
hæfingin  röng  eftir  því  sem  menn  frekast  vita.  Allur 
fjöldi  sótta  batnar  af  sjálf u  sér.  Náttúran  læknar 
sjúklingana,  ef  hún  fær  að  ráða  og  mennirnir  taka 
ekki  í  fávizku  sinni  fnim  fyrir  hendur  hennar.  Aftur 
verða  fæstir  sjúkdómar  reknir  burtu  með  lyfjum  sem  við 
þeim  eigi,  blátt  áfram  af  þeirri  ástæðu,  að  s  1  i  k  1  y  f 
þekkjast  ekki  og  hafa  aldrei  þekst.  Líkind- 
in  eru  jafnvel  nauðalítil  að  þau  uppgötvist  nokkru  sinni, 
þó  ekkert  verði  fullyrt  um  þaö.  Lyfjatrúin  sýnist  aö- 
þessu  leyti  vera  og  hafa  verið  hjátrú  ein  og  ekkert  ann- 
að.  Eg  skal  nú  skýra  þetta  nánar  og  færa  nokkrar  sönn- 
ur  á  mitt  mál. 

Hvernig  »Góð  mega  þau  vera  þessi  græðandi  meðul,. 
grær  sár?  gem  þið  læknarnir  brúkið  við  skurðarsjúklinga«, 
hafa  ýmsir  sagt  við  mig  er  þeim  þóttu  stórir  skurðir  gróa 
fljótt.  Þeim  fanst  sjálfsagt  að  skurðirnir  greru  ekki  af 
sjálfu  sér,  það  þyrfti  »græðandi  meðul«  til  þess  að  hleypa 
þeim  saman.  Nú  er  sannleikurinn  sá,  að  því  fer  svo 
fjarri  að  læknar  noti  græðandi  meðul,  að  þeir  leita  allra 
bragða  til  þess  að  ekkert  fari  í  sárið.  Ef  blóðrás  er  stöðv- 
uð  og  skurður  fellur  vel  saman,  límir  þunn  blóðstorka 
barmana  saman  innan  lítiUar  stundar.  Lifandi  frumur  úr 
sárbörmunum  brjótast  inn  í  hana  og  taka  að  breyta  henni 
i  lifandi  vef,  sem  æðar  vaxa  óðar  inn  í.  Eftir  rúma  viku 
er  sárið  gróið  þó  örið  sé  veikt  í  byrjun,  og  það  grær  jafn- 
fljótt  hvort  sem  það  er  stórt  eða  lítið,  ef  það  á  annað  borð 
fellur  vel  saman.  Af  öUum  þeim  óteljandi  lyfjum  sem 
læknar  hafa  reynt  við  sár,  hefir  ekki  eitt  einasta  getað 
grætt  þau  á  styttri  tíma  en  náttúran  gjörir  lyfjalaust.  Nú- 
eru  ekki  lyf  notuð  við  einfalda  skurði  nema  að  eins  til 
þess   að   hreinsa   hörundið,  og    ekki    eru    heldur  nein  lyf 


Lyf  og  lækningar.  29 

látin  í  umbúðirnar  sem  hafðar  eru  við  sárið.  Náttúran 
■ein  getur  læknað  skurðinn,  læknirinn  getur  ekki  annað 
en  búið  henni  alt  sem  bezt  í  hendur  og  reynt  að  varna 
þvi  að  hún  sé  hindruð  í  starfi  sinu.  Ef  einhver  gæti 
fundið  lyf  sem  græddi  t.  d.  skurð  á  einum  degi  eða  tveim- 
ur,  yrði  hann  heimsfrægur  maður. 

Um  beinbrot  er  svipað  að  segja  og  einfalda  skurði. 
Læknirinn  sér  um  að  brotin  haldist  i  réttu  horfi,  en  þau 
gróa  saman  af  sjálfu  sér  án  þess  að  hann  geti  verulega 
flýtt  fyrir  gróðrinum. 

Maga-  f  raun  og  veru  er  mörgum  sjúkdómum  likt  farið  og 
kvef.  einföldum  skurðum  eða  beinbrotum.  A  oinhvern 
hátt  skaddast  eitt  eða  fleiri  liffæri,  þó  ekki  sé  það  af  ytri 
áverka.  Til  þess  að  sjúklingnum  geti  batnað,  þarf  að 
nema  burtu  orsökina,  ef  hún  er  viðurloðandi,  og  grær  þá 
skemdin  af  sjálfu  sér  á  lengri  eða  skemmri  tima.  Ef 
maður  lifir  á  vondu  óhollu  viðurværi,  fer  oftast  svo-,  að 
slimhúð  meltingarfæranna  verður  niisboðið.  Það  hleypur 
þroti  i  hana.  Maturinn  hættir  að  meltast  á  eðlilegan  hátt. 
Fyrst  gefur  náttúran  manninum  alvarlega  áminningu,  þvi 
matarlystin  þverrar,  ógleði  og  innantökur  segja  skýrt  til 
þess  að  innýflunum  er  ofboðið.  Ef  meltingin  truflast  til 
mikilla  muna,  hefst  náttúran  sjálfkrafa  handa  til  þess  að 
reka  ólyfjanina  á  dyr.  Uppsala  tæmir  hana  úr  magan- 
um,  niðurgangur  úr  görnunum.  Ef  sjáklingurinn  fer  nú  að 
náttiírunnar  ráði,  sveltir  sig  til  þess  lystin  örfast  og  breytir 
siðan  matarhæfinu  til  hins  betra,  grær  innýflaskemdin 
á  skömmum  tima.  Þrotinn  i  slimhúðinni  hverfur  bráðlega 
og  hún  nær  sér  siðan  til  fulls.  Að  visu  getur  lælínirinn  of t 
og  einatt  stutt  þessa  lækningu  náttúrunnar,  en  mjög  miklu 
getur  hann  ekki  um  þokað.  Hann  getur  skolað  magann 
táhreinan,  miklu  betur  en  uppsalan  megnar,  tæmt  garn- 
irnar  rækilegar,  ef  þess  gjörist  þörf,  og  linað  þrautirnar 
með  lyfjum.  Hann  getur  og  ef  til  vill  flýtt  fyrir  því,  að 
slimhúðin  nái  sér  aftur,  en  eigi  að  siður  verður  hann  að 
biða  eftir  aðgjörðum  náttúrunnar  og  reynir  að  eins  að 
styðja  þær. 


30  Lyf  og  lækningar. 

Hey-  Svo  eg  nú  nefni  annað  dæmi,  er  lungun  sýkjast, 
kvef.  vil  eg  minnast  á  heykvef  eða  heymæði  sem  sumir 
kalla.  Fjármenn  sem  eru  að  vetrinum  1  mygluðum  eða 
rykmiklum  heyjum  sýkjast  oft  að  nmn  af  þessu  ryki  og 
ólofti.  Hér  sem  oftast  endrarnær  kemur  skýr  áminning 
frá  náttúrunni.  Maðurinn  fer  að  fá  hóstauppgang  og 
mæði.  Á  þennan  hátt  segja  lungun  til  sín,  að  þeim  sé 
ofboðið.  Þau  reyna  jafnfrarat  eins  og  meltingarfærin  að 
losa  sic;*  við  ólyfjanina.  Innan  i  lungnapipunum  sópa 
óteljandi  örsmá  bifhár  óhreinindunum  látlaust  upp  á  við. 
Slímkirtlarnir  vefja  utan  um  þau  seigu  slími  og  hóstinn 
þeytir  þvi  upp  úr  andfærunum,  dökkleitu  af  óhreinindun- 
um.  Náttúran  starfar  hér  iðin  og  óþreytandi,  nótt  og  dag, 
til  þess  að  verja  sig  óheilnæminu,  en  svo  mikið  getur  það 
verið,  að  hún  fái  ekki  rönd  við  reist  Slínihúðin  sýkist 
þá  meira  og  meira,  mótstöðuafl  líkamans  þverrar,  hóstinn, 
uppgangurinn  og  mæðin  ágjörist,  og  getur  svo  fnrið  að 
sjúklingurinn  verði  ófær  til  vinnu  sinnar.  Fyrst  hefir 
náttúran  aðvai'að  manninn  daglega  og  leggur  hann  ef  til 
vill  í  rúmið  ef  hann  hlýðir  ekki! 

Nú  kemur  batinn  á  sama  hátt  og  í  garnakvefinu. 
Þegar  rykið  hættir  að  berast  ofan  í  lungun,  hreinsast  þau, 
þrotann  dregur  smámsaman  úr  slímhúðinni,  særðir  blettir 
á  henni  gróa,  hósti,  uppgangur  og  mæði  hverfa  að  lokum, 
ef  skemdin  er  ekkí  því  meiri.  Meðul  hafa  nauðalitil  áhrif 
á  þetta  læknisstarf  náttúrunnar. 

Landfar-  Eg  hefi  nú  nefnt  tvö  dæmi  þess,  hversu  náttúr- 
sóttir.  an  læknar  einfalda  meltingar-  og  lungnakvilla, 
án  allra  lyfja,  á  líkan  hátt  og  hún  græðir  sár.  Likt  er 
þessu  farið  með  margar  landfarsóttir,  þó  ekki  sé  það  eins 
einfalt.  Þegar  sjúklingunum  batnar,  læknast  þeir  af  nátt- 
úrunni,  og  læknirinn  hefir  venjulega  engin  lyf,  sem  rekl 
sjúkdóminn  úr  líkamanum  og  lækni  þannig  sjúklinginn. 
Þó  ýmsir  læknar  hafi  orð  á  sér  fyrir  það  að  vera  sérlega 
góðir  lungnabólgu-  eða  taugaveikislæknar,  þá  er  það  fljót- 
sagt,    að   enn  sem  komið  er  verður  ekki  sagt  að  nein  lyf 


Lyf  og  lækningar.  31 

þekkist,  sem  eigi  við  þéssum  sjúkdómum.  Það  eru  ekki 
til  nein  lungnabólgu    eða  taugaveikismeðul. 

Eins  og  ílestum  er  kunnugt,  valda  örsmáar  lifandi 
verur  sóttum  þessum.  Flestar  þeirra  eru  taldar  jurtir^ 
nokkrar  dýr.  Kvikindi  þessi  geta  lifað  og  dafnað  i  líkama 
manna  og  fjölgað  þar  svo  ótölulegum  miljónum  skiftir. 
Þar  sem  sóttkveikjurnar  hreiðra  sig,  geta  þær  valdið- 
skemdum  á  liffærunum,  en  mestmegnis  stafar  sjúkdómur- 
inn  af  eiturtegundura,  sem  þær  mynda  og  berast  inn  í 
blóðið.  Eitur  þessi  valda  t.  d.  hitasóttinni,  sem  venjulega 
fylgir  þessum  kvillum. 

Því  fer  fjarri,  að  líkaminn  taki  þegjandi  og  hljóða- 
laust  móti  gestum  þessum.  Þvert  á  móti  slær  ætið  í  blóð- 
ugan  bardaga,  sem  oftast  lýkur  svo,  að  sóttkveikjurnar 
bera  lægra  hlut.  Hvit  blóðkorn  flykkjast  venjulega  að 
sóttkveikjuhreiðrunum,  éta  bókstaflega  oft  og  einatt  sótt- 
kveikjurnar  og  drepa  þær  þannig.  Þá  mynda  og  blóð- 
kornin  et'ni,  sem  eru  eitur  fyrir  sóttkveikjurnar.  "En 
hversu  sem  þessari  viðureign  lýkur,  þá  er  það  fullsannað, 
að  eftir  nokkurn  tima  verða  einkennilegar  breytingar  á 
blóði  sjúklingsins.  I  því  finnast  þá  efni,  sem  ýmist  eyða 
sóttkveikjueitrinu  eða  drepa  sjálfar  sóttkveikjurnar.  Eftii 
því  sem  lengra  sækir  á  sjúkdóminn  aukast  efni  þessi,  ef 
bata  er  von,  og  þegar  þau  eru  orðin  nægilega  sterk,  missa 
sóttkveikjurnar  valdið  yflr  likamanum  og  sjúklingnum 
batnar.  Likaminn  hefir  hér  á  undursamlegan  hátt  búið 
til  eins  konar  lyf,  sem  einmitt  eiga  við  þessum  sjúkdómi 
og  engum  öðrum,  efni,  sem  svara  alveg  til  þess  sem 
vakað  hefir  fyrir  alþýðu  og  læknar  frá  alda  öðli  þráð  að 
þekkja  og  leitað  að. 

Vér  getum  nú  svarað  spurningunni :  Hvers  vegna 
batnar  barnaveikin,  lunghabólgan,  taugaveikin,  misling- 
arnir  og  margar  aðrar  sóttir  af  sjálfu  sér  eftir  lengri  eða 
skemmri  tima?  Þær  batna  af  því  að  likamanum  hefir 
tekist  að  mynda  svo  mikið  af  varnarefnum,  að  þau  hafa 
orðið  sóttkveikjunum  og  eiturefnum  þeirra  yfirsterkari. 
Nú  má  að  sjálfsögðu  spyrja:    Þvi  batna  þá  ekki  á   sama 


32  Lyf  og  lækningar. 

hátt  allir  sjúkdómar  er ,  sóttkveikjur  valda,  holdsveiki, 
fiárasótt,  berklaveiki  o.  fl.?  Svarið  er  einfalt:  Vegna 
þess  að  likaraanum  tekst  ekki  að  mynda  nægileg  varnar- 
€fni  gegn  þeira. 

Afrek  smá-  Allir  kannast  við  smáskarataiæknana,  þó  þeim 
skamta-  hafi  fækkað  eftir  þvi  sem  lærðum  læknum 
lækna.  fjölgaði.  Þeir  hafa  að  minsta  kosti  unnið  eitt 
þrekvirki  i  læknisfræðinni,  sem  þeim  verður  seint  full- 
þakkað.  Á  fyrri  hiuta  siðastliðinnar  aldar,  þegar  sú  kenn- 
ing  drotnaði  i  læknisfræðinni,  að  blóðtaka  og  ýras  lyf,  sér- 
staklega  uppsölu-  og  niðuihreinsandi  meðul,  væru  ómissandi 
í  flestum  sóttum,  stofnuðu  þeir  sjúkrahús  með  sinu  smá- 
fikaratalagi,  og  þá  kora  það  i  Ijós,  að  iijá  þeira  dóu  t.  d. 
öllu  færri  úr  lungnabólgu  en  hjá  hinura  læknunum.  Rétt- 
trúuðu  læknarnir  kiptu  sér  auðvitað  ekki  upp  við  þetta. 
Þeir  festu  annað  hvort  ekki  trúnað  á  skýrslur  smáskarata- 
læknanna  eða  töldu  þetta  tilviljun  eina.  í  flokki  læknanna 
voru  þó  að  minsta  kosti  nokkrir,  sem  voru  svo  viðsýnir 
og  samvizkusamir,  að  reyna  aðferð  sraáskaratalæknanna. 
Hún  reyndist  þeira  eins  og  af  var  látið  og  öllu  betur  en 
göralu  kreddurnar.  Nú  hlaut  þessi  bragarbót  annað  hvort 
að  vera  að  þakka  meðulura  sraáskaratalæknanna  eða  blóð- 
tökurnar  og  gömlu  lyfin  höfðu  orðið  sumum  sjúklingunum 
að  bana.  Til  þess  að  skera  úr  þessu,  tóku  nú  læknar 
það  ráð,  sem  sjúklingunum  hefir  eflaust  staðið  raikill  stugg- 
ur  af,  að  gefa  þeim  engin  læknislyf,  en  láta  sitja  við  góða 
hjúkrun  og  gott  viðurværi.  Þetta  gafst  engu  miður  en  smá- 
skamtalyfin.  Var  þá  auðsætt,  að  batinn  var  ekki  þeim 
að  þakka.  Hjá  lækni  einum  i  Austurríki  dóu  t.  d.  69  af 
750  lungnabólgu-sjúklingura,  eða  hér  um  bil  einn  af  ellefu. 
Úr  þessu  var  brautin  rudd.  Læknar  tóku  ná  alvarlega  að 
athuga  hve  mörgum  batnaði  lyfjalaust  í  ýmsum  landfar- 
sóttum  og  eru  siðan  allar  læknisaðferðir  metnar  eftir  því 
hvort    árangurinn    er    verulega    betri    en    náttúrubatinn. 


p 


Lji  og  lækningar.  3d 


Náttiíru-  Landfarsóttirnar  eru  mjög  misjafnlega  illkynj- 
batinn.  aðar  þó  um  sömu  sótt  sé  að  ræða,  og  er  því 
^rfitt  að  segja  hve  mörgum  að  meðaltali  batnar  lyfjalaust. 
Ef  vér  nú  tökum  tillit  til  þess  hve  misskæðar  sóttir  þess- 
ar  eru,  má  telja  að: 
Svartidauði  (ef  lungnapest  er  fráskilin) 

batni  50-60  sjúkl.  af  hndr. 
Austurlenzk  kólera       ...     —      40— 50    —     —    — 
Bólusótt  (á  óbólusettum)    .     .     —  70     —     —     — 

Taugaveiki —      80—90     —     —    — 

Blóðsótt —      80—90    —     —    — 

Lungnabólga  (pnevm.   croup)    —      76 — 90    —     —    — 

Barnaveiki —     60—90     —      —     — 

Skarlatssótt —     80—97     —     —    — 

Mislingar —  94     —      —    — 

Kikhósti —      85—93     —     —    — 

Þessi  náttúrubati  sjúklinganna  þótti  svo  glæsilegur  í 
samanburði  við  það  sem  læknar  áttu  fyr  að  venjast,  að 
Skoda,  frægum  Vinarlækni,  varð  að  orði:  »Vér  getum 
þekt  sóttirnar,  skilið  þær  og  lýst  einkennum  þeirra,  en 
vér  skulum  ekki  láta  oss  detta  í  hug,  að  vér  getum  með 
nokkrum  lyfjum  læknað  þær<v.  Nú  myndi  enginn  læknir 
skrifa  undir  þessi  ummæli  fyrirvaralaust,  en  þó  er  helzt 
til  mikið  satt  i  þeim,  þvi  fæstar  sóttir  verða  læknaðar  með 
iyfjum. 

Krafta-  Þrátt  fyrir  alt  hafa  þó  fundist  nokkur  lyf,  sem 
lyfin.  beinlínis  eiga  við  ákveðnum  sjúkdómum  og  lækna 
þá.  Þvi  miður  eru  það  tiltöhilega  fáir  kvillar  sem  óbrigðul 
iyf  hafa  fundist  við.  Eg  skal  þvi  fara  fám  orðum  um 
hvern  þeirra. 

Sárasótt  (syfilis,  »fransós«).  Við  þessari  skaðræðis- 
veiki,  sem  komist  hefir  inn  i  landið  á  síðustu  árum,  hafa 
fundist  þrjú  meðul,  Jcvikasilfur^  jodJcalium  og  arsen  (salv- 
arsan)  Þau  hafa  öll  stórleg  áhrif  á  veikina,  og  geta  jafn- 
vel  útrýmt  henni  til  fulls.  Veikin  stafar  af  sérstakri  teg- 
und  sóttkveikja  og  lyf  þessi  lama  þær  eða  drepa. 

3       • 


34  Lyf  og  lækningar. 

Bamaveiki.  Bamaveikishlóðvatn  læknar  veiki  þessa^ 
ef  nógu  snemma  er  til  þess  gripið,  helzt  á  fyrsta  sólar- 
hring.  Það  er  búið  til  úr  blóði  hesta  sem  sýktir  hafa  verið  með 
barnaveikissóttkveikjum.  í  blóði  þeirra  myndast  þá  sterk 
varnarefni,  sem  verka  móti  sóttkveikjueitrinu.  Við  næmri 
heiláhimnuhölgu  (heilasótt),  blóðsótt  og  miltishruna  hafa  og^ 
blóðvatnslækningar  komið  að  góðu  gagni,  en  lítt  eða  ekki 
1  öðrum  sóttum. 

Köldusótt  (malaria)  er  mjög  hættulegt  faraldur  i  mörg- 
um  suðrænum  löndum.  Kinin  er  máttugt  lyf  við  veiki 
þessari  og  drepur  sóttkveikjurnar  eða  lamar  þær. 

Rykkjaveiki  (febr.  recurrens)  er  veiki  sem  einkum  á» 
heima  i  suðurlöndura  en  gjörir  þó  viða  vart  við  sig  1  Mið- 
Evrópu.  Arsen  (salvarsan)  læknar  sótt  þessa  og  drepur 
sóttkveikjurnar  í  likamanum.  Meðal  þetta  læknar  og  á 
sama  hátt  himherjasótt  (framböisia),  en  hún  er  ilt  faraldur 
i  Suður-Afriku. 

Kvapaveiki  eða  spiklopa  (myxoedema)  má  lækna  eða 
halda  í  skefjum  með  jodothryoidini.  Það  er  búið  til  úr 
barkarkirtli  dýra. 

Kláða  má  lækna  með  mörgum  lyfjum,  sem  drepa 
maurana.  Meðan  þau  þektust  ekki,  horfði  til  vandræða 
með  kláðann.  Um  nokkra  aðra  húðsjúkdóma,  sem  orsak- 
ast  af  lifandi  verum,  (reform,  lús  o.  fl.)  er  likt  að  segja. 

Munnsviða  á  börnum  og  ormum  i  innýflum  má  venju- 
lega  útrýma  með  lyfjum. 

Einfalt  hlóðleysi  (chlorosis)  má  venjulega  lækna  með 
járnmeðulum,  en  tæpast  verður  þó  sagt  að  þau  útrými 
veikinni.  Á  svipaðan  hátt  verka  venjulega  kvikasilfursmeðul 
við  augnhimnuþrota  á  kirtlaveikum  börnum   (conj.  flyct.). 

Eg  hefi  nú  talið  flesta  kviUa,  sem  beinlinis  má  lækna 
með  lyfjum,  og  mun  flestum  fátt  um  finnast.  Þó  er  álita- 
mál,  hvort  ekki  mætti  telja  nokkra  fleiri,  t.  d.  blöðrukvef, 
sem  vitisteinsvatn  læknar  að  öllum  jafnaði,  bráða  liða- 
gigt,  lekanda  (gonorrhoe)  o.  fl.  En  þetta  skiftir  litlu, 
þvi  þó  alt  sé  tint  til,  sem  frekast  verður,  breytist  ekki 
það  meginatriði:    Við  fæstumsjúkdómum  þekk- 


Lyf  og  lækningar.  35- 

jastlyf  er  lækni  þá.  Slík  óbrigðul  kraftalyf  eru 
að  eins  örfáar  undantekningar.  í  öllum  þorra  sjúkdóma 
neyðast  menn  enn  þá  til  að  biða  eftir  náttúrubatanum  ef 
ekki  verður  ráðin  bót  á  þeim  með  handlækningum.  Þá 
þetta  kunni  að  þykja  hart,  er  það  efiaust  öllum  hollast 
að  vita  hið  sanna  i  þessu  efni.  Nú  eyða  menn  miklu  í 
óþörf  lyf,  og  treysta  þeim  framar  öllu  öðru,  enda  finst 
flestum  þeir  fara  erindisleysu  til  læknis,  nema  þeir  fái 
lyfjaglas.  Þessi  lyfjatrú  leiðir  svo  til  þess,  að  sjúkrahjúkr- 
un  og  nauðsynlegustu  lifsreglur  eru  vanræktar,  þó  hvort- 
tveggja  skifti  oft  miklu  máli. 

Til  hvers  eru  Til  hvers  eru  þá  læknarnir,  úr  því  þeir 
þá  læknarnir?  ekki  hafa  meðul  við  sjúkdómunum?  munu 
margir  spyrja.  Þó  kynlegt  kunni  að  þykja,  eru  þeir  jafn- 
nauðsynlegir  fyrir  því  og  geta  verið  þjóðfélaginu  til  ómet- 
anlegs  gagns  ef  þeir  standa  vel  í  stöðu  sinni.  Eg  skal 
skýra  þetta  stuttlega. 

Fjölda  sjúkdóma  má  lækna  með  handlækningum,  eða 
flýta  fyrir  náttúrubatanum.  Enginn  er  í  vafa  um  nytsemi 
læknisins  er  hann  hjálpar  konu  i  barnsnauð,  kippir  í  lið, 
bindur  um  beinbrot,  stöðvar  blóðrás,  sker  í  ígjörðir,  eða 
tekur  sulli  eða  aðrar  meinsemdir  burtu  úr  líkamanum. 
Þó  ekki  væri  annað  en  þetta,  myndu  menn  illa  una  að^ 
vera  læknislausir  og  er  þó  márgt  mikilvægt  af  sama  tægi 
ótalið. 

Þá  er  annað  meginatriði  í  starfi  læknisins :  H  a  n  n 
getur  læknað  fjölda  sjúkdóma  þó  ekki 
hafi  hann  lyf  sem  reki  þá  úr  líkamanum 
eða  geti  skorið  meinsemdina  burtu.  Hann  getur  á  ýmsan. 
hátt  greitt  götu  náttúrunnar  með  lyfjum  og  lífsreglum,  og 
bjargað  sjúklingunum  frá  bráðum  bana  eða  löngum  sjúk- 
dómi.  Berklaveiki  í  lungum  læknar  hann  þannig  oft  og 
einatt  með  rúmlegu,  góðu  lofti  og  góðu  viðurværi,  melt- 
ingarkvilla  með  skynsamlegu  matarhæfi,  húðsjúkdóma 
0.  fl.  með  lyfjum  sem  greiða  fyrir  náttúrubatanum.  Við 
nálega  öllum  kvillum  hefir  góður  læknir  einhver   ráð    og 

3* 


36  Lyf  og  lækningar. 

iþó  þau  við  ólæknandi  sjúkdóma  megni  ekki  annað,  þá 
geta  þau  linað  þjáningar  og  bætt  liðanina. 

Þá  er  það  og  mikilvægt  atriði,  að  vita  hvað  ura  er 
að  vera,  hvað  að  sjúklingnum  gengur,  hvort  treysta  má 
náttúrubatanum  eða  sérstakra  lækninga  þuríi  með.  Jafnvel 
þó  sjúkdómurinn  sé  ólæknandi,  er  það  oft  þýðingarmikið 
fyrir  vandamennina,  að  vita  að  svo  sé.  Enginn  getur 
leyst  vel  úr  þessum  spurningum,  nema  góður  og  fróður 
læknir,  og  það  getur  oft  orðið  að  ómetanlegu  gagni,  að 
'þeim  sé  svarað  rétt,  t.  d.  ef  drepsóttir  koma  upp,  sem 
stöðva  þarf  í  byrjun. 

'Til  hvers  Von  er  þó  menn  spyrji:  Til  hvers  eru  þau 
erulyt'ÍD?  þessi  ótallyf  hjá  læknum  og  i  lyfjabúðum  úr  því 
svo  fáir  sjúkdómar  verða  læknaðir  með  lyfjum?  Satt  að 
segja  eru  mörg  óþörf  og  lítils  nýt,  en  þó  eru  þau  ekki  fá 
sem  að  góðu  gagni  koma  jafnvel  þó  þau  lækni  ekki  sjúk- 
dómana.  Mörg  eru  svo  dýrmæt,  að  til  vandræða  horfði, 
ef  mér  mistum  þau.     Eg  skal  drepa  á  nokkur  dæmi. 

Til  þess  að  geta  hreinsað  hendur  og  hörund  við  skurði, 
eru  notuð  sóttkveikjudrepandi  lyf.  Ef  þau  væru 
ófáanleg,  væri  að  miklu  leyti  fótunum  kipt  undan  skurð- 
lækningum  og  sótthreinsun.  Meðan  á  skurðum  stendur, 
eru  sjúklingarnir  svæfðir  með  svæfingarlyfjum. 
An  þeirra  myndi  fáum  þykja  fýsilegt  að  leita  handlækna. 

Alkunnugt  er  það,  að  mörgum  sjúkdómum  fylgja  mikl- 
ar  þrautir  og  þjáningar,  sem  stundum  geta  varað  svo  dög- 
um  og  vikum  skiftir.  Nálega  undantekningarlaust  má  með 
verkeyðandi  lyfjum  lina  allar  þjáningar  og  breyta 
hörmungaræfi  i  sæmilega  líðun.  Mörgum  myndi  bregða 
við,  ef  þeim  væri  kipt  i  burtu.  Með  lyjum  má  nálega 
undantekningarlaust  draga  úr  hitasótt  ef  þess  gjörist  þörf, 
stöðva  hósta,  sem  gengur  of  nærri  sjúklingnum,  veita  hon- 
um  væran  svefn^  ef  hann  getur  ekki  sofið,  stöðva  niðurgangj 
bæta  hœgðaleysi  o.  s.  frv.  Þessi  fáu  dæmi  sýna  það  glögg- 
lega,  að  þrátt  fyrir  alt  eru  lyíin  dýrmæt  og  vandræði  að 
vera  án  þeirra. 


Lyf  og  lækningar.  37' 

Og  lyfin  geta  oft  læknað  sjúkdómana,  þó  þau  eigi 
ekki  beinlínis  viðþeiml  Sem  dæmi  þessa  má  nefna  botn- 
langabólgu.  Sóttkveikjur  setjast  að  i  þróngum  botnlang- 
anum,  inni  i  kviðarholinu,  og  valda  þar  bólgu,  sem  oft 
verður  að  igjörð.  Nú  vofir  meðal  annars  sú  hætta  yfir 
sjúklingnum,  að  igjörðin  brjótist  gegnum  botnlangann  og 
út  i  kviðarholið  og  er  þá  allajafna  dauðinn  vis.  Nú  hefir 
reynslan  sýnt,  að  ópium  er  máttugt  lyf  við  veiki  þessari, 
ef  hún  er  ekki  því  ákafari,  og  þó  getur  það  hvorki  tæmt 
gröftinn  burtu  eða  drepið  sóttkveikjurnar.  Lyf  þetta  hefir 
þau  áhrif,  að  hreyfingar  garnanna  minka  eða  hætta.  Alt 
verður  kyrt  og  rólegt  umhverfis  botnlangann.  Stundum 
vaxa  næstu  garnirnar  við  hann,  og  vernda  þannig  kviðar- 
holið,  en  við  hreyfingarleysið  ýfist  bólgan  minna  og  lækn- 
ingaviðleitni  náttúrunnar  nýtur  sin  betur.  Smám  saman' 
drepa  hvít  blóðkorn  sóttkveikjurnar  og  ígjörðin  eyðist,  eða 
utan  ura  hana  vex  þétt  tengivefshúð,  sem  þær  fá  ekki 
brotist  gengum  og  veslast  þær  þá  upp  með  tímanum.  Hér 
ryður  lyfið  náttúrubatanum  braut,  og  það  hefir  nægt  til 
þess  að  forða  óteljandi  mönnum  frá  yfirvofandi  lifshættu. 
Og  þó  myndi  lyf  þetta  fá  litlu  um  þokað,  ef  sjúklingurinn 
borðaði  óhentuga  fæðu  eða  reyndi  til  að  vera  á  fótum. 
Hvorttveggja  gæti  valdið  hættulegri  ýfingu  og  espað  bólg- 
una.  En  jafnframt  því  sem  læknirinn  gefur  sjúklingnum 
ópíura,  skipar  hann  honum  að  liggja  hreyfingarlaus  í  rúm- 
inu  og  sveltir  hann  eða  gefur  honura  mjólk  af  skornum 
skamti,  en  mestur  hluti  hennar  meltist  áreynslulítið  í  görn- 
unum.  Hér  fylgjast  að  matarhæfi,  ákveðnar  lífsreglur  og 
lyf.  Ekkert  af  þessu  má  missast  eða  vanrækjast,  ef  til- 
gangurinn  á  nást:  að  greiða  fyrir  náttúrubatanum  og 
ryðja  þvi  úr  vegi,  sem  einkum  hindrar  hann.  Það  er 
allajafna  svo,  að  miklu  skiftir  hversu  með  sjúklinginn  er 
farið  i  veikindum  hans,  hvað  hann  borðar,  hversu  andrúms- 
loftið  er,  hversu  um  hann  er  búið,  hve  mikið  og  hvernig 
hann  reynir  á  sig.  Alt  þetta  er  undir  hjúkruninni  komið,. 
og  sé  hún  i  ólagi,  er  oft  vanséð,  að  hvaða  gagni  lyfirt. 
koma.     Þau  eru  að  eins  einn  liður  i  langri  keðju. 


S8  Lyf  og  lækningar. 

Stærsti  sigur  Aðdáunarvert  er  það  og  kraftaverki 
læknisfræðinnar.  næst,  að  fundist  hafa  slik  læknislyf  sem 
barnaveikisblóðvatn  og  salvarsan,  lyf  sem  steindrepa  sótt- 
kveikjurnar  i  likamanum,  en  skaða  bann  litið  eða  ekki. 
Hugsandi  er  það  og  vonandi,  að  slikum  lyfjum  fjölgi,  þó 
er  hitt  víst,  að  stærsti,  langstærsti  sigur  læknisfræðinnar 
er  ekki  sá,  að  lækna  sjúkdóma  og  finna  lyf  við  þeim, 
heldur  að  afstýra  þeim,  varna  þvi  að  menn  sýkist. 
'Oeysilegt  verk  er  ennþá  óunnið  er  að  þessu  lýtur,  en  svo 
mikið  er  þegar  af  hendi  leyst,  að  fæstir  hafa  nokkra  hug- 
mynd  um  það.  Aður  geysuðu  drepsóttir  við  og  við  yfir 
lönd  öll  og  strádrápu  landslýðinn.  Það  nægir  að  minna 
á  svartadauða  og  bólusóttina,  sem  bárust  hingað  fullum 
fetum  þó  samgöngur  vorar  við  útlönd  væru  næsta  litlar. 
Menn  stóðu  varnarlausir  fyrir  þessum  ófagnaði  og  engir 
vissu  af  hverju  hann  eiginlega  stafaði.  Nú  má  heita  að 
þessum  ósköpum  sé  létt  af.  Sóttir  þessar  lifa  enn  og 
gjöra  endalaust  vart  við  sig,  en  læknarnir  þekkja  þær  út 
'Og  inn  og  þeim  hefir  tekist  að  halda  svo  i  hemilinn  á 
þeim,  að  þrátt  fyrir  allar  samgöngur,  þúsundfaldar  við 
það  sem  fyr  gjörðist,  breiðast  þær  ekki  út  eða  eru  fljót- 
lega  stöðvaðar.  Hve  mörgum  mannslifum  hefir  verið 
bjargað  á  þennan  hátt  og  miklum  hörmungum  létt  af 
þjóðunum  getur  enginn  talið.  Og  það  eru  ekki  eingöngu 
næmu  drepsóttirnar,  sera  menn  hafa  að  miklu  leyti  losnað 
við,  heldur  raargs  konar  kvillar  annarar  tegundar  sem 
fyr  voru  algengir,  t.  d.  skyrbjúgur  og  ýmsir  barnasjúk- 
dómar.  Það  er  vel  þess  vert  að  athuga  að  endingu  með 
hverjum  vopnum  þessi  óvinir  mannanna  hafa  veriö  lagðir 
að  velli. 

Bólu-  Hvílíkur  vogestur  bólusóttin  var,  sést  bezt  á  því, 
setning.  að  í  Stórubólu  dóu  hér  á  landi  18,000  manna 
.eða  nærfelt  þriðjungur  landsbúa.  Og  bólan  fluttist  hingað 
livað  eftir  annað.  Við  veiki  þessari  fanst  nú  það  ráð  i 
lók  18.  aldar  að  setja  mönnum  kúabólu,  en  hún  er  í  raun 
og   veru   ekki    annað    en   afar-væg   bólusótt.      I  bólusótt 


r 


Lyf  og  lækningar.  39 


eýkjast  menn  ekki  oftar  en  eitt  sinn,  þvi  sterk  varnar- 
efni  myndast  i  likamanum.  Varnarefni  þessi  myndast  og 
við  kúabóluna,  þó  ekki  séu  þau  jafnsterk.  Síðan  bólu- 
setning  varð  almenn  hefir  ekkert  kveðið  að  bólusótt  i 
samanburði  við  það  sem  áður  var  og  bóluóttanum  er  létt 
af  þjóðunum.  Svo  mikilsvert  hefir  þetta  þótt,  að  margir 
telja  bólusetninguna  við  bólusótt  stærsta  afreksverk  lækn- 
isfræðinnar. 

Það  er  svo  sem  sjálfsagt,  að  sama  aðferðin  hefir  verið 
reynd  við  aðra  sjúkdóma.  Kunnust  er  bólusetnig  Pasteurs 
við  hundsœðif  og  hefir  hún  reynst  ótvílug  ef  hún  er  fram- 
kvæmd  nógu  snemma.  Þá  hefir  og  bólusetning  reynst 
gagnleg  til  þoss  að  verja  menn  kólerusótt,  taugaveiki, 
blóðsótt  og  svartadauða,  en  alment  gagn  hefir  þó  ekki  að 
því  orðið.  Hér  á  landi  hefir  bólusetning  við  hráðafári  á 
sauðfé  orðið  að  miklu  liði.  I  útlöndum  hefir  bólusetning 
við  miltisbruna  og  nokkrum  öðrum  húsdýrakvillum  gefist 
ágætlega. 

Sótt-  Öll  alþýða  hefir  nú  orðið  all-ljósa  hugmynd  um 
varnir.  það  hversu  sóttir  berast  með  samgöngunum  og 
hvernig  þær  má  stöðva  með  saragöngubanni  eða  sam- 
gönguvarúð.  Þetta  er  óbrigðul  aðferð  við  flestar  landfar- 
sóttir,  ef  henni  er  stranglega  beitt,  en  framkvæmdin  er 
erfið  eða  ómöguleg  nema  alþýðan  styðji  læknirinn  örugg- 
lega  og  hlýði  fyrirskipunum  hans.  Þá  þekkja  og  flestir 
sótthreinsun  sem  ætluð  er  til  þess  að  útrýma  sóttkveikjun- 
um  þegar  sjúkdómurinn  er  afstaðinn.  Eg  skal  ekki  fjöl- 
yrða  um  þetta  sem  flestir  vita  nokkur  deili  á  en  drepa  á 
tvö  önnur  dæmi.  Þau  gefa  glögga  hugmynd  um  hvað 
læknisfræðin  megnar  á  vorum  dögura  þegar  vel  gengur. 

I  mörgum  heitu  löndunum  er  suðrœn  gulusótt  (febris 
flava)  voðaleg  landplága.  Nálega  helmingur  sjúklinganna 
deyr.  Við  veiki  þessari  hafa  engin  lyf  fundist  og  sótt- 
kveikjuna  hefir  enginn  séð,  þvi  hún  er  svo  lítil,  að  hún 
«r  ósýnileg  i  beztu  smásjám.  Samt  komust  menn  að  því, 
að  mýflugutegund    nokkur  flytur   hana  á  menn,    en  aftur 


'40  Lyf  og  lækningar. 

breiðist  veikin  ekki  út  mann  frá  manni.  f  mýflugurnar 
komast  sóttkveikjurnar  úr  blóði  sjúklinga,  sem  þær  bíta. 
Það  var  þvi  auðsætt,  að  væri  mýflugunum  útrýmt,  myndi 
veikin  hverfa.  Nú  voru  allir  lifnaðarhættir  mýflugnanna  at- 
hugaðir,  og  sást  þá  meðal  annars,  að  lirfurnar  lifa  ætið  í 
vatni.  Það  ráð  var  því  tekið,  að  þurka  allan  jarðveg  sem 
bezt  og  liða  hvergi  vatnspolla,  sem  mýbitið  gæti  vaxið  í,  en 
þar  sem  þessu  varð  ekki  komið  við,  að  hella  steinoliu  i  vatn- 
ið,  svo  lirfurnar  kæmust  ekki  upp  úr  þvi  lifandi.  Jafn- 
framt  var  þess  gætt,  að  flugurnar  kæmust  ekki  að  sjúkl- 
ingunum.  Fyrir  glugga  alla  og  hurðir  i  herbergjum 
þeirra  var  strengdur  gisinn  dúkur,  sem  þær  gátu  ekki 
smogið  i  gegnum.  Hvar  sem  þessum  ráðstöfunum  var 
beitt,  mátti  heita  að  veikin  hyrfi  með  öllu.  í  Rio  Janeiro^ 
höfuðstað  Brasilíu,  dóu  fyrir  fám  árum  um  600  menn  á 
ári  úr  veikinni,  síðasta  árið  enginn.  Panamaskurðinn 
hefðu  menn  tæplega  getað  graflð,  slíkt  pestarbæli  er  landið 
þar,  ef  menn  hefðu  ekki  kunnað  þessi  ráð  og  útrýmt  mý- 
bitinu.  En  ráðið  dugði  og  öll  pestin  hvarf  með  raýflug- 
unum.  Allir  sjá,  að  það  er  enn  betra  að  geta  útrýmt 
sóttinni  þannig,  en  þó  sæmilega  einhlítt  lyf  hefði  fundist 
til  þess  að  lækna  sjúklingana. 

Sem  annað  dæmi  má  nefna  útrýmingu  liöldusóttar  i 
Campagna  di  Roma,  láglendum  héruðum  nálægt  Róm. 
Köldusóttin  flyzt  á  sama  hátt  og  gulusóttin  með  mýbiti. 
Hér  hefir  því  verið  beitt  svipaðri  aðferð :  Mýrar  og  poll- 
ar  hafa  verið  þurkaðir,  mýbitinu  verið  varnað  að  komast 
að  sjúklingunum  og  kíníni  verið  útbýtt  ókeypis  handa 
fólkinu  í  sveitum  þessum,  en  það  er  lyf  sem  bæði  læknar 
veikina  og  er  mikil  vörn  gegn  því  að  menn  sýkist.  Við 
þessar  ráðstafanir  hefir  á  fám  árum  skipast  svo,  að  þetta 
illræmda  pestarbæli,  sem  allir  flúðu  nema  fátæklingar, 
sem  ekki  áttu  annars  úrkosta,  er  nú  nálega  laust  við' 
sóttina,  blómgast  og  byggist  óðum.  Á  10  árum  hefir 
mannfjöldinn  aukist  full  14  þúsund.  Þrátt  fyrir  það  þó 
ágætislyf  væri  fundið  við  sótt  þessari,  megnaði  það  ekki 
að  reisa  sveitir  þessar  úr  rústum,  en  þetta  kom  af  sjálfu^ 
sér  þegar  veikinni  var  útrýmt. 


Lyf  og  lækningar.  41 

Sullaveikin  hefir  legið  hér  i  landi  öldum  saman  o^ 
drepið  fjölda  manna.'  Langur  tími  er  liðinn  siðan  vér 
fengum  itarlega  þekkingu  á  eðli  og  uppruna  veikinnar. 
Ekkert  væri  auðveldara  en  útrýma  henni  algjörlega  úr 
landinu,  þvi  það  eitt  nægir  að  hundar  nái  aldrei  i  suUi 
þegar  kindum  er  slátrað.  Þetta  hefir  verið  ótal  sinnum 
brýnt  fyrir  mönnum,  en  mannrænu  og  hirðusemi  hefir 
skortað.  Ef  vér  tækjum  oss  fram  i  þessu,  hlyti  veikin  að 
hverfa.  Þó  þetta  liggi  næst,  gæti  komið  til  tals  að  út- 
rýma  hjá  oss  fleiri  sóttum,  t.  d.  taugaveiki  og  barnaveiki,. 
en  meiri  erfiðleikum  er  það  bundið. 

Breyttir  Heilbrigði  manna  er  mjög  undir  lifnaðarháttum 
lifnaðar-  þeirra  komin.  Það  skiftir  ekki  litlu  máli  hvort 
hættir.  viðurværi  er  gott,  húsakynni  góð,  og  hvort 
menn  að  ýmsu  öðru  leyti  lifa  skynsamlega  eða  ekki.  Að 
mannsæfin  hefir  lengst  stórum  hér  á  landi,  er  mikið  að 
þakka  betra  viðurværi  ungbarna  og  betri  meðferð  á  þeim,. 
þó  mjög  sé  enn  ábótavant  með  hvorttveggja  viða  hvar. 
Með  vaxandi  menningu  og  aukinni  þekkingu  er  vonandi 
að  fiest  breytist  stórum  til  bóta  í  þessum  efnum.  Viðast 
eru  húsakynni  vor  léleg,  fötin  ekki  svo  hentug  sem  skyldi, 
fæðið  hvergi  nærri  svo  gott  sem  vera  mætti.  Ofan  á 
þetta  bætist,  að  hreinlæti  er  víðast  mjög  ábótavant.  Alt 
þetta  þarf  að  breytast  til  batnaðar  og  gjörir  það  efiaust. 
Og  það  er  lítill  vafi  á  þvi,  að  heiibrigði  manna  batnar 
þá  jafnframt  að  sama  skapi. 

Þó  það  sé  dýrmætt  að  geta  fengið  sem  fiesta  sjúk- 
dóma  læknaða  og  fundið  lyf  við  þeim,  þá  er  þó  enn  betra 
að  geta  afstýrt  þeim  með  öllu.  Af  þessu  hefir  árangur- 
inn  orðið  mestur  og  þetta  verður  aðaltakmark  læknis^ 
fræðinnar  á  komandi  öldum. 


Um  „akta"-skrift. 

Erindi  flutt  i  Reykjavik  io/„  1912. 


Það  kemur  fyrir,  að  eitthvert  lítið  atvik,  sem  maður 
•sér  eða  les  eða  heyrir,  verður  eins  konar  Ijósvarpa,  er 
kastar  geislavendi  sínum  langt  út  i  rökkrið  og  bregður 
^inkennilegri  birtu  yfir  ótal  atriði,  sem  aldrei  hafa  áður 
verið  í  sjónarstefnu  saman.  Stephan  G.  Stephansson  hefir 
iýst  þessu  i  einu  kvæði  sínu: 

—  Það  koma  stundum  þær  stundir, 
stopular,  þvi  er  svo  farið, 
þegar  eitt  augnablik  opnast 
útsýni,  launkofi,  smuga. 
örlögin  blasa  við  augljós 
eldingum  leiftrandi  huga. 

Svona  fór  fyrir  mér,  þegar  eg  var  að  lesa  »Endur- 
minningar  um  Jón  Sigurðsson«,  sem  »Skírnir«:  gaf  út  á 
aldarafmæli  hans.  Einn  af  þeim  sem  skrifaði  þessar 
endurminningar  sagði  frá  ofurlitlu  atviki,  sem  mér  varð 
undir  eins  hugfast,  þvi  það  brá  óvæntu  Ijósi  yfir  margt, 
sem  eg  hafði  ekki  hugsað  um  frá  sömu  hlið  áður.  Siðan 
hefir  það  hvað  eftir  annað  flogið  i  huga  minn  og  skýrt 
fyrir  mér  fleira  og  fleira.  Þess  vegna  þykist  eg  ekki 
þurfa  að  biðja  afsökunar  á  því,  að  eg  tek  það  nú  til 
meðferðar. 

Það  var  þingsumarið  1867.  Sögumaðurinn  var  þá  17 
ára  og  var  utanþingsskrifari  á  alþingi.  Starf  utanþings- 
skrifara  var  að  hreinrita  ræður  þingmannanna  á  hvítan 
pappir  i  arkarbroti;  eftir  að  þær  höfðu  verið  leiðréttar, 
fivo  og  þingskjölin.     Fengu  þeir  24  sk.  (50  a.)  fyrir  örkina, 


Um  „akta"-skrift.  43 

'Og  skyldi  vera  »akta«-skrift ;  voru  þá  fjórar  síður  i  örk, 
en  tiltekinn  linufjöldi  á  hverri  siðu  og  stafafjöldi  i  hverri 
linu.     Sögumaður  segir: 

»Þó  að  eg  ritaði  allgóða  hönd,  var  eg  þó  enginn 
iðnismaður  við  skriftirnar.  Eitt  það  sem  ekki  flýtti  fyrir 
mér,  var  það,  að  eg  gerði  mér  alt  af  far  um  að  láta  sem 
fæsta  stafi  vera  umfram  á  örkinni,  en  auðvitað  hélt  eg 
fuUum  stafafjölda.  Eg  hafði  strykblað  undir,  svo  að  línu- 
talan  var  örugg,  en  hvernig  sem  hafði  mig  við,  veitti 
mér  það  örðugast,  að  ekki  yrðu  fleiri  stafir  i  línu  en 
skylda  bar  til.  Við  þessa  viðleitni  mina  fengu  siðurnar 
það  útlit,  að  alt  sýndist  þar  óvenjulega  gleitt  og  gisið. 

Eg  hafði  aldrei  á  ævi  minni  enn  átt  orðastað  við  Jón 
Sigurðsson.  Við  utanþingsskrifarar  sátum  við  skriftir  vorar 
niðri  i  4.  bekkjar  stofu  í  latinuskólanum.  Einhvern  dag 
var  það,  að  Jón  Sigurðsson  kom  inn  og  gekk  um  og  leit 
Á  verk  okkar.  Þegar  hann  kom  til  mín  og  leit  á  hjá 
mér,  hnyklaði  hann  brýrnar,  tók  upp  þær  hreinskrifuðu 
.arkir,  sem  hjá  mér  lágu,  og  fletti  þeim  lauslega. 

»Þér  skrifið  alt  of  gisið«,  sagði  Jón  nokkuð  stuttlega. 

»Það  er  »akta«-skrift<',  svaraði  eg. 

»Nei,  þetta  er  ekki  aktaskrift«. 

»Jú,  það  e  r  aktaskrift.     Þér  getið  talið  stafl  og  linur«. 

»Eg  þarf  þess  ekki;  eg  sé  það«. 

»Þér  sjáið  það  ekki  rétt.  Eg  veit,  að  það  er  akta- 
skrift«. 

»Eg  vil  ekki  heyra  meira  slúður  um  þetta;  það  verð- 
ur  dregið  af  borgun  yðar  fyrir  svona  skrift«,  sagði  hann 
snúðugt. 

»Þér  um  það«,  sagði  eg,  líklega  ekki  i  svo  auðsveip- 
uni  tón,  sem  vera  bar,  því  að  það  var  farið  að  þykna  i 
mér  líka 

Hann  svaraði  engu;  en  það  var  óblitt  augnaráð,  sem 
liann  sendi  mér  þegar  hann  fór  út«. 

Þetta  voru  orð  sögumanns.  Eg  skal  að  eins  taka  það 
íram,   að    Jón    Sigurðsson    varð    þegar   til   kom  að  lúta  i 


á4 

lægra  haldi  o'g  greiða  fulla  borgun,  því  skriftin  reyndist 
aktaskrift. 

Sögumaður  segir  að  þetta  hafi  eins  og  skvett  dálitlu 
köldu  vatni  á  dýrkun  sina  á  Jóni  Sigurðssyni  i  svipinn  og 
segist  geta  þessa  »til  að  vekja  athygli  á,  hve  raiklu  næmari 
áhrif  það  hefir  á  uaglingtina  með  þeirra  næmu  réttlætis- 
tilfinningu,  en  á  fulltiða  menn,  ef  þeim  er  rangt  til  gert«. 

Vér  skulum  virða  þessa  tvo  menn  fyrir  oss.  Annara 
vegar  er  Jón  Sigurðsson,  maðurinn  sem  vann  af  öllum 
kröftum  meðan  æfin  entist  að  hverju  þvi  sem  hann  hugði 
sig  helzt  gagna  ættjörðinni  með,  en  aldrei  spurði  um 
launin,  aldrei  um  það  hvað  hann  fengi  fyrir  starfið.  Það 
liggur  við  að  mig  sundli,  þegar  eg  renni  huganum  yfir 
það  sera  h  a  n  n  fekk  afkastað.  Lítið  t.  d.  á  það  sem  hann 
hefir  ritað.  Það  er  ekki  lítið  að  vöxtunum  vísindastarfið 
hans  —  allar  útgáfurnar,  ritgerðirnar,  bækurnar.  En  það 
er  ekki  að  eins  stórkostlegt  að  vöxtunum.  Þeir  sem  bezt 
eru  að  sér  i  þeira  greinum  sem  hann  fékst  við,  Ijúka  upp 
einum  munni  um  það,  að  öU  hans  vísindastörf  séu  leyst 
af  hendi  með  frábærri  vandvirkni  og  að  þekkingin  sem 
þar  kemur  fram  sé  aðdáanleg.  Og  þó  er  þetta  ekki  nema 
nokkur  þáttur  af  æfistarfinu.  Stjórnmálastarf  lians  er  að 
sinu  leyti  jafnstórkostlegt,  vinnan  sem  hann  hefir  lagt  i 
það  innan  þings  og  utan  ótrúlega  raikil.  Svo  öll  bréfa- 
viðskiftin,  allar  leiðbeiningar,  skrifiegar  og  raunnlegar, 
sera  hann  lætur  öðrum  i  té,  og  allir  snúningarnir  sem 
hann  hefir  fyrir  landa  sína  heima  og  í  Höfn.  Gestanauðin 
á  heimilinu.  Einhvern  t  í  m  a  hefir  það  alt  kostað.  Eða 
komið  á  Landsbókasafnið  og  lítið  á  handritasafnið  hans. 
Hvernig  fékk  hann  tíraa  til  að  safna  því  öllu,  rannsaka 
hvert  blað,  raða  þvi  og  skrifa  alt  sera  hann  hefir  skrifað 
þar  ?  Já,  lítið  á  skriftina  h  a  n  s.  Rithöndin  er  á  sinn 
hátt  iraynd  raannsins.  Hún  er  hreyfing  hans  og  speglar 
eðli  hans  og  ástand  likt  og  liraaburðurinn  og  svipbrigðin. 
Rithönd  Jóns  Sigurðssonar  er  ekki  »akta«  skrift.  Þar  er 
ekkert  »óvenjulega  gleitt  og  gisið«.  Eg  hefi  ekki  séð 
aðra   hönd,    er  raér  þyki  að  öllu  tigulegri  og  fegri.     Hún- 


Um  „akta"-skrift.  45 

■er  skýr,  drjúg  og  jöfn  eins  og  bezta  prent,  yfirlætislaus, 
en  drættirnir  rajúkir  og  frjálsbornir.  Þar  er  engin  mis- 
klíð  a)ida  og  handar,  eðlis  og  athafna.  Skrift  Jóns  Sig- 
urðssonar  er  heil  og  hrein  eins  og  svipur  hans.  Hún  er 
imynd  tigins  anda. 

Þetta  v^ar  Jón  Sigurðsson. 

Hins  vegar  situr  ungur  maður  og  skrifar  »akta«- 
skrift.  Sú  skrift  er  honum  ekki  eðlileg.  Náttúran  hefir 
gefið  honum  örlyndi  í  vöggugjöf.  Höndin  dregur  ósjálf- 
rátt  á  hvitu  örkina  fleiri  stafi  en  heimtað  er.  Aður  en 
hann  veit  af,  hefir  hann  unnið  meira  en  af  honum  er 
krafist.  Það  vill  hann  ekki.  Hann  vill  selja  en  ekki 
gefa ;  hann  vill  að  fult  gjald  komi  þegar  i  stað  fyrir  a  1 1 
sem  hann  vinnur.  Þess  vegna  leggur  hann  bönd  á  sig. 
Orkuna  sem  áður  gekk  til  þess  að  skrifa  meira  en  heimt- 
að  var,  notar  hann  nú  til  þess  að  leggja  hömlu  á  sig. 
Hann  vill  heldur  beita  kröftunum  gegn  sjálfum  sér,  en 
að  þeir  framleiði  meira  en  borgað  er.  En  skriftin  sýnir 
að  hamla  er  á  hreyfingunni.  Alt  verður  »óvenjulega 
gleitt  og  gisið«. 

Þetta  sér  Jón  Sigurðsson  undir  eins  og  hann  lítur  á 
arkirnar.  Hann  sér  að  skriftin  er  óeðlileg.  Hann  þykist 
sjá  að  skrifarinn  hafi  dregið  af  sér.  Hann  þykist  sjá 
svik  í  skriftinni. 

»Þér  skrifið  alt  of  gisið«,  segir  hann. 

»Það  er  »akta«-skrift«. 

»Nei,  þetta  er  ekki  »akta«-skrift«. 

En  þar  skjátlaðist  Jóni  Sigurðssyni.  Reyndar  sá  hann 
það  rétt,  að  skrifarinn  hafði  dregið  af  sér,  ekki  unnið 
eins  mikið  og  eðlishvötin  var  til.  Og  ósjálfrátt  hefir  hann 
litið  svo  á  sem  enginn  maður  ætti  að  draga  af  sér,  að 
enginn  ætti  að  leggja  hömlu  á  starfshvöt  sína,  hvað  seni 
laununum  liði.  Sá  sem  væri  að  upplagi  örlyndur  og  stór- 
virkur,  hann  ætti  að  gefa  og  starfa  eðli  sinu  samkvæmt, 
hvað  sem  væri  í  aðra  hönd.  Alt  annað  væri  svik.  En 
hann  gleymdi  því,  að  fyrir  »akta«-skriftina  var  til  sér- 
fitakt  lögmál,    eins  fyrir  alla.     Þar  var  ekkert  tillit  tekið 


46  Um  „akta"-skrift. 

til  mismunandi  upplags  manna ;  sama  reglan  um  linuf  jölda 
og  stafafjölda  gilti  fyrir  alla.  Hún  ákvað  hvað  minst 
mætti  vera  á  örkinni.  »Hingað«  —  sagði  lögmálið,  og 
þó  aktaskrifarinn,  færi  að  eins  og  skrifað  stæði  »Hingað, 
og  ekki  lengra«,  þá  varð  ekkert  á  því  haft.  Þessu 
gleymdi  Jón  Sigurðsson.  Hann  gætti  ekki  að  þvi  að  telja 
fyrst  stafi  og  línur.  Það  var  það  sem  særði  hina  næmu 
réttlætistilfinningu  unga  mannsins. 

í  þessu  atviki  kemur  skýrt  fram  tvenns  konar  eðli. 
Þar  mætast  tveir  menn  svo  ólíkir,  að  hvorugur  skilur 
annan.  Munurinn  á  þeim  er  að  sinu  leyti  eins  og  munur 
hins  gamla  og  hins  nýja  sáttmála.  Aktaskrifarinn  er  barn 
lögmálsins,  sem  kemur  að  utan.  Hann  miðar  verk  sitt  ein- 
göngu  við  það  sem  heimtað  er  fyrir  kaupið  sem  hann  fær, 
og  með  oflæti  Faríseans  bendir  hann  á  skriftina  og  segirr 
>Þér  getið  talið  stafi  og  línur«. 

Jón  Sigurðsson  fylgir  fagnaðarboðskap  kærleikans  til 
vinnunnar.  Hann  spyr  ekki  hvað  af  honum  sé  heimtað 
fyrir  kaupið  sem  hann  fær,  heldur  hverju  hann  geti  mest 
afkastað.  Mælikvarðinn  er  kraftur  sjálfs  hans,  en  ekki 
launin.  Að  vinna  eins  og  kraftarnir  eru  til,  er  hið  óskrif- 
aða  boðorð  sem  hann  lifir  eftir. 

Vér  skulum  nú  athuga  hvaða  afleiðingar  það  hefir 
fyrir  einstaklingana  og  þjóðfélagið  í  heild  sinni,  hvorri 
stefnunni  er  fylgt.  Og  þá  vil  eg  byrja  á  því  að  líta  á 
hvor  stefnan  sé  upprunalegri  1  eðli  mannsins. 

Hvernig  eru  börnin?  Þau  eru  í  rauninni  sístarfandi. 
Þau  eru  á  sífeldri  hreyfingu,  hoppa  og  hlaupa  og  vilja  altaf 
hafa  eitthvað  fyrir  stafni.  Þess  vegna  er  löngum  svo  er- 
fitt  að  fá  þau  til  hæglætis  og  gera  úr  þeim  siðprúð  dauð- 
yfli.  Starfshvötin  virðist  þeim  inngróin  frá  upphafi  vega, 
þó  oft  skifti  um  viðfangsefnin  og  áhugamálin  á  þeim  aldri. 
Og  að  hreyfingar  barnanna  eru  svo  mjúkar  og  yndislegar, 
kemur  einmitt  af  þessu,  að  þær  koma  svo  ósjálfrátt  og 
eðlilega.  Það  liggja  ekki  á  þeim  óeðlilegar  hömlur.  Og 
alt  sem  börnin  gera,  er  gert  sjálfs  þess  vegna.  Þau  spyrja 
ekki  um  launin.     Þau  spyrja  ekki  um  það,  hvað  þau  fái 


Um  „akta"-8krift.  4T 

fyrir  það  að  hoppa  og  fljúgast  á,  eða  leggja  fram  krafta 
sína  í  leik,  oft  og  tiðum  þangað  til  þau  eru  sárþreytt. 
Þess  vegna  ganga  fáir  með  meiri  alvöru  að  verki  sinu  en 
börnin  að  leikum.  En  þetta  er  lika  skilyrði  þess  að  börnin 
þroskist.  Af  þessari  starfsemi  sinni  kynnast  þau  hlutun- 
um  og  læra  af  þeim.  Og  af  áreynslunni  vaxa  kraftarnir, 
Það  er  þvi  vottur  um  eins  konar  syndafall,  þegar  börn 
fara  að  miða  viðleitni  sina  við  launin  sem  þau  fá.  Það 
bendir  á  að  eðlishvötin  til  að  starfa  starfsins  vegna  er 
farin  að  lamast.  Og  þegar  svo  langt  er  komið  fyrir  ein- 
hverjum,  að  hann  setur  sér  að  afkasta  minnu  en  eðlis- 
hvötin  heimtar,  beint  af  því  að  hann  vill  ekki  gefa  neina 
vinnu,  þá  finnur  hver  heilbrigð  sál,  að  hann  er  að  drepa 
i  sér  þann  hinn  helga  eld,  sem  alt  það  er  lyftir  einstak- 
lingum  og  þjóðum  á  hærra  stig  er  smiðað  við.  Sá  eldur 
er  áhugi  mannsins  á  verkinu  sem  hann  vinnur. 

En  nú  er  þess  að  gæta,  að  mennirnir  verða  eins  og 
þeir  breyta.  Sá  sem  ósjálfrátt  hefir  fengið  áhuga  á  ein- 
hverju  starfi,  hann  verður  þvi  áhugameiri  um  starfið,  sem 
hann  helgar  þvi  meira  af  kröftum  sínum,  og  hins  vegar 
hvetur  vaxandi  áhugi  til  æ  meiri  áreynslu.  Þar  verkar 
hvað  á  annað.  En  það  má  líka  skapa  sér  áhuga  á  starfi, 
sem  engin  hneigð  var' til  í  fyrstu.  Það  vinst  með  því  að 
byrja  á  verkinu  og  halda  því  áfram,  hve  óljúft  sem  það 
kann  að  vera.  Óðar  en  af  veit  fer  starfsáhuginn  að  vakna, 
verkið  að  verða  hjartfólgið.  Það  er  t.  d.  alkunnugt,  að 
menn  sem  af  einhverjum  ástæðum  eru  neyddir  til  að  fara 
að  safna  fé,  verða  stundum  áður  en  varir  svo  niðursoknir 
i  að  starfa  að  þessu,  að  þeir  gæta  ekki  annars  og  hafa 
ekki  yndi  af  öðru.  En  að  hverju  sem  maðurinn  gengur, 
þá  er  frumskilyrði  allra  framfara  i  því  það,  að  hann  sé 
þar  allur  og  óskiftur,  beini  að  þvi  öllum  kröftum  sínum. 
A  hverju  verða  menn  sterkari?  Á  þvi  að  reyna  á  sig, 
og  taka  sér  fyrir  hendur  þyngri  og  þyngri  raun,  lyfta 
fyrst  »AmIóða<,  þá  »HáIfdrættingi«,  þá  »Hálfsterk«  — 
það  er  undirbúningurinn  sem  að  lokum  veitir  kraftana  til 
að   valda    »FuIlsterk«.    Á   hverju    verða   menn   fimir  og 


48  Um  „akta"-skrift. 

mjúkir  í  hreyíingum?  Á  þvi  að  temja  sér  mjúkleik.  Það 
kostar  áreynslu.  Á  hverju  verða  menn  vitrari?  Á  því  að 
sleppa  ekki  viðfangsefnunum  óhugsuðura  eða  hálfhugsuðum 
fram  hjá  sér,  heldur  yelta  þeim  fyrir,  skoða  þau  í  krók  og 
kring,  glíma  við  þau  og  sleppa  þeim  ekki  fyr  en  þau 
blessa  mann  og  birta  nýjar  hliðar.  Svona  er  það  i  öllum 
greinum.  Areynslan  er  móðir  framfaranna,  móðir  sigur- 
vinninganna.  Eins  og  vöðvarnir  vaxa  og  stælast  við 
áreynslu,  þannig  er  um  alla  hæfileika  mannsins.  Og  ekki  tel 
eg  annað  veglegra  i  eðli  manns  en  það,  að  hann  sé  »brekku- 
sækinn«,  leiti  á  brattann,  þangað  sem  mótstaðan  er  mest. 
Upp  brekkuna  liggur  vegurinn  til  meira  og  fegra  viðsýnis 
og  hreinna  andrúmslofts.  Sá  sem  hefir  gengið  upp  á  einn 
hjallann,  vaknar  næsta  morgun  með  aukið  afl  og  fótfimi 
til  að  komast  á  næsta  hjalla  fyrir  ofan. 

En  gáum  svo  að  hvernig  fer  fyrir  þeim  sem  dregur 
af  sér,  og  það  á  móti  eðli  sínu.  Hann  er  að  draga  úr 
»brekkusækninni«^  hann  er  að  nota  nokkuð  af  krafti  sín- 
um  sem  hömlu  á  sjálfan  sig.  Og  flestir  munu  af  sjálfs- 
reynd  þekkja  hve  óeðlilegt  það  er.  Mörgum  finst  t.  d. 
afarþreytandi  að  ganga  með  þeim  sem  eru  miklu  hæggeng- 
ari  en  þeir.  Það  liggur  við  að  þeim  finnist  það  móðgun 
við  sig  að  vera  neyddir  til  þess.  Hver  og  einn  finnur 
<3sjálfrátt  að  þarna  er  verið  að  draga  hann  niður,  gera 
hann  að  dauðyfli.  Og  slíkt  tekst  furðu  fljótt.  Þeir  sem 
koma  hingað  heim  frá  stórborgunum,  eru  að  jafnaði  hrað- 
stígari  en  hinir,  sem  heima  sátu,  og  finst  fyrst  í  stað  óþol- 
andi  að  ganga  eins  hægt  og  þeir.  En  smám  saman  dreg- 
ur  úr  hraðanum,  og  óðar  en  af  veit  eru  þeir  orðnir  eins. 
Líkt  er  það  í  öðrum  greinum.  Sá  sem  af  einhverjum 
ástæðum  fer  að  draga  af  sér,  hvort  heldur  er  við  líkam- 
leg  störf  eða  andleg,  hann  verður  að  minni  afreksmanni, 
verður  kraftaminni  og  heimskari.  Því  móðir  vor,  náttúr- 
an,  tekur  af  börnum  sínum  aftur  þær  gáfur  sem  þau  nota 
ekki,  en  gefur  hinum,  sem  leggja  fram  áreynsluna.  Og 
þegar  einu  sinni  er  farið  að  láta  undan  síga,  þá  margfald- 
ast  freistingin,  því  það  hallar  undan  fæti  og  leiðin  er  hæg. 


Um  „akta"-8krift.  49 

Sá  sem  fyrst  dregur  af  sér  svo  að  skriftin  verður  »akta«- 
skrift,  honum  verður  áður  en  langt  liður  erfitt  að  halda 
fullum  stafafjölda.  Smám  saman  verður  hann  gisnari  og 
gisnari,  gleiðari  og  gleiðari,  unz  ekriftin  er  orðin  sviplaust 
og  andlaust  strik  út  i  bláinn.  Vér  sjáum  þessu  likt  á 
sumum  rithöfundum,  sem  hafa  farið  vel  af  stað  í  æsku, 
skrifað  með  æskunnar  ósérhlifni,  æskunnar  eldmóði,  sótt 
á  brattann  og  getað  sagt  frá  mörgu  nýju  sem  þeir  sáu 
frá  hærri  hjöUum.  Þá  var  lyfting  í  máli  þeírra,  persónu- 
legur  andardráttur  i  stilnum.  En  svo  fór  að  draga  af  þeim, 
af  því  þeir  fóru  að  draga  af  sér  og  »skrifa  til  að  lifa«, 
unz  allur  persónuleiki,  alt  frumhlaup  hugsunarinnar  var 
horfið,  alt  orðið  jafnflatt,  jafnlágt,  jafntómt. 

Þessi  einföldu  dæmi  eiga  að  nægja  til  að  benda  á 
hverjar  afleiðingar  það  heflr  fyrir  einstaklinginn  að  draga 
af  sér  og  ganga  þannig  á  móti  þeirri  hvöt,  sem  heilbrigðu 
eðli  er  innrætt,  til  að  beita  kröftunum  sem  ötuUegast,  hvað 
sem  laununum  liður,  og  eg  skal  nú  minnast  á  hitt,  hverj- 
ar  afleiðingar  það  heflr  fyrir  þjóðfélagið,  ef  slik  »akta«- 
skrift  verður  almenn. 

Þjóðfélagið  fer  eftir  því  hvernjg  einstaklingarnir  eru. 
Allar  framfarir  þess  eiga  rót  i  framförum  einstakra  manna. 
Og  ef  vér  gáum  betur  að,  þá  sést  að  framfarir  þjóðfélags- 
ins  eru  ávöxtur  þess  erflðis  sem  drýgt  er  fram  yfir  það 
sem  heimtað  er.  Gerum  ráð  fyrir  að  allir  menn  i  ein- 
hverju  þjóðfélagi,  í  hverri  stöðu  sem  væri,  kæmu  sér  ein- 
hvern  dag  saman  um  það  að  hafa  þaðan  i  frá  »akta«-skrift 
á  öUu  sem  þeir  gerðu,  þ.  e.  gera  nákvæmlega  það  sem  af 
þeim  væri  heimtað  i  erindisbréfum  þeirra  eða  annarstaðar, 
en  aldrei  neitt  þar  fram  yflr.  Ef  til  vill  dettur  einhverj- 
um  í  hug  að  slíku  þjóðfélagi  væri  vel  borgið,  ef  allir 
héldu  þetta,  af  því  að  nú  vanti  oft  mikið  á  að  menn  geri 
einu  sinni  það  sem  af  þeim  er  heimtað.  En  gáum  að: 
Þjóðfélagið  getur  ekki  heimtað  af  neinum  starfsmanni 
sínum  að  hann  geri  það  sem  enginn  fyrirrennari  hans 
hefir  gert.  Það  getur  ekki  heimtað  af  prestunum  að  þeir 
haldi  betri  ræður  en  áður  hafa  heyrst,    eða  af  læknunum 

4 


50 

að  þeir  kunni  tök  á  sjúkdómum  sem  taldir  eru  ólæknandi^ 
eða  af  verkfræðingum  að  þeir  íinni  upp  nýjar  og  betri 
vélar,  eða  af  háskólakennurum  að  þeir  komi  fram  með 
alóþekt  sannindi.  Það  sem  heimtað  er  af  mönnum  í 
hverri  stöðu,  er  og  verður  að  vera  endurtekning  og  hag- 
nýting  þeirrar  þekkingar  og  leikni  sem  þegar  er  fengin. 
Hið  óþekta  og  ófyrirsjáanlega  verður  ekki  heimtað.  Þa5 
er  þvi  auðsætt,  að  eí  allir  starfsmenn  tækju  sig  saman  um 
að  gera  aldrei  meira  en  heimtað  væri  af  þeim,  þá  væri 
þar  með  skotið  loku  fyrir  uppsprettu  allrar  nýbreytni  og 
um  leið  allra  framfara.  Þjóðfélagið  stæði  i  stað,  þó  hver 
maður  »héldi  fuUum  stafafjölda«,  og  lifði  þannig  eftir  lög- 
málinu.  Með  öðrum  orðum:  Engu  þjóðfélagi  getur  farið 
fram  nema  réttlæti  meðlima  þess  taki  fram  réttlæti  Fari- 
seanna. 

En  það  er  til  annað  réttlæti  en  samræmi  við  hið  ut- 
anaðkomandi  lögmál,  og  það  réttlæti  er  fólgið  i  þvi  að 
skila  af  hendi  eins  miklu  og  góðu  verki  og  kraftarnir 
leyfa.  Æðsti  dómstóll  þar  er  meðvitund  mannsins  sjálf& 
um  það,  hvort  hann  hefir  dregið  af  sér  eða  ekki.  Og  sá 
sem  er  sér  þess  meðvitandi  að  hann  hefir  gert  eins  vel 
og  hann  gat,  hann  getur  óskelfdur  hlustað  á  áfellisdóm 
annara.  Hinn  sem  veit  að  hann  hefir  dregið  af  sér  fær 
ekki  aflausn  fyrir  þessum  dómi,  hve  margir  sem  lofa  verk 
hans.  Því  áfellisdómurinn  kemur  frá  kröftunum  sem  hann 
stal  undan: 

„Sting  hanii  stóU, 

þvi  hann  stelur  undan, 

og  hertu'  að  honum  hringurinn  rauði". 

Kraftarnir  sem  ekki  fengu  að  njóta  sin  ákæra  hann 
og  segja:  »Við  vorum  fjársjóður  sem  þér  var  trúað  fyrir 
til  að  verja  og  ávaxta,  en  þú  grófst  okkur  í  jörðu.  Sá  er 
verstur  sem  stelur  úr  sjálfs  sins  hendi«. 

Framfarir  þjóðfélagsins,  öll  siðbót  og  öU  menning 
hafa  komið  frá  þeim  mönnum  er  iðkuðu  það  réttlæti  sem 
eg  nú  drap  á,  mönnum  sem  fundu  að  skyldan  á  rót  sína  í 
orkunni,  mönnum  sem  fundu,  að  þeir  voru  ónýtir   þjónar 


Uin  „akta*-8krift.  51 

ef  þeir  gerðu  ekki  betur  en  af  þeim  var  heimtað.  Með 
þvi  að  beina  öllum  kröftum  sinum  að  staríinu,  hefir  þeim 
sífelt  farið  fram,  svo  þeir  gátu  gert  betur  en  fyrirrennar- 
arnir  og  þokað  hver  í  sinni  grein  mannkyninu  áfram  til 
meira  viðsýnis  og  öflugri  athafna  en  áður.  Það  er  þeira 
mönnum  að  þakka  að  heimurinn  er  ekki  löngu  gjaldþrota, 
þvi  með  þvi  sem  þeir  gáfu  hafa  lika  verið  greiddar  skuld- 
irnar  fyrir  hina  sem  drógu  af  sér.  Eg  hefi  oft  hugsað  um 
lítið  atvik  sem  eg  tók  eftir  í  æsku.  Eg  kom  i  kaupstað- 
inn  með  vinnumanni  frá  stóru  heimili.  Við  vorum  með 
ull  á  12  hestum.  En  i  sveitinni  minni  var  ullin  dökk, 
þvi  jörð  er  þar  mjög  sendin.  Og  nú  fengum  við  helli- 
rigningu  i  9  tima  samfleytt,  svo  nærri  má  geta  að  uUin 
i  pokunum  var  ekki  sem  fegurst  verzlunarvara,  þegar  við 
lögðum  hana  inn  daginn  eftir.  En  hún  var  tekin  eftir 
þyngd  fullu  verði,  þvi  húsbóndi  okkar  var  einn  af  auðug- 
ustu  viðskiftamönnum  verzlunarinnar.  Samtimis  okkur 
kom  fátækur  maður  með  nokkur  pund  af  uU  og  lagði  inn. 
Hun  var  drifhvít  og  skraufþur,  svo  mér  varð  starsýnt  á 
hana  við  hliðina  á  blökku  og  blautu  dyngjunni  sem  við 
komum  með.  En  fátæki  maðurinn  fekk  ekki  meira  fyrir 
ullina  sína  en  húsbóndi  minn.  Hún  var  sett  saman  við 
uUina  hans  og  fór  með  henni  ofan  i  geysistóran  poka  sem 
hékk  á  bitum  og  troðið  var  i  af  karli  sem  að  eins  náði 
með  hausinn  upp  úr  pokanum.  Eg  var  að  hugsa  um  það  hvort 
ekki  mundi  hitna  i  uUinni,  sem  troðið  var  í  pokann  blautri 
og  óhreinni  —  hvort  pokinn  mundi  ekki  brenna  með  öUu 
saman.  Og  eg  hugsaði  mér  helzt,  að  ef  það  brynni  ekki 
alt  saman,  þá  væri  það  að  þakka  hreinu  og  þurru  ullinni 
fátæka  mannsins.  Siðan  hefir  hún  verið  mér  imynd  þess 
réttlætis  sem  viðheldur  heiminum. 

Ef  vér  svo  litum  á  það  sem  islenzku  þjóðinni  er  helzt 
til  frægðar,  þá  dylst  varla,  að  hún  á  það  að  þakka  mönn- 
um  sem  ekki  voru  akta-skrifarar  að  upplagi  né  fram- 
kvæmd.  Eg  mintist  áðan  á  Jón  Sigurðsson,  og  fegra 
dæml  verður  naumast  nefnt.  En  það  er  óhætt  að  full- 
yrða,  að  mestöll  bókmentastarfsemi  íslendinga  frá  upphafi 


^2 

vega  og  til  þessa  dags  sé  verk  sem  unnið  hefir  verið 
;8jálfs  þess  vegna,  unnið  af  ást  á  mentun,  án  tillits  til 
launanna,  þvi  þau  hafa  löngum  engin  verið.  Það  voru 
ekki  aktaskrifarar,  sem  rituðu  sögurnar  okkar.  Þeir  settu 
ekki  einu  sinni  nöfnin  sin  á  þær,  sv0  a^  eftirkomendurnir 
gætu  þó  að  minsta  kosti  goldið  þeim  maklegt  lof  fyrir 
snildina.  Og  svo  lengi  hefir  þetta  yfirlætisleysi  höfund- 
anna  haldist  hér  á  landi,  að  jafnvel  langt  fram  á  19.  öld 
má  sjá  tímarit,  þar  sem  höfundarnir  setja  ekki  nöfn  sín 
við  greinar  sinar,  sögur  og  kvæði.  Svo  er  t.  d.  um 
»Fjölni«,  »Norðurfara«,  »Nýja  sumargjöf«.  Það  er  eins 
og  höfundunum  hafi  fundist  aðalatriðið  það,  að  verkið 
væri  unnið.  Hitt  gerði  minna  til  hver  heiðurinn  fengi  fyrir 
það.  Þjóð  vor  hefir  jafnan  átt  ýmsa  menn  er  unnu  þekk- 
ingu  og  mannviti  og  fundu  köllun  sína  i  því  að  bjarga  frá 
gleymsku  hvers  konar  fróðleik.  Fram  á  þennan  dag  hafa 
jafnvel  bláfátækir  alþýðumenn,  eins  og  Gisli  Konráðsson, 
Daði  Nielsson  »fróði«,  Jón  Borgfirðingur,  Brynjúlfur  Jóns- 
son  frá  Minna-Núpi  —  svo  eg  nefni  nokkra  hina  siðustu  — 
uníiið  islenzkum  fræðum  stórmikið  gagn  með  ritstörfum 
sínum.  Ekki  hafa  þeir  verið  aktaskrifarar.  Og  þegar  frá 
eru  talin  fornskáldin,  sem  oft  ráku  eins  konar  verzlun 
með  skáldskap  sinn,  þá  gætu  víst  flest  islenzku  skáldin 
csagt  eins  og  Páll  Ólafsson: 

„Kveð  ég  mér  til  hugarhægðar, 
en  hvorki  mér  til  lofs  né  frægðar". 

Þessi  ódrepandi  ást  á  fróðleik  og  listum,  sem  íslenzkar 
bókmentir  að  fornu  og  nýju  votta,  virðist  mér  vera  feg- 
ursta  einkenni  íslenzku  þjóðarinnar.  Hún  hefir  alt  ,af  átt 
sonu  sem  i  allri  sinni  fátækt  höfðu  efni  á  þvi  að  gefa 
komandi  kynslóðum  ávöxt  þeirra  stunda  sem  neyðin  rak 
þá  ekki  til  að  helga  matstritinu.  Þeir  hafa  eftirlátið  oss 
í  tungu  vorri  og  bókmentum  meiri  andans  arf  en  vænta 
mætti  af  svo  fámennri  sveit,  og  með  verkum  sínum  hafa 
þeir  alið  upp  í  þjóðinni  það  vit  og  þann  smekk  sem  hún 
nú  er  gædd. 


53^ 

í  seinni  tíð  hefir  það  stundum  verið  sagt,  að  forfeð- 
urnir  hafi  látið  oss  lítinn  arf  eftir  í  þessu  landi.  í  þúsund 
ár  hafi  ekki  verið  gert  eins  mikið  til  bóta  landinu  eins 
og  gert  hefir  verið  siðustu  30  árin.  I^andið  sama  sem 
óræktað,  skógarnir  höggnir  og  beittir,  alt  af  tekið  það 
sem  var,  aldrei  gefið  aftur.  Mannshöndin  ránshönd,  en 
ekki  hjálparhönd.  Siðasta  kynslóðin  erfði  landið  óræktað, 
óvarið,  vegalaust  og  svo  að  kalla  húsalaust.  Og  þjóðar- 
auðurinn  ekki  meiri  en  kotungsauðmanns  erlendis. 

Vér  skulum  hugsa  oss  sem  snöggvast  að  þetta  hefðí 
verið  á  hinn  veginn.  Hér  hefðu  verið  ágætir  búmenn. 
Þeir  hefðu  safnað  fé,  ræktað  landið,  gert  sér  öflug  stein- 
hús,  vegi  Qg  Jbrýr,  og  skilað  oss  landinu  í  betra  standi  en 
það  verður  á  næstu  áratugum,  hve  vel  sem  vér  erum  að. 
Hér  hefði  alt  af  verið  hraust  bændaþjóð,  en  frásneyddi 
aUri  æðri  menningu,  áhugalaus  um  listir  og  vísindi.  Málið 
væri  svona  á  .  borð  við  færeysáku,  nema  hvað  hér  væri 
fult  af  mállýzkum,  sem  von  væri  til  i  svo  stóru  og  strjáU 
bygðu  landi,  sem  engar  bókmentir  ætti.  Mundum  vér 
heldur  kjósa  þann  arf,  en  hinn  sem  vér  höfum  fengið? 

Sumir,  ef  til  vill,  en  eg  held  þeir  yrðu  fáir.  Þegar  til 
kæmi,  mundu  menn  skilja,  að  mælikvarði  Mammons  er 
ekki  einhlítur  þegar  meta  skal  gildi  hlutanna,  því  til  eru 
þeir  hlutir  sem  ekki  fást  hve  nær  sem  vill,  hve  mikið  fé 
sem  i  boði  er.  Þegar  þjóðin  ætlaði  að  fara  að  kaupa  sér 
fyrir  fé  þau  andans  auðæfi  sem  forfeður  hennar  vanræktu 
að  skapa,  þá  fengi  hún  ef  til  viU  sama  svarið  og  Pétur 
gaf  Simoni  forðum:  »Þrífist  aldrei  silfur  þitt  né  þú,  fyrst 
þú  hugsar  að  guðs  gjöf  fáist  fyrir  fé«. 

Sannleikurinn  er  sá,  að  þau  verk  sem  frumskapandi 
hugsun  þarf  til,  verða  ekki  unnin  af  öðrum  en  hinum  fáu 
útvöldu.  Þau  eru  »guðs  gjöf«,  sera  fæst  fyrir  einlæga 
áreynslu  þeirra  sem  andanura  eru  gæddir.  Og  þvi 
fruralegri  sem  einhver  er,  þvi  fjær  fer  því  að  annar 
geti  uniiið  hans  verk,  þvi  óbætanlegri  er  hann.  En 
enginn  ræður  yfir  þvi  hvenær  slíkir  menn  koma* 
Hlutverk  hverrar  kynslóðar  er  að  þekkja  sinn  vitjunartima 
og  veita  gáfumönnunum  viðtöku  og  hlynna  að  þeim,  þeg- 


54 

ar  þeir  koma.  Vér  megum  vera  óendanlega  þakklátir 
þeim  islenzku  mönnum,  sem  hlýddu  köliun  sinni  og  sköp- 
uðu  listaverk,  þó  þeir  fengju  ekkert  i  aðra  hönd,  því  þeir 
hafa  unnið  verk  sem  annars  væru  óunnin  i  heiminum  og 
enginn  gæti  nú  unnið  i  þeirra  stað.  Eða  halda  menn  að 
fornbókmentirnar  íslenzku  yrðu  bættar  með  öðrum  bók- 
mentum,  ef  forfeðrum  vorum  hefði  láðst  að  skapa  þær? 
Hvaða  verk  mundu  t.  d.  Norðmenn  geta  haft  til  að  bæta 
fiér  upp  Noregskonungasögur  ? 

Sá  arfur  sem  vér  höfum  fengið  er  af  þeirri  tegund 
sem  varanlegust  er.  Flestar  eignir  rýrna  og  eyðileggjv'^.st 
með  aldrinum.  Hús  síga  i  jörð  og  molna  og  hrynja,  brýr 
og  vegir  ganga  úr  sér,  slitna  oe:  svara  ekki  þegar  fram  i 
sækir  breyttum  kröfum  timans;  skipum  hlekkist  á.  En 
listaverk  bókmentanna  eru  »geymileg  meðan  byggist 
heimur«,  og  sá  fjársjóðurinn  verður  á  endanum  drýgstur, 
sem  varanlegastur  er.  Þegar  reikningarnir  verða  gerðir 
upp,  þá  verður  sá  talinn  mestur  er  mest  gaf  af  geymi- 
iegum  hlutum,  og  sú  þjóðin  auðugust  sem  mest  á  af  þeim 
fjársjóðum  sem  hvorki  mölur  né  ryð  fær  grandað. 

Eg  hefi  valið  mér  þetta  umtalsefni  vegna  þess,  að 
hugsanirnar  um  aktaskriftina  hafa  ásótt  mig  svo  oft  siðan 
eg  ias  um  þetta  atvik  er  eg  gat  ura  í  upphafi  ræðu  minn- 
ar.  Orðið  »akta-skrift«  hefir  í  huga  mér  orðið  nokkurs 
konar  einkunn,sem  ósjálfrátt  festist  viðhvert  það  verk  er  virt- 
ist  bera  þess  merki  að  höfundurinn  hefði  unnið  það  slæ- 
legar  en  hann  gat.  Við  Ijós  þess  hefir  mér  fundist  eg 
betur  en  áður  kunna  að  greina  sauðiua  frá  höfrunum.  Og 
eg  held  það  gæti  orðið  mörgum  lærdómsrikt  að  athuga 
sjálfa  sig  og  aðra  frá  þessu  sjónarmiði :  Er  maðurinn 
aktaskrif ari  ?  Er  aktaskrift  á  verkinu?  Sé  maðurinn 
aktaskrifari,  þá  er  dómurinn  fallinn.  Hann  er  þá  ekki 
einn  af  þeim  scm  sækja  á  brattann  og  lyfta  mannkyn- 
inu  á  hærra  stig.  Hann  er  ekki  einn  af  þeim  útvöldu 
sem  gáfu  meira  en  þeir  fengu.  Af  skriftinni  hans  verður 
ekki  einn  stafur  geymdur  í  lífsins  bók. 

Guðm.  Finnbogason. 


Danmerkur  og  Noregs  saga 
próf.  Edv.  Holms. 


Prófessor  Edvard  Holm. 


Eitthvert  hið  mesta  og 
merkasta  sögurit,  sem  frum- 
samið  heíir  verið  á  Norður- 
löndum  og  þó  viðar  sé 
leitað,  er  Danmerkur  og 
Noregs  saga  sú,  sem  er  að 
koma  út  eftir  prófessor 
Edvard  Holm  um  sögu  þess- 
ara  tveggja  landa  á  18.  og 
19.  öldinni,  frá  þvi  að  hin- 
um  mikla  ófriði  á  Norður- 
löndum  lauk  og  þangað  til 
ríkin  skildu  1814.  Titill 
þessa  mikla  rits  hljóðar 
svo  á  frummálinu: 

Danmark — Norges    Hi- 
storie  fra  den  store  nordiske 
Krigs  Slutning   til  Rigernes 
AdskiUelse  (1720— 1814).  Af 
Forlagt  af  G.  E.  C.  Gad.     Köhenhavn  1891 


Edvard  Holm 
-1909. 

Nú  eru  út  komin  sex  þykk  bindi,  sum  i  tveimur  hlut- 
um,  af  þvi  að  þau  eru  of  þykk  til  þess  að  bindast 
inn  i  eitt  band,  alls  5785  bls.  og  ná  þau  til  loka  18.  ald- 
arinnar  (1799).  En  áður  heíir  höfundurinn  geíið  út  inn- 
gang   að   þessari   sögu,   mikið   rit   i  tveimur  bindum,  um 


56  Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms. 

innri  sögu  Danmerkur  og  Noregs  á  fyrstu  60  árum  ein- 
veldistimans  (Danmark — Norges  indre  Historie  under  Ene- 
vœlden  fra  1660  til  1720.  Kbh.  1885—1886),  1149  bls.  a5 
stærð.  AUs  eru  þvi  komnar  út  6934  bls.  af  þessu  mikla 
söguriti,  en  eftir  munu  vera  tvö  bindi,  og  mun  höfundur- 
inn  vera  langt  kominn  að  rita  þau.  Þessi  saga  verður 
því  alls  um  9000  bls.  Það  sem  út  er  komið  kostar  með 
innganginum  um  100  kr. 

Ef  íslendingar  væru  eigi  svo  fámennir  og  fremur 
seinir  til  framkvæmda,  mundu  þeir  meðal  annars  fylgjast 
betur  með  sagnaritun  frændþjóða  sinna  á  Norðurlöndum 
en  þeir  hafa  gert,  og  geta  um  hin  merkustu  sögurit,  sem 
út  koma  um  sögu  þeirra.  En  þvi  heíir  eigi  verið  að 
heilsa  hingað  til.  Skirnir  heíir  þó  fundið  til  þess  oftar  en 
einu  sinni  að  slíks  væri  þörf ;  1904  setti  hann  það  á  stefnu- 
skrá  sína,  að  skýra  frá  merkustu  bókum  innanlands  og 
utan  ásamt  visindalegum  nýjungum. 

Saga  vor  íslendinga  er  svo  samtvinnuð  sögu  Dan- 
merkur  og  Noregs,  að  hún  verður  eigi  skilio  til  hlitar, 
nema  með  þvi  að  kynna  sér  jafnframt  nákvæmlega  sögu 
beggja  þessara  landa,  Noregs  i  fornöld  og  á  miðöldunum, 
Danmerkur  á  hinum  síðari  öldum. 

Saga  próf essors  Holms  er  hið  langmesta  og  nákvæmasta 
sögurit,  sem  út  heíir  komið  um  sögu  Danmerkur  og  Nor- 
egs  á  18.  öldinni.  Hún  er  hið  mesta  afreksverk,  og 
á  fáa  lika  í  öllum  heimsbókmentunum.  Þó  eigi  væri 
annað,  væri  full  ástæða  til  þess  að  vekja  athygli  íslend- 
inga  á  henni,  en  höfundurinn  segir  einnig  frá  hinu  helzta 
úr  íslands  sögu  á  18.  öldinni  og  er  því  ástæða  að  meiri 
til  að  minnast  á  hana  i  islenzku  tímariti. 

Slíkt  verk  sem  saga  þessi  verður  eigi  af  hendi  leyst 
á  skömmum  tima.  Þá  er  prófessor  Holm  gaf  út  fyrra 
bindið  af  inngariginum  1885  sagði  hann  i  formálanum 
fyrir  því,  að  hann  hefði  i  tuttugu  ár  safnað  efni  til  Dan- 
merkur  og  Noregs  sögu  á  tímabilinu  1720 — 1814.  Hann 
hafði  þá  gefið  út  hverja  visindalega  ritgjörð  á  fætur  ann- 
ari  um  ýms  mikilvæg  atriði  og  merka  þætti  úr  sögu  Dana 


Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms.  57 

og  Norðmanna  á  18.  öldinni,  og  var  orðinn  kunnugri  sögu 
einveldisins  en  nokkur  annar  maður.  1888  gaf  hann  enn 
út  tvö  merk  rit,  annað  um  baráttuna  um  hinar  miklu' 
endurbætur  á  landbúnaðinum  í  Danmörku  1773—1791,  til 
minningar  um  aldarfrelsi  danskra  bænda,  en  hitt  um  al- 
menningsálitið  og  rikisvaldið  í  hinu  danska  og  norska  riki 
í  lok  18.  aldar  (1784—1799),  til  minningar  um  25  ára 
rikisafmæli  Kristjáns  9. 

1891  kom  siðan  út  fyrsta  bindið  af  Danmerkur  og 
Noregs  sögu  prófessors  Holms  og  siðan  hefir  hvert  bindið 
rekið  annað.  Sýnir  það  bezt,  að  höfundurinn  er  tveggja 
eða  þriggja  manna  maki  við  ritstörf,  og  þó  ber  saga  hans 
hvergi  vott  um  fljótfærni,  heldur  ber  hún  eins  og  önnur 
verk  höfundarins  vitni  um  vandvirkni,  og  þann  þýðleik 
og  þokka,  sem  höfundinum  er  eiginlegur  i  öUu.  — 

Danmörk  var  illa  farin,  þá  er  einveldið  komst  þar  á. 
Svíar  höfðu  lagt  undir  sig  allan  austurhluta  Danmerkur 
vestur  að  Eyrarsundi  og  tekið  Bohuslen  af  Noregi.  Bæði 
á  Jótlandi  og  á  eyjunum  hafði  verið  rænt  og  ruplað  viðs- 
vegar  um  flestar  bygðir  landsins.  Herlið  hafði  þá  eyði- 
lagt  landið  rétt  eins  og  Þýzkaland  i  30  ára  styrjöldinni. 
»Bændabýli  og  hús  voru  eyðilögð,  nautpeningur  og  hestar 
drepnir,  búsgögn  rænd,  jarðrækt  hætt,  fólkið  flúið«,  svona 
kvað  við  i  hverri  skýrslu,  sem  landstjórnin  fékk.  Bæði 
óvinaher  og  hið  svo  kallaða  bandaliö  hafði  rænt  og  rupl- 
að,  brent  og  eyðilagt,  eða  kúgað  fé  af  mönnum;  hermenn 
sjálfrar  landstjórnarinnar  voru  eigi  heldur  saklausir,  og 
bandamennirnir  höfðu  jafnvel  verið  verri  blóðsugur  en 
óvinirnir.  Ofan  á  þetta  bættist  mikil  drepsótt  1659. 
Nokkuð  af  sveitunum  kringum  Kaupmannahöfn,  Nýborgar- 
lén  á  Fjóni  og  suðurhluti  Jótlands  líktist  meira  eyðimörku 
en  ræktuðu  landi.  1660  og  1662  var  svo  talið,  að  þriðj- 
ungur  Sjálands  lægi  í  eyði  og  víðar  á  Fjóni  og  Jótlandi 
var  ástandið  eigi  betra.  Alt  þetta  eymdarástand  hafði 
aðallega  valdið  því,  að  einveldið  var  i  lög  leitt,  því  að 
aðallinn  hafði  sýnt  að  hann  hugsaði  meira  um  sinn  eigin 
hag  en  landsins,  og  engin  von  var  til  þess  að  hann  mundi 


S8  Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms. 

rétta  við  hag  landsmanna.  Hann  hafði  eigi  heldur  varið 
landið  með  hreysti.  öðrum  stéttum  var  þvi  iUa  við  aðal- 
inn;  borgarastéttin  hataði  hann. 

Einveldiskonungarnir  áttu  þvi  að  ráða  bætur  á  mikl- 
um  vandræðum;  hlutverk  þeirra  var  eigi  létt.  Hinir 
fyrstu  þeirra  sýndu  bæði  mikinn  áhuga  og  skyldurækt 
við  landstjórnarstörfin  jafnframt  því  sem  þeir  juku  vald 
sitt  og  brutu  vald  aðalsins  á  bak  aftur;  en  þeir  voru  eigi 
þeim  andlegu  yfirburðum  búnir,  hvorki  andans'göfgi  né 
gáfum,  sem  þurfti  til  þess  að  geta  leyst  úr  öllum  þeim 
vandræðum  og  miklu  vandaverkum,  sem  voru  fyrir  hendi. 

Holm  finst  töluvert  koma  til  fyrstu  einveldiskonung- 
anna,  og  varla  hefir  nokkur  konungur  verið  ósérhlifnari 
en  Friðrik  4.  Hann  vann  nætur  og  daga  og  var  mjög 
oft  á  ferðum  til  þess  að  lita  eftir  og  til  þess  að  koma  lagi 
á  innanlandsstjórnina.  Um  Friðrik  fimta  segir  Holm,  að 
hann  hafi  verið  »forfallinn«  og  verið  »mikil  siðferðisleg 
niðurlæging  fyrir  konungsættina« ;  »hann  hafi  steypt  lotn- 
ingunni  fyrir  konungshásætinu  í  hættu«.  Samt  naut  Frið- 
rik  5.  meiri  lýðhylli  af  þegnum  sínum  en  faðir  hans  og 
forfeður.  Þann  kost  hafði  Friðrik  5.,  að  ráðgjafar  hans 
máttu  treysta  honura,  og  vélræði  þrifust  eigi  í  návist  hans. 
Sonur  drykkjumannsins  Friðriks  5.  var  Kristján  7.,  og 
fékk  hann  að  súpa  seyðið  af  drykkjuskap  föður  sins,  því 
að  hann  varð  smátt  og  smátt  vitskertur,  er  hann  eltíst, 
eins  og  kunnugt  er. 

A  mörgu  vann  einveldið  sigur,  fyrst  og  fremst  á 
aðlinum,  og  þar  hjálpaði  óvild  annara  stétta  konunginum. 
Friðrik  3.  kunngjörði  að  »hann  vildi  styðja  ráðvandra 
manna  börn  til  frama  og  gagns  af  hvaða  stétt  sem  þau 
væru,  eftir  því  sem  hann  sæi  hve  dugleg  þau  væru«. 
Hið  sama  gerðu  fieiri  af  einveldiskonungunum.  Þetta  voru 
miklar  framfarir,  þvi  að  menn  af  öllum  stéttum  komust  i 
þjónustu  ríkisins,  og  aðallinn  var  eigi  eftir  þetta  einráður 
flokkur  i  landinu.     Stéttamunurinn  minkaði. 

Einveldisstjórnin  var  framför  í  sumar  áttir,  og  rikinu 
var  betur  stjórnað   en    áður.     Stjórnarfyrirkomulagið    var 


Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holnis.  59 

gamaldags,  úrelt  og  ófært,  áður  en  einveldið  komst  á. 
Það  var  nú  endurbætt  á  margan  hátt;  þótt  einveldiskon- 
ungarnir  gerðu  vald  sitt  meira  og  ótakmarkaðra  en  i  nokkru 
öðru  landi  á  meðal  hinna  mentuðu  þjóða,  var  þó  einveldis- 
stjórnin  i  Danmörku  og  Noregi  mildari  en  i  öðrum  löndum. 
En  að  sumu  leyti  var  afturför  að  einveldinu.  Einvalds- 
konungarnir  dönsku  tóku  alla  ábyrgðina  á  sínar  herðar. 
Þeir  notuðu  eigi  »stéttirnar«  sér  til  ráðuneytis  eins  og 
í  öðrum  löndura.  Fyrir  því  vandist  þjóðin  á  að  varpa 
öUum  áhyggjum  sinum  upp  á  konunginn,  en  við  það  lam- 
aðist  fraratakssemi  manna  og  dugur. 

Sextíu  árum  eftir  lögtöku  einveldisins  hafði  þvi  eigi 
tekist  að  bæta  úr  hinu  f  járhagslega  og  búnaðarlega  eymdar- 
ástandi.  Konungarnir  eyddu  of  miklu  fé  handa  sér  og 
hirð  sinni.  Hinn  raikli  norræni  ófriður  var  þá  alveg  ný- 
iega  afstaðinn. 

A  síðari  hluta  18.  aldar  voru  nokkrir  ráðgjafarnir 
duglegir  frarafararaenn.  Þá  var  unnið  raargt  og  raikið 
^ríkinu  tii  frarafara;  verzlun  og  iðnaður  blóragaðist ;  bænd- 
ur  fengu  fult  frelsi;  hagur  manna  batnaði;  visindi  og 
raenning  tók  stórum  framförum,  og  fsland  naut  á  ýrasan 
hátt  góðs  af  því.  —  En  hins  vegar  var  miklu  fé  sóað 
burt  til  þess  að  reisa  hallir  handa  konungi,  afardýrt  ridd- 
aralikneski  af  Friðrik  5.  og  fleira  þess  konar. 

I  þessari  stuttu  ritgjörð  er  eigi  hægt  að  lýsa  sögu 
prófessors  Holms  ítarlega.  Hann  lýsir  fraraþróun  ríkisins 
og  þjóðfélagsins  og  hag  þess  í  öllum  greinura.  Hann  skýrir 
venjulega  fyrst  frá  hinni  ytri  sögu  Danraerkur  og  Noregs, 
lýsir  konungunura  og  landstjórninni  út  á  við  i  öllura  henn- 
ar  greinura,  þeira  raönnum,  sem  skipuðu  landstjórnina  og 
höfðu  stjórnarathöfnina  á  hendi.  Hann  segir  frá  atburðum 
öllum,  sem  snerta  ríkið  i  heild  sinni  og  viðskiftum  við 
önnur  lönd,  ófriði  og  utanríkispólitík,  samningura  við 
önnur  lönd,  skoðunum  manna  á  því  sem  gerðist,  og  mis- 
klíð  og  skiftum  skoðunum  þeirra,  sera  völdin  höfðu.  Hann 
lýsir  einnig  vináttu  Danmerkur  og  Noregs  við  önnur  lönd, 
verzlunarviðskiftum  og  siglingum  til  annara  landa  og 
heimsálfa  o.  s.  frv. 


60  Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms. 

Síðan  segir  Holm  frá  hinni  innri  sögu  þessara  landa^ 
i  öllum  hennar  greinum,  svo  sem  hluttöku  konungs  i  stjórn 
landsins,  áhrifum  hinna  helztu  manna,  »stórmenna«,  á  hana. 
Hann  lýsir  embættismönnunum,  réttarfarinu,  landbúnaðin- 
um  og  ritum  og  ræðum  um  búskapinn,  viðleitni  stjórnar- 
innar  til  þess  að  efla  akuryrkju  og  jarðrækt  os:  endurbót- 
um  einstakra  manna  i  þá  átt.  Hann  skýrir  frá  prisum, 
iðnaði  og  verzlun  og  umræðum  manna  og  ritum  i  þá  átt^ 
hagfræðislegum  frumreglum  stjórnarinnar,  verksraiðjum  og 
ýmsum  stofnunum,  tilraunum  stjórnarinnar  til  þess  að  styðja 
innlendan  iðnað  einkum  gegn  samkepni  frá  útlöndumy 
iðnaðarfélögum,  tilraunum  stjórnarinnar  til  þess  að  efla 
verzlun  og  siglingar  bæði  með  verzlunarsamningum  og 
með  aðstoð  sendiherranna.  Hann  skýrir  frá  verzluninni 
bæði  i  Danmörku  og  i  hertogadæmunum,  i  Noregi  og  á 
fslandi,  i  Færeyjum  og  á  Grænlandi,  i  Kaupmannahöfn  og 
i  Bergen  og  i  öðrum  kaupstöðum  ríkjanna,  siglingum  milli 
kaupstaðanna,  kornverzluninni  við  Noreg,  vöruflutningum 
frá  Danmörku  og  Noregi  suður  um  Miðjarðarhaf.  Þá  lýsir 
hann  einnig  verzlunarstéttinni  i  Kaupmannahöfn,  ástandinu 
og  lifinu  i  kaupstöðunum  í  Danmörku  og  Noregi,  húsaskipun 
og  lifnaðarháttum.  Hann  lýsir  fiskiveiðum  og  öðrum  at- 
vinnuvegum,  sem  enn  hafa  eigi  verið  nefndir,  og  umhyggju 
fyrir  fátækum  og  veikura.  Hann  lýsir  fjárhagsástandinu 
bæði  i  Danmörku  og  Noregi.  Hann  skýrir  frá  her  og 
flota,  og  kostnaðinum  við  herbúnaðinn  bæði  á  sjó  og  landi. 
Hann  lýsir  kirkju-  og  trúarmálum,  vísindum  og  listum,  og 
framkomu  stjórnarinnar  gagnvart  þeim.  Hann  lýsir  hinu 
andlega  hfi,  bókmentum,  skoðunum  manna  á  ýmsu,  sem 
hafði  pólitiska  þýðingu,  þjóðlega  og  mannfélagslega,  t.  a. 
m.  betri  mentun  kvenna.  Hann  lýsir  endurbótum  á  móður- 
málinu  og  tilraunum  til  að  hreinsa  það.  Hann  lýsir  lifi 
konunganna  og  ættraanna  þeirra,  hirðlífinu,  þokka  almenn- 
ings  og  áliti  bæði  á  hinura  konungbornu  mönnura  og  stór- 
menni  þvi,  er  sat  að  stjórnarstörfum. 

Þetta  litla  ágrip  af  nokkru  efni  sögunnar  sýnir  hve 
viðtæk  hún  er  og  hve  mikinn  fróðleik  hún  hefir  að  geyma  ý 


Danmerkur  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms.  61 

enn  fremur  hve  afarmikið  verk  það  hefir  verið  að  rann- 
saka  þetta  alt  út  i  æsar  i  tveimur  rikjum,  og  rita  um  það 
rétt  og  skipulega.  Alstaðar  er  höfundurinn  vel  heima. 
Hann  þekkir  hvert  rit,  sem  út  hefir  komið  i  Danmörku 
og  Noregi  á  þessum  tima  og  nokkuð  er  á  að  græða.  Hann 
þekkir  einnig  rit  sem  komið  hafa  út  i  öðrum  löndum,  og 
snerta  Danmörku  eða  Noreg.  Hann  hefir  einnig  rannsakað 
skjalasöfnin  bæði  i  Kaupmannahöfn  og  Kristjaniu,  og  skjöl 
er  snerta  utanrikisstjórnina  bæði  i  ríkisskjalasafninu  í 
Stokkhólmi  og  Paris  og  víðar.  Á  þennan  hátt  hefir  hann 
kynt  sér  allar  greinar  þjóðlifsins. 

Höf.  ritar  um  alt  með  hinni  mestu  óhlutdrægni.  Hann 
dæmir  um  alt  i  samanburði  við  samtíðina  og  i  sambandi 
við  sögu  Evrópu  á  þeim  tima.  Hann  segir  jafnt  kost  og  löst  á 
öllu  og  einstaka  sinnum  minnir  hann  á  skuggahliðar  nú- 
tiðarinnar,  eins  og  til  þess  að  minna  menn  á  að  dæma 
ekki  of  hart  eða  ósanngjarnt  ura  forfeðurna,  sem  áttu  við 
þyngri  hag  og  meiri  erfiðleika  að  búa  en  vér  á  vorum 
dögum. 

Prófessor  Holm  hefir  i  ritum  sinum  haldið  þvi  fram 
skarpar  og  Ijósar  en  aðrir  sagnaritarar,  að  Noregur  hafi 
verið  jafnborinn  Danmörku.  Þetta  sýnir  hann  i  sögu  þess- 
ari  og  hvernig  hlutur  Noregs  var  fyrir  borð  borinn  að  þvi 
leyti  sem  aðalstjórn  rikjanna  hafði  aðsetur  sitt  i  Kaup- 
mannahöfn.  Noregur  hlaut  þvi  að  verða  útundan  í  ýmsu. 
Meðfram  þess  vegna  verður  Noregs  saga  miklu  minni  en 
Danmerkur.  Þar  gerist  undarlega  litið;  Norðmenn  voru 
fremur  aðgerðarlitlir  um  margar  aldir  eftir  að  veldi  stór- 
ættanna  hnignaði  svo  mjög  i  lok  miðaldanna,  og  floti  þeirra, 
siglingar  og  skipastóll  minkaði  á  14.  öld.  Þó  voru  við- 
skifti  og  siglingar  miklar  milli  Noregs  annars  vegar  og 
Englands  og  HoUands  hins  vegar;  einkanlega  var  Björgvin 
fjörugur  verzlunarbær  og  skipakoma  þar  mikil.  En  and- 
legt  lif  var  þar  lítið  og  það  var  lengi  mjög  dauft  i  Noregi ; 
en  á  18.  öldinni  kemur  gróandi  i  það;  og  bændur  áttu 
aldrei  við  neina  slíka  ánauð  að  búa  i  Noregi  sem  i  Dan- 
mörku.    Almenningur   hefir  nálega  hvergi  í  víðri   veröld 


62  Danmerknr  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms. 

sloppið  svo  vel  hjá  allri  kúgun  og  ánauð  stjórnar  og  æðrí 
stétta  sem  á  fslandi  og  i  Noregi. 

Prófessor  Holm  ritar  að  tiltölu  jafnt  um  Noreg  sem 
um  Danmörku,  og  hann  skygnist  um  i  öllum  þeim  lönd- 
um,  sem  lágu  undir  danska  og  norska  rikið.  Hann  ritar 
bæði  um  hið  helzta  í  sögu  hertogadæmanna,  sem  Dana- 
konungar  áttu  yíir  að  ráða,  og  um  hin  fornu  lönd  norsku 
krúnunnar,  Færeyjar,  ísland  og  Grænland.  Hann  getur 
einnig  um  nýlendur  eða  eignir  Dana  i  öðrum  heimsálfum. 

Prófestor  Holm  getur  eðlilega  eigi  ritað  mjög  langt 
um  ísland  i  sögu  sinni,  en  með  kinnroða  megum  vér 
íslendingar  játa,  að  lýsing  hans  á  ástandinu  á  íslandi  á  18. 
öld,  verzluninni  og  efnahug  landsmanna  er  hið  bezta  yfir- 
lit  yfir  sögu  landsins  á  þeim  tima,  sem  enn  hefir  verið 
ritað.  Alls  er  það  hér  um  bil  60  bls.  Enginn  hefur  ritað 
um  þetta  af  svo  viðtækri  þekkingu  sem  hann,  enginn  skoð- 
að  það  og  dæmt  svo  i  sambandi  við  sinn  tíma  og  ástandið 
annarstaðar  sem  hann.  Ohlutdrægni  hans  og  réttlæti  kem- 
ur  þar  fram  sem  annarstaðar.  Hann  áfellir  stjórnina  fyrir 
ýmsar  gjörðir  hennar,  en  tekur  lika  fram  hina  lofsverðu 
viðleitni  hennar  á  síðari  hluta  18.  aldar  til  þess  að  rétta 
við  hag  landsmanna.  AIIs  veitti  konungur  84562  rikisdali 
til  þess  að  styrkja  fyrirtæki  Skúla  Magnússonar  til  efling- 
ar  iðnaði  á  íslandi  og  til  framfara  fyrir  landið.  Um  ís- 
lendinga  ritar  hann  með  samkend  i  öllum  þeim  hörmung- 
um,  sem  yfir  landið  dundu  á  18.  öldinni. 

íslandi  var  eins  og  Noregi  betur  stjórnað  á  einveldis- 
tímanum  en  áður. 

Það  segir  sig  sjálft,  að  prófessor  Holm  nefnir  eigí 
marga  íslendinga  í  sögu  sinni;  hann  lýsir  að  eins  tveim- 
ur  nánar,  Skúla  Magnússyni  og  Jóni  Eiríkssyni.  Saga  hans 
er  um  hag  landsins  og  viðgang  á  18.  öldinni;  það  lá  því 
fyrir  utan  þau  takmörk,  sem  hann  hafði  sett  sér,  að  nefna 
marga  íslendinga. 

Prófessor  Holm  hefir  með  þessari  miklu  sögu  sinni 
rutt  braut  um  sögu  Dana  og  Norðmanna,  sem  seint  mun 
fymast,  og  hann  hefir  greitt  veginn  fyrir  þeim,  sem  ritar 


Ðanmerkar  og  Noregs  saga  próf.  Edv.  Holms.  63* 

sögu  íslands  á  18.  öldinni;  það  er  nú  miklu  hægra  en 
áður.  Margir  íslendingar  munu  óska  þess  að  honum  megi 
endast  kraftar  til  þess  að  Ijúka  við  þetta  mikla  verk  sitt^ 

Bogi  Th.  Melsteð. 


í  tunglsljósi. 


I  heiðlogni  hýrt  skín,  þú  máni! 
Um  húmdökkva  siðrökkur-stund, 
•Og  birtir  með  silfrandi  bjarma 
Um  björgin  og  víkur  og  sund. 

Þú  breiðir  á  bláhrjóstrin  úfnu 
Þinn  blíðkandi  Ijómann  í  ró, 
Og  dáleiðir  drangana  myrku 
I  draumbirtu  frammi  við  sjó. 

Hve  fagnar  þér  foldheimur  viður 
'Og  finnur  þig  nálgast  sem  vin, 
Þú  lávarður  Ijóshornsins  ríka, 
Um  löndin  er  flæðir  þitt  skin! 

Nú  sofa  þau:  blærinn  og  báran 
•Og  bærast  ei  vitundar  ögn; 
Þú  samtöfrar  sortann  og  Ijómann 
Og  sjálfur  þú  ríkir  i  þögn; 

Og  faðmar  hið  gjörvalla'  í  fegurð, 
En  fela  vilt  það  sem  er  Ijótt, 
Og  hjúfrar  úr  hæðunum  friði 
J  hjörtun  svo  Ijúft  og  svo  rótt. 

Stgr.  Th. 


Ritfregnir. 


Jón  Ólafsson:    Orðabók  íslenzkrar  tunga 

að  fornu  og  nýju,  I.  bindi  1.  hefti,  VIII  + 

202  bls.  4to.    Reykjavik  1912.    Orðabókar- 

félagið. 

I.     Enginn  einn  maður  hefir  fyr  ráðist  i  það  stórvirki  að  semja  og 

gefa  út  allsherjar-orðabók  yfir  tungu  vora,  bæði  að  fornu  og  nýju.    Sumir 

hafa  fengist  við  orðabókarsmið  yfir  fornmálið  einvörðungu  eða  einstakar 

greinar  þess,  en  aðrir  yfir   nýja    málið.    Engin    visindaleg    orðabók    er 

enn  til  yfir  nýja  málið  svo  nefnt  i  heild  sinni.     Jón  Ólafsson    hefir    nú 

færst  það  í  fang  að  semja  og  birta  almenningi  orðabók  yfir  hvorttveggja, 

nýja  og  gamla  málið.     Aðrir  eins  menn  og  dr.  Hallgrimur  Scheving  og 

dr.  Jón  Þorkelsson  rektor  hættu  sér  ekki  út  i  slikt    stórvirki,  og   vörðu 

þeir  þó  allri  æfi  sinni  í  þarfir  tungu  vorrar.     Dr.    Scheving   hefir    látið 

eftir  sig  allmikið  og  yfir  höfuð  vandað  orðasafn  i  handriti,  en  dr.  J.  Þ. 

lét  sér  nægja  að  auka  og  endurbæta  orðabækur  Cl.  og   Fr.,    og    safnaði 

orðam  úr  nýja-  og  miðaldamálinu.     Þessir   menn    þektu   vandhæfi  öU  á 

vísindalegri  orðabókargerð  og  hegðuðu  sér  eftir  þvi. 

Samning  orðabókar  yfir  norrænt  ritmál  —  og  um  annað  er  ekki  að 
tefla  —  fram  á  14.  öld  er  tiltölulega  auðvelt  verk,  með  þvi  að  leggja 
má  orðabækur  þær,  sem  til  eru,  til  grundvallar  En  hitt  er  stórmikið 
og  afarörðugt  verk  að  gera  vísindalega  orðabók  yfir  tungu  vora  eftir 
þann  tima.  Saga  tungu  vorrar  frá  þvi  um  1400  má  heita  órannsökuð, 
heimildarritin  eru  ekki  nærri  öll  gefin  út  á  prenti,  og  jafnvel  þau,  sem 
út  hafa  verið  gefin,  t.  d.  Fornbréfasafnið,  það  sem  það  nær,  hafa  alls 
ekki  verið  orðtekin  eða  könnuð  i  þarfir  málfræðinnar.  Fjöldi  rimua, 
helgikvæða,  guðsorðabóka,  bréfabóka,  annála  o.  s.  frv.  hafa  aldrei  verið 
notuð  til  orðabókargerðar,  og  er  þó  ekki  efamál,  að  margt  mundi  vera 
þar  að  finna.  Enginn  einn  maður  mundi  orka  þvi  að  fara  yfir  alt  slikt, 
þótt  hann  væri  afburðamaður  um  elju  og  lærdóm  og  ynni  að  þvi  ein- 
vörðungu  alla  æfi  sina,  og  safna  úr  þvi  til  hlitar.  Og  varla  tekur  betra 
við,  þegar  kemur  fram  á  daga  þeirra  manna,  er  nú  lifa.  Með  fjölbreytt- 
ara  þjóðlifi,  bæði  i  vísindum  og  verknaöi,  breytist  og  auðgast  tungan, 
bæði  ritmál  og  bókmál.  T.  d.  yrði  hver  höfundur  visindalegrar  orðabókar 
yfir  nútiðarmálið    að  fara  yfir  öll  blöðin.    Hvilikt  starf  væri  það  ekki. 

5 


66  Ritfregnir. 

Blöðin  eru  ef  til  vill  einhver  bezta  heimild  um  mál  vort.  í  þau  rita 
menn  af  öllum  stéttum,  um  nær  hverskonar  efni,  og  menn  úr  öllum  lands- 
fjórðungum  o.  s.  frv.  Jafnvel  auglýsingar  i  blöðum  geta  verið  og  eru 
oft  merkilegar  i  þessu  efni. 

Eg  fullyrði  hiklaust,  að  engum  einum  menskum  manni  sé  fært  að- 
semja  vísindalega  allsherjar-orðabók  yfir  tungu  vora  frá  því  um  1400  og 
til  1900.  Þetta  má  færa  JÓ.  til  afsökunar  á  einn  veg  og  ásökunar 
á  annaD.  Það  afsakar  suma  megingalla  bókarinnar,  en  hvergi  nærri 
allar  einstakar  vitleysur.  En  það  ásakar  hann  að  þvi  leyti,  að  hann 
átti  að  sjá  það  sjálfur,  að  einum  manni  sextugum,  sem  þar  að  auki  hefir 
fengist  og  fæst  enn  við  alt  annað  en  orðabókargerð,  var  hin  mesta  ófæra 
að  leggja  upp  að  semja  svo  skipaða  orðabók,  sem  hér  átti  að  vinna. 
Það  var  líka  hin  mesta  fásinna  af  fjárveitingarvaldinu  1907  og  síðar  að 
veita  einum  manni  gömlum  og  manni,  sem  aldrei  hafði  sýnt  nokkra  hæfi- 
leika  til  visindastarfa,  styrk  til  að  gera  islenzka  orðabók.  Auk  þess  var 
styrkurinn  svo  litill  og  útborgun  hans  svo  háttað,  að  sýnilegt  var  þeg- 
ar  i  upphafi,  að  styrkþegja  mundi  hann  verða  að  táli  og  hégómi  einn 
verkið. 

Styrkþegi  vann  að  vísu  fyrir  fénu,  1500  kr.  á  ári:  60  kr.  fyrir  það, 
er  svaraði  prentaðri  örk,  en  nú  er  á  daginn  komið,  að  styrkþegi  var 
þessi  ár  1908 — 1912  að  eins  að  *skrifa  til  að  lifat,  eins  og  sjálfur 
hefir  hann  að  orði  komist  annarstaðar  um  sjálfan  sig,  til  að  klófesta 
styrkinn,  og  vinnubrögð  hans  eru  nákvæmlega  hér  eins  og  á  alþingi  1867, 
er  hann  taldi  linur  og  stafi,  svo  að  hann  skyldi  vera  viss  um  að  skrifa 
ekki  meira  en  „aktaskrift'-'-  (sjá  frásögn  JO.  sjálfs  um  þetta  í  Skírni 
1911,  bls.  283-284). 

Ekki  hefir  JO.  svo  sem  fengist  einvörðungu  við  orðabókarsmiðina 
siðan  1907.  Störf  hans  siðan  hafa  verið  jafnflekkótt  sem  áður.  Hann 
hefir  unnið  mest  að  öðru:  Verið  tímakennari,  ritstjóri,  alþingismaður, 
bankagæzlustjóri,  samið  flugrit,  lagarit  (!)  og  málfræði  (Mmbókina).  For- 
máli  Mmb.,  og  Isl.  verzlunarlöggjafar  eigi  siður,  er  annars  beztur  vitnis- 
burður  um  hraðvirkni  og  eigi  siður  hroðvirkni  JÓ.,  en  sá  vitnis- 
burður  er  óyggjandi,  því  að  JÓ.  hefir  gefið  sér  hann  sjálfur. 

II.  Orðabókarhefti  JÓ.  nær  yfir  a-in  og  á-in^).  Allmikið  að  vöxt- 
um,  en  örlítið  að  gœðum.  Vinnan,  sem  i  því  liggur,  er  alveg  ótrú- 
lega  litil,  miðað  við  þá  vinnu,  sem  visindarit  þess  konar  hlýtur  að 
krefja,  þvi  að  heftið  er  mestmegnis  afritun  orðabóka  og  orðasafna  annara, 
þeirra  er  JÓ.  hefir  þekt  og  nent  að  nota,  og  svo  tilvitnanalaus  upp- 
ritun  orða,  er  hann  sjálfur  hefir  munað  eftir  i  svipinnúr  nútiðarmálinu, 
auk  alrangra  eða  hæpinna  fullyrðinga,    sem  hann  hefir  sjálfur  lagt  til. 

En  hvaða  heimildir  hefir  JÓ.  svo  notað  ?  Yf ir  fornmálið  er  heim- 
ildagnægð.     Orðabækur  Cl.,  Fr.,  EJ.,  Lexicon  pöeticum  Svbj.  Egilssonar, 

^)  Ég  á  þvi  auðvitað  við  orð,  sem  byrja  á  a  eða  á,  er  eg  taia  um 
vantanir  orða  o.  s.  frv. 


Ritfregnir.  67 

Supplem.  JÞ.  I,  II  og  IV,  auk  ýtnissa  annara  orðasafna  i  einstökum 
greinum,  svo  sem  Ebbe  Hertzbergs  yfir  lagamálið  norska  (i  V.  b.  NgL.), 
Finsens  og  Þórðar  Sveinbjörnssonar  við  Grágás,  orðasöfn  við  Eddukvæðin,. 
orðasafn  Möbiusar,  visnaskýringar  o.  s.  frv.  o.  s.  frv.  Svo  er  auðvitað, 
að  höfundur  vísindalegrar  orðabókar  verður  að  nota  frumheimildirnar,  t. 
d.  íslendingasögur,  Sturlungu,  lögin  (Grrágás,  Járnsiðu,  Jónsbók  og  lög 
Norðmanna,  sem  ót  eru  nú  öll  gefin  i  NgL.  I — V).  Svo  er  og  auðvitað,  að- 
nota  ber  ísl.  fornbrs.  (DI.)  og  Norskt  frbrs.  (DN.),  að  minsta  kosti  fram 
um  1400.  Þessar  heimildir  yfir  fornmálið  segist  JO.  (sjá  heimildarita- 
skrá  hans  framan  við  heftið)  margar  hafa  notað.  NgL.  vantar  þó  í 
skrána,  nema  hvað  hann  hefir  einstöku  staðar  vitnað  i  Frþl.  og  Gþl. 
og  réttarbætur.  Orðasafn  Hertzbergs  virðist  hann  ekki  þekkja  og  a.  m. 
k.  hefir  hann  ekki  notað  það,  þvi  að  bæði  vantar  talsvert  af  orðum, 
sem  þar  eru,  og  svo  hefði  JÓ.  ekki  getað  sagt  ýmsar  vitleysur,  sem 
hittast  i  bók  hans,  ef  hann  hefði  notað  Hertzberg.  Og  hræddur  er  eg 
um,  að  ekki  hafi  hann  heldur  mikla  hugmynd  um  það,  hvað  sé  i  DN., 
þvi  að  i  III.  bindi  þess  segir  hann  (heimildaskrá  bls.  VII)  vera  réttarhœt- 
ur  (norskar),  en  þar  fer  hann  vilt,  þvi  að  þær  eru  mest  i  III.  b.  NgL. 
Ekki  sýnist  JO.  heldur  hafa  notað  orðasöfn  Þ.  Svb.  eða  V.  Finsens  við 
Grágás,  þvi  að  ef  hann  hefði  gert  það,  þá  hefði  hann  ekki  getað  sett 
sumar  vitleysur  i  bók  sina  sem  þar  eru.  Og  þó  kveðst  hann  nota  Grág. 
III.  b.,  en  þar  er  orðasafn  VF.  Annars  varð  eg  hrifinn,  er  eg  leit  i 
fyrstu  yfir  heimildaskrá  JO.  Bjóst  alls  ekki  við  þvi,  að  hann  mundi 
hafa  farið  yfir  öll  þau  rit,  en  hélt  fyrst  JÓ.  segja  satt,  að  hann  hefði 
gert  það.  En  þegar  eg  gœtti  betur  að,  sá  eg  fljótt,  að  JÓ.  hefir  alls 
ekkl  notað  nærri  öll  þau  rit,  er  hann  segist  hafa  notað  eða  þá  gert  það 
svo  illa,  að  verr  er  en  ógert. 

Eg  verð  að  taka  nokkur  dæmi.  JÓ.  segist  ^hafa  notað  DI.  JÓ. 
segir,  að  o.  afl  þýði  meðal  annars  gildi.  Þetta  er  auðvitað  laukrétt. 
Svo  tekur  JÓ.  þetta  dæmi:  „dœmdu  vér  þetta  boð  úlöglegt  ok  ekki 
afl  hafa''  og  vitnar  Í:  »DI.  III.  3«  (=  ísl.  fornbrs.  IIL  b.  bls.  3  [eða 
ef  til  viU  Nr.  3]).  Eg  fletti  upp  tilvitnuðum  stað,  og  er  svo  heppinn 
að  nr.  3  er  einmitt  á  bls.  3  i  III.  bindi,  en  þar  er  dæmi  JO.  alls  ekki, 
heldur  efnið  alt  gerólikt.  Eg  býst  þá  við,  að  þetta  sé  prentvilla  í  bók 
JO.,  lit  samt  á  orðið  afl  i  Cl.  Þar  er  sama  merking  tilgreind  og  orðrétt 
sama  dæmið,  sem  JO.  hefir,  en  tilv.  Cl.  er  svo:  »Dipl.  III.  3«.  .á-in  i 
Cl.  komu  út  Í869,  svo  að  ekki  gat  Guðbr.  Vigf.  vitnað  i  DL  III.  b., 
sem  kom  út  1893—1896,  eða  yfir  20  árum  eftir  útkomu  Cl.  og  4—7  ár- 
um  eftir  dauða  Guðbr.  Vigf.  Eg  fletti  þá  upp  i  heimildaskránni  framan 
við  orðasafnið  i  Cl.  og  ,^Dipl.  III.  5."  merkir  handrit  i  AM.,  sem  þá 
var  óprentað  (Diplomatarium  fascic.  III.  3.  bréf).  En  svo  tekur  ekki 
betra  við,  þvi  að  tilv.  Cl.  er  ekki  heldur  rétt.  Þetta  dæmi  sýnir  vel 
vinnubrögð  JO.:  1)  Hann  hirðir  ekki  einu  sinni  um  að  fletta  upp 
heimildarskrá  Cl.,  enda  þótt  hann  geti   ekki   veriö   viss   um,   hvað 

5* 


«8  Ritfregnir. 

„Dipl.  III.  3"  þýdi.  2)  Hann  aðgœtir  þar  af  leiðandi  ekki,  hvort  tilv. 
Cl.  sé  rétt.  3)  Hann  aðgætir  ekki,  hvort  tiiv.  staður  sé  i  Dl.  III.  3. 
4)  Hann  lœtur  G.  Vigf.  vitna  i  ritj  sem  kemur  út  meir  en  20  ár- 
um  eftir  útkomu  Cl.  og  4—1  árum  eftir  andlát  Guðhrands!  Við 
^ðgerð  vitnar  JÓ.  i  Dl.  V.  145.  Við  atgörð  vitnar  Cl.  i  Dipl.  V.  145., 
það  er  alveg  eins  og  fyrra  dæmið. 

Við  orðið  aflangr  vitnar  Cl.  i  ísl.  Annala  ár  1414  (auðvitað  AM.-út- 
^áfuna).  JÓ.  tekur  þá  tilvitnun  upp.  Tilvisunin  er  röng  i  Cl.  JÓ. 
hefir  ekki  haft  fyrir  þvi  að  prófa  þetta,  og  eru  þó  ísl.  annálar  auðvitað 
hér  i  Landsb.safni.  Við  aðalkelda  vitnar  Fr.  i  Karla  Magn.  s.  bls. 
422,  en  Cl.  i  bls.  442.  Úr  þessu  verður  hjá  JÓ.  4,  2.  Getur  verið 
prentvilla,  en  ýmsum  tilgátum  má  um  þetta  leiða  eftir  að  séð  er  sam- 
vizkusemi  JO. 

I  AM.  safni  er  handrit  merkt  656.  Það  hafði  ekki  verið  gefið  út, 
þegar  a-in  komu  út  i  Cl.,  og  hann  vitnar  þvi  í  handritið.  Fr.  og  JÞ. 
vitna  i  útgáfu  handritsins,  sem  gefið  var  út,  þegar  2.  útg.  Fr.  kom  og 
^pm.  JÞ.  JO.  vitnar  i  hvorttveggja  á  vixl,  prentaða  útg.  handritsins  og 
handritið  sjálft.  Skyldi  JÓ.  hafa  lesið  handritið?  Langt  i  frá.  Hann 
vitnar  i  handritið,  þegar  hann  tekur  orð,  sem  í  þvi  eru,  frá  Cl.,  en  i 
prentuðu  útgáfuna,  þegar  hann  fær  orðin  hjá  Fr.  eða  JÞ.  Og  hve  nær 
hefði  JO.  átt  að  lesa  handrit  i  AM.  safni  i  Khöfn?  Þó  lætur  hann  heita 
8V0,  að  hann  noti  handrit  þetta,  en  hann  hefir  ekki  gert  það,  heldur 
Ouðbr.  Vigfússon.  Og  úr  þvi  að  JO.  hefir  ekki  og  getur  ekki  hafa  notaö 
þetta  handrit,  þá  á  hann  ekki  að  vitna  i  það,  heldur  i  Cl.  En  þessi 
dæmi  eru  ekki  sérstök.  Þau  og  mörg  önnur  koma  upp  um  höfundinn, 
hversu  hann  skreytir  sig  með  lánsfjöðrum  án  þess  að  hann  geti  þess. 
Sjá,  t.  d.  0.  »ösnulegr  steinn^  i  JÓ.  sbr.  við  Cl. 

JÓ.  tilgreinir  sjaldnast  heimild  fyrir  þvi,  hvar  þau  orð  finnist  i  rit- 
um,  er  hann  tekur  i  bók  sína,  né  heldur,  að  þau  séu  tekin  frá  Fr.,  Cl., 
JÞ.,  EJ.  0.  s.  frv.  Stundum  sýnir  JÓ.  þó  rögg  af  sér  og  ritar  upp  tilv. 
eftir  orðabókunum,  og  ferst  það  þá  oft  eins  og  lýst  hefir  verið.  En  oft 
^r  það,  að  JO.  nennir  ekki  að  rita  tilv.  heimildar  sinnar  upp  að  fullu 
og  öllu,  heldur  lætur  sér  nægja  að  hripa  upp  bókartitilinn,  en  sleppir 
hindi  og  blaðsiðu.  Við  o.  afdeilingr  vitnar  Fr.  t.  d.  i  Bps.  I.  801 
(=  Biskupas.  I.  b.  bls.  801).  JÓ.  nennir  ekki  að  skrifa  upp  nema  „Bps.", 
sleppir  bindi  og  bls.!  Nú  eru  Bps.  i  2  bindum,  texti  samtals  yfir  1600 
bls.,  svo  að  tilvitnun  JÓ.  er  dágóð.  Við  orðið  afskyld  vitna  Fr.  og 
€1.  i  DI.  I.  273,  og  tilv.  er  laukrétt.  Hér  skrifar  JÓ.  upp  að  eins  „DI", 
sleppir  lika  bindi  og  bls.  DI.  er  komið  út  i  9  heilum  bindum  (að  texta 
til)  og  það  10.  er  á  leiðinni,  og  alls  texti  um  7000  bls. !  Ætli  það  stæði 
ekki  i  JÓ.  að  finna  orð  eftir  þess  konar  tilvitnun?  Ef  tilvitnun  er 
ónákvæm  hjá  heimiidarmanni  JÓ.,  þá  gengur  sama  ónákvæmnin  aftur  hjá 
JO.,  venjulega  i  verri  mynd.  Við  o.  aðalmein  vitnar  Cl.  t.  d.  i  „Fms.  VI 
<in  verse  =  i  visu)".    JÓ.   vitnar    að    eins  i  „Fms.",  sleppir  bæði  bindi 


Ritfregnir.  6^ 

og  að  orðið  sé  i  visu.  Úr  þvi  að  JO.  nennir  ekki  að  rita  upp  tilv^ 
heimildarmanna  sinna,  mun  hann  þá  nenna  að  prófa,  hvort  tilv.  séu. 
réttar  hjá  þeim  ?  Þessu  hefir  verið  svarað  með  dœmum.  Tilvitnanir 
JÓ.  eru  flestar  á  borð  við  þær,  sem  greindar  voru.  Grágás,  Sturlungay 
Gislas.,  Njála,  Gulaþ.lög,  Frostaþ.lög,  Rimbegla  o.  s.^  frv.  eru  t.  d.  nær 
alt  af  greindar  án  kapitula  eða  bls. 

Það  sýnist  liggja  i  augum  uppi,  að  JÓ.  eigi  að  tilgreina,  úr  hvaða 
orðabók  hann  tekur  þau  orð,  er  hann  hefir  ekki  aðra  heimild  greinda^ 
að  og  sannprófaða  i  bók  sinni.  En  þetta  gerir  JO.  örsjaldan.  Hann 
er  svo  sem  ekki  að  geta  þess,  þótt  hann  taki  orð  úr  Fr.,  Cl.,  Spm.  JÞ.. 
0.  s.  frv.,  þótt  hann  hafi  enga  aðra  heimild.  Sjá  t.  d.  o.  aftakalitilly 
afsprakiy  afspýttr  hjá  JO.  sbr.  við  Cleasby.  Eg  gæti  nefnt  hundruö- 
af  slikum  dæmum,  ef  róm  leyfði.  Einstöku  sinnum  vitnar  JÓ.  i  Fr., 
CL,  EJ.,  Spm.  JÞ.,  án  þess  að  nokkur  sérstök  ástæða  sýnist  til  þess- 
framar  en  ann^rstaðar,  þar  sem  hann  lætur  það  ógert.  Ef  þær  tilvitn- 
anir  eru  ekki  gerðar  i  hugsunarleysi,  þá  er  ekki  unt  að  ætla  þær  gerðar 
i  öðru.,skyni  en  því,  að  menn  skuli  af  þeim  ráða,  að  hvergi  annarstaðar 
hafi  hann  óprófað  tekið  úr  Cl.,  Fr.  o.  s.  frv.,  að  menn  skuli  halda,  að 
alt  annað,  sem  hann  tekur  frá  þeim,  ýmist  rétt,  ýmist  aflagað,  sé 
bygt  á  sjálfs  haiis  vinnu  og  rannsókn. 

DI.  segist  JÓ.  hafa  notað.  Eg  man  nú  satt  að  segja  ekki  eftir 
fleiri  tilv.  i  það  en  þeim,  er  eg  hefi  áður  nefnt,  en  vil  þó  ekki  aftaka 
neitt  um  það.  En  JÓ.  hefir  alls  ekki  notað  Dl.,  ekki  einu  sinni  registriir 
við  það.  Eg  nefni  að  eins  örfá  orð,  sem  flest  eru  i  registrum  DI.,  en. 
öll  vanta  hjá  JO. :  arfþurð,  áttungakvartel,  afmerkja  (fé),  afmörk- 
un  (fjár),  afsegja  (dóm),  afskafningr,  alkirkjuskyld,  almenningshóky 
armskifa,  armjárn,  afmáning,  alkanna,  altunna,  auk  mýmargra 
fleiri.  Eg  tek  það  þegar  fram,  að  JÓ.  tekur  allar  þær  orðasamsetning- 
ar,  sem  hann  veit,  enda  er  það  auðvitað  sjálfsagt  í  slikri  bók.  Jóns- 
bók  (lögbókina)  segist  JÓ.  nota.  Þetta  eru  vist  ekki  alger  skrök,  en 
þó  vantar  þaðan  orð,  t.  d.  auðnahús  (Mannh.  16.  k.)^),  argafas  rang- 
þýtt,  vantar  eina  merkingu  i  almenning^)  o.  s.  frv.  Járnsiða  er  ekki 
nefnd  hjá  JÖ.  Rimur  fornar  ekki  heldur.  Og  svona  mætti  rekja  lát- 
laust.  ILla  notað  það  sem  notað  var,  og  margt  látið  önotað,  er 
nota  bar. 

Þó  kastar  tólfunum,  þegar  JO.  kemst  i  nýrra  málið,  þegar  Cl.,  Fr, 
0.  s.  frv.  sleppa  hendi  sioni  af  honum.  Hann  virðist  fyrst  og  fremst 
litla    hugmynd    hafa   um    þau    hjálpargögn,    sem    til    eru.     Það  er  t.  d. 

1)  Orðið  er  lika  i  Grg.  I  a.  186,  II.  398,  og  má  af  þessu  sjá,  ásamt 
mörgii  öðru,  að  JO.  hefir  ekki  orðtekið  Grágás.  Reyndar  segist  hann 
(i  form.  1.  útg.  Ijóðm.  Kr.  J.)  hafa  leikið  sér  að  þvi  á  skólaárum  sin- 
um  að  rannsaka,  hversu  oft  myndin  „of"  og  myndin  „umb"  komi  fyrir 
i  Grágás! 

^)  Siðarnefnt  sýnir  m.  a.  að  JO.  hefir  ekki  notað  orðasafn  V.  F., 
við  Grágás. 


70  Ritfregnii. 

ótrúlegt,  þótt  satt  sé,  að  nokkur  maður  láti  sér  til  hugar  koma  að  semja 
„orðabók  íslenzkrar  tungu  að  fornu  og  nýju"  án  þess  að  nota  orðasafn 
Jóns  Grrunnvikings.  Jafnvel  hér  á  Landsbókasafninu,  þar  sem  JO. 
semur  spjaldskrána  góðu,  era  orðasöfn,  sem  JÓ.  virðist  ekki  hafa  hugmynd 
um  (Lbs.  224,  4to.o.  fl.).  Og  i  þvi  safni  (224),  sem  er  allstórt,  hefi  eg 
fundið  orð,  sem  JÓ.  vantar,  t.  d.  árhólmi,  árklofar,  árvöxtr,  ármót, 
ábúi,  áhaldasmiðr,  akrlendr,  alnarbreidd,  aldamóðir,  arfaherra, 
arfaherradœmi  o.  fl.  Sum  þeirra  hefir  Sch.  og.  Ef  JO.  befði  hugsast 
að  renna  augum  yfir  formála  orðabókar  EJ.,  þá  hefði  hann  ekki  gengið 
þess  dulinn,  hvar  stoðar  var  að  leita.  En  JÓ.  hefir  ekki  kynt  sér  þetta 
fremur  en  annað,  er  að  starfa  hans  laut.  Ekki  hefir  JO.  flett  upp  orða- 
bók  Gaðm.  Andréssonar  né  Lex.  runologicum^),  sem  prentaðar  eru  báðar 
og  hér  til  í  söfnum  Það  kann  að  vera  lítið  á  þeim  að  græða,  en  þó 
hefir  Gr.  A.  orð,  sem  JO.  vantar  og  þýðir  orð  rétt,  sem  JÓ.  þýðir  rangt. 
Eitt  orðasafn  óprentað  hefir  JO.  þó  notað,  reyndar  ekki  nema  að 
hálfu  leyti  og  frámunalega  iUa  á  allar  lundir.  Það  er  orðasafn 
:Schevings.  Það  er  i  Lbs.  283—285,  4to.^)  og  807-808,  4to.  .Siðar- 
nefnda  safnið,  sem  Sch.  hefir  ekki  gengið  frá,  hefir  JÓ.  alls  ekki  notað, 
og  eru  þó  mörg  orð  þar  —  og  sum  tíð  —  er  ekki  eru  i  283—285  og 
JÓ.  vantar  líka.  Samvizkusemi  JO.  i  vísindaefnum  virðist  komast  á 
hæsta  stig,  er  hann  notar  Sch.  JÓ.  getur  þess  t.  d.,  að  Sch.  hafi  orðtekið 
Milton  og  svo  segist  JO.  vitna  í  nokkur  handrit  eftir  Sch.  Að  öðru  leyti 
er  svo  af  heimildaskrá  JO.  að  ráða  sem  hann,  en  ekki  Sch.,  hafi  orð- 
tekið  annað,  sem  báðir  nota,  t.  d.  Landaskipunarfræði  Oddsens,  Rit  lær- 
dómslistafélagsins,  Kvæði  Jóns  Þorlákssonar.,  Alþingisbækur  frá  síðara 
hluta  17.  aidar  og  frá  18.  öld,  Klausturpóstinn,  Minnisverð  tiðindi,  Tiro 
juris,  Þjóðólf  0.  mjög  m.  fl.  En  hver,  sem  les  JÓ.  og  ber  hann  saman 
við  Sch.,  sannfærist  fljótt  um  það,  að  tilv.  úr  þessiim  ritum  og  mörgum 
öðrum  eru  teknar  beint  frá  Sch.,  og  án  þess  að  am  það  sé  getið.  Sem 
dæmi  má  nofna:  aðalathöfn,  adalblóm,  aðalblómi,  aðalbust,  aðal- 
stólpi,  aðalstrœti  sbr.  við  Schoving.  Alt  lánsfjaðrir  hjá  JÓ.  Hann 
skrifar  bara  upp  tilv.  Sch.  Má  nefna  dæmi  þess  hundruðum  saman. 
Oft  tekur  JO.  orð  frá  Sch.  án  þess  að  vitna  i  heimild  Sch.  og  án  þess 
að  geta  þess,  að  þau  séu  þaðan  tekin,  t.  d.  orðin:  afbeiðni,  afhaltr, 
afhlaupsgröftr,  afiagi,  aflaki,  afleiðingaríkur,  afspyrnu-,  aftœma 
o.  mýmörg  fi.*).  Alt  um  það  er  JÓ.  svo  slyngur,  að  hann  segist  i 
form.  heftisins  bera  Sch.  fyrir  þeim  orðum,  er  hann  hafi  ekki  fundið 
íiðra  heimild  að.  JO.  gerir  þetta  stundum,  en  langsjaldnast.  Alveg 
sama  er  að  segja  um  meðferð  hans  á  BH.  Sumstaðar  vill  svo  til,  að 
Sch,    hefir  ekki    gengið  að  fullu  frá  tilvitnunum  sinum,  svo  að  þær  eru 


')  JÓ.  mun    reyndar    á   einum  stað  vitna  i  Lex.  run.,  en  sú  tilv.  er 
frá  Scheving. 

^)  Náttúrlega  getur  JO.  ekki  handritanúmeranna  í  heimildaskrá  sinni. 
')  Sum  orða  þessara  geta  þó  verið  fengin  á  likan  hátt  frá  BH. 


Ritfregnir.  71 

<Snákvæmar  eða  gagnslitlar,  og  gengur  ónákvæmnin  þá  aftur  hjá  JO. 
Við  orðið  angrkvein  greinir  Sch.  t.d.  j>Iðrunarsp.<í,  án  bls.tölu.  Auðvitað 
nennir  JÓ.  ekki  að  líta  yfir  bókina  (Iðrunarsp.)  til  að  gœta  þar  að  orð- 
inu,  heldur  vitnar  í  ^lðrunarspegiU^  án  bls.tölu,  eins  og  Sch.  En  hér 
«r  JO.  þó  svo  óvenjulega  nákvæmur,  að  hann  ber  Sch.  fyrir  þessu. 
Sama  er  um  o.  ánadaudi.  Þar  greinir  Sch.  Lærdómslitafél.  rit  „9.",  án 
l)ls.tölu.  JÓ.  leitar  þar  alls  ekki  að  orðinu,  heldur  hefir  það  sem  fyrra 
sinnið.  Við  0.  akka  greinir  Sch.:  *Klopsf.  2.  bóki,  áu  blst.  Hjá  JÓ. 
verður  það:  »Klopst.  7.  bók*.  Við  o.  áknýing  greinir  Sch.:  ^Klopst. 
3.  bók*.  JÓ.  greinir  enga  heimild,  ekki  einu  sinni  „KJopst.  3.  bók" 
eða  „Sch."  Sjá  og  t.  d.  orðin  aldarbragur,  álaveiði,  aldómari  o.  fl., 
sbr.  við  Sch.  (Lbs.  283,  4to).  Við  orðið  áfylgis  greinir  Sch.  »Æfim. 
G.  S.  35«^).  JO,  hefir  ekki  skrifað  upp  þessa  tilvitnun.  En  af  hverju? 
Af  þvi  að  hana  vantar  i  skammstafanaskrá  Sch.,  JO.  ekki  getað  ímynd- 
að  sér,  hvað  sbammstöfun  þessi  þýddi,  og  þvi  kært  sig  koUóttan  og 
slept  tilv.  Oft  nennir  JO.  ekki  að  rita  upp  tilvitnanir  Sch.  til  hlítar, 
heldur  að  eins  bókarheiti  án  nánari  ákvörðunar,  alveg  eins  og  sýnt  var 
um  meðferð  hans  á  Cl.,  Fr.  o.  s.  frv.  Við  o.  agamikill  greinir  Sch. 
t.  d.  »OLfr.  2.  2.  104.«  JÓ.  greinir  að  eins:  „OLfr.",  án  binda,  deilda 
og  bls. ! !  Oft  nennir  JÓ.  alls  eigi  að  rita  upp  tilv.  Sch.  eða  þá  ein- 
ungis  sumar,  en  ekki  aðrar,  t.  d.  o.  akrbeit.  Sch.  greinir  „St.  Ó.  50". 
JO.  greinir  enga  heimild,  ekki  Sch.  einu  sinni.  Við  alheimr  greinir 
Sch.  margar  heimildir.  JÓ.  nennir  ekki  að  skrifa  upp  nema  eina  (Ursins 
stjfr.  157).  JO.  játar  það  jafnvel  i  form.,  bls.  II,  að  hann  hafi  ekki 
sannprófað  allar  heimildir  Sch.     Og  þad  mun  JÓ.  geta  staðið  við. 

JÓ.  vitnar  i  ýras  handrit.  Sum  þeirra  játar  hann,  að  hann  greini 
eftir  Sch.,  svo  sem  Dagskrá  um  Heklugos  og  Jósephssögu,  en  þá  á  hann 
að  groina  Sch.  fyrst  og  fremst,  og  handritið  á  eftir.  Svo  notar  hann 
Asnabálk  og  Lögmannsúrskurð  1690.  En  hvorttveggja  hefir  hann  frá 
Scheving.  Hrana  sögu  hrings  og  Gröngu-Hrólfssögu  i  handriti  hvort- 
tveggja,  en  hvorttveggja  er  gefið  út  á  prenti.     Tilvitnanir  frá  Sch. 

Rangt  skrifar  JÓ.  stundum  eftir  Sch.  Dæmi:  o.  álitsvandr.  Sch. 
nefnir  dæmið:  ^Ástin  er  ei  álitsvönd*  og  greinir  Orðskviðasafn  Guðm. 
Jónssonar  bls.  38.  I  meðförum  hjá  JÓ.  verður  dæmið  þannig:  »Astin 
er  álitsvönd^  og  bls.  34.  Hvorttveggja  rétt  hjá  Sch.,  rangt  hjá  JÓ. 
Við  0.  afvikasamr  stendur  hjá  Sch. :  -^(um  hest ;  minna  en  styggi'J*. 
JO.  lætur  Sch.  að  eins  segja,  að  afvikasamur  sé  ==  »styggur«. 
Þetta  kemur  vist  af  því,  að  orðið  „minna"  hjá  Sch.  er  skrifað  með 
fljótaskrift  ógreinilega,  og  JO.  ekki  getað  lesið  það.  Við  o.  áhlaðandi 
er  JÓ.  svo  heppinn,  að  merkinguna  fær  hann  hjá  BH.,  en  tilv.  hjá  Sch. 
(Þjóðólf  X.  70).  JÓ.  þykist  t.  d.  nota  Hist.  eccl.  (Kirkjusögu  Finns  biskups). 
I  III.  b.  bls.  326  er  orðið  afrekan.  JÓ.  greinir  þessa  tilv,  eftir  Sch., 
en  á,  sömu  bls.  nokkrum  línum  ofar  erjj  orðið    afturbyrgjandi    (af    aftr- 

0  =  Eggert  Olafsson :  Æfiminning  Guðm.  Sigurðssonar  á  Ingialds- 
hóli,  Kh.  1755.  5  ö  5J 


72  Ritfregnir. 

byrgja  og  JO.  hefir  það  orð,  en  án  tilgreindrar  heimildar).  Sýnir  þetta, 
að  JÓ.  hefir  litt  notað  Hist.  eccl.  Likt  er  una  o.  áhlaðandi  og  af- 
stinga.  Hvorttveggja  i  Þjóðólf  X.  70.  En  báðar  tilv.  (Þjóð.  og  Hist. 
eccl.)  hefir  JÓ.  frá  Scheving  og  virðist  hvorugan  staðinn  hafa  séð,  eða 
a.  m.  ekki  lesi^  bls.  alla. 

JO.  segist  (heimildaskr.  bls.  VI)  nota  Nýja  danska  orðabök,  aðal- 
höf.  Jónas  Jönasson,  Rvik  1896  (=  NDO).  Þetta  er  þó  skrök  að 
mestu  eða  jafnvel  öllu  leyti.  Eg  fletti  NDO  upp,  þeim  dönskum  orðum, 
er  eg  bjóst  helzt  við,  að  þýdd  mundu  vera  með  islenzkum  orðum,  sem 
byrjuðu  á  a  (á).  Og  fann  i  einni  svipan  um  100  orð,  er  JO.  vantar,  sumt 
sjálfsagt  nýyrði,  en  sumt  algeng  orð.  Dæmi :  aðalkvittun,  aðalskuldari, 
aðalskuldunautr  (hvorttveggja  „teknisk"),  atviksorð  (málfr.)^),  ábend- 
ing,  ábendingarfornafn,  ávarpsfall  (öU  þekt  málfr.  heiti)^),  aðalsbréf, 
aðalsveldi,  aðalsmœr,  alvísi^),  alfrœði^),  arftœming,  arfdeila,  afl- 
mœlir,  akbrú,  aðalumboð,  allsherjarumboð  (JÓ.  hefir  frá  Sch.  fjölda 
orða  á  allsherjar-)  o.  s.  frv.    Samskonar  er  um  Flóru  íslands. 

I  heimildaskrá  JO.  síendur,  að  hann  hafi  notað  Búnaðarritið  frá 
byrjun  og  siðan  („Búnaðarrit,  Rvik  1887  etc").  Eftir  að  eg  sannfærðist 
um  það,  hvernig  farið  var  um  notkun  JO.  á  NDO,  þá  fletti  eg  upp 
Búnaðarritinu,  fyrst  og  af  tilviljun  17.  árg.  Þaðan  hefir  JÓ.  bókstaf' 
lega  ekki  tekið  eitt  orð,  sem  ekki  er  að  finna  hvar  annarstaðar.  I  17. 
árg.  eru  orð  eins  og  árframburðr,  aldinþroskun,  aðalgras,  aðalteg- 
und,  áveituengjar  (JO.  vantar  áveita  og  allar  samsetningar  af  þvi  orði), 
drsproti,  akfélag,  auk  nokkurra  fleiri  er  JÓ.  vantar  öll.  Þá  hugöi  eg^ 
að  vera  kýnni,  að  JÓ.  segði  þó  eitthvað  satt  um  notkun  sina  á  Búnað- 
arritinu,  og  þótti  sennilegast,  að  hann  hefði  ef  til  vill  safnað  úr  byrjun 
þess  orðam.  Rendi  eg  þvi  augum  yfir  1.  árg.,  en  þar  fór  nákvœmlega 
á  sömu  leið.  Öll  orð  þaðan  vantaði,  er  eigi  eru  hvarvetna  húsgangar, 
Dæmi:  afurðafóður,  ársnyt,  aukafóður,  aðkomandi  {=  aðfiytjandi 
á  jörð;  það  orð  vantar  líka  hjá  JO.),  áburðarár,  áhöfn  (á  jörð),  árs- 
afurðir,  áburðarlögr,  áburðarmagn,  áburðartegund  o.  fl. 

JO.  þykist  einnig  hafa  notað  lög,  reglugerðir,  Stjórnartiðindin 
A-,  B-  og  C-deild.  Eg  hefi  rekið  mig  á  tvær  lagatilv.  hjá  honum, 
aðra  úr  gjafsóknarl.  12.  júlí  1878  §  4,  en  hina  úr  fyrningarl.  nr.  14, 
20.  okt.  1905*).  Hin  fyrri  er  frá  JÞ.  Spm.  III,  en  sú  siðari  getur  verið 
frá  JO.  sjálfum,  sjá  o.  ábyrgðarskuldbinding .  Til  marks  um  það, 
hversu  vendilega  JÓ.  hefir  orðtekið  siðastnefnd  lög  er  það,  að  i  þeim 
eru  orðin  aðalskuldunautr  (§  3.  4.  og  §  5.),  ábyrgðarkrafa  (§  b)  og 
atvinnureki    (§3.  1 ;    sama  gr.  sem  JO.  tekur  ábyrgðarskuldbinding 


^)  JO.  notar  það  orð  sjálfur  i  Móðurmálsbók  bls.  84. 

^)  JO.  hefir  nýlega  sagst  hafa  samið  latn.  málfr.  Ætti  því  að 
þekkja  ávarpsfall  (vocativus). 

*)  Þessi  orð  hefði  JO.  átt  að  þekkja. 

*j  Vitanlega  án  þess  að  tilfæra  gr.  i  lögiinum,  en  þau  eru  22  gr., 
og  taka  ylir  6  bls.  í  Stjórnartið. 


Kitfregnir.  73 

úr),  er  JO.  vantar.  Eitt  er  nú  af  tvennu:  Annaðhvort  hefir  JO.  tekið 
orðið  úr  einhverri  bók,  þar  sem  fyrningarl.  hafa  verið  tilfærð,  og  ekki 
flett  þeim  app,  eða  hann  kann  að  hafa  farið  í  lögin,  en  lesið  þau  eins 
og  ónefndur  herra  les  bibliuna.  En  úr  þvi  að  JO.  getur  ekki  lesið  lög 
i  Stjt.  frá  1905,  hvað  mun  þá  vera  um  handritaleatuT  hans  og  orðaleit 
i  gömlum  bókum? 

Annars  er  það  sannanlegt,  að  JO.  hefir  alls  eigi  orðtekið  Stj.tið. 
A.  eða  B.  I  C-deildina  hefi  eg  ekki  farið  ennþá.  Jafnvel  lög,  sem 
JÓ.  hefir  sjálfur  ftutt  á  þingi  og  þýtt  á  islenzku,  hefir  hann  ekki 
orðtekið,  t.  d.  viðskiftalög  nr.  31,  11.  júli  1911.  Þar  eru  t.  d.  orðin: 
afhendingarstaður,  afhendingartími,  afhendingarfrestur,  *afhentur* 
og  »afhent*  („teknisk"  orð  i  lögunum),  atvinnuskrifstofa,  atvinnustöðy 
er  JO.  vantar  öll.  Ekki  hefir  JO.  orðtekið  hegningarWgin  eða  stjórn- 
arskrána.  I  hegnl.  er  t.  d.  orðið  aldursskeið,  sem  JÓ.  vantar,  og  ekkí 
getur  hann  um  þá  sérmerkingu,  sem  þar  felst  i  orðunum  aðalmaður 
og  áverki,  og  hefði  þó  séð  hana,  ef  hann  hefði  lesið  hegningarlögin. 
Athugasemd  hans  við  o.  afbrigði  sýnir,  að  hann  hefir  ekki  lesið  2. 
bráðab.  ákvæðið  við  stjskr.  1874.  Úr  þvi  að  JÓ.  vantar  svo  algengt 
orð  sem  ákvðrðun  (ákvarðan)  og  allar  samsetningar  af  þvi,  þá  getur 
hann  ekki  hafa  kynt  sér  mikið  lög  eða  reglugerðir.  Lika  hefði  gæzlu- 
stjóri  Landsbankans  átt  að  hafa  orð  sem  akkreditivlán  (JÓ.  tekur  sem 
sé  útlend  orð,  sem  komin  eru  i  málið,  og  sum  sem  naumast  eru  i  það 
komin,  t.  d.  Adamsepli  =  harkakýli.  Hvar  er  það  i  bókum  ?),  sem  er 
i  hverjum  bankareikningi.  Gæzlustjórinn  hefir  kanske  ekki  lesið  reikn- 
inga  bankans  ?  Eg  skal  rétt  af  handahófi  taka  nokkur  lagaorð,  sem  eru 
á  hverju  strái  á  víð  og  dreif  um  Stj.tíð.  og  Lagasafn  handa  alþýðu,  en 
JÓ.  vantar:  dbyrgðardeild,  dbyrgðarverð,  aukaábyrgðargjald, 
afgreiðslupósthús  („tekniskt"),  aukatekjulög^),  aukaniðurjöfnun, 
áteikna,  áteiknun,  almenningur  (i  réttum;  algengt  i  fjallskilareglu- 
gerðum  i  B-d.  Stj.tið.),  aðalrétt,  aukarétt,  afrekstur,  afrekstrarféy 
afrekstrarmaður,  afmörkun  (fjár)  og  mýmargt  annað. 

Blöðin  hefir  JO.  ekki  notað,  nema  Þjóðólf  lítiUega  eftir  Sch.  og 
eina  tilvitnun  hefir  hann  i  ísafold  eftir  JÞ.  Spm.  III.  Sjá  o.  afsýking 
hjá  JÓ.  og  Spm.  Orðabókarhöfundurinn  hefir  jafnvel  ekki  orðtekið 
blaðagreinar  Jóns  Ólafssonar,  sem  hann  telur  þó  fyrirmyndarrithöfund. 
I  lofbrag,  sem  JÓ.  orti  til  sjálfs  sín  á  60  ára  afmæli  sinu  (Oöinn  Y.  90) 
er  t.  d.  orðið  durka.^t,  tem  JÓ.  vantar.-  Eimiig  vantar  orðið  öskudags- 
ráðherra  (œtti,  eins  og  t.  d.  ösku-Oðinsdagur,  að  vera  undir  aska). 
Aður  hefir  verið  sýnt,  að  hann  hefir  ekki  orðtekið  Móðurmálsbók  sína. 
Og  þó  er  um  þriðjungur  af  ritum  þeim,  er  JO.  þykist  nota  og  formenn  hans 
hafa  eigi  kannað,  þýðingar  eða  frumsamið  eftir  Jón  Ólafsson.  Þó  vantar. 


0  JO.  hefir,aftur  á  móti  aukatekjureglugerð  {^^lg  1830)  frá  Sch. 
En  ekki  hefir  JÓ.  orðtekið  hana.  Þá  mundi  hann  t.  d.  ekki  vanta  orð 
eins  og  áteikna  og  áteiknun. 


74  Ritfre^r. 

fívo  að  eg  muni  eftir,  illmælapésa  JÓ.  um  Beii.  Gröndal.  Og  ekki  sýnist* 
hann  hafa  orðtekið  latnesku  málfræðina  sina,  úr  þvi  að  o.  ávarpsfáll 
vantar  i  orðahók  hans. 

Skáldrit  J.  Guðl.  notar  JO.,  eða  þykist  nota,  en  alls  eigi  þeirra 
Einars  Benediktssonar,  Einars  Hjörleifssonar,  Guðmundanna,  Magnús- 
sonar  og  Guðmundssonar  eða  Þorsteins  Erlingssonar.  íslenzkar  gátur 
o.  s.  frv.  eða  þjóðsögur  (utan  JÁ.),  Huld,  Fornyrði  löghókar  P.  Vidal., 
Safn  til  sögu  íslands,  Biskupasögur  Jóns  Halldórss.,  rit  Guðhrands  hisk. 
prentuð  (t.  d.  Morðhréfahæklinga),  rimur  o.  s.  frv.  segist  JÓ.  eigi  einu 
sinni  nota.  Rit  próf.  Agústs  Bjarnasonar  notar  hann,  en  t.  d.  ekki  rit 
dr.  Guðm.  Finnhogasonar,  og  eru  þó  lika  mörg  ný  orð  i  þeim.  Dómasafn 
landsyfirréttarins  nefnir  hann  ekki  heldur,  eu  þar  eru  mýmörg  „teknisk" 
lagaorð.  Hann  þykist  hafa  notað  formálahækurnar,  hæði  M.  St.  og  L.  E. 
Svhj.  og  mina,  en  i  háðum  eru  ýms  lagaorð,  sem  eg  hefi  rekið  mig  & 
^ar,  en  JO.  vantar.  Bragfrœdi  Helga  Sigurðssonar,  Rvik  1888,  hefir 
JO.  ekki  notað,  ekki  einu  sinni  bragháttaskrdna  framan  við  hókina. 
Þvi  vantar  öll  hragheiti,  nema  úr  Eddu,  þvi  að  þau  lánar  JÓ.  hjá  Cl. 
og  Fr.  Úr  hragfræði  HS.  vantar  JO.  t.  d  hragnöfnin:  aðalhendinga- 
sneitt,  aðalhendingaliður,  aðalhent,  aldýra,  aldýruháttur,  alfleigt, 
alfrum-hent,  a-dlyktað,  a-sneitt,  a-hending,  alkliðar,  alodd-hent, 
a-hending,  alsneitt,  alvixlað  o.  fl. 

JO.  hefir  ekki  einu  sinni  getað  ritað  upp  úr  orðahókunum.  Hann 
sleppir  t.  d.  yfir  200  orðum,  sem  Sch.  heflr,  sumum  algengum,  mörgum 
úr  Spm.  JÞ.,  nokkrum  úr  Fr.,  Cl.,  EJ.  og  BH.  JO.  vantar  orð  eins  og 
alsystir  {albróðir  hefir  hann),  alsystkln,  árennilegur,  aftót  [aftór  á  e.  t.  v. 
að  vera  aftót.  Er  e.  t.  v.  annaðhvort  prentviUa  eða  JÓ.  hefir  mis- 
lesið  BH.,  sem  er  nokkuð  leturdaufur],  aðfararréttur,  a-hœfi,  a-lög, 
a-heimild,  a-beiðandi,  agerð,  dfrýjunarréttur,  d-leyfi,  d-upphæð, 
aftæti,  drhólmi,  drvöxtur  og  fjölda  samsetninga  á  dr  og  drs,  t.  d. 
ársvextir  (hefir  því  t.  d.  ekki  orötekið  fjárl.  eða  landsreikninga), 
dlandsveður,  aflandsveður,  a-vindur,  a-stormur,  dtroðsla,  aðprengja, 
aðprenging  {aðþrengdur  hefir  JÓ.)^),  afmælisgildi,  afmœlisveizla, 
afmælisbragur  (shr.  hraginn  í  Óðni  V.  90),  afmœlissjóður  (Stj.tið.), 
arfavisk^),  aragrúi  o.  s.  frv.,  o.  s.  frv. 

Nú  þegar  hefi  eg  rekist  á  eða  fundið  i  orðahókum  og  orðasöfnum 
og  fáeinum  hókum  öðrum  um  1100  orð,  sem  JÓ.  vantar,  mörg  mjög  tið. 
Rúmsins  vegna  get  eg  ekki  tilfært  fleira  hér. 

TII.  Annaðhvort  er  JÓ.  ódæma-skeytingarlaus  og  hroðvirkur  eða 
hann  skortir  alla  hugmynd  um  þær    kröfur,    sem    hver    skynhær    maður 


^)  Þetta  sýnir,  að  JÓ.  hefir  rannsóknarlaust  hara  hripað  orðin  upp 
i  handrit  sitt  eftir  þvi  sem  hann  mundi  þau  þann  og  þann  svipinn,  og 
jafnvel  ekki  nent  að  lita  í  orðasöfnin,  þvi  að  mjög  mörg  þessara  orða 
€ru  einmitt  i  orðabókum  eða  orðasafni  Sch. 

')  Stafsetningarorðhók  B.  Jónss.  A-in  taka  þar  yfir  3  hls.,  en  JO. 
hefir  ekki  nent  að  lita  yfir  þau ! 


Ritfregnir,  75 

ihlýtur  að  gera  til  samræmis  i  orðabók,  sem  ætlast  er  til,  að  sé  visinda- 
leg.  JÓ.  tekur  Edduord  og  skáldamáls,  eins  og  Oðinsheitið  Átriðr^ 
gýgjarheitið  Ámgerdr,  mánaheitið  ártali^  sólarheitið  álfröðull,  skáld- 
málsorð  eins  og  arinkjóll,  aldaþóftr,  armsíma,  andfang  og  eldheitið 
aldrnari,  og  svo  tekur  hann  affeldr  (spónn  Heljar).  Hinsvegar  sleppir  hann 
nær  öllum  samskonar  orðum,  sem  alveg  er  eins  mikil  ástæða  til  að  taka,  t.  d. 
Óðinsheitin  Auðr,  Auðun,  Arnhöfði,  Aldafeðr  o.  s.  frv.,  gýgjarheiti  eins 
og  Angrhoða,  Armgerðr,  Atla,  Edduheiti  t.  d.  Aurvangr,  árflognir,  And- 
hrímnir,  Amsvartnir,  ámœlisskor,  skáldamálsorðum  Asamjöðr,  and- 
lestr,  Arghyrna  (Eg.  kap.  38)  o.  s.  frv.  Stundum  kemst  JO.  út  í  staða- 
nöfn.  Hann  hefir  t.  d.  bæjarheitið  Akrsefni  (i  Noregi),  en  getur  þess 
t.  d.  ekki,  að  Apavatn,  Alftavatn  o.  s.  frv.  sé  islenzk  staðanöfn,  að  ey 
i  Noregi  heiti  Alost,  að  hérað  heiti  þar  Agðir  o.  s.  frv.  Hann  hefir  t. 
d.  Ástraliu  og  Asiu,  en  Afriku  og  Ameriku  gleymir  hann  alveg.  Hann 
segir  oss  t.  d.  að  Auðr^)  og  Ari  sé  mannanöfn.  En  hvi  tekur  JÓ.  þá 
ekki  t.  d.  nöfnin  Árni,  Ása,  Álfr  o.  s.  frv.?  JÓ.  nefnir  viðurnefni 
eins  og  agnarr  (Magnús  agnarr  Andrésson),  aftrkemba  (Alfr).  Hví  tekur 
hann  þá  ekki  lika  viðurnefni  eins  og  afráðskollr  (Þorgeir),  alspakr 
(Eiríkr),  Austmannaskelfir  (Ásgeir),  allra-systir  (Ingveldr)  og  fjölmörg 
önnur?  Hann  hefir  orðið  Aþenuhorg  og  Aþenumaður,  en  sleppir 
myndinni  Aþemihorg,  Aþenhmaður,  sem  Edda  hefir.  Höf.  er  hér  eins 
og  oftar:  Hanu  nennir  ekki  einu  sinni  að  fletta  upp,  þótt  ekki  væri 
nema  i  einhverri  einni  staðana,fnaskrá  við  sagnaútgáfur  vorar.  Hann 
hefir  mánaðarnafnið  april,  en  ágúst  gleymir  hann  o.  s.  frv.  o.  s.  frv. 

Sama  er  samræmið,  er  hann  tilfærir  fornar  eða  afhrigðilegar  orð- 
myndir.  Hann  hefir  t.  d.  myndirnar  afugr  (=  öfugr),  ampull  (ampulla, 
ampuUr  o.  s.  frv.)  almusa,  en  vantar  myndir  eins  og  aur-  {=  ör-  eða  ur-; 
t.  d.  aurmul  =  örmul,  urmul),  aulmusa,  ambon,  ambuna,  arngeirr  og 
fjölmargar  fleiri. 

Útlend  orð,  gömul  og  ný  og  skrípi,  hefir  JO.  tekið,  eftir  þvi  som 
hann  náði  til  og  af  litilli  skynsemd.  Hann  hefir  t.  d.  orð  eins  og 
akkorða,  antijyhóna,  antvarða,  ametta,  amia  o.  fl.,  en  vantar  svo 
orð  eins  og  ambolti^)  alabastr^),  amen,  aspiciensbók'),  aspiciensskrá^),  af- 
dánkaður,  akkreditivlán,  amid  (ýmsar  samsetningar)^),  aljaskaður*),  akt, 
aktaskrift  (Skirn.  1911,  253—4  JÓ.  þekkir  orðið),  attest  (tilsk.  ^Vi^ 
1881  VI  §  1  d).  JÓ.  skiftir  meðal  annars  útlendum  orðum  i  orð,  er 
samlöguð  eru  málinu  (merkt  §)  og  slettur,  sem  ekki  eru  það  (merkt  (p).  Eftir. 

^)  Auðr  sem  eiginnafn  er  nú  reyndar  ekki  altaf  kvk.  og  konuheiti, 
eins  og  JO.  segir.  ,  Við  Harðarsögu  kemur  Auðr  bóndi  á  Auðsstöðum 
(sjá  k.  21),  Auðr  Oðinsheiti. 

^)  Öll  i  DI.  JO.  þvi  ekki  náð  þeim,  þvi  að  það  ritsafn  hefir  hann 
eigi  notað.     Aspiciensbók  og  a-skrá  þar  að  auki  í  Cl. 

^)  Búnaðarrit  17,  31.,  32,  og  víðar. 

*)  Einar  Bened.  hafði  það  um  orðabókarhöfundinn  sjálfan,  og;  er  það 
'Titfest. 


76  Ritfregnir. 

JÓ.  er  orðið  amt  og  amtmadur  t.  d.  9,  en  ampullr  (og  aðrar  myndir 
þess)  §.  Ámt  og  amtmaður  hefir  þó  verið  haft  i  ræðu  og  riti,  á  hvers 
manns  vörum,  yfir  200  ár.  Ætli  ampuUr  0.  s.  frv.  finnist  oftar  i  rit- 
máli  en  amtmaður  og  amt  f ! 

Örsjaldan  skýrir  höf.  uppruna  orða,  t.  d.  ambátt  sbr.  emhœtti. 
Ekki  þóknast  honum  samt  að  segja  manni  t.  d.  að  amt  sé  þessum  orð- 
um  skylt.  —  Stundum  virðist  JÓ.  alveg  gleyma  muni  á  „lexicograf"  og 
„encyklopædista".  Hann  fer  t.  d.  við  0.  ansiósa  að  kenna  manni  síldar- 
verkun,  og  af  þvi  að  ásar  í  spilum  er  allóþekt  fyrirbrigði,  þá  lætur  hann 
bókina  flytja  mynd  af  þeim.  —  A  þrem  stöðum  gerist  JÓ.  »lærður"  og 
vitnar  í  visindalegar  ritgerðir  eftir  próf.  B.  M.  Olsen^).  Sjá  0.  afgreidsla 
og  alin.  Hefði  hann  þá  lika  t.  d.  v.  alin  átt  að  nefna  Vidalin  Fornyrði  lögb., 
Á.rnljót  Ólafsson  i  Tmr.  Bkmfél.  25  ár  0.  s.  frv.  —  Stundum  truflast  al- 
veg  orðaröðin  í  bókinni,  t.  d.  við  a/st,  athafnarmaðr  og  viðar.  Stund- 
um  vísar  JÓ.  aftur  fyrir  sig  i  orð,  sem  svo  eru  ekki  til  i  bókinni,  t.  d. 
við  andvarpan  til  andvörpun^  en  það  orð  finst  ekki,  þó  að  leitað  sé 
með  logandi  Ijósi.  Stundum  sýnir  JÓ.  framhurdarstafsetning^  t.  d. 
adðú  (=  að  þú).  Hvi  þá  ekki  lika  aðdig  {=.  að  þig),  aðdét  (=  að 
þér),  aðann  (=að  hann)  0,  s.  frv.  ?  Einnig  framhurð,  t.  d.  aflagi 
(fl),  afbragd  (fb)  0.  s.  frv.  Hvi  þá  ekki  lika  t.  d.  aí,  áta,  apa,  api  0.  s.  frv. 

IV.  JO.  hefir  hætt  sér  út  á  þann  hála  ís,  að  ákveða,  hvort  orð 
sé  nýtt  (merkt  *)  eða  gamalt  (merkt  f)^)  og  fleira  þvi  skylt.  Verður 
honum  hált  á  því,  sem  von  er  um  jafnólærðan  mann  og  órýninn  i  heim- 
ildir.  Örfá  dæmi  af  mörgum:  Aðtekt  er  *  (*  =  nýtt),  liklega  af  því, 
að  Sch.  greinir  Alþb.  1779  við  orðið,  en  JÓ.  tekur  tilvitn.  hans,  auðvitað 
athugalaust.  Orðið  er  vafalaust  afgamalt  (=  að  taka  sér)  og  er  i  bréfi 
frá  c.  1492  (DI.  VII.  156).  Orðið  aðdeila^)  er  lika  *  hjá  JÓ.  Það  er 
í  bréfi  frá  1479  (DI.  VI.  23o).  y>ÁroiU  er  lika  *.  Það  er  i  Gulaþl. 
eldri  (NgL.  I.  87.  93).  Afskera  er  lika  *.  Það  er  i  Bjarkeyjarrétti 
hinum  eldra  (NgL.  I.  334).  Afstýfa  er  *.  JÞ.  Spm.  IV.  segir,  að  það 
sé  i  Stjórn,  379.  JO.  virðist  og  telja  Stjórn  nógu  gamla  til  þess  að 
orð  í  henni  megi  teljast  f  (=  forn),  þvi  að  hann  segir  orðið  aftrsettr 
t,  en  það  er  i  Stjórn,  31.  Aftur  á  móti  segir  JÓ.,  að  orðið  afbrigði 
{=  afbrot)  sé  f.  Það  er  haft  í  þesssari  merkingu  i  stjskr.  1874,  2. 
bráðab.  ákvæði.  Alyktardómur  er  lika  f  hjá  JÓ.  Það  er  i  alm.  hegn- 
ingarl.  ^"U  1869  §  308  i  sömu  merkingu  sem  til  forna.  Orðið  afneyzla 
(=  að  neyta  af  e-ru,  t.  d.  mat)  segir  JÓ.  a  (=  ekki  fornt  og  nú  úrelt) 
og  greinir  —  auðvitað  eftir  Sch.  —  Milton.  127,  sbr.  328.  Ætli  JÓ. 
hefði  ekki  aðra  skoðun  á  þessu,  ef  hann  hefði  lesið  Njálu  50.  k.  ?    Orðið* 


^)  Ein  þessara  tilv.  heitir:  „^ör.  B.  M.  Olsen:  Um  haugataV'. 
Ekki  er  vist  að  allir  finni  ritgerð,  sem  svo  er  nákvæmlega  greind,  og 
því  siðnr  þann  stað  i  henni,  sem  máli  skiftir. 

^)  Ómerkt  orð  eiga  þá  væntanlega  að  vera  bæði  ný  og  gömul. 

'j  Hann  greinir  Arb.  Esp.  fyrir  þvi  —  auðvitað  eftir  Sch. 


Ritfregnir.  7T 

árdegis  (=  snemma  dags)  er  lika  a  hjá  JO.  I  þessari  merkingu 
er  það  i  Grg.  I.  a  126,  og  Eg.  1.  k.  og  getur  þvi  ekki  verið  mjög  nýtt. 
Alger  er  lika  *  hjá  JÓ.  Það  er  t.  d.  prolog  i  Snorra-Eddu  I.  20.  Er 
það  ekki  nógu  gamalt?  Bágt  á  eg  t.  d.  með  að  trúa  því,  að  afabróðir, 
ömmuhróðir,  ömmusystir  (albróðir,  alsystkín  vantar  JÓ.,  sem  fyr  er 
sa^)  sé  ný,  þótt  þau  finnist  ekki  i  fornum  ritum,  úr  þvi  að  afasystir^)  finst 
i  Landnámu,  Svo  má  segja  um  aragrúa  orða  hjá  JÓ.  Aftur  gleymir 
JÓ.  —  úr  því  að  hann  fremur  þessa  vitleysu  á  annað  horð  —  að  setja  * 
við  önnur  orð  eða  orðamerkingar,  sem  eru  ungar,  t.  d.  afturhaldsmað- 
ur  (=  reaktionær).  Meðal  nýyrða  eru  sum  komin  i  tizku  (merkt  v), 
önnur  ekki  notuð  (mrk.  A).  Aðstöðu-hagrœði  og  aðstöðu-hagsmunir 
(leið  nýyrði  höfundar,  JO.),  eru  t.  d.  Vi  en  andstefna  Arnljóts  Olafssonar 
er  A.  Sá  mun  vera  munurinn,  að  AO.  notar  sitt  orð  i  Auðfræði  sinni. 
en  JO.  sín  orð  i  Mill,  Frelsið,  og  eígi  aðrir,  nema  E.  Ben.  aðstöðu-hag- 
rœði  i  grein,  þar  sem  hann  gerði  gys  að  JÓ.  fyrir  ýms  nýyrðaskrípi 
hans!  Orðabók  á  að  segja  hvar  og  hvenœr  orðin  komi  fyrst  eða 
síðast  fyrir,  en  höfundarnir  eiga  ekki  að  fdlma  út  í  loftið  og 
fara  með  slíka  vanþekkingar-  og  staðlausu  stafi  sem  JO.  gerir  á 
þessu  sviði. 

V.  Rangar  eöa  ónákvœmar  þýðingar  eða  skýringar  orða  eru 
mjög  tiðar.  Örfá  dæmi  af  þesskonar  góðgæti :  Akast  =  útálát  á  graut. 
Eangt  er  þetta.  Akast  er  mjölið  út  i  graut  nefnt.  BH.  hefir  orðið 
og  skýrir  það  rétt.  Argafas  er  ekki  rétt  skýrt.  I  þvi  felst  fyrst  og  fremst 
ragmenska,  það  er  eiginlega  =  ragmensku-atferli.  Argskapr  verður  hiá 
JO. •=  coitus  karlm.  v.  karlm.  Hinir  haf a :  Cl.:  ^cowardice,  cowardliness^^, 
Fr.:  ^Hvad  der  ikke  sömmer  sig  for  en  Mand,  jfr.  ragskapr^,  EJ.: 
T^Fejghed*,  Lex.  pöet.r  »mollities,  jungitur  cum  bleyði*.  Alyktarvitni 
er  hjá  JO.  ^,vitnisburðr  er  úrslitum  rœðr''^.  Það  er  „tekniskt" 
heiti  og  haft  um  þau  vitni,  er  skuldunautr  kallar  til  að  vera  við  og 
hera  um  skuldagreiðslu  (Gþl.  59  gr.^)  NgL.  I.  31—32,  Járns.  Kaupah. 
2,  Landsl.  Magnúsar  VIII— 2,  Ngl.  II.  151,  Jónsb.  Kaupah.  2).  Mörg 
fleiri  vitni  ráða  úrslitum,  t.  d.  kvöðuvitni,  heimstefnuvitni  (sjá  tilv.  st.). 
JO.  hefir  tekið  orðið  og  þýðinguna  hugsunarlaust  frá  Cl.  Við  o.  aðför 
hefir  JÓ.  komið  vitleysunum  hagsmiðlega  fyrir  i  svo  stattu  máli.  Skýr- 
ing  hans  er  þannig:  „Heimför  (letrhr.  mín.)  til  dœmds  manns  til  að 
uUnægja  dómi.  I  fornöld  gerði  dómhafi  sjálfur,  en  nú  gerir  valdsmað- 
ur  a.  eftir  kröfu  dómhafa'"''.  Rangt  er:  1.  a.  þarf  alls  eigi  að  vera 
heimf'ór  til  requisiti  (sbr.  aðfararl.  ^/n  '87  §  33).     2.  a.    má    gera    eftir 

^)  Hálfbróðir  er  i  Munklifinu  norska  (Fritzner),  og  fyrst  hálfbröðir 
er  fornt,  þá  er  ekki  djarft  ályktað,  að  albróðir  sé  það  lika,  og  þá 
líklega  hin  frœndsemisorðin  {alsystir  etc).  JÓ  kveðst  hafa  notað  Munkl. 
Hvernig  gat  hann  þá  „gatað^^  á  þessu?  Eálfbrœðrungur  er  líka  i 
Járnsiðu,Erfðat.  6  (NgL.  I.  279),    en  hana  hefir  JÓ.  ekki  séð. 

^)  JO.:  „Gþl.  476".  Er  ekki  til  i  Gþl.  i  NgL.  JÓ.  hefir  ekki  flett 
tilv.  sinni  upp  fremur  hér  en  viða  annarstaðar.    Hefir  hana  eftir  Cl. 


•78  Ritfregnir. 

sátt,  veðbréfi,  úrskurði,  og  þvi  þarf  „requisitus"  ekki  að  vera  *dœmdur* 
(sjá  aðfl.  §  1).  3.  I  fornöld  háði  dómur,  nefndur  af  goða,  aðför 
(féransdóm).  4.  Fógeti  er  stundum  sjálfur,  „requirent"  við  aðför,  þvi 
að  t.  d.  lögtak  heyrir  undir  aðför,  en  þar  er  fógeti  oft  einnig  „requi- 
rent".  —  *Vera  vottur  að  e-u^  (undir  o.  að,  bls.  13)  er  hjá  JÓ.  =  að 
»vera  við  og  sjá  e.  heyra  e-ð*.  Menn  er  bera  um  bragð,  þef  eba  kend- 
ir  eru  þá  ekki  vottarf  Áfsfígn  =  ,^mótmœli  (um  vixlaY^.  Ekki  tékka 
lika  (1.  nr.  38,  «/„  1901  §  9  sbr.  §  15)?  Hvar  er  nú  „lagajúristinn" 
og  höf.  ísl.  verzlunarlöggjafar  ?  Abaki  =  „framseljandi  vixils,  er  ritar 
nafn  sitt  aftan  á  hann".  Ekki  á  tékka  eða  aðrar  ávisanir?  Þarf 
ávisanábók  endilega  að  vera  i  „grallarabroti'"'' f  „Austmaður'-'-  er  eftir 
JO.  aldrei  =  Norðmaður  i  Noregi,  nema  i  máli  Bjarna  frá  Vogi^). 
Þorbjörn  Hornklofi  gerir  sig  sekan  um  sama  afbrot  (sjá  Hkr.  (FJ.)  I. 
124).  Austmaður  á  íslandi  er  eftir  JO.  =  ,^Norðmaður  á  íslandi". 
I  Grág.  er  það  eflaust  oft  haft  um  um  útlendinga  yfir  höfuð  (sjá  Grg. 
III.  587  0.  austr,  sbr.  og  Þ.  Svbj.  Grvg.  II.  orðasafnið  bls.  6,  o.  austr). 
Úr  afhrapi  og  afrapi  gerir  JO.  tvö  orð  Alt  er  eitt  og  sama  orðið, 
eins  og  t.  d.  rútr  og  hrútr,  hrafn  og  rafn,  lutr  og  hlutr.  Eftir 
sambandinu  i  Grg.  II.  (VF.)  146  er  ekki  vandi  að  sjá  merkingu  þess. 
Sama  sýnist  og  eftir  flomiliub.  130.     JÓ.  skýrir  ekki  orðið. 

Algengar  merkingar  orða  vantar  þráfaldlega.  Dæmi:  ákœrði 
(ákœrðr)  {=  1.  reus  sakamáls.  2.  =  varnaraðili  einkamáls,  sjá  tilsk.  15. 
ág.  1832  §  11),  almenning  (=  sjórinn  utan  fiskhelgi,  Grg.  II.  515  o.  fl. 
III.  404,  405,  Jónsb.  (1904),  Llb.  66),  almenningr  (í  fjárréttum  t.  d. 
Stjt.  1911  B.  14^^),  auki  (á  fati),  augasteinn  (—  uppáhald,  eftirlæti), 
aðfarir  (flt.:  ^ljótar  aðfarir<i.  t.  d.),  afsegja  (dóm;  DI.  11.745  (1341)), 
JÞ.  Spm.  IV),  áhöfn  (á  jörð),  aðkast  {=  mótlæti),  áhlaup  {=  harð- 
indakast),  afturkaup  {=  redemptio  Christi)  og  mýmargt  fl. 

JO.  greinir  milli  eingöngu  norskra  {=  N)  orða  og  annara.  Oft  er 
þar  rangt  með  farið.  Dæmi:  JÓ.  segir  að  armskapaðr  sé  N.  Snorri 
hefir  það  um  konu  (Hkr.  (FJ.)  III.  260).  Aftur  eru  t.  d.  orðin  árofi, 
akrtiund  o.  m.  fl.,  sem  eingöngu  eru  í  norkum  lögum,  ekki  N  hjá  JÓ. 

VI.  Það  sem  JO.  leggur  til  frá  sjálfum  sér,  er  fyrst  og  fremst  litið,  en 
verra  er,  að  það  er  svo  margt  alveg  óábyggilegt,  vantar  nær  altaftil- 
vitnanir  og  alveg  óvíst,  hvað  er  Jóns-mkl  og  hvað  er  íslenzkt  mál. 
JÓ.  segist  sjálfur  (form.  bls.  II)  ekki  hafa  sannprófað  margt  af  þvi, 
er  hann  kveðst  hafa  ritað  upp.  Má  þvi  nærri  geta,  hversu  ábyggilegt 
það  er.  Auðsætt  visindasniðið  á  þvi.  Sum  dæmi  kveðst  hann  hafa  tekið 
eftir  minni.    Fjölmörg  búið  til  sjdlfur,  ^eftir  þvi   sem   eg   (o:  JÓ.) 


^)  JÓ.  virðist  nota  færið  til  jafnvel  að  svala  sér  á  mönnum,  eins  og 
hér.  Hann  vitnar  i  ,þlaðagreinir^^  Bjarna  „passim^^.  Agæt  tilvitnun. 
Likt  og  tilv.  hans  i  „Sig.  Breiðf.",  „DI."  o.  m.  fl.  án  nokkurrar  ákvörð- 
unar!  Ætli  allir  barnaskólalimirnir,  sem  JO.  vill  láta  kaupa  bók  sína^ 
skilji  orðið  „passim"? 


Ritfregnir.  79» 

þekti  úr  daglegu  tali*.  Ef  dæmin  eru  úr  daglegu  tali,  þá  heíir  JO. 
ekki  húid  þau  tiL  En  ef  þau  eru  ekki  úr  daglegu  tali  (eða  ritum), 
þá  eru  þau  Jóns-vnkl  (o:  staðlausustafir).  Skammar-  og  klámyrði  eru  i 
bókinni,  hvarvetna  þar  sem  höf.  getur  þvi  við  komið  og  oft  án  allra 
nauðsynja.  Jafnvel  svívirðingar  um  nýlátna  menn,  sem  ailir  mega 
sjá,  hvert  er  stefnt,  eru  i  bókinni. 

Ytri  frágangur  bókarinnar  er  góður,  og  prófarkir  sýnast  vel  lesnar. 
Bókin  ber  annars  vitni  þess,  að  höf.  skortir  alla  hæfileika  til  starfans,  fer 
ónákvæmlega  með  það,  sem  hann  virðist  vita,  kann  ekki  eða  vill  ekki 
nota  heimildirnar,  hefir  að  eins  staðlitla  hraflþekkingu  á  tungunni  og 
hefir  gert  sér  illa  Ijóst,  hvað  hann  var  að  gera,  siduf  hvað  hann  œtlaði 
að  gera,  og  sizt  hvað  hann  átti  aÖ  gera.  Bókin  kenpur  að  engu  eða 
nauðalitlu  haldi,  þvi  að  þeir  sem  nota  þurfa  orðabækur  við  lestur  tungu 
vorrar,  þurfa  jafnt  eftir  sem  áður  að  kaupa  Cl.,  Fr.,  Sj)m.  JÞ.  o.  s.  frv., 
bæði  vegna  óáreiðanleika  og  ófullkomleika  orðabókar  JÓ.,  þótt  öll  kæmi,. 
ef  hún  verður  lik  þessu  hefti.  Af  því,  að  verkið  er  unnið  fyrir  almanna- 
fé  og  gefið  út  af  ýmsum  málsmetandi  mönnum,  hefi  eg  gert  hana  að  umtali. 

JÓ.  virðist  (Óðinn  V.  90)  telja  orðabókarstarfið  »kærasta  Starfc  sitt. 

Fyrst  hann  fer  þannig  með  hið  *græna  tréði^    hvernig    mun    hann    þá 

fara  með  „hið  visna"? 

Einar  Arnórsson. 

Jón  Trausti :  Sögur  frá  Skaf táreldi  á  seinni 
hluta  átjándu  aldar.  I.  Rvik  1912.  Bóka- 
verzlun  Sigurðar  Kristjánssonar. 
Varla  mun  menn  furða  á  þvi  að  sjá  Jón  Trausta  snúa  sér  að  sögu 
landsins  og  taka  þaðan  efni  i  skáldsögn.  I  öllum  hans  sögum  hefir 
verið  mikil  menningarsaga.  Frásögn  hans  gefur  sér  alt  af  nægan  tíma 
til  að  taka  ótal  smáatvik  lifsins  með.  Þess  vegna  verður  hún  löngum 
eins  og  breið  elfa,  sem  liður  þungt  og  hægt  að  ósi.  I  þessari  bók  hefir 
hann  valið  sér  til  meðferðar  Skaftáreldana,  stórfeldasta  og  afdrifamesta 
náttúruviðburð  þessa  lands,  siðan  það  bygðist.  Margt  þarf  til  að  rita 
slika  sögu.  Fyrst  og  fremst  nákvæma  þekkingu  á  héruðunum,  sem  bera 
merki  þessa  voðaviðburðar,  þar  næst  á  heimildunum,  er  skýra  frá  hon- 
um  og  lifi  þeirrar  tiðar  manna  i  ýmsum  myndum  þess,  og  loks  þarf 
skapandi  imyndunarafl  til  að  blása  lifandi  anda  i  þetta  alt,  vekja 
upp  menn  þar  sem  heimildirnar  nefna  að  eins  nafn  eða  smáatvik 
—  gera  fullsteyptar  myndir  úr  annálsbrotum,  svo  að  alt  liði  fyrir  hugar- 
sjónir  lesandans  eins  og  hann  væri  þar  sjálfur  við  og  tæki  þátt  i  þvi. 
Skáldsaga  Jóns  Trausta  ber  með  sér  að  hann  á  þetta  alt  til.  Hann 
hefir  kynt  sér  héruðin  þangað  til  hann  kunni  þau  utan  að  og  gat  tekið- 
mið  af  hverri  hæð  eða  hól  er  hann  vildi.  Hann  er  svo  kunnugur  heim- 
ildarritunum,  að  hann  virðist  kunna  góð  svör  og  gild,  þegar  sögumenn- 
irnir  leggja  skjölin  á  borðið  og  krefja  hann  reikningsskapar.    Og  ímynd- 


80  Ritfregnir. 

unaraflið  bilar  hann  hvergi,  er  hann  þarf  að  færa  út  frásögu  heimildar- 
innar  og  gera  hana  litauðga  og  lifandi.  Eg  hefi  borið  saman  á  allmörg- 
um  stöðum  það  sem  hann  segir  um  eldana  og  það  sem  stendur  i  hinum 
merkilegu  Eldritum  Jóns  prófasts  Steingrimssonar  (Safn  t.  s.  sl.  IV,  1) 
og  mér  virðist  hann  hafa  notað  þær  heimildir  með  hinni  mestu  sam- 
vizkusemi  og  smekkvisi.  Hann  fer  að  jafnaði  sem  uæst  orðum  síra  Jóns 
og  sleppir  aldrei  einkennilegu  og  alþýðlegu  kjarnyrði,  en  hann  hreinsar 
myndina  og  skýrir,  tekur  að  eins  það  með  sem  þarf,  og  gætir  þess  að 
halda  frásögustil  sjálfs  sín  eftir  sem  áður.  Hættan  við  að  taka  i  skáld- 
Bögu  svo  stórfeldan  náttúruviðburð,  sem  nákvæm  lýsing  er  af  i  heimild- 
um,  mundi  reynast  mörgum  sú,  að  náttúran  bæri  mennina  ofurliði  og 
„talaði  þar  ein  við  sjálfa  sig".  En  Jóni  Trausta  hefir  tekist  að  vefa 
náttúrulýsingarnar  þannig  inn  i  söguna,  að  þær  yrðu  þáttur  i  Jifi  þeirra 
manna  er  hann  lýsir.  Persónulýsingarnar  eru  að  vanda  skýrar,  svo 
lesandinn  þekkir  mennina  þegar  sagan  er  á  enda. 

Af  þeim  köflum  bókarinnar  er  mér  þykja  beztir  skal  eg  nefna 
„Meyjarkoss".     Guðrún  Alexandersdóttir  verður  manni  þar  hugstæð: 

„Hún  er  svo  frjáls  og  ítur, 

svo  æskusterk  og  hraust", 
eins  og  kveðið  var  um  aðra  konu.  Og  svo  er  „Eldmessan".  Það  er 
eflaust  einn  hinn  áhrifamesti  kafli  i  íslenzkum  skáldsögum.  Séu  borin 
saman  drögin  sem  höf.  hefir  fundið  til  ræðunnar,  sérstaklega  i  formála 
hins  stærra  Eldrits  síra  Jóns,  og  það  sem  hann  hefir  gert  úr  þeim,  þá 
sést  hvernig  hann  bræðir  brotasilfrið  i  deiglu  sinni  og  fær  úr  því  hreinan 
og  sterkan  málm. 

Með  réttu  er  út  á  það  sett  að  skjóta  „Kveðjusendingu"  inn  i  sög- 
una,  og  eÍHS  hefði  það  verið  skáldlegra  að  sleppa  hinni  annálakendu 
frásögn  um  afdrif  einstakra  manna  i  lok  sögunnar  og  láta  bókina  heldur 
«ndaá  einhverrimynder  bæri  iséreiminn  af  þvi  sem  á  undan  var  gengið 
—  eins  og  þegar  þrumuhljóð  deyr  i  fjarska.  Þrátt  fyrir  slika  smágalla 
munu  flestir  þakka  höfundi  söguna  og  bíða  vongóðir  eftir  „Sigri  lifsins". 

G.  F. 

Sigurður  Sigurðsson:  Ljóð.  Rvik  1912. 
Þetta  eru  26  frumsamin  smákvæði,  er  sum  hafa  verið  prentuð  áður, 
og  8  þýðingar.  Ytri  frágangur  prýðilegur.  Ljóð  þessi  ero  engin  kaupa- 
vinna.  Hér  er  skáld,  sem  ber  djúpa  lotningu  fyrir  listinni  og  mundi 
eflaust  vilja  reka  úr  musteri  hennar  alla  þá  er  selja  þar  og  kaupa. 
Þessi  Ijóð  eiga,  að  mér  finst,  helzt  að  lesast  i  kyrð,  fjarri  öUu  skrölti 
og  skarkala,  lesast  í  lágam  og  þýðum  róm,  þvi  þau  eru  Ijúf  og  þýð  — 
aldrei  hávær.  Oftast  angurvær  eins  og  endurminning  um  horfna  fegurð. 
Skáldið  leggur  eyrað  helzt  við  þær  raddirnar  sem  óma  i  kyrð  og  friði 
náttúrunnar  eða  úr  djúpi  hugans,  þegar  hann  snýr  sér  frá  striti  og  striði 
lifsins  og  leitar  til  sinna  eiginna  uppsprettulinda.  Slíkum  ómum  hefir 
skáldið  náð  i  strengi  sína.  Málið  er  skært  sem  kristall  og  myndirnar 
oftast  einfaldar  og  blæhreinar.  Eg  ætla  ekki  að  nefna  nein  sérstök 
kvæði,  þvi  eg  geri  ráð  fyrir  að  Ijóðavinir  kaupi  sér  kverið  og  finni  þar 
sjálfir  sönnun  þess  sem  hér  er  sagt.  Þýðingarnar  virðast  flestar  mjög 
vel  gerðar,  og  gott  er  að  eiga  svo  fagra  þýðingu  á  hinu  indæla  kvæði 
Longfellows:  „The  day  is  done".  Mörgum  mun  detta  Sigurður  sjálfur 
i  hug,  er  þeir  lesa  þar  um  Ijóð  — 

„skálds,  sem  i  áhyggju'  og  önnum, 

þótt  ei  væri  nátthvildin  löng, 

heyrði  i  hjartanu  óminn 

af  himneskum  unaðssöng".  Gf.  F. 


Frá  útlöndum. 


ítalir  og  Tyrkir.  Á  miöju  síðastliðnu  sumri  komu  fulltrúar 
frá  ýmsum  ríkjum  saman  í  Sviss,  til  þess  að  undirbúa  friðarsamn- 
inga  milli  ítala  og  Tyrkja.  Ófriðurinn  milli  þeirra  hafði  lengi 
gengið  í  mesta  þófi.  ítalir  höfðu  l/st  yfir,  að  Tripólis  og  Kyrenaika 
væru  hernumin  lönd  á  sínu  vald'i,  og  höfðu  skipað  þar  fyrir  um 
stjórn,  en  Tyrkir  töldu  þetta  markleysu,  með  því  að  stoðugt  væri 
haldið  uppi  vörnum  þar  syðra  af  sinni  hálfu  og  íbúa  landsins.  — 
Ástandið  var  það,  að  ítalir  höfðu  tekið  helztu  borgirnar  við  sjóinn 
og  róðu  strandlengjunni  með  herskipum  sínum,  sem  þar  vom  fyrir, 
og  með  liðsafla  þeim,  sem  þeir  höfðu  landsett  í  hafnarbæjunum  við 
strendurnar.  En  her  Tyrkja  og  Araba  vofði  yfir  þeim  inni  í  land- 
inu  og  gátu  þeir  ekki  við  hann  ráðið  og  alls  ekki  friðað  landið  nó 
haldið  þar  uppi  yfirráðum  öínum.  Svo  fóru  þeir  að  taka  eyjar 
Tyrkja  í  Grikklandshafi  og  ógna  þeim  með  ófriði  auatur  á  Asíu- 
ströndum.  Gerðu  jafnvel  einu  siuni  árás  á  vígi  Tyrkja  við  Dar- 
danellasundið,  þótt  lítið  yrði  úr  henni.  Vildu  þeir  með  þessu  þófi 
þreyta  Tyrki,  og  krafan  var  jafnan  sú  ein,  að  Tyrkir  afsöluðu  sór 
yfirráðum  yfir  Trípólis  og  Kyrenaika  og  viðurkendu  þar  yfirráð 
ítala. 

Meðan  Tyrkir  áttu  í  þessu  þófi  að  snúast  út  á  við,  fóru  að 
koma  upp  meiri  og  meiri  yfingar  gegn  þeim  heima  fyrir  á  Balkan- 
skaganum,  fyrst  innan  Tyrklands  sjálfs,  í  Makedóníu  og  Albaníu, 
og  síðan  í  nágrannaríkjunum.  Albanir  gerðu  uppreisn  og  kröfðust 
meira  sjálfstæðis  innan  ríkisins  en  þeim  hafði  verið  úthlutað  af 
Ungtyrkjastjórninni.  Kristnir  íbúar  Makedóníu  reistu  á  ný  eldrl 
kröfur  um  róttarbætur  og  var  róið  undir  þetta  úr  nágrannaríkjun- 
um  1  fyrstu,  en  síðau  gerðu  þau  kröfurnar  að  sínum  kröfum.  Út 
af  þessari  óeirð  heima  fyrir  fór  svo,  að  Ungtyrkjastjórnin  sá  sór 
ekki  annað  fært  en  biðjast  lausnar.  Nýja  ráðaneytið,  sem  þá  tók 
við,    var    andstætt    Ungtyrkjum.     Það   lét  þegar  rjúfa  þingið,  því 

6 


82  Frá  útlöndum. 

þar  höfðu  Ungtyrkir  haft  meiri  hluta,  og  tók  upp  öfuga  stefnu  vi^ 
þá,  sem  Ungtyrkir  höfðu  fylgt,  i  viðureigninni  við  Albani  og  kristna 
menn  í  Makedóníu.  AlbÖnum  var  heitið,  að  látið  skyldi  verða  að 
öllum  kröfum  þeirra  svo  fljótt  sem  unt  væri.  Hjaðnaði  þá  upp- 
reisnin  í  Albaníu  bráðlega  niður.  Kriatnum  mönnum  í  Makedóníu 
var  einnig  heitið  réttarbótum  og  því  lofað,  að  nytt  fyrirkomulag 
skyldi  gert  á  stjórninni  þar,  samkvæmt  eldri  skuldbindingum  frá 
hálfu  Tyrkjastjórnar,  sem  ekki  höfðu  verið  efndar  alt  til  þessa.  En 
nú  voru  samtök  komin  á  meðal  nágrannaþjóðanna  gegn  Tyrkjum. 
í  Makedóníu  ægir  saman  mörgum  þjóðflokkum.  Auk  Tyrkja  er 
þar  fjölment  af  Grikkjum,  Serbum  og  Búlgurum,  og  leituðu  hvorir 
um  sig  trausts  og  stuðnings  gegn  Tyrkjum  heima  fyrir  hjá  þjóð 
sinni.  Allar  þessar  þjóðir  eiga  Tyrkjum  margt  grátt  að  gjalda  frá 
liðnum  tíraum.  Nú  vaknaði  vonin  um,  að  hægt  vœri  með  öllu  að 
varpa  þeim  frá  sér,  yfirstíga  þá,  og  meðal  almennings  bæði  í  Búlg- 
aríu,  Serbíu,  Montenegró  og  Grikklandi  óx  með  degi  hverjum  æs- 
ingin  og  kröfurnar  um  herferðir  gegn  Tyrkjum  urðu  háværari  og 
hávœrari.  Montenegró  reið  loks  á  vaðið  og  sagði  Tyrklandi  stríð 
á  hendur.  Það  var  snemma  í  október.  Tyrkir  sömdu  þá  frið  við 
ítali,  um  miðjan  október,  og  sögðu  jafnframt  smáríkjuuum,  Búigar- 
íu,  Serbíu  og  Grikklandi,  er  öll  voru  vígbúin  til  árásar  á  Tyrki, 
stríð  á  hendur.  En  aðalatriðin  í  friðarsamningunum  milli  ítala  og 
Tyrkja  voru  þessi : 

Stjórn  Tyrkja  í  Konstantínópel  lýsir  því  yfir,  að  hún  geti  ekki 
vegna  ófriðarhorfanna  á  Balkanskaganum  varið  eignir  sínar  í  Afríku 
og  eftirláti  því  íbúum  þeirra  landa  sjálfum  að  jafna  sakirnar  við 
ítali.  Þó  skal  soldán  Tyrkja  eftir  sem  áður  vera  æðsti  trúmála- 
höfðinginn  þar  syðra,  og  skal  hann  hafa  umboðsmann,  er  fari  þar 
með  það  vald  hans.  ítalir  afsöluðu  sór  aftur  á  móti  umráðum  yfir 
eyjum  þeim,  sem  þeir  höfðu  tekið  af  Tyrkjum  í  Grikklandshafi 
meðan  á  stríðinu  stóð.  Svo  voru  fjármálasamningar,  hagkvæmir 
Tyrkjum,  settir  í  samband  við  þetta.  ítah'a  og  fleiri  ríki,  sem  við 
friðarsamningana  voru  riðin,  skyldu  sjá  þeim  fyrir  stóru  ríkisláni. 

Eins  og  á  þessu  sóat,  fóllu  ítalir  frá  því,  að  heimta  af  Tyrkj- 
um,  að  þeir  beint  afsöluðu  umráðunum  yfir  Trípólis  og  Kyrenaika 
til  ítah'u.  Þetta  kvaðst  Tyrkjastjórn  ekki  geta  gert,  með  því  að 
hún  ætti  þá  á  hættu,  að  Arabar  risu  upp  alstaðar  í  ríkinu  með 
árásir  gegn  sór  fyrir  það,  að  hún  hefði  að  nauðsynjalausu  selt  landið 
af  hendi,  meðan  landsmenn  sjálfir  héldu  þar  vörnum  uppi.  Hitt 
var    einnig    mjög    mikils    vert    í    augum    Tyrkja,    að  þeir  fengju  í 


Frá  útlöndnm.  85 

friðarsamningunum  að  tryggja  trúarbrögðum  sínum  rótt  í  landinu, 
þótt  það  kæmist  undir  stjórnmálayfirráð  ítala.  Hið  sama  á  sór 
stað  í  öðrum  löndum  í  Norður-Afríku,  sem  Tyrkir  hafa  mist  um- 
ráð  yfir,  Egiptalandi,  Túnis  og  Marokkó. 

Balkanstríðið.  Eftir  að  svo  var  komið,  sem  hór  er  frá  sagt 
á  undan,  hófst  Balkanstriðið,  og  hefir  það  staðið  yfir  frá  því  í 
miðjum  október  og  fram  í  desember.  Það  er  eitt  hið  grimdarfylsta 
stríð,  sem  háð  hefir  verið,  og  mannfallið  orðið  gífurlegt.  Það  er 
talið,  að  350  þúsundir  manna  hafi  fallið  báðumegin ;  Tyrkir  hafi 
mist  160  þús.,  Búlgarar  110  þús.,  Serbar  50  þús.,  Grikkir  20  þúa. 
og  Svartfellingar  18  þús.  Stórveldin  höfðu  í  orði  kveðnu  reynt  að 
hindra  stríðið  og  gáfu  út  yfirlysingu  um  það  áður  en  farið  var  £u 
atað,  að  hvernig  sem  stn'ðinu  lyki,  skyldu  landamerki  öll  á  Balkan- 
skaganum  haldast  óbreytt  eftir  sem  áður.  En  frá  sambandsríkj- 
anna  hálfu  var  stríðið  hafið  til  landvinninga  af  Tyrkjum,  og  létu 
þau  það  þegar  uppi,  og  sögðu  tilefni  stríðsins  að  hrinda  oki  Tyrkja 
af  hinum  kristnu  þjóðflokkum,  sem  enn  ættu  undir  því  að  búa. 

Hér  er  það  ekki  ætlunin  að  skyra  frá  einstökum  orustum.  En 
sambandsþjóÖirnar  héldu  þegar  með  her  inn  á  Tyrkland  úr  þrem- 
ur  áttum.  Og  alstaðar  hrukku  Tyrkir  fyrir.  Búlgarar  fengu  fyrst 
viðnám,  eftir  blóðugar  stórorustur  við  Kirk  Kilisse  og  Lule  Burgas, 
við  Chataljavígin,  sem  eru  um  5  mílur  vestur  frá  Konstantínópel, 
og  ná  þau  vígi  þvert  yfir  tangann  milli  Marmarahafsins  að  sunn- 
an  og  Svartahafsins  að  norðan,  en  austanvert  á  þeim  tanga  er 
Konstantínópel.  I  öðru  lagi  settist  her  Búlgara  um  Adríanópel,  en 
þar  voru  aðalvígstöðvar  Tyrkja  þeim  megin.  Serbar  hóldu  suður 
eftir  Makedóníu  og  tóku  Yskyb,  sem  er  forn  höfuðborg  Serbíu. 
Grikkir  tóku  Saloniki,  sem  er  önnur  stærst  borg  í  Tyrklandi  og 
verzlunarborg  mikil.  Síðan  tóku  Grikkir  og  Serbar  í  sameiningu 
borgina  Monastir.  En  aðalviðureign  Svartfellinga  og  Tyrkja  hefir 
verið  við  Skútari.  Hóraðinu  þar  umhverfis  höfðu  Svartfellingar 
hugsað  sér  að  auka  við  land  sitt.  Höfuðorusturnar  hafa  staðið  um 
þessar  borgir,  sem  hér  hafa  verið  nefndar.  En  svo  má  heita  að 
alt  landið  austur  að  Chataljavirkjunum  væri  í  höndum  sambands- 
þjóðanna,  er  vopnahló  var  samið  snemma  í  desember.  Þó  höfðu 
Tyrkir  ekki  gefið  upp  vörnina  í  Adríanópel  fyrir  Búlgurum,  ekki 
í  Skútari  fyrir  Svarttellingum,  og  ekki  í  Janína,  er  Grikkir  sátu 
um.  Serbar  höfðu  þá  haldið  með  her  vestur  yfir  Albaníu  að  hafnar- 
bænum  Durazzo  við  Adríahafið  og  tekið  hann.     Tyrkir  höfðu  beðiíí 

6* 


•84  Frá  útlöndum. 

fullkominn  ósigur.  Þau  ummæli  stórveldanna  áður  ófriSurinn  hófst, 
að  landvinningar  skyldu  engir  fylgja  sigrinum,  voru  að  engu  orS- 
in.  Nú  var  það  sjálfsagt  talið,  að  Makedonía  fólli  í  hendur  sigur- 
Tegaranna  og  spurningin  að  eins  orðin  um  það,  hve  stórri  land- 
skák  Tyrkir  fengju  að  halda  eftir  vestan  við  Konstantínópel.  Um 
tíma  var  það  talið  víst,  að  Búlgarar  hættu  ekki  fyr  en  þeir  hefðu 
tekið  sjálfa  höfuðborgina,  og  mundi  þá  Tyrkjum  stökkt  alveg  burtu 
af  Balkanskaganum  og  austur  til  Asíu.  En  svo  reyndist  ekki.  — 
Vopnahló  var  samið  í  byrjun  desember,  eins  og  áður  segir,  milli 
Búlgara,  Serba  og  Svartfellinga  annars  vegar  og  Tyrkja  hins  veg- 
ar,  og  friðarsamningar  áttu  að  byrja  í  Lundúnum  um  miðjan  mán- 
uðinn,  en  strönduðu  fyrst  um  sinn  á  því,  að  Tyrkir  vildu  ekki 
semja  þar  við  Grikki,  af  því  að  Grikkir  höfðu  skorist  úr  leik,  er 
'hinar  þjóðirnar  sömdu  viS  þá  vopnahló,  svo  að  stríð  stendur  enn 
milli  Grikkja  og  Tyrkja.  Grikkir  byrjuSu  ófriðinn  með  því,  aS 
innlima  Krítey  í  Grikkland,  og  síðan  hafa  þeir  tekið  fleiri  eyjar  af 
Tyrkjum.  Má  telja  víst,  að  Krítey  baldi  þeir  að  minsta  kosti.  En 
áður  vopnahló  var  samið,  var  komin  upp  megn  sundurþykkja  milli 
'Orikkja  og  Búlgara,  og  er  orsökin  sögð  sú,  aS  báSir  vilji  eignast 
iborgina  Salóniki  og  landiS  þar  umhverfis. 

Ríki  Tyrkja  er  mjög  víSlent  og  mannmargt  og  nær  til  þriggja 
heimsálfa.  En  víSlendastar  og  mannflestar  eru  landeignir  þeirra  í 
Asíu.  Þar  lúta  Tyrkjasoldáni  17  miljónir  manna.  En  í  byrjun 
Balkanstríðsins  voru  þegnar  hans  hér  í  álfu,  íbúar  Tyrklands,  6 
miljónir.  StærS  Tyrklands  var  þá  168  þús.  ferkílóm.  Tyrkir  hafa 
smátt  og  smátt  á  síðari  tímum  mist  lönd  sín  í  Norðurálfu,  því  áS- 
ur  fyrri  var  ríki  þeirra  miklu  víSlendara.  1356  náðu  þeir  fyrst 
fótfestu  á  Balkanskaganum,  í  Gallipoli,  og  þaSan  lögSu  þeir  hann 
síSan  allan  undir  sig.  29.  maí  1453  unnu  þeir  Konstantínópel. 
Snemma  á  16.  öldunni  lögðu  þeir  undir  sig  Ungverjaland  og  sett- 
ust  um  Vínarborg  1529,  en  urSu  frá  aS  hverfa  og  komust  aldrei 
lengra  vestur  á  bóginn.  Á  18.  öld  mistu  þeir  aftur  Ungverjaland 
og  löndin  norSan  viS  SvartahafiS.  Þegar  leiS  á  19.  öldina  mistu 
þeir  meíra  og  meira.  Grikkland  braust  undan  þeim  1830,  og  um 
sama  leyti  fengu  Serbar  og  Rúmenir  nokkurt  sjálfstæSi.  1877 — 78 
stóS  stríS  milli  Rússa  og  Tyrkja,  er  endaði  með  friðargerðinni  í 
Berlín  13.  júlí  1878.  Þá  nrðu  Rúmenía  •  og  Serbía  sjálfstæð  ríki 
og  Búlgaría  furstadæmi,  sem  að  eins  aS  nafninu  laut  Tyrkjasoldáni. 
Austur-Rúmilía  fekk  þá  og  sjálfstjórn,  og  Austurríki  tók  sór  vernd- 
arrótt   yfir   Bosníu    og    Herzegovinu.     1881    var   Þessalía  tekin  af 


Frá  útlöndum.  86- 

Tyrkjum  og  lögð  við  Grikkland,  og  1885  urSu  Tyrkir  að  sœtta  sig 
við  að  Austur  Rumilía  saraeinaðist  Búlgaríu.  1897  hófu  Grikkir 
stríð  við  Tyrki  út  af  Krítey,  en  biðu  ósigur.  Fyrir  milligöngu 
stórveldanna  héldu  þó  Grikkir  öUum  löndum  sínum  eftir  sem  áður. 
Si'ðast  var  skorið  af  veldi  Tyrkja  hér  í  álfu  í  Ungtyrkjastjórnar- 
byltingunni  1908.  Þá  varð  Búlgaría  sjálfstætt  ríki  og  Ferdínand 
fursti  tók  sér  konungs  nafn,  en  Austurríki  innlimaði  Bozníu  og 
Herzegóvínu. 

Með  Ungtyrkjabyltinguuni  1908  var  einveldið  afnumið  í  Tyrk- 
landi  og  þingbundið  stjórnarfyrirkomulag  sett  á  fót  með  sama  sniði 
og  í  öðrum  ríkjum  Norðurálfunnar.  Byltingin  var  gerð  með  til- 
styrk  hersins.  Ungtyrkjaflokkurinn  vildi  umskapa  flest  í  landinu 
og  breytti  mörgu  þau  fjögur  ár,  sem  hann  fór  með  völdin.  Það' 
var  markmið  háns,  að  gera  Tyrkjaveldi  að  sem  fastastri  heild,  draga 
ráðin  sem  mest  frá  hinum  einstöku  ríkishlutum  og  sameina  þau 
hjá  stjórninni  í  Konstantínópal.  Þeir  litu  svo  á,  að  Tyrkir,  eða 
Osmatinaþjóðfiokkurinn,  væri  aðalkjarni  ríkisins  og  œtti  að  vera 
þar  hin  ráðandi  þjóð.  Þetta  var  markmið  þeirrar  þjóðernishreyf- 
ingar,  sem  Ungtyrkir  vöktu  og  þá  bar  fram.  Forgöngumenn 
þessarar  hreyfingar  voru  flestir  ungir  menn,  er  mentast  höfðu  er- 
lendis,  á  skóhim  stórþjóðanna  fyrir  vestan  og  norðan.  En  það  kom 
brátt  í  Ijós,  að  hugsjóuir  þeirra  áttu  mjög  örðugt  uppdráttar. 
Þjóðernin  eru  mörg  í  Tyrkjaveldi  og  trúarflokkarnir  margir,  og 
hver  þjóð  og  hver  trúarflokkur  hefir  siði  og  venjur  út  af  fyrir 
sig,  er  hver  um  sig  heldur  fram  og  vill  fyrir  engan  mun  víkja  frá. 
Tilraunirnar  ti!  þess  að  koma  á  samræmi  milli  þeirrar  heildar 
mættu  þvi  víða  mótstöf^u,  eigi  að  eins  í  Tyrklandi  sjálfu,  heldur 
og  einnig  í  Asíu.  Þegar  Ungtyrkjastjórnin  jafnvel  vildi  svifta  ein- 
stíka  landshliita  og  þjóðflokka  bérróttindum,  sem  þeir  höfðu  áður 
haft  innaii  rjkisins,  þá  reis  víða  upp  kur  gegn  henni.  Af  þessu 
sprait  Albuiauppreisnin  síðastliðið  sumar  og  svo  óánægjan  í  Make- 
dóníu  hjá  þeim  þjóðflokknm,  sem  altaf  hafði  verið  illa  við  yfirráð 
Tyikja,  eu  Bálga.rar,  Serbar  og^  Grikkir  eru  þar  samtals  miklu  fjöl- 
mennaii  en  Tyrkir.  Undir  hiíiu  nyja  stjórnarfyrirkomulagi  gat 
því  varla  veriÖ  við  því  að  búast,  að  þeir  vildu  allir  beygja  sig 
undir  yfirráð  Tyrkja.  En  það  ætlaði  Ungtyrkjastjórnin  þeim  að- 
gera,  þótt  hún  hefði  hins  vegar  með  þingstjórnarfyrirkomulaginui 
opnað  þeim  veg  til  jafnréttis  og  jafnvel  til  þess  að  taka  ráðin  £ 
sínar  hendur,  ef  þeir  væru  samtaka,  þar  sem  þeir  voru  fjölmenn- 
ari  en  Tyrkir.     Það    var    hin   einbeitta  framkoma  Ungtyrkjastjóra- 


€6  Frá  útlöndum. 

arinnar  í  þá  átt,  að  halda  fram  yfirráðum  Ósmannaþjóðflokksins, 
og  þjóðerni  hans  á  kostnað  allra  hinna,  sem  hratt  stríðinu  á  stað. 
Þetta  kom  fram  á  ölJum  sviðum,  í  skólamálum,  kirkjumálum  o.  s. 
frv.  Tungumál  hinna  þjóðflokkanna  áttu  að  lúta  í  lægra  haldi 
fyrir  tyr^peskunni.  Sambandið  var  myndað  gegn  Tyrkjum,  að  því 
^r  sambandsþjóðirnar  sögðu,  til  varnar  fyrir  þjóðerni  þeirra  og  trú. 
i>ær  gerðu  sór  í  byrjuninni  sem  mest  far  um,  að  láta  líta  svo  út 
sem  hór  væri  um  trúarbragðastríð  að  ræða. 

Tyrkland  er  eins  og  belti  þvert  yfir  Balkanskagann,  frá  Marm- 
arahafinu  og  Svartahafinu  að  austan  og  vestur  að  Adríahafi.  Vest 
ast  er  Albanía,  þá  Makedónía  og  Þrakía  austast.  Albanía  er  fjalla- 
land  og  Albanir  sérstakur  þjóðflokkur.  Þeir  lifa  hálfgerðu  villi- 
inannalífi,  en  eru  hraustir  og  herskáir  mjög,  áh'ka  og  nábúar  þeirra 
í  Montenegró.  Þrír  fjórðu  hlutar  Albana  eru  Múhameðstrúar,  en 
'hinir  eru  kristnir.  Albanir  hafa  altaf  haldið  fram  sjálfstæði  sínu 
gegn  Tyrkjastjórn,  og  er  Ungtyrkir  vildu  draga  þá  meir  en  áður 
undir  forræði  stjórnarinnar  í  Konstantínópel,  mótmæltu  þeir  því 
og  hófu  loks  uppreisn,  eins  og  fyr  segir.  En  nyja  stjórnin  í  Kon- 
stantinópel,  er  við  tók  af  Ungtyrkjum,  hafði  sætt  þá  við  sig,  og 
«r  ófriourinn  hófst,  stóðu  þeir  með  Tyrkjum.  Þeim  var  miklu 
ver  við  yfirráð  Serba  og  Montenegrómanna,  er  ætluðu  að  skifta 
Albaníu  milli  sín  ásarat  Grikkjum,  en  við  yfirráð  Tyrkja.  Grimdin, 
sem  Serbar  og  Albanir  beittu  hvorir  gegn  öðrum  í  stríðinu,  var 
hroðaleg,  einkum  frá  Serba  hálfu,  sem  voru  hirium  yfirsterkari. 
JÞegar  svo  að  synt  var,  að  miklum  hluta  Tyrklands  muiidi  verða 
skift  upp  milli  sigurvegaranna,  Ijstu  Albanir  yfii-,  að  þeir  mynduðu 
sérstakt  ríki.  Foringi  þeirra  í  þeirn  samtökum  heitir  Ismael  Khemal, 
aldraður  maður,  er  áður  hafði  verið  landstjóri  Tyrkja  í  Trípólis,  en 
á  síðustu  árum  hafði  hann  fengist  við  stjórnmál  heima  fyrir  og 
átt  sæti  á  þingi  Tyrkja.  Hann  gekst  fyrir  því,  að  þjóðfundur  var 
haldinn  í  Valóna  og  þar  Ijst  yfir  sjálfstœði  landsins  og  bráðabirgða- 
stjórn  kosin.  Sjálfur  varð  Ismael  Khemal  formaður  þöirrar  stjórn- 
ar.  En  hvernig  þeim  málum  Ijkur  er  enn  óséð,  því  Serbar  hafa 
farið  raeð  her  vestur  yfif  Albaníu  og  tekið  bæi  vestur  við  Adríahaf. 

Makedónía  er  að  stærð  tveir  þriðju  hlutar  alls  Tyrklands  og 
ibúatalan  er  þar  3  railjónir,  eða  helraingur  af  íbúura  Tyrklands. 
Hún  er  miðhluti  Balkanskagans  og  þar  ægir  saman  öllura  þeim  þjóð- 
flokkum,  sem  á  Balkanskaganum  búa.  Tyrkir  eru  taldir  þar  hálf 
miljón,  og  eru  þeir  allir  Múhameðstrúar.  Þá  eru  Grikkir  þar  taldir 
fjórði  partiir  úr  miljón,  og  éru  þeir  állir  kristnir.    Slavneskar  þjóðir. 


Frá  útlöndum.  87 

Serbar  og  Búlgarar,  erii  taldar  þar  hálf  önnur  miljón.  Hjá  þeim 
þjóðum  eru  trúarbrögðin  mismunandi;  sumir  eru  Múhameðstrúar, 
en  fleiri  þó  kristnir.  Vestast  í  Makedóníu  búa  margir  Albanar. 
Þeir  eru  taldir  þar  þrír  fjórðu  hlutar  úr  miljón,  og  má  eiginlega  telja 
þann  hlutann,  sem  þeir  búa  mest  í,  til  Albaníu.  Makedónía  er  nú 
öll  á  valdi  sambaudsþjóðanna.  Þar  hafa  verið  aðalherstöðvar  Serba 
og  Grikkja  og  þeir  hafa  tekið  þar  allar  helztu  borgirnar,  svo  sem 
Saloniki,  Monastir,  Yskyb  og  margar  fleiri.  Það  er  sjálfsagt  talið, 
að  Makedóníu  allri  verði  skift  upp  á  milli  þeirra,  en  hvernig  sú 
skifting  verði  er  enn  ósóð. 

í  Þrakíu  eru  Tyrkir  miklu  fjölmennari  en  í  hinum  landshlut- 
unum.  íbúar  eru  þar  um  2  miljónir,  og  þar  af  helmingurinn  í 
Konstantínópel.  Þó  er  þar  einnig  mjög  margt  af  hinum  þjóðflokk- 
unum  öllum,  sem  nefndir  hafa  verið  hór  á  undan.  I  Konstantínó- 
pel  eru  einkum  Grikkir  mjög  fjölmennir.  Aðalviðureign  Búlgara  og 
Tyrkja  hefir  farið  fram  í  Þrakíu,  og  sjálfsagt  má  nú  telja,  að  Tyrkir 
haldi  henni  ekki  allri,  því  mikið  af  henni  er  nú  í  höndura  Búlg- 
ara.  En  h'klega  halda  Tyrkir  Konstantínópel  og  einhverri  land- 
sneið  þar  fyrir  vestan. 

Búlgaría  er  stærst  og  voldugust  af  sambandsríkjunum,  þótt 
yngst  só  hún  í  tölu  ríkjanna.  Hún  er  100  þús.  ferkílómetrar  að 
stærð  og  íbúatalan  5  miljónir.  Framfarir  hafa  verið  þar  mjög 
miklar  á  síðustu  áratugura  og  herbúnaður  Búlgara  er  í  bezta  lagi, 
eins  og  frara  hefir  komið  nú  í  stríðinu.  Búlgarar  voru  upphaflega 
finskur  þjóðflokkur,  er  lagði  undir  sig  landið  á  6.  öld  e.  Kr.,  en 
rann  svo  saraan  við  slavneska  þjóð,  er  þar  var  fyrir,  og  tók  upp 
bennar  mál.  Um  tíma  laut  Búlgaría  gri'ska  keisaranura  í  Konstan- 
tínópel.  En  Tyrkir  lögðu  landið  undir  sig  1399  og  i'óðu  því  síðan 
öldum  saman.  1876  varð  uppreisn  í  Búlgaríu  og  leiddi  til  ófrið- 
arins  milli  Rússa  og  Tyrkja,  en  að  honum  loknum  varð  Búlgaría 
að  mestu  sjálfstætt  furstadæmi.  Til  fursta  var  valinn  Alexander 
af  Battenberg,  hinn  raesti  ágætismaður,  og  á  Búlgaría  honum  mikið 
upp  að  unna,  þótt  ekki  sæti  hann  lengi  að  völdum.  Eftirmaður 
hans  er  Ferdínand  I.,  er  hóf  Búlgaríu  upp  í  tölu  konungsríkjanna 
1908  og  nú  er  talinn  aðalmaðurinn  í  Balkansambandinu,  og  lík- 
astur  til  þess  að  verða  höfuð  þess,  ef  ekki  slitnar  upp  úr  því  um 
leið  og  viðureigninni  við  Tyrki  lykur.  Ferdínand  konungur  ér 
prins  af  Koburg  og  var  offiseri  í  her  Austurríkismanna  áður  hann 
varð  Búlgaríufursti.     Hann  er  nú  liðlega  fimtugur;  fæddur  1861. 

Það  þykir  merkilegt,    hve    Búlgarar  hafa  verið  fljótir  að  rótta 


88  Frá  ótlöndum. 

við  eftir  þá  niSurlægingu,  sem  þeir  voru  komnir  í  undir  margra 
alda  kúgun  af  Tyrkjum.  Það  er  sagt,  að  þeir  hafi  verið  mest 
bælda  og  kúgaða  þjóðin  í  allri  Norðurálfunni,  enda  voru  þeir  al- 
veg  gleymdir  úr  tölu  þjóðanna.  Þeir  voru  þarna  inniluktir  og  frá 
skildir  öllum  straumum  utan  að.  Lysingarnar  á  ástandinu  í  Búlg- 
aríu  1878,  eftir  ófriðinn  milli  Rússa  og  Tyrkja,  syna,  að  þá  er  þar 
alt  í  niðurníðslu.  Síðan  hafa  borgir  og  byli  risið  úr  rústum  og  alt 
er  þar  orðið  með  nyju  sniði,  framfarir  á  öllum  sviðum.  Nú  eru 
Búlgarar  á  góðum  vegi  til  þess  að  verða  öndvegisþjóð  Balkanskag- 
ans.  Til  sjávar  eiga  þeir  nú  sem  stendur  að  eins  land  að  Svarta- 
hafi.  En  það,  sem  þeir  keppa  eftir,  er,  að  víkka  ríki  sitt  og  eign- 
ast  land  suður  að  gríska  hafinu.  Áform  þeirra  var  án  efa  í  byrj- 
un  ófriðarins,  að  reka  Tyrki  alveg  burtu  úr  Norðurálfunni  og  eign- 
ast  sjálfir  Konstantínópel  og  alla  Þrakíu.  En  nú  er  ekki  útlit 
fyrir  að  þeir  komist  svo  langt  að  þessu  sinni.  Þeir  hafa  beðið  gífur- 
legt  manntjón  í  ófriðinum,  að  sögn  mist  yfir  100  þús.  manna,  og 
er  það  miklu  meira  manntjón  en  hjá  hinum  sambandsþjóðunum,. 
þótt  minna  só  en  hjá  Tyrkjum. 

Serbía  er  50  þús.  ferkílóm.  að  stærð,  og  íbúatalan  3  milj.  En 
serbneski  þjóðflokkurinn  er  miklu  stærri.  Hann  er  talinn  7  milj. 
og  er  fyrir  utan  Serbíu  einkum  búandi  í  suðausturhluta  Austur- 
ríkis  og  á  norðvesturhluta  Balkanskagans.  Serbía  er  gamalt  ríki,. 
eins  og  Búlgaría,  og  hafa  oft  verið  skarpar  skœrur  þar  í  milli.  — 
Fyr  á  tímum  var  Serbía  miklu  stærri  og  voldugri  en  nú  er  hún, 
og  hefir  það  lengi  verið  draumur  Serba  að  reisa  föðurland  sitt  vií^ 
og  afla  því  aftur  hins  forna  gengis.  Serbar  eru  slavneskur  þjóð- 
flokkur,  er  kom  á  Balkanskagann  á  7.  öld  e.  Kr.  og  settist  að  f 
þeim  löndum,  sem  Serbar  byggja  að  mestu  enn  í  dag.  Á  miðöld- 
unum  áttu  þeir  í  höggi  bæ.ði  við  Búlgara  og  gríska  keisaradæmið^ 
og  veitti  ymsum  betur.  Um  miðbik  14.  aldar  var  mikið  af  Balk- 
anskaganum  á  þeirra  valdi.  Eftir  það  bófust  Tyrkir  þar  til  vegs 
og  valda,  og  biðu  Serbar  ósigur  fyrir  þeim  í  hinni  blöðugu  stóror- 
uatu  við  Kosíjova  1389.  Þó  var  Serbía  sjálfstætt  ríki  fram  til 
1458,  en  þá  lögðu  Tyrkir  hana  undir  sig  og  ^^erðu  að  tyrkne.sku 
hóraði.  Stóð  svo  frani  á  19.  öld.  Þá  hófu  Serbar  uppreisn,  er 
leiddi  til  þess,  að  Serhín  varð  furstadæmi  undir  krúnu  Tyrkjasol- 
dáns  1830.  Með  Berlínarfriðargerðinni  1878  fekk  Serbía  fult  sjálf- 
stæði  og  Mílan,  er  þá  var  þar  futsti,  tók  sór  koníingsnafn  1882. 
Hefir  oft  verið  þar  róstusamt  innan  ríkisins,  með  því  aö  tvær  ættir 
hafa   kept    um    völdin    og    haft  þau  á  víxl.     Núverandi  konungur,. 


Erá  útlöndum.  89 

Pétur,  er  af  Kara-Georgsættinni  og  kom  til  ríkis  1903,  og  hafði  þá 
fyrirrennari  hans  verið  myrtur. 

Serbar  hafa  gengið  hraustlega  fram  nú  í  stríðinu,  eins  og 
Búlgarar,  og  hefir  her  þeirra  reynst  miklu  betur  en  við  var  búist. 
Það  var  markmið  Serba,  að  ná  undir  sig  landi  suður  að  Adríahafi. 
Nú  sem  stendur  nær  Serbía  hvergi  til  sjávar,  og  er  það  afarmikið 
mein  fyrir  verzlun  landsins.  Serbar  telja  sér  því  lífsnauðsyn  að 
eignast  höfn  eða  hafnir  við  Adríahafið,  og  nú  í  ófriðnum  hafa  þeir 
tekið  þar  hafnarbæinn  Dúrazzó.  En  stjórn  Austurríkia  og  Ung- 
verjalands  tók  þá  fram  í  fyrir  þeim,  kvaðst  alls  ekki  þola  það,  aö 
Serbar  fengju  fastar  stöðvar  við  Adríahafið  og  ógnaði  með  stríði,  ef 
þeir  hyrfu  ekki  frá  þeirri  fyrirætlun.  En  Serbar  hafa  haldið  sinni 
stefnu  eftir  sem  áður,  og  er  því  raáli  ólokið  enn.  Það  er  sagt,  að 
Rússaf  styðji  Serba  að  málum,  eða  ætli  að  gera  svo,  ef  til  ófriðar 
komi  við  Austurríki  út  af  þessu,  en  Austurríki  hefir  aftur  á  móti 
trygt  sór  fylgi  Þ/zkalands  og  ítah'u,  sem  ásamt  því  mynda  þrí- 
veldasambandið.  Hefir  ófriður  út  af  þessu  verið  yfirvofandi,  og 
8V0  er  enn.  Austurríki  hræðist  það,  að  veldi  Serba  vaxi,  vegna 
þess,  að  Serbar  eru  mjög  fjölmennir,  eins  og  áður  segir,  þar  í 
Buðausturhóruðunum,  og  mundu  þau  héruð,  ef  Serbíu  yxi  mjög 
fiskur  um  hrygg,  við  fyrsta  tækifæri  ganga  undan  Austurríki  og 
sameinast  Serbíu.  Um  það  hafa  og  lengi  kveðið  við  háværar  raddir 
í  Serbíu,  að  svo  ætti  að  vera.  Þegar  Austurríki  kastaði  eign  sinni 
á  Bosníu  og  Herzegovinu  1908,  var  því  fastlega  mótmælt  frá  hálfu 
Serbíu,  en  stiórn  Austurríkis  hafði  þau  mótmæli  þá  að  engu.  Nú 
í  stríðinu  hafa  Serbar  synt,  að  meira  tillit  verður  að  taka  til  þeirra 
en  áður  hefir  verið  gert,  og  ef  Rússar  fylgja  þeim  að  málum,  þá 
hafa  þeir  afl  á  bak  við  sig,  sem  mikils  má  sín  um  þrætumálið. 
En  það  hefir  þá  snúist  upp  í  deilu  milli  tveggja  kynflokka,  Slava 
og  Germana.  Rússland  er  höfiiðríki  slavneska  kynflokksins,  og 
Rússakeisari  lítur  á  sig  eins  oj;  verndara  hans.  Slavnesku  ríkin  á 
Balkafiskaganum  hafa  4ika  notið  hjálpar  frá  Rússum  til  þess  að 
kasta  af  sér  yfirráðum  Tyrkja,  og  fengju  þau  yfirrhöndina  á  Balk- 
anskaganum  nú,  er  alment  litið  svo  á  sem  áhrif  Rússa  þar  mundu 
fara  vaxandi.  En  alt  er  óútsóð  nm  það  enn,  hve  mikið  verður  úr 
þessari  deilu  milli  Austurrikis  og  Serbíu,  og  hitt  þó  enn  óvissara, 
hvernig  henni  muni  iykta.  Hitt  má  telja  víst,  að  Serb/a  hafi  upp 
úr  stríðinu  við  Tyrki  mikinn  landauka  suður  á  bóginn.  Það  er 
talað  um  að  gera  borgina  Yskyb,  sem  Serbar  hafa  tekið  nú  í  stríð- 


■90  Trá  lítlöndum. 

inu  og  er  forn  hófuðborg  Serbíu,  aftur  að  höfuðstað  í  stað  Belgrad, 
sem  er  nyrzt  í  landinu,  norður  við  Dóná. 

Montenegró  er  fjallaland  við  Adríahafið,  suður  undan  vesturhluta 
Serbíu.  Það  er  að  eins  8000  ferkílóm.  að  stærð  og  íbúatalan  250 
þús.,  slavneskur  þjóðflokkur,  af  sama  bergi  brotinn  og  Serbar.  — 
Montenegrómenn,  eða  Svartfellingar,  hafa  jafnan  haldið  sjálfstæði 
sínu,  en  stöðugt  átt  í  ófriði  við  Tyrki  og  Albani.  Viðureign  þeirra 
við  Tyrki  nú  hefir  verið  sunnan  við  Montenegró,  við  Skútari.  Það 
hérað  vildu  Svartfellingar  leggja  undir  sig,  en  höfðu  ekki  unnið 
það  til  fullnustu,  er  vopnahló  var  samið,  svo  að  óvíst  er  um  það, 
hvort  þeir  fá  nokkurn  landauka  upp  úr  stríðinu.  Nóvíbazar,  sem 
er  stórt  hérað  milli  Montenegró  og  Serbíu,    er  sagt  að  Serbar  fái. 

Grikkland,  sem  er  fjórða  ríkið'  í  sambandinu  gegn  Tyrkjum, 
er  65  þús.  ferkílóra.  að  stærð,  og  íbúar  þar  um  3  milj.  Það  laut 
Tyrkjum  frá  miðri  15.  öld  og  fram  til  1830.  Nú  síðast  hefir  það 
verið  aðaláhugamálið  þar,  að  losa  Krítey  algerlega  við  Tyrkland  og 
sameina  hana  Grikklandi.  Núverandi  yfirráðherra  og  stjórnmála- 
leiðtogi  Grikkja,  Venizelos,  er  Kríteyingur.  Það  var  og  fyrsta  verk 
Grikkja  nú  í  stríðinu,  að  lysa  yfir  því,  að  Krítey  væri  tekin  af 
Tyrkjum,  og  er  það  vafalaust,  að  þeir  halda  henni  og  fleiri  grísk- 
um  eyjum,  sem  þeir  hafa  tekið  síðar  í  stríðinu.  En  á  meginland- 
inu  hafa  þeir  tekið  Saloniki,  stærstu  borg  Tyrklands  næst  eftir 
Konstantínópel  og  mikla  verzlunarborg.  Ætla  þeir  sór  að  halda 
heniii  og  færa  þaunig  landamæri  Grikklands  allmikið  norður  á  við. 
Þeir  mótmæla  því  og  ásamt  Serbum,  að  Albanía  verði  sjálfstætt 
ríki,  og  vilja  taka  skák  sunnan  af  henni.  En  ósamlyndi  hefir  orð- 
ið  milli  Grikkja  og  Búlgara  út  af  Saloniki,  er  báðir  vilja  eignast, 
og  er  óséð  enn,  hvernig  því  lykur.  Þegar  slavnesku  ríkin  þrjú 
gerðu  vopnahlé  við  Tyrki  3.  des.,  skárust  Grikkir  úr  leik  og  hóldu 
ófriðnum  áfram.  Þeir  einir  af  sambandsþjóðunum  eiga  nokkurn 
herflota,  og  er  floti  þeirra  áh'ka  stór  og  floti  Tyrkja.  Með  flota 
sínum  hafa  Grikkir  heft  umfbrð  tyrkneskra  skipa  um  Dardanella- 
sundið  og  í  Adríahafið,  eins  eftir  að  vopnahlóð  var  samið,  og  hefir 
Tyrkjum  komið  það  illa.  En  þótt  Gírikkir  vildu  ekki  semja  vopna- 
hlé,  sendu  þeir  fuUtrúa  á  friðarfundinn  í  Lundúnum,  og  meðal 
þeirra  var  Venizelos  yfirráðherra.  Fyrsta  misklíðin  þar  var  sú,  að 
Tyrkir  neituðu  hluttöku  Grikkja  þar  vegna  þess,  að  stríðið  hóldi 
enn  áfram  milli  þeirra. 

Síðustu  fregnir  frá  friðarfundinum  eru  þær,  að  útlit  só  ekki 
fyrir  að  neitt  verði  af  sáttum. 

En  hvernig  sem  fer  um  sættirnar,  þá  má  telja  víst,  að  eftir 
þetta  stríð  só  úti  um  veldi  Tyrkja   hér  í  álfu. 


Frá  útlöndum.  91 

Albert  Ulrik  Bááth,  sænska  skáldið,  setn  avo  mikið  hefir  gert 
til  þess  að  kynna  íslenzkar  bókmentir  í  Svíþjóð,  andaðist  2.  ágúst. 
1912.  Bááth  var  fæddur  i^/^  1853,  varð  stúdent  frá  Lundi  1871  og 
dr.  phil.  1884.  Um  tíma  stundaði  hann  nám  við  háskólann  í 
Khöfn.  Nokkur  ár  var  hann  kennari  við  Ijðháskólann  Hirlan,  en 
frá    1892    var  hann  umsjónarmaður  þjóðmenjasafnsins  í  Gautaborg. 

Bááth  var  eitt  af  helztu  Ijóðskáldum  Svía  í  þeim  flokki,  er 
fram  kom  þar  um  1880.  I  kveðskap  hans  ber  mjög  á  áhrifum  frá 
forníslenzkum  kveðskap.  Hann  hefir  og  þjtt  úr  forníslenzkum  bók- 
mentum  á  sænsku  bæði  kvæði  og  svo  jmsar  hiiiar  merkari  sögur, 
svo  sem  »Njálu«  og  ^Egils  8Ögu«,  og  merkilegt  rit  hefir  hann  samið 
um  frásagnarlistina  í  fornsögum  okkar :  »Studier  öfver  kompo- 
sitionen  i  nogra  islándska  áttsagor«.  Þjðingar  hans  úr  íslenzku 
eru  ágætlega  gerðar. 

Fjögur  kvæðasöfn  eru  til  eftir  hann,  frá  1879,  1881,  1884  og 
1889,  og  tvö  lengri  skáldrit  rímuð,  »Marít  Vallkulla«  og  »Kárleks- 
sagan  pá  Björkebárga«.  I  kvæðasafninu  frá  1879  er  kvæðið  »Island«, 
sem  margir  kannast  hér  við :  »Hvilar  i  hvita,  |  skummande 
vágor  I  stolt  som  i  sagan  |  sagornas  ö.  |  Herre  i  höjden,  |  ráck  henne 
handen,  |  háll  henne  upp  pá  |  yrande  vág«..  Þetta  er  síðasta  erindið. 
I  þessu  safni  er  líka  kafli  með  þjðingum  úr  íslenzkum  fornkvæð- 
um:  »Darraðarljóð«,  .»Sonartorrek«  Egils  Skallagrímssonar  og 
»Hákonarmál«  Ejvinds  skáldaspiUis,  og  annar  með  þjðingum  af 
njrri  íslenzkum  kvæðum !  »Sigrúnarljóð«  og  »Oddur  Hjaltalín«, 
eftir  Bjarna  Tþorarensep,  »01und«  og  »Á  Glæsivöllum«,  eftir  Grím 
Thomsen,  og  »Gunnarshólmi«  og  »Á8ta«,   eftir  Jónas  Hallgrímsson. 

í  riti  um  sænskar  bókmentir,  sem  út  kom  í  fjrra,  eftir  danska 
skáldið  Valdem.  Rördam,  segir,  að  fyrsta  kvæðasafn  Bááths  hafi 
komið  út  saraa  árið  og  »Röda  Rummet«  eítir  Aug.  Strindberg  og 
só  í  Ijóðskáldskap  Svía  ^álíka  brautryðjandi  og  saga  Strindbergs  á 
sínu  svæði,  Báðir  fari  þvert  frá  alfaravegi.  Bááth  hafi  leyst  brag- 
böndin  af  Ijóðagerðinni,    látið  rímið  lúta  í  lægra  haldi  fyrir  efninu. 

Margar  Ijsingar  í  kvæðum  Bááths  af  sænskri  náttúru  þykja 
najög  göðar. 


ísland  1912. 


Árið  1912  hefði  mátt  telja  meðalár  til  lands  og  sjávar,  ef 
slysin  á  sjónum  hefðu  ekki  verið  óvenjulega  mikil.  Veturinn  var 
heldur  góður;  vorið  ágætt,  en  þó  nokkuð  þurviðrasamt.  Gras- 
vöxtur  góður  og  sláttur  byrjaði  stiemma.  Sumarið,  er  á  leið,  kalt, 
og  um  mánaðamótin  júlí — ágúst  gerði  norðanhret  með  frosti  og 
snjókomu,  er  stóð  í  viku,  og  muna  menn  ekki  annað  eins  um  þann 
tíma  árs.  í  Norðurlandi  ^rar  hvítt  yfir  sveitirnar  að  sjá  og  um- 
brota-ófærð  á  fjöUum.  Skemdust  í  þeim  kuldum  kálgarðar  norðan- 
anlands.  En  uppskera  úr  görðum  hór  syðra  var  í  fullkomnu  meðal- 
lagi.  Haustið  var  fremur  illviðrasamt;  snjóveður  og  kuldar  í 
nóvember,  en  desember  hlyrri. 

Á  vetrarvertíð  var  tregt  um  fisk,  en  aflaðist  þó  ekki  illa  af 
því  að  skip  lögðu  snemma  út.  A  vorvertíð  gekk  þilskipunum  í  versta 
lagi,  en  botnvörpuskipin  öfluðu  þá  vel  austur  hjá  Hvalsbak.  Sum- 
arvertíð  var  í  bezta  lagi,  en  haustafli  heldur  ryr.  Eftir  að  vor- 
vertíð  lauk  gekk  treglega  fyrir  botnvörpuskipunum.  Mörg  þeirra 
fóru  þá  á  síldveiðar  og  var  aflinn  óvenjulega  mikill  fyrst  í  stað, 
en  síðan  þvertók  fyrir  hann.  Síðustu  árin  hafa  botnvörpuskipin 
verið  fyrir  Vesturlandi  í  nóveraber  og  desember  og  saltað  afla  sinn. 
Nú  hefir  verið  gæftah'tið  þennan  tíma  og  afli  í  minna  lagi. 

Við  Austurland  hefir  afli  verið  í  göðu  meðallagi,  mestur  á 
vélarbáta,  en  á  róðrarbáta  lítill.  Við  Vestmaönaeyjar  var  afli  með- 
rýrasta  móti.  A  Vestfjörðum  hefir  afli  á  vólarbáta  verið  miklu 
minni  en  að  undanförnu,  því  þar  brást  bæði  vetrarafli  og  vorafli. 

Mannskaðar  á  sjó  hafa  verið  miklir.  IJr  Eeykjavík  fórust  um 
vorið  tvö  þilskip,  »Geir«  með  27  menn  og  »Svanur«  með  14  menn. 
Svo  fórst  og  fiskiskipið  »Síldin«  af  ísafirði  með  11  menn.  Auk 
þessa  fórust  ekki  fáir  einstakir  menn  af  öðrum  fiskiskipum,  þótt 
þau  kæmust  af,  t.  d.  6  menn  seint  í  febrúar,  í  stórviðri,  sem  þá 
fór  yfir.  Hefir  verið  synt  fram  á  það,  í  fyrirlestri,  sem  G.  Björns- 
son  landlæknir  hólt  um  mannskaðana,  að  við  þilskipaveiðarnar  hafi 
fleiri  menn  farist  hór  hlutfallslega  en  við  bátaveiðarnar  áður,  og  að^ 
manntjón  við  fiskiveiðar  sé  hór  yfir  höfuð  miklu  meira  en  í  nálæg- 
um  löndum,  svo  sem  Noregi,  en  þar  eru  allar  ástæður  h'kastar 
því,  sem  hór  er.  Auk  þessa  manntjóns  á  þilskipunum  hafa  yms^ 
önnur    sjóslys    orðið.     10.  jan.    druknuðu    6    menn    á    höfninni  við- 


ísland  1912.  98 

Vestmannaeyjar,  og  bátur  fórst  um  haustið  með  5  mönnum  á 
Steingrímsfirði.  Loks  fórst  skömmu  fyrir  áramótin  skonnortan 
»Hekla«  með  5  mönnum,  en  hún  var  á  leið  frá  Svíþjóð  með  timb- 
urfarm  og  rak  hana  á  hvolfi  upp  undir  Mjrar  við  Faxaflóa.  Sex 
fœreyskir  fiskimenn  druknuðu  snemma  í  marz  við  Landeyjasand. 

Útlend  skip  hafa  farist  ekki  fá  hér  við  land  á  árinu.  I  febrúar 
strandaði  franskt  botnvörpuskip  á  Þykkvabæjarfjöru  og  frönsk  fiski- 
skúta  við  Skeiðarársand.  í  apríl  strandaði  enskt  botnvörpuskip  viö 
Sólheimasand  og  í  nóv.  þjzkt  botnvörpuskip  úti  fyrir  Öræfum. 
Manntjón  hefir  lítið  verið  við  þessi  strönd.  En  tveir  enakir  botn- 
vörpungar,  sem  ekki  hefir  spurst  til  lengi,  er  talið  að  farist  hafi 
hór  með  öllu. 

Hvalveiðar  eru  nú  orðnar  miklu  minni  hór  við  land  en  áður 
var.  Hvalveiðamennirnir  H.  Ellefsen  og  Dahl  seldu  í  vor  veiði- 
stöðvar  sínar  við  Austurland.  Kaupendur  beggja  voru  Norðmenn. 
Nokkrir  íslenzkir  menn  hafa  ráðiat  til  hvalveiða  í  suðurhöfum  með 
Norðmönnum  þeim,  sem  áður  hafa  veitt  hér. 

Sjö  botnvörpuskip,  sem  eru  íslenzk  eign,  hafa  á  árinu  bæzt 
við  þau,  sem  fyrir  voru,  og  er  það  mikil  aukning.  5  af  þessum 
skipum  eru  ny,  hafa  verið  smíðuð  í  Englandi,  en  2  voru  keypt 
brúkuð.  Þessi  vaxandi  botnvörpuskipaútgerð  á  síðustu  árum  er  hór 
nú  stærsta  framfaramerkið. 

Af  öðrum  framfarafyrirtækjum  má  fyrst  og  fremst  telja  það, 
að  byrjað  hefir  verið  á  hinni  fyrirhuguðu  áveitu  á  Suðurlands- 
undirlendinu.  Hún  var  byrjuð  á  þann  hátt,  að  tekið  var  fyrir 
nokkurt  svæði  til  reynslu  áður  en  ráðist  yrði  í  aðaláveituna.  Því 
verki  er  nú  lokið,  og  hefir  verið  veitt  á  Miklavatnsmjri,  mestan 
hluta  Gaulverjabæjarhrepps  og  nokkrar  jarðir  í  Villingaholtshreppi. 
Hafði  kostnaður  við  þetta  verið  áætlaður  36  þús.  kr.,  en  varð  miklu 
minni,  h'tið  yfir  20  þús.  kr.,  svo  að  reynslan,  sem  af  þessu  hefir 
fengist,  ætti  að  vera  mjög  hvetjandi  til  áframhalds.  Nú  er  og 
talað  um  brejtingu  á  hinni  upphaflegu  áætlun  um  verkið,  sem  hefir 
það  í  för  með  sór,  að  vatn  næðist  á  nokkru  minna  land  en  gert  hefir 
verið  ráð  fyrir,  en  færir  hins  vegar  kostnaðinn  mjög  mikið  niður. 
Hefir  nefnd  manna  þessar  nyju  uppástungur  til  yfirvegunar,  en 
ennþá  er  ekki  afráðið,  hvernig  við  þeim  verði  snúist. 

Hafnargerðarmál  Reykjavíkurbæjar  er  nú  það  á  veg  komið,  að 
samið  hefir  verið  við  danskan  hafnarverkfrœðing,  Monberg,  um 
verkið.  Það  var  gert  seint  á  árinu  og  á  verkið  að  byrja  á  næsta 
ári,  en  því  að  vera  lokið  áður  fjögur  ár  séu  liðin  frá  því  að  samn- 
ingar  voru  gerðir. 

31.  ágúst  var  vígð  ný  brú  á  Rangá  í  Rangárvallasyslu.  Það 
er  ein  af  stærstu  brúm  landsins,  járnbrú,  og  hefir  verið  smíðuð 
að  Öllu  leyti  hór  heima  af  verkfræðingi  landsins,  Jóni  Þorlákssyni. 
Var  verkstæði  landsins  í  Reykjavík  stækkað  og  aukið  mikið  síðastl. 
vetur,  og  brúin  smíðuð  þar.  Á  Haffjarðará  í  Hnappadalssjslu  var 
gerð  steinsteypubrú,  og  sömul.  á  Hrútafjarðará,  Köldukvísl  í  Mos- 
fellssveit,  Hróarslæk  á  Rangárvöllum  og  Víðidalsá  í  Steingrímsfirði, 


94  Island  1912. 

en  steyp'ar  bitabrjfr  á  Öxará  og  Úlfarsá  í  Mosfellssveit  og  Steins* 
læk  í  Holtum.     A  Öxará  og  Úlfarsá  voru  áður  tróbr/r. 

Fyrsta  ullarþvottastöðin  var  í  sumar  reist  í  Borgarnesi  á  Mjr- 
um,  eftir  fyrirsögn  Sigurgeirs  Einarssonar,  sem  kynt  hefir  sór  ný- 
lega  með  styrk  af  landsjóði  ullarverkun  og  ullarsölu  erlendis.- 
Hefir  þessi  byrjun  reynst  vel,  og  því  líklegt  að  ullarþvottastöðvar 
komi  upp  víða  um  landið  á  næstu  árum. 

Síldarbræðsluverksmiðjur  hafa  komið  upp  í  Norðurlandi  nú 
síöustu  missirin,  bæði  á  Siglufirði  og  við  Eyjafjörð.  Eru  það  út- 
lendir  menn,  sem  þær  hafa  reist. 

Hafiiarbryggja  mikil  hefir  í  ár  verið  gerð  í  Hafnarfirði. 

Aukaþing  var  haldið  í  ár  og  kom  saman  15.  júlí.  í  byrjun 
þings  urðu  stjóriiarskifti,  Kristján  Jónsson  sagði  af  sér  ráðherra- 
störfum,  er  við  tók  Hannes  Hafstein,  í  annað  sinn,  og  hafði  til 
þess  fylgi  mikils  meiri  hluta  þings.  Snerama  á  árinu  höfðu  komist 
á  samtök  miUi  ymsra  mikils  megandi  manna  bæði  í  Heimastjórnar- 
flokknum  og  Sjálfstæðisflokknum  um  það,  að  vinna  í  sameiningu 
að  framgangi  sambandsmálsins,  sem  að  undanförnu  hafði  verið  deilu- 
efni  milli  stjórnmálaflokkanna.  Var  þeim  samtökum  mjög  vel 
tekið  úti  um  landið  og  kom  það  hvervetna  fram  á  þingmálafund- 
um,  að  menn  voru  þeim  hlyntir.  Þegar  á  alþing  kom,  varð 
þetta  til  þess,  að  nyr  flokkur  myndaðist  þar  og  nefndi  sig  »Sam- 
bandsflokk«.  Gengu  í  hann  yfir  30  þingmenn,  með  því  helzta 
markmiði,  aö  fá  sambandsmálinu  ráðið  til  lykta.  Flokkurinn  kom 
sér  saman  utan  þings  um  breytingar  á  frumvarpinu  frá  1908  og 
þingið  fól  svo  ráðherra  með  þingsályktunartillögu  að  leita  hófanna 
um  það  í  Danmörku,  hvort  ekki  væri  gerlegt,  að  taka  málið  upp 
að  nyju.  Ráðherra  hefir  nú,  skömmu  fyrir  áramótin,  birt  árang- 
urinn  af  þeim  málaleitunum,  og  bíður  það  svo  þings  að  sumri,  að 
ákveðið  verði,  hvernig  með  málið  skuli  farið.  En  af  þessum  sam- 
tökum  hefir  það  leitt,  að  friður  og  samlyndi  hefir  verið  í  landinu 
þetta  ár,  sem  stingur  mjög  í  stúf  við  stjórnmálarifrildi  undanfar- 
inna  ára. 

Tilefnið  til  aukaþinghaldsins  hafði  verið  það,  að  samþykt  var 
á  þingi  1911  frumvarp  til  breytinga  á  stjórnarskránni.  Um  það 
frumvarp  fór  svo,  að  ráðherra  (Kr.  J.)  lysti  því  yfir  í  byrjun  þings- 
ins,  að  konungurinn  hefði  ekki  viljað  Ijá  samþykki  sitt  til  þess  að 
frumvarpið,  eins  og  það  lægi  fyrir,  yrði  lagt  fyrir  þingið  af  hálfu 
stjórnarinnar.  En  orsökin  til  þessa  væri  sú,  að  felt  hefði  verið 
burtu  ákvæðið  um  setu  íslandsráðherra  í  ríkisráði  Dana.  Var  svo 
stjórnarskrármálið  látið  eiga  sig  á  þessu  þingi,  enda  sneri  þingið 
sér  að  sambandsmálinu,  eins  og  áður  segir. 

Friðrik  konungur  8.  andaðist  14.  maí  þ.  á.  Hafði  hann  verið 
Islandi  góður  konungur  og  var  hans  hór  mikið  saknað.  Kr.  Jóns- 
son  ráðherra  flutti  alþingi  vingjarnlegan  boðskap  frá  hinum  nýja 
konungi;  Kristjáni  10.,  og  þar  með  þau  ummæli,  að  konungur  ætl- 
aði  sér  að  heimsækja  Island,  er  tækifæri  leyfði. 

Helztu  lög  frá  þinginu  eru  þessi :  Um  færslu  þingtímans,  að 
alþingi  komi  framvegis  saman  1.  virkan  dag  í  júlí;  um  landssjóðs- 


ísland  1912.  95 

kaup  á  Vestmannaeyjasímanum,  og  var  stjórninni  heimilað  að  taka 
lán  til  kaupanna ;  um  inerking  á  kjöti ;  yfirsetukvennalög ;  lög  una 
ritsíma  og  talsímakerfi  íslands,  og  er  með  þeim  öllum  símum  lands- 
ins  skift  í  3  flokka  og  laridsstjórninni  heimilað  að  láta  reisa  loft- 
skeytastöð  í  Reykjavík  til  sambands  við  útlönd ;  viðauki  við  lög 
um  útflutningsgjald  af  fiski  og  lysi;  lög  um  vörutoll;  lög  um  þing- 
fararkaup  alþingismanna,  og  í  þeim  hækkaðir  dagpeningar  þing- 
manna  úr  6  kr.  í  8  kr.,  en  ferðakostnaður  fastákveðinn  úr  hverju 
kjördæmi;  lög,  er  veita  landsjórninni  heimild  til  einkasölu  á  stein- 
olíu. 

Þegar  fram  leið  á  þetta  ár,  kom  það  í  Ijós,  að  hagur  Thore- 
fólagsins  var  mjög  farinn  að  hallast.  Lá  við  sjálft  að  fólagið  yrði 
gert  gjaldþrota.  Aðalstofnandi  þess  og  framkvæmdastjóri  alt  til 
þessa,  Þórarinn  Tulinius,  vék  frá  forstöðu  þess,  en  sá  heitir  Hend- 
riksen,  sem  við  henni  tók  í  hans  stað.  Félagið  hafði,  eins  og  kunn- 
ugt  er,  frá  1.  jan.  1910  fengið  10  ára  samning  um,  að  það  annað- 
ist  skipaferðir  hingað  til  lands  og  hér  við  land.  Nú  vildi  það  fá 
að  losna  við  strandferðasamningana  og  sótti  um  það  til  stjórnarráðs- 
ins.  Þingið  heimilaði  stjórninni  að  gefa  eftir  samninginn  frá  lok- 
um  ársins  1912,  og  kora  til  orða,  að  landið  keypti  strandferðabáta 
fólagsius,  »Austra«  og  »Vestra«,  en  úr  því  varð  þó  ekki,  og  voru 
þeir  síðan  seldir  til  Noregs.  En  skipaferöum  hingað  til  lands  frá 
útlöndum  ætlar  fólagið  að  halda  áfram.  Frá  1.  jan.  1913  er  samið 
við  Sameinaða  gufuskipafólagið  um  strandferðirnar,  en  að  eins  til 
eins  árs.  Það  setur  nú  gömlu  strandferðabátana,  »Hóla«  og  »Skál- 
holt«,  aftur  í  þær  ferðir. 

Eitt  af  skipum  Sameinaða  gufuskipafélagsins,  sem  hingað  er  í 
förum,  »Ceres«,  strandaði  seint  í  febrúar  við  Greenholm  í  Orkneyj- 
um  og  brotnaði  mikið.  Skipið  var  á  leið  hingað,  en  var  flutt  aftur 
til  Kaupmannahafnar  og  fókk  þar  aðgerð. 

Gránufólagið,  sem  er  elzta  íslenzka  verzlunarfólagið,  stofnað  í 
janúar  1870,  var  í  sumar  selt  F.  Holme  stórkaupmanni  í  Khöfn, 
er  lengi  hefir  verið  lánardrottinn  þess.  Fólagið  átti  töluverðar  fast- 
eignir  hér  á  landi,  en  skuld  þess  við  F.  Holme  var  rúm  Y2  öiiljón. 
Með  sölunni  er  sú  skuld  borguð,  en  kaupandi  greiðir  auk  þess  hlut- 
höfum  30^/q  fyrir  hlutabróf  þeirra  og  tekur  að  sór  allar  skuldbind- 
ingar,  sem  á  félaginu  hvíla.  A  rústum  Gránufólagsins  hefir  svo 
verið  reist  nýtt  verzlunarfólag,  sem  heitir  »Hiuar  sameinuðu  ís- 
lenzku  verzlanir«,  og  eru  í  þeirri  samsteypu,  auk  Gránufólagsverzl- 
ananna,  verzlanir  Th.  E.  Tuliniusar,  svo  að  fólag  þetta  er  umfangs- 
mikið  bæði  á  Austfjörðum  og  á  Norðurlandi. 

Húsbrunar  hafa  verið  miklir  á  þessu  ári,  og  víða  um  land. 
Fremst  í  röð  er  þar  þó  Akureyri.  Þar  brunnu  seint  á  árinu  1 2 
hús.  A  Sauðárkróki  brann  verzlunarhús  Gránufólagsins  í  árslokin. 
A  ísafirði  geymsluhús  niðursuðuverksmiðjunnar  þar.  I  Stykkis- 
hólmi  verzlunarhús  Tangsverzlunar.  I  Reykjavík  íbúðarhús  kaup* 
mannanna  Sturlu  og  Friðriks  Jónssona.  A  Eskifirði  íbúðarhús  sýslu- 
mannsins.  Allir  þessir  brunar  hafa  verið  seint  á  árinu.  En  í  jan- 
úar  brann  fiskþurkhús  í  Viðey,  og  snemma  á  sumri    bærinn  í  Bót 


96  Island  1912. 

í  Hróarstungu.     Fleiri  eru  brunarnir  til  og  frá  um  land,  en  þetta 
eru  þeir  stærstu. 

Auk  þeirra  siysfara,  sem  áður  eru  taldar,  skal  þess  getið,  að 
14.  marz  druknaði  í  Hvítá  í  Borgarfirði  Ingimnndur  Guðmundsson 
búfræðiskandídat,  einn  af  ráðunautum  Búnaðarfólags  íslands,  og  7. 
febrúar  urðu  2  menn  úti  í  byl  í  Rangárvallasyslu. 

Þessi  eru  helstu  mannalát  á  árinu  :  Vilhjálmur  Bjarnason  bóndi 
á  Rauðará  við  Reykjavík  andaðist  26.  apn'l;  síra  Lárus  Thoraren- 
sen,  síðast  prestur  í  Ameríku,  andaðist  í  júní  á  heimleið  til  íslands; 
Ásgeir  Ásgeirsson  etatsráð  frá  ísafirði  andaðist  í  Kaupmannahöfn 
14.  sept.;  Jón  Jónsson  alþm.  og  framkvæmdastjí^ri  á  Seyðisfirði 
5.  okt. ;  frú  Sigþrúður  Friðriksdóttir,  ekkja  Jóns  Póturssonar  dóm- 
stjóra,  í  Reykjavík  17.  okt.;  Jón  Borgfirðingur  í  Reykjavík  20.  okt.; 
Jón  útvegsbóndi  í  Melshúsum  á  Seltjamarnesi  24.  okt.;  Jón  Árna- 
son  bóndi  í  Þorlákshöfn  4  nóv.;  Björn  Jónsson  fyrv.  ráðherra  og 
íitstjóri,  í  Reykjavík  20  nóv.;  Jens  Pálsson  prófastur  í  Görðum  á 
Álftanesi  28.  nóv. 

Jarðskjálfti  allmikill  varð  á  Suðurlandsundirlendinu  6.  maí  og 
kom  víða  að  tjóni,  einkum  í  námunda  við  Heklu.  Þar  hrundu 
ábúðaihús  á  7  byium  og  úthysi  miklu  víðar.  Slys  á  mönnum  urðu 
að  eins  á  einum  bænum,  Næfurholti ;  þar  beinbrotnaði  kona,  er 
varð  undir  húsi,  sem  hrundi,  og  barn  meiddist  til  bana.  Þau  hús, 
sem  hrundu,  voru  öll  gömul.  Landslán  var  veitt  syslunum,  sem 
fyrir  slysunum  urðu,  Arnessyslu  og  Rangárvallasyslu,  til  styrktar 
þeim,  sem  urðu  að  byggja  upp  hús  sín,  er  eyðilagst  höfðu. 

Nokkrir  íslenzkir  fræðimenn  í  Kaupmannahöfn  hafa  í  ár  mynd- 
að  þar  fólag,  sem  heitir  »Hið  íslenzka  fræðafólag«,  og  á  það  að 
koma  í  stað  Hafnardeildar  Bókmentafólagsins,  sem  heim  var  flutt 
þaðan  á  síðastliðnu  ári,  og  ætlar  að  gef«  út  íslenzk  fræðirit,  gömul 
og  ný.  í  ár  hafa  komið  frá  því  »Endurminningar  Páls  Melsteðs« 
sagnaritara  o.  fl. 

Geta  má  og  þess,  að  á  síðustu  árum  eru  íslenzk  rit  meira  en  áður 
þydd  á  útlend  tungumál.  Fyrst  og  fremst  fræðirit  prófessors  Þorvalds 
Thoroddsens.  En  svo  eru  það  einkum  hinar  nyrri  skáldsögur,  sem 
fyrir  því  verða,  mest  sögur  Jóns  Trausta,  en  einnig  sögur  þeirra 
Einars  Hjörleifssonar  o^  Jónasar  Jónassonar.  Á  síðustu  árum  eru 
líka  ungir  raenn  íslenzkir  farnir  að  frumsemja  skáldrit  á  dönsku : 
Jóhann  Sigurjónsson  leikrit,  Jónas  Guðlaugsson  kvæði  og  Gunnar 
Gunnarsson  sögur.  »Fjalla-Eyvindur«  Jóh.  Sigurjónssonar  hefir  verið 
þýddur  á  yms  tungumál  og  getið  sór  góðan  orðstír.  Eftir  Jónas 
Guðlaugsson  hafa  komið  út  tvær  Ijóðabækur  á  dönsku,  »Sange  fra 
Nordhavet«  og  »Vidderne8  Poesi«,  og  eftir  Gunnar  Gunnarsson  ný- 
lega  skáldsagan  »Ormar  Örlygsson^.  ' 

Þ.  G. 


11 


Um  jarðarfarir,  bálfarir 
og  trúna  á  annað  líf. 

Eftir 

G.  Bjömsson. 
(Alþýðufyrirlestur  i  Keykjavik  15.  desember  1912). 


Alexander  died,  Alexander  was  buried,  Alexander 
returnetb  into  dust;  tbe  dust  is  eartb;  of  eartb  we 
make  loam:  And  wby  of  tbat  loam,  whereto  be 
was  converted,  migbt  tbey  not  stop  a  beer-barrel? 

Haml  e  t. 

Ýmsir  góðir  menn  hafa  þrásinnis  mælst  til  þ«ss,  að 
eg  gengist  fyrir  likbrenslu  hér  á  landi.  .  Og  ýmsir  beztu 
prestarnir  hafa  margbeðið  mig  að  reyna  til  að  ráða  bót  á 
því,  sem  þeir  telja  heimskulegt  og  óholt  1  útfararsiðum 
okkar.  í  Þorlákssögu  helga  segir  svo,  að  »guð  hefir  til- 
sett  lækna,  at  þeir  skulu  stundum  mega  at  Drottins  vilja 
með  skömmum  sárleikum  stöðva  löng  óhegindi«. 

En  eg  hefi  lengi  hikað  mér  við  þessu  læknisverki. 
Þetta  er  afarerfitt  mál,  eitt  allra-erfiðasta  viðfangsefni  holl- 
ustufræðinnar. 

HoUustufræðin  segir:  Lík  eru  hættuleg,  þau  eru 
óhrein;  oft  eru  þau  sóttmenguð,  og  öU  rotna  þau  von 
bráðar.  Þessvegna  á  ekki  að  handfjatla  þau  að  óþörfu; 
það  á  að  flytja  þau  tafarlaust  burt  af  heimilinu i lokaðri 
trékistu,  og  það  á  að  jarða  þau  strax,  fjarri  mannabú- 
stöðum;  enhollaster  þó  að  brenna  þau,  þvi  að  þá  er  girt 
fyrir  alla  hættu  af  sóttkveikjum  og  rotnunareitrum. 

En  meðferðin  er,  eins  og  þið  vitið,  alt  önnur.    Likin 

7 


98  Uni  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

eru  handleikin  mjög  óvarlega,  þvegin  og  greidd  og  klædd 
og  geymd  i  heimahúsum  viku  til  hálfan  mánuð.  Og  þau 
eru  ekki  brend,  heldur  jörðuð  með  feikilegri  viðhöfn  rétt 
hjá  mannabýlum. 

Þessum  útfararsiðum  fylgir  megn  óhollusta,  sár 
harmakvö  1  f yrir  ástvini,  er  ef tir  lif a,  og  g e i p i - 
legur  kostnaður,  þungbær  skattur á efnalitla  aðila^ 
ofan  á  allan  legukostnaðfnn. 

Hér  lézt  i  sumar  bóndi  úr  sveit.  Þess  var  beiðst,  að 
útför  hans  yrði  gerð  sómasamleg,  án  óþarfs  kostnaðar. 
Hagsýnn  og  ráðvandur  maður  annaðist  litförina.  Hún 
kostaði  70  kr.  og  10  aura.  En  »sómasamlegc  útför  eins 
meðalborgara  i  Reykjavík,  með  legsteini  i  ofanálag,  kost- 
ar  miklu  meira,  i  minsta  lagi  200 — 300  kr. 

Eg  veit  vel,  að  sumir  segja  að  þessir  útfararsiðir  séu 
einber  hégómi  —  það  eigi  að  brenna  líkin  og  hafa  sem 
minsta  viðhöfnina.  En  hvernig  gengur?  í  öðrum  lönd- 
um  er  mannsaldur  siðan  bálstofur  voru  reistar,  en  þeir 
eru  enn  nauðafáir  af  öUum  fjöldanum,  sem  brendir  eru; 
þeira  nýja  sið  miðar  seint  áfram,  og  það  er  e  k  k  i  kostn- 
aðinum  að  kenna.  Líkofn  kostar  6 — 7  þús.  kr.  Til  að 
hita  ofninn  og  brenna  eitt  lik  fara  ekki  nema  600  pund 
af  koxi,  sem  eru  7  —  8  kr.  virði  hér  i  bæ.  Það  er  alt 
og  sumt,  eldsneyti  fyrir  7 — 8  kr.  Likin  eru  ekki  lát- 
á  eldinn,  heldur  er  kistunni  skotið  inn  í  múrklefa ;  er 
þangað  hleypt  logheitu  lofti,  800—1000  »0;  við  þann  hita 
brenna  likin  upp  til  agna  á  1 — 2  timum,  jafnt  bein  sem 
hold.  Þegar  upp  er  lokið,  er  ekki  annað  að  sjá  en  litla 
hrúgu  af  smágerri,  hvítri  ösku,  engin  hálfbrunnin  bein, 
alt  orðið  að  ösku.  Ef  likið  vegur  100  pd.,  þá  vegur  ask- 
an  rúm  3  pd.  Séu  fleiri  lík  brend  samdægurs,  verður  elds- 
neytiskostnaðurinn  enn  minni.  —  Hverju  er  það  þá  að 
kenna  að  bálfarir  ná  ekki  hylli  manna?  Það  hefi  eg 
verið  að  athuga  og  fundið  ótvírætt,  að  það  er  trúnni  að 
kenna.  Það  er  trúin,  trúiná  annað  líf;  hún 
hefir  frá  aldaöðli  verið  völd  að  þvi,  að 
alt    öðruvísi    er    farið    með    dauðamanns- 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif.  99" 

líkami  en  aðra  dauða  hluti.  Og  æðsti  ráðgjafi 
trúarinnar  i  þessu  mál  er  —  ekki  skynsemin,  heldur  tizk- 
an ;  hún  ræður  lika  afarmiklu.  Hér  i  Reykjavik  eru  út- 
fararsiðirnir  einlægt  að  smábreytast,  ár  frá  ári;  því 
veldur  tizkan. 

En  undirniðri  er  trúin  það,  sem  mestu  skiftir,  og  á 
henni  veltur  alt  dekrið  við  likin.  Stórbreyting  á 
útfararsiðunum  er  óhugsandi,  nema  trúnni 
á  annað  lif  sé  breytt.  Mér  dettur  ekki  i  hug,  að 
hún  verði  nokkurn  tima  upprætt.  Trúin  á  annað  lif  er 
elzta  trú  mannkynsins  og  undirrót  allra  trúbragða,  segja 
fræðimenn.  Hún  er  alheimstrú,  að  heita  má,  hefir  fylgt 
mannkýninu  frá  aldaöðli,  og  mun  að  likum  fylgja  því  til 
dauðadags. 

En  alt  breytist,  trúin  lika;  háleitustu  trúbrög^ 
heimsins  eru  ekki  orðin  til  alt  i  einu,  þau  hafa  smáþrosk- 
ast.  Trúin  á  annað  lif  er  ósköp  óþroskuð  enn,  og  þes& 
vegna  lika  útfararsiðirnir.  Eg  ætla  nú  að  reyna  að  draga 
hana  fyrir  dóm  ykkar  eigin  skynsemi,  og  vita  hvað  ykkur 
sýnist. 

Eg  vildi  eg  gæti  sagt  ykkur  hvað  mannsandinn  er 
og  hvað  um  hann  verður,  en  það  get  eg  ekki  —  eg  veit 
það  ekki.     En  eg  get  sagt  ykkur  ofurh'tla  sögu: 

Móðir  okkar  jörðin  vék  sér  einn  dag  að  móður  sinni 
sólinni  og  spurði:  »Hvað  er  það  að  lifa?«  »Það  er  a5 
spyrja«.  >0g  hvað  er  það,  að  dey]a?«  »Það  er  að  fá 
svar«.  >Mér  finst  eg  vera  jafnnær  eftir  sem  áður«,  sagði 
jörðin.  »Það  ertu  lika«,  mælti  sólin.  Þá  þagnaði  jörðin  og 
hugsaði  með  sjálfri  sér:  »Hún  veit  það  liklega  ekki  frem- 
ur  en  eg«. 

Og  þið  vitið  liklega  ekki  fremur  en  eg  hvað  lifið  er 
í  sjálfu  sér,  eða  dauðinn,  eða  áframhald  manneskjunnar 
eftir  dauðann. 

En  þar  sem  vitneskjan  hættir,  þar  sem  þekkingin 
endar,  þar  tekur  trúin  við. 

Það   er   nú   ætlun   manna   og   afarsenui- 


100  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  líf. 

legt,  að  trúin  á  annað  líf  sé  sprottin  af 
draumalifi  mannsins.  Mig  dreymir  að  eg  sé 
kominn  norður  i  land,  sé  þar  á  reið  á  Stjarna  min- 
um,  í  minum  venjulegu  reiðfötum;  eg  hitti  þar  ýmsa 
af  ykkur,  eg  hitti  ókunna  menn,  sem  eg  hefi  aldrei  séð, 
eg  hitti  menn,  sem  eg  veit  að  eru  dauðir,  og  þeir,  sem  eg 
hitti,  aðhafast  margt,  sem  mönnum  er  annars  ofvaxið,  og 
^egja  mér  margt  mjög  merkilegt.  Og  sjálfur  er  eg  alt  i 
einu  orðinn  meiri  máttar  en  vant  er;  eg  get  flogið,  liðið 
\im  loftið  eins  og  fugl.  Eg  lit  á  klukkuna  mína  —  þessa 
«em  þið  sjáið  —  sé  að  hún  er  margt,  hrekk  við,  hrekk 
upp,  vakna  —  hérna  heima  í  rúmi  minu  á  Amtraannsstig 
nr.  1.  Eg  vakna  á  vinstri  hlið,  en  sofnaði  á  hægri ; 
eg  sofnaði  saddur,  en  vakna  svangur.  Og  svo  fer  eg  að 
þenkja  og  álykta.  Og  þetta  er  i  rauninni  auðsætt:  Eg 
hefi  dottið  i  tvent  meðan  eg  svaf.  Andi  minn  hefir  verið 
fyrir  norðan  í  anda  fata  minna  með  anda  klukkunnar  á 
anda  hestsins,  hitt  þar  anda  annara  manna  og  lika  dauðra 
manna.  En  likami  minn  —  eg  sjálfur  —  hefi  legið  i  dái 
á  meðan,  en  þó  ekki  eins  og  steinn,  hann  hefir  bylt 
sér,  hann  hefir  verið  lifandi  lika.  Draumarnir  sýna  mér 
Ijóslega,  að  allir  hlutir  eru  eins  og  eg  —  hafa  anda  eða 
sál.  Og  þeir  sýna  mér  að  andar  dauðra  manna  eru  til 
eftir  dauðann,  þeir  sýna  mér  að  dauðinn  er  ekki  annað 
en  viðvarandi  svefn,  hinsti  svefninn,  viðvarandi  aðskiln- 
aður  anda  og  líkama.  Þó  að  maðurinn  deyi,  lifir  andi 
hans,  eins  og  andi  sofanda  manns,  og  likami  hans  lifir  lika, 
en  mókir  likt  og  likami  sofanda  manns,  ensvefninn  er 
bara  þyngri  —  hann  steinsefur  —  það  er  dauðasvefn. '  En 
eins  og  eg  get  stundum  gengið  i  svefninum,  þó  andi  minn 
sé  annarsstaðar,  og  enda  gengið  þar  sem  mér  er  ekki 
fært  i  vöku,  eins  getur  maðurinn  gengið  i  dauðasvefnin- 
um,  þó  andi  hans  sé  hvergi  nærri,  og  orðið  margs  valdur. 
Hann  getur  farið  að  ganga  —  aftur.  En  komist  andi 
dauðs  manns  inn  í  líkama  hans  aftur,  þá  ris  hann  upp 
irá  dauðum,  likt  og  maður,  sem  vaknar  upp  úr  svefni ;  þá 
er  hann   aftur   maður  i  heilu  liki.    Bara  að  þeir  búi  nú 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif.  101 

almennilega  um  mig,  þegar  eg  sofna  í  síðasta  sinn  —  þeg- 
ar  eg  dey.  En  þeir  skulu  eiga  mig  á  fæti,  ef  þeir  svík- 
jast  um  það.     Þá  skal  eg  ganga  aftur  og  finna  þá  i  fjöru. 

Allur  þessi  hugsanagangur  er  svo  eðlilegur  og  sjálf- 
sagður,  svo  augljós  sem  frekast  má  verða. 

Og  það  er  þá  líka  ótal  margt,  sem  bendir  til  þess,  að 
þessu  likt  hafi  mennirnir  hugsað  frá  upphafi  vega  sinna. 

Við  vitum  fyrir  víst,  að  flestar  elztn 
þjóðir,  sem  sögur  fara  af,  trúðu  þvi,  að 
allir  hlutir  hefðu  sál,  og  trúðu  á  annað 
11  f.  Sama  er  að  segja  um  margar  villiþjóðir  nú  á  dögum. 
—  Þær  trúa  að  allir  hlutir,  kvikir  og  dauðir,  hafi  anda 
eða  sál. 

I  þessari  eðlilegu  og  auðskildu  barnatrú  mannkynsins 
er  nú  eitt  meginatriði,  sem  eg  hefi  fest  hug  minn  við,, 
og  mér  finst,  satt  að  segja,  þvi  atriði  hafi  verið  alt  of  lítill 
gaumur  gefinn.  En  það  er  þetta:  I  trúnni  á  ann- 
að  líf  virðist  mér  sú  hugsun  hafa  verið 
ríkust  frá  alda  öðli,  að  dauðinn  sé,  likt 
og  svefninn,  tvískifting  manneskjunnar 
í  tvær  lifandi  verur,  lifandiogstarfandi 
anda  og  lifandi,  en  sofandi  eða  mókandi 
1  í  k  a  m  a.  Þetta  vil  eg  leyfa  mér  að  kalla  t  v  í  1  í  f  i  s  - 
t  r  ú.  — 

Þið  eruð  svo  vön  að  heyra  talað  um  líkamann  sem 
umgerð  sálarinnar,  og  sagt  frá  því,  að  í  dauðanum  hverfi 
moldin  til  jarðarinnar,  hvar  hún  áður  var,  en  andinn  til 
guðs,  sem  gaf  hann.  Þessu  segist  þið  trúa.  En  sannleik- 
urinn  er  sá,  að  við  breytum  eftir  alt  annari  trú;  við  lifum 
fiest  óafvitandi  í  mannkynsins  eldgömlu  trú  á  tvílífi  mann- 
eskjunnar  bæði  fyrir  og  eftir  dauðann. 

Ef  eg  væri  eins  máttugur  og  margir  voru  í  fyrri  tíð^. 
þá  skyldi  eg  nú  halla  mér  út  af  augnablik  og  andi  minn 
skreppa  úr  mér  —  í*  vasa  ykkar  og  láta  klukkurnar  ykk- 
ar  standa,  svo  að  eg  fengi  tíma  til  að  segja  ykkur  alt,. 
sem  eg  hefi  safnað  að  mér  af  sönnunum  fyrir  þessari  stað- 
hæfingu  minni  um  t  v  í  1  i  f  i  s  t  r  ú  n  a. 


102  Utn  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

En  því  miður,  eg  er  ekki  göldróttur.  Tíminn  líður. 
Þolinmæði  ykkar  þrýtur.  Og  eg  verð  að  láta  mér  nægja 
iáein  atriði,  og  tek  þau  flest  úr  okkar  eigin  sögu : 

I  elztu  steinaldargröfum,  sem  fundist  hafa  suður  í 
löndum,  má  sjá,  að  vel  hefir  verið  um  líkin  búið;  það 
hafa  fundist  vopn  i  gröfunum  og  ílát,  sem  virðast  vera 
matarílát.  Þetta  bendir  ótvírætt  á  tvilífistrú.  Síðar,  á  eir- 
öldunum,  voru  líkin  að  vísu  brend,  en  askan  jörðuð,  og 
vandlega  um  búið,  og  vopn  og  ýmsir  aðrir  hlutir  látnir  i 
gröfina.  Það  er  eldgömul  trú,  að  eldur  hreinsi  og  þessi  með- 
ferð  á  öskunni  sannar,  að  eiraldarmenn  hafa  litið  alt  öðr- 
um  augum  á  mannsösku  en  aðra  ösku.  Bálfarir  héldust 
langt  fram  á  járnöld,  sumstaðar  fram  að  kristni.  En  þó 
var  það  altítt  orðið  í  heiðnum  sið,  að  heygja  dauða  menn. 
Þann  sið  höfðu  elztu  forfeður  okkar  hér  á  landi. 

í  heiðnum  sið  var  tvilífistrúin  i  fuUum 
mætti  hér  á  landi  (874 — 1000)  eins  og  annars- 
staðar. 

Kunnáttumenn  —  galdramenn  —  gátu  skift  sér  i 
tvent,  þegar  þeim  likaði.  í  Vatnsdælu  segir,  að  Ingimund- 
ur  gamli  keypti  af  3  Finnum  fyrir  smjör  og  tin  að  þeir 
skryppu  til  íslands  frá  Noregi  og  leituðu  að  hlutnum,  sem 
Finnan  hafði  seitt  þangað.  »Nú  skal  oss  byrgja  eina  sam- 
an  i  húsi,  ok  nefni  oss  engi  maðr«  —  ok  svá  var  gert. 
Ok  er  liðnar  voru  þrjár  nætr  kom  Ingimundr  til  þeirra. 
Þeir  risu  þá  upp  ok  vörpuðu  fast  öndinni  ok  mæltu:  »Sems- 
sveinum  er  erfitt  ok  mikit  starf  höfum  vér  haft«.  Þeir 
segja  nú  alla  ferðasöguna.  —  Þetta  er  glögt  dæmi :  Andar 
Finnanna  fara,  fara  hamförum,  sem  kallað  var,  til 
íslands,  en  líkamir  þeirra  liggja  heima  i  móki,  og  það  má 
ekki  kalla  á  þá  —  svo  að  þeir  vakni  ekki,  svo  að  and- 
arnir  þurfi  ekki  að  hverfa  aftur  frá  hálfunnu  verki.  Þið 
sjáið  að  hamfaratrúin  er  lifandi  eftirmynd  þess  vanalega 
svefns,  en  hamför  var  það  kallað,  af  því  að  andinn  átti 
að  geta  brugðið  sér  i  ýms  líki,  t.  d.  dýrsliki,  og  raætti 
nefna  mörg  dæmi  til  þess. 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  &  annað  lif.  103 

Tvíliíistrú  vikinganna  olli  þvi,  að  þeir  bjuggu  mjög 
vandlega  um  lík  ástvina  sinna.  Víkingur  dó;  andi  hans 
rauk  út  um  vitin ;  að  d  e  y  j  a  merkti  upprunalega  að 
rjúka  upp,  gufa  upp ;  dauðinn  er  a  n  d  1  á  t ;  með  andanum 
livarf  f jörið ;  dauðinn  er  fjörtjón.  Andi  vikingsins 
fór  til  Valhallar,  ef  hann  féll  á  vígvelli,  til  Heljar,  ef  hann 
varð  sóttdauður,  til  Ránar,  ef  hann  druknaði.  En  líkami 
vikings,  »hann  sjálfur«  lá  eftir,  ekki  liflaus,  en  i  dauða- 
móki.  Honum  voru  veittar  nábjargir;  hann  var  vafalaust 
þveginn  og  klæddur;  síðan  var  reist  jarðhús,  orpinn 
haugur  yfir  hann ;  það  var  ven julega  gert  samdægurs, 
eða  næsta  dag  eftir  andlátið ;  hann  var  nú  fluttur 
i  hauginn ;  það  voru  bundnir  skór  á  fætur  hans  —  h  e  1  - 
ekór  —  til  að  ganga  á  til  Valhallar,  eða  Heljar;  vopn 
hans  voru  lögð  hjá  honum  og  herklæði,  stundum  skip,  oft 
dauður  hestur  og  hundur,  stundum  aðrir  dauðir  menn  — 
til  að  þjóna  honum;  og  oftast  fekk  hann  einhverja  góð- 
gripi  eða  skotsilfur  með  sér  i  hauginn.  Nú  var  þá  Vik- 
ingur  dottinn  sundur  i  tvo  Vikinga.  Vikingur  andi  gekk 
til  Valhallar  á  anda  helskónna,  eða  reið  anda  hestsins,  i 
Æinda  herklæðanna,  girtur  anda  sverðsins,  með  anda  silf- 
ursins  í  anda  pússins,  og  íylgdu  honum  andar  liðsmanna, 
eem  í  haug  voru  lagðir  hjá  honum.  En  Vikingur  hinn, 
Vikingur  likami,  »Víkingur  sjálfur«  sat  í  haugnum  með 
öUum  ummerkjum.  Vikingur  i  Valhöll  skrapp  stundum 
heim  í  mannabygðir  og  vitraðist  vinum  sínum,  helzt  i 
svefni,    en    stundum   sáu  þeir  honum  bregða  fyrir  í  vöku 

—  sáu  svip  hans.  Stundum  kom  Víkingur  i  ValhöU  að 
finna  Víking  i  Haug.  Helgi  Hundingsbani  sást  ríða  frá 
Valhöll  til  Helga  i  Haug.     Vikingur  í  Haug  lá  oftast  kyr 

—  eins  og  sá  er  sefur.  En  brytist  einhver  i  hauginn  til 
að  ræna  hann,  þá  fór  hann  að  brölta  i  svef  ninum  og  var 
illur  viðureignar.  Og  stundum  gekk  hann  lika  úr  haugn- 
um  —  eins  og  maður  gengur  í  svefni  —  þó  enginn  áreitti 
hann,  og  var  þá  sagt  að  hann  gengi  aftur ;  það  voru  vond- 
ir  menn,  sem  gengu  aftur,  Þórólfur  Bægifótur,  Klaufi, 
Olámur  o.  fl      Haugar  voru  orpnir  hingað  og  þangað,  en 


104  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

því  nær  aldrei  heima  við  hús,  mjög  oft  við  alfaraveg. 
Ýmsir  fornmenn  sögðu  fyrir  um  haugstæðið.  Tungu-Odd- 
ur  sagði  að  heygja  sig  uppi  á  Skáneyjarfjalli  —  þaðan 
var  víðsýnt  yfir  bygðina.  Sumir  kusu  líka  anda  sinum 
bústað ;  Þórólf ur  Mostrarskegg  vildi  ekki  fara  til  Heljar ; 
hann  settist  að  i  Helgafelli,  og  þangað  fór  Þorsteinn  Þorska- 
bitur,  sonur  hans  (Eyrbyggja).  Kráku-Hreiðar  kaus  að  deyja 
i  Mælifell  (Landnáma). 

Ekki  voru  allir  heygðir.  Sumir  voru  lagðir  i  gröf  — 
likt  og  nú  —  með  vopnum  sínum,  og  mold  og  grjóti  hrúg- 
að  í  haug  yfir  —  likt  og  leiðin  nú  eru  hlaðin  upp.  En 
þeir  voru  lagðir  i  út  og  suður,  höfuðið  ýmist  i  út  eða  suð- 
ur  í  islenzkum  dysjum,  segir  Matthías  mér  Þórðarson  forn- 
menjavörður. 

Nú  skal  eg  nefna  þrjú  dæmi  úr  íslendingasögum. 

í  Njálu  segir  svo:  »Þeir  urpu  haug  eftir  Gunnar 
ok  létu  hann  sitja  upp  i  hauginum.  Rannveig  vildi  eigi 
at  atgeirinn  færi  í  hauginn  ok  kvað  þann  einn  skyldu  á 
honum  taka,  er  hefna  vildi  Gunnars«.  »Þeir  Skarphéðinn 
ok  Högni  váru  úti  eitt  kveld  ok  váru  fyrir  sunnan  haug 
Gunnars.  Tunglskin  var  bjart,  en  stundum  dró  fyrir. 
Þeim  sýndist  haugrinn  opinn,  ok  hafði  Gunnar  snúist  i 
hauginum  ok  sá  móti  tunglinu  .  .  .  Þeir  sá,  at  Gunnar 
var  kátlegur  ok  með  gleðibragði  miklu.  Hann  kvað  vísu 
—  ok  þó  svá  hátt,  at  þó  mátti  heyra  gerla,  þó  at  þeir 
væri  firr«.  Svo  tekur  Högni  ofan  atgeirinn  um  miðja  nótt, 
og  söng  hátt  i  honum.  »Rannveig  spratt  upp  af  æði  mik- 
illi  og  mælti:  »Hver  tekr  atgeirinn,  þar  er  ek  bannaði 
öllum  með  at  fara?«  »Ek  ætla«,  segir  Högni,  »at  færa 
föður  minum,  ok  hafi  hann  til  Valhallar  ok  beri  þar  fram 
á  vápnaþingi«. 

Hér  er  ein  sönnunin  fyrir  því,  að  menn  trúðu  þvi, 
að  VikÍDgur  andi  gæti  haft  til  Valhallar  anda  allra  þeirra 
hluta,  sem  fylgdi  hinum  helmingnum,  Víking  i  haug.  — 
Gunnar  i  Valhöll  átti  ekki  ráð  á  anda  atgeirsins,  meðan 
atgeirinn  hékk  inn  á  þili,  ekki  nema  atgeirinn  væri  lagð- 
ur  hiá  hinum  Gunnarnum,  Gunnari  í  Haug.     En  atgeirinn 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trána  á  ansað  lif.  105 

sjálfur   hefði   legið    kyr  i   haugnum;  það  var  öllum  Ijóst. 
Svona  var  trúin. 

í  Eglu  segir,  að  Egill  reið  eitt  sinn  að  heiman  og 
skildi  við  föður  sinn  í  styttingi ;  karlinn  Skallagrimur  þótt- 
ist  seint  fá  fé  það,  er  Aðalsteinn  konungur  hafði  sent 
honum  i  sonarbætur.  Þegar  EgiU  var  riðinn  að  heiman, 
fór  Skallagrimur  með  silfur  sitt  alt  i  kistu  og  eirkatli  og 
sökti  þvi  í  keldu  eina.  »Skallagrímr  kom  heim  um  mið- 
nættisskeið  ok  gekk  þá  til  rúms  síns,  ok  lagðist  niðr  í 
klæðum  sínum,  enn  um  morgininn,  er  lýsti,  ok  menn 
klæddust,  þá  sat  Skallagrímr  fram  á  stokk,  ok  var  þá 
andaðr  ok  svá  stirðr,  at  menn  fengu  hvergi  rétt  hann  né 
hafit  ok  var  alls  við  leitat.  Þá  var  hesti  skotit  undir  einn 
mann.  Hleypti  sá  sem  ákafligast,  til  þess  er  hann  kom  á 
Lambastaði.  Gekk  hann  þegar  á  fund  Egils  ok  segir  hon- 
um  þessi  tíðendi.  Þá  tók  Egill  vápn  sín  ok  klæði  ok  reið 
heim  til  Borgar  um  kveldit,  ok  þegar  hann  hafði  af  baki 
stigit,  gekk  hann  inn  ok  í  skot,  er  var  um  eldahúsit,  enn 
dyrr  váru  fram  ór  skotinu  at  setum  innanverðum.  Gekk 
Egill  fram  í  setit  ok  tók  í  herðar  Skallagrimi  ok  kneikti 
hann  aftr  á  bak,  lagði  hann  niðr  í  setit  ok  veitti  honum 
þá  nábjargir.  Þá  bað  Egill  taka  graftól  ok  brjóta  vegginn 
fyrir  sunnan,  ok  er  þat  var  gert,  þá  tók  Egill  undir  höfða- 
hlut  Skallagrími,  enn  aðrir  tóku  fótahlutinn.  Báru  þeir 
hann  um  þvert  húsit  ok  svá  út  í  gegnum  vegginn,  þar  er 
áðr  var  brotinn.  Báru  þeir  hann  þá  1  hriðinni  ofan  í 
Naustanes.  Var  þar  tjaldat  yfir  um  nóttina.  Enn  um 
morgininn,  at  flóði,  var  lagðr  Skallagrímr  í  skip  ok  róit 
með  hann  út  til  Digraness.  Lét  Egill  þar  gera  haug  á 
framanverðu  nesinu.  Var  þar  í  lagðr  Skallagrimr  ok  hestr 
hans  ok  vápn  hans  ok  smíðatól.  Ekki  er  þess  getit,  at 
lausafé  væri  lagt  í  haug  hjá  honura.  Egill  tók  þar  við 
arfl,  löndum  ok  lausum  aurum«.     Þetta  gerðist  934. 

Hér  er  tviliflstrúin  svo  glögg  og  greinileg,  sem  frek- 
ast  má  verða.  Skallagrimur  situr  fram  á  stokk,  og  er 
andaður,  lifandi  andi  hans  er  farinn  til  Heljar;  en  Skalla- 
grímur  hinn,  »hann  sjálfur«,  situr  eftir ;  hann  hrærist  ekki, 


106  Dm  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  líf. 

og  þó  er  hann  ekki  meinlaus  eins  og  stokkur  eða  staur, 
siður  en  svo^  það  leynist  máttugur  lífskraftur  i  honum. 
Þess  vegna  fer  kappinn  EgiU  aftan  að  honum  til  að  veita 
honum  nábjargirnar,  þorir  ekki  að  horfast  í  augu  við 
hann.  í  þá  tið  höfðu  máttarmenn  og  kunnáttumenn  kyngi- 
kraft  1  augum,  »öndótt  augu«  (Þrimskviða),  »hvöss  augu« 
(Helga  kviða  Hundingsbana),  svo  að  ekkert  stóðst  sjónir 
þeirra.  »Sundr  stökk  súla  fyr  sjón  jötuns«,  segir  í  Hým- 
iskviðu.  Gunnhildur  kongamóðir  ólst  upp  hjá  Finnum 
tveim,  segir  Snorri  Sturluson ;  þeir  vildu  báðir  eiga  hana. 
Þeir  voru  svo  göldróttir,  segir  i  Heimskringlu,  að  »ef  þeir 
verða  reiðir,  þá  snýsk  jörð  um  fyrir  sjónum  þeira,  en  ef 
nökkut  kvikt  verðr  fyrir  sjónum  þeira,  þá  fellr  dautt 
niðr«.  Hún  kom  þeim  fyrir  á  þann  hátt,  að  hún  steypti 
selbelgjum  yfir  höfuð  þeim  i  svefni  og  batt  sterklega 
fyrir  neðan  hendurnar,  kallaði  síðan  menn  til  og  lét  vinna 
á  þeim.  Þessi  trú  og  þessi  siður,  að  draga  belg  á  höfuð 
^aldramönnum,  áður  en  unnið  var  á  þeim,  hélzt  langt 
íram  á  aldir.  I  Danmörku  hafa  menn  til  skarams  tíma 
trúað  á  ilt  augnaráð,  »glámsaugu«  (»Onde  Öjne«).  Hér  á 
landi  mun  þessi  þjóðtrú  vera  aldauða.  Hún  náði  til  dauðra 
manna ;  það  er  ein  Ijósasta  sönnunin  fyrir  tvíhfistrúnni,  að 
menn,  eins  og  Egill,  óttuðust  augun,  þó  andinn  væri  far- 
inn  úr  líkamanum,  og  aldrei  meir  en  þá.  Þess  vegna  var 
augunum  lokað,  og  er  það  eldgamall  manna  siður.  En 
munni  og  nösum  var  líka  lokað  —  hvers  vegna?  Jú, 
þar  fór  andinn  út  —  og  þar  gat  hann,  eða  einhver  annar 
andi,  skotist  inn  aftur  —  og  gert  vont  verra ;  því  varð  að 
loka  þeim  dyrum. 

En  hvers  vegna  braut  EgiU  gat  á  vegginn  og  bar 
Skallagrim  þar  út?  Af  því  að  trúin  var  sú,  að  gengi 
maðurinn  aftur,  þá  ætti  hann  ekki  annars  staðar  inngengt, 
en  þar  sem  hann  var  út  borinn.  Það  var  því  óvarlegt 
að  bera  hann  út  um  dyr  hússins;  þetta  var  ráðið  —  að 
loka  vandlega  á  eftir  honum.  Þessi  trú  hélzt  annarstað- 
ar  á  Norðurlöndum  langt  fram  yfir  siðabót.  Eg  veit  ekki 
hvað    hún   hefir   haldist  lengi  hér  á  landi.     Skallagrímur 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif.  107 

stóð  uppi  eina  nótt,  og  að  öllum  likum  hefir  verið  vakað 
yfir  honum.  Þetta  var  siðurinn,  góður  siður..  Hann  var 
fimiður  mikiU;  fyrir  þvi  fekk  hann  smiðatól  sin  með  sér, 
en  ekki  lausafé,  Egill  var  nízkari  en  svo,  enda  hafði 
gamli  Grimur  sjálfur  falið  fé  sitt. 

Þess  ber  vel  að  gæta,  að  sá  andaði  maður  er  rekinn 
af  heimili  sínu  og  sviftur  mestöllum  eigum  sínum,  fær 
minst  af  þeim  með  sér.  Það  er  þvi  ekki  að  furða,  þó  að 
þeim  standi  stuggur  af  honum,  sem  hafa  þetta  i  frammi 
við  hann. 

Loks  er  að  nefna  Þórólf  Bægifót;  hann  varð  lika  bráð- 
kvaddur  (seint  á  10.  öld),  segir  i  Eyrbyggju,  og  Arnkell 
goði,  sonur  hans,  fór  alveg  eins  að  og  Egill  á  Borg.  En 
Bægifótur  i  haug  var  þeim  mun  verri  en  Skallagrimur,  að 
hann  gekk  aftur  og  drap  bæði  raenn  og  fé.  Þá  fór  Arn- 
kell  til  við  marga  menn  og  braut  dysina  »ok  finna  (þeir) 
Þórólf  þar  ófúinn  ok  var  hann  nú  enn  iUilegasti*.  Þeir 
færðu  hann  nú  i  einn  lítinn  höfða,  dysjuðu  hann  þar  og 
»lét  Arnkell  siðan  leggja  garð  um  þverau  höfðan  fyrir 
ofan  dysina,  svá  hávan,  at  eigi  komst  yfir  nema  fugl 
fljúgandi«.  Lá  Þórólfur  þar  kyr  meðan  Arnkell  lifði.  En 
er  Arnkell  var  fallinn,  fór  Þórólfur  aftur  á  kreik  og  gerð- 
ist  mesti  meinvættur.  Þá  fór  til  Þóroddur  bóndi  i  Alfta- 
firði  og  rauf  dysina  Þórólfs  á  ný;  »var  hann  þcá  enn  ófú- 
inn  ok  hinn  tröllslegasti  at  sjá;  hann  var  blár  sem  hel 
ok  digr  sem  naut«.  Nú  var  hann  brendur  »ok  fauk 
askan  víða,  en  þeirri  ösku,  er  þeir  máttu,  sköruðu  þeir  á 
sjó  út«.  Þá  var  Þórólfi  lokið,  en  askan  gekk  þó  aftur,  i 
nautslíki,  og  varð  faðir  að  graðungnum  Glæsi,  sem  að  lok- 
um  banaði  Þóroddi  bónda. 

Það  eru  til  ótal  dæmi  þvi  til  sönnunar,  að  þeir  sem 
ganga  aftur,  þeir  fúna  ekki,  en  hinir,  sem  liggja  kyrrir, 
fá  legusár  og  holdfúa  inn  að  beini.  Sú  trú  hefir  haldist 
fram  á  okkar  daga.  Jafnt  í  heiðnum  sem  kristnum  sið 
hefir  eldurinn  verið  eina  örugga  ráðið  til  að  vinna  á  aft- 
urgöngum  að  fullu,  til  að  drepa  þær,  en  þó  hefir  jafnan 
verið  vandfarið  með  öskuna.    Menn  kunnu  önnur  ráð;  það 


108  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

mátti  höggva  höfuðið  af  búknum  og  ganga  milli  bols 
og  höfuðs,  eða  setja  höf uðið  við  iljarnar  eða  þjófin ; 
það  gerði  Grettir  við  drauginn  Glám  til  bráðabirgða,  segir 
í  Grettissögu,  en  svo  brendu  þeir  Glám  daginn  eftir  og 
grófu  niður  öskuna,  og  varð  hans  ekki  vart  úr  þvi. 

Nú  kemur  kristnin  til  sögunnar  (lögleidd  árið  1000 
hér  á  landi).  Þið  skuluð  ekki  ætla,  að  hún  hafi 
afnumið  þessa  barnalegu  tvilífistrú.  Kristn- 
in  magnaði  hana  enn  meir.  Dekrið  við 
mannabúkana  hélzt  eftir  sem  áður. 

í  kaþólskum  sið,  alt  fram  að  siðabót,  var  trúin  á  þessa 
leið :  Þegar  kristnir  menn  deyja  fara  sálir  þeirra  út  um 
vitin.  »Þá  myndaði  Jahve  Guð  manninn  af  leiri  jarðar  og 
blés  lifsanda  i  n  a  s  i  r  hans,  og  þannig  varð  maðurinn  lif- 
andi  sál«  (1.  Mósebók,  2.,  7).  Beztu  sálirnar  fara  beint  til 
himnarikis,  þær  lakari  fara  fyrst  í  hreinsunareld.  Lík- 
aminn  verður  eftir,  en  þessi  líkamsvera  er  ekki  eins  og  steinn- 
Inn  eða  staurinn,  hún  er  maður,  lifandi  en  sálarlaus  maðun 
sof andi  maður ;  þetta  er  siðasti  svefninn,  dauðasvefn ;  líkið 
er  dauðsofandi  sálarlaus  maður,  dauður  maður.  Orðið, 
að  s  V  æ  f  a  (sæfa)  fekk  merkinguna  að  d  r  e  p  a,  og  er  sú 
merking  afarforn.  Við  segjum  enn  að  svæfa  naut.  Hvern 
dauðan  mann  skal  flytja  til  kirkju  og  búa  um  hann  þar 
i  vigðri  mold,  og  þar  skal  hann  liggja  og  sofa,  þangað  til 
drottinn  vekur  hann  á  dómsdegi.  Þá  ris  hann  upp,  þá 
fer  sál  hans  aftur  inn  i  likamanu,  þá  byrjar  nýtt  líf,  ei- 
lift  líf .  Þetta  hefir  kristnin  fram  yfir  heiðn- 
ina:  upprisu  mannsins.  Annars  var  alt  með 
sama  hætti.  Sálin  gat  skroppið  hingað  og  vitrast  mönnum, 
helzt  i  svefni;  hún  sást  lika  einstaka  sinnum  —  það  var 
svipur  mannsins,  eða  vofa.  Maðurinn  »sjálfur«,  sem  lá 
og  svaf  í  gröfinni,  g  a  t  gengið  aftur,  en  kaþólskir  klerkar 
börðu  niður  afturgöngutrúna.  »Virðulegur  faðir«  Arni 
biskup  Þorláksson  (f  1298)  eyddi  t.  d.  þeirri  villu,  að 
óskirð  börn  (>útburðir«)  gengju  aftur,  þó  þau  væru  graf- 
in  utangarðs.     í  Sturlungu   og   biskupasögunum    er    mjög 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif.  109 

sjaldan  minst  á  afturgöngur.  Það  voru  einkum  beztu  og 
heilögustu  mennirnir,  sem  gengu  aftur,  og  fór  þá  sem  fyrri, 
að  þeir  fúnuðu  ekki.  Ólafur  helgi  'féll  á  Stiklastöðum. 
Þeir  feðgar  Þorgils  Álmuson  og  Grimur  fundu  lik  kon- 
ungs  í  valnum,  þvoðu  það  og  sveipuðu  og  fólu,  komu  þvl 
síðar  í  kistu  og  fluttu  til  Þrándheims  og  grófu  á  laun  1 
sandinum  við  ána  Nið.  Eftir  12  mánuði  og  5  nætur  frá 
falli  konungs  var  kistan  tekin  upp  úr  sandinum;  fanst 
»dýrligr  ilmr«  úr  kistunni,  þegar  upp  var  lokið;  »var 
hvergi  brugðit  ásjón  hans,  litr  og  roði  í  kinnum,  sem  þá 
mundi,  er  hann  væri  nýsofnaðr;  en  á  því  fundu  menn  mik- 
inn  mun,  er  séð  höfðu  Ólaf  konung,  þá  er  hann  féll,  at 
siðan  hafði  vaxit  hár  hans  ok  negl,  þvi  næst,  sem  þá  mundi, 
ef  hann  hefði  lífs  verit  hér  i  heimi  þá  alla  stund,  siðan 
er  hann  féll«.  Nú  var  hann  skrinlagður.  Hér  höfum  við 
tvílifistrúna  í  allri  sinni  dýrð.  Þórarinn  loftunga  talar  i 
einu  kvæði  sínu  um  Olaf  i  himnaríki,  og  rétt  á  eftir  í 
öðru  erindi  um  Olaf  i  Þrándheimi: 

„Þar  svo  liann 
með  heilu  liggr 
lofsæll  gramr 
liki  sinn". 

Og  nú  fara  þeir  báðir  að  gera  kraftaverk,  bæði  Olafur  i 
Himnaríki  og  Ólafur  i  Þrándheimi;  og  oft  er  mjög  erfitt 
að  sjá  hver  Ólafurinn  það  er  i  það  og  það  sinnið.  öll 
trúbrögð  eru  ruglingsleg  og  fuU  af  mótsögnum.  Það  er 
þeim  heimilt.  Tvilifistrúin  er  lika  fádæma  rugiingsleg. 
Tviskiftingarnir,  t.  d.  Ólafur  andi  og  Ólafur  sofandi,  rugl- 
ast  iðulega  saman  í  hugum  manna.  Andinn  verður  meira 
eða  minna  holdlegur,  likið  (sofandinn)  meira  eða  minna 
andlegt.  Þessa  verða  menn  vel  að  gæta,  er  menn  lesa 
fornsögur  og  þjóðsögur. 

Útfararsiðirnir  voru  að  ýmsu  leyti  öðru  visi  hér  á 
landi  i  kaþólskri  tið  en  nú  á  dögum.  Likið  var  þvegið, 
sveipað  likblæju  og  saumað  að  þvi;  nábjargir  voru  veitt- 
ar,  eins  og  áður.  Svo  var  líkið  lagt  á  börur,  likbörur,  og 
borið     til  kirkju,    eða  flutt   á   hesti  eða  skipi,  og  grafið, 


110  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

kistulaust;  þetta  var  oft  gert  samdægurs,  ella 
næsta  dag,  sjaldan  dregið  lengur,  ef  kostur  var. 
Ef  lik  stóð  uppi  næturlangt,  var  vakað  yfir  því,  við  Ijós 
á  vetrum ;  er  það  siður  enn  i  dag  viða  hér  á  landi,  og  þá 
oftast  þar  til  er  likið  er  komið  í  kistu.  Kistur  voru  að 
vísu  hafðar  stöku  sinnura,  einkum  ef  langt  skildi  flytja 
likið,  eða  höfðingsmaður  var  látinn.  En  það  var  fágætt. 
Bezt  þótti  fara  um  þá  dauðu,  ef  þeir  fengu  að  sofa  inni, 
voru  lagðir  til  hvildar  inni  i  kirkjunni,  undir  kirkjugólfi, 
i  kirkjuvegg  eða  útskoti,  en  aldrei  varð  sá  siður  eins  rik- 
ur  hér  og  i  öðrum  löndum.  Minni  háttar  menn  urðu  að 
sofa  frammi,  í  garðinum.  En  óbótamenn  og  óskirð  börn 
fengu  það  þó  ekki,  þeim  var  úthýst,  út  i  óvígða  mold. 

Það  var  gamall  kristinn  siður,  að  láta  einn  silfur- 
skilding  i  hverja  gröf,  handa  Lykla-Pétri.  Stundum  var 
letrað  á  þessa  peninga:  »Tributum  Petri«  (Péturstollur). 
Þessi  siður  hélzt  viða  langt  fram  yfir  siðabót.  Það  er 
órannsakað  mál  hvort  hann  hefir  tiðkast  hér  á  landi; 
Annars  var  þetta  áframhald  af  forngrískum  sið  (ferjutoll 
Karons). 

Löngun  manna  til  að  »hafa  með  sér  i  gröfina«  þá 
hluti,  sem  þeim  hefir  þótt  vænst  um,  hefir  haldist  um  all- 
ar  aldir  og  er  ekki  útkulnuð  enn  i  dag. 

í  kristinna  laga  þætti  i  Grágás,  elzta  íslenzkum  kirkju- 
rétti  (1123),  segir  svo:  »Lik  hvert  skal  til  kirkju  færa, 
þat  er  at  kirkju  á  lægt,  svá  sem  menn  verða  fyrst  búnir 
til«.  »Lík  skal  eigi  bera  i  kirkju  bert  eða  blóðugt«.  »Lík 
skal  eigi  grafa  áðr  kólnat  er«. 

Eftir  kristnirétti  Árna  biskups  (1275)  skyldi  lík  jarð- 
að  innan  5  sólarhringa  eftir  andlátið,  en  þó  ekki  fyr  en 
kólnað  væri.  Væri  ekki  unt  að  grafa  líkið  að  kirkju  á 
5  nátta  fresti,  þá  skyldi  staursetja  það. 

Þessi  lofsverði  áhugi  kaþólskra  manna,  að  koma  lik- 
unum  sem  fyrst  i  jörðina,  er  fyrir  löngu  fallinn  i  dá ;  þvi 
oUi  siðabótin;  þá  varð  allmikil  breyting  á  trúnni,  og  af 
þvi  hlutust  miklar  breytingar  á  útfararsiðunum. 


I 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  líf.  111^ 

Hér  verðum  við  því  að  nema  staðar  eitt  augnablik 
og  litast  um. 

Á  miðöldum  sögðu  visindamenn,  eins  og  i  fornöld,  að 
jörðin  væri  miðdepill  veraldar,  eins  og  kringla  i  laginu, 
og  mörg  hvolfþök  —  himnar  —  yfir  henni,  en  geigvænt 
djáp  undir  niðri.  Skýrust  var  kenning  Aristotelesar  (uppi 
á  4.  öld  f.  Kr.):  Heimurinn  er  geysistór  hnöttur;  i  miðj- 
unni  er  jarðarkringlan  og  bærist  ekki ;  utan  um  hana  eru 
8  himnar,  eins  og  gagnsæjar,  hnöttóttar  blöðrur,  hver  ann- 
ari  stærri,  hver  utan  yfir  annari,  og  allar  á  sifeldum  snún- 
ingi  kringum  jörðina.  Á  7  innri  hvolfunum  (Sphærer) 
sitja  tunglið,  sólin  og  reikistjörnurnar,  hver  á  sínu  hvolfi; 
en  á  yzta  og  stærsta  hvolfinu  —  8.  himninum  —  sitja 
allar  fastastjörnurnar.  Upp  á  efsta  himninum  bjó  nú  guð, 
sögðu  prestarnir,  í  dýrlegri  höll,  þeirri  himnesku  Jerúsal- 
era ;  þar  var  Himnaríki.  En  í  undirdjúpinu  bjó  djöfuUinn ; 
þar  var  Helvíti.  í  miðjunni,  á  gólfinu  i  þessu  veraldar- 
húsi,  bjuggu  mennirnir;  það  var  jarðriki.  Þar  börðust 
þeir  um  yfirráðin  guð  og  djöfullinn.  I  kaþólskum  sið 
veitti  guði  betur ;  hann  átti  þá  öfluga  liðsmenn,  son  sinn 
eingetinn  Jesúm  Krist,  Maríu  móður  hans,  englana,  post- 
ulana  og  annara  helgra  manna  sálir ;  og  hér  á  jörðunni  hafði 
hann  duglegan  ráðsmann,  páfann,  og  duglega  vinnumenn, 
prestana,  og  öflug  vigi,  kirkjurnar.  Djöfullinn  gat  engu  á- 
orkað.  Þá  voru  allir  börn  kirkjunnar;  prestarnir  voru 
feður  safnaðarins,  menn  kölluðu  þá  feður  og  páfann  í  Róm 
heilagan  föður.  Góðu  börnunum  var  engin  hætta  búin  af 
djöflinum.  Þau  nutu  góðverka  sinna.  Og  slæmu  börnin, 
sem  vissu  upp  á  sig  skömmina,  þurftu  ekki  annað  en 
kaupa  liðveizlu  af  kirkjunni  móti  djöfiinum,  »gefa  fyrir 
sálu  sinni«.  Prestunum  stóð  hann  ekki  snúning.  Þeir 
höfðu  hann  fyrir  grýlu  á  börnin  sín,  en  fóru  sjálfir  illa 
með  hann  og  drógu  dár  að  honum.  Þjóðsögurnar  okkar 
um  Sæmund  fróða  (f  1133)  eru  kaþólskar.  Og  þið  munið, 
að  Sæmundur  hafði  kölska  bæði  til  áburðar  og  reiðar,  lét 
hann  sækja  vatnið  og  moka  fjósið,  hafði  hann  i  öllu  þvi 
versta. 


112  tJm  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  aiina&  lif. 

Lík  látinna  manna  eru  óhrein,  sögðu  kaþólskir  prest- 
ar,  satt  og  rétt ;  fáið  okkur  þau  sem  fyrst,  við  skulum  gæta 
þeirra,  að  þeir  liggi  kyrrir,  sofi  í  friði,  þangað  til  á  dóms 
degi,  að  þeir  risa  upp,  og  þá  fyrst  verður  likaminn  dýr- 
legur.  Og  þeir  voru  dyggir  verðir;  kirkjurnar  Ijómuðu  af 
Ijósum  og  ómuðu  af  söng  jafnt  á  nótt  sem  degi.  Líkamir 
helgra  manna  urðu  þó  strax  dýrlegir. 

En  þá  kom  Lúter  og  kveikti  ófrið  á  þessu  gamla 
kaþólska  friðarheimili.  Hann  gerði  uppreisn  á  móti  ráðs- 
manninum.  Lúter  var  postuli  frelsisins,  lifsgleðinnar  og 
trúarinnar.  Þið  eruð  börn  guðs,  en  ekki  páfans  og  prest- 
anna,  guð  er  okkar  heilagi  faðir,  sagði  Lúter.  Þið  eigið 
að  lifa  eftir  ykkar  heilbrigðu  fýsnum  og  tilhneigingum, 
aukast  og  margfaldast  og  gera  ykkur  jörðina  undirgefna; 
þið  eigið  ekki  að  afneita  ykkar  eigin  eðli,  sem  guð  hefir 
skapað  ykkur  með,  eins  og  munkar  gera  og  nunnur.  Góð- 
verkin  gagna  ekki  og  þvi  siður  bænir  dáinna  manna. 
Trúin  er  fyrir  öUu.  Trúin  mun  gera  ykkur  frjálsa.  Einn 
skólabróðir  minn,  sem  las  guðfræði,  sagði  mér  í  fylstu  al- 
vöru  á  háskólaárum  okkar,  að  eg  hlyti  að  fara  til  hel- 
vítis,  hvað  vel  sem  eg  breytti,  ef  eg  ekki  tryði,  tryði 
á  guðdóm  Krists,  tryði  öllu,  sem  hann  trúði.  Hann  var 
einlægur  Lútersmaður. 

Fyrstu  áhangendum  Lúters  fanst  sem  þeir  losnuðu  úr 
fangelsi;  þeir  hoppuðu  og  hlógu  og  sungu  af  fögnuði  yfir 
frelsinu ;  þeir  bölvuðu  páfanum,  brutu  alla  helga  dóma  i 
kirkjunum,  myndir  og  dýrlingabein,  köstuðu  þvi  út,  og 
slöktu  Ijósin  og  lokuðu  kirkjunum,  nema  rétt  á  sunnudög- 
um.  En  tvilifistrúin  varð  nú  magnaðri  en 
nokkru  sinni  fyr.  Likin  eru  ekki  óhrein,  sögðu 
Lútersmenn,  það  er  pápisk  lygi;  sá  andaði  maður  —  lik- 
aminn  —  á  að  sofa,  en  aftur  upp  að  rísa  og  komast  i 
himnariki,  eins  og  sálin;  hann  er  ekki  óhreinn,  hann  er 
sofandi  ástvinur  okkar,  sem  vaknar  upp  aftur  á  efsta  degi. 
Þessi  trúarbreyting  oUi  þeirri  stórbreytingu  á  útfararsið- 
unum,  að  nú  varð  mönnum  hughaldið  að  hafa  líkið,  þann 
aofandi  ástvin,  sem  lengst  heima  hjá  sér,  láta  hann  standa 


I 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á,  annað  lif.  113 

uppi  sem  lengst,  búa  sem  bezt  um  hann  í  11  k  k  i  s  t  u  og 
kveðja  hann  með  sem  mestum  virktum.  Siðabótin  ger- 
breytti  útfararsiðunum;  þaðan  stafa  1  í  k  k  1  æ  ð  i  n,  sem 
komu  í  stað  likblæjunnar,  líkkisturnar,  langar 
uppistöður,  húskveðjur  og  líkræður  í  kirk- 
junni.  Kaþólskir  prestar  sungu  yfir  líkunum  —  við  segjum 
enn  lík  s  ö  n  g  s  eyrir  — ,  þeir  héldu  engar  hrókaræður  yfir 
nánum.  I  Danmörku  varð  ósiðurinn  svo  ríkur  um  eitt  skeið, 
að  aðalsmenn  fengu  að  standa  uppi  marga  mánuði,  jafn- 
vel  á  annað  ár.  Troels  Lund,  merkasti  sagnaritari  á 
Norðurlöndum  síðan  Snorra  Sturluson  leið,  hefir  ritað  stóra 
og  stórmerka  bók  um  útfararsiðu  Norðurlandabúa  á  16.  öld 
(ekkert  um  ísland).  Enginn  Islenzkur  fræðimaður  hefir 
getað  sagt  raér  hvenær  þessi  stórbreyting  varð  hér  á  landi 
eftir  siðabótina  —  langar  uppistöður  og  hkkistur.  Pétur 
Zophoníasson  ættfræðingur  hefir  þó  tjáð  mér  dæmi  til  þess, 
að  á  18.  öld  stóðu  lík  stundum  uppi  hér  á  landi  i  margar  vik- 
ur,  alt  upp  í  10  vikur,  þó  hinir  væru  miklu  fleiri,  sem 
ekki  stóðu  uppi  nema  eina  viku  eða  þar  um  bil.  En  það 
hy gg  eg  þó  víst,  að  í  drepsóttunum  miklu  á  18.  öld  hafi 
flestir  hlotið  að  fara  fljótt  og  kistulausir  í  gröfina.  Lúters- 
menn  héldu  þeim  kaþólska  ósið  að  Jarða  heldra  fólk  inni 
í  kirkjunum.  Það  var  gert  hér  á  landi  út  18.  öldina; 
Hannes  Finnsson  biskup  var  jarðaður  inni  i  Skálholtskirkju 
1796;  siðan  hefir  aldrei  verið  jarðað  í  kirkju  svo  að  eg 
viti.  Þeir  úthýstu  lika  óbótamönnum  og  óskirðum  börn- 
um  úr  vígðri  mold.  Og  lútersku  prestunum  leizt  líkavel 
á  skildinginnn,  eins  og  þeim  kaþólsku,  en  voru  ekki  nærri 
eins  fengsælir.  í  kaþólskum  sið  varð  syndaþrjóturinn  að 
kaupa  sáluhjálpina  háu  verði,  varð  oft  að  gefa  kirkjunni 
aleigu  sina  fyrir  sálu  sinni;  i  lúterskum  sið  þurfti  engar 
gjafir,  ekkert  annað  en  iðrast  og  snúa  sér  og  trúa. 

Eg  held  eg  verði  að  segja  ykkur  ofurlitla  sænska 
sögu  frá  17.  öld;  eg  hefi  hana  eftir  Troels  Lund. 

Barn  dó  hjá  bónda  nokkrum  óskirt.  Hann  lagði  á 
stað  með  líkið  og  sagði  við  strák  sinn :  >Leystu  út  kvig- 
una,   strákur,  og  komdu  með  hana  um  leið«.     Kom  hann 

8 


114  XJm  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  ænnað  lif. 

nú  til  prests.og  bað  hann  jarða  barnið.  »Það  kemur  ekki 
til  mála,  það  er  óskirt«,  sagði  prestur.  »Sus8unei,  egskírði 
það  sjálfur«,  sagði  bóndinn.  »Það  er  sama«,  mælti  prest- 
ur,  »það  er  ónýt  skirn,  eg  jarða  það  ekki  —  eða  hvað 
sagðirðu?*.  Þá  svaraði  bóndi:  »Eg  sagði  sem  svo:  eg 
skiri  þig  í  nafni  föðursins  og  þess  heilaga  anda,,  Amen«. 
»En  hvað  varð  af  syninum?*  sagði  prestur  mjög  byrstur. 
Þá  sagði  bóndi:  »Soniirinn  er  úti  á  hlaði  með  spikfeita 
kvígu  handa  yður,  ef  þér  jarðið  barnið  mitt  innangarðs«. 
Og  svo  var  barnið  jarðað  innangarðs. 

En  hvers  vegna  var  svona  áriðandi  að  fá  að  liggja  í 
vígðri  mold?  Af  þvi  að  þá  átti  ekki  djöfullinn  einsgreið- 
an  gang  að  manni  i  gröfinni,  til  að  áreita  mann  og  ónáða 
mann  í  svefninum. 

Trúar  og  frelsisfagnaður  Lútersmanna  var  blandinn 
beisku  galli,  því  nú  hljóp  djöfullinn  i  spilið.  Áður  hafði 
guð  yfirhöndina  á  jarðriki,  en  nú  komst  djöfullinn  til  valda. 
Lútersmenn  fundu  hann  i  heilagri  ritningu,  og  sáu  þar,  að 
hann  var  miklu  ægilegri,  en  kaþólskir  prestar  höfðu  sagt. 
Þeir  urðu  lafhræddir.  Og  þetta  notaði  djöfullinn  sér. 
Hann  óð  nú  upp  á  jörðina  með  óvígan  her  af  árum  og 
púkum  og  alls  konar  illum  öndum  og  fékk  marga  vonda 
menn  i  lið  með  sér,  galdramenn;  hann  var  alstaðar  og 
óviðráðanlegur.  Hann  æsti  upp  þá  framliðnu,  svo  að  þeir 
fóru  nú  að  ganga  aftur  hópum  saman.  Nú  gengu  allir 
vondu  mennirnir  aftur  eins  og  i  heiðnum  sið.  Og  galdra- 
menn  gátu  lika  með  aðstoð  djöfulsins  »vakið  þá  upp« 
úr  gröfunum  og  sent  þá  i  ýmsum  iUum  erindum.  Nú  voru 
djöflar  og  afturgöngur  og  uppvakningar  i  hverju  horni. 
Hver  kirkjugarður  var  eins  og  iðandi  undirheimur.  Lút- 
ersku  þjóðirnar  urðu  öldungis  hamstola,  alveg  djöfulóðar;. 
það  var  eins  hér  sem  annarsstaðar.  Lifið  varð  sambland 
af  gáska  og  hrellingu.  Og  galdramennirnir,  flokksbræður 
djöfulsins,  voru  teknir  og  brendir  hópum  saman,  en  ekk- 
ert  dugði.  —  Þetta  var  siðabótin.  Hún  varð  harla  ólik  þeim 
ágæta  manni  Lúter,  eins  og  kristnin  hefir  frá  upphafi. 
verið    harla   ólík  Kristi.    Þessi  djöflatrú  var  æstust  á  11. 


Um  jarðarfarir,  báifarir  og  trúna  á  annaö  lif.  lli> 

öldinni,  en  hélzt  miklu  lengur.  Hér  á  landi  var  síðasti 
brennudómurinn  kveðinn  upp  1690,  en  galdramenn  voru 
húðstrýktir  hér  miklu  lengur. 

í  þjoðsögunum  okkar  eigum  við  nú  lifandi  mynd  af 
trú  þjóðarinnar,  eins  og  hún  var  eftir  siðabótína  og  fram 
á  19.  öld.     Og  aldrei  hefir  tvilífistrúin  verið  greinilegri. 

Eg  skai  nú  i  fám  orðura  lýsa  trúnni  á  annað  lif,  eins 
og  hún  varð  hér  á  landi  eftir  siðabótina.  En  þjóðsögurn- 
ar  eru  trúarjátning  þjóðarinnar:  A  dauðastundinni  leið 
sál  þess  lúterska  manns  upp  af  vitum  hans,  eins  og  raóðu- 
hnoðri,  sjaldnar  eins  og  Ijós;  skjárinn  var  tekinn  úr  gömlu 
íslenzku  sveitabaðstofunni,  svo  að  sálin  kæmist  út,  og  lát- 
inn  i  öfugur  aftur,  svo  að  hún  stælist  ekki  aftur  inn.  Nú 
fór  sálin  hans  Jóns  til  hiranarikis  —  eða  helvítis,  þvi  að 
hreinsunareldurinn  var  útbrunninn.  En  hinn  Jóninn  var 
eftir.  Honum  voru  nú  veittar  nábjargir,  þveginn  vand- 
lega,  ef  til  vill  í  fyrsta  sinni  síðan  hann  kom  úr  laugar- 
troginu,  búið  um  hann  i  kistu  i  hreinni  skyrtu,  með  kodda 
undir  höfði  og  línvoðum,  stundum  i  skrautklæðum ;  hann 
átti  að  vera  almennilega  til  fara  á  dómsdegi.  Svo  var 
hann  látinn  i  þessu  síðasta  hvilurúmi  sinu  niður  i  gröfina 
og  beðinn  að  sofa  í  friði.  En  það  fekst  nú  ekki  af  þeim 
eftir  siðabótina.  Þeir  gengu  aftur,  hver  um  annan  þveran, 
einkum  vondu  mennirnir.  Sumir  fóru  strax  að  rumskast 
meðan  þeir  lágu  á  börunum,  eins  og  einn  galdramaður, 
sem  stúlka  vakti  yfir,  og  var  að  sauma  utan  um  hann. 
»Þú  átt  eftir  að  bíta  úr  nálinni«,  sagði  hann  og  reigði  sig 
upp.  >Eg  ætlaði  ekki  að  bíta,  eg  ætlaði  að  slita,  bölvað- 
ur«,  sagði  stúlkan,  braut  nálina  og  rak  brotin  i  iljar  hon- 
um ;  það  dugði.  Margir  þurftu  draugarnir  að  éta,  »en 
dauðir  þurfa  ekki  hnif,  þeir  standa  á  og  rifa«,  sögðu  þeir. 
Sumum  grafarbúunum  þótti  lika  gott  i  staupinu.  Einn  til- 
vonandi  brúðguma  dreymdi  dauðan  vin  sinn;  hann  kvað: 

Heltu  út  úr  einum  kút 
ofan  i  gröf  mér  búna; 
beinin  min  i  brennivin 
bráðlega  langar  núna. 

Stundum   áttu  þeir  i  ástabralli;  öllum  er  kunn  sagan  unt 


116  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif. 

-djáknann  á  Myrká;  það  er  líka  i  frásögur  fært  um  tvo 
afturgengna  karlmenn,  að  þeir  áttu  börn  með  lifandi  stúlk- 
um;  það  voru  piltbörn,  báðir  góðir  og  efnilegir  og  urðu 
prestar,  en  voru  báðir  drepnir  fyrir  altarinu,  er  þeir  hófu 
hendur  i  fyrsta  sinn  til  að  blessa  yflr  fólkið  —  annars 
hefðu  kirkjurnar  sokkið,  segir  sagan.  Það  er  mjög  kyn- 
iegt,  að  tvö  fegurstu  ástarkvæðin,  sem  ort  hafa  verið  á 
islenzku,  eru  bæði  um  ástir  dauðra  manna;  eg  á  við  Helga 
kviðu  Hundingsbana  og  Sigrúnarljóð  Bjarna  Thorarensens. 
En  í  þeim  báðum  kemur  i  Ijós  þessi  sifeldi  ruglingur  i 
tvílífistrúnni,  óljós  aðgreining  á  sálarveru  og  likamsveru 
mannsins  eftir  dauðann.  Það  er  annars  skritileg  undan- 
tekning  frá  regiunni,  að  sál  galdramanna  á  að  geymast  í 
heilanum  til  dómsdags ;  ef  hauskúpan  kemur  upp,  sést  heil- 
inn  kvika,  og  er  um  að  gera  að  koma  þeim  haus  fljótt 
niður  aftur.  Kirkjugarðurinn  var  eins  og  lifandi  undir- 
heimur.  Þeir,  sem  mest  gengu  aftur,  fúnuðu  ekki  — 
gamla  trúin.  Sá,  sem  fyrstur  var  graflnn  í  kirkjugarði, 
fúnaði  ekki;  hann  var  kallaður  »vökumaður«  og  tók  á 
móti  öllum  þeim,  er  siðar  komu.  Hér  í  Reykjavíkurkirkju- 
garði  er  »vökukona«.  Oft  bar  við  að  óvinir  voru  látnir  sofa 
nálægt  hver  öðrum  í  garðinum  og  fóru  að  rífast  (»náh]jóð«). 

Svo  var  röddin  drauga  dimm, 
að  dunaði  í  fjallaskarði, 
heyrt  hef  eg  þá  hljóða  fimm 
i  Hólakirkjugarði, 

kvað  ein  griðkona  á  Hólum  í  Hjaltadal.  Á  nýársnótt 
gengu  allir  úr  gröfum  sínum;  kirkjugarðurinn  »reis«;  allar 
grafir  stóðu  þá  opnar,  allir  fóru  í  kirkjuna  og  höfðu  þar 
messugerð.  .M 

Mennl  sáu  að  vísu  að  Jflest  líkin  fúnuðu;  en  holdið 
varðaði  minstu ;  beinin  urðu  eftir,  og  þar  reið  alt  á,  að  þau 
færu  ekki  á  hrakning. 

Grengið  hef  eg  um  garðinn  móð, 
gleðistundir  dvína, 
hauskúpuna,  heiUin  góð, 
hvergi  finn  eg  mina, 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annað  lif.  IIT 

kvað  kerling  ein  við  prestskonu  1  svefni;  kúpa  kerlingar 
haíði  komið  upp  úr  gröf,  skoppað  út  i  garðshorn  og  ekki 
látin  niður  aftur.  Vinnukona  á  prestssetri  hafði  einu. 
sinni  brot  úr  hauskúpu  fyrir  kolu  i  fjósið;  bar  ekki  neitt 
á  neinu  fyr  en  á  gamlárskveld;  þá  kom  eigandinn  á  fjós- 
gluggann  og  kallaði:  »Fáðu  mér  beinið  mitt  Gunna«. 
»Sæktu  það  þá,  bölvaður«,  sagði  stelpan  og  grýtti  út 
kúpubrotinu.  Hann  þurfti  vitanlega  að  hafa  beinið  sitt  l 
draugamessuna  á  nýársnótt.  Þessi  beinatrú  lýsir  sér  eink- 
ar  vel  i  orðtækinu:     »Hér  vil  eg  beinin  bera«. 

Yms  ráð  kuunu  menn  til  að  varna  því,  að  dauðir  bóf- 
ar  gengju  aftur;  eitt  var  að  stinga  nálum  upp  i  iljarnar,- 
annað  að  reka  þrjá  nagla  í  leiðið  milli  pistils  og  guð- 
spjalls,  þriðja  að  setja  höfuðið  miUi  fótanna;  en  eina  örugga 
ráðið  var  þó,  eins  og  1  heiðnum  sið,  að  brenna  búkinn. 
Þess  vegna  voru  allir  galdramenn  brendir.  Sálin  fór  til 
fjandans,  en  það  var  ekki  til  að  hugsa,  að  hinn  parturinn 
tyldi  í  gröfinni,  hann  varð  að  drepa  alveg  —  i  eldi,  svO' 
að  hann  risi  aldrei  upp  aftur  að  eilifu.  Það  var  ógurleg 
hegning. 

Nú  vik  eg  við  máli  mínu. 

Lúter  dó  1546.  En  á  16.  öldinni  voru  uppi  tveir  aðrir 
menn,  sem  við  eigum  miklu  meira  að  þakka  —  og  þeir 
voru  báðir  kaþólskir.  Kopernikus-^  hét  annar  þeirra;. 
hann  dó  1520,  og  arfleiddi  mannkynið  að  nægum  sönnun- 
um  fyiir  því,  að  jörðin  er  ekki  miðdepill  alheimsins;  hún 
gengur  kringum  sólina,  en  ekki  sólin  kringum  hana.  Og 
reikistjöi-nurnar  5,  sem  viö  sjáum,  ganga  líka  kringum 
sól :  jöröin  er  reikistjarna,  og  tunglið  gengur  í  kringum 
hana.  En  utanyfir  öllu.  þessu  er  himinfestingin  með  fasta- 
stjörnuiiuni,  veraldarskurnið  ;  —  við  því  haggaði  Koper 
nikus  ekki.  Himnaríki,  guösriki,  sú  himneska  Jerúsalem, 
það  stóð  alt  óhaggað.  Þess  vegna  er  mest  vert  um  hinn 
manninn,  Giordano  Bruno,  Hann  er  í  mínum  aug- 
um  merkasti  iiiaðurinn  i  veraldarsögunni.  Hann  umturn- 
aði  álheimiiiuin ;  hann  kollvarpaði  himnariki,  reif  það  nið- 


118  Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúoa  á  annað  lif. 

ur.  Það  er  engin  himinfesting  til,  ekkert  hvolfþak  yfir 
jörðinni,  ekkert  hnöttótt  hirainskurn  utan  um  hana,  engin 
himnesk  Jerúsalem.  Alheimsgeimurinn  er  o  p  i  n  n  og 
óendanlegur;  og  guð  býr  ekki  i  neinni  himnahöll, 
guð  er  óendanlegur.  Þetta  var  kenning  Giordano  Bruno. 
Guð  er  kærleikur,  sagði  Kristur  —  og  svo  var  hann  kross- 
festur.  Guð  er  óendanlegur,  sagði  Giordano  Bruno  —  og 
svo  var  hann  brendur  lifandi ;  það  var  árið  1600.  Og 
það  vantar  mikið  á,  að  mannkynið  sé  búið  að  átta  sig  i 
þessari  nýju  óendanlegu  veröld,  og  venja  sig  við  þessa 
nýju  hugsun  um  óendanlegan  guð,  sál  þess  óendanlega 
alheims. 

Eg  veit  þið  afneitið  djöflinum,  flest  af  ykkur  Höf- 
uðpresturinn  okkar,  Jón  biskup  Vldalín  (11720),  nefndi 
djöfulinn  i  öðruhverju  orði,  miklu  oftar  en  guð,  og  kendi 
fjandanum  alt  ilt,  eins  og  þá  var  siður.  En  nú  heyri  eg 
ekki  íslenzka  presta  nefna  djöfulinn  á  nafn  ;  —  þeir  eru 
hættir  að  blóta.  Þetta  er  mikil  framför,  mikið  í  áttina. 
Djöfulæðið  er  runnið  af  okkur. 

En  ef  við  segjum,  að  við  höfum  lika  kastað  þeirri 
eldgömlu  barnatrú  mannkynsins  á  annað  lif,  þeiiri  sem 
eg  kalla  tvílífistrú,  þá  stöndum  við  ilia  að  vigi,  því  að 
útfararsiðir  okkar  bera  órækan  vott  um 
ómengaða  tvilífistrú;  það  er  h  ú  n ,  sem  gerir 
menn  frábitna  bálföiium  og  veldur  öllum  hégómaskapnum 
i  útfararsiðum  okkar  og  annara  þjóða ;  það  er  h  ú  n ,  sem 
veldur  því,  að  menn  eru  enn  í  dag  likhræddir  —  hræddir 
við  likin.  Líkhræðslan  er  óræk  sönnun  þess;  að  tvílífis- 
trúin  er  enn  uppi.  I  fornöld  var  dauðum  mönnum  stefnt 
til  óhelgis  sér.  Arið  1882  e.  Kr.  var  dauðum  raanni  hér 
á  landi  birt  stefna  í  landaþrætumáli. 

Gætið  nú  að ;  þið  mætið  raanni  á  götu  o^  spyrjið  : 
»Hvernig  líður  honum  Jóni  Islending?«  Ykkur  er  svar- 
að:  »0g  honum  líður  nú  vel,  hann  er  kominn  til  himna- 
ríkis«.  En  næst  þegar  »ísafoId«  kemur,  lesið  þið  auglýs- 
ingu,  sem  segir:  »Hér  með  tilkynnist  vinum  og  ætt- 
ingjum,  að  jarðarför  Jóns  íslendings  er  ákveðin  fifutudag- 


Um  jardarfarír,  bálfarir  og  trúna  k  annað  lif.  119 

ínn  ....  frá  heimili  hans,  Aðalstræti  nr.  .  .  Húskveðj- 
an  byrjar  kl.  llVs*-  —  Þarna  hafið  þið,  hvað  sem  hver 
segir,  t  V  o  Jónana ,  Jón  i  himnariki  og  Jón  á 
b  ö  r  u  n  u  m .  Og  sá  Jóninn  er  nú  þveginn  og  greiddur 
og  færðui  i  hrein  föt,  stundum  jafnvel  i  sparifötin  sin,  — 
eg  veit  tvö  dæmi  til  þess  síðan  eg  kom  hingað.  Það  er 
búið  sem  bezt  um  hann  i  síðasta  hvílurúminu,  kistunni, 
og  hún  höfð  svo  vönduð,  sem  efni  leyfa,  og  stundum  fær 
hann  sálmabókina  sína  með  sér ;  á  miðöldunum  fengu 
gaidramenn  galdraskruddur  sinar  með  sér  —  fornhetjurn- 
ar  vopn  sin.  Síðan  er  kistan  hans  Jóns  látin  standa  op- 
in,  svo  að  vinir  geti  komið  og  séð  hann  og  kvatt  hann  i 
síðasta  sinn.  Og  þetta  tekur  oftast  viku,  stundum  hálfan 
mánuð.  Svo  er  hann  kvaddur  hátiðlega  heima  með  hús- 
kveðju.  Þar  næst  er  hann  borinn  i  kirkju,  og  likræðurn- 
&r  þekkið  þið.  Loks  er  honum  ekið  suður  i  kirkjugarð 
og  látinn  siga  i  gröfina,  og  nú  segir  presturinn  við  Jón  i 
gröf :  »Af  jörðu  ertu  kominn,  að  jörðu  skaltu  aftur  verða, 
af  jörðu  skaltu  aftur  upp  rísa« ;  og  siðan  er  sungið  yfir 
honum:  »Sofi  hann  nú  hér  i  friðic.  Nokkru  siðar  kem- 
ur  legsteinninn,  og  á  hann  er  letrað:  »Hér  hvilir  Jón 
í  slen  dingur « .  Og  þó  er  Jón  íslendingur 
lika  i  himnariki,  hjá  guði.  Sjáið  þið  nú  ekki, 
að  þetta  er  ómenguð  tvilifistrú  —  Jónarnir  orðnir  tveir, 
annar  i  himnaríki  og  hinn  i  gröf.  Alt  er  þetta  enn  eins 
og  i  bernsku  mannkynsins,  alt  eins  og  áður,  áður  en  himn- 
arnir  hrundu,  nema  þetta  eina,  að  nú  sofa  þeir  aftur 
svo  vært,  eins  og  i  kaþólskum  sið,  þeir  ganga  nú 
sjaldan  aftur  úr  gröfunum;  en  sálirnar,  »svip- 
ina<  segjast  margir  verða  varir   við. 

Að  vísu  er  þvi  ekki  að  neita,  að  þessi  breytni  við 
likin  er  nú  mörgum  um  geð,  bæði  mér  og  öðrum ;  en 
við  verðum,  eins  og  gengur,  að  tolla  i  tízkunni ;  hún  er 
harður  og  vægðarlaus  húsbóndi.  Hins  vegar  eru  aðrir  að 
festast  i  tvilífistrúnni.  Ýmsir  merkir  sveitabændur  viljanú 
•ólmir   fá   leg  fyrir   likama  sina  á  hæsta  hólnum  i  túninu 


120  Um  jafðarfarir,  bálfarir  og  trnna  k  annað  lif. 

sínu,  þar  sem  þeim  þykir  fegurst  umhorfs,  rétt  eins  og  í 
heiðnum  sið,  að  dæmi  Tungu-Odds. 

Nú  fer  eg  að  gera  enda  á  máli  minu. 

Eg  er  ekki  að  finna  að  guðs  trúnni  — 
það  sé  fjarri  mér.  En  er  það  ekki  raunalegt,  að 
menn  skuli  enn  vera  að  syngja  um  þá  himnesku  Jerú- 
salem,  að  þetta  skuli  vera  uppáhaldssöngur  i  dómkirkj- 
unni  i  Reykjavík: 

„Þar  sé  eg  sólu  fegri 
á  súlum  standa  höll, 
með  dýrð  svo  dásamlegri, 
hún  drifin  gulli'  er  öll". 

Er  það  ekki  raunalegt,  segi  eg,  að  menn  skuli  enn  ímynda 
sér,  að  g  u  ð  hokri  i  gullidrifnum  súlnakumbalda  einhvers- 
staðar  úti  i  ómælisgeimnum,  að  memi  skuli  ekki  enn,  3 
öldum  eftir  bálför  Giordano  Bruno,  geta  aðhylst  þá  há- 
leitu  og  fögru  hugsun,  að  guð  sé  »alt  og  i  öllu«. 

Og  þið  megið  ekki  halda,  að  eg  sé  að 
amast  við  trúnni  á  tilveru  sálarinnar 
eftir  dauðann.  Andi  mannsins,  sálin,  verður  ekki 
mældur  með  neinum  mælikvarða  líkamans;  en  heimskur 
er  sá  maður,  sem  heldur  að  sálarkraftarnir  verði  að  engu 
eftir  dauðann,  þvi  öll  okkar  þekking  á  heiminum  segir 
ótvírætt,  að  enginn  hlutur,  hvorki  efni  né  orka,  verður 
nokkurn  tíma  að  engu.  En  þ  a  ð  verður  hver  og  einn 
að  gera  upp  við  sjálfan  sig,  h  v  e  r  j  u  hann  viU  trúa  um 
tilveru  sálarkraftanna  eftir  dauðann. 

Úm  likamanu  er  öðru  máli  að  gegna.  Hann  verður 
heldur  ekki  að  engu,  það  er  satt.  En  verum  ekki  þau 
börn,  að  halda,  að  h  a  n  n  eigi  nokkra  fraratíð  fyrir  hönd- 
um,  aðra  eii  þá,  að  grotna  sundur  og  verða  að  moldu  ; 
og  reyndar  eru  nú  nærri  tveir  þiiðjungar  likamans  bara 
vatn  og  verða  ekki  að  moldu,  og  þið  ættuð  þó  að  geta 
skilið,  að  þetta  meginefni  liksins,  vatnið,  muni  verða  kom- 
ið  víða  á  dreif,  um  það  er  lýkur  öllu  lííi  á  jörðu.  Hætt- 
um  þvi  í  öllum    bænum    þessu  barnalega  dekri  við  sálar- 


Um  jarðarfarir,  bálfarir  og  trúna  á  annaö  lif.  121 

lausa,  hálfúldna  líkamana.  Hættum  þeirri  fádæma  heimsku 
að  kalla  þá  m  e  n  n  og  segja,  að  þeir  s  o  f  i  —  hálfrotn- 
uð  likin.  Vitið  fyrir  vist,  að  hversu  vand- 
lega  sem  þið  búið  um  búkaná,  þá  verða 
þeir  grotnaðir  sundur  eftir  eitt  eilífðar- 
innar  augnablik,  ögn  fyrir  ögn,  og  safn- 
ast  aldrei  saman,  allar  þær  sömu  agnir^ 
i   sams    konar   lifandi   likama. 

Heiðrið  látinn  ástvin  ykkar,  en  heiðrið  »hann  s  j  á  If  - 
a  n  « ,  heiðrið  a  n  d  a  hans,  sem  horfinn  er,  haldið  á  lofti 
fegurstu  hugsjónum  hans  og  minningunni  ura  afrek  hans 
og  mannkosti.  Gerið  erfi  eftir  hann,  ef  ykkur  sýnist, 
það  er  forn  og  fagur  siður,  og  látið  prestinn  ykkar  þar 
hughreysta  ykkur,  ef  vill,  og  glæða  og  fegra  trú  ykkar 
á  guð  og  eilift  lif.  En  hættið  í  guðs  bænum  þessu  dekri 
við  sálarlaust  líkið,  hálfúldnað  og  rotið ;  verið  ekki 
þau  börn,  að  kalla  þ  a  ð  ástvin  og  fara  með  það  eins  og 
sofandi  manneskju. 

Gerum  okkur  Ijóst,  að  útfararsiðir  okkar,  alt  þetta 
dekur  við    1  i  k  i  n   er    helber  heimska  og  hégómi. 

Gerum  okkur  Ijóst,  að  það  erekki  til  nema 
ein  sómasamleg,  heiðarleg  og  vitiborin 
meðferð  á  andvana  likamsleifum  látin& 
ástvinar,  og  hún  er  sú  að  verja  þær, 
verja  líkið  viðbjóði  ýldu  og  rotnunar 
með  þvi  að  brenna  það  sem  allra  fljótast 
eftir   andlátið. 

Hvað  eigum  við  þá  að  gera  hér  i  höf uðstaðnum  ? 

Við  eigum  að  reisa  veglegt  likhús,  þar  sem  kumbald- 
inn  okkar  stendur  með  skituga  kaðaldordingulinn  framan 
á  sér  niður  úr  klukkunni,  og  þar  eigum  við  að  hafa  lik- 
ofn.  Við  eigum  að  hætta  þvi  að  handfjatla  likin,  láta 
lækni  skoða  þau  og  skrifa  dánarvottorð,  leggja  þau  síðan 
s  t  r  a  X  í  skrautlausa  kistu,  dekurslaust,  flytja  þau 
ó  ð  a  r  i  nýja  líkhúsið,  húskveðjulaust,  síðan 
b  r  e  n  n  a  þau  þar,  likræðulaust,  og  f  ela  e  i  n  k  i  s  • 
verða   öskuna    í  jörðinni,  >hvar  hún  áður  var«,  v  i  ð  - 


129  nm  jarðarfarir,  bálfarir  og  tróiia  k  annað  lif. 

hafnarlaust.  Svo  eigum  við  að  snúa  aftur  og  ganga 
hver  á  sinn  stað  í  mannkynsfylkingunni  og  ber jast,  hver 
Af  sinu  fremsta  megni,  i  baráttu  lífsins,  i  mannkynsins 
látlausu  framþróunarbaráttu,  þangað  til  við  hnígum  að 
velli,  hver  við  þann  orðstir,  sem  hann  fær  beztan  getinn 
sér.  Og  verura  ekki  þau  börn,  að  snúast  á  hæl,  til  að  reisa 
minnisvarða  úr  grjóti  og  málmi  yfir  einkisnýtri  ösk- 
unni.  Reisum  ástvinum  okkar  1  i  f  a  n  d  i  minnisvarða  úr 
góðverkum    og   liknargjöfum  —  ella  alls  enga. 

Eg  segi  það  enn  og  aftur:  Það  er  ekki  til  nema 
e  i  n  sómasamleg,  heiðarleg  og  vitiborin  meðferð  á  manns- 
líkum,  og  hún  er  sú,  að  verja  þau  viðbjóði  ýldu  og  rotn- 
unar  með  þvi  að  brenna  þau  samdægurs  eða  daginn  eftir 
andlátið. 

Og  ef  þið  ætlið  að  hugsa  til  þessara  orða  minna,  þá 
dragið  það  ekki  á  langinn,  þvi  »ekkert  er  jafnvíst  og 
það,  að  allir  eiga  að  deyja,  en  ekkert  eins  óvíst  og  hitt, 
hvenær  dauðann  ber  að  höndumc 


Ýms  atriði  úr  lífinu  í  Reykjavík 
fyrir  40  árum. 


Eftir 
Klemens  Jónsson. 


Eg  var  nýlega  eitt  kvöld  á  gangi  i  Hafnarstræti  og 
leit  inn  ura  upplýsta  búðargluggana.  Mér  datt  þá  í  hug, 
að  það  væru  nú  nálega  40  ár  síðan  að  eg  hefði  orðið 
búðardrengur;  og  eg  fór  þá  að  hugsa  um,  hve  stórkostleg 
'breyting  hefði  orðið  síðan.  Eg  rífjaði  það  upp  fyrir  mér, 
hvernig  búðarhfið  hefði  verið  þá,  og  i  sambandi  við  það, 
lífið  yfir  höfuð  hér  i  höfuðstaðnum  á  æskudögum  minum. 
Endurminningarnar  urðu  svo  sterkar,  að  eg  settist  niður 
og  fór  að  skrifa  þær.  í  fyrstu  ætlaði  eg  að  rita  um  búð- 
arlifið  eingöngu,  en  altaf  kom  nýtt  og  nýtt  fram  í  huga 
raínum,  sem  mér  fanst  eg  eins  vel  geta  ritað  —  og  svona 
er  þá  þessi  ritgjörð  til  orðin,  og  væntir  höfundurinn  þess, 
að  mörgum  gömlum  Reykvíkingum  þyki,  eins  og  honum, 
^aman  að  lita  snöggvast  aftur  í  timann  og  rifja  upp  fyrir 
sér  nokkur  atriði  úr  æskulífinu.  Má  og"  vera,  að  öðrum 
þyki  eigi  alveg  ófróðlegt  að  heyra  og  lesa  ura  bæjarlífið 
á  þessum  tima,  litlu  eftir  1870. 

Búðirnar  í  Reykjavík  voru  ura  1870  að  eins  í  Hafnar- 
stræti;  þó  var  ein  í  Aðalstræti  (eg  tel  Fischersbúð,  nú 
Duus-búð,  i  Hafnarstræti).  Hana  átti  Jóhann  Heilraann 
(nú  nýdáinn),  og  var  hún  i  litlu,  svörtu  húsi,  þar  sera 
€oghill  bjó  síðar  lengi,  við  hliðina  á  gestgjafahúsi  Jörgen- 
flens   (nú  Hótel  ísland).     í    Glasgow,    sera  bar   ægishjálm 


124  Ýms  atriði  úr  lífinu  i  Reykjavík  fyrir  40  árum. 

yíir  öU  hús  í  Reykjavík,  var  þá  verzlun  um  það  leyti  a5 
liða  undir  lok.  Þetta  var  eðlilegt;  Hafnarstræti  var  næst  sjón- 
um,  og  þarna  höfðu  búðirnar  verið  frá  því  bærinn  bygðist. 
Reykjavikurbær  i  eiginlegum  skilningi  var  þá  litið  annað 
en  kvosin,  með  kotaþorpunum  umhverfis,  Grjótaþorpinu 
og  Hlíðarhúsahverfi  að  vestan,  og  Þingholtshverfi  og  Skugga- 
hverfi  að  austan.  Öll  húsin  voru  i  miðbænum.  Þó  voru 
timburhús  bygð  við  Vesturgötu  (sem  þá  hét  Hliðarhúsa- 
stígur)  vestur  að  Hliðarhúsum,  og  við  Bankastræti  (sem 
þá  hét  Bakarastigur)  upp  að  Vegamótum.  Svo  voru  og 
nokkur  hús  neðst  við  Skólavörðustíg,  og  fram  með  lækn- 
um  að  austanverðu,  svo  sem  stiftamtraannshúsið,  bakariið, 
latínuskólinn  o.  fl. 

í  flestar  búðir  var  gengið  úr  Hafnarstræti.  Þó  var  í 
eina  búð  (Möllersbúð,  siðan  lengi  Hótel  Alexandra,  nú  nr. 
16)  gengið  úr  bakgarðinum,  fyrst  i  gegnum  dimman  skúr 
og  siðan  inn  í  búðina,  Sem  var  svo  dimm,  að  komumað- 
ur  gat  i  fyrstu  ekki  greint  neitt.  Það  sem  nútíðarmanni 
myndi  fyrst  brégða  við  að  sjá,  var,  hve  afarhá  búðarborð- 
in  voru,  sjálfsagt  hátt  á  aðra  alin.  Frá  einokunartimun- 
um  var  meðfædd  óvinátta  milli  kaupmanna  og  lands- 
manna.  Þeir  síðarnefndu  álitu,  að  kaupmenn  notuðu  hvert 
tækifæri  til  að  hafa  af  þeim  fé,  og  töldu  það  þvi  hvorki 
synd  né  lagabrot  að  hnupla  aftur  frá  kaupmanninum.  Af 
þessu  hygg  eg,  að  búðarborðin  hafi  verið  höfð  svona  há 
upphaflega,  og  svona  héldust  þau  alt  fram  undir  1880^ 
þó  að  slíkur  hugsunarháttur  væri  þá  alment  útdauður. 
Borðið  í  þeirri  búð,  sem  eg  var  í,  var  svo  hátt,  að  eg  gat 
aldrei  mælt  léreft  við  það,  nema  með  þvi  að  standa  i 
stiga. 

Það  var  ekki  verið  að  lokka  kaupendur  að  með  því 
að  auglýsa  vörur  i  blöðunum.  Þess  gerðist  heldur  ekki 
þörf ;  allir  vissu  hvar  hvers  um  sig  var  að  leita,  því  búð- 
irnar  voru  ekki  svo  margar  eða  fjölskrúðugar.  Það  var 
heldur  ekki  verið  að  tæla  menn  inn  með  því  að  trana 
vörunum  fram  í  gluggana,  enda  var  það  ekki  hægt,  því 
bæði  voru  þeir  fáir  og  smáir,  og  svo  voru  á  hverju  kvöldl 


Ýms  atriði  úr  lifinu  í  Reykjavik  fyrir  40  árum.  125 

settir  hlerar  fyrir  þá  að  Innan  (í  sumum  búðum  voru  þó 
hlerar  að  utan),  og  því  hefði  það  verið  mikið  umstang  að 
flytja  til  og  frá  i  gluggunum.  í  minni  búð  voru  tveir 
gluggar.  Undir  öðrum  stóð  skrifpúltið,  og  birtan  var  ekki 
svo  mikil  fyrir,  að  ástæða  væri  til  að  skerða  hana.  En  i 
hinum  voru  tvær  glerkrukkur;  í  annari  voru  sápustykki, 
sem  kostuðu  túskilding  hvert,  og  i  hinni  var  brjóstsykur. 
Þetta  var  öll  sýningin,  og  ekki  voru  gluggarnir  fjölskrúð- 
ugri  i  öðrum  búðum. 

Á  sumrum,  einkum  um  lestatímann  —  því  þá  var 
afarmikið  að  gera  —  voru  búðir  opnaðar  kl.  6  að  morgni 
og  lokað  venjulega  kl.  8  að  kvöldi;  oft  gat  það  þó  dreg- 
ist  lengur.  En  á  vetrum  voru  þær  eigi  opnaðar  fyr  en 
kl.  8,  eða  jafnvel  seinna,  en  lokunartimi  var  eigi  viss. 
Það  var  nefnil.  þá  alsiða  að  búðirnar  voru  fullar  af  fólki, 
sem  ekkert  keypti.  Menn  hímdu  þarna,  þegar  ekkert 
var  að  gera,  sumpart  af  þvi,  að  þar  var  þó  hlýrra  en  úti, 
eða  heima  i  kotunum,  og  svo  voru  þeir  að  voka  eftir  þvi, 
að  einhver  náungi  eða  búðarþjónarnir  gæfu  þeim  i  staup- 
inu,  —  hvert  handarvik  var  þá  borgað  með  »snaps«.  — 
Þar  sem  nú  þyrpingin  í  búðinni  fór  vaxandi  eftir  að  rökkva 
tók,  gerðist  þar  venjulega  hávaði  mikill,  sem  oft  endaði  i 
illindum  og  handalögmáli,  sem  búðarþjónarnir  höfðu  gam- 
an  af,  og  reru  þvi  oft  undir.  Búðirnar  voru  þannig  aðal- 
samkomustaður  og  skemtistaður  bæjarmanna,  og  þvi  dróst 
lokun  búðanna  lengur  en  skyldi.  Stundum  gat  lika  verið 
samvizkuspurning  að  loka,  ef  kalt  og  fjúk  var  úti,  því 
margir  höfðu  þá  að  litlu  að  hverfa,  öðru  en  drykkju- 
kránni. 

Hún  var  þá  aðallega  ein,  Jörgensensknæpan,  þar  sem 
Hótel  ísland  er  nú.  Knæpan  lá  út  að  Aðalstræti,  og  voru 
inngöngudyr  norðarlega  á  hliðinni.  Til  vinstri,  þegar  inn 
var  gengið,  var  litið  herbergi,  á  sjálfu  horninu  á  Aðal-  og 
Austurstræti.  í  þessari  stofu  sátu  höfðingjar  bæjarins  og 
drukku,  þegar  þeir  á  annað  borð  komu  þangað.  Síðar, 
þegar  útbyggingin  kom,  var  þessi  stofa  að  eins  fyrir 
»stofnana«.    Til  hægri  úr  forstofunni  var  »Slyngelstofan«, 


126  Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  áruai. 

það  var  alþýðustofan.  Var  þar  einatt  skariíali  og  rysk- 
ingar  á  kvöldin,  og  með  því  að  stutt  var  út  á  göt- 
una,  bárust  þær  einatt  þangað  út,  og  var  þvi  oft  fjölment 
af  áhorfendum  þar  á  götunni.  Inn  af  Slyngelstofunni  var 
billarðsstofa.  Þar  héldu  yngri  menn,  búðarþjónar  og  stú- 
dentar,  til  á  kvöldin.  Nokkru  eftir  1870  bygði  Jörgensen 
skúr,  austur  af  þessari  stofu,  inn  að  garðinum,  og  var 
hún  ætluð  hinum  betri  mönnum.  Einn  vordag  um  þetta 
leyti  sátu  4  eða  5  Frakkar  inni  i  þessu  húsi  við  drykkju. 
Þangað  komu  h'ka  tveir  prestaskólastúdentar,  sem  voru 
annálaðir  kraftamenn.  Eigi  leið  á  löngu  áður  en  til  rysk- 
inga  kom,  og  er  þar  stutt  frá  að  segja:  stúdentarnir  brutu 
gluggana,  hentu  Frökkum  út,  og  svo  var  vígahugurinn 
mikill,  að  þeir  tóku  seinast  ofninn,  brutu  hann,  og  köst- 
uðu  honum  út  á  eftir  þeim  útlendu,  og  þótti  þetta  þrek- 
virki  mikið. 

önnur  knæpa  var  þá  i  litlu  húsi,  þar  sem  Eyþórs- 
hús  er  nú  i  Austurstræti.  Þangað  sóttu  aðallega  útlendir 
sjómenn,  og  var  það  alment  talað,  að  i  því  húsi  ætti  sið- 
ferði  ekki  upp  á  háborðið. 

Á  einum  tima  ársins  var  þó  lokunartimi  búða  nokk- 
urn  veginn  viss,  og  það  var  frá  veturnóttum  til  nýárs. 
Þá  var  sjaldan  lokað  siðar  en  kl.  6,  og  settust  þá  allir 
búðarþjónarnir  inn  á  skrifstofu  til  þess  að  skrifa  viðskifta- 
reikninga  manna  út  úr  höfuðbókunum.  Var  það  afarmik- 
ið  verk  við  hinar  stærri  verzlanir,  því  allir  höfðu  reikn- 
ing  þá,  og  það  þótti  nauðsynlegt  að  hafa  reikningana  til- 
búna  strax  upp  úr  nýárinu.  ÖII  bókfærsla  fór  þá  fram  á 
dönsku,  og  áttu  margir  þvi  erfitt  með  að  skilja  reikning- 
ana,  sem  von  var.  Man  eg  eftir  því,  að  einn  viðskifta- 
maður  gerði  mikla  rekistefnu  út  úr  því,  að  hann  hefði 
verið  skrifaður  fyrir  sel,  sem  hann  kannaðist  ekki  við  að 
hafa  tekið;  það  voru:  et  Par  Seler  (axlabönd).  Annar 
kannaðist  ekki  við  Hægter  (krókapör),  sem  hann  átti  að 
hafa  tekið.  Danskan  er  ekki  enn  horfin  með  öllu  úr  bók- 
unum,  og  er  það  ekki  vanvirðulaust. 

Staupasala  var  þá  i  öllum  búðum,  og  tiðkaðist  mikið. 


Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  árum.  12T 

Venjulegast  keyptu  menn  »kvart«pela.  Hálfpeli  var  lika 
oft  keyptur,  og  sá  eg  engan  hika  við  að  drekka  hann  út 
i  einu.  Eigi  allsjaldan  sá  eg  menn  drekka  pela  i  einu,. 
og  einu  sinni  sá  eg  sjómann  einn  renna  út  hálfpotti,  og 
man  eg  að  mér  blöskraði  sú  sjón.  Það  var  mikið  þarfa- 
verk,  þegar  það  var  bannað  að  selja  og  gefa  staup  i  búð- 
um.  Auk  brennivíns  var  einkum  selt  romm,  extrakt  og 
kirsuberjabrennivin  (altaf  kallað  kisa).  Að  drekka  i  einu 
pela  eða  jafnvel  hálfpott  af  »kisu«,  þótti  lítið  kraftaverk. 
Það  þótti  smán  að  bjóða  minna  en  i  pelamáli  af  henni.  Extrakt, 
»estrassc<,  var  lika  drukkin  i  pelatali  öl  þektist  þá  varla  á 
flöskum,  en  var  drukkkið  á  knæpunni  úr  tunnum  i  ölkollum. 

Eins  og  lítið  var  gert  til  þess  að  lokka  viðskiftamenn 
inn  i  búðina,  eins  var  ekki  mikið  haft  við  þá  í  búðinniy 
þegar  þeir  komu  til  að  verzla  Umbúðapappir  var  ekki 
gefinn,  nema  stúlkum,  og  það  helzt  þeim  af  heldra  tæg^ 
inu,  og  utan  um  léreft  aðallega.  Umbúðir  urðu  menn  yflr- 
leitt  að  hafa  með  sér  sjálflr;  þó  voru  víðast  gefnir  smá- 
pokar,  undir  rúsínur  eða  annað  þess  háttar  (i  minni  búð 
limdum  við  húsbóndi  minn  þessa  poka  sjálfir).  Sjaldan 
var  gefinn  tappi  i  flösku,  heldur  pappir,  sem  vaflnn  var  í 
stútinn.  Sveitamenn  þurftu  þess  sjaldan  við,  þvi  þeir 
höfðu  ekki  annað  glas  en  ferðapelann,  en  þeir  höfðu  kúta, 
og  var  spýta  jafnan  til  reiðu,  bæði  til  að  búa  um  divik- 
ann  og  aðalopið,  sem  annaðhvort  var  á  öðrum  botninum,- 
eða  á  miðri  bumbunni. 

í  búðunum  var  þá  verzlað  með  alla  skapaða  hluti 
milli  himins  og  jarðar.  Þá  voru  engar  sérverzlanir.  Þó 
var  ekki  mikið  að  gera  daglega,  nema  vissa  tima  árs:  i 
þorrakorau,  þegar  vermenn  komu  að  úr  öUum  áttum, 
i  lokin  —  þá  var  venjulega  mikið  »fylliri«  og  ólæti  — 
um  Jónsmessuleyti,  um  lestirnar  —  sem  stóðu  hæst  frá 
5. — 15.  júlí  —  og  um  réttaleytið  á  haustin.  Þessa  á  miUi 
var  litið  að  gera.  í  þeim  tómstundum  höfðu  þá  búðar- 
sveinar  (þá  var  stúlka  hvergi  i  búð)  ýmsan  starfa  til  þess 
að  gera  afgreiðsluna  fljótari,  þegar  ös  var,  svo  sem  vigta 
af  hellulit  í  pund,    og   tilsvarandi  af  vitriol  og  blásteini,. 


128  Yms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  árum. 

vigta  anilin  niður  i  lóð  og  búa  um  í  bréfum,  —  var  svo 
beðið  um  eitt  anilinsbréf,  —  telja  af  saum  50  og  100  af 
»tú-tommu«  og  »trei-tommu«.  Þessi  tala  var  látin  i  sér- 
«takan  pakka,  og  einn  nagli  rekinn  í  gegn  um  hvern 
enda,  til  þess  að  halda  pakkanum  saman,  vigta  silkitvinna 
i  dokkur  o.  s.  frv. 

Þær  vörur,  sem  þá  fluttust,  eru  flestar  hinar  sömu, 
fiem  seldar  eru  þann  dag  i  dag.  Þó  vil  eg  nefna  tvær 
vörutegundir,  sem  munu  vera  horfnar  alveg  nú,  en  þá 
fíeldist  mikið  af.  önnur  var  nokkurs  konar  kaffibætir  og 
kölluð  malað  kaffi.  Af  þvi  tóku  bændur  mikið  og  fluttu 
heim  i  stórum  skjóðum.  Það  hvarf  alveg  þegar  export- 
kaffið  kom  til  sögunnar,  nokkrum  árura  soinna.  —  Hin 
vörutegundin  var  skorið  neftóbak,  svo  kallað  »Snör«.  Það 
fluttist  i  pundsbögglum,  og  var  jafnan  hálfblautt.  Hvor- 
ug  þessi  vörutegund  var,  að  minni  hyggju,  »prima«  vara, 
og  þvi  litil  eftirsjá  i  þeim.  Hins  vegar  var  langt  frá,  að 
þá  flyttust  hingað  þær  vörutegundir,  sem  nú  eru  alveg 
algengar  —  eg  tala  nú  ekki  um  þær,  sem  síðan  hafa 
komið  upp,  —  svo  jafnvel  útgengilegustu  vörutegundir  voru 
ekki  til.  Þannig  minnist  eg  þess  ekki,  að  epli  væru  á 
boðstólum,  fyr  en  Askam  nokkur  hestakaupmaður  fór  að 
verzla  með  þau  rétt  eftir  1870,  og  þá  fóru  appelsínur  að 
flytjast  líka,  en  perur  smakkaði  eg  áreiðanlega  aldrei  í 
uppvexti  minum.  Svo  holl  og  ágæt  fæða  sem  haframjöl 
er,  var  þá  ekki  flutt  hingað,  að  minsta  kosti  er  það 
víst,  að  eg  smakkaði  aldrei  haframjölsgraut  í  æsku  minni. 
En  aftur  á  móti  fluttist  þá  raikið  af  svo  kölluðu  »svarta- 
brauði« ;  það  var  kallað  þrælabrauð,  þvi  sagt  var,  að  það 
væri  einungis  búið  til  í  Danraörku  handa  föngum  þar.  — 
Niðursoðin  matvæli  þektust  þá  varla,  að  minsta  kosti  voru 
þau  ekki  til  i  minni  búð.  Útlend  hefðarkona,  sem  raestan 
aldur  sinn  hefir  dvalið  i  stórborgum  heirasins,  sagði  við 
mig  nýlega,  að  hægt  væri  að  fá  hér  venjulega  alt,  sem 
maður  vildi,  hún  saknaði  ekki  neins  af  þvi,  sem  hún  væri 
vön  við.  Hún  hefði  sagt  eitthvað  annað,  ef  hún  hefði  átt 
hér  heima  um  1870. 


Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  árnm.  129 

Eins  og  áður  er  ávikið,  var  peningaverzlun  þá  sama 
sem  engin,  menn  fengu  þá  ekki  peninga  fyrir  vöru  sina. 
Peningamyntin,  sem  þá  gilti,  var  talin  i  dölum,  mörkum 
og  skildingum.  Grull  og  seðlar  þektust  þá  ekki,  heldur 
einungis  silfur  og  kopar.  Hálfskildingar  og  einskildingar 
voru  úr  kopar,  en  önnur  mynt  úr  silfri.  Þær  voru:  tú- 
skildingur,  fírskildingur,  þá  kom  áttskildingur.  Eigi  veit  eg 
hvernig  á  því  stóð,  að  áttskildingar  voru,  eftir  þvi  sem  mig 
fastl.  minnir,  allajafna  svo  slitnir  á  báðum  hliðum,  að  venju- 
lega  sást  ekki  konungsmyndin  eða  verðteiknið ;  hið  sama 
gilti  lika  rígsortið  (24  skildinga).  Liklega  hafa  þessar 
mynttegundir  ekki  verið  endurnýjaðar  eins  oft  og  hinar, 
ef  þetta  er  ekki  misminni  mitt.  Þá  var  markið  (33  aur- 
ar),  hálfur  dalur,  rikisdalur  og  spesía.  Spesian  var  stór, 
Ijómandi  fagur  silfurpeningur,  enda  sældust  menn  mikið 
eftir  henni,  söfnuðu  spesíunum,  og  geymdu  þær  i  sjóvetl- 
ingum,  þangað  til  þær  voru  orðnar  svo  margar,  að  hægt 
var  að  kaupa  jarðarskika.  Á  annan  hátt  gátu  menn  ekki 
ávaxtað  peninga  þá.  Sparisjóður  Reykjavikur  var  stofn- 
aður  1873,  en  auðvitað  leið  nokkur  timi,  áður  en  menn, 
€inkum  gömlu  mennirnir,  fóru  að  trúa  sparisjóðum  fyrir 
peningum  sinum. 

Þegar  krónumyntin  kom,  veitti  mörgum  afarerfitt  að 
sætta  sig  við  og  setja  sig  inn  i  breytinguna,  og  mörg  ár 
á  eftir  var  talað  um  mörk  og  skildinga.  Þetta  var  svo 
sem  ekki  eins  dæmi  hér.  í  mörg  ár,  eftir  að  breytingin 
komst  á,  hrópuðu  t.  a.  m.  sölukerlingar  i  Kaupmannahöf n : 
»söde  Pærer  sex  Skilling«,  og  likt  mun  fara  nú  við  inn- 
leiðslu  metrakerfisins.  Það  verður  langt  þangað  til  alin, 
pund  og  pottur  hverfa  alveg  úr  meðvitund  manna. 

Þó  peningaverzlun  væri  lítil  urðu  kaupmenn  þó  að 
láta  bændur  hafa  dálítið  i  peningum  upp  í  þinggjaldið,  i 
ferjutolla  o.  s.  frv.,  en  mjög  tregt  gekk  bændum  þó  að 
fá  svo  stóra  upphæð,  sem  þeir  beiddu  um.  Það  sem  þeir 
fengu  var  auðvitað  borgað  út  í  silfri,  þangað  til  peninga- 
breytingin  kom',  þá  komu  10  og  20  króna  guUpeningar. 
Aldrei   gleymi   eg   andlitinu    á   einum   Mýrdæling,  þegar 

9 


130  Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavík  fyrir  40  árum. 

húsbóndi  minn  afhenti  honum  20  kr.  pening.  Maðurinn 
starði  fyrst  alveg  forviða  á  peninginn,  sem  átti  að  gilda 
svo  stóra  upphæð.  Þvi  næst  horfði  hann  á  húsbónda 
minn,  til  þess  að  vita,  hvort  honum  væri  blá  alvara 
með  að  ota  þessum  smápening  að  sér,  og  þegar  hann  sá 
að  svo  var,  neitaði  hann  algerlega  að  taka  við  honum. 

Þá  voru  engir  ofnar  i  búðum,  og  var  þvi  oft  kalt,- 
einkum  fyrri  part  dagsins,  þvi  þá  var  aldrei  eins  mann- 
margt  i  búðinni,  eins  og  þegar  á  daginn  leið.  Fyrsti  vet- 
urinn  minn  i  búð  1873 — 74  var  mjög  kaldur,  og  var  mér 
þá  oft  sárkalt,  og  hendur  bláar  og  bólgnar.  Það  kemur 
hrollur  i  mig  æfinlega,  þegar  eg  hugsa  til  þess  vetrar.. 
Hræddur  er  eg  um,  að  nútíðarbúðarfólki  þætti  hart  að 
búa  við  það,  sem  búðarþjónum  þá  var  boðið. 

Eg  mintist  á  lestirnar  áðan.  Já,  þá  var  nú  fjör  og 
lif  i  bænum.  Omögulegt  að  þverfóta  fyrir  þröng  í  búð- 
unum,  bæði  fyrir  innan  borðið  og  utan,  illmögulegt  að 
komast  áfram  í  Hafnarstræti  fyrir  hestaþvögu,  og  krökt 
af  tjöldum  á  Austurvelli.  Á  kvöldin  var  þar  oft  gleði  og 
háreysti  mikil.  Við  strákarnir  héldum  okkur  helzt  þar, 
bæði  til  að  horfa  á  það,  sem  kynni  til  að  bera,  og  svo- 
var  það  lika  tilgangurinn  hjá  mörgum  að  sníkja  matar- 
bita,  sem  sveitamenn  voru  ósparir  á.  Þar  á  Austurvelli 
hef  eg  oft  borðað  »kjúku«  með  nýju  smjöri  ofan  á,  hjá 
einum  frænda  mínum  að  austan  og  þótti  mér  það  dýrðleg 
fæða.  Vegna  þess  að  AusturvöUur  rúmaði  ekki  öll  tjöld 
lestamanna,  var  það  mjög  alment  að  tjalda  i  Fossvogi, 
enda  voru  þeir  þar  nær  hestum  sinum.  Reykjavíkurdrengir 
gættu  hestanna  fyrir  þá,  og  tens:u  ákveðna  borgun  fyrir 
hvern  hest  um  sólarhringinn,  og  höfðu  margir  drjúgan 
skilding  upp  úr  þvi.  Stundum  var  lika  tjaldað  á  Lækjar- 
torgi,  en  það  var  fremur  sjaldgæft. 

AusturvöUur  var  þá  dældóttur,  með  smáhólum  á  miUi. 
Hann  var  eitthvað  lagáiður  þjóðhátíðarsumarið,  en  aðal- 
lega  þó  sumarið  eftir,  1875,  þvi  þá  um  haustið  var  stytta 
Thorvaldsens  sett  þár.  Til  þess  áð  fylla  hann  upp,  vöru 
teknir  tveií"   griðarstórir  öskuhólar,   annar  við  útnorður- 


Ýms  atriði  úr  lífinu  i  Reykjavik  fyrir  40  ámm.  131 

endann  á  Geirstúni  —  hann  heyrði  eg  nefndan  Stórhól  — 
og  hinn  framan  við  Vesturbæinn  i  Hliðarhúsum  —  sá  bær 
stendur  enn  i  dag  —  og  hrukku  þeir  þó  hvergi  til.  Aust- 
urvöllur  fyltist  því,  áður  en  hann  var  lagaður,  fljótt  af 
vatnl,  bæði  af  haustrigningunum,  og  svo  gekk  tjörnin  lika 
upp  i  hann,  ef  lækurinn  stiflaðist,  sem  oít  átti  sér  stað. 
Tjörnin  náði  þá  miklu  lengra  til  norðurs  en  nú,  alt  upp 
undir  suðurhlið  alþingishússins.  Undir  eins  og  frysti  var 
þvi  kominn  is  á  völlinn,  og  þá  óðara  krökt  af  krökkum 
á  skautum.  Þar  lærði  eg  eins  og  fleiri  fyrst  að  renna  á. 
þeim.  Þar  var  heldur  ekki  hætt  við  að  börnin  gætu  dott- 
ið  ofan  í,  eins  og  i  tjörnina.  — 

Já,  lækurinn  stíflaðist  oft  þá,  og  hafði  það  i  för  með  sér 
stórflóð  i  götunum,  einkum  i  Lækjargötu  og  austurparti 
Austurstrætis ;  var  þetta  mjög  bagalegt,  þvi  Austurstrætl 
var  ekki  einungis  aðalvegurinn  fyrir  alla  þá,  sem  bjuggu 
fyrir  austan  læk,  heldur  var  það  lika  leiðin  upp  i  bæjar- 
ins  eina  brauðgjörðarhús,  Bernhöfts  bakari,  og  þangað  urðu 
allir  að  sækja,  lika  úr  Vesturbænum.  Stundum  var  flóðið 
ekki  meira  en  svo,  að  það  nægði  að  setja  borð  ofan  á 
steina  fram  með  húsunum,  en  stundum  mátti  það  heita 
ófært.  Þó  man  eg  aldrei  eftir  meira  flóði,  en  varð  löngu 
siðar,  en  þetta  tímabil  sem  eg  helzt  hefi  í  huga,  nefnilega 
á  þorraþrælinn  1881,  sem  sira  Matthías  hefir  kveðið  um. 
Þá  varð  að  fara  á  pramma  eftir  allri  Lækjargötu  og  aust- 
anverðu  Austurstræti ;  skóari  einn,  sem  var  dvergur  að 
vexti  var  rétt  druknaður  fyrir  framan  landfógetahúsið. 
Þá  stóð  á  miðsvetrarprófi  í  latinuskólanum,  og  notuðu 
piltar  sér  flóðið  á  ýmsan  hátt;  flestir  fóru  i  pramma  upp 
að  skólabrúnni,  en  margir  óðu,  og  var  það  í  mitt  lærii 
eða  meir,  þegar  þeir  svo  komu  til  yfirheyrslu,  tóku  þeir 
að  skjálfa  og  nötra,  og  það  varð  til  þess,  að  yfirheyrslan 
varð  skemri  en  ella  mundi  verið  hafa,  og  bæði  kennari 
og  prófdómandi  mýkri  i  skapi  og  örlátari  á  einkunn  við^ 
skjálfandi  piltinn*  Einn  skólapiltur,  hraustur  og  harðgjör, 
var  ótrauður  á  að  bera  pilta  yfir  um ;  hann  bauðst  til  að 
bera   einn   kennaranna,   sem  var  maður  mjög  lítill  vextiy 

9'» 


132  Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Keykjayik  fyrir  40  áruin. 

yfir  um  og  var  það  þegið,  en  þegar  komið  var  i  miðjan 
álinn,  tók  pilturinn  að  skjögra  og  láta  kennarann  síga; 
liann  fór  þá  að  ókyrrast  á  herðunum  og  biðja  piltinn  herða 
sig,  en  hann  fór  þá  eitthvað  að  tala  um,  að  hann  væri 
tæpur  i  fræðigrein  kennarans,  en  hann  sagði  bara,  »oh!  oh! 
það  gengur  nok,  berðu  þig  bara  að  komast  yfir  um.«  Kenn- 
arinn  komst  þurr  á  land,  og  pilturinn  fekk  vel  góða  eink- 
5unn  hjá  honum. 

Þá  rétt  eftir  1870  var  afarmikill  drykkjuskapur  í 
bænum ;  brennivínið  var  ódýrt  áður  en  tollur  var  á  lagður 
(1872)  og  jafnvel  eftirþað;  mátti  það  heita  afar-ódýrt,  að 
minsta  kosti  1  samanburði  við  það  sem  nú  er.  Akurnes- 
ingar  voru  þá  annálaðir  drykkjumenn ;  það  var  ekki  langt 
um  liðið  eftir  komu  þeirra,  áður  en  þeir  voru  orðnir 
-druknir,  og  höfðu  hávaða  á  götunum ;  auðvitað  voru  margar 
heiðarlegar  undantekningar.  Skólinn  þótti  þá  heldur  ekki 
góður ;  eg  hefi  sem  drengur  keypt  marga  brennivinspela 
fyrir  skólapilta.  Þegar  eg  kom  í  skóla  nokkrum  árum 
siðar,  var  drykkjuskapur  pilta  á  meðal  að  miklu  leyti 
horfinn.  Kvenfólkið  drakk  þá  líka  og  það  kom  eigi  sjaldan 
fyrir,  að  það  sást  drukkið  á  götunum.  Þannig  man  eg 
^ftir  einni  giftri  konu,  sem  eg  sá  nokkrum  sinnum  leidda 
heim  dauðadrukkna ;  hún  er  enn  á  lifi,  eftir  þvi  sem  eg 
írekast  veit.  Af  drykkjuskapnum  leiddi  háreisti  og  rysk- 
ingar,  en  það  var  ekki  tekið  mjög  hart  á  slíku  þá.  Áhorf- 
endurnir  fremur  hvöttu  en  löttu,  og  lögreglan  lét  lítið  til 
■sin  taka,  nema  það  gengi  f ram  úr  hófi.  Þó  var  of t  nauð- 
«ynlegt  að  handsama  drykkjurútana,  einkum  ef  það  voru 
utanbæjarmenn,  og  útvega  þeim  næturgistingu,  og  þá  var 
ekki  í  önnur  hús  að  venda  en  »svartholið«,  sem  svo  var 
nefnt. 

Svartholið  var  uppi  á  lofti  í  vesturenda  prestaskóla- 
hússins  gamla  (landsyfirrétturinn  var  háður  í  vesturstof- 
unni  niðri,  og  bæjarþingið  i  austurstofunni  út  að  götunni, 
en  prestaskólinn  var  þá  í  húsi  því,  sem  Sveinn  Björnsson 
á  nú  i  Hafnarstræti,  þar  sem  rakarabúð  hefir  verið  til 
skams  tíma).  Svartholið  voru  tvær  kompur,  og  var  svartur 


Ýms  atriði  úr  lífinu  i  Eeykjavik  fyrir  40  árum.  133- 

kassi  í  trogformi  negldur  utan  á  gluggana  til  þess  að  eigi 
væri  hægt  að  horfa  ofan  á  götuna.  Aldrei  var  drukk- 
inn  maður  fluttur  svo  i  svartholið,  að  eigi  fylgdi  hópur  af 
fólki,  mestmegnis  strákum  á  eftir,  og  stóðu  þeir  lengi  á 
götunni,  eftir  að  búið  var  að  »setjac  fylliraftinn  »innc, 
þvi  venjulega  heyrðist  fljótt  til  hans  niður  á  götuna,  fyrst 
blót  og  formælingar  yfir  réttvísinni  og  hennar  þjónum, 
en  siðan  tók  hann  að  kveða,  eða  syngja  sálma,  alt  eftir 
þvi,  hvernig  á  honum  lá,  og  hvað  fuUur  hann  var.  Ekki 
var  þó  betur  um  svartholið  búið  en  svo,  að  þegar  Steenberg, 
fangavörðurinn,  sem  var  »afdankaður  skerskant«  frá  Sanct 
Kreus,  eins  og  hann  sjálfur  sagði,  og  leikfimiskennari  í  iatínu- 
skólanum,  kom  einn  morgun  inn  til  eins  »gestsins«  i  svart- 
holinu,  sem  hafði  látið  óvanalega  illa  kveldið  áður  og^ 
fram  eftir  nóttunni,  þá  var  hann  allur  á  burt,  hafði  brotið 
gluggann  og  trogið,  og  rent  sér  niður,  og  var  kominn 
langt  i  burtu,  þegar  átti  að  flytja  hann  á  »kantorinnc  tiL 
þess  þar  að  láta  hann  bæta  fyrir  óspektirnar  kvöldið  áður. 
Þá  voru  ýmsir  skrítnir  náungar  uppi,  sem  Reykjavik- 
urdrengir  hentu  mikið  gaman  að,  þegar  þeir  komu  í  bæinn^ 
svo  sem  Árni  »biblía«  faðir  Þórðar  »malakofs«,  Þorgerður 
»postilla«,  Jón  gamli  í  bakaríinu,  alment  kallaður  »kis  kis« ; 
þegar  hann  sýndi  sig  á  götunum,  mjálmuðu  allir  á  eftir 
honum,  og  tók  hann  það  mjög  óstint  upp  ;  ekki  veit  eg 
hvers  vegna  hann  fekk  þetta  nafn.  Ófeigur  hét  einn,  hann 
át  lýs  og  brenda  korktappa.  Þá  var  Sæfinnur  gamli  uppi 
og  þá  á  bezta  aldri.  Einn  mánudag  i  föstuinngang  gekk 
Sæfinnur  prúðbúinn  um  göturnar,  eins  og  drengir  þeir,  sem 
allajafna  »marcheruðu«  þann  dag;  hann  hafði  heljarmikinn 
trékorða  reiddan  um  öxl  og  var  hinn  vígmannlegasti,  hann 
sneri  baki  að  hverjum  manni  sém  hann  niætti  á  götu,  og 
gekk  aftur  á  bak  inn  í  húsin.  Þetta  gerði  hann  af  þvi, 
að  hann  hafði  heljarmikla  auglýsingu  á  bakinu,  sem  á 
stóð  letrað  með  stórum  stöfum:  »Eg  geri  grín  fyrir  fjóra^ 
eu  enginn  má  gefa  mér  í  staupinu«.  Það  er  vist,  að  margan 
firskildinginn  fekk  hann  þann  dag,  en  hvort  hann  hefir 
alveg  sloppið  við  staupin  læt  eg  ósagt.  —  Ymsa  fieiri  ná-^ 


184  Ýms  atriði  úr  lifinu  i  Beykjavik  fyrir  40  árum. 

oinga  mætti  nefna,  en  af  því  stutt  er  frá  liðið  kynni  það 
að  særa  núlifandi  ættingja,  og  er  því  eigi  fnrið  hér  frek- 
ara  út  í  þessa  sálma. 

Úr  því  eg  er  korainn  svona  langt  ætla  eg  að  fara 
nokkrum  orðum  um  drengjalífið  eða  útilifið  þá,  þvi  það 
er  nú  gjörbreytt  frá  því  sem  þá  var.  Þá  var  ekkert  »Bíó*, 
^nginn  Sáluhjálparher,  eða  þær  ýmsu  skemtanir,  seni  nú 
eru  aðalskemtun  unglinga  og  yfir  höfuð  bæjarmanna.  Þá 
var  bara  Tjörnin.  Varla  var  hún  lögð,  fyr  en  hún  var 
orðin  full  af  krökkum.  Reykjavík  hefir  nú  sexfalt  fleiri 
ibúa  en  þá,  en  þó  var  raiklu  meira  líf  ag  fjör  á  Tjörn- 
inni  en  nú  siðustu  árin,  og  þó  eru  hér  ungmenna-  og 
ungmeyjafélög,  sem  hafa  iþróttir  fyrir  æðsta  takmark.  í 
góðu  veðri,  einkum  ef  tunglsljós  var,  raátti  heita  að  allur 
bærinn  væri  úti  á  Tjörn;  strákarnir  í  húfuleik,  sem  var 
fólginn  í  því,  að  þeir  fljótustu  af  skautamönnunum  reyndu 
að  ná  í  sem  flestar  húfur  af  kolli  hinna,  og  þeir  eltandi 
þá  til  að  ná  húfunum  aftur.  Yngisfólkið  dró  sig  saman 
og  leiddust  tvö  og  tvö.  Það  hélt  sig  helzt  við  vesturlandið, 
undir  Tjarnarbrekkunni,  því  þar  bar  mestan  skugga  á. 
Smábrennur  voru  alltíðar  á  Tjörninni.  Stundum  voru  þær 
gabb  eitt,  þvi  þegar  menn,  sem  allstaðar  frá  þyrptust  að, 
voru  rétt  komnir  að,  þá  slöktu  þeir  sem  fyrir  brennunni 
stóðu  og  hurfu  á  burtu,  til  þess  að  byrja  á  nýjan  leik 
-annarstaðar.  Stundum  voru  hringsleðaskemtanir  (Carus- 
sel).  Fyrir  þeim  stóð  maður,  sem  var  nokkurs  konar 
skemtanafrömuður  Reykjavíkur,  Sverrir  steinhöggvari  Run- 
ólfsson.  Hann  var  altaf  kallaður  af  strákunum  Sverrir 
rex.  Líklega  hefir  það  nafn  fundið  upp  einhver  drengur, 
sem  bæði  hefir  verið  farinn  að  nasa  ofan  i  graramatík  og 
Noregskonungasögur.  Sverrir  var  sá,  sem  endurlífgaði 
glíraur  i  Reykjavik,  lét  halda  kappglíraur,  fyrst  vestur  á 
Hlíðarhúsasandi  og  síðan  á  Melunum.  Hann  vildi  láta 
stækka  hólmann  i  Tjörninni,  og  koma  þar  upp  veitinga- 
húsi  með  söng  og  hljóðfæraslætti.  Þessi  góða  hugmynd 
er  ekki  enn  komin  í  framkværad;  en  á  þeim  dögura   var 


Ýms  atriði  úr  lifiim  i  Reykjavik  fyrir  40  árum.  135 

ekki  hugsandi  til  að  framkvæma  neitt  þessu  líkt,  vegna 
peningaleysis. 

Væru  drengir  ekki  á  skautum,  sem  oft  var  ómögu- 
legt  vegna  snjóa,  sem  lagði  á  Tjörnina,  —  þvi  ekki  voru 
hafðir  neinir  tilburðir  með  að  moka  hann  i  burtu  —  höfðu 
þeir  aðra  leiki  á  vetrum,  og  voru  það  einkum  tveir,  sem 
eg  vil  lýsa:  að  »skifta  liði«  og  »þönglabardagi«. 

Að  skifta  liði  var  venjulega  gert  á  dimmum  kveld- 
um.  Tveir  foringjar  skiftu  drengjunum  milli  sin,  og  átti 
fivo  annar  flokkurinn  að  fela  sig,  —  til  þess  hafði  hann 
nokkurt  svigrúm  —  en  þegar  í  fylgsnið  var  komið,  átti 
að  gefa  það  til  kynna  með  háu  hrópi.  Var  það  gert 
þannig,  að  einn  varð  eftir  úti  á  götu  og  rak  upp  afarhátt 
óp,  og  skauzt  að  því  búnu  inn  í  fylgsnið.  Oft  skifti  flokk- 
urinn  um  stað,  og  var  þá  farið  yfir  girðingar  og  skúra, 
og  altaf  lostið  upp  miklum  ópum,  því  það  var  skylda  að 
gefa  til  kynna  hvar  íiokkurinn  héldi  sig,  hérumbil.  Þegar 
leitarflokkurinn  nálgaðist  fylgsnið,  héldu  allir  niðri  í  sér 
-andanum,  og  vei  þeim,  sem  þá  varð  það  á  að  stynja  eða 
hósta,  svo  flokkurinn  yrði  fundinn.  Ef  einn  úr  flokknum 
fanst,  var  allur  flokkurinn  fundinn,  og  þá  átti  hinn  að 
fela  sig,  og  svo  gekk  það  koll  af  kolli;  en  í  fyrstu  var 
kastað  hlutkesti  um,  hvor  fyrst  skyldi  fela  sig.  Væru 
margir  flokkar  í  einu  í  slíkum  leik,  þá  kváð  allur  raið- 
bærinn  við  af  óhljóðum,  því  þar  var  leikurinn  eðlilega 
háður,  og  þar  voru  ótal  skúrar  og  skúmaskot,  einkum 
miUi  Hafnarstrætis  og  Austurstrætis.  Þá  voru  engin  Ijós- 
ker  til  að  lýsa  upp  bæinn ;  þau  komu  nokkrum  árum  síð- 
av,  um  1876,  og  voru  fyrstu  kveldin  brotin  unnvörpum. 

Útsynningar  voru  þá  engu  ótíðari  en  nú,  og  þeim 
fylgdi  brim  mikið,  sem  flutti  mikið  af  þangi  og  þönglum 
upp  í  fjörurnar,  mikiu  meira,  að  þvi  er  mér  virðist,  en 
nú  á  dögum.  Drengir  voru  þá  vanir  að  safna  þönglunum, 
lemja  angana  utan  af  hausnura,  og  fara  svo  i  þönglabar- 
daga.  Hann  var  fólginn  í  því,  að  annar  drengurinn  lagði 
sinn  þöngul  á  stein,  svo  að  hann  lá  undir  honum  rétt 
fyrir  framan  höfuðið ;  hinn  drengurinn  sló  á  hann  með  sin- 


136  Yms  atriði  úr  lifinu  í  Reykjavik  fyrir  40  áruiD. 

um  þöngulhaus,  og  svona  gekk  það  á  vixl,  þangaðtil  ann- 
ar  hvor  þönguUinn  brast  í  sundur ;  þá  var  tekinn  nýr. 
Oft  varð  mikill  ágreiningur  út  úr  þessum  leik,  einkum  út 
af  því,  að  þönglinum  væri  haldið  á  huldu,  þ.  e.  laust  við 
steininn,  því  þá  var  erfiðara  að  lemja  hann  i  sundur. 
Voru  þá  oft  leiddir  dómendur  að,  til  þess  að  skera  úr 
málinu,  og  oftar  urðu  áflog  út  úr  þvi.  Það  þótti  ágætt 
ráð  að  eldbera  þöngulinn,  til  að  herða  hann,  og  var  eng- 
inn  sá  drengur  talinn  maður  með  mönnum,  sem  eigi  bæri 
i  handarkrika  sinum  þykkan,  eldborinn  þöngul  og  byði 
hinum  með  miklum  rembingi  að  leggja  til  bardaga.  Þeir 
sem  áttu  sterkustu  og  seigustu  bardagavopnin  voru  mjög 
öfundaðir.  Og  það  var  almenn  sorg  (og  á  hina  hliðina 
gleði)  þegar  einhver  slikur  kappi  hneig  i  valinn  við  mik- 
inn  orðstir. 

Báðir  þessir  nefndu  leikir  eru  að  minni  vitund  nú 
gersamlega  horfnir  úr  sögunni.  A  sumrin  voru  aðalleik- 
irnir  »klinkspil«  og  >boltaleikur«.  Klinkspilið  var  upp  á 
hnappa,  og  gengu  því  drengir  með  vasana  fulla  af  hnöpp- 
um  og  tölum.  Nauðsynlegt  var  að  eiga  spilahnappinn ; 
hann  var  kúptur  og  fótlaus;  með  honum  var  klinkað. 
Tölurnar,  svo  margar  sem  drengjunum  kom  saman  um  að 
spila  um,  voru  látnar  á  einn  stað  á  götunni,  annaðhvort 
í  eina  hrúgu,  eða  þá,  og  það  var  oftar,  dreift  út  með  dá- 
litlu  miilibili.  Spilarinn  gekk  síðan  fast  upp  að  húsinu 
og  sló  spilahnapnum  í  það.  Ef  hann  nú  lenti  svo  nærri 
hnapp  eða  hrúgu,  að  hægt  var  að  ná  til  með  spönn,  þá 
vann  spilarinn  þá  hnappa,  sem  hanu  gat  náð  til,  og  væru 
þeir  í  einni  hrúgu,  átti  hann  hana  alla,  ef  hann  gat  spann- 
að  einn  hnappinn;  en  spannað  var  þannig,  að  þumalfing- 
ur  var  lagður  á  spilahnapp  miðjan,  og  baugfingur,  eða 
litlifingur  á  tölurnar,  eftir  þvi  hver  fingurinn  náði  lengra. 
Svo  var  þetta  spil  leikið  með  miklum  ákafa,  að  eg  þekti 
dæmi  til,  að  drengir  skáru  upp  i  greipina  milli  þumal  og 
vísifingurs,  til  þess  að  hafa  lengri  spönn.  Lipurðin  við 
þetta  spil  var  fólgin  í  þvi,  að  »klinka«  spilahnappnum 
svo,  að  hann  kæmlst  sem  næst  hnappabreiðunni  eða  hrúg- 


ÝmB  atriði  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  árum.  137 

unni,  og  það  var  alveg  ótrúlegt,  hvað  sumir  urðu  leiknir 
i  því.  Á  minum  síðustu  drengjaárum  (1874—76)  hvarf 
klinkspilið,  þ.  e.  að  slá  hnapnum  upp  við  þil,  og  i  þess 
stað  kom  *stikkið«,  þ.  e.  i  stað  þess  að  »klinka«  var  »stikk- 
að«  með  járni.  Af  þvi  miklu  auðveldara  var  að  kasta  en 
að  klinka,  var  fjarlægðin  milli  staðarins,  sem  stikkað 
var  frá,  og  þar  sem  talnabreiðan  eða  hrúgan  lá,  höfð 
miklu  lengri.  Ef  stikkjárnið  kom  i  miðja  talnabreiðuna, 
þá  hét  það  að  »húkka  i  delluna«,  og  var  eins  spannað 
frá  stikkjárninu  og  áður  er  sagt.  Bæði  »klink«  og  »stikk« 
virðist  vera  útdautt  nú  hér  i  bæ. 

Boltaleikur  var  mjög  tiðkaður,  bæði  langbolti,  þak- 
bolti,  og  að  »gefa  upp«,  sem  nú  mun  vera  almennastur 
leikurinn.  Boltaleikur  var  aðallega  haldinn  á  tveim  stöðum  i 
bænum,  í  svo  kölluðu  Knudtzons-porti,  hér  um  bil  þar  sem 
Landsbankinn  er  nú,  og  á  Nýjatúni.  Eigi  var  nokkur  sá 
sunnudagur,  eftir  að  snjó  tók  af  jörð  og  þangað  til  að 
hann  lagði  aftur  á,  að  eigi  væri  boltaleikur  á  hinum  fyrnefnda 
stað  á  sama  tíma,  og  eg  imynda  mér  að  þeir  virku  dagar 
hafi  verið  teljandi,  sem  enginn  boltaleikur  hafi  fram  fariðþar, 

Einn  leikur,  sem  nú  er  líka  alveg  horfinn,  var  þá 
mjög  almennur  hér  í  bæ,  það  var  svo  nefndur  vörðuleik- 
ur.  En  af  því  að  honum  hefir  verið  ítarlega  og  rétt  lýst 
annarstaðar,^)  þá  sleppi  eg  honum.  hér.  Ennfremur  sleppi 
eg  öðrum  algengum  leikjum,  sem  tíðkast  enn  í  dag,  svo 
sem  feluleik,  skessuleik  o.  s.  frv. 

Mjög  algengt  var  þá  að  fara  í  laugar.  Þar  var  sund 
kent  og  lærðu  það  margir;  en  vegna  þessara  laugaferða 
urðu  margir  svo  kulsælir,  að  þeir  hikuðu  sér  við  að  fara 
í  sjó.  Þegar  drengirnir  komu  upp  úr,  var  þeim  skipað  að 
hlaupa  góðan  spöl  —  þá  var  auðvitað  ekkert  skýli  þar  — 
og  að  því  búnu  klæðast,  og  láta  þá  fyrst  húfuna  á  höf- 
uðið ;  það  var  álitið  nauðsynlegast.  En  landlæknir  hefir 
einhverntíma  getið  þess  við  mig,  að  þetta  væri  alveg 
óþarft  eða  gagnslaust.     Það    voru  ekki  eingöngu  strákar. 


Ólafur  Daviðsson  :     íslenzkar  skemtanir  bls.  120—21. 


138  Ýms  atriði  úr  lifinu  í  Reykjavik  fyrir  40  árum. 

sem  tiðkuðu  laugagöngur,  heldur  líka  fullorðnir  menn,  og 
höfðu  þá  oft  rommflösku  i  vasanum.  Að  laugun  aflok- 
inni  löbbuðu  þeir  þá  upp  að  þvottalaugunum.  Þar  var 
nóg  heitt  vatn  að  fá,  og  sykur  var  líka  auðfenginn.  Var 
því  oft  mjög  glatt  á  hjalla  við  þvottalaugarnar.  Þar  var 
heldur  eigi  neitt  hús  þá.  A  jónsmessunótt  var  sjálfsagt 
»general-fyllirí«  inni  í  laugum,  og  er  eg  hræddur  um,  að 
þá  hafl  þar  margt  fram  farið,  sem  tíðkaðist  í  Jörvagleði, 
að  sögn. 

Þá  var  meðfæddur  fjandskapur  milli  Vestanbæinga 
og  Austanbæinga,  þ.  e.  þeirra,  er  bjuggu  fyrir  austan  læk- 
inn.  Háðu  þeir  margar  og  stórar  orrustur,  einkum  á 
Tjörninni  og  Arnarhólstúni.  Vtstanbæingum  veitti  oftast 
betur,  einkum  þegar  þeir  Vigfúsarkotsbræður  og  Hóls- 
bræður  voru  með,  þvi  þeir  voru  miklir  kraftamenn,  eink- 
um  þeir  fyrnefndu.  Það  var  varla  óhætt  fyrir  Austan- 
bæing  að  koma  einan  vestur  i  bæ,  eða  þá  hins  vegar,  og 
því  þekti  eg  t.  a.  m.  aldrei  Austurbæinn  til  hlítar,  af  því 
eg  átti  altaf  heima  í  Vesturbænum. 

Eg  heyri  menn  oft  bölva  forinni  á  götunum  nú,  bölva 
veganefnd  og  bæjarstjórn,  —  en  menn  hefðu  átt  að  sjá 
göturnar  þá,  því  það  þori  eg  að  fullyrða,  að  ekki  sú  lé- 
legasta  gata  í  úthverfum  bæjarins  nú  er  nærri  svo  slæra,  sem 
aðalgöturnar  voru  þá,  og  það  venjulega.  Mér  er  í  minni 
jarðarför  eins  heldri  kaupmanns  í  bænum  rétt  fyrir  1870. 
Það  var  fjölmenn  líkfylgd.  En  þegar  í  Suðurgötu  kom, 
suður  hjá  Brunnhúsum,  riðlaðist  fylgdin  alveg,  svo  var 
forin  mikil.  Menn  klifruðust  yflr  grindurnar  beggja  meg- 
in  og  út  á  túnin,  en  líkraennirnir,  sem  kistuna  báru,  urðu 
auðvitað  að  vaða  elginn. 

Úr  því  eg  mintist  á  jarðarfarir  vil  eg  geta  þess,  að 
þá  var  enn  alsiða  að  halda  erfisdrykkjur.  Fyrst  var  öll- 
um,  sem  komu  í  húsið  áður  en  húskveðja  hófst,  geflð 
kaffl  og  framborin  öll  kynstur  af  kökum.  En  að  jarðar- 
för  lokinni  hófst  hin  eiginlega  erflsdrykkja,  matur  og  púns, 
—  mikið  púns  á  eftir.  Ekki  var  altaf  mikill  sorgarbragur  í 
Ælikum  erfisdrykkjum.     í  einni  þeirra  man  eg  eftir  að  ein 


Ýms  atriði  úr  lifínu  i  Reykjavik  fyrir  40  árum.  139 

tilhaldsstúlka  stakk  upp  á  því  að  fara  í  snúnlng,  en  úr 
þvi  varð  samt  ekki.  Auðvitað  voru  erfisdrykkjur  i  stór- 
um  stil  að  eins  hjá  efnafólki,  en  þó  var  það  föst  venja, 
að  líkmennirnir  fengu  góðgjörðir,  þótt  fátæklingar  ætti  í 
hlut.  Ef  lærður  raaður  i  höfðingjatölu  var  jarðaður,  gekk 
likfylgd  að  jarðarför  lokinni  aftur  i  kirkjuna,  og  var  þar 
þá  sunginn  sálmurinn:  Jam  mæsta  quiesce  querela,  og 
þá  fyrst  var  jarðarförin  á  enda. 

Almennar  skemtanir  fyrir  fuUorðið  fólk  voru  fáar  þá. 
Þó  voru  dansleikar  haldnir  stöku  sinnum.  Heldra  fólkið 
hélt  ætið  sínar  dansskemtanir  í  »Klúbbnum«,  sem  kallað- 
ur  var,  en  nú  er  Herkastali.  Salurinn  þar  hefir  margt 
séð  um  dagana.  Þar  hafa  verið  veitingar,  bæði  fyr  og 
siðar,  dansleikir,  tombólur,  gleðileikir  haldnir  í  mörg  ár. 
Þar  hafa  Gyðingar  selt  fatnað  og  ýmislegt  skran.  Þar 
hafa  uppboð  verið  haldin ;  og  loks  haf a  nú  margar  synd- 
ugar  manneskjur,  sem  hafa  verið  staddar  þar  áður,  með 
ef  til  vill  syndsamlegu  hugarfari,  frelsast  þar.  Já,  þar 
voru  »böllin«  haldin,  og  þó  var  húsið  á  þeim  tíma,  sem 
eg  á  við,  sjúkrahús.  >Extrema  se  tangunt«  :  niðri  var  alt 
á  ferð  og  fiugi,  stígandi  dansinn  eftir  harmoniku  Brands, 
en  uppi  á  loftinu  stundi  sjúklingurinn,  og  tók  ef  til  vill 
síðustu  andvörpin.  Slikt  gæti  ekki  átt  sér  stað  nú.  Að 
ekki  hafi  verið  mikið  um  almennar  skemtanir  þá  má 
ráða  af  því,  að  frá  því  slíkur  dansleikur  hófst  á  kvöldin, 
og  þangað  til  honum  lauk  kl.  4 — 6  morgunin  eftir,  var 
fult  af  fólki  á  gluggunum,  og  það  þótt  hlerar  væru  fyrir 
þeim.  Fólkið  útvegaði  sér  kassa  og  stiga  og  stóð  á  þeim, 
og  aðrir  settust  svo  á  herðar  þeirra  og  enn  aðrir  þar  of- 
an  á.  Oftast  voru  þeir,  sem  inni  voru,  svo  góðsamir  að 
gera  gluggarifuna  stærri,  svo  að  þeir  að  utan  gætu  þó 
haft  einhverja  ánægju.  Sannleikans  vegna  verð  eg  að 
taka  það  fram,  að  hinn  fegurri  og  betri  hluti  mannkyns- 
ins  var  í  meiri  hluta  úti  fyrir,  og  hélt  lika  betur  út  en 
karlþjóðin. 

En  það  var  ekki  einungis  heldra  fólkið,  sem  hafði 
gaman  af  að    snúa  sér ;   alþýðan   hafði  lika  gaman  af  að 


140  Ýms  atriöi  úr  lifinu  i  Reykjavik  fyrir  40  ártim. 

dansa.  Hún  hafði  ekki  ráð  á  að  leigja  stærsta  sal  bæjar- 
ins  til  sliks,  hún  lét  sér  nægja  smærri  herbergi.  Þar  voru 
»piu<böllin  haldin.  Enn  þann  dag  í  dag  er  torfbær  hér 
i  bænum:  stofuglugginn  veit  út  að  götu  og  er  lítið  eitt 
hærri  en  hún.  Það  má  því  nærri  geta  hvað  lofthá  stof- 
an  sé,  —  að  eg  ekki  tali  um  stærðina.  í  þ  e  i  r  r  i  stofu 
man  eg  eftir  »piu«balli.  En  hvað  um  það.  Fólkið  gerði 
ekki  háar  kröfur  og  skemti  sér  þó  vel.  Og  að  slík  böll 
hafi  verið  fjörug  má  ráða  af  þessari  visu: 

Þetta  kveld  er  mér  í  minni, 
man  eg  varla  þvilíkt  rall ; 
það  skal  vera  i  siðsta  sinni, 
sem  eg  fer  á  piuball. 

Sjónleikir  voru  þá  líka  leiknir  af  stúdentum.  Þeir 
voru  um  1873  haldnir  í  Glasgow.  Þar  voru  leiknir 
»Hel]ismennirnir«  og  leikrit  eftir  Holberg:  »Sængurkonan«, 
ef tir  Moliére :  »Hrekkjabrögð«  Scapins  o.  fl.  Þóttu  það  á- 
gætar  skemtanir  og  voru  vel  sóttar,  einkum  af  æskulýðn- 
um.  Höfðu  leikirnir  þau  áhrif  á  okkur  drengi,  að  við  lék- 
um  heil  atriði  eftir  minni,  einkum  úr  »Sængurkonunni« 
og  »Hellismönnunum«,  sem  okkur  þótti  mest  í  varið. 

A  margt  fleira  mætti  minnast,  en  einhverstaðar  verð- 
ur  að  hætta.  Þætti  mönnum  gaman  að  heyra  eitthvað 
meira,  má  vel  vera  að  sé  enn  eitthvað  eftir  í  poka- 
horninu. 


Grettisbæli     Oxarnúpi. 


Grettisbæli  er  gegnt  við  sólu. 
Guðar  hún  þar  i  alfögnuði, 
þegar  i  vestri,  ör  til  ásta, 
erli  slotar,  geislamerluð ; 
hátt  i  urð  við  hengibratta, 
hlaðið  grjóti,  er  eigi  rótast, 
þó  að  láðið  leiki  á  þræði, 
logum  kynt  að  himinboga. 


Hetju  má  þar  handtök  lita, 
hátt  við  drang,  sem  ber  i  fangi 
urðin  brött,  sem  ofanjarðar 
öU  er  sprungin  i  fleygaklungur. 
Drekkur  regn,  þó  digni  bakkar 
dalir,  flói,  mór  og  bali ; 
svellar  ei,  þótt  sýli  hjalla, 
sólbráð  fær  i  þorraglæru. 


Sjálft  er  bælið  i  sýling  valri 
sett  að  baki  drangsins  staka. 
Þar  er  einum,  er  þúsund  herja, 
þrautavigi  i  rómu  týgjum. 
Sér  til  ferða  suður  og  norður, 
sérhvern  gest,  er  fer  með  nesti, 
öxfiróinga,  er  óska  að  saxa 
ó-æling  fyrir  hrafn  og  tóu. 


142  Grettisbœli  í  Öxarnúpi 

Þekja  er  lágreist  þess  er  maka 
þeygi  sinn  heflr  átt  i  minnum, 
afls  og  hygni  og  óðar  lægni, 
orðavals  og  svo  að  morði: 
Álna  tveggja  er  urðarlöggin, 
op  að  skríða  úr  klungurhíði. 
Einsteinungar  eru  i  mæni, 
álna  þriggja  að  fornu  máli. 


Drangar  þeir  eru  drjúgum  þungir, 
dílaberg  af  jarðarmergi, 
flatagóðir  og  feldir  betur 
flestu  grjóti,  er  veðrin  móta. 
Þúsund  ár  hafa  þessir  hlerar 
—  því  sem  næst  —  í  veggi  læstir, 
mosafeldir  um  margar  aldir, 
mönnum  tjáð  af  Grettis  dáðum. 


Sér  i  Garð,  þegar  sól  er  orðin 
sumargeng,  yflr  vötn  og  engi 
goðans  bygð,  er  Gretti  lagði 
grenjastig,  til  ráns  og  viga. 
Þykkjuljóð  um  þenna  bokka 
par  hefir  Braginn  urðarlagi, 
sollinn  gremju  i  svölum  helli, 
sungið  —  inn  i  þögult  klungur. 


Hörð  eru  kjör  að  eiga  í  urðum 
átján  vetra  myrkursetu, 
afarmenni  að  eðli  og  kröfum, 
urga  bein  í  milli  steina; 
súrt  i  broti  skáldi  að  skorta 
skjól  og  vist  í  urðarbóli  — 
skáldi  verst  er  á  sér  eldinn 
inst  i  sál  til  nautnamála. 


Grettisbœli  i  Öxarnúpi  14^ 

Fyrir  beztu  Braga  listir, 
brandaslátt  i  hverjum  vanda, 
vizkusvör,  i  elli  og  æsku, 
afl,  og  sund  um  flánar  skafla, 
sóttan  eld  um  sæ  á  kvöldi, 
sýnda  trygð  viö  móðurbygðir  — 
goldist  hefir  garpi  og  skáldi 
grómlaust  hrós  með  sögudómi. 


Grettis  vígi  gott  mér  þótti; 
gekk  eg  þangað  hörslabrekkur, 
elfi  og  tjörn,  sem  isagólfi 
undir  lá  i  vetrarblundi. 
Sólin  þar  við  hetju  hæli 
hlúði  strjúp  á  öxarnúpi. 
Niu  aldir  nú  hafa.eldað 
náttmál  rauð  yfir  skáldi  dauðu. 
Guðmundur  Friðjónsson. 


Nútíma  hugTQyndir  um  bamseðlið. 

John  Ruskin  benti  eitt  sinn  á,  hve  mannkyninu  væru 
mislagðar  hendur  í  framförunum.  Með  hverju  ári  sem  liði 
kynnu  menn  betur  að  hreinsa  stál  og  vefa  voðir;  hvers 
konar  verklegri  kunnáttu  miðaði  áfram  með  risafetum.  En 
heiminum  hefði  sáralitið  miðað  áfram  nú  um  nokkur 
hundruð  ár  i  þeirri  vandasömu  list  að   ala  upp   menn. 

Þessu  er  svo  varið,  að  maðurinn  hefir  náð  valdi  yfir 
náttúruöflunum  og  náttúrunni  kringum  sig,  en  ekki  að 
sama  skapi  getað  sigrað  sjálfan  sig.  Maðurinn  hefir  þreif- 
að  fyrir  sér  bæði  út  á  við  og  inn  á  við,  reynt  að  fræðast 
um  lög  heims  og  hugar.  En  með  árangurinn  hefir  skift 
í  tvö  horn,  eftir  því,  hve  léttráðnar  voru  gátur  tilverunn- 
ar.  í  dauðu  náttúrunni  voru  grundvallarlögin  auðfundn- 
ust  og  augljósust.  Þau  urðu  fyrsta  herfang  mannsandans 
i  þessari  leit;  og  á  sannindum  þeirra  byggjast  nær  allar 
verklegar  framfarir. 

Nokkru  torfengnari  varð  þekkingin  um  eðli  lifandi 
líkama.  Þess  vegna  er  t.  d.  líffræðin  (og  læknisfræðin) 
yngri  fræðigrein  en  efnafræði  og  eðlisfræði.  En  langerfið- 
ast  viðfangsefni  reynist  andi  mannsins.  Bergtegundir, 
málma  og  lifandi  likami  mátti  hafa  handa  milli,  sundra 
þeim,  mæla  þá  og  vega  og  kynnast  þannig  eðli  þeirra. 
En  andinn  var  ósýnilegur,  ómælanlegur,  óveganlegur.  Þó 
starfaði  hann,  var  alstaðar  nálægur,  þar  sem  lífsmark 
var ;  en  hans  varð  ekki  vart  nema  af  verkunum,  af  spor- 
unum  á  sandinum  við  »timans  sjá«. 

Þessi  spor  hafa  menn  nú  rannsakað  langalengi,  án 
þess  að  hafa  fengið  ýkjamikið  að  vita  um  þann  mátt,  sem 


Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  145 

mótaði  þau  á  sandinn.  En  rannsóknirnar  um  þennan  litt 
þekta  mátt,  kalia  menn   sálarfræði. 

En  þekkingin  er  vald.  Og  þvi  meiri  sem  þekkingin 
er,  þvi  meira  er  valdið.  Af  þessu  leiðir,  að  hinn  fengni 
þekkingarauki  um  áþreifanlega  hluti  hefir  leitt  af  sér 
margs  konar  hamingju,  lengda  mannsæfi,  meiri  lífsnautnir. 
Hins  vegar  veldur  ónóg  þekking  um  eðli  sálaraflsins  þvi, 
hve  getulítið  mannkynið  er  við  að  ráða  bót  á  andlegum 
meinum.  Kynslóðir  fæðast,  vaxa,  starfa,  falla  i  valinn, 
endurnýjast,  fylgja  hver  i  annarar  spor,  án  þess  að  nokkuð 
verulegt  sé  gert  til  þess,  að  hver  einasta  sál  geti  notið 
sin  til  fulls.  Menn  vildu  gjarnan  stjórna  þessari  sistreym- 
andi  elfu,  en  þeir  kunna  engin  tök  á  því.  Einum  finst, 
að  þetta  ætti  að  gera,  öðrum  hitt.  En  á  meðan  ágizkanir 
einar  stjóma  aðgerðunum,  er  litilla  úrslita  von. 

Fyrir  30  árum  varð  stefnubreyting  í  sálarrannsókn- 
unum.  Nýr  skóli  myndaðist,  með  nýjum  aðferðum.  í  stað 
þess  að  freista  að  ráða  gátu  sálarlifsins  með  meira  eða 
minna  skörpum  getgátum,  með  sennilegum  kenningum,  eða 
með  innskoðun,  þar  sem  andi  athugarans  freistar  að  skoða 
sína  eigin  mynd,  reyndu  fræðimenn  þessir  að  »mæla  spor- 
in<r,  rannsaka  myndbreytingar  andans,  eftir  því  sem  ein- 
staklingurinn  þroskast,  mæla  getu  og  gildi  mannsins  af 
verkum  hans,  jafnnákvæmlega  og  eðlisfræðingar  mæla 
rafmagn  og  segulafl.  Ef  þetta  tækist  nokkurn  tima  mundi 
af  því  leiða  jafngagngerða  breytingu  í  öUu  uppeldi  eins 
og  varð  í  iðnaði  og  samgöngum,  þegar  tök  náðust  á  gufu- 
afli  og  rafmagni.  Reyndar  hefir  enginn  þvílíkur  sannleiki 
fundist  enn  og  finst  líklega  aldrei.  Og  eftir  þrjátíu  ára 
erfiða  göngu  eftir  nýjum  vegum  er  allur  árangurinn,  að 
fáein  útvígi  eru  tekin,  nokkrar  gátur  hálfráðnar. 

Ef  um  fánýtt  mál  væri  að  tefla,  mundu  þvílíkir  smá- 
sigrar  varla  verðskulda  umtal.  En  hér  er  því  ekki  svo 
farið.  Alt,  sem  lýtur  að  bættu  uppeldi,  kemur  öUum  við, 
beinlínis  eða  óbeinlínis.  Langflestir  menn  enda  svo  sína 
síðustu  göngu,  að  þeir  skilja  fátt  eftir  nema  börnin,  lifið 
•endurnýjað,  —   kynslóð,   sem   tekur  við  byrðum  foreldr- 

10 


146  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

anna.  Getur  nokkrum  staðið  á  sama  um,  hvort  »innlegg<f 
þeirra  í  sjóð  tilverunnar  er  i  góðu  lagi  eða  svikið  ?  Varla. 
En  nú  er  máttur  og  raegin  hvers  manns  að  hálfu  leyti 
komið  undir,  hvernig  með  hann  er  farið  á  æskuárunum, 
hvernig  hann  er  alinn  upp.  Þess  vegna  ættu  uppeldis- 
málin  að  liggja  þyngst  á  hjaita  hverri  kynslóð.  Þes& 
vegna  þarf  að  halda  á  lofti  hverri  nýung  i  þvi  efni,  sem 
skiftir  svo  miklu,  jafnvel  þeirri  nýung,  sem  að  eins  bendir 
i  áttina  inn  í  hið  fyrirheitna  land. 

Aðalvandinn  við  alt  uppeldi  er  að  þekkja  eðli  barns- 
ins  og  sniða  því  stakk  eftir  vexti.  Ef  allir  menn  væru  eins 
gerðir,  steyptir  í  sama  móti  andlega  og  líkamlega,  þá 
væri  hægra  um  vik.  Um  leið  og  þekt  væri  eðli  eins  ein- 
asta  barns,  mætti  dæma  öll  önnur  eftir  því.  Þá  mætti 
hafa  sömu  aðferðir  við  alla,  og  ætla  öllum  sams  konar 
viðfangsefni. 

Nú  er  þessu  til  allrar  hamingju  ekki  þannig  varið. 
Engir  tveir  einstaklingar  eru  eins.  Jafnvel  í  likamsstærð 
og  lögun  er  munurinn  svo  verulegur,  að  menn  þykjast 
þar  þurfa  að  sníða  hverjum  manni  stakk  eftir  vexti.  Með- 
almannsklæðin  eiga  ekki  algerlega  við  neinn,  og  þannig 
hefir  smátt  og  smátt  myndast  sú  skoðun,  að  það  að  ganga  í 
>tilbúnum  fötum*  bæri  vott  um  mikið  smekkleysi  eða 
mikla  fátækt. 

En  menn  hafa  í  verkinu  gleymt  innri  mismun  ein- 
staklinganna,  eða  ekki  séð  hann,  af  þvi  þar  þurfti  dýpra 
að  grafa.  Þess  vegna  yfirsést  öllum  þeim  þjóðum,  sem 
ala  að  miklu  leyti  upp  börn  og  unglinga  í  skólum,  í  þv 
að  láta  eins  og  allir  geti  gert  hið  sama  og  lært  hið  sama, 
t.  d.  sá  sem  hefir  stálminni  og  hinn  sem  varla  man  neitt 
degi  lengur,  eða  sá  sem  eingöngu  er  hneigður  fyrir 
bóknám  og  hinn  sem  ekki  má  bækur  sjá,  og  kann  bezt 
við  að  vera  önnum  kafinn  i  verklegum  störfum. 

Sumum  mönnum  hefir  þótt  þetta  ástand  svo  óviðun- 
andi,  að  þeir  hafa  hugsað  sér  uppeldið  endurbætt  þannig,. 
að  hvert  barn  og  unglingur  fengi  að  þroskast  algerlega 
eftir   því   sem   hann    væri   gerður.    Eins  og  klæðskerinn. 


Nútíma  hugmyndir  Hm  barnseðlið.  14T 

gæti  sniðið  föt  nákvæmlega  eftir  likamsvexti,  þannig  ætti 
kennarinn  að  geta  háttað  kenslu  sinni  eftir  séreinkennum 
hvers  einasta  lærisveins.  Vitaskuld  væri  það  bezt,  ef  unt 
væri,  en  til  þess  þyrfti,  meðal  annars,  jafnmarga  kennara 
og  lærisveinar  eru,  og  ýms  önnur  skilyrði,  sem  jafn-erfitt 
er  að  uppfylla.  Sá  sem  heimtar  of  mikið,  fær  ekki  neitt. 
Hér  verður  þvi  að  minka  kröfurnar  svo  að  þær  séu  upp- 
fyllanlegar.  í  stað  þess,  eins  og  nú,  að  hrúga  saman  í 
skólanum,  að  sömu  störfum,  alls  konar  ólíkum  einstakling- 
um,  þar  sem  ómögulegt  er  að  gera  verulega  til  hæfis  nema 
litlum  hluia,  ætti  að  mega  raða  i  flokka  andlega  skyldum 
nemendum.  Ef  það  væri  gert  og  verkefnin  breytileg, 
mundi  minna  af  gáfum  og  andans  afli  visna  og  verða  úti 
í  skólunum,  heldur  en  verður  með  þeim  hætti  sem  nú 
er    fylgt. 

En  til  þess  að  skynsamleg  flokkun  nemenda  i  náms- 
deildir  geti  átt  sér  stað,  þarf  að  kunna  tök  til  að  rann- 
saka  einstaklingseðlið,  finna  hverir  eru  iíkir  og  hverir 
ólíkir.  Hingað  til  hafa  mentaþjóðirnar  engin  slík  tæki  átt^ 
nema  ef  telja  skyldi  p  r  ó  f  i  n,  en  bæði  hafa  þau  haft  alt 
annan  tilgang,  en  þann  sem  hér  er  bent  á,  og  eru  ekki 
heldur  i  eðli  sinu  nógu  nákvæm  mælingartæki,  og  það  af 
mörgum  ástæðum. 

Fyrsti  ókostur  prófúrslita  er  sá,  að  þau  eru  bygð  á 
þvi,  hvað  prófdómendum  f  i  n  s  t,  en  tilfinningin  er  nokkuð 
reikull  mælikvarði,  eins  og  bezt  sést,  þegar  margir  menn 
dæma  áhaldalaust  um  hita,  þyngd,  f jarlægð  o.s.frv.  Venjulega 
eru  slíkir  dómar  ólíkir  innbyrðis,  og  alt  annað  kemur  í 
Ijós,  þegar  skorið  er  úr  þrætunni  með  hitamælinum,  vog- 
inni  eða  mælivaðnum.  Þvílík  ónákvæmni  hlýtur  ætið  að- 
loða  við  persónulega  dóma,  af  því  menn  eru  hver  öðr- 
um    ólikir. 

Þessi  skapferlismunur  manna  kemur  ætíð  fram  við 
prófin.  Sumir  kennarar  og  prófdómendur  eru  gæðin  og 
umburðarlyndið  sjálft,  virðast  álita  sjálfsagt  að  próftakinn 
komist  i  gegn  sem  hörmungaminst.  Aðrir  þar  á  móti 
vilja   fella   sem   flesta.     Próf  þeirra  verður  orusta  upp  á 

10* 


148  Nútíma  hugmyndir  um  barnseðlið. 

lif  og  dauða,  þar  sem  nemandinn  fellur,  ef  unt  er.  Þriðja 
tegund  dómara  hefir  sérstakar,  persónulegar  kenningar  um, 
hversu  svara  beri.  Þeim  er  ekki  nóg,  að  spurningunni  sé 
svarað  rétt,  heldur  verður  próftakinn  að  finna  einmitt  þau 
orð  og  hugsanasambönd,  sem  þeir  sjálfir  hafa  í  huganum, 
sem  <rarla  getur  þó  orðið  nema  með  undursamlegum  hugs- 
anaflutningi.  Fleira  óviðkomandi  hefir  áhrif  á  umsögn  próf- 
dómenda,  þreyta,  lasleiki,  návist  einhvers  áheyranda,  sem 
vel  ber  skyn  á  efnið.  Jafnvel  útlit  próftakans  sjálfs  ræð- 
ur  stundum  miklu  um  örlög  hans  til  heiUa  eða  óheilla, 
eftir  þvi  hvort  það  vekur  samkend  eða  móthygð  dómaranna. 

Prófin  geta  því  ekki  verið  áreiðanleg  tæki  til  að  raða 
nemendum  1  ættir  eftir  skyldleika  og  framförum.  Til 
þess  þarf  að  vita,  hvern  þroska  líkamlegan  og  andlegan 
þeir  hafa  á  vissu  aldursskeiði,  hæð  þeirra,  þyngd,  orku, 
minni,  skilning,  þekkingu.  Með  því  að  rannsaka  i  mörg 
ár  skólabörn  og  námsfólk  í  ýmsum  löndum,  mæla  ná- 
kvæmlega  þroska  og  getu  þeirra,  taka  siðan  meðaltal  af 
þeim  úrslitum,  hefir  fengist  ábyggilegur  mælikvarði  til  að 
dæma  um,  hvar  hvert  barn  í  þeim  löndum  er  á  þroska- 
brautinni,  hvort  það  er  meðalbarn,  á  undan  eða  á  eftir 
og  hve  miklu  það  munar.  Þá  er  aldurinn  talinn  1  þroska- 
árum,  ekki  almanaksárum.  Þvi  er  svo  varið,  að  til  eruiraun 
og  veru  t veir  aldrar :  árin  frá  fæðingu  barnsins  og  árin  sem 
rituð  eru  í  þroska  þess,  i  hæð,  brjóstmáli,  þunga,  afli,  tann- 
framförum,  raddblænum  o.  s.  frv.  Ef  alt  er  með  feldu,  fara 
þessir  tveir  aldrar  saman,  en  þó  eru  f rá  þvi  f  jölmargar  undan- 
tekningar,  jafnvel  að  börn  séu  3—4  árum  eldri  eða  yngri 
að  þroska  en  lögárum.  Sé  nú  um  skólagöngu,  bekkjar- 
röðun,  áreynslu  og  nám  að  gera,  er  auðsætt  að  börnunum 
er  betur  borgið  með  þvi,  að  reynt  sé  á  þau  eftir  getu 
þeirra  fremur  en  áratölu. 

Til  að  gefa  hugmynd  um  þennan  mælikvarða,  nægir 
að  sýna  hversu  dæmt  er  um  þekkingarþroska  barna  á 
skólaaldri  í  nokkrum  algengustu  námsgreinum,  t.  d.  lestri, 
reikningi  og  réttritun.    Mælikvarði  þessi  á  við  börn  i  Paris. 


Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 


14»   ' 


Aldur 
barnanna. 

Lestrar- 
kunnátta. 

Hugareikningsdæmi : 

Réttritun. 
Stil-dæmi.     Villur. 

6-7  ára 

Stafandi, 
stautandi 

Takið  6  kartöflur  af  19  kart- 
öflum.    Hve  mikið  er  þá  eftir? 

Æ> 

íl 

|s 

ig 

íi 

16 

7—8  ára 

Hikandi 

Dragið  8  aura  frá  59  aurum. 
Hve  mikið  er  þá  eftir? 

11 

8—9  ára 

Hikandi 

eða 
lesandi 

í  kassa  nokkrum  voru  604  epli. 
58  af  þeim  voru  seld. 
Hve  mikið  var  þá  eftir? 

8 

9— lOára     Lesandi 

Til  að  gera  kápu  þarf  7  metra 
langan  dúk.   Hve  margar  káp- 
nr  má  gera  úr  89  m.,  og  hve 
margir  m.  ganga  af  dúknum? 

0 

10— llára 

Lesandi, 
ágætl. 
lesandi 

Maður  fekk  250  kr.  i  laun  fyrir 
vinnu  sina  í  febr.;  i  þeim  mán. 
eru  28  dagar.  Hann  eyddi  195  kr. 
Hve  mikið  sparaði  hann  á  dag? 

4 

Til  að  dæma  um  lestrarkunnáttuna  eru  hér  notuð- 
nokkru  ákveðnari  orð,  en  hin  venjulegu:  ágætL  dável  o. 
s.  frv.  í  lestrinum  er  gerður  munur  á  þrem  stigum.  Með- 
an  barnið  hikar  við  hvert  atkvæði,  er  sagt  að  það  sé 
stautandi;  þegar  það  hikar  við  hvert  orð  eða  fáein 
orð,  án  þess  að  hirða  um  efnið,  er  það  h  i  k  a  n  d  i .  Og 
að  síðustu,  þegar  það  les  hiklaust,  skýrt  og  greinilega  eftir 
greinarmerkjum,  er  það  1  e  s  a  n  d  i . 

En  að  vera  1  e  s  a  n  d  i  er  þó  ekki  hæsta  stig  lestrar- 
kunnáttunnar.  Sá  sem  þannig  les,  uppfyllir  lögmálið,  en 
ekki  meira.  Hann  les  alt  skýrt  og  snjalt  en  í  sama  róm, 
eins  og  vél,  sem  ekki  hirðir  um  efni,  né  efnisbreytingar. 
Þess  vegna  er  eitt  stig  hærra,  en  það  er  að  1  e  s  a  m  e  ð' 
t  i  1  f  i  n  n  i  n  g  u  (lesa  ágætlega),  list  sem  er  ótæmandi,  list 
sem  jafnvel  mestu  meistarar  þora  ekki  að  segja,  að  þeir 
kunni  til  fuUnustu.  I  töfiunni  er  sagt  að  börn  10  ára  eigi 
að  vera  lesandi  eða  ágætlega  læs.  En  að  börn  lesi  á  þeim 
aldri  með  tilfinningu  er  regla,  sem  oft  er  brotin.  Fyrst 
og  fremst  er  barnið  a  1  d  r  e  i  á  þeim  aldri  nema  byrjandi 
i  listinni,  að  eins  komið  svo  langt  að  því  tekst  að  nokkru 
að    breyta    lóm    og   útliti    eins    og    vel    þroskaður  maður 


150  Nútíma  hugmyndÍT  um  barnseðlið. 

mundi  gera,  ef  hann  talaði  sömu  setningarnar.  I  öðru 
lagi  eru  surair  menn  þannig  gerðir,  að  þeir  tala  alt  i  sama 
tón,  og  þeir  geta  vitaskuld  aldrei  lært  að  lesa  með  til- 
íinningu. 

Venjulega  álita  menn  ágætan  lestur  vera  vott  skiln- 
ings  og  vitsmuna,  álita  að  maðurinn  lesi  vel,  af  því  hann 
«kilji  vel.  Þó  er  því  ekki  ætið  svo  varið.  Mikhi  fremur 
má  segja,  að  það  að  lesa  og  tala  með  tilfinningu  sé  sér- 
stök  listagáfa,  sem  þó  má  bæta  og  fullkomna  með  réttri 
kenslu  og  æfingu. 

Til  að  fá  vitneskju  um  reikningsgáfu  og  reiknings- 
þroska  eru  valin  dæmi  sem  sýna  hvorttveggja  en  eru  þó 
:Stutt.  Menn  hafa  tekið  eftir,  að  börn  eiga  hægra  með  að 
leggja  saman  og  margfalda^  heldur  en  að  draga  frá  og 
deila ;  þeim  er  léttara  að  auka  við  heldur  en  minka.  Dæm- 
in  sýna  því  fremur  frádrátt  og  deiling.  Þau  reyna  á  skiln- 
inginn  fremur  en  aðferðarkunnáttu.  Þannig  hafa  börn 
sem  hiklaust  gátu  margfaldað  fjórar  tölur  með  fjórum  gef- 
ist  upp  við  jafn  einfalt  dæmi  og  þetta :  »í  kassa  nokkrum 
voru  604  epli  o.  s.  frv.«.  En  það  sýndi,  að  þau  reiknuðu 
^ins  og  vél,  en  ekki  eins  og  maður,  og  er  vel  að  geta 
Mndrað  slíka  kenslu. 

I  réttritun  er  þekking  mæld  með  því  að  láta  börnin 
skrifa  upp  nokkrar  stuttar  setningar,  þar  sem  koma  fyrir 
íáein  dæmi  um  helstu  málfræðisreglur,  sem  börn  eiga  erfitt 
með  að  læra.  Til  að  vera  viss  um  að  fara  ekki  villur 
vegar,  er  nauðsynlegt  að  endurtaka  þessa  tilraun  ekki 
minna  en  þrisvar  sinnum  með  svipuðum  dæmum. 

Hvaða  gagn  er  að  þessum  mælingum?  Fyrst,  að  með 
þeim  má  ákveða  allnákvæmlega  þekking  próftakandans  í 
á  r  u  m.  Niu  ára  drengur  sem  kann  ekki  meira  en  meðal- 
barn  átta  ára,  er  ári  á  eftir,  og  er  þá  við  námið  skipað  á 
bekk  með  andlegum  jafnöldrura  sínum.  En  ef  seinkun 
barr\s  er  rajög  stórvægileg,  svo  að  muni  þrem  árum  eða 
meirá,  án  þess  að  sjúkdómar  valdi  eða  aðrar  sérstakar 
ástæður,  er  álitið  að  það  eigi  ekki  samleið  með  venjuleg- 
um  börnum.     Það    er    þá   sett    í    skóla    fyrir    vauþroska 


Nútima  hnginyndir  am  barnseðlið.  151 

börn,  þar  sem  kenslan  er  öU  sniðin  eftir  hægfara 
gáfura  þeirra,  og  tekst  oft  að  láta  þau  ná  furðulegum 
þroska  með  því  móti.  En  i  samkepni  við  meðalgefin  börn 
dragast  þau  aftur  úr  og  eru  sér  til  engra  nytja  í  skólun- 
um.  Vanþroska  börn  eru  fleiri  en  margur  hyggur  og  er 
ekki  litið  unnið  við  að  geta  þekt  þau  úr  hjörðinni  og  kom- 
ið  þeim  á  rétta  hiUu.  Langalraennast  gagn  af  raæling- 
ura  þessura  er  þó  að  raða  heilbrigðura,  en  misgefnura,  börn- 
ura  í  bekki  eftir  gáfura  og  getu. 

Að  frátöldura  þeira  börnura,  sera  talin  eru  vanþroska, 
eru  mörg  önnur,  sem  ekki  njóta  sín  nándar  nærri  i  skól- 
unum,  fer  minna  fram  en  vera  ætti,  fylgjast  varla  raeð 
nema  til  hálfs.  En  að  geta  tæplega  lært  getur  verið  bætan- 
legt  raein,  eins  og  raargir  líkaralegir  kvillar  eru  læknan- 
legir.  En  til  að  finua  raeinabótina  þarf  að  þekkja  raeinið, 
svo  að  gera  raegi  við  því.  Hér  sKulu  nefndar  nokkrar 
algengustu  orsakir  til  ógengis  við  nára: 

1.  Bráðþroski  eða  kyrkingur  i  vexti. 

2.  Veikindi,  blóðleysi,  tæring,  taugaveikiun. 

3.  Vaxtarbreytingar   i  skynfærunura,  einkura  augum 
og  eyrura.      ' 

4.  Daufur  skilningur. 

5.  Dauft  minni. 

6.  Skilningsleysi    á  hugrænura  efnura,  sarafara  góðri 
verklegri  greind. 

7.  Deyfð  á  háu  stigi,  óbeit  á  allri  áreynslu.  Leti. 
Hvert  þessara  atriða  verður  að  athuga  sérstaklega. 
Tökura  fyrst  likarasþroskann.     Sé   að  ræða  um  barn, 

sem  er  mun  minna  vexti  en  það  hefir  aldur  til,  magurt, 
föUeitt,  kraftalitið,  ófúst  til  allrar  áreynslu  —  jafnvel  til 
leika,  og  framfaralitið  við  nám'ið  er  brýn  þörf  að  veita 
þvi  eftirtekt.  Ekki  dugar  að  hegna  því  eða  ávita  það 
fyrir  getuleysi,  sem  því  er  ósjálfrátt.  Þó  hefir  pað  ein- 
mitt  verið  algengt  að  hegna  slikum  börnum  fyrir  letina, 
setja  þeim  fyrir  fleiri  heimastíla,  loka  þau  inni,  þegar 
kensluhlé  var,  einmitt  þau  börniii,  sem  helzt  þurftu  hreint 
loft   og   frelsi   til  að  jafna  sig.     Þar  er  að  jafnaði  hvorki 


152  Nátima  hngmyndir  um  barnseðlið. 

um  að  kenna  óþægö  eða  viljaleysi,  heldur  þröngum  kosti 
heima  fyrir,  ónógu  fæði,  lélegum  húsakynnum,  maga  sem 
meltir  illa,  þunnu,  efnasnauðu  blóði,  taugakerfi,  sem  er  1 
ólagi,  andþrengslum  og  fleira  af  því  tægi.  Það  sem  þá 
þarf  við,  er  betri  aðbúnaður  og  læknishjálp,  áður  en  sann- 
gjarnt  er  að  búast  við  eðlilegum  námsframförum. 

AUir  vita,  að  þegar  svo  mikil  brögð  eru  að  veiklun 
likamans,  hefir  það  veruleg  áhrif  á  sálarkraftana.  öðru 
máli  er  að  gegna  um  það,  hvort  hreysti  sálar  og  likama 
fer  nákvæmlega  saman.  Dagleg  reynsla  ber  vitni  um, 
að  afburða  orkumenn  eru  mjög  sjaldan  að  sama  skapi 
vitrir,  og  hins  vegar,  að  margir  aiidans  snillingar  hafa 
verið  veikbygðir  likamlega.  Þetta  hefir  komið  mörgum 
fræðimönnum  til  að  imynda  sér  aö  um  ekkert  þvílikt 
samræmi  væri  að  ræða.  En  auðvitað  varð  ekkert  um 
málið  sagt  á  hvorugan  veginn,  nema  með  því  að  rann- 
saka  mikinn  fjölda  einstaklinga  og  dæma  eftir  meirihluta. 

Hér  er  komið  að  atriði,  sem  þarfnast  sérstakrar  út- 
skýringar.  öll  vísindi  leitast  við  að  finna  lög,  föst  lög, 
hvert  á  sinu  sviði.  Séu  þessi  lög  óbreytanleg  og  án  und- 
antekninga,  má,  er  menn  þekkja  þau,  spá  hvers  konar 
mynd  þetta  eða  hitt  náttúruafl  muni  taka  á  þeim  eða 
hinum  stað.  A  þann  hátt  vita  farmenn  nú  nákvæmlega 
um  flóð,  fjöru,  strauma  o.  þ.  1.  i  fjörðum  og  sundum,  og 
geta  hagað  sér  eftir  því,  beðið  meðan  straumurinn  er  á 
móti  þeim,  látið  hann  bera  sig,  er  hann  verður  þeim  hag- 
stæður.  Þetta  er  að  eins  eitt  dæmi  um  óbreytanleg,  fyrir- 
sjáanleg  lög,  en  þau  mætti  telja  i  tugum  úr  veldi  hinnar 
dauðu  náttúru.  í  sálarlegum  og  félagslegum  efnum  er  varla 
um  nein  shk  lög  að  gera,  sem  undantekningarlaus  séu.  Þar 
verður  að  láta  sér  nægja  að  dæma  eftir  meiri 
hluta,  þó  maigar  verði  undantekningar.  Á  þann  hátt 
má  segja  t.  d.  að  Frakkar  séu  siuekkvísir,  Þjóðverjar 
lærdónismenn  og  íslendingar  stjórnmálahneigðir.  Raunar 
eru  þetta  sannindi  yflrleitt,  en  livei'gi  nærri  undantekn- 
ingarl.ius.  Þau  ná  raunar  ekki  ieugra  en  það,  að  meiri 
hluti    manna    i    þcssum    löndum    hafl    þá    eiginleika.  sera 


Nútíma  hugmyndir  nm  barnseðlið.  153^ 

heildin  er  talin  að  liafa.  Þau  eru  meirihluta 
san  n  i  n  di . 

Þetta  verða  allir  að  hafa  hugfast  sem  leita  náttúru- 
laga  i  mannheimi  og  áhrifa  þeirra  á  einstaklingana.  Líf 
manna,  sálarlegt  og  félagslegt,  er  ofið  saman  úr  svo  mörg- 
um  óþektum  eða  hálfþektum  þráðum,  að  engin  leið  er  að 
finna  á  þeim  sviðum  undantekningarlaus  allsherjarsann- 
indi.  Menn  verða  að  láta  sér  nægja  meirihlutasannindi, 
það  sem  þau  ná. 

Til  að  fá  þvilíka  vissu  um  samband  líkams-  og  sálar- 
þroska  mældi  próf.  Binet  í  Paris  mörg  þúsund  skólabörn. 
Árangurinn  var  þessi : 

Börn.  Börn. 

Likamsþroski.  Andlegur  þroski. 

Á  nndan.    í  medalagi.    Á  eftir. 

Á  undan 337o        46%        21% 

í  meðallagi 35%        33%        30% 

Á  eftir 22%        39o/o        39o/o 

Skýrslan  sýnir,  að  af  gáfuðu  börnunum,  þeim  sem> 
eru  meir  en  i  meðallagi,  eru  33  á  undan  að  likamsþroska;. 
35  i  meðallagi  og  22  kyrkingsleg  i  vexti  eftir  aldri.  Þannig 
eru  þá  fleiri  börn  af  hundraði  vel  gefin  í  hópi  likams- 
hraustu  barnanna  heldur  en  hinna  smávöxnu.  Þetta  sýnir 
að  gamla  orðtækið :  hraust  sál  i  hraustum  líkama  er  meiri- 
hluta  sannleikur  —  með  mörgum  uDdantekningum.  En 
ef  líkamlegur  þroski  er  æskilegur  sem  sálarleg  undirstaða, 
þá  er  hitt  þó  enn  Ijósara,  að  orka  og  heilbrigði  eru  hin 
æskilegustu  gæði  í  sjálfu  sér  til  að  geta  lifað  hfinu  og 
lifað  vel.  En  hvernig  raá  finna,  hvort  likamleg  framför 
er  í  meðallagi,  meiri  eða  minni  en  búast  má  við  ?  Það 
er  til  allrar  hamingju  vandalitið  verk;  með  æfingu  má 
sjá  það  á  útliti  barnsins ;  og  mæla  má  það  með  einföldum 
áhöldum. 

Heilsa  eða  vanheilsa  barna  sést  oftast  á  útliti  þeirra 
og  limaburði.  Ef  þau  bera  sig  vel,  eru  kvik  i  hreyfing- 
um,  rjóð  i  kinnum  og  full  i  vöngum,  er  meiri  von  að  þau 
séu  i  meðallagi    hraust  eða  meira.     Hins  vegar  er  fölvi  i 


154  Nútima  hugmyndir  'nm  barnseðlið. 

andliti,  megurð,  löngun  til  að  styðja  sig  við  veggi  eða 
borð,  bendingar  um  að  þeim  börnum  þurfl  að  gefa  gætur. 
En  eigi  að  dæma  um  likamsþroska  barna  með  mæl- 
íngum  eru  venjulega  höfð  fimm  áhöld,  sum  algeng.  Það 
er  vog,  hæðarmælir,  þyktarmælir,  aflmælir  og  lungna- 
mælir.  Með  hæðarmælinum  er  mæld  hæðin,  með  þyktar- 
mælinum  herðabreiddin.  Aflmælirinn  er  sporöskjulöguð 
stálfjöður,  sem  hreifir  vísi  á  tölustiga,  eftir  þvi,  hve  fjöðr- 
inni  er  þrýst  mikið  saman.  Lungnamælirinn  er  áhald, 
sem  sýnir,  hve  miklu  lofti  maður  getur  andað  frá  sér. 

Þyngd  barnsins,  hæð  og  herðabreidd  gefa  yfirlits  hug- 
mynd  um  likamsþroskann.  Aflmælirinn  er  beygður  sam- 
an  með  annari  hendi,  milli  lófans  og  flngranna.  Visirinn 
sýnir  þá  handstyrkinn.  Reyndar  segir  sú  raun  alls  ekk- 
ert  um  aflið  í  öðrum  likamshlutum,  t.  d.  bolnum.  Annan 
galla  má  henni  tii  foráttu  flnna,  þann,  að  sýna  að  eins 
hámark  orkunnar  eittaugnablik,  en  ekki  þolið, 
sem  mest  er  þó  undir  komið  í  daglegu  lífl.  En  þrátt  fyrir 
báða  þá  ókosti  er  aflraælirinn  einfaldast  og  handhægast 
þeirra  áhalda,  sem  mæla  má  með  mannlega  orku  og  vilja- 
styrk  að  nokkru  leyti. 

Margar  athuganir  sýna,  að  gott  brjóst,  lungu,  sem 
rúma  mikið  loft,  og  geta  skift  lofti  ört,  er  áreiðanlegt 
merki  um  mikinn  lífsmátt,  fjör  og  þol.  En  þeir  sera  ekki 
eru  svo  vel  gerðir,  geta  bætt  lungun  með  skynsamlegum 
^flngum  ;     lungnamælirinn  sýnir  hverir  hafa  þess  þörf. 

Tökum  eitt  dærai  til  að  sýna  árangur  þessara  raæl- 
inga.     Það  er  drengur  10  ára.     Taflan  hans  er  svona: 

Hæð  1  ra.  20. 

Þyngd  26  kgr. 

Herðabreidd  23,?  cm. 

Lungnamælir  1600  mra. 

Aflmælir  17  kgr. 
En    raeðan    ekki    er   neinn  allsherjar  mælikvarði  um 
meðalþroska  barna  í  landinu  er  þvílik  raæling  gagnslaus. 
En  skýrslum    þess  efnis  heflr  nú  verið  safnað  i  mörg  ár. 


Aldur. 

Hæð 

Þyngd 

i  cm. 

i  kgr. 

lárs 

70 

9,7 

3ára 

85 

12 

4  — 

98 

15 

5  — 

103 

17 

6  — 

108 

18 

7  — 

114 

20 

8  - 

121 

23 

9  - 

125,5 

26 

10  - 

130 

28 

11  — 

136,5 

29,5 

12  — 

143 

33 

13  — 

148 

35 

935 

10,35 

1057 

11,18 

1316 

13,85 

1466 

14,86 

1600 

n,2o 

1825   ., 

19.40 

1950 

20,90 

Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  155 

Meðaltalið  sem  hér  fer  á  eftir  er  úr  barnaskólum  Parísar- 

borgar. 

Herðabreidd       Lungnamœlir        Aflmælir. 
i  cm.  i  mm.  i  kgr. 


21,5 

23 

24 

25,5 
27 

28 

28,7 
29 
30 
31 

Taíla  drengsins  er  nú  borin  saman  við  meðaltalið.  — 
Hann  er  1  m.  20  að  hæð,  en  svo  eiga  drengir  8  ára  að 
vera ;  hann  er  þar  2  árum  á  eftir.  í  heild  sinni  er  lýs- 
ing  hans  þessi : 

Hæð  — r-  2  árum.i 

Þyngd '-  1  ári. 

Herðabreidd      = 

Lungnarúm 1-  1    — 

Afl  h  1    -- 

Þessar  tölur  segja  býsna  mikið  þó  fáar  séu.  Dreng- 
urinn  er  mjög  lágur  vexti,  en  þéttvaxinn  og  vel  i  hold 
korainn,  þvi  að  hann  er  minna  á  eftir  að  þyngd  en  hæð, 
og  herðabreiður  i  meðallagi.  Hann  hefir  ágætt  brjóst, 
og  er  sterkur  í  betra  lagi,  þéttur  á  velli  og  sennilega 
þéttur  í  lund. 

Nær  þvi  öll  þekking  kemur  eftir  tveimur  leiðum  inn 
í  manninn,  gegnum  augu  og  eyru.  Þar  sem  þessi  skyn- 
færi  eru  svo  mikils  virði  mætti  ætla  að  þeirra  væri  gætt 
vel,  en  svo  er  ekki ;  flestir  láta  reka  á  reiðanum  í  þeim 
efnum,  meðan  unt  er.  Nú  eru  sumir  svo  lánssamir  að 
sjá  vel  og  heyra   vel    fram    á  elliár,  en  aðrir  eru  sjónar- 


156  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

eða  heyrnardaufir  frá  æsku.  Ef  þvílik  börn,  sjóndöpur 
eða  heyrnarlitil,  eru  af  gáleysi  sett  aftarlega  i  kenslustof- 
ur,  fer  mikill  hluti  af  þvi  sem  er  sagt  og  sýnt  fyrir  ofan 
garð  og  neðan  hjá  þeim.  Kennarinn  rekur  sig  á,  að  þau 
kunna  lítið  og  fylgjast  illa  með,  kennir  um  leti  og  hirðu- 
leysi,  ávítar  og  gefur  nótu,  i  stað  þess  að  senda  barnið  til 
læknis,  eins  og  gert  mundi  vera,  ef  menn  hefðu  fyrir  að 
ra)msaka,  hvort  sjón  og  heyrn  lærisveinanna  væri  i  góðu 
lagi.  Enginn  ætlast  tii  að  kennarinn  bæti  þessi  mein, 
nema  raeð  þvi  að  senda   þá,  sem  þess  þurfa,  til  læknisins. 

Helzt  lítur  út  fyrir  að  nærsýni  aukist,  einkum  meðal 
þeirra  sem  lesa  mikið,  og  fari  vaxandi  með  aldrinum.  Á 
Frakklandi  hefir  þetta  verið  rannsakað  nákvæmlega  og 
komist  að  átakanlegri  niðuistööu: 

Tala  nærsýnna  er  þar  i  byrjendabekkjum:    0 

— miðbekkjum:     17%. 

— efstu  bekkjum :  35%. 

Allir  sem  hafa  safnað  skýrslum  um  þetta  efni  segja 
sömu  söguna:  nærsýnin  ágerist  með  hverju  ári,  sem  börn- 
in  eru  i  skólunura.  I  bæjura  gæti  hennar  raeir  en  i  sveit- 
ura,  og  meðal  borgarbúa  raest  i  þeira  stéttum,  sem  mikið 
lesa.  Yfirleitt  hafa  þær  stéttir  bezta  sjón,  sera  búa  í  strjál- 
bygðura  héruðum  og  lesa  litið. 

Ekki  verður  nú  á  móti  mælt,  að  skólarnir  og  bók- 
náraið  spilla  sjóninni.  En  meðan  skólar  og  bækur  eru  á- 
litin  nauðsynleg,  verður  ekki  hjá  þessu  böli  sneitt  alger- 
lega.  En  hitt  raá  gera,  að  senda  þá  sera  sjóndaprir  ger- 
ast,  til  læknis  i  tæka  tíð. 

Til  að  ganga  úr  skugga  ura,  hversu  háttað  er  sjón 
raanna  eru  notuð  hvit  veggspjöld  raeð  svörtum  bókstöfura, 
raisjöfnura  að  stærð.  Augnlæknar  hafa  reiknað  út  á  hve 
löngu  færi  maður  með  meðalsjón  eigi  að  geta  lesið  hverja 
stafategund.  A  5  metrura  þykir  sæmilegt,  ef  lesnir  eru 
rétt  4  stafir  af  7,  þar  sem  hver  stafur  er  7  mm.  að  lengd. 
En  til  að  prófa  sjón  ólæsra  barna  eru  notaðar  flatarmyndir. 
Yngri  börn  en  6  ára,  sem  þekkja  sundur  á  7  m.  kross, 
hring  og  ferhyrning,  hvern  21  mm.  á  lengd,  hafa  meðalsjón. 


Nútlma  hugmyndir  um  barnseðlið.  157 

Heyrnardeyfð  er  talin  enn  algengari  en  augnveikindi. 
Af  öllu  fólki  á  Þýzkalandi  er  sagt  að  fjórði  hver  maður 
sé  ekki  með  fullri  heyrn  og  á  Frakklandi  enn  fleiri  að 
tiltölu.  Oft  er  heyrnardeyfð  orsök  framfaraleysis  barna  i 
skóhim,  sem  varla  er  furða  um  þá,  sem  ekki  heyra  full- 
Ijóst  nema  talað  sé  rétt  hjá  þeim.  Þess  vegna  þarf  að 
mæla  heyrn  jafnt  og  sjón,  en  það  er  erfiðara  af  því  tor- 
fundinn  er  heppilegur  mælikvarði.  Til  að  raæla  heyrn- 
ina  áreiðanlega  þyrfti  tæki,  sem  hefði  tvo  eiginleika:  fyrst 
að  hkjast  mannsrödd,  og  1  öðru  lagi  væri  altaf  i  sömu 
rómhæð.  En  það  tæki  er  ekki  til.  Vasaúr  og  mælt  mál 
eru  helztu  úrræðin,  en  hvorugt  gott;  annað  er  ólikt  manns- 
rödd,  hitt  hefir  mishátt. 

Þegar  heyrn  er  reynd  með  vasaúrí,  verður  að  vera 
alveg  hljótt  í  herberginu.  Þá  er  bundið  fyrir  augu  barns- 
ins,  úrið  borið  rétt  að  eyra  þess  og  barnið  spurt,  hvort 
það  heyri.  Siðan  er  úrið  fært  lengra  og  lengra  burt,  uns 
barnið  hættir  að  heyra  til  þess.  Sumir  heyra  úrtístið  i 
7—8  metra  fjarlægð;  aðrir  varla  á  25  cm.  En  meðal- 
heyrn  er  kallað  að  þeir  hafi,  sem  greina  úrhljóðið  á  2 
metrum. 

Þvi  miður  er  úrtístið  svo  ólikt  mannsrödd,  þvi  hljóði 
sem  mestu  skiftir  hvort  menn  heyra  vel  eða  illa,  að  þessi 
tilraun  er  ekki  einhlit.  Sumir  heyra  nefnilega  vel  úrtist- 
ið,  en  illa  mannsrödd.  Til  að  gera  við  þeim  misfellum 
er  önnur  aðferð.  Þeim  sem  prófa  á,  heilum  bekk  t.  d.,  er 
raðað  i  hálfhring,  10  metra  frá  þeim  sem  prófar.  Siðan 
les  hann  upp,  í  hvíslandi  róm,  40 — 50  sundurlaus  orð, 
sem  áheyrendur  skrifa  um  leið,  það  sem  þeir  heyra,  og 
eins  og  þeir  heyra.  Listarnir  eru  siðan  bornir  saman, 
viUur  og  vantanir  taldar,  og  heyrnin  dæmd  samkvæmt 
þvi.  Ef  báðar  þessar  tilraunir  eru  notaðar  saman  með 
greind,  er  varla  nein  hætta  á,  að  ekki  verði  þeirra  vart, 
sem  heyra  ekki,  þótt  þeir  hafi  eyru. 

Með  þessum  hætti  geta  vandamenn  barna  og  kenn- 
arar  stöðugt  haft  all-glögga  vitund  um,  hvað  liður  likam- 
legum  þroska  þeirra  sem  þeir  ala  upp,  um  stærðina,  aflið, 


158  Nútima  hagmyndir  um  barnseðlið. 

brjóstþolið  og  þau  skilvit,  sem  þjóðbrautir  liggja  um  frá 
umheiminum  og  inn  i  vitundina.  Mikið  er  fengið  með 
þvi.     Þá  má  haga  áreynsiunni  eftir  þroskanum. 

Þó  að  sú  þekking  sem  þannig  má  fá  um  eðli  likam- 
ans  sé  mjög  í  molum,  tekur  málið  þó  fyrst  að  vandast, 
ef  mæla  skal  andans  aflið,  sem  þó  skiftir  mestu.  Af  eðli 
þess  leiðir,  hvernig  maðurinn  er  í  heild  sinni,  heigull  eða 
hetja,  spiltur  eða  göfugur.  Stöðugt  verða  menn  að  mynda 
sér  dóma  um  andans  orku  sjálfra  sín  og  annara,  barna 
og  fullorðinna;  mestu  skiftir  þó  um  dóma  fullorðnu  mann- 
anna  um  börnin,  því  að  þeir  eru  einvaidsskipanir,  sem 
börnin  verða  að  hlýða  mótmælalaust;  en  súpa  þó  seiðið 
af,  ef  ranglega  er  dæmt. 

Einhver  algengasta  villa  i  skoðunum  manna  um  börn- 
in  er  sú,  að  þau  séu  að  eins  litlir  menn,  smámyndir  full- 
orðna  fólksins.  Ef  þetta  væri  svo,  mætti  ætla  börnum 
störf  sama  eðlis  og  þroskuðum  mönnum,  en  minni  að 
vöxtum.  Og  þetta  hefir  verið  gert  og  er  enn  þá  gert  á 
fjölda  marga  vegu,  börnunum  til  mikils  ógagns. 

Suraar  hliðar  þessa  mismunar  liggja  öllum  i  augum 
uppi.  Barnið  hefir  minni  reynslu,  minni  þekking,  færri 
hugmyndir,  færri  orð,  aðrar  hneigðir,  önnur  viðfangsefni 
en  hinir  fullorðnu.  Alt  veldur  þetta  miklum  mun.  Þó 
koma  ekki  fram  í  þvi  dýpstu  séreinkenni  barnsandans, 
heldur  í  veikri  eða  vantandi  stefnufestu,  i  óþrosk- 
uðum  skilningi,  hugviti  og  dómgreind.  At- 
hugum  þessi  atriði  hvert  fyrir  sig. 

I  öllum  hugsunum  og  gerðum  barna  skortir  s  t  e  f  n  u- 
f  e  s  t  u .  Barnið  er  hverfult  og  óstöðugt,  dregst  að  hverju 
nýju,  sem  fyrir  það  ber,  en  gleymir  því  á  næsta  augna- 
bliki,  fylgir  stutta  stund  hverri  hugsun,  hverjum  dutlung. 
í  verkunum  sézt  þetta  bezt,  þegar  barn  á  að  reka  eitt- 
hvert  erindi,  fara  smá  sendiferð.  Fullorðinn  maður  geng- 
ur  beina  leið,  rekur  erindið  og  snýr  hiklaust  við.  Hann 
sýnir  stefnufestu.  Barnið  aftur  á  móti  gengur  i  ótal  krók- 
um,   skiftir   um   gangstétt,   horfir   hugfangið  á  hvað  sem 


Nútlma  hugmyndir  um  barDseðlið.  159" 

fyrir  augun  ber,  og  gleymir  ekki  ósjaldan  upphaflega  er- 
indinu  i  brimsjó  nýjunganna. 

Skiiningur  barnsins  er  grunnfær.  Það  skynjar  að 
vísu  ytra  útlit  hlutanna,  stærö,  lögun,  fjarlægð,  lit  o.  þ.  1. 
engu  miður  en  fullorðnir.  En  það  sér  ekki  inn  úr  yfir- 
b  0  r  ð  i  n  u ,  ekki  heildarsamband  hlutanna,  greinir  ekki 
aðalatriði  frá  aukaatriðum.  Þegar  börn  segja  frá  ein- 
hverjum  atburði,  sem  þau  þó  hafa  séð,  kemur  þessi  grunn- 
færni  glögglega  fram.  Alt  verður  jafnstórt,  jafnmerkilegt. 
Og  ÍQnra  sambandið  er  þeim  venjulega  hulið.  Að  sama 
skapi  ber  málkunnátta  barna  merki  um  þennan  skort  á 
innra  skilningi.  Langmest  nota  þau  sagnir,  nafnorð  tals- 
vert  minna,  þá  lýsingarorð,  en  næstum  aldrei  útskýrandi 
samtengingar  eins  og  af  þvi  að,  þess  vegna,  ef,  o. 
s.  frv.,  af  því  að  þau  orð  eru  bandliðir,  sem  tengja  sam- 
an  hinar  dýpri  hugmyndir,    hugmyndir  þroskaðra  manna. 

A  sama  hátt  er  h  u  g  v  i  t  barnsins  takmarkaö.  Menn 
spyrja  það  um  daglega  hluti,  sem  það  þekkir  vel,  til  hvers 
þeir  séu.  Hnifur  —  til  að  skera  með  Hestur  —  til  að 
ríða  á  Borð  —  til  að  eta  við.  Mamma  —  til  að  sjóða 
matinn.  Alt  af  einhver  e  i  n  útskýring,  sú  sem  liggur 
hendi  næst.  Sex  ára  barni  er  sýnd  mynd  af  förumanns- 
fjölskyldu,    sem   hímir    hálfdauð    úr    sulti  og  kulda  undir 

tré.     »Þetta  er  maður þetta  er  kona,  þarna  er  tré.« 

Atta  ára  barn  leitast  við  að  útskýra  nákvæmar:  »maðurinn 
situr  á  bekk;  kona  er  hjá  honum«,  segir  það.  Til  að  sjá 
gegnum  myndina,  skilja  hana,  sjá  að  þar  eru  sýndir  alls- 
lausir,  sárþjáðir  aumingjar,  þarf  hyggju  fullorðins  manns. 
Lýsing  barnsins  verður  svo  að  segja  i  lausu  lofti,  almenn, 
ónákvæm,  getur  átt  við  alt  og  ekki  neitt.  Fyrst  þegar 
maðurinn  vex  i  skilningi  sér  hann  og  greinir  margbreytni 
hlutanna  og  ræður  af  hugviti  sinu  um  samband  þeirra. 

Trúgirni  barna  er  viðbrugðið;  þau  finna  óglögt  munr 
á  réttu  og  röngu,  i  orðum  og  verkum.  Af  þvi  spretta 
mest  þau  ósannindi,  sem  börnum  eru  svo  töm.  I  hugum 
þeirra  renna  saman  veruleikur  og  imyndanir,  óskir  og 
draumar.     Þau    hafa    óf uUkomna     dómgreind,    taka 


160  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

hiklaust  á  raóti  fjarstæðustu  staðhæfingum  og  útskýring- 
um,  sem  spretta  i  huga  þeirra,  eða  koma  utan  að  frá 
ððrum  mönnura. 

Barnið  er  þannig  sálarlega  svo  ólikt  fullorðnum  manni, 
^ð  sinni  aðferðinni  verður  að  beita  til  að  skilja  hvort  stig- 
ið,  æsku  og  fullorðinsár.  A.  Binet  vildi  finna  þ  r  o  s  k  a  - 
s  t  i  g  a  æskuáranna,  hvernig  háttað  væri  viti  og  skiln- 
ingi  barna.  Hann  bjó  til  raikinn  fjölda  spurninga,  sem 
honum  þótti  liklegt  að  börn  gætu  svarað,  sumar  léttar, 
aðrar  ;þyngri.  Siðan  reyndi  hann  þetta  kerfi  við  mörg 
þúsund  börn  í  París,  og  fékk  aðstoðarmenn  sina  til  að 
gera  sams  konar  tilraunir  víðsvegar  i  landinu.  Eftir  nokk- 
ur  ár  var  fengin  reynsla  fyrir,  hve  þungum  spurningum 
meðalbörn  gátu  svarað;  spurningakerfið  varð  að  sama 
skapi  erfiðara,  sera  barnið  var  eldra  og  búast  mátti  við 
meiri  þroska.  Það  reyndi  bæði  á  meðfædda  greind  og 
þekkingu,  reyndi  á  vaknandi  festu,  hugvit  og  dóragreind. 
Nokkur  dæmi  nægja  til  að  sýna  aðferðina: 

3  ára.  Getur  bent  á  munn  sér,  nefið  og  augun. 
Endurtekið  tvær  tölur.  Talið  upp  fólkið  á  mynd,  sem 
sýnd  er.     Sagt  föðurnafn  sitt.     Endurtekið  6  atkvæði. 

4  á  r  a .  Þekkir  og  getur  nefnt  hníf ,  lykil  og  fimm- 
eyring.  Getur  borið  saman  tvær  línur  og  sagt,  hver  er 
lengri.  Telur  þrjá  eirskildinga.  Þekkir  og  nefnir  rétt 
fjórar  algengustu  peningategundir. 

5  ára.  Ber  saman  tvo  stokka  og  segir  hvor  er 
þyngri.  Teiknar  ferhyrning  eftir  mynd.  Endurtekur  tiu 
atkvæðasetning.     Telur  fjóra  eirskildinga. 

6  á  r  a .  Þekkir  og  nef nir  rétt  hægri  hönd  og  vinstra 
eyra.  Endurtekur  seytján  atkvæða  setningu.  Ber  saman 
fegurð  tveggja  hluta.  Segir  til  hvers  menn  nota  nokkra 
algengustu  húsmuni.  Fer  þrjár  smá  sendiferðir.  Segir 
aldur  sinn. 

7  á  r  a .  Sýnir  hvað  vantar  i  hálf dregnar  flatarmyndir. 
Segir  hve  margir  eru  fingur  á  báðum  höndum.  Skrifar 
rétt  setningu  eftir  forskrift.  Teiknar  tígul  eftir  fyrirmynd. 
Endurtekur  fimm  tölur. 


Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  161 

8  á  r  a .  Les  kafla  og  man  úr  honum  tvö  atriði.  Tel- 
ur  og  leggur  saman  verðgildi  þriggja  fimmeyringa  og 
þriggja  tieyringa.  Nefnir  fjóra  liti.  Telur  aftur  á  bak 
frá  20  til  0.  Ber  saman  tvo  hluti  i  endurminningunni. 
Skrifar  nokkrar  setningar  eftir  upplestri. 

9.  á  r  a .  Nefnir  rétt  mánaðar-,  vikudag  og  áratal. 
Kann  dagatalið.  Les  kafla  og  man  úr  sex  atriði.  Telur 
upp  allar  peningategundir  neðan  við  krónu.  Raðar  fimm 
öskjum  eftir  þyngd. 

10  ára.  Nefnir  mánuðina.  Þekkir  niu  peninga- 
tegundir.  Gerir  tvær  setningar  utan  um  tvö  ákveðin  orð. 
Svarar  sjö  skynsemisspurningum. 

12  á  r  a .  Leiðréttir  málsgrein  með  mótsögnum.  G-er- 
ir  setningu  um  þrjú  ákveðin  orð.  Finnur  meir  en  sextán 
orð  á  þremur  minútum. 

Útskýrir  fáein  hugræn  orð.  Fær  meiningu  1  setn- 
ingu,  sem  atkvæði  vanta  í. 

15  á  r  a .  Endurtekur  sjö  tölustafi.  Finnur  þrjú  orð, 
sem  rima  við  ákveðið  orð.  Endurtekur  setningu  tuttugu 
og  sex  atkvæða.  Útskýrir  mynd.  Leysir  sálarfræðislegt 
dæml. 

Meðan  börnin  eru  ung  er  feimnin  til  hindrunar  allri 
prófun.  Vegna  þess  verður  margoft  að  endurtaka  tilraun- 
Irnar  til  að  vera  viss  um,  að  hvert  barn  njóti  sin.  Dæmi 
þau  sem  hér  eru  sýnd  eru  vitaskald  ekki  óbreytanleg, 
heldur  sýnishorn,  sem  hafa  má  til  hliðsjónar  við  að 
velja  önnur  dæmi.  En  þau  eiga  að  reyna  á  sem  flestar 
hliðar  hinnar  vaknandi  skynsemi.  Til  að  muna  rétt  og 
blanda  ekki  saman  þremur  erindum,  sem  barninu  eru  fal- 
in  i  einu,  þarf  töluverða  festu.  Til  að  lesa  og  segja 
rétt  frá  efninu  þarf  meira  en  lestrarkunnáttu.  Það  þarf 
skilning.  Gefum  þrjú  sundurlaus  orð,  t.  d.  Hekla, 
gæfa,  lækur.  Þannig  eru  þau  hvort  öðru  óviðkom- 
andi,  en  séu  þau  tengd  saman,  bætt  i  orðum  inn  á  milli 
þeirra  svo  að  vit  verði  i  setningunni,  kemur  þar  fram 
h u g V i t  eða  myndunargáfa.  Dómgreind  eða  vönt- 
un  dómgreindar  kemur  að  vísu  fram  í  þvi,  hvernig  svör- 

11 


162  Nátima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

in  eru  af  hendi  leyst  yfirleitt,  en  sum  dæmin  reyna  þó 
fremur  öðrum  á  þann  eiginleika.  Tólf  ára  börn  eiga  að 
geta  bent  á  augljósar  hugsunarvillur  i  niæltu  máli.  Tök- 
um  einhver  dæmi,  sem  yngri  börn  mundu  ekki  altaf  af 
sjálfsdáðum  finna  galla  á,  t.  d.: 

Hjólreiðarmaður  nokkur  datt  af  hjólinu  og  mölbraut 
hauskúpuna.  Hann  var  fluttur  i  sjúkrahúsið;  menn  eru 
hræddir  um  að  honum  muni  ekki  batna.  —  I  gær  varð 
slys  á  sjó,  en  ekki  alvarlegt.  Þeir  sem  druknuðu  voru 
ekki  nema  48.  —  Eg  á  þrjá  bræður:   Pétur,  Árna  og  mig. 

En  menn  verða  að  muna,  að  skilningsmæling  þessi 
er  a  ð  f  e  r  ð  en  ekki  verkfæri,  sem  hver  og  einn  getur 
notað  og  mælt  rétt  með.  Sá  sem  vill  nota  aðferðina  verð- 
ur  að  bæta  úr  göllum  hennar  með  persónulegum  kostum, 
með  að  vera  vandvirkur,  þolinmóður  og  fús  að  læra  af 
torfenginni  reynslu.  En  ef  þannig  er  farið  að,  er  gagnið 
líka  mikið.  Börnin  fæðast  misjöfn  að  gáfum,  heimili  þeirra 
eru  ólík,  misjafnt  löguð  til  að  vekja  og  þroska  skilning- 
inn.  Sé  nú  ekki  skeytt  um  þennan  mismun  eru  öll  börn, 
sem  jafngömul  eru  að  almanaksárum,  sett  við  sama  erfiði. 
Ef  til  vill  er  það  við  hæfi  meðallagsins,  en  hversu  fer 
með  hin,  þau  sem  eru  t.  d.  tveimur  árum  á  undan  eða 
ef tir  jafnöldrum  sínum  ?  Væri  ekki  sönnu  nær  a  ð  r  e  y  n  a 
að  búa  hverju  barni  sess,  þar  sem  það  á  heima  eftir  þroska 
og  skilningi? 

Þessi  flokkaskifting  hefir  hingað  til  helzt  verið  notuð 
við  vanþroska  börn,  fyrst  til  að  þekkja  þau  frá  heilbrigð- 
um  börnum,  síðan  til  að  flokka  þau  innbyrðis,  og  seinast 
til  að  mæla  framfarir  þeirra.  Nú  telja  menn  vanþroskii 
þau  ein  börn,  sem  eru  í  skilning  og  þekkingu  þremur  ár- 
um  á  eftir  meðallagi  jafnaldra  sinna,  og  sá  munur  er 
furðumikill.  Samt  hafa  þessir  bekkjarlallar  og  erkiflóny 
eins  og  þeir  voru  áður  álitnir,  stundum  unnið  tvö  þekk- 
ingarár  á  einu  ári,  þegar  þeim  var  kent  eins  og  þeir  þurftu 
samkvæmt  eðli  sinu.  En  að  vinna  mátti  tveggja  ára  verk 
á  einu  ári  í  svo  torunnu  efni,  er  merki  þess,  hve  skjótum 
framförum   gáfubörnin  mundu  taka,  ef  jafnviturlega  væri 


Nútima  hagmyndir  nm  barnseðlíð.  163- 

með  þau  farið.  Þessi  árangur  hefir  fengist  raeð  þyi  að 
beita  nægri  nákvæmni,  með  þvi  að  þekkja  barnið  nógu 
vel,  með  þvi  að  byrja  i  dag  þar  sem  hætt  var  i  gær,  láta 
aldrei  verða  gjá  á  milli  þess  sem  fyrir  var,  og  þess  sem 
bætt  er  við,  fá  börnunum  aldrei  erfiðara  viðfangsefni,  en 
þau  geti  leyst,  láta  þau  finna  sigurinn,  og  þá  tilfinningu 
bera  þau  fram  til  nýrra  sigra. 

Með  orðinu  ársframför  er  ekki  eingöngu  átt  við  þekk- 
ingarviðbót,  heldur  viðbót  i  gagnlegri  reynslu,  i  vinnuþoli, 
stillingu,  eftirtekt,  i  starfsaðferðum  og  getu  til  að  melta 
sjálfur  fengna  reynslu. 

Þegar  stofhað  var  til  sérkenslu  fyrir  vanþroska  börn^ 
voru  sendir  þangað  alls  konar  aumingjar  og  úrhrök  skól- 
anna,  sem  svo  voru  nefnd.  Þau  kunnu  næsta  lítið  i  flest- 
um  efnum,  en  allra  síst  að  vinna.  Stefnufestu  vantaði 
algerlega,  þau  gátu  varla  setið  augnablik  kyr,  hvert  smá- 
atvik  dró  huga  þeirra  frá  þvi  sem  átti  að  gera.  Fyrst 
þurfti  þess  vegna  að  æfa  þau  i  að  vilja,  i  að  hafa  vald 
yfir  sjálfum  sér.  Til  þess  voru  notuð  ýms  smá  brögð.  Ein 
raunin  var  sú,  að  standa  grafkyr  nokkra  stund.  Einu 
sinni  á  dag,  stundum  einu  sinni  i  hverjunv  tima,  urðu  allir 
í  bekknum  að  standa  upp  i  einu,  þegar  merki  var  gefið 
og  hvert  barn  að  biða  hreyfingarlaust  eins  ogstandmynd, 
fyrst  nokkrar  sekúndur,  siðar  eina  minútu.  í  byrjuninni 
fór  alt  í  handaskolum,  hver  hló  að  öðrum,  en  smátt  og 
smátt  hverfur  nýjabrumið,  börnin  venjast  æfingunni^ 
kappgirni  blandast  i  málið.  Það  þykir  sómi  að  geta  lengst 
staðið  grafkyr.  Margoft  hafa  kviklyndir  óróaseggir  í  fyrsta. 
sinn  lagt  sjálfir  bönd  á  óstýrilæti  sitt  i  þessum  leik.  Og 
það  var  mikill  sigur ;  þeir  sýndu  að  þeir  gátu  viljað,  gleymt 
löngun  augnabliksins  til  að  ná  hærra  takmarki  lengra 
burtu.  Önnur  raun  er  aflmælirinn.  A  hverjum 
degi  reynir  hver  lærisveinn,  hve  mikið  hann  geti  þrýst 
honum  saman ;  ritar  töluna  i  skrifbókina  sina.  A  hverjum 
laugardegi  teiknar  kennarinn  á  yeggspjald  samhliða  línur ;. 
þær  sýna  að  öllum  bekknum  fer  fram,  linan  hækkar  með- 


11* 


164  Nútima  hnginyiidir  um  barnseðlið. 

hverri  viku,  eftir  þvi  sem  lærisveinunum  fer  fram  i  orku 
og  likamsafli. 

Tilraun  af  sama  tægi,  einkum  fyrir  værukær  börn,  er 
að  gera  á  örstuttum  tima,  t.  d.  10  sek.,  eins  marga  punkta 
með  blýant  á  pappír  eins  og  þau  geta,  eða  að  bera  bolla 
^eytifuUan  alllanga  leið,  án  þess  að  hella  einum  dropa 
niður.  Mörgum  mönnum  mun  þykja  heimskulegt  að  menta 
hörn  með  því  að  láta  þau  bera  vatnsglös  eða  standa  eins 
og  staurar.  Þó  er  sannleikurinn  sá,  að  þessir  leikir  eru 
ágæt  kensla  i  að  vilja,  en  viljinn  er  máttugast  afl  í 
mannheimi. 

Þetta  var  byrjunin.  Siðan  komu  aðrar  æfingar,  er 
þyngdust  smám  saman,  og  reyndu  á  fleiri  mannlega  þætti. 
Ein  æfingin  var  sú,  að  bregða  fyrir  augu  barnanna  i  fimm 
sek.  glöggri  mynd  af  mörgum  algengum  hlutum.  Síðan 
skrif uðu  þau  eftir  minni  nöf nin  á  þvi  sem  þau  höfðu  séð ; 
sé  myndin  samsett,  þarf  glögga  eftirtekt  til  að  sjá  alt  i 
einu  andartaki,  gleyma  engu  og  bæta  engu  við.  Eitt  sinn 
J)egar  f ranska  þingið  hafði  til  umræðu  f járveiting  til  skóla 
fyrir  vanþroska  börn,  komu  nokkrir  þingmenn  til  próf. 
Binet  til  að  sjá  hvernig  hann  færi  að.  Þeir  hittu  svo  á, 
að  þá  var  myndaskoðun  í  bekknum.  Þeir  báðu  að  mega 
Jreista,  hve  mikið  þeir  gætu  séð  og  munað  á  jafnlöngum 
tíma  og  börnin.  Það  var  gert,  en  svo  fór,  að  eftirtekt 
þeirra  reyndist  mun  lakari  en  lítið  gefnu  barnanna.  Urðu 
J)eir  að  heyra  hæðnisorð  félaga  sinna  fyrir  að  vera  þing- 
menn,  en  þó  heimskari  heimskum  börnum.  En  þetta  dæmi 
fíýnir,  hve  skerpa  má  eftirtektina  með  heppilegum  æfingum. 

Engum  mundi  þó  koma  til  hugar  að  nema  hér  staðar, 
að  rannsaka  bezt  og  kenna  bezt  þeim  börnunum,  sem 
minst  er  í  spunnið.  Andi  hinnar  nýju  uppeldisfræði  ryð- 
ur  sér  til  rúms  i  allskonar  uppeldi  með  hröðura  fetum;  i 
fararbroddi  standa  Englendingar,  Þjóðverjar  og  Banda- 
menn.  »Lærum  af  að  vinna«,  segja  þeir,  »gerum  verkið 
þangað  til  það  er  orðið  okkur  ósjálfrátt,  orðið  að  vana*. 
Samkvæmt  þvi  er  kent  að  teikna  með  því  að  teikna  hvers 
konar   hluti,   sem   á   veginum   verða:    áhöld,    dýr,  jurtir, 


Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  165 

menn,  landslag.  Útlent  ritmál  með  þvi  að  lesa  á  þvi 
mikið  af  slíáldsögum  og  æfintýrum;  málfræðin  lærð  eftir 
á,  þegar  nemandinn  hefir  meir  en  hálflært  lög  málsin& 
við  lesturinn.  Stærðfræði  við  að  m  æ  1  a  og  reikna  stærð- 
ir  hvers  konar  dagiegra  hluta,  Eðlisfræði  með  að  smiða 
og  láta  starfa  helztu  verkvélar  og  vinnutæki.  Fagurfræði 
með  að  bera  saman  meistaraverk  helztu  listamanna  við 
verk  meðalmanna  og  viðvaninga.  Lifandi  mál  með  að 
tala  þau.  Um  þessar  aðferðir  og  nytsemi  þeirra  mætti 
margt  segja  gagnlegt  okkur  íslendingum.  En  hér  verður 
að  nægja  að  benda  á  samband  þeirra  við  breyttar  skoð- 
anir  á  eðli  barnanna. 

(Meira). 

Jónas  Jónsson  frá  Hriflu. 


Jan  Mayen. 


Eyjan  Jan  Mayen  liggur  í  Norðuríshafinu  73  mílur  norðaustur 
-frá  íslandi,  milli  70°  49'  og  71°  9'  norðl.  breiddar  og  milli  7°  53' 
•og  9°  5'  vestl.  lengdar  (miðað  við  Greenwich). 

Sá  er  fyrstur  fann  eyna  var  að  flestra  sögn  hollenzkur  sæfari, 
Jan  Mayen  að  nafni,  og  er  hún  heitin  eftir  honum.  Það  er  alment 
talið  að  hafa  verið  árið  1611.  Aðrir  segja  að  Hudson,  norðurfarinn 
frægi,  hafi  fundið  hana  1607. 

Árið  1618  fekk  fólag  eitt  í  Hull  einkarétt  hjá  Jakobi  I.  Engla- 
lionungi  tii  veiða  við  eyna,  en  lítið  mun  það  hafa  fengist  þar  við 
Teiðar.  Helzt  vóru  það  Hollendingar,  er  þangað  sóttu.  Þeir  stund- 
uðu  hvalveiðar  og  höfðu  l/sisbræðslu  á  landi,  vestan  á  eynni.  Hval- 
veiði  var  þar  afarmikil  fyrst  framan  af.  Eitt  skip  fekk  þar  t.  d. 
4000  tunnur  af  lýsi  í  tveim  ferðum,  er  það  fór  þangað  sama    áiið. 

Árið  1633  lót  hið  hollenzka  Grænlandsfélag  sjö  menn  verða 
-eftir,  um  sumarið,  á  eynni.  Þeir  áttu  að  hafa  þar  vetursetu  til 
þess  að  kynna  sór  tíðarfar  og  fmislegt  fleira.  Ætlaði  fólagið  sór 
að  hafa  þar  veiðistöð  arið  um  kring,  ef  álitlegt  þætti.  Menn  þeir, 
er  eftir  urðu  og  sjájfir  höfðu  boðist  til  þess,  settust  að  vestan  á 
€ynni  og  reistu  sér  þar  vetrarbúðir.  En  hvalveiðaflotinn  hólt  þaðan 
heimleiðis  24,  ágúst.  Þegar  hann  lenti  þar  4.  júní  árið  eftir,  voru 
veturaetumennirnir  allir  dauðir.  Einn  þeirra  hafði  brauðsneið  í 
hendinni  og  bænakver  við  hlið  sór;  annar  var  með  útréttan  hand- 
(legg,  hafði  verið  að  seilast  eftir  smyrslabauk,  er  hann  lézt.  Þeir 
höfða  haldið  dagbók  um  veturinn,  og  fanst  hún  óskemd.  Hún  lýsti 
veðráttiifari  o.  fl  í  dagbókinni  segir  að  snjóað  hafi  þegar  28.  ágúst. 
Um  miðjan  september  var  veður  hl/tt;  í  októberbyrjun  kólnaði  og 
9.  sama  mán.  var  veðrið  orðið  svo  kalt,  að  þeir  trey^itust  ekki  út 
úr  vetrarbúðinni.  Um  það  leyti  rak  ís  að  eynni,  og  með  honum 
komu  birnir.  Sól  hvarf  10.  nóvember  og  sást  ekki  aftur  fyr  en 
25.  febrúar.  Reyndar  sást  fyr  sólskin  á  hálendinu.  I  marz  lónaði 
ismn  frá  eynni  og  sást  þá   mikið    af    hvölum    fyrir    landi.     I  apiíl 


Jan  Maýen.  1€7 

var  farið  að  hljna  í  veðri.  Dagbókin  endar  30  apríl.  Þegar  leið 
á  veturinn  sjktust  þeir  félagar  af  akyrbjúg,  enda  vantaði  þá  alt 
njmeti  og  höfðu  ekki  annað  en  gamlan  mat  sór  til  viðurværis. 
Þegar  dagbókin  endar,  var  einn  þeirra  dauður,  en  allir  hinir  fárveikir. 

Jan  Mayen  er  Ijst  í  bók,  sem  út  kom  í  Amsterdam  árið  1662^). 
Þar  er  uppdráttur  af  henni,  er  síðan  var  lengi  fram  eftir  lagður  til 
grundvallar  fyrir  þeim  uppdráttum,  er  síðar  voru  gerðir.  G.  G. 
Zorgdrayer  1/sir  eynni  í  bók,  er  kom  út  í  Leipzig  1723.  Virðist 
sú  Ijsing  vera  tekin  upp  úr  fyrnefndri  bók.  Reyndar  kom  hann 
sjálfur  til  eyjarinnar  árið  1699,  4.  ágúst.  Voru  þar  þá  uppi  á 
ströndinni  20  bátar,  sem  hollenzkir  hvalveiðamenn  áttu  og  höfðu 
geymda  þar  yfir  veturinn.  Mikið  var  þar  og  af  tunnum  og  köðl- 
um,  en  alt  var  það  meira  og  minna  skemt.  Þar  sáust  hlóðirnar 
undan  bræðslupottunum,  og  enn  voru  þar  skrifli  af  geymsluskúrum. 

Enskur  maður,  W.  Scoreaby  að  nafni,  kom  með  hvalveiðamönn- 
um  til  eyjarinnar  sumarið  1817.  Hann  kannaði  hana  og  gerði  þar 
jmsar  athuganir.  Ljsir  hann  eynni  all-jtarlega  í  An  Account 
of  the  Arctic  Regions,  sem  kom  út  í  Edinborg  1820. 

Dufferin  lávarður  kom  þar  1856  (í  sömu  ferðinni  sem  hann 
kom  hér  við  land).  Hann  náði  til  eyjarinnar  gegnum  ís  og  þoku 
og  komst  þar  á  land,  en  varð  jafnskjótt  að  hverfa  aftur  út  á  skip 
sitt,  sökum  ísreks,  sem  hann  óttaðist  að  mundi  hamla  því  að  hann 
næði  til  skipsins.  Lítið  er  því  að  græða  á  frásögn  hans  um  Jan 
Mayen^). 

Árið  1861  kom  dr.  C.  Vogt  og  fólagar  hans  til  eyjarinnar. 
Þeir  dvöldu  þar  frá  20. — 24.  ágúst,  gengu  nokkrum  sinnum  á  land 
og  könnuðu  hana.  Hann  Ijsir  henni  í  ferðasögu  sinni^)  og  er  þar 
uppdráttnr  af  heniii.  Á  heimleiðinni  kom  hann  við  í  Reykjavík  og 
ferðaðist  þaðan  til  Þingvalla  og  Geysis. 

»Den  Norske  Nordhavs  Ekspedition^,  er  var  við  rannsóknir  í 
Norðuríshafinn  1876 — 78  undir  forustu  dr,  H.  Mohn's  prófessors  í 
Kristjaníu.   kom  til   Jan  Mayen    28.    júlí    og    fór    þaðan    3.    ágúst. 


^)  De  Nieuwe  Groote  Zee-spíegel,    inhoudende  Eene    Beschryvinghe 

der  Zee-Kusten  van  de  oosterche  en  noordsche  Schip-vaert. 

^)  Hann  segir  frá  þessari  ferð  í  Letters  from  High  Latitudes  heing 
some  account  of  a  voyage  1856  —  —  to  lceland,  Jan  Mayen  &  Spitz- 
bergen.     By  Lord  Dufferin.     Fourth  Edition.     London  1858. 

^)  Nord-Fahrt  entlaug  der  Norwegischen  Kiiste  nach  dem  Nordkap, 
den  Inseln  Jan  Mayen  uiid  Islaud  .  .  .  Erziihlt  von  Carl  Vogt.  Frank- 
furt  am  Main  1863. 


168 


Jan  Mayen. 


Þeir  dr.  Moh.n  rannsökuðu  eyna  og  gerðu  skýran  og  nákvæman 
uppdrátt  af  henni.  Þeir  voru  hepnir  með  veður,  og  ís  varð  þeim 
ekki  til  baga.  i    Fóru  þeir  víða  um  eyna  og   urðu    margs    varir,    er 


áður  var  eigi  þekt.     Þeir  hafa  gefið  út   bók   í  mörgum  bindum  um 
rannsóknir  sínar  í  Norðurhöfunum. 

Um  1880  gtofnuðu  ymsar   þjóðir    til    sameiginlegra    rannsókna 
í    Norðurheimskautslöndunum.      Sérstaklega    til    veðurathugana    og 


Jan  Mayen.  169* 

segulmagnsrannsókna.    Voru  menn  sendir  til  jmsra  heimskautslanda 
til  þess  að  dvelja  þar,  nokkrir  í  hverjum  stað,  við  þessar  rannsóknir. 

Einn  flokkurinn  dvaldi  á  Jan  Mayen  frá  13.  júlí  1882  fram  á 
sumar  árið  eftir.  Það  voru  Austurríkismenn.  Þeir  gerðu  þar  margs- 
konar  athuganir,  en  því  miður  hefi  eg  ekki  getað  fengið  bók  þá, 
er  skjrir  frá  rannsóknum  þeirra^). 

Ýmsir  fleiri  hafa  rannsakað  eyna  nú  á  síðari  árum,  t.  d.  Frakk- 
ar  1892  (á  skipinu  »La  Manche«),  Danir  1896  (Ingolf-Ekspeditio- 
nen)  og  fleiri. 

Jan  Mayen  er  rúmlega  T^/g  mílur  á  lengd  frá  suðvestri  til  norð- 
austurs.  Norðurhlutinn  er  rúmar  2  mílur  á  breidd,  þar  sem  hann 
er  breiðastur.  Um  miðjuna  er  eyjan  mjóst:  ^/g  úr  mílu.  Suður- 
hlutinn  er  breiðastur  V/^  míla.  Hún  er  7^/3  D  míla  á  stærð^). 
Ströndin  er  lítið  vogskorin.  Engir  firðir,  en  víkur  allar  víðar.  Þar 
er  engin  höfn  og  ilt  að  lenda  bátum  við  eyna.  En  víða  er  botn* 
góður  fyrir  skip  að  liggja  þar  við  akkeri.  Vindar  eru  tíðir  og  brim^ 
og  verða  þá  skip  að  liggja  í  hló  við  eyna.  —  Helztu  víkurnar  eru 
Eekavík  (Holzbught,  Woodbay,  Rækved-Bugt)  að  suðaustan.  And- 
spænis  henni  að  norðvestan  er  Maríuvík  og  Norðurvík.  —  Nes  eru 
fá  og  skaga  lítið  fram.  Helzt  er  Eggey  (Ægö),  höfði  suðaustan  á 
miðeynni.  Þegar  Scoresby  var  þar  á  ferðinnni,  var  höfði  þessi  laus- 
við  land.  (Á  uppdrætti  Vogt's  frá  1861  er  hann  tengdur  við  land- 
ið  af  örmjóu  eiði).  En  árið  1877^  þegar  dr.  Mohn  kom  þangað^ 
var  eiðið  jafnbreitt  sjálfum  höfðanum  og  nokkrum  metrum  hærra 
en  sjávarflötur.  Hvort  landið  hafi  risið  úr  sjó,  eða  eiðið  orðið  til 
af  öðrum  orsökum,  sjórinn  hafi  t.  d.  borið  þangað  sand,  er  ekki 
gott  að  segja. 

Skerjótt  er  mjög  við  ströndina,  einkum  að  suðaustan  og  vest- 
an ;  eru  skerin  flest  tæpan  sjöttung  mílu  frá  landi.  —  Snardypi  er 
víða  við  eyna  (sjá  uppdráttinn). 

Það  má  heita  að  eyjan  só  öll  hálend.  Undirlendi  er  þar  ekk- 
ert,  nema  lítið  eitt  upp  frá  Rekavík  og  smáspildur  með  sjó  fram 
að  norðvestan.     Annaríitaðar  er  húti  sæbrött. 

Norðan  til  á  eynni  er  fjallið  Beerenberg  (Bjarnarfjall).  Það  er 
2545  metrar  á  hæð^)  og  er  hulið  jökli  árið  um  kring,  niður  að  700 
metrum  yfir   sjávarmál. 

^)  E.  v.  Wohlgemuth:  Die  oesterreichische  Polarstation  Jan  Mayen. 
Die  internationale  Polarforschung  1882— '83.     Wien  1886. 

'^)  Salomonsens  Konversations  Lexikon  segir,  að  hún  sé  8  □  mílurr 
»)     Geogr.  Tidsskrift  14.  Bind. 


m 


Jan  Mayen. 


Svæði  það,  sem  er  jökullaust  á  norðurhluta  eyjarinnar,  er  að- 
allega  jaðrarnir  með  sjónura  og  eru  þeir  rætur  fjallains.  —  Beeren- 
berg  er  eldfjall.  Gnæfir  gígbarmurinu  efst  uppi  á  jöklinum  hátt 
við  himin  og  sóst  langar  leiðir  af  hafi.  Oft  er  jökultindurinn  heið- 
ur,  þótt  eyjan  sjálf  sé  hulin  þoku.  Gígbarmurinn  er  skeifulagaður, 
því  að  hrunið  er  úr  honum  að  norðanverðu ;  annars  er  hann  snar- 
brattur  og  standa  víða  hyrnur  og  gnípur  fram  úr  jöklinum,  er  þek- 
ur  hann.  —  Upp  úr  jöklinum  ajálfum  standa  víða  klettasnasir, 
€Ínkum  norðan  til.  Þar  er  slakki  í  hann,  framhald  af  skarðinu  í 
gígbarminum,  en  beggja  vegna  við    slakkann    gægjast    hraungarðar 


fram  úr  honum.  Frá  meginjöklinum  seilast  skriðjöklarnir  eftir 
skörðnm  og  dældum  niður  fjallsræturnar.  Níu  af  þeim  hafa  rutt 
sér  braut  alla  leið  til  sjávar.  Það  er  í  frásögur  fært,  hversu  fagrir 
og  svipmiklir  þessir  jöklar  eru  og  óvenjulega  tilbreyting^irraiklir  í 
samanburði  við  aðra  heimskautajökla,  Samstaðar  eru  þeir  h'kastir 
stirðiiuðum  stórfossum,  þar  sem  þeir  hafa  brotist  fram  um  þröng 
skörð  og  eru  há  björg  á  báða  vegu.  Vogt  h'kir  þeim  við  jöklana 
í  Alpafjöllunum.  Sumstaðar  eru  þeir  huldir  ösku,  sandi  og 
stórgryti. 

Palffy  greifi  reyndi  að  komast  upp  á  fjallið  (árið  1882),  en 
varð  áð  hverfa  aftur,  er  hann  var  kominn  1572  ra.  yfir  sjávarmál. 
Ekki  er  raér  kunnugt  ura  að  aðrir  hafi  reynt  til  þess  að  koraast 
-upp  á  fjallið. 


Jan  Mayen.  171 

Eldgígir  eru  hér  og  þár  um  alla  eyna.  Draga  þeir  flestir 
nafn  af  þeim  mönnum,  er  fyrstir  hafa  kannað  þá,  Sunnan  við 
Beerenberg  er  Eskgígur. 

Suðurhluti  eyjarinnar  er  tómt  hraun,  að  heita  má.  Hann  fer 
smáhækkandi  upp  frá  sjónum  og  um  miðbikið  er  hann  um  500  m. 
Þar  eru  víða  snjóskaflar,  sem  aldrei  leysir. 

Eyjan  er  lægst  um  miðjuna  og  liggja  þar  dœldir  yfir  um  hana 
þvera.  Þar  eru  tvö  stöðuvótn,  hvort  sínu  megin  á  eynni,  rótt  við 
sjóinn;  eru  aðeins  örmjó  sandrif  milli  þeirra  og  sjávar.  Vatnið  að 
iiorðvestan  liggur  3  metra  yfir  sjó.  Það  er  36  metrar  á  dypt  og 
ósalt.  Það  er  fjórðungur  mílu  á  breidd,  en  nokkru  lengra.  Rifið 
er  nál.  fjórðungur  mílu  á  lengd,  en  ekki  nema  um  75  faðmar  á 
breidd  og  8  metra  hátt  yfir  sjávarmál.  Hitt  vatnið  er  miklu  lengra 
—  um  2  mílur  —  það  er  viðh'ka  breitt  og  norðvestur  vatnið,  en  ekki 
nema  Vj^  metr.  á  dypt.  Rifið  við  syðra  vatnið  er  160  faðmar  á 
breidd,  en  ekki  nema  6  m.  yfir  sjávarmál. 

Lækur  einn  rennur  í  vesturvatnið,  kallaður  Tornö's-lækur.  Þó 
að  lind  eða  smálækur  sjáist  á  stöku  stað,  hverfur  hann  niður  í 
hraunið  eða  sandinn. 

Eyjan  er  orðin  til  af  eldgosum.  Hefir  hvert  hraunlagið  hlað 
ist  ofan  á  annað  og  þannig  er  hún  tisin  úr  sjá.  —  Eftir  þeim  berg- 
tegundum  að  dæma,  sem  þar  eru,  er  álitið  að  hún  só  miklu  yngri 
en  ísland.  Það  er  eftirtektavert,  að  stefna  eyjarinnar  er  hin  sama 
flem  eldgi'garaðanna  á  sunnanverðu  Islandi.  —  Það  virðist  vera  langt 
fííðan  Beerenberg  hefir  gosið,  á  það  bendir  jökullinn  á  fjallinu,  sem 
er  geysimikill.  En  annarstaðar  á  eynni  hefir  tvisvar  orðið  vart 
við  eldgos,  sem  sögur  fara  af. 

Anderson,  sá  er  skriffiði  mestar  skammirnar  um  Islendinga, 
talar  um  Jan  Mayen  í  sÖmu  bókinni.  (Hún  kom  í  út  Hamborg  árið 
1746).  Þar  getur  hann  þess,  að  Jakob  nokkur  Laab  hafi  verið 
etaddur  við  eyna  17.  maí  1732.  Hafi  hann  þá  séð  gos  uppi  á 
eynni.  Hólt  hann  á  burt  undir  eins  og  byr  gaf.  En  er  hann  var 
kominn  15  mílur  frá  landi,  féll  svo  mikil  aska  á  skipið,  að  seglin 
urðu  kolsvört.  Scoresby  var  sjónarvottur  að  gosi  á  eynni  vorið 
1818;  er  álitið  að  það  gos  hafi  komið  úr  Eskgi'gnum. 

Vel  má  vera  að  oftar  hafi  gosið  á  eynni,  síðan  hdn  fanst,  þó 
að  þess  hafi  ekki  orðið  vart,  eða  fært  í  frásÖgur. 

í  dagbók  vetursetumannanna  frá  1633  er  talað  um,  að  þeir 
hafi  einu  sinni  heyrt  afarmikinn  dynk.  Er  álitið  að  hann  hafi 
atafað  af  eldsumbrotum,  þó  að  ekki  yrði  af  gosi  í    það    skifti,    því 


172  Jan  Mayen. 

að  varla  gat  það  verið  jökulhrun.  Jarðskjálfta  hefir  oft  orðið  vart 
þar  og  stundum  leggur  reykjargufu  upp  úr  sumum  gígunum. 

Aðal-bergtegundin  á  eynni  er  basalt.  I  því  er  mikið  af  smá- 
kristöllum  og  olivíni.  Sandur  er  á  nokkrum  stöðum  meðfram  sjón- 
um  og  sumstaðar  uppi  á  eynni.  Hann  er  mjög  dökkur  á  lit  — 
nær  því  svartur  —  og  afar-járnríkur  (seguljárn).  Vogt  rannsakaði 
sand,  er  hann  tók  þar,  og  var  rúmlega  2P/o  af  honum  seguljárn. 

Hinn  svonefndi  Austur-grænlenzki  íshafsstraumur  skolar  strend- 
ur  eyjarinnar.  Er  sjórinn  því  kaldur  mjög  og  hitar  loftið  h'tið.  A 
sumrin,  þegar  ís  er  eigi  nálægt,  er  hitinn  á  yfirborðinu  rúm  3"^  á 
Celsius,  en  á  20  faðma  dýpi  er  hann  nær  því  O^  og  minkar  enn 
meir  er  neðar  kemur. 

Veðráttan  er  óstöðug.  Þokur  tíðar  og  sjaldan  sólskin.  A  sumr- 
in  eru  oft  kuldahret  eða  stórviðri.  Hór  er  ekki  hægt  að  lysa  ná- 
kvæmlega  veðráttufari  að  vetrinum.  Eftir  því  sem  dagbókin  frá 
1633  segir  frá,  skiftist  þá  á  heljarfrost  og  rigningar.  Með  köflum 
hlóðst  niður  feikna  snjór,  náði  hann  mönnum  jafnvel  undir  hendur.^) 
Árið  sem  Austurríkismenn  dvöldu  þar,  var  meðalhiti  ársins  -^  2,3*^ 
C.  Mestur  hiti  var  9^  (einn  dag  í  ágúst),  en  minstur  -^  30,6^  (í 
desember). 

Hafís  lykur  um  eyna  mikinn  hluta  ársins.  Oft  er  á  vorin  ís- 
laust  svæði  skamt  frá  landi.  Þangað  sækja  selveiðaskipin  (frá  marz 
til  maí).  En  við  sjálfa  eyna  er  ekki  auður  sjór,  nema  endur  og 
sinnum,  að  undanskildum  júh',  ágúst  og  september,  því  að  um  þann 
tíma  er  þar  sjaldan  nema  lausajakar  (ísrek). 

Rekaviður  er  þar  afarmikill;  liggur  hann  í  bunkum  á  strönd- 
iuni.  Er  svo  til  að  sjá  utan  af  hafi,  sem  hverjum  bjáikanum  só 
hlaðið  ofan  á  annan,  því  að  söndunum  —  þar  sem  rekinn  er  — 
hallar  mjög  að  sjó.  Líkist  það  helzt  háum  skíðgarði.  Það  er 
eingöngu  barrviður  —  fura  og  greni  — .  Svo  eru  þar  og  brot 
úr  skipum,  sem  farist  hafa,  og  mikið  af  hvalbeinum.  Vogt  heldur 
því  fram,  að  það  mundi  borga  sig,  að  senda  þangað  skip  frá  ís- 
landi,  til  þess  að  sækja  rekaviö,  ef  veður  væri  hagstætt  og  ís  ekki 
tii  tálmunar. 


Dýralífið  er  ekki  fjölskrúðugt  á  Jan    Mayen.      Af    spendjrum 
eru  þar  aðeins  refir,  og  bjarndyr  koma  þangað  og  á  vetrum.    Ref- 


^)     Sbr.  Svenska  Expeditioner  tiU  Spitsbergen  och  Jan  Mayen  . 
Stockbolm  1867. 


Jan  Mayen.  173 

urinn  (canis  lagopus)  lifir  þar  aðallega  á  fuglaveiðum.  Heldur  mun 
vera  þröngt  í  búi  hjá  honum  á  veturna,  en  það  er  sagt  að  heim- 
skautarefirnir  þoli  hungur  flestum  dyrum  betur.  Þeir  eru  ómat- 
vandir  og  eta  alt  sem  tÖnn  á  festir.  Talsvert  mikið  mun  vera  af 
þeim  þar  á  eynni.  Mohn  og  félagar  hans  skutu  þar  3  refi.  Vogt 
segir  frá  því  í  ferðabók  sinni,  að  einu  sinni  þegar  þeir  fóru  á  land 
í  eynni,  lótu  þeir  tvo  hásetana  bíða  við  bátinn  og  var  þar  kynt  bál. 
Skipstjórinn  ætlaði  að  klifra  eftir  fugli  og  lagði  eftir  kápu  sína 
skamt  frá  bátnum,  en  hinir  hóldu  upp  á  eyna.  Þá  komu  þrír  refir 
labbandi  rótt  að  eldinum,  voru  tveir  mórauðir  en  hinn  þriðji  Ijós- 
grár.  Þeir  virtu  hásetana  fyrir  sér  og  snuðruðu  kring  um  bátinn. 
Svo  voru  þeir  nœrgöngulir,  að  hásetarnir  urðu  að  kasta  að  þeim 
spýtum  og  sprekum  (því  að  þeir  voru  byssulausir),  til  þess  að  fæla 
þá  burtu,  vegna  þess  þeir  voru  farnir  að  syna  sig  líklega  í  að  eta 
frá  þeim  vistirnar.  Þegar  þeir  urðu  fyrir  þessu  aðkasti^  hörfuðu 
þeir  burtu,  en  rákust  þá  á  kápu  skipstjóra;  dvaldist  þeim  lengi 
við  hana.  En  þegar  hann  sneri  aftur  og  vildi  taka  kápuna  voru 
þeir  allir  á  braut.  En  þeir  höfðu  nagað  kragann  og  barmana  og 
blettað  hana  svo,  að  hún  bar  þess  menjar  lengi  á  eftir. 

ísbirnir  koma  með  hafísnum  til  eyjarinnar.  Veturinn  1633 — 
'34  VAr  mikið  af  þeim  þar  og  voru  þeir  þá  svo  nærgöngulir,  að 
vetursetumennirnir  þorðu  ekki  út  úr  húsi.  ísbjörninn  lifir  á  fiaki 
og  sel.  Kafar  hann  eftir  fiskunum  og  gr/pur  þá  á  sundi;  synir 
það  sundfærleik  hans.  Selina  veiðir  hann  þannig,  að  hann  húkir 
við  vakir,  þar  sem  hann  byst  við  að  þeir  muni  koma  upp  til  að 
anda,  og  hremmir  þá  um  leið  og  þeir  skjóta  hausnum  upp.  Stund- 
um  reynir  hann  að  komast  milli  þeirra  og  vakarinnar,  þegar  þeir 
liggja  uppi  á  ísnum,  en  sjái  hann  sór  það  ekki  fært,  steypir  hann 
sér  niður  í  næstu  vök  og  kafar  undir  ísnum  þangað  til  hann  nœr 
vökinni,  sem  selurinn  liggur  hjá;  á  selurinn  þá  vanalega  ekkert 
undanfæri. 

Afarmikið  var  áður  af  hvölum  og  selum  við  eyna  og  er  þar 
enn  töluvert  af  þeim,  enda  þótt  mikið  só  veitt  og  þeim  hafi  því 
fækkað  að  miklum  mun.  Rostungar  munu  koma  þar,  en  ekki  er 
mikið  af  þeim.  —  Seinni  hluta  vetrar  er  þar  geysimikið  af  vöðu- 
sel  (phoca  groenlandica);  er  hann  veiddur  mikið.  Hann  heldur 
sig  í  vöðum  og  fylgir  ísnum  og  er  hægra  að  veiða  hann  vegna 
þess.  Veiðimennirnir  ráðast  á  hann,  þar  sem  hann  liggur  uppi  á 
ísnum  og  rota  hann.  Fækkar  honum  stöðugt.  Þar  er  og  mikið  af 
kampsel  (phoca  barbata).     Hann  er    stærstur    allra    sela    —    getur 


%7i  Jan  Mayen. 

orðið  nær  5  álna  langur  og  6 — 7  hundruð  pund  á  þyngd.  Einnig 
er  þar  töluvert  af  blöðrusel  (phoca  cristata). 

Af  hvölum  eru  þar  iangreyður  (balaenoptera  musculus)  og 
sléttbakur  (balaena  mysticetus).  Háhyrningur  (orca  gladiator),  ná- 
hveli  og  ef  til  vill  fleiri.  Slóttbakurinn  getur  orðið  alt  að  80  feta 
langur  og  300  þúsund  punda  þungur,  en  sjaldan  er  hann  yfir  65 
fet.  Háhyrningarnir  eru  honum  hinir  fjandsamlegustu.  Fara  þeir 
í  fiokkum  ura  sjóinn  og  eira  engri  skepnu.  Þegar  þeir  ráðast  á 
sléttbakinn,  verður  það  hinn  ógurlegabti  hrikaleikur;  hanga 
þeir  á  skoltum  hans  og  tungu  og  rífa  stykki  úr  skrokknum.  Hann 
hefir  engin  varnarráð  gegn  þessum  vörgum  og  gefst  loks  upp,  ör- 
magna  af  mæði  og  blóðmissi.  Einkum  eru  það  unghvelin,  sem  þeir 
ráðast  á. 

Mikið  er  af  fugli  á  eynni,  en  fáar  tegundir.  Aðallega  eru  þar 
sjófuglar.  1  sjávarhömrunum  verpir  feiknin  öll  af  fýlung;  þar 
verpir  og  haftirðill,  stuttnefja  og  teista.  Einnig  eru  þar:  send- 
lingur,  stóri  hvítmáfur,  kjói,  æðarfugl  (aðallega  blikar),  lómar;  lund- 
ar  og  fálkar(?)  og  ef  til  vill  fleiri  tegundir. 

Lítið  mun  vera  af  fiski  við  eyna.  Tegundir  fáar  og  h'tt  nyt- 
samar,  helzt  marhnútategundir.  En  af  lægri  sjávardyrum  er  þar 
mikið. 

Fyrir  hór  um  bil  50  árum,  sigldi  hákarlaskip  úr  Eyjafirði  til 
Jan  Mayen.  Formaður  þess  hót  Jón  Loftsson.  Vildi  hann  reyna 
hvort  þar  væri  vœnlegt  um  hákarlaveiðar,  en  varð  ekki  var.^ 

Af  skordyrum  er  þar  h'tið  sem  ekkert.  »Ingolf-Ek8peditionen« 
(1896)  fann  þar  tvær  litlar  myflugur  og  einn  smáorm. 


Jurtagróður  er  fáskrúðugur  á  Jan  Mayen.  Þær  jurtir,  sem- 
vaxa  þar,  eru  beygðar  niður  að  jörð  og  ber  því  lítið  á  þeim;  eru 
þær  á  strjálingi.  Mest  er  af  þeim  nálægt  fuglabjörgunum,  því  að 
þar  er  helzt  jarðvegur,  sem  þær  geta  dafnað  í.  Mikið  er  af  mosa 
á  eynni,  og  eru  víða  grænar  breiður  af  honum  á  hrauninu. 

Árið  1902  þektust  þar  39  tegundir  af  hærri  jurtum  (37  af 
þeim  vaxa  einnig  hór).  Þær  eru  þessar:  Fjallasmári,  larabagras, 
snækrækiU,  fjallanóra,  fjöruarfi,  raúsareyra,  lækjafræhyrna,  skarfa- 
kál,  fjáilavorblóm,  túnvorblóm,  héluvorblóm,  jökulklukka,  hrafna- 
klukka,  skriðnablóm,  jöklasóley,  dvergsóley,  snæ-steinbrjótur,  lauka- 
steinbrjótur,  iækjasteinbrjótur,  þúfu>.teinbrjótur,  vetrarblóm,  blálilja, 


0    Sjá  Geografisk  Tidskrift  14.  bd.  bls.  10. 


Jan  Mayen.  175- 

engjafífill,  ólafssúra,  Ifornsúra,^  naflagras,  grasvíðir,  fjallhœra,  bjúg 
stör,  rjúpustör,  snænarfagras,  fjallasveifgras,  sauðvingull,  túnvingull, 
hjálmgresi,  tóugras,  klóelfting.  Tvær  tegundir  (draba  fladnizensis 
og  poa  cenisia)  eru  ekki  hór  á  landi.^) 

Árið  1896  voru  þar  kunnar  13  tegundir  sveppa,  23  teg.  af 
skófum,  28  teg.  af  mosum  og  86  teg.  sæþörunga  og  vatnsþörunga.^) 
(Árið  1906  voru  þar  kunnar  107  þarateg.^) 

Ekkert  ríki  hefir  helgað  sér  Jan  Mayen,  enda  er  þar  ekki  um 
auðugan  garð  að  gresja.  Heyrt  hefi  eg  að  Fœreyingar  hafi  um  eitt 
skeið  verið  að  hugsa  um  að  nema  þar  land,  en  ekkert  varð  úr 
þeirri  ráðagerð. 

Ýmsir  hafa  orðað  það,  hvort  oss  íslendingum  gæti  ekki  orðið^ 
not  að  eynni  á  einhvern  hátt,  þar  eð  vór  erum  næstir  henni.  Sam- 
kvæmt  því  sem  sagt  er  hór  að  framan,  er  ekki  hugsandi  til  þess, 
að  reka  þar  fiskveiðar.  Óvíst  er  hvort  svara  mundi  kostnaði. .  íið 
senda  þangað  skip  eftir  rekavið,  því  að  þótt  mikið  só  þar  af  hon- 
um,  þá  er  hann  rajög  skemdur.  Það  má  búast  við  að  ís  verði  til 
tálma,  en  verst  af  öllu  er  þó  hafnleysið,  því  að  ekki  verður  viður- 
inn  fluttur  á  skip  nema  í  logni  og  slóttum  sjó.  Helzt  er  fanga 
von  ef  dvalið  er  þar  yfir  veturinn,  mætti  skjóta  þar  refi  og  ísbirni, 
og  á  útmánuðum  rota  seli  á  ísnum  (sem  kæpa  þar)j  en  á  vorin  er 
mikið  af  eggjum  í  fuglabjörgunum.  Fremur  mundi  vera  dauflegt 
að  búa  þar  í  fásinninu,  og  allur  útbúnaður  yrði  d/r,  ef  vel  ætti  að 
fara  (auk  þess  er  hættan  af  eldgosum).  Væri  mikið  lagt  í  sölurn- 
ar  fyrir  ekki  meiri  gróða  en  þar  er  von. 

Þess  verður  að  líkindum  langt  að  bíða.  að  Jan  Mayn  byggist, 
enda  er  þar  ekki  sórlega  vistlegt. 

Þorsteinn  Þorsteinsson 
frá  Arnbjargarlæk. 


*)     Sbr.  Botanisk  Tidsskr.  24.  B.  3.  H.  og  Flóra  Islands  1901. 
»)    Bot.  Tidsskr.  21.  B.  1.  H.  og  26.  B. 

')    Kjellman :  Zur  Kenntnis  der  Marinen-Algenf lora  von  Jan  Mayen, 
Stockholm  1906. 


RitfregTLÍr. 


Hjalmar  Falk:  Altnordisches  seewesen.  Mit  28  abbildun- 
gen.  Heidelberg  1912.  Carl  Winthers  Universitátsbuchhand- 
lung  (sórpr.  úr  tímaritinu  »W  örter  iind  Sachen«,  IV.  b.). 
Verð    líkl.    um    12    Mark. 

Ritgjörð  þessi  er  eflaust  ein  hin  merkasta,  sem  út  hefur  komið 
í  norrænum  fræðum  árið  1912.  Höf.  hefur  þar  safnað  í  eitt  öllu 
íþví,  sem  vjer  nú  vitum  um  sjómensku  feðra  vorra.  Hann  lísir  svo 
nákvæmlega  sem  unt  er  siglingaríþrótt  þeirra,  öUum  hinum  marg- 
víslegu  skipum,  sem  þeir  höfðu  í  förum,  gieinir  alla  parta  skipsins, 
og  skírir  eða  leitast  við  að  skíra  sem  best  öll  heiti  á  pörtum  skips- 
ins  eða  verkfærum  innanborðs,  sem  firir  koma  í  fornritum  vorum, 
sínir,  hvernig  sjóorustur  vóru  háðar  o.  s.  frv.  Ritgjörðin  tekur 
öllu  öðru  langt  fram,  sem  áður  hefur  verið  ritað  um  þetta  efni,  og 
er  nauðsinleg  hverjum  manni,  sem  vill  skilja  rjett  það  sem  feður 
vorir  hafa  ritað  eða  ort  um  sjóferðir  og  siglingar.  Mjög  mörg  heiti 
á  skipi  eru  hjer  rjett  skírð  í  firsta  sinn  og  mörg  gátan  ráðin,  sem 
áður  var  mirkri  hulin.  Mikinn  stuðning  hefur  höf.  haft  af  skipum 
þeim,  sem  fundist  hafa  á  Norðurlöndum  á  síðari  árum,  sjerstaklega 
Gaukstaðaskipinu  og  Osebergsskipinu.  Enn  auk  þess  er  hann  allra 
manna  fróðastur  í  samanburðarmálfræði  og  um  uppruna  og  skild- 
leik  orða  í  ímsum  málum,  og  kemur  það  honum  oft  að  góðu  haldi, 
svo  og  það,  að  hann  þekkir  út  í  æsar  sjómannamál  ímsra  þjóða 
nú  á  dögum,  sjerstaklega  Norðurlandabáa. 

Rúmið  leifir  ekki  að  fara  út  í  einstök  atriði  í  ritgjörð  þessari. 
Að  eins  skal  jeg  taka  fram  eitt  dæmi,  meðfram  af  því  að  það  gefur 
mjer  tækifæri  til  að  leiðrjetta  dálítinn  misskilning,  sem,  aldrei 
þessu  vant,  hefur  slæðst  inn  hjá  höf, 

Á    skipum    fornmanna    var    að    eins  eitt  siglutrje  og  siglingin 

rásigling,  seglið  ferhirnt,  fest  við  rána  á  efri  brún  og  þar  hjer  um 

Vbil  jafnbreitt  lengd  ráarinnar,  enn  sló  sjer  út  að  neðan;  seglið  var 


Kitfregnir.  177 

dregið  upp  með  ránui,  þanuig  að  húu  var  dregin  upp  eftir  siglu- 
trjenu  með  bandi,  sem  kallað  var  dragreip  og  gekk  úr  miðri 
ráuni  upp  í  gegnum  gat  á  siglutrjenu  rjett  firir  neðan  húninn,  er 
hjet  h  ú  n  b  o  r  a,  og  þaðan  aftur  niður  í  skipið  hinumegin  siglu- 
trjesins.  Þegar  búið  var  að  vinda  upp  seglið,  var  neðri  enda  drag- 
reipsins  fest  um  nagla  L  borðstokk  skipsins  aftau  til,  og  hjet  hann 
V  a  r  n  a  g  1  i.  Af  því  er  dreginn  talshátturinn  »að  slá  varnagla  við 
3Ínhverju«.  Á  stórskipum  var  seglið  undið  upp  með  vindu,  og  er 
þá  kallað  að  vinda  segl  eða  snúa  upp  segl,  enn  annars  að 
draga  (u  p  p)  segl  eða  setja  segl.  Auðvitað  mátti  lækka 
seglið  —  það  er  kallað  að  lægja  segl  —  eða  fella  það  alveg 
(f  e  1 1  a  s  e  g  1,  h  1  a  ð  a^)  s  e  g  li,  1  e  g  g  j  a  eða  1  á  t  a  o  f  a  n 
s  e  g  1)  —  með  því  að  slaka  á  dragreipinu  eftir  vild.  Þegar 
siglt  var  firir  fullu  segli,  var  ráin  dregin  fast  upp  að  húnboru,  og 
jafnframt  vóru  hornin  á  seglinu,  sem  niður  vissu,  strengd  niður  í 
borðstokkana  beggja  vegna;  þessi  horn  seglsins  vóru  ímist  nefnd 
s  k  a  u  t  eða  h  á  1  s  a  r,^)  og  sömu  nöfnum  hjetu  h'ka  oft  b  ö  n  d  i  n, 
sem  reirðu  seglhornin  niður  í  borðstokkinn  (h'ka  nefnd  skautreip). 

í  farmannalögum  Jónsbókar  18.  k.  (sbr.  17.  k.  farmannalaga 
í  Bæjarmannalögum  Magnúsar  lagabætis)  standa  þessi  orð: 

Minka  skal  sigling  með  hálsan  eða  hefla- 
fik  ur  ði. 

Um  þessi  orð  hefur  mikið  verið  skrifað.  Páll  Vídah'n  ritar  um 
þau  alllanga  og  að  sumu  leiti  góða  grein  í  Skíringum  sínum  ifir 
fornirði  lögbókar,  og  síðan  hafa  aðrir  ritað  um  sama  efni.  Páll 
Vídalín  hefur  skilið  nokkurn  veginn  rjett,  hvað  hálsan  þíðir. 
Enn  enginn  hefur,  svo  jeg  viti,  skírt  rjett  orðið  heflaskurðr, 
fir  enn  H.  Falk  kom  til  sögunnar. 

H  á  1  s  a  n  er  það  að  h  á  ]  s  a  s  e  g  1  i  ö,  og  er  í  því  tvennu 
fólgið,  1.  að  lægja  seglið  að  ofan  eða  láta  rána  með  seglinu  síga 
niður  á  við  frá  húnborunni  með  því  að  slaka  á  dragreipinu,  mikið 
eða  lítið  eftir  vild,  —  enn  jafnframt  er,  2.  brotið  upp  á  seglið  að 
neðanverðu   jafnmikið   og    lækkuninni    svarar    að  ofan ;    til  að 


^)  Svo  nefnt  af  þvi  að  seglið  hlóðst  niðar  &  þilfarið,  þegar  það 
var  felt  alveg. 

')  Jeg  filgi  hjer  Páli  VidaUn  (Skhringar  213.  bls.).  Nú  er  vist 
vanalega  það  hornið  kallað  h  á  1  s,  sem  borið  er  fram  eftir  skipi,  þegar 
beitt  er,  en  hitt  nefnt  s  k  a  n  t  sem  borið  er  aftur  eftir  skipi,  og  þennan 
mnn  viU  H.  Falk  einnig  gera  á  hálsi  og  skauti.  Enn  jeg  higg,  að 
Páll  Vídalín  hafi  hjer  rjettara  firir  sjer,  að  þvi  er  hina  fornn  þíðing 
orðanna  snertir. 

12 


Í78  Ritfregnir. 

binda  af  það,  sem  upp  á  seglið  var  brotið,  vóru  feat  bönd  í  seglið^ 
sem  minduðu  lárjettar  raðir  um  þvert  segl,  hverja  firir  ofan  aðra 
og  allar  jafnhliða;  var  neðsta  bandaröðin  skamt  frá  líki  seglsins  að 
neðan,  önnur  skamt  firir  ofan  hina  neðstu,  þriðja  aftur  dáh'tið  ofar 
enn  önnur  röð,  o.  s.  frv.  upp  eftir  seglinu.  Þessar  bandaraðir 
skifta  seglinu  í  mjóar  þverræmur,  sem  lijetu  r  i  f  og  gengu  um 
þvert  seglið  líkt  og  rif  í  síðu  á  manni  eða  skepnu  —  af  þeirrr 
líkingu  er  nafnið  dregið.  Ef  seglið  var  lœkkað  h'tið  eitt,  þá  var 
að  eins  bundið  af  neðsta  rifið  með  böndunum  í  neðstu  röð,  ef  það 
var  lækkað  meira,  þá  vóru  tvö  neðstu  rifin  bundin  af,  o.  s.  frv., 
eftir  þörfum.  Böndin  hjetu  sviptingar,  og  svipta  var  það 
kallað  að  binda  neðan  af  seglinu  eitt  rif  eða  fleiri.  Þegar  hvast 
var,  sigldu  menn  stundum  að  eins  með  efsta  rifinu  (sem  var  miUi 
efstu  sviptingaraðar  og  rárinnar),  sbr.  Bisk.  I,  484.  bls. :  Þeir 
höfðu  svá  mikinn  storm,  at  þeirsiglduviðeitt 
rif;  er  það  kallað  að  svipta  til  eins  rifs  (Fommannas.  IX, 
21.  bls.).  Það  gefur  að  skilja,  að  um  leið  og  svipt  var  eða  brett 
upp  á  seglið  að  neðan,  minduðust  níir  hálsar  á  seglinu  báðu  megin, 
og  þessa  hálsa  varð  að  reira  niður  í  borðstokkana  sinn  hvoru  meg- 
in ;  í  því  skini  vóru  festar  k  1  æ  r  (eins  konar  krókar)  í  hliðar-h'kið 
á  seglinu,  beint  út  undan  hverri  sviptinga-röð,  og  vóru  þær  reirðar 
með  reipi  niður  í  hanka  á  borðstokknum.  Upphaflega  virðist  orðið 
að  h  á  1  s  a  hafa  þítt  að  brjóta  upp  á  seglið  að  neðan,  svo  að  það 
fái  níja  hálsa,  og  hefur  þá  verið  hjer  um  bil  sömu  þíðingar  og 
s  V  i  p  t  a,  aem  þíðir  að  binda  af  rif.  Enn  síðan  hef ur  h  á  1  s  a 
fengið  víðtækari  þíðing  og  bindur  í  sjer  bæði  það  að  lækka  seglið 
að  ofan  og  hitt  að  brjóta  neðan  af  því,  binda  rifið  upp  (s  v  i  p  t  a) 
og  reira  niður  níju  hálsana,  því  að  alt  þetta  heirir  saman.^) 

Alt  annars  kins  er  sú  aðferð  til  að  minka  seglið  sem  nefnt  er 
heflaskurðr.  Firri  liður  þessa  orðs  er  eignarfall  fleirtölu  af 
hefill,  sem  þíðir  band  til  að  hefja  (segHð),  lifta  (þv/)  upp. 
Af  h  e  f  i  1 1  í  þessari  merkingu  mindast  sögnin  að  h  e  f  1  a ,  sem 
þíðir  að  draga  seghð  upp  með  heflura.  Síðari  liður  orðsins  kemur 
af  sögninni    að    skera,    sem    virðist    hafa  þítt,  »að  stinga  leipi  í 


0  H.  Falk  gerir  (á  69.  bls.)  þann  greinarmun  á  s  v  i  p  t  a  og 
h  á  1  s  a,  aö  menn  hafi  s  v  i  p  t  i  undanhaldi,  enn  h  á  1  s  a  ð,  þegar  beitt 
var  upp  á,  móti  vindinam,  og  stendnr  þetta  víst  i  sambandi  við  þá 
skoðun  hans,  að  h  á  1  s  sje  að  eins  haft  um  það  seglskautið,  sem  var 
borið  fram  i  skipið,  þegar  beitt  var,  enn  ekki  það  skautið,  sem  aptar 
visBÍ.    Enn  þessi  skoðun  getur  varla  verið  rjett. 


Ritfregnir.  175^ 

gegnum  gat«  ;  aömu  þíðing  hefur  s  k  æ  r  e  enn  í  sjómannamáli 
Norðmanna  og  Dana.  Heflaskurðr  er  þá  nefndur  svo,  af 
því  að  heflunum  var  stungið  gegnura  göt  á  seglinu.  H.  Falk  hef- 
ur  sínt  með  Ijósum  rökum,  hvernig  þessu  var  firir  komið.  Hefl- 
unum  var  nokkuð  h'kt  háttað  og  böndum  þeim,  sem  persnesk 
gluggatjöld  (»per8Íenner«)  eru  dregin  upp  með.  Upp  eftir  seglinu 
að  neðan,  h'klega  dáh'tið  upp  firir  mitt  segl,  vóru  tvær  eða  fleiri 
raðir  af  götum,  hvert  gatið  upp  af  öðru,  í  lóðrjettri  h'nu,  og  vóru 
heflarnir  dregnir  í  gegnum  þessar  gataraðir,  út  og  inn  á  víxl, 
þannig,  að  neðri  enda  hvers  hefils  var  fest  í  h'kið  á  seglinu  að 
neðan  (svo  H.  Falk  bls.  68)  eða  hann  var  þc  öllu  heldur  bundinn 
um  kringlótta  spítu,  sem  nefnd  var  hefilskaft  og  lagðist  þvers 
um  firir  neðsta  hefilsgatið  innan  á  segUnu,  svo  að  hefilHnn  gat 
ekki  dregist  í  gegnum  gatið.  Ur  efsta  gatinu  í  hverri  röð  gekk 
svo  hefiUinn  áfram  beint  upp  að  ránni ;  þar  var  hann  dreginn  í 
gegnum  hring,  og  úr  hringnum  lá  hann  svo  niður  á  við  og  hefur 
þeim  endanum  h'klega  verið  tilt  einhversstaðar  neðarlega  í  siglu- 
tróð(?).  Ef  menn  nú,  þegar  segl  var  sett,  vildu  draga  segHð  upp 
að  neðanverðu  (hefla),  þá  þurfti  ekki  annað  enn  toga  í  heflana 
og  slaka  um  leið  á  skautreipum,  þá  dróst  seghð  upp  að  neðan,  h'kt 
og  gluggatjald,  og  lagðiat  af  sjálfu  sór  í  felHngar  svo  langt  upp 
eftir  segHnu,  sem  hefilgötin  náðu,  ef  menn  vildu  hefja  segHð  svo 
mikið,  eða  skemra  upp,  ef  menn  vildu  það.  Var  síðan  aftur  hert 
á  skautreipum  og  sigit  með  efri  hluta  seglsins.  Líka  mátti  draga 
segHð  alveg  upp  að  ránni  með  hefhinum  ;  var  þetta  oft  gert,  þegar 
skipið  lá  í  höfn,  og  lagðist  seglið  þá  í  poka  efst  upp  við  rána; 
var  þar  ágætur  felustaður  í  seglpokunum,  og  þar  segir  í  Njálu,  að 
Þráinn  hafi  fólgið  Hrapp  firir  Hákoni  jarH.^)  Þegar  heflað  var, 
virðast  menn  ekki  hafa  lægt  segHð  að  ofan,  eins  og  gert  var  við 
hálsan.  Ef  menn  nú  vildu  breita  til  aftur  og  »slá  við  ö  1 1  u 
8  e  g  1  i  «  ,  sem  menn  sögðu,  þá  var  slakað  á  heflunura  og  jafn- 
framt  hert  á  skautreipunum;  við  það  dróst  seglið  aftur  niður  í  samt 
lag  og  áður.  Þetta  var  kallað  að  láta  síga  úr  heflum  eða 
hleipa  (segli)  úr  heflum.  Ef  seglið  vildi  ekki  síga  af 
sjálfsdáðum  um  miðjuna,  þar  sem  skautreipin  náðu  síður  til,  þá 
mátti  kippa  í  hefilsköftin,  sem  áður  var  getið,  og  draga  seglið 
niður  með  þeim^). 


^)    Njála  k.  88"*:    Þá   mælti   Þráinn:    „Látu  vér  Hrapp 
nú   i   seglit  —  þat   er   heflat   upp   við   rána". 

')    Sbr.    Sturl.    'I,    137.    bls.:     Ingimnndr  prestr   þreif 

12* 


180  Ritfregnir. 

HeflaskurSurinn  hefir  verið  auðvelt  handarvik^)  og  fljótlegt  að 
grípa  til  hans,  ef  menn  vildu  minka  ferð  skipsins  um  stundarsakir. 
Enn  hann  hefur  reint  rajög  á  siglutrjeð  og  gat  verið  hættulegur  í 
'hvassviðri,  af  því  að  seglið  var  ekki  lækkað,  enn  af  þvi'  leiddi,  að 
vindurinn  lagðist  með  öllu  sínu  afli  á  efri  hluta  siglutrjesins. 

Snildarlega  segir  Snorri  í  Heimskringlu  sinni  frá  eltingaleik 
Iþeirra  Ólafs  helga  og  Erlings  Skjálgssonar,  sem  lauk  svo,  að  Erlingr 
var  veginn  við  eina  Bókn  norÖur  af  Jaðri.  Frá  hinu  sama  er  og  sagt 
í  fleiri  konungasögum.  Ólafs  saga  helga,  sem  gefin  er  út  af  Munch 
og  Unger  í  Kristíaníu  1853,  og  sú,  sem  prentuð  er  í  Fornmanna- 
sögum  4.  og  5.  bindi,  eru  í  öllu  verulegu  samhljóða  frásögn  Heims- 
kringlu,  og  sama  má  segja  um  Ólafs  sögu  helga  í  Flateijarbók.  Aft- 
ur  á  móti  er  frásögnin  nokkuð  öðruvísi  orðuð  í  helgisögu  Ólafs, 
sem  er  gefin  út  af  Keyser  og  Unger  í  Kristíaníu  1849,  og  sömu- 
leiðis  í  Fagrskinnu,  enn  efnið  er  þó  hið  sama.  í  þessari  frásögn 
er  kafli  sem  sínir  bæði  heflaskurð  og  hálsan  í  fullri  framkvæmd, 
og  með  því  að  sá  kafli  er  þessu  máli  til  mikillar  skíringar  og  sumt 
i  honura  hefur  ekki  verið  rjett  skilið  af  H.  Falk,  set  jeg  hjer  ágrip 
af  frásögn  Heimskringlu  og  læt  prenta  orðrjett  (með  gæsalöppum) 
eftir  henni  það  sem  máli  skiftir. 

Ólafr  konungur  hafði  legið  um  hríð  í  Eikundasundi^)  á  skip- 
um  sínum.  Höfðingjar  höfðu  þá  margir  brugðið  trúnaði  sínum  við 
hann  og  lagt  lag  sitt  við  Knút  ríka,  þar  á  meðal  fremstur  í  flokki 
Erlingr  Skjálgsson  á  Sóla  á  Jaðri.  Konungur  vissi,  að  Erlingr 
hafði  liðssafnað  mikinn  á  Jaðri  og  bjó  þar  langskip  (skeið),  sem 
liann  átti,  og  mörg  smærri  skip.  Tómasmessu  firir  jól  (21.  desem- 
ber)  sigldi  konungur  skipum  sínum  út  úr  Eikundasundi  norður 
firir  Jaðar;  var  bir  góður,  enn  heldur  hvast.  Erlingr  sá  ferð  hans 
af  Jaðri  og  Ijet  þegar  blása  liði  sínu  öUu  til  skipanna  og  hjelt  öll- 
um  sínum  flota  uorður  á  eftir  konungi.  Skip  þeirra  Erlings  vóru 
örskreið,  því  að  þeir  höfðu  ekki  annað  á  eun  menn  og  vopn,  aftur  á 
móti  vóru  konungsskipin  »s  e  1 1  m  j  ö  k«  (o:  mikið  hlaðin)  og  sollin, 
iþví  að  þau  höfðu  lengi  legið  á  floti,  og  gengu  því  iUa.  Dró  því 
saman  með  þeim.  Skeiðin,  sem  Erlingr  var  á,  gekk  miklu  hraðar 
enn  önnur  skip  í  flota  hans.     :^Þ  á«,  segir  sagan,   »1  ó  t    h  a  n  n  (o: 

hefilskapt  og  vildi  kippa  ofan  seglinu  (svo  besta  hdr. 
Sturl.,  hin  handritin  og  Bisk.  í,  bls.  422«  sleppa  „seglinu",  enn 
hngsnnin  er  hin  sama). 

*)  Svo  nefni  eg  það  sem  Danir  kalla  frönsku  oröi   m  a  n  0  v  r  e . 

•)  Nú  Ekersund,  rjett  firir  sunnan  Jaðar. 


RitfregDÍr.  181 

Erlingr)  hefla  ok  beið  liðs  s  í  n  s«  (o:  Erl.  heflar  til  að 
taka  mesta  ganginn  af  skeiðinni).  Svo  heidur  Heimskr.  áfram: 
»Þá  sá  Ólafr  konungr,  at  þeir  Erlingr  sóttu  eftir 
mjök,  .  .  .  hann  sá,  at  liðsmunr  mikill  myndi  vera, 
ef  þeir^)  mætti  öllu  í  senn  liði  Eriings.  Þá  lét 
hann  kalla  skip  frá  skipi,  at  menn  skyldn  síga  láta 
seglin,  ok  heldr  seint,  en  svipta  af  handrifi,  ok  var  svá 
gört.  ÞeirErlingr  f nndu  þat.  Þá  kallaðiErlingr: 
»S  é  þ  ó  r«,  8  e  g  i  r  h  a  n  n,  »a  t  nú  lægir  seglín  þeirra  ok  draga 
þeir  iindan  oss«.  Lót  hann  þáhleypaórheflunu  m^) 
segli  á  skeiðinni  (þ.  e.  »8lá  við  öllu  segli«2),  til  að  auka 
ganginti);  gekk  hún  fram  brátf*).  Ólafr  konungr 
stefndi  fyrir  innan  Bókn;  fai  þá  sýn  milli  þeirra,. 
S  í  ð  a  n  b  a  ð  k  o  n  u  n  g  r  1  e  g  g  j  a  (þ.  e.  fella  alveg)  s  e  g  li  n  o  k 
róa  fram  ísundþröngt,  erþarvar«.  Þar  gengur  Er- 
lingr  í  gieipar  konungi.  Hafði  hann  siglt  langt  fram  úr  öðrum' 
skipum  sínum  á  skeiðinni  og  bar  konungur  hann  ofurliði,  áður  enn 
hin  skipin  komu  til  liðs  við  hann.     Þar  fjell  Erlingr. 

Hjer  er  auðsjeð,  að  Ólafr  kouungur  lætur  skip  sín  h  á  1  s  a^), 
þegar  hann  gerir  þau  orð  milli  skipanna,  að  menn  skuli  »síga 
láta  seglin  .  .  .  en  svipta  af  handrifi«.  I  því  tvennu 
var  h  á  1 8  a  n  fólgin,  að  lægja  seglið  að  ofan  og  svipta  af  rifi 
að  neðan.  Sagan  gefur  sjálf  í  skin,  hvað  Ólafi  gekk  til,  er  hann 
Ijet    hálsa.      Hún    segir,    að    hann    hafi    sjeð  fram  á,  að  liðsmunur 


^)  Svo  Ólafssögurnar  i  Fms.  og  Flat.  og  Kristíaniu  útgáfan  1853. 
Hkr.  sleppir  þessu  orði. 

^)  Svo  Heimskr.  og  Ólafssögurnar  (Kria  1853  og  Fms.);  i  Flat. 
stendur  h  ö  m  1  u  (rangt). 

^)  Svo  stendur  og  i  Fagrsk.  og  helgisögu  Ólafs. 

*)  Hjer  bæta  Olafssögurnar  (Kria  1853  og  sú  i  Fms.)  við:  frá 
(h  j  á)    öðrum    skipum. 

Alveg  sams  konar  er  frásögn  Sverris  sögu  um  það,  er  þeir  Magnús 
konungur  Erlingsson  og  Erlingr  skakki  eltu  Sverri  árið  1179  (Fms.  VIII, 
82.-83.  bls.,  Flat.  II.  563.  bls.).  Skip  það,  er  Erlingr  jarl  stirir,  geng- 
ur  braðar  enn  hin  skipin,  og  þegar  það  er  nærri  búið  að  ná  Sverri,  þá 
lætur  jarl  „h  e  f  1  a"  (sum  hdr.  bafa  „h  e  f  j  a  s  k  v  i  ð",  sem  mun  miður 
rétt)  og  biður  svo  hinna  skipanna.  Þegar  svo  öU  skipin  eru  saman 
komin,  þá  láta  jarlsmenn  „s  í  g a  úr  heflum"  og  sækja  eftir  sem 
harðast. 

^)  Þetta  kemur  og  heim  við  Fagrskinnu  og  helgisöguna;  þær  segja 
báðar,  að  konungur  hafi  „h  á  1  s  a  ð". 


182  Ritfregnir. 

mundi  verða  mikill,  ef  þeir  mætti  öllu  liði  Erlings 
^enn.  Með  öðrum  orðum:  Konungur  vill  lokkfi  Erlin^  til  að 
sigla  á  undan  öðrum  skipum  sínum,  svo  að  liann  geti  átt  við  Er- 
ling  einn  síns  liðs.  Honum  dettur  þá  í  hug  það  ráð  að  haga  sigl- 
ingu  sitmi  þannig,  að  svo  líti  út  frá  Erlingi  að  sja,  sem  konungs- 
flotinn  fjarlægist  og  í  sundur  diagi  með  þeim,  þó  að  svo  væri  ekki 
í  raun  og  veru.  Allir  vita.  að  þeijar  maður  stendur  á  landi  og  sjer 
skip  sigla  burt  frá  sjer  á  haf  út,  þá  sínast  seglin  og  sighitrjeð  hekka 
smátt  og  smátt  við  sjóndeildarhringinn,  eftir  því  í-em  skipið  fjnr- 
lœgist.  Því  meiri  sem  fjarlægðin  verður,  því  lægra  ber  skipið. 
Þetta  alkunna  náttúrulögmál  notar  konungur  sjer  til  í»ð  gera  Er 
lingi  sjónhverfing.  Eftir  boði  hans  láta  öll  konungsskipin  í  einu 
»seglin  síga,  og  heldur  seint,  ogsviptaafneðan 
h  a  n  d  r  i  f  i«.  Páll  Vídalíu  hefir  sjeð  það  rjett,  að  h  a  n  d  r  i  f  er 
eiginlega  ^handarbreitt  rif«,  þ.  e.  a.  s.  m  j  ó  1 1  r  i  f ,  og  af  því  að 
lækkun  seglsins  að  ofan  samsvarar  breidd  rifsins,  sem  af  er  svipt 
að  neðan,  þá  er  hjer  með  gefið  í  skin,  að  seglin  hafi  að  eins  verið 
látin  síga  ö  r  1  í  t  i  ð  niður,  og  jafnframt  er  sagt,  að  þau  hafi  verið 
látin  síga  seint.  Hvortveggja  þetta  er  gert  til  að  láta  líta  svo 
út  frá  Erlingi,  sem  skipin  fjarlægist  s  m  á  1 1  o  g  s  m  á  1 1.  Ef  segl- 
in  hefðu  verið  lækkuð  mikið  eða  alt  í  einu,  þá  hefði  Erlingr  sjeð, 
að  skipin  háhuðu.  Enn  nú  sínast  honum  þau  fjarlægjast  (sbr.  orð- 
in  »só  þér  at  nú  lægir  seglin  ok  diaga  þeir  undan 
0  8S«),  og  svo  siglir  hann  í  greipar  konungi,  í  opinn  dauðann. 
Bragðið  er  kænlega  hugsað  af  konungi,  og  sínir  að  hann  hefur  kunn- 
að  fleira  ena  lesa  bænir  sínar,  þó  að  hann  irði  síðar  taliun  sann- 
Jieilagur  maður. 

Flateijarbók  segir  frá  því  (II,  15.  bls.),  að  Olafur  hafi  eitt 
sinn  áður  beitt  sama  bragði  til  að  sleppa  undan  víkingaskipum,  sem 
eltu  hann.  Hann  Ijet  þá  menn  síua  »niinka  sigling  ok  lægja 
seglin,  ok  er  þat  var  gert,  sýndiz  víkingum  at  þá 
drægi  svá  snögt  undan,  at  náliga  vatnaði  seglin;hurfu 
-v  í  k  i  n  g  a  r  þ  á  a  f  t  r«. 

Merkilegt  er,  að  hvergi  skuli  vera  minst  á  grunusökku  eða  lóð 
i  fomritum  vorum.  H.  Falk  tekur  þetta  fram  í  ritg.  siuni  á  22. 
bls.,  enn  þikist  þó  hafa  fundið  einn  stað  í  Historia  Norvegiæ  (93. 
bls.),  þar  sem  getið  sje  um  grunnsökku.  Eini  jeg  higg,  að  hann 
'hafi  níisskilið  þann  stað.  Þar  segir,  að  þeir  Tngólfr  landnámsmað- 
'ur  hafi  fundið  ísland  »inquirendo  per  pendulas  pelagi 
íu  u  d  a  s«.     H,  Falk  virðist  ætla,  að  »p  e  r  p  e  n  d  u  1  a  s«  |>íði  »tueð 


Ritfregnir.  183 

:grunn8Ökkum«.  Enn  jeg  þekki  ekkert  dæmi  þess,  að  pendula 
sje  haft  í  þíðingunni  »grunn8akka«,  hvorki  í  fornu  latínumáli  nje 
i  miðaldalatínu,  enda  virðist  líklegast,  að  »p  e  n  d  u  1  a  8«  sje  hjer 
h'singarorð  og  eigi  við  u  n  d  a  s.  Hugsunin  virðist  vera:  (Þeir  Ing- 
ólfr  fundu  ísland)  >m  eð  því  aÖ  leita  ifir  holskeflur 
.{eiginlega :  hangandi  eða  slútandi  öldur)  h  a  f  s  i  n  8«. 

B.  M.  d. 


Almennar  reglur  um  varnir  gegn  útbreiðslu  næmra  sjúk- 
dóma   12.    okt.    1912    og    Sótthreinsunarreglur   12.    okt.    1912. 

Gefnar  út  á  landssjóðs  kostnað. 

Kver  þetta  er  einkar  Ijóst  og  lipurt  samið,  eins  og  höfuudur 
þess,  Guðm.  landlæknir  Björnsson,  á  vanda  til.  Það  er  nauðsynja- 
"bók  fyrir  allan  almenning  og  ekki  sízt  fyrir  sótthreiíisunarmenn  þá, 
sera  nú  eru  skipaðir  víðsvegar  um  land. 


Næstu  harðindin.  Eftir  Guðm.  Björnsson.  Reykjavík. 
1913.     Verð  40  aurar. 

Þetta  er  hugvekja,  sem  allir  ættu  að  lesa,  um  harðindi  á  ís- 
landi  að  fornu  og  nyju,  þar  með  síðustu  harðindin  (1881 — '88),  og 
um  tjón  það  er  þau  hafa  valdið  vegna  fyrirhyggj  uleysis  landsmanna. 
Höf.  telur  að  beztu  bjargráðin  gegn  harðindum  væru:  1)  Öflug- 
ur  hallærissjóður  og  2)  örugg  kornmatarverzl- 
un  (iandsverzlun)  með  tryggum  vetrarbirgðum  í 
hverju    kauptúni    á    landinu. 

G.  F. 


S  var 

upp  á  orðabókar-sleggjudóm  Einars  Arnórssonar. 


Með  mestu  herkjum  fæ  eg  rúm  fyrir  þessa  stuttu  grein  i  „Skirni",. 
—  afsvar  um  meira  rúm.  Menn  verða  því  að  taka  tiUit  til  þess,  hve 
þröngur  bás  mér  er  markaður. 

I.  E.  A.  byrjar  á  þvi  að  skapa  mér  verkefni  og  reglur  eftir  s  i  n  a 
höfði  —  alt  annað  verkefni  og  alt  aðrar  reglur,  en  eg  hafði  sett  mér 
sjálfur,  og  munu  þó  skynbærir  menn  viðurkenna,  að  höfundur  hafi  rétt 
til  að  ákveða  verkefni  sitt  sjálfur,  og  starfsreglur.  Um  það  má  deila, 
hvort  höfundur  hafi  ákveðið  þetta  skynsamlega,  en  hitt  er  engum  óvit- 
lausum  manni  ætlandi,  að  dæma  um  framkvæmd  verksins  eftir  öðrum 
mælikvarða,  en  þeim  er  böfnndurinn  hefir  sjálfur  sett  sér.  —  Hr.  E.  A. 
fuUyrðir,  að  eg  hafi  ætlað  að  semja  »visindalega«  orðabók,  og  leggur  i 
>vÍ8Índalega«  sömu  merkingu  sem  málsögulega,  það  er:  orðabók, 
sem  sýni,  hvar  hvert  orð  málsins  komi  fyrst  fyrir,  og  reki  svo  sögu  þess 
niður  eftir  öldunum.  Slikar  orðabækur  játar  hann  sjálfur,  að  engum  ein- 
um  menskum  manni  sé  fært  að  semja,  enda  veit  eg  ekki  til  að  það  sé 
meir  en  f jórar  þjóðir,  sem  gert  hafa  t  i  1  r  a  u  n  til  að  fá  slikar  orðabæk- 
ur  samdar.  Auðvitað  verður  að  kosta  miliónum  króna  til  slíkra  bóka 
og  mörg  hundruð  manna  að  vinna  að  þeim.  T.  d.  eru 
margir  menn  i  ritstjórn  Oxfordar-orðabókarinnar  miklu,  og  hafa  þeir  haft 
yfir  1600  fasta  hjálparmenn. 

Hr.  E.  A.  leggur  mér  það  mjög  til  lasts,  að  eg  skuli  hafa  færst  i 
fang  að  semja  orðabók  yfir  forna  og  nýja  málið,  einkum  nýja  málið,  — 
a  f  þ  V  i  að  Hallgrimur  Scheving  og  Jón  Þorkelsson  rektor  hafi  e  k  k  i 
samið  slíka  orðabók.  Eftir  þessu  er  það  mikilla  víta  vert,  að  nokkur 
maður  taki  sér  fyrir  hendur  það  sem  einhverjir  tveir  menn  hafa  e  k  k  i 
gert.  Eg  sleppi  nú  þvi,  að  Hallgrímur  Scheving  tók  sér  einmitt  þetta 
sama  verk  fyrir  hendur,  og  vann  það,  en  brendi  handrit  sitt  á  bana- 
dægri,  Hklega  þá  hálfruglaður.  —  Björn  Halldórsson  samdi  orðabúk  ís- 
lenzk^,  sem  bæ,ði  tekur  yfir  forn  orð  og  ný,  að  visu  mjög  ófull- 
k  0  m  n  a  eftir  n  ú  t  i  ð  a  r-mælikvarða,  en  þó  svo  merkilega,  að  Rask  gaf 
hana  út  i  Kaupmannahöfn  1814,  og  þykir  hún,  sem  vert  er,  hin  merki- 
legasta  bók  enn  i  dag.  —  Dr.  Sarauel  Johnson  var  svo  ósvífinn  að  verja 


Svar.  185- 

8jö    árum    œvi    sinnar  til  að  semja  enska  orðabók,  og  hafði  sex  hjálpar- 
menn.     Sú  orðabók  kom  út  1755,  og  oft  siðan. 

Aður  verður  ekki  talið  að  til  væri  nema  ein  litilfjörleg  tilraun  til 
enskrar  orðabókar  og  fáein  orðasöfn.  Johnsons  orðabók  tók  yfir  tæplega 
48,000  orð  (nýjustu  orðabækur  taka  yfir  400,000)^).  Ekki  var  þessi  orðabók 
heldur  stórum  »vísindalegri«  en  min.  Þessi  »óvisindalega«  orðabók,  sem 
hundruð  þúsunda  orða  >vantaði  i«,  er  þó,  og  mun  ávalt  verða,  talin  stór- 
merkileg  bók,  og  satt  að  segja  er  hún  sá  grundvöllur,  sem  allar  siðari 
orðabækur  enskar  hvíla  á  og  er  talin  sigilt  (klassiskt)  verk  enn  i  dag. 
{Hjelmqvist:  Modern  Lexikografi,  Lund  1896,  81.  bls.).  Ef  fylgja 
skyldi  inni  gullnu  reglu  E.  A.,  að  enginn  maður  mætti  ráðast  i 
að  semja  orðabók,  nema  einn  eða  fleiri  menn  hefðu  gert  það  áður,  þá 
væri  auðvitað  engin  orðabók  til  enn  i  nokkru  máli  i  heiminum. 

Hvert  sé  það  verksvið,  sem  eg  hefi  sjálfur  markað  orðabók  minni, 
sést  fullglögt  á  boðsbréfinu.  í>ar  stendur  þetta :  —  —  »Þessi  orðabók 
Jóns  Ólafssonar  á  að  taka  yfir  öll  orö  úr  fornmálinu,  nema  ekki  annað' 
úr  skáldamálinu  en  það  sem  i  Eddunum  kemur  fyrir.  Einnig  tekur  hún 
úr  nýja  málinu  öll  þ  a  u  orð,  er  höf.  hefir  komist  yfir,  og  hefir  hann 
hagnýtt  þar  orðabækur,  þær  sem  til  eru,  með  þýðingum  á  útlend  mál,  þar 
á  meðal  öll  orðasöfn  Jóns  rektors  Þorkelssonar,  og  auk  þess  orðasafn 
dr.  Schevings,  sem  dr.  Jóni  Þorkelssyni  hefir  verið  ókunnugt  um,  en  það- 
eru  þrjú  bindi  skrifuð  i  4bl.  broti.« 

Eg  skal  taka  það  fram  eitt  skifti  fyrir  ölJ,  að  um  fornmálið  byggi 
eg  einvörðungu  á  orðabókum  (!!leasby's,  Fritzner's,  Hægstad  og 
Torp's,  á  1.,  2.  og  4.  orðasafni  Jóns  Þorkelssonar  rektors,  og  litillega  á 
Lex.  Poet.  (Sv.  E.)  Mér  hefir  aldrei  komið  tiihugar  að  fara 
að  semja  »Suppleraent«  við  þær.  Um  nýja  málið  byggi  eg  á  áður  um- 
getnu  orðasafni  Schevings,  á  2.  og  3  orðasafni  Jóns  Þorkelssonar  rekt- 
ors,  og  svo  þvisem  eg  sjálur  hefi  safnað  úrbókumog 
daglegu  máli.  ÖU  forn  orð  hjá  mér  eru  því  tekin  úr  umgetnum 
orðabókum,  og  þar  sem  eg  hefi  tekið  upp  tilvitnanir  um  þau,  hefi  eg  alls 
ekki  færst  í  fang  að  sannprófa  þær.  Skakkar  þýðingar  i  téðum  orða- 
bókum  hefi  eg  á  fáeinum  stöðum  leiðrétt,  og  á  eg  flestar  þær  leiðrétting- 
ar  próf.  B  M.  Ólsen  að  þakka.  Tilvitnanir  úr  bókum,  sem  dr.  Scheving 
hefir  orðtekið,  hefi  eg  nær  allar  tekið  eftir  honum,  og  langflestar 
sannprófað  sjálfur.  —  —  Frá  öllu  þessu  verður  vitanlega  nákvæmlega 
skýrt  í  formála  þeim  f^em  á  að  fylgja  1.  liindi. 

E.  A.  telur  það  ákaflega  »óvisindalegt«,  að  eg  hafi  eigi  farið  að 
saunprúfa  tilvitnaiiir  Cleasby's  og  Fritzner's.  Enn  þá  »óvisindalegri«  er 
þá  i  þessu  efni  Oxfordar-oröabúkin  mikla.  Yfir  sextán  hundruð  menn, 
karlar  og  konur,  lærðir  og  ólærðir,  hafa  safnað  tilvitnunum  fyrir  þá 
orðabók,  og  ritstjórnin  sannpr<''far  e  n  g  a  tilvitnun,  nema  henni  virðist 
hún    sýnilega    gruns<iin.      Kveðst    reiða    sig    á    þessa   hjálparmenn  sína, 

M  Min  orðabók  tekur  að  minsta  kosti  um  lUO.OOO  orð. 


186  Svar. 

♦enda  mnndi  það  taka  alt  of  mikinn  tima,  ef  vér  ættum  að  sannprófa 
hverja  tilvitmm*  {Hjelmqvist:  Modern  Lexicografi,  123.  bls.).  Ef  nú 
höfundar  þessarar  miklu  orðabókar  eru  svo  >óvísindalegir<  að  treysta 
áreiðanleik  1600  meir  og  minna  óvalinna  aðstoðarmanna,  sumra  ólærðra, 
þá  virðist  eg,  einyrkinn,  sæmilega  afsakaður,  þó  að  eg  sannprófi  ekki 
^rentaðar  tilvitnanir  jafn-merkra  orðabóka  sem  Cleasby's  (Guðbrands 
Vigfússonar)  og  Fritzner's,  því  fremur  sem  orðabók  mín  er  ekki  mál- 
söguleg  eins  og  Oxfordarbókin,  enda  vitna  eg  sjaldan  i  fornrit,  af  þvi  að 
^ilvitnanirnar  má  finna  undir  uppsláttarorðanum  í  þessum  útgefnu  orða- 
bókum,  sem  eg  fer  eftir.  Að  eins  á  stöku  stað  tek  eg  upp  fornrita  til- 
vitnun,  t.  d.  þar  sem  notendur  bókar  minnar  kynnu  að  vera  í  vafa  um, 
^ð  eg  réttilega  telji  orðið  fornt,  eða  af  öðrum  alveg  sérstökum  ástæðum, 
og  hefi  þá  oft  látið  nægja  að  nefna  r  i  t  i  ð,  blaðsiðutalslaust.  Þeir  sem 
lengra  vilja  leita,  geta  þá  farið  i  eldri  orðabækurnar  Eins  og  boðsbréfið 
tekur  fram,  er  bókin  ætluð  »ungum  og  gömlum,  lærðum  og  leikum«. 
Málfræðingar  leita  auðvitað  eldri  orðabókanna  um  forn  orð,  þar  sem 
þeir  þurfa  á  að  halda. 

Grein  hefi  eg  gert  fornra  orða  og  nýrra  með  því  að  setja  f  fram- 
an  við  forn  orð,  sem  ekki  eru  lengur  tíðkuð.  Auðvitað  getur  það  komið 
fyrir,  að  eitthvert  slikt  orð  sé  einhverstaðar  til  enn  tíðkað  hér  á  landi, 
þótt  niér  sé  ókunnugt,  enda  getur  komið  fyrir,  að  eitthvert  slíkt  orð 
verði  hér  eftir  tekið  aftur  upp  í  málið.  Þau  orð  eða  merkingar,  sem 
ekkert  merki  er  sett  framan  við,  eru  bæði  forn  og  ný.  Orð,  sem 
ekki  eru  forn,  (O:  finnast  ekki  í  ritum  eldri  en  ca.  1400—1425),  en  hafa 
komið  fyrir  í  málinu  síðar,  en  eru  nú  horfin  aftur,  hefi  eg  táknað  með 
a  (grisku  a)  framan  við  orðið.  Loks  eru  táknuð  sem  ný,  með  *  fyrir 
fraraan,  þau  orð,  sem  ekki  koma  fyrir  i  fornritum  samkv. 
orðabóknm  Cl.,  Frz.,  H.  &  T.,  Lex.  P.  eða  Supl.  1,  2  og  4.  Með  þvi  er 
^ngan  veginn  sagt,  að  orðin  hafi  eigi  getað  verið  til  i  fornöld;  um  sam 
má  telja  v  í  s  t,  að  þau  hafa  þá  til  verið,  þótt  slíkt  verði  ekki  fullsann- 
að.  En  merkið  varð  að  miða  við  þetta,  hvort  orðin  koma  fyrir. 
Tilraun  hefi  eg  gert  til  að  sýna,  hver  orð  að  eins  komi  fyrir  í  norskum 
fornbókum  (en  ekki  islenzkum).  Má  vel  vera,  að  mér  hafi  þar  yfir  sézt 
k  stöku  stað,  og  mun  enginn  skynbær  maður  á  slika  hluti  telja  það 
mikið  tiltökumál. 

Algerð  ósannindi  eru  það  hjá  höfundinum,  og  það  tæplega 
■óviljandi  ósannindi,  er  hann  segir,  að  eg  hafi  unnið  upp  fjárveitinguna 
til  orðabókarinnar  (1500  krónur)  á  ári.  Eg  hefi  o!tar  en  eitt  skifti  skýrt 
frá  því  i  blöðunum,  að  þetta  sé  hæfulaus  ósannindi.  Eg  befi  enn  ekki 
unnið  fyrir  eða  fengið  útborgað  nema  helming  tæpan  af  inu  veitta  fé. 
Hitt  hefir  runnið  aftur  í  landssjóð  ónotað.  Kemur  það  af  því,  að  eg 
hefi  neyðst  til  að  stunda  jafnfrarat  önnur  störf  »til  að  lifa«. 

Svona  er  nú  allur  g  r  u  n  d  v  ö  1 1  u  r  i  n  n  hjá  E.  A. 

II.     Þegar    til    einstakra    atriða    kemur,    þáer    nær    all- 


I 


Svar.  187 

XI  r  >ritdóraur<  E.  A.  ýmist  1.  útúrsuúnÍDgar  og  hártoganir;  2.  vanþekk- 
ingar-vitleysur;  b.  hæfuHtil  eða  hæfulaus  ósannindi;  4.  enn  þá  lakari  að- 
ferð,  sem  eg  skirrist  við  að  nefna  verðskulduðu  nafni.  Auk  þessa  eru: 
5.  örfá  atriði,  sem  hann  hefir  rétt  i.  f>essi  síðustu  atriði  skal  eg 
taka    fyrst. 

1.  A  VII  bls.,  4.  1.  a.  n.  stendur  hjá  mér  D.  N.  i  stað  NgL  (mis- 
ritun  hjá  mér,  ekki  prentvilla).  2.  A  tveim  stöðum  hefi  eg  misritað 
tilvitnun,  skrifað  »DI  III.,  S«  i  stað  »Dipl.  111.3«.  Tilvitnuuin  er  tekin 
eftir  Cl.,  og  misritunin  komin  af  þvi,  að  eg  hafði  upphaflega  uotað 
»Dipl.«  i  staðinn  fyrir  »DI«,  en  siðar  breytt  skammstöfuninni,  en  gleymt 
þá  aö  breyta  i  handriti  rainu  á  þessum  stöðum.  Úr  þessu  spinnnr  E.  A. 
fallan  þriðjung  úr  stórri  smáletraðri  Skírnis-síðu.  Satt  er  það  hjá  E.  A., 
að  á  einura  stað  (í  vísu  eftir  Þorbjörn  Hornklofa)  kemur  það  fyrir,  að 
»allvaldr  austmanna«  er  látið  tákna  Harald  konung  hárfagra.  En  »aust- 
menn«  táknar  þó  hér  ekki  Norðmenn  a  1  m  e  n  t,  heldur  Norðmenn  i 
mótsetning  við  mótstöðumenn  Haralds  að  v  e  s  t  a  n.  En  þótt  E.  A.  hefði 
haft  rétt  i  þessu  eina  tilfelli,  sem  hann  hefir  nú  ekki  fyllilega,  mundi 
þá  ekki  mega  lita  svo  á,  sem  þessi  eina  undantekuing  staðfesti  regluna, 
þar  sem  hin  dæmin  eru  óteljandi?  4.  Rétt  er  það,  að  það  er  prentvilla 
hjá  mér  að  *  stendur  við  »alger«.  5.  Sama  er  um  »afneyzla<.  Fátt  eitt 
fleira  verður  teljandi,  sem  E.  A.  hafi  rétt  fyrir  sér  i,  í  öllum  hans  langa 
»ritdórai«.  Þvi  að  þótt  hann  geti  tilfært  nokkur  orð  eða  merkingar,  sem 
vanti  i  bókina,  þá  er  það  ekki  meira  tiltökumál  um  hana  en  allar 
aðrar  ámóta  orðabækur.  Þó  mætti  ef  til  vill  telja  hér  með  örfáar 
prentvillur,  þótt  ein  þeirra  sé  raunar  nokkuð  bersýnileg:  4,  2  f. 
422.  A  öðrum  stað  7  f.  2.  Og  á  einum  stað  fallið  úr  »ei«  og  blaðsiðu- 
talið  misprentað.  Þá  er  það  og  öUum  bersýnileg  prentvilla  t.  d., 
að  *  stendur  í  staðinn  fyrir  f  við  »árofi«,  þar  sem  eg  tilfæri  við  orðið 
fornt  dæmi,  og  vitna  i  f  o  r  u  r  i  t. 

2.  Hártoganirog  ú  t  ú  r  s  n  ú  n  i  n  g  a  r  eru,alvegeinsogósann- 
indin,  svo  fjölskrúöugur  flokkur,  að  rúraið,  sem  mér  er  leyft,  meinar  mér 
að  tína  upp  öll  þau  larabaspörð  ;  veröur  þvi  að  nægja  að  benda  á  nokkur 
in  stærri  prófessors-spörðin.  Vægt  er  að  kalla  þaö  útúrsnúning,  í  stað 
víssvitandi  ósanniada,  er  K.  A.  heldur  þvi  fram,  að  eg  þykist  sjálfur  hafa 
orðtekið  allar  þær  bækur,  er  eg  vitna  i.  I  bráðabirgða-orðum  »til  les- 
andans«  (framan  við  heftið)  hefi  eg  sagt:  »Eg  hefi  venjulega  slept  að 
tilfæra  heiraildir  orða,  þær  sem  tilgreindar  eru  i  orðabókura  Cleasbys's 
eða  Fritzner's  eða  i  orðasöfnura  J.  Þ.,  því  að  þær  bækur  eru  prentað- 
ar«.  Með  þessu  er  Ijóslega  sagt,  að  eg  bafi  á  stöku  stöðum  tilgreint  til- 
vitnanir  þeirra.  Enn  fremur  stendur  þar:  »Aftur  hefi  eg  tilgreint  heim- 
ildir  þeirra  orða,  sem  eg  hefi  tekið  úr  orðasafni  Schevings,  og  f  1  e  s  t- 
ar  þær  hefi  eg  sannprófað,  (þó  ekki  allar).  Þar  sem  eg  hefi  tekið  orð 
úr  því  safni,  þau  er  eg  vissi  eigi  heimildir  til  a  ð  r  a  r,  hefi  eg  sett 
»Sch«    við«.    —   —  Eg  hefi  því  beinum  orðura  sagt,  að  eg  hafi  notað 


im  Svar. 

tilvitnanir  Schevings,  og  enn  fremur,  að  »Sch«  hafi  eg  að  eins  sett  við, 
þar  sem  eg  hafði  eigi  aðra  heimild  en  »orðasafnið«.  Það  er  þvi  í 
fullu  samræmi  við  þessa  yfirlýstu  reglu,  að  eg  við  »angrkvein<  set  „Iðr- 
unarsp.  (Sch.)«,  til  að  sýna,  að  eg  hafi  tilvitnunina  að  eins  eftir  Sche- 
ving.  Að  fara  að  lesa  allan  »Iðrunarspegil«,  til  að  leita  að  þessu  eina 
orði,  hefði  verið  óþörf  tímaeyðsla,  þar  sem  það  reyndar  stendur  á  alls 
engu,  hvort  eg  hefði  vitnað  i  hann  eða  ekki.  —  —  Alveg  sama  er  að 
segja  um  »ánadauði«.  —  —  Utúrsnúningur  er  það  og  að  segja,  að  eg 
geri  tvö  orð  úr  »afhrapi«  og  »afrapi«.  Eg  hefi  að  eins  gert  úr 
þvi  tvær  orð-m  y  n  d  i  r,  sem  heima  eiga  sin  á  hvorum  stað  i  stafrófsröð- 
inni.  Um  merkinguna  var  eg  í  óvissu,  að  minsta  kosti  á  þeira  stað  (Hom. 
Wis.  130),  þar  sem  myndin  »afrapi«  kemur  fyrir.  —  Hártogun  er  það 
líka,  er  hann  segir  um  þýðing  miua  á  »aðför«.  Skýring  mín  á  »að- 
för«  er  algerlega  rétt,  og  í  rauninni  betri  en  skýring  Fritzner's  (»at  man 
hjemsöger  en  for  hos  ham  at  inddrive  hvad  han  har  at  udrede«).  Min 
skýrÍDg  (»heimför  tii  dæmds  manns  til  að  fullnægja  dómi«)  er  laukrétty 
og  það  raskar  henni  ekki,  þó  að  yDgri  lög  hafi  siðar  gefið  sátt,  veðbréfi, 
úrsknrði  o.  s.  frv.  sama  gildi  sem  d  ó  m  i.  Eins  er  það  rétt,  að  f 
fornöld  gerði  dómhafi  sjálfur  aðför  (féránsdómV  Hvaða  »dómur,  nefndur 
af  goða«  háði  féránsdóminn  á  Hrafnkeli  Freysgoða?  Hálfgerð  hártogun 
er  það  likaj  að  fetta  fingur  i,  að  eg  skýri  »vera  vottur  að  einhverju* 
með  >vera  við  og  sjá  eða  heyra  eitthvað«,  i  stað  þess  að  segja:  »vera 
við    og    skynja  eitthvað  með  skilningarvitunum«.     Alveg  sami  útúrsnún- 

ingurinn  er  með  orðin  »af8ögn«  og  »ábaki«. Samkynja  er  spurning 

E.  A.  um  það,  hvort  ávisanabók  þurfi  endilega  að  vera  í  grallara- 
broti.  Hefi  eg  Ragt  það?  Hitt  hefi  eg  sagt,  aö  þær  (ávísanabækur) 
eru  i  grallarabroti,  og  ef  E.  A.  veit  það,  þá  er  það  uppgerðar-beimska 
af  honum,  að  þykjast  ekki  skilja  muninn  á  vera  og  þurfa  að  vera. 
8.  Næst  skal  eg  nef  na  nokkur  dæmi,  af  ekki  fám,  upp  á  vanþekk- 
ingar-vitleysur  hr.  E.  A.  Þar  sera  hann  nef uir  Schevings-safuið 
(Lbs.  283 — 285.  4to.),  sem  eg  hefi  notað,  og  orðatíning  Schevings  á  laus- 
um  blöðum,  307 — 308,  4to.,  í  sama  safni,  segir  hann  svo:  ^síðarnefnda 
safnið,  sem  Sch.  hefir  ekki  gengið  frá,  hefir  J.  Ó.  alls  ekki  notað«. 
I  þessu  liggur,  að  Scheving  hafi  sjálfur  geagið  frá  safninu  283—285. 
En  þetta  er  alvegöfugt.  Hafi  hr.  E.  A.  sjálfur  séð  og  skoðað 
þessi  söfD,  þá  sýnir  hann  með  þessu  bulli,  að  bann  þekkir  ekki  einu 
sinni  rithönd  Dr.  Schevings.  „Siðarnefnda"  safnið  er  sem  sé  alt  miðary 
mjög  raargir  ekki  nema  1  til  1^/^  þuml.  á  lengd  og  ^/g  þuml.  á  breidd, 
auðvitað  sumir  litið  eitt  stærri,  og  dálitið  á  lausum  blöðum,  en  mest  alt  er 
þ  e  1 1  a  með  Schevings  frágaogi,  hans  eiginhandarrit.  Hitt  svo- 
nefnda  Schevings-handritið  (283—285),  sem  E.  A.  hyggur  að  Scheving 
hafi  ,»gengið  frá«,  það  hefir  Scheving  aldrei  séð  á  ævi 
sinni!  Það  stendur  öðruvís  á  þvi.  Eg  hefi  áður  getið  þess,  að 
Scheving  brendi  hreinritað  (?)  handrit  sitt  að  orðabókum  yfir  gamla  mál- 


Svar.  189 

ið  og  yfir  nýja  málið.  Honum  hefir  þá,  gleymst  (k  banasænginni)  að 
brenna  lika  fyrstu  orðatininga  sina  úr  nýja  málinu  á  lausum  blöðum. 
Aðalsafn  þessara  tininga  náði  Jón  heitinn  Arnason  bókavörður  í,  og 
raðaði  þeim  i  stafrófsröð  og  byrjaði  að  hreinskrifa  þá  i  bók  (fremstu 
arkirnar  i  Lbs.  283).  En  svo  tók  Páll  stúdent  Pálsson  við  og  hreinrit- 
aði  þetta  safn  alt  til  enda.  Þetta  er  gert  eftir  Scheving  dauðan;  hann 
hefir  aldrei  séð  þetta  safn,  og  miðarnir,  sem  eftir  var  skrifað, 
voru  ekkertannað  enókarraðir  minnislappar,  mjögoft  að  eins  orðið  bersnautt; 
langoftast  ekki  einu  sinni  nefndur  partur  ræðunnar.  Eg  fletti  af  handa- 
hófi  upp  á  einni  blaðsiðu  i  3.  bindi  (af  hreinritaða  safninu),  blaðsiðunni, 
sem  byrjar  á  „sköpunarafl"-  Þar  eru  22  uppsláttarorð.  Af  þeim  eru  5 
ein  skýrð  eða  þýdd  mjög  stuttlega,  hin  (15)  óþýdd  með  öUu;  við  16 
þeirra  standa  tilvitnanir  (allar,  nema  2,  án  dæma)  og  ekkert  annað;  partur 
ræðunnar  ekki  nefndur  við  neitt  þeirra.  — 

Sýnishorn:  —  »Sköruglyndr,  —  Skörþrnnginn.  Fel.  R.  11,  281. 
—  Skötubard.  —  Skötubörd  nedan  i  lepp.  t.  d.  pilsi.  —  Skötu-lóð.  Fel. 
R.  7,  19  —  Skötumid«.  —  Þetta  er  óvalið  meðal-sýnishorn  af  þessu 
orðasafni.  Hitt  orðasafnið  virðist  lítið  annað  en  sömu  miðarnir,  sem 
þeir  Jón  og  Páll  hafa  hreinskrifað,  og  fáeinir  miðar  og  blöð  i  viðbót,  sem 
virðast  hafa  fundist  siðar.  Fyrnefnda  orðasafnið  hefi  eg  notað,  og  notað 
V  e  1,  hvað  sem  E.  A.  þar  um  segir,  En  sýnishornið  hér  að  ofan  sýnir, 
hvað  og  hve  mikið  er  að  græða  á  því.  Siðarnefnda  safnið  hefir  mér 
virzt  hafa  svo  ómerkilega  fátt  inni  að  halda  umfram  hitt,  að  ekki  væri  ómaks 
vert  fyrir  mann,  sem  verður  að  fara  jafn-spart  með  tíma  sinn  eins  og 
eg,  að  eyða  tima  i  það,  jafn  óaðgengilegt  sem  það  er.  Þvi  að  nú  er 
það  alt  i  ruglingi,  i  pappírspokum  og  kramarahúsum.  Nr.  283 — 285  Lbs. 
hefi  eg  látið  afskrifa  mér  til  afnota;  en  hefi  ekki  kostað  upp  á  að  af- 
rita  miðana. 

Annað  vanþekkingardæmi :  E.  A.  segir:  „Aka8t=  útálát 
á  graut.  Rangt  er  þetta.  Akast  er  mjölið  útí  graut  nefnt."  — 
Þetta  er  grautar-prófessors-vanþekking.  Hann  þekkir  það  nefnilega  ekki, 
að  mjölið  út  á  graut  er  nefnt  útálát.  Þvi  er  sagt :  „tunna  af 
útáláti".^)  Vanþekking  er  það  einnig,  að  vita  ekki,  að  þýðing  mín  á 
„argskap"  er  alveg  rétt,  (réttari  heldur  en  Cleasby's  og  Fritzner's). 
„Argafas"  segir  E.  A.  rangþýtt  hjá  mér.  Grein  mín  um  „argafas"  er 
orðrétt  þannig :  „  a  r  g  a  í  a  s  kl,  fautalegt  tilræði,  sem  maðr  stillir  sig 
þó  sjálfr  um,  svo  að  ekki  verðr  af:  ef  maðr  hleypr  at  manni 
ok  heldr  hann  sér  sjálfr  (o:  stiUir  sig  sjálfr)  o  k  v  e  r  ð  r 
eigi  skírskotat,  þat  er  a."  Dæmið,  sem  eg  tilfæri,  er  úr 
Frostaþingslögum  og  skýrir  sig  sjálft,  svo  að  hver  heilvita  maður  get- 
nr  séð,  hvort  skýring  mín  sé  eigi  rétt.  Hvað  verið  muni  hafa  uppruna- 
merking  orðsins,  kemur  málinu  ekki  við. 

*)  I  nokkrum  héruðum  landsins  er  ú  t  á  1  á  t  haft  um  m  j  ó  1  k  út 
&  graut. 


190  Svar. 

4.  Þá  skal  eg  einnig  færa  til  nokkur  dænii  upp  á  ósannindií 
ritdóminum  Eíj  skal  hér  ekki  fara  út  í  ósannindi  eins  og  þau,  að  mér 
hafi  ekki  hugsast  að  renna  augum  yfir  formála  orðabókar  Eiriks  Jóns- 
sonar.  Þann  formála  las  eg  undir  eius  og  bókin  kom  út,  og  oft  síðan, 
og  beint  fyiir  þá  sök  hefi  eg  skoðað  orðasafn  nafna  raíns  Grunnvikings. 
Sýndi  einmitt  Eirikur  frændi  minn  Jónsson  (höf.  orðabókarinnar)  mér 
orðasafn  þetta  i  Kaupmannahófn  1880  —  81.  Og  þó  að  mér  virtist  þá 
sem  öUu  minna  muni  vera  á  þvi  safui  að  græða,  en  hr.  E.  A.  ímynd- 
ar  sér,  þá  befði  eg  þó  hagnýtt  það,  ef  eg  hefði  haft  efni  á  að  sitja  í 
Kanpmannahöfn,  eðakosta  upp  á  að  láta  afskrifa  það.  —  Hr,  E.  A.  gefur 
í  skyn,  að  eg  muni  ekki  vera  vel  læ.s  á  fljótaskrift.  Því  má  hver  trúa 
seni  vill  fyrir  mér.  Osatt  er  það,  að  eg  noti  ekki  rit  Dr.  Gruðm.  Finn- 
bogasonar,  þó  að  svo  hittist  á,  að  eg  hafi  ekki  þurft  til  þeirra  að  vitna 
í  þessu  1.  hefti.  Það  munu  allir  sjá,  a.  m.  k.  þegar  kemur  fram  í  3. 
heftið.  Þar  sem  E.  A.  segir,  að  eg  hafi  slept  „yfir  tvö  hundruð  orð- 
um,  sem  Scheving  hefir",  þá  eru  það  hrein  og  bein  ósannindi. 
Að  eg  hafi  slept  „mörgum  orðum  úr  Supl.  J.  Þ."  eru  einnig  hrein 
ósannindi.  Örfá  orð  raun  mér  hafa  yfirsést,  aðallega  úr  4.  Supl.  (11 
orð  og  orðmyndir.)  —  A  stöku  stað  er  hugsaulegt  að  E.  A.  hafi  flask- 
að  á  þvi,  að  gera  eitt  orð  úr  orðum,  sem  ætti  heldur  að  vera  tvö  orð. 
—  Osannindi  eru  það  og  á  77.  bls.,  ð.  1.,  að  orðið  a  1  b  r  ó  ð  i  r  vanti 
hjá  mér.  —  flæfulaus  ósannindi  eru  það,  að  í  bókinni  séu  „svivirö- 
ingar  um  nýlátna  menn".  Eg  veit  ekki  til,  að  i  bókinni  sé 
n  0  k  k  u  r  ummæli  um  n  o  k  k  u  r  n  nýlátinn  mann  —  allra  sízt  „sví- 
virðingar".  Færi  hann  ekki  sönnur  á  þessi  ummæli  sín,  veit  hann  hvað 
þessi  sögusögn  hans  heitir. 

5.  Eg  hefi  notað  a  (griskt  a)  til  að  tákna  orð  eða  merking,  sena  ekki 
er  „fornt"  og  nú  úrelt.  Merki  þetta  stendur  ávalt  framan  við 
það  orð  eða  merking,  sem  það  á  við,  og  aldrei  neitt  lestrarmerki  á  eftir 
þvi  (cða  neinu  öðru  af  nierkjunum).  —  Hr.  E.  A.  segir,á  76 — 77.  bls. : 
„Orðið  árdegis  (=  snemma  dags)  er  líka  a  hjá  J.  0.  I  þessari  merk- 
ing  er  það  i  Grrágás  .  .  .  "  o.  s.  frv.  0  s  a  n  n  i  n  d  i  alveg  h  æ  f  u  1  a  u  s 
eru  þetta,  og  virðist  ganga  óþægilega  nærri  þvi  að  vera  fölsun.  Eg 
prenta  hér  stafrétt  það  sem  i  bókinni  stendur : 

„árdegís  a,  I.  snemma  dags.  v  2.  fyrir  hádegi  (JÓ.).  A  n  d  .    siðdegis. 

Þetta  er  alt,  sem  í  bókinni  stendur  um  orðið.  Ekkert  merki 
(hvorki  t,  *  né  a)  stendur  við  orðið,  sem  þvi  er  b  æ  ð  i  fornt  o  g  nýtt. 
a,  (=  atviksorð.)  1.  merking  (án  merkis)  bæði  forn  og  ný.  2.  merking, 
merkt  v  (grísku  n)  sýnir,  að  sú  merking  er  nýgervingur  (minn),  og  að 
andnefnið  er  siödegis.  T.  d.:  kl.  7  árdegis  (fyrir  hádegi);  en  kl.  7 
síðdegis  (eftir  hádegi). 

Með  þvi  að  setja  (merkið)  a  i  stað  (skammstöfunarinnar)  a,  (=  at- 
viksorð),  og  gefa  i  skyn,  að  þetta  skrök-merki  standi  annaðhvort  við 
orðið  eða  1.  merkinguua,  þá  verður  tilvitnunin  og  orð  min  fölsuð,  hvernig 
semá  þvistendur.  VonandifærirE.A.sönnurá,  að  hann  hafi  ekkigertþað. 

Þetta  eitt  er  nægttil  að  sýna,  að  á  engu  orði  sliks  höfundar  er  mark 
takandi,  og  að  heiðvirðir  menn  ættu  að  vera  afeakaðir  frá  að  eiga  orða- 
stað  við  slikan  ritdómara. 

Meira  má  eg  ekki  segja  fyrir  rúmsins  sakir.  En  þetta  ætti  að 
nægja  til  að  sýna  öllum,  af  hverri  þekking  og  af  hverjum  hvötum  E.  A. 
ritar  um  þetta  mál. 

Hver  auður  orða,  merkinga  og  talshátta  finst  í  þessu 
hefti,  þeirra  er  e  k  k  i  er  áður  að  finna  i  n  e  i  n  n  i  orðabók  né  orða- 
safni,  þ  a  ð  hefir  E.  A.  hvorki  vit  á  að  meta  né  vilja  til  að  kannast  við. 

Jón  Ólafsson. 


Svar.  191 

Andsvar.  —  Ritstjóri  Skirnis  hefir  sýnt  mér  framanskráð  »8var« 
hr.  J.  0.,  o^  leyft  mér  1—2  bls.  rúm  til  andsvara.  „Svari"  J.  0.  má 
skifta  i  þrent:  I.  AndmœLi.  Þau  eru  fœst  og  veigaminst.  Því  tek  eg 
þau  fyrst.  Sum  andmæli  J.  0.  skifta  alls  enc^u  máli,  svo  sem  það,  að 
hann  hafi  eigi  étið  upp  allan  landssjóðsstyrkinn,  sem  veittur  hefir  verið 
til  „orðabókar"  hans  svonefndrar,  að  dr.  Scheving  hafi  frá  hvorugu  hand- 
ritinu  (283—285  og  807—308)  gengið.  Ef  svo  er,  þá  var  þvi  síður 
ástæða  til  að  ganga  alveg  fram  hjá  307—308.  J.  0.  afsakar  sig  með 
timaleysi.  Ef  hann  hefir  ekki  tiœa  til  að  vinna  verk,  sem  hann  fær 
styrk  til  af  almannafé,  þá  væri  æskilegt,  að  hann  hætti  sem  skjótast 
káki  sínu.  J.  0.  neitar  þvi,  að  hann  hafi  slept  orðum,  sem  dr.  Sch. 
hefir.  Ekki  skal  þrætt  um  það  við  hann.  Orðalistinn  mun  bráðum 
verða  prentaður,  svo  að  hver,  sem  vil!,  geti  borið  saman  „orðahók"  J. 
0.  og  Sch.,  og  sannprófað  sannsögli  J.  0.  J  0.  fettir  fingur  út  i  að 
eins  örfá  dæmi  af  þeim  fjölda,  sem  eg  hafði  gieint  til  að  sýna  kákverk 
og  þekkingarleysi  hans  Afhrapi  og  afrapi  eru  tvö  orð  i  hók  hans, 
sitt  á  hvorum  stað,  þýðingartilraun  (með  ?),  og  auðvitað  vitlaus,  á  öðr- 
um  staðnum,  en  engin  á  hinum,  og  alls  eigi  sacrt,  að  alt  sé  sama  orðið, 
eins  og  Fr.  gerir.  Aðför  er  bandvitlaust  skýrð  hjá  J  0.,  hvort  sem 
litið  er  til  nýja  eða  forna  málsins.  Hvort  ætli  sé  betri  heimild  um  fornt 
lagamál  Grágás  eða  Hrafnk.  sagaf  J.  0.  hefir  ekki  haft  vit  á  að 
skrifa  þýðingu  Fr.  upp  viðbótarlaust,  heldur  hefir  bætt  viö  vitleysum 
frá  sjálfum  sér.  Samkvæmt  nýrri  líigum  játar  J.  0.,  að  skýring  sin  sé 
vitlaus  (Sjá  aunars  Grágás  la  8:-5  o.  s.  frv.  og  112  o.  s  frv.).  Það,  sem 
eg  sagði  um  ályktarvitni,  afsögn,  ábaki,  argafas  og  argskap  er  alt 
laukrétt  hjá  mér,  en  vitlaust  hjá  J.  0.  Argskapur  kemur  að  eins  fyiir 
i  Herv.  sögu.  Gestumblindi  spyr  Heiðrek,  hvað  Oðinn  hafi  sagt  í  eyra 
Baldri.  Heiðrekur  svarar:  Undur  ok  argskap  \  ok  alla  bleyði  |  vœntik 
verit  hafa.  Eftir  skýringu  J.  0.  ætti  að  skýra  þetta  svona:  „Oðinn 
hvíslaði  i  eyra  Baldri  undrum,  „samrœdisathœfi  karlmanns  við  karl- 
mann'-'-  o.  s.  frv.  Fróðlegt  væri  að  s.já,  hvernig  J.  0.,  þótt  klærainn  sé, 
kemst  út  úr  því,  aó  karlmaður  hvisli  „samrœðisathœfi'^'^  i  eyra  öðrum 
karlmanni!  Ein  einasta  af  mótbárum  J.  0.  er  rétt.  Eg  hef  ranglesið 
grískt  a  (a)  fyrir  skáletrað  a  (aj.  Merki  þessi  eru  svo  Hk  í  bók  J.  0., 
að  eg  sannfærðist  fyrst  nm,  að  J.  0.  hefði  rétt  fyrir  sér,  er  eg  bar  stafi 
þessa  saman  með  stœkkunargleri.  Hefði  hann  átt  að  hafa  vit  á  því 
að  velja  ekki  svo  gagnlík  merki  til  að  tákna  alveg  óskyldar  hugniyndir. 
Fyrir  þetta  bregður  J.  0.  mér  auðvitað  um  fölsun^).  Umsögn  sína  i 
meginmálinu  um  ákast  verður  J.  0.  að  hálfu  leyti  að  renna  niður 
aftur  i  neðanmálsgrein!  Undir  áföruLl  er  klám-  og  svivirðingavisa 
um  nýlátinn  mann,  sem  allir  vita,  hvert  stefnt  er.  Vísan  er  of  svivirði- 
leg  til  að  prenta  hana  hér  upp.  Við  engum  öðrum  dæmum  minum  hefir 
J.  0.  reynt  að  hagga,  játað  þau  rétt,  eignað  sum  prentviUum  og  ógætni 
sinni,  Sum  hefir  hann  reyndar  nefnt  hártoganir,  þeirra  dæma,  er  eg 
nefndi  hér  að  ofan,  en  eins  og  kunnugt  er,  er  það  venja  allra  manna, 
sem  eigi  kunna  að  hugsa  rétt  og  komnir  eru  fyrir  það  i  öngþveiti,  að 
kalla  rökbundnar  aðfinslur  hártoganir.  Fyrst  J.  0.  vill  ekki  heyra  það, 
að  hann  hafi  ranglesið  Sch.  af  þvi  að  hann  sé  eigi  lœs  á  fljótaskrift, 


^)  J.  0.  segir,  að  eg  segi,  að  i  „orðabók"  hans  vanti  albróðir. 
Eg  segi  þvert  á  móti  í  Skírni  þ.  á.  bls.  74,  15.  1.  a.  n.:  „albróðir  hefir 
hann'-'-  (o:  J.  0.).  Mundi  J.  0.  eigi  hafa  brugðið  mér  um  fölsun,  ef  eg 
hefði  farið  svo  með  verk  hans?  A  bls.  77,  5.  1.  a.  o.  er  albróðir' 
prent-  eða  ritviUa  f.  alsystir.    Það  gat  J.  0.  séð,  ef  hann  hefði  viljað. 


^UHI  Andsvar. 

heldar  muni  bann  hafa  farið  rangt  með  af  öðrum  —  ónefndum  —  ástæð- 
um,  þá  tek  eg  þetta  gilt  hjá  honum. 

II.  Illmælum  J.  0.,  sem  eru  annar  efnisþáttur  „svars"  hans  og 
eiga  sýnilega  að  vera  i  raka  stað,  þarf  eg  ekki  að  svara  hér.  Hingao 
til  hefir  hver  maður  gengið  óskemdur  undan  munni  og  penna  J.  0.  Eg 
hýst  við,  að  svo  fari  enn. 

III.  Mestur  hluti  „svars"  J.  0.  eru  skriftamál  hans,  játningar 
og  afsakanir,  ýmist  beram  orðum  eða  með  þögninni,  af  því  að  hann 
brestur  kjark  til  játningar  berum  orðum,  og  af  þvi,  að  hann  er  nokkuð 
bágrækur  —  eins  og  ein  tegund  húsdýra  vorra  —  út  úr  vitleysum  sínum. 
J.  0.  hefir  enga  grein  reynt  að  gera  fyrir  meginreglum  sinum  við  verknað 
sinn,  og  játar  lika  óbeinlinis,  að  hann  hafi  þaulbrotið  þær  allar,  þótt 
einhverjar  hafi  verið.  Bók  hans  er  ekki  vísÍ7idaleg,  kemur  málfrœð- 
ingum  að  engu  liði  —  og  þetta  játar  J.  0.  Alþýðleg  er  hún  ekki 
heldur.  Það  sýnir  berjaskyrið  af  samrœmisLitlum,  en  þó  ófullnœgj- 
andi,  tilvitnunum,  stœrdin  (400  arkir  áætlaðar)  og  verdid  (80  kr.  á 
allri  bókinni,  ef  hún  kemur  út,  sem  vonandi  verður  ekki).  Og  fyrst  húu 
er  hvorki  nothæf  alþýðu  né  fræðimönnum,  hver  á  þá  að  nota  hana? 
Eiga  menn  þá  að  eins  að  kaupa  hana  vegna  „öíZceÍ2.vm.s"  af  J.  0.,  sem 
væntanlega  íylgir  heuni,  eins  og  sýnishorni  því,  er  hann  á  sinum  tima 
lagði  fyrir  þingið,  er  hann  snapaði  sér  út  landssjóðsstyrkinn  ?  —  J.  0. 
viðurkennir,  að  ha7in  hafi,  alls  ekki  prófað  nein  af  fornritum  vorvm, 
heldur  tekið  tilv.  úr  þeim  rannsóknarlaust  eftir  orðabókunum.  Hvi  til- 
fæ.rir  hann  þá  sæg  af  fornritum  vorum  i  heimildarskrá  sinni  ?  Er  það 
til  að  láta  menn  halda,  að  hann  hafi  notað  þessi  rit?  En  ,,Dipl-ið^'^ 
m.  fl.  hefir  þar  komið  óþægilega  upp  um  hann,  Þessi  játníng  J.  0.  sýnir 
það,  að  liann  notar  alls  eigi  millí  70  og  80  fornrit,  er  hann  segíst  nota  í 
heimildarskrá  sinni.  J,  0.  þorir  ekki  að  mótmæía  því,  að  hann  hafi 
ekki  notað  fjölmörg  rit,  forn  og  ný,  sem  sjálfsagt  var  að  nota,  að  hann 
hafi  notað  óforsvaranlega  flest  þau  rit  eða  öll,  er  hann  hefir  þó  skygnst 
i,  —  en  af  því  leiðir  aftur,  að  heimildarskrá  hans  er  svo  að  segja  eintóm 
skrök  frá  upphafi  til  enda  —  svo  sem  Búnaðarrit,  Flóra,  Jónas  Jónasson, 

,  Stjórnartíðindin  o.  fl.  o.  fl.,  að  hann  hafi  vitnað  í  handrit,  löngu  útgefin, 
sem  hann  hefir  aldrei  séð  á  æfi  sinni,  eigi  notað  orðabækur,  sem  enginn 
maður,  sem  semur  orðabók  isl,  tungu  að  fomu  og  nýja,  getur  gengið 
fram  hjá,  nema  J.  0.,  að  hann  sé  sjálfum  sér  ósamkvæmur,  þýði  rangt 
orð,  kunni  ekki  að  raða  rétt  orðum,  vanti  sæg  algengra  orða  og  orð- 
merkinga,  fari  rangt  með  aldur  orða,  o.  fl.  o.  fl.  alt  af  vangá  eða  þekk- 
ingarleysi  (sbr.  gotneska  hljóðvarpið  J.  0.  i  Móðurm.b.  bls.  29).  Með  ö. 
0.:  J.  0.  hefir  beint  eða  óbeint  sannað  sér  á  hendur,  annað  hvort  með 
beinni  skriftagöngu  eða  með  þögn  eða  með  vífilengjum,  eins  og  sak- 
bornum  mönnum  er  títt,  allar  þær  sakir,  sem  eg  bar  á  hauD,  að  þvi 
einu  fráteknu,  að  hann  hefir  getað  bent  á  einn  mislestur  á  afaröglöggu 
merki  hjá,  mér. 

Eg  hefi  þvi  fylstu  ástæðu  til  að  þakka  hr.  J.  0.  fyrir  „svar"  hans 
til  min  um  alt  það,  er  efni  málsins  varðar.  Siðar  mun  eg  þó  að  for- 
fallalausu  sýna  nokkru  gerr,  hvernig  J.  0.  sómir  sér  i  gerfi  visindamanns- 
ins,  enda  hafa  a.  m.  k.  tveir  þjóðkunnir  norrænufræðingar,  sem  J.  0. 
virðir  mikils,  heldur  legið  mér  k  hálsi  fyrir  það,  hversu  vægilega  eg 
hafi  tekið  á  orðabókar-nefnu  hans. 

Einar  Arnórsson. 


fó, 


Guðrún  ÓsYífursdóttir  og  W.  Morris. 

Erindi  fyrir  alþýðufræðslu  Stúdentafél.,  flutt  6.  apríl  1913 

af 

André   Courmont. 


Þegar  við  erum  hrífin  af  einhverju  fögru  og  einkenni- 
legu,  sem  við  lesum,  langar  okkur  oft  að  eignast  það  á 
^inhvern  hátt  persónulega,  að  taka  virkilegan  þátt  í  feg- 
urðinni.  Þeirri  löngun  reynum  við  stundum  að  fullnægja 
með  því  að  lesa  upp  beztu  kaflana  fyrir  vini  okkar,  og 
þá  er  hún  með  öllu  meinlaus.  Sé  um  gömul  og  útlend 
rit  að  ræða,  þá  er  hún  einkum  sterk,  og  sá,  sem  næstum 
einn  sinna  landa  skilur  ýms  rit  af  þeirri  tegund  vel,  flnn- 
ur  sárt  til  hennar;  honum  er  sú  löngun  hættulegut-  ráð- 
gjafl.  Ekki  allfá  eru  dæmi  þess,  að  hún  hafi  fengið  hann 
til  að  reyna  að  endurskapa  þau  rit,  og  mjög  er  það  vafa- 
samt  fyrirtæki. 

öll  hafið  þið  heyrt  William  Morris  nefndan;  þið  vitið, 
ef  til  vill,  hvílíkur  allsherjar  maður  hann  var  í  listum: 
lagði  stund  á  málaralist  og  byggingar,  áður  en  hann  gaf 
sig  við  skáldskapnum.  Skáld  var  hann  helzt  þaðan  af,  en 
ekki  eingöngu.  Hann  stofnaði,  með  hjálp  margra  vina  sinna, 
húsaskrauts-verzlun ;  fyrir  hana  var  hann  sjálfur  teiknari; 
stæ.kkaði  hún  fljótt,  olli  gjörsamlegri  breytingu  á  ytra  út- 
liti  enskra  heimila,  og  þrífst  enn.  Síðasta  helminginn  æfi 
sinnar  var  Morris  þar  að  auki  stríðandi  lögjafnaðarmaður. 
Hann  dó  1896,  eitt  af  höfuðskáldum  Englands.  Þið  sjáið, 
Að  hann  hefir  verið  einn  af  þeim  mönnum,  sem  leita  alls 
iagurs:  um  þrítugt  fann  hann  fornbókmentir  ykkar.  Eirikur 

18 


194  Gruðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris. 

heitinn  Magnússon  í  Cambridge  var  honum  leiðtogi.  ís- 
land  heillaði  Morris.  Þeir  félagar  ferðuðust  hér  um  land- 
ið  og  þýddu  töluvert  af  islenzkum  fornsögum.  Aður  hafði 
Morris  sungið  aðallega  um  Artúr,  brezka  konunginn,  en 
íslandi  mátti  hann  aldrei  gleyma  síðan. 

Um  1868  var  í  smíðum  stærsta  verkið  hans:  »Hin 
jarðneska  Paradís«;  það  er  i  Ijóðum,  allstórt  sagnasafn  í 
fjórum  bindum.  Grindin,  sem  bindur  allar  sögurnar  sam- 
an  er  sú:  Um  miðja  14.  öld  flýja  ýmsir  Norðmenn  af 
landi  burt  til  að  forðast  svarta  dauðann.  Þeir  leita  vest- 
ur  um  höf  hinnar  jarðnesku  Paradisar,  sem  munnmæli  og 
sögur  fara  af.  Eftir  langa  útivist  taka  þeir  fagurt  land; 
en  þar  mætir  dauði  þeim  alstaðar;  sælan  sem  þá  dreymdi 
er  þeim  fjærst  þegar  innlenda  fólkið  tilbiður  þá  og  fórn- 
ar  mönnum  á  helgidóm  þeirra.  Þeir  komast  undan,  velkj- 
ast  um  ókunn  höf,  og  taka  loksins  land  á  eyju  nokkurri ; 
hana  byggja  niðjar  forn-Grikkja.  Einn  af  Norðmönn- 
unum,  Hrólfur  að  nafni,  skilur  grísku:  faðir  hans  var  í 
Væringjaliði,  og  sjálfur  var  Hrólfur  fæddur  í  Miklagarði. 
Sæmóðum  köppunum  er  boðið  að  ala  það  sem  eftir  er  æf- 
innar  á  þeirri  friðar-eyju.  Þeir  þiggja  fegnir.  —  Tvisvar 
á  mánuði  mætast  öldungar  eyjarinnar  og  Norðmennirnir, 
til  að  ræðast  við  og  skemtá  sér.  Eyjarskeggjar  muna 
margt  frá  gömlum  óðulum  sínum ;  prestur  einn  frá  Svafa- 
landi,  sem  hafði  slegist  í  för  með  Norðmönnunum,  er  fróður 
í  forn-þýzkum  sögum,  og  Hrólfur  kann  að  segja  þær  sög- 
ur,  sem  þið  metið  umfram  allar.  Eina,  sem  hann  íiytur 
eitt  grátt  haustkvöld,  kallar  hann  »EIskhuga  Guðrúnar«. 
Það  er  all-langt  kvæði:  um  5000  linur  með  hetjuljóða- 
hætti  (5  áherzlur  i  linu  hverri).  Efnið  í  þessu  kvæði 
þekkjum  við  öll  hér:  það  er  Laxdæla. 

Sjö  árum  seinna  samdi  Morris  kviðu  ura  Sigurð  Fáfnis- 
bana,  og  hún  er  tekin  úr  Eddukvæðunum  og  Völsunga- 
sögu. 

En  það  sem  okkur  kemur  við  i  dag,  það  er  frásögn- 
in  Hrólfs  og  samanburður  á  henni  og  frumsögunni.  Nú 
skulum  við  saman  fara  yfir   bæði  ritin  og  taka  nákvæm- 


Guðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris.  196' 

lega  eftir  frábrigðum,  sjá  hverju  Morris  hefir  slept  og 
hverju  bætt  við,  og  hvaðan  stafar  þessi  ólíki  blær,  sem 
alt  fær  hjá  honum.  En  sizt  raegið  þið  skilja  mig  svo  að- 
eg  sé  að  draga  skóinn  ofan  af  Morris.  Kvæðið  hans  er 
göfugt  og  guUfagurt,  og  hann  verðskuldar  þakklæti  okkar 
fyrir  að  hafa  gert  mörgum  aðgengilegan  einn  fegursta^ 
gimsteininn  i  sjóði  bókmenta  ykkar.  —  Ekki  kemur  til 
greina  að  hann  hafi  nokkurstaðar  misskilið  Laxdælu, 
eða  af  kraftaleysi  afskræmt  hana,  sér  og  íslendingum  til 
skammar.  Nei,  en  eg  leyfi  mér  að  taka  fram  nú  þegar  að- 
hann  hefir  flutt  hana  i  annað  andlegt  loftslag:  þar  er 
reyndar  loftið  hreint  og  holt,  og  sólin  kastar  failegum  Ijós- 
brigðum  á  alt,  en  þar  nýtur  Laxdæla  sin  ekki.  Ef 
eg  þarf  afsökunar  með,  fyrir  að  leiða  ykkur  í  þessa  rann- 
sóknarferð,  þá  er  hún  sú,  að  jafnan  er  holt,  uppbyggilegt 
og  gaman  að  vera  með  þeim  Guðrúnu,  Kjartani  og  Bolla. 

Kvæði  Morrisar  byrjar  á  draumum  Guðrúnar  og  skýr- 
ingu  Gests  Oddleifssonar,  segir  lauslega  frá  Þorvaldi  og 
Þórði,  mönnum  Guðrúnar  (um  100  hnur),  fylgir  svo  Lax- 
dælu  næstum  þvi  kafla  fyrir  kafla  og  endar  í  rauninni 
með  dauða  Kjartans.  Satt  er,  að  dauða  Bolla  og  gifting- 
ar  við  Þorkel  Eyjólfsson  er  getið,  en  það  er  stuttlega  og 
einungis  fyrir  forms  sakir.  Svo  kemur  sem  ágrip  samtal 
Guðrúnar  og  Bolla  BoUasonar,  og  loksins  er  hin  sára  játn- 
ing:  »Þeim  var  ek  verst  sem  ek  unna  mest«,  þýdd  að 
maklegleikum  i  síðustu  línu  kvæðisins:  »1  did  the  worst 
to  him  I  loved  the  most«. 

Auðséð  er  að  kvæðinu  finst  htið  um  Þorvald  eða  Þórð, 
og  enn  þá  minna  um  Þorkel.  Kjartan,  Bolli  og  Guðrún 
koma  ein  við  aðalsöguna;  hitt  er  fyrir  utan  og  lítt  til 
prýðis.  Að  unnusta  Kjartans,  svo  ung,  svo  sterk  og  svo 
ástrik  skyldi  vera  tvígift  kona,  sem  áður  hefir  reynt 
hjónaband,  sem  henni  bauð  við,  og  voðadauða  annars  sins 
elskaða  manns,  er  mikið;  en  að  hún,  eftir  að  hafa  lif- 
að  af  alla  storma,  orðið  að  hata  Kjartan  um  leið  og  hún  fer 
að  elska  Bolla  á  einhvern  hátt,  eftir  að  hjarta  hennar 
hefir  verið  svo  miklu  blóði  drifið,  —  að  hún  skyldi  þá  hafa 

13* 


196  Guðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris. 

'þrautseigju  til  að  giftast  í  fjórða  sinn,  það  er  ofboðið  til- 
finningamikilli  skáldsögu.  Þetta  minnir  mig  á  aðra  Guð- 
rúnu,  ennþá  frægari  á  hnettinura,  og  hún  er  Gjúkadóttir. 
Tveir  nútíðarhöfundar  hafa  sýnt  raismunandi  kjark  i  þvi 
að  fylgja  fornkvæðum  og  sögum  um  hana  til  endans,  til 
hins  harða  endirs,  mætti  segja.  Wagner  i  »Niflunga-hring«, 
gefur  hana  Sigurði  og  engum  fleirum.  Sjálfur  Morris,  i 
»Sigurðar  Völsungs  sögu«,  lætur  Atla  fá  hennar  á  eftir; 
ihún  sér  bræður  sína,  Gunnar  og  Högna,  drepna  af  völd- 
um  manns  síns,  myrðir  börn  sín,  brennir  Atla  inni  og 
fleygir  sér  i  sjóinn.  Þar  hættir  Morris  og  er  mun  djarf- 
ari.  Ekki  kærir  hann  sig  þó  um  að  hætta  sér  eins  langt 
•og  Eddukvæðin  visa  honum  leiðina.  Hún  »vildi  fara  sér«, 
segir  inngangurinn  að  Goðrúnarhvöt.  »Hon  mátti  ekki 
sökkva.  Rak  hana  yfir  fjörðinn  á  land  Jónakrs  konungs. 
Hann  fekk  hennar«.  Þar  lifði  hún  dóttur  sina  Svanhildi 
troðna  undir  hrossafótum  og  sonu  sina  þrjá  drepna  i 
hefndinni.  —  Það  er  eins  og  nútíðarverkin  geti  ekki  þan- 
ist  yfir  eins  mikið  andlegt  svæði  og  fornaldarverkin.  Er 
þá  andlega  þrengra  um  okkur?  En  við  megum  ekki 
kenna  höfundum  nútímans  um  það.  Við  sjáum  sjálf,  að  í 
»Elskhugura  Guðrúnar«  eða  í  »Nifiunga-hring«,  eða  i 
»Siguröar  Völsungs  sögu«  mundi  ekki  duga  að  segja  frá 
öllu,  sem  frumkveðið  er ;  þá  yrðu  hetjurnar  að  ófreskjum 
fyrir  hörku.  Með  því  að  lýsa  eins  og  þeir  nútímans  höí- 
undar  gera,  var  þeim  stór  hætta  búin  i  því  að  fara  feti 
lengra.  Samt  sæmir  þetta  allvel  í  sögum,  sem  gamla  list- 
in  hefir  samið.  Laxdælu-Guðrún  er  engin  ófreskja,  þrátt 
fyrir  fjórar  giftingar,  hefndirnar,  banaráðin  og  allan  voða, 
heldur  göfug  og  tilfinningamikil  kona.  Hvað  býr  undir 
þessu?  Þeirri  spurningu  er  ekki  auðsvarað  nú  sem  stend- 
ur,  en  vonandi  er  að  samanburðurinn  á  Laxdælu  og  kvæði 
Morrisar,  sem  hefir  leitt  okkur  svo  langt,  geti  seinna  ráðið 
gátu,  sem  af  honum  sjálfum  er  sprottin. 

Nú  skiljum  við  vel  að  Morris  stóð  í  sömu  vandræðum 
um  fyrata  son  Guðrúnar,  Þórð  kött,  sem  hún  átti  með 
Þórði   Ingunnarsyni,    öðrum   manni   sinum.     Ekki  sæmir 


Guðrún  Osvifursdóttir  og  W.  Morris.  197 

heldur  i  nútíðar-sögu  að  unnusta  Kjartans  skyldi  vera 
móðir.     Svo  sleppir  Morris  því  með  öllu. 

í  Laxdælu,  og  yfir  höfuð  í  fornsögum  íslendinga,  er 
ávalt  sterkt  hagsýnis-sjónarmiðið.  Fé  og  vegsemd  liggja 
aldrei  sögunni  né  hetjunum  í  léttu  rúmi.  Ytri  ástæðan  til 
þess  að  Guðrún  segir  skilið  við  Þorvald  er  að  hann  reiðist 
áleitni  hennar  um  nýja  og  nýja  gripi,  sem  hún  vill  láta 
hann  kaupa.  Þeirra  gripakaupa  var  greinilega  getið  i 
samningi  þeirra.  Sögunni  er  ant  að  taka  það  fram,  að 
samningur  þessi  gerði  Guðrúnu  mun  ríkari  þegar  þau 
skildust.  Þetta  mundi  rýra  vald  tilfinninganna.  í  kvæði. 
Morrisar  verða  þær  að  drotná.  Svo  sér  Morris  sér  ekkí 
fært  að  geyma  þau  atriði  og  um  leið  fellur  burt  kinnhest- 
urinn  og  harða  svarið  Guðrúnar:  »Nú  gaftu  mér  þat, 
er  oss  konum  þykir  miklu  skifta  at  vér  eigum  vel  at  gert, 
en  þat  er  litaraft  gott,  ok  af  hefir  þú  mik  ráðit  brekvísi 
við  þik«.  Og  þessu  verður  sagan  fátækari  hjá  Morris. 
Leyfið  mér  nú  að  taka  annað  dæmi:  Þegar  Þuríður,  systir 
Kjartans,  viU  koma  honum  til  að  giftast  Hrefnu,  sýnir 
hún  honum  fram  á  það,  að  honum  sé  samboðinn  sá  ráða- 
hagur,  og  telur  þá  kosti :  »Asgeirr  faðir  hennar  er  göfugr 
maðr  ok  stóræ.ttaðr.  Hann  skortir  ok  eigi  fé  til  at  friða 
þetta  ráð;  er  ok  önnur  dóttir  hans  gift  ríkum  manni«. 
í  kvæði  MoiTÍsar  er  það  meðaumkun  Kjartans,  sem 
Þuriður  reynir  að  hræra.  »Væri  eg  karlmaður«,  segir 
hún,  »og  sæi  hvernig  ást  til  mín  færi  að  bærast  í  hjarta 
sh'krar  meyjar  og  Hrefna  er,  þá  skyldi  andlit  hennar  ekki 
líða  mér  fljótt  úr  minni«.  Af  þeirri  ástæðu  aðallega  ræður 
Kjartan  af  að  kvongast  Hrefnu ;  a  f  m  e  ð  a  u  m  k  u  n  ! 
Slíkt  helði  Laxdælu-Kjartani  aldrei  dottið  i  hug!  Nú  för- 
um  við  að  sjá  hvernig  vald  tilfinninganna,  sem 
Morris  viU  hafa  ó  s  k  e  r  t ,  breytir  smátt  og  smátt  sögunni. 

Laxdæla  er  fuU  af  hinu  hverdagslega:  hún  er  vön  að 
horfa  frá  aðalhetjunum  um  stundarsakir  og  segja  hvernig 
þetta  og  þetta  atvikaðist;  hvernig  til  dæmis  Þórður  sagði 
skilið  við  Auði  og  á  hvern  hátt  hún  hefndi  sín ;  þess  lætur 
Morris   auðvitað    ógetið.     Kotkell,   Gríma  og  synir  þeirra^ 


198  Guðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris. 

Hallbjörn  slikisteinsauga  og  Stigandi  eru  skemtileg  og  fjöl- 
kunnug  illmenni,  sem  valda  druknun  Þórðar;  þau  voru 
^ll  drepin,  og  ekki  er  sá  kafli  stuttur  né  óauðugur  að 
Æmáatvikum  sem  segir  frá  sökum  þeirra  við  aðra  héraða- 
menn,  dauða  þeirra  fjögra,  og  loksins  afturgöngum  Hall- 
bjarnar.  Kvæði  Morrisar  timir  ekki  að  fara  út  i  slíkt. 
Mörg  eru  svipuð  dæmi.  Og  nú  sjáum  við  greinilega  i 
hverju  getur  falist  innri  munurinn  á  báðum  frásögnunum. 
Laxdæla  er  viðburðasaga,  sem  vill  helzt  fylgja  hverjum 
manni  og  hverri  atvika-keðju  úr  sögunni,  innan  sæmilegra 
takmarka.  Hennar  umgerð  er  eins  víð  og  hverdagslífið. 
>Elskhugar  Guðrúnar«  er  hugsana-  og  tilfinningasaga  sem 
kann  alls  ekki  við  sig  fyrir  utan  það  svæði,  þar  sem  aðal- 
persónurnar,  vilji  þeirra  og  eðlishvatir,  verka  hvað  á  annað. 
•Og  þetta  svæði  er  ríki  heimspekilegra  og  sálfræðilegra  hug- 
leiðinga:  margar  aðrar  sögur  eiga  þar  heima,  og  búa  í 
allsnægtum;  en  þar  er  Laxdæla  eins  og  fiskur  á  þurru 
landi.  Morris  hefir  flutt  hana  þangað  og  haldið  henni 
lifandi  af  mikilli  list,  ekki  henni  allri  þó:  margt  af  þvi 
likamlega  hefir  dáið  burt  um  leið,  og  mér  liggur  við  að 
segja  að  hún  sé  þar  orðin  að  holdlausum  anda. 

Enn  meiri  eru  breytingarnar  stundum.  I  slíkri  sögu 
sem  »Elskhugar  Guðrúnar«  er,  verður  ástin  aðalaflið  og 
óháður  drottinn.  Það  er  hún  ekki  i  Laxdælu.  I  sál 
Kjartans  til  að  mynda,  eru  framkvæmdarsemi  og  ef  til 
viU  eintóm  lífsgleði  fult  eins  rikar.  Sé  ástin  nú  sett  í  há- 
sæti,  þá  verður  margt  i  sögunni  að  þoka  fyrir  henni.  I 
fruinsögunni  t.  d.,  nefnir  KJartan  alls  ekki  Guðrúnu  að 
skilnaði  við  Bolla  í  Noregi:  »Bera  skaltu  frændum  várum 
kveðju  mína,  ok  svá  vinura«.  í  kvæði  Morrisar  hlýtur 
hann  að  vera  berorðari :  »Segðu  Guðrúnu  frá  sóma  mínum 
og  velgengni,  segðu  við  sjáumst  aftur!«  BoUi 
heyrir  það,  fer  til  íslands,  og  fær  Guðrúnar  handa  sjálfum 
sér.  Heldur  verða  þá  svikin  Ijótari  og  BoUi  verri  maöur. 
Guðrún  heyrir  líka  þessi  orð  af  vörum  Bolla  og  setur 
þvert  nei  fyrir,  eins  og  við  var  að  búast,  þegar  Bolli 
biður  hennar.     Þá  fer  hann  að  hafa  vífilengjur  við  hana: 


Guðrán  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris.  199 

>Lengi  muntu  verða  mannlaus,  ef  þú  biður  hans;  hann 
kemur  ekki  fljótt  aftur  þótt  hann  hafi  mælt  þetta;  honum 
var  varla  alvara«.  Nú  þykir  okkur  Morrisar  Bolli  vera 
kominn  langt  niður.  Samt  veitir  höfundinum  erfitt  að 
gera  grein  fyrir  því,  að  Guðrún  lætur  loksins  til  leiðast. 
Hann  horfir  frá  þeim  Bolla  og  sagan  er  lengi  með  Kjart- 
ani  í  Noregi ;  þegar  hann  kemur  aftur  til  íslands,  þá  spyr 
hann  giftingu  Guðrúnar ;  honum  verður  bilt  við,  og  lesar- 
anum  ekki  siður;  hvorugum  er  vel  skiljanlegt  gjaforðið. 
Höfundurinn  fræðir  okkur  aldrei  um  það,  svo  að  við  sé 
unandi,  hvernig  það  atvikaðist.  Mannorð  Bolla  og  sann- 
leiki  sögunnar  verða  að  þoka  fyrir  ástinni  i  hásæti  sinu. 
I  Laxdælu  bregður  Guðrún  bræðrura  sinum  um  bleyði 
og  hvetur  þá  til  að  ráðast  á  Kjartan;  það  er  hún  sem 
vaknar  snerama  þann  dag  sem  Kjartan  á  að  fara  yfir 
Hafragil,  vekur  Ósvífurssyni  með  hæðiyrðum  og  neyðir 
Bolla  til  ferðar  með  þeim;  hún  hikar  sér  ekki  við  að  verka 
á  ást  hans  til  sin:  »Mun  lokið  okkrum  samförum,  ef  þú 
skerst  undan  ferðinni!«  —  í  kvæði  Morrisar  sprettur 
áformið  sjálfkrafa  hjá  þeim  Osvifurssonum,  og  neyða  þ  e  i  r 
Bolla  til  að  veita  sér  liðsinni.  En  Guðrún?  Þegar  hún 
veit  af  ætlun  þeirra,  þá  hvirflast  hún  í  stormum  ástar  og 
haturs;  hún  þekkir  ekki  sinn  eigin  vilja;  siðustu  nóttina 
liggur  hún  andvaka  í  sálar-dofa,  en  örvæntingin  grípur 
og  æsir  hana  þegar  dagur  læðist  inn;  hún  slær  brjóstið, 
nístir  tönnum,  rífur  í  hárið;  nú  heyrir  hún  þá  bræður  sína 
vopnast.  Bolli  kemur  til  hennar.  »Eg  fer«,  segir  hann, 
»guð  gefi  að  eg  sé  dauður  i  kvöld«.  Örvita  bregður  hún 
honura  ura  óstöðugleika :  hann  svíkur  Kjartan  í  ástamálum 
og  viU  nú  bjarga  honum ;  vera  öllum  góður,  en  seðja 
samt  girndir  sínar.  »Enginn  veit«,  segir  Bolli,  »hvað  þessi 
hönd  rain  vinnur;  öllu  verður  lokið  í  dag«.  Guðrún  fleygir 
sér  aftur  á  sængina,  og  engist  saman  í  kvalafuUri  leiðslu, 
svo  að  hún  sinnir  honum  ekkert  raeðan  hann  kyssir  hana 
og  kveinar  yfir  henni.  »Guðrún<,  hrópar  hann,  »þú  hefir 
tapað,  en  littu  á  mig,  eg  hefi  aldrei  unnið«,  og  raeinar  að  hann 
hafi    aldrei  unnið   ást  hennar.     Svo  fer  hann  til  Osvífurs- 


200  Guðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris. 

sona.  Grimmir,  ölvaðir  og  háværir  bíða  þeir  hans.  Mjög' 
er  þessi  kafli  fagur  hjá  Morris,  en  hve  frábrugðinn  Lax- 
dælu!  Breytingin  öll  stafar  af  þvi  að  ástin  á  að  fylla 
sál  Guðrúnar,  svo  að  grimdin  og  móðgað  stærilæti  komast 
ekki  fyrir.  öli  sökin,  sem  hvilir  að  miklu  leyti  á  Guð- 
rúnu  í  Laxdælu,  fellur  þá  á  bræður  hennar,  og,  til  að  gera 
þetta  hlutverk  þeirra  sennilegt,  er  þeim  margsinnis  lýst  í 
kvæðinu  sem  grimmum  oflætisaulum,  sem  ala  heimskulega 
öfund  til  Hjarðhyltinga.  Svo  svartir  eru  þeir  ekki  í  Lax- 
dælu.  Þeim  fórnar  Morris  líka  á  altari  ástarinnar.  Nú 
sjáum  viö  hvernig  andinn  sem  hefir  endurlífgað  Laxdælu 
i  kvæði  Morrisar  er  henni  ólikur  og  hefir  þess  vegna  um- 
steypt  henni  i  sumum  atriðum,  tikki  alllitlum. 

Þið  hafið  eflaust  tekið  eftir  þvi  í  kaflanum  úr  kvæð- 
inu  sem  eg  leiddi  ykkur  fyrir  sjónir  áðan,  hvað  þessi 
læti  Guðrúnar  og  BoIIa  eru  óforníslenzk.  BoIIi  kveinar 
og  barmar  sér,  Guðrún  byltist  á  sænginni,  slær  sér  á 
brjóst  og  nistir  tönnum!  Ekki  segi  eg  að  með  öllu  sé 
ómögulegt  að  Bolli  eða  Guðrún  hafi  nokkurntíma  orðið 
fyrir  sliku;  en  fátt  held  eg  þá  að  Laxdæla  segði  um  það. 
Það  er  ekki  fyr  en  Guðrún  er  orðin  gömul  nunna  að 
Laxdælu  þykir  sæma  að  drepa  á  slíkt.  Ekki  beinlinis 
samt:  það  er  völvan  sem  lá  grafin  undir  Helgafellskirkju 
sem  segir  Herdisi  sonardóttur  Guðrúnar  frá  því  —  í  draumi. 
Annars  er  eina  ytra  merkið  geðshræringar  sem  Laxdæla 
tilfærir  hjá  Guðrúnu  það,  að  hana  setti  dreyrrauða  meðan 
draumarnir  voru  ráðnir.  Alt  öðru  máli  er  að  gegna  um 
Morrisar  Guðrúnu.  Ef  til  vill  er  ekki  óþarfi  að  taka  fleiri 
dæmi.  Þegar  henni  er  sagt  frá  Ingibjörgu  konungssystur, 
svarar  hún  angurbliðri  röddu  sem  hvin  eins  og  haustvind- 
ur:  »Þó  getur  skeð  að  hann  finni  góða  konu,  sem  geri 
hann  sælan,  eins  og  eg  hefði  gert,  hefðum  við  loksins 
gifzt«.  Munið  hvernig  Laxdæla  kemst  að  orði:  »Guðrún 
kvað  þat  góö  tíðendi  —  en  því  at  eins  er  Kjartani  full- 
boðit,  ef  hann  fær  góða  konu«.  Eftir  þrjá  daga  segir 
Morris  að  hún  geri  Bolla  boð;  hann  kemur;  »þar  stóð 
hún,  aumingja  konan,  og  skalf«;  biður  hann  svo  að  segja 


Guðrún  Ósvífursdóttir  og  W.  Morris.  201* 

sér  alla  söguna  aftur,  og  var  rödd  hennar  svo  að  manni 
rann  kalt  vatn  milli  skinns  og  hörunds.  Óteljandi  eru 
slík  dæmi.  En  Guðrún  er  kvenmaður,  og  Bolli  einn  af 
þýðlyndustu  hetjunum  í  fornsögum.  Skyldi  lika  Kjart- 
an  hinn  hugprúði  klökkva  svo  léttlega?  Já,  það  lætur 
Morris  hann  gera.  Þegar  Kjartan  spyr  gjaforð  Guðrúnar 
segir  Laxdæla  að  »hann  brá  sér  ekki  við  þat«.  í  kvæði 
Morrisar  kallar  Þuríður  hann  á  tal,  en  varla  er  Guðrún 
nefnd  þegar  hann  fer  að  skjálfa:  »Hvað  er  að  þér  syst- 
ir,  er  hún  dauð?«  —  Skiliiaðurinn  við  Ingibjörgu  sýnir 
okkur  KJartan  grátandi :  »Litt  reyndi  hann  að  bera  sig 
karlmaonlega,  en  lét  heit  tárin  hrynja  ótt  yfir  kinn«. 
Ekki  er  Ingibjörg  miklu  stiltari:  hún  er  skjálfhent  þegar 
hún  réttir  honum  moturinn:  »Fegin  vildi  eg  að  hún 
Guðrún  þín  hataði  mig  ekki,  þegar  hún  fréttir  um  mig«. 
í  stað  þess  alls  stendur  i  Laxdælu  :  »ok  höfðu  menn  þat 
fyrir  satt  at  þeim  þótti  fyrir  at  sklljast«.  Og  á  svipað- 
an  hátt  komast  jafnan  gömlu  sögurnar  ykkar  að  orði 
þegar  hetjunum  er  mikið  niðri  fyrir:  »það  var  sögn 
raanna«,  »það  ætluðu  flestir  menn«  o.  s.  frv.  Höfundur- 
inn  viU  ekki  ábyrgjast  neitt  um  það  sjálfur;  hann  lætur 
bara  vottana  gefa  sitt  hljóðlega  og  varmælta  vitni.  Hann 
fer  fljótt  yfir,  þvi  hann  veit  að  hetjurnar  fara  brátt  aftur 
að  .brjóta  óklökkvandi 

»í  stórhríðum  æfinnar  mannraunais«. 
Hafið  þið  tekið  eftir  því  i  Laxdælu  að  Kjartan  nefnir 
aldrei  Guðrúnu  við  nokkurn  mann,  og  að  enginn  (nema 
einu  sinni  Ingibjörg)  þorir  heldur  að  hafa  nafn  hennar  i 
frammi  við  hann?  Mikið  þykir  mér  vera  komið  undir 
þessari  þagmælsku.  Leyfið  mér  að  taka  aftur  skilnað 
Kjartans  og  Bolla  í  Noregi.  Bolli  hefði  þurft  að  vera 
bermæltur,  því  hann  langar  að  vlta  hvort  Ingibjörg  sé 
komin  Kjartani  í  Guðrúnar  stað.  En  hann  hefir  ekki 
dirfsku  til  að  segja:  »Er  þér  Guðrún  úr  minni  liðin?< 
Nei,  forníslenzkir  kappar  eru  hugstórir  menn,  en  þess 
konar  kjarki  eru  þeir  ekki  gæddir.  Hann  segir:  »Höfum 
fyrir  satt  at  þú  munir  fátt  þat  er  á  íslandi  er  til  skemt- 


.202  Guðrún  Ósvífursdóttir  og  W.  Morris. 

iinar«,  og  þetta  á  að  þýða:  »Guðrún«.  Það  hefði,  ef  til 
Aáll,  ]ýst  hugarástandi  Kjartans  þá,  hefði  hann  sagt: 
»Ekki  veit  eg  glögt  vilja  minn,  það  er  satt;  en  ilt  þykir 
mér  að  heyra  af  vörum  annars  manns  að  eg  hafi  gleymt 
henni«.  Og  þetta  svar  hefði,  ef  til  viU,  breytt  allri  æfi 
þeirra  tveggja.  í  stað  þess  er  hann  þagmælskur,  og 
svarið  óljóst,  eins  og  þið  vitið.  Af  sliku  kjark- 
leysi  í  orðum,  finst  mér  að  flest  iltstafi 
i  s  ö  g  u  n  n  i.  Aftur  á  móti  tala  Morrisar  hetjurnar  bert, 
eins  og  þið  vitið  líka.  Kjartan  nefnir  Guðrúnu  við  sjálf- 
an  Ólaf  Tryggvason. 

Það  sem  aftrar  Laxdæluhetjunum  frá  að  tala  bert 
um  tilfinningar  sínar,  það  er  einhvers  konar  blygðun,  sem 
iiest  nútíðar-fólk  er  búið  að  losna  við  að  mestu  leyti,  en 
ekki  algjörlega.  Nóg  er  eftir  af  henni  i  flestum  okkar 
til  að  vita  hvað  átt  er  við.  Okkar  sögur  eru  líka  fyrir 
löngu  farnar  að  missa  þessa  blygðun.  Nú  sjáið  þið  hvi- 
lik  fjarstæða  það  er  að  flytja  fornar  hetjur  i  nýtt  kvæði, 
taka  þessa  blygðun  af  þeim,  og  ætlast  til  þess,  að  sagan 
hangi  saman  eins  vel  fyrir  þvi.  Það  er  þessi  blygðun 
-og  þar  af  leiðandi  þagmælska  sem  oft  veldur  illu.  En 
ekki  horfir  til  stórræða  þegar  menn  tala  mikið  og  þekkja 
vel  hvor  annars  hugarástand.  Þess  vegna  er  svo  erfitt 
að  gera  grein  fyrir  ýmsu  illu  og  grimmu  í  sögu  Laxdæl- 
inga,  þegar  blygðun  sú  er  horfin,  og  langar  ræður  komn- 
nr  i  staðinn,  eins  og  i  kvæði  Morrisar.  —  Munið  þið  eftir 
vindhananum  á  Brún  sem  Björnstjerne  Björnsson  talar 
um  i  sögu  sinni  »Arni«  ?  Hæll,  sem  var  rekinn  niður  í 
þek.iuna,  hélt  honum  föstum;  og  allir  þar  á  bænum  voru 
fámæltir.  Gamall  hundur  var  eina  undantekningin,  en 
það  var  undir  eins  hastáð  á  hann,  aumingjann,  ef  hann 
reyndi  að  gelta.  Þá  var  misskilningur  á  milli  hjónanna 
og  dótturinnar,  og  stórtíðindi  vofðu  yfir.  En  Arni  varð 
til  þess  að  losa  vindhanann:  þá  er  brotinn  þagnarísinn, 
og  úti  um  sorgarleikinn  sem  annars  hefði  orðið.  Skoðun 
gömlu  sagnanna  kemur  fram  í  ummælum  Bárðar  gamla: 
>Það  ýlir  i  honum  þegar  hann  er  laus«.      Vindhanarnir  í 


Gruðrún  Ósvífursdóttir  og  W.  Morris.  203 

Hjarðarholti  og  á  Laugum  eru  ramm-fastir  1  Laxdælu;  1 
kvæðum  Morrisar  eru  þeir  mjög  léttir  i  öllum  snúningum. 

Og  svo  er  annað  um  hetjur  Morrisar;  þær  athuga  og 
kanna  sig  svo  gætilega  og  vel ;  þær  kunna  að  segja  nákvæm- 
lega  og  itarlega  frá  öllu  sem  fer  fram  í  hjarta  og  heila; 
þeim  er  huggun  í  þvi  að  kryfja  sál  sína  og  birta  upp- 
götvanirnar  i  samtölum  og  jafnvel  i  eintölum;  stundum  er 
það  höfundurinn  sem  tekur  að  sér  birtinguna.  Nú  skiljið 
þið  hvernig  »Elskhugar  Guðrúnar«  getur  verið  5000  lina 
langt  kvæði,  þó  það  taki  ekki  nema  nokkurn  hluta  af  Lax- 
dælu  og  sleppi,  þar  að  auki,  möigu.  Það  eru  beinar  og 
berar  sálarlýsingar  sem  muna  svo  miklu  rúmi,  lýsingar 
hetjanna  á  sjálfum  sér,  hugsunum  og  tilíinningum  sínum, 
lýsingar  höfundarins  á  sömu  hlutunum.  Ettir  dráp  Kjart- 
ans,  t.  a.  m.,  fara  OsTÍfurssynir  burt  frá  staðnum  og  Bolli 
verður  einsaraali  eftir;  hann  talar  lengi  yíir  líki  Kjartans 
og  ávarpar  hann  i  himnariki.  Það  sem  hann  segir  er 
reyndar  fagurt  og  áhrifamikið:  Hvað  eiga  þau  þrjú  að 
gera  þegar  þau  mætast  hjá  guði,  eftir  að  hafa  fyrirgeíið 
hvort  öðru?  »Eg  get  ekki«,  sagði  Bolli,  »ímyndað  mér 
þann  fund  öðru  vísi,  en  að  þú,  Kjartan,  gefir  mér  þá 
Guðrúnu,  því  að  nú  er  þin  sjón  skarpari,  og  þú  skilur  að 
eg  ann  henni  raest«.  Og  svo  er  ura  allar  ræðurnar  í 
kvæði  Morrisar:  þær  eru  fagrar  og  vitrar  og  samdar  af 
aðdáanlegri  list. 

Við  sáum  áðan  hvað  hetjur  Morrisar  þekkja  sig  vel; 
þær  hafa  rajög  sterka  og  skarpa  raeðvitund;  þær  eru  hvort- 
tveggja  leikendur  og  áhorfendur  í  harraleik  æfi  sinnar. 
En  svo  tvöfaldast  raunirnar  allar,  og  loks- 
ins  keraur  örvæntingin;  hennar  er  árangurslaust  að  leita 
1  Laxdælu.  Eg  skal  taka  aðeins  eitt  dærai:  Frum-sagan 
segir  að  BoIIi  stóð  lengi  afskiftalaus  við  Hafragil,  og  að 
Kjartan  mælti  loksins  til  hans:  »BoIli  frændi,  hví  fórtu 
heiman  ef  þú  vildir  kyrr  standa  hjá?«  Þetta  ávarp  verð- 
ur  hjá  Morris:  »Hugsaðu,  Bolli,  að  Guðrún  biður  þín.  Kom, 
og  Ijóstu  mig,  þvi  að  hádegis-sólin  er  alt  of  björt  og  þreytu- 
lega  þrái  eg  hvíldar-nóttina«.     Morrisar-Kjartani    er   vor- 


204  Gruörán  Osvifursdóttir  og  W.  Morris. 

kunn  að  örvænta  og  þrá  dauðann :  hann  liefir  með  því  að 
beita  meðvitund  á  raunir  sínar  margfaldað  þær  allar. 
Þessu  er  Laxdælu-Kjartan  fráhverfur,  enda  er  hann  mun 
óþreyttari  við  æfilok  sín. 

Nú  skiljum  við  hvers  vegna  Guðrún  getur  lifað  alla 
storma  og  harma :  það  er  af  þvi  að  hún  er  laus  við  þessa 
sjálfsskoðun  og  prófun  sem  slitur  taugarnar.  Aftur  á  móti 
er  Morrisar-Guðrún  útlærð  i  þeirri  skaðlegu  list  og  þessvegna 
miklu  fyr  úrvindaorðin.  Samtvill  Morris  draga  hana  gegnum 
það  sem  eftir  er  sögunnar;  en  hún  getur  það  ekki,  hún 
er  södd  lífdaga;  sjá  Bolla  dauðan,  hefna  hans  og  hvetja 
sy*ni  sina  til  þess,  giftast  Þorkeli!  æ  nei!  henni,  og  lesar- 
anum,  og  höfundinum  sjálfum  býður  við  því  öllu  saman. 

Sjáum  nú  til:  uútíðar-listin  heimtar  þrent  nýtt  i  sög- 
una:  að  vald  tilfinninganna  sé  óskert,  að  hetjurnar  séu 
berorðari  og  orðfleiri,  að  þær  séu  hneigðar  til  sjálfsskoð- 
unar.  En  á  hinn  bóginn  vill  Morris  vera  frumsögunni 
trúr,  halda  öllum  viðburðum  hennar.  Þetta  er  að  blása 
i  Laxdælinga  nýrri  sál,  og  vilja  láta  þá  hegða  sér  einsog 
þegar  gamla  sálin  stýrði;  þið  sjáið  að  með  þessu  hlýtur 
jafnvægi  sögunnar  að  bila,  þvi  að  eðli  manna  og  verk 
eru  ekki  lengur  í  samræmi,  heldur  eiga  í  ófriði;  úrslitin 
verða:  ósennileiki.  Þetta  verður  höfundurinn  að  forðast. 
Hvernig  þá?  Ekki  má  hann  óhlýðnast  nútíðar-Iistinni, 
það  er  hverri  bók  vís  bani.  Honum  er  nauðugur  einn  kost- 
ur,  að  haga  viðburðunum  svo  að  þeir  séu  sem  minst  af- 
myndaðir,  og  hins  vegar  sem  sennilegastir,  samkværaastir 
hinum  nýja  anda.  Að  sagan  fellur  ekki  öll  sundur  í  mola 
með  þessari  málamiðlun,  er  snild  Morrisar  að  þakka.  Hún 
er  mikil,  en  henni  var  ekki  leyft  að  vera  Laxdælu  trú; 
það  bannaði  nútíðar-Iistin  með  sínum  kröfum,  sem  útiloka 
trygð  við  frum-söguna.  I  bókmentalegan  ómögu- 
1  e  i  k  a  ráðast  Morris  og  allir  sem  í  hans  spor  fara. 

En  nú  sé  eg  eftir  einu:  það  er  að  geta  ekki  sýnt  ykk- 
ur  hve  kvæði  Morrisar  er,  á  hinn  bóginn,  fagurt  þarsem 
þessar  gagnstæöu  kröfur  eru  honum  minst  til  baga,  og 
einkum  ef  við  lítum  af  Laxdælu  og  skoðum  verk  hans  út 


Guðrún  Ósvifursdóttir  og  W.  Morris.  205 

af  fyrir  sig.  Hve  djúpt  og  viturlega  hann  lýsir  ástríðum, 
og  þessi  angurblíði  sorgar-blær  yfir  öllu,  hvað  hann  er 
næmur!  og  hve  áhrifamiklar  lýsingar  á  íslenzku  náttúr- 
unni,  og  miðaldarloftið  svo  laðandi!  —  Þessu  verð  eg  að 
sleppa,  því  að  alt  annar  er  tilgangur  þessa  fyrirlestrar ; 
takmarkinu  er  náð,  ef  eg  hefi  sannað  fyrir  ykkur  i  dag, 
aðLaxdæla  er  ekki  vel  til  þess  fallin  að 
vera  sungin,  eins  og  við  nú  skiljumljóð. 
Létt  væri  að  leiða  í  Ijós  að  hún  kann  ekki  vel  við 
sig  á  leiksviðinu  heldur,  því  að  það  liggur  i  augum  uppi 
að  þessar  kröfur  sem  list  nútímans  gerir  eru  ennþá  gild- 
ari  um  sjónieik.  Og  ef  Laxdæla  á  einungis  að  vera 
sögð  í  óbundnu  máli,  hver  þorir  þá  að  keppa  við  hana 
eins  og  hún  er,  og  bæta  hana?  —  Að  hún  komist  á  sem. 
flest  mál,  dreifir  fegurð,  fróðleik  og  gleði  um  heiminn;  all- 
ir  munu  þess  fýsandi.  En  þýðing  á  henni,  trú  og  ná- 
kvæm  þýðing,  er  það  eina  sem  má  fást  við,  og  kann  að 
hepnast  færum  mönnum. 

André  Courmont, 
Agrégé  de  rUniversité  de  Paris. 


Púkinn  og  fjósamaðurinn. 

Flestir  munu  kannast  við  söguna  um  það,  hvernig 
fjósamaður  Sæmundar  fróða  komst  að  raun  ura  að  kölski 
og  púkar  hans  lifa  á  vondum  munnsöfnuði  manna  og 
horast  þvi  niður,  ef  ekki  er  á  þá  minst,  en  verða  alt  í 
einu  feitir  og  pattaralegir,  ef  nóg  er  blótað  og  ragnað. 
Þeir  sem  ekki  leggja  trúnað  á  þá  sögu  ættu  að  lesa  sög- 
una  um  Putois  (frb.  pýtoa)  eftir  Anatole  France.  Efni 
hennar  er  i  stuttu  máli  þetta: 

Hjón  nokkur,  sem  bjuggu  i  friði  og  ánægju  i  smábæ 
einum,  urðu  fyrir  þvi  óláni,  að  göraul  frænka  þar  i  grend- 
inni  hafði  upp  á  þeira,  og  eftir  það  höfðu  pau  engan  frið 
fyrir  sunnudagsheiraboðura  kerlingar.  Af  þessu  voru  þau 
orðin  svo  dauðleið,  að  þau  ósjálfrátt  lofuðu  guð  einu  sinni 
þegar  dóttir  þeirra  fékk  »kikhósta«,  svo  þau  voru  löglega 
afsökuð.  En  það  stóð  ekki  lengi,  og  þegar  frænka  nú 
kom  næst  til  að  bjóða  þeira  til  sunnudagsins,  sagði  frúin 
að  þau  gætu  því  miður  ekki  komið,  af  því  að  á  sunnu- 
daginn  kæmi  garðyrkjuraaðurinn  þangað.  »Getur  hann 
ekki  komið  eftir  helgina?«  «Nei,  hann  á  annríkt  virku 
dagana«.  »Nú,  hvað  heitir  hann;  þessi  garðyrkjuraaður?« 
»Hann  heitir  Putois«,  svaraði  frúin,  og  það  kom  alveg 
umhugsunarlaust. 

Þar  með  var  nafnið  komið,  og  frá  þeirri  stund  var 
Putois  til.  Frænka  tautaði  fyrir  raunni  sér,  um  leið  og 
hún  fór:  »Putois!  Mér  finst  eins  og  eg  kannist  við  hann. 
Putois?  Putois!  Víst  þekki  eg  hann.  En  eg  get  ekki 
munað  ....  Hvar  býr  hann?«  »Hann  er  daglaunamað- 
ur.     Þegar  hans  er  þörf,  eru  gerð  orð  eftir  honum  þangað 


Púkinn  og  fjósamaðurinn.  207 

sem  hann  þá  er  staddur«.  »Mig  grunaði  það.  Þetta  er 
náttúrlega  einhver  flakkarinn  og  letiblóðið,  einhver  her- 
jans  mannleysa«.    »Varið  þér  yður  á  honum,  barnið  gott«. 

Þar  með  hafði  Putois  fengið  sina  lyndiseinkunn.  Og 
frá  þessum  degi  smámagnast  hann.  Frænka  gamla  var 
ekki  i  rónni.  Hún  ætlaði  að  fá  hann  i  vinnu,  hugsaði  a^ 
hann  væri  varla  svo  kauphár,  og  bað  frúna  að  koma  orð- 
um  til  hans,  en  hann  fanst  þá  ekki  þegar  til  kom.  Frænka 
grunaði  frúna  um  að  vilja  ekki  unna  sér  að  hafa  hann 
og  fór  nú  sjálf  á  stúfana.  Hún  spurði  heimilisfólk  sitt, 
ættingja,  vini,  nágranna,  viðskiftamenn,  hvort  þeir  þektu 
ekki  Putois.  Einir  tveir  þóttust  aldrei  hafa  heyrt  hans 
getið.  Hinum  fanst  þeir  kannast  ósköp  vel  við  hann.  En 
hvér  hann  eiginlega  væri  —  það  gátu  þeir  ekki  sagt.  Loks 
þóttist  gamla  konan  hafa  haft  upp  á  honum  sjálf  á  göt- 
unni.  Hann  var  um  fimtugt,  magur,  lotinn  i  herðum,  flæk- 
ingslegur,  i  óhreinum  vinnustakki.  Hann  gekk  hart.  Hún 
kallaði  á  hann  með  nafni.  Hann  leit  við  og  hvarf  svo 
sina  leið. 

Svo  fór  að  versna.  Það  var  stolið  þremur  melónum 
úr  garðinum  hjá  frænku  og  síðar  þrem  silfurskeiðum  úr 
borðskápnum  hennar.  Lögreglan  fann  ekki  þjófinn,  en 
var  sammála  frænku  um  það,  að  hann  væri  enginn  annar 
en  Putois.  Blöðin  komu  með  nákvæma  lýsingu  af  peyjan- 
um  og  Putois  var  nú  á  hvers  manns  vörum  í  bænum, 
Gamla  konan  lét  setja  slagbrand  fyrir  svefnherbergisdyrn- 
ar,  og  gat  þó  ekki  sofið. 

Putois  náðist  ekki,  og  þó  gerðu  allir  sér  far  um  að 
hafa  upp  á  honum,  og  margir  þóttust  hafa  séð  hann,  sinn 
á  hverjum  stað,  samtímis,  svo  nú  fékk  hann  orð  á  sig 
fyrir  að  vera  alstaðarnálægur.  Því  hræddari  varð  gamla 
konan  við  hann.  Svo  bættist  það  ofan  á,  að  eldabuskan 
hennar  fór  að  þykna  undir  belti,  og  þegar  gamla  konan 
gekk  á  hana  um  faðernið,  varðist  hún  allra  frétta,  vildi 
engan  tilnefna.  *Það  skyldi  þó  ekki  vera  Putois?«  Þá 
fór  stúlkan  að  gráta,  en  svaraði  engu,  svo  ekki  þurfti 
framar   vitnanna  við.     Og  nú  fékk  Putois  orð  á  sig  fyrir 


508  Pákinn  og  fjósamaðurinn. 

að  vera  mesti  kvennabósi,  sem  engin  stúlka  væri  óhult 
fyrir.  Honum  voru  eignuð  ein  5—6  önnur  börn,  sem 
fæddust  það  árið  í  reiðuleysi.  »Svínið  að  tarna!«  sögóu 
kerlingarnar. 

Sagan  endar  á  því  að  ný  vinnukona  frúarinnar, 
sem  upphaflega  hafði  skapað  Putois  í  vandræðum  sinum, 
kemur  inn  og  segir  að  maður  i  vinnufötum  geri  orð  eftir 
henni  og  vilji  tala  við  hana.  »Hvað  heitir  hann?«  »Putois«. 
Frúin  bað  stúlkuna  að  spyrja  hvað  hann  vildi,  en  þegar 
hún  kom  fram  aftur  var  hann  allur  á  brott.  Frá  þeim 
tima  fór  frúin  lika  að  hugsa  að  óvíst  væri  nema  Putois 
væri  til  og  að  hún  hefði  ekki  logið  honum  upp.  — 

Eg  veit  það  vel,  að  önnur  sagan  er  þjóðsaga  en  hin 
skáldsaga,  en  það  sem  þær  herma  er  svo  sennilegt,  að 
margt  hefir  gerst  óHklegra.  Saga  trúarbragðanna  og  goða- 
iræðin  gætu  nefnt  mörg  slik  dæmi.  Sumir  guðir  hafa  i 
fyrstu  ekki  verið  annað  en  nafnið  tómt,  alveg  eins  og 
Putois.  Svo  hafa  þeir  smám  saman  magnast  við  það  að 
talað  var  um  þá  eins  og  þeir  væru  til.  Og  þvi  fleiri  sem 
á  þá  trúðu,  töluðu  um  þá,  ákölluðu  þá  og  færðu  þeim 
fórnir,  þvi  voldugri  urðu  þeir,  þvi  viðar  birtust  þeir  og 
létu  til  sín  taka.  Ýmsar  verur,  sem  trúað  hefir  verið  að 
byggi  í  lofti,  jörð  eða  sjó,  eru  runnar  af  misskilningi  á 
einhverju  orði,  eins  og  fuglinn  »Sút«,  sem  segir  frá  i  Þjóð- 
sögunum,  átti  tilveru  sína  að  rekja  til  orðanna  »sút  flaug 
i  brjóstið  inn«,  i  Passiusálmunum.  En  eins  og  púkinn  i 
fjósinu  hans  Sæmundar  fróða  horaðist  með  hverju  dægri 
sem  hann  var  ekki  nefndur  á  nafn,  þannig  hefir  og  farið 
ýmsum  guðum,  og  ýmsum  þeim  verum  sem  áttu  orðun- 
um  einum  upphaf  sitt  að  þakka.  Vér  trúum  nú  ekki  á 
Þór  né  Oðinn  né  aðra  guði  forfeðra  vorr.i  Hvers  vegna? 
Vegna  þess  að  hætt  er  að  segja  af  þeim  n.ýjar  sögur. 
Þeir  voru  til  og  máttu  sin  mikils  meðan  um  þá  var  talað 
með  lifi  og  sál,  en  þeir  dóu  út  þegar  nýir  guðir  komu  til 
sögunnar,  sem  meira  var  um  talað,  og  nýjar  sögur  sagðar 
.af.  Um  leið  og  þeir  »voru  úr  sögunni*,  voru  þeir  ekki 
iengur  til. 


Púkinn  og  fjósamaðurinn.  209 

Hvað  eigum  vér  þá  við,  cr  vér  segjum  að  einhver 
hlutur  sé  til?  Það  er  flókin  spurning,  en  eg  geri  ráð  fyrir 
að  flestir  eigi  fyrst  og  fremst  við  það,  að  einhver  verði 
hans  var.  Vér  segjum  að  Esjan  sé  til,  af  því  hún  er  sýni- 
leg  og  áþreifanleg.  Vér  segjuni  að  rafmagn  sé  til,  af  þvi 
að  vér  getum  fundið  verkanir  þess  á  taugar  vorar  og 
látið  það  starfa  hitt  og  þetta.  Og  þeir  sem  segja  að  Þor- 
geirsboli  sé  til,  þeir  eiga  við  það  að  menn  hafi  bæði  séð 
hann  og  heyrt.  En  nú  eru  aðrir  sem  neita  þvi  að  Þor- 
geirsboli  sé  til,  og  það  upp  1  opið  geðið  á  þeim  sem  þyk- 
jast  hafa  séð  hann  og  heyrt.  Þeir  eiga  þá  við  það  að 
hugmyndin  um  Þorgeirsbola  sé  öðru  vísi  til  orðin  heldur 
en  t.  d.  hugmyndin  ura  eitthvert  þarfanautið.  Þarfanaut- 
ið  geti  allir  séð,  ef  þeir  fari  þangað  sem  það  á  heima,  en 
Þorgeirsbola  ekki,  hann  sé  ekki  annað  en  ofsjón  eða  of- 
heyrn  hjátrúarfuUra  manna,  ekkert  annað  en  heilaspuni 
osr  hafi  aldrei  stigið  sjálfstætt  spor  á  þessari  jörð,  enda 
sjáist  förin  hans  hvergi.  —  En  þeir  sem  þykjast  hafa  séð 
og  heyrt  Þorgeirsbola  og  trúa  þvi  að  hann  sé  annað  en 
hugarburður,  þ  e  i  r  geta  ekki  annað  en  hagað  sér  eins  og 
hann  væri  til,  þeir  taka  tiUit  til  hans  í  breytni  sinni  alveg 
eins  og  hann  ætti  sér  sjálfstæða  tilveru;  þeir  mundu  t.  d. 
taka  til  fótanna  og  flýja,  ef  þeir  þættust  heyra  til  hans, 
alveg  eins  og  þeir  mundu  flýja  mannýgt  naut.  Með  öðr- 
um  orðum:  hlutur  sem  ekki  á  sér  stað  nema  í  hugmynd- 
um  manna,  getur  haft  áhrif  á  breytni  þeirra  alveg  eins 
og  hann  ætti  sér  sjálfstæða  tilveru,  ef  þeir  að  eins  trúa 
því  að  svo  sé.  Það  er  að  sinu  leyti  eins  og  raeð  falsaða 
peninga,  það  fæst  fyrir  þá  alt  hið  saraa  og  fyrir  ófalsaða 
peninga,  þangað  til  svikin  koraast  upp.  Og  hins  vegar 
væri  ófalsaður  peningur  engu  meira  virði  en  falsaður  i 
því  landi  sem  allir  teldu  hann  falsaðan. 

En  nú  er  þess  að  gæta,  að  hvort  sem  er  trúin  á  til- 
veru  hlutar  eða  trúin  á  gildi  hans,  þá  styrkist  hún  eða 
veikist  eftir  því  hvernig  vér  breytum.  Sá  sem  er  myrk- 
fælinn  og  hneigður  til  draugatrúar,  hann  verður  því  myrk- 
fælnari  sem  hann  lætur  meira  eftir  myrkfælninni  og  hugs- 

14 


210  Púkinn  og  fjósamaðttrinn. 

ar  og  talar  meira  um  drauga  og  forynjur  Og  hins  vegar 
má  smám  saman  hafa  af  sér  myrkfælni,  með  þvi  að  láta 
jafnan  eins  og  ekkert  væri  að  óttast  í  myrkrinu,  fara  einn 
ferða  sinna  á  kvöldin  og  ganga  hægt  i  myrkrinu,  þó 
myrkfælnin  hvetji  til  að  taka  til  fótanna.  Svona  er  um 
alt  sem  kallað  er  hjátrú,  t.  d.  trúna  á  alls  konar  v  í  t  i, 
er  mönnum  beri  að  varast.  Vér  höfum  haft  nóg  af  is- 
lenzkum  vitum  að  varast,  en  nú  er  trúin  dauð  á  þau  flest. 
Aftur  eru  hér  að  koma  hér  upp  útlend  viti,  t.  d.  það  að 
ekki  beri  að  hæla  sér  af  góðri  heilsu  nema  barið  sé  í 
borðið  um  leið.  Slikt  taka  menn  fyrst  upp  eftir  öðrum  í 
hálfgerðu  gamni,  og  smám  saman  verður  það  að  ríkari  og 
rikari  vana,  og  loks  fer  svo  að  menn  trúa  þvi  að  hættu- 
legt  væri  að  sleppa  þvi  að  berja  i  borðið.  En  það  er  eins 
með  trúna  og  trúarbrögðin  yfir  höfuð.  Menn  verða,  eins 
og  Pascal  hefir  fyrir  löngu  tekið  fram,  trúaðir  á  þvi  að 
fylgja  siðum  trúaðra  manna,  lesa  bænirnar  sinar,  signa 
sig,  0.  s.  frv.,  og  hins  vegar  dofnar  trúin  fljótt  þegar  öll- 
um  slikum  athöfnura  er  slept. 

Eitt  hið  skrítnasta  i  fari  mannanna  er  það,  að  þeir 
geta  trúað  lyginni  úr  sjálfum  sér.  Margir  munu  hafa  tek- 
ið  eftir  því,  að  menn  sem  oft  bregða  fyrir  sig  ósannind- 
um,  þegar  þeim  liggur  lítið  á,  trúa  stundum  áður  en  þá 
varir  á  það  sem  þeir  hafa  skrökvað  upp.  Þvi  oftar  sem 
þeir  segja  söguna,  eins  og  hún  væri  sönn,  því  meir 
vex  trú  þeirra  á  hana.  Margir  eiga  sjálfsálit  sitt  mikið 
að  þakka  því,  hve  hjartnæmilega  þeir  hafa  sagt  orðum 
auknar  sögur  af  sjálfum  sér. 

Af  öllu  þessu  er  auðsætt,  að  heimurinn  reynist  oss 
mismunandi  eftir  þvi  hvernig  vér  horfum  við  honum. 
Hlutir  rísa  úr  djúpi  tilveruleysisins  og  verða  að  voldugum 
öflum  við  það  eitt  að  vér  látum  eins  og  þeir  v  æ  r  u  til, 
og  aðrir  hverfa  eða  hætta  að  mega  sín  nokkurs,  af  því  að 
vér  látum  eins  og  þeir  væru  e  k  k  i  til. 

Vér  skulum  aftur  minnast  púkans  i  fjósinu.  Hann 
íitnaði  á  þvi  að  blótað  var.  Skyldum  vér  ekki  þekkja 
mörg  dæmin  slik  úr  daglegu  lifi?  Hafa  ekki  margir  menn 


Púkinn  og  fjósamaðurinn.  211 

orðið  feilir  og  pattaralegir  af  þvi  að  iióg  var  stagast  á 
nafninu  þeirra?  Eru  ekki  dæmi  til  þess,  að  menn  sem 
i  engu  voru  meira  en  meðalmenn  alt  i  einu  urðu  miklir 
stjórnmálaburgeisar,  af  því  einu  að  eitthvert  blaðið  fór  að 
bölva  með  nafni  þeirra  eins  og  þetta  væru  einhver  heljar- 
menni  sem  engin  skot  hrinu  á  nema  stolnir  silfurhnappar? 
Bezti  mælikvarðinn  á  mönnum  eru  verk  þeirra.  Hvað 
liggur  eftir  manninn,  hvað  hefir  hann  afrekað?  Sé  þeirri 
spurningu  haldið  vakandi  og  málið  rannsakað  með  gætni, 
er  sjaldan  mjög  mikill  vandi  að  komast  að  raun  um  hvers 
virði  maðurinn  er.  En  það  gleymist  mönnum  oftast.  Þeir 
hlusta  á  umtalið  og  verður  ósjálfrátt  að  halda  að  það 
hljóti  þó  að  vera  eitthvað  i  þann  mann  spunnið  sem  svo 
mikil  hrið  er  gerð  að.  Hann  vex  i  áliti  við  hverja  at- 
rennu  og  menn  fara  að  hafa  beyg  af  þessum  kappa  sem 
svo  mjög  stendur  fyrir  skotum ;  óðar  en  á  dettur  er  hann 
orðinn  feitur  og  pattaralegur  eins  og  púkinn  eftir  blóts- 
hrið  fjósamannsins.  Sjálfsálit  hans  vex  jöfnum  höndum, 
þvi  nú  sér  hann  að  aðrir  halda  að  hann  eigi  mikið  undir 
sér,  og  það  kemur  að  sömu  notum  og  þó  svo  væri  i  raun 
og  veru.  A  þennan  hátt  hefir  stjórnmálaflokkur  stundum 
óviljandi  i  andstæðingaflokknum  vakið  upp  og  magnað 
draug,  er  hann  síðan  gat  ekki  kveðið  niður. 

Enn  þá  tíðara  er  auðvitað  hitt,  að  flokkur  geri  mik- 
inn  mann  úr  einhverjum  sinna  manna  með  þvi  að  hæla 
honum  á  hvert  reipi  og  láta  nafn  hans  hljóma  hvar  sem 
eyru  eru  að  heyra.  Og  þetta  er  i  sjálfu  sér  nauðsynlegt. 
Þeir  einir  sem  eiga  traust  og  athygli  almennings  geta  orð- 
áhrifamiklir  framkvæmdamenn.  Og  því  meira  sem  hlað- 
ið  er  undir  vitran,  ötulan  og  góðan  dreng,  þvi  þarfari 
verður  hann  þjóð  sinni.  Traustið  og  viröingin  sem  hon- 
um  veitist  verður  honum  hvöt  til  að  neyta  allra  krafta 
sinna,  og  þannig  kemur  fram  það  bezta  sem  i  honum  býr. 
Hins  vegar  má  gera  gott  foringjaefni  að  áhrifalitlum 
manni  með  því  að  eitra  fyrir  honum  eyru  almennings  og 
þegja  yfir  þvi  sem  hann  hefir  vel  gert  eða  gefa  öðrum 
dýrðiua  fyrir  það.     En  þrif  hverrar  þjóðar  eru  mjög  und- 

14* 


■212  Púkinn  og  fjósamaðurinn.  ' 

ir  þvi  komin,  hverja  hún  velur  sér  fyrir  forustumenn  og 
hve  vel  hún  hlúir  að  þeim.  Þegar  hverri  morgunstjörnu 
er  heilsáð  með  orðunum: 

»Byrgið  hana,  liún  er  of  björt 
helvitið  að  tarna«, 

þá  verður  brátt  erfitt  að  rata  og  margur  hrævareldur  að 
leiðarljósi. 

Eg  kem  nú  að  efni  sem  í  fljótu  bragði  kann  að  virð- 
ast  all-fjarskylt  því  sem  á  andan  er  gengið.  Eg  ætla  að 
minnast  á  orður  og  titla,  og  eg  skal  reyna  að  sýna, 
að  hvorttveggja  skilst  ekki  til  fulls  nema  í  Ijósi  af  þvi 
sem  eg  hefi  sagt.  Eg  hefi  verið  að  skýra  það  með  dæmum, 
hvernig  álit  vort  á  hlutunum  breytist  eftir  því  hvernig 
vér  högum  oss  gagnvart  þeim,  og  sérstaklega  hvernig  það 
breytist  eftir  þvi  sem  vér  tölum  um  þá.  En  orður  og  titl- 
ar  eru  einskonar  konunglegur  leiðarvísir  um  það  hvernig 
vér  eigum  að  haga  oss  við  tiltekna  menn.  Eg  skal  fyrst 
minnast  á  titlana. 

Eins  og  allir  vita  eru  til  fleiri  titlar  en  þeir  sem  eru 
frá  kónginum.  I  víðustu  merkingu  er  orðið  titill  haft  um 
embættis-  eða  stéttarnöfn.  Ráðherra,  biskup,  bankastjóri, 
bókavörður,  verzlunarstjóri,  greifl,  bóndi,  snikkari  o.  s.  frv. 
táknar  hvert  sitt  embættið  eða  sína  stöðuna.  í  hvert  sinn 
sem  eitthvert  sKkt  nafn  er  nefnt,  vekur  það  hugmyndina 
um  embættið  eða  stöðuna  sem  það  táknar  og  þar  með  sér- 
stakt  viðhorf  af  hálfu  áheyrandans.  Hverri  stétt  og  stöðu 
fylgir  sérstök  virðing  eða  óvirðing  i  almenningsálitinu,  og 
sú  virðing  sem  henni  fylgir  fellur  ósjálfrátt  á  þann  sem 
til  hennar  er  talinn  —  að  minsta  kosti  meðan  ekki  er 
annað  um  hann  kunnugt  en  það  hverrar  stéttar  hann  er. 
Titillinn  er  því  eins  konar  ávísun  á  þá  virðingu  sem  staða 
mannsins  nýtur  i  mannfélaginu.  Og  það  er  enginn  efi  á 
þvi  að  sú  virðing  verður  skilvislegar  goldin  þar  sem  titl- 
unum  er  haldið  á  loft  i  viðræðum  manna,  heldur  en  þeg- 
ar  eiginnöfnin  tóm  eru  notuð,  alveg  eins  og  víxlar  greið- 
ast  betur  ef  samþykkjendur  eru  mintir  á  gjalddagann,  en 
þegar  átt  er  undir  minni   sjálfra   þeirra.      Flestir   munu 


Pákinn  og  fjósamaðarinn.  21ÍJ^ 

hafa  tekið  eftir  því  hvaða  breyting  verður  á  samlííi  manna 
er  þeir  hætta  að  þérast,  eða  leggja  niður  titlana.  Sú 
breyting  verður  ósjálfrátt.  Um  leið  og  menn  hætta  raeð 
titlunum  að  vísa  hver  öðrum  i  þann  flokk  er  hann  á  heima 
1,  lenda  þeir  saman  i  flokk,  verða  eins  konar  bræður  og 
jafningjar,  sem  ekkert  aðgreinir  annað  en  einstaklingseðlið. 
Titlarnir  verka  eins  og  einkennisbúningur,  og  allir  vita 
að  hann  má  sín  mikils  — 

»Því  ef  að  úr  buxuiuim  fógetinn  fer 

og  frakkanum  svo   litla  stund, 

þá  má  ekki  greina  hver  maðurinn  er«. 

Þau  orð  sem  vér  höfum  um  aðra  menn  fá  ósjálfrátt 
áhrif  á  skoðun  vora  á  þeim  og  hugarþel  vort  til  þeirra. 
Það  loðir  gróm  við  Ijót  orð,  þau  setja  blett  á  menn.  Hver 
sem  heyrir  slíkt  orð  haft  um  ástvin  sinn,  flnnur  að  hann 
þarf  að  þvo  blettinn  af  honum  í  huga  sér.  Sá  sem  kallar 
konuna  sína  í  hverju  orði  »elskuna  sina«,  hann  verður 
síður  hastur  við  hana  en  ef  hann  t.  d.  kallar  hana  *konu- 
kind«.  Og  hjúin  á  heimilinu  bera  meiri  virðingu  fyrir 
húsmóðurinni,  ef  bóndinn  kallar  hana  Sigríði,  en  ef  hann 
kallar  hana  Siggu.  Það  er  lika  gamalt  ráð  að  uppnefna 
þá  er  menn  vilja  draga  niður  í  sorpið,  eða  þá  að  afbaka 
titla  þeirra.  Það  er  því  auðsætt,  að  mikið  er  undir  þvi 
komið,  að  titillinn  hafl  eitthvað  tígulegt  við  sig.  Mér  flnst 
t.  d.  orðið  trésmíða  m  e  i  s  t  ar  i  virðulegra  en  »snikkari«, 
þó  sumum  þyki  það  hið  síðara  ef  til  vill  eins  gott,  af  því 
það  heflr  útlendan  keim,  en  hann  er  venjulega  »fínn«.  — 
Þá  gerir  það  og  titlana  virðulegri  að  þeir  séu  þungir  i 
vöfunum  og  miklir  í  munni.  Mennirnir  bera  ósjálfr«átt 
meiri  virðingu  fyrir  þvi  sem  kostar  þá  erflði,  en  hinu, 
sem  auðvelt  er  og  umsvifalítið.  Því  fleiri  þjóna  sem  höfð- 
ingjar  hafa  til  að  stjana  undir  sig,  því  dýrmætari  virðist 
persóna  þeirra,  og  mæðrunum  er  löngum  annast  um  þau 
börnin  sem  þær  þurfa  mest  fyrir  að  hafa.  Goodtemplara- 
félagið,  með  sínum  »8tór«-titluðu  embættismönnum,  gæti 
eflaust  lagt  orð  i  belg  um  nytsemi  titlatogsins. 

Sumir  titlar  tákna  enga  sérstaka  stétt  eða  stöðu,  held- 


:2t4  Púkinn  og  fjósamaðurinn. 

ur  eru  hafðir  um  hvern  mann  án  manngreinarálits,  þegar 
hann  er  ávarpaður  i  ræðu  eða  riti.  Er  þá  eins  og  verið 
sé  að  hlífast  við  að  nefna  nafnið  tómt,  og  kemur  þar  enn 
fram,  að  virðingarvottur  þykir  í  þvi  að  gera  sér  ómak. 
Svo  er  t.  d.  um  orðið  »herra«  og  önnur  orð  jafngild  i  öðr- 
um  málum.  Nú  er  hver  maður  »herra«,  en  áður  hæfði 
sá  titill  guði  einum  og  kónginum.  Þá  var  hann  réttnefni, 
-þvi  hann  táknaði  valdið  yfir  mönnunum.  En  af  þessum 
hæðum  hrapaði  hann  smámsaman  lengra  og  lengra  niður 
á  við,  til  manna  raeð  minni  og  minni  völd,  af  þvi  að  alt 
af  verða  nógir  til  að  koma  sér  i  mjúkiim  hjá  yfirboður- 
um  sínum  með  þvi  að  gefa  þeim  æðri  titil  en  þeir  eiga. 
En  þegar  undirmaður  hefir  fengið  í  manna  munni  sama 
titil  og  yfirmaðurinn,  þá  getur  yfirmaðurinn  ekki  látið  sér 
þann  titil  nægja  og  tekur  sér  nýjan.  Svona  gengur  koU 
af  koUi,  unz  konungsskrúðinn  verður  að  kotungsbúningi. 
Fáir  munu  hugsa  út  i  það,  er  þeir  skrifa  vyöar«  undir 
bréf,  að  þetta  hafi  einu  sinni  verið  ávarp  þræls  til  herra. 
En  það  er  stytting  úr  lengri  auðmýktarklausu,  eins  og  höfuð- 
hneigingin  er  leifar  þess  að  fleygja  sér  flötum  til  jarðar. 
Annað  dæmi  þess  hvernig  slikir  titlar  lækka  i  verði  er 
orðið  »raaddama«,  »Madame«  var  á  Frakkandi  upphaf- 
lega  að  eins  mágkona  konungsins  sjálfs.  Nú  er  það  haft 
um  hverja  gifta  konu  og  jafnvel  eldri  konur,  þó  ógiftar 
séu.  Hér  á  landi  voru  prestskonur  lengi  »maddömur«,  en 
svo  fóru  hreppstjórakonur  og  verzlunarraannakonur  að 
verða  >raaddöraur«  lika,  svo  eg  held  að  prestskonum  þyki 
nú  fremur  lítið  til  þessa  titils  líoma  og  vilji  heldur  vera 
»frúr«. 

Þá  kem  eg  að  titlunum  sem  veittir  eru  af  konung- 
legri  náð.  Tilgangur  þeirra  er  auðsær.  Harm  er  sá,  að 
tilkynna  almenningi  hvers  virði  raaðurinn  er  i  konungs- 
ins  augura.  Þegar  konungur  t.  d.  gerir  einhvern  mann 
prófessor  að  nafnbót,  þá  er  þar  með  auglýst  að  hann  tel- 
ur  manninn  jafngildan  þeim  er  prófessorsembætti  gegna, 
og  vili  að  honum  veitist  sama  virðing  og  þeira.  Það  er 
eins  og  að  konungurinn    auglýsti    að    þessi  raaður    gæti 


Pákinn  og  fjósamaðarinn.  215 

:gegnt  prófessoraembætti.  En  nú  er  það  athugandi,  a& 
flestir  þessara  titla  eru  nöfn  á  erabættum  sem  ekki  eru 
lengur  til.  Etatsráð,  justitsráð,  kammerráð,  kancelliráð 
o.  s.  frv.  táknuðu  upphaflega  enibætti  eins  og  t.  d.  ráð- 
herratitillinn  eða  prófessorstitillinn  nú.  Kancelliráð  voru 
þeir  sem  sæti  áttu  i  kancelliinu.  Að  gera  einhvern  að 
kancellíráði  er  þvi  að  jafna  honum  við  embættismenn  frá 
fyrri  öldum,  og  mætti  segja  um  þá  sera  slík  virðing  veit- 
ist,  að  þeir  »safnist  til  ferða  sinna«.  Þessir  titlar  eru  raeð 
öðrum  orðum  leifar  gamallar  verðlagsskrár,  alveg  eins  og 
vér  reiknum  landaura  í  álnum  og  fiskum.  Þetta  heflr 
meðal  annars  þá  kosti,  að  titillinn  orkar  síður  tvímælis 
heldur  en  þegar  hann  er  nafn  á  embætti  sem  allir 
þekkja.  Nú  vita  láir  hvað  til  þess  þurfti  að  vera  gjald- 
gengur  i  kancelliinu,  og  þó  göralu  kancellíráðin  snúi  sér 
við  i  gröfinni  þegar  eitthvert  nýtt  kancelliráð  bætist  í 
hópinn,  þá  geta  þau  ekkert  sagt.  Og  þó  þau  þykist  ef 
til  vill  hafa  verið  einu  virkilegu  kancelliráðin,  þá  verða 
þau  að  láta  sér  lynda  að  hinir,  sera  af  góðum  og  gildum 
ástæðum  aldrei  hafa  i  kancellíið  komið,  séu  gerðir  að 
»virkilegum«  kancellíráðura,  þvi  eitt  hið  einkennilegasta  um 
þessa  titla,  er  ekki  tákna  neitt  virkilegt  embætti,  er  það, 
að  það  skuli  mega  hækka  tignina  sera  þeim  fylgir  með 
því  að  setja  orðið  »virkilegt«  framan  við.  Það  er  hins 
vegar  bending  um  það  að  hin  upprunalega  merking  er 
gjörsaralega  horfin  úr  orðunum,  að  þau  eru  ekki  annað 
en  hljóraur,  að  sínu  leyti  eins  og  blásið  væri  sérstakt  lag 
i  lúður,  eða  hringt  sérstakri  bjöllu,  til  að  gjöra  heyrum 
kunnugt  hvar  maðurinn  stendur  i  metorðastiganum.  Og 
að  því  einu  miða  í  rauninni  þessir  titlar. 

Ef  vér  svo  litum  á  orðurnar,  þá  eiga  þær  svipaða 
sögu  og  titlarnir.  Orður  voru  upphaflega  eins  konar  fé- 
lög,  stofnuð  af  konungum  í  því  skyni  að  tengja  meðlimi 
þeirra  því  betur  við  konungsvaldið  og  launa  þeira  góða 
þjónustu  raeð  slíkura  heiðri  sera  félagsskapnura  fylgdi. 
Skilyrði  þess,  að  verða  raeðliraur  slíkrar  orðu,  vofu  og 
eru   raisraunandi,    eftir   því   hver   orðan  er.      Þessari  fé- 


216  Pukinn  og,  fjósamaðurinn. 

lagstign  fylgdu  merki:  krossar,  stjörnur,  bönd  o.  s.  frv. 
En  brátt  hvarf  félagsbragurinn  af  þessum  orðum,  og  merk- 
in  ein  voru  eftir. 

Vér  sjáum  þá  að  orður  og  titlar  eru  af  sama  bergi 
brotin.  Hvorttveggja  eru  ytri  tákn.  Orðurnar  tala  til 
augans,  titlarnir  til  eyrans.  Hvorttveggja  er  auglýsing 
um  það,  hvers  virði  maðurinn  sé,  eftir  verðlagsskrá  æðsta 
rikisvaldsins,  eða  eins  og  eg  sagði  áður,  konungiegur  leið- 
arvísir  um  það,  hvernig  vér  eigum  að  haga  oss  við  til- 
tekna  menn,  þvi  vér  högum  oss  ósjalfrátt  við  aðra  menn 
eftir  þeim  mælikvarða  er  vér  leggjum  á  þá.  Það  mætti 
lika  kveða  svo  að  orði,  að  hver  orða  eða  titill  væri  kon- 
ungleg  ávísun  á  svo  eða  svo  mikla  virðingu  eigandanum 
til  handa. 

Eg  skal  þá  að  endingu  drepa  á  hið  helzta,  er  mér 
virðist  mæla  með  og  móti  orðum  og  titlum.  Gildi  þeirra 
verður  ekki  metið  nema  i  sambandi  við  gildi  metorða- 
stigans  sjálfs,  þvi  þau  eru  að  eins  tákn  sérstakra  trappa 
i  honum.  Spurningin  er  þá,  hvort  það  sé  þjóðfélaginu 
gagnlegt,  ^að  nokkurum  hluta  þegnanna  sé  skift  niður  i 
flokka  eftir  þvi,  hvers  þeir  eru  metnir  af  hálfu  rikisvalds- 
ins.  Sú  spurning  er  skyld  annari,  sem  uppeldisfræðing- 
arnir  hafa  löngum  deilt  um,  sem  sé,  hvort  hentugt  sé  að 
gefa  einkunnir  i  skólum  og  raða  nemendum  eftir  því 
hvernig  þeir  standa  sig.  Eg  geri  ráð  fyrir,  að  þeir  sem 
eru  með  skólaröð  og  skólaeinkunnum,  þeir  vilji  líka  hafa 
metorðastigann  og  j^orður  og  titla.  Ástæðurnar  verða  þá 
eitthvað  á  þessa  leið:  Hvort  heldur  er  í  sérstökum  skól- 
um  eða  i  hinum  almenna  skóla  hfsins,  þá  er  það  holt,  að 
hver  og  einn  fái  opinberan  vitnisburð  um  það,  hvernig 
hann  stendur  sig  i  samanburði  við  félaga  sina.  Það  er 
rétt  að  þess  sé  getið  sem  gert  er,  svo  að  það  verði  öðr- 
um  til  hvatningar  eða  varnaðar.  Metnaðargirndin  er  ein 
af  helztu  hvötum  margra  manna.  Hún  knýr  þá  til  að 
leggja  fram  kraíta,  er  að  öðrum  kosti  yrðu  ónotaðir,  og 
þó  sumir  séu  svo  gerðir,  að  áhuginn  á  starfinu  sé  þeim 
nóg  hvöt  og  dómur  samvizkunnar  nóg   laun,  þá  eru  þeir 


Púkinn  og  fjósamaðurinn.  217 

menn  fágætir.  Flestum  verður  að  bera  sig  saman  við 
aðra  og  vilja  fá  staðfestingu  þeirra  á  sjálfsáliti  sínu.  Eng- 
inn  getur  í  alvöru  látið  sér  álit  annara  manna  algerlega 
á  sama  standa,  því  alt  viðmót  þeirra  og  breytni  fer  eftir 
því  áliti,  og  engum  getur  verið  sama  um  það,  hvernig 
aðrir  eru  við  hann.  Hins  vegar  eru  mörg  þau  störf,  ekki 
sízt  i  þjónustu  ríkisins,  sem  unnin  eru  fjarri  augum  al- 
mennings  og  yfirboðararnir  einir  vita  hvernig  eru  af  hendi 
leyst,  og  sú  trÚQienska  og  atorka,  sem  sýnd  er  i  slikum 
störfum,  verður  þvi  oft  hulin  almenningi,  ef  hún  er  ekki 
á  einhvern  hátt  auglýst  af  ríkisvaldinu.  En  verður  er 
verkamaðurinn  launanna,  og  það  er  rétt,  að  af  tveim 
mönnum  i  samskonar  embætti  njóti  sá  meiri  virðinga, 
er  betur  vinnur  verk  sitt,  því  ekki  er  altaf  unt  að  launa 
honum  undir  eins  með  þvi  að  hefja  hann  í  hærri  stöðu. 
En  viðurkenningin,  sem  honum  veitist  af  hálfu  rikisvalds- 
ins,  er  ávísun  á  almenning,  sem  oft  verður  not^drýgri  en 
beinharðir  peningar.  Eins  er  um  þá  menn  utan  embættis- 
stéttanna,  er  á  einhvern  hátt  leggja  stóran  skerf  tii  al- 
menningsheilla.  Það  er  vandséð  hvernig  rikisvaldið  á  að 
launa  þeim  og  hvetja  þannig  aðra  til  eftirbreytni,  ef  það^ 
má  ekki  gefa  þeim  einhvern  sýnilegan  eða  heyranlegan 
vott  virðingar  sinnar  fyrir  tiltækið.  Svo  eru  þeir  er  á 
einhvern  hátt  vinna  erlendum  rikjum  gagn.  Þeim  mundi 
þykja  sér  óvirðing  gjör,  ef  útlend  stjórn  færi  að  senda 
þeim  nokkrar  krónur.  Hins  vegar  getur  stjórnin  sjaldan 
valið  slikum  mönnum  gjafir,  þvi  hún  þekkir  ekki  heim- 
ilisþarfir  þeirra.  Hitt  er  henni  auðvelt,  að  votta  þeim 
virðingu  sína  og  senda  þeim  sýnilegt  tákn  þess  hvar  þeir 
yrðu  settir  við  borð  þjóðhöfðingjans,  ef  þá  bæri  að  garði. 
Og  flestum  þykir  gaman  að  eiga  innhlaup  á  slikum  stöð- 
um.  Metorðastiginn  er  ef  til  vill  ófullkominn,  tröppunum 
ekki  raðað  rétt  eftir  þvi  gildi  sem  hver  flokkurinn  hefir 
fyrir  mannfélagið,  en  þetta  mætti  laga  og  ætti  að  laga, 
þvi  fátt  er  betri  hreyfing  og  hollari  en  að  feta  sig  upp 
eftir  metorðastiganum  og  komast  i  finni  og  finni  félagsskap. 
Eitthvað  á  þessa  ieið  mundu  þeir  mæla,  er  halda  vilja 


•218  Púkinn  og  fjósamaðarinn. 

orðum    og    titlum.      Hinir    mundu    aftur    svara    þeim    i 
þessa  átt: 

Metorðastiginn  talar  til  hégómagirndar  manna,  hann 
elur  upp  löngun  til  að  sýnast.  En  mennirnir  eiga  fyrst 
að  hugsa  um  það  að  v  e  r  a,  þá  verða  einhver  ráð  með 
það  að  sýnast.  Það  er  ekki  holt  að  gera  metnaðargirndina 
að  almennri  hvöt.  Hitt  á  að  stunda,  að  menn  geri  verk- 
in  sjálfra  þeirra  og  samvizku  sinnar  vegna.  Rikisvaldið 
er  ekki  óvilhaliur  dómari  um  það  hvers  virði  þegnarnir 
séu  og  leiðarvísir  þess  verður  þvi  löngum  villuljós,  þvi 
verkin  sina  merkin,  að  »merkin«  sýna  ekki  ætíð  verkin. 
Ýmsir  labbakútar,  sem  alls  ekki  eru  þjóðnýtir  menn,  státa 
:si^  með  orðum  og  titlum,  sem  þeir  hafa  fengið  með  þvi 
að  leggja  eitthvað  úr  steyttri  pyngju  sinni  til  guðsþakka, 
eða  þá  blátt  áfram  af  vináttu  við  valdsmennina.  Þeir  vita 
vel  að  orðan  eða  titillinn  dubbar  þá  upp,  aflar  þeim  ósjálf- 
rátt  virðingar,  sem  þeir  i  rauninni  eiga  ekki  skilið,  og  þvi 
vilja  þeir  eitthvað  fyrir  slikt  gera.  Eins  og  sum  dýr  hafa 
það  sér  til  varnar  að  taka  á  sig  lit  og  gerfi  annara  teg- 
unda  sem  óhultar  eru  sökum  sérstakra  eiginleika,  þannig 
verða  orður  og  titlar  oft  skjól  og  sjöldur  þeirra  sem  ann- 
ars  stæðu  berskjaldaðir  i  allri  sinni  andlegu  fátækt  fyrir 
augliti  almennings.     Með  öðrum  orðum: 

»Orður  og  titlar,  úrelt  þing,  — 
eins  og  dæmiii  sanna,  — 
notast  oft  sem  uppfylling 
í  eyður  verðleikanna«. 

Þessu  mundu  nú  hinir  svara  sem  svo,  að  alt  mætti  mis- 
brúka,  orður  og  titla  sem  annað,  en  að  ekki  væri  það  næg 
ástæða  til  að  kasta  því  á  braut.  Þeir  raundu  segja  eins 
og  hann  Valdemar  Petersen:  »Menn  vari  sig  á  eftirlík- 
ingum«.  En  svo  mundu  þeir  ef  til  vill  bæta  því  við,  að 
þegar  orða  eða  titiU  væri  kominn  á  einhvern  óverðugan, 
þá  hefði  það  stundum  bætandi  áhrif  á  hann.  Hann  fyndi 
til  þess  að  tigninni  fylgja  kvaðir  og  reyndi  þvi  að  bæta 
flig   og   gera   sig   verðan    að    vera   í   því    sálufélagi    sem 


Púkinn  og  fjósamaðurinn.  219 

kóngsins  náð  hefði  sett  hann  i.    Á  þann  hátt  slægi  tign- 
inni  inn,  alla  leið  inn  í  sálina. 

En  eg  býst  ekki  við  að  þessir  tveir  flokkar  verði 
nokkurn  tima  sáttir,  eða  séu  komnir  i  heiminn  til  að  láta 
fiannfærast.  Mennirnir  eru  svo  misjafnir,  þess  vegna  geta 
ekki  allir  verið  í  sama  skoðanaflokki,  og  ef  til  viU  er  það 
bending  um  það,  að  forsjónin  hafi  ætlast  til  að  mennirnir 
flkiftust  i  vmsa  flokka,  og  því  þá  ekki  lika  i  metorðaflokka. 
Eg  fyrir  mitt  leyti  tel  mig  ekki  bæran  að  dæma  um  það, 
hvort  mannkynið  græðir  eða  tapar  á  orðum  og  titlum.  En 
meðan  slikt  er  til,  býst  eg  við  að  alt  af  verði  nógir  til  að 
taka  sinn  kross  og  bera  hann  möglunarlaust,  hvenær  sem 
kóngurinn  fer  þess  á  leit,  og  eg  get  ekki  endað  þessi  orð 
betur  en  með  þeirri  ósk,  að  sem  flestir  mættu  reynast 
v  e  r  ð  i  r  sem  hæstrar  orðu  eða  titils ;  og  fái  einhver  slikt 
óverðugur,  þá  óska  eg  að  tigninni  slái  inn. 

Guðm.  Finnhogason. 


í^rjú  kvæði 


eftir  Goethe. 


1. 

Göfuglyndur, 

Góður  og  hjálpfús 

Veri'  inn  menski  maður, 

Því  að  þetta  eitt 

Er  það,  sem  iiann  greinir 

Frá  verum  öllum, 

Sem  vór  til  þekkjum. 

Vel  só  hinum  œðri, 

Ókunnu,  hærri 

Huldu  hugboðs  verum; 

Við  leiti  maðurinn 

Verum  þeim  að  líkjast; 

Á  þær  að  trúa 

Hitns  eigið  dæmi  kenni. 

Því  sneydd  er  tilfinning 

Sjálf  náttúrau: 

Eins  skín  sólin 

Yfir  illa  og  góða, 

Og  bófum  Ijóma  jafnt 

Sem  beztu  mönnum 

Máni  mær  og  stjörnur. 

Veltandi  straumar, 
Vindar,  þrumur,  haglól 
Sínar  götur  glappast 
Og  fleygihröð, 
Er  fram  hjá  geisa, 
Einn  af  öðrum  henda. 


Hið  guðlega. 

Svo  er  og  líka 

Vm  lukku  farið: 

Hún  fálmar  meðal  fjöldans, 

Hrífur  jmist  um 

Hins  unga  sveins 

Ljúfa,  saklausa 

Lokkahöfuð 

Eða  sakdólgs  snoðinn'  skalla, 

Eftir  eilífskorðuðum 
AUsherjarlögum 
Verðum  vór  allir 
Vorrar  tilveru 
Ráshring  út  að  renna. 

Einn  orkar  maðurinn 

Hinu  ómáttulega: 

Greining  hluta  að  gera, 

Um  að  velja, 

Um  að  dæma; 

Einn  er  hann  umkominn 

Augnabliki 

Varauleik  að  veita. 

Einn  er  hann  um  fær, 
Að  umbuna  góðum, 
En  gjalda  víti  vondum; 
Bót  að  vinna, 
Björg  að  veita, 
Villuvafið  alt 


i 


Þrjú  kvœði. 


221 


Og  víttsveimanda 

Settlega  að  semja 

1  samtengingu 

Og  gagnsamlegt  að  gera. 

Og  vér  innum  lotning 

Hinum  ódauðlegu 

Mjög  &em  menn  vœru; 

Sem  verki  þeir  í  stóru 

Hvað  verkar  hinn  bezti  í  smáu, 

Eða  myndi  verka  ef  mætti. 


Göfuglyndur, 

Góður  og  hjálpfús 

Veri  inn  menski  maður, 

Iðji  hann  og  skapi 

Óþreytandi 

Hið  gagnlega  og  rótta, 

Gerist  œ  formynd 

Að  hinum  ókunnu, 

Æðri  og  hærri 

Huldu  hugboðs  verum. 


2.     SÖDgur 

Sálu  mannsins 
Svipar  til  vatnsins: 
Frá  himni  það  hnígur, 
Til  himins  það  stígur, 
Og  niður  aftur 
Það  neyðist  til  jarðar 
I  eih'fri  umferð. 

Streymi  hreinvetnis 
Stafur  af  háum 
Bergsins  veggi  bröttum, 
Með  yndi  hann  dryptast 
í  úða  skyjum 
Upp  við  hálan  klett, 
Og  hægt  í  fang  þeginn, 
Blæjum  veifandi, 
Blítt  niðandi 
Dátt  hann  fellur 
í  djúp  niður. 

Hefjist  gegn  hrynjanda 
Hrikaklettar, 


andanna  yfir  vötniimini. 

Freyðir  hann  óþola 
Stall  af  stalli, 
Steypist  í  afgrunn. 

í  farveg  hann, 

Þar  flatt  er  undir, 

Gegnum  grasdalinn  lœðist; 

Og  í  skygðu  vatni 

Skoða  sín  andlit 

Aliar  uppheims  stjörnur. 

Vindur  er  Ijúflingur 
Vatnsbylgju  kvikrar, 
Vindur  rótar  brimfextum 
Bárum  frá  grunni. 

Þú,  sála  mannsins, 
Hve  svipar  þór  til  vatnsins! 
Þið,  lífsforlög  mannsins, 
Hve  h'k  þið  eruð  vindi ! 


3.     Takmörk  hins  mannlega. 

Þá  fimbulaldraður  Sáir  yfir  jörðu, 

Faðirinn  helgi  Fjálgur  kyssi  eg  yztan 

Hendi  hógreiddri  Fald  hans  klæða 

Úr  hnykluðum  skýjum  Með  beyg  barnslegum 

Signandi  leiftrum  í  brjósti  trúu. 


222 


Þrjú  kvæði. 


Því  að  við  guði 

Gerast  ei  skyldi 

Maður  svo  þorinn 

Að  þreyta  til  jafns. 

Ef  hann  upp  um  hefst 

Og  efra  snertir 

Með  hvirfii  reigðum 

Heiðar  stjörnur, 

Þá  í  lausu  Ipfti 

Leika  fætur ; 

Verður  hann  svo  leikhnöttur 

Vinda  og  skyja. 

Standi  hann  magnstæltur 
Með  merg  í  köglum 
Fótum  á  jörðu 
Jörmunfastri, 
Er  svo  vel  eigi 
Að  hann  megi 


Vöxt  viður  eik 

Eður  vínbaðm  þreyta. 

Hver  er  greinarmunur 

Guða  og  manna? 

Að  öldur  margar 

Fara  á  undan  guðum: 

Öldustraumfall  eih'ft. 

Oss  lyftir  aldan, 

Aldan  oss  sylgur 

Og  vér  í  hyldjúp  hverfum. 

Lykur  um  h'f  vort 

LítiU  hringur, 

Og  manna  kynslóðir  margar 

Kaðast  æ  og  æ 

í  áframhaldi, 

Tengdar  í  keðju 

Tilveru  sinnar, 

Endalaust  um  aldur. 


Stgr.  Th. 


Fjallið. 

Æf  intýri 

eftir 

Björn  austrœna. 


Afarhátt  fjall  gnæfði  upp  og  mændi  þunglyndislega 
út  á  hafið.  Frá  fjallsrótunum  var  að  eins  örskamt  til 
sjávar,  en  strandræraan  mjóa  var  grasi  vaxin  og  gróin 
bezta  kjarna.  Þess  vegna  bjuggu  fáeinar  manneskjur  á 
þessari  einmanalegu  strönd,  yrktu  jörðina  og  ólu  skepnur 
sér  til  matar  og  klæða.  Þessir  menn  lögðu  aldrei  stund 
á  neitt  annað,  og  lif  þeirra  var  friðsamt  og  áhyggjulítið. 
En  aldrei  fóru  þeir  neitt  annað  en  um  ströndina  sína, 
aldrei  fóru  þeir  upp  á  fjallið,  og  altaf  var  sjóndeildar- 
hringurinn  sá  sami.  »FjalIið  er  svo  bratt«,  sögðu  þeir, 
*að  enginn  fer  það  nema  fuglinn  fljúgandi«.  Og  svo  kvað 
vera  alt  fult  af  kynjaverum  uppi  undir  Svörtuloftum,  sem 
flestir  vildu  vera  lausir  við  að  eiga  nokkuð  saman  við  að 
sælda.  En  Svörtuloft  vóru  efsta  hamrabeltið  í  fjallinu, 
kolsvört,  há  og  hrikaleg  björg,  sem  slúttu  fram  og  föðm- 
uðu  skuggann  sinn.  Inni  i  hellunum  bjuggu  hamrabúar, 
og  það  var  almannamái  þarna  á  ströndinni,  að  væri  ró 
þeirra  raskað,  mundu  þeir  hefna  sin  grimmilega.  Fyrir 
mörg  hundruð  árum  hefði  einhver  angurgapi  klifið  upp 
fjallið  og  farið  að  hnýsast  i  fylgsni  bergbúanna.  Þá  höfðu 
þeir  velt  ofan  fjallið  feiknastóru  bjargi,  sem  reif  og  tætti 
alt  sem  fyrir  varð,  jörðin  skalf  og  nötraði,  og  einn  bær- 
inn  sópaðist  alveg  burtu  —  einmitt  bærinn  þar  sem  of- 
látungurinn  átti  heima,  sá  er  fjallið  kleif.  Þetta  sögðu 
munnmælin.     Og  svona  gekk  um  langan  aldur,  að  enginn 


224  Fjallið. 

efaðist   um    sannindi    þeirra,    og    engan  fýsti  að  leggja  á 
fjallið  til  þess  að  egna  á  sig  reiði  undravættanna. 

Neðanundir  Svörtuloftura  var  breiður  hjalli,  hæstur  að 
framan,  en  hallaði  niður  í  djúpa  lögg  rétt  upp  við  björg- 
in.  HJallinn  var  vaxinn  háum  og  þéttum  skógi,  og  bar 
ihninn  af  honum  niður  á  ströndina,  þegar  vindur  stóð  af 
fjallinu.     En  hvað  búa  kynni  í  skóginum,  vissi  enginn. 

Flest  vóru  býlin  htil  og  lág  á  ströndinni,  og  menn 
urðu  að  beygja  sig  djúpt  til  þess  að  komast  inn  um  dyrn- 
ar.  Þó  var  þar  eitt,  sem  bar  langt  af  öllum  hinum.  Það 
var  heimili  sveitarhöfðingjans.  Veggirnir  vóru  hlaðnir  úr 
eintómu  stórgrýti  og  ásarnir  vóru  feðmingsdigur  rekatré. 
»Ekki  fýkur  það  fyrir  vindi«,  sagði  sveitarhöfðinginn, 
»og  ekki  verður  því  heldur  meint  af  snjóflóði«.  Annað 
^ekti  hann  ekki,  sem  valdið  gæti  hibýlatjóni. 

Dyrnar  á  höfðingjasetrinu  vóru  einu  dyrnar,  sem 
vóru  háar  og  rúmgóðar,  þvi  höfðinginn  var  raikill  vexti 
og  kunni  ekki  að  beygja  sig.  En  hinir  á  ströndinni  kunnu 
að  beygja  sig,  bæði  fyrir  honum  og  eins  i  dyrunum  sinum 
lágu.  Þeir  höfðu  vanist  á  það  undir  eins  i  bernsku,  og 
var  það  nú  svo  tamt,  að  þeir  hefðu  naumast  getað  án 
þess  verið.  Og  eftir  því  fóru  hugsanir  þeirra;  þær  vóru 
fáar  og  smáar  og  beygjulegar,  alveg  eins  og  höfðinginn 
vildi  hafa  þær.  En  honum  var  meinilla  við,  að  þeir  hugs- 
uðu  mikið ;  það  fór  bezt  á  því,  að  alt  væri  i  gamla  horf- 
inu,  og  það  var  öruggast  til  þess  að  vaiðveita  kyrðina 
og  friðinn  og  farsældina.  Og  hfið  þarna  á  ströndinni 
hneig  áfram  eins  og  lygn  eðjumóða,  ótært,  hugsjónasnautt 
og  ástríðulaust. 

Enginn  vissi  til  þess,  að  nokkur  hefði  verið  í  orðum 
eða  æði  öðruvísi  en  höfðinginn  vildi.  Hann  var  forsjá 
þeirrar  strandbúanna  í  öllum  greinum  og  véfrétt  þeim,  ef 
vandamál  bar  að  höndum.  Ef  þeir  skildu  ekki  eitthvað, 
þá  bara  spurðu  þeir  hann,  og  svörin,  sem  hann  gaf  þeim, 
létú.  þeir  ávalt  nægja;  þeim  datt  ekki  i  hug  að  efast ; 
hann  var  þeirra  vitrastur  og  mestur. 

Nú,  nú,   —    enginn   vissi    til    þess,   að    nokkur  hefði 


Fjalliö.  225 

breytt  á  móti  boðum  höfðingjans  fyr  en  hér  er  komið  sög- 
unni.  En  þá  var  líka  friðurinn  úti  þarna  á  kyrlátu  far- 
sældar  ströndinni. 

Bláfátæk  ekkja  bjó  með  einkasyni  sinum  ungum  1 
litlu  lágu  hreysi  rétt  hjá  höfðingjasetrinu.  Hún  átti  erfitt 
iippdráttar  —  fór  á  fætur  i  aftureldingu  og  vann  baki 
brotnu  fram  á  rauða  nótt.  En  hún  var  ánægð,  þó  hún 
væri  fátæk  og  þreytt,  því  sonurinn  var  henni  góður  og 
dafnaði  vel,  þó  hann  ætti  við  þröngan  kost  að  búa.  — 
Snemma  bar  á  þvi,  að  sveinninn  var  spuruU,  eins  og 
börn  eru  oftast ;  en  hann  var  flestum  börnum  ólikur  þarna 
á  ströndinni  að  því  leyti,  að  hann  lét  sér  ekki  nægja  þau 
svör,  sem  börnum  vóru  alment  gefin  þar.  Oft  varð  hon- 
um  starsýnt  á  fjallið,  dularfult,  hátt  og  himingnæfandi, 
og  þegar  hann  fekk  ekki  þau  svör  um  fjallið,  sem  fuU- 
nægðu  honum,  fór  hann  sjálfur  að  freista  þess,  hve  langt 
hann  gæti  komist  upp  og  hvers  hann  yrði  visari  á  leið- 
inni.  Við  þetta  fekst  hann  með  hinni  mestu  kostgæfni, 
og  þvi  meir  sem  hann  eltist,  því  lengra  tókst  honum  að 
komast  upp  í  fjallið. 

Fyrst  i  stað  gáfu  menn  þessu  engan  gaum.  En  loks- 
ins  komst  drengurinn  svo  hátt  upp  i  fjallið,  að  hann  fór 
að  heyra  þytinn  í  skóginum  undir  Svörtuloftum.  Og  inn- 
an  um  þytinn  heyrði  hann  stundum  undarleg  hljóð.  Ým- 
ist  vóru  þessi  hljóð  eins  og  kveinstafir,  eða  þau  vóru  eins 
og  mannaraál  i  fjarska,  stundum  blitt  og  ástúðlegt  og  heill- 
andi,  stundum  með  þungum  ásökunarblæ.  >Þetta  þarf  eg 
að  læra  að  þekkja«,  hugsaði  drengurinn  með  sér;  hann 
var  ekki  vitund  hræddur  við  undraraddirnar  i  skóginum. 
En  hann  fór  nú  að  hafa  orð  á  þessum  röddum  við  fólkið 
á  ströndinni,  og  þó  hætti  hann  þvi  fljótt,  því  að  i  hvert 
skifti  sem  hann  mintist  á  þær,  signdi  fólkið  sig  ©g  þagg- 
aði  óttaslegið  niður  i  honum.  önnur  svör  fekk  hann  ekki 
hjá  fullorðna  fólkinu. 

Sveitarhöfðinginn  átti  2  börn,  pilt  og  stúlku ;  þau  vóru 
á  liku  reki  og  sveinninn  i  kotinu.  Oft  léku  þau  sér  sam- 
an   öll  þrjú,    og   fór  hið  bezta  á  með  þeim.    Drengurinn 

15 


226  Fjallið* 

fátæki  sagði  leiksystkinum  sínum  frá  ýmsu  þvi,  er  hann 
hafði  séð  uppi  i  f jallinu,  og  nú  fór  hann  að  tala  um  þyt- 
inn  i  skóginum  og  undarlegu  hljóðin,  sem  hann  hafði 
heyrt.  I  fyrstu  urðu  þau  hrædd ;  en  smámsaman  varð 
forvitnin  yfirsterkari,  og  þau  spurðu  og  spurðu  og  fengu 
aldrei  nóg  að  heyra.  En  þegar  höfðinginn  komst  að  þessu, 
harðbannaði  hann  börnunum  að  eiga  nokkur  mök  við  fá- 
tæka  strákinn,  og  þau  urðu  hrædd  og  beygðu  sig  undir 
föðurviljann,  þó  þeim  félli  það  þungt.  En  svo  lærðist 
þeim  að  finna  drenginn  í  laumi,  þegar  dimma  fór  á  kvöld- 
in.  Allan  daginn  biðu  þau  kvöldsins  með  óþreyju  og  eftir- 
væntingu,  og  þau  urðu  mögur  og  guggin,  því  móðir  þeirra 
fekk  þau  ekki  til  að  borða  nema  litið  eitt.  Og  i  rökkur- 
faðmi  kvöldsins  sagði  drengurinn  þeim  frá  ferðum  sinum, 
og  hugur  þeirra  og  ímyndunarafl  komst  i  uppnám  og  sveif 
um  ýmsa  óþekta  heima,  og  augun  urðu  stór  og  glamp- 
andi  og  full  af  þrá.  —  Einusinni  rak  svo  langt,  að  börn- 
in  stálust  til  að  fara  með  drengnum  áleiðis  upp  í  fjallið. 
En  þau  vóru  ekki  komin  nema  upp  á  klettana  rétt  fyrir 
ofan  neðstu  skriðurnar,  þegar  ráðsmaður  höfðingjans  náði 
þeim  og  rak  þau  með  harðri  hendi  öll  saman  niður  á 
ströndina.  Svo  vóru  þau  leidd  fyrir  höfðingjann;  hann 
sat  i  hásæti,  þungur  á  svip,  með  stóran  vönd  í  hendi,  og 
tók  nú  að  refsa  sökudólgunura.  Refsingin  var  þögul  og 
hátíðleg,  eins  og  vera  bar ;  ekkert  heyrðist  nema  þyturinn 
af  vendinum  og  kveinstafir  barnanna,  nema  hvað  höfð- 
inginn  sagði  að  loknu  verki  við  fátæka  drenginn,  að  ef 
hann  hætti  ekki  að  hnýsast  í  leyndardóma  fjallsins  og 
leiða  með  því  hættu  yfir  ströndina,  þá  skyldi  hann  verða 
lokaður  inni  i  Steinkirkju;  en  það  var  gamall,  kaldur  og 
koldimmur  klefi,  er  notaður  hafði  verið  sem  dýflissa,  þá 
sjaldan  er  það  bar  við,  að  einhver  ófriður  lét  á  sér  bæra 
þarna  á  ströndinni.  Með  það  slapp  drengurinn  heim  og 
bar  harm  sinn  i  hljóði.  En  ekki  hætti  hann  að  hugsa  ura 
fjallið,  og  töfraþytur  skógarins  i  fjarska  dró  hann  nú 
til  sín  með  tvöföldu  afli. 

Móður  hans  hnykti  við  að  sjá  drenginn   sinn  illa  út- 


I 


Fjallið.  22r 

leikinn  eftir  refsinguna  og  bað  hann  með  tárin  i  augun- 
um  að  hætta  þessum  ferðum.  Þá  hljóp  drengurinn  upp  um. 
hálsinn  á  henni  og  bað  hana  að  segja  þetta  ekki;  hann 
gæti  ekki  lifað,  ef  hann  fengi  ekki  að  fullnægja  þrá  sinni. 
Þá  tók  hún  drenginn  þegjandi  i  fang  sér,  eins  og  góð 
raóðir  gerir  æfinlega  þegar  hún  skilur  barnið  sitt  og  veit^. 
að  það  á  bágt.  Og  þá  fann  sveinninn,  að  hann  var  auð- 
ugur  og  sæll  mitt  í  fátæktinni.  — 

Svo  hélt  hann  áfram  að  klífa  fjallið.  En  hann  hélt 
því  leyndu  svo  sem  hann  gat,  því  Steinkirkja  var  það 
eina,  sem  hann  hræddist.  Seint  gekk  honum  ferðin  og 
erfið  var  gangan  alla  hina  löngu  leið.  En  altaf  varð  hann 
kunnugri  og  kunnugri,  og  loks  tókst  honum  að  komast 
upp  yfir  skriðurnar  tiu  og  öll  tíu  klettabeltin,  alt  þangað 
upp  þar  sem  skógarhjallinn  tók  við  undir  Svörtuloftum. 
Lang-verst  og  lang-lengst  var  efsta  skriðan;  þar  varð 
hann  að  fara  i  ótal  krókum,  en  upp  komst  hann  samt,  og 
loksins  blasti  við  rétt  hjá  honum  undraskógurinn  dular- 
fulli.  Og  sveinninn  stóð  hrifinn  og  starði  á  hann  með 
þögulli  lotningu. 

Og  nú  létu  raddirnar  til  sín  heyra  inni  i  skóginum. 
Alstaðar  heyrði  drengurinn  mannamál  —  alstaðar  heyrði 
hann  mál  ótal  lifandi  manná,  að  honum  fanst.  Og  mikil 
skelfing  vóru  þær  ólikar  —  bhðmæli  og  feginsraddir,  ásak- 
anir,  gráthljóð  og  kveinstafir,  alveg  sömu  hljóðin  sem 
hann  hafði  heyrt  í  fjarlægð  innan  um  skógarþytinn,  meðan 
hann  var  langt  niðri  i  skriðum.  Og  lágur,  þungur,  þýður 
ómur,  þyturinn  í  skóginum,  söng  nú  undir  og  fylti  hjart- 
að  himneskum  unaði;  eins  og  Ijúfsár  stuna,  eins  og  titr- 
andi  andvarp  sælu  og  sorgar  í  einu  leið  þessi  hljómur 
gegnum  skóginn  með  seiðmagni  hins  dulda  upphafs,  er 
hann  átti.  Það  var  eins  og  lifið  alt  í  heild  drægi  andann 
og  bærði  eldheitan  barminn  við  fætur  hins  unga  sveins. 

Hann  hlustaði  og  horfði  á  myrkviðinn  stutta  stund. 
En  svo  þaut  hann  inn  i  skóginn,  þó  hann  væri  þreyttur 
og  svangur.  Fljótt  varð  vegurinn  ógreiður  og  vafjurtirn- 
ar  flæktust   um   fæturna   á   drengnum,  svo  honum  lá  við 

15* 


•228  Fjallið. 

falli.  En  hann  brauzt  áfram  lengra,  lengra,  heiUaður  af 
töframáli  skógarins.  Og  nú  urðu  raddirnar  skýrari  og 
sveinninn  fór  við  og  við  að  heyra  orðaskil.  Og  niður  úr 
laufhvolfi  trjánna  héngu  ilmsætir  ávextir  með  óteljandi 
litum,  og  greinarnar  bærðust  í  blænum  með  þá  og  hneigðu 
;sig  alveg  niður  að  höfði  drengsins.  »Náðu  uiér,  taktu 
mig«!  heyrðist  honum  gulleplin  segja,  >þá  verður  þú  altaf 
ungur  og  kennir  þér  einskis  meins«.  Og  hann  rétti  út 
hönd  sína  og  ætlaði  að  handsama  eplið,  en  þá  heyrði  hann 
alvarlega,  angurblíða  rödd,  er  sagði:  «Gættu  þín,  ungi 
maður  —  ekki  þetta  epli;  það  er  eitur  í  kjarnanum«.  Og 
sveinninn  kipti  að  sér  hendinni  og  hætti  við  að  taka  epl- 
ið,  þó  hungrið  syrfl  að  honum  og  kverkarnar  skrælnuðu 
af  þorsta.  »Skógurinn  hlýtur  að  geta  gefið  mér  brauð  og 
vatn«,  hugsaði  drengurinn  með  sér  og  hélt  áfram.  »Já, 
skógurinn  gefur  þér  brauð  og  blessað  vatn«,  heyrðist 
drengnum  sama  angurbliða  röddin  segja,  »komdu  og  fylgdu 
mér« !  »Nei,  fylgdu  mér,  fylgdu  mér  —  nei,  mér  —  mér« ! 
kváðu  ótal  raddir  í  ýmsum  áttum,  Ijúfar  og  lokkandi  raddir 
með  söngþýðum  undirómi  fjölda  samstiltra  strengja,  og 
€plin  á  trjánum  þrútnuðu  og  titruðu  í  blænum,  og  Ijúfur 
hrollur  fór  um  skóginn  eins  og  knúinn  fram  af  heitum, 
sláandi  hjörtum.  Sveinninn  nam  staðar  og  var  á  báðum 
áttum,  og  raddirnar  létu  æ  hærra  og  færðust  stöðugt  næ-r. 
En  þá  kvað  við  ennþá  angurblíða  alvöruröddin,  og  hon- 
um  fanst  hann  mjúklega  snortinn  ósýnilegri  hendi,  sem 
leiddi  hann  hiklaust  gegnum  myrkviðinn  langa,  langa 
stund.  Og  raddirnar  héldu  áfram  og  kváðu  lokkandi  un- 
aðsóð,  en  drengurinn  hélt  öruggur  áfram,  leiddur  af  rödd 
þess  og  hendi,  sem  hann  sá  þó  ekki,  hvernig  sem  hann 
reyndi  að  horfa.  Og  hann  heyrði  til  dýranna  i  fylgsnum 
skógarins  og  fuglanna  í  greinum  trjánna,  en  augu  hans 
vóru  svo  haldin,  að  hann  sá  þau  ekki. 

Loksins  eftir  langa  og  erfiða  göngu  kom  hann  að 
iind.  með  tæru  svalandi  vatni.  Og  hann  lagðist  niður  að 
lindinni  og  drakk  og  hann  fann  svalan  straum  leggja  um 
Æig  allan,  og  straumurinn   varð   skjótvirkur   aflvaki,   svo 


F]allið.  229^ 

nýr  þróttur  svall  í  hverri  taug,  og  sveinninn  stóð  upp 
með  eld  i  augura  og  sál  og  skalf  af  þreki  og  ást  til  lifs- 
ins  og  þrá.  Og  á  bökkum  lindarinnar  uxu  aldin  í  röðum ;. 
sveinninn  át  sig  mettan  af  þeim  og  hlustaði  hugfangina 
á  raddirriar  í  skóginum  og  sönginn  í  greinum  trjánna. 

Svo  mundi  hann  eftir  þvi,  að  hann  átti  langa  lei5 
heim,  og  vildi  nú  búast  til  ferðar.  En  nú  var  hann  vilt- 
ur  i  skóginum  og  vissi  ekkert  hvert  halda  skyldi.  En  í 
hug  hans  svall  nú  þor  og  þrek;  hann  fann,  að  hann  treysti 
sér  að  komast  leiðar  sinnar  og  lagði  öruggur  á  stað.  Sam- 
stundis  er  hann  var  kominn  á  stað,  ómaði  aftur  rödd  leið- 
togans  ósýnilega  i  eyrum  hans,  og  hann  fylgdi  henni  ör- 
uggur;  þó  óteljandi  raddir  kvökuðu  af  munaði  umhveríis 
hann  og  köUuðu  hann  til  sín  og  hvettu  hann  til  að  snúa 
aftur.  Og  fram  á  brúnina  á  Dauðuskriðu  konist  hann  heill 
á  húíi  —  skriðunni,  sem  lá  neðan  við  myrkviðinn  undir 
Svörtuloftum. 

Og  sveinninn  horfði  af  brúninni  yfir  hafið  vitt  og 
óraælandi.  En  nú  sá  hann  það,  sera  hann  hafði  aldrei  séð 
áður.  Yzt  við  sjónhring  gat  að  lita  glæsileg  lönd  vafin 
sóIguUi  og  suraarblíðu.  Og  þarna  úti  sá  sveinninn  í  anda 
hálfdulin  raarkraið  eitt  af  öðru,  sera  drógu  til  sín  hugann 
raeð  Ijúfri  þrá. 

En  svo  raintist  hann  raóður  sinnar  í  fátæklega  kotinu 
heiraa  og  hann  þaut  í  hendings  kasti  ofan  allar  skriður 
léttari  í  spori  en  nokkru  sinni  áður  á  æfinni. 

Tírainn  leið,  og  sveinninn  óx  og  hann  hélt  áfrara  ferð- 
ura  sínura  i  skóginura.  Nú  var  hann  orðinn  kunnugur  og 
átti  hægt  raeð  að  rata  hvert  sera  hann  fór.  Og  raddirnar 
þekti  hann  nú  flestar,  og  hann  hlýddi  ávalt  þeira  röddura^ 
sera  leiddu  hann  áfram  yfir  urðir  og  ógöngur,  en  hafnaði 
boði  þeirra,  sem  vildu  fá  hann  til  að  líta  aftur  og  hverfa 
af  leið.  Og  hann  þekti  nú  dýrin  í  fylgsnura  skógarins  og 
fuglana  í  greinura  trjánna,  en  þau  gerðu  honum  ekkert 
mein,  því  hann  kunni  að  umgaugast  þau,  teraja  þau  og 
leiða.  Og  raikil  var  andans  auðlegð  sú,  er  hann  eignaðist 
þarna  í  skóginura. 


:230  Fjallið. 

Fólkið  á  ströndinni  hélt,  að  hann  væri  orðinn  vitlaus. 
En  á  hinn  bóginn  sýndist  mörgum  það  undarlegt,  að  hann 
bar  af  öllum  öðrum  að  vexti  og  afli  og  hverskonar  at- 
gervi.  En  hann  talaði  fátt,  —  Steinkirkjan  var  ekki  fall- 
in  ennþá. 

Enn  liðu  tímar,  og  svo  dó  móðir  hans.  Sveinninn 
syrgði  hana  mjög  og  plantaði  skógarblóm  á  leiðinu  henn- 
ar.  Svo  hvarf  hann  tímunum  saman  og  var  meir  i  skóg- 
inum  en  nokkru  sinni  áður. 

Hátt  og  drungalega  hóf  sig  brúnin  á  Dauðuskriðu 
framan  við  myrkviðinn  undir  Svörtuloftum.  Einu  sinni  veitti 
sveinninn  því  eftirtekt,  að  sprungið  hafði  fyrir  afarstórri 
fillu  i  brúninni.  A  sinum  tíma  hlaut  þarna  að  falla  ógur- 
leg  skriða. 

Sveinninn  vakti  með  gætni  máls  á  þessu  við  strand- 
'búana.  En  þegar  höfðinginn  komst  á  snoðir  um.  það, 
þaggaði  hann  niður  orðasveiminn  og  hótaði  hverjum  manni 
Steinkirkju,  er  á  þetta  mintist.  Menn  beygðu  sig  i  auð- 
mýkt  og  hlýddu. 

Börn  höfðingjans  voru  nú  vaxin  að  mestu.  Ennþá 
tfóru  þau  til  leynifunda  við  leikbróður  sinn  gamla,  þegar 
þau  þorðu  og  gátu.  En  fundum  þessum  fækkaði  nú  mjög 
■eftir  þvi  sem  tímar  liðu. 

Einu  sinni  þegar  sveinninn  kom  upp  á  Dauðuskriðu,  sá 
hann,  að  sprungan  hafði  aukist  stórkostlega  og  skriðan  var 
1  þann  veginn  að  falla.  »Vinum  mínum  verð  eg  að  reyna 
T3jai-ga«,  hugsaði  hann  með  sér,  »þeir  kannske  trúa,  þó 
aðrij'  vilji  ekki  trúa«.  Og  niður  fjaliið  þaut  hann  sem 
örskot  og  tilkynti  fólkinu  hástöfum  háskann  sem  yfir  vofði. 

En  nú  gerðu  menn  ekki  annað  en  æptu  að  honum  og 
gerðu  sig  liklega  til  að  berja  hann  grjóti. 

Svo  náði  hann  fundi  systkinanna. 

Þau  voru  efablandin  og  treg  til  ferðar,  En  sveinninn 
sárbændi  þau  um  að  fylgja  sér  þó  ekki  væri  nema  stutt- 
an  spöl.     Og  þau  létu  tilleiðast  á  endanum. 

Upp  á  fjallið  lögðu  þau  öll  saman.  Sveinnirin  leiddi 
l)au  systkinin  sitt  við  hvora   hönd    og    hóf    þau    létt    yfir 


Fjallið.  281 

hraun  og  klungur.  Rétt  í  sama  bili  sem  þau  stóðu  á 
brúninni  á  Dauðuskriðu,  ruddist  fiUan  fram  með  ógurleg- 
um  gný.  Eftir  skamma  stund  var  hálf  strandarbygðin, 
höfðingjasetrið  trausta  og  Steinkirkja  horfin  í  hafið. 

Systkinin  stóðu  og  störðu  á  leikslokin  nötrandi  af 
skelfingu.  Þá  kvað  við  alt  i  einu  þyturinn  í  skóginum, 
þungur,  margraddaður,  dularfullur  og  seiðandi. 

»Þetta  er  vængjaþytur  illra  anda!«  mæltu  systkinin 
bæði  í  einu;  »það  sögðu  meun  altaf  niðri  á  ströndinni«. 

»Nei«,  anzaði  sveinninn  og  tók  bæði  systkinin  í  faðm 
flér,  »það  er  andardráttur  lífsins.« 


Til  J.  C.  Poestions  hirðráðs 

á  sextugs  afmæli  hans  7.  júni  1913. 


Þú  við  Isa  eyju  sunnan 
Astar  fóstri,  Poestion!  tókst, 
Gerðir  hag  og  hróður  kunnan 
Hauðurs  vors  og  sœmd  þvi  jókst ; 
Fyrir  alla  ást  og  snilli 
Inta  af  þér  i  fólks  vors  hag, 
Þúsundrödduð  þökk  og  hylli 
Þér  er  héðan  tjáð  i  dag. 

Hœrra  veæti  á  heilla  stundu 
Hófst  upp  þin  —  er  göfgum  vér, 
Signuð  iðjá'  á  Sineds^)  grundu, 
Sœmdarlaufið  henni  her. 
Frón  þig  hlessai',  Fróni  lengi 
Fórnað  léztu  starfi  og  önn 
Þar  sem  D  óná  djúp  um  vengi 
Dunuþungri  veltir  hrönn. 

Stgr.  Th. 


*)  Denis,  allfrægt  skáld  og  visindamaöur  i  Austnrríki  á  18.  öldinni, 
gerði  undir  dularnafninu  Sined  byrjun  til  að  kynna  löndum  sinum  forn- 
norrænan  skáldskap,  svo  sem  vikið  er  á  i  kvæði  Motte  Fouqués  til  Ib- 
lands.     Sbr.  Skirni  (1905)  337.  bls. 


Josef  Calasanz  Poestion, 


Flestum  þykir  leiðinlegt  að  tala  við  sjálfa  sig,  og 
enginn  ræðumaður  þykist  sæmdur  af  þvi  að  tala  fyrir 
tómu  húsi.  Hver  maður,  sem  eitthvað  hefir  fram  að  bera, 
kýs  sér  helzt  að  tala  þar  sem  flestir  mega  nema  mál  hans. 
Því  hver  ný  hugsun  þráir  að  leggja  undir  sig  heiminn, 
eins  og  geislinn,    sem    stikar  geiminn.     En  engum  er  þa& 


:234  Josef  Calasanz  Poestion. 

veitt,  að  orð  hans  heyrist  og  skiljist  um  heim  allan,  þvi 
rammir  múrar  greina  þjóð  frá  þjóð.  Það  eru  skorður 
málsins.  Babeis  bölvun  hvilir  á  mannkyninu,  síðan  þjóð- 
irnar  skiftust  og  tungurnar  greindust.  Og  varla  hefir 
afbrýðissemi  guðanna  sett  annan  þröskuld  verri  á  fram- 
sóknarbraut  mannlegs  anda,  en  þessa  marggreining  málanna. 
Að  þjóðirnar  eiga  sér  ekkert  sameiginlegt  málþing,  það 
lamar  andlega  samvinnu  þeirra.  Margt  orð  í  tima  talað 
fær  oft  um  skeið  enga  áheyrn,  af  því  að  það  er  á  máli 
sem  fáir  skilja,  og  ber  þvi  seint  eða  engan  ávöxt.  Og 
margt  af  því  sem  fegurst  er  og  frumlegast  i  bókmentum 
þjóðar  er  fyrir  aðrar  þjóðir  um  aldur  og  æfi  kviksett  i 
legstað  málsins. 

Engum  er  þetta  tilfinnanlegra  en  sonum  smáþjóðanna, 
sem  hafa  fáa  áheyrendur  heima  fyrir  og  þó  minni  von 
um  áheyrn  annara  þjóða.  Þeir  verða  löngum  að  tala  við 
sjálfa  sig,  eða  við  ófæddar  kynslóðir,  sem  ef  til  vill  hlusta 
ekki  á  þá  heldur,  þegar  þær  loksins  koma.  Eflaust  hefir 
það  oft  verið  meðvitundin  um  þetta, 

„sem  væiigbraut  þá  liiigsun  sem  hóf  sig  á  loft 
og  himininn  ætlaði  sér". 

Vel  sé  þvi  hverjum  þeim  sem  lækkar  þröskuldinn 
og  efiir  andlega  samvinnu  þjóðanna,  hverjum  þeim  sem 
greiðir  frjálsbornum  hugsunum  götu  um  heiminn. 

Einn  af  þeim  mönnum  er  J.  C.  Poestion. 

Hann    er   fæddur  7.  júní  1853  í  Aussee  í  Steiermark. 
Faðir    hans    var    embættismaður    við    saltnámurnar    þar. 
Poestion    átti   fyrst  að  verða  prestur  og  gekk  um  skeið  á 
prestaefna    skóla    í    Gratz,    en    varð    afhuga  því  námi  og 
sótti    1873    háskólann    í    Gratz.     Þaðan  fór  hann  brátt  til 
háskólans  í  Vinarbórg  og  lagði  þar  einkum  stund  á  þýzka^ 
málfræði    og    fornraálin,    grísku   og  latínu.     Að  loknu  há- 
skólanámi    tók    Poestion    að  rita  um  forngrísk  og  norrænj 
efni    og    ávann   sér  brátt  álit.     1886  fékk  hann  stöðu  vi( 
bókasafn  innanrikisráðuneytisins  í  Vínarborg  og  hefir  veriðj 
forstöðumaður    þess    síðan    1891.     Hefir    hann   í  þvi  starl 
sem    öðrum    sýnt   frábæran    dugnað    og  samvizkusemi  og| 
hlotið  opinbera  viðurkenningu  fyrir. 


Josef  Calasanz  Poestion.  235 

Poestion  er  afkastamikill  rithöfundur.  Fyrstu  rit  hans 
Toru  einkum  um  forn-suðræn  efni:  Griechische  Dichterinnen 
(Grískar  skáldkonur)  1876,  Griechische  Philosophinnen 
(Grískir  kvennspekingar)  1887,  Aus  Hellas,  Rom  und  Thule 
(Frá  Grikklandi,  Róm  og  íslandi)  1887.  ÖII  þessi  rit  hafa 
komið  út  í  tveim  útgáfum.  I  síðastnefndu  riti  sínu  leiðir 
Poestion  fram  á  sjónarsviðið  fornislenzkt  skáld  (Gunnlaug 
ormstungu),  berserkina  norrænu  og  gátur  Gestumblinda, 
og  er  meðferð  hans  undir  eins  örugg  og  viðfeldin.  Hann 
lætur  sögurnar  sjálfar  segja  frá  í  góðri  þýðingu  og  setur 
þær  í  umgjörð  sem  skýrir  þær. 

Siðan  heíir  Poestion  verið  ötull  brautryðjandi  fyrir 
bókmentir  Norðurlanda  meðal  þýzkumælandi  þjóða.  A 
tvennan  hátt:  Hann  hefir  búið  í  hendur  þeim  sem  læra 
vilja  Norðurlandamálin  —  ritað  kenslubækur  i  þeim  öll- 
um,  fyrst  Einleitung  in  das  Studium  des  Altnordischen 
(Leiðarvisir  til  að  læra  norrænu,  2  bindi,  málfræði  og 
lesbók),  þá  danska,  norska  og  sænska  mállýsing,  er  hver 
hefir  komið  út  í  þrem  útgáfum,  og  norska  lesbók.  Þessar 
kenslubækur  hafa  áunnið  honum  mikið  lof  vísindamanna 
og  kennara  fyrir  lærdóm,  samvizkusemi  og  hagsýni,  og 
eru  þær  taldar  einhverjar  hinar  beztu  hver  í  sinni  grein. 
Á  hinn  bóginn  hefir  hann  þýtt  skáldrit  eftir  ýmsa  Norður- 
landahöfunda:  H.  C.  Andersen,  Drachmann,  Bauditz, 
Rudolf  Schmidt,  Kielland,  Elster,  Ibsen,  og  að  auki  ýms 
kvæði,  lappneskar  þjóðsögur  og  æfintýri,  og  visindalegar 
ritgerðir. 

En  raest  hefir  Poestion  þó  unnið  fyrir  oss  íslendinga 
með  ritum  sinum  um  land  vort,  þjóð  og  bókmentir,  og 
þýðingum  á  íslenzkum  bókum  og  Ijóðum.  Hann  þýddi 
^Friðþjóf8sögu«  1879,  »Pilt  og  stúlku«  1883,  —  af  henni 
eru  komnar  út  4  útg.  —  »lslenzk  æfintýri«  1884.  Arið 
1885  kom  út  hið  merka  rit  hans:  Island.  Das  Land  und 
seine  Bewohner.  (ísland.  Landið  og  þjóðin),  Islandische 
Dichter  der  Néuzeit  (íslenzk  nútíðarskáld.  Lýsingar  af 
þeim  og  úrval  af  kvæðum  þeirra  i  þýðingum,  með  yfir- 
liti  yfir  andlega  lífið  á  íslandi  síðan  um  siðaskiftin)  1897, 
Zur  Geschichte   des   isl'dndischen  Dramas  und  Theaterwesens 


236  Josef  Calasanz  Poestion. 

(Um  sögu  leikrita  og  leikhúsa  á  íslandi)  1903,  Eisland- 
Uuten  (íslandsblóm.  Nýislenzkt  Ijóðasafn,  með  inngangi 
um  menningu  landsins  og  bókmentir,  og  með  skýringum) 
1904,  og  1912  bókin  um  Steingrím  Thorsteinsson,  sem  nú 
er  mikið  og  lofsamlega  ritað  um  á  þýzku.  Auk  alls  þessa 
hefir  Poestion  skrifað  ýmsar  greinir  i  blöð  og  timarit. 

Um  flest  þessi  rit  Poestions  hefir  verið  skrifað  all- 
ítarlega  í  islenzkum  blöðum  og  timaritum,  og  skal  þvi  eigi 
hér  lýsa  hverju  þeirra  um  sig.  En  öU  eru  þau  höfundin- 
um  og  þjóð  vorri  til  sóma.  öll  bera  þau  vott  um  ást 
hans  á  viðfangsefninu  og  óþreytandi  elju  hans  og  sam- 
vizkusemi.  Hefir  það  vakið  aðdáun  allra  sem  vit  hafa  á, 
hve  víðtæk  og  nákvæm  þekking  Poestions  er,  svo  örðugt 
sem  það  hlýtur  þó  að  vera  i  f  jarlægu  landi  að  ná  i  allan 
þann  fróðleik  sem  saman  er  kominn  i  ritum  hans,  og  það 
þótt  hana  hafi  átt  ýmsa  góða  menn  að  hér  heima.  Bækur 
hans  eru  allar  vel  samdar,  efnisskipunin-  Ijós  og  eðlileg 
og  dómar  hans  sanngjarnir  og  heilbrigðir.  Hann  varast 
oflof  og  tildur  í  rithætti,  og  er  það  mikilsvert,  að  ekki  séu 
gefnar  út  ávísanir  á  meira  gull  en  fyrir  er,  þegar  verið  er 
að  ryðja  áður  óþektum  bókmentum  veg  til  álits  meðal  er- 
lendra  þjóða.  En  í  öllu  sem  Poestion  ritar  um  íslenzk  efni 
andar  virðingu  og  aðdáun  fyrir  íslenzkri  þjóð,  sem  þrátt  fyr- 
ir  fámenni  og  fátækt  hefir  lagt  slikan  skerf  á  altari  menn- 
ingarinnar,  og  er  auðfundið  bróðurþelið  sem  undir  býr. 

Þýðandi  er  Poestion  svo  snjall,  að  fáir  raega  við  hann 
keppa.  Er  það  viðurkent  jafnt  af  skáldum  þeim  sem  hann 
hefir  þýtt,  sem  af  öðrum.  Mun  hann  vera  skáld,  þó  hann 
yrki  ekki  að  jafnaði  frá  eigin  brjósti  svo  að  kunnugt    sé. 

Að  maklegleikum  hefir  Poestion  fengið  allmikla  viður- 
kenningu  fyrir  störf  sín.  Hann  er  hirðráð  að  nafnbót  og 
hefir  verið  sæmdur  heiðursmerkjum  margra  þjóða.  Hann 
er  heiðursfélagi  Hins  íslenzka  Bókmentafélags. 

Þegar  íslendingar  minnast  þeirra  manna  sem  hafa 
rétt  þeim  bróðurhönd  og  beðið  þeim  hljóðs  á  skáldaþingiy 
verður  Poestions  jafuan  getið. 

Guðm.  Finnbogason. 


Fimti  maí. 

Eftir  Alessandro  Manzoni. 

(Kveðiö  við  fréttina  um  lát  Napoleons  mikla  5.  mai  1821). 

Þýtt  úr  ítölsku. 


Hann  var.     Eins  hljótt  og  hvíldi'  hans  lík 
er  hinzta  sinni  hann  stundi, 
losað  við  ógnar  andann  hans, 
og  ekkert  framar  mundi  — 
svo  við  þá  helfregn  höggdofa 
hnípir  nú  gjörvöU  jörð. 

Þögul  hún  er  á  andlátsatund 

örlagamannsins  ríka, 

hreyfir  sór  djúpt  í  hryggri    lund 

hvort  aftur  þess  manns  h'ka 

vaða  hún  líti  annan  eins 

yfir  sinn  blóðga  svörð. 


Þegjandi  eg  leit  er  hreyktist  hátt 
í  hásætinu  hans  Ijómi, 
er  fóll  hann,  uppreis  og  fallinn  lá 
að  forlaganna  dóini, 
eg  þagði  samt  í  þeim  þrumugný 
þúshundruð  radda'  og  meir. 

Eg  þræislof  honum  hef  ei  flutt 

nó  hrópníð  ragra  fjanda, 

en  kemst  nú  við,  er  só  eg  sól 

slokna  hins  mikla  anda, 

og  legg  á  kistu'  hans  kvœðið  mitt 

sem  kannske  ekki  deyr. 


238  Fimti  mai. 

Frá  Pjramíðum  til  Mundía 

frá  Manzanares  til  Rínar 

hans  óbilandi  elding  flaug 

með  ógnarþrumur  sínar, 

frá  Skyllu'  í  Vanakvísl,  hafi  í  haf, 

hentist  hans  leifturglóð. 

Var  frægð  hans  sönn  ?     Látum  seinni 
svara  í  sh'kum  vanda, 
vór  fyrir  heimsins  Höfundi 
hneigjum  oss,  sem   þann  anda 
sköpunarmagns  síns  mestan   vott 
mannheima  birti  þjóð. 


Stórræðagleði,  er  geystum  hroll 
í  gegnum  hugann  streymir, 
og  óþol  hjarta,  er  þjóna  þarf 
en  þó  um  völdin  dreymir, 
og  öðlast  laun,  sem  óðs  manns  var 
æði  að  búast  við,  — 

alt  reyndi'  hann :     hættu  þunga  þraut, 

því  meiri  frægðarljóma, 

sigur  og  flótta,  hilmishöll, 

heimsútlegð  gleðitóma, 

tvisvar  í  dufti,  tvisvar  lyft 

í  tign  á  altarið. 


Hann  birtist :    alvopna  aldir  tvær 

andvígar  til  hans  liðu, 

auðmjúkar  gáfust  undir  hann, 

örlagadóms  síns  biðu ; 

hann  kvað  sór  hljóðs,  og  settist  svo 

sjálfur  að  dæma  þær. 

Hann  hvarf  —  og  enti  á  eyðiey 
iðjulaus  lífið  ríka, 
hlaðinn  af  óbeit  ótal  manns, 
innfjálgri  dyrkun  h'ka, 
hatri,  sem  ekkert  afmáð  gat, 
ást,  sem  að  gleymst  ei  fær. 


Fimti  mai.  239" 

Sem  aldan  hvolfir  sór  há  og  þung 
á  höfuð  skipbrotsmannsins, 
er  hvessir  sjónir  í  alla  átt 
úr  ógnum  bylgjufansins, 
og  reynir  eygja,  til  einkis  samt, 
einhverja  í  fjarska  strönd  — 

Eins  skall  á  önd  hans  það  ógnarfarg, 

er  átti  hann  sér  í  minni, 

ó,  oft  hann  reyndi  frá  sjálfum  sór  -^ 

að  segja  framtíðinni, 

og  ofan  á  blóðin  ódauðleg 

aftur  fóll  þreytt  hans  hönd. 


Ó,  oft  hann  stóð  á  dáðlauss  dags 
deyjandi  kvöldfriðsstundu 
með  arma  krosslagða',  og  augunum 
eldfránu  starði'  á  grundu, 
og  endurminningar  horfins  heims 
hrifu'  hann  með  h'fsins  þrótt. 

í  huga  hann  leit  sín  hviku  tjöld, 
hrynjandi  virkin  duna, 
vopnblik  fótliðsins  röð  við  röð, 
riddarahrannir  bruna, 
hvernig  var  skipað,  hiklaust,  hast, 
og  hlýtt  svo  vel  og  fljótt. 


Ó,  við  þá  ofþraut  andi  hans 
víst  örmagnaðist  tíðum, 
og  örvænti  —  en  frá  himni  hönd 
hreif  hann  með  krafti  blíðum, 
og  leiddi  hann  svo  h'knarfull 
í  Ijúfari  heim  með  sór. 

Um  vonarinnar  blómabraut 

brunaði  hún  með  hans  anda, 

til  launanna  umfram  alla  þrá 

eilífra  dyrðarlanda, 

þar  sem  er  dimma  og  dauðaþögn 

dyrð  sú,  sem  liðin  er. 


240  Fimti  maí. 

Vor  fagra,  sigursæla  trú, 
sígóðvirk,  ævarandi, 
gleðst  yfir  honum,  hann   laut  þór, 
og  honura  stoltari  andi 
göfgaði  aldrei  guma  ueinn 
Golgatha  háðsmerkið. 

En  hættu,  þú  sem  hið  þreytta  duft 
svo  þungau  dóm  á  fellir, 
sá  Guð,  sem  lyftir  og  lækkar  oss, 
sem  h'knar,  og  sem  hrellir, 
á  auða  sængina  seztur  er 
sjálfur  við  h'ksins  hlið. 

Sigfús  Blöndal  þýdcli,  5.  mai  1912. 


Nútíma  hugmyndir  um  bamseðlið. 

Nl. 

Margir  menn  saka  sjálfa  sig  um  minnisleysi,  en  aldrei 
um  skort  skilnings  eða  dómgreindar.  Það  sýnir  að  sjálfir 
meta  menn  minnið  ekki  jafn  mikils  eins  og  aðra  þætti 
sálarlifsins.  Því  hefir  jafnvel  verið  haldið  fram,  að  minni 
og  skilningur  ætti  aldrei  samleið  i  neinum  manni ;  þvi 
meira  sem  væri  af  öðru,  því  minna  færi  fyrir  hinu.  Það 
kemur  stundum  fyrir  að  visu,  að  heimskir  menn  hafa  af- 
bragðs  minni,  geta  lært  utanbókar  hverskonar  námsbækur 
og  lokið  ágætum  prófum.  Skilningsleysi  þeirra  kemur 
fyrst  í  Ijós  er  þeim  ber  að  fást  við  samsett  viðfangsefni  i 
daglegu  lífi.  Þvilikt  minni  .er  sára  litils  virði  fyrir  mann- 
félagið.  Minnið  er  ekki  sjálfskapandi  eiginleiki,  það  er 
forðabúr,  sem  fylla  má  með  reynslu  og  mannviti.  Eitt 
sér  megnar  það  ekkert;  með  skilningi  og  dómgreind  er 
það  dýrmætur  eiginleiki,  ein  af  meginstoðum  menningar- 
innar. 

Fáein  dæmi  nægja  til  að  sýna  vanmátt  mikillar 
minnisgáfu  i  heimskum  mönnum.  SLúlka  nokkur  i  Paris 
var  fullorðin,  en  þó  ólæs,  og  fábjáni  i  flestum  efnum.  En 
hún  gat  munað  til  lengdar  sundurlausar  tölur  og  mein- 
ingarlausar  samstöfur  betur  en  þjóðkunnir  gáfumenn.  í 
sama  bæ  var  fyrir  nokkrum  árum  ungur  maður,  sem  gat 
lært  og  munað  50  tölustafi,  ef  hann  las  línuna  einu  sinni, 
og  tvö  systkin,  sem  lærðu  og  kunnu  100  tölur  eftir  hálfr- 
ar  stundar  lestur.  En  þetta  feikna  minni  varð  að  engum 
notum.  Sumt  af  þessu  fólki  sýndi  minnismátt  sinn  fyrir 
fé  i  loddarasamkundum. 

En   þetta   eru   undantekningar.     Oftast   er  samræmi 

16 


242  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

milli  minnis  og  skilnings,  svo  að  menn  geta  hlaðið  minní 
sitt  nokkuð  i  hlutfalli  við  framkvæmdarmáttinn.  Þess 
vegna  skiftir  miklu  i  uppeldismálum  að  vita  glögglega 
skyn  á  minnishæfileikum  manna,  hvenær  minnið  er  næm- 
ast,  hvenær  léttast  er  að  læra,  hvort  bæta  má  minnið  o. 
s.  frv.  Flestum  eldri  mönnum  flnst  þeir  hafa  lært  léttast 
og  bezt  i  æsku,  en  tilraunir  siðari  ára  staðfesta  ekki  þá 
skoðun  nema  að  nokkru  leyti.  Unglingar  virðast  muna 
betur  en  börn  og  fuUorðnir  betur  en  unglingar.  Eftirfar- 
andi  dæmi  sýnir  þessa  framför,  hversu  minnisvillum 
fækkar  með  aldri. 

Börn     6—  9  ára  73%  villur. 

—  10—11    —   69%     — 

—  12—14    —    50%      — 

Þetta  sýnir  framþróun  minnisgáfunnar,  þar  sem  gætir  að 
nokkru  annara  sálarlegra  eiginleika:  skilnings,  eftirtektar 
og  viljafestu.  Þeir  eiginleikar  allir  fara  venjulega  vax- 
andi  með  árum.  Þroskaðir  unglingar  og  fullorðnir  menn 
geta  unnið  og  numið  af  þvi  þeir  vilja  það.  Þeir  hafa 
fengið  meiri  og  viðtækari  þekking  en  börn ;  nýjar  hug- 
myndir  hitta  fyrir  í  eldri  þekking  margskonar  sambönd 
sem  greypa  þær  fastar.  Og  séu  líkingasambönd  langsótt, 
myndast  þau  við  umhugsun  skilningsgóðra  manna.  Alt 
þetta  veldur  því  að  tilraunir  sem  reyna  á  rainnið  yfirleitt, 
minni  eins  og  það  kemur  fyrir  í  daglegu  lífi,  benda  á  fram- 
för  með  aldri.  En  ef  reyna  skal  á  minnishæfileikann  ein- 
an  verður  að  haga  tilraununum  svo,  að  skilningur  og  eftir- 
tekt  komist  ekki  að.  Af  því  tægi  er  sú  tilraun  að  lesa 
upp  100  sundurlaus  orð  fyrir  þeim  sem  reyna  skal.  Þegar 
lestrinum  er  lokið,  reynir  hann  að  skrifa  orðin  eftir  minni; 
en  meiri  hlutinn  er  gleymdur  i  bráðina;  meðalmenn  muna 
ekki  einusinni  fimta  hlut.  Þá  er  reynt  að  láta  manninn 
endurþekkja  orðin  í  venjulegu,  mæltu  máli,  þar  sem  þau 
koma  fyrir  öll  i  stuttri  grein.  Þessa  tilraun  er  létt  að 
gera  við  heila  bekki  í  skólum.  Ein  slík  meðal-úrslit  voru, 
sem  hér  segir: 


Nútíma  hngmyndir  um  barnseðlið.  245- 


A  1  J . 

Orð  af  hundraði  sem 

Orð  af  hundraði 

Alaur: 

börnin  mundu: 

endurþekt : 

8  ára 

15 

64 

9   — 

11 

58 

10   — 

14 

63 

11    — 

14 

50 

12    — 

18 

61 

13    — 

16 

57 

Báðar  útkomurnar  sýna  að  minninu  sjálfu  fer  næsta  litið' 
fram  á  þessum  árum,  og  er  það  í  fuUu  samræmi  við  vöxt 
heilans.  Átta  ára  barn  hefir  eigi  fengið  nema  þriðjung  af 
þroska  fullorðins  manns,  en  heili  þess  er  nær  fullvaxinn. 
að  þyngd;  bætir  við  einum  fjórtánda  hluta  fram  að  þrett- 
án  ára  aldri,  og  þyngist  ekki  að  jafnaði  eftir  það. 

I  fljótu  bragði  virðist  vera  mótsögn  í  úrslitum  þessara 
tveggja  tilrauna.  önnur  segir  að  minni  barna  fari  fram 
með  aldri,  hin  að  minnið  standi  i  stað,  eða  jafn  vel  fari 
aftur.  Þó  eru  báðar  réttar,  og  í  samræmi,  ef  betur  er  að 
gáð.  Seinni  tilraunin  er  að  muna  sundurlausar,  meining- 
arlausar  orðaraðir.  Hún  lýsir  afli  minnisins,  þegar  það 
starfar  eitt  saman,  hjálparlaust,  eða  þvi  sem  nær.  Fyrri 
tilraunin  reynir  á  minnið  að  viðbættum  þeim  sálaröflum, 
sem  geía  stutt  það,  skilning,  eftirtekt  o.  s.  frv.;  viðfangs- 
etnið  er  að  muna  visur  eða  setningar  sem  vit  er  i.  Þar 
fækkar  villunum  með  aldri,  af  þvi  að  hjálpareiginleikum 
minnisins  fer  þá  svo  mjög  fram.  Aðalráðið  til  að  styrkja 
minnið  er  að  kunna  að  nota  réttilega  hjálpareiginleikana. 

Þessar  tilraunir  sýna  að  eins  stundarminni,  en  ekki 
minnisþolið,  það  hve  endurminningin  geymist  lengi,  en  það 
skiftir  mestu  i  dagiegu  lífi.  Til  að  mæla  það  er  handhægt 
við  heila  bekki  að  láta  alla,  sem  reyna  skal,  læra  sama 
kvæðið.  Hver  nemandi  fær  eintak  fyrir  sig,  og  lærir  í  10 
minútur.  Þá  er  textinn  tekinn,  og  allir  skrifa  eftir  minni 
það  úr  kvæðinu,  sem  þeir  kunna.  Stranglega  þarf  að 
gæta,  að  enginn  veiti  né  þiggi  hjálp.  Eftir  viku  er  reynt 
aftur,  hve  mikið  hinir  sömu  muna  þá;  siðan  má  halda 
áfram,  mæla  eftir  mánuð,  missiri,  ár,  eftir  þvi  sem  ástæð- 

16* 


Í244 


Nútima  huí^myndir  um  barnseðlið. 


ur  leyfa.  Til  skýringar  er  sett  hér  skýrsla  um  eina  slíka 
tilraun,  sem  gerð  var  við  26  börn.  Kennarinn  hafði  skift 
iþeim  í  þrjá  flokka  eftir  því,  sem  honum  f  a  n  s  t  minni 
.þeirra  vera.  í  siðasta  dálki  er  skólaeinkunn  barnanna 
fyrir  kvæðakunnáttu.  Tölurnar  sýna  hve  margar  linur  úr 
kvæðinu  börnin  kunnu  réttar.     Börnin  voru  12  ára. 


LÍHur  sem  börnin 

Skóla- 
eink- 

Börnin  i  bekknum,  aðgreind 

mundu. 

með  tölum:- 

Sama  dag  Eftir  nku 

unn. 

i. 

43 

24 

9      1 

g'f 

2. 

25 

7 

9 

^l 

3. 

37 

28 

9 

l^ 

4. 

18 

9 

8V2 

rl 

5. 

30 

9 

8 

6. 

26 

13 

7 

0    B 

7. 

33 

15 

8 

r  ^ 

8. 

31 

35 

7 

D      0 

9. 

26 

3 

9 

1? 

Meðaltal : 

29 

15,5 

8      J 

10. 

15 

4 

7 

11. 

9 

6 

6 

tr    2 

12. 

54 

61 

8 

p   5' 

13. 

27 

7 

8 

B   ^ 

14. 

19 

1 

7 

•    §'æ- 

15. 

6 

0 

6 

":  s 

16. 

13 

12 

8 

B    t^ 

17. 

20 

11 

6 

^g 

18. 

31 

7 

7 

Meðaltal: 

21 

11 

7 

19. 

4 

0 

7 

E? 

20. 

32 

25 

8 

21. 

28 

18 

9 

t3-  2. 

22. 

11 

1 

8 

p-  s; 

23. 

23 

1 

6 

24. 

27 

2 

9 

'■^l 

25. 

10 

5 

6 

gj 

26 

19 

4 

8 

s.§. 

Meðaltal: 

19 

7 

7,6  J 

P 

Cd 

Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  245 

Þessi  tilraun  sýnir,  hve  ónákvæmir  þeir  dómar  geta 
verið,  sem  bygðir  eru  á  tilfinningu.  Kennarinn  sem  flokk- 
aði  og  gaf  einkunn  er  þó  sagður  að  hafa  verið  athugull 
maður,  og  þekti  börnin  af  daglegri  samveru.  Þó  setur 
hann  i  fyrsta  flokk  fáeina,  sem  hafa  haldlitið  minni,  eink- 
um  nr.  2,  4,  5  og  9.  Sama  má  segja  um  nr.  14  og  15  i  öðr- 
um  flokki.  í  þriðja  flokki  eru  aftur  á  móti  tveir,  sæmi- 
lega  minnisgóðir,  nr.  20  og  21.  Mesta  villan  er  þó  að 
setja  nr.  12  i  annan  flokk.  Hann  man  61  linu  úr  kvæð- 
inu  eftir  viku,  en  jafnaldri  hans,  nr.  19,  man  aðeins  4 
línur  eftir  lesturinn,  og  enga  að  viku  liðinni.  Svo  mikill 
er  munurinn  á  minnisgáfu  manna,  að  furðulegt  er  að  1 
öUum  löndum  eru  enn  i  hugsunarleysi  settir  að  sama 
námi,  þeir  sem  hafa  minni,  og  þeir  sem  ekkert  minni 
hafa. 

Gagnstætt  góðu  minni  eru  tvær  tegundir  minnisleysis:. 
að  gleyma  algerlega  og  að  muna  rangt.  Algerð  gleymni 
kemur  mest  niður  á  manninum  sjálfum,  sem  svo  er  gerð- 
ur,  en  rangminni  hefir  víðtækari  afieiðingar.  Slikur  mað- 
ur  segir  rangt  frá  óafvitandi,  og  þeir  sem  orð  hans  heyra 
taka  oftast  ósannindin  fyrir  sannleika.  A  þeim  vegum 
verður  til  mestöU  lygi,  einkum  meðal  barna,  fiestar  hvik- 
sögur  og  þvættingur,  sem  gengur  siðar  stafiaust  manna 
á  milli. 

Um  gleymnina  sjálfa  er  fátt  hægt  að  segja ;  sennilega 
verður  hún  ekki  bætt  svo  að  nokkru  nemi;  en  það  mál 
er  þó  sifelt  deiluefni  manna  sem  fást  við  þessi  efni.  Hálf- 
gleymnina,  rangminnið  má  fremur  bæta;  það  stafar  af 
eftirtektarleysi,  af  ótömdu  ímyndunarafii,  af  innblæstri.  Af 
því  þessi  ágalli  er  algengastur  á  barnsaldri  er  hægt  að 
athuga  áhrif'  hans  í  frásögnum  þeirra.  Einn  bætir  við^ 
annar  breytir,  því  sem  þeir  segja  frá.  Auðveld  tilraun  til 
að  sannfærast  um  þetta,  er  að  lesa  fyrir  barnahóp  ein- 
hverja  sögulega  frásögn  og  biðja  þau  að  skrifa  hana 
eftir  minni  t.  d. : 

»1    fyrri   nótt   náði   lögreglan  manni,  sem  var  að^ 
brjótast  inn  í  búð  á  Laugaveginum«. 


S46  Nútíma  hugmyndir  um  barnseðlið. 

Jafnvel  i  svo  stuttu  máli  gera  skýr  börn  stundum 
verulegar  viUur.  Eitt  segir  innbrotið  hafa  gerst  í  n  ó  1 1, 
á  Laufásvegi,  sem  hvorttveggja  er  rangt.  Annað  að 
;spellvirkinn  hafi  verið  v  e  1  b  ú  i  n  n,  þriðja  að  brotist  hafi 
verið  inn  i  n  r.  2  0,  en  hvorugt  það  var  nefnt.  Hér  eru 
ósannindi  í  byrjun,  þótt  engin  hvöt  valdi,  heldur  einungis 
ónákvæm  eftirtekt.  Vitanlega  breytist  sagan  tiltölulega 
því  meir  sem  hún  er  oftar  sögð,  og  eru  myndbreyting- 
arnar  eftirtektarverðar.  Ef  sagt  er  frá  slysum  og  mann- 
tjóni  fjölgar  sífelt  særðum  og  dauðum.  Skaðinn  er  hafinn 
i  annað  veldi.  Sama  villa  hendir  fuUorðna  menn  þó  að 
sjaldnar  sé.  Þannig  telst  réttarfræðingum  svo  til,  að  25% 
af  öUum  vitnaframburði  séu  ósannindi,  Jafnvel  þó  að  vitn- 
in  ætli  að  segja  satt.  Það  eru  óafvitandi  ósannindi;  þeim 
veldur  ónákvæm  eftirtekt,  og  ímyndunarafl,  sem  ræðst  inn 
á  svið  skynseminnar.  I  börnum  er  imyndunaraflið  frjótt 
og  skapandi;  hvert  atvik,  heyrt  eða  séð,  vekur  skammlif, 
virkileikaleg  hugsanasambönd,  svo  að  hverful  draumsjón 
verður  sögumanninum,  eftir  eigin  dómi,  að  f ulium  veru- 
leika.  En  að  sama  skapi  sem  imyndunaraflið  er  máttugt 
,i  börnum,  eru  bönd  þau,  sem  halda  því  í  réttum  skorðum 
i  vel  þroskuðum  mönnum,  varla  hálfmynduð;  þau  vantar 
þekking,  dómgreind,  stilling  og  virðing  fyrir  siölegum  lög- 
um.     Rangminni  er  þannig  ein  af  uppsprettum  ósanninda. 

Uppeldið  þyrfti  að  búa  menn  til  varnar  móti  þessari 
meðfæddu  breytingahneigð,  ef  unt  væri.  Helzta  þekta 
ráðið  er  athugunarkensla,  æfing  í  að  skoða  gaum- 
gæhlega,  bera  saman  líkt  og  ólikt  í  eðli  og  útliti  hluta, 
festa  myndina  i  huganum.  Við  samathuganir  og  saman- 
burð  lýsinganna  læra  börn  og  menn  varfærni,  reyna  að 
alla  getur  hent  að  fella  úr  eöa  auka  við  óafvitandi.  Þann- 
ig  lærist  flestum  smátt  og  sraátt  að  halda  stöðugt  höndinni 
á  lífæðinni,  að  vera  á  verði  móti  sínu  eigin  ímyndunar- 
afli,  að  það  brcyti  ekki  og  bylti  hugmyndunum,  svo  að 
isannleikur  verði  að  villu. 

Aðrir  ófullkomleikar  loða  við  minni  manna.  Flestir 
eru  ekki  jafnvígir  á  alt,  hafa  sérsvið  þar  sem  minni  þeirra 


Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið.  247 

■er  næmara  og  fastheldnara  en  i  öðrum  efnum.  Margir, 
einkura  konur,  muna  vel  liti,  lögun  klæða,  yfirleitt  alt 
ytra  útlit.  Að  sama  skapi  muna  stjórnmálamenn  ræður 
og  atkvæðagreiðslur,  iþróttamenn  nöfn  og  afrek  stéttar- 
bræðra  sinna,  ættfræðingar  óralangar  kynþáttaraðir  o.  s. 
frv.  Menn  muna  það  sem  er  þeim  áhugamál.  Hugljúf 
endurminning  festir  rætur.  Ný  og  skyld  atriði  bætast  við 
daglega  og  tengjast  eldri  reynsluforða.  Þannig  myndast 
úr  áhugamálunum  yfirgripsmikið  kerfi,  þar  sem  hvert  at- 
riði  styður  annað  eins  og  hermenn  í  þéttri  og  vel  æfðri 
fylkingu.  En  af  því  að  mörgum  kemur  illa  að  vera 
gleymnir  á  sumt  sem  leiðinlegt  er,  hafa  komið  upp  ýmsir 
meistarar,  sem  þóttust  geta  læknað  dauft  minni  með  leynd- 
ardómsfuUum  aðgerðum.  En  engum  munu  kynjalyf  þau 
hafa  hjálpað,  nema  höfundunum  sjálfum,  sem  gerðu  þau 
sér  að  féþúfu.  Hinsvegar  hafa  nútimarannsóknir  leitt  i 
Ijós  nokkur  atriði  um  eðli  minnishæfileikans,  og  ráð  til  að 
muna  vel.  En  ekkert  er  leyndardómsfult  við  þau  ráð; 
þau  eru  lítið  annað  "^.n  það  sem  heilbrigð  skynsemi  hefði 
átt  að  geta  kent,  ef  fylgt  hefði  verið  boðum  hennar. 

Fyrst  er  að  athuga  hvenær  á  deginum  flestum  er  létt- 
ast  að  læra,  því  að  það  skiftir  miklu.  Astand  mannsins, 
líkamlegt  og  sálarlegt  er  sifelt  að  breytast,  gengur  í  öld- 
um  eftir  innri  og  ytri  ástæðum.  Þreyta,  svefnleysi,  hung- 
ur,  lasleiki,  gremja,  hrygð  hafa  djúp  áhrif  á  námshæ.fileik- 
ann,  eru  öfl  sem  kennarar  verða  að  gera  ráð  fyrir  engu 
síður  en  skipstjórar  ætlast  á  um  áhrif  hafstrauma  og  vinda. 
Þegar  þess  er  ekki  gætt  er  meir  og  minna  unnið  fyrir 
gýg,  eins  og  stundum  verður  með  undirbúning  námsmanna 
fyrir  próf.  Þeir  leggja  oft  á  sig  eins  og  ættu  þeir  lífið  að 
leysa,  vinna  dag  og  nótt,  svefnlitlir  þreyttir,  æstir,  og 
reyna  að  gleypa  i  sig  sem  mestan  fróðleik  á  serh  styztum 
tima,  en  sú  þekking  á  sér  venjulega  skamman  aldur. 
Veldur  þvi  fyrst  og  fremst  þreytan,  og  það  að  meira  berst 
að  en  melt  verður.  Til  að  geyma  varanlega  fengna  end- 
urminning  verður  nýmyndun  að  fara  fram,  sambönd  að 
leysast,    og    tengjast   með    nýjum    hætti,   en  til  þess  þarf 


248  Nútima  hngmyndir  um  barnseðlið. 

fremur  öllu  öðru  kyrð  og  næði,  einmitt  þau  skilyrði,  semi 
önnum  kafið  námsfólk  vantar  mest. 

Um  heilbrigða  og  starfsama  námsmenn  má  fyrirfram 
gera  ráð  fyrir,  að  þreytan  aukist  því  meir,  sem  á  daginn 
líður  og  sé  mest  um  háttatíma.  Þá  kemur  svefninn  og 
hvilir  líkamlega  og  andlega.  Að  morgni  vakna  menn  með 
endurnýjað  starfsfjör  og  orku.  Margir  rithöfundar  hafa 
verið  spurðir,  hvenær  þeim  veitti  léttast  að  skrifa ;  flestir 
hafa  svarað,  að  það  væri  á  morgnana.  Siðari  hluta  dags 
og  kvöldin  hefðu  þeir  til  að  safna  efni,  lesa,  athuga.  Sama 
er  reyndin  í  skólunum,  að  andleg  þreyta  er  minst  á  morgn- 
ana.  Bekkur  sem  gerði  40  villur  í  uppskrift  í  fyrstu 
kenslustund  að  morgni,  gerði  70  villur  í  öðrum  tímanum,. 
160  í  þriðja  og  190  i  hinum  fjórða;  þó  voru  verkefnin  öU 
jafn  erfið.  Alt  bendir  þetta  1  sömu  átt,  að  fyrir  flesta 
menn  sé  morguninn  bezt  fallinn  til  náms.  En  námið  er 
áreynsla  og  því  lengur  sem  haldið  er  áfram,  þvi  meir  vex 
þreytan,  deyfðin,  áhugaleysið.  Bezt  lærist  með  smáhvíld- 
um,  en  þó  ekki  mjög  mörgum  og  stuttum,  því  minninu 
virðist  háttað  líkt  og  hreyfivél,  sem  þarf  nokkra  stund  til 
að  ná  fullum  hraða.  Starfstiminn  má  ekki  vera  styttri 
en  fjórðungur  stundar,  og  hvíldin  fáeinar  mínútur.  Eftir 
lengri  vinnu  þarf  lengri  hvíld.  Meðan  unnið  er  safnar 
minnið  efni,  sem  í  fyrstu  er  laust  og  auðgleymt,  einkum 
ef  lengi  hefir  verið  starfað  hvíldarlaust.  En  þegar  maður- 
inn  hvílist,  fellur  hinn  nýfengna  eign  í  skorður,  tengist 
eldri  endurminningum,  verður  hold  af  manns  holdi.  Ein 
tegund  minnisleysis,  sem  stafar  af  höfuðnieiðslum,  skýrir 
nokkuð  þessa  starfsemi  undirvitundarinnar.  Þá  ber  svo 
við,  að  menn  sem  falla  á  höfuðið  og  missa  ráð  oí>-  rænu 
um  stund,  muna  eftir  á  allan  æflferil  sinn,  eins  og  vant  er, 
nema  það  sem  gerðist  seinustu  stundirnai",  áður  en  slysið 
vildi  til.  Þá  virðast  nýjustu  endurminningarnar  hafa  ver- 
ið  ótengdar,  sundurlausar,  þegar  áreksturinn  eyðilagði  þær. 
Hvíld  er  jafn  nauðsynleg,  eins  og  áreynslan  sjálf. 

Nú  eru  tvær  aðferðir  til  að  niuna  utan  að.  önnur 
er  sú  að  endurtaka  efnið,    þangað    til    maður   kann    reip- 


Nútíma  hugmyndir  um  barnseðlið.  249' 

rennandi.  Hin  er  að  taka  sem  bezt  eftir,  skilja  efnið,  og 
kunna  það  með  þeim  hætti.  Venjulega  er  blandað  saman 
báðum  aðferðunum,  en  reynslan  sýnir  að  menn  muna  þvi' 
betur,  sem  þeir  endurtaka  sjaldnar,  en  beita  meira  athygl- 
inni.  Eftirtekt  og  skilningur  eru  þvi  beztu  máttarstoðir 
minnisins;  og  vissasta  letom  til  að  bæta.minnið  er  einmitt 
sú  að  læra  að  beita  réttilega  þessum  hjálparöflum.  Enn- 
fremur  munar  miklu  á  því  að  læra  i  brotum,  eða  i  heild. 
Sá  sem  vill  læra  kvæði,  getur  annaðhvort  lært  i  einu  eitt 
eða  tvö  visuorð,  eða  reynt  að  læra  visuna  alla  i  einu^ 
endurtaka  hana,  athuga  orðin,  efnið,  rimið,  láta  skilning- 
inn  styðja  minnið.  Flestum  verður  fyrir  að  læra  fremur 
i  brotum ;  það  er  léttara,  það  má  gera  hugsunarlaust  eins- 
og  vél  sem  snýst,  og  vinnur  verk  sitt  á  ákveðnum  tima. 
En  það  er  betra  að  læra  i  stærri  heildum  og  neyðast  til 
að  skilja ;  þær  endurminningar  verða  gleggri  og  haldbetri. 
Þegar  til  lengdar  liður  muna  menn  helmingi  betur  það' 
sem  þeir  nema  i  heildum,  heldur  en  brotalærdóminn. 

En  fleira  þarf  ac  gæta.  Áhrif  sem  valda  endurminn- 
ingum  geta  verið  með  ýmsu  móti,  einföld  eða  samsett;; 
venjulega  muna  menn  þvi  betur  sem  áhrifln  berast  til  vit- 
undarinnar  eftir  fleiri  vegum.  Sumir  eru  svo  næmir,  að 
þeir  læra  visur,  sem  þeir  heyra  einu  sinni.  Þar  er  minn- 
ið  svo  öflugt,  að  eitt  skeyti  eftir  einum  vegi  nægir  til  að 
festa  endurminninguna.  Flestir  þurfa  þó  öflugri  áhrif.  Sá 
sera  les  upphátt,  það  sem  hann  nemur,  h  e  y  r  i  r  og  s  é  r 
orðin ;  hann  f  i  n  n  u  r  þau  á  vörum  sér,  er  talfærin  hreyf - 
ast.  Ef  hann  skrifar  i  viðbót  sömu  orðin,  berast  áhrifin' 
ennfremur  frá  hönd  til  heila.  Og  eins  og  varfærir  menn 
leggja  fremur  trúnað  á  það,  sem  mörg  vitni  bera,  heldur 
en  eins  manns  frásagnir,  þannig  geymir  vitundin  minn- 
ingarnar  þvi  betur,  sem  þær  eru  ofnar  úr  fleiri  þráðum. 
Hver  viðbót  í  áhrifunum  er  nýr  hlekkur,  sem  fjötrar  ný- 
fengna  þekkingu  i  minni  manna. 

Jafnvel  þær  endurminningar,  sem  staðnæmst  hafa  á 
krossgötum  i  vitundinni,  eiga  þar  mislangan  dvalaretað, 
eftir  því,  hvort  þær  eru  þar  gestir   eða   heimamenn;    við" 


"250  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

heíir  borið,  að  menn  hafa  reynt  að  nema  tungumál  með 
þvi  að  læra  orðin  i  heilli  orðabók.  Slíkt  er  auðvitað  á 
einskis  manns  færi,  af  þvi  að  orðin  eru  þar  sundurlaus; 
skilningur  og  eftirtekt  komast  ekki  að,  minninu  til  aðstoð- 
ar.  Hinsvegar  læra  jafnvel  tornæmir  menn  útlend  mál 
'furðu  fljótt  er  þeir  heyra  þau  töluð  kringum  sig  og  við 
sig;  þá  ráða  þeir  i,  hvað  orðin  þýða  eftir  athöfnum  og  lát- 
bragði  þeirra  sem  tala.  Svo  raiklu  munar  á  þessum  tveim- 
ur  aðferðum,  að  minnið  geymir  tuttugu  og  fimm  sinnum 
betur  skiljanlegar  og  sambandshæfar  nýungar,  heldur  en 
þær  sem  eru  einangraðar  og  óskildar  í  huganum. 

Nú  vill  svo  til  að  menn  verða  oft  að  muna  þau  at- 
riði  sem  eru  þess  eðlis,  að  þau  geta  varla  myndað  nein 
^ðlileg  hugsanasambönd,  og  sækja  á  að  gleymast,  t.  d.  for- 
múlur  í  stærðfræðilegum  vísindum,  tímabila-  og  steingerv- 
inga-heiti  í  jarðfræði,  mörg  ártöl,  jafnvel  dagafjöldinn  i 
mánuðunum  o.  s.  frv.  Náttúrlega  má  lemja  þessi  dauðu 
atriði  inn  í  meðvitundina  með  lurk  endurtekninganna ;  en 
það  er  leiðinlegt,  dýrt,  erfitt  og  flestir  vilja  forðast  það. 
Þessvegna  reyna  nárasmenn  oft  óafvitandi  að  laga  sig  eft- 
ir  sálarlögunum  og  finna  bönd  á  þessar  þverbrotnu  og 
hverfulu  endurminningar.  En  þau  bönd  eru  langsóttar 
líkingar,  hverskonar  rím,  eins  og  mánaðarþulan  alkunna, 
smásögur,  gamanyrði  eða  andstæður  þess  sem  muna  þarf. 

Smátt  og  smátt  vex  á  okkar  dögum  reynslufengin 
þekking  á  minninu:  hvenær  menn  eru  næmastir,  hvernig 
athuganir  glöggva  minnið,  hvenær  hægast  er  að  nema, 
Kvíldin  sera  þarf  til  að  endurrainning  falli  1  skorður,  raun- 
ur  þess  að  læra  i  brotura  eða  heildura,  nauðsyn  þess  að 
fikilja  viðfangsefnin  og  fá  áhrifin  eftir  raisraunandi  vegum. 
Vonandi  fjölgar  þeira  sannleiks-neistum,  en  jafnvel  nú  er 
svo  raikið  fengið,  að  næst  gengur  óhófi  að  láta  þá  eign 
iiggja  ónotaða. 

Við  íslendingar  fáumst  lítt  við  sálarrannsóknir,  enda 
-er  það,  sem  sagt  hefir  verið  hér  að  fraraan,  bygt  á  útlendri 


Nútima  hugmyndir  nm  barnseðlið.  251 

en  ekki  innlendri  reynslu.^)  En  sú  reynsla  er  samt  mik- 
ils  verð,  af  því  svo  virðist,  sem  hún  muni  brátt  valda  al- 
gerðum  straumhvörfum  í  skoðunum  og  aðgerðum  í  öllum 
uppeldismálum.  Það  uppeldis-  og  fræðslukerfi  sem  menta- 
þjóðirnar  eiga  nú  við  að  búa  er  að  miklu  leyti  bygt  á 
margra  alda  gömlum  kenningum,  sem  reynslan  brýtur 
fleiri  og  fleiri  skörð  i  með  ári  hverju.  Við  vitum  nú  margt 
í  þessum  efnum,  sem  eigi  má  breyta  eftir,  vitum  að  allir 
menn  eru  nokkuð  ólíkir  að  meðfæddum  hæfileikum,  að 
heilsu,  vilja-afli,  skilningi,  minni,  hneigðum  o.  s.  frv  En 
við  látum  eins  og  allir  séu  steyptir  nákvæmlega  i  sama 
mótinu,  og  fáum  þeim  i  skólunum  sömu  viðfangsefnin.  Við 
vitum  að  heppilegast  er  að  velja  mönnum  æfistörf  eftir 
eðli  þeirra  og  hneigðum.  Þó  er  sjaldnast  spurt  um  slíkt, 
heldur  ráða  oftast  dutlungar,  og  framavonir  vandamanna, 
^ða  bláber  tilviljun  að  hvaða  starfi  er  snúist.  Bæði  um 
uppeldi  og  atvinnuval  renna  flestir  blint  i  sjóinn  i  trausti 
þeirra  viUukenninga,  að  allir  menn  séu  eins,  og  að  upp- 
eldið  geti  gert  menn  hæfa  til  að  takast  á  hendur  hvers- 
konar  störf.  Engum  sem  skilur,  hve  illa  er  hér  sáð,  mun 
á  óvart  koma,  þótt  uppskeran  verði  raisjöfn.  Hann  veit  að 
skólarnir  hljóta  oft  að  hafa  miður  heppileg  áhrif,  þvi  að 
þeir  eiga  að  fella  óendanlega  breytilegar  barnsálir  í  eitt 
einasta  mót,  mót  reglugjörðarinnar.  Og  fremur  er  óliklegt 
að  draumsjónir  og  metorðavonir  foreldranna  séu  ætíð  bezti 
mælikvarðinn  til  að  ákveða,  hvar  á  mannfélagshillunum 
barnið  þeirra  sé  bezt  komið. 

Sá  skoðunarháttur  og  þær  tilraunir,  sem  drepið  hefir 
verið  á  hér  að  framan,  er  spor  í  áttina  til  að  fá  ábyggi- 
lega  undirstöðu  í  uppeldi  og  atvinnuvali,  og  mun  senni- 
lega  verða  því  hægra  aðstöðu  í  þeim    efnum,    sem    timar 


^)  Heimildir:  Alfred  Binet:  Les  Idées  modernes  sur  les  Enfants. 
Paris  1910.  Gastave  le  Bon:  Psychologie  de  1'  Education.  Paris  1910. 
P.  Malapert:  Alfred  Binet  [L'  Education.  4.  Année  No.  1.  1912].  L'  Etude 
psychologique  de  l'Enfant.  Bulletin  1912.  Paris.  William  James: 
Talks  to  Teachers  on  Psychology.  London  1911.  StanleyHall:  Adole- 
ficence.     Vol.  I.     New-York  1911. 


252  Nútima  hugmyndir  um  barnseðlið. 

líða,  og  meiri  reynsla  fæst.  En  nú  þegar  er  nokkuð  unn- 
ið,  og  nóg  viðfangsefni.  Við  höfum  hér  á  íslandi  tvö  upp- 
eldiskeríi:  annað  sem  þjóðin  sjálf  hefir  búið  til  með  alda- 
langri  reynslu.  Það  er  að  ala  börnin  upp  við  líkamlega 
vinnu  og  hjáverkanám  undir  handarjaðri  foreldranna.  Hitt 
er  lánað  frá  grannþjóðunum,  flutt  hingað  til  lands  að  mestu 
óbreytt^  án  þess  að  laga  það  eftir  eðli  okkar  eða  lands- 
háttum.  Samkvæmt  þvi  á  að  ala  upp  i  skólum  við  mest- 
megnis  andlega  áreynslu.  Areiðanlega  má  finna  marga 
galla  bæði  á  heimilis-  og  skólauppeldi ;  þó  liklega  fleiri  á 
hinu  siðarnefnda  eins  og  það  er  nú.  En  um  það  stoða 
engar  ágizkanir.  Við  þurfum  að  stofna  til  sjálfstæðra  at- 
hugana  og  mælinga  á  islenzku  gáfnafari  og  lyndiseinkunn. 
Þá  fyrst  höfum  við  öruggan  grundvöll  undir  fótum,  og 
getum,  ef  við  viljum,  sniðið  þjóðinni  stakk  eftir  vexti, 
Mætti  þá  svo  fara,  að  við  fyndum  óvænt,  að  skynsamlegt 
þjóðaruppeldi  væri  beittasta  vopnið,  sem  við  getum  eign- 
ast  til  að  ryðja  okkur  braut  i  tilverubaráttunni. 

Jónas  Jónsson. 


Heimur  Yersnandi  fer. 

(Fyrirlestur  um  hnignun  og  úrkynjun  hvítra  manna, 
ftuttur  á  Akureyri  i  jan.  1913). 


Meðan  eg  dvaldi  í  Edinaborg  i  fyrravetur  var  það  eitt 
sinn,  er  eg  var  staddur  við  uppskurð  á  einu  sjúkrahúsinu 
þar,  að  þangað  bar  að  ókunnugan  mann,  sem  snéri  sér  til 
min,  og  bað  mig  um  að  koma  sér  á  framfæri  við  yfir- 
læknirinn.  Þetta  voru  fyrstu  tildrögin  til  þess  að  eg 
kyntist  dr.  Kellogg,  sem  er  frægur  vísindamaður  i  Ame- 
riku,  og  nafnkendastuj  allra  lækna,  sem  eru  »vegetaríanar« 
og  berjast  fyrir  þvi  að  menn  leggi  niður  að  neyta  kjöts 
og  fiskjar,  en  lifi  mestmegnis  á  jurtafæðu. 

Eg  hefi  skrifast  á  við  þennan  mann  síðan,  og  haft 
mikla  ánægju  af  bréfum  hans,  en  auk  þess  hefir  hann 
sent  mér  mörg  af  ritum  sinum,  og  hefi  eg  lært  margt  gott 
af  þeim. 

Kellogg  hefir  spurt  mig  mikið  um  lifnaðarháttu  íslend- 
inga.  Það  hefir  verið  honum  mikið  undrunarefni  að  vér 
mörlandarnir  skulum  ekki  vera  búnir  að  hálfdrepa  okkur 
á  öllu  voru  kjöt-  og  fiskáti  gegnum  aldaraðir.  En  eg  hefi 
huggað  hann  með  þvi  að  við  höfum  haft  grasagrauta  og 
mjólk  og  seinast  en  ekki  sízt,  skyrið  okkar  góða,  sem  ef 
til  vill  hefir  haldið  heilsu  okkar  við  —  það  sem  hún  er  — 
fram  á  þennan  dag.  Samkvæmt  ósk  hans,  hefi  eg  sent 
honum  dálitið  af  súru  skyri,  sem  hann  ætlar  að  láta  rann- 
saka  fyrir  mig  vísindalega,  og  sem  hann  þar  að  auki  ætl- 
ar  að  nota  sem  þétta  til  að  geta  búið  sér  til  skyrslettu 
Bjálfur. 


254  Heimur  versnandi  fer. 

Eitt  af  siðustu  ritum  dr.  Kelloggs  heitir:  Tendencies^ 
toward  race  degeneracy  og  ræðir  um  hnignun  hvíta  kyn- 
flokksins.  Hefir  það  þótt  svo  raikilsvert  að  efni,  að  stjórn 
Bandaríkjanna  hefir  látið  gefa  það  út  á  sinn  kostnað  til 
útbýtingar  víðsvegar. 

Dr.  Kellogg  heldur  því  fram,  eins  og  margir  aðrir,  að- 
hvítu  þjóðunum  sé  alstaðár  að  hnigna,  og  telur  hann  hnign- 
unina  vera  að  kenna  óhollum  lifnaðarháttum,  sem  menn- 
ingin  hefir  i  för  með  sér.  I  því  sem  hér  fer  á  eftir  ætla 
eg  nú  að  setja  fram  helztu  atriðin  úr  áðurnefndu  riti  KoUoggs 
og  bæta  þar  við  ýmsu,  sem  eg  hefi  rekist  á  i  timaritun- 
um  »Til8kueren«  og  »Samtiden«  og  Dansk  Sundhedstid- 
ende,  eftir  höfundana  Givskov,  Chr.  Collin  og  Dr.  Lorenzen. 

Ef  það  er  satt  að  hvíta  flokknum  sé  stöðugt  að  hnigna, 
þá  má  óttast  að  hann  fyr  eða  siðar  detti  úr  sögunni.  Við 
þekkjum  það,  að  dýraflokkar  deyja  út.  Okkur  finst  það 
leiðinlegt,  t.  d.  um  móafuglinn,  sækýrnar  og  á  síðustu  timum 
um  hvalina.  En  stórtíðindi  finst  okkur  að  hviti  fiokkurinn 
sé  að  deyja  út,  þar  sem  við  erum  hvítir  sjálfir. 

Maðurinn  heyrir  undir  þann  fiokk  dýranna,  sem  reynsl- 
an  hefir  sýnt  að  hafi  verið  hætt  við  úrkynjun  og  út- 
dauða  öðrum  dýraflokkum  fremur.  Þetta  sýnir  jarðfræðin. 
Náttúrufræðingum  kemur  saman  um  að  þvi  margbreyttari 
og  fíngjörvari,  sem  þroskun  einhvers  dýrs  er,  því  hættara 
sé  því  við  úrkynjun,  vegna  þess  að  það  getur  ekki  lagað 
sig  eftir  umhverfinu  og  breytt  um  lifsskilyröi.  Þau  dýrin 
sem  lengst  hafa  haldist  óbreytt  á  aldanna  rás,  og  eru  með- 
al  hinna  elztu  i  skipunarröðinni,  eru  yfirleitt  fábreyttust  að 
byggingu  —  eins  og  t.  d.  ostrurnar  og  aðrir  skelfiskar. 
Að  öllu  athuguðu  er  bygging  mannsins  fjölbreyttari  og 
fíngerðari  en  hjá  nokkru  öðru  dýri,  og  maðurinn  þess- 
vegna  að  likindum  viðkværaari  fyrir  breytingura  og  meiri 
hætta  búin  fyrir  úrkynjun  og  eyðileggingu  en  öðrum. 


Fyrir  nokkrum  árum  skipaði  brezka  stjórnin  nefnd  til 
að  rannsaka  úrkynjun  ensku  þjóðarinnar  (The  interdepart- 
mental  committee  on  physical  deterioration  in  Great  Britain). 


Heimur  versnandi  fer.  25&' 

Þessi  nefnd  naut  aðstoðar  fjölda  vísindamanna,  —  lækna^ 
hagfræðinga,  náttúrufræðinga  og  embættismanna,  og  varði 
miklum  tíma  og  kröftum  til  þess  að  rannsóknin  yrði  sem 
rækilegust  og  ábyggilegust.  Síðan  voru  gefnar  út  þykkar 
bækur  um  gjörðir  nefndarinnar  og  allar  þær  upplýsingar, 
sem  hún  hafði  aflað  sér.  Skal  nú  bent  á  ýmsan  fróðleik, 
sem  þessi  nefnd  leiddi  i  Ijós. 

Vaxtarrymun.  Sir  William  Taylor,  sem  er  formaður 
læknadeildar  enska  hersins,  segir:  Allar  lægri  stéttir  Eng- 
lendinga  fara  stöðugt  hrörnandi  að  likamlegu  og  andlegu 
atgjörvi  og  sjálfsagt  er  það  að  kenna  þröngum  kosti,  sem 
þær  eiga  við  að  búa,  því  svo  má  heita  að  mikill  hluti 
þeirra  svelti.  Þessar  lægri  stéttir  eiga  næstum  eingöngu 
heima  í  stórborgunum.  Menn  úr  flokki  þeirra  fara  mink-' 
andi  að  vexti  ár  frá  ári.  Á  Englandi  er  krafist  að  lög- 
regluþjónar  séu  ekki  neðan  við  vissa  tiltekna  likamshæð. 
Svipað  er  og  heimtað  um  hermenn,  en  þar  eru  kröfurnar 
ekki  eins  háar.  Til  þess  að  fá  nægilega  háa  lögregluþjóna 
hefir  á  siðari  árum  þurft  að  sækja  þá  ofanúr  sveit. 

Árið  1845  var  heimtað  að  engir  hermenn  væru  undir 
5  fetum  og  6  þuml.  að  hæð,  en  af  því  að  svo  fá  her- 
mannaefni  gátu  fullnægt  þessum  kröfum,  hafa  þær  smám- 
saman  verið  færðar  niður  og  seinast  árið  1900  voru  þær 
komnar  niður  niður  í  5  feta  hæð.  Árið  1911  varð  þó  þrátt 
fyrir  þetta  að  gera  afturræka  um  60°/o  af  þeim  sem  buðu 
sig  fram  til  hermensku.  Bæði  voru  þeir  of  lágir  vexti, 
og  auk  þess  var  brjóstviddin  of  litil. 

Meðal  enskra  skólabarna  ber  mjög  á  úrkynjun.  Nefnd- 
in  komst  að  þeirri  niðurstöðu  að  70%  af  börnunum  væru 
á  einhvern  hátt  vanheil.  Samskonar  rannsóknir  i  New 
York  leiddu  sama  í  Ijós,  nema  á  enn  hærra  stigi;  þar 
reyndust  93%  af  börnunum  vanþroskuð. 

Tannveiklun.  I  öllum  mentuðum  löndum  ber  ákaflega 
mikið  á  tannveiki.  Rannsóknir  beinagrinda  frá  fornöld 
sýna  að  tennurnar  hafa  verið  miklu  traustbygðari  þá  en 
nú,    tennur  frá  miðöldunum,    sem  hafa   fundist   í   gröfum 


:256  Heimur  versnandi  fer. 

manna,  sem  dóu  úr  svartadauða,  eru  stundum  raeð  dálitl- 
ura  skemdum,  og  lakari  en  í  fornöld,  en  þó  raiklu  heil- 
brigðari  og  hraustbygðari  en  nú  gjörist. 

I  Sviss  og  Belgiu  sjást  varla  óbrunnar  tennur  i  skóla- 
börnum,  og  fólki  af  verkamannaflokknum,  A  Þýzkalandi 
hafa  90%  ^f  öllum  börnum  i  skólum  skemdar  tennur,  en 
i  skólum  á  Englandi  hafa  menn  fundið  að  einungis  eitt 
barn  af  hverju  hundraði,  þeirra  sem  eru  11  ára  gömul, 
hefir  heilbrigðar  tennur. 

Einn  af  nefndarmeðlimunum  ensku,  dr.  Young,  segir: 
Beinkröm,  vansköpuð  hauskúpa,  vöðvarýrnun,  munn- 
gallar,  ófullkomin  tannbygging,  ótímabær  elli  og 
mannfækkun,  þetta  eru  helztu  hnignunareinkenni  ensku 
þjóðarinnar. 

Mannfcekkun.  I  flestum  menningarlöndum  fækkar 
fæðingum  í  hlutfalli  við  fólksfjölda,  og  svo  er  að  sjá,  sem 
þeim  fækki  mest  þar  sem  menningin  er  á  hæsta  stigi,  en 
til  þess  eru  þessar  orsakir  helztar:  Karlmennirnir  hafa 
lært  aðferðir  sem  fyrirhafnarh'tið  koma  i  veg  fyrir  barns- 
getnað.  Rikra  manna  konur  vilja  ekki  verða  barnshafandi, 
þvi  fæðingar  og  barnauppeldi  trufla  þær  í  nautn  lifsins  og 
þess  lystisemda,  en  allar  hinar  þykjast  sumpart  ekki  mega 
vera  að  þvi  vegna  þess  að  þær  eru,  ásamt  mönnum  sin- 
um,  að  keppast  við  að  verða  ríkar,  og  sumpart  hafa  þær  ekki 
efni  á  að  eignast  börn  og  sjá  þeim  fyrir  uppeldi.  Eftir 
þvi  sem  alþýðumentunin  vex,  eftir  því  miii^:ar  barnatal- 
an.     Frá  1880—1902  hefir  fæðingum  fækkaö: 

i  New  South  Wales  í  Astraliu  um    30,6^/o 

-  New  Zeeland 24,5o/o 

-  Bandaríkjunum 20,  % 

-  Frakklandi 19,8% 

-  Danmörku 9,5% 

-  Þýzkalandi 8,4% 

-  Noregi 3,7«/o 

Konur  geldast.     Það  er  nú  ekki  eingöngu  svo,  að  kon- 

ur  vorra  tima  eignist  færri  börn  en  fyrrum.  Sjaldan  er 
ein    bára   stök.     Þær   geta   ekki   heldur   haft   börn  sin  á 


Heimur  versnandi  fer.  867 

brjósti.  Þær  eru  farnar  að  stríðgeldast.  Yfir  þessu  sama 
kvarta  læknar  i  flestum  löndum.  í  enskum  stórbæjum 
telst  svo  til  að  8.  hver  móðir  geti  mjólkað  barni  sínu. 
Duglegir  kaupmenn  og  verksmiðjueigendur  raka  saman 
fé  fyrir  barnamjöl  og  aðra  tilbúna  ungbarnafæðu,  meira 
og  minna  saknæ.ma  börnunum. 

Kynlausar  verur.  Prófessor  i  skordýrafræði  við  há- 
skóla  i  Kaliforníu  telur  likur  benda  til  þess  að  mannkynið 
sé  i  þann  veginn  að  klekja  út  hvorugkynsverum,  sem 
samsvari  vinnubýflugum  og  vinnuraaurum,  þar  sem  fleiri 
og  fleiri  konur  séu  að  missa  móðurhæfileikann.  Hann 
spáir  því,  að  eftir  nokkrar  kynslóðir  verði  framkomnar 
kynlausar  kvennpersónur  eða  kvennviðrini,  og  telur  hann 
sennilegt  að  þeim  muni  verða  algjörlega  bannað  að  gift- 
ast,  og  að  ennfremur  verði  lagðar  háar  sektir  við,  ef  þær 
gjöri  nokkrar  tilraunir  til  að  samrekkja  karlmönnum. 

Tœring.  Þá  er  að  minnast  á  tæringuna  —  hvita 
dauðann  —  sem  geysar  yfir  öU  menningarlöndin.  Tær- 
ingin  er  tíðastur  gestur  1  sólarlitlum  og  loftillum  húsa- 
kynnum  fátæklinganna.  Hún  kemur  harðast  niður  á  þeim 
sem  hafa  verið  veiklaðir  frá  fæðingu  eða  á  einhvern  hátt 
úrkynjaðir.  Þeim  er  hættara  við  henni  sem  heima  sitja, 
en  þeim  sem  lifa  mestan  hluta  æfinnar  undir  beru  lofti. 
Þeir  sem  ætið,  bæði  nótt  og  dag,  eiga  kost  á  hreinu,  tæru 
lofti  til  að  anda  að  sér,  mega  heita  lausir  við  tæringu,  og 
þeim  batnar  venjulega  aftur  þó  þeir  fái  hana.  En  af  þvi 
víðast  hvar  er  loftleysi  i  húsum,  fer  eins  og  fer. 

A  hverju  ári  deyja  úr  tæringu  af  hverjum  100000 
mönnum : 


í  París 

468,1 

-  Buda-Pest 

394,1 

-  Wien 

359,3 

-  Moskva 

314,2 

-  Stokkhólmi 

308,4 

-  Kristjaníu 

271,9 

-  Brussel 

235,6 

-  Berlin 

219,4 

17 


258  Heimur  versnandi  fer. 

í  London  191,3 

•  Kaupmannahöfn       188,2 
Manndauði  af  berklum  í  Eyjafirði  siðari  árin  er  likur   og 
i  Berlín. 

Sumstaðar  heflr  með  heilsuhælum  verið  baript  góðrí 
baráttu  til  að  minka  manndauða  úr  tæringu,  eins  og  t.  d. 
á  Prússlandi.  Þar  hefir  á  siðustu  30  árura  dauði  úr  tær- 
ingu  minkað  um  helming,  en  viðast  hvar  er  ástandið 
slæmt,  og  hviti  dauðinn  er  öllum  ægilegur. 

Tæringarbakterian  situr  um  okkur  öU.  Það  er  orðin 
leitun  á  þeim  mönnum,  sem  ekki  hafa  tæringu,  þó  litið 
beri  á.     Flestir  hafa  einhverntíma  haft  snert  af  henni. 

I  Vínarborg  hefir  verið  rannsakað  með  tæ.ringarbólu- 
efni  (tuberkulin),  hve  mörg  börn  væru  berklaveik. 
Af  börnum  milli       1 — 2  ára  höfðu     9%  berkla 

—  -         -         2-4    -     -        70/0       - 

—  —         -         4-6    -     —     51%      — 

—  —        —       6-10    —     —      71%      — 

—  —        —     10—14   —     —      94%       — 
Þetta  voru  alt  börn  frá  fátækum  heirailum. 

Meðal  austurrískra  herraanna  hefir  fundist,  að  í  76%. 
byggju  berklar.  Sól,  loft  og  holl  fæða  geta  haldið  svona 
berklura  i  skefjum,  en  fátækt  og  illur  aðbúnaður  hleypir 
berklaveikinni  i  blossa. 

Geðveiki.  Sarafara  likamlegu  hnignuninni  fer  sálin 
ekki  heldur  varhluta  af  úrkynjuninni.  Geðveiki  fer  vax- 
andi  í  öllum  menningarlöndum.  Meðal  villiþjóða  er  hún 
mjög  sjaldgæf,  og  sömuleiðis  meðal  hálfmentaðra  þjóða. 
Hjá  slafnesku  þjóðunum  er  hlutfallið  aðeins  eins  og  0,6  á 
móti  1000,  þar  sem  hjá  Englendingura  hlutfallið  er  6  á 
móti  1000.  Á  írlandi  er  nú  1  geðveikur  af  hverjum  170 
ibúum,  en  fyrir  50  árum  siðan  var  geðveiki  þar  svo  miklu 
minni,  að  þar  var  aðeins  1  geðveikur  af  hverjum  740.  Merk- 
ur  geðveikralæknir  enskux'  hefir  skrifað  grein  i  Lundúna- 
blaðið  Times,  þar  sera  hann  leiðir  rök  að  þeirri  skoðun 
að  mannkynið  sé  alt  á  leið  til  að  verða  vitlaust.  —  Eink- 
um  fer  geðveiki    óðfluga   vaxandi  í  Bandarikjunum.     Þar 


l 


Heimur  versnandi  fer.  25^ 

hefir  i  sumum  rikjunum  geðveikratalan  i  hlut- 
f  a  1 1  i  við  fólksf jölda  sexfaldast  á  siðasta  aldarhelming. 

Hvergi  er  þó  verra  en  i  Texas.  Þar  fjölgar  svo  vit- 
firringum  árlega,  að  yfirlæknirinn  við  helztu  geðveikra- 
stofnunina  þar  i  fylkinu  hefir  lýst  þvi  yfir,  að  allar  horf- 
ur  séu  á,  að  innan  skamms  verði  geðveikir  menn  i  meiri 
hluta,  ef  ekki  tekst  að  finna  ráð  til  að  koma  í  veg  fyrir 
þetta  faraldur.  Og  hann  bætir  við:  »Nú  sem  stendur 
benda  flestar  likur  til  þess  að  vitfirringarnir  muni  eftir 
nokkur  ár  brjótast  út^úr  geðveikrahælinu,  til  að  setja  okk- 
ur  hina  inn  í  staðinn«. 

Fdbjdnum  og  fáráðUngum  fjölgar  einnig  i  menningar- 
löndunum.  I  sumum  Bandarikjunum  kemur  t.  d.  1  fábjáni 
á  hverja  250  ibúa.  A  írlandi  eru  þó  enn  meiri  brögð  að 
fábjánum,  þvi  þar  er  1  fábjáni  á  hverja  147  ibúa. 

Krabhamein  fara  vaxandi  meðal  mentaðra  þjóða.  Þau 
mega  heita  óþekt  meðal  villimanna  og  villidýra,  en  fara 
hins  vegar  sivaxa^idi  hjá  húsdýrum  menningarþjóðanna. 
í  Bandarikjunum  drepur  krabbamein  einn  af  hverjum  20, 
sem  deyja;  á  síðustu  60  árum  hafa  meinin  aukist  um 
500^/o.  Veikin  breiðist  meira  út  i  stórborgunum  en  upp 
til  sveita,  Kkt  og  allir  langvinnir  sjúkdómar.  Þrátt  fyrir 
ýtrustu  tilraunir  sáralækna  eru  nú  300  þúsund  manna  i 
Bandarikjunum,  sem  þjást  af  þessari  leiðu  veiki.  Fari 
þessari  fjölgun  krabbameina  fram  með  sama  hraða  og 
verið  hefir,  þá  verður  eftir  hálfa  öld  1  af  hverjum  40  lands- 
manna  sjúkur  af  krabbameini. 

Meðal  húsdýranna  veikjast  einkum  þau,  sem  lifa  á 
kjöti.  En  á  grasbýtum,  eins  og  hrossum,  kúm  og  kind- 
um,  er  krabbi  mjög  sjaldgæfur. 

Heymar-  og  mdlleysingjum  fjölgar  stöðugt  meðal  hvitra 
þjóða,  sömuleiðis  fiogaveiki  og  a  u  g  n  a  s  j  ú  k  d  ó  m  u  m  . 
Fleiri  og  fleiri  geta  ekki  gleraugnalausir  verið.  Innan 
skamms  tiraa  verða  að  likindum  allir  að  ganga  með  gler- 
augu.  Með  öðrum  orðum,  allir  vitlausir  og  með  gleraugU' 
á  nefinu  —  þær  kynlausu  líka.  — 


17* 


260  Heimur  versnandi  fer. 

Áður  fyr  var  heimtað  af  öllum  til  herþjónustu,  að 
þeir  gætu  séð  gleraugnalaust.  Á  seinni  árum  hefir  orðið 
að  kippa  þessu  ákvæði  burtu  til  þess  að  hægt  væri  að  fá 
nægilega  marga  hermenn.  (Og  nú  skjóta  þeir  Tyrkjann 
ineð  gleraugum  á  Balkanskaganum). 

Langvinnir  sjúkdómar  aukast  stöðugt,  eins  og  t.  d. 
lifrarsjúkdómar,  nýrnasjúkdómar,  æðasigg  og  raeltingar- 
sjúkdómar.  Æðasigg  drepur  nú  þrem  sinnum  fleira  fólk  i 
Bandaríkjunum  en  fyrir  tíu  árum  siðan.  Sykurveiki  og 
hjartveiki  þriðjungi  fleira,  en  langvinn  nýrnaveiki  helm- 
ingi  meira.  Satt  er  það  að  meðalæfln  heflr  lengst  í  menn- 
ingarlöndunum  um  15  ár  eða  svo  á  siðasta  aldarhelming. 
Þessi  líflenging  er  að  þakka  framförum  i  læknavisindum 
og  einkum  þvi,  að  ungbarnadauðinn  er  fyrir  þær  orðinn 
mikið  minni,  og  svo  því,  að  sóttvarnir  eru  orðnar  miklu 
betri,  svo  að  færri  deyja  úr  næmum  landfarsóttum.  En 
samhliða  þessum  miklu  framförum  heflr  hinsvegar  mann- 
dauði  af  langvinnum  sjúkdómum  vaxið  mjög  mikið,  og  af 
þvi  heflr  leitt,  að  manndauði 

milli  40  og  50  ára  aldurs  heflr  aukist  um  34% 
-50  —  60—      —       —        —       —  22% 
-60-70—      —       —         -       —  250/0 
á  siðari  árum. 

Dr.  Kellogg  segir:  Árlega  deyja  1  Bandarikjunura 
um  750000  manns.  Helmingurinn  af  þessura  mönnum 
hefði  ekki  dáið,  ef  heilbrigðisástandið  hefði  verið  eins  gott 
og  fyrir  30  árum  síðan,  að  þvi  er  snertir  langvinna  sjúk- 
dóma.  —  Það  er  feikna  munur  á  hinum  lifskæðu  næmu 
sjúkdómum  og  langvinnu  (krónisku)  sjúkdómunum.  Menn- 
irnir  eiga  sjálflr  mestan  þátt  i  að  viðhalda  og  magna  út- 
breiðslu  beggja,  en  munurinn  er  þessi :  Vér  sækjura  næmu 
sjúkdómana  til  nágranna  vorra,  en  langvinnu  sjúkdómana 
sköpum  vér  sjálflr  með  skaðlegum  venjum,  einkanlega  raeð 
þvi  að  venja  oss  á  margs  konar  eiturefni,  sem  smátt  og 
smátt  skaða  líkamann  og  eyðileggja  heilsuna. 

Glœpafjölgun.  Siðferðinu  fer  sihnignandi  með  úrkynj- 
iin   sálar   og   likama.     Morð  eru  tvöfalt  tíðari  meðal  Banda- 


Heimar  versnandi  fer.  261 

manna  og  Englendinga  en  meðal  Indverja.  Hinir  fyr- 
nefndu  eru  þó  að  reyna  að  menta  og  kristna  Indverjana. 
A  hverju  ári  eru  i  Bandarikjunum  framin  10000  morð^ 
eða  1  morð  meðal  hverra  9000  íbúa.  Það  er  eins  og  ef 
árlega  væru  10  menn  myrtir  hér  á  Islaudi.  A  síðustu  20' 
árum  hafa  mannsmorð  aukist  um  helming  á  Stór-Breta- 
landi. 

Sjálfsmorð  aukast  stórlega  ár  frá  ári  og  haldast  þau 
i  hendur  bæði  við  aukning  geðveikinnar  og  við  fátækt 
og  örbirgð.  A  hverjum  degi  eru  blöðin  full  af  hroðaleg- 
um  sjálfsmorðasögum,  sem  ætla  mætti  að  fældu  marga  frá 
að  ganga  sömu  braut.  En  svo  er  að  sjá,  sem  þess  konar 
dagblaðafréttir  örvi  og  auki  alla  löngun  til  hryðjuverka 
og  dragi  úr  meðfæddri  virðingu  fyrir  lifinu. 

Öldungum  fœJckar.  Skýrslur  flestra  þjóða  sýna  að- 
stöðugt  fækkar  gamalmennum.  Að  eins  1  af  2500O 
mönnum  nær  hundrað  ára  aldri  í  Bandárikjunum,  en  á 
Frakklandi  að  eins  1  af  190000,  á  Englandi  1  af  200000 
og  á  Þýzkalandi  1  af  700000.  Eina  landið  i  hinum 
mentaða  heimi,  þar  sem  langlífi  finst  enn  að  nokkrum 
mun,  er  i  Búlgariu.  Þar  eru  3000  hundrað  ára  öldungar 
meðal  þriggja  miljóna,  eða  1  á  móti  1000.  Þetta  langlifi 
er  að  miklu  leyti  þakkað  Búlgaríu-skyrinu,  sem  er  langt 
frá  þvi  eins  bragðgott  og  okkar  skyr  og  að  líkindum  engu 
betra  langlifismeðal.  Ættum  vér  íslendingar  þvi  að  herða 
á  skyrátinu. 

í  hinum  menningarlöndunum  þekkja  þeir  ekki  skyrið- 
—  enda  deyja  menn  fyrir  örlög  fram  og  er  svo  að  sjá. 
sem  æska  og  elli  ætli  að  nálgast  hvor  aðra.  Og  sennilega 
verður  þess  ekki  langt  að  bíða  að  máltækið  »tvisvar  verð- 
ur  gamall  maður  barn«:  breytist  i  >tvisvar  verður  barn. 
að  barni«.  Læknir  einn  i  Filadelfiu  segir  frá  28  ára 
gömlum  manni,  sem  var  orðinn  eins  og  gamall  fauskur 
vegna  æöasiggs  (það  kemur  af  tóbaki,  brennivini  og  saur- 
lifnaði).  Þýzkur  læknir  segir  svipaða  sögu  af  17  ára  ung- 
lingi.  Fertugum  mönnum,  körlum  ogkonum,  sem  hafa  elzt 
löngu  fyiir  timann,  fjölgar  óðum. 


.•262  Heimur  versnandi  fer. 

ÚrJcynjun  liffœra  mannlegs  Itkama.  Próf.  Wiedersheim, 
sem  heflr  skrifað  mjög  fræga  bók  um  byggingu  mannlegs 
likama,  nefnir  150  sérstök  líffæri,  sem  séu  á  hnignunar- 
leið,  og  sum  alveg  horfin  úr  sögunni  hjá  flestum.  Fáein 
dæmi  nægja:  Brjóstvídd  mentaðra  manna  er  stöðugt  að 
minka.  Bringubeinið  og  efstu  rifln  eru  að  eyðast,  þrett- 
ánda  riflð,  sem  maðurinn  hafði  upprunalega  eins  og  ap- 
arnir,  sést  nú  að  eins  á  einstaka  manni,  en  ellefta  og 
tólfta  riflð  eru  á  leiðinni  að  hverfa.  Wiidersheim  heldur 
að  þessi  rýrnun  brjóstholsins  valdi  vanþroska  lungnanna, 
sem  valdi  tæringu.  Fótunum  fer  stöðugt  aftur.  Vöðvinn, 
sem  á  að  hreyfa  stóru  tána  eins  og  þumalflngur,  sést  nú 
að  eins  hjá  fóstrinu,  en  ekki  fuUorðnum  mönnum.  Lið- 
irnir  í  litlu  tánni,  sem  upprunalega  voru  þrir,  eru  nú 
vanalega  að  eins  tveir.  Það  eru  að  eins  Japanar,  sem 
nú  hafa  vel  þroskaðan  fót,  þeir  geta  notað  stóru  tána  eins 
og  þumalflngur.  Japanskar  stúlkur  geta  haldið  léreftinu 
með  tánum,  þegar  þær  eru  að  sauma,  og  margir  menn 
hafa  fuliyrt  að  þær  gætu  klipið  með  tánum.  Japani  getur 
gengið  eftir  húsmæni  og  gripið  um  mænirinn  með  iljun- 
um,  eins  og  ef  vér  gengjum  á  höndunum. 

Kviðvöðvarnir  rýrna  stöðugt,  þess  vegna  gengur  kon- 
um  ver  að  fæða  nú  en  áður.  Sumir  vöðvar  í  hyndleggj- 
um  og  fótum  mega  heita  horfnir.  Vöðvnrnir,  sem  hreyfa 
eyrað,  eru  hjá  flestum  orðnir  gagnslausir,  ef  ekki  alveg 
rýrnaðir. 

Botnlangabólga  færist  stöðugt  í  vöxt  og  langmest  i 
stórborgunum ;  margir  læknar  telja  að  það  muni  stafa  af 
veiklun  í  botnlangatotunni,  sem  virðist  vera  orðin  óþörf 
líkamanum  og  þess  vegna  að  rýrna  og  veiklast  til  þess 
að  hverfa  síðar  meir  úr  sögunni. 

En  verst  af  öllu  er  rýrnun  tannanna;  þeim  bæði  fækk- 
ar  og  þær  minka.  Vígtennurnar  í  neðri  skolti  vantar  oft, 
og  vísdómstennurnar  í  báðum  skoltura  eru  að  hverfa. 
Neðri  kjálkinn  styttist.  Wiedersheim  heldur  að  þessi 
Jinignun    tannanna    sé  að  kenna  breytingu  viðurværisins, 


Heimur  versnandi  fer.  263 

frá  iurtafæðunni,  sem  var  eðlileg  manninum,    til  kjöts  og 
blandaörar  fæðu. 

Heilsufræðialegar  ráðstafanir  i  raenningarlöndunum  og 
barátta  læknanna  hafa  hingað  til  einkum  beinst  gegn 
slæmri  meðferð  ungbarna  og  næmum  sjúkdómum. 
Með  þvi  móti  heíir  lika  tekist  að  frelsa  mesta  fjölda  af 
mannslífum,  en  þetta  hefir  hins  vegar  haft  í  för  með  sér 
að  mesti  sægur,  sem  áður  dó  á  fyrsta  ári  eða  á  barns- 
aldri  við  fyrstu  árásir  næmra  sjúkdóma,  hefir  komist  á 
legg,  en  það  er  einmitt  sá  flokkur  manna,  sem  er  veikl- 
aðastur  og  sem  verður  verst  úti  fyrir  árásum  alls  konar 
langvinnra  sjúkdóma. 

Þessu  til  skýringar  má  geta  þess,  að  þó  meðalæfin 
hafi  lengst,  hefir  langlífi  orðið,  sjaldgæfara  og  manndauði 
eftir  fertugsaldur  vaxið  töluvert. 

Þegar  vér  lltum  af^jr  í  timann  til  forfeðra  vorra  sjá- 
um  vér  að  algengt  var  að  veikluðu  börnin  dóu,  sem  nú 
á  dögum  mundi  verða  við  bjargað  vegna  góðrar  meðferð- 
ar  og  læknislistar.  Saraa  sést  hjá  villiþjóðunum.  Þegar 
Darwin  var  að  ferðast  um  Patagóniu,  sá  hann  mæður 
bera  nýfædd  börn  alsnakin  þó  ísing  væri  úti,  og  regn- 
droparnir  frysu,  svo  húðina  hélaði.  Það  er  augljóst,  að 
ekkert  veiklað  barn  hefði  staðist  þann  kulda,  þess  vegna 
komust  að  eins  hraustu  börnin  upp.  Hér  erum  við  þá 
korain  að  einni  aðalorsökinni  til  hnignunarinnar  í  menn- 
ingarlöndunum,  sem  einungis  verður  úr  bætt  raeð  því  að 
finna  ráð  til  að  herða  og  styrkja  veiku  kynslóðina,  sem 
nu  er  verið  aö  nostra  við  að  halda  lifinu  í,  líkt  og  suð- 
rænura  jurtum  i  verraireituro,  en  sera  áður  var  gefið  á 
gaddinn.  Ef  vér  eigura  að  halda  þessari  veikluðu  kyn- 
slóð  við,  þá  verðura  vér  að  lækna  veiklunina  og  koma  í 
veg  fyrir  raargföldun  allra  veiklunarraerkja  við  erfðir 
mann  fram  af  raanni,  raeð  kynbótaráðura  og  skynsaralegu 
viti,  því  ella  drýgjura  vér  sjálfsraorð  á  kynflokki  vorura 
með  undanrenningarvorkunnsemi  við  htilmagnann. 


264  Heimur  versnandi  fer. 

Erum  vér  Islendingar  lika  á  hnignunarstigi?  Þegar 
svo  mikið  hefir  verið  talað  um  framfarir  íslendinga,  eins 
og  vert  er,  á  siðustu  hálfri  öld,  þá  kynokar  maður  sér 
við  að  halda  að  vér  séum,  þrátt  fyrir  alt,  á  sama  hnign- 
unarskeiði  og  hinar  hvitu  þjóðirnar.  Þó  verðum  við  að 
viðurkenna,  að  svipuð  hnignunareinkenni  má  finna  hjá 
okkur  eins  og  þeim,  og  að  einmitt  hefir  mest  farið  að 
bera  á  þessum  einkennum  á  siðustu  hálfri  öld  —  eða 
sjálfu  framfara-tímabilinu. 

Hvort  íslendingar  séu  að  ganga  saman  að  vexti,  eins 
og  sagt  er  um  Englendinga  hér  að  framan,  það  skal  látið 
ósagt,  þvi  um  það  vantar  okkur  skýrslur,  en  margir  eldri 
menn  vilja  reyndar  halda  því  fram,  að  sterkari  og  þol- 
betri  hafi  t.  d.  vinnumenn  verið  i  ungdæmi  sinu,  en  nú 
gjörist. 

Hvað  snertir  tannveiki,  þá  erum  vér  sömu  syndinni 
seldir  og  útlendingar.  Tannveiki  hefir  farið  vaxandi  svo 
hröðum  fetum  á  siðasta  mannsaldri,  að  það  má  telja  und- 
antekningu  að  finna  heiltenta  menn.  Mest  sýnist  tann- 
veikin  vera  í  kaupstöðunum,  en  hún  er  lika  óðum  að 
breiðast  út  i  sveitunum.  Atvinna  tannlækna  vex  með  ári 
hverju,  og  ef  svona  gengur,  líður  ekki  á  löngu  þangað  til 
allir  fullorðnir  þurfa  að  fá  sér  tanngerfi,  ef  þeir  vilja 
eigi  Japla  matinn  með  gómunum  berum. 

Þá  verðum  vér  ennfremur  með  sorg  að  viðurkenna, 
að  fæðingum  fækkar  árlega  hjá  oss,  eins  og  i  útlöndum. 
Síðan  um  1850  hefir  fæðingum  fækkað  úr  34,9  á  hvert  lOOQ 
íbúa,  niður  i  27,2  1909.  (Árið  1891  var  fæðingartalan 
31  ^/oo)-  Eftir  skýrslum  að  dæma,  virðist  hlutfallstala 
fæddra  vera  svipuð  hér  og  á  Englandi,  þar  sem  26  fæð- 
ast  á  hvert  1000;  en  frjósemi  Englendinga  er  talin  minni 
en  i  ölium  löndum  Evrópu,  að  undanteknu  Frakklandi. 

Og  ekki  mjólka  islenzkar  mæður  betur  en  útlendar,. 
ef  trúa  niá  því  sem  konurnar  segja  sjálfar,  og  yfirsetu- 
konurnar  fi'æða  okkur  læknana  á.  En  það  skal  láta 
ósagt,  hvort  konum  hafi  farið  mjög  aftur  í  þvi  á  síðasta 
aldarhelming. 


Heimur  versnandi  fer.  265 

Geðveiki  virðist  einnig  hér  á  landi  hafa  aukist  tölu- 
vert  á  siðari  árum.  Um  það  vantar  oss  reyndar  áreiðan- 
legar  skýrslur ;  en  víst  er  um  það,  að  geðveikralæknirinn 
á  Kleppi  kvartar  mjög  undan  þvi,  að  aðsóknin  á  hælinu 
sé  miklu  meiri  en  það  getur  rúmað,  og  telur  hann  nauð- 
synlegt  að  það  verði  stækkað   um  helming  hið  bráðasta. 

Um  fábjánaskap,  blindu,  heyrnar-  og  málleysi  er  eigi 
unt  að  segja  með  vissu  hvort  það  eykst  i  landinu,  en 
tæplega  minkar  það  hér  fremur  en  annarstaðar. 

Um  krabbamein  og  langvinna  sjúkdóma  er  eigi 
heidur  unt  að  segja,  vegna  þess  að  skýrslur  vantar,  en  sú 
trú  er  orðin  almenn  meðal  alþýðu,  að  krabbamein  séu 
miklu  tíðari  en  áður. 

Um  tæringuna  er  enginn  vafi,  að  á  síðasta  manns- 
aldri  hefir  hún  breiðst  um  land  alt.  Flest  gamalmenni 
minnast  hennar  að  eins  mjög  litillega  frá  æskuárum  sín- 
um.  Tæringin  er  farsótt,  sem  gripur  meira  og  minna  um 
sig  ár  frá  ári  —  þrátt  fyrir  vaxandi  þekkingu  á  með- 
ferð  hennar  og  sóttvörnum. 

Það  hefir  verið  farið  hörðum  orðum  i  nýlega  útkomn- 
um  ritlingi  um  að  siðferði  íslendinga  sé  stöðugt  að  spill- 
ast,  og  sé  verra  en  viðasthvar  í  útlöndum.  Þetta  er  þ6 
hið  mesta  efamál  og  á  lausum  rökum  bygt. 

Að  öllu  athuguðu  sýnist  þá  vera  ýmislegt,  sem  bendir 
á  svipaða  hnignun,  að  minsta  kosti  líkamlega,  og  kvart- 
að  er  yfir  i  útlöndum.  Þess  vegna  ástæða  til  fyrir  okkur 
íslendinga  að  lita  i  okkar  eigin  barm  og  reyna  að  koma 
i  veg  fyrir  frekari  spillingu  holdsins. 

Dr.  Kellogg  minnist  á  ýmsar  óhoUar,  daglégar  venjur 
manna  i  menningarlöndunum,  sem  eiga  öflugan  þátt  i 
hnignun  kynslóðarinnar. 

Upprunalega  lifðu  menn  mestan  hluta  æfinnar  undir 
beru  lofti;  siðan  fóru  menn  að  búa  i  hellum,  en  nú  búa 
þeir  í  húsum,  og  flestir  í  vondum  húsakynnum.  En  þar 
er  loftið  ilt,  og  þar  geta  tæringarbakteríur  og  ótal  aðrar 
sóttkveikjur  náð  tökum  á  mönnum  í  loftleysinu  og  sólar- 
leysinu.      Áður    fyr    gengu    menn    allsnaktir    í    hlýindum 


566  Heimur  versnandi  fer. 

heitu  landarina,  og  létu  loft  og  sól  leika  um  bert  hörund- 
ið,  en  nú  Vefja  menn  sig  klæðum,  sem  veikja  húðina  og 
rýra  mótstöðukraft  líkamans  gegn  kulda  og  ýmsum  sjiik- 
-dóraun^. 

Börnin  eru  þvinguð  til  að  sitja  á  skólabekkjunum  1 
óhollum  skólahúsum,  og  gáfum  þeirra  ofþyngt  með  alls- 
konar  óþörfum  andlegum  lærdómi,  i  stað  þess  að  þroska 
líkamskrafta  þeirra,  og  forða  þeim  frá  hkaralegri  hnignun. 

í  fyrndinni  lifði  raannkynið  á  jurtafæðu  og  valdi  sér, 
eins  og  dýrin,  af  náttúruviti  sínu,  ósjálfrátt  þá  fæðu,  sem 
hentugust  var  og  hollust.  En  smárasaraan  hefir  raaðurinn 
þaggað  niður  allar  skipanir  náttúrunnar  ura  eðlilega  fæðu, 
og  lagt  sér  til  raunns  næstum  því  allar  þær  fæðutegundir 
sem  öU  hin  dýrin  neyta,  auk  ýmsra  skaðvænna  hluta, 
sem  engin  næring  er  i,  eins  og  krydd  og  aðrar  munaðar- 
vörur. 

Með  uppgötvun  eldsins  tókst  manninum  að  hagnýta 
«ér  ýmsar  fæðutegundir,  sem  áður  voru  ómeltanlegar,  eins 
og  ýmsir  rótarávextir  og  kornið,  og  með  suðu  og  steik- 
ingu  tókst  honum  að  gjöra  kjötið  af  dýrunum  lystugt  til 
raatar.  En  raeð  suðu  raatvælanna  eyðileggjast  ýraiskouar 
gerðarefni  og  önnur  efnasarabönd,  sem  hafa  raikla  þýð- 
ingu  fyrir  næringuna.  T.  d.  fá  margir  skyrbjúg  af  að 
neyta  aðeins  niðursoðins  matar,  og  börn  fá  tiðura  bein- 
kröm  af  soðinni  mjólk. 

Ein  af  aðalástæðunum  til  tannskerada  hjá  þjóðunum 
er  sú,  að  menn  fá  eigi  nógu  mikið  af  kalki  í  fæðunni. 
Daglega  missir  líkami  mannsins  raikið  af  kalki  raeð  saurn- 
ura.  Ef  líkarainn  fær  ekki  kalkið  í  fæðunni,  þá  raissa 
bein  og  tennur  daglega  raeira  kalk  en  þau  þola  án  þess  að 
rýrna.  í  hýði  korns  og  ávaxta  er  mikið  af  kalki,  en  lítið 
af  þessu  hýði  er  borðað.  Hinsvegar  eta  menn  mikið  af 
sykri,  í  stað  þess  sem  áður  var  neytt  meira  af  ávöxtura, 
■en  í  sykri  er  lítið  sem  ekkert  af  kalki.  Hinsvegar  eta 
dýrin  raikið  af  kalki  i  jurtafæðunni,  en  þegar  vér  etum 
dýrin,  þá  fleygjura  vér  beinunum,  sem  einmitt  hafa  meöt 
að  geyma  af  kalkinu. 


Heimur  versnandi  fer.  267 

Rannsóknir  seinni  ára  hafa  sýnt  að  1  öUu  kjöti  og 
flski  er  mikið  af  margskonar  eiturefnum,  sem  komast  í 
blóðið,  og  veikja  likamann.  Kjötið  brennur  illa  í  likam- 
anum,  og  skilur  eftir  þessi  eitruðu  efni,  sem  líffærin  eiga 
^rfitt  með  að  losna  við. 

Kjötátið  á  ennfremur  þátt  í  hinni  miklu  ólgu  og  ýldu, 
sem  framleiðist  í  ristlinum  af  bakteriuáhrifum.  Margskon- 
ar  eiturefni  myndast  þar,  fara  úti  blóðið,  og  veikja  h'k- 
amann.  Metschnikoff  telur  flesta  ellisjúkdóma  stafa  af 
þessu,  og  heldur  því  fram,  að  unt  muni  að  lengja  líf 
manna  að  raun,  með  því  að  koma  i  veg  fyrir  alla  ýldu 
og  rotnun  i  ristlinum.  I  þeim  tilgangi  ræður  hann  mönn- 
um  að  borða  Búlganuskyrið  yoghurt  —  en  íslenzka  skyr- 
ið  mun  ekki  standa  þvi  að  neinu  leyti  að  baki,  og  er 
þegar  fengin  reynsla  fyrir,  að  það  er  sérlega  hoUur  mat- 
ur.  Eg  tel  súrt  skyr  vera  öfiugt  læknislyf  í  sumum  melt- 
ingarsjúkdómum,  einkum  gerlaþembu,  sem  stafar  af 
ristilbólgu. 

Maðurinn  er  eina  skepnan  á  jörðunni  sera  skeramir 
mat  sinn  áður  en  hún  neytir  hans.  Með  því  að  sjóða 
alla  hluti  spillast  raargir  hollir  réttir,  og  ennfreraur  er 
matnura  spilt  raeð  mustarði,  pipar,  ediki  og  öðrura  skað- 
vænum  kryddum,  sem  tilraunir  hafa  sýnt,  að  fraraleiða 
œðasigg  og  önnur  ellieinkenni,  ef  þeim  er  spýtt  inn  i 
blóðið  i  dýrum. 

Þá  rainnist  Kellogg  á  ofátið  og  ofdrykkjuna,  sera  rót 
alls  ills,  og  skal  eg  ekki  þreyta  menn  á  að  fara  mörgum 
orðum  um  þau  atriði,  með  því  að  eg  heíi  í  tveimur  fyrir- 
lestrum  áður  gefið  yfirlit  yfir  skoðun  visindanna  á  þeim. 

Dr.  Kellogg  endar  hinn  fróðlega  fyrirlestur  sinn  með 
þessum  orðura: 

»Mannkynið  hefir  flýtt  sér  svo  á  menningarbraut  sinni, 
a,ð  það  hefir  í  flaustrinu  gleyrat  að  bæta  úr  þeim  raissi, 
sera  tilbí'eytni  frá  eðlilegura  lifnaðarháttum  hefir  haft  i  för 
með  sér.  Vér  þurfum  eigi  að  verða  viUiraenn  aftur,  til 
að  lifa  heilsusamlegu  lífi,  en  vér  verðum  að  gæta  þess  að 
andrúmsloftið  sé  þó  eins  hreint,  eins    og   það,    sem    villi- 


268  fleimur  versnandi  fer. 

mennirnir  önduðu  að  sér,  fæðan  jafnholl  og  neysluvatnið 
eins  hreint.  Vér  verðum  að  viðra  vora  fölvu  kroppa  i 
lofti  og  sólskini  undir  berum  himni,  og  halda  líkamanum 
jafnt  hreinum  að  innan  sem  utan.  Mannfélagið  verður 
að  setja  lög,  sem  koma  í  veg  fyrir  að  veikir  og  vesalir 
fái  að  uppfylla  jörðina.  Kynbótavísindi  og  heilsufræði 
verða  að  haldast  i  hendur  og  benda  á  þá  réttu  leið.  Vér 
verðum  að  stuðla  sem  mest  að  heilsunni,  en  hlúa  eigi  að 
sjúkdómunum,  eins  og  vér  höfum  gjört  í  síðustu  6000  ár 
eða  lengur.  Með  þvi  eina  móti  getum  vér  vænt  þess  að 
geta  stöðvað  steypiflóð  hnignunarinnar,  sem  sýnist  vera 
hraðfara  i  aðsigi,  og  komið  í  veg  fyrir  tortimingu  hvíta 
flokksins  i  þessu  nýja  og  ægilega  syndaflóði«. 

Vér,  sem  nú  lifum  og  fáum  aðeins  að  horfa  upp  á 
viðurstygð  eyðileggingarinnar  á  byrjunarstigi,  megum 
þakka  fyrir  að  ástandið  er  þó  ekki  verra  en  orðið  er. 
Vér  getum  tekið  undir  með  Loðvik  15.,  sera  var  vanur 
að  segja:  »Syndaflóðið  kemur  eftir  vorn  dag«,  eða  með' 
öðrum  orðum:  Það  laflr  alt  saman  meðan  við  lifum,  ea 
eftirkomendur  vorir  fá  svei  mér  að  kenna  á  þvi! 

Steingrímur  Matthiasson. 


Giordano  Bruno. 


Giordano  Bruno  er  fæddur  i  Nola  á  ítalíu  árið  1548.  Hann 
var  af  tíginni  ætt,  en  ekki  var  ættin  auðug.  I  æsku  fekk  hann 
góða  fræðslu,  en  að  eins  15  ára  gamall  tók  hann  það  ráð,  að  gerast 
munkur,  og  gekk  í  klaustur  eitt  í  Neapel,  það  er  fylgdi  klaustur- 
reglum  Dóminikusar,  svartmunkaklaustur,  og  urðu  af  þessu  óhappa- 
ráði  miklar  afleiðingar  fyrir  alt  líf  hans.  Eigi  vita  menn,  hvað 
valdið  hafi,  er  hann  tók  þetta  ráð,  og  er  líklegt,  að  eigi  hafi  þrosk- 
uð  umhugsun  knúið  hann  til  þess,  heldur  skjótræði,  komið  fram  af 
örleik  hugar  hans  og  tilfinninga.  En  svo  sagði  hann  sjálfur,  að 
með  þessu  atviki  hefði  hann  »hnept  skakt  hinum  fyrsta  hnappi  á 
kyrtli  si'num  og  úr  því  hefði  engum  hnappinum  orðið  hnept  rétt«. 
En  eigi  fann  hann  í  klaustrinu  það,  er  hann  leitaði,  frið  og  hvíld 
sálu  sinni  og  frelsi  hugsunum  sínum,  enda  undi  hann  þar  illa  hag 
sínum.  Syndareðlið,  er  hann  átti  að  afneita  og  hafna,  fylgdi  hon 
um  inn  í  munkaklefann  og  lót  hann  engan  frið  hafa.  Þetta  kom 
fram  á  ymsan  hátt.  Hann  fór  að  hugsa  sjálfur  ura  lærdóma  kirkj- 
unuar,  og  efi  fór  að  vakna  í  huga  honum.  Syndareðlið  kom  fram 
í  ymsum  glettum  af  hans  hendi  og  í  afbrotum  gegn  klausturaga 
og  klausturreglum.  Örlyndi  hans  kom  fram  á  nokkuð  ofsafenginn 
hátt,  og  fekk  því  eigi  dulist  yfirmönnum  hans,  og  vaknaði  skjótt 
sá  grunur,  að  hann  mundi  eigi  vera  alis  kostar  rétttrúaður.  Fyrsta 
tilefni  þess  var  það,  að  hann  einhverju  sinni  tók  á  braut  allar 
dyrlingamyndir  úr  klefa  sínum  og  hafði  að  eins  eftir  róðukross  einn. 
Síðar  játaði  hann  sjálfur,  að  frá  því  er  hann  var  18  ára,  hefði 
hann  efast  um  þrenningarlærdóminn.  Þá  er  hann  var  orðinn  prest- 
ur,  varði  hann  hina  fornu  Aríusar-villu,  að  Kristur  hefði  ekki  verið 
fæddur  af  föðurnum,  heldur  hefði  hann  verið  sköpuð  vera.  Þá  þótti 
bert  orðið,  að  hann  væri  trúvillingur,  og  var  af  ráðið,  að  kæra  hann 
fyrir  rannsóknarróttinum,  en  hann  komst  á  suoðir  um  það,  og  flúði 
brott  úr  klaustrinu  undir  árslokin  1576.  Hann  hafði  þá  dvalið 
13  ár  í  klaustrinu,  og  höfðu  þau  ár  verið  löng  og  leiðinleg,  að  því 


270  Giordano  BruDO. 

er  honum  þótti.  Hann  fór  þá  fyrst  til  Rómaborgar,  en  eigi  varíí 
honum  vœrt  þar,  RÖkum  atsóknar  rannsóknarréttarins.  Þá  kastaði 
hann  munkaklæðum,  flúði  úr  Rómaborg  og  sótti  lengra  norður  á 
bóginn. 

Eftir  þetta  fór  Giordano  Bruno  landtlótta  úr  einum  stað  í 
annan.  Meðan  hann  dvaldi  í  klaustrinu,  stundaði  hann  vísindi  af 
kappi,  og  meðan  hann  var  á  þessu  reiki,  iðkaði  hann  vísindi  af 
brennandi  áhuga.  Nú  var  hann  í  þessu  efni  að  öllu  frjáls  og  óháð- 
ur,  og  kynti  sér  rækilega  rit  hiiina  grísku  fornaldarspekinga  og  svo 
áfram  allar  götur  niður  til  Kopernikusar  (f  24.  maí  1543).  Kenn- 
ing  Kopernikusar  um  alheiminn  hafði  hann  í  æsku  skoðað  sem  endi- 
leysu  eina,  en  nú  fólst  hann  á  skoðun  hans  með  h'fi  og  sál,  og  á 
þessum  árum  náði  hinn  stórbrotni  skilningur  hans  á  tilverunni  full- 
um  þroska,  og  flutti  hann  kenningu  sína  með  æ  Ijósari  rökum, 
hvargi  er  hann  kom,  og  reyndi  að  færa  mönnum  heim  sauninn  um 
gildi  hennar  og  rettmæti. 

Arin  1576 — 1579  reikaði  hann  um  norðurhluta  ítah'u,  en  þá 
hvarf  hann  þaðan  og  fór  til  Svissaralands,  hins  fyrirheitna  lands 
frelsisins,  og  settist  að  í  Genf,  höfuðbóli  siðbótar  þeirrar  er  kend 
er  við  Kalvín,  og  er  svo  að  sjá,  sem  hann  hafi  fyrst  í  stað  hneigst 
að  kenningu  Kalvíns,  en  skjótt  opnuðust  augu  hans  og  hann  sá, 
að  hér  var  eigi  kostur  andlegs  frelsis^  en  hann  leit  svo  á,  að  þótt 
hann  tryði  eigi  kenningu  katólsku  kirkjunnar  um  breyting  brauðs 
og  víns  í  sakramenti  kveldmáltíðarinnar^  þá  væri  það  ekki  bein  af- 
leiðing  þess,  að  hann  ynni  eið  að  kenningu  Kalvíns  um  það  efni 
og  teldi  hana  óyggjandi.  Fór  þá  svo,  að  hann  lenti  í  deilu  við 
prestana;  þeir  töldu  hann  trúvilhng  og  bannfærðu  hann.  í  Genf 
hafði  hann  dvalið  að  eins  nokkura  mánuði,  er  hann  nú  hvarf  þaðan, 
og  var  honum  æðigramt  í  geði,  enda  hafði  hann  illilega  rekið  sig 
á  þröngsyni  og  ófrjálslyndi  Kalvínstrúarmanna. 

Frá  Genf  fór  Giordano  Bruno  til  Toulouse  á  Frakklandi,  og 
flutti  þar  um  2  ár  fyrirlestra  í  háskólanum  um  stjörnufræði.  Hann 
þráði  Itah'u,  föðurland  sitt,  sí  og  æ,  og  er  það  einkennlegt  og  1/sir 
hugareðli  hans,  að  sú  þrá  kemur  fram  á  þann  hátt,  að  hann  leitar 
sætta  við  katólsku  kirkjuna,  enda  leit  hann  svo  á,  að  hann  hefði 
sagt  skilið  við  klaustrið,  en  eigi  við  kirkjuna.  En  þess  var  þá 
krafist,  ef  hann  ætti  sáttum  að  ná,  að  hann  skyldi  hverfa  aftur  í 
klaustur  sitt  og  taka  upp  munkalifnað,  svo  og  taka  hegningu  þeirri, 
er  á  hann  yrði  lögð  fyrir  þá  sök,  er  hann  hafði  hlaupist  á  brott 
úr  klaustrinu.     Að  þessum  kostum  vildi  hann  eigi  ganga,    og    átti 


Giordano  Bruno.  2711 

hann  því  eigi  afturkvæmt  í  skaut  kirkjunnar  nó  til  heírailis  síns- 
og  ættjarðar  sinnar.  Alt  sat  við  sama.  Hann  var  landflótta  mað- 
ur,  strokuraunkur. 

Sökura  óeirða  í  Toulouse,  er  stöfuðu  af  ofsóknum  þeim,  er 
Hugenottar  urðu  að  sæta,  varð  vera  hans  þar  ekki  langvinn.  Þá 
fór  hann  til  Parísar.  Háskólinn  þar  var  fyrrum  hinn  ágætasti  há- 
skóli  í  Norðurálfu,  en  nú  var  svo  komið,  að  háskólinn  í  Padua  á 
ítah'u  þótti  öllu  fremri.  Giordano  Bruno  gerðist  nú  kennari  við 
Parísarháskóla,  en  horfurnar  voru  alls  eigi  glæsilegar  fyrir  hann  þar 
við  háskólann,  þar  sem  hann  hélt  fram  öðrum  skoðunum  en  Aristo- 
teles,  binn  frægi  spekingur  með  Forngrikkjum,  og  var  Aristoteles 
átrúnaðargoð  skólaspekinganna,  er  svo  voru  nefndir,  og  skólaspekin 
sat  í  öndvegi  við  ParísaT-háskóla  á  þeim  tíma.  Maður  er  nefndur 
Petrus  Ranms  (Pierre  de  la  Ramée).  Hann  reyndi  í  Parísarborg 
að  hrekja  skoðanir  Aristotelesar.  Því  var  svo  tekið,  að  konungur 
setti  nefnd  í  málið,  og  var  það  atkvæði  nefndarinnar,  að  Petrus 
skyldi  missa  allan  rótt  til  að  kenna,  og  varð  hann  að  fara  útlægur, 
og  var  að  síðustu  drepinn  í  Parísarborg  Bartolomæus  nóttina  alkunnu 
(24.  ág.  1572).  Síðan  hafði  enginn  orðið  til  þess,  að  rey:ia  að 
hrekja  skoðanir  Aristotelesar.  Ef  nú  svo  fór  fyrir  hinu  græna  tró, 
frakkneskum  manni  og  frægum,  hversu  mundi  þá  fara  fyrir  hinu 
visna  tré,  landflótta  útlendingi,  er  bæði  hafði  blett  og  hrukku,  þar 
sem  það  var  hvorttveggja,  að  hann  vildj  hrekja  skoðanir  Aristotel- 
esar  og  flutti  kenningu  Kopernikusar.  Þetta  sá  Giordano  Bruno 
vel,  og  því  duldist  hann,  svo  sem  verða  mátti,  og  kora  frans  sem 
kennari  í  minnisíþrótt  eða  minnisfræði  (ranemonik)  eftir  aðferð 
þeirri,  er  fundið  hafði  maður  sá,  er  Rairaundus  Lullus  hót,  og  var 
sú  fræði  kend  við  hann.  Fræði  þessi  átti  bæði  að  skerpa  minnis 
gáfuna  og  kenna  mönnura  að  rekja  hið  rétta  samband  hugmynd- 
anna.  Fræðigrein  þessi  eða  íþrótt  var  æði  þurr  og  þung,  en  Giord- 
ano  Bruno  tókst  að  setja  í  hana  líf  og  anda.  Skoðunura  sín  sjálfs 
lauraaði  hann  inn  í  dæmum  þeim,  er  hann  setti  fram  ura  hug- 
myndasambönd,  og  kom  þannig  með  lagi  og  án  þess  að  eftir  því 
væri  tekið,  skoðunum  sínura  inn  í  huga  áheyrenda  sinna,  og  vakti 
því  engan  grun  um  rangar  kenningar.  Hann  korast  þá  í  kynni 
við  yrasa  menn,  er  mikið  áttu  undir  sór,  og  náði  enda  hylli  kon- 
ungs,  Hinriks  IIl.  Frá  Parísarborg  fór  Giordano  Bruno  árið  1583, 
og  hafði  þá  í  höndum  meðraælingarbróf  konungs.  Þá  fór  hann  til 
Lundúnaborgar.  Sendiberra  Frakka  tók  honum  með  mikilli  gest 
risni  og  bauð  honum  að  vera  með  sór,    og    þá    hann    boðið    fegins 


272  Giordano  Bruno. 

hngar.  En  þessar  viðtökur  átti  hann  að  þakka  meðmælingarbréfi 
Frakkakonungs.  Þau  tvö  árin  er  hann  dvaldi  á  Englandi,  gisti 
hann  hjá  sendiherranum,  og  hafði  aldrei  átt  slíka  sældardaga,  enda 
voru  þessi  árin  bezt  allrar  æfi  hans.  Nú  þurfti  hann  eigi  að  dyl- 
jast,  en  gat  látið  uppi  skoðanir  sínar  hiklaust,  og  hafði  svo  aldrei 
fyr  verið,  enda  lá  hann  ekki  á  liði  sínu,  en  gaf  út  fimm  rit  á  ítalska 
tungu,  öll  mikils  verð,  og  skjrði  hann  skoðanir  sínar  rækilega  í 
ritum  þessum.  Jafnframt  flutti  hann  fyrirlestra  í  háskólauum  í 
Oxford  um  himingeiminn  og  ódauðleik  sálarinnar.  Einnig  háði  hann 
þar  kappræðuorustu  mikla  við  verjendur  skólaspekinnar.  Sú  bar- 
Átta  var  allsnörp,  enda  var  hið  andlega  eðli  hans,  bæði  að  hugsun- 
um  og  tilfinningum,  mjög  óh'kt  því  er  var  með  Englendingum. 
Þótti  honum  Englendingar  ruddalegir  og  ófágaðir.  En  það  skifti 
mestu  máli,  að  hann  mátti  í  Ijós  láta  skoðanir  sínar,  og  var  ánægð- 
ur  með  hag  sinn  og  starf  sitt. 

Eftir  tveggja  ára  dvöl  á  Englandi  fór  Giordano  Bruno  með 
hinum  frakkneska  sendiherra  aftur  til  Parísarborgar,  og  kom  nú 
fram  með  miklu  meiri  djörfung  en  áður,  og  lá  eigi  á  skoðunum 
«ínum.  Þar  háði  hann  kappræðu  mikla  opinberlega.  Sú  kappræða 
stóð  í  þrjá  daga,  og  studdu  hann  ungir  menn  nokkurir,  er  hrifnir 
voru  af  skoðunum  hans,  og  hann  naut  verndar  hollvina,  er  mikið 
áttu  undir  sór.  En  eigi  festi  hann  yndi  þar,  enda  voru  þar  óeirðir 
í  landi,  er  stöfuðu  af  ofsóknum  þeim,  er  Huguenottar  urðu  að  sæta, 
og  hins  vegar  langaði  hann  til  að  komast  austur  á  Þyzkaland  og 
vinna  þar  að  útbreiðslu  skoðana  sinna  meðal  Lútherstrúarmanna, 
og  fór  hann  austur  þangað,  dvaldi  þar  nokkur  ár,  og  lék  á  ymsu 
um  hag  hans.  Hann  var  rekinn  brott  úr  Marburg,  hafði  fult  mál- 
frelsi  í  Wittenberg,  átti  örðugt  uppdráttar  í  Prao-.  en  fekk  loks 
friðland  í  Helmstádt,  því  að  hertoginn  í  Brunsvig  skipaði  hann  há- 
skólakennara  þar  og  fekk  honum  og  son  sinn  til  læringar^  er  Hin- 
rik  Júlíus  hót.  Var  nú  svo  að  sjá,  sem  nyr  og  betri  tími  væri 
runninn  upp,  og  hag  hans  komið  í  gott  horf. 

Hertoginn  dó  skömmu  síðar^  og  tók  þá  Hinrik  Júh'us  við  ríkis- 
stjórn.  Hann  hafði  miklar  mætur  á  kennaia  sínum,  og  var  að 
ymsu  leyti  honum  eigi  alls  kostar  ólíkur  í  anda.  Hinrik  Júlíus 
gerðist  síðar  leikritahöfundur  og  kom  á  fót  föstu  leikhúsi  eftir  enskri 
fyrirmynd  og  varði  til  þess  svo  mikhi  fó,  að  það  með  öðru  varð 
til  þess,  að  fjárhagur  ríkisins  komst  á  fallanda  fót.  Samvistir  þeirra 
Hinriks  Júlíusar  urðu  eigi  langar.  Hinrik  Júh'us  fór  til  Danmerkur,  til 
að  ganga  að  eiga  heitmey  sína,  Elísabet,    elztu  dóttur    Friðriks  II. 


l 


Griordano  Bnmo.  273 

Danakonungs,  og  stóð  brúSkaup  þeirra  um  vorið  1590  í  Krónborg- 
arvígi.  Þaðan  fór  hertoginn  til  Hveðuar  og  sótti  heim  Tyge  Brahe, 
etjörnuspekinginn  fræga,  en  Giordano  Bruno  hafði  sagt  hertoganum 
af  honum  og  lofað  hann  mjög. 

Meðan  Hinrik  Júh'us  var  í  Danmörk,  lóku  þeir  lausum  hala, 
er  koma  vildu  Giordano  Bruno  fyrír  kattarnef.  Klerkar  risu  upp 
gegn  honum,  Ijstu  hann  trúleysing  af  prédikunarstól  í  aðalkirkju 
landsins  og  bannsettu  hann ;  guðfræðingarnir  studdu  mál  þeirra. 
Giordano  Bruno  stóð  einn  uppi  síns  liðs.  Honum  var  þá  ekki 
vært  þar  lengur  og  tók  sig  því  upp  og  fór  brott  úr  Brunsvig.  Þá 
dvaldi  hann  eitt  ár  í  Frankfurt  am  Main,  og  gaf  þá  út  rit  þau,  er 
hann  hafði  samið  á  Þjzkalandi,  og  voru  þau  rit  á  latneskri  tungu. 
En  nú  varð  sá  atburður,  er  því  olli,  að  dvöl  hans  þar  varð  eigi 
lengri. 

Maður  er  nefndur  Giovanni  Mocenigo  og  átti  heima  í  Venedig. 
Hann  var  tíginborinn  maður,  en  gáfnalítill.  Hann  hafði  lesið  eitt 
af  ritun)  Giordano  Brunos  um  minnislistina,  og  fanst  mikið  um. 
En  vitsmunir  hans  voru  eigi  meiri  en  svo,  að  hann  hugði,  að  undir 
kynni  að  vera  fólginn  einhver  leyndardómurinn  eða  leynivizka  um 
þau  efni,  er  mönnum  þá  lék  mikiU  hugur  á,  svo  sem  gullgerðar- 
listin  eða  vizkusteinninn,  eða  annað  þess  háttar.  Þessi  maður  vildi 
fá  Giordano  Bruno  fyrir  kennara  sinn  og  bauð  honum  því  til  sín, 
til  að  nema  af  honum  minnislistina.  Það  var  hvorttveggja,  að 
Giordano  Bruno  mun  litlum  vinsældum  hafa  átt  að  fagna  meðal 
valdhafa  í  Frankfurt,  svo  og  hitt,  að  sú  hafði  ávalt  verið  heitasta 
þrá  hans,  að  komast  attur  til  ættlands  síns,  og  það  enn,  að  enginn 
má  sköpum  renna,  enda  tók  hann  boði  þessu  alls  hugar  feginn. 
Nú  voru  mörg  ár,  síðan  er  hann  fór  frá  ítah'u  og  nú  átti  hann  þá 
þess  kost,  að  komast  þangað  aftur.  Má  nærri  geta,  hvílíkur  fögn- 
uður  hafi  búið  í  huga  hans  og  hverjar  glæsilegar  vonir  um  fiam- 
tíðina  hann  muni  hafa  gert  sór,  er  hann  nú  lagði  af  stað  heim- 
leiðis.  Á  leiðinni  kom  hann  við  í  Zlirich,  og  dvaldi  þar  h'tinn  tíma. 
Síðan  fór  hann  yfir  Alpafjöll,  áður  en  snjóa  lagði  á,  og  kom  til 
Venedig  seint  um  haustið  1591,  settist  að  hjá  Giovanni  Mocenigo, 
og  fór  að  kenna  honum  minnisHstina.  En  er  missirið  var  liðið,  og 
lærisveinninn  hafði  einskis  vísari  orðið  um  það,  er  honum  lék  mest 
hugur  á,  þraut  hann  þolinmæðina.  Honum  var  það  Ijóst,  að  hann 
hafði  tekið  þann  mann  í  hús  sitt,  er  eigi  væri  rétttrúaður  maður, 
og  gerðist  alláhyggjufullur  um  þetta  mál.  Þá  tók  hann  það  ráðs, 
að  skjra  skriftaföður  sínum  frá,  hversu  komið  væri,  og  létta  svo  á 

18 


274  Giordano  Bruno. 

samvizku  sinni.  Skriftafaðir  hans  tók  þessu  svo,  að  hann  bauð 
honum  harðri  hendi,  að  hann  skyldi  kæra  vágest  þennan  fyrir 
rannsóknarréttinum  og  geyma  hans  vandlega  innan  læstra  dyra^ 
unz  rannsóknarrótturinn  næði  honum  á  vald  sitt.  Mannauminginn 
hlyddi  boði  skriftaföður  sms,  svo  sem  sanntrúuðum  manni  katólsk- 
um  samdi,  og  í  maímánuði  1592  var  Giordano  Bruno  færður  úr 
húsi  hans  í  dyflissu  rannsóknarróttarins. 

Svo  fór  sem  fyr  í  Toulouse,  að  Giordano  Bruno  fann  eigi,  að 
hann  væri  í  missætti  við  katólsku  kirkjuna  eða  hefði  brotið  bág^ 
við  hana.  Hann  hafði  kynst  bæði  Kalvínstrúarmönnum  og  Lúthers 
trúarmönnum  og  enga  fulhiuigju  fundið  anda  sínum,  enda  þótt  þeir 
ærið  þröngsynir.  Þótti  honum  svo,  sem  katólska  kirkjan  ætti  bezt 
við  sig  og  taldi  sig  henni  lítt  ósamþykkan.  Hann  skyrði  rann- 
sóknarróttinum  frá  andlegri  h'fsreynslu  sinni,  tilfinningum  og  skoð- 
unum,  eins  og  gott  og  hreinskilið  barn,  og  vænti  þess,  að  menn 
mundu  skilja  sig  og  leyfa  sér  að  vera  óáreittum  í  ættlandi  sínu. 
Hann  játaði  fúslega,  að  sór  mundi  hafa  skjátlast  í  yrasu,  og  sagði 
svo,  að  helzta  þekking  sín  væri  þekking  um  vankunnandi  sína,  og 
kvaðst  óska  þess  fremur  öllu,  að  fá  að  lifa  í  friði  við  kirkjuna. 

Rannsóknarrótturinn  í  Rómaborg  krafÖist  þess,  að  Giordano 
Bruno  yrði  seldur  í  hendur  sínar,  og  var  hann  því  fluttur  frá 
Venedig  til  Rómaborgar.  Rannsóknarrétturinn  í  Rómaborg  bac  það 
fyrir,  að  svo  mjög  kvæði  að  villutrú  hans,  að  í  Rómaborg  bæri  að 
rannsaka  mál  hans  og  dæma,  og  hlaupist  hefði  hann  á  brott  úr 
klaustri  þar  í  grendinni.  Sex  ár  sat  hann  í  myrkvastofu  í  Róma- 
borg,  og  reyndu  menn  á  marga  vega  að  fá  hann  til  að  hverfa  frá 
skoðunum  sínum.  En  hann  lét  eigi  bugast.  Þótt  hann  sæi  fram 
undan  með  fullri  vissu  hæðilegan  kvaladauða,  hélt  hann  fast  við^ 
skilning  sinn  á  kristinni  trú  gagnstætt  kenning  kirkjunnar,  og 
veitti  því  bein  afsvör,  að  afneita  kenningu  sinni  og  skoðunum 
sínum.  Að  síðustu  var  sendur  á  hendur  honum  maður  sá,  er 
Bellmarin  hét.  Hann  þótti  ágætastur  kappræðumaður  með  Krist- 
munkum  og  allra  manna  rökfimastur.  Honum  var  á  hendur  faliö 
að  hrekja  skoðanir  Giordano  Brunos  og  færa  honum  heim  sanninn. 
En  það  áhlaup  varð  árangurslaust^  og  var  þá  hætt  öllum  þeim 
tilraunum.  Þótti  páfa  og  rannsóknarrótti  nú  synt,  að  Giordano 
Bruno  mundi  eigi  af  láta  villunni  og  snúast  á  betri  veg.  Bellmarin 
var  sæmdur  kardínálahatti,  en  Giordano  Bruno  var  rekinn  úr 
munkareglunni,  bannsettur  og  seldur  í  bendur  veraidlegum  valds- 
mönnum,    og    sú    ósk    iátin   fylgja,  að  honum  yrði  refsab  mildilega 


Giordano  Brano.  ^TS* 

og  án  blóðsúthellingar.  En  þetta  var  venjulegur  formáli,  er  mönn- 
um  var  ætlað  að  verða  brendir  á  báli.  Þá  er  Giordaho  Bruno;  var- 
birtur  dóraurinn,  mœlti  hann  þessum  orðum :  »Það  ætla  eg,  að' 
eigi  munuð  þór  skjálfa  minnur  en  eg,  er  þór  birtið  mór  dóm 
þennan,  en  eg  verð  að  hljða«.  17.  dag  í  febrúarmánuði  árið  1600 
var  hann  leiddur  á  bál  og  brendur  á  torgi  því  í  Rómaborg,  er 
Campo  di  fiore  heitir.  Með  mestu  hugarrósemi  og  frábærum  hugar- 
styrk  steig  hann  á  bálið.  Eigi  heyrðist  kvein  nó  kvörtun  af  munni' 
honum.  Hann,  sem  talinn  var  guðníðingur,  trúvillingur,  og  fyrir 
þá  sök  brendur  á  báli,  dó  hugrakkur  í  trúnni  á  guð  sinn. 

Slík  var  æfi  þessa  manns  og  svo  lót  hann  líf  sitt.  Hver  var 
þá  kenning  hans,  er  hann  varð  fyrir  að  láta  líf  sitt?  Hór  verða 
að  eins  greind  nokkur  atriði.  Hann  kendi,  eins  og  Kopernikus,  að 
jörðin,  er  vór  byggjum,  stæði  eigi  kyr  í  miðju  alheimsins,  heldur 
snerist  um  sjálfa  sig  og  gengi  í  kring  um  sólina,  svo  sem  hinar 
reikistjörnurnar.  Hann  kendi  enn  fremur,  að  fastastjörnurnar  væru 
sólir  og  kiing  um  þær  gengju  reikistjörnur.  Það  hafði  Kopernikus 
ekki  kent.  Þessar  kenningar  þóttu  á  þeim  dögum  endileysa  ein 
og  ganga  guðlasti  næst;  nú  veit  hvert  barnið,  að  þetta  eitt  er  rétt. 
Hann  kendi  og,  að  heimurinn  væri  takmarkalaus.  Röksemdir  hans 
voru  á  þessa  leið:  »Þetta  geturðu  áiyktað  út  frá  þér  sjálfum. 
Hvert  setn  þú  fer,  þótt  þú  farir  í  norðurátt,  svo  langt  sem  verða 
má,  eða  í  suðurátt,  eða  hvert  sem  vera  skal,  þá  flyzt  sjóndeildar- 
hringurinn  með  þór,  en  þú  verður  sjálfur  hvarvetna  miðdepillinn. 
Þú  getur  eigi  nefnt  neinn  stað  svo  fjarri,  að  eigi  getir  þú  hugsað 
þór  stað  fyrir  utan  þann  stað.  Þú  getur  eigi  nefnt  neina  tölu  svo 
háa,  að  eigi  getir  þú  hugsað  þór  aðra  tölu  hærri.  En  getir  þú 
ekki  fundið,  sett  nó  hugsað  heiminum  takmörk,  þá  hlytur  hann  að 
vera  takmarkalaus.  Þetta  geturðu  ályktað  út  frá  guði.  Hann  er 
óendanlegur.  Af  óendanlegri  orsök  verður  að  stafa  óendanleg  af- 
leiðing.  Og  frá  hugmynd  vorri  um  óendanlegan  guð,  höfund  alls,^ 
verðum  vér  að  leiða  það,  að  til  só  óendanlegur  fjöldi  af  heimum 
og  verum. 

Hvað  er  guð?  Guð  er  eitt  og  alt.  Hann  er  frumorsök  alls. 
Hann  er  síverandin  i  allri  breytingu.  Hann  er  sál  sálnanna  og 
eðli  allra  hluta.  Því  er  það  hvorttveggja,  að  guð  er  hægt  að  skyuja 
og  eigi  auðið  að  skilja.  En  því  er  hægt  að  skynja  guð,  að  hann 
er  að  öUu  leyti  alstaðar,  í  náttúrunni  og  í  sjálfum  þór.  Náttúran 
er  auglýsing  guðs.  Þekking  á  náttúrunni  er  þekking  á  guði.  Líf 
náttúrunnar  er  hreyfing,    sífeld    breyting  úr  einni  mynd  í  aðra,  sí- 

18* 


576  Griordano  Bníno. 

starfandi  listsnild  heirassálariunar.  Rektu  þessar  hreyfingar  og 
•dragðu  síðaii  þræðina  saman  í  skilning  hagsunar  þinnar.  Þá  skynj- 
arðu  guð,  því  að  guð  er  hugsun  þín,  guð  er  sálin  í  sálu  þinni, 
svo  sem  hann  og  er  sálin  í  náttúrunni. 

Hvað  ertu  sjálfur?  Ein  af  hinum  hreyfanlegu  sérrayndum  guðs. 
'Einmitt  sem  einstakur  sórhluti,  sem  öllu  öðru  er  að  einhverju  leyti 
•frábrugðinn,  hefir  þú  hlotið  eih'ft  líf  sjálfstæðlegt.  Myndirnar 
T^reytast:  h'f  og  dauði,  fögnuður  og  þjáning.  En  guð  er  síverandin. 
Og  þú  ert  hluti  af  guði.  Þú  ert  eih'fur.  Gegnum  fögnuð  og  þján- 
ing,  h'f  og  dauða,  þokast  þú  upp  að  hinu  óendanlega  marki,  þar 
sem  alt  sameinast  í  guði. 

Guð  er  eigi  auðið  að  skilja.  Löngun  þinni  til  að  skilja  hann 
verður  aldrei  fulleægt,  því  að  sem  einstök  vera  ertu  takmarkaður, 
en  guð  er  ótakmarkaður.  Þú  getur  trúað  á  guð.  Því,  sem  þú 
veizt  um  hann,  geturðu  að  eins  I/st  með  neitunarorðum :  óendan- 
legur,  ótakmarkaður,  óskiljanlegur.  Æðsta  þekking  þín  er  þekking 
á  vanþekking  þinni. 

Eðli  mannsins  er  guðsþráin.  Kærleikuriun  knyr  Imnn  áfram, 
'kærleikurinn  til  Ijóssins.  Hið  endanlega  þráir  hið  óendanlega. 
Eilífa  þráin,  sem  aldrei  iinnir,  aldrei  verður  fullnægt  aldrei  fær 
'hvíld,  er  dypsti  leyndardómur  Iífsins«.  — 

Með  Giordano  Bruno  hefst  nýtt  tímabil  í  framfarasögu  manns- 
andans.  Hann  er  brautryðjandi  mannsandans  á  svæði  heimspek- 
innar,  og  hann  er  á  báli  brendur  sem  píslarvottur  sannleikans, 
vísindanna,  frjálsrar  hugsunar,  og  nyrrar  hugmyndar,  nýs  skilnings 
á  guði  og  alheiminum.  Hann  hefir  fyrstur  sett  fram  þær  hugsanir, 
er  eigi  verður  aftur  slept  eða  horfið  frá.  Hann  hefir  brugðið  upp 
nyju  og  björtu  Ijósi,  sem  síðan  hefir  lyst  á  framfarabrautinni. 
Tæpum  300  árum  eftir  dauða  hans  var  honum  reistur  bautasteinn 
á  Campo  di  fiore,  þar  sem  hann  var  brendur,  og  mótstöðumenn 
katólsku  kirkjunnar  vegsama  enn  minningu  hans,  einkum  á  Italíu 
og  Frakklandi.  Sá  bautasteinn  er  meira  verður,  að  menn  hafa 
fallist  á  skoðanir  hans  og  hlaðið  ofan  á  grundvöll  þann,  er  hann 
lagði  fyrstur.  Hann  er  andlegur  faðir  hinna  ágætustu  spekinga,  er 
síðan  hafa  uppi  verið.  Líf  hans,  kenning  hans  og  dauði  hans  setur 
hann  meðal  stórmenna  mannkynsins  og  velgjörðarmanna  þess. 

Minning  slíkra  manna  á  ekki  að  fyrnast,  þótt  aldir  líði. 

Janus  Jónsson. 


Ritfregnir. 


Próf.  G.  Magnússon :  214  Echinokokkenoperationen.  Bei- 
trag  zur  Pathologie  und  Therapie  der  Echinokokkenkrank- 
heit  (A.rchiv  fur  klin.  Chirurgie  Bd.  100). 

Á  íslandi  kveður  meira  aÖ  sullaveiki  en  í  flestum  öðrum  lönd- 
um,  en  h'tið  hefir  verið  um  það  efni  skrifað  af  vorri  hálfu  síðan  Dr. 
J.  Jónassen  ritaði  bók  sína  um  sullaveiki  á  íslandi.  Þó  hafa  miklar 
breytingar  orðið  á  sjúkdómnum  í  landinu  og  allri  meðferð  hans. 
Fyr  var  langvinnur  bruni  samfara  miklum  kvölum  eða  hættul^g  og 
óviss  ástunga  helztu  lækningaaðferðirnar,  nú  einfaldur  hættulítill 
skurður,  gjörður  á  sofandi  mönnum.  Nú  hefir  próf.  Guðm.  Magn- 
ússon  bætt  úr  þessu  og  skrifað  langa  og  ítarlega  ritgjörð  (89  bls.)' 
í  einu  af  helztu  læknaritum  Þjóðverja  um  214  suUskurði,  sem  hann 
hefir  gjört,  og  er  þar  bæði  gjörð  grein  fyrir  öllu  háttalagi  sjúkdóms- 
ins  hór  í  seinni  tíð  og  meðferð  hans.  Að  mestu  leyti  er  efnið  þess 
eðlis,  að  eigi  verður  gjörð  grein  fyrir  því  í  almennu  tímariti.  Það  lyt- 
ur  einkum  að  meðferð  sjúkdómsins  og  gefur  bæði  glöggar  og  góðar 
leiðbeiningar  um  haná.  Hór  skal  að  eins  minst  á  fáein  atriði  sem' 
almenning  varða. 

Þó  undarlegt  megi  virðast,  vita  menn  ógjörla  hvaðan  sulla- 
veikin  hefir  fluzt  til  landsins.  Svo  má  heita,  að  sullaveiki' 
þekkist  ekki  í  Noregi  og  svo  hefir  að  öUum  hkindum  verið  á  land- 
námsöldinni.  Það  er  því  hæpið  að  sullaveikin  só  frá  Noregi  komin. 
G.  M.  telur  öHu  h'klegra  að  hún  hafi  fluzt  hingað  frá  Bretlands- 
eyjum. 

Um  útbreiðslu  veikinnar  hór  á  landi  verður  fátt  fullyrt. 
F  i  n  se  n  lækni  taldist  til,  að  hver  40. — 50.  íslendingur  væri  sulla- 
veiknr,  Dr.  Jónassen,  að  1  af  hverjum  90  væri  það.  Af  84 
holdsveikum  sjúklingum,  sem  dáið  hafa  í  Laugarnesi,  hefir  próf. 
Sæm.  Bjarnhéðinsson  fundið  sulli  í  26  eða  fullum  þrlðj- 
ungi  alira  sjúklinga.  Eftir  því  að  dæma,  ætti  sullaveikin  að  vera 
mikiu  algengari  en  nokkurn  hefir  grunað.  Margt  mælir  þó  á  móti 
því,  að  hún  só  yfirleitt  svo  almenn  sem  ætla  mætti  eftir  holdsveiku 
sjúklingununi  að  dæma.  Skyrslur  læknanna  syna  t.  d.  ótvírætt  að 
veikin  fer  óðum  þverrandi  í  landinu,  þó  mikið  só  eftir  enn.  Þær 
telja  þannig: 


:278  Ritfregnir. 

Árið  1897  235  suUaveika  sjúklinga. 

—  1903  110         —  — 

—  1908       85         —  — 
--     1911  62         —  — 

Þó  sjúklingarnir  sóu  að  sjálfsögðu  miklu  fleiri  en  þeir  sem  til 
'lækna  hafa  leitað,  þá  sjnist  það  vafalaust  að  veikin  fer  þverr- 
andi.  Þetta  er  að  vísu  gleðilegt,  en  ilt  er  þó  til  þess  að  vita, 
að  hirðuleysi  einu  er  um  það  að  kenna,  að  sullaveikinni  er  ekki 
algjörlega  útrymt.  Ef  öll  alþ/ða  hefði  vandlega  farið  eftir  þeim 
leiðbeiningum  sem  gefnar  hafa  verið  hvað  eftir  anr.að,  væri  líklega 
enginn  sullaveikur  maður  í  landinu,  að  minsta  kosti  væti  veikin  að 
mestu  horfin. 

Eins  og  allir  vita,  sjkjast  menn  af  hundum.  Tala  hunda 
í  landinu  skiftir  miklu,  því  sykingarhættan  fer  að  nokkru  leyti 
•eftir  hundafjöldanum.  Eftir  rannsóknum  Rrabbea  1863  kom  1 
hundur  á  hverja  3 — 5  menn,  en  eftir  skjrslum  1908 — 1909  hefir 
hundum  fækkað  svo,  að  1  hundur  kemur  á  12  menn.  (í  fjölfræð- 
isorðabók  Salomonsens  er  talið  að  11  hundar  komi  á  hvert  manns- 
iDarn  í  landinu!). 

Hundalækning  hefir  verið  lögboðin  um  langan  tíma  og  væri 
fróðlegt  að  vita  hver  árangurinn  hefir  orðið.  Krabbe  fann  að  28^^ 
af  hniidum  voru  með  sullaveikisormum.  Síðan  hefir  þetta  ekki 
^erið  rannsakað  og  enginn  veit  hve  margir  hundar  eru 
V  e  i  k  i  r.  Mór  þykir  grunsamt  að  lækningarnar  hafi  ekki  að  miklu 
gagni   orðið. 

Útlendingar  hafa  skrifað  fjölda  bóka  og  ritgjörða  um  sullaveiki. 
!Fæstar  eru  svo  áreiðanlegar  sem  skyldi,  enda  er  sjúkd.  ekki  á  hverju 
strái  ytra.  Guðm.  Magn.  veit  sennilega  meira  af  eigin  reynd  um 
sullaveiki  en  nokkur  annar  læknir  og  ritgjörð  hans  bæði  vekur  án 
efa  athygli  flestra  lækna  sem  við  sullaveiki  fást  og  leiðréttir  /msar 
villukenningar.  Því  miður  hefir  hann  orðið  að  sleppa  einu  þyðing- 
armiklu  atriði:  hvaði  sóttkveikjnr  finnast  í  sullum,  því  hór  hafa 
-engin  tæki  verið  til  slíkra  rannsókna.  Sennilega  gætu  þær  t.  d. 
skýrt  hitasóttina,  sem  er  svo  algeng  eftir  að  sullurnin  hefir  verið 
'Opnaður. 

Það  var  nálega  siðferðisleg  skylda  íslenzkra  lækna,  að  gjÖra 
greiii  fyrir  reynshi  sinni  um  suUaveiki  og  sullaveikislækningar,  úr 
því  þeir  eru  flestum  betur  settir  í  þessu  efni.  Próf.  Guðm.  Magn- 
ússon   hefir  í  þetta  sinn  leyst  þá  ní  hólmi. 

G.  H. 


Th.  Krabbe:  Niðjatal  Þorvalds  prests  Böðvarssonar  að 
Holti  undir  Eyjafjölluni  og  Björns  prests  Jónssonar  í  Ból- 
istaðahlíð     Reykjavík  1913. 

Ættvísin  hefir  löngum  verið  í  mesta  uppáhaldi  á  landi  hór. 
Fróðir  menn  ætla  jafnvel,  að  ættartölur  séu  eitt  af  því  fyrsta,  sem 


r 


Ritfregnir.  279 

fært  hafi  verið  í  letur  hór  á  landi.  Allir  vita  líka  hvílíkar  mætur 
sagnameistarar  vorir  til  forna  höfðu  á  ættvísinni.  Það  s/na  bezt 
fornsögurnar.  Tilskamms  tíma  hefir  ættví&in  átt  marga  vini  víðs- 
vegar  um  land,  bæði  meðal  karla  og  kvenna,  og  enn  í  dag  er  hór  ætc- 
fróða  menn  að  finna,  aórstaklega  meðal  eldra  fólks.  Aftur  á  móti 
er  svo  að  sjá  sem  áhugi  manna  á  þeim  efnum  só  heldur  í  afturför 
hjá  hinni  upprennandi  kynslóð.  Tel  eg  það  illa  farið  ef  rómana- 
byndaflóðið,  sem  nú  streymir  yfir  landið,  yrði  til  þess  að  sópa  burtu 
áhuga  manna  á  jafn-þjóðlegri  fræði  og  ættvísin  er.  Ekki  er  þetta 
svo  að  skilja  sem  eg  sakni  þess  ef  menn  skyldu  vera  hættir  að 
telja  sór  það  til  fremdar,  að  eiga  einhver  stórmenni  í  ætt  sinni  eða 
meðal  forfeðra  sinna,  eins  og  þ  a  ð  væri  einhver  manngildis-mælikvarði 
í  sjálfu  áór.  Ættu  menn  fyrir  löngu  að  vera  vaxnir  upp  úr  þeirri 
heimsku  að  ímynda  sór  að  nota  megi  göfuga  forfeður  eins  og  til 
Jyuppfyllingar  í  eyður  \erðleikanna«.  Onytjungurinn  er  jafnt  ónyt- 
jungur  fyrir  það,  þótt  hann  eigi  ætt  sína  að  rekja  til  atorkumanna. 
En  HÍtt  er  hvað  ættardramb  og  ræktarsemi  við  ætt  sína.  Ræktar- 
leysi  við  ætt  sína  ber  aldrei  vott  um  göfugt  innræti,  heldur  hið 
gagnstæða,  eins  og  líka  þekking  á  ætt  sinni  er  að  sumu  leyti  skil- 
yrði  fyrir  því  að  þekkja  sjálfaii  sig.  Yfir  höfuð  er  ættvísin  sá  höf- 
uðþáttur  mannfræðinnar,  sem  hún  getur  með  engu  móti  án  verið. 
Vór  skiljum  ekki  til  fulls  þá  sjálfstaklinga,  sem  koma  fram  á  sjón- 
arsvið  sögunnar,  nema  vér  líka  þekkjum  ætt  þeirra.  Því  að  enda 
þótt  hver  sjálfstaklingur  só  að  einu  íeyti  algerlega  nytt  fyrirbrigði, 
sem  hvorki  hefir  birzt  nokkuru  sinni  áður,  nó  mun  birtast  síðar, 
þá  er  hann  þó  að  hinu  leytinu  framleiðsli  ættar  sinnar  og  eudur- 
speglar  á  ymsa  vegu  hið  einkennilega  hjá  forfeðrum  sínum.  Loks 
er  það  ávalt  lærdómsríkt  að  sjá  kynslóðirnar  fara  og  koma,  að  virða 
fyrir  sór  hversu  ættirnar  kvíslast,  hvaða  áhrif  óh'kar  ástæður  og  h'fs- 
skilyrði  hafa  á  þrif  og  þrónn  þeirra,  hversu  suraar  greinarnar  vaxa  og 
breiðast  út  í  allar  áttir,  en  aðrar  aftur  á  móti  skræhia  smámsaman 
upp  og  hverfa  burt  af  yfirborðinu  svo  að  þeirra  sór  hvergi  stað  — 
eða  að  siðustu  hvernig  ættir  reiina  saman  og  nyr  og  h'fvæulegur 
œttstofn  myndast. 

Ættartöhir  eru  »þurrar«  —  því  ber  sízt  að  neita.  En  jafn- 
eatt  er  hitt,  að  engin  ættartala  er  svo  þur,  að  ekki  feli  hún  í  sór 
nægilegt  efni  til  margvíslegra  hugleiðinga  athugulum  lesanda.  Væri 
mikið  fyrir  það  gefandi,  að  ættfræðingar  vorir  gerðu  meira  að  því 
en  þeir  gera,  að  vinna  úr  hinum  þurru  nafna-runum  á  h'kan  hátt 
og  hagfræðingarnir  úr  skýrslum  sínum.  Og  það  sem  eg  helzt  hefði 
að  setja  út  á  »Niðjatal«  hinna  tveggja  svo  afarkynsælu  presta,  sem 
hór  kemur  fyrir  almennings  sjónir,  er  það,  hve  útg.  hefir  algerlega 
lagst  undir  höfuð,  að  vinna  úr  nafnaruiiunum,  draga  lærdóma  af 
þeim  og  ályktanir,  lesendum  sínum  til  fróðleiks  og  athugunar.  En 
þar  hefir  útg.  auðvitað  fylgt  dærai  hinna  »fæddu«  ættfræðinga 
vorra. 

Annars  er  »NiðjataIið«,  svo  »þurt«  sem  það  er,  einkar  fróðlegt  rit 
fyrir  alla  þá  er  slíkum  fróðleik  unna.  Að  líkindum  eru  þessar  tvær 


280  Kitfregnir. 

œttir,  Þorvaldsættin  og  BólstaSahlíðarættin,  meðal  hinna  allra  kyn- 
sælustu,  sem  land  vort  hefir  átt  á  19.  öldinni.  Þær  verðskulda  það 
þá  líka  í  fylsta  mæli,  að  þeirra  só  minst  í  sérstakri  bók.  Um 
áreiðanleika  þess  í  öllum  einstökum  atriðum  brestur  mig  þekkingu 
til  að  dæma.  Mun  erfitt  að  gera  sh'kt  rit  svo  úr  garði,  að  ekki 
slæðist  einhverjar  villur  inn.  En  nöfn  þeirra  ættfræðinganna  Hann- 
esar  skjalavarðar  Þorsteinssonar  og  Jóhanus  Kristjánssonar,  sem  báð- 
ir  hafa  yfirfarið  handritið,  eru  mér  góð  trygging  fyrir  því,  að  ritið 
só  ábyggilegt  í  öllum  aðalatriðum,  en  það  skiftir  mestu  í  sh'ku  riti. 

Eðlilega  verður  manni  að  spyrja  hvors  hafi  orðið  kynsældin 
meiri  síra  Þorvalds  í  Holti  eða  síra  Björns  í  Bólstaðahh'ð.  Eftir 
því  sem  útgef.  hefir  muunlega  tjáð  mór  er  tala  skilgetiuna  Þor- 
valds  niðja  í  bókinni  samtalá  1012,  en  tala  skilgetinna  Björns  niðja 
samtals  1663.  En  tala  sameiginlegra  niðja  þeirra  beggja  alls  726. 
Því  miður  hefir  útgefandi  viljandi  slept  öllum  óskiigetnum  niðjum 
þessara  merku  ættfeðra  úr  »Niðjatali<í  sínu.  Er  það  ærið  tilfinn- 
anlegur  galli  á  góðu  riti,  og  dregur  til  muna  úr  gildi  þess,  auk 
þess  sem  öllum  hinum  óskilgetnu  niðjum  er  með  þessari  viðkvæmni 
útgefanda  óréttur  ger.  Með  óskilgetnu  börnunum  hefðu  ofangreind- 
ar  tölur  auðvitað  orðið  talsvert  hærri  og  þá  enn  augljósara  hvílík- 
an  þátt  báðar  þessar  ættir  eiga  i  fólksfjölguninni  hér  á  landi  um 
næstliðna  öld. 

Niðjar  síra  Þorvalds  skiftast  milli  alls  14  barna  hans  (af  20 
skilgetnum).  Fiestir  verða  afkomendur  Kristínar  Þorvaldsdótt- 
ur,  sem  átti  sira  Pál  Olafsson  í  Guttormshaga,  þann  er  fórst  í  jök- 
ulhlaupinu  með  Öfjörð  sýslumanni,  (afa  Páls  prófasts  í  Vatnsfirði 
og  þeirra  syatkina),  samtals  19  6.  Næst  henni  kemst  að  niðjatali 
síra  Böðvar  á  Melstað  með  samtals  192  afkomendur.  En  langfæstir 
eru  þar  niðjar  H  e  1  g  u  Þorvaldsdóttur,  seni  átti  Ara  lækni  Ara- 
son  á  Flugumýri,  ekki  nema  18  als.  Áttu  þau  hjón  þó  11  börn, 
en  aðeins  4  þeirra  komust  upp,  og  af  þessum  börnum,  sem  upp 
komust,  hefir  ekki  nema  1  (Þorvaidur  á  Víðimjri)  bundist  hjóna- 
bandi. 

Áftur  skiftast  niðjar  síra  Björns  í  Bólstaðahlíð  aðeins  milli  8 
barna  —  eða  réttara  7,  því  að  8.  dóttirin,  Guðrún  Björnsdóttir 
er  átti  Jónas  prófast  á  Höskuldsstöðam  Benediktsson,  dó  barnlaus. 
Kynsæhist  þeirra  Bólstaðahh'ðarsystra  varð  Elísabet  Björns- 
dóttir,  sem  átti  síra  Jón  í  Steinnesi  Pótursson.  Niðjar  þeirra  eru 
samtals  54.3,  enda  eignuðust  þau  14  börn  og  af  þeim  komust  11 
upp  og  áttu  sum  þeirra  fjölda  bavna.  Næst  Eh'sabetu  kemst 
Kristín  systir  hennar  með  479  niðja ;  þeir  niðjar  eru  sameigin- 
legir  báðum  ættstofnunum,  því  að  Kristín  varð  3.  kona  síra  Þor- 
valds  Böðvarssonar  og  móðir  10  barna  hans,  þeirra  er  uppkomust 
og  bundust  hjónabandi.  En  fæstir  eru  niðjar  Ingibjargar 
Björnsdóttiir  eldri,  þótt  tv/gift  væri,  ekki   nema  70  alls. 

Lærdónisn'kt  gæti  það  verið  að  »thuga  nánar  hvernig  þessi 
niðjatjoldi  skiftist  miUi  stétta  þjóðfélagsins.  En  rúmið  leyfir  ekki 
að  fara  hór  frekar  út  í  þau  efni.      Einasta    skal  á  það  bent,  að  af 


Ritfregnir.  28Í 

Þorvaldsniðjum  hefir  rúmlega  6^/q  numið  skólalœrdóm  (13  orðið- 
læknar,  29  prestar,  6  kennarar,  4  iögfræðingar,  2  verkfræðingar,  7 
tekið  önnur  lífsstörf  —  eða  samtals  61),  en  af  Björnsniðjum  tæpl. 
2,5%  (1  orðið  læknir,  26  prestar,  3  lögfræðingar,  1  verkfræðingur, 
11  tekið  jms  önnur  lífsstörf,  eða  samtals  42).  Útlends  blóðs  gætir 
lítt  í  þessum  miklu  ættum.  Er  þar  helzt  að  nefna  það,  að  ein  af 
dótturdætrum  síra  Þorvalds  gengur  að  eiga  danskan  mann  af  að- 
alsætt  (Harald  Krabbe  prófessor)  og  verður  við  það  ættmóðir  dansk- 
Islenzkrar  ættkvíslar,  og  að  dótturdóttursonur  síra  Björns  (Hallgr. 
Sveinsson  biskup)  fær  danskrar  konu  og  þrjú  af  börnum  þeirra 
giftast  inn  í  danskar  ættir. 

Eins  og  fyr  segir  reuna  báðar  þessar  ættir  saman  á  jmsa  vegu. 
Til  dæmis  að  taka  giftast  tvær  af  Bólstaðahlíðarsystrum  inn  í  Þor- 
valdsættina  og  eiga  sinn  feðganna  hvor,  svo  og  tvær  af  dætrum  El- 
ísabetar  frá  Bólstaðahh'ð  og  eiga  líka  sinn  feðganna  hvor.  En  hór 
stendur  svo  einkennilega  á,  að  af  þessum  tvennum  feðgum,  er  son- 
urinn  á  fyrri  staðnum  og  faðirinn  á  seinni  staðnum  einn  og  sami 
maðurinn !  Við  þetta  samrensl  ættanna  myndast  sumstaðar  all  ein- 
kennilegar  og  meira  að  segja  skringilegar  ættarflækjur,  sem  vel 
mætti  nota  sem  gátur  til  dægrastyttingar  í  skammdegisrökkri.  Eg 
get  ekki  stilt  mig  um  að  tilfæra  eitt  dæmi,  og  vel  til  þess  einn  af 
hinum  sameiginlegu  niðjum  beggja  þessara  kynsælu  ættfeðra,  um- 
siónarmann  fræðslumálanna  Jón  Þórarinsson.  F  a  ð  i  r  hr.  J.  Þ.  er  svili' 
föður  síns  og  afa  hans  og  afi  hans  (í  sama  ættlegg)  svili  föður  síns  og 
langafa  hans !  M  ó  ð  i  r  hans  er  systir  kouu  afa  hans  og  systur- 
dóttir  beggja  Ömmu  hans  og  konu  langafa  hans !  A  f  i  hans  er 
kvæntur  móðursystur  hans  og  langafi  hans  (í  sama  ættlegg) 
kvæntur  ömmusystur  hans  !  Og  þó  er  ekki  alt  talið  enn.  S  j  á  1  f- 
u  r  er  hr.  Jón  Þórarinsson  bæði  systursonarsonur  og  systurdóttur- 
sonur  konu  langafa  síns,  systursonarsonur  annarar  ömmu  sinnar  og  um 
leið  dóttursonur  hennar  og  systurdóttursonur  hinnar  ömmu  sinnar 
og  um  leið  sonarsonur  hennar.  A  fleiri  »gátur«  þessum  h'kar  mætti' 
benda.  Hór  skal  ekki  reynt  að  ráða  »gáturnar«.  Þeir  sem  æskja 
ráðningar,  ættu  að  eignast  »Niðjatalið«.  Þar  uppljsist  bæði  þetta 
og  margt  annað. 

Við  sjálfa  útgáfuna,  svo  vönduð  sem  hún  annars  er  í  alla  staði, 
hefi  eg  dálitla  athugasemd  að  gera.  Það  hefði  vafalaust  gert  bók- 
ina  handhægari  til  afnota  og  gleggri  til  yfirlits,  ef  útg.  hefði  látiíJ 
fara  á  undan  hvorri  ættinni  skrá  yfir  börn  hvors  ættföður  fyrir  sig 
með  tilvísun  til  þess,  hvar  í  bókinni  hvers  ættleggs  só  að  leita. 
Leturbreytingarnar  eiga  að  vísu  að  hjálpa  lesandanum  í  þessu  til- 
liti,  en  svo  góðar  sem  þær  eru,  hygg  eg  þó,  að  hitt  hefði  gert  bók- 
ina  enn   auðveldari  afnota. 

J.  H. 


Útlendar  fréttir. 


Balkanstríðið.  Þegar  síðast  var  fra  því  sagt  í  Skírni  (1.  h. 
"þ.  á.),  var  að  slitna  upp  úr  fundinum  í  Lundúnum,  sem  saman 
kom  í  desember  til  þess  að  semja  frið  milli  Tyrkja  og  sambands- 
þjóðanna.  Tyrkir  vildu  þá  ekki  ganga  að  þeim  kostum,  sem  sam- 
ÍDandsþjóðirnar  settu  þeim.  Adríanópel  var  einkum  ágreiningsefnið. 
Þar  hóldu  Tyrkir  þá  enn  vörn  uppi  og  eins  í  Skútarí,  en  aðalher- 
stöðvarnar  voru  Tchataljavígin.  Þeir  buðu  þá  til  friðar,  að  h'na,  er 
takmarka  skyldi  framtíðarveldi  þeirra  óskert  i  Norðurálfu,  skyldi 
dregin  frá  Sarosflóa  að  sunnan  norður  til  Svartahafs  á  þann  hátt, 
að  hún  lægi  fyrir  vestan  Adríanópel.  En  landið  þar  fyrir  vestan, 
austan  frá  Saroíflóa  og  vestur  fyrir  Salonikí,  yrði  sjálfstjórnarhórað 
undir  yfirstjórn  Tyrkjasoldáns.  Sambandsþjóðirnar  neituðu  þessu 
og  hófst  svo  ófriður  að  nyju. 

Stórveldin  róðu  Tyrkjum  eindregið  til  þess  að  afsak  Adrían- 
^pel  og  taka  þeim  friðarkostum,  sem  í  boði  voru.  Og  svo  kom, 
að  Kíamíls-ráðaneytið  ætlaði  að  láta  undan  og  semja  frið.  Það  var 
ákveðið  á  ráðherrastefnu  í  Konstantínópel  22.  janúar.  Eu  þá  varð 
|)ar  stjórnarbylting;  Kíamílsráðaneytið  var  með  upphlaupi  neytt  til 
að  biðjast  lausnar,  og  Ungtyrkir  tóku  aftur  við  stjrrnartaumunum. 
Enver  bey,  er  undanfarið  hafði  verið  suður  í  Trípólia  og  haft  þar 
aðalforustuna  í  mótstöðunni  gegn  ítölum,  var  nykominn  heira  til 
Konstantínópel  og  gekst  fyrir  upphlaupinu.  En  Mahmud  Schevket 
pasja,  aðalforingi  Ungtyrkjaflokksins,  varð  stórvezir.  í  upphlaupinu 
var  yfirforingi  Tyrkjahers,,  Nasim  pasja,  tekinn  af  h'fi,  skotinn  í 
-stjórnarhöilinni.  Schevket-ráðaneytið  svaraði  nú  málamiðlun  stór- 
veldanna  um  afsal  Adríanópel  o.  fi.  neitandi.  Þó  kvaðst  það  geta 
farið  svo  langt  í  eftirlátssemi  við  þau  og  til  þess  að  lengja  eigi 
ófriðinn,  að  afsala  sór  þeim  hluta  borgariunar,  sem  er  vestan  við 
Maritzafljótið,  er  rennur  í  gegnum  borgina.  En  eystri  hluta  borg- 
-arinnar,  með  kirkjunum,  grafreitunum  og  hinum  sögulegu  og  helgu 


Utlendar  fréttir.  283 

tninningarmerkjum,  yrðu  Tyrkir  að  halda.  Ef  stjórnin  afsalaði  sór 
þeim,  þá  yrði  uppreisn,  er  gæti  haft  hin  alvarlegustu  vandræði  í 
för  með  sór.  Æsing  var  ákaflega  mikil  um  þefcta  leyti  í  Tyrklandi. 
Mikill  flokkur  manna  vildi  enn  fyrir  hvern  mun  berjast  til  þrautar 
og  trúði  því  enn,  að  Tyrkir  gætu  aftur  rótt  við  í  stríðinu,  eftir 
allar  ófarirnar. 

Um  mánaðamótin  janúar  og  febrúar  hófust  bardagar  að  nýju, 
og  var  þá  barÍMt  bæði  við  Tchatalja,  suður  á  Gallipóliskaga,  við 
Adríanópel,  við  Janina,  Skútarí  og  víðar  vestur  í  landi,  En  það 
kom  brátt  í  Ijós,  að  Tyrkir  voru  þrotnir  að  vörn.  Þó  hóldu  þeir 
altat  velli  við  Tchatalja,  og  unnu  hinir  þar  lítið  á.  En  ástandið 
heima  fyrir  var  orðið  hið  hörmulegasta,  fó  á  þrotum  og  allskonar 
vandræði  fyrir  hendi,  sundurlyndi,  bæði  heima  fyrir  í  Konstantín- 
ópel  og  í  herbúðunum,  út  af  gerðum  hinnar  nyju  stjórnar  og  út  af 
drápi  hins  fyrverandi  yfirhershöfðingja.  Snemma  í  marz  tóku 
Orikkir  Janína,  er  þeir  höfðu  setið  um  mjög  lengi.  Nokkru  síðar, 
25.  marz,  var  Adríanópel  tekin  með  áhlaupi.  Ferdinand  Búlgara 
konungur  hólt  innreið  sína  í  borgina  28.  marz  með  mikilli  viðhöfn. 
Shukri  pasja  hót  sá  herforingi  Tyrkja.  er  varið  hafði  borgina,  og 
þótti  hann  gera  það  mjög  hraustlega.  Serbar  áttu  einnig  her  í 
umsátinni  um  Adríanópel  og  urðu  síðan  þrætur  um  það  milli  þeirra 
og  Búlgara,  hvorir  meira  hefðu  þar  að  unnið.  Stórveldin  kröfðust 
nú  af  Montenegrómönnum,  er  um  Skútarí  sátu,  að  þeir  hættu  umsát- 
inni,  en  þeir  höfðu  það  að  engu.  Sendu  þau  þá  flota  inn  í  Adr- 
íahaf,  er  lagðist  þar  úti  fyrir,  til  þess  að  ógna  þeim.  En  það  dugði 
€kki  heldur.  Þeir  hóldu  umsátinni  áfram  og  neituðu  að  víkja  fyr- 
ir  öðru  en  vopnum.  Og  loks  tóku  þeir  Skútarí  með  áhlaupi  23. 
apríl.  Lýsti  Daniló  krónprins  því  yfir,  að  sú  borg  ætti  framvegis 
að  verða  höfuðborg  í  Montenegró.  En  stórveldin  höfðu'  ákveðið,  að 
Skútan'  skyldi  fylgja  Albanín,  og  Austurríki  og  ítalía  hótuðu  að 
taka  hana  með  hervaldi  af  Montenegrómönnum,  ef  hún  fengist  eigi 
á  annan  hátt.  Fór  )oks  svo,  að  Nikíta  konungur  sá  sór  ekki  ann- 
að  fært,  en  að  afsala  borginni  í  hendur  stórveldanna.  Tók  þá  flot- 
inn  við  henni,  er  leg^^ð  hafði  þar  úti  fyrir,  og  enski  foringinn  fekk 
þar  yfirstjórn. 

Þegar  hór  var  koraið,  höfðu  Búigarar  gert  til  bráðabirgða  vopna- 
hlé  við  Tyrki.  En  ósamkomulag  magnaðist  stöðugt  miili  sambands- 
þjóðanna  um  skiftin  á  herfanginu.  Það  ósaralyndi  byrjaði  fyrst 
milli  Grilíkja  og  Búlgara  Ut  af  Salonikí,  er  báðir  vildu  eignast,  en 
Grikkir  urðu  fyrri  til  að  taka  af   Tyrkjum.      En  svo  hófust  einnig 


284  Utlendar  fréttir. 

ákafar  þrætur  miUi  Serba  og  Búlgara  út  af  skiftingu  héraðanna  í 
Makedóníu.  Búlgarar  gera  þar  kröfu  til  mikils  hluta  landsins  sam- 
kvæmt  samningum,  er  gerðir  hafi  verið  áður  en  stríðið  hófst,  en 
Serbar  hafa  tekið  það  og  vilja  halda  því  með  létti  sigurvegaranna. 
Samkomulag  hafði  verið  milli  stjórnanna  í  Soffíu  og  Belgrað  áður 
til  ótriðar  var  lagt  um  reglur  fyrir  skiftingu  þess  lands,  er  Tyrk- 
jum  var  ætlað  að  láta  af  höndum.  En  þær  reglur  virðast  nú  hafa 
verið  mjög  ófullkomnar  og  teygjanlegar,  og  vandkvæðin  á  þvi',  að 
beita  þeim  nú,  eru  í  því  fólgin,  að  það  land,  sem  unnist  hefir  og 
skifta  á,  er  svo  margfalt  stærra  en  ráð  var  fyrir  gert.  Milli  Grikkja 
og  Búigara  gilda  þessar  reglur  ekki.  Þar  voru  aðeins,  áður  stríðiö 
hófst,  gefnar  yfirlysingar  frá  beggja  hálfu  um,  að  ávinningi  skyldi 
skift  í  hlutfalli  við  þann  herafla  og  kostnað,  sem  fram  væri  lagður 
af  hvorum  um  sig,  og  svo  tjónið,  sem  hvorir  um  sig  biðu  af  stríð- 
inu.  Hefir  lent  í  vopnaviðskiftum  út  af  þessum  ágreiningi  bæði 
milli  Grikkja  og  Búlgara  og  Serba  og  Búlgara,  en  smáskærur  hafa 
það  aðeins  verið,  sem  kæfðar  hafa  verið  niður  af  yfirherstjórnum 
ríkjanna. 

Þegar  Grikkir  höfðu  tekið  Salonikí,  snemma  á  síðastliðnum 
vetri,  fór  Georg  Grikkjakonungur  þangað  og  sat  þar  um  veturinn, 
Mun  það  hafa  verið  í  því  skyni  gert,  að  tryggja  Grikkjum  yfirráð 
borgarinnar.  En  Búlgarar  höfðu  þar  einnig  her,  og  lét  Ferdínand 
konungur  ótvírætt  uppi,  að  hann  ætlaði  sór  þar  yfirráðin. 

Þau  tíðindi  gerðust  í  Salónikí  18.  marz,  að  Georg  konungur 
var  myrtur  þar  á  götu  úti,  skotinn  með  skammbyssu.  Maðurinn, 
sem  það  gerði,  var  gríakur,  Alexander  Schinas  að  nafni,  aldraður 
kennari,  og  sagður  ekki  heill  á  geði.  Hann  fekk  síðar  tækifæri  til 
að  fremja  sjálfsmorð.  Georg  konungur  varð  67  ára  gamall,  fæddur 
24.  des.  18'45,  og  var  hann  næstelsti  sonur  Kristjáns  IX.  Danakon- 
ungs.  Til  konungs  á  Grikklandi  var  hann  valinn  30.  marz  1863 
og  hafði  því  verið  þar  konungur  nær  því  50  ár.  Eftir  hann  tók 
konungdóm  elzti  sonur  hans,  og  nefnist  Konstantín  XII.  Hann 
hefir  verið  yfirforingi  Grikkjahers  nú  í  stríðinu.  Georg  konungur 
var  kvæntur  Olgu  dóttur  Konstantins  stórfu^ijta  af  Rússlandi,  en 
Konstantin  er  kvæntur  Soffíu  systur  Vilhjálms  Þyzkalandskeisara, 
Georg  konungur  hefir  fengið  góð  eftirmæli  og  þykir  verið  hafa 
merkur  þjóðhöfðingi.  Stundum  átti  hann  erfitt  uppdráttar  hjá 
Grikkjum,  en  nú  að  síðustu,  er  hernaðurinn  gekk  svo  vel  fyrir 
Grikkjum,  átti  hann  miklum  vinsældum  að  fagna,  og  eins  var  um 
Konstantín. 


Útlendar  fréttir.  285 

Þegar  lokið  var  viðureigninni  við  Montenegrómenn  út  af  Skút- 
arí,  var  stefnt  til  friðarfundar  í  Lundúnum.  Komu  þar  fulltrúar 
frá  Tyrkjum  og  sambandsþjóðunum,  en  sendiherrar  stórveldanna 
áttu  að  miðla  málum.  Annar  fulltrúafundur  kom  um  sama  leyti 
saman  í  Pari's,  og  var  verkefni  hans  að  útkljá  allar  fjármálaþrætur, 
sem  leiddu  af  stríðinu.  Sambandsþjóðirnar  höfðu  gert  þær  krófur 
til  Tyrkja,  að  auk  þeirra  landa,  sem  þeir  létu  af  hendi  við  þau, 
skyldu  þeir  einnig  greiða  þeim  herkostnað,  er  fyrir  yrði  komið  á 
þann  hátt,  að  lönd  þau,  sem  Tyrkir  létu  af  heudi,  yrðu  undan- 
þegin  að  mestu  eða  öllu  leyti  byrðum  af  ríkisskuldum  þeim,  sem 
hvíldu  á  Tyrklandi.  Þessu  höfðu  Tyrkir  þverneitað,  og  aðrir  töldu 
það  einnig  ósanngjarna  kröfu.  Um  þetta  mál,  og  fleiri  fjármál  og 
skuldaskifti,  átti  Parísarfundurinn  að  fjalla.  En  á  Lundúnafundin- 
um  gengu  friðarsamningarnir  í  mesta  þófi  og  þvælu,  ekki  vegna 
Tyrkja  nú,  því  þeir  voru  þegar  fúsir  á  að  aðhyllast  þá  friðarskil- 
mála,  sem  stungið  var  upp  á  af  stórveldunum,  heldur  var  nú  að 
eins  til  fyrirstöða  það  ósamkomnlag,  sem  orðið  var  milli  sigurveg- 
aranna  innbyrðis,  og  vildu  Grikkir  og  Serbar  fá  því  skipað  um  leið 
og  friðurinn  væri  gerður  við  Tyrki.  Meðan  svo  væri  ekki  gert, 
vildu  þeir  ógjarnan  semja  frið.  Búlgarar  voru  hinsvegar  fúsir  á  að 
aðhyllHst  uppástungur  stórveldanna,  eins  og  Tyrkir,  og  kom  jafnvel 
til  orða,  er  hinir  skoruðust  undan  að  taka  þeim  uppástungum,  sem 
fyrir  lágu,  að  Búlgarar  semdu  frið  við  Tyrki  einir  sór.  Svo  langt 
var  komið  ófriðarhorfunum  miUi  sambandsþjóðanna,  að  Búlgarar 
gerðu  ráð  fyrir  að  Serbar  mundu  senda  her  inn  í  Búlgaríu,  og 
þóttust  þeir  illa  við  því  búnir  að  taka  móti,  með  því  að  aðalher 
þeirra  væri  bundinn  við  tyrknesku  vígstöðvarnar,  þangað  til  friður 
væri  saminn  við  Tyrki.  Utanríkisráðherra  Breta,  Edw.  Grey,  .var 
forseti  friðarfundarins,  og  tók  hann  þar  loks  af  skarið  og  sagði 
fulltrúunum,  að  öllum  málamiðlunum  milli  þeirra  væri  nú  lokið  og 
vera  þeirra  í  Lundúnum  yrði  til  einskis  framar,  ef  þeir  gætu  ekki 
komið  sér  saman  og  skrifað  undir  friðargerð.  30.  maí  voru  svo 
friðarsamningar  milli  Tyrkja  og  sambandsþjóðanna  undirskrifaðir  í 
Lundúnum,  og  urðu  þeir  hinir  sömu,  sem  upp  á  hafði  verið  stung- 
ið  í  byrjun  fundarins: 

Tyrkir  láta  af  hendi  við  sambandsþjóðirnar  alt  land  sitt  á 
meginlandi  Norðurálfunnar  vestan  við  línu,  sem  dregin  só  frá  Enos 
við  Grikklandshaf  til  Medía  við  Svartahaf,  og  svo  Krítey.  —  Stór- 
veldin  skulu  ákveða,  hvað  verða  skuli  um  eyjarnar  í  Grikklandshafi 
aðrar  en  Krítey.   —  Um  fjármálaþrætuna  milli   málsaðila    skal    út- 


286  Utlendar  fréttir. 

kljáð  af  fundinum  í  París,  sem   þau    mál    hefir    til    meðferðar.    — 
Stórveldunum  er  falið  að  ákveða  takmörk  Albaníu. 

Þetta  eru  friðarskilmálarnir.  Tyrkir  halda  aöeins  eftir  h'tilli 
landskák  vestan  við  Konstantínópel,  suður  með  Marmarahafinu  og 
vestan  við  Dardanellasundið.  Það  er  sagt,  að  á  því  svæði  só  V-f^ 
— 2  milj.  íbúa.  Eins  og  nœrri  má  geta,  eiga  Tyrkir  nú  í  megnum 
vandræðum,  eftir  stríðið.  Sökinni  fyrir  allar  hrakfarirnar  er  nú  af 
mörgum  snúið  á  Ungtyrkjaflokkinn,  og  hreyfing  hefir  jafnvel  kom- 
ið  upp  í  þá  átt,  að  setja  Ábdul  gamla  Hamid  aftur  til  valda.  Ny- 
lega  er  komin  símfregn  um  það,  að  Mahmud  Schevket  stórvezír 
hafi  verið  myrtur,  en  nánari  tildrög  til  þess  eru  ekki  sögð.  Það 
er  taiað  um,  að  Konstantínópel  só  eftir  þetta  ekki  vel  sett  höfuð- 
borg  í  Tyrkjaveldi  og  ráðgert,  að  flytja  stjórnarsetrið  til  einhverrar 
aðalborgarinnar  í  Litlu-Asíu,  t.  d.  Damaskus. 

Um  þrætumál  sambandsþjóðanna  innbyrðis  var  ekkert  útkljáð 
á  Lundúnafundinum.  En  síðustu  fregnir  segja  Búlgara  og  Serba 
loks  hafa  orðið  ásátta  um,  að  fela  Rússakeisara  að  gera  upp  sak- 
irnar  þeirra  í  milli.  En  um  Grikki  og  Búlgara  er  ait  í  óvissu  enn. 
Það  er  sagt,  að  Veniselos  yfirráðherra  Grikkja  vilji  nú  losna  við 
stjórnarforstöðuna,  en  hann  hefir  reynst  Grikkjum  þar  hinn  nyt- 
asti  maður,  og  hefir  h'ka  alment  traust.  Sökin  mun  þá  vera  sú, 
að  hann  vilji  ekki  taka  á  sig  ábyrgð  af  stríði  við  Búlgara,  en  þyk- 
ist  sjá  fyrir,  að  það  verði  ekki  hindrað. 

Stærð  þess  lands,  sem  sambandsþjóðirnar  hver  um  sig  hafa  tekið 
hernámi  frá  Tyrkjum  í  stríðinu,  er  þessi :  59  þús.  ferkílóm.  hafa 
Búlgarar  tekið,  Serbar  60  þús.  ferkílóm.,  Grikkir  30  þús.  ferkílóm.  og 
Montenegrómenn  7  þús.  ferkílóm.  Það  er  samtals  156  þús.  fer- 
kílóm.  En  um  landaskiftinguna  halda  Búlgarar  því  fram,  að  þeir 
fái  sjálfir  87  þús.  ferkílóni.,  Serbar  26  þús.,  Grikkir  11  þús.  og 
Montenegrómenn  7  þús.  Þetta  er  samtals  131  þús.  ferkílóm.  Af 
mismuninum,  25  þús.  ferkílóm.,  fellur  nokkur  hluti  á  skákina,  sem 
Tyrkir  eiga  að  halda  eftir  að  austan,  en  hitt  er  þó  miklu  meira, 
sem  falla  á  til  Albaníu.  Það  er  gert  ráð  fyrir,  að  landvíddin  þar 
verði  um  20  þús.  ferkílóm.  Stærð  Tyrklands  var,  áður  en  ófriður- 
inn  hófst,  168  þús.  ferkílóm.,  svo  að  eftir  þessu  nemur  það  land 
þeirra,  sem  ekki  hefir  verið  hernumiö  af  sambandsþjóðunum,  aðeins 
12  þÚ8.  ferkílóra. 

Eftir  uppástungu,  sem  Serbar  og  Grikkir  hafa  lagt  fram  um 
landskiftinguna,  eiga  Búlgarar  að  fá  61  þús.  farkílóm.,  Serbar  36 
þús.,  Grikkir  27  þús.  og  Montenegrómenn    7    þús.      Munurinn    er 


Utlendar  fréttir.  287 

mikill  frá  uppástungu  Búlgara,  einkum  á  hlutskifti  Grikkja,  svo  a5 
skiljanlegt  er,  að  Grikkir,  og  eins  Serbar,  þykist  rangindum  beittir. 
En  Búlgarar  styðja  kröfur  sínar  við  það,  að  þeir  hafi  mestu  til 
ófriðarins  kostað.  Mannfallið  í  stríðinu  er  talið:  hjá  Grikkjum  6000, 
Montenegrómönnura  8000,  Serbum  21000  og  Búlgurum  40000. 
Á.  því  svœði  sem  Búlgarar  krefjast  að  hjá  sór  lendi  við  skiftin,  eru 
3  milj.  manna,  og  er  það  hór  um  bil  80^ /q  af  íbúatali  þess  lands, 
sem  sambandsþjóðirnar  fá  frá  Tyrkjum.  Einnig  er  því  haldið  fram 
af  Búlgurum  til  stuðnings  kröfum  þeirra,  að  íbúar  Makedóníu  séu 
að  mestu  leyti  Búlgarar,  en  þessu  neita  Serbar  og  Grikkir.  Milli 
Búlgara  og  Serba  er  ekki  auðvelt  að  gera  greinarmun,  því  þær 
þjóðir  eru  báðar  slafneskar,  en  Grikkir  geta  s/nt  allnákvæmlega, 
hversu  mikil  ítök  þeir  eigi  í  íbúum  landsins. 

Albanía  er  nú  undir  forsjá  stórveldanna.  Þess  er  getið  í  Skírni 
áður,  að  Albanir  lýstu  yfir  því  snemraa  á  ófriðartímanum,  að  þeir 
mynduðu  sjálfstætt  ríki,  og  var  þar  sett  bráðabyrgðastjóru  með- 
Ismael  Kemal  í  æðsta  sæti.  Essad  pasja  hét  sá  fóringi  Tyrkja,  er 
varði  Skútarí,  Þegar  borgin  var  tekin,  komst  hann  að  góðum  kjör- 
um  fyrir  herlið  sitt  og  hólt  þaðan  í  burt  með  það.  Eftir  það  vildi 
hann  öllu  ráða  í  Albaníu  og  lót  uppi,  að  hann  ætlaði  sór  þar  æðstu 
völd  undir  yfirstjórn  Tyrkjasoldáns.  Það  var  sagt,  að  hann  vildi' 
verða  fursti  yfir  Albaníu.  Hann  er  af  albanskri  ætt,  sem  er  bæði 
rík  og  voldug  þar  í  landinu.  En  þetta  var  kæft  niður  af  stórveld- 
unum,  og  Essad  pasja  settur  inn  í  Kemals-stjórnina,  gerður  þar 
hermálaráðherra.  Enn  er  eftir  að  fastákveða  takmörk  hins  nyja 
Albaníuríkis  og  skipa  þar  fyrir  um  stjórnarfyrirkomulag  framvegis. 

Það  vantaði  ekki  mikið  á,  að  Norðurálfustríð  blossaði  upp  nú 
við  lok  Balkanstríðsins,  einkum  út  af  Albaníu.  Serbar,  Grikkir  og 
Montenegrómenn  ætluðu  að  skifta  landinu  milli  sín,  og  hefðu  Serb- 
ar  þá  hlotið  mestan  hluta  þess.  En  stjórn  Austurríkis  mælti  í  móti 
og  hafði  stuðning  Þjóðverja  og  ítala.  Af  stórþjóðunum  eru  aftur 
á  móti  Rússar  í  slíkum  málum  sjálfsagðir  talsmenn  Serba,  því 
Rússakeisari  lítur  á  sig  eins  og  verndara  slafnesku  þjóðanna  yfir- 
leitt.  Stjórn  Austurríkis  hafði  boðið  út  her,  og  serbnesku  héruðin 
sunnan  og  austan  til  í  Austurríki  voru  sett  í  hervörzlu.  Rússar 
höfðu  mikinn  her  viðbúinn  á  vesturtakmörkum  ríkisins.  En  alt 
var  svo  jafnað  áður  til  stærri  tíðinda  drægi.  Hæst  stóð  ófriðar- 
hættan  meðan  Montenegrómenn  hóldu  Skútarí,  og  Nikíta  konungur 
lót  ekki  borgina  lausa  fyr  en  hann  fekk  um  það  bein  og  alvarleg. 
tilmæli  frá  Rússastjórn. 


-288  Utlendar  fréttir. 

Herankning  stórveldanna.  Aldrei  hafa  stórveldin  aukið  jafn 
kappsamlega  herbúnað  sinn  og  nú  á  síðkastið.  Englendingar  byggja 
'herskip  fyrir  stórfé,  og  njlendur  þeirra,  Kanada  og  Astralía,  og  jafnvel 
Indland,  leggja  fó  og  herskip  til  aukningar  flotans.  Rússar  eru  í 
óða  önn  að  koma  upp  njjum  flota  í  stað  þess,  sem  Japansmenn 
eyðilögðu  fyrir  nokkrum  árum.  Þjóðverjar  eruað  aukagífurlega  fjár- 
veitingar  til  herbúnaðar,  og  Frakkar  tala  um  að  lengja  hjá  sér  herþjón- 
ustuskyldu  í  þriggja  ára  tíma.  Öll  stórveldin  eru  nú  að  koma  upp 
hjá  sér  lofthernaðartækjum,  og  er  allur  sá  kostnaður  bein  viðbót, 
án  þess  að  úr  dragi  hennar  vegna  herbúnaðinum  á  öðrum    sviðum. 

Uppreisn  í  Mexikó.  Þar  varð  enn  uppreisn  í  febrúar  í  v^tur 
og  fyrir  henni  gekst  Diaz  hershöfðingi,  bróðursonar  Diazar  gamla 
fyrv.  forseta.  Takmarkið  var,  að  steypa  frá  völdum  Madero  forseta. 
Einn  af  hershöfðingjum  stjórnarinnar,  er  forsetinn  trúði,  varð  til 
iþess  að  ráðast  á  hann  í  stjórnarhöllinni  kvöldið  17.  febrúar  og  taka 
hann  fastan.  Maderó  var  síðan  drepinn,  og  fer  tvennum  sögum 
um,  hvort  það  hafi  verið  gert  heima  í  stjórnarhöllinni  eða  á  leið 
þaðan  til  fangelsis.  Eftirmaður  hans  í  forsetaembættinu  varð  til 
bráðabyrgða  Huerta  hershöfðingi,  en  forsetakosning  fer  fram  í  haust. 
Miklar  róstur  urðu  út  af  þessu  í  höfuðborginni,  og  yms  hryðjuverk 
voru  framin.     Nánustu  ættingjar  Maderos  flúðu  úr  landi. 

R.  Scott  suðnrfari.  Fréttir  af  för  hans  til  suðurheimskauts- 
ins  komu  í  febrúar  í  vetur.  Þá  kom  skip  hans  »Terra  nova«  til 
Nyja-Zeelands  frá  suðurheimskautslöndum.  Scott  hafði  komið  á 
suðurheimskautið  18.  jan.  1912,  en  fórst  á  heimleiðinni,  í  miðjum 
marz,  ásamt  4  samferðamönnum  sínum,  úr  kulda  o':^  neyð.  Lík 
þeirra  fundust  í  nóv.  1912,  17  kílómetra  frá  eiuam  aðalvista- 
geymslustaðnum. 

Þ.  G. 


%i) 


Um  Yísindalíf  á  íslandi. 

Eftir  Sigfús  Blöndal^), 


Alt  frá  því  í  fornöld  hefir  það  orð  farið  af  okkar 
þjóð,  að  hún  væri  hneigð  fyrir  bóknám  og  vísindi.  Hvaða 
skoðun  mentaðir  Norðmenn  höfðu  á  forfeðrum  vorum  á 
gullöld  landsins,  er  kunnugra  en  frá  þurfi  að  segja,  og 
likt  mætti  tilfæra  um  mentaða  Dani,  eins  og  sjá  má  af 
Danasögu  Saxa  fróða.  Þessi  orðstír  ris  upp  aftur  á  17  öldinni, 
þegar  þeir  Arngrimur  lærði  og  Þormóður  Torfason  og  aðr- 
ir,  sem  i  þeirra  fótspor  ganga,  verða  íslandi  og  bókment- 
um  þess  til  sóma  erlendis.  Fram  á  19.  öld  sést  oft  getið  i 
útlendum  ritum  um  fróðleiksfýsn  þjóðarinnar,  og  um  ýmsa 
fræðimenn  vora  með  viðurnefninu  »hinn  lærði  íslend- 
ingur«. 

Hvort  þjóðin  í  heild  sinni  hefir  nokkurn  tima  átt  skil- 
ið  þetta  lof,  sem  starfsemi  einstakra  manna  hefir  aflað 
henni,  gæti  i  sjálfu  sér  verið  vafasamt.  En  þó  held  eg 
megi  fullyrða,  að  nokkur  rök  eru  til  þess  að  ætla,  að  ís- 
lendingar  hafi  öðrum  þjóðum  fremur  verið  fúsir  til  að 
leggja  stund  á  bókleg  fræði,  og  einkum,  að  þesskonar 
fræði  hafi  komist  lengra  niður  í  mannfélagið 
en  hjá  nokkurri  annari  þjóð. 

Surair  helstu  rithöfundar  okkar  hafa  verið  fátækir  al- 
þýðumenn,  eða  embættismenn  með  sultarkjörum,  unandi 
við  hag  alþýðunnar  og  lifandi  sama  lifi  og  hún.  Menn 
eins  og  Guðmundur  Bergþórsson,  Sigurður  Breiðfjörð  og 
Bólu-Hjálmar,  Daði  fróði  og  Gísli  Konráðsson  og  Einar  á 
Mælifelli,  prestarnir  Hallgrímur  Pétursson  og  Jón  Þorláks- 


^)  Erindi  flutt  i  Félagi  islenzkra  stúdenta  i  Kanpmannahöfn. 

19 


290  Um  visindalif  á  Islandi. 

son  hafa  sýnt  okkur  hvað  hátt  má  komast  í  andans  rikiy 
þó  allskonar  armæða  þjaki  að.  Það  mun  leit  á  fátækum 
lausamönnum  í  öðrum  löndum,  sem  þekkja  sögu  lands 
sins  á  ýmsum  sviðum  eins  út  i  æsar  og  geta  ritað  og  varð- 
veitt  eins  margt  og  merkilegt  handa  ókomnum  kynslóðum 
eins  og  Daði  fróði  og  Einar  á  Mælifelli.  Alþýðuskáldin 
má  benda  á  viðar,  sumstaðar  ágæt,  en  eg  held  það  megi 
fuUyrða,  að  af  fróðleiksmönnunum  muni  tiltölulega  vera 
meira  hjá  okkur  en  hjá  öðrum  þjóðum. 

Sumir  hafa  viljað  geta  þess  til,  að  þetta  staíi  nokkuð 
af  því,  hvað  mikið  keltncskt  blóð  sé  i  íslendingum.  Eg 
verð  að  telja  það  alveg  óvíst  og  ósannað  að  þetta  hefði 
getað  haft  nokkur  áhrif.  Að  því  er  næst  verður  koraist, 
hefir  fremur  litið  munað  um  keltneskt  þjóðerni  á  íslandi 
i  fornöld  hvað  mannfjöldann  snertir,  og  hvort  þau  fáu 
hundruð  manna,  sem  i  hæsta  lagi  getur  verið  að  ræða  um, 
hafi  getað  gert  alla  þjóðina  hneigðari  til  andlegra  iðna  en 
annars,  er  eftir  að  sanna.  Auk  þess  finst  mér  jafnvel  það 
vera  ósönnuð  staðhæfing,  að  Keltar  séu  nokkuð  hneigð- 
ari  til  slíks  en  Germanir  yfirleitt. 

En  þó  maður  láti  þessa  skoðun  liggja  milli  hluta  og 
hvorki  samsinni  henni  né  andæfi,  þá  má  benda  á  annað, 
sem  áreiðanlega  hefir  stutt  að  því,  að  alþýöa  manna  á  ís- 
landi  gaf  sig  meira  að  andlegum  fræðum  en  alþýðan  ann- 
arstaðar  viðast  hvar. 

Fyrst  er  þá  að  benda  á,  að  alt  frá  því  bókmentir  hóf- 
ust  á  íslandi,  notuðu  menn  hið  lifandi  mál  alþýðunnar,  ís- 
lenzku,  en  ekki  latinu  til  fræðirita,  eins  og  flestar  aðrar 
þjóðir,  sem  fengu  bókmentir  sínar  og  menningu  með  kristn- 
inni  frá  Róm.  En  á  íslandi  var  menningin  i  fornum  sið 
ekki  litið  á  leið  komin  og  hin  mikla  gnægð  sem  fyrir 
var  af  Ijóðum  og  goðasögnum,  lifandi  hjá  alþýðunni  og 
geymd  þar  mann  fram  af  manni,  gerði  eðlilegt  að  haldið 
var  áfram  á  sama  máli,  þegar  menn  fóru  að  setja  slíkt  á 
bækur.  Auk  þess  vildi  svo  vel  til,  að  sumir  fyrstu  og 
beztu  rithöfundar  okkar  voru  veraldlegir  höfðingjar,  og 
þó  sumir  þeirra  kynnu  latíuu   vel    og   enda    hefðu   tekið 


I 


Um  visindalif  á  íslandi.  291 

vígslur,  varð  þeim  islenzkan  kærari  og  tamari,  þegar  ura 
þau  efni  var  að  rita,  sem  snerti  hug  og  hjörtu  allrar  al- 
þýðu.  Þeir  rituðu  stundum  á  latínu  það  sem  þeir  ætluðui 
öðrum  þjóðum  til  fróðleiks,  sögur  heilagra  manna,  land- 
fræðisrit  o.  fi.,  en  hitt  alt  á  islenzku. 

Bókmentir  vorar  koma  fyrst  fram  hjá  æðri  og  efnaðri 
stéttunum,  og  af  þvi  leiðir  aftur  að  þær  hafa  höfðingja- 
brag  á  sér.  Það  er  við  hirðir  konunganna  og  jarlanna  i 
nágrannalöndunum,  að  mörg  fornskáld  okkar  vinna  sér 
frægð  og  frama.  Snorri  og  Sturla  voru  menn  af  sömu 
tegund  og  hinir  göfgu  frönsku  riddarar,  sem  rituðu  um 
afrek  sinna  tima,  þó  þeir  riti  öðruvísi.  Það  voru  höfðingja- 
setrin  i  Odda,  Haukadal,  Reykholti,  biskupssetrin  og  klaustr- 
in,  sem  eru  aðalból  okkar  fornu  bókmenta.  En  um  leið 
og  velmegun  landsins  hingnar,  fer  þeim  stöðum  að  fækka; 
þegar  komið  er  fram  undir  siðabót,  fara  þau  höfðingjasetr- 
in  og  klaustrin  að  verða  teljandi,  sem  nokkurt  andlegt  lif 
er  i  að  íinna  að  mörkum.  Það  er  eins  og  alt  jafnist  efna- 
lega  og  líka  i  andans  ríki.  Einstöku  menn  finnast 
stórauðugir  og  biskupsstólarnir  standa  i  miklum  blóma 
hvað  það  snertir,  en  það  er  ekki  að  sjá  að  það  hafi  veru- 
leg  áhrif  á  bókmentirnar.  En  þó  höfðingjaættirnar  smám- 
saman  yrðu  fátækar,  hélst  þó  viða  1  þeim  bókiðn  og  ást 
á  skáldskap  og  ýmsum  fræðum.  Og  nú  hvarf  smámsam- 
an  hinn  mikli  mismunur  á  húsbændum  og  hjúum,  á 
ríkum  bændum  og  fátækum,  sem  hafði  verið  á  sögu- 
öldinni.  Samlífið  við  alþýðuna  varð  innilegra,  og  af  þvi 
leiddi  aftur  að  alþýðan  lærði  meira  af  ýmsu,  sem  áður 
hafði  verið  næstum  einkaeign  efnaðri  stéttanna.  Við  þetta 
bættist  að  klaustralýður  og  klerkastétt  aðgreindist  aldrei 
á  íslandi  eins  mikið  frá  alþýðu  og  i  öðrum  kaþólskum 
löndum,  og  olli  þvi  nokkuð  það,  að  einlifi  presta  varð  al- 
drei    alment,    hvernig    sem    vandlætingasamir    biskupar 


*)  Sjá  hinn  ágæta  samanbnrð  á  Sturlu  og  JoinviUe  og  ólikri  aðfer^ 
þeirra  hjá  W.  P.  Ker,  Epic  and  Romance.  2.  útg.,  bls.  269. 

19* 


292  11111  visindalif  á  Islandi. 

reyndu  að  koma  því  á.  Klerkarnir  héldu  áfram  að  skoða 
sig  sem  alþýðumenn  og  rita  á  islenzku. 

Af  hinni  almennu  fátækt  leiddi  aftur  hitt,  að  menn 
gátu  ekki  veitt  sér  aðrar  skemtanir,  en  þær  sem  lítið  kost- 
uðu,  og  bókiðn  var  ódýr  skemtun.  Samgönguleysið  og 
strjálbygðin  gerði  mönnum  óhægra  að  hittast,  og  mann- 
fundir  til  í^leði  urðu  sjaldnar  en  áður.  Engar  borgir  risu 
upp.  Og  þetta  varð  eitt  með  öðru  til  að  leiða  gáfað  fólk 
til  ritstarfa.  Og  ritstörfin.  sem  upphaíiega  höfðu  verið  iðja 
mentaðra  höfðingja  og  klerka  í  tómstundum  þeirra,  urðu 
á  endanum  uppáhaldsskemtun  margra  fátækra  og  gáfaðra 
alþýðumanna,  sem  ekki  áttu  völ  á  mörg^um  þeim  skemt- 
unum,  sem  i  öðrum  löndum  draga  huga  alþýðunnar  frá 
andlegum  efnura.    • 

Enn  er  eitt  atriði.  Þeir  skólar,  sem  mátti  fá  æðri 
mentun  í,  voru  öldum  saraan  fremur  lélegir,  i  rauninni 
var  þar  ekkert  almennilega  kent  neraa  latina,  og  kunn- 
átta  í  málum  er  í  sjálfu  sér  ekki  mentun  heldur  aðeins 
lykill  að  mentun.  Og  hér  við  bætist,  að  útlendar  bækur 
voru  dýrar  og  óaðgengilegar,  en  þekking  á  útlendum  mál- 
um  lítil  hjá  alþýðu.  Og  latínuskólarnir  gátu  alls  ekki 
tekið  á  móti  nema  litlum  hluta  þeirra  manna,  sem  vildu 
aíia  sér  æðri  mentunar. 

En  af  þvi,  hvað  fáir  gengu  á  skóla  og  tömdu  sér  út- 
lend  mál,  leiddi  aftur  hitt,  að  tiltölulega  miklu  fleiri  óskóla- 
gengnir  menn  urðu  fræðimenn  en  nú  á  dögum,  og  um  leið 
það,  að  þeirra  fróðleikur  aðallega  hélt  áfram  þeim  fræðum, 
sem  þeir  höfðu  að  erfðum  tekið  og  þeim  stóðu  næst,  sem 
þeir  ekki  þurftu  að  sækja  til  útlendra  þjóða,  en  það  voru 
islenzk  fræði,  saga,  ættfræði,  lög  og  raálfræði. 

En  alt  þetta  er  að  breytast.  Margt  virðist  benda  á 
að  íslenzk  alþýða  sé  að  verða  bókiðn  og  fróðleik  frábitin 
eða  að  minsta  kosti  fjarri  þvi  að  vilja  leggja  stund  á  það 
öðru  fremur.  Og  þetta  er  ekki  óeðlilegt,  þegar  litið  er  á 
orsakir  þær,  sem  eg  hefi  bent  á  að  liggja  til  þess,  að  hún 
fram  á  okkar  daga  gat  orðið  fróðleiksfúsari  en  alment 
gerist  i  likum    stéttum    erlendis.      Samgöngubæturnar   og 


Um  visindalíf  á  Islandi.  293 

þarafleiðandi  fjölsóttari  mannfundir  og  margbreyttari. 
skemtanir  eiga  sinn  þátt  í  þessu.  Skólarnir  draga  hópa 
af  greindum  mönnum  yfir  i  læröu  stéttina,  einmitt  oft  þá 
menn,  sem  líklegastir  hefðu  verið  til  að  halda  áfram  starfi 
óskólagenginna  fræðimanna,  ef  þeir  hefðu  verið  áfram  i 
alþýðustétt.  Vaxandi  áhugi  á  stjórnmálum  hefir  og  vafa- 
laust  dregið  huga  margra  frá  fróðleik  og  vísindum.  Vax- 
andi  þekkiug  alþýðunnar  á  útlendum  málum,  einkum 
dönsku  og  ensku,  hefir  beint  huga  manna  að  ýmsum  al- 
þjóðlegum,  útlendum  efnum,  og  hefir  þá  eðlilega  oft  farið 
svo,  að  ýmsir  hafa  gefið  sig  að  þeim,  sem  hefðu  stundað 
innlend  fræði  eingöngu,  ef  þeir  hefðu  ekki  annað  þekt. 

Enn  er  eitt  atriði,  sem  hefir  talsverða  þýðingu:  vinnu- 
fólkseklan  og  fámennið  i  sveitunum;  af  því  leiðir  aftur 
að  bændur  þar  verða  alment  að  leggja  á  sig  miklu  meiri 
likamlega  vinnu  en  áður  tiðkaðist,  og  eiga  þess  vegna 
óhægra  með  að  sinna  bóklestri  og  ritstörfum,  þó  þeir 
fyndu  löngun  hjá  sér  til  þess.  Reyndar  skal  það  sagt,  is- 
lenzkri  alþýðu  til  lofs,  að  enn  eru  þó  þess  dæmi,  að  jafn- 
vel  einyrkjar  á  okkar  eigin  dögum  hafi  fengið  tíma  til 
ritstarfa,  eins  og  Guðmundur  Friðjónsson  manna  bezt  hefir 
sýnt,  en  þvi  miður  er  og  hlýtur  altaf  að  vera  leitun  á 
mönnum  með  þá  ritfimi  og  sálarþrek  sem  þarf,  til  að  geta 
sint  búskap  og  ritstörfum,  þegar  hkt  er  ástatt. 

En  alþýðan  i  bæjunum  virðist  ekki  sérstaklega  hneigð 
til  fróðleiks  og  ritstarfa,  og  ber  sjálfsagt  margt  til  þess, 
ekki  sizt  að  þar  eiga  menn  völ  á  svo  mörgum  og  fjöl- 
breyttum  skemtunum  i  samanburði  við  sveitalifið,  ekki  sízt 
mannfundum  og  samkomum.  Félagshfið  er  oft  allfjörugt 
i  kaupstööunum  okkar,  eg  þarf  t.  d.  ekki  annað  en  minna 
á  Goodtemplararegluna  og  stúkur  hennar,  og  er  það  ekki 
nema  gott  í  sjálfu  sér,  en  eg  er  sannfærður  um,  að  margir, 
sem  annais  hefðu  notað  tímann  til  bókiðna  og  lesturs, 
eyða  hojium  á  félagsfundum  og  ýmis  konar  skemtunum^ 
og  stundum  miður  en  skyldi. 

Það  má  finna  fleira  sem  bendir  i  sömu  áttina,  en  eg^ 
hygg  að  þessi  atriði  séu  nægileg  til  að  sýna,  að  áhuga  al- 


294  Um  visindalif  k  íslandi. 

þýðu  á  innlendum  fróðleik  og  andlegri  starfsemi  yfirleitt 
er  talsvert  að  fara  aftur.  En  hefir  hann  þá  vaxið  að 
sama  skapi  hjá  lærðu  stéttinni?  Við  skulum  athuga  það. 
Við  höfum  ástæðu  til  að  vera  ánægðir  með  þá  stétt 
yfirleitt  eins  og  hún  hefir  verið  fram  á  þessa  daga.  Kjör 
flestra  embættisraanna,  einkum  presta  og  lækna,  hafa  verið 
lik  kjörum  alþýðunnar,  og  vist  er  það  að  1  þeirra  tölu 
liafa  margir  andans  menn  verið,  og  ýmsir  sem  mætti 
kalla  fróðleiksmenn  eða  jafnvel  vísindamenn.  Við  skulum 
taka  aumasta  tímabilið  i  sögu  íslands,  18.  öldina  og  byrj- 
un  19.  aldar.  Þá  sjáum  vér  í  embættismannastétt  aðra 
eins  menn  og  Pál  Vidalín,  Finn  Jónsson,  Hannes  Finnsson, 
Eggert  Ólafsson,  Björn  Halldórsson,  Magnús  Stephensen 
og  litlu  seinna  þá  Svein  Pálsson  og  Jón  Espólín.  Svona 
^mbættismönnum  má  þykjast  af.  En  hvernig  er  nú? 
í'innast  nú  upp  til  sveita  embættismenn,  sem  riti  sögu 
þjóðarinnar  eins  og  þeir  Finnur  biskup  og  Jón  Espólin,  lýsi 
náttúru  landsins  eins  og  Eggert  og  Sveinn,  rannsaki  tungu 
Tora  eins  og  Björn  Halldórsson,  og  auki  þekking  alþýðu 
á  öllum  sviðum  eins  og  Magnús  Stephensen  ?  En  eg  held 
svarið  hljóti  að  verða,  að  fróðum  embættismönnum  til 
sveita  sé  heldur  að  fækka,  þeir  eru  að  visu  til  og  það 
góðir,  en  eru  fáir.  Aftur  á  móti  er  auðvitað  ekki  lítið  af 
fróðleiks-  og  visindamönnum  meðal  skólagenginna  manna 
í  bæjunum.  En  hvort  þeir  i  heild  sinni  starfa  að  vísind- 
um  á  við  fyrirrennara  sína,  mun  verða  álitamál. 

Það  er  nú  alveg  áreiðanlegt,  að  um  langan  ald- 
ui*  verður  þjóð  vor  svo  sett,  aðandlegar 
iðnir  geta  orðið  ód.ýrasta  og  aðgengileg- 
asta  skemtunin  fyrir  leika  og  lærða,  og  það 
skemtun,  sem,  þegar  rétt  er  með  farið,  getur  orðið  miklu 
meira  en  dægrastyttingin  ein.  Að  sanna  þýðingu  bók- 
lesturs  og  andlegra  iðna  ætla  eg  mér  ekki.  Og  eg  mun 
hér  ekki  líta  á  hina  miklu  og  víðtæku  starfsemi  andans 
sem  kemur  fram  í  skáldskap;  hann  mun  geta  þrifist 
-og  blómgast  framvegis  engu  síður  en  nú.  En  eg  vildi 
liafa  athugað  aðra  tegund  andlegrar  starfsemi,  v  í  s  i  n  d  i  n. 


nm  visindalif  k  íslandi.  995 

Nú  vil  eg  biðja  menn  að  hafa  það  hugfast,  að  eg 
kalla  það  ekki  vísindaiðkun,  þó  menn  læri  svo  mikið  i 
einhverri  grein,  að  menn  geti  haft  not  af  henni  1  daglega 
lífinu.  Maður  getur  kunnað  tíu  mál  og  þó  ekki  verið  mál- 
fræðingur.  Maður  getur  haft  gagn  og  gaman  af  þeim, 
leaið  bækur  á  þeim,  talað  þau  við  útlendinga,  notað  þau 
á  ferðum,  skrifast  á  um  verzlunarmálefni  o.  s.  frv.  En 
visindaleg  þekking  og  rannsókn  á  málunum  og  bókment- 
um  þeirra  þarf  ekki  að  vera  þessu  samfara.  Og  þó  maður 
læri  svo  mikið  i  lögfræði,  læknisfræði,  guðfræði,  nátt- 
úrufræði  eða  hverju  sem  er,  að  maður  geti  kent  það  frá 
sér  og  notað  það  til  að  vinna  fyrir  sér,  þá  er  maður  ekki 
7Ísindamaður  fyrir  það.  Þá  er  fyrst  að  tala  um 
vísindastarfsemi,  þegar  maður  notar  það 
sem  maður  veit  til  að  auka  þekkingu  mann- 
kynsins,  annaðhvort  á  þann  hátt,  að  maður 
noti  það  sem  aðrir  hafa  safnað  og  athugað 
til  að  leiða  eitthvað  nýttíljós,  eðakomi 
fram  með  athuganir  frá  eigin  brjósti  til 
að  skýra  eitthvað  betur  en  áður  hefir  ver- 
ið  gert,  eða  þá  safni  athugunum  sinum  og 
annara  um  eitthvert  efni,  ogbúiþannigi 
haginn  fyrir  sjálfan  sig  og  aðra  síðar  meir, 
og  má  til  þessa  telja  það  að  safna  ritum  annara  fræði- 
manna  og  gefa  þau  út. 

En  eru  nú  nokkur  líkindi  til  að  visindi 
geti  þrifist  á  íslandi?  Og  sé  svo,  hvaða 
vísin  dagr  ein  ir  er  u  þ  að  þá? 

Alt  sem  mikils  kostnaðar  þarf  við  er  ekki  líklegt  að 
geti  þrifist  til  muna.  Til  að  geta  stundað  eðlisfræði,  efna- 
fræði,  fjöllistafræði,  listasögu  o.  fl.  þarf  stór  vísindasöfn, 
sem  ekki  er  hægt  að  halda  uppi  nema  með  feykilegura 
kostnaði.  Háskólinn  okkar  getur  ekki  um  langan  aldur 
lagt  út  i  neitt  slíkt,  nema  hvað  hann  getur  veitt  lærisvein- 
um  læknadeildarinnar  undirbúningskenslu  i  frumatriðum 
þeim,  sem  þeir  þurfa  á  að  halda  i  efnafræði.  Að  því  er 
snertir   almenna   sögu,  málfræði  og  fornfræði,  þá  er  ekki 


296  TJm  yisindalif  á  Íslandi. 

að  hugsa  til  að  stunda  slikt  vísindalega,  nema  maður  haíi 
aðgang  að  stórum  bókasöfnum,  sem  gætu  fylgt  með  á 
öllum  þessum  sviðum.  Það  er  rétt  með  herkjum  að  það 
er  hægt  að  gera  það  hér  i  eins  auðugu  landi  og  Danmörk 
er,  og  þvi  aðeins,  að  visindasöfnin  hér  hafa  komið  sér 
saman  um  allnána  samvinnu  á  ýmsum  sviðum. 

Eg  vil  ekki  neita  því,  að  fyrir  geti  komið  að  einhver 
stórgáfaður  maður  haíi  svo  mikinn  tima  aflögum  og  svo 
mikil  peningaráð,  að  hann  sjái  sér  fært  að  stunda  ein- 
hverja  af  þessum  greinum  eða  einhverja  aðra  alþjóðlega 
vísindagrein,  þó  hann  sé  búsettur  á  íslandi.  En  líklegt 
er  að  þeir  verði  fáir  fyrst  um  sinn,  sem  slikt  geta  leyft  sér. 

Þær  námsgreinir,  sem  eru  kendar  við  háskólann  i 
Keykjavik  standa  auðvitað  betur  að  vígi.  Lakast  er  út- 
litið  að  þvi  er  snertir  læknisfræðina,  þvi  til  þess  að  stunda 
hana  visindalega  þarf  svo  margar  dýrar  sérstofnanir,  ef 
vel  á  að  vera,  sem  okkur  er  ókleift  að  fá  fyrst  um  sinn. 
Þó  má  telja  vist  að  einstöku  lærðir  læknar  muni  fram- 
vegis  eins  og  hingað  til  auðga  alheimsvisindin  með  fróð- 
leik  um  ýmsa  sjúkdóma,  sem  eru  einkennilegir  fyrir  ís- 
land  en  fágætir  annarstaðar  i  Norðurálfunni,  t.  d.  sulla- 
veiki.  Visindaleg  rannsókn  á  sögu  læknisfræðinnar  á 
íslandi  og  sögu  heilbrigðisástandsins  á  íslandi  ætti  og  að 
geta  þrifist.  Ekki  sizt  er  þörf  á  að  rannsaka  alt  það  i 
þjóðtrúnni  sem  lýtur  að  lækningum,  og  þá  má  einkum 
benda  á  galdrakverin  göralu,  sem  talsvert  er  til  af  enn; 
þar  er  einmitt  ekki  svo  litið  af  þess  konar  lækninga- 
kreddum. 

Horfurnar  eru  betri  að  því  er  lögfræði  snertir.  Lög- 
gjöf  hvers  lands  verður  altaf  þjóðleg  vísindagrein.  Hér 
er  afarmikið  starf  fyrir  hendi  fyrir  kennara  lögfræðis- 
deildarinnar,  og  þeir  hafa  líka  þegar  farið  mjög  vel  á 
stað,  bæði  hvað  það  snertir  að  útvega  landinu  íslenzkar 
ken^Iubækur  i  lögum,  og  eins  i  hinu  að  rannsaka  islenzk 
lög  og  réttarfarssögu  vísindalega.  Frá  fyrri  öldum  eru  til 
ýms    riiei  kileg  islenzk  lögiræðisrit,    sem  enu  eru  óútgefin^ 


Um  visindalif  á  íslandi.  297 

og  er  liklegt  að  einhverjir  verði  til  þess,  þegar  t.imar  liða, 
að  rannsaka  þau  og  gefa  þau  út. 

Að  því  er  guðfræði  snertir  eru  ekki  heldur  tæki  á  að 
stunda  annað  vísindalega  svo  í  lagi  sé  en  kirkjusögu  ís- 
lands.  Það  er  svið,  sem  að  vísu  hefir  verið  talsvert  kann- 
að  af  ágætum  vísindamönnum,  einkum  þeim  biskupunum 
Finni  Jónssyni  og  Pétri  Péturssyni,  en  þar  er  þó  mjög 
margt  eftir  að  gera.  Þá  eru  ýmsar  hliðar  guðfræðinnar 
litt  eða  alls  ekki  kannaðar  hvað  ísland  snertir,  t.  d.  sálma- 
fræðin  (hymnologia),  þar  vantar  t.  d.  góða  skrá  yfir  is- 
lenzka  sálma  og  höfunda  þeirra,  i  líkingu  við  þess  konar 
rit  hjá  mörgum  öðrum  þjóðum.  Þá  þarf  að  rita  um  sögu 
íslenzkra  kirkjusiða;  það  er  ýmislegt  í  þeim,  bæði  i  göml- 
um  sið  og  nýjum,  sem  er  einkennilegt  fyrir  okkar  land. 

Heimspekisdeild  háskólans  stendur  bezt  að  vígi.  Sjóð- 
ur  Hannesar  Arnasonar  sér  fyrir  þvi,  að  eiginleg  heim- 
speki  verður  stunduð  af  íslendingum  erlendis,  og  ef  þeir 
menn  geta  keypt  nóg  af  bókum  til  að  fylgjast  með  og 
eru  annars  gáfaðir  og  skarpir  menn,  þá  má  búast  við 
ýmsu  góðu  úr  þeirri  átt.  Reyndar  er  gert  ráð  fyrir,  að 
fyrirlestrar  þeirra  séu  aðgengilegir  allri  alþýðu^  en  það 
girðir  ekki  fyrir  hitt,  að  efnið  sé  veigaraikið,  og  vel  og 
visindalega  raeð  það  farið. 

Þá  er  enn  við  háskólann  veitt  tilsögn  i  islenzkri 
tungu  og  bókmentum  og  sögu  íslands.  Hér  stöndura  við 
betur  að  vígi  en  nokkur  önnur  þjóð  í  heimi,  enda  er  hér 
svo  mikið  ógert,  og  meðan  málið  helzt  og  þjóðin  lifir, 
verður  á  þessum  sviðum  óþrjótandi  vinnuefni  fyrir  is- 
lenzka  visindaraenn.  Landsbókasafninu  er  innan  handar 
að  sjá  ura  að  það  sé  keypt  af  bókura,  sem  raeð  þarf. 
Reyndar  er  sá  hængur  enn  á,  að  raeðan  ekki  er  korain  á 
kensla  í  saraanburðarraálfræði  og  gerraönskura  málum 
yfirleitt,  verður  aö  vanrækja  að  nokkru  leyti  þær  hhðar 
islenzkrar  málfræði,  sem  þar  að  lúta.  Likt  raá  segja  ura 
sögu  Islands;  hún  skilst  ekki  til  hlítar  án  þekkingar  á 
almennri  sögu  og  samtíraa  sögu  nágrannaþjóðanna,  en 
það    ætti    ekki    að    vera  ókleyft  Landsbókasafninu  að  út- 


298  Um  visindalif  á  Islandi. 

vega  það  sem  þarf  af  þess  konar  ritum  til  notkunar  fyrir 
sérfræðinga  í  sögu  íslands.  Hvað  mikið  er  eftir  að  rann- 
saka  i  íslandssögu  er  kunnugra  en  frá  þurfi  að  segja.  Að 
visu  er  mikið  af  lieimildarritum  til  i  útiendum  söfnum, 
en  það  ætti  samt  ekki  að  gera  svo  mikið  til,  aðalefnið 
fyrir'  sögu  síðari  tima  er  heima,  og  það  sem  erlendis  er, 
má  smámsaman  afrita  og  gefa  út  eftir  þörfum.  Eg  hefi 
þá  von,  að  hið  nýstofnaða  íslenzka  Fræðafélag  i  Kaup- 
mannahöfn  muni  verða  til  þess  að  fylla  hér  skarð,  og 
geti  gert  vísindaiðkunum  heima  á  íslandi  talsverðan  greiða , 
þegar  fram  liða  stundir. 

Þá  vil  eg  að  lokum  nefna  einn  flokk  vísindagreina, 
sem  ætla  má  að  hægt  sé  að  stunda  að  nokkru  leyti,  en 
það  eru  náttúruvisindi,  að  þvi  er  snertir  náttúru  íslands. 
Þó  stendur  hér  svo  á,  að  þar  sem  ekki  er  hægt  að  fá 
fullnaðarþekking  i  neinni  grein  náttúrufræðinnar  nema  á 
visindastofnunum,  sem  eru  útbúnar  með  ýmsum  söfnum 
og  gripum,  sem  ekki  er  tilhugsandi  að  við  getum  fyrst 
um  sinn  komið  á  fót  á  íslandi,  þá  liggur  það  i  augum 
uppi,  að  þeir  sem  slik  vísindi  vilja  stunda  alvarlega,  verða 
að  fá  undirstöðuþekkinguna  við  erlenda  háskóla.  En  á 
íslandi  má  halda  áfram.  Þar  má  safna  athugunum  um 
öll  okkar  náttúrufyrirbrigði,  safna  jurtum,  dýrum  og  stein- 
um.  safna  veðurathugunum,  rannsaka  breytingar  á  lands- 
lagi,  hveri,  hraun  og  eldfjöll.  Við  höfum  á  okkar  eigin 
dögum  séð,  hvað  okkar  mikli  vísindamaður,  Þorvaldur 
Thoroddsen,  gerði,  meðan  hann  dvaldist  á  íslandi  í  illa 
launuðu  embætti  við  latinuskólann.  I  þess  manns  spor 
ættu  fleiri  að  ganga;  nokkrir  hafa  reynt  það,  sér  og  land- 
inu  til  sóma,  en  verkefnið  er  óþrjótandi,  og  margir  fleiri 
þurfa  að  reyna  enn. 

Enn  eru  búfræðisvísindin  ótalin.  Visindaleg  rannsókn 
á  ýmsu,  sem  viðvíkur  búfræði,  ætti  að  geta  þrifist  með 
timanum.  Efnarannsóknarstofa  sú,  sem  stofnsett  hefir 
verið  i  Reykjavík,  er  afarnauðsynleg  og  gott  spor  í  rétta 
átt.  Eg  býst  við  það  eigi  langt  i  land,  að  við  getum  eign- 
ast  reglulegan  landbúnaðarháskóla,  sera  geti  kept  við  líkar 


Um  visindalif  &  Islandi.  299 

fitofnanir  i  öðrum  löndum,  en  mér  þykir  líklegt,  að  því 
mætti  koma  svo  fyrir  með  aðstoð  Búnaðarfélagsins  og 
búnaðarskólanna,  að  safnað  væri  athugunum  og  gerðar 
tilraunir  eftir  þvi  sem  efnin  leyfa  um  ýmislegt,  sem  okk- 
wc  geti  til  gagns  komið,  og  væri  ekki  óhugsandi  að  eitt- 
hvað  af  því  gæti  haft  þýðingu  fyrir  búnaðarvísindi  al- 
ment.  Þá  er  og  saga  Islenzks  búnaðar  ekki  mikið  rann- 
sökuð  af  landsmönnum  sjálfum.  Hagfræðisdeild  stjórnar- 
ráðsins  getur  stutt  þessi  vísindi  ekki  lítið,  eins  og  mörg 
önnur,  ef  vel  er  að  farið,  og  gæti  hugsast  að  einhverjir 
reyndu  að  fást  við  hagfræði  vísindalega,  en  eríitt  mun 
vera  þar  eins  og  annarstaðar,  að  reyna  við  nokkuð  annað 
en  það  sem  íslenzkt  er. 

Líti  maður  þá  yíir  alt  þetta  í  heild  sinni,  þá  sést  það, 
að  öU  vísindin  eiga  sammerkt  að  einu  leyti,  það  verður 
ekki  stundað  neitt  svo  að  verulegu  gagni 
geti  komið,  nema  það,  sem  að  einhverju 
leyti  snertir  ísland  sjálft.  Við  verðum  að  lofa 
hinum  þjóðunum,  sem  ríkari  eru  og  hafa  fleirum  möunum 
á  að  skipa,  að  stunda  hitt. 

Þetta  er  ofur  eðlilegt  og  ekki  annað  en  það  sem 
náttúran  skipar  hverju  fátæku  landi.  Það  er  hver  sjálf- 
um  sér  næstur  i  visindunum  eins  og  öðru. 

En  úr  þvi  við  erum  svo  fáir  og  fátækir,  verðum  við 
að  fara  hyggilega  að  og  nota  kraftana  vel  Það  væri  þvi 
afaræskilegt  .að  geta  komið  þvi  svo  fyrir,  að  þeir  sem 
hafa  áhuga  á  vísindum  gæti  komið  á  samvinnu  sin  á  milli. 
Og  ekki  væri  minst  i  það  varið,  ef  hægt  væri  að  draga 
svo  marga  af  alþýðustétt  inn  í  vísindastarfsemina,  að  hún 
gæti  haft  þýðingu  fyrir  þjóðina  í  heild  sinni.  Því  það 
kynni  að  geta  leitt  til  að  alþýða  manna  mundi  eins  og 
hefjast  í  annað,  æðra,  andlegt  veldi.  Andlegt  líf  þjóðar- 
innar  mundi  verða  magnþrungnara  og  fjölbreyttara.  Þjóðin 
mundi  læra,  eins  og  Aþenumenn  forðum^),  að  e  I  s  k  a 
hið    fagra   og   láta    það  sjástídagfarisínu. 


^)  Sbr.  orð  Periklesar  hjá  Þúkýdidesi,  II.  40. 


300  Um  visindalíf  á  íslandi. 

ogstunda  vísindi  án  þessaðsláslökuvi^ 
alvarleg  störf  lifsins,  ogán  þess  að  missa  þann 
karlmannshug  og  hörku,  sem  fátæktin  og  náttúran  gefa 
lund  okkar  og  lífskjörum. 

Það  er  auðvitað  ef  samvinna  á  að  eiga  sér  stað,  að 
henni  verður  bezt  stjórnað  frá  Reykjavik,  og  aðallega  þá 
frá  þeim  vísindastofnunum,  sem  þar  eru  nú  og  kunna  að 
verða  framvegis.  Eg  hugsa  hér  fyrst  og  fremst  um  Há- 
skólann,  Bókmentafélagið,  Fornleifafélagið,  Náttúrufræðis- 
félagið,  Sögufélagið  og  Búnaðarfélagið,  að  því  leyti  sem 
það  getur  komið  til  greina.  Þessar  stofnanir  ættu  að  geta 
unnið  saman  að  þessu.  Þvi  að  eins  geta  þær  starfað,  að 
þeim  sé  veittur  ríflegur  styrkur  af  almannafé,  og  þykist 
eg  vita,  að  þing  og  stjórn  muni  fús  á  shkt,  eftir  því  sem 
efnin  leyfa.  En  það  verður  aldrei  of  sterklega  brýnt 
fyrir  mönnum,  að  það  á  ekki  að  ætlast  tilað 
landssjóður  geri  alt.  Hver  sú  stofnun  i  landinu, 
sem  nokkuð  er  til  þjóðþrifa,  á  heimting  á  því,  að  hver 
borgari  i  þjóðfélaginu,  sem  nokkuð  má  sín,  styrki  hana. 
I  útlöndum  gefa  einstakir  menn  oft  miljónir  til  visinda- 
stofnana,  háskóla,  félaga  og  safna.  Sumstaðar  heíir  jafn- 
vel  verið  i  lög  leitt  að  leggja  sérstakt  gjald  á  alla  ibúa 
sveitarinnar  eða  bæjarins  til  að  kosta  bókasafn. 

Þá  er  annað,  sem  þarf  að  gera,  og  það  er  að  koma 
á  stofn  visindatímariti,  einu  eða  fleirum.  Við  höfum  að 
eins  þrjú,  eitt  allblómlegt,  Safn  til  sögu  íslands,  tvö  minni, 
Arbók  fornleifafélagsins  og  Skýrslu  náttúrufræðisfélagsins, 
sem  oft  hefir  komið  fram  með  ýmislegt  þarft  og  nýtt,  þótt 
ekki  sé  hún  fyrirferðarmikil.  Rit  fyrir  íslenzka  málfræði 
vantar  enn.  Þjóðfræðistímarit  er  í  vændum.  Skyldi  nú 
ekki  vera  hægt  að  skyldar  greinir,  t.  d  náttúrufræði  og 
læknisfræði,  yrðu  saraan  um  að  gefa  út  stærri  tímarit? 
Eða  ef  menn  heldur  vilja  halda  þeim  tímaritum  áfram, 
sem  nú  eru,  og  þá  auka  þau,  ef  peningar  fást,  raætti  ekki 
bæta  við  útdrætti  úr  helztu  greinunum  á  einhverju  heims- 
máli,  eins  og  viða  er  gert  hjá  öðrum  smáþjóðum,  eða  jafn- 
vel,  t.  d.  i  náttúrufræðisritum,  skrifa  þær  við  og  við  alveg 


Um  visindalíf  á  íslandi.  301 

A  ensku  skulum  við  segja?  Eg  nefni  einkum  náttúru- 
fræðistímaritið  til  þessa,  af  þvi  að  það  er  sá  munur  á 
þeim  útlendingum,  sem  rannsaka  náttúru  íslands,  og  hin- 
um,  sem  stunda  málfræði  þess  og  sögu,  að  náttúrufræð- 
ingarnir  sjaldnast  kunna  íslenzku,  og  þurfa  hennar  lítið 
við,  en  hinir  verða  að  kunna  hana.  Þá  væri  líka  mikil 
þörf  á  visindalegum  lögfræðis-  og  guðfræðisritum,  og  er 
það  mikil  skömm,  að  annað  eins  rit  og  ^Lögfræðingur* 
varð  að  hætta.  —  Læknisfræðisritgerðum  vísindalegs  efnis 
mætti  koma  að  í  almennu  tímariti,  sem  lika  fjallaði  um 
náttúrufræði,  og  ef  þær  snertu  sögu  læknisfræðinnar  á 
íslandi  að  einhverju  leyti,  mætti  gefa  þær  út  í  Safni  til 
sögu  íslands. 

Til  þess  nú  að  fá  alþýðuna  með,  held  eg  bezta  ráðið 
sé  hið  sama  sem  menn  hafa  notað  erlendis,  en  það  er  að 
stofna  fræðifélög  út  um  alt  land,  smáfélög,  sem  næðu  yíir 
eitt  og  eitt  hérað  eða  bæ.  Á  Frakklandi,  Englandi,  Þýzka- 
landi,  ítaKu  og  í  raörgum  löndum  er  aragrúi  af  þess 
konar  félögum.  Þau  kenna  sig  oft  við  borgirnar  og  hér- 
öðin,  stundum  með  einhverri  viðbót  til  að  sýna  hvers  kyns 
þau  séu  (t.  d.  Société  d'émulation  d'Abberville,  Société 
philomathique  des  Vosges  osfrv.).  Stundum  eru  það-  sér- 
fræðingafélög,  sem  stunda  eingöngu  t.  d.  sögu,  fornfræði, 
náttúrufræði  eða  einstakar  greinar  hennar,  t.  d.  grasa- 
fræði,  skordýrafræði  o.  s.  frv.  Mörg  af  þessum  félögum 
gefa  út  tímarit,  sem  oft  er  mikill  fróðleikur  i. 

Nú  vildi  eg  leggja  til,  að  menn  reyndu  að 
koma  á  heilu  kerfiafþesskonarfélögum 
um  alt  ísland,  og  byrjuðu  með  kaupstöðunum,  þar 
sem  líklega  er  hægast  að  koma  þeim  á.  Þannig  ætti  t.  d. 
félag  í  Skagafirði  að  hafa  aðsetur  sitt  á  Sauðárkróki,  i 
Eyjafjarðarsýslu  ætti  að  vera  annað  félag  fyrir  Akureyri 
og  Eyjaf jörð,  o.  s.  frv.  I  félögin  ættu  þeir  allir  rétt  til  inn- 
göngu,  sem  vildu  starfa  að  því  að  auka  fróðleik  sinn  og 
annara  i  islenzkum  fræðum  í  víðasta  skilningi  orðsins, 
sögu,  máli  og  náttúru  landsins.  Eg  get  hugsað  mér  að 
sumstaðar   mundi    verða    hentugt   að    hafa   fieiri   en  eina 


302  Um  visindalif  á  íslandi. 

deild  af  félögunurn,  t.  d.  sögudeild  og  náttúrufræðisdeildy 
en  fyrst  um  sinn  mundi  þess  óviða  þörf. 

Félögin  ættu  öll  að  standa  í  sambandi  við  miðnefnd 
eða  yfirfélag  í  Reykjavík,  og  i  þeirri  nefnd  ættu  einungis 
að  vera  fáir,  lirvaldir  og  reyndir  vísindamenn,  og  í  sam- 
bandi  við  þá  ættu  að  vera  forstöðumenn  safna  og  félaga 
þeirra,  sem  eg  gat  um. 

Þeir  sem  í  félögin  ganga  skuldbinda  sig  til  að  safna 
fyrir  þau  því,  sem  fyrir  þá  er  lagt,  til  lýsingar  á  hérað- 
inu  eða  bænum.  Fyrst  og  fremst  lýsingar  á  náttúrunni. 
Sumir  gætu  safnað  grösum,  aðrir  steintegundum  eða  skor- 
kvikindum.  Enn  aðrir  söfnuðu  þjóðsögum,  gátum,  þulum, 
upplýsingum  viðvíkjandi  einkennilegum  venjum  og  alls 
konar  hjátrú,  Enn  aðrir  safna  drögum  til  sögu  bæja  og 
kaupstaða,  rita  um  húsabyggingar  osfrv.  Spurningalistar 
Bókmentafélagsins  frá  miðri  19  öld,  þegar  verið  var  að 
safna  í  sýslulýsingarnar,  geta  gefið  mönnum  góða  bend- 
ingu,  og  má  þó  um  fleira  spyrja  en  þar  er  gert. 

Það  má  nú  ekki  við  þvi  búast,  að  félögin  fyrst  um 
sinn  geti  prentað  mikið  af  því  sem  fæst  á  þennan  hátt, 
enda  má  ganga  að  því  vísu,  að  mikið  af  þvi,  einkum  i 
byrjuninni,  verður  ónýtt  hrafl,  sem  enga  þýðingu  hefir 
fyrir  vísindin  alment.  En  það  getur  haft  mikla 
þýðingu  fyrirmenninasemsafna.  Ogá  því 
er  enginn  vafi,  að  talsverður  hluti  þess,  sem  safnað  er  i 
hverju  héraði,  getur  haft  afarmikla  þýðingu. 

Náttúrugripi,  sem  safnað  er,  ætti  sumpart  að  senda 
til  Reykjavíkur  á  safn  þar,  sumpart  ætti  hvert  félag  að 
styðja  skólana  innanhéraðs  með  þvi  að  koma  þar  upp 
ná.ttúrugripasöfnum,  þó  í  smáum  stil  sé,  þar  sem  shkt  get- 
ur  komið  til  tals.  Ritgerðir  og  skriflegar  athuganir  ætti 
stjórn  félagsins  að  rannsaka  og  senda  það  sem  henni 
þykir  nýtandi  af  þvi  til  miðnefndarinnar  i  Reykjavík,  og 
er  landsbókasafnið  bezti  geymslustaðurinn  fyrir  það,  sem 
miðnefndin  vildi  halda  þar;  hitt  væri  sent  aftur  félags- 
stjórnunum.  Það  sem  miðnefndin  vill  láta  prenta,  ætti 
hún  svo  að  koma  út  i  timaritum  þeim,  sem  hún  á  aðgang  að. 


Um  vísindalíf  á  íslandi.  303 

Eg  skal  nefna  dæmi  þess  sera  gera  mætti. 

Enn  vantar  okkur  sögulega  orðabók  yfir  íslenzka 
tungu.  Það  er  enginn  einn  maður  fær  um  að  semja  hana. 
En  ef  svona  félög  eru  um  alt  land,  má  vinna  mikið  að 
þvi  staríi.  Þá  mundu  þeir  félagar,  sem  hefðu  sérstakan 
áhuga  á  málfræði,  vera  settir  í  orðabókarvinnu,  sumir 
látnir  tína  orð  úr  ritum,  prentuðum  og  óprentuðum,  aðrir 
látnir  safna  mállýzkuorðum,  sumir  fara  i  gegnum  prentuð 
og  óprentuð  orðasöfn  (t.  d.  ýmsir  félagar  í  Reykjavik). 
Alt  safnið  ætti  svo  að  afhenda  Landsbókasafninu.  I 
Reykjavik  ætti  svo  miðnefndin  eða  sérstök  nefnd,  sem  hún 
setti  (eg  gæti  t.  d.  hugsað  mér  móðurmálsnefnd  Stúdenta- 
félagsins  gæti  þar  komið  til  greina),  að  raða  seðlunum. 
Þeir  þyrftu  allir  að  vera  af  sömu  gerð  og  sniði,  og  auð- 
vitað  þyrfti  miðnefndin  eða  orðabókarnefndin  að  senda  út 
nákvæm  ákvæði  um  það  og  aðferðina  í  byrjuninni.  Það 
er  víst,  að  mikið  af  þessu  verki  mundi  verða  óþarft,  en 
lika  alveg  áreiðanlegt,  að  á  þennan  hátt  mundi  þjóðin  á 
tiltölulega  skömmum  tíma  og  án  tilíinnanlegs  kostnaðar 
fá  fullkomið  orðasafn  yíir  málið,  og  úr  þvi  mætti  svo 
vinna  og  semja  mikla,  sögulega  orðabók,  þegar  hentugt 
væri  með  féð  og  hægt  væri  að  fá  áreiðanlega  menn  til 
að  standa  fyrir  útgáfunni.  Eg  gæti  nú  samt  trúað  því, 
að  það  yrði  okkur  ókleift  um  langan  aldur,  því  kostnaður 
við  prentun  og  samningu  slikrar  bókar  yrði  afarmikill. 
En  það  væri  mikið  við  það  unnið,  að  hafa  svo  stórt  safn, 
þó  óprentað  væri,  aðgengilegt  í  Reykjavik  fyrir  þá  sem 
vilja  stunda  íslenzku  visindalega.  Það  er  lika  mjög  lík- 
legt,  að  útlend  söfn,  sem  leggja  stund  á  íslenzk  fræði, 
mundu  vilja  kaupa  afskriftir  af  þeim  seðlum,  sem  teknir 
væru  í  Landsbókasafnið,  og  mundi  vera  auðvelt  að  láta 
vélrita  seðlana  og  um  leið  taka  nógu  margar  sérprentanir 
af  hverjum  seðli.  Á  þennan  hátt  gæti  talsvert  fé 
fengist^). 


^)  Það    eru   til   vélar,  sem  geta  tekið  20—30  þúsund  sérprentanir,- 
og  þær  eru  tiltölulega  ódýrar. 


-304  Um  visindalíf  á  íslandi. 

Eg  nefni  þetta  dæmi  sérstaklega  og  tala  ítarlega  um 
það,  af  þvi  eg  sjálfur  þekki  nokkuð  til  slíkra  starfa,  og 
svo  af  þvi  eg  sé,  að  þetta  er  eitt  af  því  sem  mest  ríður 
á  og  er  auðveldast  að  gera.  En  það  mætti  nefna  mörg 
fleiri  dæmi.  Lif  lægri  dýra  er  lítt  rannsakað  á  íslandi. 
Ef  1 — 2  menn  í  hverju  héraði  vildu  safna  þeim  að  stað- 
aldri  og  senda  miðnefndinni  eða  náttúrufræðissafninu  í 
Reykjavík,  mundi  ekki  lítið  ávinnast.  Þetta  er  þó  erfiðara 
en  orðasöfnunin,  því  það  er  alveg  nauðsynlegt,  að  safn- 
endur  þesskonar  dýra  hafi  nokkra  undirstöðuþekkingu  á 
því  sviði,  ef  í  lagi  á  að  vera. 

Mér  dettur  ekki  í  hug,  að  félögin  okkar  og  samband 
þeirra  geti  fyrst  framan  af  kept  við  útlendu  félögin,  sem 
eiga  ólíkt  hægra  með  alt,  að  þvi  er  snertir  stærð  og  fjölda 
útgefinna  rita.  En  þótt  vinna  íslenzku  félaganna  hljóti 
að  vera  i  smærri  stil,  af  því  við  erum  fámennari  og  fá- 
tækari  þjóð,  þá  getur  þó  ekki  hjá  þvi  farið,  ef  hugur 
fylgir  máli,  að  hún  verði  til  mikillar  blessunar. 

Við  verðum  að  byrja  fljótt  á  þessu.  Nú  stendur  ís- 
land  á  tímamótum,  svo  alvarlegum  og  þýðingarmiklum, 
að  þjóðin  hefir  aldrei  áður  verið  eins  stödd.  í  þau  rúm- 
lega  þúsund  ár,  sem  nú  eru  liðin,  siðan  landið  bygðist, 
heflr  bænda-  og  sveitamenningin,  sem  forfeður  vorir  fluttu 
með  sér  frá  Noregi,  ríkt  einvöld.  Upp  í  sveitunum  áttum 
við  heima,  þjóðin  var  bændaþjóð,  kaupstaðir  risu  seint, 
voru  litlir  og  lítilmagnar  og  þjóðlegrar  meiiningar  gætti 
þar  lítið.  Landið  stóð  í  stað,  og  miðaldirnar  og  þeirra 
hugsunarháttur,  sem  víðast  er  horfið  fyrir  löngu  í  Norður- 
álfunni,  lifðu  góðu  lifi  áfram  á  íslandi  fram  á  okkar  daga. 
Þjóðtrú  og  þjóðsiðir,  verzlunarástand,  efnahagur,  og  ekki 
sízt  búnaðarhættir  eru  þessa  órækur  vottur. 

Nú  er  alt  þetta  að  breytast,  nýi  tíminn  að  komast  á, 
en  miðaldirnar  að  hverfa.  Hugmyndir  nýja  tímans  hafa 
að  vísu  við  og  við  gægst  inn  á  ísland,  en  fá  hafa  þau 
íslenzk  hjörtu  verið,  sem  þær  hafa  fest  rætur  í,  og  menn- 
ing  nýja  tímans  hefir  komist  inn  í  enn  færri.  En  nú  er 
hið  forna  á  förum,  bæði  kostir  og  gallar,  og  kemur  aldrei 


Um  visindalif  &  Islandi.  905 

aftur.  Og  enginn  má  skilja  orð  min  svo,  að  eg  víti  alt 
það  sem  hefir  einkent  oss  sem  miðaldaþjóð.  Þvert  á  móti. 
Það  hefir  verið  og  er  enn  einkenni  miðaldanna  á  ýmsu 
sem  okkur  þykir  vænst  um.  En  alt  er  það  að  breytast. 
Málið  breytist  stórum.  Þjóðtrúin  er  á  förum.  Stéttajöfn- 
uðurinn  og  efnahagsjöfnuðurinn  lika.  Útlenda  auðvaldið, 
sem  nú  ræður  viðast  á  jörðinni,  er  nú  að  læðast  inn. 
Bráðum  munu  straumar  þess  sópa  burtu  ýmsu,  sem  hefir 
einkent  okkur  sem  þjóð,  máske  munu  þeir  lika  frjóvga 
annað,  sem  ekki  gat  þrifist  i  miðaldalífinu  okkar.  Alt 
virðist  og  benda  til  þess  að  innlend  auðmannastétt  kom- 
ist  smámsaman  á  fót.  Þungamiðja  þjóðlífsins  og  menn- 
ingarinnar  er  að  flytjast  úr  sveitunura  i  borgirnar.  Brátt 
koma  járnbrautir  og  loftför,  verksmiðjur  rísa  við  fossana, 
og  innlend  og  útlend  fiskifélög  og  iðnaðar-  og  verzlunar- 
fyrirtæki  gerbreyta  lifi  kaupstaðanna  og  þar  af  leiðandi 
lika  sveitanna. 

Nú  er  timinn  til  að  frelsa  það  sem 
frelsa  má  frá  gleymsku  og  gereyðing.  Við 
getum  ekki  aftrað  þvi  að  ýms  góð  sveitaorð  i  tungunni 
úreldist,  en  við  getum  ritað  þau  upp  i  tima  og  geymt  þau 
þannig  frá  gleymsku.  Nú  er  tíminn  til  að  safna  því,  sem 
menn  enn  þekkja  af  þjóðsögum,  venjum  og  þesskonar,  þvi 
þótt  ekki  litlu  hafi  verið  safnað,  er  meira  ógert  enn.  Nú, 
meðan  borgir  eru  að  myndast,  er  hægast  að  safna  til  sögu 
þeirra,  segja  frá  helztu  íbúunum  og  athöfnum  þeirra,  safna 
myndum  af  mönnum,  húsum  og  viðburðum  o.  s.  frv.  Nú- 
tímalífið  i  sveitunum  hefir  lika  sinn  einkennilega  blæ,  sem 
er  mjög  að  breytast. 

»0g  eg  held  að  menn  gætu  nú  notað  tímann  tii  ann- 
ars  þarfara!«  býst  eg  við  klingi  við  hjá  okkar  Sigmund- 
um-seint-í-verum !  En  eg  efa  að  menn  geti  gert  annað  þarf- 
ara  fyrir  sjálfa  sig,  en  fást  við  vísindalega  starfsemi. 
Því  vísindin  eru  sannarlega  há  og  heilög  regin,  og  þegar 
þau  eru  dýrkuð  réttilega,  með  þeirri  hjartans  auðmýkt, 
sem  þeim  ber  að  sýna,  veita  þau  vinum  sinum  ununar- 
söm  og  mikil  gæði,  máske  ekki  i  gulli  né  silfri,  en  i  sál- 

20 


306  Um  visindalíf  á  Íslandi. 

aránægju  og  ekki  ósjaldan  i  sálarþreki.  Nú  klingir  i  eyr- 
um  si  og  æ  hið  gjallandi  heróp  Mamraons  og  hans  þræla ; 
»Græddu  peninga  fyrst,  svo  geturðu  leyft  þér  aðra  eins 
útúrdúra  og  vísindi  og  andlegar  iðnir«.  En  eg  vildi  óska 
að  það  heróp  megi  aldrei  æra  vora  þjóð.  Eins  ættum  við 
ekki  að  sleppa  úr  miðaldamenningunni  göfugasta  einkenn- 
inu  forfeðra  vorra,  hinnar  fátæku  bændaþjóðar,  þ  v  í  a  ð 
unna  visindunum.  Og  visindin  gera  engan  mann 
að  slóða  i  verklegum  efnum.  Það  má  sýna  það  og  sanna, 
að  margir  menn,  sem  hafa  unnið  baki  brotnu  sem  bænd- 
ur,  kennarar,  læknar,  kaupmenn,  bankamenn,  embættis- 
menn,  og  í  öðrum  stöðum  i  mannfélaginu,  hafa  lika  þrátt 
fyrir  það  gert  margt  og  mikið  i  þaríir  vísindanna,  þó  þeir 
hafi  einungis  getað  sint  þeim  i  tómstundum  sinum  og  þær 
verið  af  skornum  skamti. 

Einmitt  af  því,  hvað  við  vorum  fátækir  og  fámennir, 
verður  miklu  meiri  nauðsyn  fyrir  okkur  en  aðrar  þjóðir 
að  vera  samtaka  i  þessu,  eins  og  öllu  öðru  sem  til  þjóð- 
þrifa  heyrir,  og  umfram  alt  ekki  eyða  timanum  i  ónýtt 
þref  um  smáatriði  i  þessu  né  öðru,  heldur  þegar  í  stað 
taka  til  starfa  i  fullri  vissu  um,  að  öll  heiðarleg  vinna, 
sem  til  góðs  miðar,  hvort  sem  hún  er  andleg  eða  líkam- 
leg,  er  gott  verk  og  guði  þóknanlegt. 


Nokkrar  athugasemdir 

út  af  riti  Einars  Arnórssonar  um  Rjettarstööu  fslanös. 


Rit  þetta  er  að  mörgu  leiti  fróðlegt  og  víða  vel  samið, 
og  þóttist  jeg  þvi  geta  með  góðri  samvisku  greitt  atkvæði 
með  þvi,  að  höf.  væri  veitt  verðlaun  firir  það  af  Gjöf 
Jóns  Sigurðssonar.  Með  þessu  hef  jeg  þó  engan  veginn 
undirskrifað  alt,  sem  í  ritinu  stendur,  eða  afsalað  mjer 
rjetti  til  að  íinna  að  þvi,  sem  mjer  virðist  vera  rangt  í 
því  eða  vafasamt.  Jeg  mun  þvi  leifa  mjer  að  fara  nokkr- 
um  orðum  um  fáein  atriði,  sem  jeg  með  engu  móti  get 
verið  höf.  samdóma  um. 

I. 

I  sáttmála  þeim,  er  íslendingar  gerðu  við  Olaf  helga, 
segir  svo:  »Arf  eigu  at  taka  i  Noregi  af  íslandi  næsta 
brœðra,  slikt  konur  sem  karlar,  eða  nánari  menn  .  .  . 
En  ef  eigi  er  hér  arftökumaðr,  þá  skal  halda  hér  fé  þat 
sá  maðr  vetr  þrjá,  er  hann  var  í  húsum  með,  nema  fyrr 
komi  næsta  brœðra  eða  nánari  maðr«^).  I  arfaþætti  Kon- 
ungsbókar  finst  og  grein  sama  efnis  (útg.  I,  bls.  239^^). 
Konungsbók  er  að  allra  dómi  rituð  f  i  r  i  r  12  6  2,  þó  ekki 
mörgum  árum  firir  þann  tíma.  Kr.  Kálund,  sem  er  allra 
manna  glöggastur  i  þeim  efnum,  telur  hana  ritaða  um 
1250.  Af  stöðum  þeim,  sem  til  vóru  færðir,  má  sjá,  að 
sá,  sem  ritaði  eða  Ijet  rita  þetta  handrit,  hefur  talið  ákvæðið 


1)  Jeg  filgi  hjer  Grágás  Konungsbókar  (útg.  II,  195.  bls.)  A.  M. 
Nr.  136,  4°  sleppir  i  ógáti  orðunum  vetr  þrjá,  enn  kemur  annars 
heim  við  Konungsbók  að  efninu  til  (sjá  ísl.  Fornbrs.  I,  68.  bls.). 

20* 


308  Nokkrar  athugasemdir. 

um  erfðir  fslendinga  1  Noregi  i  hinum  forna  sáttmála  við 
Ólaf  helga  gildandi  lög.  Virðist  af  þvi  mega  ráða,  að 
ákvæði  þetta  haíi  staðið  óbreitt  að  minsta  kosti  til  miðrar 
13.  aldar. 

í  sáttmálanum  1262^)  stendur  þessi  klausa:  »Erfðir 
skulu  uppgefast  fyrir  íslenzkum  raönnum  í  Noregi,  hversu 
lengi  sem  þær  hafa  staðit,  þegar  réttir  koma  arfar  til, 
eða  þeirra  löglegir  umboðsmenn« 

Flestir  eru  sammála  um,  að  með  þessu  ákvæði,  og 
ekki  fir,  hafi  hin  gamla  grein  um  erfðafirninguna  i  Olafs- 
sáttmálanum  verið  úr  lögum  numin. 

Sumir  eru  þó  á  þvi,  að  afnám  erfðafirningarinnar  geti 
verið  eldra  enn  sáttmálinn  1262,  og  að  ákvæðið  sje  i  hon- 
um  endurtekning  eða  staðfesting  á  eldri  lögum  sama  efnis. 
Vilhjálmur  Finsen  gefur  þetta  í  skin  með  allri  þeirri  var- 
kárni,  sem  honum  er  lagin,  i  ritg.  sinni  'Om  de  isl.  love 
i  fristatstiden'  i  Árb.  f.  n.  oldk.  og  hist.  1873,  139.— 140. 
bls.  nm.,  og  Einar  Arnórsson  knjesetur  þessa  bending  Fin- 
sens,  án  þess  þó  að  vitna  i  hana,  og  fullirðir,  að  ákvæðið 
um  afnám  erfðafirningarinnar  sje  að  eins  staðfesting  á 
eldra  samningi  milli  íslendinga  og  Norðmanna^).  Þessi 
skoðun  stiðst  við  tvo  staði  i  Staðarhólsbók  Grágásar  (útg. 
88.  og  96.  bls.).  Þar  stendur  svo  á  firra  staðnum :  » Austr 
skal  arf  taka  várra  landa  næsta  brœðri  eða  nánari  maðr, 
enda  er  nú  heimting  til  fjárins,  hvégi  lengi  sem  þat  liggr«, 
og  á  síðari  staðnum:  »Ef  várr  landi  andask  austr,  þá 
skal  féit  taka  næsta  brœðri  eða  nánari,  en  féit  liggr  sér 
nú  aldrigi«.  Báðir  þessir  staðir  sina,  að  erfðafirningin 
var  afnumin,  þegar  Staðarhólsbók  var  rituð.  Vihjálmur 
Finsen  hjelt  því  fram,  að  Grágás  í  Staðarhólsbók  væri 
rituð  firir  1262,  um  1260,  og  E.  A.  tekur  þetta  eftir  hon- 
um.  Ef  þetta  er  rjett,  þá  er  afnám  erfðafirningarinnar 
eldra  en  sáttmálinn  1262,  eins  og  þeir  halda  fram. 


^)  Þessi  sáttmáli  er  hinn  eini  rjetti  „G-amli  sáttmáli"  og  nefni  jeg 
hann  stundum  hér  á  eftir  þvi  nafni. 

^)  Andvari  35.  ár,  124.  bls.  Nokkru  varlegar  farast  höf.  orð  í 
Ejettarst.  ísL,  71.— 72.  bls. 


Nokkrar  athagasemdir.  309' 

Enn  það  er  mart,  sem  sínir,  að  Staðarhólsbók  hlítur 
að  vera  talsvert  ingri  enn  126-^ 

Kr.  Kálund  hjelt  íirst,  að  Staðarhólsbók  væri  rituð 
á  árunum  1l^60 — 1280^),  og  hefur  hann  þar  bersínilega 
lagnð  sig  eftir  skoðun  Finsens,  því  að  Finsen  heldur,  að 
Járnsiða,  sem  lika  er  i  hdr.,  sje  skrifuð  á  árunum  1275 — 
1280,  enn  Grágás  um  1260,  sem  áður  er  sagt  Enn  síðar 
hefur  Kálund  breitt  þessari  skoðun  sinni,  því  að  í  efnis- 
ifirlitinu  og  formálanum  firir  Palæografisk  Atlas,  Oldn.-isl. 
afdeling,  firra  hefti,  á  IX.  bls.  telur  hann  rjettara,  .'^ð 
handritið  sje  skrifað  á  árunum  1270 — 1280.  Finsen  hafði 
bent  á  það,  að  Grágas  væri  i  þessu  handriti  skrifuð  með 
10  rithöndum,  og  að  ellefta  rithöndin,  frábrugðin  hinum, 
væri  á  Járnsiðu  Þetta  sannar  auðvitað  ekki,  að  nokkur 
verulegur  aldursmunur  sje  á  pörtum  handritsins.  Kit- 
hendurnar  geta  allar  verið  nokkurnveginn  samtíða,  enda 
tekur  Kálund  það  fram,  að  þær  sjeu  allar  náskildar  og 
sviplíkar  hvor  annari.  Járnsiða  getur  firir  þetta  vel  verið 
skrifuð  í  beinu  áframhaldi  af  Grágás,  enda  tekur  Kálund 
frara,  að  sjálft  handritið  bendi  til  þess,  þvi  að  Grágás 
endar  á  fremri  blaðsiðu  92.  blaðs,  sem  er  næstsíðasta  blað 
í  kveri  (hefti),  og  svo  birjar  Járnsíða  efst  á  aftari  blað- 
síðu  sama  blaðs.  Enn  fremur  bendir  Kálund  á,  að  lísing 
(»ilIumination«)  handritsins  sje  sameiginleg  firir  það  alt, 
bæði  Grágás  og  Járnsíðu,  og  bersínilega  gerð  í  einni  lotu 
og  af  sama  manni  frá  upphafi  til  enda.  Nú  eru  allir  sam- 
mála  um  að  Járnsíða  í  Staðarhólsbók  geti  ekki  verið  eldri 
enn  1271,  því  að  það  ár  kom  sú  lögbók  first  hingað  tiL 
lands,  og  ekki  ingri  en  1281,  því  að  þá  var  Jónsbók  lög- 
tekin.  Grágás  Staðarhólsbókar  gæti  þá  í  firsta  lagi 
verið  rituð  um  1270,  þar  sera  svo  lítill  aldursmunur  er  á 
henni  og  Járnsíðu.  E.  A.  virðist  ekki  hafa  þekt  þessar 
röksemdir  Kálunds. 

Enn  auk  þess  bendir  sjálft  efni  Grágásar,  eins  og  húa 
er   í   Sthb.,  á  það,  að  sá  kafli  handritsins  geti  ekki  veri5^ 


*)  Katalog  over  den  Arnam.  Hándskriftsamling  við  AM.  óM,  foL 


510  Nokkrar  athugasemdir. 

skrifaður  íir  enn  um  1271.  Grágás  Staðarhólsbókar  sleppir 
úr  hinum  fornu  lögum  öUum  þeim  aðalköflura,  sem  snerta 
stjórnarskipun  landsins  og  þingsköp,  Þingskapaþætti,  Lög- 
sögumansþætti  og  Lögrjettuþætti.  Þessir  kaflar  vóru  allir 
'úr  lögum  numdir  1271,  þegar  Þingfararbálkur  Járnsiðu 
var  lögtekinn.  Sömuleiðis  sleppir  Grágás  Sthb.  Baugatali, 
enn  það  var  afnumið  með  29.  kap.  í  Mannhelgi  Járnsiðu 
(sbr.  3.  kap.),  sem  var  lögtekin  árið  1272.  Eina  rjetta  og 
eðlilega  skíringin  á  þessum  merkilegu  úrfellingum  er  sú, 
að  afnám  þessara  fornu  lagabálka  hafi  verið  um  garð 
gengið  eða  þó  í  vændum,  þegar  bókin  var  rituð,  og  þvi 
hafi  þeim,  sem  rita  Ijet,  þótt  óþarfi  að  taka  þessa  kafla  inn 
í  handritið.  Finsen  giskar  á,  að  sá  sem  Ijet  rita  bókina 
hafi  átt  þessa  kafla,  sem  úr  eru  feldir  í  öðru  handriti,  og 
því  ekki  tekið  þá  með.  Eða  þá,  að  handritið  hafi  frá 
upphafi  haft  þessa  þáttu,  enn  þeir  tínst  úr  þvi.  Enn  hon- 
um  tekst  ekki  að  koma  með  neinar  sennilegar  líkur  firir 
þessu.  Að  visu  vitnar  Sthb.  í  Báugatal  á  einum  stað  (útg. 
§  294,  333.  bls )  og  hefur  sum  ákvæði,  sem  koma  heim 
við  Baugatal,  eins  og  Finsen  hefur  tekið  fram  (Árb.  1873, 
123. — 124  bls.  neðanmáls),  og  hef  jeg  af  því  viljað  ráða, 
að  sá  sem  Ijet  rita  handritið  hafi  ætlað  sjer  að  taka  þann 
bálk  í  safn  sitt  (Tímar.  II,  18.  bls.  neðanm.).  Eun  nú  þikir 
mjer  liklegast,  að  þessar  greinar  í  Sthb.,  sem  vitna  i  eða 
koma  heim  við  Baugatal,  hafi  slæðst  með  hjá  afritaran- 
um  úr  því  handriti,  sem  hann  ritaði  eftir,  eins  og  svo 
altítt  er  í  afskriftum.  Að  sleppa  úr  heilum  þáttum  var 
auðgert  firir  ritarann,  og  það  hefur  hann  gert  eftir  skipun 
húsbónda  síns,  enn  hitt  var  erviðara  firir  hann  að  vinsa 
úr  öðrum  þáttum,  sem  hann  afritaði,  og  fella  burt  einstök 
ákvæði,  sem  að  efni  til  komu  heim  við  þá  þáttu,  sem 
sleppa  skildi.  Slíkt  var  ofætlun  firir  afritara.  Þeir  fáu 
staðir  í  Grágás  Staðarhólsbókar,  sem  minna  á  tilsvarandi 
staði  í  þeim  þáttum,  sem  handritið  sleppir,  sanna  því  als 
ekki,  að  þessir  þættir  hafi  átt  að  filgja  eða  filgt  bókinni 
frá  upphafi,  heldur  geta  staðirnir  vel  samrímst  við  þá 
Ækiring  á  úrfellingunni,  sem  jeg  hef  haldið  fram,  að  þætt- 


Nokkrar  athugasemdir.  311 

irnir,  sem  slept  er,  hafi  verið  úr  lögum  numdir  eða  fyrir- 
sjáanlegt,  að  þeir  mundu  brátt  úr  gildi  ganga.  Þessi  ein- 
falda  og  óbrotna  skiring  á  jafnt  við  alla  þáttuna,  og 
kemur  ágætlega  heim  við  það,  að  Járnsiða  er  tekin  inn  i 
Staðarhólsbók  við  hliðina  á  Grágás.  Alt  bendir  til,  að 
þetta  vandaða  handrit  sje  skrifað  firir  íslenskan  lögmann 
á  árunum  1271  —  1280,  þvi  að  það  hefur  að  geima  alt  það 
sem  lögmaður  þurfti  á  að  halda  við  úrskurði  sina,  bæði 
hina  niju  lögbók,  sem  samþikt  var  á  árunum  1271 — 1273, 
og  sömuleiðis  hin  fornu  lög,  sem  lögmaður  varð  að  hafa 
til  hliðsjónar  í  þeim  málum,  sem  Járnsíða  tók  ekki  ifir. 
Þá  er  og  skiljanlegt,  hvernig  á  því  stendur,  að  algjörlega 
úreltum  þáttum  hinna  fornu  laga  er  slept.  Langlíklegast 
þikir  mjer,  að  Sturla  lögmaður  Þórðarson  hafi  látið  rita 
handrit  þetta.  Hann  var  lögmaður  ifir  öllu  landi  1272 — 
1276,  og  norðan  og  vestan  1277 — 1282,  og  það  var  hann, 
sem  flutti  Járnsiðu  út  hingað  1271.  Verið  gæti  og,  að 
bókin  væri  skrifuð  firir  Jón  gelgju  Einarsson,  sem  var 
lögmaður  sunnan  og  austan  1277 — 1294,  og  væri  hún  þá 
tæplega  rituð  fir  enn  1277;  þikir  mjer  það  ólíklegra.  Um 
fleiri  lögmenn  er  ekki  að  velja  á  þessu  tímabili. 

Af  þeim  ástæðum,  sem  nú  hef  jeg  greint,  tel  jeg  víst, 
að  Grágás  Staðarhólsbókar  sje  rituð  1271  í  firsta  lagi,  og 
er  hún  þvi  c.  10  árum  ingri  enn  sáttmálinn  1262.  Greinin 
um  afnám  erfðafirningarinnar  í  Staðarhólsbók  sannar  þvi 
ekki,  að  firningin  hafi  verið  úr  lögum  numin  firir  1262 
með  samningi  milli  Noregskonungs  og  íslendinga,  eins  og 
E.  A.  heldur  fram,  enda  er  það  mjög  ósennilegt  i  sjálfu 
sjer.  Vjer  höfum  sjeð,  að  sá,  sem  Ijet  rita  Konungsbók, 
telur  Ólafssáttmálann  gildandi  lög  um  erfðafirninguna  um 
miðja  13.  öld.  Samningar  þeir,  sem  E.  A.  gerir  ráð  firir, 
um  afnám  firningarinnar,  ættu  því  að  hafa  gerst  á  árun- 
um  c.  1250 — 1262.  Um  þann  tíma  höfum  vjer  mjög  skil- 
ríkar  og  nákvæmar  heimildir  í  Sturlungu  og  Hákonarsögu, 
og  er  þar  hvergi  getið  neins  slíks  samnings  milli  Hákon- 
ar  konungs  og  íslendinga,  fir  enn  sáttmálinn  1262  kemur 
til  sögunnar.     Konungur  hafði  á  þessum  árum  allar  klær 


812  Nokkrár  athngasemdir. 

úti  til  að  ná  ifirráðum  ifir  íslandi,  enn  honum  tókst  það 
ekki  fir  enn  á  árunum  1262 — 1264  sakir  mótspirnu  lands- 
manna.  Er  þá  líklegt,  að  hann  hafi  firfram  veitt  lands- 
mönnum  þá  ívilnun  að  afnema  erfðafirninguna,  án  þess 
að  fá  neitt  á  móti?  Allar  sögulegar  likur  mæla  á  móti 
því.  Þessi  »saniningur«  um  erfðaákvæðið  er  þvi  alveg 
gripinn  úr  lausu  lofti  hjá  E.  A.  Aftur  á  móti  er  ákvæði 
það,  sem  hjer  að  litur,  mjög  eðlilegt  i  Gamla  sáttmála 
(1262)  sem  einn  liður  i  þeim  ivilnunum  eða  »rjettarbót- 
um«,  sem  Hallvarður  hjet  landsmönnum  í  konungsnafniy 
ef  þeir  vildu  gangast  undir  skattinn  og  heita  honum  trún- 
aði  á  móti.  Jeg  hef  það  þvi  firir  satt,  að  erfðafirningin 
hafi  ekki  verið  úr  lögum  numin  fir  en  með  Gamla  sátt- 
mála,  enda  væri  ákvæðinu  alveg  ofaukið  i  þeim  sáttmála, 
ef  það  hefði  verið  lögtekið  áður. 

Af  þessu  er  aftur  Ijóst,  að  hjer  að  lútandi  ákvæði  i 
Staðarhólsbók  á  kin  sitt  að  rekja  til  Gamla  sáttmála.  Þó 
higg  jeg  ekki,  að  ritarinn  hafi  haft  firir  sjer  Gamla  sátt- 
mála,  eða  beint  ritað  eftir  honum,  á  þeim  2  stöðum,  þar 
sem  hann  getur  um,  að  nú  sje  »heimting  til  fjárins,  hvégi 
lengi  sem  þat  liggr«  —  orðalagið  er  hjer  ólíkt  Gamla 
sáttmála,  þó  að  efnið  sje  sama  —  heldur  hefur  hann,  eða 
sá  sem  rita  Ijet,  haft  sáttmálann  í  huga  og  ritað,  eða  látið- 
rita,  efni  hans  eftir  minni. 

E.  A.  hefur  bent  á  eina  ósamkværani  milli  erfða- 
ákvæðisins  i  Gamla  sáttmála  og  tilsvarandi  ákvæðis  í 
Staðarhólsbók.  í  Staðarhólsbók  er  það  beint  tekið  fram, 
alveg  eins  og  i  Ólafssáttmálanum  og  á  hinum  staðnum  1 
Konungsbók,  að  erfðarjettur  íslendinga  í  Noregi  nái  ekki 
lengra  enn  til  næstabrœðra  (o:  þrjemenninga).  Aftur  á 
móti  er  ákvæðið  orðað  á  þessa  leið  í  Gamla  sáttmálar 
»Erfðir  skulu  uppgefast  fyrir  íslenzkum  mönnum 
i  Noregi,  hversu  lengi  sem  þær  hafa  staðit,  þegar  rétt- 
ir  koma  arfar  til  eða  þeirra  löglegir  umboðsmenn«. 
Hjer  er  ekki  beint  tekið  fram,  að  erfðarjettur  íslendings 
i  Noregi  sje  bundinn  því  skilirði,  að  sá  sem  til  arfs  kall- 
ar  sje  uæstabrœðri  eða  nánari   maður,    og   E.    A.    virðist 


Nokkrar  athugasemdir.  313^ 

hallast  að  þeirri  skoðun.  hjer  sje  rimkað  til  um  erfðarjett- 
inn,  svo  að  hann  nái  einnig  til  fjarskildari  ættingja.  Þetta 
er  þó  nokkuð  vafasamt.  Hitt  er  sem  sje  ekki  heldur  tek- 
ið  frara  beinum  orðum,  að  fjarskildari  menn  enn  næsta- 
brœðra  skuli  til  arfs  ganga.  Ef  það  hefði  verið  tilætlun- 
in  að  breita  hinum  eldri  erfðalögum  Ólafssáttmálans  i  þá 
átt  að  fjarskildari  menn  enn  næstabrœðra  skildu  ganga 
til  arfs  i  Noregi,  þá  hefði,  að  þvi  er  virðist,  þurft  að  taka 
það  beint  fram.  Þar  sem  segir,  að  erfðir  skuli  uppgefast 
firir  »islenskum  mönnum«  þáer  auðvitað  átt  við 
þá  islenska  menn,  sem  eru  r  j  e  1 1  i  r  erfingjar  arfleifanda 
enda  er  það  beint  tekið  fram  á  eftir  i  orðunum  »þegar 
rjettir  koma  arfar  til«.  Enn  sáttmálinn  sker  ekki 
úr  því,  hvort  hann  á  við  r  j  e  1 1  a  arfa  eftir  almennum 
erfðalögum,  íslenskum  eða  norskum,  eða  við  r  j  e  1 1  a  arfa 
eftir  þeim  lögum  sem  áður  giltu  um  þetta  efhi,  eftir  Olafs- 
sáttmálanum,  »næstabrœðra  eða  nánari«.  Ef  sáttmálinn  á 
við  rjetta  arfa  eftir  Olafssáttmálanum,  sem  mjer  virðist 
líklegast.  þá  kemur  þetta  ákvæði  Gamla  sáttmála  alveg 
heim  við  tilsvarandi  tvo  staði  í  Staðarhólsbók  að  efni  til. 
Enn  ef  sáttmálinn  á  við  rjetta  arfa  eftir  almennum  erfða- 
lögum,  norskum  eða  íslenskum,  eins  og  E.  A.  virðist  halda 
fram,  ef  sáttmálinn,  með  öðrura  orðum,  gerir  þá  rímkun 
á  erfðarjettinum,  að  hannn  nái  til  fjarskildari  erfingja,  þá 
eru  tilsvarandi  erfðaákvæði  Staðarhólsbókar  blendingur  af 
ákvæði  Olafssáttmálans  um  það,  að  erfðarjetturinn  nái  eigi 
lengra  enn  til  næstabrœðra,  og  ákvæði  Gamla  sáttmála 
ura  það,  að  erfðarjetturinn  firnist  ekki.  Ritarinn  hefur  þá 
í  hugsunarleisi  tekið  upp  greinina  ura  næstabrœðra-tak- 
mörkin  eftir  frumriti  sinu,  og  láðst  að  geta  um  rimkun 
erfðarjettarins,  um  leið  og  hann  gat  þess,  að  nú  væri 
erfðafirningin  afnumin.  Hvernig  sem  á  málið  er  litið,  þá 
er  það  víst,  að  Staðarhólsbók  hefur  tekið  það  eftir  Gamla 
sáttmála,  að  erfðarjetturinn  firnist  nú  eigi  framar.  Þetta 
ákvæði  Staðarhólsbókar  er  einraitt,  eins  og  Konr.  Maurer 
tók  rjettilega  fram,i)  ein  af  hinum  mörgu  röksemduray 
sera  sina,  að  Staðarhólsbók  er  rituð  síðar  enn  1262. 

^)  Udsigt  over  de  nordgermanske  retskilders  historie  81.  bls. 


314  Nokkrar  athngasemdir. 

II. 
Landaurarnir,  sem  íslendingar  skildu  gjalda  í  Noregi, 
vóru  eftir  Ólafssáttmálanum  hálf  mörk  (=  4  aurar)  silfurs 
á  mann,  ef  goldið  var  í  silfri,  enn  6  vararfeldir  og  6  álnir 
vaðmáls,  ef  goldið  var  i  lögaurum.  Grágás  Konungsbók 
II,  192.  bls.  tiltekur  nákvæmlega  stærð  og  lögun  varar- 
feldanna  —  þeir  skildu  vera  4  þumalálnir  á  lengd  og  2 
álnir  á  breidd,^)  enn  fremur  skildu  vera  »13  röggvar  um 
þveran  feld«  —  og  segir  á  sama  stað,  að  slikur  feldur  jafn- 
gildi  2  aurum  (=12  álnum)  vaðmála.  Éftir  þessum  skil- 
rika  og  merka  stað  fór  jeg  i  útreikningi  landauranna  i 
ritgjörð  minni  um  silfurverð  og  vaðmálsverð  i  Skírni  84. 
árg.  á  5.  bls.  neðanmáls,  og  fjekk  út,  að  gjaldið  hefði  verið 
13  lögaurar,  sem  jafngilda  4  aurum  silfurs.  Dírleikshlut- 
fallið  milli  silfurs  og  vaðmála  verður  þá  4: 13  =  1  :  3^4- 
E.  A.  er  mjer  samdóma  um,  að  hjer  sje  átt  við  bleikt  silf- 
ur,  er  hjer  gekk  i  allar  stórskuldir  um  1000  (Grág.  Kon- 
ungsb.  11  192  bls )  og  segir  Konungsbók  að  einn  eirir  af 
þvi  haíi  jafngilt  4  aurum  vaðmála  (dirleikshlutfall  1  :  4). 
Kemur  þetta  nokkurn  veginn  heim  við  dírleikshlutfall 
landauranna  eftir  Olafssáttmála.  Silfrið  er  að  eins  metið 
tæpum  fjórðungi  lægra  raóts  við  lögaura  eftir  Ólafssátt- 
málanum  enn  eftir  Konungsbókarstaðnum^).  E.  A.  átelur 
(á  73.-74.  bls.),  að  jeg  skuli  ekki  við  þennan  útreikning 
hafa  tekið  tillit  til  annars  staðar  i  Konungsbók,  þar  sem 
einn  vararfeldur  sje  talinn  jafngilda  að  eins  1  eiri  (=  6 
álnum)  vaðmála  (Grág.  Kb.  II  141.  bls.).  Jeg  vissi  vel  af 
þessum  stað,  enn  gekk  framhjá  honum  með  vilja,  af  því 
að  jeg  taldi  hann  vafasaman  og  marklausan  í  þessu  efni, 
og  sama  mundi  E.  A.  hafa  gert,  ef  hann  hefði  gert  sjer 
Ijóst,  í  hverjar  ógöngur  staðurinn  leiðir,  ef  hann  er  skilinn 
eins    og   E.  A.    skilur  hann.     Með  þessum  stað  fær  E.  A. 


^)  í  nútiðarmáli  verður  lengdin  hjer  um  bil  2  metrar  og  5  senti- 
metrar  =  3  álnir  6V3  þuml.  danskt  mál,  og  breiddin  helmingur  af 
lengdinni. 

«)  Sbr.  Safn  til  s.  ísl.  IV,  379-381.  bls. 


Nokkrar  athagasemdir.  515 

út,  að  landaurarnir  hafi  numið  7  aurum  vaðmála  (lögauf- 
um),  sem  jafngilda  4  aurum  silfurs  eftir  Ólafssáttmálanum. 
VerðurþádírleikshIutfaIIsiIfursogIögaura4:7  =  IrlV^.   Þetta 
ríður  í  óþægilegan  bága  við  vottorð  konungsbókar,aðdirIeiks- 
hlutfallið  milli  hins  bleika  silfurs  og  lögaura  hafi  verið  1:4 
um  1000,  og  við  þennan  hinn  sama  stað  í  Konungsbók,  sem 
E.  A.  stiðst  við  (II  141.  bls.),  því  að  þar  stendur  rjett  á  eftir, 
að  e  1  r  1  r  af  brendu  (þ.  e.  skíru)  silfri  sje  jaf  ndír  og  m  ö  r  k 
1  0  g  a  u  r  a,  og  er  þá  dírleikshlutfall  skírs  silfurs  og  lögaura 
1  :  8.     Þetta  dírleikshlutfall  skírs  silfurs  og  vaðmála  virð- 
ist   hafa    verið  komið  á  um  1000,  um  sama  leiti  sem  hið 
bleika    lögsilfur  var  helmingi  ódírara,    af  því  að  það  var 
svo    mikið    blandcið    (sjá  Grág.  Kb.  I,  241.  bls.,  Sthb.  88 
91.    og    214.    bls.,    Arnl.    Ólafsson  í  Tímar.  XXV,    9.  bls.' 
Valtýr  Guðmundsson  i  German  abhandl.  zum  70.  geburts- 
tag  K.  Maurers  539.  bls.  og  í  Festskr.  til  Wimmer  62  bls 
ritg.    mína    í   Safni  t.  s.  ísl.  IV,  368.  bls ).      Það  nær  þvi 
engri  att,  að  dírleikshlutfall  bleiks  silfurs  og  vaðmála  hafi 
verið    1  :  P/,    um    1022.     Auk  þesí  virðist  það  mjög  ólik- 
legt  i  sjálfu  sjer,  að  röggvaður  skinnfeldur  4  fornra  þumal- 
álna  langur  og  tveggja  breiður,  hafi  ekki  verið  meira  enn 
jafnvirði  6  fornra  álna  af  vaðmáli,  sem  var  2  fornar  álnir 
a   breidd,    einkum  þar  sem  hinn  staðurinn  i  Konungsbók 
sem  engin  ástæða  er  til  að  rengja,  metur  slíkan  feld  helm- 
mgi  dírari,  eða  jafnvirði  12  v^aðmálsálna  fornra.    Enn  lit- 
um  nú  á  staðinn,  sem  E.  A.  stiðst  við.     Þar  stendur  svo: 
»Ef   mæltir   eru    lögaurar  með  mönnum,  ok  eru  lögaurar 
kýr   ok    ær.      Þat    er   ok    lögeyrir  6  alnir  vaðmáls   e  ð  a 
vararfeldir    svá    at   þ  e  i  r   þ  y  k  k  i  j  a  f  n  i  r  s  em 
6  a  1  n  1  r   v  a  ð  m  á  1  s«.     Hjer  er  um  það  að  ræða,  hvaða 
vorur   sjeu    gjaldgengar,    þegar  áskilið  er,  að  goldið  sje  í 
logaurum.     First  stendur:   ok  erulögaurarkýrok 
ær;   þar  er  ekki  átt  við,  að  ein  kír  eða  ein  ær  sje  Jafn- 
virði  ems  lögeiris  eða  6  álna  vaðmála,  enda  vita  allir,  að 
það    nær    engri   ktt,    heldur   þíða  orðin,  að  gjalda  megi  í 
kum    og   ám,    sem    svo   eru  virtar  hver  um  sig  á  svo  og 
svo  marga  lögaura.     Þá  koma  orðin:  «þat  er  ok  lögeyrir 


816  Nokkrar  athugasemdir. 

sex  álnir  vaðmáls«  —  hjer  er  sagt  tvent  i  einu,  bæði  að' 
gialda  megi  í  vaðmálum,  og  að  6  álnir  vaðmáls  sjeu  í 
lögeiri.  Loks  er  bætt  við:  ^eða  vararfeldir  svá  at  þeir 
þykki  jafnir  sem  6  alnir  vaðmáls«.  Hjer  er  first  sagt,  að 
gjalda  megi  í  vararfeldum,  enn  viðbótin  í>svá  at  þeir 
þykki  jafnir«  er  annað  hvort  eitthvað  úr  lagi  færð  eða 
bjer  er  ónákvæmt  að  orði  komist.  Ef  farið  er  eftir  orðunum, 
þá  liggur  næst  að  skilja  þau  svo,  að  fleiri  enn  einn  var- 
arfeldur,  eða  að  minsta  kosti  tveir,  hafi  jafngilt  6  álnura 
vaðmála,  því  að  á  tveim  stöðum  eru  feldirnir  nefndir  í 
fleirtölu  (»v  ararfeldir  ..  þei  r«).  Enn  þetta  nær  engri 
átt.  Til  þess  að  fá  út  þá  hugsun,  sem  E.  A.  leggur  i 
orðin,  verða  menn  að  breita  þeim  á  þessa  leið:  svá  at 
hverr  þeirra  þykki  jafn  sem  6  alnirvaðmáls. 
Orðalagið  (»þykki«)  bendir  til,  að  sá  sem  þetta  ritaði  hafi  ekki 
ætlað  sjer  að  setja  fasta  reglu  fram  um  það,  hve  dír  hver  var- 
arfeldur  skildi  veia  móts  við  vaðmál,  heldur  first  að  taka 
fram  alment  að  vararfeldir  væri  gjaldgengir,  líkt  og  hann 
segir  áður  um  »kýr  ok  ær«,  og  þar  næst  að  kveða  á  um, 
að  ef  vararfeldir  væri  goldnir,  þá  skildi  m  e  t  a,  hve  mikils 
virði  þeir  væri  í  6  álna  aurum,  eða,  sem  kallað  var,  »virða 
þá  til  6  álna  aura«^)  (sbr.  það  sem  segir  rjett  á  eftir  á 
sáma  stað  um  lögsjáendur).  Að  þetta  sje  hugsunin,  stirk- 
ist  við  samanburð  á  einum  stað  í  Sthb.,  sem  kemur  að 
flestu  leiti  orðrjett  heim  við  þennan  stað  1  Kb.  Þar  stend- 
ur  svo:  »En  þat  eru  sex  alna  aurarkýrok 
ær  at  þinglagi  þvi  sem  þar  er  í  heraði.  Þat 
er  lögeyrir  sex  alnar  vaðmáls  eða  vararfeldir 
nýir  svá  at  þeir  sé  eigi  verr  virðir  en  vara^.^)  Þessi  staður 
kemur  að  efninu  til  alveg  heim  við  Konungsbókarstaðinn, 
ef  jeg  skil  hann  rjett,  og  þessi  hugsun  kemur  út  á  Kon- 
ungsbókarstaðnum,  ef  menn  þar  undirskilja  »svo  eða  svo 
margar«  eða  því  um  líkt  við  orðin  »sex  alnir  vað- 
mála«.   Svo    mikið    er   víst,  að  á  þessum  stað  er  ekkert 


')  Sjá  Grág.  Sthb.  bls.  QV'. 

^)  Grág.  Sthb.  bls.   61  ^^-i^^     Oj.ðið    vara   táknar    hjer    sama    sem 
V  a  ð  m  ál. 


Nokkrar  athugasemdir.  317 

mark  takandi  um  verðlag  vararfelda.  Annars  heldur  E. 
A.  því  fram,  að  ekki  verði  leidd  nein  áliktun  af  landaura- 
ákvæði  Ólafssáttmálans  um  verðlag  vaðmála  á  Islandi 
móts  við  silfurverð,  þvi  að  Ólafssáttmálinn  muni  miða  við 
verðlag  i  Noregi.  Þetta  síðasta  er  i  sjálfu  sjer  rjett.  Enn 
E.  A.  gætir  þess  ekki,  að  islenskir  vararfeldir  og  íslenskt 
vaðmál  var  algeng  verslunarvara  i  Noregi^),  og  að  verð- 
lag  þessa  varnings  á  norska  markaðinum  hefur  efiaust 
ráðið  mestu  um  verðlag  hans  heima  á  íslandi,  svo  að  þar 
gat  ekki  verið  mikill  munur  á.  Ef  nokkuð  er,  þá  hafa 
bæði  vararfeldir  og  vaðmál  verið  lítið  eitt  dirari  móts  við 
silfur  í  Noregi  enn  á  íslandi,  og  til  þess  bendir  lika  dir- 
leikshlutfall  Ólafssáttmálans  (1  :  SVé)  borið  saman  við  dir- 
leikshlutfallið  eftir  áðurgreindum  stað  i  Grágás  Kb.  II, 
192.  bls.  (1  :  4)2). 

III. 

E.  A.  er  auðsjáanlega  í  mestu  vandræðum  með  það 
skjal,  sem  sumir  hafa  nefnt  »Gamla  Sáttmála«  enn  er 
eftir  orðum  þess  sjálfs  samþikt,  gerð  af  »öllum  almúga  á 
íslandi  á  Alþingi«  á  dögum  Hákonar  hálegs,  líkle^a  frá 
árinu  1300.  First  hafði  E.  A.  aðhilst  skoðun  Jóns  Sigurðs- 
sonar,  að  »sáttmáli«  þessi  væri  frá  árunum  1263—1264 
(Rikisrjett.  ísl.  161.  bls.).  Siðan  korast  hann  á  þá  skoðun, 
að  »sáttmálinn«  væri  frá  árinu  1281,  sama  árinu  og  Jóns- 
bók  var  lögtekin  (Andv.  35.  árg.  129.  bls.).  Þetta  er  í 
beinni  mótsögn  við  orð  »sáttmálans«  sjálfs,  því  að  þar 
bjóða  landsmenn  »Hákoni  konungi  hinum  kórón- 
a  ð  a«  þjónustu  sína,  enn  1281  hjet  Noregskonungur  ekki 
Hákon,  heldur  Eiríkur  (sbr.  ritg.  mina  í  Skírni  1910,  223. 
bls.).  Nú,  í  hinu  nija  riti  sinu  á  81.  bls.  og  siðar^  treistir 
hann  sjer  ekki  til  að  segja  neitt  ákveðið  um  aldur  þessa 
skjals.  Það  geti  verið  frá  1263—1264,  frá  1281,  frá  1300 
eða  1302.    Nú  er  það  víst,  að  skjalið  getur  ekki  verið  frá 


^)  Sbr.  Hkr.  (útg.  F.  J.)  Har.  gráf.  7.  k.  Þar  segir,  að  hafskip^  hlaðið 

vararfeldum,  sem  íslenskir  menn  áttn,  hafi  komið  til  Noregs  frá  íslandi. 

2)  Sbr.  Safn  t.  s.  ísl.  IV,  380—381.  bls.;  E.  A.,  Rjettarst.  ísl.  73.— 74.bl8. 


318  Nokkrar  athugasemdir. 

öllum  þessum  árum,  og  að  hver  sá,  sem  vill  nota  þetta 
skjal  sem  sögulegt  heimildarrit,  verður  að  gera  sjer  Ijóst, 
frá  hvaða  tima  það  er.  E.  A.  hleipir  þessu  fram  af  sjer, 
bersýnilega  af  þvi,  að  hann  hefir  sjeð  missmiði  á  hinum 
eldri  skoðunum  sinum,  að  skjalið  væri  frá  1263—1264  eða 
1281.  Betur  hefði  eg  kunnað  við,  að  hann  hefði  hreinlega 
játað,  að  sjer  hefði  skjátlast,  þegar  honum  var  bent  á 
missmiðin  með  óiggjandi  rökum.  Það  hefði  enginn  lagt 
honum  út  til  hta,  heldur  miklu  fremur  til  sæmdar. 
Hann  hefur  viðar  enn  á  einum  stað  látið  sjer  sæma  að 
breita  skoðun  sinni  eftir  bendingum  frá  mjeri),  og  láir 
honum  það  enginn.  Rangt  er  það  hjá  E.  A.,  er  hann 
kallar  skjal  það,  sem  hjer  er  um  að  ræða,  »sáttmála«, 
þvi  að  það  er  eftir  efni  sínu  og  inngangsorðum  einhliða 
alþingissamþikt.  Að  visu  tekur  það  upp  efni  sáttraálans 
frá  1262  og  bætir  þar  við  kröfum  um,  að  lögmenn  og  sýslu- 
menn  skuli  vera  islenskir,  og  að  utanstefningar  skuli  ekki 
eiga  sjer  stað.  Enn  þetta  breitir  ekki  eðli  alþingissam- 
piktarinnar,  hún  verður  ekki  sáttmáli  fremur  firir  það. 
Skjalið  ber  það  hvergi  með  sjer,  að  konungsvaldið  hafi 
samþikt  það  af  sinni  hálfu,  og  þvi  getur  það  ekki  með 
rjettu  heitið  >sáttmáli«  milli  Islendinga  og  konungs.  Höf, 
virðist  og  hafa  fundið  til  þess  sjálfur,  að  skjalið  er  ekki 
rjett  kallaður  sáttmáli,  þvi  að  honum  verður  það  oftar  en 
einu  sinni  að  kalla  það  »vafasáttmála«  (Rjettarst.  ísl.  58. 
bls.  3.  neðanmálsgr.  og  80.  bls.).  Að  vísu  heldur  hann 
því  fram,  að  þau  ákvæði  skjalsins,  sem  ekki  standa  i  sátt- 
málanum  1262,  kröfurnar  um,  að  embættismenn  sje  íslenskir 


^)  T.  d.  hjelt  hann  þvi  áður  fram,  að  orðið  r  é  1 1  r  í  Olafssáttmál- 
anum  og  sáttmálanum  1262  táknaði  eingöngu  »bætur  firir  meiðingar« 
(Rikisriett.  ísl.  164—165.  bls.).  Gagnvart  þessu  sindi  jeg  fram  á,  að 
orðið  hliti  að  hafa  viðtækari  merkinga  í  þessum  skjölum  (Upph.  Kon- 
ungsvalds  42.-43.  bls.).  Nú  hefur  höf.  tekið  aftur  hina  firri  skoðon 
sina  og  hallast  að  minni  (Rjettarst.  ísl.  74.  bls.).  í  Rikisrjett.  íslands 
179.  bls.  telur  hann  ósennilegt,  að  utanstefningar  i  Alþingissam- 
þiktinni  frá  1300  eigi  meðal  annars  við  útboð  hers  af  íslandi.  Þessa 
andmælti  jeg  (Upph.  konungsv.  57.  bls.).  Nú  játar  höf.,  að  utan- 
stefningarnar  nái  lika  til  útboðs  (Rjettarst.  ísl.  84.-85.  bls.). 


Nokkrar  athugasemdir.  Bl^ 

og  utanstefningar  óleifilegar,  hafi  orðið  »bindandi  firir 
konungsvaldið«  og  «konungur  gengið  að  þeim*^).  Enn 
hann  gefur  sjer  hjer  eiginlega  siálfur  það,  sem  þurfti  að- 
sanna.  Mjer  er  ekki  kunnugt  um,  að  konungsvaidið  hafi 
nokkru  sinni  samþikt  brjeflega  þá  alþingissamþikt,  sem 
hjer  liggur  firir,  nje  heldur  sjerstaklega  kröfur  hennar 
um  embættisraennina  og  utanstefningarnar,  enda  bendir  E. 
A.  ekki  á  neitt  brjef  hjer  að  lútandi  frá  konungsvaldinu. 
Bein  samþikt  af  konungsvaldsins  hálfu  á  þessum  kröfum 
íslendinga  er  ekki  til.  Þar  með  vil  jeg  ekki  segja,  að 
kröfurnar  hafi  verið  með  öllu  ástæðulausar.  Jeg  tel  lík- 
legt,  að  Hákon  gamli  hafi  heitið  þeim  höfðingjum,  sem 
Ijetu  hann  fá  goðorð,  að  þeir  mættu  halda  goðorðinu  sem 
Ijeni  og  að  Ijenið  skildi  ganga  1  arf  til  eftirkomenda  þeirra. 
Eitthvert  þvílikt  heit  liggur  eflaust  til  grundvallar  firir 
kröfu  alþingissamþiktarinnar,  »að  íslenskir  sje  lögmenn  og 
sislumenn  af  þeirra  ættum,  sem  að  fornu  hafa  goðorðin 
upp  gefið«.  Hinu  höfðu  íslendingar  að  minsta  kosti  aldrei 
játað,  að  konungur  mætti  stefna  þeim  utan  án  dóms  og 
laga,  og  sömuleiðis  er  vist,  að  konungsvaldið  hafði  stund- 
um  látið  utanstefnur  falla  niður  firir  mótspirnu  íslendinga, 
t.  d.  árið  1276,  þegar  bændum  var  stefnt  utan  til  herþjón- 
usta.  Jeg  hef  og  bent  á  það,  að  rjettarbót  Hákonar  há- 
legs  14.  júni  1314  bannar  i  7.  gr.  utanstefnur  i  dómsmál- 
um  nema  sjerstaklega  standi  á^). 

IV. 

Furðu  djarft  þikir  mjer  það  af  E.  A.  að  rengja  vitn- 
isburð  Staðarbólsbókar  af  Járnsiðu  og  vitnisburð  aUra 
hinna  bestu  handrita  af  Jónsbók  og  Kristinrjetti  Árna 
biskups  um,  að  kaflinn  um  konungserfðir  hafi  filgt  öllum 
þessum  lagasmiðum  frá  upphafi  sem  sjerstakur  þáttur 
Kristindómsbálks.  Hvaða  rjett  hefur  hann  til  að  slá  svörtu 
striki  ifir  þennan  sjerstaka  kafla  í  þessum  þremur  lögbók- 


^)  Rjettarst.  Isl.  81.— 82.  bls. 

^)  Sbr.  ritg.  mina  Upphaf  konungsvalds  64.-65.  bls. 


J320  Nokkrar  athugasemdir. 

um,  þvert  ofan  í  handritin?  Hjer  stiður  hvor  lögbókin 
aðra,  þvi  að  það  getur  varla  verið  af  hendingu  sprottið, 
að  þær  hafa,  a  1 1  a  r  þ  r  j  á  r,  konungserfðir  fljettaðar  inn 
:í  Kristindómsbálk  eftir  vitnisburði  handritanna. 

Að  þvi  er  Járnsíðu  snertir,  virðist  E.  A.  halda  því 
fram,  að  ef  konungserfðirnar  hafi  filgt  Járnsiðu  frá  upp- 
hafi,  þá  hljóti  þær  að  hafa  verið  lögleiddar  bjer  »1272 
eða  1273,  er  Járnsiða  að  frádregnum  þingfararbálki  var  í 
lög  leidd^.  Enn  þá  sje  óskiljanlegt,  hvers  vegna  hin 
níju  norsku  ríkiserfðalög,  er  samþikt  vóru  i  júlí  1273,  hafi 
ekki  verið  tekin  i  lögbókina,  heldur  gömlu  ríkiserfðalögin 
frá  1260.  Höf.  ríður  hjer  i  bága  við  beinan  og  ótvíræðan 
vitnisburð  Árna  biskups  sögu,  ágætrar  heimildar,  og  bestu 
íslenskra  annála,  sem  ber  saman  um,  að  árið  1271  hafi 
verið  lögtekinn  Þingfararbálkur  lögbókarinnar  og  2  kapi- 
tular  i  erfðabálki,  árið  1272  hafi  öll  lögbókin,  sem  ójátað 
var,  verið  samþikt,  að  undanskildum  erfðabálki,  og  loks 
hafi  erfðabálkur  verið  samþiktur  1273  að  undanskildum 
þeim  2  kapítulum,  sem  játað  var  áður  (1271).^  Nú  eru 
konungserfðirnar  i  Járnsiðu  ekki  partur  af  erfðabálki, 
heldur  standa  i  Kristindómsbálki.  Þær  hljóta  því  að  hafa 
verið  lögteknar  árið  1272,  enn  ekki  1273.  Enn  það  ár, 
1272,  vóru  ríkiserfðalögin  frá  1260  i  fullu  gildi  um  allan 
Noreg,  og  gat  ekki  komið  til  neinna  mála  að  lögleiða  Önn- 
ur  lög  um  það  efni  á  íslandi.  Rjett  er  það,  að  rikiserfða- 
kafii  Járnsiðu  kemur  að  forminu  til  fram  sem  fræð- 
andi  skírsla  um  hvaða  reglur  gildi  um  rikiserfðir  i  Nor- 
egi,  þvi  að  lögbókin  tekur  upp  óbreitt  rikiserfðalögin  frá 
1260,  og  eru  þar  í  íms  orðatiltæki,  sem  eiga  við  Noreg, 
enn  geta  ekki  átt  við  um  ísland.  Enn  þrátt  firir  þetta  er 
engin  ástæða  til  að  rengja,  að  íslendin-ar  hafi  árið  1272 
samþikt  efni  þessa  kafla,  erfðaskipunina,  reglurnar  um 
konungskosning,  þegar  enginn  óðalborinn  erfingi  er  til, 
eiðana,  o.  s.  frv.  Lík  ónákvæmni  kemur  viðar  firir  í 
Járnsíðu,  sem  er  mjög  hroðvirknislega  samin.     T.  d.    tek- 

^)  Bisk.  I  688—690  og  695.  bls.  Annales  vetustissimi  og  Konungs- 
annáll  við  árín  1271—1273. 


Nokkrar  athugasemdir.  321 

ur  29.  kap.  í  maDnhelgi  Járnsíðu  orðrjett  upp  norska  rjett- 
-arbót  frá  árunum  1267-  1271  (sbr.  Tímar.  II,  18.— 19.  bls. 
neðanm  )  og  kemur  þannig  aðforminu  til  fram  sem 
skirsla  um,  hver  lög  gildi  i  Noregi  um  það  efni,  sem  þar 
liggur  firir,  alveg  eins  og  ríkiserfðakaflinn  framar  i  bók- 
inni.  Enn  þó  efar  enginn,  að  e  f  n  i  þessa  kapítula,  þar 
á  meðal  afnám  niðgjalda,  hafi  verið  samþikt  með  Mann- 
helgibálknum  á  Alþingi  1272. 

í  ritgjörð  minni  i  Skírni  1910,  225.-226.  bls.,  benti 
jeg  h,  hve  ant  þeim  feðgum  Hákoni  gamla  og  Magnúsi 
lagabæti  var  um,  að  enginn  skuggi  fjelli  á  erfðarjett  þeirra 
til  konungdómsins,  og  að  þá  mætti  geta  nærri,  hvort  Magnús 
konungur  mundi  ekki  hafa  látið  taka  konungserfðalögin 
»í  lögbækur  þær,  sem  hann  Ijet  semja  handa 
I  s  1  a  n  d  i«,  auðvitað  Járnsiðu  og  Jónsbók,  því  að  þær  tvær 
lögbækur  og  aðrar  ekki,  Ijet  Magnús  konungur  semja 
handa  íslendingum.  E.  A.  játar  (á  115.  bls.),  að  »þessi 
rökseradaleiðsla  min  geti  verið  góð  til  stirktar  þvi,  að 
erfðalögin  frá  1273  hafi  komist  inn  i  Jónsbók«,  enn  hann 
ber  á  móti  þvi,  að  saraa  röksemdaleiðsla  geti  átt  við  um 
konungserfðirnar  i  Kristinrjetti  Arna  biskups,  og  fer  um 
það  svofeldum  orðum(114.bls  ):  >í  þessu  sambandi  (þ.  e.  þegar 
um  konungserfðirnar  i  Kristinr.  Árna  er  að  ræða)  verður 
þetta  síðartalda  atriði  (o:  það  hve  ant  þeim  feðgum  var 
um  erfðarjettinn)  »sögulegar  líkur«  móti  höf.,  þvi  að  ef 
þeim  feðgum  var  ant  um  erfðarjett  sinn  —  og  það  var 
þeim  —  hvers  vegna  lögleiddi  Magnús  konungur^ 
þá  afnumin  konungserfðalög  norsk  á  fslandi,  eftir 
að  ni  lög  höfðu  verið  lögtekin  handa  Noregi?  Var 
það  í  samrærai  við  umhiggju  hans  firir  þeim  rjetti  sinum, 
að  sín  lög  giltu  um  þetta  efni  í  hvoru  rikinu?«  Höf.  held- 
ur  þvi  hjer  fram  i  filstu  alvöru,  að  það  hafi  verið  Magn- 
ús  konungur,  sem  »lögleiddi«  Kristinrjett  Árna!  Hvar 
hefir  hann  heiraildir  firir  því?  Hingað  til  hafa  menn  trú- 
að  Arna  biskups  sögu  til  þess  að  Arni  hafi  samið  þennan 


^)  Aaðkent  af  mjer. 

21 


322  Nokkrar  athugasemdir. 

Kristinrjett  i  samráði  við  Jón  erkibiskup  og  siðan  fengið 
hann  lögtekinn  á  Alþingi  1275^),  enn  Magnús  konungur 
komið  þar  hvergi  nærri.  Þvert  á  móti  má  sjá  á  Arna 
sögu,  að  konungi  þótti  vera  tekið  fram  firir  hendur  sinar 
með  þessari  aðferð  og  ritaði  hingað  meðal  annars,  að  það 
væri  »sitt  starf  og  erkibiskups  að  skipa  kristinn  rjett  eða 
önnur  lög«,  og  vildi  ekki  samþikkja  Kristinrjettinn^).  Af- 
leiðingin  af  þessu  var  sú,  að  Kristinrjetturinn  varð  ekki 
að  lögum,  því  að  konungs  samþikki  þurfti  auðvitað  til 
þess.  Jeg  verð  þvi  að  biðja  E.  A.  að  muna  eftir  því,  að 
það  er  hann  sjálfur,  er.n  ekki  jeg,  sem  hefur  bendlað 
Magnús  konung  við  lögtekning  Kristinrjettar  Árna.  í 
sambandi  við  þetta  mælir  E.  A.  á  móti  því  (á  115.  bls.) 
að  það  sje  rjett  sem  jeg  hafði  sagt,  að  hann  í  Andv.  35. 
árg.  156.  bls  3.  neðanmálsgr.  »telji  v  i  n  á  1 1  u  Árna  bisk- 
ups  og  Magnúsar  konungs  og  það  að  Arni  hafi  þ  e  k  t 
rikiserfðalögin  frá  1273  fuUa  sönnun  firir  því  að  ríkis- 
erfðalögin  1260  hafi  ekki  getað  staðið  í  Kristinrjettinum«. 
Hann  segist  hafa  talið  þessi  atriði  »ásamt  öðru,  þar  á 
meðal  þvi  atriði,  að  konungur  hafi  látið  sjer  mjög  ant  um 
ríkiserfðarjett  sinn,  fulla  sönnun  þess,  að  ríkiserfðalögin 
frá  1260  hafi  ekki  verið  lögtekin  með  Kristinrjetti  Arna 
1275,  og  meðal  »sögulegra  líka«  (!!)  telji  hann  það,  að  Finn- 
ur  Jónsson  fullirði,  að  konungserfðalögin  hafi  ekki  staðið 
i  Kristinrjetti  Árna  frá  upphafi.  Það  er  satt,  að  hann 
minnist  lauslega  á  skoðun  Finns  Jónssonar  í  lok  nefndrar 
neðanmálsgreinar,  e  f  t  i  r  a  ð  hann  er  búinn  að  taka  það 
fram,  að  full  sönnun  sje  fram  komin.  Enn  önnur  atriði 
enn  þau  tvö,  sem  eg  tók  fram,  dregur  hann  ekki  til  þess- 
arar  »fullu  sönnunar*,  og  á  umhiggju  Magnúss  konungs 
firir  erfðarjetti  sínum  minnist  hann  als  ekki  í  þvi  sam- 
bandi  —  þá  röksemd,  svo  góð  og  gild  sem  hún  er,  hefur 
hann  uppgötvað  síðar!  Hver  sem  ekki  trúir  því,  að  jeg 
fari  hjer  með  rjett  mál,  getur  borið  saman  tilvitnanirnar.. 


^)  Bisk.  I,  691.  bls.  2.  neðanm.gr.  og  698.  bls. 
*)  Bísk.  I,  701.— 702.  bls. 


Nokkrar  athugasemdir.  323^' 

í  ritgjörð  minni  í  Skírni  1910  (84.  árg.)  á  226.-227. 
bls.  standa  þessi  orð:  »1  ritinu«  Enn  um  upph.  kv.'  á 
55. — 56.  bls.  hef  jeg  sint  hvernig  á  því  stendur,  að  Arni 
biskup  árið  1275  tók  i  Kristinrjett  sinn  Konungserfðir 
Járnsiðu,  eða,  sem  er  sama,  Konungserfðalögin  frá  1260, 
enn  ekki  hinar  niju  konungserfðir  frá  1273,  sem  biskup 
þó  hlaut  að  þekkja.  Það  hlítur  að  stafa  af  því,  að  gömlu. 
konungserfðirnar  (o:  konungserfðir  Járnsíðu)  höfðu  laga- 
gildi  áfram,  þangað  til  Alþingi  hafði  lagt  samþikki  sitt  á 
hin  níju  Konungserfðalög,  enn  það  var  ekki  gert  fir  enn. 
1281,  þegar  Jónsbók  var  lögtekin«. 

Þessu  snir  E.  A.  (á  115.  bls.)  þannig  við:  »B.  M. 
Olsen^)  segir  enn  frem.ur  að  það,  að  niju  erfðalögin  1273 
hafi  ekki  verið  samþikt  fir  enn  1281,  komi  af  þvi,  að  hin- 
ar  eldri  reglur  hafi  hjer  gilt  þangað  til«. 

Eins  og  h ver  heilvita  maður  sjer,  er  þetta  (vís vitandi  ?) ' 
rangfærsla  á  orðum  mínum.  Og  svo  reinir  höf.  að  hrekja 
þessa  fjarstæðu,  sem  honum  þóknast  að  leggja  mér  í  munn,. 
og  gera  sig  findinn  út  af  henni ! 

E.  A.  átelur    það    (110.  bls.)    hjá  dr.  Berlin,  að  hann 
beiti  aðferð,  sem  purkunarlitlir  málaflutningsmenn  láti  sjer 
sæma  og  ekki  sje  samviskusömum  vísindamanni  samboðin. 
Hefur   hann    sjálfur  þá  gert  sjer  Ijóst,  hvaða  nafn  sú  að 
ferð  á  skilið,  sem  hann  beitir  hjer  gagnvart  mjer? 

Jeg  stend  enn  við  það,  að  Árni  biskup  hafi  tekið 
Konungserfðir  Járnsiðu  í  Kristinrjett  sinn  1275,  af  því  að 
þær  vóru  þá  gildandi  lög  um  það  efni  á  íslandi.  E.  A. 
mun  varla  halda  því  fram,  að  niju  Konungserfðalögin  hafi 
náð  lagagildi  á  íslandi,  fir  enn  Alþingi  hafði  lagt  sam- 
þikki  sitt  á  þau.  Enn  um  það  ber  okkur  víst  saman,  að 
samþikki  Alþingis  til  laganna  var  enn  ófengið  árið  1275. 

Um  röksemdir  E.  A.  firir  þvi,  að  Konungserfðir  hafi; 
ekki  staðið  í  Jónsbók  frá  upphafi,  get  jeg  verið  fáorður, 
því   að  jeg  hef  hrakið  þær  allar  áður  i  hinum  firri  ritum. 


»)  I  neðanmálsgr.  vitnar  höf.  hjer  i  Skimi  84. .  ár    (=  1910),   226. 
— 227.  bls.,  8V0  að  ekki  er  um  að  viUast,  hver  orð  min  hann  á  við. 

21* 


-'324  Nokkrar  athugasemdir. 

inínum.  Haiin  getur  ekki  klórað  ifir  það,  að  Alþingis- 
samþiktin  frá  1302  segir,  að  nefndarmenn  vilji  »sverja 
Hákoni  konungi  land  og  þegna  eftir  þeim  eiðstaf,  sem 
s  t  e  n  d  u  r  i  b  ó  k  v  o  r  r  i«  (þ.  e.  Jónsbók)  og  vitna  þeir  þar 
með  i  Bóndaeið  Jónsbókar,  sem  cr  einn  kapltuli  i  Kon- 
ungserfðum  hennar.  Það  sem  E.  A.  tilfærir  á  móti  þessu 
eru  eintómar  vífilengjur  og  hártoganir.  Sem  dæmi  þess, 
að  slíkar  tilvitnanir  i  lögbók  sje  litið  að  marka,  nefnir 
hann  brjef  frá  1480  (ísl.  Fornbrs.  VI,  nr.  264),  er  segi, 
að  »vor  landslagabók  útvísi,  að  enginn  skuli  vera 
hjer  hirðstjóri,  nema  innlendur  sje«,  enn  í  landslagabók- 
inni  standi  ekkert  um  það  efni.  Hjer  má  nú  segja,  að 
röng  tilvitnun  i  brjefi  frá  1480  sannar  als  ekki,  að  hin 
umrædda  tilvitnun  i  samþilítinni  1302  sje  röng,  og  það 
því  siður,  sem  hún  kemur  heim  við  öll  bestu  handrit 
Jónsbókar  og  útgáfur  hennar.  Enn  hjer  er  annað  verra  á 
seiði.  E.  A.  fellir  úr  brjefinu  frá  1480  orð,  sem  máli 
skifta  Þar  stendur  svo:  »vor  landslagabók  ok  sátt- 
m  á  1  i  útvisar,  at  hjer  skuli  enginn  hirðstjóri  vera  i  landit 
nema  sá  hjer  er  innlendur«  o.  s.  fr.  (ísl.  Fornbrs.  VI, 
283.  bls.).  Þeir  sem  brjefið  rita  vitna  hjer  jafnframt  lög- 
bókinni  i  Alþingissamþiktina  frá  1300,  sem  sumir  kalla 
»GamIa  sáttmála«,  þvi  að  í  sumum  handritum  hennar  er 
þess  krafist,  að  hirðstjórar  skuli  vera  íslenskir  (Ríkisrjett. 
Isl.  8.  bls.  neðanmáls).  Tilvitnunina  má  því  að  nokkru 
leiti  til  sanns  vegar  fæ.ra.  Það  er  E.  A.,  sem  hefur 
rangfært  hana  og  síðan  beitt  henni  sem  vopni  i 
deilu  sinni  við  mig! 

í  Skirni  84.  árg.  1910  á  226.  bls.  átaldi  jeg  það  hjá 
E.  A.  sem  hann  hafði  sagt  i  Andv.  35.  árg.  á  161.  bls., 
að  vitnisburður  nefndarmanna  um,  að  bóndaeiðurinn  standi 
i  Jónsbók,  sanni  ekki  meira  en  það,  »að  þeir  hafi  verið 
búnir  að  skrifa  eiðstaf  þann,  sem  þeir  hiltu  konung  eftir, 
inn  í  Jónsbókarhandrit  sin«.  Og  jeg  leifði  mjer  af  því 
lilefni  að  spirja  höf.,  hvort  hann  þá  hugsaði  sjer,  »að 
allir  nefndarmenn,  84  talsins,  hafi  haft  með  sjer  hver  sitt 
Jónsbókarhandrit   til   Alþingis    1302«.     Auðvitað    bar   jeg 


Nokkrar  athugasemdir.  825- 

fram  þessa  spurningu  til  þess  að  sina  höf.  fram  á,  með 
hverja  f jarstæðu  h  a  n  n  færi.  Nú  gefur  E.  A.  i  skin  (á 
119.  bls),  að  jeg  hafi  farið  með  þessa  fjar- 
s  t  æ  ð  u,  sem  hann  er  sjálfur  óbeinlínis  faðir  að. 
Er  slik  aðferð  vísindamanni  samboðin? 

V. 
Imislegt  fleira  hef  jeg  að  athuga  við  bók  höf.  T.  d. 
er  það  rangt,  sem  hann  segir  á  24. — 25.  bls.,  að  »skilirði 
til  þess  að  vera  e  i  g  a  n  d  i  goðorðs  hafi  verið  það,  að 
hlutaðeigandí  væri  karlmaðurc.  Staður  sá,  sem  hann 
vitnar  í  þessu  til  sönnunar  (Grág.  Kb.  I  142.  bls.)  gerir 
ráð  firir  því,  að  kona  taki  goðorð  að  erfðum,  og 
segir,  að  þá  skuli  hún  »selja  þar  goðorð  nokkuruui 
þeim  manni,  er  í  þeim  þriðjungi  er«.  Orðið  s  e  1  j  a 
þíðir  hjer  vist  'að  láta  af  hendi  til  meðferðar'  (sbr. 
rjett  á  undan  á  sama  stað:  Ef  goði  verður  vanheill,  ok 
er  rétt,  at  hann  seli  þá  meðför  goðorðsins,  Þorst. 
s.  Síðuhallssonar  i  Austf.  s.  (útg.  Jakobsens)  bls.  219*^: 
nú  samir  betr  at  selja  goðorð  af  hendi  á  várþingi, 
Nj.  k.  141  "^^:  nú  skalt  þú  seljaaf  höndum  goðorð' 
þitt  ok  i  hendr  Þórgeiri  bróður  þinu  m). 
Staðurinn  sannar  þvi  einungis,  að  kona,  sem  átti  goðorð, 
gat  ekki  farið  með  það  sjálf.  Og  þó  að  s  e  1  j  a  þíddl 
hjer  s.  s  danska  orðið  'sælge',  þá  liggur  þó  i  augum  uppi,, 
að  konan  gat  ekki  »s  e  1  tc  goðorðið,  nema  hún  æ  1 1  i  það. 
Sbr.  Sturl.3  II,  bls.  116^2;  >Ormr  Svínfellingr  hafði  gefit 
Þórarni  goðorð  þau,  er  Gróa  Teitsdóttir,  móðir  hans,. 
hafði  átt,  ok  Ragnheiðr,  systir  hennar*.  Stundum 
beitir  höf.  því  bragði,  sem  málaflutningsmönnum  er  títt, 
að  ganga  þegjandi  fram  hjá  röksemdum  andstæðinga  sinna, 
ef  hann  á  bágt  með  að  vefengja  þær,  og  fleira  mætti  til- 
færa.  Enn  það  sem  jeg  hef  tekið  fram  nægir  til  að  sina, 
að  rit  höfundarins  verður  að  nota  með  varkárni  og  að  ekki 
dugir  að  taka  a)t  sem  hann  segir  gott  og  gilt  án  frekari 
rannsóknar.     Jeg   læt   því   hjer   staðar   numið    að    sinni^ 

Bjöm  M,  Ólsen. 


Ofan  úr  SYeitum. 

Nokkrar  stökur  kveðnar  af  sveitakonum. 


Upp  til  sveita  islenzkt  mál 
á  sér  margan  bragÍDH. 
Raulaðu  þá  við  rokk  og  nál, 
reyndu,  það  styttir  daginn. 
Gömul  staka. 

Því  er  svo  varið  með  skáldgáfuna,  som  flest  annað 
andlegt  atgerfi,  að  vér  konur  erum  þar  að  jafnaði  eftir- 
Mtar  karlmannanna.  Skal  hér  ósagt  látið  hvort  heldur 
það  stafar  af  því,  að  heilinn  í  okkur  sé  léttari  á  voginni 
Jieldur  en  þeirra,  eins  og-  sumir  staðhæfa,  eða  það  á  rót 
:sína  í  margra  alda  andlegri  og  líkamlegri  kúgun. 

Um  oss  íslendinga,  er  sú  raunin  óhrekjanleg,  að 
vér  eigum  enga  skáldkonu  er  i  námunda  komist  við  góð- 
skáld  vor.  Alt  um  það  hefir  íslenzka  konan  ekki  verið 
með  öllu  sett  hjá  í  þá  átt,  og  á  síðustu  árum  hafa  þó 
nokkrar  ráðist  i  að  gefa  út  skáldrit  í  bundnu  og  óbundnu 
máli  sem  töluvert  hefir  þótt  i  spunnið^  svo  sem  frú  Torf- 
hildur  Hólm,  Hulda,  María  Jóhannsdóttir,  Olöf  Sigurðar- 
'dóttir  og  ef  til  vill  fleiri. 

Þær  munu  þó  stórum  fleiri,  sem  aldrei  hafa  sungið  i 
heyranda  hljóði,  bara  raulað  fyrir  munni  sér,  eða  kastað 
fram  vísu  og  vísu  í  sinn  hóp.  A  þann  hátt  ber  það 
til  að  stakan  lifir,  en  höfundurinn  gleymist,  enda  eru 
«vo  margar  vísur  sem  ganga  manna  á  milli,  að  það  væri 
-ókleift  verk  að  ættleiða  þær  allar,  eða  grafast  fyrir  til- 
•drög  þeirra. 

Sennilega  er  meira  ura  kveðskap  til  sveita  heldur  en 


Ofan  úr  Bveitum.  827 

í  bæjum,  kauptúnum  eða  verstöðum.  Sveitavinnan  er  svo 
óbrotin,  að  hún  gengur  úr  höndum  þó  sálin  starfi  jafn- 
framt.  Fóturinn  stigur  rokkinn  og  höndin  teygir  úr  lopan- 
um,  en  hugurinn  reikar  viða,  stúlkan  brosir  og  raular  með 
rímalagi: 

Hugans  annál  enginn  reit, 
þar  ægir  svo  mörgu  saman. 
En  það  sem  enginn  annar  veit 
er  oft  vort  bezta  gaman. 

Njóttu  vel  þessa  leyndarmáls  þins,  stúlka  litla,  og 
verði  þér  ekki  að  kveða  eins  og  konunni: 

Lánið  bjarta  býr  hjá  mér, 
bifast  vart  á  fótum, 
þó  er  margt  sem  þjóð  ei  sér, 
er  þrengir  að  hjartarótum. 

Líklega  er  það  sem  hér  er  til  lánsins  talað,  fremur 
mælt  i  háði,  voru  þó  ytri  kjör  konu  þessarar  all  glæsileg, 
en  hvað  sem  þvi  leið,  þá  kaus  hún  að  vera  ein  um  að 
kljúfa  andstreymið;  seinna  kveður  hún: 

Lifið  ef  þig  leikur  grátt, 
láttu  það  vera  að  kveina; 
að  hafa  um  sina  harma  fátt 
hjálpin  verður  eina. 
og  enn  fremur: 

Held  eg  litla  harmabót, 
þá  heimur  er  flár  og  striðinn, 
að  ganga  út  á  gatnamót, 
og  gráta  framan  í  lýðinn. 

önnur  er  það,  sem  lætur  hverjum  degi  nægja  sina 
þjáning,  tekur  gæsina  þegar  hún  ^efst  og  kveður: 

Sitt  af  hverju  öfugt  er 

og  ei  til  lyndisbóta, 

en  heimurinn  þegar  hlær  við  mér 

hans  eg  reyni  að  njóta. 


328  Ofan  úr  sveitum. 

Bjáti  eitthvað  á,  hlær  hún  kuldahlátur  og  segir: 

Ef  'ann  heimur  yglir  sig 
•  og  ætlar  að  kárna  gaman, 

þá  kveð  eg  háð  um  hann  og  mig 
og  hlæ  að  þvi  öllu  saman. 

Eða  hún  huggar  sig  við  það,  að  sætt  er  sameiginlegt 
skipbrot,  hún  sé  ekkert  einsdæmi  um  basl  og  vonbrigði,  þvi: 

Brotinn  pottur,  budda  tóm 
og  basl  er  i  öllum  löndum, 
vonbrigði  og  vesaldóm 
veit  eg  í  flestra  höndum. 

Þetta  og  fleira  bendir  til  þess  að  sveitakonan  kastar 
tilfinningum  sinum  htt  á  glæ;  ekki  er  þó  loku  fyrir  það 
skotið  að  viðkvæmni  kunni  að  grípa  hana,  svo  henni  verði 
það  að  kveða: 

í  heiminum  er  margt  til  meins 
og  mörg  er  lifsins  gáta. 
Mér  finst  eg  stundum  njóti  ei  neins 
nema  bara  að  gráta. 

Eða  það  sveimar  eitthvað  að  henni  sem  vekur  hjá 
henni  óhug  eða  kvíða;  til  þess  bendir  vísan: 

Um  mig  vefur  arminn  sinn 
einhver  hulinn  leiði. 
Eru  þetta  örlögin, 
eða  hvað  er  á  seyði? 

Gleðistundir  eða  algleymisaugnablik  á  sveitakonan 
stöku  sinnum,  en  h^nni  finst  þau  ærið  litla  viðdvöl^hafa, 
hún  mænir  eftir  hverfandi  sælustund  og  kveður: 

Enginn  festi  á  fisi  mund, 
sem  feykist  undan  vindi. 
Það  var  eins  um  þessa  stund, 
hún  þurfti  að  hverfa  í  skyndi. 


Ofan  úr  sveitnm  329' 

Gamla  konan,  sem  situr  úti  i  horni  með  prjónana 
sína,  sjóndöpur  og  heyrnarsljóf,  hefir  næði  til  að  hugsa  sitt, 
þvi  eru  nú  fáir,  sem  til  hennar  leita.  Hún  man  fifil  sinn  fegri, 
og  talar  i  huganum  til  fornvinar  sins,  sem  lika  gerist 
garaall  og  hrumur: 

Fer  að  ökkur  ellin  þung, 
ýmsu  er  lífið  fleygað. 
En  við  höfum  líka  verið  ung, 
vor  og  ástir  teigað. 

En  það  léttir  undir  byrðina  hjá  gömlu  konunni,  að 
hún  trúir  því  að  æska  og  vor  biði  þeirra  í  öðrum  og  f egra- 
heimi;  hún  bætir  við: 

Einhverstaðar  fyrir  austan  sól 
eða  vestur  af  mána,    , 
biða  okkar  blóm  og  skjól 
bak  við  djúpu  gjána. 
og  enn  fremur: 

Þegar  eg  heljar-  hníg  i  -mar, 
hinzta  lifs  á  strandi, 
eg  vona  að  eihhver  verði  þar, 
sem  viU  mig  draga  að  landi. 


Þá  er  ein  sem  alt  hefir  gefið  frá  sér,  nema  þetta,  að* 
draga  fram  lifið  meðan  til  vinst.  Hún  leggur  hendur 
i  kné  sér  og  kveður: 

Eg  hjari  svona  og  hugsa  ei  neittt 
og  horfi  út  i  bláinn. 
Á  lifinu  er  eg  leið  og  þreytt, 
löngunin  öU  er  dáin. 

Alt  um  það  saknar  hún  þess  að  vera  út  brunnin,  pvi 
seinna  kveður  sú  hin  sama: 

Sú  var  tið  eg  þekti  þrá, 
þá  var  rós  á  vanga. 


;330  Ofan  úr  sveitum. 

Nú  er  eg  orðin  grett  og  grá. 
Gott  eiga  þeir  sem  langa. 
Ein  er  það  sem  þykist  fremur  illilega  hafa  orðið  fyrir 
íbarðinu  á  lííinu,  hún  fær  ekki  orða  bundist  og  kastar  fram : 

Min  er  gatan  grýtt  og  brött, 
gróin  böli  og  tárum, 
þvi  heill  og  gleði'  í  hund  og  kött 
hraut  fyrir  mörgura  árum. 
Og  enn: 

Gleðin  felur  guUin  sin, 
gengin  er  sól  að  unni. 
Háreist  skýja  höllin  min 
hrunin  er  niður  að  grunni. 

Þó  kannast  hún  við,  að  margt  var  eplið  sætt,  sem 
lifið  rétti  að  henni,  þó  svik  værl  stundum  í  tafli,  sem  ráða 
jná  af  þessari  vísu: 

Mig  hefir  lífið  látið  dreymt 
Ijúft  og  sætt  á  sprettum, 
en  fegin  vildi  eg  geta  gleymt 
gletni  þess  og  prettum. 

Og  enn  kveður  hún: 

Gæfan  lítt  i  garð  minn  leit, 
hún  gaf  með  höndum  naumum, 
en  þó  á  eg  meir  en  margur  veit, 
í  minningum  og  draumum. 

Minningar  og  draumar  —  það  er  nú  bezta  veganestið  sem 
hún  á  tii  ófarinnar  brautar;  er  og  enginn  alsnauður  sem 
«lika  hluti  á  i  fórum  sinum. 

Ekki  munu  konur  alment  djarfmæltar  i  ástakveðskap; 
þykir  og  bezt  á  þvi  fara,  að  þær  gæti  þar  hófs;  þó  ber 
það  til  að  þeim  hrýtur  staka,  sem  heimfæra  má  til  þeirra 
naála.    T.  d.  kveður  ein: 

Bikar  nautna  eg  bar  i  munn, 
þann  bjór  er  Ijúft  að  kneifa, 


Ofan  úr  sveitum.  831 

eg  rendi  hann  alveg  út  í  grunn, 
en  ætlaði  þó  að  leifa. 

Þó  mig  síðar  þorsti  og  svengd 
þjái  eg  fæ  ei  dropa,  — 
eg  má  bæði  í  bráð  og  lengd 
búa  að  þessum  sopa. 

Ein,  sem  fengið  heflr  leiða  á  unnustanum,  afsakar 
íhverflyndi  sitt  með  breytileik  allra  hluta  þannig: 

Sízt  má  um  það  saka  mig 
þó  sigri  daginn  gríma, 
eða  eg  hætti  að  elska  þig, 
alt  heflr  mældan  tima. 

Okunnugt  er  mér  um  það,  hvort  heldur  það  var  i 
alvöru  eða  spaugi,  að  kona  kastaði  fram  þessari  stöku  við 
mann,  sem  brá  henni  um  sjóhræðslu: 

Hirði  eg  sízt  hvort  sæng  er  rök, 
er  sofna  eg  hinzta  blundinn, 
ef  við  byggjum  eina  vök 
þá  öll  eru  lokuð  sundin. 

Að  sveitakonan  þekki  til  afbrýðissemi  og  vilji  sitja 
ein  að  sínu,  má  skilja  á  þessari  stöku: 

Liflð  alt  þó  mæddi  mig 
mögla  skyldi  eg  eigi, 
óskiftan  ef  ætti  eg  þig 
eina  stund  úr  degi. 


Það  er  svo  dimt  skammdegið  hjá  oss  íslendingum, 
einkum  í  sveitinni,  þar  sem  hvorki  eru  gas-  eða  rafljós 
til  að  bæta  úr  sólarleysinu.  Er  það  því  vorkunnarmál, 
þótt  byrði  lífsins  verði  þung  á  þeim,  sem  i  mörgu  hafa 
að  snúast  og  við  raargt  að  stríða,  jafnvel  jólin  verða 
rsuraum  bæði  köld  og  dirara.     Ein  kona  kveður  svo: 


382  Trúin  á  moldviðrið. 

hans  eru  þunglamaleg  og  óljós,  sem  hann  að  vísu  biður 
afsökunar  á,  en  þó  jafnframt  er  ögn  hreykinn  af  og  telur 
sér  til  gildis  gagnvart  alþýðlegum  heimspekingum  upp- 
fræðslu-aldarinnar,  það  heíir  orðið  til  þess,  að  eftirmönn- 
um  hans  hefir  algerlega  tekist  að  koma  þvi  orði  á,  að 
heimspekin  væri  eins  konar  dulvísindi,  fárra  manna  færi, 
ef  til  vill  eins.  Að  segja  um  heimspekirit,  að  það  væri 
»ljóst«,  var  um  eitt  skeið  svo  fjarri  þvi  að  vera  lofsyrði, 
að  það  var  næstum  því  sama  sem  að  segja  að  það  væri 
þunt  og  grunt,  og  voru  Hegel  og  hans  fylgifiskar  óþreyt- 
andi  i  þvi  að  klina  þeim  lýsingarorðum  á  alt  það  sem 
ekki  var  markað  skólahugtökum  þeirra.  En  þessi  beygur 
við  það  að  vera  »Ijós«,  þessi  borginmenska  gagnvart  ^heil- 
brigðri  skynsemi«,  þetta  mont  af  moldviðri  sjálfs  sin, 
hefir  náð  langt  út  yfir  hóp  hugrænu  heimspekinganna  og 
þann  tíma  sem  þeir  sátu  að  völdum.  Mér  er  það  enn  í 
fersku  minni,  að  fyrir  mörgum  árum  sagði  maður  einn, 
sem  var  heimspekingur  »að  mentun«  en  ekki  »af  guðs 
náð«,  drýgindaiega  við  mig:  »]a,  við  heimspekingar  get- 
um  auðvitað  hvenær  sem  við  viljum  komist  svo  langt  1 
einum  tveimur  setningum,  að  enginn  geti  fylgt  okkur*. 
Það  voru  eftirköst  frá  Hegels  timum,  þegar  meistarinn 
hafði  ekkert  á  móti  þvi,  að  hver  þöngulhaus,  sem  tamið 
hafði  sér  mállýzku  hans,  teldi  sig  til  hinna  útvöldu  and- 
ans  skörunga,  er  gefið  væri  að  tala  mál  guðanna  og  skoða 
alla  leyndardóma  veruleikans  og  jafnvel  djúp  guðdómsins 
sjálfs.  Ef  ekki  þyrfti  annað  en  vöntun  á  »heilbrigðri 
skynsemi«  til  þess  að  vera  heimspekingur,  þá  væri  Þýzka- 
land  auðugast  allra  landa  að  heimspekingum. 

Á  Englandi  og  Frakklandi  hefir  heimspekin  sneitt 
hjá  slikum  villigötum.  Það  kemur  af  þvi,  að  hún  hefir 
þar  alt  af  haldið  velli  i  opinberu  lifi  og  almennum  bók- 
mentum,  en  á  Þýzkalandi  er  hún,  eins  og  önnur  visindi 
og  visindaiðkanir,  bundin  við  háskólana.  Því  fylgir  til- 
hneiging  til  að  mynda  skóla,  og  hún  er  það  fremur  öllu 
öðru,  sem  undirbýr  jarðveginn  fyrir  þetta  illgresi.  Að 
vísu   hefir  þetta  samband  vísindanna  við  háskólana  í  öll- 


Trúin  á  moldviðrið.  333 

um  greinum  ýmsa  agnúa  i  för  með  sér;  af  því  sprettur 
hneigð  til  að  mynda  hringi  og  loka  sig  inni  með  sjálf- 
teknum  hugtökum  og  sérstöku  orðavali;  en  þetta  fóst- 
bræðralag,  sem  raunar  er  sannur  þjóðarsjúkdómur  1  and- 
legu  lifi  og  bókmentum  Þýzkalands,  kemur  þó  hvað  ber- 
legast  fram  i  heimspekinni.  Heimspekin  er  öllum  öðrum 
vísindum  síður  til  þess  fallin  að  margir  geti  verið  þar  i 
samvinnu;  einstaklingseðlið,  tilfinningin  og  viljinn  ræður 
þar  meiru,  og  þess  vegna  hefir  hugþóttinn  þar  lausari 
taum  um  myndun  hugtaka  og  orða.  Þegar  slikur  hugþótti 
þykist  vera  sama  sem  frumleiki  i  hugsun,  fær  hann  auð- 
veldlega  fulltingi  ósjálfstæðra  og  þó  einkum  ungra  og 
óþroskaðra  manna,  er  brátt  þykir  vegur  að  þvi  að  hafa 
fyrstir  séð  til  fulls  ágæti  þessa  nýja.  afburðaanda.  Þvi  er 
það  að  fram  á  þennan  dag  er  með  þjóð  vorri  leikinn  upp 
aftur  og  aftur  sá  leikur,  að  ýmist  hér  ýmist  þar  kemur 
fram  einhver  skólaheimspekingur,  nær  sér  i  lærisveina  og 
myndar  með  þeim  lokaðan  hring.  Með  eins  konar  alstað- 
nálægð  ritmensku  sinnar,  þó  ekki  væri  með  öðru  en  því, 
^ð  hver  um  sig  vitnar  ávalt  í  alla  hina  i  blaða-  og  tíma- 
ritagreinum  sinum,  tekst  svo  að  láta  lita  út  eins  og  skoð- 
Anir  hans  væru  víðfræg  og  gildandi  kenning.  Það  er 
ekki  erfitt  að  mynda  sér  sérstakan  »skoðunarháttt«  (í  heim- 
|:Bpekinni  er  skoðunarhátturinn  það  sem  aldabrigða  upp- 
fötvun  er  i  öðrum  visindum)  og  eftir  þessum  skoðunar- 
lætti  verða  nú  öU  hugtök  steypt  upp  á  ný,  ný  orð  mynduð 
og  allir  hlutir  skirðir  upp.  Fáein  orðtök  og  hremmyrði 
komast  í  veltu,  tveir  þrír  tugir  ungra  manna  þyrpast  að 
og  dást  að  þessum  Doctor  profunduSj  menn  fara  að  finna 
til  sin,  fara  að  gera  sig  merkilega  af  þessari  nýju  skóla- 
mállýzku,  sem  enginn  skilur  nema  þessir  átvöldu;  svo 
eru  samdar  doktorsritgerðir,  bækur,  deilurit;  meistarinn 
hjálpar  til  að  fá  kennarastól  við  einhvern  háskólann,  og 
þar  með  er  »hinn  nýi  skóli«  kominn  á  laggirnar;  brátt 
aemur  svo  einhver  góður  kunningi  um  hann  sérstakan 
kapitula  í  heimspekisögu.  En  fyrsta  skilyrðið  og  aðal- 
meðaUð   til   að    ná   góðum  árangri,  er  ný  skólamállýzka. 


834  Ofan  úr  sveitum. 

Verða  það  og  sem  betur  fer  fáir,  sem  svo  eru  þjak- 
aðir  af  andstreymi  lifsios,  að  ei  brái  af  þeim  þegar  vorið 
kemur  »með  sól  i  fangi  og  blóm  við  barm  og  bros  á  vanga 
norður  i  heiminn*. 


Stökur  þær  sem  eg  hefi  hér  skráð  og  vafið  litlu  les- 
máli  um,  eru  allar  vestfirzkar  að  uppruna.  Höfunda  læt 
eg  ekki  getið,  því  bæði  er  það,  að  eg  geri  ráð  fyrir  að 
mönnum  þyki  sem  svona  stökur  hafi  lítið  bókmentalegt 
gildi,  og  má  þá  einu  gilda  hvaðan  þær  koma,  og  að  öðru 
leyti  þykist  eg  þess  fuUviss,  að  þær  af  höf.,  sem  enn  eru 
á  lifi,  myndu  kunna  mér  óþökk  eina,  ef  eg  nefndi  nöfn 
þeirra.  Eg  býst  við  að  þeim  þyki  það  meira  en  nóg 
dirfska  af  mér  að  hafa  sett  stökur  þeirra  á  prent,  þó  eigi 
fylgi  nöfnin  með. 

Iheódóra  Thoroddsen. 


Brosið. 


Það  var  í  rökkrinu  á  jólaföstu  seint,  sunnudagskvöld; 
í  skammdeginu.  í  rauninni  var  það  um  miðjan  dag,  þótt 
farið  væri  að  skyggja. 

Eg  lá  upp  í  sófanum  og  lét  fara  vel  um  mig,  eins- 
og  unt  var. 

Við  ofninn  sat  Bjarni,  með  pípuna  i  munninum  og 
horfði  út  i  myrkrið.  Það  syrti  af  jeli  og  dimdi  snögg- 
lega,  svo  að  næstum  varð  aldimt  inni.  Ofninn  stóð  op- 
inn  og  logaði  vel  i  honum.  Köstuðust  fáránlegir  glamp- 
ar  um  herbergið  af  eldinum. 

Við  höfðum  þagað  góða  stund.  Bjarni  var  enginn 
málskrafsmaður  og  við  vorum  nógu  góðir  vinir  til 
þess  að  geta,  þvingunarlaust,  setið  þegjandi  timunum 
saman,  einir,  og  hugsað  hver  sitt.  Okkur  fanst  það  ánægja. 
í  þetta  sinn  var  eg  eiginlega  ekki  að  hugsa  um  neitt,  lá 
svona  og  horfði  á  glampana  úr  ofninum,  sem  'hlupu  eftir 
loftinu  og  stundum  niður  eftir  veggjunum,  og  sýndust  þeir 
furðu  likir  norðurljósum.  Við  það,  og  ólætin  i  nríðinni 
á  húsinu,  barst  hugurinn  norður  i  land.  Og  áður  en  eg 
vissi  var  eg  kominn  á  skauta  þar,  ekki  samt  i  hríð,  nei, 
í  tunglsljósi  og  á  fögru  norðurljósakvöldi. 

í  þvi  var  byrjað  að  hringja.  Það  heyrðist  öglögt, 
við  og  við,  gegn  um  hríðina,  eins  og  huldufólkshringing  i 
eyrum  viltra  manna  er  lýst  i  þjóðsögum. 

Bjarni  leit  upp. 

>Eg  held  eg  haíi  verið  farinn  að  móka«,  sagði  hann. 
>Eg  vaknaði  þegar  þeir  fóru  að  hringja.  En  að  þeir 
skuli  nenna  þvi  i  þessu  veðri*. 


.336  Brosið. 

Eg  þagði.  Bjarni  stóð  upp  og  gekk  að  tóbakskassan- 
um  í  horninu  á  herberginu  og  lét  í  pípuna.  Svo  kveykti 
hann  i,  vel  og  vandlega,  og  settist  svo  niður  í  sama  stað 
og  áður. 

»Ertu  annars  sofnaður?«,  sagði  hann. 

»Neic. 

>Nú  jæja,  en  svona  alt  að  því.  Það  fer  svo  vel  um 
mann  að  sitja  i  myrkrinu  og  hlýjunni,  sérstaklega  þegar 
veðrið  er  svona,  og  þegja  og  hugsa«. 

»Það  var  tvent  i  ræðu  þinni«,  sagði  eg,  »sem  átti  við 
þig  en  ekki  mig.  Þú  situr,  eg  ligg,  þú  hugsar  en  eg  ekki. 
Og  svo  gleymdirðu  lika  því,  að  til  þess  að  verulega  vel 
fari  um  mann  þarf  að  reykja.  En  nú  ligg  eg  hér,  og 
nenni  ekki  að  standa  upp«. 

Bjarni  færði  mér  tóbakið  og  eldspýturnar  og  settist 
svo  aftur. 

»Víst  varstu  að  hugsa«,  sagði  hann,  »þetta  er  einmitt 
að  hugsa.  Þegar  hugurinn  fær  að  fara  sínar  leiðir,  ótrufl- 
aður,  eins  og  í  draumi,  og  ekkert  er  sem  glepur«. 

»Ætli  það  sé  nú  ekki  oftast  eitthvað  sera  glepur.  Eg 
var  nú  til  dærais  áðan  að  reyna  að  hnoða  saman  vísu,  en  þá 
sá  eg  alt  i  einu  að  glamparnir  úr  ofninum  eru  eitthvað 
líkir  norðurljósura.  Og  svo  datt  mér  í  hug  hvað  af  öðru. 
Þetta  gæti  raiklu  fremur  kallast  hugsunarleysi«. 

»Mikið  rétt  en  vitlaust  þó«,  sagði  Bjarni  og  geispaði. 
»En  skemtilegt  er  samt  að  lofa  huganum  að  íijúga.  Stund- 
um  er  það  ómögulegt,  eins  og  þú  veizt.  Eitthvað  er  þar 
svo  ríkt,  að  það  er  þar  altaf.  Jafnvel  draumarnir  eru 
um  það.    En  gott  átt  þú,  að  geta  lofað  huganum  að  fljúga«. 

Eg  reykti  og  þagði.  Eg  sá  að  Bjarni  lauk  úr  pípunni 
og  lagði  hana  á  borðið.     Hann  fór  sér  að  engu  óðslega. 

»Það  var  i  fyrravor^,  byrjaði  hann,  »að  eg  fór  aust- 
ur  í  sýslur.  Hér  fyrir  ofan  Geitháls  rakst  eg  á  hjón  að 
austan  og  dóttur  þeirra,  eg  reið  fram  á  þau.  Stelpan  var 
svo  lagleg  og  einkennilega  skrítin,  að  eg  gat  ekki  fengið 
mig  til  að  skilja  við  þau  og  varð  þeim  samferða.  Skrítin, 
segi  eg,  nei,  eg  skal  segja  þér,  hún  var  hreint   og   beint 


Brosið.  387" 

falleg!  En  hún  var  iUa  til  fara  og  feimin.  Hún  hafði 
þetta  »eitthvað«  við  sig,  sem  svo  margar  ríkar  og  vel 
upp  aldar  og  laglegar  stúlkur  vantar.  Og  sú  kunni  að 
brosa*. 

Bjarni  þagnaði  góða  stund.  Eg  brosti  í  kamp  og 
reykti.  Jelið  var  gengið  hjá,  en  orðið  aldimt  af  nóttu. 
Bjarni  lét  aftur  1  pípuna. 

>Það  er  undarlegt  annars«,  hélt  hann  áfram,  »hva& 
fallegt  bros  getur  setið  fast  í  huga  manns.  Eg  hafði  al- 
drel  séð  stúlkuna  áður,  og  þau  einu  kynni  sem  eg  hef  af 
henni  enn  þann  dag  í  dag,  eru  þau,  að  hún  brosti  i  hvert 
sinn  er  eg  leit  á  hana  á  leiðinni  yfir  heiðina.  Eg  vann 
það  til  að  ríða  fót  fyrir  fót  alla  leið  og  skrafa  við  karl- 
inn,  og  kerlinguna,  því  hún  sagði  varla  orð.  Ekki  af  þvi 
að  hún  væri  heimsk,  það  sá  eg  á  augunum,  einkennilega 
falleg  augu,  skal  eg  segja  þér.  Mér  fanst  það  margborga 
sig,  og  aldrei  heör  mér  fundist  eg  vera  eins  fljótur  yfir 
Hellisheiði.  Tvisvar  eða  þrisvar  hef  eg  síðan  séð  eins  og 
endurskin  af  því  brosi  í  brosum  annara  kvenna,  og  trú- 
irðu  þvi,  mér  hefir  eins  og  hitnað  um  hjartaræturnar« ! 

Bjarni  þagnaði  aftur.  Eg  horfði  á  þessa  kynlegu 
glampa  frá  ofninum.  Þeir  vöktu  ýmsar  minningar,  og  eg 
heyrði  til  Bjarna  gegnum  minar  eigin  hugsanir. 

»Það  var  ekkert  i  því  brosi  annað  en  sakleysi«,  sagði 
hann.  »Ekkert  sem  bauð  neitt,  eða  lofaði  neinu.  En  það 
sýndi  svo  djúpt  inn  í  þessa  innilega  saklausu  og  fögru 
konusál.  Hún  var  feimin  við  mig,  það  skein  út  úr 
augunum  á  henni  þegar  hún  leit  á  mig.  En  það  var  eg, 
sem  hefði  átt  að  vera  feiminn  við  hana,  átt  að  krjúpa  á 
kné  fyrir  henni  og  biðja  um  fyrirgefning  synda  minna. 
Á  svo  miklu  hærra  stigi  var  sál  hennar  en  mín.  Eg  er 
að  hugsa  um  það  að  hamingjusamur  er  sá  maður  sem  hún 
gefur  ást  sína.  Þótt  hún  hefði  ekkert  annað  að  gefa. 
Hversu  margfaldlega  má  honum  ekki  finnast  sér  launað 
alt  sitt  erfiði,  allir  sinir  svitadropar,  þegar  hann  kemur 
heim  á  kvöldin  eftir  erfiði  dagsins,  og  hún  tekur  á  mótl 
honura  með  einu  af  þessum  brosum.  —  Af   þessum   bros- 

22 


338  Brosið. 

«m!  segi  eg.  Hvaða  vitleysa!  Því  hvað  hafa  þau  bros 
verið  sem  hún  gaf  mér,  hjá  þeira,  sem  hún  gefur  elsk- 
huga  sínum«. 

»Þú  heíir  hreint  og  beint  orðið  ástfanginn  i  henni«, 
sagði  eg. 

*Það  væri  hlægilegt,  eða  finst  þér  það  ekki«  ?  sagði 
Bjarni,  hann  stóð  upp  og  gekk  um  gólf.  »En  það  get  eg 
sagt  þér  með  sanni,  að  betur  man  eg  þau  bros  en  marga 
kossa.  Það  gerði  rigningu  þá  um  daginn,  þegar  við  vor- 
um  á  heiðinni,  og  eg  lánaði  henni  regnkápuna  mina. 
Hún  var  svo  föl  og  veikluleg  og  illa  útbúin.  Og  svo 
þegar  við  kvöddumst,  þá  brosti  hún«. 

>Hún  hefir  auðvitað  orðið  fegin  að  losna  við  þig«! 
sagði  eg. 

Bjarni  svaraði  engu.  Hann  settist  niður  og  horfði  inn 
i  eldinn.  Eg  hélt  að  honum  hefði  þótt  við  mig  og  ætl- 
aði  að  fara  að  segja  eitthvað,  en  þá  byrjaði  hann  aftur 
að  tala. 

»Eg  veit  ekkic,  svaraði  hann.  »Getur  verið.  I  haust 
fór  eg  aftur  austur  og  kom  á  bæinn  til  föður  hennar. 
Hún  var  ekki  heima.  Það  er  fallegt  á  þeim  bæ.  Klett- 
ur  fyrir  ofan  bæinn  og  "stallur  þar  i  með  viði.  í^r  veit 
eg  að  hún  hefir  setið  og^brosað*. 

Bjarni  stakk  nú  pípunni  i  vasann  og  stóð  upp. 

»Nú  ætla  eg|  að  [fara,  áður*  en  næsta  jel  kemur. 
Blessaður« ! 

»Heyrðu,  Bjarni«f,  sagði  eg  og  settist  upp.  »Hvers- 
vegna  sagðir  þú  mér  þetta  nú,  en  ekki  fyr«? 

>Það  skal  eg  segja  þér«,  svaraði  hann  lágt.  >Eg 
mætti  henni  áðan  hérna  á  götunni,  þegar  eg  kom  hingað 
til  þin.    Og  hún  þekti  mig  og  — «,  hann  hikaði  við. 

»0g  hvað«?"spurði  eg. 

»0g  brosti«! 

Þórir  Bergsson. 


Nokkur  orð  um  íslenzkan  Ijóðaklið. 

Eftir  Guðm.  Björnsson. 


F  0  r  m  á  1  i. 

Jón  heitinn  Þorkelsson,  rektor,  kendi  raér  margt  i  is- 
lenzkri  bragfræði  á  skólaárum  mínum.  Hinar  víðfrægu 
ritgerðir  E.  Sievers  komu  út  um  það  leyti;  lét  rektor  mig 
lesa  þær;  hafði  hann  kenningar  Sievers  i  hávegum  og 
skýrði  þær  fyrir  mér  og  hefi  jeg  aldrei  getað  gleymt 
þeim  fræðum. 

Nú  er  hlustun  og  bang  (Auscultatio  og  Percussio) 
ein  hin  gagnlegasta  læknisrannsókn,  en  afar  vandlærð, 
svo  að  -fáir  læknar  kunna  til  hlítar.  A  yngri  árum  leit- 
aði  eg  allra  bragða  til  að  skerpa  og  venja  heyrn  mina, 
i  þvi  skyni  að  komast  sem  lengst  i  þessari  vandasömu 
læknislist,  að  hlusta  sjúklinga.  Fyrir  þá  sök  lagði  eg 
stöðuga  stund  á  að  gefa  nánar  gætur  að  öllum  klið  i  Ijóð- 
um  og  lögum.  Eg  hefi  lika  veriö  læknakennari  i  17  ár  og 
jafnan  orðið  þess  var,  að  söngelskir  og  hljómglöggir  náms- 
menn    eiga    langhægast  með  að  læra  að  hlusta  sjúklinga. 

Af  þessum  ástæðum  hefir  skilningur  minn  á  islenzkum 
Ijóðaklið  þroskast  og  mér  hefir  smámsaman  orðið  Ijóst, 
að  ýmsar  kenningar  bragfræðinganna  eru  skakkar;  jafn- 
framt  hefi  eg  rekist  á  ýmislegt,  sem  menn  hafa  ekki  tekið 
eftir  áður,  svo  að  eg  viti.  Fyrir  skömmu  sagði  eg  Finni 
próf.  Jónssyni  frá  minum  skilningi  á  dróttkvæðum  hætti; 
hefir  hann  spurt  mig,  hvað  mér  litist  um  Ijóða- 
háttinn,  sem  mönnum  hefir  þótt  torskildastur.  Fyrir  þá 
sök   hefi   eg   samið    þessa   stuttu    ritgerð.     Grranni   minn, 

22* 


340  Nokkur  orð  um  íslenzkan  Ijóðaklið. 

Pálmi  kennari  Pálsson,  hefir  lesið  fyrir  mig  prófarkir  og: 
á  eg  honum  að  þakka  ýmsar  leiðbeiningar  og  lagfæringar. 


I.    Heiti,  merki  og  skammstafanir^). 
Kliður  =  Rhy  thmus ;  kliðréttur=  rhythmisch ;  k  1  i  ð- 

1  a  u  s  =  arhythmisch. 
Dynur  =  Takt;  að  slá(drepa)  dyninn  =  den  Takt 

schlagen ;  dynhöggin  eru  merkt  með    |  . 
Stig    =    Hebung   (arsis);   stigatkvæðin    eru   prentuð    með 

feitu  letri. 
Hnig  =  Senkung  (thesis);  hnigatkvæðin  eru  prentuð  með^ 

grönnu  letri. 
Hvild  (þögn)  =  Pause,  merkt  — . 
Liður    (bragliður)    =    Fuss ;    harðliður    =    Trocháus 

(t.  d.  harð-ur) ;  harðliða  =  trochaisch ;  m  j  ú  k  1  i  ð- 

ur  =  Jambus  (t.  d.  í  dag);  mjúkliða  =jambisch; 

langi  harðliður  =  Dactylus  (t.  d.  lang-dreg-inn);. 

langi  mjúkliður  =  Anapæstus  (t.  d.  varla  til),  á 

naumast  heima  í  islenzku. 
Tviliður  =  Dipodie,    er   ýmist    fallgengur    {,—,  \  „—} 

eða  risgengur  {,—„  I  ,—„)  =  absteigend,  aufsteigend. 
Orðþungi  (áherzla)  =  Akzent  (Wortakzent). 
Efnisþungi  =  Der  logische  Akzent. 
Stigþungi  =  Versakzent,    merktur    með    ,    (í   minna   lagi) 

eða  „  (í  meira  lagi). 
Klifa  =  skandiren  (o:    slá  högg  fyrir  hvern  dyn,  líkt  og 

í  söng). 
Ljóð  =  Lied ;  V  i  s  a  (erindi)  =  Strophe ;  vísuorð  (lota) 

=  V e r s;  merki:  vo. ;  1  a g  =  Melodie. 
F.  J.  =  Finnur   Jónsson:     Stutt   bragfræði.     Khöín- 

1892. 
B.  Þ.   =   Bjarni    Þorsteinsson:     íslenzk    þjóðlög. 

Khöfn  1906—9. 


*)  Mörg    eru    heitin    ný    og    þótti  mér  réttast  að  nefna  þýzk  heiti 
til  skýringar,  af  þvi  að  beztu  ritin  um  þetta  mál  eru  á,  þýzku. 


Nokkur  orð  nm  islenzkan  Ijóðaklið.  841 

II.     Liðir  og  lotur. 

í  íslenzku  hvilir  aðaláherzlan  (orðþunginn)  jafnan  á 
fyrsta  atkvæði  (raddhljóði)  hvers  orðs.  Þess  vegna  eru 
bragliðir  í  íslenzkum  Ijóðum  yfirleitt  harðir^),  stigin  á 
undan  hnigunum;  íslenzk  vísuorð  verða  ekki  mjúkliða,  þó 
að  þau  byrji  á  raddléttu  atkvæði  (einu  eða  tveimur),  það 
«ða  þau  eru  þá  forskeyti  (Auftakt),  en  ekki  upphaf 
á  mjúklið,  t.  d.: 

Ó  fög-nr  er  vor  fÓ8t-nr  jörð  — 

Þú  blá-fjalla  geim-ur  með        heið-jökla  hring  — 

I.  \,  \n  \, 

Þegar  Ijóð  er  flutt  (lesið,  þulið),  hópast  bragliðirnir  1 
1  0  t  u  r  með  smáhvíldum  á  milli.  Hver  lota  heitir  vísu- 
orð  og  á  að  rita  það  i  einni  línu  (þeim  til  leiðbeiningar, 
sem  lesa).  Það  ber  við,  að  hvild  milli  lotna  hverfur,  t.  d. 
af  því,  að  raddlétt  atkvæði  er  sett  i  hana. 

Menn  villast  nú  alloft  á  því  (skáldin  lika),  að  þeir 
búta  ferliða  vísuorð  sundur  i  2  tvíliða  vísuorð,  enda  þótt 
allir  4  liðirnir  heyrist  glögt  i  einni  lotu.  Til  dæmis  má 
nefna:  »Pönnusmiði«  eftir  Stefán  Ólafsson  (Kvæði  eftir 
St  Ól  I.  Khöfn  1885,  bls.  79)  og  *Sveitakveðja«  (Snót, 
Akureyri  1877,  bls.  61). 


^)  Í  frísl(-ur  hvilir  t,  d.  allur  raddþunginn  á  fyrra  atkvæðinu. 
I  mæltu  málí  hleðst  nú  efnisþunginn  ofan  á  orðaþungann  og  veldur 
miklum  mun  á  raddþunga  orðanna,  oft  lika  miklum  mun  á  merkingu 
^etninganoa,  t.  d.: 

Eg  er  frísl<-ur  (hvað  sem  öðrum  liður); 

Eg  er  frísl<-ur  (hvað  sem  hver  segir); 

Eg  er  frísl(-ur  (það  vantar  ekki). 

\,  \„ 

I  vönduðum  kveðskap  verður  mesti  efnisþunginn  að  vera  þar  sem 
stigþuDginn  er  mestur;  góð  skáld  brjóta  stundum  þetta  lögmál  — 
iklaufarnir  iðulega. 


842  Nokkur  orð  um  islenzkan  Ijóðaklið. 

III.    Kliðurinn  í  islenzkum  Ijóðum. 

í  öllu  tali  gerir  röddin  ýmist  að  vaxa  eða  sljákka. 
í  sundurlausu  máli  er  ekkert  fast  skipulag  á  þessum  radd- 
brigðum;  bilin  miUi  raddbylgnanna  eru  þar  allavega 
mislöng.  En  í  Ijóðum  og  lögum  hefjast  raddbylí^jurnar 
með  jöfnum  millibilum  og  valda  skipulegum,  geðfeldum 
k  1  i  ð.  Hver  kliður  skiftist  því  i  stutt  tímabil,  sem  öll 
eru  j  a  f  n  1  ö  n  g,  og  þau  má  kalla  d  y  n  i  (takta)  af  því 
að  það  eru  raddardynir  (raddbylgjur),  sem  marka  þessi 
bil.  Við  heyrum  dynina  í  Ijóðum,  hvort  heldur  þau  eru 
þulin  eða  sungin.  Þau  atkvæði  (eitt  eða  fleiri),  sem  heyr- 
ast  i  hverjum  dyn,  eru  kölluð  bragliður  eða  liður^). 

Kliðurinn  er  réttur,  ef  timabilin  milli  raddbylgnanna 
(upphafa  þeirra)  eru  öll  jafnlöng  —  dynirnir  jafnlangir^). 
Til  þess  að  halda  réttum  klið  i  söng  er  haft  það  ráð,  a^ 
»drepa  dyninn«  (»slá  taktinn«).  Til  þess  að  finnay 
hvort  Ijóð  er  kliðrétt,  er  öruggast  að  »k  1  i  f  a«  (»skandera«) 
hverja  vísu,  o:  drepa  högg  með  hendi  eða  fæti  i  hvert 
sinn  sem  röddin  stígur;  fer  þá  jafnan  svo,  að  höggíð  fellur 
rétt  um  lelQ  og  raddhljóðið  hefst  í  því  atkvæði,  sem  stendur  í 
stigi  bragliðsins,  t.  d.: 

Kveld-a  tek-ur  sezt  er  sól  — 

Málstafirnir   í  upphafi  stigatkvæðanna  eru  því  eins  konar 
forskeyti,  sem  i  raun  réttri  heyra  til  næsta  lið  á  undan. 

Atkvæði  (samstöfur)  orðanna  eru  ýmist  löng  (s  e  i  m- 
d  r  e  g  i  n)  eða  stutt  (s  e  i  m  1  a  u  s) ;  1  f ornöld  var  þessi  munur 
miklu  meiri  og  skýrari  í  íslenzkunni  en  nú  á  dögum  og  fór 
eftir  öðrum  reglum  (F.  J.,  bls.  12).  Mikill  seimdráttur  verður 
hér  merktur  ^^.  Á  h  e  r  z  1  a  n  (orðþunginn)  er  alt  annað, 
hún  hefir  jafnan  hvilt  á  upphafsatkvæði  orðanna  i  islenzku, 
en    þau     atkvæði    eru    ýmist    seimdregin    eða    seiralaus. 


^)  Stundum  er  einn  dynur  i  lagi  látinn  taka  yfir  tvo  bragliði  i 
Ijóðinu. 

')  Þegar  Ijóð  er  þulið,  má  þó  hægja  kliðinn  í  svip,  eða  hraða 
honum  —  líkt  og  í  söng. 


Nokkar  orð  um  isleDzkan  Ijóðaklið.  34^< 

í  Ijóðaklið  verða  kliðbylgjurnar  jafnan  að  lenda  á  áherzlu- 
atkvæðum^),  —  hvort  sem  þau  nú  eru  seimdregin  eða 
seimlaus  —  og  eru  þá  þau  áherzluatkvæði  kölluð  s  t  i  g 
og  hér  auðkend  feitu  letri,  en  öll  önnur  atkvæði,  sem  eru 
raddléttari  i  kliðinum,  eru  kölluð  hnig  og  merkt  með 
grönnu  letri,  og  geta  það  lika  verið  ýmist  löng  eða  stutt 
atkvæði  og  jafnvel  áherzluatkvæði  i  sundurlausu  máli.  Með 
merkjunum  r  og  t,  er  gefið  i  skyn,  hvort  raddbylgjan 
(stigþunginn)  i  dyninum  er  i  meira  lagi  („)  eða  minna 
lagi  (  f ).  Stigþungann  má  auka  meö  þvi  að  herða  áherzl- 
una  á  stigatkvæðinu,  en  lika  með  þvi  að  auka  seimdrátt- 
inn  (draga  seiminn  á  stigatkvæðinu),  en  það  verður  (í 
fornu  máli)  þvi  að  eins  gert,  ef  stigatkvæðið  er  langt. 
Þegar  menn  þylja  forn  Ijóð,  má  ekki  gleyma 
þvi,  að  seimdrátturinn  réð  þar  meiraen 
á  h  e  r  z  1  a  n,  en  i  nútiðarljóðum  ræður  áherzlan  vanalega 
mestu  um  stigþungann.  Mörg  forn  kvæði  þykja  nú  stirð^ 
(kliðskökk);  en  sé  þess  gætt  1  framburðinum,  að  láta  seim- 
dráttinn  ráða  meira  en  áherzluna,  þá  er  oft  eins  og  þauf 
losni  úr  álögum,    verða  þá  kliðrétt  og  óma  þýtt  í  eyrum, 

Ýmsir  bragfræðingar  hafa  aðgætt  mjög  vandlega  stig- 
in  og  hnigin  í  íslenzkum  fornkvæðum  og  atkvæðafjölda  l 
hverju  vísuorði  og  lengd  atkvæðanna.  Rannsóknir  Sievers 
þar  að  lútandi  eru  langmerkastar  (F.  J.  bls.  10—11).  Þess- 
ir  fræðimenn  hafa  einnig  gefið  fullan  gaum  aö  liðafjölda,. 
hendingum  og  Ijóðstöfum  (stuðlum  og  höfuðstöfum). 

Þó  eru  margar  gátur  óráðnar  enn  i  islenzkri  brag- 
fræði,  og  er  ekki  að  furða,  því  að  alt  til  þessa  hafa  is- 
lenzkir  fræðimenn  haft  litlar  gætur  á  því,  sem  mestu  varð- 
ar  í  hverjum  bragarhætti,  en  það  er  kliður  háttarins.  Klið- 
urinn  er  líf  og  sál.  í  hVerjum  bragarhætti.  Þegar  um. 
gamla  hætti  er  að  ræða,  verður  það  oft  raestur  vandina. 
að  finna  rétta  kliðinn. 

En  þær  rannsóknir  hafa  verið  vanræktar.  Má  færa^ 
augljósar  sannanir  fyrir  því. 

*)  Geta   þó  stundum  fallið  á  atkv.,  sem  hafa  aukaáherzlu  (t.  d.  Ola/ur);, 
um  þær  áherzlur  verður  ekki  rætt  hér  (F.  J.  bls.  15). 


^SM  Nokkur  orð  utn  islenzkan  Ijóðaklið. 

Það  er  gamalkunnugt,  að  i  ferliða  vísuorðura  (bæði 
heilura  og  stýfðura)  eru  1.  og  3.  Jiður  yfirleitt  stigþyngri 
en  2.  og  4.  liður;  fyrir  það  klofnar  vísuorðið  í  tvær  deild- 
ir  og  eru  þær  hvor  um  sig  kallaðar  tvíliðir,  af  þvi  að 
tveir  bragliðir  eru  i  hvorri  þeirra.     I  þessum  vísuorðum 

Fann-a  skaut-ar  fald-i  há-ura  — 

\n  \,  \n  \, 

fjall-ið  allr-a  hæð-a  val  — 

er  auðheyrt,  að  stigþunginn  er  mun  meiri  i  1.  og  3.  en  i 
2.  og  4.  lið.  »Fanna  skautar«  er  fallgengur  tviliöur,  af 
því  að  siðari  stigþunginn  er  minni  en  sá  fyrri. 

Nú  segir  Ph.  Schweitzer  (Tímaiit  Bókraentafélagsins 
VIII.  bls.  316 — 318),  að  tvíliðirnir  i  isienzkuni  Ijóðum  séu 
ávalt  fallgengir.  Við  þeirri  kenningu  hefir  enginn  hagg- 
að,  —  og  þó  er  auðfundið,  að  liún  er  röng. 

I  islenzkum  kveðskap  eru  tviliðirnir  mjög  oft  risgengir, 
t.  d.  í  þessu  alkunna  erindi: 

Of-an  lúð  ir  fjall-ið  fór-u  — 

forn-ar  slóð  ir  lllj-u  ranns  — 

\,  \n  \,  \„ 

Ef  gætt  er  að  kliðnura  i  ferskeyttura  vísum,  þá  er 
íljótlieyrt,  að  tvíliðirnir  í  þeira  eru  að  visu  alloftast  fall- 
:gen^ir,  en  hitt  þó  býsna  títt,  að  þeir  eru  risgeiigir,  t    d.: 


I   n 


Yfirleitt  verða  tvíliðirnir  lisgengir  i  liringhendura  vís- 
um,  en  þó  líka  oft  í  öðrum  Ijóðuin.  í  »Tsl.  þjóðl.«  eftir 
Bjarna  Þorsteinsson,  Kh.  1906  -  09,  raá  finna  nijög  raörg 
rirannlög  raeð  risgengura  tvíliðum,  t.  d  :  »Góða  siöi  ven 
-þig  við«  (bls.  8^.9). 


er-öld 

1  , 

flá-a 

1. 

syn-ir 

\, 

ú  mér 

\, 

spá-ir 

1. 

hörð  u  - 

1  , 

Nokkur  orð  um  islenzkan  lj(^ðaklið.  345 

Þetta  eitt  er  næg  sönnun  fyrir  því,  að  vísuorð  geta 
haft  gagnólilian  klið,  þó  að  þau  hafi  jafnmarga  og  sam- 
kynja  liði. 

Sé  nú  gætt  betur  að  kliðnum  í  2.  og  4.  vísuorði  i  fer- 
skeyttum  vísum,  þá  verður  fyrir  manni  annar  mjög  merki- 
legur  munur,  sem  bezt  lýsir  sér  i  rímnalögunum  (»stemm- 
unura«).  Þessi  vísuorð  eru  þríliða,  þau  eru  lika  iðulega 
sungin  (kveðin)  í  3  dynjum.  En  mjög  oft  eru2.  og 
4.  vísuorð  i  ferskeyttum  visura  kveðin  Í4 
d  y  n  j  u  ra.  Til  dæmis  um  það  raá  benda  á  lagið  við  vísuna : 
»Enginn  keraur,  enginn  sést«  (B.  Þ.,  bls.  830—31).  Klið- 
urinn  verður  þar  á  þessa  leið : 

Eng-inn  kem-ur  eng-inn  sést  — 

eng-inn  dvel-ur  hjá  ^^^  mér  — 

\n  L  \„  \, 

Hér  á  hvildin  að  réttu  lagi  að  taka  yfir  fullan  helming  af 
4.  dyn  i  2.  visuorði. 

Þegar  ferskeyttar  vísur  eru  mæltar  af  raunni  frara, 
heyrist  þessi  kliður  i  2.  og  4.  vo.  (4  dynir)  sjaldan  nú  orðið.^) 

Hinsvegar  er  það  enn  föst  þjóðarvenja  að 
þ  y  1  j  a  m  a  r  g  a  r  þ  j  ó  ð  v  í  s  u  r  (b  a  r  n  a  g  æ  I  u  r  o.  fl.) 
á  þann  hátt,  að  þriliða  vísuorð  falla  í  4dyni, 
og  verður  nú  óðar  vikið  að  þvi. 


IV      Dróttkvæður  háttur  (F.  J.  bls.  45.-49). 

I  þeim  hætti  eru  3  liðir  í  hverri  lotu.  E.  Jessen  fann 
1863  það  undarlega  lögmál,  að  næstsiðasta  atkvæðið  í 
hverju  vo.  (lotu)  er  æfinlega  langt  og  endar  vo.  vanalega 
á  tvíkvicðu  orði;  en  aldrei  hefir  veriö  leyst  úr  þvi,  hvern- 
ig  á  þessu  stendur. 


*)  Þegar  Skiðaríraa  var  ort,  hefir  2.  og  4.  vísuorð  ávalt  verið  þal- 
ið  eða  kveðið  i  4  dynjum,  þvi  að  næstsíðasta  atkvæðið  er  ávalt  langt 
(sbr.  það,  sem  sagt  verður  um  dróttkvætt). 


346  Nokkur  orð  um  islenzkan  Ijóðaklið. 

Nú  eru  til  fjöldamörg  gömul  þriliða  erindi  (barna- 
gælur,  þulubútar  o.  fl.),  sem  öll  alþýða  kann  enn  í  dag 
og  allir  hafa  yfir  (þylja)  á  sama  hátt  —  í  fjórum  dyn- 
jum  með  endahvild,  sem  tekur  yfir  helming 
a  f  4.  d  y  n  i  n  u  m.  Til  dæmis  má  taka  þetta  alkunna 
erindi : 

Stí-g-ur  hún  við  sto  ^^^^^  kk-inn  — 

\f,  \,  \n  I, 

stu-tt-an  hef-ir  hún  so  -----nw^^  kk-ínn  — 

I.  1.  I.  \, 

Ijó-s-an  ber  tiún  lo  -^^^^^  kk-inn  — 

\n  \,  \n  \, 

li-tl-i  stelp-u  hno  ^^^^---  kk-inn  — 

\n  \,  \n  \, 

Þá  er  til  urmull  af  svonefndum  Grýlukvæðum;  eru' 
sumar  Grýluvísur  eflaust  mjög  gamlar;  kann  alþýða  manna 
enn  í  dag  mörg  þess  konar  Ijóð.  I  »Grýluhættinum«  eru 
4  vo.,  1.  og  3.  að  réttu  lagi  ferliða  og  rímlaus,  2.  og  4. 
þriliða  og  með  endarimi.  Nú  er  það  afaralgengt,  að  l.  og 
3.  vo.  eru  stýfð,  ekki  nema  3  liðirnir,  en  þó  eru  þau  engu 
að  síður  ávalt  þulin  i  4  dynjum  —  alveg  afbrigðalaust. 
Dæmi: 

Ekk-i  linn-ir  um     -    ferð    -     un-um  í 

\n  \.  \n  \, 

Fljó  ^^^^^  ts-dal-inn  enn     — 

I   .  \,  \n 

það  sér  á  að  þa^'^-^r  bú-a  — 

I.  \.  \n  \, 

þri^^-^^^^fn-að-ar  menn  — 

I.  I.  \n 

Hér  er  kom-in  6rý  ^^-^^^-^  l-a,  og 

I.  \,  \n  \, 

gœ^^^^^^g-ist  á  ból  — 

1.  I,  \n 

hú--^wn  viii  sig  hví  ^-^w-^w^  l-a  — 

\  ,.  \  .  \  n  í  r 

hér  um  ö^^^ll  jól  — 

\,  \n  \, 


Nokkur  orð  um  íslenzkan  Ijóðaklið.  347 

Báðar  þessar  vísur  eru  gamlar.  En  ýms  beztu  skáldin 
yrkja  enn  í  dag  undir  þessum  sama  klið.  Er  auðheyrt,  að 
i  islenzkum  Ijóðum  lifa  enn  i  dag  leifar  af  seimdrættin- 
um  i  forna  málinu.     Dæmi: 

Geng  eg  fram  á  gní--'-w^^^p-up  og 

gei  v^^w^<>^  g-væn-a  brún    — 

\n  \,  \„ 

Djúp-an  lít  eg  da  w^w^v^^  l-inn  og 

Im  \,  \n  I, 

dá  -^^v_^^v^^  fög-ur  tún  — 

\n  \.  \n 

Ljó  ^^^^^  8-hærð  og  li  w^^^v^^t-fríð  og 

\n  \,  \n  \, 

lé  w^w^^  tt  und  ir  brún  — 

\n  (   r  \n 

ha ^'-^— '--^ ndsmá  og  hý ••^'-^^^^'-^ r-eyg  og 

I.  I,  I.  \, 

helt-ir  Si^---^^--'^g-rún  — 

I .  I  .  \, 

Það  virðist  nú  einsætt,  að  ástæðan  fyrir  Jessens 
lögmáli  er  sú,  og  engin  önnur,  a ð  dróttkvæður 
háttur  hefir  ávalt  til  forna  haft  þann  sama  klið,  sem  enn  lifír 
í  barnagæíunum  og  ýmsum  öðrum  aiþýðuljóðum,  hvert  vísu- 
orð  jafnan  verið  flutt  í  4  dynjum,  t.  d.: 

é  ^^^^w^  l-i  _ 

\n  \, 

bpyw^^^^ggj-Ur   - 

I.  \, 


Ól-áfr 

rauð  i 

1   n 

\, 

Y-ggj-ar 

1  n 

slíðr-a 

1  , 

V-ei-tk  at 

vis-i 

1   n 

1  , 

ví-ð-a 

brynj-u 

1  „ 

1  , 

tt-i 


lipí^^^^^^ð-ir  - 

\n  \, 

[Háttal.  Rögnv.  jarls] 


Næstsiðasta  atkvæðið  er  dregið  heilan  dyn ;  þvi  v  a  r  ð- 
það  að  vera  langt.  Þessi  mikli  seimdráttur  heflr  nú  i  för 
með  sér  að  draga  verður  endingarraddhljóðið  venju  fremur 


.348  Nokkur  orð  um  islenzkan  Ijóðaklið. 

til  þess  að  lengd  þess  samsvari  lengd  fyrra  raddhljóðsins. 
Fyrir  þessa  sök  verður  raddþungi  endingarinnar  fram  yfir 
alla  venju,  verður  að  léttum  stigþunga  í  síðasta,  fjórða, 
dyninum,  en  fullur  helmingur  af  þeim  dyn  er  hvildin, 
sem  skilur  vísuorðin. 


V.     Hrynhenda  (F.  J.  bls.  49—50). 

Þar  eru  4  stig  (4  liðir)  i  hverri  lotu,  en  Ijóðstafir  og 
hendingar  eins  og  í  dróttkvæðu.  Þessi  háttur  lýtur  einnig 
Jessens  lögmáli. 

Af  því,  sera  sagt  var  um  dróttkvæðan  hátt,  má  ótvi- 
rætt  ætla,  að  hvert  vísuorð  i  hrynhendu  hafi  jafnan  verið 
rflutt  í  fimm  dynjum,  þannig : 

Sé  þér  dýrð  með  sannr-i  prý^^w^v^^ð  i  — 

\,  \n  \,  \n  \, 

sung-inn  heiðr  af  öll-um  tu  ^^^^^  ng-um  — 

\,  \n  \,  \n  \, 

I  dróttkvæðu  eru  tvíliðirnír  yfírleítt  fallgengir,  en  ris- 
gengir  i  iiryfThendunní. 


VI.     Fornyrðíslag  (F.  J.  bls.  39—41). 

Ef  Ijóð  undir  þessum  hætti  eru  þulin  með  fullri  að- 
rgæzlu  á  efni  og  eðlilegum  klið,  þá  dylst  það  ekki,  að 
hvert  erindi  fellur  i  fjórar  lotur. 

Flestir  norrænir  vísindamenn  hafa  (siðan  á  13.  öld) 
skift  erindunum  í  8  vísuorð  og  þannig  eru  þau  nú  vanalega 
þulin  hér  á  landi,  raeð  stuttri  hvíld  railli  1.  og  2.,  3.  og 
4.,  5.  og  6.,  7.  og  8  visuorðs,  en  lengri  hvild  milli 
2.  og  3.,  4.  og  5.,  6.  og  7.  vísuorðs. 

En  það  er  fljótséð,  að  hverir  tveir  áttungar  (1.  og  2., 
S.  og  4.,  5.  og  6.,  7.  og  8.)  eru  alloftast  saman  um  efni, 
og  auðheyrt,  að  kliðurinn  verður  miklu  þýðari  og  fegurri 
-og   fellur   miklu    betur    við    orð    og    efni,    ef  erindin  eru 


Nokkur  orð  um  islenzkan  Ijóðaklið.  349 

þulin    í    ferliða   lotum,    4    vísuorðum,   með  3  hvíldum,  en 
ekki  7,  i  hverri  vísu,  í  samræmi  við  kenningar  Sievers. 

Allar  kenningar  S  i  e  v  e  r  s,  sem  víðfrægastar  eru,  um 
löng  og  skömm  atkvæði  og  atkvæðaskipun  i  hnigum  og 
stigum  þessa  háttar  —  þær  hafa  eflaust  ævarandi  gildi. 
En  bragliðaskifting  hans  er  flókin  og  margbrotin,  kemur 
alls  ekki  vel  heim  við  eðlilegasta  kliðinn  í  þessum  hætti  og 
fer  lika  iðulega  í  bága  við  efnið  i  Ijóðunum  og  orðahreim 
islenzkunnar.  Mjög  margir  af  bragliðum  hans  eru  mjúkir 
(F.  J.,  bls.  13—19),  en  þess  konar  bragliðir  hafa  jafnan 
verið  andstæðir  eðli  málsins.  Mjúka  liði  finnur  hann 
aðailega  í  jöfnu  áttungunum  i  fornyrðislagi  (og  2.  og  5. 
vísuorði  í  Ijóðahætti).  En  séu  visurnar  þuldar  smekkvis- 
lega,  i  4  lotum,  þá  dylst  engu  glöggu  eyra,  að  hnigin  í 
upphafi  jöfnu  áttunganna  eru  ekki  byrjun  á  mjúkum  lið- 
um,  heldur  lúta  þau  síðara  stiginu  i  áttungunum  á  undan. 
Nægir  eitt  dæmi  þessu  til  sönnunar.  Að  dómi  flestra  mál- 
fræðinga  á  Norðurlöndum  ætti  að  liða  og  þylja  12.  erindi 
i  Gripisspá  þannig: 

Auðr  mun  |  ær-ínn  — 
ef  efl-  I  ik  svá  — 
víg  með  I  virð-um,  — 
sem  víst  I  seg-ir;  — 
leið  1  at-huga  — 
ok  lengr-  |  a  seg  — 
hvat  mun  I  enn  vesa  — 
æv-i  I  minn-ar  — 

En   þetta   lætur   miklu    betur   i  islenzkum  eyrum  og 
bragliðaskiftingin  verður  miklu  eðlilegri  á  þessa  leið: 

Auðr  mun  ær-inn  ef  efl-ik  svá  — 

víg  með  virð-um  sem         ví  -^^^^^  st  seg-ir  — 

I.  \,  \,.  \f 

leiw^^^wð  at-huga'  ok        lengr-a  seg  — 

I.  I,  I.  \> 

hvat  mun  enn  vesa  æv-i  minn-ar  — 

\,  \n  \„  \f 


:350  Nokkar  orð  nm  islenzkan  Ijóðaklið. 

Hver  smekkvís  maður  og  heyrnarglöggur  mun  brátt 
verða  þess  áskynja,  ef  hann  reynir,  að  öll  Ijóö  undir  forn- 
yrOíslagí  láta  miklu  betur  í  eyrum,  ef  erindin  eru  þulin  í  4 
lotum ;  það  mun  sannast,  ef  rannsakað  verður,  að  sá  fram- 
burður  á  langbezt  við  efnið  i  Ijóðunum  og  eðli  málsins  og 
veldur  miklu  geðfeldari  klið  en  hin  aðferðin,  að  hreyta 
hverju  erindi  út  úr  sér  i  8  rokum.  Tviliða  vísuorð  fara  oft 
vel  miUi  lengri  visuorða,  en  eru  jafnan  ósnotur  ein  saman 
í  löngum  erindum.  Það  væri  t.  d.  stórskemd  á  kvæðinu 
»Sæunn  hafkona«  eftir  Jónas  Hallgrímsson,  að  búta  þar 
sundur  ferliða  vísuorðin,  bora  málhvildum  inn  i  milli  tvi- 
liðanna  og  þylja  erindin  i  8  lotum,  með  7  hvíldum,  t.  d.: 

Hjartað  berst  — 
og  hjartað  titrar  — 
hjartað  slær  — 
og  berst  af  mæði;  — 
því  ég  ann  þér  — 
mikln  meira,  — 
mannsmynd  kær!  — 
en  nm  ég  ræði.  — 

Þess  er  áður  getið  (HI.  k.),  að  ferliða  vísuorð  falla 
jafnan  ósjálfrátt  i  2  tviliði,  án  þess  þó  að  nokkur  hvild 
verði  miUi  liðanna ;  f  y  r  i  r  þetta  einkenni,  þetta  t  v  i  1  i  ð  s- 
eðli  ferliða  visuorða,  hafamennoftvilst 
út  í  það,  að  búta  þau  sundur  i  tvö  visuorð  (2  lot- 
ur)  og  þar  með  skekkja  og  skemma  kliðinn.  Áttskift- 
ing  f orny rðislagsins  er  að  öllum  likum 
af  þessari  rót  runni n^). 

Ef  Ijóð  undir  fornyrðislagi  eru  þulin  kliðrétt,  i  4  lot- 
um  hvert  erindi,  þá  verður  þess  fljótt  vart,  að  —  1)  v  i  s  u- 
orðin  byrja  stundum  (ekki  mjög  oft)  á  raddléttum 
forskeytum;    (þesskonar  forskeyti    eru   sjaldgæfari   í 


*)  G-nðbr.  Yigfússon  segir  (i  „Corpns  poeticnm"),  að  fornyrðislag 
hafi  verið  orðið  úreltur  bragarháttur  á  dögnm  Snorra  Sturlusonar,  enda 
er  þvi  enginn  sómi  sýndur  1  Háttatali  hans.  Tvíliðseðli  ferliða  visuorða 
hefir  Snorri  ekki  þekt;  menn  höfðu  ekki  á  þeim  tímnm  gert  sér  grein 
fyrir  þvi.  Snorra-Edda  er  ekki  óskeikuU  visdómur,  fremur  en  ritningin, 
ekkert  vit  að  tráa  i  blindni  á  Háttatalið. 


Nokkar  orð  nm  islenzkan  Ijódaklið.  851 

fornum  kveðskap  en  nýjum) ;  —  2)  tviliðirnir  i 
hverju  visuorði  eru   oftast   báðir   fallgengir;    — 

3)  oft  er  þó  fyrri  tviliðurinn  risgengur,  sá 
síðari    fallgengur   (þ  á    mun    Friggjar    falla    angan);    — 

4)  sjaldnar  eru  báðir  tvíliðirnir  risgengir 
og  þaðan  af  sjaldgæfara,  að  fyrri  tvíliðurinn  sé  fallgeng- 
ur,  en  risgengur  sá  siðari  (þeim  klið  unir  eyrað    illa);  — 

5)  stundum  vantar  hnig  í  braglið;  stigatkvæðið  tekur  þá 
allan  dyntimann;  i  endaliðum  vísuorða  kemur  hvíldin  í 
stað  hnigatkvæða  að  sumu  leyti  eða  öllu;  annars  geta 
verið  1 — 2  ( — 3)  atkvæði  i  einu  hnigi,  naumast  fleiri  en 
3,  svo  vel  fari ;  hnigin  eru  yfirleitt  lengri  í 
stigléttum  eu  stigþungum  liðum^);  enda- 
1  i  ð  u  r  i  n  n  (4.)  er  venjulega  hnigstuttur 
vegna  hvildarinnar,  3.  liður  lika,  af  þvi 
hann  er  þ  ví  nær  á  val  t  stigþungur;  hnigin 
eru  lengst  i  1.  og  2.  lið,  fremur  i2.  lið,  ef 
tviliðurinner  fallgengur,  fremur  i  1.  lið, 
€f   tviliðurinn   errisgengur.    Dæmi : 

Fleygð-i  Óð-inn  ok  i        folk  of  skaut  — 

I.  Ir  \n  \, 

Vald-i  henni        Hep-föðr  hring-a'  ok  men  — 

\,  \„  \n  L 

Austr  sat  en        aidn-a  í  já  ^'^-^^--' rn-við-i 

I.  I,  I.  \. 

ok  fædd-i  þa^^wr  Fenr-is  kind-ir. 

\f  \n  \n  \, 

Reglur  Sievers  um  það,  hvenær  hafa  megi  stutt  at- 
kvæði  i  stigi  eru  af arflóknar  og  eins  bragliðaskif ting  hans ; 
þær  mundu  verða  miklu  auðveldari,  ef  þær  væru  reistar 
á  réttum  grundvelli  o :  kliðlögum  háttarins ;  þá  yrði  lika 
óþarft  alt  þetta  mikla  mál  um  klofningar  og  styttingar. 
(F.  J.  bls.  13—18). 

Tvíkvæð  eða  fleirkvæð  íslenzk  orð  eru  yflrleitt  harð- 
liða;  þess  vegna  falla  íslenzk  Ijóð,  jafnt  forn    sem   ný,   í 


*)  eflaust  af  þvi,  að  stigþunginn  hefir  i  fomöld  verið  aukinn   meir 
með  seimdrætti  en  raddaráherzlu. 


352  Nokkar  orð  nm  islenzkan  Ijóöaklið. 

harða  bragliði,  og  þess  vegna  er  sundurliðun  Sievers  oft- 
sinnis  andstæð  eðli  íslenzkunnar.  Þó  að  mjúkliða  setn- 
ingum  bregði  fyrir  (t.  d.  eg  kom  i  gær ;  hann  rauk  af  staö), 
þá  verða  þær  jafnan  i  svo  litlum  minnihluta,  að  þær  geta 
aldrei  ráðið  Ijóðakliðnum,  hann  verður  ávalt  harðliða.  I 
niðurlagi  þessa  máls  verður  vikið  að  því,  hvernig  mýkja 
má  kliðinn.  Ef  fornu  Ijóðunum  væri  skift  i  bragliði  á 
þenna  einfalda  hátt  og  eðlilega,  stigin  fremst  i  hverjum 
lið,  aliir  liðir  harðir,  þá  mundi  mega  fela  hin  ágætu,  en 
flóknu  fræði  Sievers  i  fáum  og  auðskildum  setningum. 


VII.     Ljóðaháttur  (F.  J.  bls.  41—  42.). 
er  talinn  óskipulegastur  og  óskiljanlegastur  allra  islenzkra 
bragarhátta. 

S.  Bugge  fann  1876  það  lögmál  um  »löngu«  vísuorð- 
in  (3.  og  6.),  að  þegar  þau  enda  á  tvikvæðu  orði,  er  fyrra 
atkvæði  þess  orðs  jafnan  stutt,  en  endi  þau  á  þrikvæðu 
orði,  þá  er  miðatkvæðið  oftast  stutt,  en  getur  þó  verið 
langt,  ef  upphafsatkvæðið  er  langt  og  stigþungi  á  þvi. 

Mönnum  hefir  ekki  skilist,  hvernig  á  þessu  Bugges 
lögmáli  stendur. 

Ef  reynt  er  til  við  vönduð  Ijóð  undir  þessum  hætti, 
t.  d.  Sólarljóð,  og  þau  þulin  með  ýmsum  hraða  og  ýms- 
um  klið,  þá  dylst  ekki,  að  langbezt  fer  á  þvi,  að  þylja 
þessi  Ijóð  hægt  og  stilt  i  4  lotum  hvert  erindi. 

1.  og  2.  vísuorð  verður  þá  í  einni  lotu,  og  eins  4.  og 
5.,  og  verða  þær  lotur  ferliða,  og  má  segja  um  þau  flest  hið 
sama,  sem  sagt  hefir  verið  um  vísuorðin  í  fornyrðislagi, 
með  þeim  einum  mun,  að  tvíliðirnir  í  Ijóðahætti  (í  ferliða 
vísuorðunum)  eru  alloftast  fallgengir. 

2.  og  4.  vísuorð  (sem  köUuð  eru  3.  og  6.)  eru  þri- 
liða,  og  er  auðheyrt,  að  bezt  á  við  að  þylja  þau  i  3  dyn- 
jum,  með  mestum  stigþunga  (seimdrætti)  í  miðdyn,  minni  í 
upphafsdyn,  minstum  í  lokadyn.^) 

^)  Hér  er  eingöngu  rætt  um  skipulegan  Ijóðahátt  (eins  og  Sólar- 
Ijóð).  Afbrigðin  eru  mörg  —  en  fæst  torskilin,  hafa  flest  haldist  i  al- 
þýðukveðskap  niður  allar  aldir  fram  á  þenna  dag.  En  það  mál  er  litt 
rannsakað. 


Nokkur  orð  um  islenzkan  Ijóðaklið.  358 

Milli  1.  og  2.  lotu  og  milli  3.  og  4.  er  stutt  hvild  (stund- 
um  engin?),  en  milli  2.  og  3.  lotu  (milli  visuhelminganna) 
er  löng  hvíld,  sem  tekur  yfir  hálfan  dyn  eða  vel  það.  Hér 
fer  nú  á  eftir  eitt  erindi  úr  Sólarljóðum  og  annað  úr  Háva- 
málum,  fyrst  með  þeirri  sundurliðun,  sem  tíðkanleg  er,  í 
6  vísuorðum,  því  næst  með  þeim  kliðmerkjum,  sem  verið 
var  að  lýsa. 

Vin-samlig  |  ráð  — 

ok  vit-i  I  bund-in  — 

kenn-ik  þér  |  sjau  |  sam-an  — 

göpi-a  þau  |  mun  — 

ok  glat-a  |  aid-rig-i  — 

öíl  eru  þau  |  nýt  at  |  nem-a  — 

Vits  er  I  þörf  — 
þeims  víð-a  |  rat-ar  — 
dælt  es  I  heim-a  |  hvat  — 
at  auga  |  -bragð-i  — 
verðr  sás  ekk  i  -i  kann  — 
ok  með  I  snotr-um  |  sitr  — 


Vin-samlig 

i  tt 

ráð  ok 

\t 

vit-i 

\n 

bund-in 

1, 

kenn-ik 

\t 

þér 

sjau^-^w 

1  II 

sam-an  — 

1, 

görl-a  þau 

1  ti 

mun  ok 

\t 

glat-a 

1  n 

ald-rigi 

1  1 

öll  eru 

\t 

þau 

nýw^wt  at 

\n 

nem-a  — 

Vits  er 

1. 

þörf  þeims 

1  t 

víð-a 

\n 

rat-ar  - 

\. 

dælt  es 

\. 

hei^^^m-a 

1  n 

bvat  - 

1  , 

at  aug-a 

1  II 

bragð-i  verðr  sás    ekk-i 

\t                                   \n 

kann  - 

\, 

ok  með  sno-'— ^tr-um     sitr  — 


354  Kokknr  orð  nm  isleDzkaii  Ijóðaklið. 

Ef  klifað  er  á  þenna  hátt,  14  h  ö  g  g  drepin  i 
hverju  erindi  og  farið  hægt  og  áherzlum  (og  seim- 
drætti)  og  hvildum  hagað  eins  og  hér  er  sýnt,  þá  mun 
engum  dyljast,  að  þessi  fraraburður,  þessi  kliður,  fellur 
undravel  við  efnið  í  Ijóðunum,  sem  ort  eru  undir  þessum 
hætti. 

Þessi  einkennilegi  kliður  i  Ijóðahætti,  sem  hér 
hefir  verið  lýst,  er  ekki  getgáta  út  i  lof tið ;  hann  e  r  e  n  n 
á  lífi  í  islenzkum  alþýðukveðskap,  eink- 
anlega  i  grýluhættinum,  sem  áður  var  minst  á 
(IV.  kafli).  Það  má  vcl  vera,  að  rimnahættirnir,  með 
reglubundnum  bragliðum  og  endarími  í  öllum  4  vo.  séu 
ættaðir  úr  latínukveðskap.  En  grýluhátturinn  er  alt  ann- 
ars  eðlis;  hann  er  að  öllum  likum  kominn  af  Ijóðahætti, 
þvi  að  i  honum  hafa  geymst  ýms  höfuðeinkenni  Ijóðahátt- 
arins :  —  1)  ferliða  og  þríliða  vo.  á  vixl,  —  2)  hnigin  mis- 
löng  og  þeim  stundum  slept,  —  3)  oft  sami  einkennilegi 
kliðurinn  i  stuttu  vo.  Ljóðstafaskipunin  hefir  breyzt,  enda- 
rim  komið  í  2.  og  4.  vo.  og  kliðurinn  í  stuttu  vo.  er  orð- 
inn  hvarflandi,  mesti  þunginn  er  nú  ý  m  i  s  t  á  upphafs- 
stiginu  eða  miðstiginu  (sbr.  dæmi  í  IV.  kafla).  En  oft  er 
skyldleikinn  afarglöggui\    Dæmi: 

Hrafn-inn  flýg-ur  um  aft     -     an     -      Inn  — 

\n  \,  \n  \, 

k  dag-inn  ekk-i  má  — 

I  r  I  .  L 

harð-ur  er  raun-a  hug --^^^-^ur-lnn  — 

I.  \,  \„  \, 

hvíld-ir  kann  ei  fá  — 

\,  \n  \, 

Sami  kliðurinn  kemur  í  Ijós  i  þjóðlaginu  við  þessft>f^ömlu 
visu  (B.  Þ.,  bls.  492),  en  það  er  jafnan  sungið  nokkuð  á 
annan  veg  en  það  er  prentað  i  þjóðlagasafninu.  Þá  mætti 
og  nefna  mörg  dæmi  úr  nútiðar-kveðskap,  meðal  annars 
margar  vísur  í  kvæðinu  »Eggert  01afsson«  eftir  M.  Joch- 
umsson,  t.  d.  þesaa: 


Nokkur  orð  um  íslenzkan  Ijóðaklið.  355« 


Knúð-u 

1   n 

rast-ir 

1  , 

knerr-ir 

1 1, 

tveir 

1 , 

kom-íð  var 

1  , 

rok  nm 

1  „ 

1  tt 

svið  - 

1  , 

1 1 

sið-asti 

1   n 

fugl  úr 

1  , 

fjarr-i 

1    M 

Skor 

flögp.aði'  á 

vinstr-i 

1. 

hlíð.  - 

\, 

Það  heyra  þó  allir,  að  þessi  vísa  spillist,  ef  1.  og  3, 
vísuorð  eru  bútuð  sundur  og  málhvíld  troðið  þar  milli 
tvíliðanna. 

Þegar  Ijóðaháttur  er  þulinn  með  þessum  klið  og  klif- 
aður  (»skanderaður«  —  dynirnir  drepnir,  14  högg  í  hverju 
erindi),  þá  verður  þess  óðar  vart,  að  löngu  hvildirn- 
ar  í  lokadyn  stuttu  vísuorðanna  mega  ekki 
m  i  s  s  a  s  t.  Þess  vegna  verður  óvenjumikill  hraði  þar  á  síð- 
asta  braglið,  ef  hann  er  tvíkvæður,  og  fyrir  þá  sök  verður 
stigatkvæðið  (fyrra  atkvæðið)  að  vera  stutt.  Þ  a  r  m  e  ð 
er   full   skýring     fengin    á    Buggeslögmáli. 

Annað  höfuðeinkenni  þríliða  visuorð- 
anna  er  nú  það,  að  stigþunginn  er  ávalt  langmestur  i 
miðliðnum  og  stigatkvæðiÖ  i  þeim  lið  (miðstig  vísuorðsins) 
ávalt  langt.  Það  er  lika  mjög  eftirtektarvert  og  sést  prýð- 
isvel  í  Sólarljóðum  og  Hávamálum,  að  efnisþunginn 
er  langoftast  mestur  á  miðstigsatkvæði 
þriliða  visuorðanna.  Undantekningar  frá  þessum 
reglum  eru  ekki  tiðar.  Þær  benda  viða  á  afbökun  og 
oft  þarf  þá  ekki  annað  en  breyta  orðaröðinni.  Svo  sjald- 
an  er  miðstigið  stutt,  að  það  hlýtur  jafnan  að  vekja  grun 
um  afbökun  á  visuorðinu.  Einkvæð  orð  má  seimdraga, 
þótt  stutt  séu  (Sievers). 

Það  eru  útlendir  fræðimenn,  sem  mest  hafa  fengist 
við  að  skýra  þenna  bragarhátt,  og  það  er  ekki  von,  að 
þeir   haíi  fundið  rétta  kliðinn^).     Þeim  hefir  eflaust  öllum 


^)  Sievers    heldur,    að   öli   3    stigin  i  stuttu  vísuorðunum  hafi  verið- 
Jafnþung    og   1    eða   IVa    dynhvíld   á   eftir   þeim,   eða   16    dyntimar   £ 
V  hverri  visu. 

23* 


356  Kokknr  orð  nm  islenzkan  Ijóðaklið. 

verið  ókunnugt,  að  þessi  mjög  einkennilegi 
kliður  í  þriliða  visuorðum  Ijóðaháttarins 
lifir  enn  á  vörum  islenzkuþjóðarinnari 
ýmsum  kveðskap  og  þar  að  aukiifjölda- 
mörgum  spakmælum,  sem  eru  ættuð  úr  Hávamál- 
um,  Sólarljóðum  og  öðrum  fornkvæðum.     Dæmi: 


Sá  hefír 
1, 

kpá>«--8  er 

1  n 

I(ref-ur  — 

1  , 

Gott  er 

1  , 

va^mm-laus  aö 

1  n 

1  vep-a  — 

1  , 

Æ  kemnr 

mei-^n  eftir 

mun-að  — 

1, 

\n 

\, 

Mað-ur  er 

1  , 

ma^nns 

1  ,f 

gam-an  — 

1  , 

Holt  er 

1, 

iiei^m-a 

1  n 

iivað   - 

1  , 

lit  er 

\, 

i>-ll-ur  að 

1. 

vep-a    — 

1, 

í  fornum  Ijóðum  virðast  kliðirnir  vera 
talsvert  dynlengri  ení  isLenzkum  nútið- 
arkvæðum.  í  dróttkvæðu  og  hrynhendu  mega  dyn- 
irnir  naumast  vera  styttri  en  nemi  ^/a — ^U  sekúndu,  i 
fornyrðislagi  verða  þeir  að  vera  ivið  lengri,  og  þaðan  af 
lengri  í  Ijóðahætti;  ef  beztu  Ijóðin  undir  þeim  hætti  eru 
þulin  hægt  og  stilt  og  með  þeim  klið,  sem  hér  hefir  verið 
lýst,  þá  hverfur  allur  glundroði  og  hátturinn  verður 
undrafagur  og  fellur  aðdáanlega  vel  við  efnið. 


Þessi  markverði  kliður  i  stuttu  (þriliða)  vo.  Ijóðahátt- 
ar,  sem  enn  helzt  i  íslenzkum  spakmælum  og  ýmsum  al- 
þýðukveðskap,  er  ein  hin  fegursta  prýði  i  islenzkum  Ijóða- 
klið.  Líka  fegurð  fá  ferliða  vísuorð,  ef  fyrri  tviliðurinn 
er  risgengur,  en  fallgengur  sá  síðari.  Og  þar  næst  kemur 
»hringhendukliðurinn«  (hrynhenduklið  mætti  lika  kalla 
hann):  ferliða  vo.  og  báðir  tvíliðirnir  risgengir.    ÖU  þessi 


Nokknr  orö  am  islenzkan  Ijóðaklið.  867 

tilbreytni  m  ý  k  i  r  kliðinn  og  á  því  einkum  heiraa  í  ís- 
lenzkri  Ijóðagerð,  af  þvi  að  íslenzkan  er  öU  harðliða,  svo 
að  Ijóðakliðurinn  verður  jafnan  mjög  harður,  ef  hvort- 
tveggja  er  hart,  bæði  liðir  og  tviliðir.  Raddlétt  forskeyti, 
sera  nú  eru  svo  tíð,  mýkja  kliðinn  eigi  all-litið,  en  ekki 
likt  þvi  eins  vel  og  risgengir  tvíliðir.  Og  mestan  fögnuð- 
fær  það  islenzkura  eyrura,  ef  tviliðirnir  rísa  og  falla  á 
vixl  og  vel  er  áhaldið.  Þess  vegna  er  Ijóðahátturinn 
einna  kliðfríðastur  allra  íslenzkra  bragarhátta  —  ef  rétt 
er  ort  og  rétt  þulið. 

Enn  í  dag  lesa  allir  íslendingar  mörg  af  fornkvæðun- 
um,  en  flestum  heyrast  þau  raörg  vera  kliðstirð  —  af  þvi 
að  enginn  kann  að  þylja  þau.  Siðan  eg  fann  þau  lögraál^ 
sem  hér  heíir  verið  lýst,  er  mér  sem  þessi  fornu  Ijóð  hafi 
losnað  úr  álögum  og  kliðurinn  i  þeim  orðinn  yndi  eyrna 
minna.  En  engum  hefir  þó  —  að  mér  finst  —  tekist  eins 
vel  upp,  eins  og  Agli  Skallagrímssyni,  þegar  hann  kvað 
sig  úr  Heljar  greipura.  »HöfuðIausn«  er  kliðsnjallasta 
kvæðið  í  raínum  eyrum  —  síðan  eg  fann  kliðinn.  Ea 
honum  verður  ekki  lýst  i  fám  orðura'). 

Lýkur  hér  þessu  raáli. 

Á  sumardaginn  fyrsta  1913. 


')  Vo.  eru  flest  þríliða  og  kliðurinn  sami  og  i  stuttu  vo.  Ijóðahátt- 
ar  ímiðliður  og  endaliður  lúta  sömu  lögum  og  þar).  Sum  vo.  eru  tvíliðay 
en  þau  enda  öU  eins  og  dróttkvæð  vo.  (næstsiðasta  atkvæði  langt),  og^ 
á  að  þylja  þau  i  3  dynjum,  síðara  liðinn  i  2  dynjum,  eins  og  endaliðinn 
i  dróttkvæðu.  Innan  þessara  vébanda  er  ýmiskonar  tilbreytni,  sem  veld- 
ur  miklum  fegurðarauka. 


Strætapentarinn. 


Eg  hef  nokkrum  sinnum  gengið  fram  hjá  honum  á 
l)reiðri,  eggsléttri  stétt  norðarlega  í  borginni  á  leið  til 
kunningja  mins  þar,  sem  eg  á  erindi  við  daglega. 

Hann  er  ekki  gamall  og  heldur  ekki  ungur,  en  lífið 
hefir  merkt  hann  skarpt  og  skýrt  —  handa  ruslakistunni. 
Léttúðarlestir  vonzkulausir,  banvænir  hafa  ritað  sögu  sína 
á  þetta  gulbleika  svart  brýnda  andlit  með  smá,  hvöss  augu 
undir  háu  hvelfdu  enni. 

Heimurinn  hefur  teiknað  skugga  og  drætti  í  svip  hans 
dag  og  nótt  —  meðan  hann  ýmist  bar  liti  í  draummynd- 
irnar  sínar,  eða  bar  koparaurana,  sem  fleygt  var  til  hans 
á  götunum,  til  torgsins  fyrir  brauðmola  og  víneitur,  eða 
TDylti  sér  fram  og  aftur  i  lausum,  óhollum  svefni  i  ein- 
hverju  fátækrahælinu. 

Þessi  er  ekki  likur  öðrum  af  sama  tægi  sem  eg  hef 
'Séð  liggja  á  strætastéttunum  hér  og  þar  og  kríta  út  stein- 
ana  með  ógeðslegum,  feitum  ómyndum  af  öUum  hlutum 
milli  himins  og  jarðar.  —  Hann  málar  einungis  andlit, 
^ldrei  neitt  annað  —  og  hann  á  ekki  heima  á  götunni  að 
réttu  lagi. 

Andlitin  hans  eru  stundum  undarlega  skœld  og  illa 
teiknuð,  þau  eru  jafnvel  stundum  afskræmd  svo  að  þau 
sýnast  ómensk,  en  altaf  bera  þau  einhverstaðar,  þó  ekki 
sé  nema  i  einum  eða  tveimur  dráttum,  efalaust  merki 
þess  að  höfundurinn  á  til  þennan  fágæta  guðdómlega 
neista  ósvikinnar,  skapandi  listar,  sem  svo  fáum  er  gefinn. 

Menn  stöðvast  oft  hjá  honum  og  horfa   á    myndirnar 


StrætapentaTÍan.  359 

hans.  Hann  hefur  vakið  eftirtekt  —  en  hefur  ekki 
reist  sig  upp  af  götunni.  Þessi  augnabliksverk  hans,  and- 
litin,  horfa  öll  á  mann  svo  kynlega,  eins  og  með  fyrir- 
litning,  haturslausri  en  þó  djúpri  og  ólæknandi.  Það  er  ein- 
asta  svar  hans  til  þeirra  sem  koma  og  fara  hjá  honum, 
og  kunna  að  varpa  augum  undrunar  eða  aðdáunar  á  list 
strætapentarans  einstökum  sinnum. 

Meistarasniðið,  þessi  óttalausi,  frjálsi  leikur  handar 
og  auga  við  drætti  og  liti,  sem  þeir  frægu,  fáu  málverka- 
smiðir  eiga  sér  til  ágætis,  það  brýzt  fram  einhverstaðar 
í  hverri  mynd  þessa  manns,  innanum  óskiljanlegar  syndir 
á  móti  lögum  listarinnar,  ásetningsbrot  og  skrípislegan 
klaufahátt.  — 

Og  annað  er  þó  enn  einkennilegra.  Hver  einasta 
andlitsmynd  sem  hann  dregur  upp,  fljótur  eins  og  elding 
og  þurkar  út  svo  að  segja  jafnótt,  ber  i  sér  einn  og  sama 
svipinn,  hvort  það  er  heldur  mynd  barns  eða  öldungs, 
mynd  engils  eða  djöfuls. 

Þessi  undarlega  liking  allra  myndanna,  sem  veltur  á, 
einhverju  örsmáu  viðviki,  á  einhverri  hárgrannri  línu 
einhverstaðar  i  uppliti  eða  yfirbragði  andlitsins,  virð- 
ist  vera  lykillinn  að  gátunni  um  þetta  eydda  lif . 

Hann  pentar  allskonar  andlit,  svipi  æskunnar  og  ell- 
innar,  alvöru  og  lauslætis,  svipi  syndara  og  altarisdýr- 
linga  —  alt  nema  eitt.  Hann  málar  aldrei  andlit  meyja 
eða  ungra  kvenna  öðruvisi  en  svo  að  þau  séu  afskræmd 
af  spilling  eða  gjörð  að  skrípum. 

Likingin  í  andlitunum  er  svo  falin  undir  öllum  þess- 
ura  grímum,  að  enginn  getur  séð  af  hverju  hún  er  dregin 
—  svipi  karls  eða  konu,  en  hann  málar  karlmannsandlit 
í  alvöru,  hrein  og  svipgóð  —  og  af  þvi  má  ráða  hvaðan 
hann  ber  minninguna  um  þennan  eina  svip  með  sér. 

Fyrirlitningin  sem  horfir  á  raann  út  úr  draummynd- 
unum  hans  —  er  hans  eigin  örmagna,  vonlausa  og  eilífa 
óvirðing  á  þvi  öllu,  sem  hann  hefur  útskúfað  sér  frá.  — 
Hann  ber  það  utan  á  sér,  þar  sem  hann  liggur  fyrir  fót- 
um  mannanna,  að  i  honura  er  gott  blóð,  dýrt  —  vel  ættað 


S60  Strœtapentarinn. 

og  þóttafult  blóð  mannaðrar  stéttar.  Og  leikfangið  i  hönd- 
um  hans,  litkritin,  sem  hann  skrifar  sögu  sina  með  á  þenn- 
an  kynlega  hátt  —  það  sannar  arfsrétt  hans  að  öðrum 
betri,  göfugri  kjörum.  En  hann  hefur  farið  inn  á  þessa 
braut  —  og  viU  ekki  eiga  þaðan  afturkvæmt  þó  hann 
gæti.  Hann  fleygir  öllu  sinu  lifi  fram  fyrir  múgann  sem 
traðkar  draumana  hans  niður  i  sorpið;  að  eins  einu  fleygir 
hann  aldrei  fyrir  mennina,  sinni  eigin  instu,  djúpu  ógæfu- 
sorg.  —  Hann  dregur  aldrei  mynd  af  kvenmanni  með 
fegurð,  tign  og  óspiltum  svip.  — 

Hitt  alt  vill  hann  láta  þá  eiga  —  og  hann  réttir  það 
að  þeim  með  háðsaugum,  hvössum  og  smáum  oftastnær^ 
undir  brá  og  svip  sem  líkist  honum  ekki  —  en  likist  altaf 
sjálfum  sér.  — 

—  Skuggarnir  siga  dýpra  og  dýpra  yfir  staðinn,  þetta 
kvöld  sem  eg  stöðvast  lengst  og  horfi  á  myndirnar  hans. 
Hann  fer  með  vinstri  hendina  i  vasann  og  hringlar  i  fá- 
einum  koparskildingum.  Með  þeirri  hægri  þurkar  hann 
og  þurkar  út  öll  andlitin  fyrir  framan  sig  —  með  svipn- 
um  sem  þau  bera  —  og  réttir  úr  sér.  Eg  fæ  honum  einn 
smáskilding  og  hann  tekur  við  honum  þegjandi  —  og  rís 
upp.    Dagsverki  hans  er  lokið. 

Heimurinn  stendur  á  höfði  i  augum  þeirra  sem  lifið  hefur 
fleygt  til  jarðar  —  án  þess  þó  að  taka  frá  þeim  yfirburðina 
yfir  hinum  sem  standa  uppi  yfir  þeim.  Alt  þetta  skein 
út  úr  honum  svo  skýrt  meðan  hann  lá  flötum  beinum  við 
þetta  einkennilega  myndasmiði  sitt.  En  nú  þegar  hann  rís 
upp,  virðist  mér  hann  sem  annar  maður.  —  Þungur  þreytu- 
svipur  fellur  yfir  andlitið  og  hann  þurkar  sér  yfir  ennið. 

Eg  sé  hann  ganga  hægt  af  stað  með  limaburði  og 
hreyfingum  sem  sýna  svo  glögt  hvað  djúpt  hann  hefur  fallið. 

Þessi  maður  á  ekkert  til  i  eigu  sinni  nema  sina  eigin 
sorg.  Fyrirlitningin  er  dulargerfi  sem  hann  varpar  yfir 
óbætanlegan  ósigur  lifs  síns  —  og  hann  fleygir  því  af  sér 
þegar  augu  fjöldans  líta  af  honum. 

London,  júli  1913.  Einar  Benediktsson. 


Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins. 


\ 


Mig  furðar  ekki  á  því,  þótt  einhver  lesenda  minna 
hneykslist  á  þessari  fyrirsögn.  Hvaða  eðli  heíir  rúmið? 
Kúmið  er  i  sjálfu  sér  ekki  neitt  og  hefir  því  ekkert  eðli. 
—  Ojá,  það  er  nú  svo,  minn  kæri!  En  við  skulum  ekki 
rifast  um  orð;  eg  skal  heldur  reyna  að  útlista  hvað  stærð- 
fræðingarnir  meina,  þegar  þeir  tala  um  »ýmiskonar  rúm«, 

Eg  tek  dæmi  frá  Helmholtz.  Við  skulum  hugsa  okk- 
ur  að  við  og  alt  sem  kringum  okkur  er,  speglist  i  hvelfd- 
um  spegli.  Eg  býst  við  að  lesandinn  hafi  tekið  eftir  þvi, 
hvernig  slikar  spegilmyndir  verða,  þó  ekki  væri  nema  til 
dærais  spegilmyndirnar  sem  sjást  i  oliugeyminum  á  fáguð- 
um  látúnslampa.  Þegar  við  göngum  um  gólf  i  herberg- 
inu,  gera  myndirnar  slikt  hið  sama  i  speglinum;  þær  fær- 
ast  við  það  ýmist  nær  eða  fjær  yfirborði  spegilsins  og 
stækka  eða  minka  eftir  þvi.  Haldi  eg  blýantinum  mínum 
fyrir  speglinum  þannig  að  oddurinn  snúi  að  honum,  verð- 
ur  blýantsmyndin  bein.  En  snúi  eg  blýantinum  við,  svo 
að  hann  verði  á  hlið  við  spegilinn,  verður  myndin  af  hon- 
um  greinilega  bogin,  að  minsta  kosti  ef  hann  er  hæfilega 
nálægt  speglinum.  Hugsum  okkur  nú  snöggvast  að  þessar 
spegilmyndir  af  okkur  væru  orðnar  skynsemi  gæddar  verur, 
sem  færu  nú  að  ganga  um  gólf,  tala  saman  og  hugsa  eins 
og  vér.  Einhverjum  kynni  að  detta  i  hug  að  þeim  mundi 
þykja  það  skrítið  að  sjá  hvor  aðra,  ýmist  örlitlar  eins  og 
tituprjóna,  eða  stórar  eins  og  útblásna  belgi.  En  sannleik- 
urinn  er,  að  þær  mundu  alls  enga  breytingu  sjá,  hvorki 
á  sjálfum  sér,  né  hvor  á  annari.  Þær  mundu  þykjast  »góð- 
ar  fyrir  sinn  hatt«,  en  um  okkur  mundu  þær  segja,  að  vi5 


562  Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins. 

værum  naumast  með  öllum  mjalla,  þvi  að  við  teldum  það 
jafnt  sem  ójafnt  væri  og  beint  sem  bogið  væri. 

Þetta  er  auðvelt  að  sýna  fram  á.  Hugsura  okkur  að 
myndin  af  þér  sem  er  innar  1  kúlunni  færi  að  mæla  mynd- 
ina  af  mér,  sem  er  utar.  Þín  mynd  tæki  þá  kvarðann 
sinn  og  færi  að  bera  hann  á  mina  mynd;  en  við  það  mundi 
kvarðinn  stækka  og  þinni  mynd  mundi  mælast  mín  mynd 
jafnmargir  cm.  og  hún  er  sjálf,  ef  við  erum  jafn  stórir. 
Og  þó  að  hún  notaði  þríhyrningamál  til  þess  að  þurfa  ekki 
-að  færa  sig  framar,  mundi  það  að  engu  haldi  koma,  þvi 
að  línurnar  svigna  innan  i  kúlunni,  án  þess  að  þær  skynji 
það,  og  sjónarhornin  breytast  hjá  þeim  rétt  ámóta  og  hjá 
okkur.  En  á  okkur,  sem  fyrir  utan  erum,  mundu  þær 
horfa  með  mestu  fyrirhtningu,  og  segja  að  við  værum  bara 
bjagaðar  spegilmyndir  af  sér;  þó  að  við  færura  nú  að 
þræta  við  þær  um  þetta,  niundu  þær  standa  alveg  jafn- 
vel  að  vígi  eins  og  við ;  þær  mundu  segja  að  við  í  okkar 
heimsku  teldum  þær  einraitt  hafa  þá  sörau  kynlegu  eigin- 
leika,  sem  við  hefðum  sjálfir. 

Það  mætti  nú  segja,  að  þetta  væru  eiginleikar  mynd- 
anna  i  speglinum,  en  ekki  rúrasins;  en  þessar  breytingar 
myndanna  eru  þó  alveg  komnar  undir  því,  hvar  þær  eru 
i  kúlunni;  ef  einhver  mynd  hefir  tiltekna  stærð  á  tiltekn- 
um  stað  i  kúlunni,  má  finna  stærð  hennar  á  öðrura  tiltekn- 
um  stað.  Sá  sem  þekkir  kúlurúraið,  veit  radíus  kúlunn- 
ar,  getur  reiknað  út  allar  þær  breytingar,  sera  frá  okkar 
sjónarraiöi  verða  á  myndura  þeira,  sera  i  þvi  hreyfast ; 
þess  vegna  kennum  vér  í  orði  kveðnu  rúminu  sjálfu  breyt- 
ingarnar,  —  það  er  svo  handhægt  að  hafa  eins  og  ein- 
hverja  san^eiginlega  orsök. 

Við  segjum  að  hlutirnir  í  okkar  rúmi  séu  samir  við 
sig,  þó  að  þeir  séu  færðir  úr  stað;  slíkt  hið  sama  segja 
myndirnar  í  kúlunni  um  sína  »hluti«,  þó  að  þeir  séu 
það  ekki  frá  okkar  sjónarmiði.  Hvorttveggja  er  bara 
staðhæfing,  hjá  okkur  eins  og  hjá  þeim.  Allar  stærð- 
arhugmyndir  eru  að  eins  komnar  undir  samanburði.  Þó 
að  allar  fjarlægðir  i  heiminum,  þar  á  raeðal  hæð,  lengd 
og  breidd  allra  hluta  og  sjálfra   vor,    væru  í  fyrra   málið 


I 


Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins.  363 

orðnar  helmingi  minni  en  þær  eru  nú,  mundum  vér  aldrei 
að  eilifu  fá  neitt  um  það  að  vita,  og  ekkert  fremur  þó 
að  þær  yrðu  ekki  orðnar  nema  miljónasti  partur  af  þvi 
sem  þær  eru  nú.  Myndirnar  i  speglinum  mundu  svo  sem 
telja  sitt  rúm  óendanlegt  engu  siður  en  vér.  Fjarlægðin 
inn  til  miðjunnar  á  radius  kúlunnar  raundi  hjá  þeim  vera 
»óendanlega  löng«.  Þar  er  nefnilega  »brenniflötur«  kúl- 
unnar  svonefndur,  og  fyrir  utan  hann  eru  allar  myndirn- 
ar  og  komast  aldrei  að  honum.  Vegna  »óendanleikans« 
gæti  allur  heimur  okkar  vel  verið  eins  og  ofurlitiö  úr,  sem 
guð  almáttugur  gengi  með  í  vestisvasanum. 

Lýsingin  á  þvi  sem  eg  kalla  eðli  rúms  vors,  eins  og 
vér  hugsum  oss  það,  er  að  miklu  leyti  gefin  i  frumsetn- 
ingum  Evkleidesar.  Eg  skal  nú  ekki  fara  langt  út  i  þá 
sálma,  en  þó  taka  fram  nokkur  atriði. 

Vér  segjum  að  þrjú  séu  stig  rúms  vors.  Með  þvi  er 
eiginlega  meint,  að  til  þess  að  segja  til  hvar  punktur  sé 
í  rúminu,  þurfi  þrjú  mið.  Þegar  sjómaðurinn  viU  segja 
til  þess,  hvar  hann  hafi  verið  að  fiski,  tekur  hann  til  tvö 
mið  og  getur  þá  hver  sem  miðin  þekkir,  farið  nákvæm- 
lega  á  sömu  stöðvar.  Segi  hann  t.  d.  að  Gróttuviti  hafi 
borið  við  Keili  og  Engeyjarviti  við  Vífilsfell,  hefir  hann 
verið  þar  sem  línan  gegn  um  Gróttuvita  og  Keili  sker 
línuna  gegnum  Engeyjarvita  og  Vífilsfell.  Slík  mið 
eru  einnig  lengd  og  breidd  á  jörðinni.  Reykjavík  er  hér 
um  bil  á  64.  stigi  norðurbreiddar  og  22.  lengdarstigi  vest- 
ur  frá  Greenwich.  Þegar  sjómaðurinn  á  skipinu  hefir 
fundið  lengdarstig  það  og  breiddarstig  sem  hann  er  stadd- 
ur  á,  getur  hann  bent  á  punkt  á  kortinu  og  sagt :  »þarna 
er  eg«.  Tvö  mið  duga  sjómanninum,  því  að  hann  er 
bundinn  við  hafflötinn ;  en  fuglinn  í  loftinu  þyrfti  þrjú 
mið.  Honum  dygði  ekki  að  vita  lengdar-  og  breiddarstig, 
hann  þyrfti  einnig  að  vita  hæð  sína  yfir  hafflötinn.  Til 
þess  að  segja  til  hvar  punktur  sé  í  herberginu  mínu,  raá  t. 
•d.  segja  að  hann  sé  1  ra.  frá  austurvegg,  P/g  ra.frá  suður 
vegg  og  2V2  m.  frá  gólfi.    Þá  er  fuU-greinilega  til  hans  sagt. 

Frurasetningar  Evkleidesar  eru  svo  gerearalega  sam- 
grónar  meðvitund  vorri  og  hugsun,  að  engum  manni  kem- 


364  Ýmsar  skoðaBÍr  á  eðli  rúmsins. 

ur  til  hugar  að  efa  þær.  Eg  tek  til  dæmis  þá,  að  gegn 
um  tvo  punkta  í  rúminu  megi  ætíð  draga  eina  beina  linu 
og  ekki  fleiri,  eða  þá,  að  gegnum  3  punkta  í  rúminu  megi 
ætið  leggja  einn  sléttan  flöt  og  aldrei  fleiri,  nema  punktarnir 
liggi  i  beinni  línu  allir  þrir.  Út  af  þessum  frumsetning- 
um  og  öðrum  þvílikum,  eru  svo  kenningar  rúmfræðinnar 
leiddar  með  alveg  óyggjandi  rökum.  Þó  stendur  nokkuð 
sérstaklega  á  um  eina  af  grundvallarreglum  rúmfræðinn- 
ar,  þá  að  horn  þríhyrningsins  séu  ætið  samtais  180°  að 
stærð.  Þessa  reglu  hefir  ekki  hepnast  að  staðfesta  eins 
fyllilega  og  ströng  rökvisi  heimtar,  nema  með  þvi  að  láta 
ganga  á  undan  henni  frumsetningu  þess  efnis,  að  gegn 
um  einn  punkt  i  rúminu  megi  ætið  draga  eina  linu  og 
aldrei  fleiri  en  eina,  er  eigi  skeri  aðra  tiltekna  linu,  sem 
ekki  gengur  gegn  um  punktinn,  en  þó  liggi  með  þessari 
linu  i  einum  og  saraa  sléttum  fleti.  Þetta  er  nú  að  vísu 
sæmilega  augljóst,  en  það  er  hvorttvegg]'a,  að  frumsetning- 
ar  eins  og  þessi,  eru  i  rauninni  staðhæfingar  einar  og  þvi 
bezt  að  hafa  sem  fæst  af  þeim,  og  hitt,  að  þessi  frumsetn- 
ing  er  naumast  eins  einföld  i  framsetningu  eins  og  hinar.. 
Það  hefir  þvi  ætið  verið  ósk  stærðfræðinganna  að  losna 
við  hana,  og  sanna  regluna  um  hornasummuna  í  þrihyrn- 
ingi  án  hennar.  Þetta  hefir  sem  sagt  ekki  tekist,  og  þá 
hefir  komið  fram  spurning  um  það,  hvort  þetta  væri  að 
kenna  klaufaskap,  eða  hvað  eg  nú  á  að  kalla  það,  eða 
það  væri  í  raun  og  veru  ómögulegt  að  leiða  að  þvi  fuU- 
komin  rök,  með  forsendum  þeim  sem  rúmfræðin  er  bygð 
á,  án  þess  að  taka  áðurnefnda  frumsetningu  til  hjálpar. 
Það  hefir  nú  sannast,  að  hið  siðara  er  rétt,  og  það  er  vegna 
þess,  að  það  er  hægt  að  byggja  fræðikerfi  sem  alveg  svar- 
ar  til  hiniiar  alþektu  rúmfræði  Evkleidesar,  án  þess  að 
gera  ráð  fyrir  því,  að  hornin  i  þrihyrningí  séu  samtals 
180°.  En  það  fræðikerfi  verður,  ef  eg  svo  mætti  segja, 
lýsing  á  rúmi,  sem  er  ekki  eins  og  vér  hugsum  oss  vort 
rúra,  heldur  að  sumu  leyti  líkara  rúminu  i  kúluspeglinum. 
Einkum  hefir  rúmfræði  Lobatschefskijs  orðið  fræg;  hún 
er  kend  við  bauga  þá,  er  »hýperbólur«  nefnast,  og  er  þar 


Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins.  á66 

gert  ráð  fyrir  að  summa  hornanria  í  þrihyrningi  sé  minni 
en  180°.  Ýmsir  hafa  nú  hallast  að  þeirri  skoðun,  að  rúm 
vort  væri  í  rauninni  »hýperbólurúm«,  þó  þannig,  að  hin 
áðurnefnda  hornasumma  væri  afarnálægt  180°.  Meðal 
þeirra  var  hinn  heimsfrægi  þýzki  vísindamaður  Gauss, 
einhver  hinn  mesti  stærðfræðingur,  sem  nokkurntima  hefir 
uppi  verið.  Bæði  hann  og  Lobatschefskij  gerðu  ýmsar  ná- 
kvæmar  þríhyrningamælingar  þessu  til  sönnunar;  en  það 
hefir  síðar  verið  sýnt  fram  á  það,  að  slíkt  verður  ekki 
sannað  með  mælingum  (sbr.  myndirnar  í  kúluspeglinum). 
Oft  er  svo  að  orði  komist  að  öU  hreyfing  sé  »relativ« 
og  mætti  kalla  það  »afstæð«  á  íslenzku.  Um  tvo  hluti, 
sem  hreyfast  þannig,  að  annaðhvort  stefnan  milli  þeirra 
eða  fjarlægðin  milli  þeirra  breytist,  er  sagt  að  þeir  hreyf- 
ist  »hvor  gagnvart  öðrum«,  en  breytist  hvorugt,  er  sagt 
að  þeir  hreyfist  eins,  eða  séu  »kyrrir  hvor  gagnvart  öðr- 
um«.  I  fyrra  tilfellinu  eru  hlutirnir  á  »afstæöri  hreyf- 
inguc,  en  í  hinu  síðara  »afstætt  kyrrir«.  Tveir  menn 
eru  afstætt  kyrrir,  ef,^  þeir  eru  samferða  eftir  beinni 
götu.  Þeir  hreyfast  ekki  hvor  gagnvart  öðrum.  Fyrir 
hraðamál  ætla  eg  að  velja  þann  hraða,  sem  svarar 
til  þess  að  hlutur  fari  1  kilómetra  á  1  klukkutíma; 
þessa  hraðaeiningu  merki  eg  með  stafnum  »h«.  Hraðinn 
5  h  þýðir  þá  hraða  sem  svarar  5  km.  ferð  á  hverjum  kl.- 
tima  o.  s.  frv.  Að  hreyfingin  sé  afstæð  eða  hraðinn,  þýðir 
nú  það,  að  tveir  menn,  A  og  B,  dæmi  ekki  eins  um  hraða 
þriðja  manns,  C,  ef  þeir  hreyfast  hvor  gagnvart  öðrum, 
og  verður  þó  ekki  sagt  að  annar  hafi  réttara  fyrir  sér 
en  hinn.  Hugsum  oss  C  á  sundi,  A  i  áralausum  bát,  en 
B  á  landi.  Nú  skyldi  vera  straumur  í  vatninu  og  C  skyldi 
synda  á  móti  honum.  Þá  gæti  A  t.  d.  mælst  að  hraði  C  væri 
4  h,  en  B  að  hann  væri  3  h ;  þeim  ber  því  ekki  saman  um 
hraðaeininguna.  Væri  nú  verið  að  dæma  um  sundhæfi- 
leika  C,  þá  hefði  A  réttara  fyrir  sér;  en  þegar  verið 
er  að  dæma  um  h  r  a  ð  a  n  n  eingöngu,  án  tillits  til  þess 
hvernig  hann  er  tilkominn,  væri  nær  að  segja  að  B  hefði 
réttara   fyrir  sér;    en  það  er  þó  ekki  rétt  á  litið,    þvi  að 


366  Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins. 

hann  stendur  i  rauninni  ekki  á  föstum  punkti  fremur  en 
A.  ÖU  jörðin  og  alt  sólkerfið  er  nefnilega  á  hreyfingu^ 
og  það  verður  ekki  bentj  á  neinn  »fastan  punkt«  i  rúra- 
inu.  Það  verður  þvi  að  Játa  sér  nægja  að  segja  að  þeir 
hafi  báðir  jafnrétt,  hvor  frá  sinu  sjónarmiði.  Þegar  vér 
tölum  um  »hraða«,  án  þess  að  tiltaka  nákvæmar  við  hvað 
miðað  sé,  meinum  vér  venjulega  hraðann  gagnvart  þeim 
föstu  hlutum,  sem  kring  um  oss  eru  á  yfirborði  jarðar. 

A  siðustu  árum  hefir  nú  sú  kenning  rutt  sér  til  rúms, 
að  timinn  væri  afstæður,  á  sinn  máta  eins  og 
hraðinn;  eins  og  A  og  B,  sem  hreyfast  hvor  gagnvart 
öðrum,  dæma  ekki  eins  um  hraðaeininguna,  dæma  þeir 
ekki  heldur  eins  um  tíraaeininguiia,  sekúnduna.  Sá  mis- 
munur  er  .þó  svo  litill,  að  ekki  verður  komið  við  mæl- 
ingu  á  honura,  þar  sem  ekki  er  ura  raeiri  hraða  að  gera, 
en  vér  gerum  ráð  fyrir  hér  á  jörðunni.  Mismunurinn  er 
nefnilega  kominn  undir  hlutfalli  þess  hraða  við  Ijóshrað- 
ann,  sem  er  1080000000  h  eða  300000  km.  á  hverri  sek., 
eins  og  hér  um  bil  7  sinnum  kringum  jörðina.  Astæðan 
til  þess  að  þessi  kenning  hefir  komið  fram  er  sú,  að  menn 
gátu  á  engan  hátt  skiliö  niðurstöður  af  ýmsum  tilraunum 
um  útbreiðslu  Ijóssins.  Einkura  er  það  ein  tilraun,  sera 
próf.  Michelson  í  Chigago  hefir  gert,  er  sýnir  það  berlega, 
að  Ijósið  er  jafnlengi  að  fara  milli  tveggja  spegla,  ef  þeir 
eru  afstætt  kyrrir,  hvernig  sera  þeir  snúa  við  hreyfingar- 
stefnu  jarðar;  þetta  er  af ar-undarlegt ;  það  er  nefnilega 
auðvelt  að  sýna,  að  Ijósið  fer  raisraunandi  vegalengdir, 
eftir  þvi  hvernig  speglarnir  snúa  við  hreyfingarstefnunni. 
Þetta  er  þó  hægt  að  skýra  raeð  þvi  að  hugsa  sér  tíraann 
afstæðan,  en  afarörðugt  á  annan  hátt. 

En  það  er  ekki  eins  saklaust  eins  og  það  litur  út  fyrir, 
að  hugsa  sér  að  timinn  sé  afstæður  í  þessura  skilningi, 
Það  hefir  margar  og  raiklar  afleiðingar  i  för  með  sér,  og 
skal  eg  nú  sýna  eina,  svo  að^  iesendum  mínum  skiljist  að 
hér  er  ekki  um  smáræði  að  gera.  Ein  af  frumreglum 
hreyfingarfræðinnar  er  þessi:  Ef  líkami  hreyfist  þannig^ 
að   hann  er  undir  stöðugum  áhrifum  tiltekins  krafts  (sem 


I 


Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins.  36T 

hér  er  gert  ráð  fyrir  að  verki  í  hreyfingarstefnuna)  eykst 
hraðinn  ávalt  jafnt  á  hverri  sekúndu.  Sem  dæmi  er  oft- 
ast  fallhraðinn  tekinn ;  steinninn  sem  er  að  detta  er  undir 
stöðugum  áhrifum  sinnar  eigin  þyngdar.  Sú  hugsun,  sem 
hér  liggur  til  grundvallar,  er  á  þessa  leið: 

Hugsum  oss  að  A  stæði  efst  i  jöfnum  halla  og  héldi 
i  vagn.  Vagninn  er  þá  kyr,  það  er  að  segja  kyr  gagn- 
vart  A.  Nú  skyldi  A  sleppa  vagninum  og  rennur  hann 
þá  ofan  eftir  hallanum  með  vaxandi  hraða.  Hugsum  os& 
nú  að  annar  maður,  B,  gangi  með  jöfnum  hraða,  segjum 
5  h,  ofan  eftir  brekkunni  Gerum  ráð  fyrir,  að  einni  min- 
útu  eftir  að  A  slepti  vagninum,  sé  hraði  hans  hka  orðinn 
5h;  hann  er  þá  orðinn  afstætt  kyr  gagnvart  B.  En  þar 
sem  nú  sama  hreyfingarorsök  er  verkandi  á  vagninn: 
þyngd  hans  1  sambandi  við  hallann,  hlýtur  hraðinu  á 
næstu  mínútu  að  verða  5  h  gagnvart  B,  þar  sem  hann  á 
fyrstu  mínútunni  varð  5  h  gagnvart  A.  En  ef  hraðinn  er 
5  h  gagnvart  B  eftir  tvær  mínútur,  og  hraði  B  gagnvart 
A  er  lika  5  h,  þá  er  hraði  vagnsins  orðinn  10  h  gagnvart 
A,  og  hefir  þvi  aukist  jafnt  á  annari  mínútunni  eins  og 
þeirri  fyrstu. 

Þessi  er  nú  hugsunin  og  hún  væri  vissulega  alveg 
rétt,  ef  B  mældist  sekúndan  eins  og  A.  En  nú  hefir  B 
hraðann  5  h  gagnvart  A,  ^o  að  ef  það  er  rétt  að  tíma- 
einingin  sé  afstæð,  þá  mælast  A  sekúndurnar  hjá  B  vera 
nokkru  lengri  en  hjá  sér.  Frá  A  séð  verður  þvi  hraða- 
aukningin  ofurlitið  minni  á  annari  sekúndunni,  en  á  þeirri- 
fyrstu. 

Þetta  gerir  þá  hvorki  meira  né  minna  en  það,  að 
raska  grundvelli  hreyfingarfræðinnar  og  eðlisfræðinnar 
yfirleitt.  Að  visu  er  þessi  landskjálfti  ekki  svo  mikiU, 
að  hennar  háreistu  turnum  sé  við  hruni  hætt,  eins  og  þeir 
andriku  mundu  að  orði  komast,  en  þeir  kynnu  að 
hallast  ögn,  og  mættu  það  heita  stórtíðindi,  þó  lítið  væri. 

önnur  afleiðing  þessarar  kenningar  er  sú,  að  lengdar- 
einingin  er  lika  afstæð.  Ef  metrakvarði  hreyfist  i  stefnu 
sina,    mælist   þeim  sem  kvarðanum  fylgir,  eða  er  afstætt 


368  Ýmsar  skoðauir  á  eðli  rúmsins. 

kyr  gagnvart  honum,  hann  auðvitað  vera  1  m,  en  öðrum 
sem  er  á  hreyfingu  gagnvart  honum,  mælist  hann  styttri. 
Þetta  verður  ekki  sannað  hér,  en  er  alveg  rökvísleg  af- 
leiðing  af  hinu.  Þó  er  þessi  stytting  lengdareiningarinnar 
við  hreyfingu  alveg  ómælanlega  lítil.  Á  hörðustu  hreyf- 
ingu  er  menn  hafa  náð  (ca.  180  h),  er  hún  hér  um  bil 
/720000000000  V^^  cento.  ). 

En  hvað  um  það,  ef  hún  er  nokkur,  þá  breyta  hlut- 
irnir  sér  við  hreyfingu,  og  minnir  þetta  eigi  all-lítið  á 
myndirnar  á  kúluspeglinura.  Það  er  því  ekki  að  furða 
þó  að  þýzkur  stærðfræðingur,  Minkowski  að  nafni,  sem 
nú  er  nýlega  dáinn,  tæki  að  nýju  spurninguna  um  eðii 
rúmsins  til  meðferðar. 

Vér   segjum,    að    til   þess    að  vísa  á  punkt  i  rúminu 

þurfi    þrjú   mið;    eg   tók  til  dæmis,  að  til  þess  að  vísa  á 

punkt  i  herberginu  minu,  mætti  nefna  fjarlægðir  hans  frá 

suðurvegg,  austurvegg  og  gólfi.     Það  er  nú  auðvitað  rétt; 

en   þó    aö   punkturinn    sé   ákveðinn   i   herberginu,  þá  er 

sjálft  herbergið  á  hreyfingu  með  jörðunni ;  það  er  i  sjálfu  sór 

aldrei  rétt,  að  gera  ráð  fyrir  að  neinn  hlutur  sé  kyr,  ekki 

heldur  þeir  hlutir  sem  við  er  miðað;  gagnvart  hverju  ættu 

þeir  að  vera  kyrrir  ?     Þeir  eru  kyrrir  hver  gagnvart  öðr- 

um;  um  kyrð  i  öðrum  skilningi  getur  ekki  verið  að  ræða. 

En  þar  sem    um   hreyfingar  er  að  ræða,  verður  ávalt  að 

koma    timaákvæði   til.     Minkowzki  hugsar  sér  nú  timann 

vera   með  nokkrum  hætti  fjórða  stig  rúmsins.     Þar  til  er 

þó  nauðsynlegt  að  fá  eitthvert  samband  milli  tímaeining- 

arinnar    og    lengdareiningarinnar,    miUi   sekúndunnar    og 

centimetrans,    þannig,    að  breyta  megi  öðru  í  hitt.     Þetta 

er  nú   að  vísu  ekki  aðgengilegt.    En  stærðfræðingar  eiga 

í  fórum  sinum  tölu  þá  eða  merki,  sem  með  »i«  er  táknað, 

og  mætti  segja  að  þýddi  sama  sem  VTl.    Hún  kemur  nú 

að  góðu  haldi  hér  sem  viðar.    Minkowzki  gerir  ráð  fyrir 

*  i       1           i            30000000000     ^      .  .        M    u  1  •    V,,', 
að  1  sek.  =  1  cm.    z±z ;  þessi  formula  þykir  nu 

0  Eg  vona  aö  mönnum  skiljist,  að  þessar  breytingar  eiga  ekkert 
skylt  við  loftmótstöðu  eða  neina  þá  krafta,  sem  á  hlutinn  kynnu  að 
verka. 


Ýmsar  skoðanir  i  eðli  rúmsias.  369 

liklega  fremur  dulræn;  en  þeir  sem  þekkja  töluna  y/H.  til 
nokkurrar  hlítar,  verða  naumast  hissa  á  neinu  sem  úr 
þeirri  átt  kemur.  Þess  má  geta  að  talan  30000000000  er 
cenimetrafjöldinn  sem  Ijósið  fer  á  1  sekundu. 

Hreyíingin  í  þessu  »tímarúmi«  Minkowskis  verður  nú 
nákvæmlega  eins  og  afstæðiskenningin  gerir  ráð  fyrir.  Ef 
tvær  kúlur,  a  og  b,  hreyfast  hvor  gagnvart  annari,  verð- 
ur  kúlan  a  frá  kúlunni  b  að  sjá  eins  og  dregin  saman  i 
hreyíingarstefnuna.  Sama  er  að  segja  um  kúluna  a,  séna 
frá  b. 

Enginn  hraði  getur  í  tímarúminu  orðið  meiri  en  Ijós- 
hraðinn.  Þetta  kemur  heim  við  það,  að  hraðaaukningin 
á  öðru  timabilinu  var  minni  en  á  því  fyrsta ;  hraðinn  eykst 
og  eykst  ávalt,  en  nær  aldrei  Ijóshraðanum ;  honum  fer 
likt  og  brotaröðinni  ^/^,  ^s?  V*'  Vö?  Ve?  V?  ^-  ^.  frv.,  brot- 
in  stækka  og  stækka  altaf,  en  ná  þó  aldrei  einum  »heil- 
um«.  Annars  virðist  mega  koma  með  mótbáru  á  móti 
þessu  ;  hugsum  oss  þrjá  menn,  A,  B  og  C  hreyfast  alla  í 
sömu  átt  þannig,  að  afstæður  hraði  A  og  B  væri  200000 
km.  á  sekúndu  og  afstæður  hraði  B  og  C  hinn  sami.  Væri 
þá  ekki  afstæður  hraði  A  og  C  400000  km.  á  sekúndu, 
sem  er  meira  en  Ijóshraðinn  ?  Svarið  verður  nei.  A  telur 
nefnilega  sekúndurnar  hjá  B  miklu  lengri  en  hjá  sjálfum 
sér,  þar  sem  B  hefir  200000  km.  hraða  á  sekúndu  gagn- 
vart  A;  sömuleiðis  telur  A  centimetrana  hjá  B  styttri  en 
hjá  sér.  Þó  að  nú  afstæður  hraði  B  og  C  væri  þeirra  á 
milli  200000  km.  á  sekúndu,  þá  verður  hann  frá  A  sjón- 
armiði  að  eins  50000  km.  á  sekúndu,  svo  að  afstæður 
hraði  þeirra  A  og  C  verður  að  eins  250000  km.  á  sek. 

Kenningin  um  timarúmið  hefir  flogið  um  allan  hinn 
mentaða  heim  á  stuttum  tíma;  og  nýlega  hefi  eg  séð,  að 
alkunnur  þýzkur  stærðfræðingur,  Klein  að  nafni,  hafi  snúið 
tímarúmi  Minkowzkis  yfir  i  »hýperbólutímarúm«,  og  hafi 
honum  þannig  hepnast  að  gera  formúlur  Minkowzkis  miklu 
einfaldari.  En  það  er  einmitt  það  sem  mest  er  undir 
komið.  Það  er  örðugt  að  segja  hvaða  rúmfræði  sé  sú 
rétta,    en   vér   höldum  oss  að  þeirri  sem  einföldust  er  og 

24 


370  Ýmsar  skoðanir  á  eðli  rúmsins. 

bözt  hjálparmeðal  til  þess  að  lýsa  þeim  fyrirbrigðum,  er 
vér  viljum  skýra  fyrir  oss.  En  víst  er  um  það,  að  tiraa- 
rúmskenningin,  eða  réttara  sagt  afstæðiskenningin  hefir 
orðið  til  þess  að  skýra  fyrirbrigði,  sem  annars,  að  minu 
viti,  eru  alveg  óskiljanleg;  og  hver  veit  nema  hún  eigi 
eftir  að  leiða  i  Ijós  fleira  af  þvi,  sem  nú  er  í  myrkrunum 
hulið  ? 

Reykjavik  i  júnímánuði  1913. 

Olafur  Danielsson. 


Ritfregnir. 


i 


Hrannir:    Ljóðmæli  eftir   Einar   Benediktsson.    Reykjavík. 
Kostnaðarmaður  Sigurður  Kristjánsson.     1913. 

Gaman  væri  að  vita  hve  margar  njjar  Ijóðabækur  jafn-höfgar 
þessari  kæmu  út  í  heiminum  þetta  árið.  Það  er  óvíst  að  þær  séu 
margar,  og  áreiðanlega  engin  hér  á  íslandi.  Væri  Einar  Benedikts- 
son  ekki  íslendingur,  heldur  sonur  einhverrar  stórþjóðurinnar  og^ 
kvæði  á  hennar  máli  önnur  eins  Ijóð  og  hann  hefir  kveðið  á  íslenzku^ 
þá  efast  eg  ekki  um  að  farið  yrði  að  nefna  hann  til  Nóbelsverðlauna. 
En  nú  er  haiui  íslendingur  og  margir  landar  hans  þykjast  góðir 
af  að  tönlast  á  því  að  kvœði  hans  sóu  svo  myrk,  að  þeir  skilji 
þau  ekki.  Það  eru  launin  sem  þeir  gjaMa.  ^Sofandi  gefur  guð- 
sínum^  er  þeirra  trúarjátning.  Þeir  vilja  mega  lofa  guð  geispandi 
fyrir  það  að  skáldin  flytji  þeim  ekkert  það,  er  kynni  að  halda  fyrir 
þeim  vöku  eða  trufla  værðina.  —  Fyrir  slíka  menn  yrkir  Einar 
Benediktsson  ekki.  Sum  af  kvæðum  hans  eru  ekki  allskostar  auð- 
skilin  við  fyrsta  lestur.  Það  verður  aí^  lesa  þau  með  athygli  og 
gefa  sór  tíma  til  að  horfa  á  þær  hugarsynir  er  skáldið  bregður  upp 
við  elda  málsins.  Þeim  sem  gerir  það  mun  oftast  birta  fljótt  fyrir 
augum,  og  þá  sór  hann  að  það  sem  í  fyrstu  vÍFtist  myrkt,  er  £ 
sjálfu  sér  Ijóst.  Það  virtist  myrkt  af  því  að  njr  heimur  opnaÖist, 
ný  útsjn,  sem  ekki  fekst  af  almannavegum.  En  langflest  kvæí^ 
Einars  Benediktssonar  eru  auðskilin  hverjum  manni  sem  nokkurt 
skáldskaparvit  hefir,  og  ætti  sízt  að  lasta  gullið  fyrir  það,  að  það 
er  þyngra  en  aðrir  málmar. 

í  þeesari  bók  eru  45  kvæði,  3  þjdd  úr  ensku.  Nokkur  þeirra 
hafa  birzt  í  blööum  og  tímaritum,  en  meiri  hlutinn  er  nyr.  Útgef- 
andinn  sagði  við  mig  að  aldrei  rauudi  veröa  gefið  út  úrval  af  kvœð- 
um  Einars  Benediktssonar,  og  má  vel  vera  að  svo  fari;  að  minata 
kosti  er  erfitt  í  þessari  bók  að  benda  á  kvœði  er  sleppa  mætti» 
þó  nokkur  munur  sé  á  þeim,  eins  og  öllum  mannaverkum ;  en  þal^ 

84* 


372  Kitfregnir. 

tel  eg  víst,  að  kvæði  eins  og  Terapsá,  Spánarvín,  Svanur,  Pundið, 
Hafís,  Tínarsmiðjur  o.  fl.  o.  fl.  lifi  jafnlengi  og  íslenzk  tunga  verð- 
ur  lesin.  Með  hverju  slíku  kvæði  finst  mór  birta  yfir  framtíð  ís- 
lenzkra  bókmenta,  njr  dagur  renna.  Hór  er  íslenzkan  andhrein  og 
«ettgöfug  og  »máttug  í  eðli«.  Og  svo  mikil  er  hugmyndagnótt 
fikáldsins,  svo  tiltækar  eru  honum  frumbornar  samh'kingar,  að  oft 
rekur  hvert  óvænt  smiðshöggið  annað  gegnum  heil  kvæði. 

Einar  Benediktsson  er  Væringinn  meðal  íslenzkra  skálda.  Hann 
hefir  farið  víðar,  sóð  og  heyrt  fleira  en  önnur  skáld  vor,  og 
hann  hefir  á  ferðum  sínum  höggvið  strandhögg  og  numið  nesnám  í 
útlendum  yrkisefnum.  Með  þeim  hætti  hefir  andi  hans  auðgast  og 
fengið  gull  í  njja  strengi  á  hörpuna.  En  loksins  verða  gömlu  streng- 
irnir  afbr/ðissamir : 

»Falla  tímans  voldug  verk 
varla  falleg  baga. 
Snjaila  ríman  stuðla-sterk 
stendur  alla  daga«. 

Omar  rímnalaganna  gömlu  koma  og  ásækja  hann  :  Enn  á  hann  eftir 
íið  stíga  erfiðasta  dansinn  sem  íslenzkan  á  til.  Hann  skorast  ekki 
undan  og  stígur  dansinn  lótt  og  skörulega.  Hann  kveður  langa 
slóttubandarímu  um  endalok  íslendingabygðar  á  Grænlandi,  og  er 
auðfundið  að  undir  býr  söknuður  yfir  því  að  íslenzk  menning  og 
kjarkur  skyldi  þar  verða  ofurliði  borin. 

Formálinn  fyrir  bókinni  er  allur  til  vegsemdar  rín^unum,  og 
eggjan  til  alþyðunnar  um  að  láta  hina  þjóðlegu  braglist  ekki  niður 
falla.  Það  er  engin  smáræðis  trú  sem  Einar  Benediktsson  hefir  á 
íslenzku  þjóðerni.  Hann  segir  meðal  annars :  »Heimurinn  stendur 
gáfumönnum  íslands  opinn  og  alt  það,  sem  afstaða  lands  vors,  upp- 
runi  og  saga  þjóðarinnar  og  síðast  enn  ekki  sízt,  vort  sterka,  fagra 
mál  gefur  Væringjum  landsins  í  veganestij  er  ekki  lítils  vert.  Fá 
þjóðerni  munu  búa  börn  sín  betur  úr  garði  —  og  ef  til  vill  mun 
livergi  jafn  smáum  hóp  ætlað  svo  mikið  að  vinna«. 

Ekki  er  sá  maður  óþakklátur  sonur  þjóðar  sinnar  er  svo  mælir, 
enda  er  sá  venjulega  þakklátastur  öðrum  er  mest  gefur  sjálfur,  og 
enginn  íslendingur  gefur  nú  fóstru  sinni  dyrari  gimsteina  en  Einar 
Benediktsson. 

G.  F. 


■í-ýF:'  '^  Ritfregnrir.  378 

Steíán  StefánsðOii:     Plöntumar.    Kenslubók  í  grasafræði.    Bóka- 
verzlun  Gyldendals  Kbh.  1913. 

Það  hefir  lengi  viljaö  loða  við  skóla  vora  að  alt  væri  kent  á 
dönsku.  A  skólaárum  mínum  voru  nálega  allar  kenslubækur  dansk- 
ar  og  danskar  voru  allar  orðabækurnar.  Þetta  hafði  þau  áhrif  á 
mig  og  marga  aðra,  að  sveitaíslenzkan  sem  við  höfðum  numið  í 
œsku  var  orðin  að  dönskum  hrærigraut  er  skólanáminu  var  lokið. 
Skólar  vorir  hafa  þannig  unnið  dyggilega  að  því  að  útr/ma  íslenzkri 
tungu  úr  landinu.  Mór  liggur  við  að  segja  að  þeir  hafi  lengi  unn- 
ið  að  því  að  drepa  niður  íslenzkt  þjóðerni  og  gera  oss  danska. 

Þetta  dönskufargan  hefir  unuið  oss  margskonar  ógagn.  Það  er 
engin  smáræðis  viðbót  fyrir  unga  nemendur  að  kenslubókin  er  á 
erlendu  máli  sem  þeir  skilja  ekki  nema  til  hálfs.  Fyrsta  árið  er 
þetta  að  minsta  kosti  stór  hnekkir.  Þá  er  mór  það  minnisstætt 
frá  skólaárum  mínum  hve  ítarlega  alt  var  lært  eftir  þessum  döusku 
bókun)  sem  snerti  Danmörk  og  sögu  Dana.  Hvern  smábæ  í  Dan- 
mörku  áttum  við  að  þekkja  og  geta  þulið  alla  þeirra  heimsku  kon» 
unga,  jafnvel  ríkisstjórnarár  þeirra.  Ennþá  er  jafnvel  íslenzka  kend' 
í  mentaskólanum  eptir  danskri  nauðaleiðinlegri  kenslubók.  Jeg  held 
að  allar  þær  syndir  sem  skólar  vorir  hafa  að  baki  sínu  verði  þeinnb 
aldrei  til  eih'fðar  fyrirgefnar  ! 

Mikið  megum  við  vera  þakklátir  þeim  mönnum  sem  unnið  hafa 
að  því  að  breyta  þessari  fásinnu  til  batnaðar.  Nú  er  þeim  mönn- 
um  óöum  að  fjölga,  en  af  nú  lifandi  mönnum  má  fyrst  og  fremst 
telja  Geir  Zoéga  og  Stefán  Stefánsson.  Geir  hefir  gert  oss  fært  að- 
læra  ensku  án  þess  að  krækja  til  Danmerkur,  Stefán  að  læra  grasa- 
fræði  og  þekkja  flestar  íslenzkar  jurtir. 

Það  eru  nú  liðin  allmörg  ár  síðan  Flóra  íslands  konft. 
út.  Sií  bók  er  miklu  meira  þrekvirki  en  flestir  munu  ætla.  Höf- 
undurinn  hafði  athugað  sjálfur  allan  jurtagróður  landsins,  ferðast  lands- 
sjóði  að  þakkarlausu  um  allar  sveitir  landsins  og  varið  mörgum  ár- 
um  til  þessa.  Lysingar  jurtanna  eru  því  gerðar  eftir  eigin  sjón  og^ 
reynd.  Þetta  var  hinn  trausti  vísindagrundvöllur  bókarinuar.  Aðr- 
ir  otulir  menn  hefðu  getað  unnið  þetta  verk  ef  áhugi  og  elja  hefðii 
verið  næg.  Hitt  hefðu  fáir  gert  og  h'klega  enginn  af  samtíðarmönn- 
um  Stefáns,  að  skyra  allar  íslenzkar  jurtir  fögrum,  nöfnum,  þær 
sem  hafntausar  voru  áður,  og  ísienzka  alt  fræðiorðakerfið  svo  vei 
og   smekklega    sem    hann.      Eg    þykist   viss   um   að    flest   fræðiorí^ 


^4  Ritfregiiir. 

Stefána  haldist  óbreytt  hjá  öllum  sem  framvegis  rita  um  grasafrœði 
Á  íslenzka  tungu. 

Nú  hefir  St.  St.  gefið  út  mjög  snotra  kenslubók  í  grasafræði 
-fyrir  skóla  vora.  Að  avo  miklu  leyti  sem  jeg  get  sóð  við  lauslegt 
yfirlit  eru  sömu  kostir  við  hana  og  Flóru :  Ijós  frásögn,  fagurt  við- 
feldið  mál  og  ágæt  fræðiorð.  Annars  er  bók  þessi  að  sjálfsögðu 
.miklu  skemtilegri.  Hver  skynsamur  alþyðumaður  getur  lesið  hana 
aér  til  fróðleiks  og  skemtunar  kennaralaust.  Mór  finst  hún  væri 
bezta  gjöf  handa  hverju  bókhneigðu  athugalu  barni.  Það  er  ekki 
einskis  virði  ef  unglingar  vorir  lærðu  dálítið  ágrip  af  grasafræði,  því 
fátt  skerpir  betur  athyglina  eða  opnar  betur  augun  fyrir  undra- 
■heimi  náttúrúrvísindauna,  en  það  er  þó  skilyrðið  að  bókin  só  ekki  að 
-eins  lesin,  heldur  jurtirnar  sjálfar  athugaðar  að  sumrinu.  Það  ætti 
«kki  heldur  að  vera  alveg  þjðingarlaust  fyrir  alþjðu  vora,  sem  að 
miklu  leyti  lifir  af  jarðrækt^  að  vita  deili  á  h'fi  og  lifnaðarháttum 
jurtanna,  að  geta  þekt  hver  gróður  er  á  engjum  þeiira  og  túnum. 
Bók  þessi  er  eflaust  samin  sem  kenslubók  fyrir  Bkólana,  en  hún  er 
i  mínnm  augum  nytsöm  og  nauðsynleg  alþjðubók. 

Einn  galli  þykir  mér  tilfinnanlegur  á  bók  þessari,  einkum 
éf  hún  er  skoðuð  sem  alþyðubók.  Það  vantar  ítarlegan  inngang 
þar  fíem  Ijst  væri  iiversu  læra  skyldi  grasafræði,  athuga  jurtir, 
safna  þeim,  fergja  þær  o.  s.  frv.  í  Flóru  var  kafli  um  þetta,  en 
nú  er  hún  uppseld.  Unglingurinn,  sem  les  bókina  kennaralaust, 
hefði  átt  að  fá  nákvæma  leiðbeining  um  notkun  hennar,  annara 
heldur  hann  að  alt  só  iimifalið  í  því  að  lesa  bókina-og  athuga 
iiuyndirnar,  en  sú  kunnátta  kemur  auðvitað  ekki  að  tilætluðum  notum. 

Bók  þessi  er  að  nokkru  leyti  dönsk.  Hún  er  sniðin  eftir  danskri 
kenshibók  eftir  Eug.  Warming  og  myndir  að  mestu  teknar  úr  henni. 
Það  er  hart  að  geta  ekki  samið  sjálfstæðar  bækur  vejrnH  þess  að 
myndir  þarf  ætíð  að  fá  að  láni.  Sú  er  bót  í  niáli  hvað  þessa  bók 
snertii,  að  Eug.  Warming  er  afburðamaður  í  sinhi  grein  og  bækur 
hans  8V0  vel  samdar,  að  aðrar  gerast  ekki  betri. 

En  eitt  er  það  sem  Stefán  á  stóra  skömm  skiliðfyrir:  að  hafa 
•ekki  komið  bók  þessari  út  fyrir  löngu  síðan. 

G.  H. 


Önimr  rit,  er  Skírni  hafa  borist. 

Bjarni  Þorsteinsson  :     Viðbætir  við  hina  íslenzku  sálmasöngsbók  með 
fjórum  röddum.     Rvík  1912. 


Ritfregnir.  376 

Bjarní  Þorsteinsson :    Þrjú  sönglög  (Kvöldljóð.    Berðu  mig  til  blóm- 

anna.     Nú  vakna  þú  ísland).     Rvík.  1912. 
Þorsteinn  Björnsson:     íslenzkir  höfuðiœrdómar.     Winnipeg  1912. 
Tímarit  kaupfólaga  og  samvinnufólaga.     Ritstjóri  Siguröur  Jónsson. 

VI.  ár,  3.  hefti  og  VII.  ár,    1.    og    2.    hefti.     Akureyri    1912 

og  1913. 
Heimir.     Gefinn  út  af  hinu  únítaríska  kirkjufélagi  Vestur-íslendinga. 

VIII.  árg.     Winnipeg  1912—1913. 
Guðm,  Guðmundsson :     Ljósaskifti.     Ljóðflokkur    um    kristnitökuna 

á  íslandi  að  Þingvelli    24.    júní    1000.     Rvík.     ísafoldarprent- 

smiðja  1913. 
Oskar  Lundberg  och  Hans  Sperber:     Hárnevi.     Uppsala  1912. 
Syn  og  Segn.     Tidskrrft  utgjevi  av  det  norske  samlaget  Landsmaals- 

laget.     19.  aargangen  Oslo  1913. 


Móðir  mín  1  kví  kví. 


Ömnrlega.  (J  =  86.) 


Raddsett  hefur 

Sigfús  Einarsson. 


Einsöngur. 


HarmoníiHn.  < 


^ 


s; 


Móö  -  ir     mín      í       kví 


kví. 


J    J 


^^  (>     i    M  >^4^7  V^t 


^^ 


^^ 


ö: 


l^ 


crescendo 


fTT=r-R=^ 


ÍEÍ3 


iíE=ö 


kvídd-u      ekk  -  i       þvi  pvi,  ég  skal  lán-a    pér 


|Fy~  1^-^^^^^^^^^ 


crescendo 


$ 


gpssfeÉ 


p=^ 


Móðir  miii  i  kvi  kvi. 
mf 


877 


J^  J'  J 


5zz=!í 


T0 #- 

dul  -  un  -  a     min  -  a,      dul  -  un  - 


•    • 9~ 

mín  -  a      að 


^m 


■n  j  ^^ 


-i^ # 


^ 


r 


^ 


f= 


m/' 


i^ 


rz7. 


I 


3-j  jlj^j^j  iz?j^  Ij  J  j  ^l 


r=5=S 


dul-un-a   mín-a,  dul-un-a   mín-a   aÖ     dans-a      i. 


I 


i^ 


~^há=i 


i^ 


^=rg ^ 


í^ 


/"■i  i 


|g^?^F#fm:-?^ig^=^ 


Útlendar  fréttir. 


Balkanmálin.  Þegar  friðarinn  var  saminn  við  Tyrki  í  sumar, 
í  Lundúnum  og  Pari's,  og  sambandsþjóðirnar  áttu  að  fara  að  skifta 
milli  sín  herfanginu,  hófst  að  njju  stríð  á  Balkanskaganum,  engu 
vægara  en  hið  fyrra.  Búlgarar  æthiðu  að  verða  svo  ráðríkir  við 
skiftin,  að  bandanienn  þeirra,  Serbar  og  Grikkir,  þoldu  það  ekki. 
Út  úr  þeirri  miskh'ð  gaus  svo  upp  blóðugt  stríð  milli  sambandsþjóð- 
anna.  Rúmenir  höfðu  setiS  hjá  í  fyrra  stríðinu,  en  nú  komu  þeir 
€iunig  fram  á  vígvöllinn.     Þetta  stríð  hófst  í  byrjun  júlímánaðar. 

Áðiir  en  stríðið  hófst  gegn  Tyrkjum,  höfðu  Búlgarar  og  Serbar 
gert  með  sér  einhverja  samningsnefnu  um  það,  hvernig  herfanginu 
akyldi  skift^  er  þeir  kynnu  að  ná  frá  Tyrkjum.  Aftur  á  móti  voru 
engir  samningar  til  um  þetta  milli  Grikkja  og  hinna  sambandsþjóð- 
anna,  að  eins  laus  ummæli,  er  fóru  í  þá  átt,  að  hver  um  sig  skyldi 
eiga  tilkall  tii  hluttöku  í  herfanginu  eftir  þeim  tilkostnaði,  sem 
hún  legði  fram  til  ófriðarins,  og  tjóninu,  sem  hún  yrði  fyrir  af 
honum.  En  nú  var  herfangið  orðið  miklu  meira  en  ráð  hafði  verið 
fyrir  gert  í  byrjun,  og  svo  voru  utanaðkomandi  áhrif  orðin  því  til 
fyrirstöðu,  að  farið  yrði  eftir  samningnm  þeim,  sem  Búlgarar  og 
Serbar  höfðu  gert.  Þar  hafði  verið  gert  ráð  fyrir,  að  Búlgarar  fengju 
mikinn  hluta  Makedóníu,  en  Serbar  Albaníu  og  Nóvíbasar.  Grikkj- 
um  mun  þá  h'til  landaukning  hafa  verið  ætluð  á  meginlandinu,  enda 
gerðu  hinir  ekki  ráð  fyrir  öfiiigri  framgöngu  þar  af  þeirra  hálfu. 
En  nú  var  Albanía  tekin  »f  sambandsþjóðunum,  eins  og  frá  var 
skyrt  í  síðasta  hefti  Skírnis,  og  falin  umsjá  stórveldanna.  Hins 
vegar  var  ntí  nœr  öll  Þrakía  ■  á  valdi'  sambandsþjóðanna,  en  fyrir 
því  hafði  ekki  verið  gert  ráð  í  upphafi.  Vildu  nú  Serbar  ekki  halda 
fiér  við  samninginn,  heldur  fá  í  stað  Albaníu  vesturhluta  Makedóníu, 
enda  höfðu  þeir  tekið  öU  þau  hóröð  í  stríðinu,  höfðu  þar  herstöðv- 
ar  og  alt  á  sínu  valdi.  Búlgarar  héldu  því  aftur  á  móti  fram,  að 
fiamningurinn  væri  í  fullu  giidi,  vildu  ekkert   hliðra  til  fyrir  Serb- 


Útlendar  fréttir.  37d 

urn  og  ætlnðu  8Ór  aðalhluta  alls  herfangsins.  Grikkjum  œtluðu  þeir 
mjög.  litla  landaukning  á  meginlandinu,  og  vildu  leggja  iindir  sig 
iáalónikí,  er  verið  hafði  lengi  þrætuepli  miUi  þeirra  og  Grikkja. 

Það  hafði  verið  eitt  af  ákvæðum  samningsins  milli  B'.'ilgara  og 
Serba,  að  ef  ágreiningur  yrði  um  hann,  þá  skyldi  Rússakeisari  skera 
úr.  Þetta  hhitverk  vildi  Rússakeisari  taka  að  pér,  ritaði  báðum 
konungunum,  Ferdinand  og  Pétri,  og  varaði  þá  alvarlega  við  ófriði 
út  af  landaskiftunum  og  kvaðst  mundu  taka  í  taumana  gegn  því 
ríki.  sem  yrði  til  þess  að  byrja  hann,  og  samþyktu  þá  stjórnir 
beggJH,  að  honum  skyldi  falið  að  leysa  i'ir  þrætunni.  En  hersveit 
um  sínum  héldu  þær  vígbúnum  og  höfðu  í  sífeldum  hótunum  hvor 
við  aðra.  Gaus  svo  ófriðuritm  von  bráðar  upp,  og  keiidu  þá  hvorir 
öðrum  um.  Eti  enginn  efi  er  nú  á  þvj',  að  það  vorii  Búlgarar,  sem 
voru  valdir  að  friðarsiitunum.  Þeir  róðust  í  einu  bæði  á  Grikki  og 
Serba  og  hugðu  sig  hafa  herafla  til  að  mæta  báðum.  Myndaðist 
nú  njtt  bandalag  milli  Grikklands,  Serbíu  og  Montenegró,  gegn 
Búlgaríu. 

Bardagarnir,  sem  nú  hófust,  urðu  afarmannskæöir.  Þeir  voru 
háðir  með  engu  minni  grimd  en  stríðið  við  Tyrki,  að  því  er  sögurnar 
segja.  Og  verst  orð  fór  af  Búlgurum  fyrir  grimdarverk  í  þeirri 
viðureign.  En  brátt  fóru  þeir  halloka  fyrir  hinum.  Við  Serba  áttu 
þeir  vestur  í  Makelóníu,  nálægt  Yskyb  og  þar  um  kring,  en  við 
Grikki  nálægt  Salónikí.  Höfðu  báðir  alt  til  þessa  haft  herlið  í 
borginni,  en  nú  hröktu  Grikkir  Búlgara  þaðan;  stóðu  blóðugir  bar- 
dagar  þar  á  götunum  og  voru  hermenn  Búlgara  hraktir  þar  hús 
úr  húsi. 

Heima  fyrir  í  Búlgaríu  var  alt  í  uppnámi  meðan  á  þessu  stóð. 
Landslyðurinn  hafði  verið  æstur  upp  til  þess  að  gera  sem  haiðastar 
kröfur  um  landaskiftin,  og  sama  var  æsingin  í  hernum.  Þettaeggj- 
anaskvaldur  er  mest  kent  hershöfðit)gja,  sem  Savoff  heitir.  Riða- 
neytaskifti  urðu  í  Búlgaríu  um  það  ieyti,  sein  friðinum  var  slitið 
milli  sambandsþjóðanna,  og  tók  þá  Danev  við  völdunum,  er  verið 
hafði  áður  formaður  þingsins  og  var  aðalfulltrúi  Biílgara  í  friðar- 
samnitigunum  við  Tyrki.  Hann  hét  því,  er  hann  tók  við  völdum, 
að  gefa  ekkert  eftir  fyrir  Btílgara  hönd  í  viðureigninni  við  hinar 
sambandsþjóðirnar.  Hann  hafði  Austurríki  þar  að  baki  sór  og  niun 
hafa  treyst  á  stuðning  þaðan,  og  því  minna  skeytt  tillögum  Rússa 
til  málanna  en  ella.  En  Austurríkismenn  vildu  sem  mest  halda 
Serbum  niðri. 
:        Nú  komu  Rúmenir  til  sögunnar.     Þeir  höfðu  eetið  hjá  og  verið 


880        ,  .     ,  Útlendar  fréttir, 

hlutlausir  í  viðureigriinni  milli  sambandsþjóSanna  og  Tyrkja.  En 
fyrir  það  hlutleysi  kröfðust  þeir  launa  af  Búlgurum,  8000  kílóm. 
landspildu  norðan  og  austan  af  Búlgaríu,  vestur  frá  Svart?ahafi,  og 
hafði  þelta  svæði  áður  verið  þrætuland  þeirra  í  milli.  Því  var  ekki 
tekið  ólíklega  af  Búlgurum,  að  þeir  lótu  Rúmeníu  eftir  þetta  land- 
svæði,  en  þó  var  enn  ekkert  ákveðið  um  það.  í  Rúmeníu  voru 
æsiugar  miklar  út  af  þessu  máli,  einkum  í  höfuðborginni  Búkarest. 
Var  það  almennur  vilji,  að  ráðist  væri  á  Búlgara  og  þrætulandið 
tekið  með  hervaldi.  Færi  svo,  að  Búlgarar  bæru  hærra  hlut  í  við- 
ureigniuni  við  Grikki  og  Serba,  þá  óttuðust  menn  að  þeir  yrðu  svo 
voldugir  að  Eúmeníu  stæði  hætta  af  þeim,  og  hitt  þá  útilokað,  að 
Rúmenía  færði  út  kvíarnar  á  þeirra  kostnað.  Her  Rúmena  var  vel 
búinn,  vel  æfður  og  óþreyttur,  og  það  gat  ekki  komið  til  mála,  að 
Búlgarar  væru  færir  um  að  mæta  Rútnenum  í  ófriði,  auk  Grikkja 
og  Serba  og  ofan  á  alt  það  tjón,  sem  þeir  höfðu  beðið  í  stríðinu 
við  Tyrki.  Rúmenir  sögðu  þá  Búlgurum  stríð  á  hendur  og  hóldu 
her  sínum  suður  yfir  landamærin  og  námu  ekki  staðar  fyr 
en  í  nánd  við  höfuðborgina,  Sofíu,  því  viðnám  var  ekkert  veitt  frá 
Búlgara  hálfu,  herinn  allur  bundinn  á  fjarlægum  stöðum  í  viður- 
eigninni  við  hina  mótstöðumennina.  Rúmenaherinn  átti  engar  or- 
ustur  í  Búlgaríu  og  ekkert  mannsbarn  fóll  í  þeim  leiðangri ;  mun 
sú  herfór  að  því  leyti  eins  dæmi.  Það  kvað  líka  við  frá  Rúraenum,. 
að  þeir  færu  ekki  á  stað  í  því  skyni,  að  berja  á  Búlgurum,  heldur 
til  þess  að  sjá  uín,  að  jafnvæginu  milli  ríkjanna  á  Balkaiiskaganum 
yrði  ekki  raskað  með  ófriði  þeim,  sem  yfir  stóð,  og  kváðust  Rúm- 
enir  eins  vera  við  því  búnir,  að  veita  Búlgurum  lið,  ef  til  þess 
kæmi,  að  Grikkir  og  Serbar  ætluðu  oP  mjög  að  þröngva  kosti  þeirra. 
Rúmenir  höfðu  samþykki  Rússa  til  þessara  afskifta  af  málunum  og 
fór  nú  viiifengi  þar  í  milli  mjog  vaxandi,  en  áður  höfðu  Rúmenir 
verið  bandamenn  Austurríkis  í  stjórnmálum.  Með  því  að  draga 
taum  Búlgara  hafði  utanríkisstjórn  Austurríkis  hrnndið  Rúmenum 
frá  sór  og  stuðlað  til  þess,  að  saman  dró  með  þeim  og  Rússum,  því 
áður  hafði  verið  kalt  þar  í  milli. 

Það  fór  nú  svo  bráðlega,  að  Búlgarar  gátu  éngum  vörnum  við 
komið  neinstaðar.  Rúmenir  höfðu  herstöðvar  skamt  fyrir  norðan 
og  austan  Sofíu,  og  her  bandamannanna  átti  opna  leið  til  höfuð- 
borgarinnar  að  sunnan  og  vestan.  Það  lá  við  uppreisu  í  landinu, 
og  snerist  nú  straumurinn  gegn  þeim,  sem  ráðið  höfðu  til  hins  n/jsu 
ófriðar  og  komið  af  stað  þeim  æsingum,  sem  til  hans  leiddu.  Fer- 
dinand  konungur  baðst  nú  mjög  ákaft  friðar  af  Rúmenum  og  sneri 


Utlendar  fréttir.  381 

sór  einnig  til  stórveldanna  með  tilmæli  um  málamiðlun  railli  sín 
og  hiuna  raótetöðumannanna.  Einkum  var  þeim  tilmælum  beint 
til  Rússa,  enda  fór  nú  svo,  að  Rúmenir  gengu  í  milli  og  hindruðu 
það,  að  Grikkir  og  Serbar  gengju  nær  Búlgurum  en  orðið  var,  og 
voru  nú  Rússar  og  Austurríkismenn  orðnir  á  eitt  sáttir  um,  að  svo 
skyldi  vera.  Var  nú  sett  vopnahló  og  stefnt  til  friðarfundar  í  Nisch. 
Þar  komu  saman  fulltrúar  frá  öllum  ríkjunum,  en  síðan  var  sá 
fundur  fluttur  til  Búkarest,  höfuðborgar  Rúmeníu,  og  friðarskilraál- 
arnir  fullgerðir  þar.  Þetta  var  í  byrjun  ágústmánaðar.  Ekki  vildu 
þó  Grikkir  og  Serbar  leggja  niður  vopnin  fyr  en  útgert  væri  um, 
hvernig  fundinum  í  Búkarestj  lyki,  og  urðu  jafnvel  bardagar 
railli  þeirra  og  Búlgara  raeðan  á  fundinura  stóð,  þrátt  fyrir  það, 
þótt  vopnahló  hefði  verið  samþykt  af  báðura. 

Á  friðarfundinum  í  Búkarest  urðu  Búlgarar  að  ganga  að  fiest- 
um  þeim  friðarkostura,  pem  hinir  settu.  Fyrst  og  frerast  fekk  Rú- 
menía  auðvitað  þann  landskika,  sera  hún  gerði  tilkall  til,  en  það 
eru  8  þús.  ferkílóm,  og  er  þá  Rúraenía  eftir  ófriðinn  139  þús.  fer- 
kílóm.  að  stærð  með  T^/g  miljón  íbúa.  Serbía  fókk  mestan  hluta 
af  hóraðinu  Kossovó  og  mikið  af  hóraðinu  Monastír,  alls  47  þús. 
ferkílóm.  landaukning,  og  er  hún  nú  orðin  95  þús.  ferkílóm.  að 
stærð  og  íbúatalan  yfir  4  railjónir.  Grikkland  fékk,  auk  Kríteyjar, 
hór  um  bil  helming  af  héruðunum  Salónikí,  Monastír  og  Janína,  alls 
45  þús.  ferkílóm.  landaukning,  og  er  það  nú  110  þús.  ferkílóm.  að 
stærð  og  íbúatalan  4^/^  railjón.  Auk  þess  mun  það  og  fá  raikið  af 
eyjunum  í  Grikklandshafi.  Montenegró  fókk  ekki  mikla  landaukn- 
ingu,  en  stórfó  fær  það  aftur  á  móti  fyrir  það,  að  Skútaríborg  og 
landið  þar  umhverfis,  er  Montenegrómenn  höfðu  unnið  í  styrjöld- 
inni  við  Tyrki,  var  af  þeim  tekið  og  lagt  til  Albaníu. 

Búlgaríu  var  einnig  ætluð  raikil  landaukning  í  friðargerðinni  í 
Búkarest:  hálft  Salonikíhórað,  og  svo  alt  landið  yfir  að  takmarka- 
línunni  frá  Enos  við  Grikklandshaf  til  Midía  við  Svartahaf,  er  sett 
hafði  verið  landamerkjalína  milli  sambandsþjóðanna-  og  Tyrkja  á 
friðarfundinura  í  Lundúnura,  en  þetta  var  alls  46  þús.  kílóm.  En 
þegar  hér  var  koraið,  höfðu  Tyrkir  tekið  aftur  raikið  af  þessu  landi, 
svo  að  Búlgarar  áttu  það  undir  högg  að  sækja.  Þeir  voru  óánægðir 
með  sitt  hlutskifti  á  Búkarestfundinura  og  sneru  sér  þegar  til  stór- 
veldanna  og  óskuðu  að  gerðir  fundarins  yrðu  ekki  saraþyktar  neraa 
með  vissum  skilyrðum.  Einkum  hafði  deila  staðið  á  fundinura  milli 
Grikkja  og  Búlgara  um  smábæinn  Kavalla,  sem  er  við  Grikklands- 
hafið,    rótt    við  takmarkalínuna,  sem  þar  var  sett  milli  GrikkJands 


882  Utlendar  fréttir. 

og  Búlgaríu.  Þennan  bæ  vildu  báðir  hafa  af  þvj',  að  þar  er  höfn 
góð  og  heppileg  endastöð  fyrir  járnbraut  norðan  úr  landi.  í  bæn- 
um  eru  að  eins  3000  íbúar,  nær  eingöngu  Grilíkir.  Hreptu  Grikkir 
beeinn  við  friðargerðina.  Eu  nærri  lá,  að  Búlgarar.  fengju  bæði 
Rússa  og  Austurríkismenn  til  að  mótmæla  þessu  og  neita  friðargerð 
Búkarestfundarins  um  viðurkenningu.  En  Þjóðverjar  og  Frakkar 
mótmæltu  því,  og  töldu  bezt  að  láta  friðargerðina  halda  sór  eins  og 
frá  henni  hafði  verið  gengið,  og  varð  það  úr. 

Þykir  Rúmenía  hafa  vaxið  mjög  af  þessum  málum,  og  vinfengið 
við  Rússland,  sera  út  af  þeim  hefir  skapast,  kvað  eiga  að  tengja 
tryggum  bÖndum  á  þann  hátt,  að  krónprinz  Rúmena,  seni  Karl 
heitir,  eins  og  faðir  hans,  eigi  að  fá  fyrir  konu  elztu  dóttur  Niku- 
lásar  Rússakeisara,  sem  Olga  heitir.  Grikkir  og  Serbar  eru  og  mjög 
ánægðir  með  sitt  hlutskifti.  En  í  Búlgaiíu  er  alt  enn  á  ringulreið 
eftir  ófriðinn.  Það  la  við  uppreisn  í  landinu  meðan  sem  verst  gekk 
út  á  við,  og  um  tíma  var  við  því  búist,  að  Ferdínand  konungur 
legði  niður  völd.  Danev  forsætisraðherra  var  hrundið  og  þungar 
sakir  á  bann  bornar  og  fleiri  af  þfiim  mönnum;  sem  fremstir  Köfðu 
staðið  áður  í  baráttunni  og  mestu  ráðið.  Varð  Danev  að  fljja  land 
og  fór  huldu  böfði.  En  óútkljáð  er  enn,  hvernig  lönd  skiftist  milli 
Búlgara  og  Tyrkja. 

Það  er  af  Tyrkjum  að  segja,  að  þegar  sem  verst  stóð  á  fyrir 
Búlgurum,  hóldu  þeir  her  sínum,  er  verið  hafði  við  Tchataljavígin, 
vestur  ék  btSginn  og  alt  að  Adn'anópel.  Búlgarar  flyðu  þá  þaðan, 
án  þess  að  veita  nokkra  mótstöÖAi,  og  tóku  Tyrkir  alla  víggirðinga- 
línuna  frá  Adn'anópel  og  til  Kirk  Kilisse.  Lystu  þeir  yfir 
að  þeir  skiluðu  ekki  aftur  Adríanópel  og  yrðu  Búlgarar  að 
taka  hana  með  hervaldi,  ef  hún  ætti  í  annað  sinn  að  komast  í 
þeirra  hendur.  Stóð  svo  er  friðarsamningurinn  var  gerður  í  Búkar- 
est.  En  Tyrkir  áttu  þar  enga  fulltrúa  og  höfðu  ekki  verið  til 
fundarins  kvaddir,  svo  að  engin  ákvæði  voru  þar  gerð  um  viðskifti 
þeirra  og  Búlgara.  En  Búlgarar  héldu  því  fram,  að  stórveldin  ættu 
að  sjá  um,  að  gerðir  Lundúnafundarins  yrðu  haldnar,  og  bjuggust 
við  að  þau  neyddu  Tyrki  til  að  rýma  burtn  og  láta  af  hendi  landið 
austur  að  h'nunni  frá  Enos  til  Midía.  Eftir  fundinn  í  Búkarest 
létu  stórveldin  h'ka  sendiherra  sína  afhenda  Tyrkjastjórn  sameigin- 
legt  skjal,  þar  sem  skorað  var  á  hana,  að  halda  samningana,  sem 
gerðir  hefðu  verið  í  Lundánum.  Þaö  kváðust  Tyrkir  vilja  gera  í 
öllum  atriðum  öðrum  tn  þeim,  sem  snertu  takmarkah'nuna  milli 
Tyrklands  og  Bálgftrm,  því  að  nauðsyn  hefði  krafið,    að  tekið  væri 


Útlendar  fréttir.  «8» 

í  taumana  af  Tyrkjura  til  þess  að  hindra,  að  gert  væri  með  öllu 
útaf  við  íbúa  þess  *landsvæðis,  sera  um  vœri  að  ræða,  er  ekkert 
hefðu  til  saka  unnið  annað  en  það,  að  vera  búsettir  vestan  h'nunn- 
ar  frá  Enos  til  Midía,  en  þeim  hefði  ekki  verið  vært  undir  yfirráð- 
um  Búlgara.  Auk  þesa  væri  Tyrkjum  lífsnauðsyn  að  eiga  svo  mikið 
land  á  Evrópuströndinni  að  í  því  væri  einhver  trygging  fyrir  vörn 
höfuðstaðarins  og  Dardanellasundsins.  Þetta  svar  Tyrkja  vakti  um 
Btund  allmikil  mótmæli  og  var  búist  við,  að  stórveldin  létu  þeim 
ekki  haldast  uppi  að  ganga  á  gerðar  sættir.  En  svo  hefir  þó  ekki 
reynst.  Tyrkir  drógu  að  sór  austan  frá  Asíu  meira  og  meira  lið, 
er  þeir  söfnuðu  saman  við  Adrianópel.  Höfðu  þeir  þar  yfir  300 
þús.  hermanjia  og  kváðust  ekki  víkja  þaðan  fyrir  öðru  en  vopnum. 
Þeir  báru  þungar  sakir  á  Búlgara  fyrir  framferði  þeirra  þar  og  í 
hóraðinu  umhverfis  þann  tíma,  sem  þeir  höfðu  haft  þar  yfirráðin. 
Skoruðu  þeir  á  stórveldin,  ef  þau  ekki  tryðu  þeim  sögum,  að  senda 
nefnd  manna  til  þess  að  kynna  sór  ástandið.  Borgararnir  í  Kon- 
fttantmópel  hafa  staðfest  þessar  sögur  Tyrkja  af  grimdarverkum  Búlg- 
ara.  Kusu  þeir  nefnd  manna,  sem  skipuð  var  fulltrúum  bæði  frá 
kristnum  mönnum,  Gyðingum  og  MúhameðstrÚHrmönnum,  sem  í 
borginni  búa,  og  sendu  þá  nefnd  til  höfuðborga  stórveldanna  með 
þá  beiðni,  að  þeir  fái  að  vera  undir  stjórn  Tyrkja,  en  aÖ  borgin 
verði  ekki  lögð  undir  veldi  Búlgara.  Framsögumaður  þessarw  nefnd- 
ar  hefir  verið  grískur  maður,  Orphanides  að  nafni,  sem  er  þing- 
maður  í  tyrkneska  þinginu.  Segir  nefndin  hroðasögur  af  framferði 
Búlgara  meðan  þeir  höfðu  yfirráðin  í  Adrianópel.  Þeir  höfðu  leikið 
sér  að  því  að  drepa  þar  á  götunum  bæði  meun,  konur  og  börn,  og 
borgina  sögöu  nefndarmenn  vera  orðna  eins  og  rústarhaug  eftir  þær 
aðfarir. 

Nú  er  svo  komið,  að  Búlgarar  búast  ekki  lengur  við,  að  stQT" 
veldin  skerist  í  leikinn  milli  þeirra  og  Tyrkja,  og  eru  nú  farnir  að 
semja  við  Tjríi  á  eigin  hönd.  Hafa  þeir  sent  fuUtrúa  si'na  til 
Konstantínópel  til  þeirra  samninga  og  er  nú  sagt,  að  þeir  bjóði 
Tyrkjum  Adríanópel  mest  alla,  með  ymsum  frekari  skilyrðum,  og 
líklegast  er,  að  Tyrkir  haldi  öllu  landinu  vestur  að  Maritsafljótinu, 
er  rennur  í  gegnum  Adrianópel-  En  ekki  er  útgert  um  þetta  enn 
sem  komið  er. 

Um  Albaníu  er  það  nú  ákveðið,  að  hún  eigi  að  verða  fursta 
dæmi,  og  á  þaS  að  verða  komið  í  kring  innan  næstkomandi  janúar- 
loka.     Nefnd,  sem  stórveldin  skipa  og  fulltrúi  frá  Albaníu  á  aÖ  fá 


384  Útlendar  fréttir. 

sœti  í,  akal  tiltaka  aðalatriðin  í  væntanlegri  stjórnarskrá  landsins. 
Hver  verða  skuli  fursti  Albaníu  er  ekki  fastákveðið  enn. 

Uppreisn  í  Kína.  Það  hefir  ekki  gengið  sem  bezt  að  halda 
uppi  friði  í  Kína  siðan  stjórnarbyltingin  varð  þar  og  ríkið  var  gert 
að  lýðveldi.  Nú  í  suraar  hafa  verið  sífeldar  óeirðir  og  æsingar  í 
suðurhluta  ríkisins,  en  þar  hefir  Sun-Yat-Sen  haft  mikil  áhrif  og 
mikið  fylgi  frá  upphafi,  en  Juan  Shi-Kai  forseti  í  norðurhlutanum. 
Sagt  er  nú  að  síðustu,  að  uppreisnin  só  að  miklu  leyti  bæld  niður 
af  stjórnarhernum,  og  nylega  tók  hann  Nankingborg,  sem  verið 
hafði  ein  af  höfuðstöðvum  uppreisnarliðsins,  en  um  allan  Jangtseki- 
angdalinn  hefir  stríðið  geisað  í  sumar  Upreisnarmenn  hafa  altaf 
farið  halloka,  og  leiðtogi  þeirra,  Sun-Yat-Sen,  flúði  úr  landi  í  sumar 
og  hefir  síðan  setið  í  Japan.  Juan-Shi  Kai  forseti  er  talinn  mjög 
duglegur  maður,  en  harðdrægur  og  brögðóttur,  og  svo  er  að  heyra 
sem  allflestir  hafi  mesta  trú  á  honum  til  þess  að  koma  festu  á  hið 
nyja  fyrirkomulag  ríkismálefnanna  og  standa  fyrir  þeim  breyting- 
um,  sem  fyrirhugaðar  eru  þar  á  svo  mörgum  svæðum  og  sumar 
eru  þegar  komnar  nokkuð  á  veg,  en  aðrar  í  byrjun.  Æsingarnar 
gegn  forsetanum  hafa  meðal  annars  stafað  af  því,  að  hann  hefir 
tekið  mjög  stórt  ríkislán,  sem  stórveldi  Norðurálfunnar  hafa  útveg- 
að  og  verja  á  til  þess  að  koma  fram  ymsum  hinum  fyrirhuguðu 
breytingum  þar  eystra.  Lántakan  mætti  mikilli  mótspyrnu,  bæði  í 
þinginu  og  jafvel  líka  innan  stjórnarráðsins,  en  forsetinn  kom  henni 
í  gegn  með  harðfylgi.  Með  stuðningi  af  þessu  fjármagni  hefir  hann 
nú  bælt  niður  uppreisnina  og  getur  svo  haldið  fram  þeirri  stefnu, 
sem  hann  hefir  tekið.  Hann  hefir  fengið  sór  enskah  mann  fyrir 
ráðunaut  í  fjármálum  og  frarakvæmdamálum.  En  þrátt  fyrir  þetta 
er  hann  sagður  þjóðlegur  í  hugsunarhætti  og  íhaldssamur  að  sumu 
leyti.     Ölhim  kemur  saman  um,  að  mikið  só  í  hann  varið. 

Bandaríkin  og  Mexíkó.  Það  hefir  legið  við  ófriði  milli 
Bandaríkjanna  og  Mexíkó.  Bandaríkjaforseti  viU  ekki  viðurkenna 
að  Huerta,  sem  um  hríð  hefir  gegnt  forsetaembættinu  í  Mexíkó,  só 
löglega  að  völdura  kominn,  og  heimtar,  að  hanu  víki.  Orsökin  er, 
að  Bandamenn,  sem  búsettir  hafa  verið  í  Mexikó  og  eiga  þar  stór- 
fé  í  ýmsura  fyrirtækjura,  hafa  flúið  þaðan  í  stórhópura  nú  á  síðastu 
styrjaldatímunura  og  látið  þar  eftir  eignir  sínar  eins  og  í  hers  hönd- 
um.  Hafa  þeir  kært  þetta  fyrir  Bandaríkjaforseta,  og  hann  þykist 
ekki  -geta  látið  það  afskiftalaust.  Fulltrúa  hefir  hann  sent  suður, 
er  John  Lind  heitir,  og  er  nú  verið  að  semja  ura  þessi  raál,  en 
óséð  enn,  hvernig  þeim  muni  Ijúka.  Þ.  G. 


r 


Skýrslur  og  reikningar 

Bókmentafélagsins  1912. 


Aðalfundur  Bókmentafólagsins  var  haldinn  17. 
júní  og  fundarstjóri  kosinn  prófessor  Lárus  H.  Bjarnason.  Forseti 
gat  þess,  að  Hans  Hátign  konungurinn  hefði  synt  fólaginu  þá  náð 
að  gerast  verndari  þess.  Mintist  hann  síðan  látinna  félagsmanna 
(heiðursfólaganua  Jóns  Borgfirðings,  Eiríks  meistara  Magnússonar 
og  Björns  Jónssonar  fyrrum  ráðherra,  og  annara  fólaga :  prófastanna 
Jens  Pálssonar,  Jóhanns  Lúthers  Sveinbjarnarsonar  og  Kjartans 
Eluarssonar,  etatsráðs  Ásg.  Ásgeirssonar,  síra  Lárusar  Thórarensens 
og  dr.  Eug.  Beauvois)  og  tóku  fundarmenn  undir  það  með  því  að 
standa  upp.  Aðalstörf  félagsins  á  umliðnu  ári  höfðu  verið  í  því 
innifalin,  að  sjá  um  heimflutninginn  og  alt  sem  þar  af  leiddi.  Las 
forseti  síðan  upp  ársreikninginn,  fór  um  hann  nokkrum  orðum  til 
skýringar  og  gat  þess,  að  aukreitiskostnaður  við  heimflutninginn  og 
greiðslu  skulda  frá  fyrra  ári  hefði  orðið  samtals  kr.  5880.68.  En 
þrátt  fyrir  þennan  mikla  aukakostnað  var  í  sjóði  hjá  gjaldkera  við 
árslok  hér  um  bil  sama  upphæð  og  við  ársbyrjuu.  Þessa  gleðilegu 
útkomu  kvað  hann  að  miklu  leyti  að  þakka  bókaverði  fólagsins, 
fornmenjaverði  Matthíasi  Þórðarsyni,  sem  hefði  synt  mjög  mikinn 
dugnað  í  starfi  sínu,  bæði  að  því  er  snerti  innheimtu  og  bókasölu. 
Jafnframt  hafði  fólögum  fjölgað  mjög  á  umliðnu  ári.  Síðan  á  síð- 
asta  aðalfundi  höfðu  216  nýir  menn  gengið  í  fólagið,  og  var  fólaga- 
tala  nú  orðin  1040,  220  í  Reykjavík,  220  í  útlöndum  og  600  á  ís- 
landi  utan  Reykjavíkur.  Las  síðan  forseti  upp  efnahagsreikning 
félagsins  til  frekara  yfirlits  yfir  hag  þess.  —  Um  bókaútgáfu  fó* 
lagsins  í  ár  gat  forseti  þess,  að  út  yrðu  gefnar  hinar  venjulegu  fó- 
lagsbækur:  Fornbrófasafn,  Safn  til  sögu  íslands,  Syslumannaæfir 
og  Skírnir  ásamt  með  skyrslum  og  reikningum  og  fólagatali ;  enn- 
fremur  Goðafrœði  Norðmanna  og  íslendinga  eftir  Finn  Jónsson,  og 
væri  hún  gefin  út  með  styrk  úr  sjóði  Margrótar  Lehmann-Filhós. 


II  Skýrslur  og  reikningar. 

Um  reikninginn  gatforseti  þess.að  annan  endurskoðandahefði  vant- 
að  og  væri  því  reikningurinn  aðeins  endurskoðaður  af  einum  manni. 
Hafði  hinn  verið  farinn  úr  bænum  áður  en  til  hans  næðist  og  eigi  aftur 
kominn  fyrir  fundinn.  Gerði  endurskoðandi,  Hannes  skjalavörður  Þor- 
steinsson,  frekari  grein  fyrir  þessu  og  endurskoðunarstarfi  sínu. 
Mintist  hann  í  sambandi  við  þetta  á  ógreiddar  skuldir  o.  fl ;  svar- 
aði  bókavörður  fólagsins  þessu  nokkrum  orðum  og  sömuleiðis  for- 
seti.  Ársreikningurinn  var  síðan  borinn  upp  og  samþyktur  í  einu 
hlj.,  og  sömuleiðis  efnahagsreikningurinn. 

Jón  Olafsson  alþingismaður  gerði  þá  fyrirspurn,  hvort  fólagið^ 
eða  stjórnin  sæi  sór  ekki  fært,  að  stækka  Skírni  sem  svaraði  4  örk- 
um  á  ári,  eða  1  örk  á  hvert  hefti,  og  tók  forseti  vel  í  það,  ef  fjár- 
hagur  leyfði.  Að  lokum  lagði  sami  fólagsmaður  til,  að  fundarmenn 
þökkuðu  stjórninni  frammistöðuna  með  því  að  standa  upp,  og  var 
það  gert. 

Endurskoðendur  voru  endurkosnir  KJemens  Jónsscn 
landritari  og  Hannes  Þorsteinsson  skjalavörður. 


Reikníngur 
yfir  tekjur  og  giöld  Hins  íslenzica  Bóicmentafélags  fyrir  árið  1912. 

T  e  k  j  u  r: 
1.    Eftirstöðvar  frá  1911  : 

a.  í  Reykjavíkurdeild: 

1.  Veðdeildarbréf  Landsbank- 

ans    kr.     6000.00 

2.  Peningar  í  sparisjóði    —        911.07 

kr.     6911.0T 

b.  í  Hafnardeild : 

1.  Veðdeildarbróf  Landsbank- 

ans    kr.   12000.00 

2.  Kreditkassaskuldabr.  land- 

eigna    —      4000.00 

.  3.    Húskreditkassaskuldabróf.     —      2200.00 
'4.    Þjóðbankahlutabróf —      1600.00 


Flyt    kr.  19800.00 


Skýrslur  og  reikningar. 


iir 


Flutt  kr.  19800.00 

5.  Kredítb.skuldabróf    józkra 

landeigna —  200.00 

6.  Á  vöxtum  í  banka —  4000.00 

7.  Peningar  hjá  gjaldkera...  —  522.67 


2.  Frá  Hafnardeild,  innheimt  af  hr.  J.  Sveinbjörnsen 

3.  Styrkur  úr  landssjóði 

4.  Tólfta  greiðsla  fyrir  handritasafnið 

5.  Greidd  tillög  meðlima 

6.  Bækur  seldar  í  lausasölu  og  á  uppboði    

7.  Innkomið  frá  áskrifendum  Skírnis 

8.  Tekjur  óvissar  (seldir  umbúðakassar  o.  fl.) 

9.  Ársvextir  af: 

a.  18000  kr.  í  veðdeildarbrófum 
Landsbankans    kr 

b.  4000  kr.  í  kreditkassaskuldbr. 
landeigna    

c.  2200    kr.     í     húskredítkassa- 
skuldabrófum     

d.  1600    kr.    í    þjóðbankahluta- 
brófum    

e.  200  kr.    í  kredítbankaskulda- 
brófum  józkra  landeigna 

f.  Peningum  í  sparisjóði 


810.00 


—  140.00 

—  88.00 

—  112.00 

—  7.00 

—  72.73 


kr.     6911.07 


kr.  24522.6r 

—  660.79 

—  2000.00 

—  1000.00 

—  5795.97 

—  1389.78 

—  306.ir 

—  203.21 


1229.73 


Kr.  44019.39 


1. 


3. 


Gjöld: 
Endurgreitt  lán  frá  1911     kr.     1802.37 


Kostnaður  við  heimflutning  Hafnardeildar   

Bókagerðarkostnaður : 
a.    Skírnir : 

1.  Laun  ritstjóra kr.       500.00 

2.  Ritlaun  og   prófarkalestur     —        947.58 

3.  Prentun,  pappír,    hefting, 
burðargjald  o.  fl —      1691.98 


—      1793.86 


—     3139.56 


Flyt    kr.      6735.7» 


IV  Skýrslur  og  reikningar. 

Fluttar    kr.     6735.79 
b.    Aðrar  bækur: 

1.  Kitlaun  og  prófarkalestur     kr.       490.00 

2.  Prentun,    pappír,    hefting 

o.  fl —      4008.91 

—      4498.91 

4.    Afgreiðslukostnaður : 

a.  Laun  bókavarðar  kr.       550.00 

b.  Burðargjald  0.  fl —        469.99 

—      1019.99 

^.    Brunabótagjald  og  ýms  gjöld —        376.43 

6.    Eftirstöðvar  31.  desbr.  1912: 

a.  Veðdeildarbróf    Landsbankans     kr.  18000.00 

b.  Kreditkassaskuldabréf      land- 

eigna  —  4000.00 

c.  Húskreditkassaskuldabróf    ...  —  2200.00 

d.  Þjóðbankahlutabróf  ~  1600.00 

e.  Kreditbankaskuldabréf  józkra 

landeigna  —        200.00 

f.  Peningar  í  sparisjóði    —      5388.27 

—    31388.27 

Kr.  44019.39 
Reykjavík  26.  apríl  1913. 

Sigurður  Kristjánsson, 

p.  t.  gjaldkeri. 


Reikning  þennan,  ásamt   fylgiskjölum,    hefi    eg    rannsakað    og 
Téttan  fundið. 

Reykjavík  12.  júní  1913. 

Hannes  Þorsteinsson. 


Skýrslur  og  reikningar.  "V 

Efnahagsreikníngur 
Hins  íslenzka  Bókmentafélags  I.  janúar  1913. 

E  i  gn  i  r: 

1.  Samkvœmt  ársreikningi  1912: 

a,  í  veröbrófum kr.  26000.00 

b,  í  peningum  í  sparisjóði    —      5388.27 

kr.  31388.2T 

2.  Útistandandi  skuldir  hjá    einstökum    meðlimum 

og  umboösmönnum  fólagsins  —      3127.20 

3.  Forlagsbækur  samkvæmt  skrá,  virtar   —    20000.00 

4.  Ýmsir  munir  samkvæmt  skrá,  virtir    —        631.83 

Kr.  55147.30- 


Skuldir: 

1.  Prentkostnaður  Fornbrófasafns  VIII,  4  óborgaður     kr.       638.87 

2.  Skuldlaus  eign —    54508.43 

Kr.  55147.30' 
Reykjavík  26.  apríl  1913. 

Sigurður  Kristjánsson, 

p.  t.  gjaldkeri. 

Reikningur  þessi  er  róttur. 

Reykjavík  12.  júní  1913. 
Hannes  Þorsteinsson. 


"VI  Skýrslur  og  reikningar. 

Reikningur 
sjóðs  Margrétar  Lehmann-Filhés  fyrir  árið  1912. 

Tekjur: 

1.  Stofnfó  meðtekiS    frá    prófessor    Þorvaldi    Thor- 

oddsen kr.     5000.00 

2.  Vextir  1912: 

a.  í  innlánsbók kr.         56.22 

b.  í  Söfnunarsjóði —        101.50 

—        157.72 

Kr.     5157.72 

Gjöld: 

1.  Keypt  viðskiftabók  við  Söfnunarsjóð kr.  1.00 

2.  Eftirstöðvar  við  árslok: 

a.  Stofnfó  (að  viðlögðum  ^/^  vaxta): 

1.  í  Söfnunarsjóði    kr.     5025.38 

2.  í    innlánsviðskiftabók    ís- 
landsbanka  —  14.06 

—      5039.44 

b.  Starfsfó: 

í  innlánsviðskiftabók  íslandsbanka —        117.28 

Kr.     5157.72 
Reykjavík  12.  marz   1913. 

Sigurður  Krístjánsson, 

p.  t.  gjaldkeri. 


Reikning  þennan  hefi  eg  athugað  og   hefi    ekkert    út    á    hann 
^ð  setja. 

Reykjavík  12.  júní  1913. 

Hannes  Þorsteinsson. 

Sömuleiðis. 

Reykjavik  28.  júní  1913. 

Kl.  Jónsson. 


Skýrslnr  og  reikningar.  VII 

Hið  íslenzka  Bókmentafélag. 


VERNDAKI: 
Kristján  konnngur  hinn  tínndi. 


STJORN: 

f  orsetí:      Björn  M.  Ólsen,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.  og  dbrm. 
Varaforseti:      Steingr.  Thoröteinsson,  rektor,  r.  af  dbr.  og  dbrm. 

Fulltrúaráð: 

Sigurður  Kristjánsson,  bóksali,   r.  af  dbr.,  gjaldkeri  fólagsins. 

Björn  Bjarnason,  keunari,  dr.  phi). 

Jón  Jónsson,  docent,  skrifari  félagsins. 

Ouðmundur  Finnbogason,   bókav.,  dr.  phil. 

Jón  Magnússon,  bæjarfg.,  r.  af  dbr.  og  dbrra.  m.  m.,  kjörstjóri  fólagsins. 

Matthías  Þórðarson,  fornmenjavörður,  bókavörður  fólagsins. 


HEIÐURSFELAGAR : 

Anderson,  R.  B.,  prófessor,  Madison,  U.  S.  A. 

Briem,  Eiríkur,  prófessor,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavík. 

Briem,  Valdimar,  vígslubiskup,  r.  af  dbr.,  Stóra-Núpi. 

Bryce,  James,  Right  Hon.,  sendiherra  Breta  í  Washington. 

Brögger,  W.  C,  prófessor  við  háskólann  í  Kristjaníu. 

Finnur  Jónsson,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  r.  af  St.  Ól.,  Khöfn. 

Oering,  Hugo,  dr.  phil.,  leyndarráð,  prófessor  í  Kiel. 

Kálund,  Kr.,  bókavörður,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 

Ker,  W.  P.,  prófessor  við  háskólann  í  Lundúnum. 

Kristján  Jónsson,  fv.  ráðherra,  comm.  af  dbr.  m.  m.,  Reykjavík. 

Matthías  Jochumsson,  uppgjafaprestur,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Akureyri. 

Mogk,  E.,  dr.  phil.,  prófessor  í  Leipzig. 

Olafur  Halldórsson,  konferenzráð,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Khöfn. 

Ólsen,  Björn  M.,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  Reykjavík. 

Olsen,  Magnus,  prófessor  við  háskólann  í  Kristjaníu. 

Poestion,  J.  C  ,  hirðráð  í  Vínarbqrg,  comm.  af  dbr. 

Stephensen,  M.,  fv.  landsh.  yfir  íslandi,  stórkross  af  dbr,  m.  m. 

Thoroddsen,  Þorvaldur,  prófessor,  dr.  phil.,  r.  af  dbr.,  Khöfn. 

Thorsteinsson,  Steingr.,  r.  af  dbr.  og  dbrm.,  rektor  í  Reykjavík. 

Wimmer,  L.  F.  A.,  prófessor,  dr.  phil.,  comm.  af  dbr.,   Khöfn. 


VIII 


Skýrslnr  og  reikningar. 


FELAGAR. 
A.    Á  íslandi. 


Reykjavík. 

Ágúst  Bjarnason,  próf.,  dr.  '12^) 
Alexander  Jóhannesson  '12. 
Andersen,  Ludvig,  klæðsk.  '12. 
Andrós  Björnsson,  stud.  jur.  '10. 
Ari  Jónsson,  cand.  jur.  '12, 
Arinbjörn  Sveinbjarnarson,    bók- 

bindari  '12. 
Árni  Jóhannsson,  bankaritari  '12. 
Árni  Jónsson,  bókhaldari  '12. 
Asgeir  Sigurðsson,  konsúll  '12. 
Asgeir  Torfason,  efnafræð.  '12. 
Bartels,  Martin,  bankaritari   '12. 
Beck,  Símon,  trósmiður  '12. 
Benedikt  S.  Benediktsson  '12. 
Benedikt  Sveinsson,  alþm.  '12. 
Benedikt  Þórarinsson,  kaupm. '12. 
Björn  Bjarnason,  dr.  phil.  '12. 
Björn  Björnsson,  verzlunarm.'  12. 
Björn  Guðmundsson,  kaupm.  '12. 
Björn  Kristjánsson,  bankastj.  '12. 
Björn  Oddsson  '12. 
Björn  Pálsson,  cand.  jur.  '10. 
Björn  Sigurðsson,   bankastj.    '12. 
Björn  Þórðarson,  cand.  jur.    '11. 
Blöndahl,  Magnús,  kaupm.  '12. 
Blöndal,  Ragnh.,  ungfrii  '12. 
Bókasafn  K.  F.  U.  M.  '12. 
Borgþór    Jósefsson,     bæjargjald- 

keri  '12. 
Briem,  Eggert,  skrifstofustj.  '12. 
Briem,  Sigurður,  póstmeistari'12. 
Brynjólfur  Björnsson,  tannl.  '12. 
Brynjólfui  H.  Bjarnason,  kpm.'12. 
Bryníeifur  Tobíassou,  skólastj.'i2. 
Böðvar  Kristjánsson,  kennari'12. 
Ciaessen,  Eggert,  yfirróttarmála- 

flutningsm.  '12. 
Coplaud,  G,,  stórkaupm.  '12. 
Courmont,  Andié,  agrégó  '13. 
Eggert    Snæbjarnarson,    verzlun- 

armaður  '12. 


Einar  Arnórsson,  prófessor  '12. 
Einar  Gunnarsson,  ritstjóri  '12. 
Einar  Helgason,  garðyrkjufr.'12, 
Einar  Hjörleifsson,  rithöf.  '11. 
Einar  Magnússon,  bókhaldari  '12, 
Einar  Páll  Jónssou,  ritari  '10. 
Eiríkur  Einarsson^  stud.  jur.  '12. 
Erlendur  H.  Guðmundsson,  bréf- 

beri  '12. 
Eyjólfur  Jónsson,  rakari  '12. 
Filippus  Ámundason,  verzlm.  'IQ. 
Fjeldsted,  Andrés,  augnlækn.  '12. 
Fjeldsted,  Lárus,  cand.  jur.  '12» 
Geir  Sigurðsson,  skipstjóri  '12. 
Georg  Olafsson,  cand.  polit.   '12, 
Gísli    Guðmundsson    verksmiðju- 

stjóri  '12. 
Gísli  J.  Ólafsson,  símastjóri    '12, 
Gi'sli  Sveinsson,  cand.  jur.  '12. 
Grímúlfur  Ólafsson,  ritari  '12. 
Gröndal,  Ben.  Þ.,  cand.  phil.  '12. 
Guðbrandur  Jónsson,  ritstjóri  '11, 
GuðbrandurMagnússon,prent.'12. 
Guðgeir  Jóhannsson,  kennari  '12. 
Guðjón  Rögnvaldsson,  kennari'12. 
Guðjón  Sigurðsson,  Hvg.  31  '13, 
Guðjón  Sigurðsson,  úrsmiður  '12. 
Guðm.  Asbjarnarson,  trósm.  '12. 
Guðm.  Björnsson,  landlækn.  '12. 
Guðm.  Böðvarsson,  kaupm.  '12. 
Guðm.  Finnbogason,  dr.  phil.  '12. 
Guðm.  Gamalíelsson,  bóksali  '11, 
Guðm.  Halldórsson,  verzlm.   '11. 
Guðm.  Hannesson,  prófessor  '12. 
Guðm.  Helgason,  præp.  hon.  '12. 
Guðm.  Kr.  Guðmundsson,   verzl- 

unarm.  '12. 
Guðm.  Loftsson,  bankaritari  '12. 
Guðm.  Magnússon,  prófessor  '12. 
Guðm.  Magnússon,  rithöf.  '12. 
Guðm.  Stefánss.,  húsgagnasm.  '12, 
Guttormur  Jónsson,  smiður    '11. 


^)  Ártolin  aftau  við  nöfuin    merkja    að  tillag    sé    afhent    bóka- 
verði  fyrir  það  ár  síðast. 


Skýrslur  og  reikningar. 


ÍX 


Hafstein,  Hannes,  ráðherra  '12. 
HalldórDaníel88on,yfirdómari'12. 
Halldór  Jónsson,  bankagjaldk.'12. 
Halldór  Kr. Þorstein^a.,  skipstj .'  1 2. 
Halldór  Þórðarson,  bókbind.  '12. 
Hallgrímur  Jóns8on,  járnsm.  '12. 
Hallgrímur  Jónsson,  kennari  '12. 
Hannes  Þorsteinsson,  skjalav.  '12. 
Hansen,  Morten,  skólastjóri   '12. 
Haraldur  Gunnarsson,  prent.  '12. 
Haraldur  Jónsson,  prentari  '12. 
Haraldur  Níelsson,  prófessor '12. 
Haraldur  Sigurðsson,  verzlm.  '12. 
Havsteen,  Julius,  amtmaður  '12. 
Helgi  Helgason,  verzlunarstj. '12. 
Helgi  Jónasson,  verzlunarm.  '12. 
Helgi  Jónsson,  dr.  phil.  '12. 
Helgi  Jónsson,  námsmaður  '12. 
Helgi  Póturss,  dr.  phil.  '12. 
Hólmfríður  Árnad.,  kensluk.  '12. 
Ingibjörg  Brands,  kensluk.  '12. 
Ingibjörg  H.  Bjarnason,  forstöðu- 

kona  '12. 
Jakob  Jónsson,  verzlunarstj.  '12. 
Jensen,  Thor,  kaupm.  '12. 
Jóhannes  Sigfússon,  adjunkt  '12. 
Jóhann  Kristjánsson,  ættfræð. '12. 
JóhannÞor8tein8son,præp.hon.'12. 
Johnson,  Ólafur,  konsúll  '12. 
Jón  Guðnason,  stud.  art.  '12. 
Jón  Helgason,  prófessor  '12. 
JónHermannsson,  skrifstof  ustj'l  2. 
Jón  Hj.  Sigurðsson,  héraðsl.  '11. 
Jón  Jensson,  yfirdómari  '12. 
Jón  Jónsson,  docent  '12. 
Jón  Kristjánsson,  læknir  '10. 
Jón  Kristjánsson,  prófessor  '12. 
Jón  Magnússon,  bæjarfógeti  '12, 
Jón  Ólafsson,  alþingism.  '12. 
Jón  Ólafsson,  skipstjóri  '12. 
Jón  Ólafsson,  stud.   med.  '10. 
Jón  Þórarinsson,  fræðslura.stj.'l^. 
Jón  Þorkelsson,  dr.,   landsskjala- 

vörður  '12. 
Jón  Þorláksson,  landsverkfr.  '12. 
Kaaber,  Ludvig,  konsúll  '12. 
Karl  Nikulásson,  verzlunarstj.'12. 
Kennarafólag  Barnaskólans  '12. 
Klemens  Jónsson,  lándritari  '12. 


Kolbeinn  Þorsteinsson,  skipstj.'l^. 
Krabbe,  Th.,  landsverkfræð.  '12. 
Kristján  Kristjáns8on,skipstj.  '12. 
Kristján  Þorgrímsson,  kon8Úll'12. 
Lárus  H.  Bjarnason,  prófessor  '12, 
Laxdal,  Jón,  kaupm.  '12. 
Lestrarfólagið  »íþaka«  '12. 
Lestrarfélag  kvenna  '12. 
Leví,  R.  P.,  kaupm,  '12. 
MagnúaArnbjarnar8.,cand.jur.'12. 
Magnús  Benjamínsson,  úrsm.  '12. 
Magnús  Einarsson,  djralækn. '12, 
Magnús  Gíslason,  skósmiður  '12. 
Magnús  Helgason,  skólastjóri  '12. 
Magnús  Sigurðsson,  cand.  jur. '12, 
Magnús  Þorsteinsson,  kaupm. '12. 
Matthías  Einarsson,  læknir  '12. 
Matth.  Matthíasson,  kaupra.  '12, 
Matthías  Þórðarson,  fornm.v.  '12. 
Matthieaen,  Matth.  A.,  skósm.'lO. 
Nordal,  Jóhannes,  íshússtjóri  '12. 
Oddur    Gíslason,    yfirréttarmála- 

flutningsmaður  '12. 
Oddur  Hermannsson,  cand.jur.'12, 
Ólafur  Björnsson,  ritstjóri  '12. 
Ólafur  G.  Eyjólfsson,8kólastj.'12, 
Ólafur  Lárusson,  cand.  jur.    '13. 
Ólafur  Ólafsson,  umsjónarm.  '12, 
Ólafur  Rósenkranz,  kennari    '12. 
Ólafur  Runólfsson,  bókhald.  '12, 
Ólafur  Þorsteinsson,  læknir  '12. 
Óskar  Halldórsson,  búfræð.    '12. 
Páll  Einarsson,  borgarstjóri    '12^ 
Páll  Halldórsson,  skólastjóri  '12, 
Páll  H.  Gíslason,  kaupm.  '12. 
Páll  Jónsson,  verzlunarm.  '12. 
Páll  Oskar  Lárusson,  trésm.  '10; 
Pálmi  Pálsson,  adjunkt  '12. 
Pótur  Halldórsson,  bóksali   '12. 
Pétur  Lárusson,  prentari  '12. 
Pótur  Zóphóníasson,  gagnfr.  '10, 
Richard  Torfason,  bankabók.  '12. 
Rögnv.  Ólafsson,  húsameist.  '12, 
Samúel  Eggertsson,  skrautrit,  '12, 
Sighvatur  Bjarnason,bankastj.'12. 
Sigurbjörn     Á.    Gíslason,     cand. 

theol.  '12. 
Sigurður  Guðmundss.mag.8rt.'12. 
Sigurður  Halidórsson,  trósm. '12. 


Skýrslur  og  reikningar. 


Sigurður  Hjörleifsson,  ritstj.  '12. 
Sigurður  Jónsson,  bókbindari  '12. 
Sigurður  Kristjánsson,  bóksali'12. 
Sigurður  Sigurðsson,  ráðuu.    '13. 
Sigurður  Sigurðsson,  stud.jur.  '12. 
Sigurður  Þórðarson,  trósm.  '11. 
Sivertsen,  Sigurður,  docent  '12, 
Smith,  Paul,  símaverkfræð.    '12. 
Snorri  Jóhannsson,  bókhald.  '12. 
Stefán  Sigurðsson,  verzlm.  '12. 
Steingrímur  Arason,  kennari  '12. 
Steinunn  Bjartmarsd.,kensluk.'12. 
Sveinn  Bjórnsson,  málafl.m.    '12. 
Sveinn  Jónsson,  trésmiður  '12. 
Sæmundsen,  Karl,  kaupm.  '12. 
Sæmundur  Bjarnhóðin8s.lækn.'12. 
Thoroddsen,  Sigurður,  adj.  '12. 
Thoroddsen,  Skúli,  ristjóri  '12. 
Thorsteinss.,  Hannes,  cand.jur.'12. 
Thorsteinsson,  Th.,  kaupm.  '12. 
Torfi   Hermannsson,  trósm.  '12. 
Tr.  Gunnarsson,  fv.  bankastj. '12. 
Tulinius,  Axel,  málafl.m.  '12. 
Ungmennafól.  Reykjavíkur  '12. 
Vigfús  Einarsson,  cand.  jur.  '12. 
Zimsen,  Knud.  verkfræð.  '12. 
Zoega,  Geir,  cand.  polyt.  '12. 
Zoéga,  Geir,  yfirkennari  '12. 
Zoéga,  Geir,  verzlunarm.  '12. 
Þórður  Erlendss,  Rauðarárst. '12. 
Þorfinnur  Kristjánsson,prent.  '11. 
Þórhallur  Bjarnarson^  biskup,  '12. 
Þorkell  Þorláksson,  ritari  '12. 
Þorlákur  Vilhjálmsson,  búfr.  '12. 
Þorleifur  H.  Bjarnason,  adj.  '12. 
Þorleifur  Jónsson,  póstafgr.m. '12. 
Þorsteinn   Erlingsson,   rithöf.  '12. 
Þorsteinn  Finnbogason,  kenn. '12. 
Þorsteinn  Gíslason,   ritstj.  '12. 
Þorsteinn  Sigurðsson,  skósm. '12. 
Þorsteinn      Þorsteinsson,      stud. 

jur.  '13. 
Þorsteinn      Þorsteinsson ,      cand. 

polit.  '12. 
Þorvaldur    Guðmundsson,     afgr.- 

maður  '12. 
Þorvarður    Þorvarðarson,     prent 

smiðjustjóri  '12. 
-Östlund,  David,  trúboði  '12. 


Gullbríngu-  og  Kjósarsýsla. 

Bræðrafólag  Kjósarhrepps  '12. 
Egill  Eyjólfsson,    skósm.,    Hafn- 

arfirði  '12. 
Flygenring,  Aug.,  kaupm.,  Hafn- 

arfirði  '12. 
Friðrik  Bjarnason,  kennari,  Hafn- 

arfirði  '09. 
Friðrik      Klemenzson,      kennari, 

Hafnarfirði  '12. 
Guðmundur      Ragnar     Ólafsson, 

Móakoti,  Grindavík  '12. 
Gunnlaugur  Kristmundss.,  kenn- 

ari,  Keflavík  12. 
Janus  Jónsson,  præp.  hon.,  Hafn- 

arfirði  '12. 
Jón  Jónsson,  kenn.,  Hvammi  '12. 
Klemenz     Egilsson,     óðalsbóndi, 

Minni  Vogum  '12. 
Kolbeinn       Högnason,      kennari, 

Kollafirði. 
Kristinn  Daníelsson,  prestur,  Út- 

skálum  '11. 
Kristmann  Runólfsson,    kennari, 

Vatnsleysu   11. 
Lárus  Bjarnason,  kennari,  Hafn- 

arfirði  '11. 
Laugarness  spítali  '12. 
Lestrarfélag  Kjalnesinga  '11. 
Lestrarfólag  Lágafellssóknar  '12. 
Lestrarfélag  Seltirninga  '12. 
Magnús  Bergm.  Jónsson,    Fugla- 

vík,  Miðnesi  '12. 
Magnús  Jónsson,  syslum.,    Hafn- 

arfirði  '12. 
Móses  Jónsson,  kennari,  Keldum, 

Mosfellssveit  '11. 
Páll  Stefánsson,  búfræð.,    Elliða- 

vatni  '12. 
Runólfur      Runólfsson,       Neðra- 

Hálsi,  Kjós. 
Sigurður  Guðmundsson,  kennari, 

Flensborg,   Hafnarfirði  '12. 
Sigurður      Magnússon,       læknir, 

Vífilsstöðum. 
Sigvaldi  Guðmundsson,   bókbind- 

ari,  Hafnarfirði  '11. 
Skinfaxi,bóka8.skólap.íFiensb.'12. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XI 


Stefán  Sigurfinnsson,  Bakkakoti 

Leiru  '12. 
Sveinn    Guðmundsson^    járnsm. 

Vífilsstöðum  '12. 
Tómas  Snorrason,  kenn.,  Grinda 

vík  '12. 
Vigfús  Guðmundsson,  bóndi,  Eng 

ey  '12. 
Weywadt,  Emil,  nemandi,  Flens 

borg  '12. 
Þorbergur  Kjartansson,  nemandi 

Flensborg  '12. 
Þorgrímur      Þórðarson,      læknir, 

Keflavík  '12. 
Þórður  Edílonsson,  læknir,  Hafn 

arfirði  '09. 
Þórður  Sveinsson,  læknir,  Klepp 

..  '12. 

Ogmundur  Sigurðsson,    skólastj., 
Hafnarfirði  '12. 


Borgarfjarðar-  og  Mýrasýsla. 

Jón  Sveinsson,   prófastur,    Akra 

nesi  '13. 
Lestrarfólag  Akraness  '12. 
Magnús     Andrésson,      prófastur 

Gilsbakka  '13. 
Ottesen,  Oddgeir  P.,  hreppstjóri 

YtraHólmi  '11. 
Stefán       Guðmundsson,       bóndi, 

Fitjum  '11. 
Sumarliði  Halldórsson,  skógfræð 

ingur,  Akranesi  '12. 
Thorlacius,  Einar,  prestur,  Saur 

bæ  '12. 
Ungmennafélagið  »Haukur«,  Leir- 

ársveit  '12. 


Borgarness-umboð. 

(Umboðsm.  Jón  Björnsson, 
kaupm.  Borgarnesi). 

Árni  Þorsteinsson,  bóndi,  Brenni- 

stöðum  '12. 
Bjarni    Bjarnason,    bóndi,    Skán- 

ey  '12. 


Bjórn  Ólafsson,  steinsm.,    Kaðal- 

stöðum  '12. 
Brynjólfur  Bjarnason,  búfræðing- 

ur,  Deildartungu  '12. 
Bændaskólinn    á  Hvanneyri  '12. 
Davíð  Þorsteinsson,    Arnbjargar- 

læk  '12. 
Einar  Jónsson,   búfræð ,    Hvann- 

eyii  '12. 
Einar  Sigurðsson,  Stóra-Fjalli  '12. 
Fjeldsteð,  Sigurður,  bóndi,  Ferju- 

koti'12. 
Geir  Pétursson,  Geirshlíð  '12. 
Grönfeldt,    H.,   skólastjóri,  Hvít- 

árvöllum  '12. 
Guðmundur  Árnason,  bóndi,  Álft- 

ártungu  '12. 
Guðmundur     Daníelsson,    bóndi, 

Svignaskarði  '12. 
Hjörtur  Snorrason,  búfræðingur, 

Skeljabrekku.     , 
Jóhannes  Jónsson,  gagnfræðingur, 

Efranesi  '12. 
Jóhann  Eyjólfsson,  bóndi,  Sveina- 

tungu. 
Jóhann  Magnússon,  bóndi,  Hamri 

'12. 
Jón  Björnsson,    kaupm.,  Borgar- 

nesi  '12. 
Jón  Björnsson,   póstafgreiðslum., 

Borgarnesi  '12. 
Jón  ívursson,  kennari,  Gullbera- 

stöðum  '12. 
KrÍHtján    Fr.    Björnsson,    bóndi, 

Steinum   '12. 
Kfistján    Sigurðsson,    Bakkakotl 

'12. 
Kristvarður    Þorvarðsson,   bóndi, 

Litla-Fjalli. 
Lestrarfélag  Borgarness  '12. 
Lestrarfélag  Hraunhrepps   '12. 
Mdgnús  Einarsson,    Munaðarnesi 

'12. 
Magnús  Jónsson,  kennari,  Borgar-  > 

nesi  '12. 
Ólafur    Guðnason,     Signýjarstöð- 

um  '12. 
PállJónsson,  búfræðingur,  Hvann- 

eyri  '12. 


XII 


Skýrslur  og  reikningar. 


Páll  Zóphóníasson,  kennari.H  vann 

eyri  '12. 
Runólfur  Runólfsson,  bóndi,  Norð- 

tungu. 
Sigurður  Jónason,  Hvanneyri  '12. 
Sigurður  Þórðarson,   sjslumaður, 

Arnarholti, 
Sigurður  Þórólfsson,    skólastjóri, 

Hvítárbakka. 
Stefán  Jónsson,  prestur,    Staðar- 

hrauni  '12. 
Sveinn  Níelsson,  bóndi,    Lamba- 

stöðum  '12. 
Tómas  Jónasson,  Sólheimatungu, 

'12. 
Ungmennafólagið   »Dagrenning«, 

Lundaieykjadal  '12. 


Snæfellsness-  og  Dalasýslur. 

Benedikt  Magnússon,  kaupfólags- 

stjóri,  Tjaldanesi  '11. 
Bergmann,  Daníel,   verzlunarstj., 

Sandi  '13. 
Finnbogi    Lárusson,   kaupmaður, 

Búðum  '11. 
Kristján    Kristjánsson,    kennari, 

Rauðkollastöðum  '13. 
Lárus  Halldórsson,  prestur,  Breiða- 

bólsstað  '10. 
Lestrarfélag  Sandara  '13, 
Magnús      Guðlaugsson,     læknir, 

Bjarnastöðum  '12. 
Proppé,    Ólafur,    verzlunarstjóri, 

Sandi  '12. 


Stykkishólms-umboð. 

(Umboðsm.  Hjálmar  Sigurðsson 
kaupmaður.^) 

Ágúst     Þórarinsson,    bókhaldari, 

Stykkishólmi. 
Asmundur    Sigurðsson,    bóndi  á 

Grund  í  Eyrarsveit. 
Blöndal,MagnÚ8,  kennari,  Stykkis- 

hólmi. 


Bókasafn  Vesturamtsins,  Stykkis- 

hólmi. 
Eh'as  Kristjánsson,    Arnartungu. 
Gestur  Þórðarson,  Höfða. 
Guðmundur  Guðmundsson,  Nyju- 

búð  í  Eyrarsveit. 
Guðmundur    Jónsson,    trósmiður 

Stykkishólmi. 
Guðmundur      Sigurðsson,      Ber- 

serkjahrauni. 
Helgi  Guðmundsson,    Ketilsstöð- 

um. 
Hjálmar  Sigurðsson,  kaupmaður, 

Stykkishólmi. 
Ingólfur  Jónsson,  verzlunarstjóri, 

Stykkishólmi. 
Jón     Runólfsson,       sysluskrifari, 

Stykkishólmi. 
Lestrarfólag  Fellsstrandar. 
Lestrarfólag  Hvammssveitar. 
Richter,   Reinh.,  verzlunarmaður, 

Stykkishólmi. 
Sigurður  Gunnarsson,    prófastur, 

Stykkishólmi. 
Sæmundur  Halldórsson,   kaupm., 

Stykkishólmi. 


Búðardals-umboð. 

(Umboðsmaður  Bogi  Sigurðsson 
kaupmaður). 

Björn  Bjarnason,  syslum.,  Sauða- 

felli  '12. 
Bogi  Sigurðsson,  kaupm.,  Búðar- 

dal  '12. 
Jóhannes     L.     L.     Jóhannesson, 

prestur,   Kvennabrekku  '12. 
Páll  Ólafsson,   kaupm.,  Búðardal 

'12. 
Sigurbjörn    Bergþórsson,    bóndi, 

Svarfhóli  '12. 
Sigurður  Sigurðsson,  læknir,  Búð- 

ardal  '12. 


1)     Skilagrein  ókomin  fyrir  árið   1912. 


Skýrslar  og  reikningar. 


XIII 


Barðastrandarsýsla. 

Bjarni     Símonarson,      prófastur, 

Brjánslæk  '11. 
Bókasafn  Flateyjar  á  Breiðafirði 

'11. 
Bókasafn     Vestur-Barðastrandar- 

sjslu  '12. 
Jón  Einarsson,  trósmiður,  Kletti 

í  Geiradal  '11. 
Jón    Jóhannsson,    Myrartungu  í 

Reykhólasveit  '12. 
Jón  Kristóferss.,  kennari.Brekku- 

velli  á  Barðaströnd  '13. 
Jón     Ólafsson,    Króksfjarðarnesi 

'12. 
Lestrarfélag  Bílddælinga  '11. 
Lestrarfélag      Breiðuvíkursóknar 

'12. 
Lestrarfólag  Rauðsendinga  '12. 
Magnús      Sæbjörnsson,      læknir, 

Flatey  '09. 
Ólafur    Magnússon,    Kaldabakka 

'12. 
Ungmeunafólag    Reykhólahrepps 

'11. 
Þorbjörn  Þórðarson,  læknir,  Bíldu- 

dal  '13. 
Þorvaldur     Jakobsson,      prestur, 

Sauðlauksdal  '12. 


ísafjarðarsýsia. 

Halldór  Stefánsson,  læknir,  Flat- 

eyri  '11. 
Hjálmar  Jónsson,  bóndi,   Höfða  í 

Grunnavíkurhreppi  '11. 
Jón    Hailgrímsson,     kaupmaður, 

Flateyri  '13. 
Lestrarfólag  Dalmanna,  Önundar- 

firði  '13. 
Lestrarfólag  Flateyrar. 
Lestrarfélag  Sléttuhrepps  '12. 

Dýrafjarðar-umboð. 

(Umoðsm.  Carl  Proppó  verzlunar- 
stjóri  á  Þingeyri). 

Ándrós  Kristjánsson,  Meðaldal'l^ 


Björn  Guðmundsson  kennari,Núpi 

'12. 
Blaðafólagið  »Dagvarður«,  Keldu- 

dal  '12. 
Böðvar  Bjarnason,  prestur,  Rafns- 

eyri  '12. 
Friðrik  Benónísson,  Haukadal  '12. 
Guðbrandur  Guðmundsson,  Þing- 

eyri  '12. 
Guðmundur  Jónsson,  Granda '12. 
Guðni  Bjarnason,verzlunarmaður, 

Þingeyri   J2. 
Guðrún  Benjamínsdóttir,  kenslu- 

kona,  Þingeyri  '12. 
Gnnnlaugur  Þorsteinsson,  læknir, 

Þingeyri   '12. 
Jóhann  Einarsson,  kennari,  Þing- 

eyri  '12. 
Klemenzína  Klemenzdóttir,  verzl- 

unarmær,  Þingeyri  '12. 
Kristinn  Guðlaugsson,  búfræðing- 

ur,  Núpi  '12. 
Lestrarfólag  Þingeyrarhr.,    Þing- 

eyri  '12. 
Ólafur    Hjartarson,     járnsmiður, 

Þingeyri  '12. 
Ólafur  Olafsson,  kennari,  Hauka- 

dal  '12. 
Proppé,  Carl,verzlunarstjóri,Þing- 

eyri  '12. 
Proppó,Joh.,verzlm.,Þingeyri'12. 
Sighvatur  Grímsson,  Borgfirðing- 

ur,  Höfða  '12. 
Sigtryggur  Guðlaugsson,  prestur, 

Núpi  '12. 
Sóphónías  Jónsson,  gagnfræðing- 

ur,  Skaga  '12. 

ísafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  GuðmundurBergsson, 
bóksali,  ísafirði). 

Arngrímur  Fr.  Bjarnason  prent- 

ari,  ísafirði  '12. 
Bárður   Guðmundsson,    bókbind- 

ari,  ísafirði  '12. 
Björn   Guðmundsson,    kaupmað- 

ur,  ísafirði  '12. 


XIV 


Skýrslur  og  reikningar. 


Finnbjörn     Hermannsson,    verzl- 

unarmaður,  ísafirði  '12. 
Árni  E.  Árnason,   verzlunarmað- 

ur,  Bolungarvík  '12. 
Ásgeir  Guðmundsson,  hreppstjóri, 

Arngerðareyri   '12. 
Benedikt    Bjarnason,    húsmaður, 

Hafrafelli  '12. 
Bergur    Rósinkranzson,    kaupm., 

Flateyri  '12. 
Engilbert     Kolbeinsson,      bóndi, 

Lónseyri  '12. 
Friðbert    Friðbertsson,     kennari, 
^  Suðureyri  í  Súgandafirði  '12. 

Friðrik  Hjartarson,  kennari  Suð- 

ureyri  '12. 
Friðrikka    Jónsdóttir,     Ijósmóðir, 

Súðavík  '12. 
Grímur     Jónsson,     cand.    theol., 

ísafirði  '12. 
Guðmundur     Bergsson,     bóksali, 

ísafirði  '12. 
Guðmundur  Hannesson,  konsúll, 

málaflutningsm.,  ísafirði  '12. 
Guðmundur    H.     Finnbjörnsson, 

bóndi,  Sæbóli  í  Aðalvík  '12. 
Guðmundur    Sveinsson,    kaupm., 

Hnífsdal  '12. 
Hálfdán    Örnólfsson,  hreppstjóri, 

Hóli  í  Bolungarvík  '12. 
Halldór  Bjarnason,    verzlunarm., 

ísafirði  '12. 
Halldór     Jónsson,     búfræðingur, 

Rauðamýri  '12. 
Halldór  ólafsson,  lögreglumaður, 

ísafirði  '12. 
Halldór     Pálsson,     útvegsbóndi, 

Hnífsdal   '12. 
Hannes  Halldórsson,  verzlunarm., 

ísafirði  '12. 
Helgi    Ketilsson,    sjómaður,    ísa- 

firði  '12. 
Helgi  Sveinsson,  bankastjóri,  ísa- 

firði  '12. 
Hjaltína  Guðjónsdóttir,  Sæbóli  á 

Ingjaldssandi  '12. 
Ingólfur   Arnason,     verzlunarm., 

Bolungarvík  '12. 


Jens  Níelsson,  kennari,  Bolungar- 

vík  '12. 
Jóakim     Pálsson,      útvegsbóndi, 

Hnífsdal  '12. 
Jóhann  Þorsteinsson,  kaupmaður, 

ísafirði  '12. 
Jóhanna  Eiríksdóttir,    Kleifum  í 

Seyðisfirði  '12. 
Jónas  Halldórsson,    Búð,    Hnífs- 

dal  '12. 
Jónas  Þorvarðsson,  óðalsbóndi  og 

oddviti,  Hnífsdal  '12. 
Jón    Grímsson,    bókhaldari,    ísa- 

firði  '12. 
Jón  Kristjánsson,  bókbindari,  Að- 

alvík  '12. 
Jón  Sn.  Árnason,  kaupmaður,  ísa- 

firði  '12. 
Karl  Olgeirsson,    verzlunarstjóri, 

ísafirði  '12. 
Kolbeinn  Jakobsson,  hreppstjóri^ 

Unaðsdal  '12. 
Kristján  A.  Kristjánsson,    verzl- 

unarstjóri,    Suðureyri    í    Súg- 

andafirði  '12. 
Lestrarfólag  Bjarndæla  og  Fjarð- 

armanna,  Ónundarfirði  '12. 
Lestrarfólag  Hnífsdælinga,  Hnífs- 

dal  '12. 
Lestrarsalur    ísfirðinga,     ísafirði 

'12. 
Magnús  Bárðarson,    útvegsbóndi, 

Bolungarvík  '12. 
Magnús  Kristjánsson,  búfræðing- 

ur,  Múla  í    Laugardalshr.  '12. 
Magnús  Torfason,  sjslumaður  og 

bæjarfógeti,  ísafirði  '12. 
Oddur  Guðmundsson,  póstafgr.m., 

Bolungarvj'k  '12. 
Olafur  Arnason,  verzlunarmaður, 

Bolungarvík  '12. 
Ólaf ur  Jónsson,    ísafirði  '12. 
Páll  Pálsson,  útvegsbóndi,  Heima- 

bæ,  Hnífsdal  '12. 
Páll  Þórarinsson,  sjómaður,  Hnífs- 

dal  '12. 
Pótur  Oddsson,    kaupm.,   Tröð  í 

Bolungarvík  '12. 


Skýrslur  og  reikningar. 


xr 


Sigurbjörn  Ármannsson  '12. 
Sigfús  Daníelsson,    verzlunarstj., 

ísafirði  '12. 
Sigurður    Kristjánsson,    kennari, 

ísafiröi  '12. 
Sigurður    Pálsson,    verzlunarstj., 

Hesteyri  '12. 
Sig.   Sigurðsson,   kennari  '12. 
Sigurður    Þorvaldsson,     kennari, 

ísafirði  '12. 
Stephensen,  Páll,  prestur,    Holti 

í  Önundarfirði  '12. 
Teitur    Jónsson,     lyfsveinn,    ísa- 

firði  '12. 
Thordarson  Finnur,  konsúll,  ísa 

firði,  '12. 
Thorsteinsson,     Davíð    Scheving, 

læknir,  ísafirði   '12. 
Valdemar    Valdemarsson,     verzl- 

unarmaður,  Hnífsdal  '12. 
Þorvaldur    Jónsson,      læknir    og 

bankastjóri,  ísafirði  '12. 
Þorvaldur  Jónsson,  prófastur,  Ísa- 

firði  '12. 
Þorvarður  Brynjólfsson,    prestur, 

Stað  í  Súgandafirði  '12. 

Vigur-umboð. 

(Umboðsm.  Sigurður  Stefánsson, 

prestur,  Vigur). 
Jón  Guðmundsson,  kaupm.,  Eyrar- 

dal  '12. 
Sigurður  Stefánssou,  prestur,  Vig- 

ur  '12. 

Strandasýsla. 

BjÖrn  Magnússon,  Borðeyri  '12. 
Guðjón  Guðlaugsson,  alþingism., 

Hólmavík  '12. 
Guðmundur  G.  Bárðarson,  bóndi, 

Hjörseyri  '11. 
Halldór    Kr.    Júlíusson,  syslum., 

Borðeyri  '13. 
Jón  Brandsson,  prestur,  Brodda- 

nesi  '10. 
LestrarfólagKirkjubólshrepps  '12. 
Lestrarfólag  Kollafjarðar  '11. 
Lestrarfólag  Selstrandar  '12. 


Húnavatnssýsla. 

Daði  Davíðsson,  Giijá  '12. 

Gísli  ísleifsson,   syslum.,  Blöndu- 

ósi,  '11. 
Gunnbjörn    Stefánsson,    kennari, 

Lækjamóti  '10. 
Hálfdán    Guðjónsson,    prófastur, 

Breiðabólsstað  '12. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Stóradal'll. 
Jón  Jónsson,  búfræðingur,  Öxl  í 

Þingi  '11. 
Kristján   H.  Sigurðsson,  kennari, 

BrúsastöOum  '12. 
Lestrarfólag  Ashrepps   '12. 
Sigurgeir    Björnsson,    búfræðing- 

ur,  Orrastöðum. 


Blönduóss    umboð. 

(Umboðsra.    Friðfinnur    Jónsson, 
trósmiður,  Blönduósi).         ' 

Bjarni    Jónasson,    barnakennari, 

Litladal  '12. 
Bjarni    Pálsson,    p-estur,    Stein- 

nesi  '12. 
Björn  Frímannsson,  búfræðingur, 

Hólabæ  í  Langadal  '12. 
Friðfinnur     Jónsson,     trósmiður, 

Blönduósi   12. 
Guðni  Jónsson,  bókbindari,  Gunn- 

fríðarstöðum  '12. 
HafsteinnPétursson.bóndi,  Gunn- 

steinsstöðum  '12. 
Jónas    Illugason,    bóndi,  Bröttu- 

hlíð  '12. 
Jón  Á.  Jónsson,  verzlunarmaður, 

Blönduósi  '12. 
Jón  Jónsson,héraðslæknir,Blöndu- 

ósi  '12. 
Jón  Pálsson,    prestur,  Höskulds- 

stöðum  '12. 
Klemenz  Guðmundsson,   Bólstað- 

arhlíð  '12. 
Lárus  Ólafsson,  trésmiður^Blöndu 

ósi. 
Lestrarfólag   Auðkúlusóknar  '12. 
Lestrarfólag  Langdælinga  '12. 


XVI 


Skýrslur  og  reikningar. 


Leðtrarfól?.g  Torfalækjarhr.  '12. 
Lestrarfólag  Þverárhrepps  '12. 
Magnús  Björnsson,  Syðra  Hóli'12, 
Magnús  Jónsson,    bóndi,   Sveins- 

stöðum  '12. 
Páll  Guðmundsson,  Holti,  Ásum. 
Páll     Sigurðsson,      búfræðingur, 

Brúsastöðum  '12. 
Skúli  Jónsson,  sölustjóri,  Blöndu- 

ósi  '12. 
Sveinn  Bjarnason,  Biönduósi  '12. 
Syslubókasaf  n  Austur-Húnavatns- 

syslu  '12. 
Sæmundsen,    Edwald,   verzlunar- 

maður,  Blönduósi  '12. 
Þórarinn  Jónsson,  alþm.,  Hjalta- 

bakka  '12. 
Þorst.  Bjarnason  kaupm.,  Blöndu- 

ósi,  '12. 

Skagafjarðarsýsla. 

Bókasafn  Skagafjarðar  '12. 
Briem,  Kristinn,  P.,  kaupmaður, 

Sauðárkróki  '12. 
Briem,    Ólafur,    alþingism.,    Alf- 

geirsvöllum. 
Bændaskólinn  á  Hólum  '12. 
Einar  Jónsson,  hreppstjórijBrim- 

nesi  '11. 
Hartmann  Ásgrímsson,    kaupm., 

Kolbeinsárósi  '12. 
Jón  Arnason,  gagnfr.,Stóra-VatnR- 

skarði   '12. 
Jón  Rögnvaldssou,  Réttarholti'12. 
Jón  Sigurðsson,  Reynistað  '12. 
Jónas  Kristjánsson,  læknir,  Sauð- 

árkróki  '09. 
LesttarfélagMiklabæjarsóknar'l^ 
Lundfríður   Hjartardóttir,  Skíða- 

stöðum  í  Laxárdal  '11. 
Margeir    Jónsson,    kennari,    Ög- 

mundarstöðum  '12. 


Sigurður     Sigurðsson,      kennari, 
Hólum  '12. 

Skagafjarðarumboð. 

(Umboðsm.  Sigurður  Sigurðsson, 
skólastjóri,  Hólum.^) 

Arni      Guðmundsson,      Efra-Ási, 

Hjaltadal. 
Einar  Jósefsson,  Vatnsleysu. 
Eiríkur  Kristjánsson,  Sauðárkróki 
Erlendur    Hallgrímsson,   Tungu- 

nesi,  Svínavatnshr. 
Guðmundur    Arason,    lilugastöð- 

um. 
Jón  Sigtryggssou,  Framnesi. 
Magnús  Sigmundsson,  Vindheim- 

um. 
Ólafur  Jónsson,  Litlahóli. 
Sigurður  Jósafatsson,  Krossanesi. 
Stefán  Pálmason,    Hofsós. 
Theodór    Arnbjarnarson,    Stóra- 

Asi,  Miðf. 
Þorsteinn    Brynjólfsson,    Brodda- 

nesi,  Kollaf.,   Strs. 
Þorvaldur    Kristmasson,     Bálka- 

stöðum,   Miðf. 
Þór  Vilhjálmsson,  Bakka  í  Svarf- 

aðardal. 

Eyjafjarðarsýsla. 

Siglufjarðar-umboð. 

(Umboðsmaður  Helgi  Hafliðason, 
Siglufnði.2) 

Ásgeir  Blöndal,  Bjarnason,  Siglu- 

firði. 
Bjarni  Þorsteinsson,  prestur,Siglu- 

firði. 
Guðmundnr  Biarnason,  Bakka. 
Hafliði  Guömundíson,   hreppstj., 

Siglufirði,    '12. 


^)     Skilagrein  komin  fyrir  árið  1912. 

2)    Skilagrein  ókomin  frá  fyrv.  umboðsmanni  fyrir  árin  1911 — 12g 


Skýrslur  og  reikningar. 


xvn 


Hallgrímur   Tómasson,     kaupm., 

Siglufirði. 
Helgi  Guðmund8son,læknir,Siglu- 

firði. 
Jón  Jóhannesson,  bóksali,  Siglu- 

firði. 
Matthías  Hallgrímsson,    kaupm., 

Siglufirði. 
Páll    Halldórsson,    verzlunarstj., 

Siglufirði. 
Sigurður  H.  Sigurðsson,  kaupm., 

Siglufirði. 
Vilhelm     Jónsson,     verzlunarm., 

Siglufirði. 
Þormóður  Eyjólfsson,  bókhaldari, 

Siglufirði. 


Eyjafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Kristján  Guðmunds- 
son,  bóksali,  Oddeyri). 

Árni  Jóhannesson,  prestur,  Greni 

vík  '12. 
Ásmundur      Gíslason,      prestur 

Hálsi  '12. 
Bjarni  Jónsson,  útbússtj.,  Akur 

eyri  '12. 
Bókasafn  Gagnfræðaskólans,  Ak 

ureyri  '12. 
Bókasafn    Norðuramtsins,  Akur 

eyri  '12. 
Briem,  Þorsteinn,  prestur,  Hrafna 

gili  '12. 
Due  Benediktsson,   lögreglumað 

ur,  Akureyri  '12. 
Einar  Guttormsson,  prentari,  Ósi 

við  Eyjafjörð  '12. 
Eydal,    Ingimar,    kennari,  Akur- 

eyri  '12. 
Finnur    Sigmundsson,    Ytra-Hóli 

'12. 
Friðbjörn  Steinsson,    dbrm.,  Ak 

ureyri. 
Friðjón   Jensson,    læknir,    Akar 

eyri  '12. 
Gísli  Bjarnason,    gagnfræðingur 

Skógum  '12. 
GísliJónsson,  hreppstj.,  Hofi  '12 


Grímur  Grímsson,  kenuari,  Ólafs- 

firði  '12. 
Guðmundur    Benediktsson,     Ás- 

láksstöðum  '12. 
Guðm.    Guðmundsson,  hreppstj., 

Þúfnavöllum  '12. 
Hallgrímur  Davíðsson,  verzlunar- 

stjóri,  Akureyri  '12. 
Hallgrímur  Kristinsson,    kaupfó- 

lagsstjóri,  Akureyri  '12. 
Hallgrímur  Pétursson,    bókbind- 

ari,  Akureyri  '12. 
Hannes    Kristjánsson,  gagnfræð- 

ingur,  Víðigerði  '12. 
Haraldur  Leósson,  kennari,  Rúts- 

stöðum  '12. 
Havsteen,    Jakob,    konsúll,  etaz- 

ráð,  Oddeyri  '12. 
Hólmgeir  Þorsteinsson,  verzlunar- 

maðurj  Grund  '12. 
Ingibjörg  Jóhannesdóttir,  Arnesi 

'12. 
Ingimar     Hallgrímsson,      bóndi, 

Litla-Hóli  '12. 
Ingólfur  Bjarnason,  bóndi,  Fjósa- 

tungu  '12. 
Jón    Jóhannsson,    Skarði,    Dals- 

mynni  '12. 
Jón  Jónsson,  Skjaldastöðum  '12. 
Jón  Rögnvaldsson,  Fífilgerði  '12. 
Jón  Stefánsson,  ritstj.,  Akureyri 

'12. 
Jónas  Jónasson,  præp.  hon.,  Ak- 

ureyri  '12. 
Kristján     Benediktsson,     Möðru- 

völlum  '12. 
Kristján    Guðmundsson,  bóksali, 

Oddeyri  '12. 
Laxdal,  Eggert,    kaupm.,    Akur- 

eyri  '12. 
Lestrarfólag  Hríseyinga  '12. 
Lestrarfólag  Kaupangssóknar  '12. 
Lestrarfólag      Svalbarðsstrandar, 

Svalbarði  '12. 
Lestrarfélag  Öxndæla  '12. 
Líndal,  Björn,  cand.    jur.,  Akur- 

eiri  '12. 
Líndal,  Jakob,  búfræðingur,  Ak- 

ureyri  '12. 


xmi 


Skýrslur  og  reikningar. 


Loftur  Baldvinsson,  Böggvisstöð- 

um  '12. 
Ólafur    Tr.    Ólafsson,    gagnfræð- 

ingur,  Dagverðartungu   '12. 
Ragnar  Ólafsson,    kaupm.,    Odd- 

eyri  '12. 
Rist,   L.    J,,    kennari,    Akureyri 

'12. 
Sigtryggur    Jónatansson,    bóndi, 

Tungu  '12. 
Sigurður  Einarsson,    d/ralæknir, 

Akureyri  '12. 
Sigurður  Sigurðsson,  bókbindari, 

Akureyri  '12. 
Sigþór  Jóhannsson,  bóndi,   Litla- 

Gerði  '12. 
Skúli  Kristjánsson,  búfræðingur, 

Sigríðarstöðum  '12. 
Stefán    Jónsson,    bóndi,    Munka- 

þverá  *j.2. 
Stefán  ScfcíáuötíOij,   8h.oicibtj.,  Ak- 

ureyri  '12. 
Steffeusen,      Valdemar,     læknir, 

Akureyri  '12. 
Steingrímur  Matthíassou,  læknir, 

Akureyri  '12. 
Sveinbjörn  Jónsson,  Þóroddsstöð- 

um,  Ólafssfirði  '12. 
Sveinn  Þórðarson,   verzlunarmað- 

ur,  Höfða  '12. 
Ungmennafélagið       »Dagsbrún«, 

Höfðahverfi  '12. 
Vilhjálmur  Jóhannsson,  kennari, 

Espihóli  '12. 
Þórður  Kolbein8son,Akureyri  '12. 
Þorkell  Þorkelsson,  kennari,  Ak- 

ureyri  '12. 
Þorsteinn     Grímsson,    gagnfræð- 

ingur,  Krossnesi  '12. 
Þorsteinn    Stefánsson,   Hlöðum  í 

Hörgárdal  '12. 


Þíngeyjarsýsia. 

Guðmundur  Vilhjálmsson,  bók- 
sali,  Jaðri  pr.  Þórshöfn  '11. 

Steinn  Emílsson,  verzlunarmaður, 
Þórshöfn  '12. 


Þorsteinn  'Arnljótsson,    kaupm.^ 
Þórshöfn  '11. 


Húsavíkur-umboð. 

(Umboðsm.    Stefán    Guðjohnsen,. 
verzlun&rstjóri). 

Aðalgeir  Davíðsson,  bóndi,  Stóru- 

Laugum. 
Aðalsteinn  Kristjánsson,  kaupm., 

Húsavík  '12. 
Arni    Jakobsson,  bóndi,  Hólum. 
Arni  Jónsson,  bóndi,  Þverá  '12. 
Arni  Jónsson,    prófastur,  Skútu- 

stöðum  '12. 
Benedikt     Bjarnason,      kennari,. 

Húsavík  '12. 
Benedikt  Guðnason,   Grænavatni. 

BwlitídÍkí    JóíidslíU,     i}}á)viabAt&lCij. 

líábavíia:  'Í2. 
Benedikt  Kristjánsson,præp.  hon. 

Húsavík  '12. 
Björn  Guðmundsson,  bóndi,Grjót- 

nesi  '12. 
Björn    Þórarinsson,    bóndi,    Vík- 

ingavatni  '12. 
Egill  Sigurjónsson,  bóndi,  Laxa- 

myri  '12. 
Gísli  Pótursson,  læknir,  Húsavík 

,12. 
Guðjohnsen,  Stefán,  verzlunarstj.^ 

Húsavík  '12. 
Guðmundur  Jóhannesson,  bóndi, 

Fagranesi  '12. 
Haukur  Ingjaldsson,    Garðshorni 

'12. 
Hólmgeir     Þorsteinsson,     bóndi, 

Vallakoti  '12. 
Indriði  Þorkelsson,    bóndi,   Ytra- 

Fjalli  '12. 
Jakob  Hálfdánarson,dbrm.,  Húsa- 

vík  '12, 
Jóhannes  Þorkelsson,  hreppstjóri,. 

Syðra-Fjalli  '12. 
Jón  Benediktsson,  Garði. 
Jón  Björnsson,  bókhaldari,  Húsa- 

vík  '12. 
Jón  Jónasson,  Húsavík  '12. 


Skýrslur  og  reikningar. 


Úí 


Jón  Jónsson  Gauti,    bóndi,  Hóð 

inshöfða  '12. 
Jón    Sigurðsson,    gagnfrœðingur, 

Yzta-Felli  '12. 
Jónas    Jónsson,     verzlunarstjóri, 

Flatey   12. 
Konráð  Vilhjálmsson.bóndi.Hafra- 

læk  '12. 
Lestrarfélag  Slóttunga  '12. 
LestrarfólagSvalbarðshrepps.Þist- 

ilfirði  '12. 
Matthías      Eggertsson,     prestur, 

Grimsey  '12. 
Páll     Kristjánsson,     kaupraaður, 

Húsavík  '12. 
Pétur  Jónsson,  alþm.,   Gautlönd- 

um  '12. 
Sigfús   Hallgiímsson,  bóndi,  Vog- 

um  við  M/vatn  '12. 
Sigtryggur  Helgason,  bóndi,  Hall- 

bjarnarstöðum    '12. 
Sigurður     Sigfússon,      sölustjóri, 

Húsavík  '12. 
Sigurður  Sigurðsson,  hreppstjóri, 

Halldórsstöðum   '12. 
Sigmundur     Sigurðssou,    læknir, 

Breiðumyri  '12. 
Snorri  Jónsson,    hreppstj.,  Þverá 

12. 
Stefán  Póturssou,  Húsavík. 
Steingrímur  Jónsson,  syslumaður, 

Húsavík   '12. 
Svafa  Þorléifsdóttir,  kenslukona, 

Skinnastað  '12. 
Sýslubókasafn    Suður-Þingeyinga 

'12. 
Valdemar     Valvesson,      kennari, 

Hi'isavík  '12. 
Þorbergur  Þórarinsson,  hreppstj., 

Sandhólum  '12. 
Þórarinn    Jónsson,    bóndi,    Hall- 

dórsstöðum  '12. 
Þórólfur  Sigurðsson,  gagnfræðing- 

ur,  Baldursheimi  '12. 
Örn  Sigtryggsson,    búfræðingur, 

Hallbjarnarstöðum. 


Norður-Múlasýsía. 

Bender,Carl,verzlunarst.,Borgarf. 
Gunnlaugur    A.    Jónsson,   verzl- 

unarm.,  Höfn,   Bakkafirði  '12. 
Haraldur     Þórarinsson,    prestur, 

Hofteigi. 
Jón  Sigfússon,  búfræðingur,  Svína- 

felli,  Hjaltastaðaþinghá  '12. 
Sigurður  Benediktsson,  Hofteigi. 
Sigurður  Þorsteinsson,  Sturluflöt 

í  Fljótsdal. 
Stefán    Benediktsson,     Merki    á 

Jökuldal  '12. 
Þorsteinn    M.    Jónsson,  kennari,, 

Borgarfirði  '11. 


Vopnafjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Olgeir  Friðgeirsson 

verzlunarstjóri.^) 

Árni  Jónatansson,  Búastöðum. 
Björn  Jónasson,  bóndi,  Háraundar- 

stöðum. 
Einar    Helgason,    bóndi,   Teigi  Í 

Vopnafirði. 
Ingóhur  Gíslason,  læknir,  Vopna- 

firði. 
Johnsen,    Sigurður    Þ.,  kennari,. 

Vopnafirði. 
Jón    Halldórsson,     præp.     hon.,. 

Sauðanesi. 
Jón  Sigurjónsson,    verzlunarmað- 

ur,  Vopnafirði. 
Olgeir  Friðgeirsson,  verzlunarstj.,. 

Vopnafirði. 
Ólafur    Metúsalemsson,     Bustar- 

felli. 
Stefán  Friðriksson,  Eyvindarstöð- 

um. 
Víglundur       Helgason,      bóndi^ 

Hauksstöðum. 


*)    Skilagrein  ókomin  fyrir  árið  1912. 


xx 


Skýrslur  og  reikningar. 


Rangár-umboð. 

■{XJmboðsmaður    Björn    Hallsson, 
hreppstjóri). 

Björn  Hallsson,  hreppstj.,  Rangá 

Oísli    Helgason,    bóndi,    Skógar- 

gerði  '12. 
■Guðmundur  Ólason,  búfræðingur, 

Höfða  á  Völlum  '12. 
Kristján  Jónsson,     búfræðingur, 

Hrjót/12. 
Ólafur  0.  Lárusson,  læknir,  Eið 

um  '12. 
Sigurður     Antóníusson,     búfræð- 

ingur,  Sleðbrjót  '12. 
-Sveinn  Bjarnason,    bóndi,    Hey- 

kollsstöðum  '12. 


Seyðisfjarðar-umboð. 

(Umboðsmaður  Lárus  Tómasson, 
bóksali,  Seyðisfirði). 

Benedikt  Jónasson,    verzlunarm., 

Seyðisfirði  '12. 
Björn  Þorláksson,  prestur,Dverga- 

steini  '12. 
Guðmundur    Guðmundsson,  bók 

haldari,  Múla  '12. 
Guðmundur  V.  Kristjánsson,  úr- 

smiður,  Seyðisfirði  '12. 
Halldór  Stefánsson,  Skriðuklaustri 

'12. 
Hermann    Þorsteinsson,  skósmið- 

ur,  Seyðisfirði  '12. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Firði  '12. 
Kristján     Kristjánsson,     læknir, 

Seyðisfirði  '12. 
Lestrarfólag  Borgarfjarðarhrepps 

'12. 
Lestrarfólagið  »Dag8brún«,  Seyðis- 

firði  '12. 
Lestrarfólag    Seyðisfjarðarhrepps 

Sigurður     Jónsson,     kaupmaður, 
Seyðisfirði  '12. 


Sigurjón    Jóhannsson,    kaupmað- 

ur,  Seyðisfirði  '12. 
Stefán    Th.     Jónsson,      konsúll, 

Seyðisfirði  '12. 
Þórarinn  Guðmundsson,  kaupm,, 

Seyðisfirði  '12. 


Suður-Múlasýsla 

Benedikt  Sveinsson,  bóksali^Borg 

areyri  við  Mjóafjörð  '12. 
Blöndal,  Benedikt,    búfræðingur, 

Eiðum  '11. 
Búnaðarskólinn  á  Eiðum  '12. 
Eiríkur       Sigurðsson,       kennari, 

Hjartarstöðum  '12. 
Guttormur  Pálsson,  skógfræðing- 

ur,  Hallormsstað  '11. 
Guttorraur  Vigfússon,  præp.  hon. 

Stöð  í  Stöðvarfirði  '12. 
Hákon  Finnsson,  bóndi,  Arnalds 

stöðum  '12. 
Lestrarfélag  Mjófirðinga  '11. 
Lestrarfólag  Stöðfirðinga  '12. 
Magnús  Blöndal  Jónsson,  prestur, 

Vallanesi  '11. 
Sigurjón  Sigurjónsson,    Eldleysu 

í  Mjóafirði  '11. 


Norðfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.  Þorbergur  (xuðmunds- 
son,   búfræðingur). 

Bergur  Eiríksson,  trósmiður,  Nesi 

í  Norðfirði   '12. 
Eiríkur  Runólfsson,  kaupm.,  Nesi 

Norðfirði  '12. 
Hjálmar  Ólafsson,  verzlunarmað- 

ur,  Nesi  í  Norðfirði  '12. 
Ingvar  Pálsson,  útveg8bóndi,Norð- 

firði  '12. 
Jónas  Andrósson,   kaupfólagsstj., 

Nesi  í  Norðfirði   '12. 
Jón  Jónsson,  Ormstöðum. 
Lúðvík  Sigurðsson,  Nesi  '12. 


Skýrslnr  og  reikningar. 


XXÍ 


Sigurjón  Magnússon,  Nesi  í  Norð- 

firði  '12. 
Sveinn  Árnason,  trésm.,  Nesi  '12. 
Valdemar     Sigurðsson,     kennari, 

Nesi  í  Norðfirði    '12. 
Vigfús  Sigurðsson,  trósm.,  Nesi  í 

Norðfirði  '12. 
Zoéga,  Tómas  J.,  verzlunarmaður, 

Nesi  í  Norðfirði   '12. 
Þorbergur    Guðmundsson,    búfr., 

Nesi  í  Norðfirði   '12. 


Eskifjarðarumboð. 

(UmboðsmaðurStefán  Stefánseon, 

bóksali  á  Eskifirði). 
Arnesen,  J.  C.  F.,  konsúll,  Eski- 

firði  '12. 
Einar  Hálfdanarson^  lausamaður, 

Hafranesi  '12. 
Guðm.  Ásbjarnarson,  Eskifirði. 
Jón  Valdemarsson,    gagnfræðing- 

ur,  Seljateigi  '12. 
Sigurður  Vigfús8on,kennari,  Eski- 

firði  '12. 
Sveinbjörn  P.Guðmundsson.Hólm- 

um  í  Reyðarfirði  '12. 

Fáskrúðsfjarðar-umboð. 

(Umboðsm.Marteinn  Þorsteinsson, 

bókhaldari.^) 
Björgvin  Þorsteinsson,  verziunar- 

maður,    Fáskrúðsfirði. 
Björn    0.     Gíslason,    bókh.    Fá- 

skrúðsfirði. 
Einar    Indriða.son,  bóndi,  Vattar- 

nesi. 
Georg    Georgsson,     læknir,     Fá- 

skruðsfirði. 
Halldór  Pálsson,  búfr ,   Tungu. 
Höskuldur     Stefánsson,      bóndi, 

Dölum. 
Jón  Davíðsson,  verzlunarstj.,  Fá- 

skrúðsfirði. 


Jónas     Hallgrímsson,    prófastur^ 

Kolfreyjustað  '12. 
Lestrarfólag  Búðaþorps. 
Magnús  Gíslason,  cand.,   Fáskrf.. 
Marteinn  Þorsteinsson,    bókhald- 

ari,  Fáskrúðsfirði. 
Páll  Benjamínsson,  verzlunarm.,. 

Fáskrúðsfirði. 
Páll  Pálsson,  kennari,  Fáskrúðsf 
Stefán  Guðmundsson,   verzlunar 

fulltrúi,  Fáskrúðsfirði. 

Djúpavogs-umboð. 

(Umboðsm.  Þórarinn  B.  Stefáns- 
son,  verzlunarstjóri.^) 

Björn  Jónsson,    verzlunarmaður^ 

Djúpavogi. 
Björn    R.  Stefánsson,    verzlunar- 

stjóri,  Breiðdalsvík. 
Elís  Jónsson  verzlstj.,  Djúpavogi.. 
Helgi  Einarsson,  bóndi,  Melrakka- 

nesi. 
Ingim.    Steingrímsson,     verzlm.^ 

Djúpavogi. 
Jón  Árnason,  óðalsbóndi,  Múla  í 

Álftafirði. 
Jón    Finnsson,    prestur,    Hrauni 

við  Djópavog. 
Jón  Jónsson,  lausam.,  Geithellum^ 
Páli  Einarsson,  bókh.,  Djúpav. 
Pótur  Þorsteinssen,   prestur,  Ey- 

dölum. 
Sveinn  Sveinsson,    bóndi,  Hofi  í 

Álf  tafirði. 
Thorlacíus,    Ólafur,    læknir,   Bú- 

landsnesi. 
Þórarinn  B.  Stefánsson,  verzlun- 

arstj.,  Djúpavogi. 


Skaftafellssýsla. 

Ari  Hálfdanarson,  hreppstjóriy 
Fagurhólsmjri,  ÖræfuYn  '12. 

Bjarni  Einarsson,  prófastur,  Myr- 
um  í  Álftaveri  '11. 


1)  Skilagrein  komin  fyrir  árið  1912. 

2)  Skilagrein  komin  fyrir  árið  1912. 


:xxii 


Skýrslur  og  reikningar. 


iBjarni  Eiríksson,  kennari,    Höfn 

í  Hornafirði  '12. 
Bjarni  Jensson,    læknir,    Breiða- 

bólsstað,  Síðu  '11. 
Björn  Runólfsson,  Holti  '12. 
Eggerz,  Sigurður,  syslum.,  Vík  í 

Mjrdal.  '12. 
Eyjólfur  Guðmundsson,  hreppstj. 

Hvoli  í  M/rdal  '11. 
■<5uðm.  Sigurðsson,  söðlasra.,  Höfn 

í  Hornafirði  '12. 
Jón  Olafsson,  kennari,  Vík  í  Mýr- 

dal  '13. 
Lestrarfól.  Dyrhólahr.  '13, 
Lestrarfól.  Mjrahr.  '12. 
Lestrarfól.  Suðursveitar  '12. 
•Ólafur  Xjartansson,  kennari,  Vík 

í  Mjrdal  '12. 
•ÓlafurRunóIfsson,Víkí  Mjrdal'OQ 
Þórhallur  Dan/elsson,     kaupmað- 

ur,   Hornafirði  '12. 
Þorsteinn  Einarsson,  verzlunarm., 

Vík  í  Mjrdal  '12. 

Lóns-umboð. 
'(Umboðsm.  Jón  Jónssonprófastur) 
Bjarni  Guðmundsson,bókhaldari, 

Höfn  í  Hornafirði  '12. 
Jón  Guðmundsson,  kennari,  Höfn 

í  Hornafirði  '12. 
JónJónsson,prófastur,StafafeIli'12 
Lestrarfól.  Lónsmanna  '12. 
Sigurður    Arngrímsson,    kennari, 

Höfn  í  Hornafirði  '12. 
•Sigurður     Sigurðsson,       kennari, 

Hoffelli  í  Óræfum  '12. 
iÞorleifur    Jónsson,    hreppstj.    og 

alþra.,  Hólum  '12. 

Rangárvallasýsla. 

Björgvin  Vigfússon,  sjslumaður, 

EfraHvoli  '11. 
Einar  Jónsson,    Tjörnum    undir 

Ejjafjöllura  '12. 
'Guðniundur  Guðfinnsson,  læknir, 

Stórólfshvoli  '10. 
Ingiraundur  Benediktsson,  bóndi, 

Kaldárholti  '11. 
-Jakob  Lsírnsson,  prestur,  Holti'13. 


Jón  Guðmundsson,   bóndi,  Ægis- 

síðu  '12. 
Jón      Hjörleifsson,       hreppstjóri, 

Drangshlíð  '12. 
Jón  Jónsson,  bóndi,  Syðri.Hómr- 

um  '11. 
Lestrarfélag  Landmanna  '12. 
Ólafur  Finnsson,  prestur,    Kálf- 

holti  '12. 
Skúli  Skúlason,  prestur,Odda  '13. 
Thorarensen.  Grimur,    hreppslj., 

Kirkjubæ  '12. 
Tómas     Sigurðsson,    hreppstjóri, 

Barkarstöðum  '12. 
Ungmennafólagið  »HekIa«  '11. 
Vigfús  Bergsteinsson,  Brúnum  '12 
Þorsteinn  Benediktsson,  prestur, 

Kanastöðum  '12. 
Þorsteinn  Jónsson,oddviti,Moldar- 

tungu  '12.^ 

Árnessýsla. 

Ágúst  Helgason,  bóndi,  Birtinga- 

holti  '12. 
Eggert    Benediktsson,    hreppstj. 

Laugardælura  '12. 
Einar  Jónsson,  lausara.,  Bala '12. 
Einar    Sæmundsson ,    skógarvörð- 

ur,  Ejrarbakka  '08. 
Gestur  Einarsson,  bóndi,  Hæli'12. 
Gísli  Jónsson,  Stóru-Rejkjum'  11. 
Gísli    Skúlason,     prestur,    Stóra- 

Hrauni  '10 
Guðm.     Guðmundsson,     bóksali, 

Ejrarbakka  '11. 
Guðm.    Lfðsson,   bóndi,  Fjalli  á 

Skeiðum  '12. 
Halldór      Jónsson,      bókbindari, 

Norðurkoti,   Grimsnesi  '12. 
Ingimundur  Jónsson,  búfr.,  Holti 

í  Stokksejrarhr.  '12. 
Jónas    Halldórssoii^    hieppstjóri, 

HrHuntúni  '12. 
Jón  Jónsson,  óðalsb.,  Hlíðarenda, 

Ölfusi   '11. 
Jón  Sigurðsson,  cand.  phil.,  Kall- 

aðarnesi  '13. 
KjartanHelgason.prestr,HrunH'12 
Lestrarfél.  Baldur,  Hranng.hr. '13. 


Skýrslur  og  reikningar. 


xxm 


Lestrarfól.  Gnúpverja  '12. 
Lestrarfélagið  »Mímir«,Ölfu8Í'12. 
Lestrarfólag  Stokkseyrar  '12. 
Ólafur  Árnason,  kaupm.,  Stokks- 

eyri  '12. 
Páll    Lyðsson,    hreppstj.,    Hlíð  í 

Gnúpverjahr.   '11. 
Sigurður  Ólafsson,  8y8lum.,Kall- 

aðarnesi  '11. 
Sæmundur    Einarsson,     kennari, 

Úlfljótsvatni. 
Thorsteinspon,  Jón,  prestur,  Þing- 

velli  '12. 
Ungraennafólagið  »Hvöt«,  Gríms- 

nesi  '12. 
Þorsteinn    Þórarinsson,    Drumb- 

oddsstöðum  '12. 
Þorvaldur     Þorvaldsson,     Skapt- 

holti,  Gnúpverjahr.  '13. 


Þórður  Magnússon,  búfr.,    Hvífc- 
árholti  '12. 

Vestmanneyjasýsla 

Vestmanneyja-  umboð. 
(Umboðsm.  JónSighvatsson,  bók- 

sali). 
Árni  Jóhannsson  '12. 
Árni  Sigfússon,  kaupm.  '12. 
Friðrik  Þorsteinsson,  bókh.  '12. 
Gunnar  Ólafsson,  kaupm.,  '12. 
Johnsen,  Gísli  J.,   konsúll  '12. 
Jón  Einarsson,  kaupfólagsstj.,'12. 
Jón  Jónsson,  útvegsb.  '12. 
Magnús  Kristján88on,kennari,  '12. 
Sigurj.  Högnason,  gagnfr.  '12. 
Skólabókasafn  Vestmanneyja '12. 
Syslubókasafn  Vestmanneyja '12. 


B.    í  Vesturheimi. 


Kanada  og  Bandaríkín. 

Andrewa,  A.  le  Koy,    Ithaka  N. 

Y.  '12. 
Bókasafn  Tjaldbúðarsafn.,  Winni- 

peg  '10. 
Oornell  University  Library,Ithaca 

N.  Y.   '12. 
Foulke,    Miss   C.    Reeves,   Rich- 

mond,  Ind.  '09. 
Halldór     Hermannsson,     bókav., 

Ithaca  N.  Y.  '13. 
Hollander,  Dr.  Lee  M.,  Madison^ 

Wis.  '11. 
Hotton,  N.  W.,  La  Grange,   Ge- 

orgia  '08. 
Icelandic  Library  »Mímir«,  Pem- 

bína,  N.Dac.  '12. 
Magnús   Jónsson,    prestur,  Pem- 

bína,  N.Dac.  '11. 
Newberry    Library,  Chicago  '11. 
UniversJty      Library,      Toronto, 

Canada'09.    , 


K  a  n  a  d  a  -  u  m  b  0  ð. 

(Uraboðsm.  H.  S.  Bardal,  bóksali 
í  Winnipeg.^) 

Albert  Jónsson,  Winnipeg. 
Arason,  W.  B.,   Husawich. 
Arni  Eggertsson,  Winnipeg. 
Arn'  Sveinsson,  Glanboro. 
Askdal,  K.  S.,  Minnecta,  Minn. 
Bandalag  PembíuasafnaðarN.Dak. 

U.  S.    A. 
Bergmann,      Friðrik,     prófessor, 

Winnipeg. 
Bjarnason,     J.    M.    Bismarhave, 

Van. 
Björnsson,  G.  B  ,  Minneota,  Minn. 
Breiðfjörð,  A.  G.,  Seamo. 
Christophersson,      Hernit,     Brú, 

Man. 
Davidsson,  Charles  G.,  St.  Paul., 

Minn. 
Eggert  Jóhannesson.  Winnipeg, 
Eggertsaon,  J.,  Winnipeg. 


1)     Skilagrein  ókomin  fyrir  árið  1912. 


XXIV 


Skýrslur  og  reikningar. 


Egill  Erlendsson,  Winnipeg. 
Eyjólfur  S.  Guðraundas.,  Jacoma 

Wash. 
Finnbogi     Hjálmarsson,     Winni- 

pegosis. 
Friðjón  Friðriksson,  kaupmaður, 

Winnipeg. 
Friðrik     Hallgrímsson,     prestur, 

Baldur,  Man. 
Gestur  Jóhaunsson,  Poplar  Park, 

Man. 
Gísli    Egilsson,    Lögberg,    Sask., 

Can. 
Goodman,  G.  G.,  Wynyard,  Sask. 
Goodman,   Gísli,  Winnipeg, 
Guðmundur     Árnason,     prestur, 

Winnipeg. 
Guðrii  Þoi  steinsson,  Gimli,  Man. 
Guttormsson,  Thorst.,  Winnipeg. 
Halldórsaon,    M.   B.  dr..  Soures. 

N.  Dak. 
Henderson,  John,  Winnipeg.  , 
Hjálmar     F.     Daníelsson,    Otto, 

Man. 
Jakob  Guðmundsson,  South  Hill, 

Van. 
Johann  0.  Björnsson,  Wynyard, 

SRsk. 
Jóhann  Pálsson,  Clarkleigh,  Man. 
Johnson,  A.rthur  A.,  Mozart,  Sask. 
Johnson,  Baldur,  B.  A.,  Langen- 

burg. 
Johnson,      Hallgrímur,     B.     A., 

Winnipeg. 
Johnson,  Kristján,  Duluth. 
Johnson,  Paul,  Winnipeg. 
Jón  Abrahamsson,  Anthler,  Sask. 
Jón  Arnason,  B.  A.,  Wynyard. 
Jón  Bjarnason,  dr.  theol.,  Winni- 

peg. 
Jon  Einarsson,  Winnipeg. 
Jón  J.  Hallsson,  Hólar,  Sask. 
Jónas  Daníelsson,  Winnipeg. 
Jónsson,  M.  G.,  Blaine,  Wash. 
Jóseph     Arngrím^ison,     Ivanhoe, 

Minn. 
Klemens  Jónasson,  Selkirk. 
KrÍ8tins8on,Kr.Fr.,Framnes,Man. 


Kristján     Sigurðsson,      ritstjóri, 

Winnipeg. 
Kristján  Stefánsson,  Winnipetf. 
Leatrarfélagið     Árgalinu,     Wild 

Oak,  Man. 
Mestrarfólagið    Dagsbrún,   Vidir, 

Man. 
Lestrarfólagið  Fjólan,^  Nes,  Can. 
Lestrarfólegið  Fram,  Arnes,  Man. 
Lestrarfólagið  Gimló. 
Lestrarfélagið     Hafstjarnan,    Pt. 

Roberts,  Wash. 
Leatrarfólagið      Harpa,      Blaine, 

Wash. 
Lestrarfólagið      Hekla,      Yarbo^ 

Sask. 
Lestrarfélagið   Herðubreið,  Narr- 

ows,  Man. 
Lestrarfólagið  Iðunn,  Markerville, 

Alberta. 
Lestrarfólagið  Ingólfur,  Vancou- 

ver. 
Lestrarfélagið     ísland,     Baldur, 

Man. 
Lestrarfólag  íslendinga  í  Cypres- 

sveit,  Glenboro. 
Lestrarfólagið    Mentahvöt,    Otto, 

Man. 
Lestrarfólag    Mikleyinga,   Hekla, 

Can. 
Lestrarfélagið  Mímir,  Wynyard. 
Lestrarfólagið  Stjarnan,   Selkirk, 

Man. 
Lestrarfólagið  Tilraunin,  Keewat- 

in,  Ont. 
Lestrarfólagið  Verðandi,    Mozartj 

Sask. 
Lestrarfólagið      Vestri,      Seattle, 

Wash. 
Lestrarfélagið    Þjóðernið,  Winni- 

peg  Beach. 
Lestrarfólagið    Þörfin,    Kristnes^ 

Sask. 
Long,  S.  M.,  Winnipeg. 
Magnús  Hinriksson,Churchbridge. 
Norman,  J.  0.,  Lögberg.  Sask. 
Oddsson,  Th.,  Winnipeg. 
Olson,  A.  B.,  Gimli;  Man. 


Skýrslur  og  reikningar. 


XXV 


Pótur  Hjálmsson,  prestur,  Mark- 

erville,  Alberta. 
Runólfur  Marteinsson,  Winnipeg. 
Scheving,   S.  P.  Victoria  B.  C. 
Sigfús  Magnússon,  Duluth,  Minn. 
Sigtryggur  Jónasson,  Arborg. 
SigurSason,    Job,    Mrs.,    Upham, 

N.  Dak. 
Símon  Símonarson,  Winnipeg. 
Steiugrímur  Þorláksson,  prestur, 

Selkirk. 
Stephenísen,  Ólafur,  læknir.Winni- 

Straumfjörð,  Jóhann,  Tcel.  E,iver, 

Seamo. 
Styrkár  Vesteinn  Helgason.Leslie, 

Sask. 
Sveinn  Arnason,  Seattle,  Wash. 
Swanson,  Fred.,  Winnipeg. 
Thordarson,    C.    H.,  verksmiðju 

eigandi,  Chicago. 
Thordarson,     Th.,     Icel.     River, 

Man. 
Thordarson,  Thordur,  dr.,  Minne- 

ota,  Minn. 
Thorgeirsson,    Mart.,    Akra,    N. 

Dak. 
Thorsteinsson,     Eiríkur,    Winni- 

pegosis. 
Thorsteinsson,  Oddur,  Icel.  River, 

Man. 
Tómas     Jónasson,     Icel.     River, 

Man. 
Victor    Eyjólfsson,     Icel.     River, 

Man. 
Vídal,  Sig.  J.,  Hnausar,  Man. 
Þorgerður    Þórðardóttir,    Winni 

Þorgils  Þorgeirsson,  Winnipeg. 


Þorleifur  Jónsson,  Lögberg,  Sask. 
Þórður  Árnason,  Mozart,  Sask. 


Bandaríkja-uraboð. 

(Umboðsm.  Jónas   S.  Bergmann, 
Gardar,  Pembina).i) 

Árni     Jónsson,    Sleipnir,    Sask., 

Can. 
Ásgrímur  Sigurðsson,  Winnipeg. 
Bergmann,     Jonas     S.,     Gardar, 

Pembina. 
Clemens,  J.,  prestur,  Glenboro. 
Evendsen,  G.  J.,  Edinburgh,  N. 

Dak. 
Geirmundur  B.  Olgeirsson,  Edin- 

burgh,  N.  D. 
Goodmannsson,  Barney,  Ivanhoe, 

Minn. 
Gunnar  Johannsson,    Dongola. 
Isdal,  J.  P.,  Winnipeg. 
Johannes  S.  Björnsson,    Inkster, 

Grand  Fork. 
Lestrarfélagið  Fróði,  Brown,  Man. 
Lestrarfélagið  Gangleri,  Gardar. 
Lestrarfélagið  Æskan,  Dakota. 
Magnús  Bjarnason,  Mountain,  N. 

Dak. 
Magnússon,  8.,  Duluth. 
Ólafsson,  K.  K.,  prestur,  Gardar, 

N.  Dak. 
Snædal,    Guðm.  S.,  Hallsson,  N. 

Dak. 
Stephens,      Goodie,     Miss,     San 

Francisco. 
Thorlaksson,  Inga,  Mountain,  N. 

Dak. 
Þórir  Björnsson,  Duluth,  Minn. 


C.    í  öðnim  löndnm. 
Fœpeyjar. 

Dahl,  Jakob,  kennari,  Thorshavn 


'12. 
Patursson,  Joannes,   kongsbóndi, 
Kirkjubæ  '12. 


Petersen,  Fr.,   prófastur,    Qsterö 

'12. 
Siinun  av  Skarði,  lýðháskolastjóri, 

Fagralíðar  háskóli  '12. 


^)     Skilagrein  ókomin  fyrir  árin  1911 — '12. 


XXVI 


Skýrslur  og  reikningar. 


Danmðrk. 

(Umboðsm.     Gyldendalske     Bog- 
handel,  Nord.  Forlag,  Kh.). 

Blöndal,  Sigf  ús,  bókavörður,  Am- 

agerbrog.  153,  Kh.  '12. 
Bogi  Ólafsson,  stud.  rnag.,  Ravns- 

borgg.  5B  '12. 
Gad,  G.  E.  C,  bóksali,  Vimrael- 

sk.  32     '12. 
Gísli  Brynjólfssou,  læknir,  Danne- 

brogsg.   1  '12. 
Hafsteinn      Pótursson,      prestur, 

Fiolstr.   28  '12. 
Halldór  Kristjánsson,  stud.  med., 

Östersög.  94  '11. 
Hammerich,  M.,  cand.  jur.,  Cast 

elsvej   21  '12. 
Haraldur  Sigurðsson,  tannlæknir, 

Österbrog.  60  '12. 
Jakob  Gunnlögsson,  stórkaupm., 

Niels  Juelsg.  '12. 
Johansen,     J.,      Landbrugsskole- 

lærer;  Ladelund  pr.  Vejen  '12. 
Johnsen,  Ólafur   H.,    fyrv.    yfir- 

kennari,  Odense  '12. 
Jónas    Einarsson,     cand.     polit., 

Öster  Farimagsg.  73  '12. 
Jón   Sveinbjörnsson,    cand.    jur., 

Paludan-MúUersvej  3  '12. 
Jón    Sveinsson,    S.    J.,    prestur, 

Ordrup  '12. 
Kristján    Björnsson,    stud.  med.^ 

Regensen  '12. 
Larsen,  Aug.,  ungfrú,kenslukona, 

Ingolfsalló  37  '12. 
Magnús      Magnússon,      prestur, 

Bregninge  pr.  Ringk.  '12. 
Melsted,    Bogi    Th.,    mag.    art., 

Ole  Suhrsg.   14.  '12. 
Möller,  J.    V.,    prentari,    Heste- 

möUestr.  5  '12. 
Nordal,     Sigurður,      mag.     art., 

Dosseringen  6  '12. 
Ólafur    Guðnason,    búfræðingur, 

Ö-Snede,  Lösning  St.,  Jylland 

'12. 
Olrik,  Axel,  dr.  phil.,    prófessor, 

Gl.  Kongevej  174  '12. 


Pótur  Bogason,  læknir,  Faxinge 

Sanat.  pr.  Præstö  '12. 
Sigrún  Pálsdóttir,  ungfrú,  Læss- 

öesg.  3  '12. 
Sigurður  Sigtryggss.,  cand.  mag., 

Mölholm  pr.  Vejle  '12. 
Sóreyjarskóla  bókasafn,  Sorö  '12 
Stefán     Stefánsson,     cand.    jur., 

Villa    Christineberg,     Sölleröd 

pr.  Holte  '12. 
Sveinbjörn  Sveinbjörnsson,    yfir- 

kennari,  Aarhus  '12. 
Thomsen,  Ditlev,  konsúU  '12. 
Thoroddsen,  Guðmundur,  læknir, 

'12. 
Tulinius,    Thor.  E.,    stórkaupm., 

Gefionsplads  5  '12. 
Valtjr  Guðmundsson^  docent,  dr. 

phil.,  Amagerbrogade  151  '12. 
Wiehe,   Holger,   mag.    art.,    Öst- 

ersög.  96  '12. 


Noregur. 

Foreningen    til    norske    Fortids- 

mindesmærkersBevaring,  Krist- 

iania. 
Háskólabókasafnið,  Kristiania  '12. 
Katedralskolens  Bibliotek,  Krist- 

iania  '12. 
Kolsrud,    Oluf    Universitetsstip- 

endiat,  Kristiania    '13. 
Sars,  J.  E.,  prófessor,  Kristianía 

'12. 
Skásheim,    Anders,     bókhaldari, 

Bergen  '12. 
Stórþingisbókasafnið  í  Kristjaníu 

'13. 
Vísindafólagið  í  Þrándheimi    '12. 


Svíþjóð. 

Cederschiöld,  Gustav,  prófessor 
dr.  phil.,  Göteborg  '12. 

Kock,  Axel,  prófessor  dr.  phil, 
Lund  '12. 

Lunds  Universitets  Nord.  Sem- 
inarium  '12. 


Skýrslur  og  reikningar. 


xxvn 


Söderwall,  K.  F.,  prófessor,  Lund 

'12. 
Zadig,  Viggo,  cand.  phil.,  Malmö 

'12. 


Þýzkaiand. 

Anderson,  Ernst,  godsegare,  AU- 

enstein,  Preussen  '13. 
Blankenstein,     M.    v.,    litt.    dr., 

Berlin  '12. 
Erkes,  Heinrich,    kaupm.,    Köln 

'13. 
Gebhardt,  Aug.,  prof.    dr.  phil., 

Niirnberg  '15. 
Gotzen,  Jos.,  dr.  phil.,  Köln  '13. 
Gruner    Max,    dr.    phil,    Berlín 

12.  ' 
Herrmann,  Paul,  prof.  dr.  phil., 

Torgau  '12. 
Heydenreich,  W.,    dr.  phiL,    Ei- 

senach  '12. 
Hh'ðdal  Guðmundur,  rafmagnsfr., 

Berlin-Friedenau  '12. 
Mayer,  E.,  prof.  dr.  phil,  Wiirtz- 

burg  '12. 
Meissner,  K,  professor  dr.  phil., 

Königsberg  '12. 
Staatsbibliothek,  Miinchen  '12. 
Stadtbibliothek,  Hamburg  '12. 
Universitetsbibliothek,  Kiel    '12. 


England. 

(Umboðsm.  The  Viking  Club, 
Chelsea,  London). 

Banks,  Mrs.  M.  M.,  London  '12. 
Craigie,  W.  A.,  M.  A.  prófessor, 

Oxford  '11. 
Goodwin,    Henry     Buergel,     dr. 

phil.jThiburton  Leiston,  Suf  foik 

'10. 
Johnston,  A.  W.,  Chelsea,  Lond- 

on  '13. 
Phillpotts,  Miss  Bertha  S.,  Tun- 

bridge  Wells  '13. 
Sephton,  J.,    prestur.    Liverpool 

'13. 


Holland,  Belgía,  Frakkland, 
Austurrfki  og  Rðssiand. 

Austin,    C.    K.,     læknir,     París 

'13. 
Bley,    A.,  próf.,   dr.  phil.,    Gent 

'12. 
Boer,  R.  C,  próf.,dr.  phil.,  Amst- 

erdam  '12. 
Cahen,     Maurice,    agregó    de    1' 

universitó,  Paris  '13. 
Hoogt,  J.  M.  van  der,  litt.  cand., 

Wageningen,  Nederl.  '12. 
Krijn,  Sophie  A.,  Amsterdam. 
Lascaronsky,  Bas.    Greg.,    próf.^ 

Kiew  '11. 


PT 

7351 

S5 

ár  86-87 


Skírnir 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY